Yeni Türk Edebiyatına Giriş

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1997 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1063
YEN TRK EDEBYATINA GR
Yazarlar Do.Dr. Ylmaz TAIOLU (nite 1, 2, 7, 8, 9, 11) Yrd.Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 3, 4, 5) Prof.Dr. Nurullah ETN (nite 6, 10)
Editr Yrd.Do.Dr. Zeliha GNE
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Fatma ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Yeni Trk Edebiyatna Giri
ISBN 978-975-06-0686-1
4. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.500 adet baslmtr. ESKEHR, Aralk 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat....................

EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI ......................................................... EDEB DEMELERN NEDENLER VE SONULARI................................ TRK EDEBYATI ......................................................................................... Trk Edebiyatnn Dnemleri ....................................................................... YEN TRK EDEBYATI ............................................................................... Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel Zemin ........... Yeni Trk Edebiyatnda Adlandrma Sorunlar ve Dnemleri ................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
1
3 5 6 7 9 9 13 18 19 20 20 21
1. NTE
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar........................... 22

YEN TRK EDEBYATININ OLUUMUNDA VE GELMESNDE KAYNAKLANMA KONUSU........................................................................... DVAN EDEBYATI: KAI VE BALANI ................................................. BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI................................................................................ eviriler.......................................................................................................... Dnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglan .............................................. HALK EDEBYATI VE DLNN FARK EDL............................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 23 24 27 27 30 32 34 35 36 36 36
2. NTE
Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar ........................................ 38

GR .............................................................................................................. YEN TRK EDEBYATININ OLUUMU .................................................... Lle Devri....................................................................................................... Elilikler ......................................................................................................... Fransz htilli ................................................................................................ Tanzimat Ferman.......................................................................................... Islahat Ferman .............................................................................................. YEN TRK EDEBYATININ GELM ...................................................... Eitim ve retim ......................................................................................... Kalemler................................................................................................... Encmen-i Dni ..................................................................................... Konaklar......................................................................................................... 39 39 40 40 40 41 42 43 43 44 44 45
3. NTE
iv
indekiler
YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI ................................................ eviri .............................................................................................................. Gazete ............................................................................................................ lk Gazeteler ............................................................................................ SONU........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
46 46 46 47 49 50 51 52 52 52
4. NTE
Yeni Trk Edebiyatnda Trler .............................................. 54

GR .............................................................................................................. R ................................................................................................................. Encmen-i uar ........................................................................................... NESR (DZYAZI)......................................................................................... Hikye ve Roman.......................................................................................... Tiyatro ............................................................................................................ Edebiyat Teorisi ve Eletiri ........................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 55 55 59 59 60 62 64 66 67 68 69 69
5. NTE
Yeni Trk Edebiyatnda Temalar......................... ................. 70

GR .............................................................................................................. TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA TEMALARIN DNM Kahramanlk................................................................................................... Devlet Byklerini vme ............................................................................. Devlet Byklerini Yerme ............................................................................ Dine Yaklam ve Dinsel Temalar ............................................................... Gnl (Hayal), Akl (Gerek) ..................................................................... TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA YEN TEMALAR................. Grc Usulyle Evlenme............................................................................ Esaretten Hrriyete....................................................................................... Eitim ............................................................................................................. Vatan .............................................................................................................. Tarih ............................................................................................................... nce Hastalk.................................................................................................. teki Temalar................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 71 71 73 73 74 75 77 78 78 78 80 81 82 82 83 84 85 86 86 87
indekiler
Yeni Trk Edebiyatnda Nazm ekilleri............................... 88

GR .............................................................................................................. YEN TRK EDEBYATINDA NAZIM EKLLER........................................ GELENEKSEL YERL NAZIM EKLLER ..................................................... Halk iirinden Alnan Nazm ekilleri.......................................................... Divan iiri Kaynakl Nazm ekilleri ............................................................ YABANCI EDEBYATLARDAN ALINAN NAZIM EKLLER ....................... kilikler........................................................................................................... lkler.......................................................................................................... Drtlkler....................................................................................................... Sekizlikler ..................................................................................................... Msra Says Farkl Bentlerden Oluan Nazm ekilleri............................... SERBEST NAZIM EKLLER ......................................................................... Eit Dzenli Serbest ekiller ......................................................................... Kark Dzenli Serbest ekiller ................................................................... Serbest Mstezat............................................................................................ Tamamen Serbest Nazm .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89 91 91 91 91 92 92 93 94 98 99 105 105 105 105 106 107 108 109 109 109
6. NTE
Yeni Trk iirinde Ses ve henk geleri ............................. 110

RDE RTM VE HENK............................................................................. VEZN VE R LKS ................................................................................ Yeni Trk iirinde Kullanlan Vezinler ........................................................ Aruz Vezni ..................................................................................................... Hece Vezni .................................................................................................... Vezinsiz iir ................................................................................................... KAFYE VE KAFYE-R LKS ................................................................ Yeni Trk iirinde Kullanlan Kafiye Trleri ............................................... Yarm Kafiye............................................................................................ Tam Kafiye .............................................................................................. Zengin Kafiye .......................................................................................... Cinasl Kafiye........................................................................................... Redif ......................................................................................................... Dier Ses geleri ......................................................................................... Aliterasyon (nsz Yinelemesi) ............................................................. Asonans (nl Yinelemesi): .................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 111 111 112 112 114 116 117 118 119 119 119 119 120 120 120 121 122 123 124 124 124
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve Eletiri Kuramlar .................................................................... 126

EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT TARH VE EDEBYAT ELETRS ..................................................................................................... EDEBYATIN LEV, EDEBYAT-GEREK LKS VE ESTETK YARGI ............................................................................................ EDEBYAT KURAMLARI ............................................................................... Da Dnk Edebiyat Kuramlar .................................................................. Yanstma Kuram..................................................................................... Marksist Estetik Kuram .......................................................................... Determinizm (Gerekircilik)..................................................................... Tarihi Eletiri.......................................................................................... Arketip Eletirisi ...................................................................................... Yazar Merkezli Kuramlar .............................................................................. Anlatmclk.............................................................................................. Psikolojik Eletiri ..................................................................................... Okur Merkezli Kuramlar ............................................................................... Duygusal Etki Kuram............................................................................. zlenimci Eletiri ...................................................................................... Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Almlama Kuram .................................... Eser Merkezli Kuramlar................................................................................. Biimcilik ................................................................................................. Edebiyatta Yapsalclk, Post-Yapsalclk ve Gstergebilim ................. Yeni Eletiri ............................................................................................. Metinleraraslk ........................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ......................................................................... .................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 127 128 130 130 130 131 132 132 133 133 133 134 135 135 135 135 137 137 137 139 140 141 142 143 145 145 146
9. NTE
Metin zmleme................................................................... 148

METN NEDR? .............................................................................................. Metnin Edebiyat Alanndaki Yeri ................................................................. METN ZMLEMES ................................................................................. Metin zmleme Yntemleri...................................................................... Metin zmlemesinin Aamalar ................................................................ Metin D Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi .............................. Biim zmlemesi ve erik zmlemesinde Dikkat Edilmesi ...................................................................................... Gereken Noktalar.................................................................................... Metnin Trnn Belirlenmesi................................................................. Trlere Gre Metin zmlemesi.......................................................... zet................................................................................................................ 149 150 151 153 155 155 155 155 156 156 159
indekiler
vii
Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
160 161 163 164
Metin zmleme rnekleri: iir ......................................... 166

YAHYA KEMAL BEYATLININ ATK-VALDEDEN NEN SOKAKTA RNN ZMLENMES ....................................................... I. erik........................................................................................................... II. ekil........................................................................................................... III. Dil ve slp ............................................................................................ IV. Ahenk ..................................................................................................... AHMET MUHP DIRANISIN SERENAD RNN ZMLEMES.............................................................................................. I. erik........................................................................................................... II. ekil........................................................................................................... III. Dil ve slup ........................................................................................... IV. Ahenk....................................................................................................... FARUK NAFIZ AMLIBELN SANAT RNN ZMLEMES.............................................................................................. I. erik........................................................................................................... II. Nazm ekli .............................................................................................. III. Dil ve slp ............................................................................................ IV. Ahenk ..................................................................................................... BEHET NECATGLN KURUN RNN ZMLEMES.............................................................................................. I. erik........................................................................................................... II. ekil........................................................................................................... III. Dil ve slp ............................................................................................ IV. Ahenk ..................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 167 168 171 171 173 173 174 178 178 178 178 179 184 184 185 185 186 189 189 189 190 191 192 192 192
10. NTE
Metin zmleme rnekleri: Dzyaz ................................. 194

GR .............................................................................................................. RNEK METNLER VE ZMLEMELER .................................................. Samipaazade Sezainin Kediler Adl yks ve yknn zmlemesi ........................................................................... Ahmet Haimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn zmlemesi......... Sait Faik Abasyankn Halla Adl yks ve yknn zmlemesi ................................................................................................. Ouz Atayn Unutulan Adl yks ve yknn zmlemesi .......... SONU........................................................................................................... 195 195 196 200 202 206 210
11. NTE
viii
indekiler
zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
211 212 213 214 214 214
Dizin ...................................................................................... 215
nsz
ix
nsz
Bilindii gibi Trk edebiyat; eski Trk edebiyat, halk edebiyat, yeni Trk edebiyat adlar altnda birtakm dallara ayrlarak incelenmekte ve retilmektedir. Elinizdeki kitap ise Trk Dili ve Edebiyat ad altnda yeni alan lisans programnda yeni Trk edebiyat iin bir giri niteliindedir. Bu nedenle arlkl olarak alanla ilgili temel kavramlarn ortaya kna ilikin bilgiler ve tanmlar verilmitir. Ayrca son iki nitede edeb metinleri zmle rnekleri yer almtr. Ancak unu unutmamak gerekir: Ne verdiimiz tanmlar tek ve kesin bir tanm, ne de yaplan zmlemelerde uygulanan yntem tartlmazdr. Sz konusu kavramlar iin baka kaynaklarda deiik tanmlar, deiik zmleme biimleri olduunu da bilmelisiniz. Ne yazk ki edebiyatta herkesin birleebilecei ortak noktalar bulmak gtr. Hatta daha ileri gidip, bunun mmkn olmadn bile syleyebiliriz. Bizim nerimiz, gerek duyduunuzda baka kaynaklar da gzden geirmeniz, onlardan da yararlanmanzdr. Bylece deiik bak alarndan da haberdar olabilirsiniz. Ayrca, ilgi duyduunuz kimi konularda daha genel bilgiye de bu yolla ulaabilirsiniz. Bunun iin her nitenin sonunda bulacanz kaynak adlar sizin iin bir hareket noktas olabilir. Doal olarak, alan tandka listeyi kendiniz de geniletebilirsiniz. Alann geni olmasna karn, konularn ele aln snrl tutulmak zorundayd. nk kitabmz eninde sonunda bir ders kitabdr. O nedenle her ne kadar baka kaynaklardan yararlanmanz nerilmi olsa da- snavlarda sorulan sorularn bu kitapta verilen bilgiler erevesinde olaca unutulmamaldr. Sizlere baar dilerken, kitabn ortaya kmasnda bata yazarlarmz olmak zere emei geen tm ilgililere teekkr ederim. Editr Yrd.Do.Dr. Zeliha Gne
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim olarak edebiyatn snrlarn ve alanlarn tanyabilecek, Edebiyattaki deimelerin nedenlerini ve sonularn aklayabilecek, Trk edebiyatnn dnemlerini ve gemiten bugne kadar geirdii srelerin ana izgilerini ayrt edebilecek, Yeni Trk edebiyatnn oluumunu salayan tarihsel, sosyal ve kltrel gelimeleri zmleyebilecek, Bu dnem ierisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bal zelliklerini ve sorunlarn aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Edebiyat Edebiyat Sanat Edebiyat Bilimi Trk Edebiyatnn Dnemleri Trkiyede Batllama Edeb Deimelerin Sosyal ve Kltrel Temelleri
erik Haritas
Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat
EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI EDEB DEMELERN NEDENLER VE SONULARI TRK EDEBYATI YEN TRK EDEBYATI
Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

EDEBYATIN TANIMI, SINIRI, ALANI
nsanolu, duygu ve dncelerini anlatmak iin trl yollara bavurur. Her birisinin kendine zg bir ara ile gerekletii bu anlatm yollarna gzel sanat dallar denir. Mzik, resim, mimarlk gibi gzel sanat dallarndan birisi de edebiyattr. Ancak edebiyat szc, aada ayrntl olarak anlatacamz zere yalnzca sanat dal olarak deil, bu sanat inceleyen bilim dalnn ad olarak da kullanlr. Trk edebiyatnda, yaygn olarak 19. yzyldan itibaren kullanlmaya balanan edebiyat terimi Arapa edeb szcnden tretilmitir. Arapada davet anlamna gelen bu szck, iyi terbiye, zerafet, gzel ahlk, usluluk anlamlarn da iermektedir. Edebiyat terimi ise Bat dillerindeki littrature karl olarak 1860lardan sonra kullanlmaya balanlmtr. Bu kavramn Tanzimattan nceki karlklar ilm-i edeb, iir ve ina, belgat terimleri idi. Franszca littrature szc ise edebiyat, kltr, yazarlk anlamlarndan baka belli bir alan veya konu (tp, hukuk, mzik vb) zerine yazlm eserler toplam anlamn da iermektedir. Trkede bu son kullanmn karl olarak edebiyat yerine daha ok literatr szc tercih edilmektedir. te yandan dilimizde genel anlamyla edebiyat szcnn karl olarak son dnemde yazmak eyleminden tretilen yazn szc de kullanlmaktadr. Ayrca halk dilinde kullanlan edebiyat yapmak deyimi dilin edebiyat dnda temel anlamdan sapmas, bir lde de sz gereksiz yere uzatmak, konuma ve yazda rahatsz edici bir yapayla dmek anlamlarn ifade etmek zere kullanlmtr. En genel erevesi ile terimi sanat ve bilim alanlarn ilgilendiren u tanmlarla ifade etmek mmkndr: Edebiyat duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde dil araclyla ifade edilmesi sanatdr. Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya k koullarnn, yazarlarn eser ve okur karsndaki, okurun eser karsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim dallar ile ilikilerinin belirli yntemlerle incelenip aratrld bilim dalnn addr. Bylece edebiyat teriminin hem bir sanat dalnn hem de bilim alannn ad olarak kullanld grlmektedir. Elbette ncelik kavramn sanat ynyle ilgilidir. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) tarafndan bir disiplin haline getirilen estetik, grupta be sanat olarak snflandrlmtr. Buna gre plastik sanatlar; mimari, heykel, resim (ve dekoratif sanatlar) dallarn ierirken, ses sanat ola-
Edebiyat sanat duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde dil araclyla ifade edilmesine dayanr.
Edebiyat bilimi, sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya k koullarnn, yazarlarn eser ve okur karsndaki, okurun eser karsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim dallar ile ilikilerinin belirli yntemlerle incelenip aratrld alandr.
rak mzik ve sz sanat olarak da edebiyat sistemletirilmitir. Bu be sanat ierisinde edebiyat her zaman zirvede grlr. Bunun sebebi edebiyatn malzemesinin dier sanatlardan farkl olarak dil olmasdr. nk ayn zamanda gnlk iletiimin temel arac olan dil, dier gzel sanatlarn malzemesiyle kyaslanamayacak lde geni bir ifade potansiyeline sahip olduu gibi insanlk tarihi boyunca grld zere srekli gelimeye uygun bir yapya da sahiptir. letiim dili ile edebiyat dili birbirinden farkldr. letiim dili dorudan doruya bir mesaj iletmek amac tarken edebiyat, dilin ses ve anlam gibi gelerinden yararlanarak estetik bir eser retmeyi temel gaye edinmitir. Bunu da dilin mecaz ve sembol retebilen soyutlama zelliinden faydalanarak gerekletirir. Bu yzden edebiyat hibir madd araca, mekna bal olmakszn en somut varlklardan, en soyut kavramlara kadar insan ilgilendiren her konuyu ifade edebilme gcne sahiptir. Edebiyatn bilim dal olarak kabul edilmesi zaman zaman tartlan bir konudur. Bu bir ynyle bilim alannn tanm ve ierii ile ilgili genel bir sorundan kaynaklanmaktadr. Gerei arama etkinlii olarak ifadelendirilen bilim, belli bir yntem ile bir araya toplama, snflandrma ve inceleme srelerini ierir. Bilimlerin kendi iinde snflandrlmas ise hem ilgilendikleri konu hem de kullandklar yntem dikkate alnarak yaplr. slm kltrnde akl ve nakl olarak ikiye ayrlan bilim, Batda rasyonel bilimler ve tecrbeye dayal bilimler olarak ayrld gibi, manevi bilimler (dil, edebiyat, felsefe, hukuk, tarih vb.) ve doa bilimleri (fen bilimleri) olarak da snflandrlmaktadr. Manevi bilimlere bamszlk kazandrma yolunda en nemli adm atan Wilhelm Dilthey (1833-1911) doa bilimleri ile manevi bilimler arasndaki temel fark ilkinin aklama, ikincisinin ise anlama abas arasndaki ztlkta grr. Aklama, nedensel ve objektif olma iddiasn ierirken, anlama bireysel ve subjektif nitelik tar. Edebiyat bir bilim olarak klasik snflandrmada nakl bilimlerin bir kolu olan let bilimlerine, Diltheyin tasnifine gre manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna, modern snflandrmaya gre ise sosyal bilimlere girmektedir. Bata dil ve tarih bilimleri olmak zere ihtiya duyduunda her tr bilim alannn veri ve yntemlerinden yararlanabilen edebiyat biliminin erevesi u ekilde izilebilir: Edebiyat eserini anlama, yorumlama, deerlendirme, benzerleri arasndaki yerini belirleyerek ann ve tarihin ierisinde bir yere oturtma abasnn metotlu ilemleridir. Edebiyat bilimi edebiyat teorisi, edebi eletiri, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi olmak zere drt ana daldan oluur. Edebiyat biliminin gelimesiyle, edebiyat alannn kendi ierisinde de pek ok snflandrma almalar yaplmtr. ncelikle szl ve yazl edebiyat ayrmna gidilmitir. Yaznn bilinmedii dnemlerde ortaya kan destanlarn ve her devirde varln srdren yazya gememi rnlerin varl bir szl (ifah) edebiyat alannn bulunduunu gstermektedir. Ayrca edebiyatta biime, teknie, konuya gre pek ok snflandrmalar yaplmtr. lerideki nitelerimizde ayrntl olarak ele alacamz bu tasniflerin temelinde nazm ve nesir olmak zere biime dayanan iki ana yap ile iir, gstermeye (tiyatro) ve anlatmaya (roman, hikye) bal ifade tarzlar bulunmaktadr. Bu yapsal ayrmlarn dnda da edebiyatn ve edebiyat oluturan eserlerin nitelii, amalar gibi konular hem tartma yaratm hem de bu tartmalardan doan ayrmlar ortaya kmtr. Edebiyat sz konusu edildiinde evrensel ve ulusal olma nitelii zerinde de durulmu bir konudur. Bir taraftan insann/insanln en genel ve ortak sorunlarn ifade edebilmesi bakmndan evrensel temalar paylaan edebiyat, dier taraftan
1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat
da malzemesi olan dilin mill karakter tamas bakmndan dier btn sanat ve bilim faaliyetleri arasnda en ok ulusal nitelik tayan bir disiplin olarak grlmektedir. Dolaysyla merkezde edeb eserin bulunduu ve yazar, evre, akm-dnem, ulus-lke, blge-havza, uygarlk ve btn insanlk tarafndan oluturulan i ie daireler eklinde bir edebiyat emas izmek mmkndr (1. ekil).
ekil 1.1
eser yazar evre akm-dnem ulus-lke blge-havza uygarlk insanlk
Edebiyatn Kapsam
Ayrca milletlerin tarih ierisinde geirdikleri deiim ve dnmlerin onlarn edebiyatna da yansmas, dnemleri; ayn felsefi veya estetik dnceye bal sanatlarn bir araya gelmesi de edeb akm, topluluk veya okullar oluturur. Bu snflandrmalar sanatlarn kendileri tarafndan yaplm olabilecei gibi, ortaya kt srada veya daha sonraki dnemlerde edebiyat bilimcileri tarafndan da belirlenmi olabilir. Btn bu snflandrmalar edebiyat kavramnn dikey (zaman) ve yatay (mekn) boyutunu oluturur. Sonu olarak edebiyatn, bir corafya veya milletin (Avrupa edebiyat, Trk edebiyat), bir dnemin (Ortaa Fransz edebiyat, Cumhuriyet Dnemi edebiyat), bir sanat veya edebiyat akmnn (Klasik edebiyat, Servet-i Fnun edebiyat) edeb rnlerinin btnne verilen isim olduu sylenebilir. Bilim ve sanat dal olarak edebiyat ne demektir?
SIRA SZDE
EDEB DEMELERN NEDENLER VE SONULARI

Edebiyatn anlatm arac olarak dili kullanmas onu dorudan doruya bir sosyal kurum olarak kabul etmemizi gerektirir. Edebiyat hayat temsil eder ve hayat da S O R sosyal bir gerekliktir. Ayn ekilde edeb eseri ortaya koyan yazar daUtoplumun bir yesidir ve toplumdan ald etkiyi eserine yanstrken, yazdklaryla da varsaymsal olsa bile bir topluma seslenir. DKKAT En genel erevede edebiyatn olumasn ve deimesini belirleyen etkenin ncelikle insan iletiim ihtiyac olduu aktr. nsan duygu ve dncelerini baSIRA SZDE ka insanlarla paylamak, onlar etkilemek ister. Edebiyatn sanat yn tam da bu noktada ortaya kar. Bu iletiim ihtiyac ok defa btn insanlarda ortak olan ak, yalnzlk, lm korkusu vb. duygularn aktarmnda gnlk dilin kalplarn AMALARIMIZ yeterli bulmaz. nk bu duygular insanlarda ortak olduu halde, duyulmasnda
K T A P
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
ve ifade edilmesinde bireyin algs belirleyici olur. Gnlk iletiim dilinin yaps hem btn insanlarn paylat hem de paradoksal biimde zgn ve bireysel olan duyuun aktarm iin yeterli olamaz (Bu noktada topluca len bir grup insandan her birinin kendi lmn yaad gereini hatrlamakta yarar var). Burada sanat devreye girer. Edebiyatn niteliini belirleyen bir baka etkenin yazarn ait olduu milletin dnyaya bakn, varlk algsn temellendiren medeniyet dairesi olduu aktr. Din ve medeniyet deitirmeleri sadece edebiyatn deil, ayn zamanda bir ulusun sahip olduu btn madd ve kltrel kurum ve kavramlarn tamamen veya belli llerde deimesine yol aar. Bir milletin tarihindeki nemli olaylarnn edebiyata yansyarak onu ynlendirdii de dikkatten uzak tutulmamas gereken olgulardandr. Ayrca corafya deitirmeleri de yeni topluluklarla karlkl iletiim ierisine girilmesi dolaysyla edeb deimeyi belirleyen etkenlerdendir. Bir memleketteki siyasal deimelerin edebiyat hareketlerini etkiledii sk grlen durumlardandr. Bu ayn zamanda edeb devirlerin ismini de belirleyen etkenler arasndadr. XIII. Lui Dnemi Fransz edebiyat, Cumhuriyet Dnemi Trk iiri gibi. Edeb deiimlerin nedenleri arasnda dikkati en ok eken bir kavram da nesil kavramdr. Biyolojik olarak yaklak ayn yllarda doan yazarlarn yetime artlar, edebiyat ii ve d etkenlerin etkisiyle benzer bir duyarllk tayabilecekleri genel kabul gren varsaymlar arasndadr. Sonu olarak denilebilir ki dier sosyal olaylarda olduu gibi edebiyatta da deiim aa yukar ayn yalarda bir grup gen insan tarafndan gerekletirilir. te yandan edeb eserin ayrt edici zelliinin alkanl krmak olduunu belirten Rus biimcileri edebiyattaki deiimlerin tarih, sosyal veya ekonomik deil biimsel baz nedenlere dayandn ileri srerler. Edebiyat hareketlerinin merkezinde ok defa bir yayn organnn bulunmas yaynclk faaliyetlerinin de edeb deimelere etki eden etkenler arasnda saylmas gerektiini gstermektedir. Son olarak kendisinden nceki veya zamanndaki bir ok ekol ve anlaytan etkilenmi olmakla birlikte btn bu etkileri gl sanat kiiliinde eriterek kendine zg eserler ortaya koyabilen ve bu yolla evresinde bir etki halkas oluturan stat yazarlarn da edebiyat tarihinin aknda belirleyici olduklar grlyor. Edebiyattaki deimeler en genel toplumsal dnmlerden gl sanatlarn bireysel etkilerine kadar uzanan, edebiyat ii ve d pek ok etkene dayanmaktadr. Bu etkenler bazen son derece karmak bir a oluturduu gibi genellikle edebiyat tarihindeki oluumlarn da toplum hayatn ynlendirdii grlr. Ksacas karlkl bir etkileim ierisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktadr.
SIRA SZDE
EdebiyattakiSIRA SZDE etkileyen balca etkenler nelerdir? deiimleri

D NELM Trk diliyle yazlm eserlerin oluturduu edebiyata Trk edebiyat denilir. Trk edebiyat, Trk milletinin tarih sahnesine kndan zamanmza kadar geen sre boyunca yaad ok geni bir corafya ierisindeki blgelerde, farkS O R U l kltr ve medeniyet topluluklaryla ilikileri ile eitlenmi ve yzyllar boyu zenginleerek bugne gelmitir. Bu zaman ve corafya ierisinde ortaya konan DKKAT eserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan mill zevk ve dnceyi ieren zengin bir edebiyatn addr.
DNELM S O R U
TRK EDEBYATI
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Trk edebiyatnn ilk yazl belgeleri olan Orhun Yaztlarndan bugne bin yz yla yaklaan bir gemii vardr. Trkler Orta Asyadan yaylmaya balayarak in, Hint, Fars ve Arap gibi gl kltrlere sahip milletlerle ve nihayet Bat toplumlaryla girdii kltrel ilikiler iinde kendi mill karakterini de muhafaza ederek dil ve edebiyatn srekli gelitirmitir.
Trk Edebiyatnn Dnemleri

Bir milletin edebiyat genel bir ereve iinde tarih sre, corafya, kltr deimeleri, din, dil, zevk ve sosyal hayat gibi bak alar kullanlarak incelenip snflandrlr. Trk milletinin edebiyat da balangtan bugne kadarki seyri ierisinde bir btn olarak ele alnr. Bununla birlikte uzun bir tarihe sahip olan Trk edebiyatn daha ayrntl ve dikkatli incelemek iin devirlere ayrmak ihtiyac domutur. Trk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Kprl (1890-1966) edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu grten yola karak geni bir corafya ve uzun bir tarih ierisinde olumu bulunan Trk edebiyatn, Trklerin medeniyet evrelerine girilerine gre snflandrmtr. Buna gre Trk edebiyat ana dneme ayrlr: 1. slmiyet ncesi Trk edebiyat 2. slm dnem Trk edebiyat 3. Bat etkisindeki Trk edebiyat Her dnem kendi ierisinde alt dnemlere ve snflandrmalara ihtiya duyar. Yukardaki ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki edebiyatlar en eski devirlerden 10. yzyla kadar geen sreyi kapsar. Bu dnemin alt dallarn a. Szl edebiyat ve b. Yazl edebiyat oluturur. Bilinen ilk Trke iir M.. 119 ylnda Hunlarn kaybettikleri topraklar iin sylenmi drtlk eklindeki bir attr. Bu dnemin eserlerinin byk bir ksm szl edebiyata ait destan, koug, sagu, sav ad verilen rnlere dayanmaktadr. Savalar, gleri, tabiat olaylarn vb. geni bir ekilde anlatan destanlar, mill tarihin halk gzyle grlen, hissedilen ve halkn hayalinde masals bir dille ifadesini bulan rnlerdir. Bunlar edebiyatn balang devresi kabul edilirler. Kouklar ise gnmz edebiyatndaki lirik rnlerin ilk rnekleri olarak dnlebilir. Sagu ad verilen iirler, at-mersiye trndeki eserlerdir. Savlar, atasz ve deyimleri ifade eder. Btn bunlar mill kltrn vazgeilmez geleri arasndadr. Trklerin Yaradl, Alp-er Tunga, u, Ouz Kaan, Gktrk, Ergenekon destanlar, Dokuz Ouz ve On Uygur Trklerinin Treyi efsaneleri, G destan, Maniheizmin kabul menkbesi gibi destanlar daha sonraki yzyllarda Dede Korkut Ouznameleri, Manas, Edige Bey ve Krolu destanlar izler. Ouz Kaan destanndakine benzer kahramanlara, imdilik ilk yazl belge olan Orhun Yaztlarnda da rastlanr. Genel olarak edebiyatn ilk formunun iir olduu kabul edilmitir. Trk edebiyatnn destan devri olan szl edebiyat dneminde de iir nemli bir yer tutmaktayd. lk Trk airlerine aman, baks, ozan ve oyun denilmekteydi. Bunlar iirlerini genellikle kopuz ad verilen bir saz eliinde sylerlerdi. Sazla ve ahenkli bir ekilde sr treni, len ve yularda sylenen bu ilk iirlerin dize balarnda bugn aliterasyon denilen ses benzerliinin gzetilmesi dikkat ekicidir. Bu ilk dnem iirleri folklor ve mzik ile karm bir halde bulunan din kaynakl rnler olarak ortaya kmtr. slmiyetten nceki Trk edebiyatnn dier bir kolunu da yazl edebiyat rnleri oluturur. Edebiyatmzda kitabe trnn ilk rneklerinin M.. 4. yz-
ylda yazlm Tiyanan Yaztlar olduu belirtilmekte, Hun hakan Metenin M.. 2. yzylda yazd bir mektubundan sz edilmektedir. Yeniseydeki yaztlarn ise M.S. 5. yzyla ait olduu ileri srlmektedir. Orhun Yaztlarnn ilki 720 tarihlidir. Bu kitabelerde bir destan ifadesi grlr. Orhun Yaztlarndaki iirler 4+3lk hece vezniyle yazlmtr. Bu kitabelerde ad geen Yollu Tigin ilk Trk airi kabul edilmektedir. Uygur Trklerinin Maniheizmi kabul etmesiyle Sogd yazs kullanlmaya balanm, Maniheizme ait metinler bu yazyla yazlmtr. Turfan kazlarnda Mani diniyle ilgili Trke ilahiler, efsaneler, Mani kozmogonisine ait metinler bulunmutur. Uygur dnemine ait Tanry ven ilahilerden birinde Aprnur Tigin isimli bir aire rastlanmaktadr. Asl Sanskrite olup inceden Trkeye aktarlan Altun Yaruk ve Sekiz Ykmek ise Budizmle ilgili ksmen edeb metinlerdir. Ayrca Kalyanam Kara-Papam Kara hikyesi ile eski Turfan arklar da Uygurlardan kalan eserler arasndadr. Trklerin slmiyeti kabulyle yeni bir dnem balamtr. slm dnem Trk edebiyat ifadesi 10. yzyldan 19. asra kadar sren devreyi belirtmektedir. Bu dnemin ilk nemli eseri Karahanllar zamannda Yusuf Has Hacip tarafndan yazlan Kutadgu Biligdir. Aruz vezniyle ve mesnevi formunda yazlm olan eser, iinde drtlk, kaside gibi formlardan rnekler de bulundurur. Trk devlet geleneini ve sosyal yaayn anlatr. 11. yzylda yazlan Divanu Lgtit-Trk, Trk kltr ve dilinin kaybolmas endiesiyle Kgarl Mahmut tarafndan hazrlanan byk bir szlk ve derlemedir. 12. yzylda yazlan Atabetl-Hakayk ise din bilgilerin yan sra Trkenin gelimesiyle ilgili bir ok bilgiyi ierir. Bunlar Trklerin bu dnemde ortaya koyduklar nemli eserlerden balcalardr. zellikle 12. yzylda Orta Asya edebiyatnn nemli bilge airi Ahmet Yesevnin (.1166) Divan- Hikmeti edebiyatmzda yeni bir r am 13. yzyldan itibaren Anadoluda oluan Trk edebiyatnn tasavvuf kolunun ncs olmutur. Bu yzyldan balayarak divan edebiyat veya klasik edebiyat eklinde adlandrlan, yedi yzyl srecek yeni dnem btn kural ve zellikleriyle olumaya balar. iirin arlkl olduu bu dnem edebiyat a. Halk edebiyat, b. Tekke (Tasavvuf) edebiyat, c. Divan edebiyat olarak snflandrlr. Trklerin slmiyetten nceki kltrlerini tayan halk edebiyat rnleri genellikle manzumdur ve hece vezniyle yazlmtr. Aratrmaclar bu edebiyat da kendi ierisinde anonim halk edebiyat ve k edebiyat olarak iki kola ayrrlar. Halk iirinin yan sra tekkelerde din-tasavvuf bilgilerin retilmesi amacyla gelien bir baka iir izgisine tekke iiri denir. Bu edebiyat kolu ekil bakmndan hem halk edebiyat formlarn hem de divan iiri formlarn kullanr. erikte ise tasavvuf dnce etrafnda varlk, yokluk, yaratc, insan, hayat, lm gibi kavramlar genellikle vahdet-i vcut anlay erevesinde ele alnr. Bugn yaygn olarak divan edebiyat adyla anlan edebiyat kolu ise kendine zg bir sanat anlay, snrl bir duygu ve iir dnyas, sanatl bir dili, slm dini ve tasavvufa dayal bir dnce rgs bulunan ekilci, kuralc ve idealist bir edebiyat olarak tanmlanr. Arap ve zellikle Fars edebiyatlarnn etkisiyle aruz vezni ve mazmn denilen sembolik ifade kalplarnn kullanlmas bu edebiyatn ayrc zelliidir.
eyh, Hoca Dehhan ile balayan bu edebiyatn ilk rneklerini k Paa ve Ahmet Paa verir. eyhnin Harnme isimli eseri ilk manzum hiciv rneklerindendir. Divan iiri klasik dnemini Hayal, Necat ve Bak ile idrak eder. Baknin ada olan Fuzul lirizm bakmndan, Nef pervaszl ve hicivleriyle, Nab dndrc gazelleriyle, Nedim romantik tutumu ve uarl ile, eyh Galip ise sembollere dayal anlatm ve stn hayal gc ile eski iirin zirveleri arasnda saylrlar. iir hkim bir tr olarak neredeyse tek bana bu dnemi temsil etmekte ise de nesir alannda da nemli eserler ortaya konulmutur. Evliya elebi, Ktip elebi ve Nim bu alanda ilk akla gelen yazarlardr. Elbette iirin bu denli gl olduu bir edebiyatta dzyaznn iire zenmi olmas alacak bir durum deildir. Bu yzden eski nesrin dili, fikri anlatmak amacn geri plana atarak sanatl ve ssl bir sluba ynelmitir. Divan edebiyat 18. yzyldan itibaren kendi iinde tekrarlara, yapayla dm, eyh Galiple son zirvesine ulatktan sonra ypranmaya balamtr. Trk edebiyat sz neyi ifade etmektedir ve belli bal dnemleri nelerdir? SIRA SZDE
D NELM Yeni Trk edebiyat, Tanzimatn ilan edilmesinden sonra (1839) balayan Batllama srecinde gelitirilen son yz elli yllk edeb hareketlerin genel addr. S O R U nceleri daha ok Fransz edebiyatn rnek alarak oluan bu dnemin brahim inasinin (1826-1871) edeb faaliyetleri ile (1859) balad kabul edilir. Devlet ve toplum olarak genel bir Batya yneli srecinin sonucu olduu iin bu edeDKKAT b devreyi ancak tarihsel, sosyal ve kltrel deimelerin altnda deerlendirmek gerekir.
YEN TRK EDEBYATI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Trkiyede Batllamann resm olarak 3 Kasm 1839 tarihinde ilan edilen ve okunduu yere bakarak ad Glhane Hatt- Hmaynu da denilen Tanzimat Fermanyla balad kabul edilir. Ancak deiik alanlarda Bat tarz bir takm dzenleK T A P me giriimlerinin 17. yzyln sonlarna kadar gittii grlmektedir. 1699da imzalanan Karlofa antlamas tarihiler tarafndan Osmanl mparatorluunun Bat karsnda toprak kaybediinin ve klmesinin ilk kesin belgesi V Z Y O N deerlenT E L E olarak dirilir. Bu antlama zihinlerdeki stn, yenilmez ve gl Osmanl imajnn yklmasna da yol amtr. Bu durumun dourduu gerilemeye areler arama abalar ayn zamanda Batllama hareketlerinin de balangc olarak grlmektedir. N almalar TanziToprak kayplar gibi pratik ihtiyalara dayanan yenileme T E R N E T matn ilanna kadar, bata bulunan padiahn kiilii ile zdelemi durumda kalr, bu yzden de sk sk aksamalara yol aar. Bu yolda ilk rneklerden birisi I. Mahmut zamannda alan Hendesehane (1731)dir. Bu kurum ksa zamanda kapanr. Daha sonra 1776te Franszlarn yardmyla denizcilik alannda eitim vermek zere Mhendishane-i Bahr- Hmayun kurulur. III. Selim, bata asker yaplanma olmak zere devlette kalc bir takm dzenlemeler yapmak amacyla devlet adamlarndan raporlar istedi. Bunlar bir danma meclisinde tarttrarak Yenieri Ocandan farkl olarak Nizam- Cedit adyla yeni bir ordu kurulmasna giriti. Daha sonra Mhendishane-i Berr-i Hmayun (1795) adl kurumu kurarak yeni ordunun ihtiyalarn karlayacak eleman yetitirilmesi-
Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel Zemin AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Trkiyede ilk nfus saym 1831de yapld.
1821de Tercme Odas kuruldu.
lk gazete olan Takvim-i Vekyi 1831de karlmtr.
ni planlad. Ardndan da hem ordunun hem de lkenin hekim ihtiyacn karlamay hedefleyen Tphaneyi kurdu (1806). Btn bu giriimler Kabak syan denilen bir ayaklanma ile padiahn hayatna mal olmu ise de onu izleyen II. Mahmut, Abdlmecid, Abdlaziz ve II. Abdlhamit dnemlerinde de Baty model alan eitli yenilikler gerekletirilmeye devam edildi. Sonuta Yenieri Oca tamamen kaldrld ve yerine yeni bir ordu kuruldu (1826). Siyasi alanda ise Batya eli gnderme ii III. Selimden sonra II. Mahmut tarafndan da geniletilerek srdrld. Bu elilerin ve eliliklerde alanlarn yabanc dil renmeleri saland. Bu dnemde elilik grevinde bulunanlar gittikleri lkelerdeki yenilikleri bakente aktararak yenileme srecine katkda bulundular. II. Mahmut idar yapy yeniden ekillendirdi. Fransa modelinde bir hkmet sistemi oluturuldu. eitli bakanlklar ve yeni meclis ve kurumlar kuruldu, yasalar karld. Bylece hukuk devletine doru ciddi admlar atlm oldu. Bu dnemde sosyal alanda da baz yenilikler gerekletirildi. 1831de kadnlar saylmam olsa bile ilk nfus saym yapld. 1834de posta tekilat kuruldu. nce ordunun ceket-pantolon ve festen oluan yeni bir kyafet giymesi kararlatrld, sonra bu uygulama sivilleri de kapsayacak biimde geniletildi. Bu dnemde kurulan yeni okullar ve Tercme Odas (1821) Franszcann yaygnlamasn salad. Yurt dna renci gnderilmeye baland. stanbulda ilkretim zorunluluu getirildi (1831) ve orta dereceli okullar almas kararlatrld. Devlet kendisi iin gereken personeli medrese dndaki okullarda yetitirmeyi planlad. Bu kararlarn uygulanmas Tanzimattan sonraya kalm olsa da ilk admlar II. Mahmut dneminde atlmtr. II. Mahmutun yeniliklerinden birisi de ilk gazete olan Takvim-i Vekayinin karlmas olmutur (1831). Resm nitelikli olduu iin daha ok devlet ilerinin duyurulmasna arlk vermi olan bu gazete ayn zamanda Batdaki gelimelerden, teknolojik yeniliklerden haber vermesiyle ve bizzat padiah tarafndan istenilen yaz dilinin anlalr olmas talimatyla yetimekte olan kuaklar zerinde dolayl da olsa bir etki yapmtr. Btn bu abalarn ilk ve belirgin meyvesi II. Mahmut zamannda dnlm olan Tanzimat Fermannn ilan edilmesi olmutur (3 Kasm 1839). Dnemin Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa tarafndan devlet grevlilerinin, yabanc elilerin ve halkn nnde Glhanede okunan ferman yeni bir dnemin baladn ifade etmektedir. Tanzimat Ferman, Trklerin yzyllardan beri iinde yaad bir medeniyet dairesinden karak, o ana kadar mcadele halinde olduu baka bir medeniyet dairesine giriinin ve onun deerlerinin devletin resm politikas olarak kabulnn iln edilmesidir. Nizam verme, dzene koyma anlamlarna gelen Tanzimat siyasi olarak, ilan edildii tarihten II. Merutiyete (1908) kadar devam eden yenileme srecinin addr. Bu fermanla padiah kendi yetkilerini bizzat kendisi snrlandrm, bylece keyf idareye son verilmiti. Devlet ile fert arasndaki ilikilerin dzenlenmesi, kanun karsnda din, dil, rk ayrm yaplmakszn herkesin can, rz, namus ve mal gibi haklarnn korumaya alnm olmas, askerlik ve vergi konularnda yeni dzenlemelerin yaplmas Fermann zn tekil eder. Bu ferman hemen arkasndan Islahat Ferman (1856) izler. Tanzimat Ferman, Batl devletlerin modelinde devleti yeniden yaplandrmak giriimlerine balanmasnn da bir ileri admdr. II. Mahmut zamannda kurulan baz meclisler yeniden yaplandrld. Ayrca ceza ve ticaret kanunlar karld. 1864te lke corafyasnn idar yapsn dzenleyen Vilayet Kanunnamesi yaym-
11
land. Bylece Osmanl devleti vilayet-sancak-kaza-karye birimlerinden oluan yeni bir idar yapya kavutu. Bu birimlerin her birisinde meclisler oluturuldu. Bu dnemde vilayetlerde birer matbaann kurulmas ve gazete karlmasnn kararlatrlmas, vilayet yllklarnn hazrlanmas Trk kltr asndan nemli olaylardandr. te yandan vergi sistemi byk lde deitirildi ise de vergi toplama iinde bir baar salanamad. 1841 tarihinde ilk kt para kaime adyla piyasaya srld. Fakat bundan da beklenen sonu alnamaynca 1844te kaldrld. Bu dnemde bankalar kurulmaya baland. lk banka olan stanbul Bankas ksa srede kapand; ancak Menafi Sand adyla kurulan Ziraat Bankas varln srdrd. Tanzimat Dneminin ekonomik alanda baarl olduu sylenemez. Bu yzden ksa zaman ierisinde devlet Fransa ve ngiltereye borlanmaya balad. Bor ve faizlerin hzla artmas zerine 1881de Osmanl Devletine verdikleri paralar alabilmek iin bor veren devletler stanbulda Dyn- Umumiye adyla bir kurum oluturdular. Ayrca askerlik alannda da yeni dzenlemeler yaplmtr. Ordu, be ordu olarak dzenlenmi, askerlik sresi be yl olarak belirlenmitir. II. Mahmut tarafndan Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla kurulan ordunun ad da Asakir-i Nizamiye-i ahaneye evrilmitir. Sosyal alanda ise ehirlerde belediyeler ve telgraf idaresi kurulmu, posta tekilat yeniden dzenlenmi ve ilk defa demiryollar yaplmaya balanmtr. Bu dnemde ayrca eitim ve kltr alannda nemli deiiklikler gze arpmaktadr. Meclis-i Maarif-i Umumiye adl kurum Maarif Nezaretine dntrld (1846). Bylece ilk eitim bakanl kurulmu oldu. Rdiyelerin says arttrld. Kz renciler iin rtiye kuruldu (1858). Ynetici yetitirmek zere Mekteb-i Mlkiye (1859), lise ayar okullar olarak idadler kuruldu (1873). Robert Kolej, Mekteb-i Sultan (Galatasaray) ve Darafaka isimli zel okullar ald. retmen yetitirmek zere Darlmuallimn (1868) ve kadn retmen yetitirmek zere Darlmuallimt (1870) kuruldu. 1863te Darulfnn (niversite) kurulmusa da tartmalar yznden bir yl sonra kapanp 1876da tekrar almtr. niversiteye ders kitaplar hazrlamak maksadyla ve Batdaki rnekleri gibi bir bilimler akademisi nitelii kazanmas dnlerek Encmen-i Dni kurulur. Takvim-i Vekayden sonra yar resm Ceride-i Havadis (1840), ilk Trke zel gazete olarak Tercman- Ahval (Agh Efendi ve inasi tarafndan, 1860) yayna balar. Burada ilk edeb tefrika olarak teknik bakmdan olduka baarl bir rnek olan air Evlenmesi piyesi yaymlanr. Bu ilk rnek ayn zamanda bu dnem edebiyatnn da bir gstergesi niteliindedir. nk bu dnem edebiyatlar yazlarn gazetelerde yaymlarlar. Bu bakmdan dnemin edebiyat bakmndan gazete nemli bir kurumdur. Bunun edeb sluba yansmasn ise ileriki nitelerde greceiz. Bu dnemin nde gelen yazarlar ayn zamanda gazetecidirler. Mnif Paann kard Mecmua-i Fnn (1862) ilk dergidir. Ksacas bu sre zellikle Bat tarz yeni okullar almasyla eitimde, yeni ordunun kurulmasyla askerlik alannda ve Bat lkelerine benzer yaplanmasyla devlet ve sosyal hayat bakmndan Trklerin yzyllardr yaaya geldikleri toplum dzeninden ayrl ifade eden hamlelerle doludur. Bununla birlikte btn bu gelimelerin kesin bir kopu nitelii tadn dnmek doru olmaz. Mesela pozitif bilimler reten yeni okullarn yannda eski eitim kurumlar olan medreselerin devam, yeni deerler sistemi ile eski kltrn deerlerinin bir senteze ve uzlamaya gidilmeden bir arada varln srdrmesi atma ve tartmalar beraberinde getirmitir.
1840ta karlan Ceride-i Havadis yar resm bir gazetedir.
lk Trke zel gazete, gh Efendi ve inasi tarafndan, 1860ta karlan Tercman- Ahvaldir.
12
Bu ayn zamanda Osmanl toplumunda uzun sre devam edecek bir ikiliin domasna da zemin hazrlamtr. Eskisine gre bir tr bamszlk kazanm olan brokrasinin ileyiinin ksr ekimeler yznden verimli olamamas, yeni modalarn ve israfn bteyi hzla tketmesi, aydnlarn ve devlet adamlarnn yeni deerler konusunda bilinli ve programl almalar retmek yerine tesadfe braklm aktarmlarla yetinmesi, Krm, Msrda Kavalal Mehmet Ali Paa gibi problemlerle ba edilememesi toplumda bir diren olumasna yol amtr. Bununla birlikte yeni bir dnya grnn olumaya balad da kesindir. Bu dnem ayn zamanda birok nde gelen edebiyatnn da katld rgtl mcadele dnemidir. ncln Ali Suavi, Namk Kemal, Ziya Paa, Mithat Paann yapt Gen Osmanllar adyla anlan gizli rgt bir anayasa yaplp, parlamenter rejime geilmesini istiyordu. Bunun iin nce Abdlazizi indirip yerine V. Murat geirdiler. Fakat Muratn rahatszlnn artmas zerine sz konusu artlar yerine getirmek iin anlatklar II. Abdlhamiti tahta geirdiler. Abdlhamit ise nce anayasay ilan etti (1876), ardndan da parlamentoyu aarak meruti bir ynetime geti (1877). Bu arada 93 Harbi olarak bilinen Osmanl-Rus Savann balamas zerine meclisi kapatarak ynetimi tamamyla eline ald (1878). Bundan sonra otuz yl srecek II. Abdlhamit ynetimi devletin kn geciktirmek iin uygulanan usta politikalara, yeni nesillerin yetimesinde nemli rol oynayacak yukarda belirttiimiz birok yeni okulun almasna karn zellikle aydnlar zerindeki sk bask ve sansr yznden dnce ve edebiyat hayatnn akn etkileyen nemli bir etken olarak ortaya kacaktr. Bu yzden ok gemeden II. Abdlhamit ynetimiyle mcadele ve yeniden parlamentoyu atrma amacyla ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu (1889). Bu durum hem devletin hem aydnlarn enerjisinin nemli bir blmn i mcadeleye ayrmas anlamna gelmekteydi. Nitekim II. Merutiyetin ilanndan ksa sre sonra Balkanlarda kan ayaklanma ve kopular, ardndan I. Dnya Sava, Osmanl Devletinin sonunu hazrlayacaktr. Bu sre bir taraftan da dnce ve sanat alannda ok eitli akm ve faaliyetlerin ortaya kmasna yol amtr. Osmanlclk, slamclk, Trklk ve Batclk gibi anlaylar bu dnem siyasal ve edeb kltrnn en nemli unsurlarnn banda gelmekteydi. Bununla birlikte bu dnemde ortaya kan edeb faaliyetler ayn zamanda Cumhuriyet dnemi edebiyat ve dncesini hazrlayan bir nitelik tamaktadr. Edebiyat dilindeki sadeleme ve Bat edebiyatlarnn daha yakndan izlenir duruma gelmesi bu dnemin Cumhuriyet sonras edebiyatn hazrlayan kazanmlar arasndadr. Batya yneli, Kurtulu Savann ardndan Osmanl Devletinin yerine yeni bir devlet olarak Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile yeni bir aamaya gemitir. ncelikle yukardan beri anlattmz btn yenilik abalar, eski ile yeninin bir arada yrmesi yznden tam bir baarya ulaamam idi. Mustafa Kemal Atatrk yeni devletin hedefini ada uygarlk dzeyinin zerine ulamak olarak belirlemitir. Bu amala hukuk sisteminden eitim dzenine kadar bir dizi reform gerekletirildi. niversite reformu, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmas, alfabe deiiklii, laikliin benimsenmesi edebiyattaki gelimeleri etkileyen nemli admlarn banda gelmektedir. Yeni Trk edebiyatnn oluumu btn bu srelerin bir paras, ynlendiricisi ve temel gesi olarak gereklemitir. Bu yzden edebiyattaki gelimeler btn bu sosyo-kltrel ve tarihsel gelimeler gz nnde tutularak deerlendirilebilir.
13
Yeni Trk edebiyatn oluturan tarihsel, sosyal ve kltrel unsurlar zerinde yorum yaSIRA SZDE pnz.
D NE Yeni Trk Edebiyatnda Adlandrma Sorunlar veL M Dnemleri S O R U Tanzimatn siyasi ve idar olarak uygulanmaya balanmasndan yaklak yirmi sene sonra yeni dnemin edeb faaliyetleri balamtr. Yukarda belirttiimiz gibi 1859 yl edebiyattaki yenilemenin balangc olarak kabul edilmitir.T Son yz elli DKKA ylda grlen btn edeb hareketleri kapsayan bir ad olarak kullanlan Yeni Trk edebiyat daha ok akademi evrelerinin tercih ettii bir ifadedir. Eitim amal bir SIRA SZDE fayday gzeten bu terim, Divan edebiyatn eski kabul etmek anlayndan yola kar ve onu reddederek Bat tarz bir edebiyatn varln belirtmek ister. Bununla birlikte yeni edebiyat mensuplarnn toptan eskiyi reddetme eilimi AMALARIMIZ olmad gibi daha ilk dnemden balayarak eski ile balarn korunmas gerektiini ileri sren sonraki dnemlerde eserini Divan, halk ve Bat edebiyatlarndan alnan unsurlarla kurma yoluna giden sanatlar yetimitir. Demek ki P K T A eski ile yeni arasnda tam bir koputan sz etmek yerine bir dnm yaandn dnmek daha uygun olacaktr. Yeni Trk edebiyat ad edebiyat tarihileri tarafndan buT E L E V ortaklaa kabul gn Z Y O N grm gibi grnmekteyse de bu dnem edebiyat zaman zaman Edebiyat- Cedide (sonradan Servet-i Fnn Edebiyat iin), Batllama dnemi, Avrupa, Garb, Teceddt devri, Yakn a, ada, Modern, Muasr gibi adlarla da anlmtr. Bu N Buna adlandrmalarn hemen hepsi eitli bakmlardan eletirilmitir.T E R N E T karn Bat tarz model alnarak ve divan edebiyat yadsnarak kurulan bir edebiyat olmas ortak noktay oluturmaktadr. Ayrca bu dnemin ierisindeki pek ok edeb faaliyetin adlandrlmasnda da bilim adamlar ve edebiyatlar arasnda gr birlii salanamamtr. Yeni Trk edebiyatnn ilk devresini tekil eden yazarlar kuann (inasi-Ziya Paa-Namk Kemal) oluturduu edebiyat iin Tanzimat Dnemi diyenler olduu gibi bunun bata Fermann ilan tarihi ile inasinin edeb faaliyetleri arasndaki zaman fark olmak zere birok sebepten dolay doru bir adlandrma olmadn ileri srenler de olmutur. Ayn ekilde dnemin edebiyatlarnn kaynaklar ve hedefleri konusunda belirsizlikler bulunmasndan yola kan kimi aratrmaclar bu dnemi Araylar Dnemi olarak adlandrmak taraftar iken kimileri Siyasi ve timai Fikirler Dnemi, I. Nesil gibi adlarla anmaktan yanadr. Bu durum az ok farkllklar ile daha sonraki edebiyatlar iin de geerlidir. Burada sadece genel olarak Trk edebiyatnda ve yeni Trk edebiyatnda edeb hareketlerin isimlendirilmesi konusunda birbirinden farkl birok grn bulunduunu gstermek amacyla deinilen btn bu tartmalarn ayrntsna girmeye gerek yoktur. Aa yukar genel bir kabul grm bulunan u balklar yeni Trk edebiyatnn ana hatlarn vermektedir: 1. Tanzimat Edebiyat (Yenileme Dnemi) Edebiyat (1859-1896) 1.1. Tanzimatn (Yenilemenin) Birinci Kua (1859-1876) 1.2. Tanzimatn (Yenilemenin) kinci Kua (1876-1896) 1.3. Ara Nesil 2. Servet-i Fnn topluluu (1896-1901) 2.1. Servet-i Fnnu Devam Ettirenler: Fecr-i t (1909-1912)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
3. Mill Edebiyat (1911-1923) 3.1. Mill Edebiyatn Devam Ettii Yllarda Grlen teki Edeb Etkinlikler 4. Cumhuriyet Dnemi (1923- ) 4.1. Atatrk Dnemi (1940a kadar) 4.2. ada Trk Edebiyat (1940tan sonra) On dokuzuncu yzyl Trk edebiyat klasik edebiyatn kendisini yenileme gcn yitirdii ve yeni araylarn edebiyatmzda ilgi ektii bir dnemdir. Tanzimat (Yenileme) Dneminin ilk kuan temsil eden sanatlar inasi, Ziya Paa ve Namk Kemaldir. Bu grubun edebiyat hakknda sosyal ve politik fikirler devri nitelemesi de yaplr. Bunun hakl bir gerekesi de vardr. Bu yazarlar edebiyat toplumu aydnlatacak bir ara olarak gryorlard. Yukarda deinildii gibi hepsinin gazeteci olmas ve ayn zamanda Ziya Paa ile Namk Kemalin politik bir mcadelenin ierisinde bulunmalar onlarn sanatlarn da etkilemitir. Birinci kuan bu nde gelen temsilcileri iki noktada edebiyatn niteliini deitirmilerdir. Birincisi edebiyatn topluma ynelmesi gerektii ve buna bal olarak dilin sadelemesi; ikincisi ise felsef, sosyal veya politik kavramlarn (akl, medeniyet, parlamento, hrriyet, vatan vb.) eski iirdeki mazmnun yerini almasyla oluan ierik deimesidir. Bunlar edebiyatn ilevinin eskiden olduundan farkl olarak gzellik yerine fayda anlayna dayanmas sonucunu dourmutur. Bununla birlikte biim bakmndan bu dnem iirinin divan iirinden byk bir farkllk gstermedii grlyor. Yenileme dneminin ikici kuak sanatlar, ncekilerden farkl olarak toplum iin sanat anlayn terk etmi, onun yerine edebiyatta gzellik prensibini esas almlardr. Bu kuan nde gelen ismi Recizde Mahmut Ekrem (1847-1914), teorik almalaryla kendisinden sonraki kuaklar etkilemitir. Ona gre sanatn gayesi gzelliktir ve gzel olan her ey iirin konusu olabilir. Gzelliin kayna ise tabiat ve insandadr. Bylece tabiat gzlemeyi ve insan duygularn esere yanstmay estetik prensip olarak kabul eden Romantik akmn grn Trk edebiyatna getirmitir. Biim konusuna olduka nem veren Ekrem, iir dilinin kendisine zg bir sz varlna sahip olduunu dnr. iirin vezinli ve kafiyeli yazlmak zorunda olmad eklindeki gr ile Servet-i Fnn airlerinde yaygnlaacak olan mensur iir anlayna yol aar. Ayrca Servet-i Fnn topluluunun olumasnda onun katld kafiyenin gz iin deil, kulak iin oluu tartmas etkili olur. Recaizade, vezin ierik uyumuna dikkat ekmesi bakmndan da bata Fikret olmak zere Servet-i Fnn airlerine yol gstermitir. iirlerinde teorik grlerini ileme konusunda pek baarl olmayan air, ak, kadn, tabiat ve lm konularn iire sokmasyla dikkati ekmitir. Sadece ikinci kuan deil, yenileme dneminin en nde gelen airi kukusuz Abdlhak Hamittir (1852-1937). Bat iirinde grd hemen btn zellikleri iirlerinde uygulamaya almtr. Hamitin iirlerinde de ak, tabiat ve lm byk yer tutar. Ancak o bu temleri Ekremde olduu gibi kiisel ve duygusal lekte kullanmakla kalmaz, metafizik boyutlaryla da ele alr. Ei Fatma Hanmn lm zerine yazd Makber Trk edebiyatnda lm iirleri arasnda ayrcalkl bir yere sahiptir. Ancak airin disiplinsiz ve tutarsz yazma alkanl onun bir tezatlar airi olarak anlmasna, iirlerinde en gzel syleyilerle sradan ifadelerin bir arada bulunmasna yol amtr. Muallim Naci, Trk edebiyatnda daha ok Ekremle giritikleri eski-yeni tartmasnda eski taraftar olarak hatrlanmakla birlikte eski tarzda yazd gazellerden baka yeni tarzda yazd iirlerde zellikle kulland sade dil bakmndan
15
dikkati eker. Onun merin ocukluu adl otobiyografik adl eseri ise Trk edebiyatnn klasikleri arasna girmitir. kinci kuak airler Bat tarz iir biimlerini uyguladklar gibi iirin konularn da alabildiine geniletmilerdir. Hem ierik hem de biim bakmndan bu kuan eserleri yenileme dneminde ileri bir aama kabul edilir. Yeni Trk edebiyatn oluturan belli bal dnemler nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Edebiyatmzda Trke yazlm ilk roman emsettin Saminin Taauk- TaDNELM lat ve Fitnatdr(1873). Bununla birlikte trn yerlemesinde nemli rol oynayan isim Ahmet Mithattr. Ahmet mithat Efendi halk iin halkn dili ve duyuuyla S O Dnemin hikyazarak Trk edebiyatnda popler roman izgisini balatmtr. R U ye ve romanlar zellikle romantizmin etkisi altnda yazlr. Bu konuda realist-natralist anlayn ilk rneini veren Nabizde Nazm dierlerinden Tayrlr. Trk DKKA edebiyatnda ilk gereki roman onun Karabibik (1890) adl eseridir. lk tarih roman ise Namk Kemal tarafndan yazlan Cezmidir (1891). Ayrca SamipaazSIRA SZDE de Sezanin Sergzeti, Recaizade Ekremin Araba Sevdas ve Mizanc Muratn Turfanda m Yoksa Turfa m adl romanlar trn bu dnemdeki nemli rnekleri arasndadr. AMALARIMIZ Tanzimat (Yenileme) Dnemi edebiyatnda Servet-i Fnndan nce ok sayda ikinci snf yazarn da bulunduunu belirtmek gerekir. Bunlar daha ok romantik ve popler edebiyatn izinden giden yazar ve airler K T A idi. Tanzimat kua P sonrasnn ikinci kua ile Servet-i Fnn topluluu arasndaki zaman diliminde faaliyet gstermeleri bakmndan ara nesil olarak da anlan bu air ve yazarlardan bazlar unlardr: Menemenlizde Mehmet Tahir, MehmetT Cell,Z Y O N hanm, E L E V Nigr Mustafa Reit, Fatma liye Hanm, Mstecabizde smet. nceleri daha ok bilimsel yazlarn yaymland bir dergi olan Servet-i Fnn dergisi, Recizade Ekremin giriimleri ile Tevfik Fikret ynetimine geince bir saNTERNET nat, edebiyat dergisi haline gelmi ve Bat tarz edebiyatn yaygnlamasn amalayan yazarlar bnyesinde toplamtr. Bu yzden burada yazan yazarlar topluluuna Edebiyat- Cedide dendii gibi derginin adyla da anlmlardr. ncln Tevfik Fikretin yapt topluluun iirdeki nemli temsilcileri Fikretten baka Cenap ehabettin, Hseyin Siret, Hseyin Suat, Ali Ekrem, Sleyman Nazif, Faik li ve Celal Sahirdir. Romanda ise Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safveti Ziya balca temsilcilerdir. Yenileme dnemi iirinde eski ve yeni nazm biimleri bir arada kullanlmakta iken Servet-i Fnn airleri eskiyi brakarak tamamyla yeni ve Bat tarz biimlere ynelmilerdir. Sone gibi Fransz iirinden alnan nazm biimleri gibi eski edebiyattaki mstezat deitirerek serbest mstezat adyla yeni bir serbest nazm da oluturmulardr. Ayrca vezin-konu btnl aray erevesinde Fransz iirinde de divan edebiyatnda da olmayan yeni biimler denendi. iirin konular alabildiine geniletildi. Dnemin artlar kadar airlerin psikolojik zellikleri de onlar tamamen duygusal konular ilemeye, karamsar bir hayalcilie yneltti. Bireyci bir iir anlayna sahip olan topluluk airleri Fransz edebiyatnn romantizm, sembolizm gibi akmlarn izlediler. Aruza ve iir dilinin konuma dilinden ayr zel bir sz varlna sahip olmas anlayna bal kaldlar. Servet-i Fnn topluluunun roman trndeki en baarl temsilcisi Halit Ziya (Uaklgil)dr. En nemli romanlarndan Ak- Memn (1900) Trk aile hayatndaki zlmeyi, Mai ve Siyah (1897) kendi kuan hayal ve gerek arasndaki sk-
Taauk- Talatve N E L M D Fitnat, edebiyatmzda Trke yazlm ilk romandr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
mln anlatr. Mehmet Raufun Eyll (1901) ise en baarl psikolojik Trk romanlar arasndadr. Her iki romanc da dahil olmak zere Servet-i Fnn roman teknik zellikler bakmndan nceki kuaklara gre ileri bir seviyede bulunsa da dil bakmndan bir geriye gidi sz konusudur. Bu dnemde yazan Hseyin Rahmi, Rza Tevfik, Mehmet Emin ve Mehmet kif gibi sanatlar topluluun edeb anlayn benimsememilerdir. Hseyin Rahmi romanlarnda Ahmet Mithat slubunu gelitirip srdrerek kendi mizahi dilini bulmu ve Trk edebiyatnn ilk byk natralist yazar olarak anlm, Rza Tevfik tekke ve halk iiriyle nefesler sylemi, Mehmet Emin hece vezniyle hamasi iirler syleyerek yeni bir r amtr. Mehmet kif ise aruz vezninden vazgemeden realist ve toplumcu bir iir kurmutur. Servet-i Fnn dergisinin 1901de kapanmas ile II. Merutiyetin ilan arasnda yetien gen kuak Fecr-i t ad altnda bir araya gelerek yeni bir hareket balatmak istemilerdir (1909-1912). Sanat grleri bakmndan Servet-i Fnnculardan pek farkl olmayan bu genlerin en nemli prensibi sanatn ahsi ve muhterem oluu esprisiydi. kinci Merutiyete kadar daha ok kltr alanndaki almalarda grlen Trklk akm, bu tarihten sonra siyasal ve edeb bir boyut kazanmtr. ttihat ve Terakkinin destekledii bir hareket olarak eitli derneklerde faaliyet gsteren akm, edebiyat alannda (Servet-i Fnn dnemindeki Mehmet Eminin Trke iirler kitabndan sonra) ilk kn Gen Kalemler dergisindeki Yeni Lisan makale dizisiyle yapar (1911). Mill edebiyat ad ilk kez burada kullanlr. Bu terim o gnden bu yana btn bir milletin edebiyat anlamnda deil de milliyeti edebiyat karlnda kullanlagelmitir. mer Seyfettin ve Ali Canipin banda bulunduu dergi edebiyat dilinin sadelemesi konusunda etin tartmalara giriir. Harekete Ziya Gkalpin katlmasndan sonra ise hece vezni de mill vezin olarak savunulmaya balanr. Bu hareketin etkisiyle yazan yazarlar dilde sadelemeyi salam, konuma diliyle yaz dili arasndaki mesafeyi kapatmlardr. Ayrca eserlerin konu ve tiplerinde tekrar bir genileme daha grlm, stanbul dna ynelik bir ilgi balamtr. Mill edebiyat yazarlarnn ilgisini eken bir baka konu tarih ve geleneklerdir. 1917den sonra gen airlerin nemli bir blm iirlerinde sade dili ve hece veznini kullanmaya balad. Bu dnemde ayrca Nayiler, Nevyunanlik gibi kalc ve etkili olmayan kimi oluumlar da gzlenmitir. Cumhuriyetten nce iir yaymlamaya balamakla birlikte modern Trk iirinin temel talarndan birisi olan Yahya Kemal ise Fransz iiri ile geleneksel Trk iiri arasnda kendine zg bir iir dili ve biimi oluturarak adndan en ok sz ettiren air olmutur. Aruz veznini ve geleneksel iirin imknlarn Batl bir bilinle modernize eden airin eserlerindeki konuma dilinin canll, mzikalite ve tarih bilinci ile dikkati eker. Mill Edebiyat Dneminin roman trndeki en nemli temsilcileri Halide Edip Advar, Yakup Kadri Karaosmanolu, Reat Nuri Gntekin olmutur. Bu yazarlar ayn zamanda hem mill edebiyat hem de Cumhuriyet dneminin en ok sevilen ve okunan yazarlar arasndadr. Ksa sren mrne ok sayda hikye sdrm olan mer Seyfettin, Refik Halit Karay ise hikye trndeki yazlar ile ilk akla gelenlerdir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Yeni Trk edebiyatnn en nemli zellikleri olarak hangi edeb zellikleri sayabiliriz?
DNELM S O R U
Cumhuriyetten sonraki Trk edebiyatn iki dnem halinde ele almak mmD ELM kndr: 1940a Nkadarki Atatrk Dnemi edebiyat, 1940tan sonra ise modern dS O R U
DKKAT
DKKAT
17
nem. lk dnemin en nde gelen airleri arasnda Necip Fazl Ksakrek ve Nazm Hikmet Ran dikkati eker. Bunlarda baka otuzlu yllarn sonlarna kadar hece vezninin nemli temsilcileri olarak edebiyat ortamnda etkili olan Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Kutsi Tecer ve Ahmet Hamdi Tanpnar Fransz sembolizmini izleyerek hece vezninin Trkedeki ritim baarsn salamlardr. Orhan Veli ve arkadalarnn iirde btn kurallar bir yana atmak slogan ile balattklar Garip hareketi, Trk iirinde yeni bir dnemin balangcn oluturur. Bat edebiyatn e zamanl bir biimde daha yakndan izleyerek iiri iir yapan geleneksel btn kurallar bir kenara brakmak arzusu, ayn zamanda iirin konularn da en alelade eylere kadar geniletti. Garip hareketinin temizledii alan ise kinci Yeni airleri tarafndan doldurulacaktr. En nemli temsilcileri Ece Ayhan, Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Sreya olan kinci Yeni airleri, dnya leinde modern bir iir kurmulardr. Dili iirin temel malzemesi halinde grme bilinci, anlam karartmalar bu iirin en nemli zelliklerindendir. Bunlarn dnda iire 1930larn ortasnda balayan Fazl Hsn Dalarca, 1940l yllardan balayarak saf Halet elebiyi, Attila lhan, 1950li yllarda Behet Necatigili de dnemin nde gelen airleri arasnda saymak gerekir. kn kinci Yeni ile birlikte yapm olmakla beraber, iir anlay kadar dnya gr bakmndan da onlardan ayrlan Sezai Karako ise iirlerinde geni bir medeniyet perspektifi oluturmutur. iirini gelenek ve Bat edebiyatlarnn metinleri ile bireysel duyu arasnda kuran Hilmi Yavuz, toplumcu sylemin gerilimini dizelerinin enerjisi haline getiren smet zel ve ada bireyin btn sorunlar yannda mistik ynelimlerini de iirinin anlam arkaplanna yerletiren Cahit Zarifolu Cumhuriyet dneminin nde gelen airleri arasndadrlar. Bunlara lk Tamer, Enis Batur, Refik Durba, Ebubekir Erolu ve Arif Ay da eklenmelidir. Cumhuriyet Dneminde ayrca nemli roman ve hikye yazarlar da yetimitir. Sabahattin Ali, Memduh evket, Sait Faik Abasyank ilk dnemde, Tomris Uyar, Mustafa Kutlu, Rasim zdenren ikinci dnemde dikkati eken hikye yazarlarnn banda gelmektedirler. Roman trnde ise Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpnar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Yaar Kemal, Ouz Atay ve Orhan Pamuk Cumhuriyet Dneminde yetien nemli sanatlarn banda gelmektedirler. Yeni Trk edebiyat uzun saylmayacak bir srede ok eitli trlerde zengin bir edebiyat olarak varln srdrmektedir. Burada ancak genel bir hatrlatma olarak belirli isimlerle anlan yeni Trk edebiyatnn temsilcileri elbette bunlardan ibaret deil.
18
zet
AM A
Edebiyat kavramnn tanmn, sanat ve bilim olarak edebiyatn snrlarn ve alanlarn tanyabilmek Edebiyat duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde dil araclyla ifade edilmesi sanatdr. Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya k koullarnn, yazarlarn eser ve okur karsndaki, okurun eser karsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim dallar ile ilikilerinin belirli yntemlerle incelenip aratrld bilim dalnn addr. Edebiyattaki deimelerin nedenlerini ve sonularn aklayabilmek. En genel erevede edebiyatn olumasn ve deimesini belirleyen etkenin ncelikle insan iletiim ihtiyac olduu aktr. Edebiyatn niteliini belirleyen bir baka etkenin yazarn ait olduu milletin dnyaya bakn, varlk algsn temellendiren medeniyet dairesi olduu aktr. Bir memleketteki siyasal deimelerin edebiyat hareketlerini etkiledii sk grlen durumlardandr. Bu ayn zamanda edeb devirlerin ismini de belirleyen etkenler arasndadr. Edeb deiimlerin nedenleri arasnda dikkati en ok eken bir kavram da nesil kavramdr. Bu etkenler bazen son derece karmak bir a oluturduu gibi genellikle edebiyat tarihindeki oluumlarn da toplum hayatn ynlendirdii grlr. Ksacas karlkl bir etkileim ierisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktadr. Trk edebiyatnn dnemlerini ve gemiten bugne kadar geirdii srelerin ana izgilerini ayrt edebilmek, Trk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Kprl, edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu grten yola karak geni bir corafya ve uzun bir tarih ierisinde olumu bulunan Trk edebiyatn, Trklerin medeniyet evrelerine girilerine gre snflandrmtr. Buna gre Trk edebiyat ana dneme ayrlr: 1. slmiyet ncesi Trk edebiyat 2. slmi dnem Trk edebiyat 3. Bat etkisindeki Trk edebiyat.
Bu ayrma gre Trklerin slmiyetten nceki edebiyatlar en eski devirlerden 10. yzyla kadar geen sreyi kapsar. Bu dnemin alt dallarn a. Szl edebiyat ve b. Yazl edebiyat oluturur. Yeni Trk edebiyatnn oluumunu salayan tarihsel, sosyal ve kltrel gelimeleri zmleyebilmek. Yeni Trk edebiyat, Tanzimat Ferman ile Islahat Fermannn ilanlarnn ardndan yaplan yeniliklerin getirdii toplumsal ve kltrel gelimelerin etkisi altnda olumutur. zellikle gazetelerin kmas, pek ok ada okulun almas Batl bir eitim alan kuan yeni bir edebiyata ynelmesini salamtr. Siyasal, sosyal ve kltrel dnemlerin bir sonucu olarak gelien bu son dnem Trk edebiyatnn ayn zamanda dnyaya almas anlamna da gelmektedir. Bu dnem ierisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bal zelliklerini ve sorunlarn aklayabilmek. Yeni Trk edebiyatnn ilk dnemi olan Yenileme Dneminde birinci kuan sanatlar, edebiyatn topluma ynelmesi ve dilin sadeletirilmesi gerektii grnden hareket etmilerdir. Ancak onlarn iirinde biim bakmndan divan iirinden byk bir farkllk grlmez. kinci kuakta ise gzellik ilkesini esas alarak sanat iin sanat anlayyla hareket etmi; biime nem verilmitir. Servet-i Fnun Dnemine gelindiinde eski braklp, tmyle yeni ve Batl biimlere ynelinmitir. Trklk akmnn kinci Merutiyetten sonra edebiyata yansmas mill bir edebiyatn ortaya kmasnda nemli bir etken olmutur. Dilde yalnlama, hece lsnn yaygnlamas ve ilenen konularda stanbul dna ynelme Mill Edebiyat Dneminin dikkati eken zellikleri olarak grnr. Cumhuriyetin ilanndan sonraki Trk edebiyatnda 1940a dek byk lde hece lsnn egemen olduu iirimiz, daha sonra Garip ve kinci Yeni ile modernist atlmlar yapmtr. te yandan romanda ve ykde de pek ok nemli yazar yetimitir.
A M A
AM A
A M A
A M A
19
Kendimizi Snayalm
1. Trkiyede yaymlanan ilk resm gazete aadakilerden hangisidir? a. bret b. Tercman- Hakikat c. Hrriyet d. Mecmua-i Fnn e. Takvim-i Vekyi 2. Kadn retmen yetitirmek zere alan ilk retmen okulu aadakilerden hangisidir? a. Mekteb-i Mlkiye b. Darl-Muallimat c. Hendesehne-i Berr-i Hmayn d. Darl-Fnn e. Mekteb-i Sultan 3. Trk edebiyatnn ana dnemleri belirlenirken aadakilerden hangisi lt alnmtr? a. Trklerin yaad corafyalar b. Trklerin savalar c. Trklerin bilim ve sanattaki baarlar d. Girdikleri uygarlk evreleri e. Dildeki deimeler 4. Edebiyat sanatnn dier gzel sanatlardan ayrlan en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Malzemesinin dil olmas b. Edebiyatn insana hitap etmesi c. iir trne sahip olmas d. Konularnda toplumsal bir yn bulunmas e. nsan psikolojisini yanstmas 5. Yeni yetien kuaklarn Franszca renmesi ve Bat kltrn tanmasnda nemli rol bulunan Tercme Odas ka senesinde kuruldu? a. 1721 b. 1734 c. 1826 d. 1821 e. 1831 6. lk a. b. c. d. e. tarih Trk roman aadakilerden hangisidir? Turfanda m Yoksa Turfa m? Sergzet Cezmi Karabibik Vatan Yahut Silistre 7. Duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde dil araclyla ifade edilmesine dayanr tanm aadakilerden hangisine aittir? a. Edebiyat b. Edebiyat bilimi c. Edebiyat sanat d. Literatr e. lm-i edeb 8. Aadakilerden hangisi edebiyat biliminin tanmdr? a. Duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde dil araclyla ifade edilmesidir. b. retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya k koullarnn, yazarlarn eser ve okur karsndaki, okurun eser karsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim dallar ile ilikilerinin belirli yntemlerle incelenip aratrlmasna dayanan bir bilim daldr. c. Doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda yer alan bir bilim daldr. d. Edebiyat bir bilim olarak klasik snflandrmada nakl bilimlerin bir koludur. e. retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya k koullarnn, okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde incelenip aratrlmasna dayanan bir bilim daldr. 9. Edebiyat, Diltheyin snflandrmasna gre, aadakilerden hangisine girer? a. Manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna. b. Manevi bilimlerden modern bilimler grubuna. c. Modern bilimlerden sosyal bilimlere. d. Modern snflamaya gre tarih bilimine. e. Modern snflamaya gre sosyal bilimlere. 10. Genel erevede edebiyatn oluumunu ve deimesini belirleyen en nemli etken, aadakilerden hangisidir? a. nsani iletiim gereksinimi b. Duygular gizleyememe c. Dnceleri paylama istei d. nsanlar etkileme istei e. Bakalarn dndrme erei
20
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Yeni Trk edebiyatn hazrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Trk edebiyatn hazrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk edebiyatnn dnemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyatn tanm, snr, alan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Trk edebiyatn hazrlayan sosyal-tarihsel-kltrel zemin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Trk edebiyatn adlandrma sorunlar ve dnemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyatn tanm, snr, alan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyatn tanm, snr, alan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyatn tanm, snr, alan konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edeb deimelerin nedenleri ve sonular konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Edebiyat duygu, dnce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranlk ve estetik zevk uyandracak ekilde dil araclyla ifade edilmesi sanatdr. Edebiyat ayn zamanda sz konusu sanat dalnda retilen eserlerin yap, biim ve ierik zelliklerinin, ortaya k koullarnn, yazarlarn eser ve okur karsndaki, okurun eser karsndaki tavrnn ve edebiyat alannn dier sanat ve bilim dallar ile ilikilerinin belirli yntemlerle incelenip aratrld bilim dalnn addr. Sra Sizde 2 Edebiyattaki deimeler, insan ihtiyalarn iletiimindeki genel deimelere, yazarn mensup olduu ulusun dnyaya bak asna, medeniyet dairesinin varlk algsna, yeni felsef grlerin ortaya kna, sosyal ve siyasal hareketlere, kuak atmalarna, edebiyatn biim ve ierikle ilgili teknik sorunlarna bal olarak, ksacas hayatn ierisinde var olan ve olabilecek her trl etkinlikle ilikili olarak gerekleebilir. Sra Sizde 3 Trk diliyle yazlm eserlerin oluturduu edebiyata Trk edebiyat denilir. Trk edebiyat, Trk milletinin tarih sahnesine kndan zamanmza kadar geen sre boyunca yaad ok geni bir corafya ierisindeki blgelerde, farkl kltr ve medeniyet topluluklaryla ilikileri ile eitlenmi ve yzyllar boyu zenginleerek bugne gelmitir. Bu zaman ve corafya ierisinde ortaya konan eserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan mill zevk ve dnceyi ieren zengin bir edebiyatn addr. Sra Sizde 4 Yeni Trk edebiyat, 1839da ilan edilen Tanzimat Fermanndan nce ve sonra asker, siyasi, idar, sosyal ve kltrel alanlarda meydana gelen bir dizi yenileme hareketinin bileenidir. Btn bu faaliyetlerle karlkl etkileim ierisinde bu tarihten yaklak yirmi sene sonra meyvelerini vermeye balam olan ve bugne kadar devam eden bir edebiyat srecidir. Sra Sizde 5 Yeni Trk edebiyatnn belli bal dnemlerini yenilemenin birinci ve ikinci kua ile ara nesil ve Servet-i Fnn topluluklarn ieren Tanzimat Dnemi; Fecr-i ti, Milli Edebiyat ve eitli bamsz yazarlardan olu-
2. b
3. d 4. a 5. d
6. c
7. c 8. b 9. a 10. a
21
Yararlanlan Kaynaklar
an Merutiyet Dnemi; Hecenin ikinci kua ile bamsz birok yazar ve airden oluan Atatrk Dnemini ve Garip, II. Yeni gibi modern akmlarn bulunduu ada Trk edebiyatn ieren Cumhuriyet Dnemi oluturur. Sra Sizde 6 Eski edebiyat reddederek Bat edebiyat modeline uygun rnler verme istei yeni Trk edebiyatnn en belirgin zelliidir. Eserlerde felsef, politik ve sosyal konulara yer verilmesi, konuma diline ynelen bir slup, biimde ve ierikte yaplan pek ok deiiklik, yeni edeb trler bu dnem edebiyatnn nitelikleri arasndadr. Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, stanbul, Enderun Yaynlar. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), stanbul, Dergh Yaynlar. Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000), Ankara, Grafiker Yaynlar. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat, stanbul, Dergh Yaynlar. nal, M. (2008). Yeni Trk Edebiyat, Ankara, Aka Yaynlar. Pala, . (1998). Divan Edebiyat, stanbul, tken Yaynlar. Wellek, R. ve Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi, (ev. . Faruk Huyugzel), zmir, Akademi Yaynlar. Yeti, K. (2007). Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat, stanbul, Kitabevi Yaynlar.
2
Amalarmz erik Haritas
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yeni Trk edebiyatnn beslendii kaynaklar tanyabilecek, Yeni Trk edebiyat dneminde divan edebiyatna yaklamlar aklayabilecek, Bat edebiyatnn tannmasn salayan eviri etkinliklerini tanyabilecek, eviriler yoluyla gelen dnce tarzlarn tanmlayabilecek, Halk edebiyatna ve konuma diline ynelii aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Edebiyatta kaynak Gelenek Bat edebiyat eviri (Tercme) Edebiyat ve dnce hareketleri Halk edebiyat
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar
YEN TRK EDEBYATININ OLUUMUNDA VE GELMESNDE KAYNAKLANMA KONUSU DVAN EDEBYATI: KAI VE BALANI BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar

YEN TRK EDEBYATININ OLUUMUNDA VE GELMESNDE KAYNAKLANMA KONUSU
Yeni Trk edebiyatnn oluumu, edebiyatn kendi i sorunlarnn yan sra tarihsel, sosyal ve kltrel birok etkenin karmak etkileme srecinde gereklemitir. Bu srecin en belirgin zellii Trk devlet ve toplumunun Batya yneliidir. Bylece bir yandan Bat uygarlk birikimini dilimize ve kltrmze nakletmek ihtiyac ortaya kmtr, bir taraftan da artk ypranm olsa bile toplumsal bellekte gl bir yeri bulunan gemi ile ilikiler bir sorun olarak halini almtr. Bu sre, ayn zamanda Osmanl Devletinin knn hzland bir dneme denk geldii iin deiim ve btnyle yenileme hareketleri sancl bir nitelik almtr. Batdan alnacaklar konusunda mill yarar gzetecek bir seici bilincin ve gemiten gelen kltrn yararl olanlarnn yenilenerek, ihtiyalara ve aa uydurularak gelitirilmesinin yannda, artk braklmas gereken zelliklerin de dikkatlice ayklanmasn salayacak soukkanl bir yaklamn bulunmas gerekiyordu. Buna karlk zellikle balang dneminde Batdan alnan eylerin ok defa rastlantsal olduu izlenimi veren almalar yaplmtr. Ayn ekilde edeb gelenei oluturan gerek divan iirinden ve gerekse halk edebiyatndan ne ekilde yararlanlabilecei konusundaki tereddtl yaklamlar, uzun sre yeni Trk edebiyatnn beslenecei kaynaklar konusunu bir sorun haline dntrmtr. Oysa T. S. Eliotun da dedii gibi gelenek, sadece gemite olup bitmi eylerin belleklerimizdeki hatrasndan ibaret deildir; ayn zamanda her sanat kuann kendisini ispatlamak ve sz sahibi olabilmek iin hesaplamak zorunda olduu, bugn etkileyen bir birikimdir. Bu birikimle boy lebilmek iin farkl bir paradigmaya sahip olmak kadar gelenein sahip olduu yapy anlam olmak da gereklidir. Bu kavray onun dntrlerek yararlanlmas gereken zellikleri ile braklmas gereken gemi dnemlere zg nitelikleri arasnda bir ayrm yapabilmeyi salayacaktr. Btn alkantl ve gerilimli tartmalara ramen yeni Trk edebiyatnn ana kaynaktan beslendii grlmektedir. Tanzimattan sonra olumaya balayan ve geliimini bugne kadar srdren Trk edebiyat, zaman ierisinde hem Bat edebiyatlarndan hem divan edebiyatndan hem de halk edebiyatndan yararlanarak retilen, bazen bunlarn bir sentezini yapan zgn eserlere sahip olmutur. Bunlara ayrca edebiyatla sk bir etkileim ierisinde olan dier sosyal bilim alanlarndaki almalarn edebiyata yansmasn da eklemek gerekir. Ksacas rnek alnan
Bat edebiyatlarn rnek alarak kurulan yeni Trk edebiyat, divan edebiyatndan ve halk edebiyatndan da beslenmeyi srdrerek gelimitir.
24
ana model, Bat edebiyatlar olmakla birlikte ve srekli tartmalar, kar klar arasnda yeni Trk edebiyat sanatlar divan ve halk edebiyat geleneinden yararlanmaktan geri kalmamlardr. Bylece kendine zg bir yeni edebiyat ortaya kmtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Yeni Trk edebiyatnn oluumunda hangi kaynaklardan yararlanlmtr?
DNELM S O R U
DVAN EDEBYATI: KAI VE BALANI

Yzyllar boyu pek az deien zellikleriyle divan iiri bir yandan Trkede bir ritim alkanl ve standard oluturmu, te yandan srekli tekrarlanmann getirdii bir S O R amaya balamtr. yle ki divan iirinin nde gelen airlerinden bkknla da yol U Urfal Nabi bile Fesne-i Leyl v Mecnndan usandk (Leyla ve Mecnn efsanesinden usandk) demek durumunda kalmtr. Bu durum, artk zlm bulunan divan DKKAT iiri mazmunlarnn iirsel deerini kaybetmeye balamas anlamna da gelmektedir. Nitekim henz edebiyatta yenilemenin rneklerinin ortaya kmad yzyl bandaSIRA SZDE ki kimi iirleriyle klasik edebiyatn mutlak bir deeri olan sevgili imgesinin (imajnn) parodisini yapan Enderunlu Vasf, bu zevk zlnn ve ypranmlnn bir gstergesi olarak kabul edilmitir. Ksacas yzyllardan beri pek az deierek varln AMALARIMIZ srdren klasik iir, snrl dili ve hayal dnyas, statiklemi bulunan estetik anlay yznden ypranm bulunuyordu. Bununla birlikte hem bir alkanlk salam olmas hem de gl estetik zemini bakmndan eski iir bir anda kenara braklacak, koK T A P layca ortadan kaldrlacak bir yapda deildi. stelik yenileme dneminin ilk aamasnda eski iir zevkini devam ettiren gl bir airler Z Y O N T E L E V topluluu etkinliklerini srdrmekteydi. Encmen-i uara adyla anlan ve aralarnda Leskofal Galip, Yeniehirli Avni Bey, Hersekli Arif gibi isimlerin bulunduu bu topluluun toplantlarna Ziya Paa, Namk Kemal gibi yenilemenin ilk kuak airleri de genlik yllarnda katlmlard. Bununla birlikte inaNTE NET sinin getirdii Ryeni iir anlay zellikle Namk Kemal zerinde byk bir etki yapt. Bylece yeni edebiyat taraftar olarak inasi ile birlikte almaya balad. te yandan Osmanl Devletinin gerilemeye balamas, aydn ve ynetici kadrolarda yeni araylarn ortaya kmas dnce tarznda bir deimeyi getirmitir. Yeni bir dnya grne sahip olan Tanzimat sonras yazarlar edebiyatta gerekletirmek istedikleri yenilikler iin nlerinde en byk engel olarak divan iiri geleneini grm ve ie bununla mcadele ederek balamlardr. Ancak teorik planda srp giden tartmalara karn, yeni Trk sanatlar Bat edebiyatndan ve halk edebiyatndan olduu gibi divan edebiyatndan da beslenmeye devam etmilerdir. Bu yolda ilk kar klar Ziya Paa ve Namk Kemal tarafndan yaplr. Eski iirin zevkiyle yetimi bulunan bu iki airden Ziya Paa, iirlerinde byk lde eski iirin zelliklerini korumaya devam etmitir. te yandan yeni Trk edebiyatnn ilk nemli yazlarndan birisi kabul edilen iir ve n (1868) adl makalesinde eski edebiyatn hem iir hem de nesir trlerini eletirmi ve yeni edebiyatn halk edebiyatna ynelmesi gerektiini ileri srmtr. Buna karlk 1874te hazrlad Harabat antolojisine yazd mukaddimede bu grlerinden vazgeip divan iirinin gerek Trk iiri olduunu belirterek eski edebiyat savunmutur. Onun bu ikircikli tutumu en ok, yakn arkada Namk Kemali kzdrmtr. Namk Kemal Tahrib-i Harabat ve Takip adl eserleriyle bir taraftan yeniliki grlerinden vazgetiini dnd Ziya Paaya hcum ederken dier taraftan da eski edebiyatla ilgili eletirilerini dile getirir. Yazar, ayrca Celleddin Harzemah ve Bahr- Dni adl eserlerinin nsznde eski edebiyatla ilgili grlerini aklar. Onun
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar
25
Namk Kemale gre divan edebiyat Fars edebiyatn taklit eden, akla ve tabiata aykr abartl imajlar kullanan, topluma ve insanlarn ahlkn dzeltmeye faydas bulunmayan bir edebiyattr.
zellikle divan iirindeki imgeleri karikatrletirmesi, eski edebiyata kar uzun sre devam edecek bir eletiri biimi oluturur. Btn bu yazlarnda Namk Kemal eski edebiyat zellikle u ynlerden eletirir: 1. Akla ve tabiata aykr abartl bir hayal dnyasna sahip olmak 2. Ahlaka aykr olmak 3. Topluma yarar bulunmamak 4. ran edebiyat taklidi olmak Namk Kemalin bu eletirileri ayn zamanda yeni Trk edebiyatnn, eski edebiyat anlayndan ayrld ana noktalar gstermektedir. Eski-yeni tartmas Tanzimattan sonra yetien ikinci kuakta da devam etmitir. Namk Kemalin yakn arkada Recaizde Mahmut Ekrem 1878de greve balad Mekteb-i Mlkiyede verdii edebiyat teorisi ders notlarn Talim-i Edebiyat (1879) adyla kitaplatrr. Kitap eski belagat bilgilerinin yan sra Franszca retorik kitaplarnda bulunan gzellik, sanat, slup konularn da iermektedir. Ayrca Zemzeme III (1886) adl iir kitabna yazd nszde, Menemenlizde Tahirin Elhan isimli iir kitabna yazd sunu olan Takdir-i Elhan (1886) yazsnda, Pejmrde ve Takrizat (1898)ta da grlerini aklayan Ekrem, Trk edebiyatnn eski estetikten ayrlmasn salar. Ona gre, gzelliin kayna tabiat ve insandr. En kk bir paracktan yldzlara kadar her gzel ey iirdir. Bylece metafizik bir nitelik tayan ve kavramn kendisine yneldii iin soyutlama anlayna dayanan divan iiri estetii, yerini kendisini tabiat ierisinde idrak etmek isteyen insann duygusuna brakmtr. Ayn zamanda konu bakmndan snrl olan eski edeb anlayn yklmasna, bata insan ve duygular olmak zere tabiattaki her gzel eyin iire girmesine imkn salamtr. Biim bakmndan ise geleneksel olarak iirin vezinli ve kafiyeli sz eklindeki tarifine kar km, her vezinli ve kafiyeli szn iir olamayaca gibi, her iirin de vezinli ve kafiyeli olmas gerekmediini belirtmitir. Bu grler eski iir anlayndan tamamen uzak ve yeni bir anlayn gstergesidir. Talim-i Edebiyat kitabnn yaymlanmasndan sonra yeniliki yazarlar kitab vgyle karlarken geleneki yazarlar eletirmilerdir. Bu tartma ksa zamanda Recaizde Ekrem-Muallim Naci tartmas ekline dnmtr. Aslnda salam bir edebiyat bilgisine sahip olan, eski ve yeni tarzda baarl iirleri bulunan Naci, Tercman- Hakikat gazetesinin edebiyat stunlarn ynetirken hem kendisinin Mesd- Harabt takma adyla yazd eski tarz iirleri ve hem de bunlarn dnemin gen kuaklar zerindeki etkisi dolaysyla yeni edebiyat taraftarlarnn karsnda bir kutup oluturmutur. Oysa bu tartmalar edebiyatn temel sorunlar zerinde deil, daha ok kiisellie dklen bir nitelik tayordu. Ayrca belirtmek gerekir ki Nacinin iirlerinde Trkeyi baarl bir biimde kullanmas, sahip olduu dil bilinci ve merin ocukluu adl eserindeki baarl nesir rnei, yenileme yolunda nemli katklar yapmtr. Nacinin lmnden sonra, Ekrem taraftarlarndan Hasan sfn bir iirinde abes ve muktebes kelimelerinin birbiriyle kafiye yaplmas zerine, kafiyenin gz iin mi, kulak iin mi olduu tartmas Servet-i Fnn topluluunun douunu hazrlamtr. nk muktebes kelimesi Arap alfabesindeki sin, abes kelimesi ise se harfiyle yazlyordu ve divan iirinde kafiye gz iin, yani kelimelerin yazl dikkate alnarak yapld iin iki farkl harf birbiriyle kafiye yaplamazd. Oysa Ekrem kafiyenin gze deil, kulaa hitap etmesi gerektiini ileri srmtr.
Bat tarz ilk edebiyat teorisi kitab Recaizde Mahmut Ekremin yazd Talim-i Edebiyattr (1879). Recaizde Ekreme gre gzelliin kayna insan ve tabiattr ve her gzel ey iirin konusu olabilir.
26
Recaizde Ekrem- Muallim Naci tartmalar, yeniliki edebiyatn glenmesine yol amtr.
Abdlhak Hmit ise teorik grlerinden ok iirlerindeki uygulamalar ile eski iirin ar disiplinli kurallarn ypratyor, yerine ok cesur denemelerle Bat tarz z ve biim rneklerini getirmeye alyordu. Onun Eyleyip yes ile bir gn cret Tarz- garb dedim olsun det dizeleri, yapmaya alt eyin farknda olduunu gstermektedir. Nitekim bu tartmalarn ardndan ortaya kan Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) topluluunun airleri, yenileme konusunda nceki kuaklara gre daha ileri bir aamaya ulamlardr. Buna ramen iirlerinde kullandklar kapal ve anlalmaz imgeleri eletirmek iin kendilerine (tpk Fransada sembolistlere denildii gibi) Dekadan sulamasnn yneltilmesine karlk olarak Galibiyyn (eyh Galipin yolundan gidenler) olduklarn iddia etmekten de geri durmamlardr. Gelenekle iliki konusu edebiyatmzn uzun yllar devam ettirdii tartmalarn banda gelmitir. Nitekim Cumhuriyetten sonra da bu tartmalar devam etmitir. Ahmet Hamdi Tanpnar, 1930 ylnda toplanan Trke ve Edebiyat Muallimleri Kongresinde divan edebiyatnn liselerden kaldrlmasn istemi ve iddetli bir tepkiyle karlanmtr. Tanpnar, ksa bir sre sonra bu grlerinden vazgemi, divan edebiyat konusunda yanldn ifade etmitir. Bu konuda en iddetli tepkilerden birisi de Abdlbaki Glpnarlnn 1945te yaymlad Divan Edebiyat Beyanndadr kitabdr. Glpnarlya sert bir cevap veren Nurullah Ata ise divan iirini savunur. Glpnarl da 1976da yazd bir yazda kitab yazdndan duyduu pimanl hissettirir: Vaktiyle ben bir Divan Edebiyat Beyanndadr yazmtm; bu eser epeyce grltler koparmt; hatta rahmetli Ata bile ayp derler senin yaptna Abdlbaki, Neatiyi biz senden renmedik mi gibisinden serzenilerde bulunmutu. tiraf edeyim; gerekten de aypt. Divan edebiyat konusundaki teorik tartmalar bir yandan devam etmi olmakla birlikte airler, balangtan itibaren gelenee tamamyla ilgisiz kalamamlardr. Tanzimattan sonraki ilk kuan eski edebiyat zevkiyle yetimi olduu yukarda belirtilmiti. Bu yzden iirlerinin ok byk bir blm biim bakmndan olduu kadar, duyu tarz asndan da divan edebiyat alkanlna balanabilir. Abdlhak Hmitin iirlerinde Fuzul ve eyh Galip etkisi tespit edilmitir. Aruz ls 20. yzyln bana kadar iirdeki egemenliini korudu. Cumhuriyetten sonra bile aruz lsn kullanmaya devam eden airler grld. Aruz, CumhuriyetSZDE SIRA Dneminde kullanlan bir l mdr? Bunlar arasnda en dikkate deer isim, gelenekten yararlanma konusunda kenD disine zg N E L M retmi olan Yahya Kemal Beyatldr. O, Fransada klasik bir zm metinlere ynelik ilginin nasl gelitiini gzlemleyerek Trk edebiyatnda bir neoS O R klasik yaratmtr.UOnun iirleri Trk edebiyatnda eski iirin, yazld dneme ait klielemi ifadelerinin, ypranm imgelerinin braklmasndan sonra da syleyi gcnden, mimariT yapsndan ve lirizminden faydalanarak nasl gl ve modern DKKA bir iir yazlabileceini gstermektedir. Hisar grubu adyla anlan airler, zaman zaman aruz veznini de kullandklar SIRA SZDE iirlerinde bugnn diliyle divan tarznda iirler yazmlardr. kinci Yeni airleri de divan iirine ilgisiz kalamamlar, Turgut Uyar Divan adyla bir kitap yaymlad gibi bu akm toptan sinsi bir divan iiri muhiplii ile sulanmtr. te yanAMALARIMIZ dan Asaf Halet elebi, Behet Necatigil, Attila lhan, Sezai Karako, Hilmi
K T A P
SIRA SZDE
DNELM Geleneksel iirin estetik gcnden modern bir bilinle yararlanma konusundaki ilk baarl S O R U rnek, Yahya Kemal Beyatlnn iirleridir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
27
Yeni Trk edebiyatnda bir taraftan yenilemeye zemin hazrlamak iin eletirilmi olan divan iiri, ayn zamanda ada Trk airlerinin yeni bir bilinle kendisine yneldikleri bir kaynak olma zelliini srdrmtr.
Yavuz, Ebubekir Erolu gibi airler divan iirinden teknik, z alarndan kendilerine uygun kimi zellikleri alp modernize etmek yoluyla yararlanmlardr. Yeni Trk edebiyatnda hemen her kuak kendisini divan iiriyle hesaplamak zorunda hissetmitir. Bir taraftan yenilemenin heyecan yaanm, te yandan yzyllarn birikiminden szlp gelen divan iirinin zamanlar st syleyi zellikleri etkisini devam ettirmitir. Dolaysyla Bat edebiyatna ynelik ilgi artarak srd gibi, birok sanat eski iiri bir kaynak olarak grm ve modern bir bakla bu kaynaktan beslenmeyi tercih etmitir.
BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI

Uygarlklarn gelimesinde farkl kltrlerle karlamann, kltr al-veriinin nemi aktr. Osmanl Devletinin XVII. yzyla kadar uzanan yenileme abalar da srekli sava ierisinde olduu bir dnyann ykselie, kendisinin de gerilemeye balamas ile dorudan balantldr. Bu durum, yani atma ierisinde bulunulan bir dnyay model alarak deime abalar paradoksal bir biimde hem hayranl hem de kukuculuu ierisinde barndran tereddtl bir yaknlamay dourmutur. Bu yaknlama Bat dillerindeki eserlerin tercme edilmesi, dnce ve edebiyat akmlarnn tannmasyla genileyerek devam etmitir.
eviriler
Yeni Trk edebiyat sanatlarnn Bat edebiyatlarn tanmas ncelikle Fransz edebiyat erevesinde sz konusudur. Trk edebiyatna XIX. yzyln ortalarndan itibaren evrilmeye balayan Fransz edebiyat rnleri deiimin asl etkenidir. Bu alandaki ilk rnek inasinin Tercme-i Manzume (1859) adyla yaymlad kitabndaki Racine, Lamartin, Gilbert, Fnelon, Lafontaine gibi klasik ve romantiklere ait iirlerin evirisidir. Franszca asllaryla birlikte baslan bu iirlerin retici bir amac bulunmaktadr. Bu eviriler sz konusu sanatlarn asl zelliklerini gstermekten ok inasinin paylat grleri gstermeleri bakmndan deerlidir. Mesela Victor Hugonun Milletim nev-i beer, vatanm ry-i zemin (milletim insanolu, vatanm yeryz) cmlesi inasinin dnya grn ifade ettii gibi, daha sonra Tevfik Fikret ve Cumhuriyet Dnemindeki birok yazar tarafndan hmanizmin bir ifadesi olarak tekrar edilegelmitir. inasinin bu evirilerini Ethem Pertev Paann evirileri ve zellikle Trk edebiyatna yepyeni bir biimi getirdii iin nemli bulunan Tfl- Nam (Victor Hugo, 1870) evirisi izler. Bu iirde klasik komann iki ktas birletirilmi ve apraz kafiyeli sekizer msra olarak dzenlenmitir. Bu biim yaps daha sonra Recaizde Ekremin baz iirlerinde, Abdlhak Hmitin Makberinde uygulayaca ottova rimann ilk rneiydi. Ayn tarihlerde Sadullah Paa, Lamartinden Gl (Le Lac) iirini evirmitir. Daha sonra bata Recaizde olmak zere airler kendilerine uygun bulduklar iirleri evirmeye devam ettiler. Bylece Trk iiri teknik zelliklerin yan sra imaj dnyas bakmndan da yenilemeye balamtr. Bu yllarn en sevilen ve Trkeye evrilen airlerinin banda Lafontaine, Victor Hugo ve Lamartin gelmektedir. Lafontainin inasi tarafndan ilk defa evrilen fabllar Trk edebiyat geleneinde teden beri var olan hayvan hikyeleri ve kssadan hisse karma anlayna uygun dt iin sevilmi; Lamartin ve Hugo ise romantik edebiyatn ak, lm, merhamet gibi evrensel temalarnn Trk edebiyatna tanmasnda ve sevilmesinde nemli rol oynamlardr.
Bat dillerinden Trkeye yaplm ilk iir evirisi kitab inasinin Tercme-i Manzmesidir (1859).
28
Trkedeki ilk roman evirisi Fenelondan Yusuf Kamil Paann yapt Telemaktr (1862).
iirden sonra roman ve hikye trnde de ilk eviriler yine Fransz edebiyatndan yaplmtr. Bu evirilerin nemi ise Trk edebiyatnda daha nce bulunmayan trlerin tannmasn ve nesir dilinin gelimesini salam olmasndadr. Buna ramen yaplan tercme faaliyetlerinin bilinli bir tercihe dayand ve yeterli olduu sylenemez. lk eviriler arasnda birka rnek dnda nemli eserlerin yer almay, yaplan evirilerin tesadf olduunu, evirenlerin de bu hususta olduka yeni ve tecrbesiz olduklarn gstermektedir. lk eviriler bir iki istisna dnda sanatlar tarafndan yaplmaz. eviriler ifade bakmndan kusurlu olsa da kullanlan dil, eski in geleneini yava yava ykm, uzun ve secili cmleler zamanla yerini daha dz ve anlalr cmlelere brakmtr. Batdan yaplan ilk roman tercmesi Fnelonun Tlmaque (Telemak) romandr (1862). lk olarak Yusuf Kamil Paa tarafndan evrilen bu romann alt ay sonra ikinci basks yapld gibi ayrca, Ahmet Vefik Paa tarafndan da evrilmitir. Daha ok tutulmu olan Ahmet Vefik evirisi de ksa zamanda birka bask yapmtr. Romann bu kadar sevilmesinin sebeplerinden birisi eitici zelliidir. Nitekim kitabn ilk basksna bir sunu yazan devrin Maarif Nazr Kemal Efendi suret nakl-i hikyet grnr/Lkin erbbna hikmet grnr (grnte bir hikye anlatyor, fakat anlayana hikmetler, zl dnceler sylyor) ifadesiyle eserin bu ynne vurgu yapmtr. Telemakn yaymland yl Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde Mnif Paa tarafndan Hikye-i Madurn adyla evrilen Victor Hugonun Les Misrables roman tefrika edilmeye balanmtr. Ksaltlarak yaplan bu evirinin dili olduka sadedir. Eserin Sefiller adyla emsettin Saminin balayp, Hasan Bedrettinin tamamlad tam evirisi II. Merutiyetten sonra baslmtr. Bu romann Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde birok eviri ve basksnn bulunmas, hikyesinin Trk okuyucusu tarafndan sevildiinin bir gstergesidir. lk roman evirilerinden bir bakas Ahmet Ltfi Efendinin Arapadan Hikye-i Robenson adyla yapt Daniel Defoenun Robenson Cruzoe evirisidir (1864). Bu eser de emsettin Sami tarafndan ikinci defa tercme edilmitir (1884). Recaizde Ekremin Chateaubrianddan evirdii Atala (tefrika 1869, kitap 1872) Trk yazarlarn en ok etkileyen romantik eserlerin banda gelmektedir. Lamartinin Graziella roman li tarafndan evrilmi ve Ermeni harfleriyle Trke olarak baslmtr (1871). Bu eser daha sonra Yusuf Neyyir tarafndan da evrilmitir (1878). Yine dnemin yazarlarnda etkisi grlen bir baka roman Aleksandre Dumas Prein Monte Cristosudur. Eser ilk olarak Teodor Kasap tarafndan tercme edilmitir (1871). talyan edebiyatndan bir rnek olan Silvio Pelliconun Mes Prisons (1874) evirisi Recaizde tarafndan Franszcadan yaplmtr. Lesagedan Topal eytan (ev. Kadri, 1872), Sergzet-i Jil Blas (ev. stepan, 1880/81 ve Gil Bals Santillaninin Sergzeti adyla Ahmet Vefik Paa tarafndan 1886) romanlar da bu dnemin evirileri arasndadr. Swiftin nl eseri Gulliverin Seyahatnamesi (Mahmut Nedim, 1872), Bernardin de Saint-Pierrein Paul ve Virginie (Sddk, tefrika 1870, kitap 1873), LAbb Prevostun Manon Lescaut (Mahmut evket, 1879), Aleksandre Dumas Filsin Kamelyal Kadn (Ahmet Mithat, 1879), Aleksandre Dumas Prein Antonin (Ahmet Mithat, 1880), Octave Feuiletin Bir Fakir Delikanlnn Hikyesi (Ahmet Mithat, 1880) bu dnemde evrilen romanlardan bazlardr. Genellikle macera romanlarnn ve romantik yazarlarn tercih edildii grlen bu ilk dnem evirilerinin Trk edebiyat zerindeki etkisi ayrntl olarak incelen-
29
mi deildir. Ancak birok yazarn hatralarndan, yazlan yerli romanlardaki temalardan Atala, Paul ve Virginie gibi eserlerin bu dnemin edebiyatlar zerinde olduka etkili olduu anlalmaktadr. Bu eviriler, bir taraftan yeni bir edebiyat tr olan roman ve hikyenin yerlemesine katk yapt gibi yeni duygu, dnce ve davran kalplarnn da moda haline gelmesine yol amtr. Beir Fuat tarafndan Victor Hugo (1885) adl eserin yazlmasndan sonra ortaya kan hayaliyyn (romantizm) - hakikiyyn (realizm) tartmas Servet-i Fnn kua edebiyatlarn etkilemi; Goncourt Kardeler, Alphonse Daudet, Emile Zola, Paul Bourget, Guy de Mauppasant gibi realist yazarlar Trk edebiyatnda tannmaya ve evrilmeye balanmtr. Tanzimat sonras edebiyatn kaynaklarndan saylmas gereken eviri etkinlikleri arasnda belli bir felsefe sistemine bal veya yakn kabul edilebilecek dnrlerden yaplan tercmeler de vardr. Bunlarn dnemin edebiyatn ne kadar etkilediini kesin bir ekilde belirleme imkn yoksa da az ok bu dncelerin Trk kltr ve edebiyatna yansm olduu muhakkaktr. Bu alandaki ilk eser Mnif Paann Voltaire, Fenlon ve Fontenelleden seilmi diyaloglar evirdii Muhaverat- Hikemiyyedir (1859). Bu dnemde yaplan az saydaki eviriden bei Voltaireden yapld gibi nl filozofla ilgili de kitap yazlmtr. Ahmet Mithatn Volter Yirmi Yanda (1884) roman ve Volter (1887) adl biyografisi ve Beir Fuatn Volter (1887)i bu dnre yazarlarn gsterdii ilgiyi ortaya koymaktadr. Fenlon, Rousseau, Descartes 19. yzylda dilimize kazandrlan dier filozoflardr. eviri konusunu tamamlamadan nce bu konuyla dorudan ilgili olan klasik tartmalarndan da sz etmek yerinde olur. Bu konuda ilk tartma Ahmet Mithat tarafndan yazlan Msabaka-i Kalemiyye: krm- Aklam (1897) balkl yaz zerine balar. Bu yazsnda Ahmet Mithat, klasiklerin aradan geen zamana ramen deerini koruduunu, bizim Bat edebiyatnn geirdii evrelerden gemediimizi ve henz klasikler devrine girmediimizi, bundan dolay Faust, Le Cid, Romeo and Juliet gibi eserler meydana getirmemizin mmkn olmadn; bu yzden bunlarn evirisinin yaplmas gerektiini ileri srer. Bunun zerine Ahmet Cevdet, Cenap ehabettin, Necip sm (Yazksz), Hseyin Dni, Kemalpaazde Sait gibi yazarlar tartmaya katlrlar. Tartma, Trk edebiyatnda klasik bulunup bulunmad, Bat klasiklerini taklit ve tercme etmenin yararl olup olmad noktalarnda toplanr. Klasiklerin evrilmesinin bizim kendi klasiimizi oluturmann bir yolu olduu gr arlk kazanr. evrilmesi gereken klasiklerin btn milletlere ait olanlar olduu sylense de eski Yunan ve Ltin klasikleri ne kar. Klasikler konusuna duyulan ilgi Servet-i Fnn topluluu ve II. Merutiyet sonrasnda yetien yazarlarda da devam eder. Yahya Kemal ve Yakup Kadri NevYunanlik ad altnda bir akm yaratmaya alrlar (1912). Ayn yllarda ortaya kan Trklk akmna mensup yazarlar da antik Ltin ve Yunan eserlerini bir kaynak olarak genlere tavsiye ederler. zellikle Ziya Gkalpin Avrupallarn Rnesanstan sonra Yunan edebiyat ve felsefesine ynelmelerinin kendi klasiklerini ortaya kardn sylemesi ve bizde klasik bir edebiyatn meydana gelmesi iin eski Yunan ve Ltin edebiyatlarna kadar uzanmamz, onlarn meziyetlerini alarak kendi bnyemize uydurmamz gerektii eklindeki grleri Cumhuriyetten sonra ilgi grm ve zellikle 1940tan sonra devrin Maarif Vekili Hasan l Ycelin gayretleriyle devlet politikas haline gelmitir. Tercme Dergisi bu dncenin en nemli yayn organdr. 1940tan itibaren pek ok klsik eser Trkeye evrilir. Bu youn yayn faaliyetinin amac, yaymla-
Tanzimat Dneminde evrilen romanlarn ou romantik akmn macera romanlar olmutur.
lk felsef eviri Mnif Paa tarafndan yaplan Muhavert- Hikemiye (1859), Voltaire, Fenlon ve Fontenelleden seilmi diyaloglardan olumaktadr.
Klasikler tartmalar Trk yazarlarnn antik Yunan ve Ltin edebiyatlarna ynelmelerini salamtr
30
1940tan sonra balayan klasik evirileri dnya edebiyatlarnn daha geni bir perspektiften grlmesine yol amtr.
nan kitaplarn sunu yazlarnda hmanist kltrn Trkiyede kkletirilmek istenmesi olarak belirtilir. Bu yayn faaliyetinin dorudan etkisi Mavi Anadolucular olarak adlandrlan, imzasn Halikarnas Balks eklinde atan Cevat akir Kabaaal, Sabahattin Eybolu, Azra Erhat gibi yazarlar zerinde grlr. Orhan Veli ve kinci Yeni airleri zerinde ise daha dolayl bir etkisinden sz edilebilir. Gerek Tercme Dergisi, gerekse Mill Eitim Bakanlnn 1000 Temel Eser balyla balatt sz konusu klasikler evirisi zellikle 1950lerden itibaren Trk edebiyatnn Fransz etkisinden syrlp dnyann deiik edebiyatlarn tanma imkn salamas asndan nemli bir rol oynamtr. Trk edebiyatlar zaman zaman rastlantsal, eksik, karmak izlenimi verse de 1860tan sonra balayan eviri faaliyetleriyle Bat ve dnya edebiyatlarn tanm, bu dorultuda dnyaya ak, dinamik bir edebiyat ortam oluturmulardr. Bugn Ltin Amerikadan Uzak Douya ve Afrika lkelerine kadar dnyann her dil ve kltrnden eviriler yapan, yazarlar yabanc dillere evrilen bir Trk edebiyat vardr.
Dnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglan

Yukardan beri anlatlan eviri faaliyetleri elbette yeni anlaylarn edebiyatmza girmesini salamtr. Bu yeni dncelerin edebiyatn deimesinde byk rol oynad aktr. Trk edebiyatndaki deime ncelikle dnce plannda gereklemitir. Tanzimattan sonraki ilk sanat kuaklarnn eserleri biimden ok ierii oluturan dnceler bakmndan eskiden ayrlmaktayd. Bu kuan eserlerine yansyan ilk nemli zellik akl, demokrasi, medeniyet, vatan ve hrriyet gibi politik kavramlarn kullanlmasdr. Ayn zamanda politik bir mcadelenin ierisinde olan bu kuak yazarlarndan Ziya Paa ve Namk Kemal, bir anayasann yaplmas ve parlamentonun almas iin Yeni Osmanllar adyla kurulan rgtn yesiydiler. Bu dnemin edebiyatlarnn benimsedikleri grlerin en nemlilerinden birisi de akln stnl anlaydr. Doru bilginin duyularla deil, aklla kavranabilecei ve akla uygun olann doru, doru olann akla uygun olduu grn temsil eden rasyonalizm, bu anlayn temelini oluturur. Ancak Trk edebiyatndaki aklclk anlaynn btnyle felsef bir nitelik tad sylenemez. Fransada Ernest Renan ile tant bilinen inasinin iirlerinde grlen akl kavram daha ok, divan iiri ve eski kltrde egemen olan hakikatin akla ve gnlle kavranabilecei anlayna ve akln kmsenmesine bir tepki zellii gsterir. Zamanla geleneksel din dncenin deimesine yol aacak olan bu tepki en nemli temsilcisini II. Merutiyetten sonra yazd iirlerle Tevfik Fikrette bulur. Din dncedeki deiim de Batdaki gibi sistematik bir reddetme ve yeni teklifler getirme zelliinin dnda geleneksel inan sisteminden birtakm sapmalar eklinde grlr. Yenileme hareketinden nce vefat etmi olan kif Paann (1787-1845) Adem Kasidesi, srarla yokluk kavram etrafnda dnmesiyle ferd duyuun bir tr felsef azaba dnmesinin gstergesidir. Youn bir karamsarlk ve phe ieren iirin bu zelliiyle Ziya Paay ve Abdlhak Hmiti etkilemi olmas olasl byktr. inasinin peygamber, kitap gibi din kurumunun temel gelerinin ypratlmas anlamna gelebilecek dizelerinde bir Allah inanc grlmekle birlikte bunun bir tr tabiat dini veya deizm olarak nitelenmesi mmkndr. Dnemin airlerinden kif Paa ve Ziya Paada zellikle ktmserlikleri asndan bir inan buhrannn izlerine rastlanrsa da inasi, Tanr varln iyimserlikle kabul etmi bir ki-
inasi, iirlerinde kulland akl kavramyla eski kltrde akln kmsenmesine kar kmtr.
31
inin huzuru ierisinde grlr. Bu kuan gl temsilcisi Namk Kemal ise toplumcu ve mcadeleci karakteriyle slm ruhsal ynnden ok toplumsal bir kurum olarak ele alm; politik bir yaklamla deerlendirmitir. Geleneksel inan sisteminden farkllama konusunda Tanzimat Dneminin en dikkate deer airi kukusuz Abdlhak Hmittir. zellikle karsnn lm zerine yazd Makber (1885) iirinde dnceden ok duygularnn serbest armna kendisini brakarak metafizik sorunlar ve inan konularn iler. Hmitin isyan ve inan arasnda gidip gelen iirlerinde panteizmin ve romantik akmn izleri aka grlr. Trk edebiyatna tabiat, Jan Jack Rousseau etkisiyle ve EkremHmit kuayla girer. Romantizmin tabiat ierisinde bireyin kendisini idrak edii anlayndan kaynaklanan ar duygusal temalar uzun sre Trk yazarlarnn eserlerinde kendisine yer bulur. Trkiyede pozitivist dncenin balangcn Auguste Comteun Mustafa Reit Paaya gnderdii (1853) bilinen mektubuna balamak mmknse de bu mektubun ve yazlp yazlmad belli olmayan cevabnn etkisi incelenmi deildir. Materyalizm konusundaki ilk fikirlere ise Ahmet Mithat Efendinin Daarck (1872) dergisinde yazd yazlarda rastlanr. Sistematik olmaktan uzak, hatta rastlantsal olduu izlenimi veren bu yazlar ve kendisine yneltilen eletiriler karsnda materyalizm, Darvinizm gibi dncelerin slmiyete aykr olmadn iddia etmesi, daha sonra maddecilii eletiren yazlar kaleme almas onun bu dncelerinde ne kadar bilinli olduu konusunda phe uyandrmaktadr. Bilinli, bilgili ve kukuya yer brakmayacak biimde materyalizmi ve pozitivizmi gndeme getiren isim ise Beir Fuat olmutur. Romantizmin, iirin, metafiziin aleyhinde bulunan ve bilimsel gerei arayan pozitivist Beir Fuat, adalarna etkileyen tartmalarn odan oluturmutur. Hakknda bir monografi de yazd Voltaire gibi o da zellikle Hristiyanlk balamnda din eletirisi yapm, bir materyalist ve ateist olarak yaad bunalm sonucu intihar etmitir. Beir Fuatn at yoldan zellikle II. Merutiyetten sonra Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet, Ahmet Nebil, Baha Tevfik ve Cell Nuri gibi isimler ilerlemilerdir. Yaklak yarm yzyllk bu dnem, birok tartmalarla birlikte Bat deer yarglarnn tannmasn ve yerlemesini salayan bir sre olmutur. II. Merutiyetten sonra ortaya kan dnce hareketlerinin, ister benimsesin, ister kar ksn tamam kendilerini Batya gre konumlandrr. Bu dnemde ortaya kan Batclk, Osmanlclk, Trklk ve slamclk akmlar Cumhuriyete kadar devam edecek yeni bir tartmann taraflarn temsil etmektedirler. Bu akmlar ayn zamanda hzla ke doru giden devleti ve toplumu kurtarma iddias tayan reeteler sunmak iddiasndaydlar. Akas II. Merutiyetin salad zgrlk ortamnda kendilerini gsteren bu hareketler, iinden geilen tarih dnemin zelliklerini tayan sosyal ve politik etkinliklerdi. Hibirisi Batnn ulat teknolojik seviyeyi reddetmiyor; ancak buna ulama ynteminde ve ulusal deerler ile Bat deerleri arasndaki atma noktalarnda nasl davranlaca konusundaki grlerde ayrlyorlard. Avrupada balayan ve Osmanl topraklarna yaylmasndan korkulan milliyetilik hareketlerine kar bir tedbir zellii tayan Osmanlclk, zellikle Balkan savalarndan sonra etkisini tamamen yitirmitir. Buna karlk nceleri ttihad- slam kavramyla ifade edilen ve o devirde kendileri tarafndan kullanlmamakla birlikte daha sonralar slamclk eklinde adlandrlan akm ise Namk Kemal ve Ahmet Mithat gibi Tanzimat Dnemi yazarlarnn eserlerinde de grlmekle birlikte asl II. Merutiyet sonrasnda, ar Batclk ve Trklk akmlarna bir tepki
Trk edebiyat, romantik akmn etkisiyle tabiat ve bireyi kefetmeye balamtr.
lk Trk pozitivist ve materyalisti Beir Fuat, ortaya att tartmalarla Trk edebiyatnn yn deitirmesinde etkili olmutur.
II. Merutiyetten sonra ortaya kan Batclk, Osmanlclk, Trklk ve slamclk hareketleri pragmatik zellikler tayan ve dnemin sosyal, politik ihtiyalar ile dorudan balantl dnce akmlardr.
32
olarak domutur. Yayn organlar Srat- Mstakim ve Sebilrreat dergileri olan bu akmn en gl temsilcisi Mehmet kif Ersoydur. Btn dnya Mslmanlarnn Avrupa karsndaki geri kalmlktan kurtulmalar, smrge durumunda olanlarn bamszln kazanmas ve bir birlik ierisinde olmalar, bunu salayabilmek iin slamn ilk kaynaklarna ynelme anlay bu akmn temel grdr.
SIRA SZDE
OsmanlclkSIRA SZDE neden balam, etkisini ne zaman yitirmitir? 1860lardan itibaren dil ve tarih konularndaki yaynlarla kltrel alanda balaD ELM yan TrklkN hareketi Merutiyetin ilanndan sonra edebiyat ve politika alannda da kendisini gsterir. Trk Dernei, Trk Oca gibi dernekler ve Trk Yurdu gibi dergilerS buR gr ballarn etrafnda toplayan kurumlardr. Bu akmn en O U gl ismi ve ncs Ziya Gkalp olmutur. Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Hikmet Mftolu, Yusuf Akura, Hamdullah Suphi, mer Seyfettin, Ali CaDKKAT nip, Fuat Kprl o dnemdeki Trk hareketin nde gelen temsilcileri arasndadr. Hareketin ideologu olan Ziya Gkalp Trklk, slamclk ve Batclk dSIRA SZDE nceleri arasnda bir sentez arayan Trklemek, slamlamak, Muasrlamak (1918) adl eseriyle etkili olduktan sonra, Cumhuriyetin ilannn ardndan Trkln Esaslar (1923) kitabnda daha geni bir corafyay kapsayan Turanc fikirAMALARIMIZ lerini yeni artlara gre snrlandrm; dil, kltr, ahlk ve sosyal hayatla ilgili milliyeti dncelerini bir program halinde ortaya koymutur. Ziya Gkalpin dnceleri Cumhuriyetin balang yllarnda etkili olmu, deta yar resm bir gr K T A P zellii kazanmtr. Bu belirgin hareketlerin yan sra bunlardan ald dnceyi kendine zg deimeler ierisinde O N kabul eden, zaman zaman bunlardan birkan trl biimlerde TELEVZY birletiren anlaylarn da Trk dnce tarihinde grld bir gerektir. Cumhuriyet Dneminde deiik temsilciler tarafndan az ok farkllklarla varln srdrmeye devam eden bu hareketler ayn zamanda edebiyattaki eitliliin bir kaynaNTERNET n da oluturmaktadrlar.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
HALK EDEBYATI VE DLNN FARK EDL

Yeni Trk edebiyatnn kaynaklarndan birisi de halk kltr ve konuma dilidir. Tanzimat Fermannda sk sk halk, ahali ve millet gibi kavramlarn anlmas, saray ile halk arasndaki mesafeyi daraltma giriimi eklinde de yorumlanmtr. Toplumcu bir tutum ierisinde olan yenilemenin ilk dnem yazarlar edebiyatn halk diline ve kltrne ynelmesi gerektii dncesinde idiler. inasinin Osmanl atasz ve deyimlerini toplad Durub- Emsl-i Osmaniyesi, Ziya Paann iir ve n makalesi, Namk Kemal ve Ahmet Vefik Paann gen yazarlara deyim ve ataszlerini eserlerinde kullanmalarn tavsiye etmeleri bu yolda atlan ilk admlardandr. Tanzimat dnemi yazarlar halk iin edebiyat yapmak arzusunu eserlerine yanstmlar; zaman zaman hece vezniyle, halk deyimlerini kullanarak iirler kaleme almlardr. Roman ve hikye trnde ise romantizmden realizme, halkn sosyal hayatnn gereki bir gzlemine doru giden bir eilim sz konusu idi. zellikle popler izgiyi oluturan Ahmet Mithat, Ahmet Rasim ve Hseyin Rahmi gibi yazarlar halkn konuma, davran ve psikolojisini geleneksel halk hikyeciliinden de etkiler tayan bir slupla ele almlardr. Halka ve kltrne ynelen bu ilgi elbette konuma diline dikkati de beraberinde getirmitir. Ancak II. Merutiyetten sonra Mill edebiyat adyla mer Seyfet-
33
tin ve arkadalar tarafndan balatlacak olan akma kadar konuma dilinin bir edebiyat ve sanat dili haline gelmesi bir sorun olarak varln srdrecektir. Cumhuriyetten az nce balayan bu hareket aruzun yerine hece lsn kullanmay ve konuma dilini sanat dili haline getirmeyi baarmtr. Cumhuriyet Dneminde bu eilim glenerek devam etmitir. Buna paralel olarak Anadoluya, kye, halka ve halkn sorunlarna eilim de bu srete artmtr. Bu erevede Gkalp, hece lsyle halk masallarn, efsaneleri iirletirir; Rza Tevfik ise saz ve tekke airlerini rnek alan rnler verir. Bu dnem ayn zamanda Yunus Emre, Krolu gibi airlerin yeniden kefedildii bir zaman olmutur. Ardndan hece vezniyle iirler yazan bir kuak yetiir. Halk edebiyatn geleneinden ve folklordan yararlanan Faruk Nafiz, tekke iiri ile Fransz sembolizmini iirlerinde birletiren Necip Fazl bu kuan etkili airleridir. Ahmet Kutsi Tecer anonim kltre ve saz airlerine zel bir dikkatle eilir. Onun ynetimindeki lk dergisinde youn bir ekilde folklora arlk verilir. 1932 ylnda Halk airlerini Koruma Derneini kuran Tecer, ayn zamanda k Veysel atrolunu kefeden kii olarak da bilinir. Bu anlay, Sabahattin Eybolu ve Bedri Rahmi Eybolu tarafndan da srdrlr. II. Yeni airleri ise folklora kar olumsuz bir tutum taknmlardr. Cemal Sreyann Folklor iire Dman yazs anonim ve kalplam halk kltr rnlerinin modern iire zarar verebilecei grn yanstr.
Yeni Trk edebiyat yz eli yllk sre ierisinde, airden aire, dnemden dneme deien nitelikler tamakla birlikte divan, Bat ve halk edebiyat kaynaklarndan yararlanlarak oluturulmutur.
34
zet
A M A
Yeni Trk edebiyatnn beslendii kaynaklar tanyabilmek. Tanzimattan sonra olumaya balayan ve geliimini bugne kadar srdren Trk edebiyat zaman ierisinde hem Bat edebiyatlarndan hem divan edebiyatndan hem de halk edebiyatndan yararlanarak retilen, bunlarn bir sentezini yapan zgn eserlere sahip olmutur. Asl model Bat edebiyatlar olmakla birlikte ve srekli tartmalar, kar klar arasnda yeni Trk edebiyat sanatlar divan ve halk edebiyat geleneinden yararlanmaktan da geri kalmamlardr. Bylece kendine zg bir yeni edebiyat ortaya kmtr. Yeni Trk edebiyat dneminde divan edebiyatna yaklamlar aklayabilmek. Yeni Trk edebiyatnda hemen her kuak kendisini divan iiriyle hesaplamak zorunda hissetmitir. Bir yandan yenilemenin heyecan, te yandan yzyllarn birikiminden szlp gelen gl bir estetiin zamanlar st zellikleri karlkl bir etkileim ierisinde olmutur. Birok air, eski iirden bir kaynak olarak beslenmeye devam etmitir. Bat edebiyatnn tannmasn salayan eviri etkinliklerini tanyabilmek. Trk edebiyatlar zaman zaman rastlantsal, eksik, karmak izlenimi verse de 1860tan sonra balayan evirileriyle Bat ve dnya edebiyatlarn tanm, bu dorultuda dnyaya ak, dinamik bir edebiyat ortam oluturmulardr. Bat dnce ve edebiyat akmlar, Trk edebiyatnn yenilemesindeki en nemli kaynaktr. Bu kaynak mill bnyeye uyarlanmas, yeniden retilmesi balamnda tartlm; bu tartmalar yerli dnce ve edebiyat etkinliklerini oluturmutur.
A M A
eviriler yoluyla gelen dnce tarzlarn tanmlayabilmek. lk dnemde tannmaya balanlan pozitivist, materyalist dnceler ile romantik-realist edebiyat tartmalar birbirine kout bir gelime izlemitir. II. Merutiyetten sonra bu akmlarn yan sra Batclk, Trklk ve slamclk akmlar da edeb gelimeler zerinde etkili olmutur. Halk edebiyatna ve konuma diline ynelii aklayabilmek. Yeni Trk edebiyat ayn zamanda halk kltr ve edebiyat ile konuma diline yneliin ortaya kt bir dnem olmutur. Konuma dilinin edebiyat dili haline gelmesi, aruz vezninden hece veznine gei ve folklora nem verme zellikle az ncesinden balayarak Cumhuriyet Dnemi edebiyatnn ilgilendii konular olmutur.
A M A
AM A
A M A
35
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi divan edebiyatnn reddedilme sebepleri arasnda saylamaz? a. Abartl imgeleri kullanmas b. Batda tannmyor olmas c. Mazmunlarnn ypranm olmas d. Toplumsal konulara ilgi duymamas e. Ahlka uygun bulunmamas 2. Aada Tanzimat (Yenileme) Dnemi temsilcilerinden hangileri eski edebiyat srdren Encmen-i uara toplantlarna katlmtr? a. kif Paa-inasi b. Abdlhak Hmit-Muallim Naci c. Namk Kemal-Ziya Paa d. Tevfik Fikret-Cenap ehabettin e. Mehmet kif-Yahya Kemal 3. Namk Kemal, arkada Ziya Paay hangi eseri dolaysyla eski edebiyat diriltmeye almakla sulamtr? a. Harabat b. Veraset Mektuplar c. Rya d. Terkib-i Bent e. iir ve n 4. Yeni Trk edebiyatnn Bat kaynaklarndan yararlanlarak yazlm ilk teorik eseri aadakilerden hangisidir? a. Belagt- Osmaniye b. Tahrib-i Harabat c. Istlahat- Edebiye d. Talim-i Edebiyat e. merin ocukluu 5. Batdan yaplan ilk iir evirisi kitab aadakilerden hangisidir? a. Makber b. Tfl- Naim c. Tlmaque d. Le Lac e. Tercme-i Manzme 6. Aadaki hangi yazar ve eseri dolaysyla romantizm-realizm tartmas balamtr? a. Ahmet Mithat - Volter Yirmi yanda b. Beir Fuat - Victor Hugo c. Mnif Paa - Muhaverat- Hikemiye d. Ahmet Mithat - Msabaka-i Kalemiyye:kram- Aklam e. Lamartin - Graziella 7. Nev-Yunanlik akm aadaki hangi yazarlar tarafndan balatlmak istenmitir? a. Beir Fuat-Ahmet Mithat b. Namk Kemal - Ziya Paa c. Yahya Kemal-Yakup Kadri d. Orhan Veli - Sabahattin Eybolu e. mer Seyfettin - Ziya Gkalp 8. iirlerinde kulland akl kavramyla rasyonalistlere yaklaan ilk Trk airi aadakilerden hangisidir? a. Abdlhak Hmit b. Ziya Paa c. kif Paa d. Muallim Naci e. inasi 9. Romantik akmn Trk edebiyatndaki en nemli etkisi olarak aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Tabiatn ve bireyin fark edilmesi b. lm temasnn ilk defa kullanlmas c. Gereki gzlemlere yer verilmesi d. Toplum sorunlarnn ele alnmas e. Siyasi grlerin iire girii 10. Folklor iire Dman adl yaz ile iirde halk kltr gelerine yer vermenin zararlarndan bahseden air aadakilerden hangisidir? a. Sezai Karako b. Ahmet Kutsi Tecer c. Sabahattin Eybolu d. Cemal Sreya e. Yahya Kemal
36

1. b 2. c 3. a 4. d 5. e 6. b 7. c 8. e 9. a 10. d Yantnz yanl ise Divan Edebiyat: Ka ve Balan blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan Edebiyat: Ka ve Balan blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan Edebiyat: Ka ve Balan blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan Edebiyat: Ka ve Balan blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eviriler blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eviriler blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eviriler blmn gzden geiriniz Yantnz yanl ise Dnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglan blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglan blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dnce ve Edebiyat Akmlar ve Alglan blmn gzden geiriniz.
And, M. F. (1997). Servet-i Fnna Kadar Yeni Trk iirinde ekil Deimeleri, stanbul, Kitabevi Yaynlar. Ayvazolu, B. (1989). slm Estetii ve nsan, stanbul, a yaynlar. Boratav, P. N. (1991). Folklor ve Edebiyat I, stanbul, Adam Yaynlar. Eliot, T.S. (1990). Edebiyat zerine Dnceler, ev. Sevim Kantarcolu, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), stanbul, Dergh Yaynlar. Enginn, . (2007). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul, Dergh Yaynlar. Glpnarl, A. (1976). Divan Edebiyat Mzesinin Tarihesi ve Divan iirinden Gnmze Kalanlar, Milliyet Sanat Dergisi, S.165. Kaplan, R. (1998). Klasikler Tartmas Balang Dnemi, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar. Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000), Ankara, Grafiker Yaynlar Okay, O. (1975). Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi, Ankara, Atatrk niversitesi Yaynlar. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat, stanbul, Dergh Yaynlar. Okay, O. (Tarihsiz). lk Trk Pozitivist ve Natralisti Beir Fuat, stanbul, Dergh Yaynlar. zn, M. N. (1985). Trkede Roman, stanbul, letiim Yaynlar. Tanpnar, Ahmet Hamdi, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul Tansel, F. A. (1938). Makberde Leyla v Mecnn ve Hsn Ak Tesirleri II, lk Mecmuas Taolu, Y. (1999). Abdlhak Hmit Tahran, stanbul, le Yaynlar. Taolu, Y. (2006). Dar Vakitlerde Geni Zamanlar Behet Necatigilin iiri, stanbul, 3F Yaynlar. Trk Dili Dergisi. (1978). eviri Sorunlar zel Says, Yl 27, c. XXXVIII, S. 322, Temmuz 1978, Trk Dil Kurumu Yaynlar. Trk Dili Dergisi. (1992). Trk iiri zel Says IV (ada Trk iiri), S. 482-482/Ocak-ubat 1992, Trk Dil Kurumu Yaynlar. Yeti, K. (2006). Belgattan Retorie, stanbul, Kitabevi Yaynlar.

Sra Sizde 1 Yeni Trk edebiyatnn oluumu, edebiyatn kendi i sorunlarnn yan sra tarihsel, sosyal ve kltrel birok etkenin karmak etkileme srecinde gereklemitir. Bu srecin en belirgin zellii Trk devlet ve toplumunun Batya yneliidir. Bat edebiyatlarn rnek alarak kurulan yeni Trk edebiyat, divan edebiyatndan ve halk edebiyatndan da beslenmeyi srdrerek gelimitir. Sra Sizde 2 Aruz ls 20. yzyln bana kadar iirdeki egemenliini korudu. Cumhuriyetten sonra bile aruz lsn kullanmaya devam eden airler grld. Sra Sizde 3 Avrupada balayan ve Osmanl topraklarna yaylmasndan korkulan milliyetilik hareketlerine kar bir tedbir zellii tayan Osmanlclk, zellikle Balkan savalarndan sonra etkisini tamamen yitirmitir.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tarihsel geliimi iinde yeni Trk edebiyatnn ana kaynaklarn anlayabilecek, Yeni Trk edebiyatnn ortaya kn hazrlayan temel etkenleri ana hatlaryla tanyabilecek, bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Lle Devri Elilikler Fransz htilli Tanzimat Ferman Islahat Ferman Eitim ve retim Konaklar eviri Gazete
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar
GR YEN TRK EDEBYATININ OLUUMU YEN TRK EDEBYATININ GELM YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI SONU
Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar

GR
Dou kltr ve edebiyatlarnn etkisinde ortaya kan ve yaklak alt yzyl etkisini devam ettiren klsik Trk edebiyat olarak nitelendirebileceimiz divan edebiyatnn peinden Bat kltr ve edebiyatlarnn etkisinde doan ve gelien ikinci nemli edebiyat dnemi Tanzimat Dnemi edebiyatdr. Nazm ekillerinin -hemen hemen eski edebiyatta olduu gibi- deitirilmeden, bozulmadan kullanlmaya devam edildii Tanzimat Dnemi edebiyatnda ierik (muhteva), deien sosyal ve kltrel koullarn da etkisiyle birok ynden yenilenmitir. Tanzimat Dnemi edebiyat, bugne kadar; araylar Devri Trk edebiyat, 19. asr Trk edebiyat, son asr/a Trk edebiyat, Bat tesirindeki Trk edebiyat, Avrupa Trk edebiyat, yenileme Devri Trk edebiyat, teceddt edebiyat(edebiyat- cedide), yeni Trk edebiyat ve modern Trk edebiyat gibi farkl isimlendirmelerle ele alnp deerlendirilmitir. Bu deerlendirmelerde; Bat etkisi ile 19. yzyl ve Tanzimat srarla n plna karlmtr. Ayrca, aray ve modern/yenilik kavramlar bu adlandrmann en temel dier niteliklerini oluturur. Yeni Trk edebiyat, Tanzimat Ferman sonras oluan tarih, siyasi ve kltrel hareketliliin etkisiyle 1860l yllarda stanbulda ve zellikle aydnlarn ikamet ettii konaklarda; roman/hikye, tiyatro ve makale gibi Avrupa kkenli trlerin Trk edebiyatnda yava yava kendilerine yer bulmalaryla filizlenen; Sadullah Paa, Akif Paa, Ahmet Cevdet Paa ve brahim inasi Efendi gibi isimlerin nclnde, divan geleneinin karsna halk edebiyat ve kltrnn karlmasyla olumaya balam ve btn bunlarla birlikte temel ilhmn Bat ve zellikle Fransz edebiyat ve filozoflarndan alm bir edebiyat dnemidir.
YEN TRK EDEBYATININ OLUUMU

Bu edebiyatn ortaya kp gelimesini ve tedricen kk salmasn etkileyen etkenlerden birincisi olarak Lle Devrindeki Batlama hareketleri zikredilebilir. Daha sonras iin Avrupaya gnderilen ilk Trk aydnlaryla zellikle Paris, Viyana ve Berlinde alan daim elilikler; tercme odalarnn kurulmas, yeni hukuki dzenlemeler, Encmen-i Dnin almas ve bir Osmanl niversitesinin btn ynleriyle oluturulmas gibi gayretlerin zeminini oluturduu eitim ve retim alanndaki almalar, gazetecilik faaliyetleri ve o dnemin tek iletiim vastas olan bu gazeteler araclyla kamuoyunda kendisine yer bulan yeni trler, bu edebiyatn ortaya kn hazrlayp destekleyen en nemli unsurlardr.
40
Lle Devri
1718de imzalanan Pasarofa Antlamasyla balayp 1730da patlak veren Patrona Halil syanyla biten ve isim babas byk Trk airi Yahya Kemal olan Lale Devri, Batlama hareketinin sistemli bir devlet politikas olarak balad bir sre olarak dnlebilir. Deiik alanlardaki Batlama abalarnn dolayl olarak edebiyat da etkilemeye balad bu dnem drt ana balk altnda zetlenebilir. Tercme Heyeti: Nevehirli Damat brahim Paann nclnde kurulan ve 25 kiiden oluan bir heyettir. Ayrca dnemin nemli airi Nedim de bu topluluk iindedir. Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Paris Sefaretnamesi: Kendi adna bir lle eidi bulunan ve Lle Dneminden ksa bir sre nce ehrezurinin E-eceretl lahiyye isimli fizik kitabnn drdnc blmn Trkeye eviren Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin 1721 ylnda sefir olarak gittii Pariste grdkleri ve yaadklarndan yola karak hazrlad mehur seyahatnamesi, Batllama dneminin ilk yazl kaynadr. lk Matbaa: Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Paris seyahatinde yannda bulunup Franszcay en gzel ekilde konuan ilk Trk olan Mehmet Sait elebi ile brahim Mteferrikann 1726 ylnda kurduklar matbaa, Mteferrikann 1745 ylnda lmne kadar Trk yenileme tarihinde nemli bir ilev grmtr. Askerlik Alannda Yaplan Yenilikler: Damat brahim Paann el att bir nemli alan da askerliktir. Askerlik alannda yaplan bu yeniliklerde, zellikle, 1729 ylnda Osmanl Devletine iltica ederek Humbarac Ahmet Paa adn alan Fransz asll Claude Alexandre Comte de Bonnevalin katklarn da unutmamak gerekir.
Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin yazd Paris Sefaretnamesi, Batllama dneminin ilk yazl kaynadr.
Elilikler
Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin ksa sreli Paris seyahati Osmanl Devletinde byk yanklar uyandrm ve etkisi uzun sre devam etmitir. Bat ile ilikilerin gelimesi ksa srede Osmanl Devletinin gndemine elilik kavramn getirmitir. Baty tanyan devlet adamlarnn yetimesine zemin hazrlamak; Batnn sivil ve asker uzmanlarnn getirilmesine araclk etmek ve Batya gnderilen rencilerin ilerini dzenlemek gibi amalarla kurulan ve ilki 1793 ylnda Londrada alan bu ilk elilii daha sonra srasyla Paris, Viyana, Berlin ve Petersburgda alan elilikler takip etmitir. Bu elilikler, Batl anlamda birok yeniliin lkeye getirilmesine hizmet etmenin yan sra Mustafa Reit Paa, Ali Paa ve Fuat Paa gibi Tanzimat Dnemine damgasn vuran ahsiyetlerin yetimesine de zemin hazrlamtr. Dolaysyla Avrupay kulaktan dolma bilgilerle deil, gen yata oraya giderek ve o kltr yaayarak tanyan aydnlarn yetimesi edebiyatn yenilemesine de ciddi anlamda katkda bulunmutur.
Fransz htilli
Yeni Trk edebiyatnn ortaya knda rol oynayan en nemli etkenlerden/kaynaklardan birisi de Fransz htillidir. 1789da gerekleen ve temelini Diderot, Montesquieu, Voltaire, J.J. Rousseau gibi 18. yzyl Aydnlanma a filozoflarnn att bu hareketin ne kard temel kavram; Libert (hrriyet), galite (msvat/eitlik) ve fraternit (uhuvvet/kardelik)tir. Bu kavramlar monari, aristokrasi ve kiliseye kar burjuvazinin verdii mcadele sonucunda ortaya kmtr. Fakat burada burjuvazinin halk kelimesinin karl olarak kullanldn belirtmek gerekir.
3. nite - Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar
41
Fransz htilliyle dnyaya yaylan bu temel kavrama; adalet, kanun, anayasa, millet, mill egemenlik ve milliyetilik gibi kavramlar da ekleyebiliriz. Btn bu kavramlarn, aydnlar elinde ilenip uygun bir dille halka anlatldka dnyadaki devlet ve millet anlaylarn yeniden ekillendirecei aktr. Milliyetilik ve bunun doal bir sonucu olarak ortaya kan ulus devlet tartmalarnn dnyada en ok etkiledii devletlerden birisi de elbette Osmanl Devleti olmutur. Bata inasi ve Namk Kemal olmak zere, Fransz htillinin bu temel kavramlarndan Tanzimat Dneminin btn aydnlar derinden etkilenmilerdir. Milliyetilik dncesiyle ilgili Fransz htillinden bir rnek: Fransz htillinin hemen sonrasnda, 1792 ylnda, istihkm yzbas Rouget de Lisle tarafndan bir vatan ve hrriyet arks yazlr ve bestelenir. Marsilya taburu tarafndan yayld iin La Marseillaise adn alan bu mar vatan ve hrriyet gibi kavramlar n plna kard iin dnemin krallarn rahatsz eder. Daha sonra Fransz mill mar olarak da kabul edilen bu ark, burada ortaya kndan bir yl sonra Osmanl Devletinde alnp sylenmeye balar. La Marseillaisei, Trk edebiyatnda, tek blm olarak ilk defa tercme eden Namk Kemal olmutur. Namk Kemalin 1869 ylnda Hrriyet isimli yazsnda nerettii bu marn evirisi yledir: Ey ehl-i vatan gel gidelim an gndr bu Zulm at yine karmza kanl alemler Evldmz ehlimizi krdaki ordu g- vefmzda tutup bomaa kkrer Saf balayn artk sarln siz de silha Reyyan edelim isrimizi hn- mbha Not: Bata Namk Kemal olmak zere, dnemin nde gelen birok aydnnn iinde yer ald Yeni Osmanllar hareketini de derinden etkileyen bu vatan ve hrriyet arksn, 22 Austos 1870te Terakki gazetesinde tam metin olarak ilk defa tercme edip yaymlayan Suphipaazade Mehmet Ayetullah Beydir. Bu zat, stiklal Marmzn ortaya knda ok byk emekleri olan Hamdullah Suphi Tanrverin de aabeyidir. Btn bunlar, kendisi de ok iyi derecede Franszca bilen Mehmet Akif Ersoyun bu mar okuduu ve stiklal Marn yazarken tema olarak bu metinden yararland dncesini akla getirmektedir.
Fransz htillinin hemen sonrasnda, 1792 ylnda, istihkm yzbas Rouget de Lisle tarafndan yazlan vatan ve hrriyet arks La Marseillaise adl nl mar Trk edebiyatnda, tek blm olarak ilk defa tercme eden Namk Kemal olmutur. Tam metin olarak ilk defa tercme edip yaymlayan ise Suphipaazade Mehmet Ayetullah Beydir.
Tanzimat Ferman
Tanzimat Ferman, 3 Kasm 1839 tarihinde stanbulda Glhane Parknda, padiahn, Devletin nde gelenlerinin, bilim adamlarnn, ordu mensuplarnn, Rum ve Ermeni patriklerinin, Yahudi hahamnn, esnaf tekilatlarnn ve yabanc elilerin huzurunda Mustafa Reit Paa tarafndan okunmu, daha sonra Takvim-i Vakayide yaymlanmtr. Btn bunlarn yan sra, halk ieriinden haberdar etmek iin ok sayda bastrlan bu metin ehir meydanlarna aslm; ayrca bu fermann, sancak ve kazalarda halka anlatlmas emredilmitir. Ferman, ngilterenin Osmanl Devleti bnyesindeki ekonomik karlarn korumak amacyla 1838 ylnda imzalad Balta Liman Antlamasnn peinden, konuyu hukuki zemine tama dncesiyle d basklar sonucunda iln edilir. Bu ana etkenin dnda fermann iln edilmesinin arkasnda, Msr Valisi Mehmet Ali Paa konusunda Avrupann tam desteini almak, Avrupann Osmanl Devletinin iilerine karmasn nlemek, Fransz htillinin Osmanl Devletini en ok etkiTanzimat Ferman, 3 Kasm 1839 tarihinde stanbulda Glhane parknda, Mustafa Reit Paa tarafndan okunmu; daha sonra Takvim-i Vakayide yaymlanmtr.
42
leyen ilkesi olan milliyetiliin etkisini azaltmak ve gayrimslimleri devlete balamak gibi yan etkenler de yatmaktadr. Toplumu siyasi, kltrel, iktisad, asker ve eitim gibi alanlarda derinden etkileyen bu fermann getirdii ana ilkeler u ekilde zetlenebilir: Mslman olsun olmasn btn tebaa kanun nnde eit saylacak (dolaysyla hukuki anlamda Mslman-Mslman olmayan ayrm ortadan kalkacaktr), Mslman olsun olmasn her bireyin can, mal, rz ve namus emniyeti salanacak; devlet bunu kanunlar araclyla yapacak, Vergiler, mkelleflerin mali durumuna gre ve dzenli olarak alnacak, Rvet alnmayacak ve btn devlet memurlarna maa balanacak, Ak yarglama ile kesin bir karar verilmedike hi kimse cezalandrlmayacak, idam edilmeyecek, zehirlenmeyecek, mallarna el konulmayacak, Askerlik grevi, toplumun sosyal, tarmsal ve ekonomik durumu gz nnde bulundurularak yeniden dzenlenecek ve belirli bir sreye balanacak, Yeni hkmlerin uygulanacana dair, gerek padiah, gerek vkel ve vezirler tarafndan yemin edilecek. Son dnem Trk tarihinde siyasi, sosyal ve kltrel deiimin ilk adm olarak deerlendirilebilecek bu ferman, zamanla toplum hayatnda zihniyet ve davran ikiliinin ortaya kmasna da neden olmutur. ln edilmesinden yaklak yirmi sene sonra (1859-1860) somut eserlerle ortaya kacak olan edebiyata da adn veren bu dzenleme, Trk kltr tarihinde birok yenilie kap aralamas bakmndan nemlidir.
Islahat Ferman
Osmanl Devletinin, Krm Sava srecinde 1 ubat 1856 tarihinde imzalad Viyana Protokolnn drdnc maddesi Osmanl uyruunda bulunan Hristiyanlarn Mslmanlarla hukuk msavat hakknda kendiliinden vermi olduu teminat yine kendiliinden teyit etmesi bahsine vurgu yapar. 30 Mart 1856da yaplacak Paris Sulh Antlamas ncesinde, Osmanl Devleti elini glendirmek iin, bu maddeden yola karak Islahat Fermann kendiliinden yrrle koyar. Tanzimat Fermannda olduu gibi bu fermanda da halkn mutluluk ve ihtiyalarndan ok Avrupa devletlerini ve lke iindeki aznlklar memnun etme dncesi n plndadr. 18 ubat 1856ta sadrazam Mehmet Emin Ali Paann nclnde hazrlanan bu ferman, Babalide vkel, devlet erkn ve aznlk mezheplerinin ruhan liderlerinin de hazr bulunduu bir ortamda okunur. Tanzimat Fermanndaki aznlk haklarnn resmen pekitirilip salamlatrld bu ferman, Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle Osmanlclk dncesinin beyannamesi gibidir. Islahat Fermannn ne kan maddeleri unlardr: Mttefiklerin (ngiltere, Fransa, Avusturya) yardmlaryla darda daha gvenli hale geldiimiz bu zaman diliminde, ieride de bir slahatn yaplmas yeni ve hayrl bir dneme balang oluturacaktr. Tanzimat Fermannda din ve mezhep fark olmakszn btn tebaaya balanan can, mal ve namus gvenlii kuvvetlendirilmi ve desteklenmitir. Cemaatlerin ruhan liderlerine verilen bahi ve gelirler tamamyla yasaklanp hepsi maaa balanacaktr. Kk ve byk mezhep fark olmakszn btn mezhepler din zgrlnden yararlanmakta eittir. Hi kimse din deitirmeye mecbur edilmeyecektir.
43
Cins ve mezhep fark olmakszn btn tebaa devlet memuru olabilecektir. Kanuni ykmllk ve nitelikleri tayan herkes hangi dine mensup olursa olsun asker ve mlki okullara girme hakkna sahip olacaktr. Mslmanlarla gayrimslimler veyahut sadece gayrimslimler arasnda ortaya kacak ticaret ve cinayet davalar iin muhtelit (karma) mahkemeler oluturulacak ve yarglamalar ak olarak yaplacaktr. Gayrimslimler de askerlik hizmetiyle ykml tutulacaklar; fakat bu ykmllklerini fiilen yapabilecekleri gibi, bedel vermek suretiyle de yerine getirebileceklerdir. Yerli tebaann bal olduu hkmlere uymak kouluyla yabanclara da gayrimenkul edinme hakk verilecektir. ok ilgintir ki bu ferman, mparatorluktaki Mslman unsurlar memnun etmedii gibi, kendileri lehinde birok madde ierdii halde aznlklar da mutlu etmemitir. zmit piskoposunun Allaha dua edelim de u ferman bir daha keseden kmasn sz bu balamda ok ilgintir. Dolaysyla, devlet adamlarnn btn bu abalar, eski gcn ve dolaysyla inandrcln kaybeden devlete gveni geri getiremiyordu.
YEN TRK EDEBYATININ GELM Eitim ve retim

Yeni bir kltr ve edebiyatn ortaya kndaki en nemli etkenlerden biri de eitim ve retimdir. Yeniliin ve deiimin kalc olmasn salamada en etkili aralardan birisi olan eitim, olumlu ve gzel meyvelerini verebilmek iin uzun bir zamana ihtiya duyar. Eitimde belli hedeflere ulaabilmek iin, her eyden nce belli bir ekonomik gce ihtiya vardr. Bunun peinden, dnyadaki gelimeleri ve deiimleri doru anlayan ve yorumlayan bir planlama gerekir. Ayrca; her branta yetimi retmenler, her eitim seviyesinde bir nceki eitim srecini tamamlam renciler ve bunlarn eitim yapabilecekleri meknlara ihtiya duyulur. Her dzeyde okunacak ve okutulacak kitaplar, eitimin trne gre laboratuvar ve ktphaneler olmadan da salkl bir eitimden bahsetmek mmkn deildir. Tanzimat Dnemine kadar Osmanl Devletinde tip eitim kurumu grlr: Din retim kurumlar: Sbyan okullar (ilkokul), medreseler (orta ve yksek retim kurumlar) Asker ve teknik okullar: Mhendishne-i Bahr-i Hmyun (1773), Mhendishne-i Berr-i Hmyun (1793), Tphne-i Amire Cerrahhne-i Mamre (1826), Mekteb-i Ulm- Harbiye (1834), Muzika-i Hmyun (1834) Genel retim kurumlar: Mekteb-i Marif-i Adliye (1838), Rtiyeler (1839), Mekteb-i Ulm-i Edebiyye (1839) Bu genel kategoriletirme dnda Tanzimata kadarki eitim kurumlarna, varlklar asrlar ncesine dayanan Acemi Olanlar Mektebi ile Enderun Mektebini de eklemek gerekir. Yenileme hareketleri balamnda eitim ve retim alanndaki ilk dzenlemeleri, 1824 ylnda II. Mahmutun ilkretimi zorunlu hle getirmesi ile balatabiliriz. retmen, okul binas, ara-gere gibi temel eitim gereksinimlerini tam olarak z(e)meden kt zerinde ilkretimi zorunlu hle getirmenin hedeflenen deiimi kolay kolay ortaya karamayaca ak bir gerektir. Fakat burada, o zamana kadar sadece vakflarn ilgilendii ilkretim faaliyetlerine devletin el atmas, yenileme tarihimiz asndan nemlidir.
Tanzimat Dnemine kadar Osmanl Devletinde tip eitim kurumu grlr: Din retim kurumlar, asker ve teknik okullar, genel retim kurumlar.
Yenileme hareketleri balamnda eitim ve retim alanndaki ilk dzenlemeler, 1824 ylnda II. Mahmutun ilkretimi zorunlu hle getirmesi ile balatlabilir.
44
II. Mahmutun 1832 ylnda at Tercme Odas Tanzimat Dneminin, yeni bir edebiyatn ortaya kn hazrlayan en nemli meknlarndan birisidir.
Bu nemli ilk giriimden sonra eitim alannda yaplan resm almalar ana hatlaryla yle sralayabiliriz: 1832de Tercme Odas, 1845te eitim ileriyle ilgilenmek iin Meclis-i Marif-i Muvakkat, 1846da sbyan, rtiye mekteplerinin slah ve almas dnlen Darlfnunun ilk hazrlk almalarn yapmak iin Meclis-i Marif-i Ummiyye, 1846da bugnk Mill Eitim Bakanlnn ilk ekli olan Mektib-i Ummiyye Nezreti, 1851de, 1846da ilk almalar yaplan ve binasnn temeli atlan Darlfnunun mfredat program ve kitaplarnn hazrlanmas iin Ercmen-i Dni, 1857de, Bat eitim sistemine uygun tarzda Marif-i Ummiyye Nezareti kurulur ve 1869da da Marif-i Ummiyye Nizmnamesi hazrlanr. Btn bu abalar iinde Tercme Odas (Kalemler) ile Encmen-i Dni yeni bir edebiyatn ortaya knda oynadklar rol bakmndan dierlerine gre biraz daha ne kar.
Kalemler
Bugnn resm devlet daireleri olarak dnebileceimiz kalemlerin Tanzimat Dneminin yeni bir edebiyatn ortaya kn hazrlayan en nemli meknlarndan birisi olduunu syleyebiliriz. II. Mahmutun 1832 ylnda at Tercme Odas bu konuda ilk teebbslerden birisidir. Bu oda yenileme devrine damgasn vuran Ali, Fuat ve Saffet Paalar yetitirmekle kalmaz, 1839 ylndan sonra deta bir okul hlini alr. Sbyan mektebini bitiren 13-14 yandaki genlerin ra (stajyer) olarak gittikleri, hem meslek sahibi olup hem de birka yabanc dil rendikleri bu meknlar, o dnemin niversiteleri olarak da dnlebilir. Babali Tercme Odas, Mabeyn Kalemi, Tophane Kalemi, Sadaret Mektub Kalemi, Hariciye Mektub Kalemi, Evkaf- Humyun Mektub Kalemi, Gmrk Kalemi zamann ilk akla gelen kalemlerindendir. Mesel inasi, 13-14 yalarnda ra olarak gittii Tophane Mirlii Kaleminde brahim Efendiden Arapa, Bursal eyh Zaikten Farsa, asl ad Chteauneuf olup daha sonra Mslmanl seerek Reat adn alan Reat Beyden de Franszca renmitir. Btn bunlara, bu kurumun banda bulunan Mir Ahmet Fethi Paann ahs yardmlarn da eklersek, yeni Trk edebiyatnn nc ahsiyetlerinden birisi olan inasinin ortaya knda Tophane Mirlii Kaleminin ne kadar nemli bir rol oynad daha iyi anlalr. Tanzimat Dnemi sanatlarnn hepsi istisnasz kalemlere gitmi; burada hem birka yabanc dil renmi, hem de meslek ve kltrel balamda kendilerine yeni yeni ufuklar amlardr.
Amac ileride kurulacak olan niversitede (darlfnn) okutulmak zere Arapa, Farsa ve Bat dillerinde yazlm eserleri tercme etmek, Trkede deiik fenlere ait ihtiya duyulan eserlerin saysn artrmak, Trk dilinin gelimesine hizmet etmek olan Encmen-i Dniin ilk kitab Ahmet Cevdet Paa ile Fuat Paann birlikte yazdklar Kavaid-i Osmaniyedir.
Encmen-i Dni
Fransz Akademisi rnek alnarak Mustafa Reit Paa tarafndan kurulmutur. Padiahn da bulunduu bir ortamda, Mustafa Reit Paann mehur nutkuyla alr. 18 Temmuz 1851 ylnda Divanyolundaki Drl Maarif binasnda al yaplan bu kurumun, 1846 ylndan beri almasnn dnld bilinmektedir. Padiahla birlikte, devrin nemli bilim ve devlet adamlar da hazr bulunduu alta, Ahmet Cevdet Paa ile Fuat Paann birlikte yazdklar Kavaid-i Osmaniye, Encmenin ilk kitab olarak Abdlmecite takdim edilir. Encmen-i Dniin yeleri dahil ve haric olmak zere iki ksma ayrlr. Dahil (asli) yelerin says krk, haric (fahri) yelerin says snrszdr. Dahil yele-
45
rin bir bilim dalnda sz sahibi olmalar veya bir eser tercme edebilecek kadar bir yabanc dili bilmeleri, ayrca Trke bir kitap yazacak kadar da Trkeye vakf olmalar arttr. Haric yelerin Trke bilmeleri art deildir. Bunlarn, hangi dilde yazlrsa yazlsn eitime faydal almalarn Encmene sunmalar gerekmektedir. Encmen-i Dni Nizamnamesinde bu bilgi akademisinin kurulmasnn gerekeleri yle sralanmtr: Srekli gelimekte olan bilim ve fikir akmlarn takip etmek suretiyle ileride kurulacak olan niversitede (darlfnn) okutulmak zere Arapa, Farsa ve Bat dillerinde yazlm eserleri tercme etmek, Fenlere ve sanayiye ait eserleri herkesin anlayabilecei bir dille yazmak ve tercme etmek, Trkede deiik fenlere ait ihtiya duyulan eserlerin saysn artrmak, Trk dilinin ilerlemesine/gelimesine hizmet etmek. Encmen-i Dniin kurulu amalarna baktmzda temelde dil (Trke) ile almas dnlen niversite ve onun temel ihtiyalar zerinde younlald grlr. Fakat, Reit Paann 1852 ylnda sadrazamlktan uzaklatrlmas, bu gzel heyecann ateini ksa srede sndrr. Darlfnunun alnn gecikmesinin arkasnda, Krm Savann (1853-1856) patlak vermesi, ada bilim anlaynn tam olarak anlalamamas ve yeler arasndaki uyumsuzluk gibi nedenlerin de yatt bilinen gereklerdendir.
Konaklar
Devlet dairesi kavramnn tam olarak oturmad Tanzimat Dnemi siyasi ve kltrel hayatnda konaklar ok nemli grevler ifa etmilerdir. Bu dnemde herhangi bir devlet adamnn kona, ailesiyle birlikte yaad yer olmasnn yan sra, devlet ilerinin de grld resm bir i yeri ilevi tar. Lebib Efendi, Ahmet Mithat Efendi, Mithat Paa, Mnif Paa ve Sami Paann konaklar o dnemin ilk akla gelen konaklarndandr. Btn bunlarla birlikte dnemin kukusuz en nemli kona Mustafa Reit Paann konadr. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihinde Reit Paa ve Dairesi derken ana ve somut mekn olarak Mustafa Reit Paann konana iaret eder. Tanzimat Dnemine damgasn vuran Sadk Rfat Paa, Nuri Efendi, Sarm Paa, Ali Paa, Fuat Paa, Ahmet Vefik Paa, Ahmet Mithat Paa, Mahmut Nedim Paa, inasi ve Ziya Paa gibi ahsiyetler hep bu dairenin, bu konan iinde yetimilerdir. Dolaysyla ayn dnya grne mensup insanlarn karlatklar, grtkleri, birbirlerini tandklar ana mekn olmalar bakmndan konaklar; yenilemenin meknsal dnmne tanklk etmeleri balamnda konak hayat, yeni bir edebiyatn ortaya kmasnda nemli ilk unsurlardandr. Samipaazade Sezai, ocukluunun getii babas Samipaann konan yle anlatr: Bulunduum muhit edeb bir inkiafa pek msaitti. Pederimin evinde idim, buras deta bir kervansarayd. Divan yolundan misafir gelir gibi t Afganistandan, irazdan, Paris ve Berlinden kalkp konan kapsn alan olurdu. Ben ite byle bir evde dodum ve bydm. Evimizde bilhassa pederimin bulunduu meclislerde ahlk, edeb bahislerden baka hibir mubahese olmazd. Merhum, dostlarn intihabda ok mkil-pesent davranrd. Bize de daima en hararetle tavsiye ettii ey bu idi. eyh Sadinin fena adamdan ateten kaar gibi kanz mealindeki msran tekrar eder dururdu. Babamn meclisinden hi eksik olmayan birok zevat arasnda Doktor Mortman isminde Alman alimiyle Msy Faber isminde bir
46
Fransz vard. Her ikisi de musahabelerinden ok istifade edilir kimselerdi. Bu Faber daha o zamanlar Fransz inklb- kebirinden misaller gstererek bizi milli ihtille tevik ederdi (Dayan, 2009, s. 83-84).
YEN TRK EDEBYATININ KAYNAKLARI eviri

Bir kltrn, bir uygarln veya bir insann bir baka kltr, uygarl veya insan tanmasnn en ksa yollarndan birisi eviri (tercme)dir. Bu nedenle, Lle Devrinden sonra yava yava yzn Batya dnen Trk aydnlarnn en ok rabet ettikleri aralardan birisi eviri olmutur. Tanzimat Dnemi sanatlar bir ekilde mutlaka eviri tryle de muhatap olmulardr. Bu durum, her eyden nce Tanzimat sonras Trk aydnn kendi diliyle yzlemesi sonucunu dourmutur ki konuyla ilgili olarak ilk akla gelmesi gereken budur. Okuduu yabanc metinleri, Trk diline hem kelime hem de kavram boyutlaryla aktarmakta zorlanan Trk aydn ister istemez kulland dili hem yenilemek hem de sadeletirmek zorunda kalmtr. Dolaysyla, evirinin Trk kltrne ilk hizmeti, Trkenin sadelemesine yapt katkdr. evirinin, Trk kltrne ikinci nemli hizmeti, yeni konu ve kavramlar dilimize tamasdr. Bu yeni konu ve kavramlar, ou kez ekil ayn kalsa bile, edeb trlerin SIRA SZDE ieriini ciddi anlamda geniletmitir. Yeni bir kltre atlm ve almada bylesine nemli ara olan evirinin maalesef Trk kltrnde gerekli yenilemeyi yapt sylenemez. nk nitelikli bir eDNELM virinin ortaya kmas iin, her eyden nce kendi ana diliyle birlikte eviri yapt dili ve konuyu iyi derecede bilmesi gereken evirmenlere ihtiya vardr ki bu da S O R U her zaman mmkn olamamaktadr.
KKA TanzimattanDsonra Tyaplan ilk edeb eviriler iin 2. nitenin 27. sayfasndaki eviriler blmne baknz.
evirinin Trk kltrne ilk hizmeti, Trkenin sadelemesine yapt katkdr. kinci nemli hizmeti ise yeni konu ve kavramlar dilimize tamasdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
inasi, Namk Kemal, Ziya Paa, Mnif Paa, AMALARIMIZ Ahmet Mithat Efendi, Abdlhak Hamit, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, Samipaazade Sezai gibi K T A P Tanzimat Dnemi air ve yazarlar ayn zamanda gazete ve gazetecilikle megul olmu sanatlardr.
Gazete
SIRA SZDE
TELEVZYON
NTERNET
Trk kltr tarihinde ortaya kndan itibaren btn yeniliklerin taycs gazeAMALARIMIZ teler ve gazeteciler olmutur. Nasl bu dnemin sanatlarnn hemen hepsi bir ekilde kalemlerde bulunmu, buralarda yeni bilgi ve beceriler edinmi ve eviriyle ilgilenmilerse; ayn ekilde, gazetelerin atlar altnda da kendilerine bir yer bulmulardr. K T A P Dolaysyla, Tanzimat Dnemi sanatlarnn hepsi ayn zamanda birer gazetecidirler. inasi, Namk Kemal, Ziya Paa, Mnif Paa, Ahmet Mithat Efendi, Abdlhak Hamit, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, SamipaTEL VZYON azade SezaiEgazete ve gazetecilikle megul olmu Tanzimat Dnemi sanatlardr. Gazetelerin Trk kltr tarihi bakmndan temel ilev ve nitelikleri u biimde sralanabilir: Bu ilk Tgazeteler, geni kitlelere hitap ettikleri iin inasinin Tercman- Ahvl N ERNET in mukaddimesinde belirttii gibi umum halkn kolaylkla anlayabilecei dille kmak zorundaydlar. Bu nedenle, gazeteler Trkenin sadelemesine, Devletin halka iletmek istedii resm bilgiler yannda fikr, felsef, siyasi, kltrel vb. alanlarda birok yeniliin geni kitlelere anlatlmasna, Makale, hikye, roman ve tiyatro gibi yeni edeb trlerin halka ulatrlmasna, Yeni aydn tipinin ortaya kmasna, Kamuoyu oluturulmasna araclk etmilerdir.
47
lk Gazeteler
1794 ylndan itibaren stanbulda Fransz Sefaretinin, 1824ten balayarak da zmirde Fransz tccarlarn kard gazeteler bir kenara braklrsa Osmanl topraklar ierisinde baslan ilk gazete 1828 ylnda Msrda Kavalal Mehmet Ali Paann kard Vekyi-i Msriyyedir. Yapt birok yenilikle II. Mahmut zerinde etkili olan Mehmet Ali Paa, gazete konusunda da Padiah etkilemitir. Yeniliki zellikleriyle n plana kan bu iki insann, belki de en ok ihtiya duyduklar ey, yaptklarn halka ve dnyaya anlatmaya yarayacak bir ara olan gazeteydi. te bu nedenle II. Mahmut, yeni bir gazete karmak iin hemen harekete geer, zmirden Alexandre Blaque artr ve ona Le Moniteur Ottoman isimli resm bir gazeteyi karttrr. II. Mahmutun zamannda, 1831 ylnda kan Takvim-i Vakayi ite bu ilk teebbsn peinden gelir. Takvim-i Vakayi (1831) Gerekletirdii slahatlarla son dnem Trk tarihine damgasn vuran yeniliki padiahlardan birisi olan II. Mahmutun yapt en nemli ilerden biri Kavalal Mehmet Ali Paann da etkisiyle kard ilk resmi gazete Takvim-i Vakayidir. 1 Kasm 1831 tarihinde devlet eliyle karlan bu gazetede beyannameler, tevcihatlar (rtbe verme ii), terifatlar (resm ziyaret ve kabuller, trenlerde uyulmas gereken kurallar) gibi resm hayata ait bilgiler yer alr. Gazetede, ara sra, dnyadan ilgi ekici haberlere de yer verilir. Ceride-i Havadis (1840) lk yar resm Trk gazetesidir. 1815 ylnda zmire yerleen ve daha sonra stanbulda hem Amerika Birleik Devletleri Sefaretinde ktiplik yapp hem de ticaretle uraan William Churchill tarafndan 31 Temmuz 1840 tarihinde karlmtr. Bu gazetenin, Trk kltr ve gazetecilik tarihine katklar nemlidir: lk defa muhabir gnderme, lk ek neri (Ruzname/Ruzname-i Ceride-i Havadis), Galatada Naum Tiyatrosunda oynanan piyeslerin Trke evirilerini verme, Hastalklar hakknda aklayc ve koruyucu bilgilere yer verme, Ansiklopedik bilgiler verme, lm iln ve lenlerin biyografilerini verme, Kitap ekline gelecek tefrikalar yapma, Okuyucu mektuplar yaymlama, Sava muhabirlii gibi birok yenilik Ceride-i Havadisin Trk basn tarihine hediyeleridir. Son yaplan almalar, bu gazetenin, Trk yenileme tarihimiz asndan ne kadar nemli olduunu aka ortaya koymutur. Tercman- Ahvl (1860): lk zel gazetedir. Bu gazeteyi, 22 Ekim 1860 tarihinde, stanbul telgraf mdr Agah Efendi ile inasi birlikte karmlardr. inasi 24. saydan sonra gazeteye yaz yazmamtr. Bat anlamda ilk zel gazete olan Tercman- Ahvlde dikkati eken temel nitelikler yle sralanabilir: Bu gazeteyle birlikte ilk defa bir Trk gazetesi yaymlanm ve Trklere gazetecilik kapsn amtr. Gazetenin mukaddimesinde Madem ki bir sosyal toplulukta yaayan halk bunca Kanuni sorumluluklarla ykmldr, elbette szle ve yazyla kendi vatann yararna olan dncelerini bildirmeyi tabi haklarndan sayar.
II. Mahmut dneminde 1 Kasm 1831 tarihinde baslmaya balanan ve ilk resm gazete olan Takvim-i Vakayinin karlmasndaki temel ama, giriilen slahat ve yenileme ilerinin sonularn duyurmak, bu suretle milleti padiahn yaptklarna sndrmaktr.
Not: Ceride-i Havadis (1840), ilk yar resm Trk gazetesidir. Bu ilk yar resm yar zel gazetenin karlmasnn hikyesi Osmanl Devletinin son dnemine k tutmaktadr: Churchill, stanbulun yabanclarn oturmasna izin verilen semtlerinden Modada (Kadky) avlanrken bir ocuu yaralaynca tutuklanm, bunun zerine ngiliz bykelisi Ponsonby kapitlasyon haklarna dayanarak bir ngilizin sulu bile olsa tutuklanamayacan ileri srerek Osmanl Devletine nota vermiti (18 Mays 1838). Konuya dier Avrupa devletleri de karnca olay siyasi bir nitelik kazanm, artan basklar zerine Churchill serbest braklmt. Ardndan devrin Dileri Bakan Akif Paa, hastal ne srlerek grevden azledilmi, Churchillden zr dilenerek tutukluluk tazminat olarak kendisine prlantal nian, zeytinya ihra izni veren ferman ve gazete yaymlama imtiyaz verilmiti. (Ziyad Ebzziya, 1993, s. 406).
48
lk zel gazete olan Tercman- Ahvli 22 Ekim 1860 tarihinde, stanbul telgraf mdr Agah Efendi ile inasi birlikte karmlardr.
kinci zel gazete, 28 Haziran 1862de inasi tarafndan karlan Tasvir-i Efkrdr.
diyerek dile getirdii dnceler, devletle halk arasndaki uurumu kapatmaya ynelik ilk szler olmas bakmndan nemlidir. Burada inasinin, Fransz filozoflarnn da etkisiyle dile getirdii katlmc halk ve aktif aydn anlay bugn bile orijinalliini kaybetmemitir. Ayrca bu mukaddime, Trk basn tarihinin ilk makalesi olarak da dnlebilir. Basit bir rnei Ceride-i Havadis gazetesinde grlmekle birlikte, tefrika kelimesi zerinde ayrntl bir ekilde ilk defa duran inasidir. Ayrca, air Evlenmesi isimli tiyatro eserini yine bu gazetede tefrika etmesi, onun bu bahiste teoriden pratie getiini gsterir. Eskiden alt alta rastgele istif edilen haberleri, haber trlerine gre kategorize ederek verme usul ilk defa bu gazete ile balamtr. Basn tarihinde gazeteler arasndaki ilk rekabet, yine bu gazetenin yaymlanmasndan sonra, o zaman diliminde yayn hayatna yaklak yirmi yldr devam etmekte olan Ceride-i Havadisin kendi gazetesini daha cazip klmak iin kard Ruzname-i Ceride-i Havadis adl ekin yaym ile balar. Tasvir-i Efkr (1862): kinci zel gazetedir. 28 Haziran 1862de inasi tarafndan tek bana karlmtr. Gazetenin mukaddimesi Tercman- Ahvlin mukaddimesindeki grlerin alm gibidir. inasi, Tasvir-i Efkr mukaddimesinde de devlet-halk ilikisine deinir ve yine halktan yana tavr koyar: Her devlet, idaresini vekil sfatyle zerine ald bir mill topluluun devamn salamakla ayakta durabilecei ve ancak o milletin menfaatlerini koruyacak tedbirler almak suretiyle iktidarnn kuvvetli olabilecei, herhangi bir delil ile ispatna gerek duyulmayacak ak gereklerdendir. inasi, mukaddimenin devamnda, gazetelerin halkn dncelerini ortaya koymada oynayacaklar arac rolne de iaret eder. Tasvir-i Efkr daha ilk nshasndan itibaren kendisinden ncekilerden farkl, gzel ve dzenlidir. Sade bir dil kullanmaya alr. lk olarak Tercman- Ahvlde rastladmz haber tasnifi uygulamas, bu gazete ile bugnk ekliyle sayfa dzeni dediimiz modern anlaya dnr. Gazetedeki makaleler bugnk anlaya yakn bir ekil almaya balar. Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda rastladmz ilk tartma 1864 ylnda Rznme-i Ceride-i Havadis ile Tasvr-i Efkr gazeteleri arasnda cereyan eder ve inasi bu edeb tartmann tarafdr. Mesele-i mebhusetn anha adyla da bilinen bu tartmada temel problem baz Arapa terkiplerin nasl yazlaca meselesidir. Karlkl atmalar esnasnda inasi, yeni bir yaklamla Tanzimat sonras Trk edebiyatnda edebiyat kavramn da ilk defa tanmlam olur. Fenn-i edeb bir marifettir ki insana haslet-mz- edeb olduu iin edeb ve ehli edb tesmiye olunmutur eklindeki bu tanmda, edebiyatn ahlkla olan ilgisine de ilk defa atfta bulunulur. Namk Kemal, 200. saysndan itibaren Tasvir-i Efkrda yazmaya balar (4 Haziran 1864). 1865 ylnda Avrupaya giden inasi bu gazeteyi Namk Kemale brakr. Bu sefer, 1867de Parise giden Namk Kemal, gazeteyi Recaizade Mahmut Ekreme emanet eder. Gazeteyi bir sonraki ahsa emanet etme deti, bu gazetenin o dnemde oynad edebiyat mahfili olma zelliini gstermesi asndan nemlidir. Yenileme hareketlerinin lokomotifi olarak kabul edebileceimiz bu ilk gazetelerden sonra dnemin dikkati eken dier dergi ve gazetelerini yle sralayabiliriz: Mnif Paa, Mecmua-i Fnn (1862) Ali Suavi, Muhbir (1867)
49
Ali Rait ve Filip birlikte, Terakki (1868) Namk Kemal ve Ziya Paa birlikte, Hrriyet (1868) Basireti Ali Efendi, Basiret (1870) Teodor Kasap, Diyojen (1870) lk mizah gazetesidir. Namk Kemal, Reat, Nuri, Ebzziya, Mahir (Namk Kemalin vey days) birlikte, bret (1872).
SONU
Lle Devri, elilikler, Fransz htilli, Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, eitim ve retim, konaklar, eviri, gazete gibi temel unsurlar, Trk edebiyat tarihinde yeni bir edebiyatn ortaya kna zemin hazrlamtr. Sz konusu kaynaklardan beslenen Trk aydnlar yeni bir edebiyatn ortaya knda etkin rol oynamlardr. Bu srete, ortaya kan eserlere ve yeni edeb trlerin ekil ve ieriklerine baktmzda temel kaynan kendisini hissettirdiini fark ederiz: Bat ve zellikle Fransz edebiyat ve filozoflarnn etkisi, Yava yava sorgulanmaya balansa da divan edebiyatnn etkisi, Halk kltr ve edebiyatnn etkisi. Bu durum, bize, yenileme hareketlerinde, eskiyi tamamen yok saymann, grmezlikten gelmenin mmkn olmadn ve binlerce ylda halkn oluturduu, yaatt deerlerin bir rpda silinip atlamayacan gstermesi bakmndan nemlidir.
50
zet
A M A
Tarihsel geliimi iinde yeni Trk edebiyatnn ana kaynaklarn anlayabilmek. Lle Devri, elilikler, Fransz htilli, Tanzimat ve Islahat fermanlar, eitim ve retim faaliyetleri, konak hayat, eviri, gazete ve gazetecilik faaliyetleri yeni bir edebiyatn ortaya knda kaynak grevi grmlerdir. Btn bu faaliyetlerin yeni bir toplum hayatn ortaya karmada etkili olduu grlr. Yeni aydn tipi ve deien hayat, zamanla dili ve ieriiyle yeni bir edebiyat ortaya karmtr.
A M A
Yeni Trk edebiyatnn ortaya kn hazrlayan temel etkenleri ana hatlaryla tanyabilmek. Lle Devri, daim elilikler, Fransz htilli, Tanzimat ve Islahat fermanlar, eitim ve retim faaliyetleri, konak hayat, tercme, gazete ve gazetecilik faaliyetleri edebiyat etkiledii lde bizi ilgilendirir. Genelde toplumu, zelde edebiyatlar derinden etkileyen bu kaynaklar; Trkenin sadelemesi ve konuma diline yaklamas, yeni edeb trlerin ortaya kmas ve yeni bu edeb trlerle eserler verilmeye balanmas, Baty ve Bat dillerini bilen aydnlarn yetimesi gibi yeni bir edebiyatn ortaya kn salayan temel etkenlerin olumasna zemin hazrladklar iin nemlidir.
51
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi yeni Trk edebiyat yerine kullanlan ifadelerden biri deildir? a. Araylar Devri Trk edebiyat b. Son Asr Trk edebiyat c. Bat edebiyat d. Avrupa Trk edebiyat e. Tanzimat Dnemi edebiyat 2. 1718-1730 yllarn kapsayan ve Lle Devri olarak adlandrlan dneme bu ismi aadaki Trk sanatlardan hangisi vermitir? a. Yahya Kemal Beyatl b. Ahmet Hamdi Tanpnar c. Mehmet Kaplan d. Ahmet Refik e. Nedim 3. Aadakilerden hangisi Lle Devrinde gerekleen yeniliklerden biri deildir? a. Tercme heyetinin kurulmas b. Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin eli olarak Parise gnderilmesi c. Neme Sefaretnamesinin yazlmas d. lk matbaann kurulmas e. Askerlik alannda yaplan yenilikler 4. Osmanl Devleti, Avrupadaki ilk elilii aadaki ehirlerden hangisinde amtr? a. Petersburg b. Viyana c. Londra d. Berlin e. Paris 5. Fransz htillinin temel kavram aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a. Hrriyet, eitlik, kardelik b. Hrriyet, sanayileme, eitlik c. Kardelik, eitlik, egemenlik d. Hak, hukuk, kanun e. Akl, kardelik, bamszlk 6. Aadakilerden hangisi Tanzimat Fermanndaki hususlardan biri deildir? a. Can, mal, rz ve namus gvenlii b. Vergilerin mkelleflerin mali durumlarna gre alnmas c. Aznlklara da gayrimenkul edinme hakknn verilmesi d. Btn devlet memurlarna maa balanmas e. Askerlik grevinin belli bir sreye balanmas 7. Kanuni ykmllk ve nitelikleri tayan herkes hangi dine mensup olursa olsun asker ve mlki okullara girme hakkna sahip olacaktr. maddesi aadakilerin hangisinde yer almtr? a. I. Merutiyet b. II. Merutiyet c. Islahat Ferman d. Tanzimat Ferman e. 1924 Anayasas 8. Encmen-i Dni, hangi ylda kurulmutur? a. 1839 b. 1851 c. 1856 d. 1857 e. 1859 9. Tanzimat sonrasnda 1859 ylnda yaplan ilk iki edeb eviri aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Muhaverat- Hikemiyye/Tercme-i Manzume b. Atala/Hikye-i Madurn c. Tercme-i Manzume/Hikye-i Robenson d. Muhaverat-i Hikemiyye/Atala e. Tercme-i Manzume/Hikye-i Madurn 10.Aadakilerden hangisi Ceride-i Havadisin Trk kltr tarihine getirdii yeniliklerden biri deildir? a. lk defa muhabir gnderme b. Okuyucu mektuplar yaymlama c. Ansiklopedik bilgiler verme d. lm ilan verme e. lk tiyatro eserini yaymlama
52
Okuma Paras
inasinin Lamartineden yapt bir iir evirisi: itip grdceimsin cn Detde ebrde her subh mes Gsterir sretinin aksini m Bana savtn getirir bd- sab Olsa hbde kaan kim lem Rzgr estiini g etsem Sanrm gizli fsldarsn o dem Guma baz kelm- mahrem Eylesem seyr u yldzlar ger Kim eder perde-i leyl pr-fer Vechini sanki bana arz eyler emime ho grnen her ahter Beni enfs- nesmin ne zamn B-y ezhr ile etse sekern En gzel ryihas ire hemn Hep senin nefhan koklar dil cn (Parlatr-etin, 2005, s. 65-66).

1. c 2. a 3. c 4. c 5. a 6. c 7. c 8. b 9. a 10. e Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yeni Trk Edebiyatnn Oluumu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa eviri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa lk Gazeteler blmn yeniden gzden geiriniz.
Akyz, K. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, stanbul: nklp Kitabevi Dayan, M. (2009). Yeni Kitap Dergisinde On YazarOn Mlakat. stanbul: Dergh Yaynlar. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul: Dergh Yaynlar. Kayaolu, T. (1998). Trkiyede Tercme Messeseleri. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Parlatr .-etin N. (2005). inasi Btn Eserleri. Arkara: Ekin Kitabevi. Tanpnar, A.H. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Ziyad Ebzziya, (1993). Ceride-i Havadis, TDV slm Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar. Ziyad Ebzziya, (1997). inasi. stanbul: letiim Yaynlar
4
Amalarmz erik Haritas
Bu niteyi tamamladktan sonra; ki temel edeb tr olan iir ve nesir trn ana hatlaryla tanyabilecek, iir ve nesir trnn Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ekil ve ierik ynnden deiimini anlayabilecek, Eskinin devam olan klsik trler ile, yeni ve daha ok Batdan eviri yoluyla edebiyatmza geen modern trlerin geliimini ve dnmn fark edebilecek, bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
iir Encmen-i uar Nesir (Dzyaz) Hikye ve Roman Tiyatro Edebiyat Teorisi ve Eletirisi
Yeni Trk Edebiyatna Yeni Trk Edebiyatnda Trler Giri
GR R NESR (DZYAZI)
Yeni Trk Edebiyatnda Trler

GR
Zaman zaman aralarnda birbirlerinin anlatm tekniklerinden yararlanma sonucunda ortaya kan; mesela, nesir (dzyaz) tarzyla yazlan mensur iir ve secili anlatm; iir tarzyla manzum olarak hikye anlatma ve eletiri yapma gibi, trler aras geiler grlse de edebiyatn iki ana tr iir ve nesirdir.
R
Divan edebiyat, iir zerinde younlaan ve bunun dndaki trleri bu tre yaklatka baarl kabul eden bir anlay iindedir. Bu nedenle, iirdeki deiim ve dnm anlamak, bu dnemi anlamada da ok nemlidir. ekil ynnden divan edebiyatnn etkisinden kurtulamayan Tanzimat iiri Franszcadan yaplan evirilerle kabuunu krmaya balar. Fakat ekildeki bu yava deiimin aksine, iir anlaynda ok nemli bir dnm yaanmtr ki bu da para gzelliinden btn gzelliine geitir. Bu btn gzelliinin olumasnda, Tanzimattan sonra Trk iirinde ortaya kmaya balayan konu birliinin ok nemli bir yeri vardr.
SIRA nedir? Tanzimat Dneminde iir anlaynda yaanan en nemli dnm sizce SZDE SIRA SZDE
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda iirde yeni ekiller deneme konusunda da DNELM ne kan ahsiyet inasi olmutur. air; Lamartinein Meditationsundan evirdii ktalar, lh, Mncaat, Eek ile Tilki Hikyesi, Arz- Muhabbet gibi manzuS O R U melerinde yeni ekil denemelerine giriir. inasinin klsik nazm ekillerinde baz oynamalar yapmas da nemlidir. Mesela, kasidelerinin nde, kasidelerde ilk ve ikinci blmler olan nesib ve girizgh kaldrp dorudan medhiyeye gemeDKKAT si, birinde de mesnevi tarzn kullanmas nemlidir. Ayrca Ethem Pertev Paann Victor Hugodan yapt Tfl- Naim evirisi, SIRA SZDE Batdan Trk edebiyatna geen, nce talyan edebiyatnda kullanlp sekiz msral nazm ekli olan ilk ottava-rima evirisi olmas bakmndan nemlidir. Bu nazm eklini daha sonra, bata Makber iirinde olmak zere, Tanzimat Dnemi sanatAMALARIMIZ lar iinde en ok kullanan Abdlhak Hamit olmutur. Tanzimattan sonra aruz vezniyle birlikte hece vezni de kullanlr. Bu dnemin sanatlar sadece vezinler arasnda ikilem yaamaz; A P zamanda, K T ayn aruzun klsik yapsn da zorlamaya balarlar.
TELEVZYON
DNELM Tanzimat sonras Trk edebiyatnda iirde yeni ekiller deneme konusunda S O R U ne kan ahsiyet inasi olmutur. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
56
Tanzimat edebiyatnda kafiye eski nemini kaybeder ve kafiyesiz iirler yazlr. Klasik kafiye anlayndaki bu krlma, daha sonra kafiye gz iin mi olmal yoksa kulak iin mi boyutuna kadar ular. iirde ierik alabildiine geniler. nsann i alemiyle d dnya btn gerekiliiyle iire girer. Recaizade Ekrem; Takdir-i Elhanda, zerrttan umsa kadar her gzel ey iirdir der. Deien sosyal ve kltrel hayatn etkisiyle yeni dnce ve kavramlar iirde ilenmeye balanr. Hrriyet, eitlik, adalet, vatan, millet, irade, kanun, medeniyet, medeniyet resl, reis-i cumhur, adl hak, ehl-i cehl ve ahali-i fazl, varlk-yokluk, yirminci asr gibi kavramlar zellikle inasi, Namk Kemal, Akif Paa, Sadullah Paa gibi aydnlarn kullanmlaryla kamuoyuna mal edilmeye allr. Bu temel kavramlarn Tanzimat Dnemindeki kullanmlarna birka rnek vermek isteriz: Aceb midir medeniyyet resl dense sana Vcd- mucizin eyler taassubu tahzr (inasi) inasi bu beyitte Mustafa Reit Paaya hitaben yle der: Sana medeniyetin elisi (peygamberi) dense alr m? nk senin mucizevi varln tassubu nler. Bir tknmedir insna senin knnun Bildirir haddini Sultana senin knnun (inasi) inasi, bu beyitte de Mustafa Reit Paaya hitap eder: Senin kanunun (Tanzimat Ferman kastediliyor) insanla kle zd (zgrlk) belgesidir. Senin koymu olduun kanun, padiaha bile haddini, snrlarn bildirir. Ne mmkin zulm ile b-dd ile imh-y hrriyet al idrki kaldr muktedirsen demiyetten (Namk Kemal) Namk Kemal ise yukardaki beyitte insanolunun sahip olduu en nemli zelliklerden birisi olan idrak(anlay/alg)e vurgu yapar. air, insann kavrama yetisini yok etmedike kiiliini ve hrriyetini de yok edemezsiniz, der: Zulm ile zlim ile hrriyeti ortadan kaldrmak mmkn deildir. nsanlktan saduyuyu kaldrmadka hrriyet anlayn ve ihtiyacn da yok edemezsin. Ne efsnkr imisin h ey ddr- hrriyet Esr-i akn olduk geri kurtulduk esretten (Namk Kemal) Namk Kemal bu beyitte hrriyeti gzel yzyle insanlar byleyen sevgiliye benzetir: Ey, hrriyetin gzel yz, ne kadar byleyiciymisin. Geri esaretten kurtulduk; ama bu sefer de senin aknn esiri olduk. Felek her trl esbb- cefsn toplasn gelsin Dnersem kahbeyim millet yolunda bir azmetten (Namk Kemal) inasi ve Namk Kemal kuann srarla altn izdii kavramlardan birisi de halktr, millettir. Felek skntya yol amak iin ne lazmsa hepsini toplasn gelsin, millet yolundaki bir kararmdan, bir mcadelemden dnersem kahpeyim. Bu beyitte, Namk Kemalin ne kard millet yolu ifadesinin arkasnda, Fransz htillinin dnyaya yayd kavramlarla bu devrimi hazrlayan filozoflarn grlerinin olduu aktr. Yok yere zhid urur dv-i hestden dem Yakasn tutmu iken pene-i kbr-y adem (Akif Paa) Yokluun o byk penesi (lm), yakasndan tutmuken zahit (kaba sofu) bo yere varlk davasndan bahseder. Akif Paa, anlay eksik, bilgisi kt insanlar (zahitler), lm gereini unutarak varlktan bahsederler, derken, yokluk fikrini n plana karr.
4. nite - Yeni Trk Edebiyatnda Trler
57
Sarf edip varn akln var ise sen yok ol Rhat istersen eer eyle temenn-y adem (Akif Paa) Akif Paa bu beyitte de rahat yok olmada bulur: Eer rahat etmek istersen yokluu iste, akln var ise varn younu sarf edip yok ol. Akif Paa burada zetle, varlk ve zenginlik insan en fazla megul eden, rahatsz eden unsurlardandr, rahat etmek istiyorsan bunlardan bir an nce kurtul, der. Mecz oldu hakkat, hakkat oldu mecz Ykld belki essndan eski mlmt (Sadullah Paa) Sadullah Paa, yaad asrda, gemiten gelen btn anlaylarn kknden deitirdiini syler: Eskiden, gereklemesinin asla mmkn olmad dnlen eyler gerekleti. Bu da eski bilgi anlayn, hayata bak tarzn belki de kknden ykt Burada, fen bilimlerinin, yeni bulularn, hayat ve dnceleri yeniden dzenlemesine atfta bulunulmaktadr. Megarib oldu dirig metli-i irfn Ne kald hret-i Rm u Arab, ne Msr u Hert (Sadullah Paa) Bu beyitte bilginin el deitirmesi ele alnmaktadr. Dolaysyla eskiden ad geince akla bilimin geldii yerler artk bu zelliklerini kaybettiler. Btn bu inklaplar, bilgiler maalesef Doudan deil Batdan dodu. Ne Trkiyenin, ne Arabistann, ne Msrn ne de Heratn hreti kald. Sadullah Paa burada, tezat sanat yaparak btn bunlarn aslnda gnein doduu yerden Doudan domas gerektiini, fakat neredeyse kyamet belirtisi olarak dnlebilecek bir ekilde, Batdan doduunu syler. Bu durum bizim medeniyetimiz asndan felaket/kyamet anlamna gelmektedir. Zamn zamn- terakki cihn cihan- ulm Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyt (Sadullah Paa) Sadullah Paa, bu beyitte, asrn gereklerine ayak uyduramayanlarn artk yaama anslarnn kalmadna vurgu yapar ve bir nceki beyti tamamlar: Zaman ilerleme zaman, dnya bilgi dnyasdr; yani dnya bilim an yaamaktadr. Byle bir asrda toplumlar hi bu deerlere yabanc kalarak cehaletle ayakta kalabilirler mi? Sadullah Paa, Ondokuzuncu Asr baln tayan bu iirinin yukarda ksaca ele aldmz son beytinde, iinde bulunduu asrn en kritik sorusunu sorar. Bu soru udur: Bilgi anda, an gerektirdii bilgiye sahip olmayanlar yaama ans elde edebilirler mi? Aslnca cevap sorunun iinde sakldr: Elbette elde edemezler ve ne yazk ki edememilerdir de. Bu dnm gerekletiremeyen milletler; toprak, can, prestij ve en kts zgrlklerini kaybetmilerdir. Tanzimat Dnemi iiri temalar bakmndan birlik gstermez. inasi klsik; Namk Kemal romantik; Ziya Paa felsef yaklamlar ile n plana karken dierleri daha ok kk ve gnlk hassasiyetleri iirlerine tarlar. iiri, halk diline yaklatrma abalarnda baarl olamazlar. Fakat inasi, Namk Kemal ve Ziya Paann abalarn grmezden gelinemez. inasi, zaman zaman iirlerin altna lisan- avam zre (halk diliyle), safi Trke (yaln Trke) alt balklarn koyar. Bu alt balklardaki tutum, inasinin iirlerine somut olarak yansr. Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle; inasi, bu alt bal kullanarak yazd iirlerinde klsik Trk iirini ilk defa eski ekillerinden karmtr. Tanzimat airleri iiri, halk diline yaklatrma abalarnda baarl SIRA SZDEmdr? olmular
DNELM S O R U
inasi, lisan- avam zre (halk diliyle) alt baln kullanarak yazd iirlerinde klsik Trk iirini ilk defa eski ekillerinden karmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
58
KARAKU YAVRUSU LE KARGA HKYES Bililtizam lisn- avm zre kaleme alnmtr. A idi bir karaku yavrusu bir gn yuvada Anas yoksul annn yem arad ovada Bir bora kt yuva derken aatan dd Bana yavrucan kyl ocuklar d Tutulup oldu oyuncak bir ekinci piine Bir kafeste kodular bada dikenlik iine Kondu bir karga gelip vine fidn zere Gaga ald yemie det n zere Dedi ol yavru: Sef geldin amn Blbl Aa Cnm ister yediinden sadaka eyle bana Karga Var oru tut a iin kendimi alak tutamam k fidn zre ekirdek vereyim kim yutamam Karaku Yavrusu Bri sor Akbabadan bir t al kim buradan Kurtulursam alaym ddm zlim boradan Karga uslu sz alp gld dedi: Gl gr, Kuludur frtna bir pdiehin kim gz kr yle ehdir kim ana cn tayanlar muhta, Kimini pr-niam eyler kimini ldrr a Karaku Yavrusu nki renmisin artk ad neymi syle hm almaz isem neyliyeyim ben byle Karga Ana tlih denilir herkese olmaz hayr Andan almaya yok re rzdan gayr inasi (Mntehabt- Ermdan) MEDHYE Sf Trke Gren san arasndan yzn parltsn Sanr ki kare bulutun iinde gn domu Yannda kan ile ya ire kaldm grp el Demez mi kim birini Su kz suya bomu. inasi (Mntehabt- Ermdan) inasinin Fransz kltrnn etkisiyle yapt bu ilk denemelere, yine ayn kltr dnyasnn kavramlar da eklenince bu yeni tarz, etkisini gstermekte gecikmedi. iire, Fuzul, Nedim, eyh Galip, Nil gibi Divan edebiyat airlerine nazireler yazarak balayan Namk Kemal bu anlayn Encmen-i uar iinde de srdrd. Onun hayatndaki gerek dnm salayan, inasinin bu yaln ve saf iir dili ile karlamas olmutur. Namk Kemal bu dnm yle anlatr:
59
Hangi senede olduu hatrmda deildir. Fakat zannma gre yetmi sekiz sene-i hicriyesinde (1861) olacak, bir ramazan gn kitap aramak iin Sultan Byezid Cmii avlusunda sergilere girdim. Elime tlik yaz litograf basma ile bir kt paras tututurdular, yirmi de para istediler. Paray verdim, kd aldm. stnde lh unvnn grdm. Dervi Yunus ilhisi zannettim. Bununla beraber, okumaya baladm. O ilh neydi bilir misin, neydi? Beni, yazdm yaznn imdiki derecesine sl etmeye (ulatrmaya), milletin lisnn imdiki hailine getirmeye sebeb-i mstakil (tek neden) olan ilh bir ilh idi. Sade fikre ne kadar da yakyor. Mebdisi (balangc) udur: Hak-Tel azamet leminin pdiehi L-mekndr olamaz devletinin tahtgehi (Allah, byklk leminin padiahdr. Onun devletinde taht yeri yoktur. nk Allah mekndan arndrlmtr, belli bir yeri olamaz.) inasinin ilh bir kelm (sz syleyen) olduunu o iirinde anladm. Fakat, fikrimi edebiyat arkadalarma anlatamadm. Gittim, gazetesine mun (yardmc) oldum.
(Talim-i Edebiyat zerineden) Namk Kemali bu mnacatta en ok etkileyen iki unsur; dilin sadelii ile konunun o gne kadar allm anlayn dnda farkl bir ekilde ele alnmasdr. Tanzimat sonras Trk edebiyatnda iiri ve iir dilini halk diline yaklatrma konusunda teorik anlamda en nemli yazy iir ve na balyla Ziya Paa yazmtr. Bu makalede divan edebiyatn reddeden Ziya Paa, bizim gerek edebiyatmzn halk edebiyat olduunu syler; fakat bu konuda bir trk kaleme almann dnda pratikte hibir ey yapmaz.
Encmen-i uar
Tanzimat Dnemi sonrasnda oluturulan ve zihniyet olarak eskiye bal bir iir topluluudur. 1861 ylnda, eski iiri yeniden canlandrma dncesiyle oluturulan bu airler meclisi, Tanzimat sonras Trk edebiyatnda Avrupa anlamda ilk edeb topluluk olarak dnlebilir. Hersekli Arif Hikmet Beyin Llelide ukuremedeki evinde her sal gn dzenli ekilde yaplan toplantlarda meclisi daha ok Leskofal Galip idare eder. Bu toplantlarn temel amac, toplantya katlan gen airlere iir yazma konusunda yol gstermektir. Namk Kemal ve Ziya Paann da katld bu toplantlarda ismine rastladmz o dnemin sanatlarnn nde gelenleri Osman ems Efendi, Mehmet Lebib Efendi, Konieli Musa Kzm Paa, brahim Halet Bey, Recaizde Mehmet Cell (Recaizade Mahmut Ekremin aabeyidir), Deli Hikmet, skdarl Hakk Bey, Mustafa zzet Efendi, Mustafa Eref Paa, Mustafa smet Efendidir. Toplantya katlan airlerin hafta iinde yazdklar iirleri yksek sesle okuma ii en gen ye olan (21 yanda) Namk Kemale verilmitir.
Encmen-i uar, Tanzimat sonras Trk edebiyatnda Avrupa anlamda ilk edeb topluluk olarak dnlebilir.
NESR (DZYAZI)
Trk edebiyatnda Avrupa anlamda nesrin ortaya k Tanzimatla birliktedir. Bu trn ortaya knda dier yeni trlerde olduu gibi nclk grevini gazeteler stlenir. Umum halkn rahatlkla anlayabilecei bir dille yaymlanmay kendilerine temel ilke edinen gazeteler, ister istemez dili de halkn diline yaknlatrmak zorundaydlar. Yine Avrupann etkisiyle hem kendisine hem de tabiata gereki bir gzle bakmaya balayan Tanzimat Dnemi sanatlar, nesir dillerini de gelitirmek ve zenginletirmek zorunda kaldlar. Gsterme esasna dayanan tiyatro; merkeze insan ve tabiat yerletiren roman; bireyden topluma sosyal hayatn btn alanlarna eilen
Trk edebiyatnda Avrupa anlamda nesrin ortaya k Tanzimatla birliktedir.
60
makale; edebiyattan sosyal hayata kadar her konuyu ilgi alanna dahil eden eletiri gibi yeni trler, zamanla dzyaznn geliip zenginlemesinin kapsn araladlar.
Hikye ve Roman
Nesir trnn geliip zenginlemesinin arka plannda hikye (yk) ve roman vardr. Temelde; olay, zaman ve mekn erevesinde insan anlatan bir tr olan roman, ele ald konunun genilii ve derinlii nedeniyle zengin ve ilenmi bir dzyazya ihtiya duyar. Tanzimata kadar, duygularn, dncelerini, hayallerini daha ok iirle dile getiren, hatta dzyazda bile secili kullanmlarla sse kaan Trk edebiyatlar, bu tr taklitler ve eviriler sayesinde 1870li yllardan sonra fark etmeye balar. Eski Trk edebiyatnda romann yerini manzum ve mensur hikyelerin tuttuu grlr. Ayrca, balangta, Bat tarzndaki hikyelerle roman kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn deildir. Bat tarznda hikye ve romann ortaya kna kadar, ara dnem eserleri diyebileceimiz roman trn mjdeleyen eserlerle karlarz ki bunlar, nesir trn gelitirmeleri ve az da olsa zenginletirmeleri bakmndan Tanzimat sonras Trk edebiyat asndan nemlidir. Bu eserlerin ilk akla gelenleri unlardr: Muhayyelt- Aziz Efendi: 1796 ylnda Giritli Aziz Efendi tarafndan yazlmtr. Eserin nsznde yazar, bata Binbir Gece olmak zere yararland kaynaklar belirtir. Sergzet-i Kalyopi: (1873) Yazar T. Abdinin verdii bilgiye gre stanbulda halk arasnda anlatlan bir hikyenin yazya geirilmi eklidir. Msameretnme: Emin Nihat Beyin yazd ve 1870-1871 yllarnda blm blm yaymlanan bu eser Binbir Gece Masallar ile ve Boccacionun Decameronunu artrr. Gece sohbetleri eklinde oluturulan bu eserin anlatm tarz; birka arkadan bir gece bir evde buluarak, nce eitli gazete haberlerini okumalar, daha sonra ilerinden birisinin bandan geenleri anlatmas eklindedir. Kssadan Hisse: 1870 ylnda Ahmet Mithat Efendi tarafndan yaymlanan bu eserdeki hikyelerin bir ksm Aisopos ve Fenelondan eviri, bir ksm da yerli hikyelerdir. Letif-i Rivyat: 1870 ylnda yine Ahmet Mithat Efendinin yaymlad ve Avrupa tarz Trk hikyeciliinin balangc olarak kabul edilen bu eser, toplam 28 hikyeden olumaktadr. Yukarda ksa ksa tanttmz bu eserlerden ve Ermeni harfleriyle baslm birka hikyeden sonra (Mesela, Vartan Paann Akabi Hikyesi ile Evangelios Misaidilisin Temaa-i Dnyas) ilk Trk roman ortaya kar: Taauk- Talat ve Fitnat: 1872 ylnda, emsettin Sami tarafndan yazlan bu eser Trk edebiyatnn yazl tarihi bakmndan ilk roman olarak kabul edilir. Yazar bu eseri 22 yanda kaleme almtr. Gen yata roman tryle tanan emsettin Saminin, bir daha bu tre yaklamamas ilgintir. Dolaysyla yazar, romanclk tarihimizde, romanc kimliiyle deil, ilk roman yazmasyla ne kar. 1872-1873 yllar arasnda Hadka gazetesinde tefrika edilen bu eserin konusu kz ocuklarnn eitimi ile grc usulyle evlenmedir. Eser, kelime kadrosu ve anlatm teknii bakmndan eski edebiyatn etkisinden kurtulamamtr. Mesela, Fitnatn tantld paragrafn divan edebiyatndaki sevgili tasvirlerinden fark yoktur:
Fitnat Hanm cismi narin, boyu orta, gzleri, kalar simsiyah, rme salar arkasndan beline dek uzanm, rengi st gibi bembeyaz, burnu gayetle dzgn, hokka
Eski Trk edebiyatnda romann yerini manzum ve mensur hikyelerin tuttuu grlr.
1872 ylnda, emsettin Sami tarafndan yazlan Taauk- Talat ve Fitnat, Trk edebiyatnn yazl tarihi bakmndan ilk roman olarak kabul edilir.
61
gibi ufak az, ll gibi iki dudak ve inci gibi bembeyaz ve ufak diler ile tezyn olunmu. Velhsl hsn-i mcessem denmee yn on be yanda bir kz idi.
ntibah: 1876 ylnda Namk Kemal tarafndan yazlan bu eser Trk edebiyatnn ilk edeb roman olarak kabul edilmektedir. Namk Kemal, bu eseri yazarken, Hanerli Hanm Hikye-i Garibesi ile Dumas Filsin La Dameaux Cameliadan (Kamelyal Kadn) etkilenmitir. Eser, 1876 ylnda Vakit Matbaasnda czler halinde baslmaya balanm ve ilk basks eitli eksikliklerle yaplabilmitir. ntibahta, romann bakahraman Ali Beyin ahsnda, tutku haline gelmi bir akn, toy bir insanda meydana getirdii her trl olumsuzluk ayrntl bir ekilde dile getirilmektedir. Yine 1880 ylnda Namk Kemalin, romantizmin ve dolaysyla Victor Hugonun etkisiyle yazd, ilk tarih roman olan Cezmi de romanclk tarihimiz asndan nemlidir. Cell Mukaddimesinde roman kavramnn Trk edebiyatndaki ilk tanmlarndan birini ... romandan maksat gzern (geme, yaanma) etmemise bile gzern imkn dahilinde olan bir vakay ahlk ve dt ve hissiyt ve ihtimlta mteallik (ait) her trl tafsiltyla (ayrnt) beraber tasvir etmektir. eklinde yapan Namk Kemal, bu tanmda, realist ve toplumun deerlerini gz ard etmeyen bir tavr taknr ki bu, onun aksiyoner kiiliiyle de rtr. Felatun Beyle Rakm Efendi: 1876 ylnda Ahmet Mithat Efendi tarafndan yazlan bu eser Krkanbar Matbaasnda baslmtr. Romann konusu; Batllamann yanl anlalmasn temsil eden, bununla birlikte kimlik bunalm yaayan alafranga bir tip olan Feltun Bey ile Douya ve Batya ait deerleri kiiliinde bir araya toplam Rakm Efendi arasndaki tezattr. Romandaki Rakm Efendi biraz da Ahmet Mithatn kendisidir. Araba Sevdas: 1885 ylnda Recaizade Mahmut Ekrem tarafndan kaleme alnan bu eser 1896 ylnda Servet-i Fnn dergisinde resimli olarak tefrika edilmitir. Bakahraman Bihruz Bey adnda mirasyedi bir paa ocuu olan roman, Tanzimattan sonra Trk toplumunda grlmeye balanan alafranga tiplerle alay etmek iin yazlmtr. Trk edebiyatnda i konuma ve derinlere inmeyen bilin akm tekniklerinin ilk defa kullanld bu eser; kuruluu, konusu, tipleri, psikolojik tahlilleri ve tasvirleri bakmndan ilk realist Trk roman olarak kabul edilebilir. Sergzet: 1888de Samipaazade Sezai tarafndan yazlmtr. Dilber adnda esir bir kzn ackl maceralarnn anlatld bu eserde, esaret gibi aktel bir konunun estetik bir ekilde ilenmesi nemlidir. Sezai bu eseriyle, roman unsurlarn usta bir ekilde kaynatrm ve insan-mekn ilikisini ustaca ilemitir. Sezai, Avrupa anlamda ilk ksa hikyeyi yazan yazarmz olmas bakmndan da Trk edebiyatnda ok nemli bir yere sahiptir. Zehra: Nabizade Nazm tarafndan yazlan bu eser, 1896 ylnda Servet-i Fnnda tefrika edilmi; daha sonra kitap olarak yaymlanmtr. Romanda Zehra adn tayan zengin bir tccar kznn hikyesi anlatlmaktadr. Ayrca, Nabizade Nazmn yazd Karabibik (1890) ilk ky roman olmas bakmndan nemlidir. emsettin Sami ilk romanmz yazm; fakat daha sonra bu trle ilgilenmeyerek daha ok bilimsel almalara ynelmitir. Trk romanclnda bu ii bir meslek olarak benimseyen ve yazd 60a yakn hikye ve roman kitabyla rtn ispat eden Ahmet Mithat Efendi meslek balamda ilk romancmzdr. ntibah romannda faydal ile gzeli birletiren Namk Kemal, romanclk tarihimizin nemli ke
1885 ylnda Recaizade Mahmut Ekrem tarafndan kaleme alnan Araba Sevdas, kuruluu, konusu, tipleri, psikolojik tahlilleri ve tasvirleri bakmndan ilk realist Trk roman olarak kabul edilebilir.
62
talarndan birisidir. Samipaazade Sezaide ise roman tr, Halit Ziyadan ve dolaysyla Servet-i Fnndan nce, ilk defa unsurlar arasnda sk ilikiler bulunan organik bir yap btnlne kavumutur.
Tiyatro
Karagz, orta oyunu, meddah ve ky seyirlik oyunlar Trk edebiyatnda tiyatro trnn ilk ekilleri olarak dnlebilir. Bat tarz tiyatro, bizde Tanzimat sonras Trk edebiyatnda grlmeye balanmtr.
Karagz, orta oyunu, meddah ve kylerdeki seyirlik oyunlar Trk edebiyatnda tiyatro trnn ilk ekilleri olarak dnlebilir; fakat Bat tarz tiyatro bizde Tanzimat sonras Trk edebiyatnda grlmeye balanmtr. Bat tarz tiyatronun kendi mant iinde bizim yabancs olduumuz birok olmazsa olmazlar vardr. Bunlar; tiyatro binas, erkek ve zellikle kadn tiyatro sanats, yazl tiyatro metni veya senaryosudur. Bu tre ilgi duyan seyirci faktrn de bunlara ekleyebiliriz. Dolaysyla, btn bu unsurlarn tamamlanmasnda ortaya kan sorunlar, Avrupa anlamda tiyatro metninin yazlmasn ve sahneye konmasn uzun sre geciktirmitir. Trk ve dnya edebiyatnn insanlar zerinde en etkili olmu edeb trlerinin banda tiyatro gelmektedir. nk tiyatro tr ile birlikte, gsterme teknii, bir anlatm ve sunma tarz olarak devreye girmektedir ki bu teknik kendisinden sonraki birok tr de yakndan etkilemitir. Bir edeb tiyatro metnini sahnede canlandrmak, grsel bellei de harekete geirdiinden edeb eseri daha etkileyici bir ekle sokmaktadr. Ayrca tiyatro eserleri sahnede oynanmak iin yazldndan, dilin sadelemesine de ciddi anlamda katk salamtr. Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda tiyatro bahsiyle ilgili ilk teorik yazlardan biri Namk Kemale aittir. Tiyatro baln tayan bu yazsnda Namk Kemal, bu trn, taklit yoluyla insanlar elendirerek eitmesi zerinde durur:
Tiyatro elencedir, fakat insanlk dncesinin icat ettii elencelerin hepsinden stn ve hepsinden faydaldr. ..... - Tiyatro nedir? - deta taklit. - Neyi taklit ediyor? - nsann durumlarn! u drt cmlecik, tiyatronun en faydal bir elence olduunu meydana karmaya kfidir, sanrm. Elencede, ibret veren bir durumdan byk bir fayda dnlebilir mi?
Tiyatro trnn Trk kltrnde kurumsallamasn ve kabul grmesini salayan etkenlerden birka syle sralanabilir: 1842de Venedikli Cstinyann Galatasaraydaki Fransz Tiyatrosunda bir talyan topluluunun talyanca komedi temsil etmesi, Avrupadan gelen deiik tiyatro gruplarnn 1845ten itibaren Beyolundaki Hristaki Pasajnda Naum Tiyatrosunda temsiller vermesi ve bu temsillerin Trke tercmelerinin Ceride-i Havadiste yaymlanmas, 1856 ylnda Mgrd Beiktalyann idaresinde bir grubun temsiller vermesi, 1859 ylnda Arakel Altndrinin, ark Tiyatrosunu kurmas, Avrupa Trk tiyatrosu Osmanl Tiyatrosunun kurulmasyla ortaya kar. 1867 ylnda Gll Agopun kurduu bu tiyatro, 1868 ylndan itibaren Gedikpaa Tiyatrosunda Trke temsiller vermeye balar. Burada; Ahmet Vefik Paann eserle-
63
rinden bir ksm, Abdlhak Hamitin ilk eserleri; Teodor Kasapn, Ali Beyin eserleri, Ahmet Mithat Efendinin Eyvah, emsettin Saminin Besas, Ebuzziyann Ecel-i Kazas, Recaizade Mahmut Ekremin Vuslat oynanmtr. Batl tarzda ilk tiyatro eserlerini yazan bu dnemin sanatlar; inasi, Ali Haydar, Direktr Ali Bey, Ebuzziya Tevfik, Ahmet Mithat Efendi, Namk Kemal, emsettin Sami ve Molireden yapt uyarlamalarla Ahmet Vefik Paadr. Ayrca bu ahsiyetlere Teodor Kasap, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdlhak Hamit, Manastrl Rifat, Hasan Bedrettin, Mehmet emsettin ve Ali Ferruh da eklenebilir. Tanzimat Dnemi yazarlarnn hemen hepsinin tiyatro trnde eser vermesi veya bir ekilde bu trle ilgilenmesi, tiyatronun neminin o dnemde anlaldn gsterir. Trkede Bat tarznda yazlm ilk tiyatro eseri brahim inasi Efendinin air Evlenmesidir. 1859 ylnda yazlm ayn yl hem Tercman- Ahvlde tefrika edilen hem de kitap olarak baslan bu eserin konusu grmeden evlenmedir. Birbirlerini seven air Mtak Bey ile Kumru Hanm evleneceklerdir. Kzn ailesi ve ona destek verenler air Mtak Beye Kumru Hanm yerine, onun evde kalm, irkin ve huysuz ablas Sakineyi nikhlamak isterler. Kurulan tuzak son anda bozulur ve Mtak Bey sevdiine kavuur. inasi, bu oyununda, orta oyunu ve karagz geleneinden yararlanmtr. Oyun esas itibariyle, yanl anlamann pei sra getirdii komik unsurlar zerine kuruludur. ahslar arasnda geen konumalarda halk deyimlerine ve ataszlerine yer verilmitir. inasi, bu eserinde, halkn konutuu dili kullanmaya alr. ahslarn adlarnn kiilikleriyle rtmesi de tiyatroda dikkati eken bir baka zelliktir. Ali Haydar, bizde ilk trajedi yazardr. Eserleri iki manzum trajedi Sergzet-i Perviz (1866) ve Sasaniyan Hkmdarlarndan kinci Ersasn Sergzeti (1866) ile manzum komedisi Rya Oyunudur (1875). Direktr Mehmet li Beyin bilinen be tiyatro eseri vardr. Yazarn kendi eserleri, Misafiri stiskal (1870), Kokona Yatyor (1870), Geveze Berber (1873); operet trnde eseri: Letafet (1897) ve Molireden adapte eseri Ayyar Hamzadr (1871). Ahmet Vefik Paa, Molireden yapt adapte ve evirilerine 1869da balar. Nesir uyarlamalar: Tabib-i Ak, Zorak Tabip, Azarya, Zor Nikh, Merak, Prpr Kibar, Dekbazlk. Manzum uyarlamalar: Savruk, Kocalar Mektebi, Kadnlar Mektebi, Tartf, Ak- Musavver, Adamcl, Okumu Kadnlar, nfial-i Ak, Dudukular, Don Civani ve Yorgaki Dandani. Namk Kemal, ilk tiyatro teorisyenimiz olmasnn yan sra, bu trde yazd alt eseriyle tiyatroyu edeb tr olarak en fazla ileriye tayp gelitiren insandr. Tiyatro eserleri; Vatan yahut Silistre, Glnihal, kif Bey, Kara Bel, Zavall ocuk ve Celleddin Harzemahtr. Namk Kemalin, devrinde ve sonraki devirlerde zerinde en ok durulmu, en ok konuulmu, en fazla ilgi uyandrm eseri Vatan yahut Silistredir. 1 Nisan 1873 tarihinde stanbulda Gedikpaa Tiyatrosunda oynanan bu eser, zamannda ok byk yanklar uyandrmtr. Eserin konusunu 1853 Trk-Rus Savanda, gnll olarak cepheye giden sevgilisi slm Beyin ardndan onunla birlikte savamak iin asker kyafetine girip Silistre Mdafaasna katlan Zekiye adnda gen bir kzn ak oluturur. Namk Kemal, bu eserin konusunu, 1853 ylnda dedesiyle birlikte gittii snr ehri Karsta, asker kyafetine girerek sevgilisinin ardndan orduya katlan bir gen kzn hikyesinden almtr.
Trkede Bat tarznda yazlm ilk tiyatro eseri brahim inasi Efendinin air Evlenmesidir.
Sergzet-i Perviz (1866) ve Sasaniyan Hkmdarlarndan kinci Ersasn Sergzeti (1866) adl manzum trajediler, ilk trajedi yazarmz Ali Haydarn eserleridir.
lk tiyatro teorisyenimiz olan Namk Kemal, bu trde yazd alt eseriyle tiyatroyu edeb tr olarak en fazla ileriye tayp gelitiren insandr.
64
SIRA SZDE
Tanzimat Dnemi yazarlarnn hemen hepsinin tiyatro trnde eser vermesi sizce neyin SIRA SZDE gstergesi olabilir?
D NELM Edebiyat Teorisi ve Eletiri
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Eletiri (tenkit) alannda inasiden sonra dikkatimizi eken ilk kiilik Namk Kemaldir.
Yenileen hayat ve bu hayatn yava yava oluturduu kltrel ortam o gne kadar varl pek R U S O hissedilmeyen veya belli mahfillere skm olan edebiyat kamuoyunda zerinde durulan, dnlen ve tartlan bir konu hline getirmitir. Bunlardan biri ve belki de en nemlisi edebiyatn erevesinin izilmesi abalardr. Bu DKKAT noktada ilk akla gelen sorular edebiyat nedir, neyi ele almaldr, dilin ve dolaysyla edebiyatn temel ihtiyalar ve problemleri nelerdir, edebiyat sosyal hayatn SIRA SZDE neresinde durmaldr, yeni trler veya trlerin kendi iindeki zorunlu deiiklikler edebiyat nasl etkileyecektir ... eklinde zetlenebilir. Btn bu sorularla ortaya kan temel gerek, edebiyata o gne kadarki yaklamlarn hibirinin artk onu AMALARIMIZ aklamaya ve erevesini izmeye yetmediidir. O hlde, yeni yaklamlara, yeni bak alarna ihtiya vardr ve bu da Tanzimat sonras aydnlarnn bu konuyu btn ynleriyle A P alp ilemeleriyle olabilecektir. K T ele Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda rastladmz ilk tartma 1864 ylnda Rznme-i Ceride-i Havadis ile Tasvr-i Efkr gazetelerinde cereyan eder ve bu dnem edebiyatnnNyol ac en nemli ahsiyetlerinden biri olan inasi bu edeTELEVZYO b tartmann tarafdr. Mesele-i mebhusetn anha adyla da maruf olan bu tartmada temel problem baz Arapa terkiplerin nasl yazlaca meselesidir. Miza itibariyle tartmaya/polemie ok da meyilli olmayan inasinin bu ko N T E ve T nuyu bir baka R N E sonuncu defa ele al Ftin tezkiresi dolaysyladr ki burada da yazar edebiyat tarihi meselesine Batl anlamda yaklamlar sergiler. Bu yaklamlar unlardr: Edebiyat konularyla ilgili baz notlar bulunmal, Yksek rtbeli kimselerin biyografilerinde abartl hkmlere yer verilmemeli, sz rvetleri olmamal, Baka airlerin intihal (alnt) olduu bilinen iirleri aklanmal, Her airin ne kadar iiri olduu, varsa baka bir bilimdeki ustal imkn lsnde belirtilmeli, Tezkirede yer alan ifade ve anlatm yanllar dzeltilmelidir. inasinin geerliliini bugn de devam ettiren bu yaklamlar, onun konuya ne kadar vkf olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Eletiri (tenkit) bahsinde inasiden sonra dikkatimizi eken bir baka ahsiyet Namk Kemaldir. Hatta Namk Kemal edebiyat tarihimizin ilk eletirmeni olarak da dnlebilir. O, Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir isimli makalesiyle Trk edebiyat ve fikir hayatnda dil ve edebiyatn problemlerini ilk ve en geni olarak ele alan, yol ac edebiyatmz ve eletirmenimizdir. Namk Kemal, edeb tenkitlerinde sadece eski edebiyat eletirmekle kalmaz, yeni edebiyatn nasl olmas gerektiini de belirtir. Devrindeki hemen hemen hibir edebiyat faaliyetine uzak kalmayan Kemal, edebiyat halk aydnlatmann bir arac olarak grr. Ona gre, Halk aydnlatacak edebiyatn geree, tabiata ve akla uygun olmas, Mbalaadan kanp fikri gelitirici, mill ve meden birlii salayc zellikleri bnyesinde tamas, Yazld gibi okunmas ve tatsz sz sanatlarndan arnmas, Btn bunlarla birlikte yeni trleri ifade edecek gce ulamas gerekir.
65
Namk Kemal, edebiyat tarihimizin ilk eletirmeni olarak dnlebilir.
Namk Kemalin Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir isimli yazsnn dndaki tenkid eserlerinin balcalarn u ekilde sralayabiliriz: Tahrib-i Harbat, Takb, rfan Paaya Mektup, Bahr- Dni Mukaddimesi, ntibah Mukaddimesi, Mes-Prison Muhezenmesi, Renan Mdfaanmesi ve Mukaddime-i Cell. Tanzimat Dneminde eletiri konusunda dikkati eken bir dier kiilik de Ziya Paadr. iir ve n makalesinde divan edebiyatn reddedip bizim gerek edebiyatmzn halk edebiyat olduunu syleyerek deta edebiyatmzda devrim yapan Paa, daha sonra Harbat Mukaddimesinde kaplarn eski edebiyata tekrar aarak elikiye der ve Namk Kemalin ok ciddi tenkitlerine muhatap olur. Yine ayn dnemin sanats olan Ahmet Mithat Efendi, hem bu zaman hem daha sonra deiik atmalarn taraf olmasnn yan sra, Trk edebiyatnn en nemli polemiklerinden biri olan dekadanlk tartmasna sebep olan kii olarak da dikkatimizi eker. Tanzimatn ikinci kuanda ilk dikkatimizi eken ahsiyet olan Abdlhak Hamit, edebiyat meselelerine eletirmen gibi deil sanatkar gibi bakar. Hamit, eletirilerini daha ok iirleriyle ve mukaddimeleriyle dile getirir. Recaizade Mahmut Ekrem ile birlikte tenkidin snrlarn ve etki alann geniletirler. Ekremin, Mekteb-i Mlkiye rencileri iin yazd Talim-i Edebiyat hem dneminde hem de kendisinden sonra bu alanda byk bir boluu doldurmu ve bu konuyla ilgili dikkatleri zerine ekmitir. Zemzeme III ile Takdir-i Elhn tenkit alannda dikkati eken dier eserleridir. Ekremin teorisyenlii yannda genler zerindeki etkisi ve Servet-i Fnn edebiyatnn oluumundaki katklar onun r ac bir ahsiyet/stat olarak deerlendirilmesinin ana sebebidir. Tanzimat Dneminde dikkati eken dier ahsiyetler, daha ok tenkit kavram zerinde duran Mizanc Muratla birlikte; ilk pozitivist ve natralist olmasnn yan sra birok Batl nemli sanaty Trk edebiyatna tantmasyla bilinen Beir Fuattr. Bu dnemde unutulmamas gereken bir baka sanat da Muallim Nacidir. Zemzeme-Demdemenin taraflarndan biri olan yazar, Istlahat- Edebiyesi ile de dikkati eken dier bir ahsiyettir. Tanzimat Dnemine btn olarak baktmzda tenkit konusunda zerinde durulan bahisleri; genel olarak edebiyat ve edebiyat anlaylar, eski-yeni atmalar, gerekilik-romantiklik tartmalar, iir ve iirde gerek ve hayal konusu zerine deerlendirmeler, vezin-kafiye meselesi, tiyatro, roman ve dil zerine deerlendirmeler eklinde zetleyebiliriz.
Abdlhak Hamit, eletirilerini daha ok iirleriyle ve mukaddimeleriyle dile getirir.
66
zet
A M A
ki temel edeb tr olan iir ve nesir trn ana hatlaryla tanyabilmek. Zaman zaman aralarnda birbirlerinin anlatm tekniklerinden yararlanma sonucunda ortaya kan trler aras geiler grlse de edebiyatn iki ana tr iir ve nesirdir. rnein, nesir tarzyla yazlan mensur iir ve secili anlatm iirin nesir trne; iir tarzyla manzum olarak hikye anlatma ve eletiri yapma da nesir trnden iire geen nitelikler olarak dnlebilir. Fakat btn bunlar bu trlerin karakteristik zelliklerini deitirmez. iir ve nesir trnn Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ekil ve ierik ynnden deiimini anlayabilmek. Tanzimat sonras Trk toplum hayatnda hemen hemen her alan etkileyen deiimler edeb trleri de ekil ve ierik bakmndan etkilemitir. Hem ekil hem de ierik deiikliklerinde Bat edebiyatnn ve zellikle eviri trnn ok byk rol vardr. Bu bahse verilebilecek en gzel rnekler; bir klsik Trk edebiyat nazm ekli olan kasidenin geirdii ekilsel ve ieriksel deiimler ile ottava-rima nazm eklinin Trk edebiyatna girmesidir.
AM A
Eskinin devam olan klsik trler ile, yeni ve daha ok Batdan eviri yoluyla edebiyatmza geen modern trlerin geliimini ve dnmn fark edebilmek. Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ekil balamnda ok nemli deiiklikler olmamtr. Fakat eviriler aracyla edebiyatmza giren yeni trler kendi ekilleriyle birlikte Trk edebiyatna girmitir. inasinin, Lamartinein Meditationsundan evirdii ktalar, lh, Mncaat, Eek ile Tilki Hikyesi, Arz- Muhabbet gibi manzumelerinde denedii yeni ekiller bu bahsin ilk rnekleri olarak dnlebilir.
A M A
67
Kendimizi Snayalm
1. Ethem Pertev Paann Victor Hugodan evirdii Tfl- Naim adl iirin nazm ekli aadakilerden hangisidir? a. Balad b. Terza rima c. Ottava-rima d. Serbest mstezat e. Rondo 2. Hrriyet, eitlik, adalet, millet, medeniyet resul gibi kavramlar, hangi edebiyat dneminde Trk edebiyatnda edebiyatlarn ana konular haline gelmitir? a. Divan edebiyat b. Tanzimat edebiyat c. Ara Kuak d. Servet-i Fnn e. II. Merutiyet 3. Senin koymu olduun kanun padiaha haddini bildirir. diyen Tanzimat Dnemi yazar, aadakilerden hangisidir? a. Namk Kemal b. Abdlhak Hamit c. Namk Kemal d. Ziya Paa e. inasi 4. Eskiden gereklemesinin asla mmkn olmad dnlen eyler gerekleti. Bu da eski bilgi anlayn, hayata bak tarzn belki de kknden ykt ifadesi aadaki Tanzimat Dnemi yazarlarndan hangisine aittir. a. Sadullah Paa b. Akif Paa c. Mnif Paa d. Cevdet Paa e. Ali Paa 5. Hangi senede olduu hatrmda deildir. Fakat zannma gre yetmi sekiz sene-i hicriyesinde (1861) olacak, bir ramazan gn kitap aramak iin Sultan Byezit Cmii avlusunda sergilere girdim. Elime tlik yaz litograf basma ile bir kt paras tututurdular, yirmi de para istediler. Paray verdim, kd aldm. stnde, lh nvnn grdm. Dervi Yunus ilhisi zannettim. Bununla beraber, okumaya baladm. O ilh neydi bilir misin, neydi? Beni, yazdm yaznn imdiki derecesine sl etmeye(ulatrmaya), milletin lisnn imdiki hailine getirmeye sebeb-i mstakil (tek neden) olan ilh bir ilh idi. Sade fikre ne kadar da yakyor. gr Tanzimat Dnemi yazarlarndan hangisine aittir? a. inasi b. Ziya Paa c. Muallim Naci d. Namk Kemal e. Ahmet Vefik Paa 6. Encmen-i uar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr. a. 1861 ylnda kurulmutur. b. Avrupa anlamda ilk edeb topluluk olarak dnlebilir. c. En gen yesi Namk Kemaldir. d. Toplantlar daha ok Leskofal Galip idare etmektedir. e. Fransz edebiyatn rnek almlardr. 7. Muhayyelt- Aziz Efendi ve Sergzet-i Kalyopinin yazl tarihleri aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir. a. 1796/1836 b. 1796/1873 c. 1839/1876 d. 1851/1856 e. 1873/1856
68

8. Felatun Beyle Rakm Efendi adl romann yazld tarih ve yazar aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. 1872 emsettin Sami b. 1876 Namk Kemal c. 1876 Ahmet Mithat Efendi d. 1885 Recaizade Mahmut Ekrem e. 1896 Nabizade Nazm 9. 1860 ylnda Tercman-i Ahvl gazetesinde tefrika edilip ayn yl kitap olarak baslan tiyatro eseri, aadakilerden hangisidir? a. Vatan yahut Siliste b. Akif Bey c. air Evlenmesi d. Cimri e. Geveze Berber 10. Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir isimli yazsnn dndaki balca eletiri yazlar Tahrib-i Harbat, Takb, rfan Paaya Mektup, Bahr- Dni Mukaddimesi, Mes-Prison Muhezenmesi, Renan Mdfaanmesi ve Mukaddime-i Cell olan Tanzimat Dnemi yazar, aadakilerden hangisidir? a. inasi b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Muallim Naci d. Namk Kemal e. Mizanc Murat 1. c 2. b 3. e 4. a 5. d 6. e 7. b 8. c 9. c 10.d Yantnz yanlsa, iir blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, iir blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, iir blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, iir blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, iir blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, Encmen-i uar blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, Hikye ve Roman blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa, Hikye ve Roman blmn yenliden okuyunuz. Yantnz yanlsa, Tiyatro blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa, Edebiyat Teorisi ve Eletiri blmn yeniden okuyunuz.
69

Sra Sizde 1 Tanzimat Dneminde iir anlaynda yaanan en nemli dnm para gzelliinden btn gzelliine geitir. Sra Sizde 2 Tanzimat airleri iiri, halk diline yaklatrma abalarnda baarl olamamlardr. Sra Sizde 3 Tanzimat Dnemi yazarlarnn hemen hepsinin tiyatro trnde eser vermesi, bu trn neminin o dnemde anlaldn gsterir.
Ggn, . (2007). Belgelerle Yeni Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Nisan Yaynlar. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Yeti, K. (1989). Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Yldz, S. (2006). Tanzimat Dnemi Edebiyat. Ankara: Nobel Yaynlar.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Yeni Trk edebiyatnda ikilik fikrinin ortaya k ve eitleri hakknda bilgi sahibi olabilecek, Tanzimat sonras Trk edebiyatnda temalarn dnmn kavrayabilecek, Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ortaya kan yeni temalar hakknda fikir sahibi olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
kilik Tema Temalarn dnm Kahramanlk Devlet byklerini vme Devlet byklerini yerme Din temalar Hayal ve gerek Grc usulyle evlenme Esaretten hrriyete Eitim Vatan Tarih nce hastalk
erik Haritas
GR TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA TEMALARIN DNM TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA YEN TEMALAR
Yeni Trk Edebiyatna Yeni Trk Edebiyatnda Giri Temalar
Yeni Trk Edebiyatnda Temalar

GR
Yeni Trk edebiyatnn en temel niteliklerinden birisi; oturmu, klsik deer yarglar ile yeni deer yarglarnn mcadelesi ve bu mcadelenin sonucunda bu iki atma alannn toplumda ve edebiyatta kendilerine yer bulma abasdr. Bu durum, toplumda, zamanla ortaya kacak ve etkisi yer yer bugne kadar devam edecek olan zihniyet ve davran ikiliine zemin hazrlamtr. Toplumsal hayatta gze arpan bu ikiliklerin en dikkat ekici olanlarn yle sralayabiliriz: Matbaa-hattatlk meslei, Alaturka-alafranga, Alayl-mektepli, Eski-yeni, Klsik-modern, Bilim ve fazilet-cehalet Dou-Bat Cumbal ev-kk, saray ve apartman dairesi. Dolaysyla yukardaki bu ikiliklerden de yola karak, Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle modern Trk edebiyat bir medeniyet kriziyle balar diyebiliriz. Bu ifadedeki kriz szc ikilem ve atma anlamndadr.
kilik: zellikle Tanzimattan sonra, toplum hayatn hemen hemen her ynyle etkileyen yeniliklerin ardndan ortaya kan ve yzyllardr kendini gsteren kavram, kurum ve dnmlerin gnlk hayatta yan yana varlklarn srdrmeleri anlamna gelir.
TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA TEMALARIN DNM

Bilimde, sanayide, edebiyatta, kltrde ve dncede Avrupann uzun bir sre sonucunda geldii nokta, Tanzimattan sonraki Trk aydnn yakndan ilgilendirmeye balad. 1859-1860l yllardan sonra Avrupann zellikle kltr ve edebiyat alanlarnda Trk edebiyat zerindeki etkisi belirgin olarak hissedilir oldu. Bu etkinin somut olarak grld ilk yer edeb temalardr. Avrupann etkisiyle hemen hemen her alanda deime ve gelimeler, o gne kadar daha ok duraan bir grnt veren kltr, dnce, toplumsal hayat ve inan dnyas gibi toplumun ana unsurlarn oluturan yapsn etkilemeye balar. Bu noktada nce baz ana temalarn ieriklerinin ele aln ekilleri deiir. Daha sonra Avrupa kltr ve edebiyatnn etkisiyle yeni temalar kendisini gsterir. Bunlardan ilki -yani eski temalarn ele alnlarnn ve ieriklerinin deimesi- Tanzimat Dneminin karakteristik zellii olan ikilie zemin hazrlarken, ikincisi -Tanzimattan sonra Avrupann etsiyle Trk kltrne yeni giren temalar- toplumun kltrel balamda deiiminin ncs olur.
Tema, herhangi bir sanat eserinde ilenen konudur.
72
Trk milletinin deerler sisteminde ciddi bir anmaya neden olan bu ikilik ve dnm Trk edebiyatnda en gzel ve en arpc ekilde ifade eden Ziya Paa olmutur. Ziya Paa, Terkib-i Bendinin yeni kt redifli blmnde bu ikilik ve dnm yle anlatr: kbl iin ahbb siyet yeni kt Bilmez idik evvel bu diryet yeni kt (Biz eskiden byle bir ey bilmezdik, ykselebilmek iin dostlar ktlemek yeni kt.) Sirkat oalp lfz- sadkat modaland Nms tamm oldu hamiyyet yeni kt (Hrszlk oald dorulukun sz moda oldu, namus bitti/ortadan kalkt, hamiyet/eref kelimesi yeni kt. Yani insanlarda doruluk ve namus kalmad, ortalkta bunlarn sadece ad dolar oldu.) Dmanlara ahbbn zemm oldu zarfet Dil-drdan ayra ikyet yeni kt (Dmanlara dostunu ktlemek incelik oldu, sevgiliden yabanclara ikayet etme deti yeni kt.) Sdklar tahkr ile red kide oldu Hrszlara ikrm inyet yeni kt (Szne sadk kimselere hakaret etmek, huzura kabul etmemek kural oldu; buna karlk hrszlara ikram ve iyilik etmek yeni kt.) Hak syleyen evvel dahi menfr idi geri Hinlere amm ki riyet yeni kt (Doru syleyenlerden eskiden de nefret edilirdi; ama hainlere uymak onlara sayg duymak deti yeni kt.) Evrk ile iln olunur cmle nizmt Elfz ile terfh-i raiyyet yeni kt (Btn kanun hkmleri, yarg kararlar resm ktlarla, belgelerle halka duyurulur; bo szlerle veya sadece szle eyleme gemeden, halk rahatlatma deti yeni kt.) ciz olann ketm olunur hakk- sarhi Mahmleri her yerde himyet yeni kt (Zavall kimselerin apak haklar gizlenirken, inenirken, arkas olan kiileri her yerde koruma deti yeni kt.) snd- taassub olunur merd-i gayra Dinsizlere tevch-i reviyyet yeni kt (alkan ve mert kimselere tutuculuk suu yklenirken, dinsizlere doru dndkleri eklinde deer verme deti yeni kt.) slm imi Devlete p-bend-i terakki Evvel yo-idi ibu rivyet yeni kt (Gy slam Dini, Devletin ilerleyip ykselmesine ayak baym/engelmi; eskiden byle bir ey yoktu, bu aslsz sylenti de yeni kt.) Milliyyeti nisyn ederek her iimizde Efkr- Firenge tebiyyet yeni kt (Her iimizde benliimizi unutarak, Batnn fikirlerine -hibir szgeten geirmeden- teslimiyet, ballk yeni kt.) Yukardaki beyitlere dikkatli bir ekilde baktmzda; bireylerde, toplumda ve devlet adamlarnda ciddi bir bozulmann olduunu grrz. Hukuki dzenlemeler eyleme geirilememekte; kt zerinde kalmaktadr. Sadakat, namus, dostluk,
5. nite - Yeni Trk Edebiyatnda Temalar
73
sevgili, din, millet, milliyet, mertlik, drstlk gibi kavramlar, eskiden olduu gibi sadece olumlu anlamlara gelmemektedirler. Yine, Ziya Paann, doruyu syleyenlerin, bugn olduu gibi, eskiden de sevilmediklerini belirtmesi ilgintir. Btn bunlarla birlikte, bu ifadelerin, hikem bir tarzla ve ironik bir biimde dile getirildiklerini de gz ard etmemek gerekir.
Kahramanlk
Trk edebiyatnda ilenen ana temalardan birisi olan kahramanlk, hem divan edebiyatnda hem de Tanzimat sonras Trk edebiyatnda deiik ekil ve ieriklerle ele alnmtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda stanbulda yaayan saltanat airi Baki, bir gazelinde, bu temay zamannn psikolojisine uygun bir dille iler. Beyitler, devrin bu nemli aydnnn ruh hali ile devletin ve milletin iinde bulunduu durumu yanstr: Ba emezz edniye dny-y dn iin Allhadr tevekklmz itimdmz (Alak dnya menfaatleri iin aalk kimselere ba emeyiz; tevekklmz, gvenip inanmamz Allahadr.) Tanzimat sonras Trk edebiyatnn vatan ve kahramanlk airi Namk Kemal, bu konu zerinde srarla durur. Bu srar, yazarndan ve devrinden derin izler tayacaktr. Namk Kemal, Ftrat deiir sanma, bu kan yine o kandr eklindeki msrasyla Trk milletinin devamllna da vurgu yapt Vatan arks adl iirinde yle der: mlimiz, efkrmz ikbl-i vatandr; Serhaddimize kala bizim hk-i bedendir. Osmanllarz ziynetimiz kanl kefendir Kavgada ehdetle btn km alrz biz. Osmanllarz, can veririz, nm alrz biz. (Btn isteklerimiz, dncelerimiz vatann mutluluu ve gelecei iindir. Vcudumuzun topra, snrlarmza kaledir. Osmanllarz kanl kefen ssmzdr. Savata ehit derek en byk isteimizi yerine getiririz. Biz Osmanllarz, can veririz, n kazanrz.) Baki ile Namk Kemalin bu temay ele allarndaki fark, her iki devrin psikolojisini bize vermesi asndan nemlidir. Birinde kendinden emin ve gl bir devletin, milletin temsilcisinin gr sesi duyulmakta; dierinde ise kaybedilmekte olan vatan karsnda btn dikkatini onun zerine evirmi, gerekirse onun iin lm gze alm bir insan tavr sezilmektedir. Ayn temann, farkl zamanlarda, deiik ieriklerle dile getirilmesi, Tanzimattan sonra temalarn ieriinin deimesi bahsine gzel bir rnektir.
Kahramanlk: Yiitlik, yiite davran.
Devlet Byklerini vme

Devlet bykleri, bazen adaletli ynetimleri, bazen cmertlikleri bazen de ellerinde bulundurduklar imknlar sayesinde etrafndakilerin vgsne mazhar olmulardr. Yine Baki, devrin padiah iin yazd mersiyede yle der: emr gibi ry- zemne taraf taraf Saldn demr kuakl cihn pehlevnlar (Dnyann drt bir yanna kl gibi demir kuakl cihan pehlivanlar saldn, gnderdin.) Aldun hezr bt-gedeyi mescd eyledin Nks yerlerinde okutdun eznlar (Binlerce puthaneyi kiliseyi) alp mescit yaptn, an kulelerinde ezanlar okuttun.)
74
Tanzimat Dneminin yol ac ana ahsiyetlerinden biri olan inaside de deiik insanlar iin yazlan vg iirlerine rastlamaktayz. Bunlardan en arpc olanlar, airin Parise gitmesine arac olan ve ona her frsatta sahip kan Mustafa Reit Paa iin yazdklardr. Sensin ol fahr-i cihn- medeniyet ki hemn Ahdini vakt- sadet bilir ebn-y zamn (Sen medeniyet dnyasnn vnd yle bir kimsesin ki bugnn insanlar senin devrini deta bir saadet devri bilirler.) Burada, medeniyet bir din, Mustafa Reit Paa da onun peygamberidir. Paann sadrazamlk yapt dnem, Hz. Muhammetin yaad zaman olan asr- sadet gibidir. inasi, yapt benzetmeyi daha etkili klmak amacyla, din kavramlar, din d bir olay ve insan iin kullanr. inasinin bu yaklam, vd insanla ilgili bir gereklik ifade etmedii gibi, Trk kltrnde Tanzimattan sonra ortaya kan kavram kargaasnn da ilk tohumlarn tamas asndan nemlidir. inasi, Mustafa Reit Paa iin yazd iirlerde kulland niteleme ve benzetmelerde srar eder. O, Paann azndan kan szleri apak birer ayete, vcudunu ulu bir mucizeye, yine bir baka beytinde Acep midir medeniyet resl dense sana? diyerek velinimeti Mustafa Reit Paay medeniyet resulne benzetir. Dikkat edilirse Baki, gereklii olan bir durumu belki biraz abartarak dile getirmitir; fakat inasinin vglerinin Mustafa Reit Paay kutsallatrmann dnda bir karl yoktur. Tanzimat ncesi ve sonrasnn rnekleri, Trk edebiyatnda, devlet byklerini vme temasnn, eklinin ve niteliinin zamanla nasl deitiinin somut rneklerini vermesi bakmndan nemlidir.
Devlet Byklerini Yerme

Not: 16. yzyln en trajik olaylarndan biri ehzade Mustafann ldrlmesidir. Gelecein padiah gzyle baklan ve dnemin askerleri tarafndan ok sevilen ehzade Mustafa, Hrrem Sultann, kendi ocuklarndan birisini padiah yapma istei nedeniyle damad Rstem Paa ile birlikte evirdii entrikalar sonucunda, babasnn adrnn giriinde boynuna kement atlarak bodurulur. Bu olaydan sonra, devrin en kudretli insan Kanuni Sultan Sleyman, zamann sanatlar tarafndan ar bir ekilde eletirilir. Bu eletirilerin znde, ehzadeye yaplan hakszlktan duyulan ac vardr.
nsann olduu her yerde vgyle birlikte yan yana bulunan, fakat her dnemin kendi koullarna gre nemli riskler de tayan bir baka tema devlet byklerini yermedir. Yine her dnemin vlecek deerleri ile yerilen deerleri kendine zgdr. Gemiin vlen ya da yerilen bir deeri veya ahsiyeti bugn tam tersi diyebileceimiz bir yaklamla ele alnabilir. Bu deiimin arka plannda genelde deien dnya grleri, ideolojiler ve estetik beeniler yatar. 16. yzyln en trajik olaylarndan biri olan ehzade Mustafann ldrlmesi olay ile ilgili olarak Kanuni Sultan Sleyman, zamann sanatlar tarafndan ar bir ekilde eletirilir. Talcal Yahya, ehzade Mustafa iin yazd mersiyede yle der: Meded meded bu cihnn ykld bir yan Ecel cellileri ald Mustafa Hn (Yetiin, yetiin! Bu dnyann bir yan ykld; Mustafa Han ecel cellileri ald!) Tolnd mihr-i cemli bozuldu dvn Veble koydlar l ile l-i Osmn (Gzel yznn gnei batt, divan bozuldu; Osmanolunu (Kanuni Sultan Sleyman) hile ile gnha soktular.) Devrin baka bir airi Sm ise ehzade Mustafa iin yazd uzun mersiyesinin bir blmnde, bir baba olarak Kanuniyi hedef tahtasna koyarak yle der: Ey eh-i kn- kerem sende adlet bu mudur eh-i lem olasn sende inyet bu mudur Pdiehler ki ezel itdgi det bu mudur Ehl-i tedbir olana fehm kiyset bu mudur
75
Sen Muhibb olasn sende muhabbet bu mudur Mustaf gibi cier-kene efkat bu mudur l ile kydun ana kan hakkat bu mudur Kavl-i dman sana kr itti meveddet bu mudur Yok yere kan idesin yani hlfet bu mudur Mustafa noldu kan neyledn padiehm
SIRA SZDE Yukardaki dizeleri daha nce rneklerini grdnz gibi bugnk dile evirmeyi deneyiniz.
SIRA SZDE
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda da devrin padiahlarna ve devlet bykDNELM lerine dolayl veya dolaysz yaplan yergilerle karlayoruz. Mesela inasi, Mustafa Reit Paa iin yazd kasidede, yine Paann eseri olan Tanzimat FermaS O R U nnn, padiaha haddini bildirdiini syler. Bu beyitte, dolayl olarak, dnemin padiahlarnn keyf davranlarda bulunduklar ynnde bir ima vardr: Bir tknmedir insana senin knnun DKKAT Bildirir haddini Sultana senin knnun [Senin kanunun (Mustafa Reit Paann Tanzimat Fermann kastediyor) devrin SIRA SZDE insanlar, halk iin bir hrriyet, azat olma, kurtulu belgesidir. Senin kanunun Sultana da haddini, yetkilerinin snrlarn bildirir.] Bu bahsin bir baka rneine Ziya Paada rastlarz. Paa, bir gazelinde hkAMALARIMIZ met yneticilerini ok ar bir dille eletirir: Bulundum ben dahi drif-y Bblde Feltunu beenmez anda ok divneler grdm K T A P (Bir zamanlar ben de Babali denilen ifa evinde bulundum ve orada Eflatunu beenmeyen, kendisini ondan stn gren ok deli grdm.) Cihn nmndaki bir maktel-i ma yolum dt TELEVZYON Hkmet derler anda nice sl-hneler grdm (Dnya adn tayan insanlarn topluca katledildii bir yere yolum dt, orada hkmet adn tayan nice mezbahalar grdm.) NT RNET Ziya Paa yukardaki iki beyitte hkmet adyla da anlan EBabali zerinde younlar. Bu meknda Eflatunu beenmeyen deliler vardr. Yine, burada, insanlar topluca katledilmektedir. Dolaysyla, hi kimse hak ettii yerde deildir. Kanuniye yneltilen eletirilerin znde somut bir olay vardr ve bu olaydan duyulan rahatszlk ar ve ak bir dille dile getirilir. Fakat inasi ve Ziya Paadan setiimiz rneklerde iin iine artk siyaset karmtr. Padiaha haddini bildiren hukuki dzenlemeler vlmekte ve ynetimdeki zaaflar ar bir dille yerilmektedir. Ayrca, Tanzimattan sonra yergilerin kiiselletiini de syleyebiliriz. Ayn temada ortaya kan bu tavr farkllklar, psikolojik, siyasi ve kltrel anlamda her iki dnemi daha doru anlama ve alglamada bize yardmc olur. Yukarda kimi rneklerini verdiimiz, devlet adamlarn vme ya daSIRA SZDE yerme amacyla yazlm baka eserler biliyor musunuz? Aratrnz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Babali, Osmanl Devletinin son dneminde stanbulda, K T A P sadrazamln (babakanln), iileri ve dileri bakanl ile ura-y devletin (dantay) T E L E addr. bulunduu binannV Z Y O N
NTERNET
SIRA SZDE
Dine Yaklam ve Dinsel Temalar
DNELM
DNELM
Din temalar: lhamn ve kaynan dinden alan S O R U temalardr.
Eski edebiyatla yeni edebiyatn snrlarn belirleyen en nemli temalardan biri din S O en ve dine ait konulardr. Divan edebiyat airlerinin yararlandklar R U nemli kaynaklarn banda din konular gelir. Son dnem Trk tarihinde pe pee yaanan yenilgiler Trk halknn ve aydnnn i dnyasn derinden etkilemitir. Buna, BaDKKAT tnn fen bilimlerindeki gelimelerinin Osmanl Devletine yansmalar eklenince,
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
76
zellikle aydnlarn dnce dnyalarndaki inan krlmalarnn ortaya kmas kanlmaz hle gelmitir. Bu sarslma, o dnemin sosyal hayat ile dnce dnyasn da derinden etkilemitir. Divan edebiyatnn en ok beslendii ve eserlerinde iledii kaynaklardan biri dindir. Dolaysyla, o dnemde, bu konuya ait rnek bulmak hi de zor deildir. Konuya, Fuzulnin Su Kasidesinden iki beyti, rnek olarak verebiliriz: Suya versin bbn glzr zahmet ekmesin Bir gl almaz yzn tek verse bin glzra su (Bahvan gl bahesini sele versin, bouna yorulmasn; bin gl bahesine su verse senin gibi gl almaz. Burada bahe dnya; gl de Hz. Muhammettir.) Dest-bs rzsuyla ger lsem dostlar Kze eylen topram sunun onunla yre su (Ey dostlar, eer onun elini pme arzusuyla lrsem, ldkten sonra topramdan testi ya da bardak yapn ve onunla sevgiliye su sunun. Bu beyitteki sevgili de Hz. Muhammettir.) inasi, Mustafa Reit Paa iin yazd kasidede onu medeniyet dininin peygamberi olarak niteler. inasinin iirlerinden yola karak yle bir din kurgusu oluturabiliriz Dinin ad: Medeniyetilik Tanrs: Akl ve akl n plna karan filozoflar Kitap: Fransz htilli sonrasnda yaymlanan insan haklar evrensel beyannamesi ve Tanzimat Ferman nananlar: Faziletli insanlar nanmayanlar: Cahil insanlar Aceb midir medeniyet resl dense sana Vcd- mucizin eyler taassubu tahzr inasi bu beytinde; medeniyet dinine ve peygamberine atfta bulunur. Dilin iradesini bata akl eder tedbir Ki tercmn- lisndr an eden takrr Ziy-y akl ile tefrk-i hsn kubh olunur Ki nr- mihrdir elvn eyleyen tehr Yukardaki iki beyitte inasi akl kavramn hayatn merkezine koyar. Nasl gnein sayesinde renkleri birbirinde ayrt edebiliyorsak; akl sayesinde de gzelle irkini birbirinden ayrabiliriz. Yine burada insan aklnn, hayatn kayna olan gnee benzetilmesi nemlidir. Bir tknmedir insana senin knnun Bildirir haddini Sultana senin knnun Mustafa Reit Paann hazrlad ve iln ettii Tanzimat Ferman insanlara zgrlklerini kazandran azat belgesi gibidir. Dolaysyla kutsal bir metni andrr. Yine baka bir beytinde inasinin Reit Paa iin yet-i beyinedir leme her bir shnn, yani senin her szn, btn insanlar iin phe brakmayan bir delildir. demesi, bizim bu konudaki grlerimizi destekler mahiyettedir. Ey ehli-i fazln res-i cumhru Rev m kim kalaym ehl-i cehl elinde esr inasiye gre Mustafa Reit Paa faziletli insanlarn nderidir. Onun gibi birisi varken cahillerin elinde esir kalmak mmkn deildir. inasi, bu beytinde, toplumu, faziletliler ve cahiller eklinde ikiye ayrr.
77
Divan edebiyatnda dinsel temalar iten gelen samim bir dille ifade edildii hlde; Tanzimat sonras Trk edebiyatnda bu temalarn ele aln ve ierii deimitir. Yukardaki rneklerde de grdmz gibi inasi dinsel kavramlar din d unsur ve kiiler iin kullanr. Ayrca, an getirdii yeniliklerden hareketle, btn unsurlarn yerli yerine koyduu yeni bir din icat eder. Bu da yeni Trk edebiyatnda, din temasnda yaanan deiimi ve krlmay ak olarak ortaya koyar.
inasi, dinsel kavramlar din d unsur ve kiiler iin kullanr.
Gnl (Hayal), Akl (Gerek)

Divan edebiyat, daha ok iir trnn n plna kt klsik bir edebiyattr. Bu edebiyatta, soyut deerler ile genelde erevesi belli hayal unsurlar ortaya kacak malzemenin niteliini belirler. Bu edebiyatta, iirin hemen hemen btn unsurlarnn hayalden beslenmesi ister istemez gnle kap aralar. Gnl, sadece soyut deerlerin deil, din soyut dnce ve kavramlarn da merkezidir. Dolaysyla, divan edebiyatnn anahtar kelimelerinden birisi gnldr, denilebilir. Bu dnemin airleri iin her ey gnlde balar ve gnlde biter. Her hayalin doduu byd ve sonuland mekn burasdr. Buras, sevgilinin hayaliyle ve gamyla beslenir. Fuzli bir beytinde yle der: Hayl ile tesellidir gnl meyl-i visl etmez Gnlden tara bir yr olduun k hayl etmez (Gnl hayal ile avunur asla kavuma arzusu duymaz; gerek k kendi gnlnn dnda bir sevgili olduunu hayal etmez, dnmez.) Fuzul, her eyin gnlde balayp gnlde bittiini syler. Gnln gerek hayatla ilgisi yoktur. Sevgili, deta ait olduu denizden ktnda lecek bir balk gibidir. Onu, ait olduu yerin dnda dnmek mmkn deildir. Nef de gnl kavramn merkeze ald bir beyitte Bel budur ki alt bellarnla gnl Gamn da gelse dile bis-i meserret olur, der. Gnl sevgilinin bellarna o kadar almtr ki ondan gam, sknt, cefa da gelse, bu sevgiliden geldii iin, n gnlnde sevince yol aar. nk yaatan bu gamdr. Tanzimat sonras Trk edebiyatnda, Fransz filozof ve yazarlarnn, realizm gibi deiik edeb akmlarn etkisiyle akl ve gerekilik n plna kmtr. Bu hayalden geree gei, biraz da iirden romana, hikyeye, tiyatroya geitir. nk, air, stanbulu gzleri kapal dinleyebilir; fakat iyi bir romanc gzlerini amak ve gzlemlerini derinletirmek zorundadr. Tanzimat Dneminde ortaya kan roman, hikye ve tiyatro gibi yeni edeb trlerde anlatlanlar, genelde, gerek hayatta olan veya olabilecek olan konulardr. Namk Kemal, Mukaddime-i Cellde; gzern etmemise bile gzern imkn dhilinde olan (bamzdan gememise bile gemesi mmkn olan) derken bu gerei dile getirmektedir. Mehmet Kaplann, akl bahsiyle ilgili olarak inasi iin syledikleri, bu kavramn Tanzimat Dnemindeki yerini zetlemesi bakmndan mhimdir: Eskiler iin Tanrnn varl bedih (ak olan) bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de gnahtr. Fakat inasi, birdenbire, XVIIIinci yzyln aklc filozoflarn hatrlatan yle bir msra yazyor: Vahdet-i ztna aklmca ehdet lzm (Zatnn birliini aklmca dorulamak gerekir.) Akl, eskiler tarafndan daima aa grlm bir melekedir. Onun Tanry anlamasna imkn yoktur. inasi ise Tanrnn birliine inanmas iin aklnn ehdetine lzum olduunu ileri sryor. Lzm kelimesi bilhassa manaldr. Akl, pheyi de beraberinde getiriyor. (Kaplan, 1997, s. 258.)
Hayal: Zihinde tasarlanan. Gerek: Gerek hayatta gzle grlen olay ve dncelerin ele alnmasdr.
78
TANZMAT SONRASI TRK EDEBYATINDA YEN TEMALAR

nsanln kabuk deitirdii, ok nemli ve kkl gelimelerin yaand srelerin sonucunda yeni temalarn ortaya kmasndan daha doal bir ey olamaz. Fakat bu yeni temalarn, mutlaka bir ekilde gemile balar vardr.
Grc Usulyle Evlenme

Grc usulyle evlenme: Evlenecek kiilerin sadece kendi istekleriyle deil, ailelerinin grleri dorultusunda hareket ederek evlenmeleridir.
lk evirilerin nitelikli ve st dzey yazarlarn eserlerinden seilememesi, roman, tiyatro ve hikye gibi trlerde, uzun sre, ayn konular zerinde durulmasna neden olmutur. inasinin air Evlenmesi eski evlenme tarzn hicveden bir perdelik komedidir. Bu eserin en nemli taraf, yeni bir tre ilk adm atlrken, taklide kamadan, dorudan doruya kendi hayatmza ve yerli tiplere ynelmesidir. Mtak Bey, devrin Beyolundaki tiyatrolarna devam eden, iir ve sse hevesli alafranga bir tiptir. Onun alafrangalnn en ak ispat, o devirde, geline yz grml yerine iir hediye etmeye kalkmasdr. inasinin Tanzimat sonrasnn ilk tiyatro eseri olan air Evlenmesinde yaptn emsettin Sami, yine bu dnemin ilk telif roman olan Taauk- Talat ve Fitnatta uygulamaya alr. Bu romann ana kahraman olan Talat Bey, Babalide ad belli olmayan bir Kalemde almaktadr. Bir gn bir ttncden ttn alrken, evin cumbasndaki bir kza gz taklr ve hemen ona k olur. Bu kz, yal ttncnn vey kz olan Fitnattr. Fitnat da ilk grte Talat Beye tutulur. Fakat Talat ve Fitnatn btn abalarna ramen bu ak mutlu sonla bitmez. nk vey babas Fitnat Ali Bey adnda zengin bir adamla nikhlamak ister. Fitnat baka birisini sevdiini sylese de vey babas onu dinlemez. vey baba, Fitnat, zorla Ali Beyin evine braknca bunu kabullenemeyen kz canna kyar. Asl trajedi bu noktada balar. O da, Ali Beyin Fitnatn gerek babas kmasdr. Bu ac gerek, Ali Beyin akln karmasna; Fitnatn intihar etmesi, Talatn bu acya dayanamayarak lmesine neden olur. emsettin Sami, kendisinin yaratt bu roman kahramanlarn, eserinin sonunda yine kendi eliyle ldrmek ister gibidir. Bu durum, romanclk teknii asndan bir zaaftr. Ayrca, romanda dikkati eken noktalardan biri, Talatn bir Kalemde almasdr. Bu durumun, Tanzimat Dneminin dier roman kahramanlarnda da grlmesi, bu dnem romanlarnn devirlerinin toplumsal hayatn yanstmalar bakmndan nemlidir. emsettin Sami, inasinin air Evlenmesini teknik ve ierik balamnda bir adm bile ileri gtremeden ve grclk usulne en kk bir eletiri getirmeden eserini bitirir.
Esaretten Hrriyete
Esaretten hrriyete: Bireyi ve toplumu snrlayan engellerden kurtularak bakalarn rahatsz etmemek kouluyla zgrle gei ve bunun edeb eserlerde kendisine yer bulmas.
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnn kukusuz en nemli temalarndan birisi esarettir. Esaret (klelik), insanlk tarihin de kk ok derinlere inen ana temalarndan birisidir. Fransz htillinin btn dnyaya yayd temel ilkelerden birisi olan hrriyet (zgrlk) anlaynn yaylmas ve yaygnlamasndan sonra; o zamana kadar ok fazla da sorgulanmayan sz konusu kavramla birlikte, bu insanlarn alnp satlmalar, esir edilmeleri sorgulanmaya balanmtr. Akas, bu temann ortaya knda hrriyet kavramnn ok nemli bir rol vardr. inasi, Tanzimat Fermann bir (tknme) hrriyet belgesi olarak niteler. Ayrca, Mustafa Reit Paa ile birlikte Tanzimat Fermann kastederek de yle der:
79
Ettin zd bizi olmu iken zulme esir Cehlimiz sanki idi kendimize bir zincir. Bugnk Trkeye Biz zulme esir olmuken bizi hrriyetimize sen kavuturdun, bilgisizliimiz, bizim iin sanki bir zincirdi eklinde evirebileceimiz bu beyit, hrriyet kavramnn o dnemdeki anlam boyutunu bize gstermesi bakmndan nemlidir. Namk Kemalin hrriyet (zgrlk) kavramn bir btn olarak ele ald en nemli edeb metni Hrriyet Kasidesidir. Bu kasidenin hrriyeti ne karan 25 - 31. beyitleri yledir: Ne mmkn zulm ile bdd ile imh-y hrriyet al idrki kaldr muktedirsen demiyetten (Zulm ile zalim ile hrriyeti ortadan kaldrmak mmkn deildir, hrriyet zorla, eziyetle yok edilemez; gcn yeterse, insanlktan saduyuyu, anlay kaldr.) Gnlde cevher-i elmsa benzer cevher-i gayret Ezilmez iddet-i tazykten tesir-i skletten (Gnlde vatan yolundaki gayretin cevheri, elmas cevherine benzer; onun iin basknn, arln iddetinden ezilmez.) Ne efsnkr imisin h ey ddr- hrriyet Esr-i akn olduk geri kurtulduk esretten (Ey hrriyetin gzel yz! Sen ne kadar byleyiciymisin! Geri esaretten kurtulduk; ama bu defa da senin aknn esiri olduk. Esir olunacak kadar deerli tek ey hrriyettir.) Senindir imdi cezb-i kalbe kudret setr-i hsn etme Cemlin t-ebed dr olmasn enzr- mmetten (Kalbi kendine ekme gc imdi sendedir; bu bakmdan gzelliini rtme; gzelliin milletin gznden sonsuza kadar uzak kalmasn.) Ne yr- cn imisin h ey mmd-i istikbl Cihn sensin zd eyleyen bin yes mihnetten (Ey gelecein midi olan hrriyet! Sen, ne candan sevgiliymisin; Cihan, bin trl keder ve skntdan kurtaran sensin.) inasi azat kelimesiyle zulmden kurtulmay kastederken; Namk Kemal beyitte grld gibi, bu kavram, her trl keder ve skntdan kurtulma anlamnda kullanr. Namk Kemalin bu kavrama sosyal bir anlam ykledii aktr. Senindir devr-i devlet hkmn dnyya infz et Hd ikblini hfz eylesin hr trl fetten (Devlet, huzur ve saadet zaman senindir, onun iin dnyaya hkmn geir; Allah senin geleceini her trl beldan korusun.) Kilb- zulme kald gezdiin nzende sahrlar Uyan ey yreli r-i jiyn bu hb- gafletten (Gezdiin nazl yerler, zulm kpeklerine kald; ey yaral, kzgn, kkremi arslan, artk bu gaflet uykusundan uyan.) Namk Kemal, bu yedi beyitte hrriyetin yksek bir deer olduunu vurgular. Tanzimat Dnemi romanlarnda Batl anlamda birey bilincinin yava yava kendisini hissettirmeye baladn grrz. Bu dnem yazarlar, sosyal basklara ve hrriyeti snrlayan geleneklere kar kiisel hak ve zgrlkleri savunurlar. Bu savunma refleksi zamanla esaret teminin sorgulanmaya balanmas sonucunu dourur. 17. yzyln sonlarndan itibaren birok Avrupal yazar ve filozof insan dncelerle esaret messesesine kar kmaya balarlar. Fakat bu konunun gncel toplumsal bir mesele haline gelmesi, 1852 ylnda, Harriet Beecher-Stoweun Tom Amcann Kulbesi adl romannn yaymlanmasyladr.
Hrriyet Kasidesi, N.Kemalin hrriyet kavramn bir btn olarak ele ald en nemli edeb metnidir.
80
Ahmet Mithat Efendinin Esaret adl uzun hikyesi, Tanzimat edebiyatnda klelik sorununun ilk kez ele alnd eserdir.
Tanzimat edebiyatnda klelik sorununun ele aln, ilk defa Ahmet Mithat Efendinin 1870 ylnda yaymlad Lettif-i Rivyt serisinin ikinci srasnda bulunan Esaret adl uzun hikye ile balar. Bu hikyede, Zeynel adnda bir Osmanl efendisinin kkken satn ald Fatin ve Fitnat adnda biri erkek dieri kz iki kleyi evinde bytp daha sonra onlar evlendirmesi ve bu iki kahramann evlendikleri gece birbirlerinin kardei olduklarn renmeleri nedeniyle intihar etmeleri anlatlr. Bu ilk eserle kendisi arasnda birok eser yaymland hlde, bu dnemin edebiyatnda esaret (klelik) konusunu en geni ve en etkili ekilde ileyen yazar Samipaazade Sezaidir. Bu noktada, tpk Ahmet Mithat Efendide olduu gibi, Sezainin annesinin de erkez olduu akldan karmamak gerekir. Her iki yazarn da bu konuya ilgi duymalarnn arka plnnda, annelerinden dinlediklerinin ok nemli bir yer tuttuu aktr. Sezai, gerek 1888 ylnda yaymlad Sergzet adl romannda, gerek 1891 ylnda yaymlad Dn adl uzun hikyesinde yakndan tank olduu bu temay iler. Sergzet romannn ana kahraman kk yata Kafkasyadan zorla karlp stanbula getirilen ve deiik yerlere satlan Dilberdir. Sezai, btn roman boyunca satlan, ezilen, horlanan, oradan oraya frlatlan Dilberin zayfl ile evresinin zalimliini arpc bir ekilde ortaya koyar. Tanzimat Dneminde esaret temasnn ileniini Sezainin ahsnda, Zeynep Kerman maddeler halinde yle belirtir: Tanzimat Devrinde Trk edebiyatnda Batdan gelen nemli temlerden biri de esaret meselesidir. nceleri politik bir kavram olarak hrriyetin zdd olarak grlen esaret, daha sonra piyes, roman, hikye ve iirlerde genellikle romantik adan ele alnan sosyal bir tem hline gelmi ve okuyucuyu bu messesenin gayr-i insan taraflar zerinde dnmeye yneltmitir. Samipaazade Sezai, Sergzette hayata ve olaylara kk Dilberin gzleriyle bakar. Bu suretle yazar, ezen-ezilen, kuvvetli-zayf tezadn kuvvetli bir ekilde belirttii gibi, okuyucunun devaml surette ezilen, zayf ve ciz Dilbere acmasn, ktleri lanetlemesini salar. Samipaazade Sezai, esareti yalnz douya has bir messese gibi gstermi, Amerikadaki klelii ve Avrupa smrgeciliini grmezlikten gelmitir. Samipaazade Sezainin Sergzetinden sonra esaret temine daha birok eserde rastlyoruz. Bunlar arasnda dikkate deer olanlardan birisi Fatma Aliye Hanmn Muhdart adl romandr. Eserin kahramanlarndan Fazla kocasyla anlaamaynca intihara karar verir, fakat bunun byk bir gnah olaca ve annesiyle cennette buluamayaca dncesiyle vazgeer, alarak hayatn kazanmak ister. Devrin artlar iinde tek are bir eve khya olarak girmektir. Bu sebeple kendisini esirciye sattrr ve Msrl bir zenginin konana khya olarak girer, alarak istikbalini garantiye alr. Bu zm, Ahmet Mithat Efendinin erkez zdenlerdekine benzerse de, Fazlaya hrriyet salamas bakmndan da bir ayrlk gsterir. (Kerman, 2009, s. 115-116).
Eitim
Tanzimat sonras Trk kltr hayatnn en nemli unsurlarndan birisi hi phesiz eitim ve retim faaliyetleridir. Yeni hayat ve kavramlar zamanla yeni aydn tipi dediimiz bir topluluun ortaya kmas sonucunu dourmutur.
81
Btn bu deiimler ok fazla derine inmese de halk etkisi altna alr ve toplum, iinde bulunduu durumu sorgulamaya balar. lk hedef cehaletin ortadan kaldrlmasdr. Daha sonra kadnlarn ve ocuklarn eitimi konusu gndeme gelir. emsettin Saminin, Taauk- Talat ve Fitnat (1872) adl eserinde, kz ocuklarnn okutulmas konusu ne kar. Namk Kemalin ntibahnda (1876)ocuk eitimi zerinde durulur Mizanc Muratn, Turfanda m yoksa Turfa m (1890) isimli eserinde, eitim alanndaki almalarn yetersizlii vurgulanr. Ahmet Mithat, roman kahramanlar olan Yeryznde Bir Melekte efike, Bahtiyarlkta Senaiye, Taafffte Rasihe ve Mesail-i Mulakada Abdullaha; Samipaazade Sezai Sergzette Celle; Fatma Aliye Hanm Muhdartta Mehmet Efendi ve Mansur Beye Fransada eitli alanlarda eitim yaptrrlar. zellikle Namk Kemalin ntibahndan sonraki eserlerde iyi eitim alm olmak, roman kahraman iin bir stnlk nitelii tamaya balar. Ayrca Felatun Beyle Rakm Efendi, Yeryznde Bir Melek, Bahtiyarlk, Taafff, ntibah, Araba Sevdas, Sergzet, Turfanda m yoksa Turfa m gibi romanlarda mrebbiye sorunu olumlu ve olumsuz yanlaryla ele alnmaya balanr. Btn bunlarla birlikte; Ahmet Mithat Efendi, Namk Kemal ve Ziya Paa devlet tarafndan gnderildikleri yerlerde eitim ve retim alannda pek ok olumlu almaya imza atmlardr. Bu da onlarn konuya ne kadar nem verdiklerini gstermesi asndan nemlidir. Ayrca Mnif Paann 1861 ylnda Cemiyet-i lmiye-i Osmniyeyi kurduktan sonra bu bilim cemiyeti eliyle kard Mecmua-i Fnn, bilimin yaygnlamas ynnde atlm ilk nemli admlardandr.
Vatan
1853 ylnda balayan Krm Sava Ceride-i Havadis gazetesi araclyla kamuoyunda geni bir akis bulmutur. Hatta bu akis, halk ve aydnlar zerinde ksa srede etkisini daha da artrm; sonraki dneme damgasn vuracak en nemli kavramlardan birisi olan vatan kavramnn ortaya kna zemin hazrlamtr. Bu kavramn Namk Kemalin zihninde yer etmesinin arka plnnda, bu airin, bir serhat ehri olan Karsta yine bu savala ilgili birok olaya bizzat ahit olmas yatmaktadr. Bu, bir savan kendi zamanyla birlikte sonraki zamanlar da derinden etkilediinin somut bir ispatdr. Bu adan Krm Sava, hem Trk tarihi hem de Trk kltr tarihi asndan ok nemli bir yere sahiptir. Vatan kavramn birok eserinde ileyerek kamuoyuna mal eden yazar Namk Kemaldir. Hrriyet Kasidesinde Vcdun kim hamr-i myesi hk-i vatandandr Ne gam rh- vatanda k olursa cevr mihnetten (Vcudun mayasnn hamuru, vatan toprandandr; dolaysyla vatan urunda/yolunda ekecei eziyet ve skntlarla toprak olursa bunda zlecek ne var?) diyen Namk Kemal vatan, urunda lnecek temel deerler snfna dahil eder. Namk Kemal, 1873 ylnda, bret gazetesinde yaymlad Vatan makalesinde bu konuyu kendi dneminin ok ilerisinde bir yaklamla ele alr. Ona gre st ocuklar beiini, ocuklar elendii yeri, genler geimlerinin saland yeri, ihtiyarlar dnyadan ellerini eteklerini ektikleri yalnzlk kelerini, ocuk annesini, baba ailesini ne trl duygularla severse, insan da vatann yle duygularla sever. nk, zerinde yaayanlarn hrriyeti, rahat, hakk, menfaati, vatan sayesinde ayakta kalabilir.
Vatan kavramn bata Hrriyet Kasidesi olmak zere birok eserinde ileyerek kamuoyuna mal eden yazar Namk Kemaldir.
82
Namk Kemal, yine ayn makalede, kendisi zerinde ok byk etkisi ve emei olan inasinin, milletim nev-i beerdir, vatanm ry- zemin eklindeki msrasna iddetle itiraz eder: Bir millet iin o kadar uzak bir gelecee gz dikerek, insanln birlemesi adna vatan fikrini kaldrmaya ynelmek, hirette rahat etmek midiyle kendini ldrmek gibidir der.
SIRA SZDE
Namk Kemalden nce vatan kavramn ele alan balca airler hangileridir. Bunlardan SIRA SZDE birinin gazelini bulup okuyunuz.
DNELM
Tarih, tarihsel olay, dnce ve ahsiyetlerin edeb S O R U eserlerde kendilerine yer bulmalar ile tema olarak kendini gsterir. DKKAT
Tarih
DNELM
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trk edebiyatnda en son ortaya kan edeb temalardan birisi de tarihtir. Bu eksiklik zerinde R U defa duranlarn banda Namk Kemal gelir. Terceme-i Hl-i S O ilk Emir Nevruz Mukaddimesinde; mem-i kadme ve hzradan faziletle marf olanlarnn nmne-i imtisal almaa lyk bir vaka-i tarihiyyeleri yoktur, ki ya DKKAT bir airlerinin kuvve-i hayli veya bir edblerinin mahret-i kalemiyle hfza-i itibar- millete nak edilmi olmasn. Dir ki akvm- slmiyyenin hn- feyyz SIRA SZDE her asrda mucizt- ftrattan madd birok ezm yetitirdii hlde edebiyatmz bu devre gelinceye kadar bir meslek-i sahha giremediinden, ekserinin messiri aramzda AMALARIMIZ unutulmu ve belki yda bile alnmamtr. Hatta nmlabtn btn r dahi olsa olsa tevrh-i mufassalada grlr dedikten sonra N. Kemal, bugn ok nemsediimiz birok hadisenin nceleri sradan iler hkmnde kabul edildiine, akllaraTaknlk verecek olaanst olaylarn gnlk, sradan olaylar gibi K A P deerlendirildiine ve atalarmzn bugne olumlu etkileri olabilecek hikyelerinden gerektii kadar yararlanlamad grne vurgu yapar. Namk Kemalin, nemli tarihL E V Z Y O N edebiyatlar tarafndan yeniden ilenmesi ve bu sayede geT E olaylarn lecek kuaklara rnek olarak sunulmas konusunda syledikleri, gnmzde de nemini korumaktadr. Namk Kemal, Evrk- Perin isimli eserinde Selhaddn Eyybnin, Ftihin N T E R Selimin biyografilerine yer vererek bu ahsiyetleri n plna kave Yavuz Sultan N E T rr. Bu, Namk Kemalin, tarihe ve tarihsel kiiliklere bakndaki isabeti gstermesi bakmndan nemlidir. Ayrca onun, 1880 ylnda, ilk tarihsel roman olan Cezmiyi de kaleme aldn unutmamak gerekir. Namk Kemalden sonra bu konudaki en bilinli ikinci adm Abdlhak Hamit tarafndan atlmtr. airin zellikle Merkad- Fatihi Ziyaret ve Kabr-i Selim-i Evveli Ziyaret isimli iirleri tarih muhtevas, tarihe uygun ses tonu ve sembollerindeki tarih armlar bakmndan olduka zengindir. Bu eserlere yazlan nazireler, mektuplar ve deerlendirme yazlar iki iirin devrinde uyandrd yansmalar gstermesi bakmndan nemlidir. Namk Kemal ve Hamitin yan sra Tanzimat Dneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, emsettin Sami gibi aydnlar da tarihe ve tarihsel konulara eserlerinde yer vermilerdir.
nce Hastalk
nce hastalk olarak tanmlanan verem, Trk edebiyatnda ilk defa Namk Kemalin 1873 ylnda yazd Zavall ocuk adl tiyatro eserinde grlr.
Avrupa edebiyatnda nce Abb Prevostun Manon Lescauxu ile Alexandre Dumas Filsin La Dame aux Camelias (Kamelyal Kadn)nda grlen ve ince hastalk olarak tanmlanan verem, Trk edebiyatnda ilk defa Namk Kemalin 1873 ylnda yazd Zavall ocuk isimli tiyatro eserinde grlr. Bu tiyatronun z, Namk Kemalin 1872de brette yaymlad Aile adl yazda sakldr. Kemal, bu yazda yle bir mantk gelitirir: Ailede ncelikle bir aile reisi vardr. Bu aile reisi de geriye doru gittiimizde bir ocuktur. Byr ve evle-
83
nir. Daha sonra ocuklar olur. ocuklarndan kz olan kkken oyuncak bebeklerle oynar. O, ocukken bebeini nasl istedii yerde uyutur, oyuncak bebek buna itiraz edemezse; kz byynce de annesi onu istediiyle evlendirir, kz ocuu buna kar kamaz. Kz ocuunun istemedii halde birisiyle zorla evlendirilmesi onun zamanla ince hastala yakalanmasna neden olur. Namk Kemal Aile isimli yazsnda anlatt bu durumu, Zavall ocukta yazya dker. Bu oyunda da efika adl gen bir kzn, annesinin tamah ettii madd menfaatler uruna, sevdii gen erkek yerine istemedii zengin ve yal bir paa ile evlendirilmesinden doan felketler anlatlr. Eserin sonunda efika ile sevdii gen At lrler. Gen Atnn ila iip intihar ettii sahne Victor Hugonun nl dram Hernaninin sonundaki dramatik intihar sahnesini hatrlatr. Namk Kemalin bu eseri kendisinden sonra gelen gen yazarlara ilham verir. Recaizade Mahmut Ekrem Vuslat; Abdlhak Hamit de li Kz adl tiyatro eserlerini Zavall ocukun etkisiyle yazarlar. Trk edebiyatnda Tanzimattan sonra ortaya kan verem (ince hastalk) temi, Servet-i Fnn Dnemi edebiyatnn hkim ana unsurlarndan birisi olmutur.
teki Temalar
Btn bu temalarla birlikte daha birok tema Tanzimat Dneminden sonra Trk edebiyatnda kendisine yer bulmutur. Bunlardan kimi rnekler aada verilmitir: Avrupa anlamda yokluk dncesini Trk edebiyatnda Adem Kasidesi isimli iirinde ilk defa ileyen Akif Paa olmutur. Bu tema, daha sonra, Ziya Paa ve Abdlhak Hamiti de etkiler. Tabiat (doa) temi, Trk edebiyatnda Abdlhak Hamite kadar dekor olmann bir adm tesine geemez. Hamit, 1879da yazd, Trk edebiyatnn ilk pastoral iirlerinden birisi olan Sahra ile bu ksrdngy krar ve Trk iirine Batl anlamda tabiat grn getirir. Ziya Paa, Namk Kemal, Ahmet Mithat Efendi ve Abdlhak Hamit gibi Tanzimat Dnemi yazarlar, eserlerinde, d lke izlenimlerine de yer vermeye balarlar. Ahmet Mithat Efendinin Bahtiyarlk (1885) ile Nabizade Nazmn Karabibik (1890) adl eserleriyle ky ve dolaysyla Anadolu hayat edebiyatta tema olarak ilenmeye balar. Gerek Tanzimattan sonra deien ierikle ortaya kan, gerek Bat edebiyatnn etkisiyle daha ok evirilerin Trk edebiyatna soktuu yeni temalar, bir gei sreci olan Tanzimat Dnemi sonrasnda gelierek varlklarn srdrmlerdir.
Yokluk dncesini Trk edebiyatnda Avrupa anlamda ilk defa ileyen Adem Kasidesi isimli iiriyle Akif Paadr.
84
zet
A M A
Yeni Trk edebiyatnda ikilik fikrinin ortaya k ve eitleri hakknda bilgi sahibi olmak. Yeni Trk edebiyatnn en temel niteliklerinden birisi; oturmu klsik deer yarglar ile yeni deer yarglarnn mcadelesi ve bu mcadelenin sonucunda bu iki atma alannn toplumda ve edebiyatta kendilerine yer bulma abasdr. Bu durum, toplumda, zamanla ortaya kacak ve etkisi yer yer bugne kadar devam edecek olan zihniyet ve davran ikiliine zemin hazrlamtr. Toplumda ve sosyal hayatta gze arpan bu ikiliklerin en dikkat ekici olanlarn yle sralayabiliriz: Matbaa-hattatlk meslei, Alaturka-alafranga, Alayl-mektepli, Eski-yeni, Klsik-Modern, lim ve fazilet-cehalet Dou-Bat Cumbal ev-kk, saray ve apartman dairesi. Dolaysyla yukardaki bu ikiliklerden de yola karak, Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle modern Trk edebiyat bir medeniyet kriziyle balar diyebiliriz.
AM A
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda temalarn dnmn kavramak. Kahramanlk, devlet byklerini vme ve yerme, genel anlamda din ve din konular, hayal ve gerek gibi temalarn divan edebiyatndaki kullanmlar ile Tanzimat sonrasndaki kullanmlar arasndaki ekil ve ierik farklar, bizim bu iki dnemi somut olarak anlamamz kolaylatrmaktadr. Bu temalarn deimesinin arkasnda, tm unsurlaryla hayatn ve insann deimesi yatar. Tanzimat sonras Trk edebiyatnda ortaya kan yeni temalar hakknda fikir sahibi olmak. Grc usulyle evlenme, esaretten hrriyete, eitim, vatan, tarih, ince hastalk (verem) gibi nispeten yeni temalar deien insan ve hayatn edeb esere yansmalardr. Bu yeni temalarn ortaya knda yeni trlerin ve Bat etkisinin izlerini unutmamak gerekir.
A M A
85
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Tanzimat sonras Trk kltr hayatnda ortaya kan ikiliklerden biri deildir? a. Zihniyet-davran b. Alayl-mektepli c. Gzel-irkin d. Alaturka-alafranga e. Dou-Bat 2. Trk milletinin deerler sisteminde ciddi bir anmaya neden olan ikilik ve dnm yeni kt redifli iiriyle Trk edebiyatnda en gzel ve en arpc ekilde ifade eden air, aadakilerden hangisidir? a. Namk Kemal b. Ziya Paa c. Ahmet Mithat Efendi d. inasi e. Ahmet Vefik Paa 3. Acep midir medeniyet resl dense sana? diyerek velinimeti Mustafa Reit Paay medeniyet resulne benzeten air aadakilerden hangisidir? a. Baki b. Ziya Paa c. Namk Kemal d. Muallim Naci e. inasi 4. Bulundum ben dahi drif-y Bblde Feltunu beenmez anda ok divneler grdm diyen air, temelde aadakilerden hangisini eletirmektedir? a. Avrupa lkelerini b. Gazeteleri c. Misyonerleri d. Hkmeti e. Ziya Paay 5. air Evlenmesi adl tiyatro oyununun ana temas, aadakilerden hangisidir? a. Grc usulyle evlenme b. Vatan c. zlem d. Esaret e. Ak 6. Tanzimat Dnemindeki roman kahramanlarnn nemli bir ksm nerede almaktadr? a. Fabrikalarda b. Tarm sektrnde c. Kalemlerde d. Babalarnn ilerinde e. Okullarda 7. Tanzimat Dneminin en nemli temalarndan birisi olan esaret, ilk defa hangi tarihte kim tarafndan ve hangi isimli eserde ana tema olarak kullanlmtr? a. 1870/Ahmet Mithat Efendi/Esaret b. 1888/Samipaazade Sezai/Sergzet c. 1876/Namk Kemal/ntibah d. 1872/inasi/Taauk- Talat ve Fitnat e. 1880/Namk Kemal/Cezmi 8. Mizanc Murat, 1890 tarihinde yazd Turfanda m yoksa Turfa m isimli eserinde eitimle ilgili hangi temay ilemitir? a. Kzlarn eitimi b. retmen sorunu c. Yabanc dil sorunu d. renci sorunu e. Eitim alanndaki almalarn yetersizlii 9. Namk Kemalin vatan kavramn ilemesinin arka plannda bulunan serhat ehri, aadakilerden hangisidir? a. Kars b. Sofya c. Edirne d. Gelibolu e. Magosa 10.1873 ylnda yazlan Zavall ocuk isimli tiyatro eserinde, Trk edebiyatnda aadaki temalardan hangisi ilk defa ilenmitir? a. Esaret b. Vatan c. Tarih d. Verem e. Batl anlamda tabiat
86

1. c 2. b Yantnz yanlsa Giri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Temalarn Dnm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Devlet Byklerini vme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Devlet Byklerini Yerme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Temalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Yukarda kimi rneklerini verdiimiz, devlet adamlarn vme ya da yerme amacyla yazlm balca eserler unlardr: eyh, Harnme Fuzul, ikyetnme Badatl Rh, Terkib-i Bend Gft, Terift- uar Nef, Sihm- Kaz Nabi, Hayriye Ziya Paa, Zafernme erhi Ziya Paa, Terkib-i Bend Muallim Naci, Terkib-i Bend-i Muallim Naci air Eref, stimdd, ah ve Padiah, Hasbihl, randa Yangn Var Halil Nihat Boztepe, Aa Kasidesi. Sra Sizde 3 Namk Kemalden nce vatan kavramn ele alan balca airler ve bir rnek: Kk Ouz Kaan Destanna kadar indirilebilecek bu kavram Trk edebiyatnda ilk defa 15. yzyl airlerinden Ahmed kullanmtr. Namk Kemalden hemen nce vatan kavramn iirlerinde ileyen balca ahsiyetler; Sleyman di, Mehmet Halis Efendi ve Osman Nevrestir. Osman Nevresin vatan redifli bir gazeli: Takarrr eyleyeli ezberimde hubb- vatan Birinci meseledir defterimde hubb- vatan (Vatan sevgisi zihnime yerleeli; bu benim iin birinci konudur, en nemli konudur.) Coar deniz gibi emim teltum ettike Dilimde gayret-i millet serimde hubb- vatan (Gnlmde millet gayreti bamda vatan sevgisi dalgalandka, gzlerim deniz gibi coar.) Takallbt- felekle halel-pezr olmaz Elest myesidir gevherimde hubb- vatan (Vatan sevgisi zmde elest mayasdr, dnyadaki deiimler onu deitiremez, bozamaz.) Harm olur bana mey b- kevser dahi olsa Temessl eylemese sgarmda hubb- vatan (Kadehimde vatan sevgisi ekillenmese, kevser suyu da olsa iki bana haram olur.) Cihna bakmam eer cennet olsa da Nevres Teltum etmese em-i terimde hubb- vatan (Nevres, vatan sevgisi slak gzlerimde dalgalanmasa, cennet de olsa dnyaya bakmam.)
3. e 4. d 5. a
6. c
7. a
8. e
9. a
10. d

Sra Sizde 1 air Smnin ehzade Mustafa iin yazd uzun mersiyesinin yukardaki dizeleri bugnk dile yle evrilebilir: Ey cmertlik, iyilik hazinesinin padiah senin adaletin bu mudur? Cihan padiah olmusun, sendeki ltuf, iyilik bu mudur? Padiahlar ki hepsi senin baban-dedendir, onlarn ezelden beri tresi bu mudur? Tedbir almas gerekenin anlay ve kavray bu mudur? Senin mahlasn Muhibb(sevgiye ait, sevgiyle ilgili)dir. Mahlasn sevgiyle ilgili bir kelimeden alan senin (oluna) sevgin bu mudur? Mustafa gibi cierinin parasna(ocuuna) efkatin bu mudur? Onu(ehzade Mustafay) hile ile ldrdn senin drstln bu mudur? Dmanlarn szleri seni etkiledi, senin sevdiine olan sevgin, gvenin bu mudur? Haksz yere kan dkyorsun, olunu ldryorsun, yani halifelik haksz yere kan dkmek midir? Mustafa ne oldu, hani ne yaptn a padiahm?
87
Akay, H. (1998). Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnda Yeni Fikirler. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Ggn, , (1987). Nmk Kemal. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ggn, , (2001). Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii, Btn iirleri ve Eserlerinden Aklamal Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Kaplan, M. (1997). Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 1, stanbul: Dergh Yaynlar. Kerman, Z. (2009). Yeni Trk Edebiyat ncelemeleri. stanbul: Dergh Yaynlar. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. zn, M.N. (1997). Namk Kemal ve bret Gazetesi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Parlatr, . (1987). Tanzimat Edebiyatnda Klelik. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Timurta, F.K. (1987). Bk Divanndan Semeler. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar Yeti, K. (1989). Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Yldz, S. (2006). Tanzimat Dnemi Edebiyat. Ankara: Nobel Yaynlar.
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; iirde nazm eklini tanmlayabilecek, Tanzimattan gnmze kadar devam eden Trk iirinde kullanlan nazm ekillerini tanyabilecek, Trk iirine Batdan ve baka edebiyatlardan hangi nazm ekillerinin geldiini gsterebilecek, Geleneksel nazm ekillerinde ne gibi deiiklikler yapldn kaydedebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Msra Nazm ekli Biim Dz kafiyeli nazm ekli Vilanel Terza Rima Terner apraz kafiyeli nazm ekli Pantun Rondel Rima-Plat Ottava Rima Triyole Sone Rondo Balad ambos Serbest nazm ekli
erik Haritas
GR YEN TRK EDEBYATINDE NAZIM EKLLER GELENEKSEL YERL NAZIM EKLLER YABANCI EDEBYATLARDAN ALINAN NAZIM EKLLER SERBEST NAZIM EKLLER
Yeni Trk Edebiyatna Yeni Trk Edebiyatnda Nazm Giri ekilleri
Yeni Trk Edebiyatnda Nazm ekilleri

GR
Nazm ekli (Nazm Biimi): ekil iin form, biim, d kalp, d yap, ereve, ieriin iskeleti, iirin kompozisyonu gibi karlklar da kullanlmaktadr. ekil, iiri bir lye gre bimektir. iirin nazm ekli, onun organik yapsn oluturur. Genelde msralarn kmeleni ve kafiyelerin sralan dzeni olan ekil, sz unsurlarn mmkn olan en uygun biimde iirde yerletirmek, dzenlemek, toparlamak ve yaymaktr. Msralarn saysna, bekleniine ve kafiyelerinin dzenine gre iire yerletirilmesine o iirin nazm ekli (nazm biimi) denir. iirin btn gzelliini onun ekli ortaya koyar. Unsurlar mkemmel bir ekilde rme sanat olan ekil, iire en ideal nizam vermek, dank unsurlar ahenkli, gzel bir dzene sokmaktr. ekil, iir iin gerekli olan unsurlar barndran ve gereksizleri dta brakmay salayan ereve bir yapdr. iirin yapsnn olmas gereken hacim iinde yerini bulmasnda eklin toparlayclnn rol byktr. ekil, iirin i ve d unsurlarn birbirleriyle anlaml ilgilere sokarak estetik bir kompozisyona kavuturmaktr. Msralar, kelimeler, duygular, dnceler, hayaller, ses, grnt, dil, slup arasnda tam bir uyumu, organik bir btnl ancak iyi bir ekil abas salayabilir. Karmakark ve dzensiz, uup kac olan, kaygan ve soyut duygu ve dnceleri bir nizam altna almak, dzene sokmak, gzel, uyumlu bir yap iine yerletirmek ekil zenini gerektirir. ekli mkemmel bir iirde gereksiz bir kelime olmad gibi eksik bir kelime de yoktur. Olmas gereken her ey yerli yerinde bulunmutur. ekil, iirin ieriinden bamsz deil tam tersine onunla belli bir btnle ve anlama kavuabilen boyutudur. iirin ierii kendine uygun eklini de retir. Bu iki unsur, birlikte ortaya kar, birbirlerini besler ve birbirleri iin gerektirici konumundadrlar. Msra (Dize): Msra, dizilmi, sralanm, dzenlenmi demektir ve bu yzden Trkede dize (dzenlenmi, dizi durumuna sokulmu sz) karl verilmitir. Arapada ise kap kanatlarndan her birine msra denir. Geleneksel Dou-slam iirinde her beyit iki kanatl bir kap ve ev olarak dnlm, bu kanatlardan birine de yani beytin satrlarndan birine de msra denmi. Nazmn her bir satrna msra denir. Ancak bu satr, anlam btnlne gre deil, tartma gre blmlenmi bir ifade blmdr. Msra, bir nazm birimidir ve manzum metnin en kk parasdr.
ekil (biim), genelde msralarn kmeleni ve kafiyelerin sralan dzeni ile ilgilidir. Ayrca sz unsurlarn iirde mmkn olan en uygun biimde yerletirmek, dzenlemek, toparlamak ve yaymak da biimle ilgili bir itir. Msralarn saysna, bekleniine ve kafiyelerinin dzenine gre iire yerletirilmesine o iirin nazm ekli denir.
90
Nesirdeki cmlenin karl olan msra (dize) iirdeki en temel birimdir.
Nazm birimi, iirin nazm ekli ls olarak kullanlan en kk anlaml ve uyumlu gesidir.
iirde de en temel birim msradr. Msra, nesirdeki cmlenin karldr; ancak msrada bir hkm cmlesinin bitmesi gerekmeyebilir. iirde tamamlanm bir cmle, bir msrada yer alabilecei gibi birden fazla msraya da yaylabilir. Msra, grn, ekli itibariyle iirde bir satrdr. Msra, nefes almay en uygun biimde disipline eden bir yapdr. Divan iirinde her anlamda mkemmel ve gzel olarak retilen msralara msra- berceste deniyordu. Yeni Trk iirinde fazla olmasa da duygu ve dncenin younlatrlm olarak sunulduu hikmetli ataszlerine benzeyen bir msralk iir metinleri de bulunabilmektedir. Talat Sait Halman, Birler bal altnda bu tr tek msralk metinler retmitir. Onlardan n rnek olarak alyoruz: En ulu insanlara en ok ulunur. Doludizgin giden at, nefret eder dizginden. Bayku bile sevgiyle gzeldir. Geleneksel Trk iirinin en temel birimi msra idi. Derli toplu, mkemmel msra kurma zeni ok nemliydi. Ancak Bat etkisinde gelien edebiyatta msra mkemmellii yerine iirsel temel g, iirin tamamna yaylmaya alld. rnein Tanzimat, Servet-i Fnun ve Garip iirinde msrada younlama ve mkemmel msra retme kaygs pek yoktur. Bu bakmdan msrann dilsel yaps zerinde baz deiiklikler grlmektedir. Mesela msralar birletirilir, blnr ya da yerleri deitirilir. Bazen de msralar bo braklr. Msralarn kmeleni ekline msra dzeni, msralarn kafiyelerinin sralan tarzna kafiye rgs, iirin msra dzeni ve kafiye rgsne gre ald ekle de nazm ekli denir. Dolaysyla nazm eklinde msralarn beklenilerine gre oluturduklar ekil ve kafiyelenme sistemleri esas alnacaktr. Msralar gerek kafiyelerine gerek anlam btnlklerine gre beklenirler ve bu beklerin toplam olarak da iir ortaya kar. Dolaysyla ekil, msralarn bekleni, sralan ve kafiyelerine gre dzenleni biimidir. iirin nazm ekli ls olarak kullanlan en kk anlaml ve uyumlu unsuruna nazm birimi denir. Nazm birimi, baz iirlerde msra, bazlarnda beyit, bazlarnda bent, bazlarnda cmle olabilir. Nazm birimi bir bakma nesirdeki paragrafa benzetilebilir. slamiyetten nceki Trk iirinde nazm ekillerinin birimi drtlktr. slam medeniyeti etkisinde gelien Trk iirinde Arap ve Acem iirine zg nazm ekilleri grlmeye balar. Bu ekillerin nazm birimi beyittir. Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde ise genellikle msradr. iirde ekil, btnl salayan, deiik unsurlar derleyip toparlamaya yarayan bir yapdr. Bunu anlamak iin u yoklamalar yaplmaldr: Btnlk beyitte mi, ktada m, iirin tamamnda m salanm? Kompozisyon iirin btnne mi yaylm? iirin unsurlar merkez btnl tamamlayan uyumlu birer unsur mu? Duygu, hayal, dnce, insan, ruh, tabiat, eya, ses, ekil, vezin, kafiye arasnda tam bir uyum var m? ekil, airin duygu, dnce ve hayallerini snrlayan, boan, ezen, daraltan, budayan engel olucu bir ba deil, tam tersine onun i dnyasn ifade etmeye kolaylk salayc bir ereve olmaldr. Plastik sanatlardan gelen bir etkilenmeyle iirde ekil mkemmellii zerinde en fazla parnasyenler durmutur. Onlar, bir heykeltran heykel zerinde gsterdii ekil hassasiyetini iirin vezin, kafiye, msra, nazm ekli gibi ekil unsurlar zerinde gstermeye altlar; iirde asl olann mkemmel bir iir ekli yani yaps ortaya koymak olduuna inandlar. iirde ekil konusuyla ilgili olarak adna formalizm denilen ve ierikten, zden yoksun ya da buna nem vermeyen, salt dil ahengini ve biim mkemmelliini esas alan bir anlay da vardr.
6. nite - Yeni Trk Edebiyatnda Nazm ekilleri
91
YEN TRK EDEBYATINDA NAZIM EKLLER

Klasik Trk edebiyatnda genellikle kurallar belirlenmi nazmn sabit ekilleri kullanlmt. Hemen hemen her air ayn nazm ekilleriyle yazyordu. Tanzimat Dneminden itibaren ise Trk airleri geleneksel nazm ekillerini aynen kullanmaya devam ettikleri gibi gerek divan iiri sabit nazm ekillerinin deitirilmi ekillerine gerek yabanc edebiyatlardan aldklar gerekse kendi icat ettikleri nazm ekillerine de yer verdiler. 19. yzyln ortalarnda Bat uygarl dairesine girmeye balayan Trk toplumunun edebiyat da Bat etkisine ald. Bu balamda zamanla Batdan alnma nazm ekilleri de ortaya kmtr. Cumhuriyetten sonra ise nceden belirlenmi nazm ekillerine tabi olmayan, her bakmdan serbest nazm ekilleri yaygnlat. Burada yalnzca Tanzimattan gnmze kadar devam edegelen ve geleneksel nazm ekillerinden farkl olan yeni Trk iiri nazm biimleri zerinde durulacaktr. Tanzimattan itibaren iirin ekil yapsna ilikin baz deiiklikler ve yenilikler ortaya kt. Bunlar ana hatlaryla yledir: iirlerin konularna uygun zel adlar vardr. iirin tamam genelde ayn konudadr. Bentlerle kurulan nazm ekillerinde bentlerin msra says ayn olmayabilir. Yani iir, eit bentlerden olumayabilir. Bent, kendi bana anlaml ayr bir btn deil, iirin bir parasdr; dolaysyla iirin genel anlamna baldr. Nazm birimi msradr. Cmle ikiden fazla msrada da tamamlanabilir. Yeni Trk iirinde kullanlm olan nazm ekillerini ayr ayr grelim:
Bent, birka blmden oluan iirlerin bir blmne verilen addr.
GELENEKSEL YERL NAZIM EKLLER

Geleneksel ve yerli olan nazm ekillerinin bir blm halk iirinden, bir blm de divan iirinden alnmtr.
Halk iirinden Alnan Nazm ekilleri

zellikle II. Merutiyetten sonra milliyetilik akmnn etkisiyle Trk iirinde kayda deer lde halk edebiyatna ynelme eilimi bagstermitir. Bu balamda eitimli/kentli baz airler, hece vezninin ve sade dilin yannda halk iirine zg baz nazm ekillerini de alp kullanmlardr. Ancak ayn nazm ekillerini kullanmakla birlikte aralarnda baz farklar da bulunmaktadr. Eitimli/kentli airler, halk airinden farkl olarak iirin konusuna uygun zel bir isim verirler. Son drtlkte mahlslarna yer vermezler. iirin tamamna tek bir konuyu yayarlar. Dil, slup ve konular sei ve ileyi bakmlarndan da kentli air duyarlna zg bir tutum sezilmektedir. Eitimli/kentli airler koma, sema, mani gibi halk iiri nazm ekillerine yer vermilerdir.
Eitimli/kentli air, halk airinden farkl olarak iirine konusuna uygun zel bir isim verir.
Divan iiri Kaynakl Nazm ekilleri

Tanzimattan gnmze kadar devam edegelen yeni Trk iirinde divan iirinin sabit nazm ekilleri aynen kullanld gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyatmzda baz deiikliklere uratlarak yer almtr. Bu tr metinlere bir yenilik olarak zel ad verilmi ve iirde konu btnl salanmtr. Bu nazm ekilleri Tanzimat Dneminde yaygn olarak kullanlm; ama Servet-i Fnun Dneminden itibaren kullanm oran nemli lde azalmtr. Cumhuriyet Dneminde ise Behet Necatigil, Attila lhan, Turgut Uyar, Ziya Osman Saba, Mehmet narl, ahin Uar, Nazir Akaln gibi airler, kimi iirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve ruba gibi divan iiri sabit nazm ekillerini vezin, kafiye dzeni ya da ierik asndan bazen aslna uya-
92
rak bazen de uymayarak veya kimi deiiklikler yaparak kullanmlardr. Bu nazm ekillerinin her biri iin ayr ayr rnek vermeyi gereksiz buluyoruz. Bunlara rnek olmak zere Nazir Akalnn gazel nazm ekliyle yazlm, ancak baz deiiklikleri olan ark- Felek Gazeli adl iirini alyoruz: Gel rindne leme brnver a gnl Kapldn gam ile dem srver a gnl Bu gurbet bahesinden hzn devir bir mr Kimsesizler gznden szlver a gnl Sneye ek cefy eer yrdan gelirse Ayr ne derse desin ho grver a gnl
SIRA SZDE
Firavun ehrmlar ksa kutlu yoluna SIRA SZDE Kym eyle stne yryver a gnl Bakentleri brrken dilindeki nameler DNELM Eylllerden sz da gel aa ad ver a gnl
S O R U imdi siz de Cumhuriyet Dneminde, kimi iirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, SIRA SZDE muhammes ve ruba gibi divan iiri sabit nazm ekillerini kullanm Behet Necatigil, Attila lhan, TurgutKUyar, Ziya Osman Saba, Mehmet narl, ahin Uar, Nazir Akaln giDK AT D N E L bu bi airlerdenbirinin M tarzdaki iirlerinden birini bulmaya alnz.
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT SIRA T A P K SZDE
Esas olarak nitemiz, yeni Trk iirinin nazm ekillerini ele aldndan divan S O R U ve halk iirine ilikin nazm ekilleri zerinde fazla durmuyor; bunlar bu konularda yazlmAMALARIMIZ szbilimi (retorik) kitaplarna brakyoruz. rnein Prof. Dr. Cem DilDKKAT inin rneklerle Trk iir Bilgisi adl kitab bu konuda iyi bir kaynaktr.
SIRA SZDE K T kullanlan ve nazmn sabit ekilleri dediimiz nazm ekilleri hakknDivan edebiyatnda A P da ayrntl bilgi iin u kitab okuyunuz: Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1997. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Tanzimat Dneminden itibaren Batllama hareketleriyle birlikte Trk airleri, Bat NTERNET edebiyatlarndan ya da baka edebiyatlardan baz nazm ekillerini alm; bunlar ya aynen ya da LbazZdeiiklikler yaparak uygulamlardr. Bunlarn balcalar yledir: TE EV YON
YABANCI EDEBYATLARDAN ALINAN NAZIM EKLLER A P K T
TELEVZYON
kilikler
NTERNET
Dz Kafiyeli Nazm ekli: Couplet. Eleme. Yeni mesnevi. Fransz edebiyatnNT RNE dan alnmtr.E Her Tbeyit kendi arasnda kafiyelidir. Klasik Trk iirindeki mesnevi nazm ekline benzer. Ancak mesneviden farkl olarak her beyit kendi iinde ayr bir anlam btnlne sahip deildir. iirde konu btnl olduundan beyitler anlam bakmndan birbirine baldr. Mesnevide aruzun ksa kalplar kullanlr; dz kafiyeli ekillerde ise aruzun her kalb ve hece vezinlerine yer verilebilir. Mesnevi hacim bakmndan daha geniken; dz kafiye daha ksa olabilmektedir. Kafiye dzeni yledir: aa-bb-cc-dd..... rnek: Mehmet kifin Leyl iirinden:
93
afaklar fer-i rhn, fecr-i sdklar erndr, Hillim, gklerin kalbinde yer tutmu otandr; Eznlar nevbetindir: nletir ebd hayetten; Cihzndr alemler, kubbeler inmi meiyyetten; Cematlar klendir. Kbeler haclen.. Gel ey Leyl, Gel ey cndan yakn cnn ki giplerdesin hl, Gnmz Trkesiyle karl: afaklar yolunun dei, gerek afak vakitleri randr, Hillim, gklerin kalbinde yer tutmu otandr; Eznlar nbetindir: Korkudan her taraf inletir Cihzndr alemler, kubbeler inmi Allahn iradesiyle; Topluluklar klendir. Kbeler gelin odandr. Gel ey Leyl, Gel ey cndan yakn cnn ki bilinmezliklerdesin hl,
lkler
msral bentlerden oluan iirler. Nazm birimleri lkler hlinde dzenlenir. Bu nazm ekilleri bizde ilk kez Tanzimat Dneminde uygulanmaya balad. Abdlhak Hamitin Zhre-i Hind, Rakkse gibi iirlerinden sonra yaygnlat. Trk airleri, genellikle sabit nazm ekillerine uymayan, kafiye dzenini ve msra kmeleniini kendilerinin belirledii deiik lklere yer vermilerdir. Bize Batdan gelen ve kurallar belli l nazm ekillerinin bazlar unlardr: Vilanel: Villanelle. Daha nceleri ky trklerine bu ad veriliyordu. Ancak Fransada 16. yzyldan itibaren bu nazm ekli bilinen hlini ald. Bent says genellikle 4, 6 veya 8dir. Biri ak dieri kapal iki kafiye kullanlr. 1. ln 2. msra kapal (vurgulu) kafiye ile bitiyorsa dier 2 msra ak kafiyeli ve dier lkler de buna gre olmaldr. 1. ln 3. msra, sonuncu ln son msrandan sonra 4. msra olarak tekrar edilir. Msralarn hece says genellikle 7 ile 10 arasndadr. lk lkteki ilk ve son msra dier lklerde nakarat gibi tekrar edilir. 1. ln ilk msra, 2. ve 4. ln son msra; 1. ln son msra, 3. ve 5. ln son msra olarak bylece dnml halde tekrar eder gider. rnek: Edip Ayelin ocukluk iiri: Bir deva yok bu kkleen derde, Gemiyor, gemiyor gnl yaras! Nerdesin, en ocukluum nerde? Glgem olmu uzun bir iz yerde, Bir byk sevgi alnmn karas. Bir deva yok bu kkleen derde, Ufka baktm: O bir inik perde... Bahtmn bir harabe manzaras. Nerdesin, en ocukluum nerde? Aya baktm: Kserdi gklerde... Bitmiyor rzgrn da yaygaras. Bir deva yok bu kkleen derde,
94
Bir isim kald imdi ezberde... Kanyor t iimde hatras, Nerdesin, en ocukluum nerde? Terza Rima: rk kafiye. rk l. 3 msral bentlerden ve sonda bamsz bir msradan meydana gelir. Bent says snrl deildir. Her ln orta msra altta gelen ln 1. ve 3. msralaryla kafiyelidir. Son ln orta msra da iirin sonuna eklenen bamsz msra ile kafiyelidir. Kafiye dzeni yle gsterilebilir: aba, bcb, cdc, ded, efe, f. Her ln ayr anlamda olmasna ve son bamsz msran ise iirin en gzel msra olmasna dikkat edilir. Bu nazm ekli, ilk kez talyan edebiyatnda Dante tarafndan kullanlmtr. Dantenin Divina Commedia adl eserinde bunu grmek mmkndr. Ayrca yine talyan air Petrarque ve Boccaccio tarafndan da kullanld. Terza rimay Franszlar 16. yzylda aldlar; fakat en gzel rneklerini 19. yzylda verdiler. Thophile Gautier ve parnasyen airlerden Heredia, Coppe ve Leconte de Lisle bu ekille baz iirler yazdlar. Bu nazm eklini ngilterede ilk kullanan air, Sir Thomas Wyatt idi. Byron, Shelly ve Browning gibi airler de kulland. 19. ve 20. yzyllarda baz Felemenk ve Alman airlerinde de grlr. Fakat baarmas zor bir ekil olduu iin talya dnda ok fazla yaygn deildir. Onu sadece birka talyan air, baaryla kullanabildi. Trk edebiyatnda ise Fransz edebiyatndan alnarak arlkl olarak Servet-i Fnun ve Fecr-i t airleri tarafndan kullanld. Fakat sone kadar yaygn deildir. Ayrca birtakm iirlerde baz deiiklikler yaplarak kullanlmtr. Tevfik Fikretin kfe-i Yr, Halka, Ali Canip Yntemin Kelebek, Ziya Osman Sabann ehir stnde Ykselen Ay, Ali Mmtaz Arolatn Denize Atlan Talar, Edip Ayelin Gksu iirleri buna baz rnekler olarak anlabilir. rnek: Ali Canip (Yntem)in Yaprak iiri: Anyordum bahr; rpnarak Dt bir glge ey avularma; Yine lm zavall bir yaprak... Ey hazn artk intikm alma, imdi zulmetleriyle haykracak Sana hsrn bakl mv sem!... Bu hazn belli ok fidan kracak, rtecek dallaryla yollarm... Sen fakat syle ey gzel yaprak. Syle ehren kadar lm sar m? Terner: Ternaire. 3 msradan oluan ve ayn cinsten kafiyeli bentlere denir. Bent says ve msralardaki hece says snrl deildir. lkler dnml olarak ak ve kapal kafiyelerle biter. Kafiye dzeni yle olur: aaa kkk aaa kkk .... Trk iirinde fazla rabet grmedi. Edip Ayelin Yalova iiri rnek olarak verilebilir.
Drtlkler
Drder msralk bentlerden oluan nazm ekilleri. Bunlarn balcalar da yledir: apraz Kafiyeli Nazm ekli: Rime croise. Rimes croises. aprazl kafiye, aprazlama, apraz dizili. Bent says snrl deildir. Bu nazm ekli her trl konuyu i-
95
lemeye elverilidir. Her drtln 1. ve 3. msralar kendi aralarnda, 2. ve 4. msralar da yine kendi aralarnda kafiyelidir. Kafiye dzeni yle gsterilir: abab-cdcd-efef... rnek: Mehmet Cellin Bir Kza iirinden 2 drtlk: Ey kz! Ki gzlerinde letfet ayn olur, Her bir nigh rhumu eyler cerhadr! Gnlm hayl-i emine bir iyn olur! Hsnn eder haylimi mirat- nev-bahr Ebvb- srr- ak eder dim kd Bir gence kar iveli, sevdl gzlerin Bir ir-i hazni letfetle etti d Ey m gzl gl! Nigeh-i rh-perverin Gnmz Trkesiyle karl: Ey kz! Ki gzlerinde gzellik belli olur, Her bir bak rhumu yaralar! Gnlm gznn hayaline bir yuva olur! Gzelliin haylimi ilkbahar aynas yapar Ak srrnn kaplarn daima aar Bir gence kar iveli, sevdl gzlerin Hznl bir airi gzellikle mutlu etti Ey mavi gzl gl! Ruhu besleyen bakn Yar apraz Kafiyeli Nazm ekli: Her bendin 1. ve 3. msralar serbest; 2. ve 4. msralar da kendi aralarnda kafiyelidir. Kafiye dzeni yledir: xaxa-xbxb-xcxc... rnek: Cenap ehabettinin Tasvr-i Cnn adl iirinden iki bent: Billr gerdeninde ederken munaka Bir nev-demde rh ile bir hsn-i pr-garm R-y terinde eylemi kd- hacle-gh Elvn- subh- sdk u envr- bedr-i tm Solgun ziyy andrr ikll-i turras Serp- zer-nigr afaktan nin verir Alar gznde safvet-i her dem ter-i kebd h nigh mrde-i hicrna cn verir Yukardaki iiri -nceki sayfalarda rneklerini grdnz gibi- gnmz Trkesine eSIRA SZDE virmeyi deneyiniz.
D N Sarmal kafiye, Sarma Kafiyeli Nazm ekli: Rime embrasse. Rimes embrasses. E L M sarmalama, sarma dizili. Bent says snrl deildir. Her trl konuyu ilemeye elverilidir. Her drtln 1. ve 4. msralar kendi aralarnda; 2. ve 3.Omsralar da yine S R U kendi aralarnda kafiyelidir. Kafiye dzeni yle gsterilir: abba-cddc-effe.... Bu nazm eklini Trk edebiyatnda muhtemelen ilk olarak 1881de Abdlhak Hmit Bir Sfilin Tesellisi adl iirinde kulland. Bu iirden 2 D K K Aalyoruz: bent T
SIRA SZDE
DNEL Sarma kafiyeli nazm ekliM (Rime embrasse)nin bizde ilk olarak 1881de Abdlhak Hmitin Bir Sfilin R U S O Tesellisi adl iirinde kullanld bilinmektedir. DKKAT
nsn ki bu lemde btn ektii gamdr, Bir neve-i uhrya sez-vr olamaz m?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
96
Ol neeyi dnyda ararsa bulamaz m? Bulmu ne kar, nk serencm ademdir. Olmaklk iin nee-i ukbya muzaffer, Bir kabza trbn ne ehemmiyeti vardr! Ol kabza-i hkin y ne hsiyyeti vardr, Kim cevher-i idrke Hak etmi an mazhar. Gnmz Trkesiyle karl: nsn ki bu lemde btn ektii gamdr, Baka bir neeye uygun olamaz m? O neeyi dnyda ararsa bulamaz m? Bulmu ne kar, nk sonu yokluktur. Ahiret neesini elde etmek iin Bir avu topran ne ehemmiyeti vardr! O bir avu topran ne zellii vardr, Ki Allah ona anlay cevheri vermi Pantun: Says ift olmas gereken drtlklerle yazlr. Bent says snrszdr. Bunun sebebi ilk drtln ilk msrann son drtln son msra olarak tekrarlanmas zorunluluudur. Drtlklerin 2. ve 3. msralar kendilerinden sonra gelen drtlklerin 1. ve 3. msralar olarak tekrarlanr. Bir de en nemlisi drtlklerin 1. beyitlerinin znel, 2. beyitlerinin ise nesnel ve tasvr olmas lzmdr. 1. drtlk, ikisi ak, ikisi kapal olmak zere apraz kafiyeli drt msradan oluur. Drtlklerin ilk iki msra belirli bir fikir veya bir tasvire aittir. Her drtln son iki msra ise baka bir konuyla ilgilidir. Fakat bu iki konu arasnda yakn bir mnasebet olmaldr. Bunlar birbirine karmadan bentten bende bir rg halinde balanrlar. Kafiye dzeni genellikle yledir: abab bcbc cdcd dada. Msralarn hece says aire kalmtr. Asl Malezyaya ait bir nazm eklidir. Malezyada yzyllardan beri kullanlmakta olan bu nazm eklini Franszlar, 19. yzylda kendi dillerine uyarladlar. Victor Hugo bu konuda zel bir aba gsterdi. Bat iirinde 19. yzylda Ernest Fouinet tarafndan kullanlmaya balad. Victor Hugo, Leconte de Lisle ve Baudelaire gibi Fransz airleri tarafndan kullanld. ngiliz edebiyatnda pek tutulmad. Austin Dobsonn baz iirlerinde grlebilir. Bu nazm eklini Trk iirinde ilk defa Edip Ayel kulland. Onun Gk iirini buraya rnek olarak alyoruz: Bir kutu gne.. Akam umu mu dalndan? rtmekte sem alnn renk renk peesiyle; Bktm u sadet denilen kurt masalndan, Kaldm gene hznn sabah olmaz gecesiyle. rtmekte sem alnn renk renk peesiyle; Boluklara baktm: Dolu her yanda kvlcm; Kaldm gene hznn sabah olmaz gecesiyle. Bilmem nedir artk ge bakmakta kazancm. Boluklara baktm: Dolu her yanda kvlcm; Akam gene atm ge kpkrmz pene; Bilmem nedir artk ge bakmakta kazancm, Bir yaysa bu hicran, ona gsm de kemene.
97
Akam gene atm ge kpkrmz pene; ksz gene yollar, gene ksm gibi her am; Bir yaysa bu hicrn, ona gsm de kemene. nmekte benim stme oktan beri akam. ksz gene yollar, gene ksm gibi her am; Binlerce avu altn atlmakta semya; nmekte benim stme oktan beri akam. Akam yetiir yldz snm fukarya Binlerce avu altn atlmakta semya; Gkler kanyor sanki vurulmu da alnndan; Akam yetiir yldz snm fukarya Bir kutu gne.. Akam uurmu mu dalndan? Rondel: (Fr. rondelle). 4+4+5 =13 msralk 3 bentten oluan bir nazm eklidir. 1. bendin 1. msra 2. bendin 3. msra ve iirin son msra olarak tekrarlanr. 1. bendin 2. msra, 2. bendin 4. msra olarak tekrarlanr. Bu nazm ekli esas olarak drder msralk bentlerden oluur, sadece son bent, ilk bendin 1. msrann tekrar olarak ilavesiyle belik hline gelmi olur. Bu noktay nazara almayarak bunu drtlkler iinde deerlendirdik. Msralar 8 veya 10 heceliktir. 13 msra iinde 2 cins kafiye kullanlr. Ve kafiyelerin biri ak dieri kapal (birincisi kapal ise ikincisi ak) olur. 1. bent, abba eklinde sarma kafiyelidir. 2. bent, abab eklinde apraz kafiyelidir. 3. bendin ilk 4 msra sarmaldr. 1. bendin ilk msra en sona ilave edilir ve bent abbaa eklinde olur. Fransz edebiyatnda 14. yzyldan beri kullanlmaktadr. Rondele son eklini veren Charles dOrleansdr. 19. yzylda Th. de Banville ve baz parnasyenler bu nazm ekline fazlaca yer verdiler. ngiliz edebiyatnda W. E. Henley, Edmund Gosse, Austin Dobson ve R. L. Stevenson gibi airler kullandlar. Trk edebiyatnda Edip Ayel, zdemir nce gibi airler bu nazm ekline yer verdi. rnek: Edip Ayelinile iiri: ektir kara sevda bize, ektir! Candan da, cefadan da bezilse. nsan nice mihnetle ezilse, Bir kerre sevenler, sevecektir! Bahemdeki her ses: bir etektir, Srrm ne olur sanki sezilse? ektir kara sevda bize, ektir! Candan da, cefadan da bezilse... Huly bir ilah kelebektir, Hayran olur insan tutabilse! Gemez ele ardnda gezilse, Candan sevenin sevdii tektir, ektir kara sevda bize, ektir!
Fransz edebiyatnda 14. yzyldan beri kullanlmakta olan rondeli bizde Edip Ayel, zdemir nce gibi airler kullandlar.
98
Bir baka rnek: zdemir ncenin Rondel adl iiri: gm renkli kalyonlar gtren souk gne kesin sular altna gerek gk lmez aklar adna mahzenlere kf kokusu tarken yalnzlktr onun ac gzleri izen yorgunluu her retken dokuya gm renkli kalyonlar gtren souk gne kesin sular altna ite odur ilk kulua benzeyen gn kpk damlar stnde yeryznn bronz glleri ite yeil denizlerin altndan geen gm renkli kalyonlar gtren Rime-Plat: Bizde fazla kullanlmamtr. Bize Fransz iirinden gelmitir. Her konuda yazlabilir. Drder msral bentlerle yazlr. Bent says snrl deildir. Bentlerin kafiye dzeni yledir: aabb-ccdd-eeff .... rnek: Mehmet Rifatn ocuk, Zaimzde Hasan Fehminin Hayl-i Yr iirleri. Karma Kafiyeli Nazm ekilleri: Baz iirlerde apraz ve sarma kafiye ekilleri kark olarak kullanlmtr. Bunu sadece zikretmekle yetiniyoruz.
Sekizlikler
Ottava Rima: 8 msralk bir bentten oluan nazm eklidir. Ancak birden ok bentlerden oluan ekilleri de vardr. Kafiye dzeni yledir: abababcc talyan edebiyatnda domutur. Orta ada Boccaccio, Boiardo, Pulci ve Poliziano, Ariosto, Tasso gibi birok talyan airi tarafndan kullanld. Ercilla, Camoens gibi spanyol ve Portekiz airleri de kulland. Fransz edebiyatnda ababcccb kafiye dzenine gre kaleme alnm metinler de vardr. Villon, Victor Hugo gibi airler bu nazm eklini denediler. ngiliz edebiyatnda 16. yzyl balarnda Sir Thomas Wyatt tarafndan kullanlmaya baland. Daha sonralar Spenser ve Drayton, Shelley, Keats, Byron gibi airler de iirlerinde bunu denediler. Trk edebiyatnda ilk kez, Ethem Pertev Paa (1824-1872)nn Victor Hugodan evirdii Tfl- Nim (Hakykul-Vekyi, 1870) adl manzumeyle yer ald. lk drt msra apraz kafiyeli olan bu iir, sekizer msralk 10 bentten oluur. Ottava rima (sekizleme) nin ilk biimi bu manzumede yer ald. rnek: Recaizade Mahmut Ekremin Tasvir iirinden bir bent: Seyreyle u levh-i nzenni Gy brnr behite sahr! Fikret u hayl-i nev-zemni Grdn m bu yolda ir-i garr? G et terne-i hazni std ne sanat etmi icr! Nisbet bunu dere hatdr Mensb- ileyh ona Hddr.
99
Gnmz Trkesiyle karl: Seyreyle u nazl levhay Gya l cennete brnr! u zgn hayali bir dn Grdn m bu yolda parlak bir iir? u hznl nameyi dinle Allah nasl bir sanat ortaya koymu Bunu baka bir eyle kyaslamak hatadr O, sadece Allaha nispet edilebilir. Triyole: Triolet. leme demektir. Sekizer msralk bir veya birden fazla bentten meydana gelir. 1. msra bendin 4. ve 7. msra olarak tekrar edilir. Bendin 2. msra da 8. msra olarak tekrar edilir. Yani ilk msra 3 defa geer. Bu nazm ekline triyole denmesi de bundandr. ki cins kafiyesi vardr. Kafiyelerin ak-kapal sralanmas lzmdr. Her bentte 2 kafiye kullanlr. 1. msra kapal (vurgulu) bir kafiye ile bitiyorsa bentte vurgulu msralarn says betir. Geri kalan 3 msran kafiyeleri de ak (vurgusuz) olur. Kafiye dzeni yledir: abaaabab 13. yzyldan beri bilinen bu nazm ekli, Franszcada orta alarda Deschamps ve Froissart, 17. yzylda Jean de La Fontaine, 19. yzylda ise Alphonse Daudet ve Theodore de Banville tarafndan kullanld. ngiliz edebiyatnda Austin Dobson, H. C. Bunner, W. E. Henley ve Robert Bridges bu nazm ekline baarl bir ekilde yer verdiler. Trk edebiyatnda fazla kullanlmamtr. rnek: Edip Ayelin A iiri: Bin bir kelebek ardna dm de gezerken, Ellerde o arzu ad verdikleri ala, Kar yad bakn salarmn stne erken; Bin bir kelebek ardna dm de gezerken, Dnya bize cennet gzkr sisli dimala! Hlyama derim: mrme seller gibi ala! Bin bir kelebek ardna dm de gezerken, Ellerde o arzu ad verdikleri ala, Gnler ku olup bir uzak iklime gerken, Ah! Ala, derim, ala gzm, durmadan ala! Bir baka nasip ummaz mr, baht kederken, Gnler ku olup bir uzak iklime gerken, Baland gnl ya denilen smsk bala! Genlik aranrm gn olur elde rala, Gnler ku olup bir uzak iklime gerken, Ah! Ala, derim, ala gzm, durmadan ala!
Msra Says Farkl Bentlerden Oluan Nazm ekilleri

Sone: Kurgusu simetriktir. ki drtlk ve iki lkten oluan 4 bent ve 14 msralk bir nazm eklidir. Kafiyeleri bir ak bir kapaldr. Her sonede 5 cins kafiye vardr. Sone heksametron ad verilen bir vezin ile yazlr. Bu vezin 7+7, 6+6, 5+5 vb. vezinlere tabidir. Klasik sone, hamas iirler iin en uygun nazm ekli olarak grlmtr. Klasik sonede anlam, bentten bende gemez. Drt bentten oluan sonelerin ierik ya-
100
Kayna tartlan bir nazm ekli olan soneyi Trk iirinde ilk kullanan air Sleyman Nesiptir.
ps, aa yukar u emaya uygundur: Birinci bentte bir sorun, bir dava ortaya konur. kinci bentte ortaya konan mesele ve dava ispatlanmaya allr. nc bentte dava biraz daha pekitirilir, sorun biraz daha gerginletirilir. Drdnc bentte ise sorun zlr ve bir sonuca ulalr. lk iki drtlkte konuya hazrlk yaplr, son lklerde asl maksat sylenir. Son msra ise iirin en vurgulu ve etkili msradr; bir srpriz tekil edecek derecede yksek bir fikir veya ince bir duyguyu ierir. Kayna tartlan bir nazm eklidir. Hem talyanlar hem de Franszlar kendilerine ait olduunu iddia ediyorlar. Avrupa edebiyatlarnda yaygn biimde kullanlm bir ekildir. Bir bakma Dou edebiyatlarnn gazel eklinin Bat edebiyatlarndaki karldr. talyan edebiyatnda: Dante, Petrarque ve Le Tasse bu nazm eklinin en gzel rneklerini verdiler. talyan tipi sonenin kafiye dzeni yledir: abba-abba-ccdede. Bu ayn zamanda klasik sone kafiye dzenidir ve asl sone budur. Fransz edebiyatnda: Franszlar bu nazm eklini kendilerinin icat ettiklerini sylerler. 13. yzyl Fransz halk airleri ak sesi anlamna gelen ve hibir kurala tabi olmayan imls bir n harfiyle yazlan sonetler sylerlermi. Franszcada bu nazm ekline sonnet denir ve Fransz edebiyatnda ok rabet grmtr. Franszlara gre talyanlar bu manzumeyi alp slah etmiler. Fakat bu doru deildir ve soneyi Fransaya talyan edebiyatndan Mellin de Saint Gelais ithal etmitir. Clment Marot, Ronsard, Du Bellay gibi airler bu ekle ok rabet ettiler. 17. yzylda hemen her air bu ekli denedi. 18. yzylda hemen hemen hi rabet edilmemitir. 19. yzylda ise tenkiti Sainte-Beuve ona reva kazandrd. Soneye Victor Hugo, Musset, Felix Arvers, J. M. De Heredia, Baudelaire, Sully Prudhomme, Franois Coppe gibi airlerde rastlanr. Fransz tipi sonenin kafiye dzeni yledir: abba-abba-ccd-eed. Franszlar 12 hecelik soneleri tercih ettiler. spanyol edebiyatnda: spanyaya talyadan gemi ve Herrera buna nem vermitir. Portekiz edebiyatnda: Comoens bu nazm ekline ok itibar etti. ngiliz edebiyatnda: Shakespeare bu nazm eklini ok nemsemitir. 1609da 106 soneden oluan bir kitap yaymlad. Worsswort ve daha birok ngiliz airi sone yazd. Trk edebiyatnda: Trk iirinde soneyi ilk kullanan air Sleyman Nesiptir. Daha sonra Tevfik Fikret, Cenap ehabettin, Hseyin Siret, Ali Ekrem, Cell Sahir, Ali Canip, Enis Avni, Tahsin Nahit, Hamit Macit Selekler, Ahmet Muhip Dranas, mit Yaar Ouzcan, Hilmi Yavuz gibi airler soneyle iirler yazdlar. Servet-i Fnuncularn iirlerinde klasik sone zellikleri pek grlmez. Onlar soneyi 2 drt, 2 de msralk bir iir olarak alm; kafiye sistemlerine dikkat etmemilerdir. Onlarn soneleri Franszlarn kural d dedikleri fantezi soneleridir. Trk iirinde soneyi btn zellikleriyle birlikte hemen hemen sadece Edip Ayel kulland. Trk iirinde yukardaki kafiye sistemlerinden farkl uygulamalar grlmtr. Balcalar unlardr: abba-cddc-eff-egg abba-cddc-eef-ggf abab-cdcd-eff-egg abab-cdcd-eff-ggf
101
rnek: Cenap ehabettinin Levha-i Tahayyl iiri: Sarm gibi bir bd- mellim Manolyay bir berk-i siyha... Kskan elini bir eb-i muzlim Tutmu gibi yne-i mha... Emvc- sehibde inver Bir bedr-i tahayyl gibi manzr... Ancak grnr muber u marr Bir tde-i berf-i mdevver. Srette gz yerlere nzr Lkin ne semlar, ne ufuklar Pinde onun tir hzr! Bir mh- semv bu ki gy Rkid, mtehayyir nazarlar Bir lcceye gz dikmi, uyuklar! Gnmz Trkesiyle karl: Sarm gibi bir elem verici rzgr Manolyay siyah bir yapraa... Kskan elini karanlk bir gece Tutmu gibi Ay aynasna... Bulut dalgalarnda yzmekte Hayal edilen bir ay gibi grnmektedir. Ancak grnr krgn ve marr Bir kartopu yn. Srette gz yerlere bakmakta Lkin ne semlar, ne ufuklar Onun nnde onun umakta ve hazr bulunmakta! Bu gkyzne ait bir ay ki gy Durgun, akn baklar Bir su dibine gz dikmi, uyuklar! Cenap ehabettinin aada veridiimiz Makdemi Yr adl iirinin nazm eklini bulunuz. SIRA SZDE Pervane-i zerrin gibi her Zhre-i zerrin Titrerdi zmrrd-geh-i lerzan- emende, alard leb-i sim-i hyaban- semende Bir eme-i billur ile bir cuy-i bilrn. Dmt siyeh berg-i ebe ebnem-i smn eb-nem gibi titrerdi kamer leyl zerinde... Bir eb-pere-i hufte bir ahu-y erende Vermiti bu nzhet-gehe bir vahet-i nermn
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
102
hu ile eb-perre v evrak ile ezhar N-gh fsldat leb-i b- revanda Zir u per-haneye kar bu evanda Ey drr-i yetim-i sadef-i efkatim, ey yar, Sen bir meh-i z-ruh gibi ykseliyordun, Muzlim korunun zll iinden geliyordun. Rondo: Rondeau. 3 bent ve 15 msradan oluur. Bu 15 msran ikisi 2. ve 3. bentlerin son msralar birer kelimeli mstezattr. Bunlar dikkate alnmazsa 3 bentten birincisi 5, ikincisi 3 ve ncs 5 msral olur. 13 msra iinde biri ak, dieri kapal 2 cins kafiye kullanlr. Bu suretle 1. beliin ilk msran sonunda kafiye 8, dier tr kafiye ise 5 defa tekrarlanr. nemli bir nokta da 2. ve 3. bentlerin sonunda 1. bendin ilk msrann ilk kelimesinin mstezat olarak tekrarlanmasdr. Mstezat olan kelimeyi mnasebetli bir ekilde veya artc bir son oluturacak ekilde ve bazen 1. msradaki anlamndan bambaka bir anlamda kullanmaldr. Msralar 8 veya 10 heceliktir. Rondo, son eklini 16. yzylda ald. En gzel rneklerini Fransz airlerinden Voiture, Ronsard ve Alfred de Musset verdi. Trk iirinde fazla kullanlmad. rnek: Edip Ayelin Niin iiri: Niin gnl olmu da gvercin Umu o gzeller gzeliyin, Hlin niye dnm gene rinde? Kalbim! uyananlar var iinde aldka saat her gece: in... in... Gemi diyerek vakti sevincin Dmekte gznden gene incin; Mazi kemirir ruhu derinde, Niin? Yok getiimiz yolda da in cin, Bir sr gene vurmu dile perin; Akn bunalrken kederinde. Kalm gzmz yol zerinde, Vuslat bize olmu bir uzak in.. Niin?
Halk arklar, romantik duygulu ark gftesi, trk, halk trks anlamlarna da gelen baladn en belirgin zellii, msra saysnn ilk msradaki hece saysyla ayn olmasdr.
Balad: Ballade. Halk arklar, romantik duygulu ark gftesi, trk, halk trks anlamlarna da gelir. Zor bir nazm eklidir. Bunun en belirgin zellii, msra saysnn ilk msradaki hece saysyla ayn olmasdr. Genellikle 8 veya 10 hecelik msralarla yazlr ve 4 bentten oluur. lk bendin ilk msra 8 heceli ise bentler sekizer msradan meydana gelir. Fakat 4. bent, 4 msralktr. Eer ilk bendin ilk msra 10 hecelik ise bentler, onar hecelik ve son bent 5 heceliktir. Bu son yarm bentlere ithaf eklindeki son sz anlamnda envoi ya da biti ktas denir. Baladda ilk bendin son msra, nakarat gibi dier bentlerin son msra olarak tekrar edilir. Ayrca son yarm bendin ilk msrann ilk kelimesinin ehzadem!, Hnkrm!, evketlim! gibi zamann hkmdarna sylenen bir hitap ifadesi olmas ge-
103
rekirdi. Ancak daha sonraki zamanlarda bu hitap ifadelerinin yerini Ey talih!, air!, Y Rab! gibi ifadeler almtr. 8 heceli baladlar: 8+8+8+4=28 msradan oluur. Her bendin kafiye dzeni ise yledir: ababbcbc. 4. yarm bent ise bcbc eklindedir. 10 heceli baladlar: 10+10+10+5=35 msradan oluur. Kafiye dzeni yle olur: ababbccdcd. Son yarm bent ise ccdcd eklindedir. Bu nazm ekli, Fransz iirinde 14. yzyldan itibaren grlmeye balad. Guillaume de Machaut ve Eustache Deschamps gibi airler, ona belli bir ekil verdiler. 15. yzylda zellikle Villon onu mkemmelletirdi. 17. yzylda nemini kaybetti. Moliere ve Boileau gibi edebiyatlar onu alaya alp hie saydlar. 19. yzylda tekrar rabet kazand ve halk edebiyatndan derlenen peri masallar, ackl ak ykleri, korkun savalar bu nazm ekliyle de ifade edildi. Edmond Rostand ve Jules Lemaitre bu nazm ekliyle iirler yazdlar. ngiliz edebiyatnda Ortaalarda Chaucer ve Gower gibi airler ilgi gsterdilerse de yaygnlamad. Sonraki yzyllarda ise Dobson, Lang, W. E. Henley, Swinburne, Chesterton, Belloc, Sir John Squire gibi airler kullandlar. Balad, Trk edebiyatnda rabet grmemitir. Yahya Saim ve Enis Behi Koryrek (rnein Vatan Mersiyesi) hece vezniyle bu nazm ekline uygun metinler kaleme aldlar. Ahmet Muhip Dranas ve lhan Berk gibi baz airler, ad Balad olan ama kurallarna uymayan iirler yazdlar. Edip Ayel de Yaamak adl iirinde bu nazm eklini aruz vezni ile denedi. Edip Ayelin bu iirini rnek olarak alyoruz: Durma rzgr ki dertliyim, es es.. Kimi sarho diyor, kimiyse deli! Bir acm var ki anlamaz herkes, Genliimmi bu mihnetin bedeli. Sonbaharn eser bamda yeli, Kafesim lo ve serem ister zd. Yaamaktan uman alrm tad, Doydum mrn srekli mtemine, Gezerim ben dudaklarmda bir ad Doldu gzler kahrlanp da yine. te szm da vermiyor bir ses Ne zamandr krld, gitti teli. Artk hm da bulmuyor makes, Yalnzm ben hayali terk edeli. Yllarn hzla akt, bitti seli, Ederim bo ufuktan istimdt Szlerim anlalmayan feryt, Yaklarken son ihtizr demine Bilirim yok biraz eden beni yd, Doldu gzler kahrlanp da yine. nsan aldka yeryznde nefes Bahtiyr olmak en byk emeli Kara tlih eer dedirtmese: Pes! Unutur belki bir zamn eceli, Szlayan hasta gnl neylemeli?
104
Unutulmak: O lmeden berbd! Yaamaktan elemse sde murd Bar atk onun da meltemine: Durma, es es ki yalnzm, heyht! Doldu gzler kahrlanp da yine. Yrab! En son lm denen cellt Edecektir bu ruhu istirdt tecektir karanlk lemine, Bir yn klm en byk stt! Doldu gzler kahrlanp da yine ambos: Eski Yunan nazm ekillerindendir. Bunu Milttan nce 7. yzylda yaam olan Yunan airi Paroslu Archiloque icat etti. Bu nazm eklini eski Yunan iirinden Franszcaya uyarlayan, stanbulda doan neo-klasik air Andr Chnierdir. Fransz edebiyatna iambe adyla girdi. ambos, msra says snrl olmayan ve tek msralar uzun, ift msralar ksa bir nazm eklidir. Ksa msralarn hece says uzun msralarn hece saysndan 4 hece eksik olur. Uzun msralar uzunlarla, ksa msralar ise ksalarla vezinli ve kafiyelidir. iir tek bir btndr. Bir bentten oluur ve msra says aire baldr. Anlamn ka msrada tamamlanaca belirsizdir. Beyitler, aprazlama kafiyelenir ve bunda da kafiye bir ak, bir kapal olarak sralanr. Kafiye dzeni genellikle yledir: ababcdcdefefghgh... Bu nazm eklinde nakarat olan msra yoktur. Eski Yunan ve Fransz airleri iambosu siyasi ve sosyal konular iin kullanmlardr. Trk iirinde fazla yer almad. Bizde ilk defa Edip Ayel kulland. rnek: Onun Ruhlar iiri: Kabristana gir, dur ve getir ahreti yda, Syrl hele dny kederinden, Kol kaldrarak gklere her servi duda. Bak arkana i ek de derinden, Yaslan u krk mermere, dur dinle sktu. Ruhun ac bir hisle bunalsn Bundan iziyor ite lm mre hududu. Varlk denilen ey, ne masalsn! Mazi rm, her yana sinmi gibi korku, nsanla adem ba baa kalm, Rzgr alyor sanki derinden gelen orgu, Gzler uzak lemlere dalm. Bir can yeerir her mezarn toy filizinde Her servi karanlktan alevdir. Ka ruh uuur bak bu ykk ta denizinde, Her lhd ebediyette bir evdir. Haykr esefinden, dn, h et, dvn, inle, Bir gn uacaktr ku olup cn. Nmn gmlp mahvolacaktr cesedinle, Er ge decek topraa sran! nsan kalacaktr silinen ftihasyla, Doymaz kara bir dev gibi toprak.
105
nsan gecek kendi sevincile, yasile. mrn sonu mahvolma muhakkak, Bazan eilip, gsterebilsen de tevz. Yoktur koacaklar izimizden Bir gn geceksin, snecek sende de arzu Bir damlayz ancak bu denizden!
SERBEST NAZIM EKLLER

Serbest nazm, Tanzimat sonras Bat edebiyatndan alnm olan ve divan, halk ve Bat iirindeki sabit nazm ekillerinin vezin, kafiye, msra kmelenmesi gibi unsurlarnn kurallarn dikkate almayan nazm eklidir. Bentler, airin istedii gibi dzenlenir. Bunlarn kesin kurallar ve snrlar yoktur. Bazlar vezinli-kafiyeli, bazlar vezinsiz-kafiyelidir. Bazlarnda ne vezin vardr ne de kafiye. Bir ksmnda her bendin msra says eittir, bazsnda farkldr. Serbest nazm ekilleri bize Fransz sembolistlerinin etkisiyle girdi ve Servet-i Fnun Dneminden gnmze kadar geldi. Halen kullanlmaktadr. Bunu da ana hatlaryla drt bekte toplamak mmkndr:
Eit Dzenli Serbest ekiller

Bentlerle yazlr. Her bendin msra says eittir. iirin tamam er, drder, beer, altar, yedier, sekizer vb. msralk bentlerden oluur. iirin tamamnda bir vezin kullanlr ve bentlerin kafiye dzeni ayndr. Bunlar da ller, drtller, beliler, altllar, yedililer, sekizliler gibi adlar altnda beklere ayrlr.
Kark Dzenli Serbest ekiller

Bunlar bentlerle yazlr ve her bendi deiik sayda msralardan oluur. Msra saylar ve vezinleri bakmndan deiik olan bentlerden olusa bile bentler, belli bir dzene gre sralanr. Bu tr ekillerde rnein bir drtlk bir lk bir drtlk bir lk gibi bir sralama vardr. Her bendin msra says ve vezni teki bentten farkldr.
Serbest Mstezat
zellikle Servet-i Fnun ve Fecr-i t dnemlerinde, geleneksel mstezat nazm eklinden bozma bir grnm arz eden, ama aslnda Bat edebiyatndan alnm olan ve serbest mstezat denilen bir ekil kullanlmtr. Bunda aruzun her veznine yer verilebilmekte, uzun ve ksa msralar kark olarak kullanlmaktadr. Ksa msralarn vezinleri uzun msralarn vezinlerinden birer paradr. Yani bir ana vezne bal ve ondan kaynaklanan ksa vezin paralarnn toplamndan oluur. Kafiye sistemi dzensiz olduu gibi belli bir bent dzeni de yoktur. Hem kafiyeli hem vezinli serbest mstezat ekilli iirler olduu gibi vezinli kafiyesiz ya da kafiyeli vezinsiz gibi deiik ekilli olanlar da vardr. Uzun ve ksa msralar belli bir dzen iinde birbirini takip edenler olduu gibi uzun ve ksa msralar dzensiz olarak yerletirilenler de vardr. Gnmzde yaygn olan, vezin ve kafiyeye yer vermeyen serbest iir, hem serbest mstezattan hem de Bat edebiyatndan esinlenmeyle ortaya km bir ekildir. Serbest mstezada rnek olarak Ahmet Haimin O Belde iirinden bir blm alyoruz: Denizlerden Esen bu ince hav salarnla elensin Bilsen
106
Mell-i hasret gurbetle ufk- ma bakan Bu gzlerinle, bu hznnle sen ne dilbersin! Ne sen, Ne ben Ne de hsnnde toplanan bu mes Ne de lm- fikre bir mers Olan bu m deniz Melli anlamayan nesle in deiliz. Gnmz Trkesiyle karl: Denizlerden Esen bu ince hava salarnla elensin Bilsen Hasret ve gurbetin verdii usanla akam ufkuna bakan Bu gzlerinle, bu hznnle sen ne dilbersin! Ne sen, Ne ben Ne de gzelliinde toplanan bu akam Ne de dnce elemlerine bir liman Olan bu mvi deniz Melli anlamayan nesle in deiliz. Bu iirin uzun, yani ana vezni: Mefiln / Feiltn / Mefiln / Feilndr. Dier ksa msralarn vezinleri de bu vezinden karlmtr.
Tamamen Serbest Nazm

Msra kmelenmesine, bent dzenine, vezin ve kafiyeye hi bal kalmayan, bunlar yok sayan, nem vermeyen bir nazm eklidir. Garipiler zellikle vezin, kafiye gibi nazmn geleneksel unsurlarna bilinli olarak kar ktlar. Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde, zellikle gnmzde bu nazm ekli yaygnlam durumdadr.
SIRA SZDE
Halk iiri nazm ekillerine kimi ynleriyle uyup kimi ynlerden de uymayan iirler yazan SIRA SZDE airlerimizin bu tarzda yazdklarn aratrp rnekler bulmaya alnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
107
zet
A M A
iirde nazm eklini tanmlayabilmek. Msralarn saysna, bekleniine ve kafiyelerinin dzenine gre iire yerletirilmesine o iirin nazm ekli denir. iirin btn gzelliini onun ekli ortaya koyar. Unsurlar mkemmel bir ekilde rme sanat olan ekil, iire en ideal nizam vermek, dank unsurlar ahenkli, gzel bir dzene sokmaktr. Tanzimattan gnmze kadar devam eden Trk iirinde kullanlan nazm ekillerini tanyabilmek. Tanzimat Dneminden itibaren ise Trk airleri geleneksel nazm ekillerini aynen kullanmaya devam ettikleri gibi gerek divan iiri sabit nazm ekillerinin deitirilmi ekillerine gerek yabanc edebiyatlardan aldklar gerekse kendi icat ettikleri nazm ekillerine de yer verdiler. Eitimli/kentli airler koma, sema, mani gibi halk iiri nazm ekillerine yer vermilerdir. Kimi airler, iirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve ruba gibi divan iiri sabit nazm ekillerini vezin, kafiye dzeni ya da ierik asndan bazen aslna uyarak bazen de uymayarak veya kimi deiiklikler yaparak kullanmlardr.
A M A
A M A
Trk iirine Batdan ve baka edebiyatlardan hangi nazm ekillerinin geldiini gsterebilmek. Batllama hareketleriyle birlikte Trk airleri, Bat edebiyatlarndan ya da baka edebiyatlardan baz nazm ekillerini almlar, bunlar ya aynen ya da baz deiiklikler yaparak uygulamlardr. Bunlarn balcalar ikilikler, lkler (vilanel, terza rima, terner), drtlkler (apraz, yar apraz, sarma ya da karma kafiyeli nazm biimleri vb.), sekizlikler (ottava rima, triyole), sone, balad gibi msra saysna bal ekiller ile serbest nazm ekilleridir. Geleneksel nazm ekillerinde ne gibi deiiklikler yapldn kaydedebilmek. Eitimli/kentli airler, halk airinden farkl olarak iirin konusuna uygun zel bir isim verirler. Son drtlkte mahlslarna yer vermezler. iirin tamamna tek bir konuyu yayarlar. Yeni Trk iirinde divan iirinin sabit nazm ekilleri aynen kullanld gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyatmzda baz deiikliklere uratlarak yer almtr. Bu tr metinlere bir yenilik olarak zel ad verilmi ve iirde konu btnl salanmtr.
AM A
108
Kendimizi Snayalm
1. iirin msra saysna, bekleniine ve kafiyelerinin dzenine gre ald ekle ne ad verilir? a. Nazm ekli b. Vezin c. Konu d. zlek e. slup 2. iirin en temel birimine ne ad verilir? a. Nazm ekli b. Vezin c. Msra d. zlek e. slup 3. iirin nazm ekli ls olarak kullanlan en kk anlaml ve uyumlu unsuruna ne ad verilir? a. Nazm ekli b. Vezin c. Msra d. zlek e. Nazm birimi 4. Her beytinin kendi arasnda kafiyeli olduu nazm ekline ne ad verilir? a. Dz kafiyeli nazm ekli b. Vilanel c. Terza rima d. Ottava rima e. Triyole 5. msral bentlerden ve sonda bamsz bir msradan meydana gelen, bent says snrl olmayan, her ln orta msra altta gelen ln 1. ve 3. msralaryla kafiyeli olan, son ln orta msra da iirin sonuna eklenen bamsz msra ile kafiyelenen nazm ekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Balad d. Terza rima e. Ottava rima 6. Sekiz msralk bir bentten oluan, ancak birden ok bentlerden oluan ekilleri de bulunan ve kafiye dzeni abababcc eklinde olan nazm ekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Balad d. Terza rima e. Ottava rima 7. ki drtlk ve iki lkten oluan 4 bent ve 14 msralk nazm ekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Balad d. Terza Rima e. Ottava Rima 8. Divan, halk ve Bat iirindeki sabit nazm ekillerinin vezin, kafiye, msra kmelenmesi gibi unsurlarnn kurallarn dikkate almayan nazm ekline ne ad verilir? a. Sone b. Rondo c. Serbest Nazm ekli d. Terza Rima e. Ottava Rima 9. Ahmet Haimin O Belde iiri aadaki nazm ekillerinden hangisine rnektir? a. Serbest mstezat b. Rondo c. Serbest iir d. Terza rima e. Balad 10. Trk edebiyatnda aadaki airlerden hangisi hece vezniyle balad nazm ekline uygun metinler kaleme almtr? a. Enis Behi Koryrek b. Ahmet Muhip Dranas c. lhan Berk d. Ahmet Haim e. Tevfik Fikret
109

1. 2. 3. 4. a c e a Giri blmne baknz. Giri blmne baknz. Giri blmne baknz. Yabanc Edebiyatlardan Alnan Nazm ekilleri blmne baknz. Yabanc Edebiyatlardan Alnan Nazm ekilleri blmne baknz. Yabanc Edebiyatlardan Alnan Nazm ekilleri blmne baknz. Yabanc Edebiyatlardan Alnan Nazm ekilleri blmne baknz. Serbest Nazm ekilleri blmne baknz. Kark Dzenli Serbest ekilleri blmne baknz. Msra Says Farkl Bentlerden Oluan Nazm ekilleri blmne baknz.

Sra Sizde 1 Turgut Uyarn yazd u rubai rnek olarak verilebilir: haydi ben geldim oturup konualm ey gk btn altn tarlas btn komularmla tarla tapan rgat esnaf btn komularmla in dola bir yerlerde bulualm ey gk Sra Sizde 2 Cenap ehabettinin iirinin gnmz Trkesiyle karl: Billr boynunla kucaklarken Bir yeni esen rh ile ak dolu bir gzellik Taze yznde gelin odasn aydnlatm Gerek afak vaktinin renkleri ve dolunay klar Solgun andrr salarndan oluan tac Yaldzl apkas afaktan nin verir Alar gznde saflk her an mavi ya hlinde h bak ayrlk lsne cn verir Sra Sizde 3 iirin nazm ekli sonedir. Sra Sizde 4 Geleneksel nazm ekillerinden olan koma tarznda yazm olan Ahmet Kutsi Tecer, son drtlkte mahlas kullanmayarak bir deiiklik yapmtr. Buna onun Nerdesin adl iiri rnek verilebilir.
5. d 6. e 7. a 8. c 9. a 10. a
etin, Nurullah (2009) iir zmleme Yntemi, Ankara: nc Kitap Dilin, Cem (1997), rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar And, M. Fatih (1997), Servet-i Fnuna Kadar Yeni Trk iirinde ekil Deimeleri, stanbul: Kitabevi Yaynlar laydn Hikmet (1964), Trk Edebiyatnda Nazm, stanbul. Ayel, Edip, iir ve ekil, naralt, 19 Birinciknun 1942, S.65, s.7, Sabit Nazm ekilleri, naralt, 22.8.1942, S.48, s.14; lkler, naralt, 26.9.1942, S.53, s.13; Bizde Denenmemi Yeni Nazm ekilleri, naralt, 8.8.1942, S.47, s.12; Yanl Taklit, naralt, 1.8.1942, S.45, s.12
7
Amalarmz
Ritim henk Ses ve iir
Bu niteyi tamamladktan sonra; iirde ses ve henk gelerinin roln tanyabilecek, Vezin ve iir ilikisini aklayabilecek, Yeni Trk iirinde kullanlan vezinleri tanyabilecek, Kafiyenin iirdeki yerini ve nemini deerlendirebilecek, Yeni Trk iirinde kullanlan kafiye trlerini adlandrabilecek, Aliterasyon, assonans ve i ses gibi ses tekniklerini tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Vezin Kafiye
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna Yeni Trk iirinde Ses ve henk Giri geleri
RDE RTM VE HENK VEZN VE R LKS KAFYE VE KAFYE-R LKS
Yeni Trk iirinde Ses ve henk geleri

RDE RTM VE HENK
Dil, anlam belirli bir ses dizisi ierisinde oluturur. Ses tabakas, anlamn koruyucusudur. Edebiyat sanatnda ses gesinin iletiim amal konuma ve yaz dilinden farkl bir ekilde dzenlendii dikkati eker. Dilde doal olarak var olan kelimelerin sesleri arasnda bilinle yaplm bir rg, bir dzenleme bulunduu sylenemez. Buna karlk bir iir veya iirin bir paras ncelikle ritmik bir yap olarak gerekleir. Bu yzden iirde gzellik duygusunun olumasn salayan etkenlerin banda ses ve henk unsurlar gelir. air, iirini yazarken setii kelimelerin ses ve hece yaplarn da dikkate alr. nk iirle nesir arasndaki en nemli farklardan birisini iirde sesin mzikal bir amala kullanlmas salar. Ahmet Himin ifadesiyle iir szle mzik arasnda, szden ok mzie yakn zel bir dildir. Bu ifade iirin, sadece sese dayanan mzik ile sadece anlama dayanan dil arasnda ikisinden de yararlanan, fakat apayr bir yap ortaya karan bir sanat olduunun gstergesidir. Ksacas iirin temel zelliklerinden birisini ritim ve henk oluturur. Nitekim iirin en yaygn geleneksel tariflerinden birisi vezinli ve kafiyeli sz olmasdr. Trkede dizem, lllk, orantllk, tartm gibi adlarla anlan ritim, iiri oluturan seslerin birbirine uyumundan doar. Bir dizede vurgu, uzunluk veya ses zelliklerinin, duraklarn dzenli bir biimde tekrarlanmasndan doan ses dzenidir. Bu ses dzeni vezin, kafiye, ses tekrarlar, i ses gibi uygulamalarla salanr. hengi salayan bu uygulamalar bir bakma kanavie veya vcuttaki iskelet gibidir. iir yapsnn nne kp, anlam glgeleyecek derecede dikkati ekmemeli; szn anlam ile birlikte doal akna engel olmamaldr. Yeni Trk edebiyat, ayn zamanda ritim, henk konusundaki anlay ve uygulama deiiminin tarihidir. Divan ve halk edebiyatlarndan gelen vezin ve kafiye anlaylar ile Bat edebiyatlarnn bu konudaki uygulamalar yeni Trk edebiyatnda karlk bulmutur. Dilin girift anlam ve biim dzenlemeleriyle sanata dntrld iirde, yapy oluturan her trl ses dalgalanmasn dikkate almakszn inceleme yapmann imkn yoktur.
iirin ayrc zelliklerinden birisi, kelimelerin ses dzeninin dikkate alnmasn gerektiren ritim ve henk araydr.
Dizede vurgu, uzunlukksalk, aklk-kapallk, durak yerleri, ses tekrarlar gibi bilinli bir biimde kurulan ses dzenine ritim denir.
VEZN VE R LKS
Bat dillerinde meter (metrum) denilen vezin, en genel anlamyla szn bir lye gre sylenmesidir. Hecelerin say bakmndan veya ak-kapal, uzun-ksa olularna gre birbirine denk olmasn salayan araca vezin (l) denir. Dize-
112
lerin birbirine uyumunu salayan kalplardr. Dizenin ve dizelerle oluan iirin hengini salayan dzenlemedir. Bu, mzikteki prozodi terimine benzer. Mzikte notalarn dzenli aralklarla birbirini izlemesi gibi vezinli iirde de heceler belirli bir dzene gre dize iindeki ve dizeler arasndaki uyumu salar.
Yeni Trk iirinde Kullanlan Vezinler

Trk edebiyatnda slmiyetten nce kullanlan hece vezni, sonraki dnemde ve gnmze kadar halk airleri tarafndan kullanlmaya devam etmitir. Arap dilinin yapsndan ortaya kan aruz vezni ise nce ranllar tarafndan, daha sonra slm dinine geen Trkler tarafndan kullanlm; bylece aruz vezni her edebiyatn ortak malzemesi halini almtr. Bu srete gelien Trk divan edebiyatnda aruz vezni iirin ana yapsn oluturur. Yeni Trk edebiyatnda her iki vezin de kullanld gibi modern iir vezin ve kafiyeyi atarak serbest bir ekil ile yazlmaktadr.
Aruz Vezni
Aruz, hecelerin uzunluk ve ksalklarna dayanan nazm ls demektir.
Tanzimatn ilk kua iirde biim deiikliinden ok ierik deiikliine ynelmilerdir. Divan iirinde olduu gibi ilk kuak yenileme airlerinde de aruz vezni esas alnmtr.
Hecelerin uzunluk ve ksalna gre oluturulan lnn ad olan aruz, Arap dilinin zelliklerinden ortaya kmtr. Arapada temel harfler nszlerdir. Ayrca uzun nller bulunur. Bu seslerin birlemesinden hece yaplar oluur. Arapann hece yapsnda bulunan uzun ve ksa sesler bu veznin temelini oluturur. Hecelerin uzunluk-ksalk zellikleri gz nnde bulundurularak oluan paralara tefile veya cz denir. Her dizede ite bu tefile veya cz denilen paralardan en az drdnn bir araya gelmesiyle vezin kalplar ortaya kar. Aruzla yazlm bir dizeyi veznin paralarna ayrmaya takti denir. Bu kalplarn snflandrlmas ise bahir ve daire denilen aruz sistemini oluturur. Bu sisteme gre Araplarda 19 bahir, 6 daire; ran ve Trklerde ise 14 bahir, 4 daire bulunur. Aruz bilimi yzyllarca bu ereve ierisinde iirin ana lt olarak kesin bir kurallar sistemi eklinde uygulanmtr. Aruz veznini kullanmaya balayan Trk airleri balangta glk ekmilerdir. nk aruz, Trkenin hece yapsna uygun deildi. Mesela Anadolu, geliyorum, Karadeniz, sevemedi gibi pek ok Trke szck, arka arkaya ikiden fazla ak (ksa) heceyi ierdii iin aruz veznine uymaz. Trkede uzun hece bulunmamas yznden imle denilen ve bir vezin kusuru kabul edilen ilemle birok hece uzatlarak kullanlmtr. Bu bakmdan ilk dnemlerde Trk airler, aruzun hece veznine yakn, basit kalplarn kullanmay tercih etmilerdir. rnein Kutadgu Biligde hece vezninin 11li kalbna benzeyen ve ranl air Firdevsnin nl eserinde kullanld iin ehname vezni olarak da adlandrlan feln feln feln fel kalb kullanlmtr. airler ayn zamanda aruza uygun iir yazabilmek iin Arap ve Fars dillerinden pek ok unsuru almak yoluna gitmilerdir. divan edebiyat tek tk istisnalar dnda btnyle aruz veznini kullanan, bu veznin kurallarna sk skya bal bir iirdir. Yeni Trk edebiyatnn ilk kuanda Ziya Paa ve Namk Kemalin hece vezniyle yazd baz denemeler bulunmasna ve Ziya Paann iir ve na makalesinde, Namk Kemalin mektup ve makalelerinde hece veznini gndeme getirmi olmalarna ramen aruz vezninden vazgeilmi deildir. Biimsel zellikler, aa yukar klasik edebiyatta olduu gibi kullanlmaya devam edilmitir. kinci kuak airler ise biimde de deiiklikler yapma yoluna gittiler. Recaizde Mahmut Ekrem, be iirinde hece veznini kullanm, teki btn manzumelerinde ise aruz veznini tercih etmitir. Ekrem aruz vezni uygulamasnda pek baarl bir air deildir. iirlerinde vezin kusurlar ve bozukluklar tespit edilmitir.
7. nite - Yeni Trk iirinde Ses ve henk geleri
113
Abdlhak Hamit biim ve ierikte cesur denemelere girimi, gelenekte olmayan vezin kalplar uydurmaya almtr.
iirlerinin ieriinde olduu gibi biim zelliklerinde de olduka serbest davranan bir air olan Abdlhak Hamit Tarhan ise baz iirlerinde o gne kadar kullanlmam aruz kalplar uydurmutur. Onun mfteiltn feiltn, mtefeiltn feiltn gibi daha nce bulunmayan aruz kalplar ile yazd iirlerden ikisini rnek olarak buraya alyoruz: Rus geebilseydi Boazdan, Mjdesi gelseydi birazdan, Crete gelmezdi nihayet!.. Kamasa yahut bizim ordu, Karma kmazd o cdu Uykuma gelmezdi o kbus!... (Vezni: mfteiltn feiltn) ..... Bize gre ya gazi ya ehdet, kisi de ayn saadet!.. Denize de dsek taarz biz, Nice nice dalar aarz biz!... yi bile Moskof ki biziz Trk; Deriz ona bizden uzak ol, rk!... (Abdlhak Hamit, Yadigr- Harb, 1919) (Vezni: mtefeiltn feiltn) Bu tr uygulamalar sonraki yllarda Ali Ekrem, Enis Behi gibi airler tarafndan da denenecektir. Aruz veznine nem veren asl kuak, Servet-i Fnn topluluu airleri olmutur. Ancak onlar aruz lsnn klasik nazm biimleri ile kullanlmasna taraftar deildiler. Aruz ile yeni syleyi imknlar aram, aruz kalplarnda mzikal bir deer bulmu ve konu ile ilikilendirmek istemilerdir. Onlara gre iirin konusuna uygun vezin kalplar bulunmaktadr. Bu dncelerine uygun olmak zere ayn iir ierisinde, iirin konusuna, iire hkim olan duyguya, ruh haline gre deien iki ayr vezin kalb kullandklar grlr. Bunun en baarl rnekleri Cenap ehabettinin Elhn- it ve Tevfik Fikretin Hemirem in iirleridir. Sonraki yllarda Tevfik Fikret ile bu konuda tartan Yahya Kemal, konu ve vezin arasnda herhangi bir iliki kurulabilecei fikrini eski ve yeni edebiyattan rnekler gstererek rtm ve bu meselenin kapanmasn salamtr. Bununla birlikte Servet-i Fnn airlerinin aruz veznini gelenekten farkl birtakm uygulamalarla kullanmalar bundan sonraki dnemde de kabul grmtr. Bunlardan birisi de Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) airlerinin serbest mstezat diye adlandrlan bir nazm biimi gelitirmeleridir. Klasik edebiyatta aruzun bir-iki kalbnda, biri uzun, biri ksa dizelerle ve kurall olarak kullanlan mstezat biimi, bu topluluk airleri tarafndan ve aruzun hemen her kalbnda uzun-ksa dizelerin belli bir kurala bal olmakszn geniletilmi ve buna serbest mstezat ad verilmitir. Daha sonra hece vezniyle yazan airler tarafndan da kullanlan bu biimin Cumhuriyetten sonra serbest vezinli ve vezinsiz iir anlayna zemin hazrlad dnlebilir.
Servet-i Fnn airleri aruz veznindeki henge nem vermiler; bu yzden vezin ve konu arasnda iliki kurmu, konuya gre vezin kalplar seilmesi gerektiini ileri srmlerdir. Bu airler ayrca mstezat olarak bilinen nazm biimini serbest mstezat adyla gelitirerek iirde monotonluun krlmasna almlardr.
114
II. Merutiyetten sonraki dnemde aruz vezniyle yazmay srdren airlerin saysnda giderek bir azalma olmasna karn hece vezniyle yazan airlerin artt grlmektedir. Buna karlk aruz vezni tamamyla braklm deildir. zellikle Cumhuriyetten sonraki Trk iirinin olumasnda byk etkileri bulunan Mehmet kif Ersoy, Yahya Kemal Beyatl, Ahmet Him gibi airlerin sonuna kadar yalnzca aruzu tercih etmeleri, bu veznin kolay kolay vazgeilemeyecek henginden dolaydr. Cumhuriyet Dneminde hece vezninin tamamen egemen olmasndan sonra bile aruz-hece tartmalar srm, aruz vezni gnmze kadar kullanlmaya devam edilmitir. Cumhuriyet Dneminde Edip Ayel, Mehmet narl, Ali Gnvar gibi airler aruz vezniyle iir yazmay srdrmlerdir.
SIRA SZDE
Aruz ls SIRA SZDE Trk edebiyatnda ne zaman kullanlmaya balamtr?

DNE M Eskilerin hesab-Lbenn, vezn-i benn adyla andklar, parmak hesab da denilen hece vezni Trk dilinin yapsna uygun bir ldr. Bu yzden mill vezin diS O R U ye de adlandrlmtr. Hece ls, dizedeki hecelerin saysna gre uygulanr. Buna gre iirin ilk dizesindeki hece says kasa, sonraki dizelerde de o kadar hece bulunur. Hece says hengi salamada tek bana yeterli deildir. Heceler belli DKKAT aralklarla blmlere ayrlmasna durgulanma, bu blm yerlerine ise durak denir. Durak, aruz veznindeki taktiin karldr. Kelimenin heceleri blnerek yaSIRA bir uygulama deildir. Hece vezniyle yazlm baarl bir iirde duplan durak, iyi SZDE raklarn eit sayda ve tamamlanm kelimelerde olduu grlr. Hece vezni kalplar hece says ile durakl duraksz oluuna gre belirlenir. BuAMALARIMIZ na gre dizede ka hece varsa kalbn ad odur. Trkede ok kullanlan hece kalplarnn en ksa olan 4, en uzunu ise 15 hecelidir. 5-8 heceli kk hacimli kalplarda genellikle durak bulunmaz veya en sonda bulunan tek durakl olduu kaK T A P bul edilir. Hece vezni kalplarndaki durak says en az 2, en ok 5tir. Duraklar oluturan hece says ise 1den 10a kadar deiir. Duraklar her dizede deien iirlerin dizelerindeki N T E L E V Z Y O hece saylar eittir; fakat durak yerleri ayn olmad iin duraksz saylr. Fakat deiik durakl dizeleri iirde belli bir dzene gre yerletirmek, airlerin henk yaratmak amacyla bavurduklar yollardan biridir. Bu uygulama monotonluu krarak kulaa ho gelen bir uyum salar.
DNELM S O R U
Hece Vezni
DKKAT
SIRA SZDE
Hece vezni, dizedeki hece AMALARIMIZ
saylarndan ve duraklardan oluan, Trk dilinin doal yapsndan ortaya km bir ahenk sistemidir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
NTERNET
Hece lsSIRA SZDE uygulanr? neye gre Balangtan beri Trk iiri hece lsyle yazlmtr. Bu gelenek halk edeD NELM biyat koluyla gnmze kadar devam ettii gibi, asl veznin aruz olduu divan edebiyatnda da zaman zaman heceyi kullanan airlere rastlanmaktadr. XVI. S O U yzylda Usul,RXVIII. yzylda Nedim ve eyh Galip hece vezniyle iir yazmlardr. Yeni Trk edebiyatnda ise divan iirinin oluturduu kat kurallar olan mutlak D KKAT yap, her ynyle deime eilimi ierisine girmitir. kif Paann torununun lm zerine yazd mersiye, bu eilimin ilk iaretlerinden birisidir. Gerek halk iiSIRA SZDE rinin koma tarznda yazlm olmas gerekse dnemine gre sade dili, bu iirin yenilik edebiyatmzn balangcnda ayr bir yere konulmasna sebep olmutur. Bu mersiyenin yan sra Ethem Pertev Paann Mahmut Nedim Paa iin yazd AMALARIMIZ Destan iiri de hece vezninin Tanzimattan sonraki yllarda ilgiyi zerinde toplamasna sebep olmutur.
K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
115
te yandan yenilik edebiyatnn ilk kuana mensup airlerden Ziya Paa, daha nce de deindiimiz iir ve n balkl makalesinde divan airlerinin nmevzun (vezinsiz) diye beenmedikleri hece vezniyle yazlm leme, kayaba gibi halk edebiyat biimlerini bizim asl iirimiz olarak nitelendirmi ve bu konudaki ilk teorik grleri ortaya koymutur. air ayrca Harabat antolojisinin Mukaddime ksmnda iire ilgi duymasnn balangcn da halk airlerini okumas olarak aklar. Ziya Paa bu konuda sadece kuramsal (teorik) grler belirtmekle yetinmez ve hece veznini baz eserlerinde kullanr: Akam olur, gne gider imdi buradan, Garip garip kaval alar oban dereden, Pek krpesin, esirgesin seni yaradan. Gir srye, kurt kapmasn gel kuzucam! Sonra yrdan ayrlrsn, h yavrucam! (Ziya Paa, Trk) Ziya Paa, ilk bendini yukarya aldmz bu Trksnde halk iirinin geleneksel tarzna uymayarak, halk airlerinin hemen hemen hi kullanmadklar 4+4+5 durakl 13l hece veznini tercih etmitir. Ayn ekilde gelenein dnda bir tarzda uygulad hece vezni ile Molireden Tartuffe yahut Riynn Encam adl eseri batan sona manzum olarak tercme etmitir. Dnemin nde gelen edebiyats Namk Kemal de Tahrib-i Harabat, rfan Paaya Mektup, Mukaddime-i Cell adl eserlerinde ve mektuplarnda hece vezni konusuna deinir. Yazarn bu eserlerindeki grlerinde bir tereddt ierisinde olduu grlyor. Edebiyatn yenilemesi iin aruz vezninin braklmas gerektiini dnmekle birlikte, aruzun henk gc dolaysyla kesin bir karara varamam, birbiriyle elien grler ortaya koymutur. Bunun yan sra Namk Kemal zellikle tiyatrolarnn ierisinde hece vezinli manzum paralar yazmtr. Abdlhak Hamit, Namk Kemalin Manzm sze o kadar hevesin var, bir kere tabiatn bizim parmak hesabyla bir ey yazmaya sevk et tavsiyesine uyarak Nesteren adl piyesinde mukaffa (kafiyeli) veya mhecc (heceyle sylenmi) eklinde adlandrd yeni bir biim (janr) denemesi yapmtr. Bu manzum oyun sadece kafiyeli ve duraksz hece vezni ile yazlmtr. Hamit, hem birok tiyatro eserinin ierisindeki manzum paralarda hem de baz iirlerinde hece veznini kullanmtr. Ancak airin bu metinlerdeki vezin uygulamalarnda baarl olduunu sylemek mmkn deildir. Servet-i Fnn airlerinin aruza bal kaldklarn yukarda grmtk. Burada Tevfik Fikretin ermin (1915) adyla ocuklar iin yazd iir kitabnda hece lsn kullandn belirtmek gerekir. Hece veznine asl ilginin Mehmet Eminin Anadoludan Bir Ses yahut Cenge Giderken (1897) balkl iiriyle balad grlr. Bu ilk iirlerini Trke iirler (1898) adyla yaymlayan air yeni Trk edebiyatnda hece vezninin ncs konumundadr. Onun etkisiyle iir yazanlarn yannda, halk iirini, zellikle trkleri rnek alarak hece vezinli iir yazanlar oalr. 1905te ocuk Bahesi dergisinde Mehmet Eminin iirleri etrafnda yaplan hece-aruz tartmas da hem airin hem de hece vezninin etkisini artran bir olay olmutur. Fakat airin iirleri, halk iirinde yaayan hece vezninin hengini tam olarak bulamad iin kuru ve henksiz bulunmutur. te yandan iire aruzla balayan Rza Tevfik, tekke iirini rnek tu-
Tanzimattan sonra deien edebiyat anlayna bal olarak edebiyatlarn dikkatleri halk edebiyatnn kulland hece veznine ynelmi olmakla birlikte bu konudaki dnceler uygulamaya pek az yansmtr.
Yeni Trk edebiyatnda tamamen hece vezniyle iir yazan ilk kentli ve aydn air Mehmet Emin Yurdakulun iirleri dneminde byk ilgi grm ve etki yapmtr.
116
zellikle Ziya Gkalpin gayretleriyle hece vezni, Cumhuriyetten nce edebiyata egemen olmu bulunuyordu. 1940lara kadar bu egemenliini srdrmtr.
tarak yazd hece vezinli iirlerinde hengi salamak asndan Mehmet Emin ve izleyenlerinden daha baarl olmutur. II. Merutiyetten sonra milliyetilik akmnn glenmesine paralel olarak mill vezin hecenin yaygnlat grlyor. Bu yaygnlamada zellikle Ziya Gkalpin abalar nemli rol oynamtr. Sonradan Be Hececiler olarak adlandrlan ve iire aruzla balam bulunan Enis Behi, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Halit Fahri, Faruk Nafiz gibi airler onun ynlendirmesiyle hece vezniyle yazmaya balamlardr. Bunlardan baka Yeni Lisan (1911) makalesinde hece veznine kar kan mer Seyfettin de aradan iki yl getikten sonra hece vezniyle yazlmas gerektii fikrini savunan yazlar yazar. Bylece aruz-hece tartmalarnda Cumhuriyetten nceki bu kuan etkinliiyle hece lehine byk bir gelime salanm oldu. zellikle Cumhuriyetten sonra eser veren Necip Fazl Ksakrek, Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Kutsi Tecer gibi airlerin iirlerinde hece vezni nceki yllarn rneklerinde grlen tekdze ve henk bakmndan yetersiz olma eletirilerinin stnde ve etkileyici bir syleyie ulamtr. Bu etkisini de 1940lara kadar srdrr. Trk edebiyatnda uzun yllar devam eden aruz-hece tartmalar 1944 ylnda naralt dergisi sayfalarnda yaymlanan bir anketin cevab niteliindeki bir dizi grle sona erer. Zaten bu tarihten biraz nce (1941) Orhan Veli ve arkadalarnn yaymladklar Garip adl iir kitabnn nsznde, iirde hengin vezin ve kafiyeden kaynaklanmad ileri srlerek hem aruza hem heceye kar klm; bylece Trk edebiyat bu konuda yeni bir aamaya gemiti.
Vezinsiz iir
Vezinsiz iir, airlere kaytlardan kurtulma olana salayarak; iire duygu, dnce ve imgelerini zgrce yanstabilme ortam hazrlamtr. Bu ayn zamanda vezin ve kafiyenin oluturduu geleneksel hengi, daha ince ve titiz birtakm yntemlerle salama zorluunu da beraberinde getirmitir.
Serbest vezin, serbest nazm, zgr kouk, serbest iir adlaryla da anlan bu biimde iirin dizeler arasnda herhangi bir vezin ve kafiye kural aranmaz. iir kafiyesiz ve vezinsiz olarak yazlr. Sistemli herhangi bir vezin ve kafiye uygulamas olmamas demek, iirin henk arayndan yoksun olduu anlamna gelmez. Tam tersine geleneksel olarak vezin ve kafiye dzenleri ile yani d kurallar ile salanan hengin baka trl salanmas, iir iin daha zor, ama daha etkili bir henk yoludur. Bu tr iirlerde air, vezin ve kafiyenin salad hengi bir i ritim ile salamak yoluna gider. Kelimelerin seilii, dizili dzeni, i ie gemi ses ve anlam armlar airin titizlikle zerinde durduu noktalardr. Her iirde yeniden ve o iire zg olarak retilen bu uygulamalar iin nceden ve dardan alnabilecek hazr biim kalplar yoktur. Bu trden iirde baarl olan airler, veznin (ve kafiyenin) douraca monotonluu ortadan kaldrdklar iin gl bir i uyum salarlar. Recizade Mahmut Ekremin vezinli ve kafiyeli her szn iir olmas gerekmedii gibi, her iirin de vezinli ve kafiyeli olmas gerekmedii eklindeki grleri, geleneksel olarak mevzun ve mukaffa sz biiminde tarif edilen iir iin yeni bir alm olmutur. Bu gr zellikle Servet-i Fnn sanatlarnca mensur iir diye bilinen biimin domasna ve yaygnlamasna yol amtr. Fakat Trk edebiyatnda ilk defa olarak ister aruz, ister hece olsun iirin vezin bandan kurtulmas gerektiini Nurettin Ferruh isimli bir air ileri srmtr. iddetle kar klan iirde ekiller ve Kafiyeler (1896) balkl yazsnda, iirde hengi salayan unsurlarn vezinler olmadn, iiri birtakm kesin ve deimez kanunlar altna almann ancak eski insanlarn deti olduunu, bu yzden tek bir eda ve monotonluk douran veznin terk edilmesi gerektiini ileri srer. Bu grler, dneminde ve daha sonra ilgi grmemitir.
117
Bununla birlikte yukarda grld gibi zellikle Tanzimatn ikici kuandan itibaren divan edebiyatnn mutlak dzeni yklm, vezin konusundaki sarslmaz uygulamalar yerini araylara brakmtr. Servet-i Fnndan sonra ise var olan nazm biimlerinin yerini airin kendi beenisine ve iir anlayna gre deien, kesin kurallara balanamayacak serbest dzenli biimler oalmtr. Serbest nazm denilen bu anlaya gre bir vezin tercihi sz konusu olsa da dizeler artk eskiden beri grlen standart dzende deildir. Bu uygulama giderek lsz-uyakl, lsz-uyaksz dizelere kadar uzanmtr. Ahmet Himin Yollar, O Belde gibi sevilen dizeleri Trk iirinin kendi izgisindeki gelmesinin serbest iirden nceki son gei rnekleri olarak grlebilir. te yandan Ercment Behzat Lavn Alman airlerinden, Nazm Hikmetin Mayakovskiden alarak uygulad serbest tarzdaki iirler de bu konuda etkili olmutur. Trk edebiyatnda serbest iir 1930larn ortasndan itibaren kabul grmeye balam; Orhan Veli ve arkadalarnn Garip adyla balattklar akm ile yaygnlam ve yerlemitir. II. Yeni akm btnyle bu yolu izleyerek Trk edebiyatnda vezinsiz ve kafiyesiz yeni bir iir anlaynn egemen olmasnn son admn atmtr. Gnmz Trk iiri hemen tamamen serbest tarzda yazlan iirlerden olumaktadr.
airin zgrln kstlayan bir unsur olarak grlen vezin, ada Trk edebiyatnda terk edilmitir.
KAFYE VE KAFYE-R LKS

iirde hengi salayan en nemli unsurlardan birisi yinelemelerdir. Yukarda ilediimiz vezin kalplar da aslnda bir tr yinelemedir. Yinelemelerin geleneksel olarak en ok bilinen ve uygulanan ise kafiyedir. Bat edebiyatlarnda rime, halk edebiyatnda ayak olarak adlandrlan kafiyeye yakn dnemlerde uyak da denilmektedir. iirde en az iki dizenin sonunda anlam ve ilev bakmndan farkl, ses bakmndan ayn olan szcklerin kullanlmasna kafiye denilir. Kafiye (uyak), dizeleri birbirine balamak yoluyla bir henk oluturduu gibi, trl kafiye rglenilerinden ve dizelerin kmelenilerinden bir sistem olarak nazm biimleri domutur. Kafiyenin yinelenmesinden ritim oluur. Geleneksel anlaya gre bir iirin dizelerini birbirine balayan en nemli iki ara vezin ve kafiyedir. Bu ynyle kafiye tpk vezin gibi iirin mzikal ynn oluturur. Kulakta ho bir gzellik duygusu oluturduu gibi metinlerin bellekte yer edinmesinde de rol oynar. Yahya Kemal iirin uzviyetinde kafiye kuta kanat gibidir. Yani balca uzuvdur. diyerek iirde kafiyenin nemine vurgu yapmtr. Behet Necatigil de kafiyenin iirden atlmasn iiri katletmek olarak nitelendirir ve msrada rastgele, simetrik yerletirilmi kafiyelerin iire bir mimari deer kazandracan belirtmitir. Bununla birlikte kafiye, iirde anlam ve imgenin nne kmayacak ekilde doal bir uyumla dzenlenmelidir. Kafiye zorlamalar, tpk veznin kendisini anlam ve imgenin nne karmasnda olduu gibi iire itici bir yapaylk verir. airin hayallerinin, duygu ve dncelerinin k noktas kafiye olmamaldr. yle olursa iir yapmack bir oyuna dnr, estetik deeri azalr. Kafiye, dize sonlarndaki ses benzerliinin az veya ok oluuna gre eitlere ayrlr. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzemesine yarm kafiye; bir sessiz bir sesli harfin benzerliine tam kafiye; ikiden ok, yani tam kafiyeden fazla ses benzerliine zengin (mukayyet) kafiye; bir dizedeki kafiyeli kelimelerden birisi teki dizedeki kafiyeli kelimenin bir paras olarak onun iinde yer alyorsa (an-uan; an-olan; iz-giz vb.) tun kafiye; yazl ve sylenileri ayn ama anlamlar farkl olan kelimelerle yaplan kafiyeye cinasl kafiye denir. Ayrca btn
Dize sonlarndaki ses benzerlii anlayna dayanan kafiye, iirde salad ritim ve ezberlenme kolayl dolaysyla yzyllar boyunca iirin asli unsuru olarak grlmtr.
118
Kafiye, ayn zamanda airi snrlayan bir sistemdir. Eer dilin doal akn zorlar ve airin dncesini ynlendirirse iirin gzelliine zarar verir.
bentlerde yinelenen kafiyelere ana kafiye olarak adlandrlr. Kafiyenin son harfinden sonra gelen ve hem anlam bakmndan hem de ses bakmndan birbirine uyumlu olan harf, ek veya szcklere ise redif denir. slamdan nceki Trk iirinde kafiye, genellikle dize balarnda yaplrd. Trkede asl vurgunun kelime sonlarnda olmas sebebiyle zamanla kafiye dize sonlarna kaymtr. Divan edebiyatnda tpk vezin konusunda olduu gibi kafiyede de kesin ve belirli kurallara bal bir sistem vard. ncelikle kafiye Arap alfabesindeki harflerin biimi gz nnde tutularak yaplrd. Yani ses bakmndan birbirine uyumlu olsa bile yazllar farkl harfler birbirine kafiye yaplamazd. Ayn ekilde dilbilgisi bakmndan ayn trden kelimeler, ad trnden kelimelerle yine ad trnden kelimeler; sfat trnden kelimelerle sfat trnden kelimeler; fiil trnden kelimelerle fiil trnden kelimeler birbiriyle kafiyelenebilirdi. Genellikle saz eliinde sylenen halk edebiyat rnlerinde ise ses gesi esas alnm ve kafiye konusunda daha serbest davranlmtr.
Yeni Trk iirinde Kullanlan Kafiye Trleri

Tanzimattan sonra oluan yeni Trk edebiyatnda kafiye bir iir sorunu olarak ele alnm ve tartlmtr. Abdlhak Hamit, Makber (1885) kitabnn nsz olarak yazd Birka Perian Sz adl yazsnda fikrin serhaddi memt olduu gibi, iirin de elfza intikalde hududu kafiye oluyor. Ne yapalm!.. (dncenin snrnn lm olduu gibi, iirin sze aktarlmasnn snr da kafiyedir) diyerek, kafiyenin iiri snrlandrdndan yaknr. Bu konuda asl tartma ise Hasan sf adl bir gencin yazd bir iirdeki Zerre-i nrundan iken muktebes Mihr mehe etmek iaret abes
Divan edebiyatnda harflerin yazlna, yani gze gre yaplan kafiye anlay yeni Trk edebiyatnda yerini kulaa gre yaplma anlayna brakmtr.
beytinde, eski alfabeye gre sin harfiyle yazlan muktebes szc ile se harfiyle yazlan abes szcn birbiriyle kafiye yapmasyla ortaya kmtr. iir bu ynyle eletirildi. nk divan iirindeki kafiye anlayna gre farkl yazlan bu iki ses birbirine kafiye olamazd. Tartmaya ad kartrlan Recaizde Ekrem, bu konuya son noktay koyarak kafiyenin gz iin deil kulak iin yaplmas gerektiini belirtti. O tarihten sonra Trk edebiyatnda kulak iin kafiye anlay benimsendi. Hatta bu anlay Arap alfabesindeki ayn harfiyle, harfinin birbiriyle kafiyelenmesine kadar geniledi. nk bu iki sesin okunuu srasnda k noktalar birbirine ok yakndr. Bu ekildeki kafiyenin gzel rneklerinden birisi Yahya Kemalin Viranba iirindeki u dizelerdir: Adalardan yaza ettik de ved Szlyor barmz stndeki da, Seni hatrlyoruz Viranba! (Yahya Kemal Beyatl, Viranba) kinci nemli deime, eski edebiyatta kafiye yaplacak kelimelerin ayn trden olmas anlaynn terk edilmesi konusunda olmutur. Yeni edebiyatta kelimeler, hangi szck trnden olursa olsun, kulakta ho bir henk izlenimi brakmak kouluyla birbiriyle kafiye yaplabilmitir: Yanp tutuan aylarca yummadm gzm, Ncma sor ki, bu kirpikler uyku grm m? (Mehmet kif Ersoy, Sudanlnn lm)
119
Bylece kafiye bir oyun, bir arm gesi olmaktan kp iir ierisinde derin bir henk salayan doal bir unsur haline gelmitir. Yeni Trk edebiyatnda, divan ve halk iirinde kullanlan kafiyelerin ortak zellikleri birletirilerek oluturulan drt eit kafiye kullanlmtr.
Yarm Kafiye
Genellikle halk edebiyatnda kullanlan yarm uyak, tek nsz benzerliine dayanr. Bazen k noktalar birbirine yakn olan, ve , m ve n gibi sesler de birbiriyle kafiye yaplr. Bu durumda zaten yarm olan kafiye tamamen zayflam olur. zellikle Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde halk edebiyatnn etkisiyle yarm kafiye benimsenmi ve yaygn bir biimde kullanlmtr: Beyaz yzl serviler uzanrken yerlere, At dallar gsn gecelerin yasna. Siyah tller eridi, indi gm kollara, Yapraklar yalvarrken bir ebnem damlasna... (Salih Zeki Aktay, Bahem) Bu drtlkte birinci ve nc dizelerdeki r ve l sesleri birbiriyle kafiye yaplmtr.
Tam Kafiye
Yeni Trk iirinde en ok kullanlan kafiye, bir nl ile bir nszn oluturduu ses beinin birbiriyle uyumuna dayanr. Ayrca nsz bulunmakszn uzun nllerle (,,) yaplan (daim-briy gibi) kafiye de tam kafiye (tam uyak) saylr: Bam, sktu ten Usuz, bucaksz deirmen. im, murdna ermi Abasz, postsuz bir dervi. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Ne indeyim Zamann)
Zengin Kafiye
kiden fazla ses benzerliine dayanan kafiyeye zengin kafiye (zengin uyak) denir. Benzer ses saysnn artmas, hengi artran bir rol oynar. Ancak ve daha fazla ses benzerlii salayabilmek ustalk ister, baarlamazsa iir yapayla der ve kula trmalayan bir ses ynna dnr: Bir gn dedim ki: stemem artk ne yer ne yr! ktm srekli gurbete, gezdim diyr diyr. (Yahya Kemal Beyatl, Ak Deniz)
Cinasl Kafiye
Ses bakmndan ayn, anlam ve ilev bakmndan farkl szck veya szck bekleriyle yaplan kafiyeye cinasl kafiye (cinasl uyak) denir. Bu kafiye eidi bir sz oyununa benzedii iin halk edebiyatnda ok kullanlm olmasna karn yeni Trk iirinde az kullanlmtr: Getike bembeyaz gezinenler er beer; Bildim ki hiret denilen yerdedir beer. (Yahya Kemal, O Taraf)
120
SIRA SZDE
Yeni Trk edebiyatnda, divan ve halk iirinde hangi kafiyeler kullanlmtr? SIRA SZDE Son olarakD N E L ve halk iirinde nemli bir henk arac olan redifin yeni Trk divan M edebiyatnda nemini tamamen kaybettiini belirtelim. Cumhuriyetten sonra eklerden oluanOredifler bir yana braklrsa redif pek az kullanlmtr. Buna bir rS R U nek olarak Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar iiri gsterilebilir: Ey kyleri hudda balayan yasl yollar, Dnmeyen yolculara alayan yasl yollar! SIRA SZDE Ey garip izgilerle dolu han duvarlar, Ey hanlarn gnlm szlatan duvarlar!.. (Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar)
AMALARIMIZ
DKKAT
DNELM Yeni Trk edebiyatnda yarm, tam, zengin ve cinasl olmak zere drt eit kafiye S O R U kullanlmtr. ada Trk airleri redife ise fazla itibar etmemilerdir. DKKAT
Redif
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yeni Trk edebiyat airleri 1940tan sonra modern iir anlay dolaysyla vezin gibi kafiye unsurunu da terk K T A P etmilerdir.
TELEVZYON
1940lardan sonra zellikle Garip akm anlaynn yaygnlamasna paralel olarak Trk iirindeAkafiye, sistemli ve kurall bir henk arac olarak kullanlmaktan K T P kmtr. Dzenli kafiye anlaynn terk edilmesinden doan henk ihtiyac dize banda, ortasnda, sonunda veya dizeler arasndaki deiik yerlerde uygulanan trl ses yinelemeleri ile karlanmtr. TELEVZYON
Dier Ses geleri

NTERNET
iirde ses yinelemeleri yalnzca kafiye ve rediften ibaret deildir. Belli bir sesin bir TERNE veya birkaNdizedeT anlamla uyumlu olacak biimde yinelenmesi iirdeki mzikal deeri artran bir uygulamadr. Tekrarlanan seslerin yerleri belli bir dzene bal deildir. airin oluturmak istedii duygu ve dnceye bal olarak bu yinelemeleri dzenlemesi ses ve anlam ilikisini salar ve toplam bir etki ortaya kmas amalanr. Bu tr yinelemelerden en ok bilinenleri aliterasyon olarak anlan nsz yinelemesi ve assonans olarak adlandrlan nl yinelemesidir.
Aliterasyon (nsz Yinelemesi)

Bir veya birka dize iinde ya da metnin tamamnda ayn nszlerin tekrarlanmasdr. Ayn harflerin veya ayn hecelerin belli bir henk meydana getirmek amacyla yinelenmesi aslnda uygulanmas zor bir tekniktir. nk air kelimeleri dilde hazr bulduu iin, var olan bu kelimelerin ses deerleri ile anlam zellikleri arasnda bir denge gzetmek zorundadr. Ayrca bir tn salama imkn olan bu tekrarlar, ayn zamanda beklenen etkiyi yapmama veya kula trmalayc bir sonu dourma ihtimalini de tar. Sevgili seslendiin serinlik bir serap (Behet Necatigil, Kantarma) Sulara dklm klar, skdar u kars. (Behet Necatigil, Barbaros Meydan) air yukarya aldmz dizelerde s ve nszlerini bilinli bir ekilde yineleyerek anlam destekleyen bir ses etkisi yaratmak istemitir.
121
Asonans (nl Yinelemesi):

Yarm kafiye, nl kafiyesi diye de bilinen bu uygulamada dize iinde veya dizeler arasnda ayn nllerin tekrarlanmasyla bir henk oluturmaya alr. Her ey gzden balyor stmze evrilen ner ine derinde ineler ince (Behet Necatigil, Derler) kinci dizedeki i seslerinin tekrar birinci dizede belirtilen rahatsz edici bak algsn destekleyici nitelikteki ses yinelemelerini oluturur. iir metinlerinde bunlardan baka ses tekrarlar da grlr. Doa yansmas sesler; ek, kk ve bala tekrarlar; deiik biimlerde grlen kelime tekrarlar; dize balarnda ayn kelime ya da kelime beklerinin yinelenmesi; ikilemeler ve bir veya daha fazla dizenin iirin farkl blmlerinde aynen (nakarat) ya da az ok deierek yinelenmesi gibi uygulamalar bir yandan iirin henginin salanmas amacyla te yandan da iirin tematik gelerinin vurgulanmas amacyla sk sk kullanlmaktadr.
Vezin ve kafiye dnda, bata nl ve nsz uyumlar olmak zere iirde henk salamak amacyla kullanlan birok ses uygulamas bulunmaktadr.
122
zet
AM A
iirde ses ve henk gelerinin roln tanyabilmek iir konuma ve nesir dilinden farkl olarak gzellik duygusu oluturmay amalayan bir sanattr. Bu yzden iir metinlerinde duygu ve dncenin aktarlmas kadar, bunlarn estetik bir haz uyandracak biimde sunulmas da nemlidir. En eski devirlerden itibaren iirde hengi salayan en nemli gelerin vezin ve kafiye olduu dnlmtr. Bunlarn dnda ayrca airden aire deien ve belli bir sisteme dayanmayan i ses uygulamalar da henk ve ritm oluturmada yaygn olarak kullanlmtr. Vezin ve iir ilikisini aklayabilmek henk ncelikle dizelerin belli hece dzenine gre oluturulmasna dayanr. Hecelerin says, ak-kapal veya uzun-ksa oluu veznin temelini oluturur. Vezin, dizenin kendi ierisindeki ses dalgalanmasn salad gibi, iirin btn dizelerini birbirine balayan bir ereve veya ba olarak da grlebilir.
A M A
Kafiyenin iirdeki yerini ve nemini deerlendirebilmek Vezin gibi kafiye de geleneksel olarak iirin asli unsuru kabul edilmitir. Kafiye kulakta bir gzellik duygusu oluturduu gibi, metnin ezberlenmesinde de rol oynar. Ayrca iirin tamamn birbirine balayan bir badr. Yapay ve zorlama kafiyeler ise syleyiin doallna ve gzelliine zarar verir. Yeni Trk iirinde kullanlan kafiye trlerini adlandrabilmek Yeni Trk edebiyatnda divan ve halk edebiyatndan gelen baz kafiye eitleri birletirilerek drt eit kafiye kullanlmtr. Tek bir nsz ile yaplan yarm kafiye, bir nl ve bir nszle yaplan tam kafiye, ve daha fazla sesin uyumuyla gerekletirilen zengin kafiye ve daha az tercih edilen cinasl kafiye yeni Trk iirinde mzikal yapnn olumasnda rol oynamtr. Aliterasyon, assonans ve i ses gibi ses tekniklerini tanmlayabilmek Ayrca belirli sistemlere dayanan vezin ve kafiye anlaylarnn dnda tamamen airin yeteneine ve tercihine gre deien ok eitli ses yinelemeleri de Trk iirinin biimsel yapsn zenginletiren geler olarak kullanlmtr.
AM A
A M A
A M A
A M A
Yeni Trk iirinde kullanlan vezinleri tanyabilmek Yeni Trk edebiyatnda hem divan edebiyatnn vezni olan aruz vezni hem de mill vezin olarak kabul edilen hece vezni kullanlmtr. Son yetmi yldan beri ise vezinsiz iir ounlukla tercih edilmektedir.
123
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ritim kavramnn karl deildir? a. orantllk b. tartm c. vurgu d. dizem e. lllk 2. Serbest mstezat aadakilerden hangisinin addr? a. vezinsiz iir b. kafiyesiz iir c. hem vezinsiz hem kafiyesiz iir d. vezinli ve kafiyeli olmakla birlikte dizelerin uzunluklarnn deitii iir e. vezinsiz, fakat kafiyeli iir 3. Aadakilerden hangisi aruz vezninin zelliklerinden saylamaz? a. Parmak hesabna gelmesi b. Arap dilinin zelliklerinden domu olmas c. Hece beklerinin tefile denilen paralar oluturmas d. Geni blmleri bulunan bir sisteme sahip olmas e. Arap, ran ve Trk edebiyatlarnda kullanlmas 4. Aadakilerden hangisi Servet-i Fnn airlerinin aruz lsne yaklamn gstermez? a. Vezin ve konu arasnda bir iliki kurmalar b. Aruz lsnn stn bir mzikal deere sahip olduu c. Geleneksel kalplarn geniletilmesi d. Mensur iirler yazmak e. Aruzu terk ederek yerine serbest iire gemek 5. Bir veya birka dizede ayn nszn yinelenmesine ne denir? a. takti b. aliterasyon c. assonans d. vezn-i benn e. durgulanma 6. Yinelemelerin geleneksel olarak en ok bilinen ve uygulanan hangisidir? a. aruz b. hece c. kafiye d. mensur iir e. serbest iir 7. Dize sonunda bir sessiz bir sesli harfin benzerliine ne denir? a. tam kafiye b. tun kafiye c. yarm kafiye d. cinasl kafiye e. zengin kafiye 8. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzemesine ne denir? a. yarm kafiye b. tun kafiye c. cinasl kafiye d. zengin kafiye e. tam kafiye 9. Getike bembeyaz gezinenler er beer / Bildim ki hiret denilen yerdedir beer dizelerinde koyu yazlm szcklerde grlen ses zellii nasl adlandrlabilir? a. cinasl kafiye b. zengin kafiye c. tun kafiye d. dizem e. tartm 10. Aadakilerden hangisi, bir ya da daha ok dizenin iirin farkl blmlerinde aynen yinelenmesinin addr? a. nakarat b. dizem c. tartm d. aliterasyon e. assonans
124

1. c 2. d 3. a 4. e 5. b 6. c 7. a 8. a 9. a 10. a Yantnz yanl ise iirde Ritim ve henk blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aruz Vezni blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aruz Vezni blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aruz Vezni blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dier Ses geleri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kafiye ve Kafiye-iir likisi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kafiye ve Kafiye-iir likisi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kafiye ve Kafiye-iir likisi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Trk iirinde Kullanlan Kafiye Trleri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dier Ses geleri blmn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Aruz, slamiyetin kabulnden sonra kullanlmaya balanmtr. Sra Sizde 2 Hece vezni dizedeki hecelerin saysna gre uygulanr. Buna gre iirin ilk dizesindeki hece says kasa, sonraki dizelerde de o kadar hece bulunur. Sra Sizde 3 Yeni Trk edebiyatnda, divan ve halk iirinde kullanlan kafiyelerin ortak zellikleri birletirilerek oluturulan drt eit kafiye kullanlmtr. Bunlar, yarm kafiye, tam kafiye, zengin kafiye, cinasl kafiyedir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akaln, .S. (1984). Edebiyat Terimleri Szl, stanbul, Varlk Yaynlar. Akyz, Kenan. (1994). Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, stanbul, nklp Kitabevi Yaynlar. And, M. Fatih. (2000). Edebiyat Aratrmalar I, stanbul, Kitabevi Yaynlar. etin, Nurullah. (2006). iir zmleme Yntemi, Ankara, Edebiyat Ota Yaynlar. Dilin, Cem. (1995). rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara, TDK Yaynlar. pekten, Haluk. (1994). Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz, stanbul, Dergh Yaynlar. Kolcu, H. (1993). Trk Edebiyatnda Hece-Aruz Tartmalar, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. Onay, A. T. (1996). Trk iirlerinin Vezinleri, Ankara, Aka Yaynlar. Sara, M.A.Y. (2007). Klsik Edebiyat Bilgisi Biiml-Kafiye, stanbul, 3F Yaynlar. Taolu, Ylmaz. (1999). Abdlhak Hamit Tahran, stanbul, le Yaynlar. ____ (2006). Dar Vakitlerde Geni Zamanlar Behet Necatigilin iiri, stanbul, 3F Yaynlar.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; kuram, edebiyat kuram, edebiyat tarihi ve eletiri ilikisini tanyabilecek edebiyatn ilevi, edebiyat-gerek ilikisi ve estetik yarg konusunu aklayabilecek da dnk edebiyat kuramlarn tanmlayabilecek yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlarn tanyabilecek bilgi beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kuram Yanstma Marksist estetik Determinizm Arketip Anlatmclk Psikolojik eletiri Duygusal etki kuram zlenimcilik Fenomenolojik kuram, yorum bilgisi ve almlama estetii Biimcilik Yapsalclk, post-yapsalclk Yeni eletiri Almlama Metinleraras
erik Haritas
EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT TARH VE EDEBYAT ELETRS EDEBYATIN LEV, EDEBYATGEREK LKS VE ESTETK YARGI EDEBYAT KURAMLARI
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve Eletiri Kuramlar
Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve Eletiri Kuramlar

EDEBYAT KURAMLARI, EDEBYAT TARH VE EDEBYAT ELETRS
Kuram, belli bir gereklik alann kavranabilir hale getirmek amacyla yntemli ve tutarl bir biimde ortaya konmu dnceler btnne denir. Eski Yunancada Theos (Tanr)un kozmosu seyredii anlamna gelen theoria szc Bat dillerinde kavramn kkenini oluturur. lk Yunan felsefesinde evrenin seyredilii (temaa) eklinde kullanlan kavram, zaman ierisinde zgr, zorunlu olmayan, pratik hibir ama gtmeyen salt bilgi edinme anlamn kazanmtr. Bugn Bat dilleri ile birlikte Trkede de yaygn bir kullanm alan kazanm olan teori (kuram) kavramnn kart ise pratik (uygulama) szc ile ifade edilir. Balangta birbiriyle ilikilendirilmemi olan teori ile pratiin, birbirine zorunlu olarak bal olduklar gr zaman ierisinde arlk kazanmtr. Felsefede ve bilimin baka alanlarnda olduu gibi edebiyatta da eitli kuramlar vardr. Edebiyat kuram, edebiyatn tanmndan balayarak, mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ltlerini, edeb deer ve yntem sorunlarn, amacnn ve ilevinin ne olduunu, gerekle, toplumla ve insanla ilikisinin niteliini; edeb eserin ortaya k koullarn konu edinen btncl yaklamlardr. Edebiyat kuramlar, belli bir sanat kuramnn edebiyata yansmas olarak dnlmelidir. Sanat kuramlar ise zellikle Batda belirli felsefe sistemlerinden beslenir. Aristotelesin Poetikas bu alanda yazlm ilk kuramsal eser kabul edilir. Batda son yz ylda bu alanda yaplan almalar younlamtr. zellikle XIX. yzyldan bu yana ok sayda edebiyat kuram ortaya atlmtr. Edebiyat kuram teriminin yerine edebiyat teorisi veya edebiyat nazariyat terimleri de kullanlmaktadr. Edebiyat kuram terimi ile sk iliki ierisinde olan iki alan ise edebiyat tarihi ve edeb eletiridir. Edebiyat tarihi aratrmalar ve metin incelemeleri belli bir kuramn uygulanmasn gerektirir. nk edebiyat tarihini oluturan eserin ortaya k, ancak onu besleyen kuramsal yapnn anlalmas ile salanabilir. Burada iki ynl bir yaklam sz konusudur: Birincisi eseri ortaya karan kuramn anlalmas, ikincisi ise esere ve bir bakma eserler toplam olan edebiyat tarihine hangi kuram veya kuramlar asndan yaklalabileceidir. Eserin ortaya kn salayan kuramsal arka plann anlalmas, onun zmlenmesinde yardmc olur. Esere incelemeci ve aratrmacnn belli bir kurama dayanarak yaklamas da aratrma/inceleme sonularnn tutarlln salar. Bu durumda kuramsal yaklamn iki temel ilevi bulun-
Edebiyat tanmndan balayarak, mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ltlerini, edeb deer ve yntem sorunlarn, amacnn ve ilevinin ne olduunu, gerekle, toplumla ve insanla ilikisinin niteliini; edeb eserin ortaya k koullarn aklamaya alan btncl yaklamlara edebiyat kuram ad verilir.
128
duu ortaya kyor: Yazarn beslendii dnya grnn eseri belirlemesi ve eletirmenin olguya yaklamnn tutarl, sistemli bir inceleme yntemi retmesi. Bunlardan ilki edebiyatn sanat ynyle, ikincisi ise bilim ynyle ilgilidir.
SIRA SZDE
SIRA terimi Edebiyat kuram SZDE ile sk iliki iinde olan alanlar nelerdir?
D ELM EdebiyatNkuram ile eletiri i ie gemi iki alandr ve karlkl olarak birbirini S O R U besler. Edebiyat kuramnn daha geni kapsaml olmasna karlk eletiri, genellikle yntem zerinde DKKAT durduu grlr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Edebiyat kuram, edebiyat tarihi verilerinden ve eletiri yntemlerinden etkilenD ELM dii gibi onlar Nbelirleyen ve ynlendiren bir nitelie de sahiptir. Bu yakn iliki, bazen edebiyat kuram yerine eletiri kuram teriminin kullanlmasna yol amakO R U tadr. EletiriS kuramlarnn daha ok alma yntemi zerinde younlatn, buna karlk edebiyat kuramnn onu da kapsayan ama edebiyatn daha genel sorunlarn tarttn Kdikkatten uzak tutmamak gerekir. Bununla birlikte hangi anlayn DK AT yalnzca yntem nermekle yetindii, hangi dnce sisteminin uygulamadan tamamen uzak bir kuram nitelii tad, zerinde uzun tartmalar yaplabilecek ve SIRA snrlar belirsiz SZDE bir konudur. O yzden bu nitede ele alacamz konulardan bir blmnde kuramsal ve btncl ynnn, bir blmnde ise uygulamaya dnk yntem reten ynnn arlkl olduu grlecektir. Ayn zamanda ortaya AMALARIMIZ atlan dncelerin sk sk birbiriyle rten, etkilenen zellikler tad gibi ok defa birbirine kart bir biimde gelitii de grlmektedir. Klasik TrkTedebiyat olan divan edebiyat daha ok slm tasavvufunun dnK A P ya grne dayanmaktayd. Bu dnyann geicilii temelinde gelien edebiyat eserleri bu yzden soyutlamac bir anlayla yazlmaktayd. Homojen bir dnyann statik bir ekildeZalglanmasnn yansmas olan divan iiri biim ve ierik bakmnTELEV YON dan mutlak bir nitelik tar. airin sorunsal, edebiyat eserini gerein ortaya kmasn salayacak bir ara gibi grmek deildir. O daha ok var olan, kabullenilmi gerein edeb eser araclyla gzel bir biimde sunulmas ile ilgilidir. Bu NTE NE yzden ierikteR ve Tbiimde deimez bir dzen oluturan yap geleri iirin mutlaka barndrmas gereken zellikler anlamna gelmekteydi. Yeni Trk edebiyat ise kuramsal zemini bakmndan homojen bir yap tamaz. Bunun sebebi her yazar kuann ve kimi zaman tek tek yazarlarn farkl dnce ve akmlardan beslenmesidir. lk kuakta inasinin pozitivist felsefeden, ikinci kuaktan Abdlhak Hamitin romantik akmdan etkilenmesi sonraki dnemlerde yelpazenin giderek genilemesi bunun gstergesidir. Bu yzden yeni Trk edebiyatn etkileyen olduka geni bir kuramlar yelpazesinden sz edilebilir.
EDEBYATIN LEV, EDEBYAT-GEREK LKS VE ESTETK YARGI

Edebiyatn malzemesinin dil olduu ve bunun, dier sanatlara gre, onun en nemli farkn oluturduu daha nceki nitelerde belirtilmiti. Bu zellii dolaysyla edebiyatn ilevi ve gerekle ilikisi konusu sk sk tartlmtr. Edebiyatn bilim ve felsefede olduu gibi gerei ortaya karmaya alan bir alan olduu yolundaki grlere karlk, onun ilevinin gerek aray olmayp estetik haz retmek olduu eklinde grler de bulunmaktadr. Edebiyatn gerekle ilgisi olmad, edebiyat eserindeki anlamn bilgisel deil duygusal olduu gr onun znel niteliine dayanmaktadr. Edeb eserin dilinin doru mu, yanl m sorusunu sormaya uygun olmadn belirten I. A. Richards, edebiyatnn amacnn bilgi vermek deil, duygu uyandrmak olduu tezine dayanarak edebiyat ve gerek ilikisinin kurulamayacan ileri srer. Bu gre gre edeb eser, bildiimiz gerek dnya ile ilikisi olmayan, kendisine zg es-
8. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve Eletiri Kuramlar
129
tetik bir gereklik kurar. Edeb metin bir taklit veya yansma olmad gibi, tarihin, toplumun nesnel bilgilerini ieren bir belge de deildir. Buna karlk edebiyatn u veya bu ekilde gerek kavramyla ilikili olduunu ileri sren birok gr de bulunmaktadr. Bunlar arasnda en gl olan grlerden birisi, edebiyatn bilim ve felsefede olduu gibi olgusal ve nermesel bir gerek iddiasnda olmayp sezgisel bir geree dayand grdr. Bu, gzleme ve akla deil, zel bir duyu yeteneine dayanan bilgilenme yoludur. Bu gre gre bize gerei bilim deil, sanat bildirir. Okurun eser karsndaki estetik yaants da gerein zel bir biimde alglanmas demektir. Dilin sanat amal kullanlmasnn nedeni de baka bir ekilde ifade edilemeyecek olan gerein dile getirilmesidir. Bu yzden edebiyattaki anlamn nemli bir ksm, rtk ve dolayl anlamdr. te yandan yanstma kuramna bal sanatlar, yazarn eserini yazarken topluma ve tabiata sadk kalmas gerektiini ileri srmlerdir. Bu gre bal eserlerde biz bir toplumun yaants, gelenekleri veya insan psikolojisi hakknda bilgi edinmi oluruz. Edebiyat eseri ne kadar kurmaca olursa olsun, kendi dndaki bir gereklik alannn yansmasdr. Ancak kabul etmek gerekir ki edeb eserin amac bu konularda bilgiler vermek deil, kurgusal metne inandrclk deeri kazandrmaktr. Denilebilir ki hayatn gerekleri ile sk bir iliki ierisinde olan roman, yk gibi trlerde bile edebiyat, hayatn bir kopyasndan ibaret deildir. Sanatnn d gereklie ekledii kurgusal bir boyut sz konusudur. Bu da gerein sanatn imknlar ile yeniden retilmesi ve yorumlanmas demektir. O halde, birka ayr gereklik dzleminden sz edilebilir. Edeb eserin dnda nceden ve kendiliinden hazr bulunan gereklik dzlemi daha ok bilimin ilgi alan ierisine girer. Edeb eser ise sanatnn kendi dnya gr erevesinde bu d gerekliin bir blmn konu edinmesine ramen zel bir alglama ile yeniden rettii bir gereklik dzleminde kurulur. Bu bize bilimin sunduu olgusal ve nermesel gerek tezlerinin dnda zel bir kavray alan salar. Btn bu birbirine zt grlerden anlalmaktadr ki edebiyat-gerek ilikisi kesin olarak kabul veya reddedilebilecek yalnlkta deildir. Bu durumda edebiyatn, bilim ve felsefede olduu gibi gerei aratrmak ve sonularn nesnel bir biimde ortaya koymak ilevi bulunmad; buna karlk ilgi alannn insan, toplum ve tabiat gibi genel olgular olmas bakmndan gerein kendine zg yollarla kavranlmas ile ilikili olduu sylenebilir. Bu durum, edeb eserin deerlendirilmesi noktasnda da kendisini gsterir. Edeb eser karsndaki ilk ve en basit tavr holanmak ifadesinde kendisini gsterir. Her sanat eseri karsnda insanda beenmek/beenmemek eklinde beliren estetik bir duygu durumu grlr. Bu doal tepkinin eserden ve/veya eser karsndaki zneden kaynaklanan nedenleri vardr. Fakat bu yaklam llebilir, bakalar tarafndan da kabul edilebilir bir deer tamaz. Bu noktada bir edeb eserin deerinin nesnel ltlere vurulup vurulamayaca sorunu ortaya kar. Her ne kadar znel olan beeni kavramna dayansa bile edeb eserin deerlendirilmesinde uygulanabilecek yntemler bulunmaktadr. En bata edebiyat tarihi bize yerlemi, genel kabul grm kimi ltler vermektedir. Ayrca edebiyat kuramlarndan her biri kendi anlayna uygun ltler de sunmaktadr ki bu ltler ayn zamanda eletiri yntemlerinin ortaya kn salamaktadr. Bu tartma bir yandan da edebiyatn ilevinin sanat m, fayda m olduu eklindeki ksr dngye ular. Btn bunlarn edebiyatn kendine zg niteliklerinden kaynaklandn ve edebiyat kuramlarnn bu temel yaklamlar erevesinde olutuunu hatrdan karmamak gerekir. Edebiyatn gerekle ilikisi konusunda hangi grler bulunmaktadr: SZDE SIRA
DNELM S O R U
Edebiyatn gerekle ilikisi konusunda ayr gr bulunmaktadr: 1. Edebiyatn gerekle ilgisi olmadn ne sren dnrler onun znel ve duygusal oluunu savlarna dayanak gsterirler. 2. Kimi dnr ise edebiyat dilinin rtk ve sanatl oluunu, onun gerekle zel bir ilikisi olarak yorumlamaktadrlar. 3. Edebiyatn insan, tabiat ve/veya toplumu yansttn dnenler ise edeb metnin kendi dndaki bir gereklikle sk skya bal olduunu ileri srerler.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
130
EDEBYAT KURAMLARI
Edebiyat olgusu merkezinde yazar, eser ve okur geninin bulunduu tarih, toplum ve kltr erevesinde meydana gelir. Btn bu geler karlkl etkileim ierisindedirler. Edebiyat kuramlar genellikle bunlardan birinin veya birkann zerine kurulur. Edebiyat kuramlar, edebiyat sorunlarn metnin dna dnk veya yazar, okur ve eser merkezli olmak zere ele alrlar.
Edebiyat olgusunun merkezinde eser bulunur. Her eser bir sanat tarafndan retilir ve bir okur tarafndan alglanr. Dolaysyla eserden balayarak, yazar ve okur adl iki ge de edebiyat alannn temel kavramlar arasnda yerini alr. Eser, sadece yazar ve okur arasnda bir ba kurmaz; ayn zamanda bir toplum ierisinde, ondan etkilenerek oluur ve bir topluma hitap ederek onu etkiler. Toplum ise bir kltr ve varlk (tabiat) erevesi ierisinde niteliini kazanr. Ksacas edebiyat, belirli toplumsal ve doal artlar ierisinde eserin yazar tarafndan retilip okur tarafndan almlanmasndan ibarettir, denilebilir. Bu durumda her edebiyat kuram bu gelerden birini ne karan bir bak asna sahiptir. Bu yaklamlara gre edebiyat kuramlarn da dnk, yazar merkezli, okur merkezli ve eser merkezli olmak zere drt ana balk altnda gruplandrmak mmkndr.
Da Dnk Edebiyat Kuramlar

Yanstma Kuram
Batdaki en kkl sanat kuramlarnn banda yanstma kuram gelmektedir. Bu anlaya gre doa, sanatn modelidir. Sanat, doadaki biimleri, nesneler dnyasn yanstmakla gerekleir. Yanstma (taklit, mimesis) kavram ilk olarak Sokrates, Platon ve Aristotelesin felsefelerinde ortaya konulmutur. Kavrama asl nemini kazandran ise Platondur. Yanstma yalnzca estetiin deil, Platonun kurduu felsefenin anahtar kavramdr. nk o grlen lemin tesinde bir gereklik lemi (idealar lemi) var olduunu dnmtr. Sanatn grntler dnyasn yanstmas dncesi ayna metaforu ile anlatlmak istenmitir. Sanat, d dnyadaki nesneyi (obje) aslna en ok benzer biimde eserine aktarabilme abas ierisindedir. D dnyadaki nesne ile eser arasndaki benzerlik ne kadar fazla ise sanatnn baars o derece yksek kabul edilir. Ne var ki gerek sanat eseri, gerekse taklit ettii d dnya Platona gre duyular dnyasna aittir ve deikendir. Deimez olan ise ancak dnce ile kavranabilen idealar dnyasdr. Her eyin zn temsil eden idealar dnyas, onun yansmas olan grntler lemi ve onun da yansmas olan sanat eseri sz konusudur. Tam bu noktada Platon, sanat olumsuzlar. Duyular dnyas deiken olduuna gre bizi geree ulatramaz. Filozof, airi gerek lem olarak dnd idealar dnyasndan uzaklatrd iin eletirir. Ona gre edebiyat gerek bilgiden uzaklatrd gibi ahlk bakmndan da zararldr. Platonun rencisi Aristoteles ise daha ok tragedyalar zerinde durduu Poetika adl eserinde yanstma kuramn daha farkl bir biimde ele alr. Eer sanat hayat bire bir kopya etmeye kalksayd, gereksiz birok ayrnt ierisinde boulup giderdi. Yazar hayat, insanlar, tabiat anlatrken aslnda bunlar aynen yanstmak peinde deildir. O belli bir bak asyla semeler yapar; bunlar anlatmak istedii fikri aktarabilmek iin dzenler. Bu durumda yazar bir tek insan anlatrken genel olarak insanlk durumunu anlatmaya alr. Dolaysyla sanat olan deil, olabilir olan, mmkn anlatr. Bu yzden sanat genel olan ele alr. Ayrca sanatn ahlk bakmndan zararl olduunu dnen Platonun aksine Aristoteles, tragedyalar zerinden katharsis (arnma) kavramn ortaya atarak sanatn insan duygularn olumlu ynde etkilediini, dolaysyla yararl olduunu ileri srer. Bu gr, ayn zamanda, edeb eserin eitici yan olduu sonucunu da dourmu-
131
Yanstma kuram, edebiyat eserinin kendi dndaki bir gerekliin yansmas olduunu ileri srer. Platon sanatsal taklidi, kopyann kopyas olarak niteleyip insan gereklikten uzaklatrd iin olumsuzlarken, Aristo sanat eserinin mmkn olan taklit ettii iin geneli yansttn ve insan duygularn arndrd iin eitici bir ilev grd grn ileri srmtr.
tur. zellikle Rnesans Dnemi kuramclar Aristonun bu dncesinden yola karak edebiyatn elendirici ve eitici zelliklerini tartmlardr. Yzyllar boyu devam ederek bugne gelen bu gre gre sanat ve edebiyat hayatn, tabiatn bir aynasdr. Bu genel gr, zaman ierisinde ayr biimde kendisini ifade etmitir: Sanat, d dnyada var olan grntleri yanstr. Sanat, geneli ve z yanstr. Sanat, ideal olan yanstr (Moran, 1981:11-28). Aristotelesin grleri Batda Rnesans hareketlerinden sonra tekrar gndeme gelmitir. Neoklasikler onun yanstma kuramn yeniden yorumlayarak sanatn genel tabiatn yanstlmas ve idealletirilmi tabiatn yanstlmas eklinde iki temel kuram gelitirmilerdir. Sanatn genel tabiat yanstmas, grnenin altnda yatan z, insan tabiatnn ortak zelliklerini ilemesi anlamna geliyordu. Zamana ve yere gre deimeyen ortak zellikler, insann ve tabiatn zn yanstt iin ayn zamanda her yere ve her aa hitap etme zellii de tamaktadrlar. dealletirilmi tabiatn yansmas olduunu dnenler ise sanatn, gzlemlenen dnyay ve hayat deil, hayal edilen, kusursuz bir dnyay ilemesi gerektiini ileri srerler. Bu iki kuram 18. yzyla kadar etkisini srdrmtr. Romantizm akmna bir tepki olarak doan gereki edebiyat akm, insan, toplumu ve tabiat olduu gibi sanat eserine aktarma iddiasyla yanstma kuramna dayanan bir akmdr. Stendhalin, roman cadde zerinde gezdirilen bir ayna olarak tarif etmesi bunun bir ifadesidir. D dnyay tarafsz bir gzle, bir bilim adamnn tavryla yanstma anlayndan kaynaklanan Balzac, Flaubert, Zola gibi temsilcilerle glenen bu akma gzlemci gerekilik, zellikle Rusyada gelien ve edebiyat sanatnda Tolstoy, ehov, Gorki gibi byk yazarlar yetitirmekten baka kuramsal bakmdan da Belinski, Dobrolyubov, ernievski tarafndan desteklenen ve yazarn tarafszln reddederek, sanatnn olup biteni aynen yanstmak yerine toplumsal olaylar karsnda yarglayc bir tutum taknmasn savunan bir baka gereki anlay ise eletirel gerekilik olarak adlandrlmtr. Gerekilik anlaynn nc grubunu ise toplumcu gerekilik temsil eder ve tarihsel maddeci kurama balanr.
Marksist Estetik Kuram

Toplumcu gerekilik, yanstma kuramnn Marksist yorumuna dayanr. Marksist estetie gre sanat eseri zel bir gereklii yanstma biimidir. Dolaysyla Marksist estetik kurama gre de sanat bir yansmadr, gerekliin bir taklididir. Ancak Marksist estetiin gereklikten alglad ey doal ve kendiliinden, nceden hazr bulunan gereklik deil; toplumsal bir varlk olarak insan tarafndan deer yklenmi bir nesnedir. Onlara gre biricik gereklik insan gerekliidir. Yazarn grevi toplumun belli bir dnemindeki geliimi belirleyen tarihsel gleri, toplumun i yapsn ve dinamiini kavramaktr. Bu durumda eserdeki kiilerin, olaylarn ve durumlarn tipik olmas gerekir. Aksi durumda toplumsal gereklii yanstamazlar. Marksistlere gre sanat ile ekonomik yap arasnda sk bir ba vardr. Snfsal atmalarn temeli olan retim-tketim ilikileri bir toplumdaki (hukuk, ahlk, felsefe vb.) st yapy belirler. Bir st yap kurumu olan edebiyat da bu temel grn dnda deildir. Dolaysyla edebiyat eseri snf atmalarnn bir arac olarak toplumdaki ideolojilerin bir yansmasdr. zellikle 1934de Moskovada toplanan I. Sovyet Yazarlar Birliinden sonra kurallar belirlenmi olan toplumcu gerekilik, Marks ve Engelsin grlerini estetik alannda sistemletirmeye alan Ple-
132
Marksist estetik kuram, maddeci-tarihsel diyalektik anlaynn sanata ve edebiyata uygulanmasdr.
hanov, Troki, Lunaerski, Lukacsn eserleriyle ortaya konulur. Ksacas Marksist estetiin edebiyata uygulanmas anlamna gelen toplumcu gerekilik akmnn, toplumsal gerekliin maddeci tarih yorumuyla ve ii snfn gzeten bir tutumla yanstlmas abas olduu grlyor.
Determinizm (Gerekircilik)
Sosyolojik eletiri olarak da adlandrlan determinist kuram, edebiyat eserinin retildii toplum, evre ve dnem etkenlerinin nemini vurgular. Determinist eletiri kuramnn nde gelen temsilcileri Fransada ortaya kan Mme de Stael, Sainte Beuve ve Hippolyte Tainedir. Stael, bir halkn dnce ve duygularn belirleyen eyin ortak yaam olduunu, ortak yaamn da yaanlan yerin iklimine, siyasal kurumlara, dine ve yasalara gre belirlendiini ileri srer. Bu belirleyici koullar deiirse edebiyat da deiir. Bu anlay ilk kez Hippolyte Taine, yazd ngiliz Edebiyat Tarihi (1858) adl eserinde uygulamtr. Doa bilimlerindeki pozitivist anlay edebiyata uygulayan Tainee gre, sanat olaylar da fizik olaylar gibi belli birtakm nedenlerden doar. Belli nedenler ise belli sonular dourur. Taine, edebiyat tarihinin rk, evre ve zaman etkenleri gz nne alnarak incelenebileceini ileri srer. Irk kavram dnre gre doutan gelen, kaltmsal ve ruhsal zelliklerin tmn; evre, bir toplumun iinde bulunduu koullarn tmn ve zaman da bir toplumun ruhsal geliiminin eritii son noktay ifade eder. Bir eser, yazarn mensup olduu ulusun zelliklerinden, evrenin ve dnemin koullarndan etkilenir. Btn bu koullar eserin niteliini belirler. Dolaysyla bir dnemin edebiyatn veya yazarn ele alrken nce ortam incelenmelidir. Eseri belirleyen ortam, ayn zamanda esere yansyacaktr. Tainein bu grleri bir yandan pozitif bilimlerin, te yandan da mill edebiyat anlaylarnn egemen olduu XIX. ve XX. yzyl edebiyat aratrmalarnda byk ilgi grmtr. Bu anlay edebiyat aratrmalarnda tarihi yaklamlar temellendirdii ve hzlandrd gibi, eletiride bilimsellik tartmalarn da balatmtr. Sz konusu dnce daha sonra edebiyat sosyolojisi ve toplumsal tarih aratrmalarnda da uygulanmtr. Ancak bu uygulamalar edebiyatn alan ierisinde kabul etmek doru deildir. nk bu tr almalarda ama edeb eseri anlamak deil; eseri, toplumu yanstan belge nitelii tad dncesiyle kullanmaktr. Bu gr edebiyat bir toplumu oluturan eitli kurumlardan birisi olarak alglamaktadr. Bununla birlikte edebiyat sosyolojisi ayn zamanda yazarn iinde yaad koullar da aratrmaktadr. te yandan, sosyolojik eletiri, Taineden farkl olarak, byk lde betimleyici bir nitelik tar. Eser hakknda bir yarg belirtmek yerine tespit etmekle yetinir.
Edebiyat eserinin belli artlar altnda ortaya ktn ne sren determinist gr, edebiyat en ok belirleyen etkenlerin rk, evre ve zaman faktrleri olduu tezini savunur.
Tarihi Eletiri
Saint Beuve ve Tainein pozitivist yaklamlarn edebiyat tarihi aratrmalarna uygulayan Gustave Lanson, tarih metodu yoluyla edebiyat aratrmalar yapmtr. Lanson almalarn, yaymlanmam metinlerin ortaya karlmas, belirlenmesi, deerlendirilmesi, yazar biyografilerinin hazrlanmas; yazara, dneme ve edebiyat olaylarna ilikin kaynaklarn hazrlanmas noktalarna yneltmitir. Edebiyat aratrmacsnn yapmas gereken ilk ilerden birisi yaymlanmam veya yaymlanp unutulmu edebiyat metinlerini eksik, kusurlu olup olmamasna bakmakszn ve bir deer eletirisine tbi tutmakszn gn yzne karmaktr. Bunun iin izlenecek yollarn banda edisyon kritik almas, yani farkl nshalar karlatrarak bir
133
Akademik almalarn nemli bir ksmn edebiyat tarihi almalar alr. Bu almalar, metnin doru bir biimde gn yzne kmasn salamaktan balayarak yazar ve evresi ile ilgili bilgilerin toplanmas, dnemlerin edebiyat etkileyen olaylarnn deerlendirilmesi ve nihayet edebiyat tarihinin btncl bir biimde belirlenmesini amalar.
metnin en doru biimde belirlenmesi gelir. Metnin deerlendirilmesinde izlenecek yol ise zellikle eski metinler iin dnemin kendine zg dil ve szlk yapsnn, dnemi etkileyen olaylarn ve kiilerin, eseri etkilemi olmas olas geleneklerin belirlenmesidir. Ayrntl biyografi almalar bu anlayn temel zelliklerinin banda gelir. Yazarn yaam yks mmkn olan en ayrntl bilgileri ierecek biimde hazrlanmaldr ki eserin anlalmas ve deerlendirilmesi mmkn olabilsin. Btn bu almalar edeb eserin deerlendirilmesinde yardmc kaynaklar olabilir. Dorudan doruya eserin anlalmas ve deerlendirilmesinde ok defa katkda bulunmaz. Bununla birlikte bu almalarn yaplmasnn edebiyat tarihinin mmkn olduunca nesnel bir biimde ortaya karlmasnda yarar salayaca da aktr. Edeb eserlerin edebiyat geleneindeki yerinin belirlenmesi de ancak bu trden almalarn tamamlanm olmasyla mmkndr. Fransada niversite eletirisi eklinde adlandrlan ve eletirilen bu anlay Trkiyede Fuat Kprl temsil etmitir.
Arketip Eletirisi
Arketip, ilk rnek, ana model anlamlarna gelmektedir. Modern psikanalizin nclerinden C. G. Jung, arketiplerin insan soyunun ortak bilindn oluturduu grn ileri srmtr. Jungn bu gr mitolojide, masallarda ve pek ok deiik kltrde birbirine benzeyen temalardan kaynaklanmaktadr. Junga gre edebiyatta karlalan birok tema da aslnda insan rknn yzyllarca kuaktan kuaa aktarageldii derinlerde ortak duygu ve istekleri temsil eden bu sembollerin az ok deiiklie uram biimleridir. Arketipleri kullanan sanat kendi kiisel dnyasn aarak evrensel gereklere dokunmu ve kendisini insanln ortak kltrne eklemi olur. Bu anlay edebiyat eserindeki arketipleri aratrmay yntem olarak benimsemitir. Bundan ama edeb eserin niteliini ve deerini belirlemek, eseri iyi-kt ayrmna tbi tutmak deil, eser araclyla insanln lmsz sembollerini ortaya karmaktr. Bununla birlikte bu tr bir inceleme, eseri oluturan gelerden birini aa karaca; eserin kendi dndaki nemli kltr kaynaklarndan birisi ile ilikisini belirlemeye ve bir bakma metnin arka plann kefetmeye yarayaca iin gz ard edilmemesi gereken bir yaklam tarzdr. Son yzyln dnrlerinden E. Cassier, M. Eliade mitlerle ilgili almalaryla bu anlaya katkda bulunmulardr. Buraya kadar ele aldmz kuramlarn ortak noktas edebiyat eserinin kendisinin dnda birtakm gereklerin yansmas olduu grdr. Divan edebiyatnn kavramsal gzellik ve ak anlayna dayanan estetiinden sonra yenileme edebiyatnn ilk kuramclarndan saylan Recaizade Mahmut Ekremin gzelliin kaynan insan ve tabiatta gren anlay eski ile yeni edebiyat arasndaki en byk farklardan birisini oluturur. Bylece Trk edebiyat mutlak ve her yerde, her zaman grlen deimez bir gzellik anlayndan, gzelliin yere ve zamana gre deien yansmalarn anlatmaya alan bir anlaya gemi oldu. Trk edebiyat, yenileme dneminde dikkatini d dnyaya, tabiata, topluma ve insana yneltmitir.
Yazar Merkezli Kuramlar

Anlatmclk
Sanatn niteliini aklamaya alan bir baka kuram da anlatmclk (ekspresyonizm) kuramdr. Romantik edebiyat akmnn dnce temelleri arasnda bulunan duygu anlatmcln anahtar kavramdr. Anlatmclk, yanstma kuramnn da-
134
rya, yazarn ve eserin dna ynelmesine karlk sanat eserinin, sanatnn duygularnn bir sonucu olduu grndedir. Sanat dier insanlardan farkl ve zel bir kiidir. Bu yzden onun kiisel yaants, duygular eseri meydana getiren en nemli etkendir. Eserde d dnya ilense bile bu ancak sanatnn duyuundan geerek bir deiime urayan ve temelde sanatnn duygularn aktarmak ilevi gren bir nitelik tar. Anlatmclk grne sahip dnrler sanat, duygunun dile getirilmesi olarak tanmlar ve eserin ancak sanatnn yaratc kiiliinden doduuna inanrlar. Anlatmclk kuram da iki farkl dnceye ayrlr. Croce ve Collingwood adl filozoflara gre sanatn z, yaratma eylemindedir. Yaratma ise duygularn anlatmndan ibarettir. Sanat eserini yazarken duyguyu kefeder ve ortaya kan eser de, duygu da biriciktir. Yani duygu, eserden nce yoktur; eserin yazlmas srasnda kefedilir. Dolaysyla her gerek sanat eseri tektir. te yandan Tolstoy, sanatn bir duyguyu aktarabilme eylemi olduu grn ileri srer. Baarl bir eseri okuyan kii sanatnn duygusunu aynen hisseder. Anlatmclk, ayrca XX. yzyln balarnda zellikle Alman sanatlarn oluturduu iki toplulukla (Die Brcker ve Blaeu Reiter) Trkede davurumculuk terimiyle karlanan sanat akmnn ad oldu. Romantizmin devam olarak da kabul edilen bu akm, edebiyatta Trakl, Benn, Dblin, Mann tarafndan temsil edildi ve ksa zamanda soyut sanata dnt.
Psikolojik Eletiri
Anlatmc kuramn en nemli zellii olarak sanatnn duygu ve yaantsnn belirlenmesi, sanatya dnk bir eletiri yntemi dourmutur. Sanat ile eseri arasnda sk bir ba gren bu anlay, eserin deerini yazarn yaantsnn ve duygu durumunun aratrlmasnda bulur. Bu anlay iki ynl bir gelime gstermitir: A. Eseri aydnlatmak iin sanatnn yaamn ve kiiliini incelemek. B. Sanatnn kiiliini anlamak iin eseri incelemek. Bunlardan ilki tarih eletirinin bir parasdr. Yazarn yaad olaylar, aile ve evre etkenleri gibi geler aa karlarak onun ideolojik, psikolojik zellikleri belirlenebilirse, bu, eserin incelenmesinde salam ve tutarl sonulara ulamay salar. nk bu grn sahiplerine gre eserin anlam yazarn dnd eydir. kinci anlay ise eserden kalkarak yazar anlamaya almaktr. Gerek yanstma kuramna gre gerekse modern edebiyat kuramlarna gre yazar ve yazarn hayat nemsenmemi olmasna karn psikolojik eletiri anlatmc kuramn etkisiyle eserin oluumunda yazara zel bir yer ayrd iin sanatnn hayatnn ve kiiliinin incelenmesi de zel bir nem tar. Yazarn kiiliini en iyi yanstt yer ise elbette eseridir ve eserden hareketle onun kiiliinin zellikleri saptanabilir. Her iki yntemin bir arada kullanlmas da mmkndr. Yani hem yazardan hareketle eseri, hem de eserden kalkarak yazar ve kiiliini aydnlatmaya almak ayn anda sz konusu edilebilir. Bu eletiri yntemini ortaya ilk atan XIX. yzyl yazarlarndan Saint Beuve olmakla birlikte asl ykseliini Sigmund Freudun psikanalizi edebiyata uygulayan almalaryla salamtr. Bylece psikolojik eletiri sanat eletirisinde byk bir yer kazanmtr. Freudun zellikle bilinalt kuramyla beslenen bu eletiri yntemleri bazen sanatnn psikolojisini, bilinaltn ortaya karmak iin eseri incelemek, bazen eseri yorumlamak, bazen eserdeki kiilerin psikolojisini ve davranlarn aklamak iin kullanlmtr. Psikanaliz ayrca sanatnn yaratma eylemini, bilinalt kaynaklarna dayanarak aklamak ister.
Gerek anlatmclk gerekse psikolojik eletiri yazara byk deer veren kuramlardr. Bu kuramlar, edebiyatta yazarn anlalmasnn nemini vurgulamlardr.
135
Okur Merkezli Kuramlar

Duygusal Etki Kuram
Sanat eserinde en nemli ilevlerden birisi olarak estetik zevk verme ilevi kabul edilir. Anlatmcln sanat eserinin nemini sanatnn duygularna dayanmasnda gren anlayna karlk duygusal etki kuram, okurun eserden ald hazz ne karr. zellikle ngiliz kuramc I. A. Richardsn savunduu duygusal etki kuram, edebiyatn d dnya ve bilgi kavramyla ilgisi olmad grne dayanr. Ona gre edebiyatn felsefe, politika, ahlk gibi konularda bilgi vermesi, gerei yanstmas gerekmez. Bu, edebiyatn temel malzemesi olan dilin iki tr ilev ile kullanlmasndan kaynaklanr. Richardsa gre dil bir yandan bilgi vermek iin, bir yandan da duygular anlatmak veya duygu vermek ileviyle kullanlr. Edebiyatta bu ikinci ilev geerlidir. Edebiyatta sylenenlerin doru olmas, gereklii yanstmas beklenmez. Duygusal etki kuram duygu kavramn ne karmas bakmndan anlatmclara benzemekle birlikte kavramn, okurun estetik yaants bakmndan ele alnmasyla onlardan ayrlr. Okur estetik bir nesne olarak retilen sanat eserinin karsnda duyduu haz ile ayn zamanda dengeli ve salkl bir yaantya ular. Ancak bu, eserde uyandrlan iyilik, adalet, kardelik gibi duygularla ilikili deildir. Gerek sanat, okura ahlak deerleri alamaz; kiiliin gzellik duygusuyla bir dengeye kavumasn salar. Ksacas, duygusal etki kuramna gre, bir eserin sanat deeri tayabilmesi iin okura zevk veya estetik yaant vermesi gerekir. Estetik deer, eserin kendisinde deil uyandrd bu estetik yaantdadr. Bu ise tamamen psikolojik bir nitelik tad iin eserler arasnda ortak nitelik bulmak zordur.
Duygusal etki kuram, edeb eserin nemini okurda uyandrd duyguya gre belirlemek gerektiini ileri srer.
zlenimci Eletiri
Duygusal etki kuram belirli ve bakalar tarafndan da kabul edilebilecek ltler ortaya koymad iin znel bir nitelik tar. Bu kurama balanabilecek bir eletiri yntemi olarak izlenimcilik de herhangi nesnel bir lt ne srmeksizin eletirmenin, okurun eserle kurduu znel ilikiyi okuma yntemi olarak benimser. En nemli temsilcisinin Anatole France olduu bu anlay, bir eser hakknda herkese geerli olan yarglar gelitirilemeyecei grnde olduu iin eserin nitelikleri ve yaps zerinde durmaz. Eletirmen, aslnda eser hakknda konuurken kendisinden bahsetmektedir. Bu tr eletirinin nemi eser hakknda doru ve geerli bilgiler vermesinden kaynaklanmaz. Eletirmenin bilgisi, estetik zevki yazlanlar okunmaya deer hale getirir. Hemen hemen hibir modern eletiri kuram, izlenimci eletiriyi gerek bir eletiri saymaz. znellii ve bakalarnca paylalan ltlere sahip olmamas nedeniyle bu yntemi, denemenin bir tr saymak mmkndr. zlenimci eletirinin lkemizdeki en tannm temsilcisi Nurullah Atatr. Bir dnem Trk edebiyatnda ok etkili olmu bir yazar olan Atan yazdklar, okura srf kendi beenisini ustaca anlatma yetenei dolaysyla heyecan vermitir.
Nurullah Ata, izlenimci eletirinin lkemizdeki en tannm temsilcisidir.
Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Almlama Kuram

Fenomenoloji terimi Alman filozofu Edmund Husserlin felsefesinin addr. Fenomen grn demektir. Kavram olarak, grnenin ardnda hibir ey aranmamas, nesnelerin bizzat kendisi ile ilgilenmek anlamna gelir. Bu kuramn sanat ve edebiyata yansmasndan fenomenolojik eletiri kavram domutur. Fenomenolojik dnce edebiyata ncelikle, Husserlin nesnelerin dorudan doruya incelen-
136
Almlama kuram, okur merkezli bir dnceye dayanr.
mesi ltne ve nesneleri paranteze alma anlayna bal olarak edebiyat eserinin tarih balam, yazar, ortaya kma koullar ve okuru darda brakarak metnin yorumunu yapmak biiminde yansmtr. Buradaki yorum kavram, ikin okuma, yakn okuma, esere ynelik okuma ifadeleriyle tanmlanmaktadr. Husserlin rencisi Heidegger kendi felsefesini varln yorumbilgisi olarak tanmlar. Bu yzden onu Husserlden ayrmak iin, Heidegger felsefesine yorumbilgisel fenomenoloji ad verilir. Yorumbilgisi (hermentik) balangta kutsal metinlerin yorumu ile snrl iken, XIX. yzyldan itibaren btn metin yorumlarn kapsayacak ekilde kullanlmaya baland. Fenomenoloji, balangtan itibaren anlam kavramyla youn bir ekilde ilgilenmitir. Husserle gre anlam, yazarn yazma srasnda kafasnda bulunan zihinsel bir nesne ile zdetir. Anlam ne nesnel ne de zneldir. O, ok eitli biimlerde ifade edilebilir olsa da deimeyen bir zdr. Bu gre gre edebiyat eserindeki anlam, eserden nce vardr ve deimez biimde belirlenmitir. Ksacas Husserle gre anlam dilden nce vardr. Buna karlk Heideggere gre dil, zneden nce vardr ve gerei iinde barndrr. Dil ile kurulan edebiyat da bizim yaptmz bir ey deil, olmasna izin vermemiz gereken bir eydir. Heideggerin en tannm rencisi olan Gadamer de Gerek ve Yntem adl eserinde zellikle anlam asndan modern edebiyat kuramnn sorunlarn tartr. Gadamere gre de dilin anlam toplumsal bir sorundur. Bundan dolay bir edebiyat eserinin anlam hibir zaman yazarnn amaladyla snrl deildir. Eser bir kltrel veya tarihsel balamdan dierine getike yazarnn veya belli bir balamda onu okumu olan okurun dnmedii yeni anlamlar kazanabilir. Bu durumda btn yorumlar belirli bir kltrn tarihsel olarak deien lleriyle snrlandrlr ve biimlendirilir. Bu, edeb metni hibir zaman olduu gibi bilmenin mmkn olmadn gsterir. O yzden her anlama abas farkl ve yeni bir potansiyel ieren retken bir abadr. Gadamer bu noktada ufuk kavramn ortaya atar. Her metin yazld dnemin sorularna cevaplar arar ve kendi ufkunu oluturur. Okurun ise kendi yaad kltr ve tarihsel balam ierisinde sahip olduu bir ufku vardr. Okurun ufku ile eserin ufku kaynat zaman anlama olay gerekleir. Bylece okur eserin yabanc dnyasna girer ve ayn zamanda kendi alanna bu yabanc dnyay sokarak kendisini de daha iyi anlamaya balar. Btn anlama abalarn birbirine balayan ise gelenek denilen birletirici zdr. Bundan dolay yorumbilgisi gemie ait eserler zerinde younlama eilimindedir. Fenomenolojik anlaytan yola kan ve daha ok eser zerinde younlat grlen yorumbilgisinin son aamas ise okur merkezli bir dnce olan almlama estetii veya almlama kuramdr. Bu kuram edebiyatta okurun roln inceler. Bu dncenin temelinde okurun nemi vardr. Buna gre okurun bulunmad noktada edeb metin de yok demektir. nk edebiyat, ancak metnin bir okur tarafndan alglanmas ile gerekleir ve edebiyatn var olabilmesi iin yazar ve metin kadar okur da gereklidir. Ancak okur, edeb metin karsnda pasif, eserde verileni almaya hazr bir ge deildir. Almlama kuramna gre okuma her zaman dinamik bir sretir. Okur ile metin karlkl ve karmak bir etkileim ierisindedir. Ancak duygusal etki kuramnda olduu gibi okurun psikolojisi deil, daha ziyade kltrel ve rasyonel tavr ne karlr. Ayrca almlama kuramnda izlenimci eletiride olduu gibi keyflie de yer yoktur. Almlama kuramnn nde gelen temsilcileri arasnda R. Ingarden, W. Iser ve S. Fish anlmaktadr.
137
Eser Merkezli Kuramlar

Biimcilik
Biimcilik bundan nceki kuramlarn aksine sanatn zn sanat eserinin kendisinde bulur. Ne yanstma kuramnda olduu gibi eseri kendi dnda bir eyin yansmas olarak grr ne de anlatmclarda olduu gibi yazar ve eser arasnda iliki kurar. Biimcilere gre sanat eserinin btn zellii ve nemi eserin kendi yapsndan, bu yapy oluturan gelerin kendi arasndaki ilikiden gelir. Bu yzden eseri kendi dndaki herhangi bir eyle ilikilendirmek doru deildir. Biimcilere gre edeb eser, ele ald konu veya ierik ile de llemez. Eserde ierii meydana getiren btn geler bir deiime urayarak dilin dzenlenmesinde ifadesini bulur. Bu nedenle asl nemli olan dilin biimsel olarak ortaya koyduu organik dzendir. Biim, eserde yer alan btn gelerin birbirine balanp rlerek meydana getirdikleri dzendir. Biimci anlay kendi ierisinde baz kollara ayrld gibi yapsalc grlerle de yakn bir iliki ierisindedir. Biimci anlay XX. yzyln balarnda Anglo-Amerikan ve Rus biimcilii olarak iki koldan gelimitir. Anglo-Amerikan Okulunun nde gelen temsilcileri C. Brooks, A. Tate, R. Wellek, A. Warrendir. En nlleri B. Tomaevski, V. klovski, B. Eichenbaum, R. Jakobson olan Rus biimcileri ise 1915-1930 yllar arasnda Moskova Dilbilim evresi ve iirsel Dil Aratrmalar Dernei erevesinde yaptklar etkinliklerle, baka btn alanlardan bamsz bir edebiyat biliminin mmkn olduunu ortaya koymaya almlardr. Urat sorun ve yntem ile zerk bir bilim olan edebiyatn nesnesi edebliktir. Edeblik ise bir biim sorunudur. Biim yalnzca ieriin klf deil, kendi btnl olan ve bal bana incelenebilecek bir olgudur. Edeb eserin biimi alkanl krmak ve yabanclatrma amac tar. Dolaysyla edeb eserin nemi okura bir bilgi vermesinden deil, alglamay yavalatarak oluturduu estetik yaantdr. Rus biimcileri iin nemli olan airin gereklik karsndaki tutumu deil, dil karsndaki tutumudur. Bu tutum da dilin darya deil, kendisine dnk olarak kullanlmas demektir. Biimci anlay, daha sonra Prag Dilbilim Okulu evresinde faaliyet gsteren Roman Jakobsonun almalaryla yapsalclkla birlemitir.
Bir eserde yer alan btn gelerin birbirine balanp rlmesiyle oluturduklar dzene biim denir.
Edebiyatta Yapsalclk, Post-Yapsalclk ve Gstergebilim

Yapsalclk, dilbilim, eitim, psikoloji, mzik, resim, tiyatro gibi alanlarda sistem kavramn ne karan bir okuma, zmleme ve deerlendirme yntemidir. Ferdinand de Saussure (1857-1913)n Genel Dilbilim Dersleri adl kitabnda ortaya att dilbilim grlerinden kaynaklanr. Ona gre dil, varl kendisini oluturan gelerin birbiriyle ilikisi tarafndan belirlenen bir btndr. Saussure bu kitabnda dili ezamanl alan bir sistem olarak ele alr ve dil/sz ayrmn getirir. Genel ve soyut sisteme dil, bunun bir konumac tarafndan kullanlmas anndaki uygulamaya da sz adn verir. Somut ve bireysel dil kullanmnn arkasnda soyut ve toplumsal bir sistem vardr. Bunu satran oyununda, oyun kurallar ve talarn rol ile aklar. Satran oynamak iin oyunun tarihsel gemii ve geliimini bilmeye gerek yoktur. Oyunun kurallarn, talarn ilevini ve birbiriyle ilikisini bilmek yeterlidir. Saussure ayrca gsteren/gsterilen ayrm zerinde durmutur. Gsterge, baka bir eyi temsil eden geici ara olarak tanmlanabilir ve daima iki ynl bir ilev grr. Bir szck de iki yn olan bir gstergedir. Bir taraftan bir ses veya harf
Yapsalclk, sistem kavramn ne karan bir okuma, zmleme ve deerlendirme yntemidir.
138
Gsterge, daima iki ynl bir ilev gren; baka bir eyi temsil eden geici ara olarak tanmlanabilir.
Yerdelik (isotopi): Szcn metinde ifade ve anlam olarak yinelenmesidir.
Yapsalclar, dilbilimin dili bir sistem olarak kabul etmesinden yola karak bir eserin kendisine zg bir yap oluturduunu dnrler. Biimciler, anlamla veya edeb metindeki derin yap ile ilgilenmezler.
maddesine sahiptir, bir taraftan da bir kavrama. Ses imgesi gsteren, kavram ise gsterileni oluturur. Masa dediimiz zaman ortaya kan ses ile masa kavram arasnda nedensel bir iliki yoktur. Baka bir dilde bu kavram baka seslerle ifade edilebilir. te dil bu gstergelerin tutarl birlikteliinden meydana gelen bir gstergeler sistemidir. Dilbilimin dil/sz ve gsteren/gsterilen ayrm kltrel antropoloji (C. LeviStraus) gibi baka alanlara da uygulanmtr. Saussureun sistem terimi ise aralarnda Jakobson, Mukarovskynin de bulunduu 1928de Prag Okulunu oluturan biimci dilbilimciler tarafndan yap kavramyla kurumlatrld ve edebiyata aktarld. Yap szc, birbiriyle ilikili olan gelerin toplamndan daha fazla olan bir btnl ifade etmektedir. 1950den sonra yapsalclk Avrupada, znel ve izlenimci eletiri karsnda kesin bir stnlk kazanmtr. Bylece edeb eserin bir gsteren, bir de gsterilen dzleminden oluan (buna kimi eletirmenler yzey yap/derin yap da demektedirler) bir yapya sahip olduu gr ortaya kmtr. Gsteren-gsterilen ilikisini incelemek, gsterenden gsterilene giderek metnin derin yapsn bulmak, grn sunduu bir yntem olarak kabul edilmitir. Yap kavramn edeb metinlere uygulayan A. J. Greimas, her trl edeb metinde ayn anda var olan, birbirine benzeyen ve fakat birbirinden farkl gsterenler arasndaki bantnn yapy oluturduunu ileri srer. Buna gre ikili kartlk olarak adlandrlan gsteren iftleri hiyerarik bir biimde anlamn derin yapsn oluturur. Greimasn ayrm ve ballam dedii ilikilerin zmlenmesi derin yapy ele verir. nk anlam, siyah/beyaz, kk/byk, karanlk/aydnlk gibi gstergeler arasndaki kartlk ve benzerlik atmasndan doar. Greimas bu ikili kartlklarn, metinde srekli yinelenen geler olan yerdelikleri (isotopi) belirleyerek zmlenebileceini belirtir. Yapsalclk, zellikle metne nem vermesi, metnin anlalmas konusunda nesnel ltler ortaya koymaya almas gibi zellikleriyle son yzyln en etkili edebiyat kuram ve eletiri yntemi olarak grlmektedir. Yapsalcln edebiyat alanndaki almalarn drt balk altnda toplamak mmkndr: 1. Yapsal slup incelemesi: Edeb eserin gnlk dilden ayrlan zelliklerinin biimsel incelemeyle ortaya karlmas. 2. Yapsalc kurama uygun sanat eserlerinin belirlenmesi ve incelenmesi. 3. Yapsalc bir edebiyat kuram ve poetika ortaya konmas. Tek tek eserlerin yap zelliklerinden yola karak genel bir edebiyat kuram oluturmas. 4. Yapsal eletiri: Gstergelerden oluan, i bantlarn ynlendirdii edeb eserleri, kendi i btnl ierisinde zmleyerek, bu btn oluturan gelerin ilevlerini belirlemek, yzey yapdan derin yapya ulaarak bir anlamlandrma giriiminde bulunmak. Yapsalclar, dilbilimin dili bir sistem olarak kabul etmesinden yola karak bir eserin kendisine zg bir yap oluturduunu dnrken biimcilerin tavrlarn andrmaktadrlar. Ancak biimciler anlamla veya edeb metindeki derin yap ile ilgilenmezler. te yandan yapsalcln bir yntem mi, bir dnya gr m olduu konusu tartlm ve bu balamda zellikle Sartre, Garaudy, Jameson gibi Marksist ve tarihselci eletirmenler tarafndan eletirilmitir. nk yapsalcln her eyi deimez yasalara balamaya almas evrim anlayn reddetmek anlamna gelmektedir. Yapnn mutlaklatrlamayaca ve tarihte determinist bir ilerleme kanunu bulunduu gr yapsalclar ilgilendirmez. Benzer bir eletiri de post-yapsalclardan saylan Derridadan gelir. Derrida dilin btnne, gsterene, gsterilene, syleme kukuyla bakar ve gstergenin paralanmasn nerir. nk ona gre bir edeb metinde gsteren ile gsterilen ili-
139
kisi duraan deildir. Gsterge sisteminde gsterilen olarak belirlenen bir ge, ayn zamanda gsterene dnr ve metnin anlam bu ekilde srekli olarak ertelenir ve farkllar. Bu zellik, metnin farkl okunmalarnda, farkl hatta elikili anlam ve yorumlara ulalmasna yol aar. Bunun sebebi ise okur veya okuma yntemi deil, bizzat metnin kendisidir. nk her edeb metinde dil bilgisi ile retorik birbiriyle atmaktadr. Bu atmay kanlmaz olarak iinde barndran metin ise ak verecektir. Metnin bu an yakalayp yapy skmek ise okurun grevidir. Metin, yapsalc anlayta olduu gibi tamamlanm ve i tutarlla sahip, zmlenmeyi bekleyen bir btn oluturmaz. Bu gr, post-yapsalclk, yapskm veya yapbozum (dconstruction) olarak adlandrlmaktadr. Derridann edeb metnin zmlenemezlii balamndaki grleri Amerikada Yale niversitesi evresinde H. Bloom, J.H. Miller, G. Hartmann, P. de Mann tarafndan benimsenerek yaygnlamtr. Yapsalclk, yukarda deindiimiz Prag Okulunun dnda ayrca en etkili temsilcisi Hjelmslev olan Kopenhag Okulu ve zellikle retimsel dnmc dilbilim kuramyla dikkatleri eken N. Chomsky ile anlan Amerikan Okulu gibi kollara ayrlmaktadr. Son yllarda yapsalclk ile birlikte, gstergebilim (semiology; semiotics) terimi de yakn anlaml veya eanlaml olarak kullanlmaktadr. Bunun sebebi, Saussurren dili bir gstergeler sistemi olarak tanmlam olmasdr. Dolaysyla gstergebilim terimi de Saussuree (ve onunla ayn zamanda, ondan bamsz olarak bir gsterge kuram ortaya atan Amerikal dnr C.S. Peircea) dayanmaktadr. Yapsalcln edebiyat dnda da kullanlm olmas gibi, gstergebilim de geni bir kullanm alanna sahiptir. Gstergebilim, kltr alanna giren btn davran ve olgular inceleyen bir dal durumundadr. Reklamclk, mitoloji, folklor, i hayatndaki kiilerin davran kalplar, moda gibi anlam yaratan btn durum ve ilikiler bir sistem kapsamnda incelenmektedir. Bu dal zellikle R. Barthes tarafndan gelitirilmitir.
SIRA SZDE Yapsalclk hangi alanlarda, hangi kavramla ortaya km bir yntemdir?
SIRA SZDE
Yeni Eletiri
Yeni eletiri yukarda duygusal etki kuramnda deinilen I. A. Richard ve T.S. Eliotun edeb eseri bir estetik gereklik olarak gren estetik eletiri gr ve Rus S R U biimcilii ile yapsalclk kuramlarndan etkilenerek AmerikadaO 1930-1950 yllarnda ortaya km bir anlaytr. Yeni eletiri de biimcilik ve yapsalclk gibi edeb esere tarih, sosyolojik, biyografik ve yanstma kuram gibi d yaklamlara karD KKAT kar. Onlara gre edeb eser, bir benzeri tabiatta, sosyal evrede ve hatta insann i dnyasnda bulunmayan zgn bir nesnedir. Bu yzden ancak kendine zSIRA SZDE g estetik ltler ierisinde ele alnabilir. Edeb eseri incelemek iin, kendisinden baka bir eye ihtiya yoktur. Ayrca eserin dnce yn de onun estetik deeri iin bir anlam ifade etmez. Yazarn aktarmak istedii fikirler AMALARIMIZ sorunude bir biim dur ve metin dnda baka kaynaklarla karlatrlarak llemez. Edeb metni temel dayanak noktas alan biimcilik, yapsalclk ve yeni eletiri arasndaki benzerlik ve farkllklar u ekilde zetlemek mmkndr:P K T A Her anlay da metinden hareket eder ve metin d gelere deer vermez. Bununla birlikte, biimciler edeb metindeki nemli genin V Z Y O N yapsalT E L E biim, clar metinde bulunan biim ve ierikle ilgili btn oluturan yap, yeni
NTERNET
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
140
eletiriciler ise estetik deer olduunu dnrler. Biimciler eserin biiminden hareketle onu anlamaya alrken, yapsalclar bir gstergeler sistemi olarak dndkleri eserin derin yapsn ve bu yapy oluturan zellikleri anlamaya alrlar. Yeni eletiri tek tek edeb eserin incelenmesini ve o eserin iindeki derin anlam ortaya karmay yeterli grrken, biimciler eserden yola karak genel bir edeblik kuramna ulamak, yapsalclar ise edebiyat bir gstergeler sistemi ierisinde zmek isterler. Biimciler edeb incelemenin kendine zg yntemi olan bir bilim olduuna inanrlar, yapsalclar Saussuren dilbilim modelinden genel kurallar kararak bunu edebiyata uygulamaya alrlar. Yeni eletiriciler ise zel bir yntem nermek yerine edeb metni temel alan her yolu olumlu grrler. Edeb metni temel dayanak noktas alan biimcilik, yapsalclk ve yeni eletiri, metinden hareket eden ve metin d gelere deer vermeyen anlaylardr.
Metinleraraslk
Metinleraraslk kuram, her metnin kendisinden nce veya ayn dnemde yazlan baka metinlerin yeni bir sentezi olduu grne dayanr. Bu anlaya gre her metin ok sayda metnin kesitii yerde bulunur. Burada metnin zgn olmad ve deersizletii gibi bir anlam bulunmuyor. Tam tersine trl yollarla ve kanlmaz olarak baka metinlerle ilikisi olan metnin bu zellii, onun edebliinin bir lt olarak grlr. Julia Kristeva tarafndan 1960larn sonlarnda ortaya atlan metinleraras kavram, iki veya daha ok metin arasnda bir karlkl konuma olarak alglanr ve bir tr yeniden yazma ilemi olarak nitelenir. Kristevann bu grne karlk M. Riffaterre, metinlerarasln bir okuma eylemi olduunu ileri srer ve terimi metinleraras, okurun kendinden nce ya da sonra gelen metinle baka metinlerin ilikilerini alglamasdr tanmn gelitirir. Metinleraras ilikiler zellikle post-modern edebiyatlar tarafndan nem verilen bir uygulama haline dnmtr. Bu nitede belli ballarn ana hatlaryla ve ksaca gstermeye altmz edebiyat kuramlar elbette bunlarla snrl deildir. Varoluuluk, gerekstclk gibi edebiyatla sk iliki ierisinde olan felsefi akmlardan, modernizm, post-modernizm gibi hayatn hemen her alann kapsayan dnce yaplarna kadar pek ok kuram, yntem veya anlayn da edebiyatla dorudan ve/veya dolayl bir balants olduu biliniyor. Hatta fizik kuramlarnn bile edebiyat incelemelerinde kullanlmaya balandn sylemek abart deildir. Bu nitede sadece edebiyat tarihinde edeb eserlerin ortaya knda, onlarn aratrlma ve incelenmesinde belirleyici etkisi bulunan belli bal kuramlara deinilmekle yetinildi. rencilerimiz isterlerse aada verilen Yararlanlan Kaynaklardan balayarak edebiyatn geni teorik birikimini aktaran eserler araclyla bilgilerini artrabilirler.
Metinleraraslk kuramna gre her metin ok sayda metnin kesitii yerde bulunur.
141
zet
A M A
Kuram, edebiyat kuram, edebiyat tarihi ve eletiri ilikisini tanyabilmek. Kuram, belli bir gereklik alann kavranabilir hale getirmek amacyla yntemli ve tutarl bir biimde ortaya konmu dnceler btnne denir. Edebiyat kuram, edebiyatn tanmndan balayarak mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ltlerini, edeb deer ve yntem sorunlarn, amacnn ve ilevinin ne olduunu; gerekle, toplumla ve insanla ilikisinin niteliini; edeb eserin ortaya k koullarn konu edinen btncl yaklamlardr. Edebiyat kuram, edebiyat tarihi verilerinden ve eletiri yntemlerinden etkilendii gibi onlar belirleyen ve ynlendiren bir nitelie de sahiptir. Bu alanlar birbiriyle sk iliki ierisindedir ve birbirinden ayr dnlemez. Edebiyatn ilevi, edebiyat-gerek ilikisi ve estetik yarg konusunu aklayabilmek. Edebiyatn gerekle ilikisi konusunda birbirinden farkl gr bulunmaktadr: Edebiyatn znel ve duygusal bir sanat olduunu dnenler onun gerekle ilgisi olmadn ne srerler. Edebiyat dilinin kapall ve sanatl oluu, ayn zamanda onun gerekle zel bir iliki kurma yolu olduunu dndrmtr. Bu grlere karlk edebiyatn insan, tabiat veya toplumu ele almasna bakarak, edeb metnin kendi dndaki bir gereklikle sk skya bal olduu gr de birok temsilci bulmutur. Da dnk edebiyat kuramlarn tanmlayabilmek. Edebiyat kuramlarn younlatklar konu bakmndan drt grupta toplamak mmkndr. Bunlardan yanstma, Marksist estetik, determinizm, tarihi eletiri ile arketip eletirisi da dnk edebiyat kuramlardr. Bu kuramlar edebiyat olgusunun nemini eser, yazar ve okur gelerinin dnda ararlar.
A M A
AM A
Yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlar tanyabilmek. Anlatmclk, psikolojik eletiri gibi kuramlar yazar merkezli kuramlardandr ve eserin nemini tamamen yazarn duygusuna, ruhsal zelliklerine balama eilimindedir. Duygusal etki kuram, izlenimci eletiri ve almlama estetii gibi anlaylar ise nem vurgusunu okur gesine yapar. amzn en ok etkili olan kuramlar ise eseri merkeze alan biimcilik, yapsalclk, yeni eletiri ve metinleraraslk kuramlardr. Btn bu kuramlar edebiyata farkl yaklamlar gstermekte ise de her birisinin nem verdii genin aslnda edebiyat etkinliinde vazgeilemez, gz ard edilemez olduu aktr. Edebiyat kuramlarnn kapsadklar alann genilii kadar, birbirinden ok farkl zellikler tamas da edebiyat alannn zenginliinden ve insanolunun temel alanlarndan biri olmasndan kaynaklanmaktadr.
A M A
142
Kendimizi Snayalm
1. Edebiyat-gerek ilikisiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Edebiyat znel ve duygusal olduu iin gerekle ilgili deildir. b. Edebiyatn kapal ve sanatl bir dil kullanmas onun geree kendine zg bir ilgi gsterdiini kantlar. c. Edebiyat eserindeki karakterlerin inandrc veya kurmaca olmas bir gerek anlay sorunudur. d. Edebiyatn tabiat ve toplumu konu edinmesi onun gerekle ilikisini zorunlu klar. e. Biimcilere gre edebiyat, gerei etkili bir ekilde aktarmak iin biimsel uygulamalara bavurur. 2. Aadakilerden hangisi, edebiyat kuramlarnn ilgilendii temel konulardan biri deildir? a. Edebiyat ve toplum b. Edebiyat ve tarih c. Yazarn gelir durumu d. Okurun eser karsndaki tutumu e. Eserin biimsel zellikleri 3. Aadakilerden hangisi edebiyatn da dnk kuramlarnn ortak zelliklerinden biridir? a. Eserin dil zelliklerinin incelenmesi b. Yazar-eser ilikisi c. Eletirmenin eseri keyf yorumlamas d. Edeb eserin kendi dndaki bir gerekliin yansmas olduu e. Edebiyat tarihi ile daha ok ilgilenmeleri 4. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Platon, sanatn taklit olmas dolaysyla insan gerekten uzaklatrdn dnr. b. Marksist kuram, sanatn toplumsal ilikilerin bir sonucu olduunu iddia eder. c. Duygusal etki kuram, sanatnn zel bir kii olduunu ileri srer. d. Almlama estetii, edebiyatn en nemli gesinin okur olduunu ifade eder. e. Yapsalclk, metin dndaki hibir genin nemli olmadna inanr. 5. Anlatmclk akmyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Anlatmclk yanstma kuramnn bir trevidir. b. Yazar, eserini yazarken kendi duygularn kefeden zel bir kiidir ve sanat eseri duyguyu aktarabilme eylemidir. c. Sanat eserlerinin duygusal bir dille yazlmas satn artrr. d. Sanatnn bilinaltn anlamak iin eserini incelemek gerekmez. e. Anlatmclk kuramnn nde gelen temsilcilerinden birisi de Rus yazar Gorkidir. 6. zlenimci eletirinin Trkiyedeki en tannm temsilcisi, aadakilerden hangisidir? a. Nurullah Ata b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Fuat Kprl d. Tahsin Ycel e. Mehmet Kaplan 7. zlenimci eletiri anlayna bal bir yazar, eletirisinde en ok aadakilerden hangisine deinir? a. Eserin okur tarafndan tutulmasna b. Yazarn dnyasna c. Eserin edebiyat tarihindeki yerine d. Kendi znel dncelerine e. Yazar-eser ilikisine 8. Fenomenolojik eletiri kuram, aadakilerden hangisini bir sorun haline getirmitir? a. Anlam b. Edebiyat eserinin grnn c. Eserde parantez kullanmn d. Eserin tarih balamn ve ortaya k koullarn e. Okur ve yazar ilikisini 9. Aadakilerden hangisi biimci, yapsalc ve yeni eletiri kuramlarnn ortak zellikleri arasnda yer alr? a. Eserin biimsel zelliklerinin ierikten ayr dnlmesi b. Metinden hareket edilerek ve metin d gelere deer verilmemesi c. Edeb eserdeki derin anlamn ortaya karlmas d. Genel bir edebiyat kuramnn gelitirilmesi e. Estetik deere ulalmas
143
Okuma Paras
10. Metinleraraslk kuram ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Her metin baka metinlerin kesitii noktada oluur. b. Metin baka metinlerin bir yeni bir sentezidir. c. Metin, iki veya daha ok metnin karlkl konumasndan ibarettir. d. Baka metinlerden izler tamak bir metin iin kusurdur; fakat hibir yazar bundan kanamaz. e. Metinleraras, okurun kendinden nce veya sonra gelen metinle baka metinlerin ilikisini alglamasn ister. EDEBYATIN OKUYUCU AISINDAN LEV Kemend-i nazmm ederken gazl-i manyi rm Yine o huma Glib gazel beendiremem (eyh Glip) Yukarda da belirtildii gibi, edebiyat, estetik formlar iinde gerekletirilen bir tr iletiimdir. Daha ak bir ifadeyle, her edeb eser, gnlk hayatta iki insan arasnda konuma/diyalog erevesinde cereyan eden iletiim gibi, sanatkrla okuyucu arasnda gerekleen bir tr iletiimdir. O hlde bu iletiimin taraflarndan biri olan okuyucu asndan da edebiyatn bir ilevi olmaldr. Yoksa okuyucu, niin para verip zaman ve emek harcayarak edebiyat eserini okuma/dinleme zahmetine katlansn? Edebiyatn okuyucu asndan ilevi/ilevleri u balklar altnda toparlanabilir: Edebiyat, okuyucunun gzellik duygusunu tatmin eder ve ona estetik haz verir. Pek ok estetiki, eletirmen ve sanatkr, edebiyatn okuyucu asndan birinci ilevinin, ona estetik haz vermesi olduunda hem-fikirdirler. Zira dier sanatlar gibi, edebiyatn temeli gzellie dayanr. Okuyucu olarak edebiyat eserinden beklediimiz, dier ilevlerinden nce, bize gzellik duygusunu tattrmas; sahip olduu estetik deerleriyle bizi kendine hayran brakmasdr. Bu sebeple edebiyatn, insanlar tarafndan byk bir ilgi ile karlanmas, birok eserin yzyllardr milyonlarca insan tarafndan tekrar tekrar okunmasnn sebeplerinden biri, herhalde bnyesinde saklad gzellik deeriyle onlara estetik haz vermesi olmaldr. Edebiyat, duygu, dnce ve hayallerini ifade etmi olmakla okuyucuyu rahatlatr. Edebiyat, nasl basks altnda bulunduu duygu, dnce ve hayallerini ifade etme imkn vermesiyle sanatkr rahatlatyorsa, ayn ilevi okuyucu iin de gerekletirir. stelik bu duygu, dnce ve hayallerin ifadesi, okuyucunun gerekletirebileceinden ok daha derin, ok daha estetik olarak dile dklmtr. Gnter Peters bu konuda yle bir aklama getirir: Yazar, hayalinde arzularn ve bunlarn gereklemesini kurar ve bu hayalleri edeb aralarla ylesine iler ki okuyucu da bunda kendi arzularn bulur ve tatmin olur, hem de utanmayaca bir tarzda. Yazar gereklii, kltlm bir model biiminde kopyalar ve gereklii bize fark ettirir. Baka (daha iyi) bir dnya icat eder. Davran provas yapar ve bizim bununla daha
144
iyi davranmamz salar. Yazar dille oynar ve bu oyundan tat alr, (...) o, bilinli olarak rya grr, ok katl anlam tayan eserini, ayn bilinsiz rya srecinin ryay oluturmas gibi, biimler. Potansiyel okuyucuyla iinden konuur. (Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Say Yay., stanbul, 2003, s. 35). Edebiyat, okuyucunun hem kendini hem de kendini kuatan dnyay daha iyi tanmas ve anlamasn salar. ahs kanaatimiz odur ki, edebiyatn okuyucu asndan en nemli ilevlerinden birisi, kiinin hem kendini hem dier insanlar hem de hayat daha derinden ve daha doru tanmasna imkn hazrlam olmasdr. Bir hayli yaygn olan, Romanclar size insan tabiat hakknda psikologlardan ok daha fazla ey retebilirler. cmlesindeki hkm, bunun ak ifadesidir. Unutulmamaldr ki, okuduumuz veya okuyacamz her edeb eser bize, -itibrlik snrlar iinde- farkl devir, farkl kltr, farkl corafyada yaam/yaayan pek ok insan, bu insanlarn hayatlarn anlatr/anlatacaktr. Hem de psikoloji, sosyoloji, tarih gibi sosyal bilimlerden ok daha derinlemesine, ok daha scak ve estetik biimde. Dolaysyla her edeb eser bize, farkl devir, farkl kltr, farkl karakter, farkl corafyada yaam/yaayan insann zihni, ruhu, gnl ve hayatna bir kap aralar. ou zaman aralanan o kapnn arkasnda kendimizle karlarz. Unutmayalm ki edebiyat, insann hayata dair tecrbelerinin younlatrlm ve aydnlk bir biimde sunulmas ve yorumlanmadr. (Irwin Edman, Sanat ve nsan, MEB Yay., stanbul, 1998, s. 35). Bu balamda hatrlamaya alalm. Acaba Yunus Emre ilhilerinde, Karacaolan komalarnda, Fuzul Su Kasidesinde, Namk Kemal Hrriyet Kasidesinde, Tevfik Fikret nanmak htiyacnda, Mehmet kif Blblnde, Necip Fazl ilesinde, Orhan Veli stanbul Trksnde; Cervantes Don Kiotunda, Balzac, Goriot Babasnda, Dostoyevsky Su ve Cezasnda, Kafka atosunda hangi devir, kltr ve corafyada yaayan hangi insan/insanlar anlatmaktaydlar? Yine hatrlamaya alalm, ad geen eserler, bireysel veya evrensel manada insan gereine ne lde k tutmaktaydlar? Edebiyat, okuyucunun duygu ve hayal dnyasn gelitirip zenginletirir; zevk duygusunu olgunlatrr. Yaygn ve rgn eitim kurumlarnda edebiyat derslerine neden bu kadar nem verildii, niversitelerin Trk Dili ve Edebiyat ve Trke Blmlerinde niin yksek seviyede edebiyat eitimi ve retimi yapld
sorular, sanrz bu noktada daha anlalr olacaktr. nsan eitilebilen ve eitilmesi gereken bir varlktr. Sz konusu eitim, insann fizik/beden yeteneklerini gelitirmek kadar, ruh/manev yeteneklerini gelitirmeyi de kapsar; kapsamak durumundadr. Edebiyat, her yatan insann duygu ve hayal dnyasnn gelitirilip zenginletirilmesi; zevk duygusunun eitilip olgunlatrlmasnda nemli bir ileve sahiptir. Edebiyat, okuyucunun mensubu bulunduu milletin kltrel deerlerini renip benimsemesi; bylece mill bir kimlik kazanmasn salar. ncelikle u hususu belirtelim ki edebiyat, hem millet hem de kltr kavramlarnn mana kapsam iinde yer alr. Kltr kavram kapsam iindedir; nk ahenkli deerler manzumesi eklinde tarif edilebilecek olan kltr tekil eden deerlerden birisi edebiyattr. Yani edebiyat, ncelikle tarih varl ile (edebiyat tarihi) ait olduu milletin kltrn oluturan nemli deerlerden birisidir. Ayrca edebiyat, sz konusu varlnn varolu zemini (milletin bnyesi ve vatan), var edeni (ir ve yazar), ifade malzemesi (dil), bnyesini oluturan i ve d unsurlar (edeb gelenek), estetik deerleri bakmlarndan da hep kltr kavramnn iindedir. Ksacas, hibir kltr unsuru dnlemez ki, edebiyatn estetik dnyas iinde yer almam olsun. Edebiyat ayn zamanda millet kavramnn da kapsam iindedir. nk kalabalklar millet klan vazgeilemez kltrel deerlerden birisi, yine edebiyattr. Demek ki, hangi adan yaklarsak yaklaalm, edebiyattan kan btn yollar kltr ve millete ulaacaktr. te bu nitelik ve deerleriyle edebiyat, okuyucunun mensubu bulunduu milletin kltrel deerlerini renip benimsemesi ve mill bir kimlik kazanmas hususunda son derece nemli bir ilev stlenir. Tabi ki deer ve kymetini bilen okuyucu iin. Edebiyat, okuyucunun dil kltrn zenginletirir; ifade kabiliyetini gelitirir. Herhalde edebiyata faydac zihniyetle yaklatmzda, onun en nemli ilevinin, okuyucunun dil kltrn zenginletirmesi ve ifade kabiliyetini gelitirmesi olduunu sylememiz gerekir. lkretimden itibaren karmza kan Trke ve derslerinin bir baka amacn da bu ilevde aramak gerekir. Edebiyat Dili/Edeb Dil balkl blmde izah edildii gibi, edebiyat bir dil sanat; air ve yazarlar da dil sanatkrlardr. Onlar sanatlarn dilin imknlar iinde yaparlar. Yani dil, onlarn kalemlerinde sanata dnrken sahip olduu her trl mana, ses, arm ve duygu deerleri bakmndan sahip olduu imknlarn
145

en st seviyesine ykselir. Ksacas bir dilin en gzel, en doru, en zengin, en ilenmi kullanmn edebiyat eserinde bulabiliriz. Sz konusu nitelik, tabi olarak ondan faydalanmasn bilen edebiyat okuyucusunun dil kltrn zenginletirecek; ifade kabiliyetini gelitirecektir. Edebiyat, okuyucuya eitli konularda bilgi verir. Baz eletirmen veya yazarlar, edebiyat eserinin bize birtakm bilgiler verebileceinden bahsederler. Hi phesiz bu kanaat belli lde dorudur. Tanr, insan, hayat, dnya, tabiat, varlk, vatan, ak, sevgi, yalnzlk, gurbet, fnlik, lm, kader, kahramanlk, kskanlk vb. pek ok konu ve temann, air ve yazarlarn vazgeilemezleri arasnda olduunu hatrladmzda, edebiyatn okuyucuya ne lde bilgi verebileceini daha iyi anlam oluruz. Ancak bu konuda u iki soruya cevap bulmak ve konuya bu adan bakmak gerekir. Sorulardan birincisi, Edebiyat eseri sadece bilgi vermek iin mi kaleme alnmtr?; ikincisi ise Edebiyat eserinin verdii bilginin mahiyeti nedir? Kabul etmek gerekir ki, edebiyat eseri sadece u veya bu konuda bilgi vermek iin kaleme alnmaz. Aksi takdirde ona edebiyat eseri demek mmkn deildir. Bu bak asyla yaklalacak olursa, tarih, ahlk, tp, sosyoloji, ekonomi kitaplarnn en gzel edebiyat eserleri olmalar gerekirdi. Edebiyat eserinin asl varlk sebebi gzelliktir. Dolaysyla bilgi vermek ilevi onun olmazsa olmaz artlarndan deildir. kinci olarak edebiyat eserinin verdii bilgi, hem nitelik hem de nicelik itibaryla, sradan didaktik bir eserin verecei bilgiden farkldr. Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Kouu romannda, bir trl iyilemeyen dizindeki rahatszlk ile Nzhetin ak arasnda kalan gen bir ocuun yaad psikolojik atma ve alkantlara, ne bir psikolog ne de bir doktor tavryla yaklar. te yandan Yakup Kadri Karaosmanolu da, yzeysel Batlamann dourduu nesil atmas ve bunun sebep olduu ykmlar anlatt Kiralk Konak romannda, herhangi bir sosyolog veya kltr tarihisinden ok daha farkl biimde ele alp takdim eder. Kaynak: smail etili, Edebiyat Sanat ve Bilimi, Aka Yaynlar, Ankara, 2008, s.180. 1. e Yantnz yanl ise Edebiyatn levi, EdebiyatGerek likisi ve Estetik Yarg blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyat Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Da Dnk Edebiyat Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edebiyat Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yazar Merkezli Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Okur Merkezli Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Okur Merkezli Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Okur Merkezli Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eser Merkezli Kuramlar blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eser Merkezli Kuramlar blmn gzden geiriniz.
2. c 3. d 4. c 5. b 6. a 7. d 8. a 9. b 10. d

Sra Sizde 1 Edebiyat kuram terimi ile sk iliki ierisinde olan iki alan edebiyat tarihi ve edeb eletiridir. Sra Sizde 2 Edebiyatn gerekle ilikisi konusunda ayr gr bulunmaktadr: a. Edebiyatn gerekle ilgisi olmadn ne sren dnrler onun znel ve duygusal oluunu savlarna dayanak gsterirler. b. Kimi dnr ise edebiyat dilinin rtk ve sanatl oluunu, onun gerekle zel bir ilikisi olarak yorumlamaktadrlar. c. Edebiyat insan, tabiat ve/veya toplumu yansttn dnenler ise edeb metnin kendi dndaki bir gereklikle sk skya bal olduunu ileri srerler. Sra Sizde 3 Yapsalclk, dilbilim, eitim, psikoloji, mzik, resim, tiyatro gibi alanlarda sistem kavramn ne karan bir okuma, zmleme ve deerlendirme yntemidir. Ferdinand de Saussure (1857-1913)n Genel Dilbilim Dersleri adl kitabnda ortaya att dilbilim grlerinden kaynaklanr.
146
Aktulum, K. (2007). Metinleraras likiler, stanbul, teki Yaynevi. Aristoteles. (1995). Poetika, (ev. smail Tunal), stanbul, Remzi Kitabevi. Bayrav, S. (1999). Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi, stanbul, Multilingual Yaynlar Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, stanbul, Enderun Yaynlar. Bourdieu, P. (1999). Sanatn Kurallar, (ev. N. Kmil Sevil), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Eagleton, T. (1990). Edebiyat Kuram, (ev. Esen Tarm), stanbul, Ayrnt Yaynlar. Eichenbaum, B. (1994). Edebiyat Kuram, Rus Biimcilii, (ev. Sedat Umran), Ankara, Yaba Yaynlar. Erkman, F. (1987). Gstergebilime Giri, stanbul, Alan Yaynclk. Filizok, R. (2001), Anlam Analizine Giri, zmir, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Geiger, M. (1985). Estetik Anlay, (ev. Tomris Mengolu), stanbul, Remzi Kitabevi. Hanerliolu, O. (1983). Dnce Tarihi, stanbul, Remzi Kitabevi. Jameson, F. (1997). Marksizm ve Biim, (ev. Mehmet H. Doan), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Kahraman, H. B. (2005). Sanatsal Gereklikler, Olgular ve teleri, stanbul, Agora Kitapl. Lenoir, B. (2005). Sanat Yapt, (ev. Aykut Derman), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Lunaarski, A.V. (1982). Sanat ve Edebiyat zerine, (ev. Kevser Kavala), stanbul, Adam Yaynlar. Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin Yntemleri, (ev. Arif nal), Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayn. Moran, B. (1981). Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, stanbul, Cem Yaynevi. Muller, J. E. (1972). Modern Sanat, (ev. Mehmet Toprak), stanbul, Remzi Kitabevi. Platon, (2000). Devlet, (ev. S. Eybolu-M.A.Cimcoz), stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Pospelov, G.N. (1984). Edebiyat Bilimi I, (ev. Ylmaz Onay), Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar. Richars, I.A. (tarihsiz). Pragtical Criticism A Study of Literary Judgment, New York, Harcourt, Brace & World Inc. Rifat, M. (2005), XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, 1. Tarihe ve Eletirel Dnceler, stanbul, stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Sarup, M. (1997). Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, (ev. A. Baki Gl), Ankara, Ark Yaynlar. Saussure, F. (1976). Genel Dilbilim Dersleri I, (ev. Berke Vardar), Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar. Skinner, Q. (1997). ada Temel Kuramlar, (ev. Ahmet Demirhan), Ankara, Vadi Yaynlar. Todorov, T. (1995). Yazn Kuram Rus Biimcilerinin Metinleri, (ev. Mehmet Rifat-Sema Rifat). stanbul, Yap Kredi Yaynlar. Tosun, M. (2007). eviri Eletirisi Kuramnn Temelleri, Sakarya, Sakarya Yaynclk. Tunal, . (1983). Estetik Beeni, stanbul, Say Kitap Pazarlama. Tunal, . (1989). Estetik, stanbul, Remzi Kitabevi. Uan, H. (2003). Edebiyat Bilimi ve Eletiri, Ankara, Hece Yaynlar. Wellek, R. (1991). Volume 7: German, Russian and Eastern European Criticism, 1900-1950), A History of Modern Criticism: 1750-1950, New Haven and London, Yale University Pres. Wellek, R. ve Warren, A. (1993). Edebiyat Teorisi, (ev. . Faruk Huyugzel), zmir, Akademi Yaynlar. Ycel, T. (2007). Eletiri Kuramlar, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Yksel, A. (1995), Yapsalclk ve Bir Uygulama M. Cevdet Anday Tiyatrosu, Ankara, Gndoan Yaynlar. Zima, V.P. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, (ev. Mustafa zsar), Ankara, Hece Yaynlar. Ziss, A. (1984). Gereklii Sanatsal zmsemenin Bilimi Estetik, (ev. Yakup ahan), stanbul, De Yaynevi.
9
Amalarmz
Metin Edeb metin Eletiri
Bu niteyi tamamladktan sonra; Metin ve edeb metin terimini tanyabilecek, Edeb metnin niteliklerini deerlendirebilecek, Metnin edebiyattaki yerini aklayabilecek, Metin trlerini zmleyebilecek, Metin okumadaki farkl yaklamlar tanyabilecek, Metin zmleme yntemlerini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Metin erhi Metin zmleme Biim ve ierik
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna Giri Metin zmleme METN NEDR? METN ZMLEMES
Metin zmleme
METN NEDR?
Metin, bir olayn, bir duygunun veya dncenin yazya dklm halidir. Yani metin ncelikle, yaz demektir. ster el yazs olsun isterse baslm, herhangi bir yaz paras metin diye adlandrlabilir. Bununla birlikte bir telefon rehberinin veya bir yemek listesinin metin olarak adlandrlmas abartl olur. nk bu tr yazlar kendi ierisinde bir sistem tamakta iseler de szckten cmleye, cmleden paragrafa uzanan gelime izgisinden ve kompozisyon fikrinden yoksundur. Paralar arasnda yalnzca biimsel bir iliki vardr. Oysa metin kavram ayn zamanda organik bir btnlk demektir. Metni oluturan her para dier paralarla ve btnle sk bir iliki ierisindedir. Metin kavramnn dilimize de gemi bulunan Bat dillerindeki karl tekst (ng. text, Lat. textur, textus)tir. Tekst dokuma, rme kknden gelen dokunmu veya rlm olan ey anlamlarn tamaktadr. Metin szcnn bu anlam, gnmz metin zmleme anlayn aklayc bir nitelik de tamakta, metnin dokusu, metnin yaps, metnin rgs eklindeki ifadelere dayanak oluturmaktadr. O halde metin kavramn ncelikle, szckleri ve cmleleri belli bir ama iin, belli bir bilinle, belirli bir dzen ierisinde dokuyarak oluturulan yaz biiminde tarif edebiliriz. Metin kavramnn Trkedeki kullanmnda herhangi bir eserin asl, bir yaz parasnn orijinali, yazarn elinden km ilk nshas, incelemeye veya eviriye konu olan eserin kendisi anlamlar bulunmaktadr. Bu cmleden anlald gibi metin kavramnn bir baka zelliini ilk veya asl nitelikleri oluturur. Bu tanm, metnin ikincil, ncl yazlara kaynaklk etmesi, kendisinden baka yazlarn konusu olmas anlamlarn iermektedir. Dilbilimde metin sylem (discours) ve anlat (recit) ile bunlar arasndaki ilikilerin oluturduu btn eklinde tanmlanmaktadr. Sylem, en kk ses biriminden (fonem) cmleye kadar metinde grlen dilbilim birliklerinin zincirlenmesi; anlat ise gerek veya kurmaca olaylarn ardarda geliini ve onlar arasndaki zincirleme, tekrar, ztlk gibi ilikileri ifade etmek iin kullanlmaktadr. Sylem ve anlat, dilbilimciler tarafndan metin denilen btn meydana getiren iki temel gedir. Metin, kendisini meydana getiren bu iki temel ge ve bunlarn kendi aralarndaki ilikilerden oluan bir btndr. Edebiyatta ise metin terimi, bir yazarn, eitli trlerde kendi anlay ve slubuyla ortaya koyduu eser, belli bir eserden alnm bir para anlamlarnda kul-
Metin kavram ncelikle, szckleri ve cmleleri belli bir ama iin, belli bir bilinle, belirli bir dzen ierisinde dokuyarak oluturulan yaz biiminde tanmlanabilir.
Dilbilim alannda metin, sylem ve anlat gelerinden ve bunlarn ilikilerinden oluan btnln ad olarak kullanlmaktadr.
150
Edebiyatta metin, herhangi bir duygu, dnce, hayal, durum veya olayn dil araclyla ve estetik bir gaye gzetilerek ifade edilmesinden oluan organik sz btndr.
Edeb metin, dilin ncelikle estetik amala kullanld metindir.
lanlr. Zaman zaman da edebiyat eseri ile e anlaml olarak kullanlmaktadr. te yandan geleneksel olarak kabul edilmi herhangi bir edebiyat trnde yazlm olan yazlara da metin denmektedir. Ayn zamanda bir tre girip girmemesi, o metnin edeblii iin bir l kabul edilmitir. Btn metinlerin ortak noktas bir iletiim arac olan dili kullanmalardr. Bu yzden dilbilimsel anlaylarn (yapsalclk, gstergebilim) glenmesiyle bir yaznn edeb oluunun gstergesi, her eyden nce onun dili kullanma amac olarak belirlenmitir. Bu konuda Roman Jakobsonun dilin ilevleri ile ilgili snflandrmasn hatrlamakta yarar var. Jakobsona gre dilin alt ilevi vardr: 1. ifade etme, 2. etkileme, 3. bilgi verme, 4. alglama, 5. estetik (poetik) ve 6. st dil ilevleri. Bunlardan estetik veya poetik ilev, dilin sanat amal kullanmn salar. Bu durumda dil, eserin kendi dndaki bir alcya ynelik olarak deil, metne estetik bir nesne nitelii kazandrmak zere kullanlr. te edeb metin, dilin ncelikle estetik amala kullanld metindir. Onun iletiim nitelii dorudan metin dna dnk deil, dolayldr. Edeb olmayan metinlerde ise dil, bilgi vermek, haber vermek vb. nesnel nitelik tayan amalar iin kullanlr. Bu tr metinlerde dilin yan anlamlarna pek fazla bavurulmaz, sanatsz kullanlr. Ama, bilgi akn salamaktr. Bu yzden de mmkn olduunca farkl yorumlara yol amamak istenir. Bu tr metinlerin genellikle tek bir yorumu vardr. Bu yzden metinlerdeki ok anlamllk da edeb olmann bir lt olarak kabul edilmitir. Bu noktada bir metnin edeb oluunu u ekilde zetleyebiliriz: 1. Her metin biim ve ierikten oluan iki ayr geye sahiptir. Edeb metinlerde asl nemli ge biimdir, edeb olmayan metinlerde ise ierik. 2. Edeb olmayan metinlerde asl ama bilgi vermektir. Edeb metinlerde ise bilgi vermek kadar, estetik bir deer retmek amalanr. 3. Edeb metinlerde dil, temel anlamlarn yan sra, yan anlamlardan, armlardan yararlanmak zere kullanlrken, edeb olmayan metinlerde genellikle temel anlam tercih edilir. Bu yzden edeb olmayan metinlerin tek bir yorumu bulunurken, edeb metinlerde birden fazla yoruma imkn salanr. Edeb eser ok anlaml, edeb olmayan eser ise tek anlamldr. 4. Edeb eserde yazar, metinde btnlk salayan bir slup oluturmak ister. Edeb olmayan metinlerin yazar ise ak ve hatta az ok didaktik bir dil kullanr.
Metnin Edebiyat Alanndaki Yeri

Denilebilir ki edebiyat alannn ierisinde en kk, buna karlk en nemli ge metindir. Metnin bir taraftan yazara, dier taraftan okura balanmas onun merkez roln gstermektedir. Metin olmasayd ne yazardan, ne okurdan, ne de bir edebiyat alanndan sz etme imkn olurdu. O halde yazar, okuru ve btnyle edebiyat sanat ve bilimini metin olgusuna dayandrmak mmkndr. Metin, edebiyat alannn snrlarna doru bir genilemeyi balatan ilk noktadr. Her metin, yazld tarih dneme, bir edebiyat geleneinde belirli bir trde daha nce yazlm metinlerin oluturduu genel rnee baldr. Yazar, kabul grebilmek iin metnini yazarken hem kendisinden nceki metinlere uygunluk peinde koar, hem de farklln ortaya koyabilmek iin onlarla atr. Edeb metin bu paradoksal noktada ortaya kar ve baars bu paradoksu aabilmesine baldr. Her edeb metin, edeb trlerden birisine girer. Buna gre her edeb tre ait metnin zellikleri, ncelikle o trn niteliklerini tar.
9. nite - Metin zmleme
151
Metin edebiyat alannn, ilk ve zorunlu aratrma konusudur. Metin, edebiyat sanat ve biliminin temel nesnesidir. Yazar, okur ve edebiyat oluturan teki btn etkenler metinde birleir ve metne gre konumlanr.
Edebiyat, bir bakma metin incelemesi ile edebiyat tarihi almalar arasndaki birikimden oluur. Alann snrlar edebiyat tarihi almalaryla belirlenir. Buna gre metin zerinde yaplacak inceleme almas edebiyat tarihi almalarnn ilk ve en nemli aamasn oluturur. lkemizde ve Batda geleneksel olarak edebiyat almalar ounlukla edebiyat tarihi zerine younlamakta idi. Geen yzyln ilk eyreinden itibaren Batda bu anlay, metin incelemelerine ncelik tanmak eklinde deimitir. Bylece tmdengelim tutumunun yerine tmevarm tutumu benimsenmitir. nk metinden yazara; yazardan akm, topluluk, kuak, dnem ve ulusal edebiyata doru ilerleyen bir alma yntemi salkl verilerin elde edilmesi ve deerlendirilebilmesi iin gerekli olan yaklamdr.
METN ZMLEMES
Bir metni belli bir yntem ile okumak, zmlemek demektir. Her okuma eylemi, metni anlamaya alma; her zmleme giriimi de metni aklama abasdr. Hatta gstergebilim alanndaki almalar, metin diye tanmlamaya altmz nesnenin dndaki (ehir, durum, olay vb.) eyleri anlama, yorumlama giriimini de okuma terimiyle ifade eder. Bununla birlikte basit okuma eylemi ile zmleme almas arasnda nemli farklar vardr. Elbette her okur, okuduu metni anlamaya; metnin zelliklerini fark etmeye, hatta okumakta olduu metni dierlerinden ayran biim ve ierik gelerini deerlendirmeye alr. Ne var ki bunlar yaparken bir yntem bilgisine sahip olmayabilir. Onun yapt i, daha nceki okumalarnn oluturduu beklenti, zevk ve eilimlere, metinde karlk bulup bulamayaca sorusunun cevabn aramaya benzer. Bu tavr amatrce bir tavrdr ve eser karsndaki deerlendirmesi de genellikle beenme fiilinin olumlu veya olumsuz ekimi ile ifadesini bulur. ok defa bunun nedenlerini de gsteremez. Bu yaklam biimi znel veya izlenimci okuma/eletiri olarak nitelendirilir. Bundan baka Trk edebiyatnda metne yaklam konusunda allm yollarn banda, metnin vezin ve kafiye gibi biimsel zellikleri ile bilinmeyen kelimelerin anlamlarn bulma ve dizeleri nesir cmlesine evirme ilemleri gelir. Somut verilerle nesnel bir alma olmasna karn bu tr btncl bak asndan, metnin birimleri arasndaki ilikileri anlamaktan uzak uygulamalar da metni anlama ve deerlendirmede herhangi nemli bir katk yapmad gibi usandrc bile olmaktadr. Metin zmleme terimi Trkede metin erhi, metin tahlili, metin incelemesi, metin analizi, metin yorumu ve eletiri ifadeleriyle yakn veya e anlaml bir biimde kullanlmaktadr. Bunlardan tahlil, inceleme, analiz, zmleme szcklerinin ayn kavram ifade ettii dnlebilir. Ancak erh, eletiri ve yorum kavramlar hem zmleme ile hem de kendi aralarnda farkllklar gsterdii iin ksaca deinmek ve zmleme terimiyle karlatrmak gerekir. Metin erhi, genellikle eski edebiyat metinlerini aklama, airin ne demek istediini anlamaya alma ilemi iin tercih edilir. Metin erhi eserin paralar (kelime, vezin, kafiye, nazm ekli vb.) zerinde younlar ve btn dikkate almaz. Belgelerle ispatlama, anlamaya alma ve nesnel olma kaygs bakmndan erh ile tahlil benzeir. erh yazarn ne syledii ile tahlil ise daha ok nasl syledii ile ilgilidir. Eletiri ise metnin snrlar ierisinde kalmaz. Metinle dorudan veya dolayl ilikilendirilebilecek her konu eletirmenin gndemindedir. Eletirmenin niyeti metnin niteliklerini ortaya karmak, aklamak veya tantmakla snrl deildir. O, edebiyat eseri iddias ile ortaya konan bir metni, edeb olup olmamas, edeb ise bunu nasl salad, varsa eksik veya kusurlu ynlerinin neler olduu, gelenek
zmlemek, bir metni belli bir yntem ile okumak demektir.
erh, yazarn ne syledii ile ilgilidir. Tahlil, yazarn daha ok nasl syledii ile ilgilidir.
152
Metin zmlemesi, eletirinin bir alt alan olarak grlebilir.
ierisindeki yeri, estetik deeri gibi alardan ele alr. Ksacas daha ok deerlendirme aamas zerinde younlar ve yarg retir. zmlemeci ise ok defa metni tantmakla yetinebilir. Bu bakmdan eletiri daha geni kapsamldr. Buna karlk onda znellik, zmlemeye gre daha ok grlr. Ksacas metin zmlemesi eletirinin bir alt alan olarak grlebilir. Metin tahlili, metin incelemesi ve metin analizi ise metin zmleme kavramyla ayn anlam iaret eder. Gerek zmleme, gerek tahlil ve gerekse analiz szckleri, bir btn paralarna ayrarak incelemek, anlamaya almak demektir. Ama btnn incelenmesidir. Metin zmlemesi, eseri bir btn olarak grr ve onu oluturan paralarn bir sistemin geleri olduunu kabul eder. Bu bakmdan paralar zerindeki inceleme, zmleme abas btn kavramay salayacak ekilde yaplr. Tek bana bir nem tamaz. Tahlil ad altnda yaplan metin incelemesi almalarnda, bir metnin biim zelliklerinden, vezninden, kafiyesinden, dilinden, edeb sanatlarndan, konusundan, sanatnn i dnyasndan, toplum ve dnemle olan ilikisinden, dolaysyla yazarn metin ierisinde oluturduu hayal, duygu, dnce dnyas gibi zelliklerden sz edilebilir. Ancak btn bunlar metni esas alacak ekilde kullanlr. Merkezde olan ve asl anlalmak istenilen ey metnin oluturduu yapdr. Ayrca tahlil, bir edeb metni tahlil edeni, metnin estetik deerlendirmesine yani esere deer bimeye de gtrr. Bu zellikleriyle tahlil yalnzca erhle deil, edebiyat eletirisiyle de balantl olarak dnlmelidir. Bylece tahlilin erh ile eletiri arasnda konumland grlyor. Metin yorumlamas ise zmleme almalarndan sonra metnin ortaya kard btnn niteliklerini deerlendirme, metni kendi ierisindeki tutarllk, paralarn btne yapt katk ve ilevsellik zelliklerini belirleme ve aklama, metnin estetik deeri konusunda yarg ve karmlarda bulunma almasdr. Tpk zmleme gibi, yorumlama da eletirinin bir blm olarak grlmelidir. zmleme, yntemli ve mmkn olduunca nesnel bir yaklam olduu halde, zmlemenin ortaya kard veriler hakkndaki yorumlama, yorumcunun kiisel kavrayna ve yeteneine gre biim kazanr. Yakn zamana kadar Trkede eski edebiyat metinleri iin metin erhi, yeni edebiyat metinleri iin ise metin tahlili ifadeleri kullanlmtr. Bunun nedeni divan edebiyatnda Ali Nihat Tarlann, yeni edebiyatta ise Mehmet Kaplann metinlere yaklam yntemlerine bu adlar vermi ve bu alanda etkili almalar yapm olmalardr. Yeni Trk edebiyat alannda metin zmleme yntemini ilk uygulayan Mehmet Kaplann tahlil almalar yol ac olmutur. iir Tahlilleri I adl kitabnn nsznde metin tahliliyle ilgili grlerini aklayan Kaplan, gerek edebiyatn metin olduunu, okurun ancak edeb metinle dorudan doruya kuraca ilikiyle onun hakknda somut ve doru fikirler edinebileceini, buna karlk hibir metnin belirli bir yntem olmakszn geni ve derin bir ekilde anlalamayacan belirtir (Kaplan, 1969:VII-VII). Metin zmlemesi, iki ynl bir etkinliktir: Metindeki dnce ve duygularn neler olduunu belirlemeye ve kavramaya almak; bununla e zamanl olarak sz konusu duygu ve dncelerin nasl ifade edildiini, hangi teknik, yol ve yntemlerle yazarn metnini oluturduunu aratrmak. Dolaysyla metin zmlemesi, metnin hem ieriiyle, hem de biimiyle ilgilenir. Bunlar nce ayr ayr tanmak, sonra aralarndaki derin balar aratrmak kolaylk salar. Ancak bu aama ama deil, btnn yapsn ortaya karmak iin uygulanacak bir ara noktadr.
153
Metin zmlemesi, edeb eserin, organik bir btn olduu dncesinden sapmadan, belli bir ynteme bal olarak anlam, yap, dil ve slubunu oluturan her trl geyi ayrntl bir biimde ele alp inceleme, deerlendirme ve yorumlama ilemidir.
Her metnin bir ierii, bir de biimi vardr. erii biimden ayr dnmek mmkn deildir. nk her ikisi bir arada metni oluturmaktadr. Elbette inceleme srasnda bunlar ayr ayr ele almak mmkndr. Ama maksat, bunlarn btn ierisindeki yerlerini, metne yaptklar katky daha iyi belirleyebilmektir. Yoksa bir metindeki ierii ve biimi, parann iki yz gibi, birbirinden ayrmak mmkn deildir. Burada sz edilen ierik terimini konuyla, biimi ise geleneksel iir aralar olan vezin, kafiye gibi gelerle kartrmamak gerekir. Konu daha genel ve soyut nitelik tarken ierik, konunun metinde ald hal veya metne yansy eklidir. Ayn ekilde, biim de ierii yanstmak zere yazarn bavurduu her trl dzenlemeye denir. rnek olarak Kurtulu Savann bir konu olduunu syleyebiliriz. Kurtulu Savan ileyen pek ok romandan sz edebiliriz. Fakat bu romanlarn her birinde konu farkl bir ekilde ilenmitir. Bu durumda ikisi de ayn konuyu, Kurtulu Savan ilemi olan Kemal Tahirin Yorgun Savas ile Tark Burann Kk Aa romannn ieriinin ayn olduu sylenemez. Biim ve ierik arasnda ilgi ekici ilikiler vardr. Bu ilikilerin metnin btnlnden kan temel anlamn nda aklanmas gerekir. Edeb zmleme bize ierik ile biimi birletiren balar kefetmek ve incelemek imkn verir.
Metin zmleme Yntemleri

ncelikle birbirinden farkl metin okuma tutumlar bulunduunu belirtmek gerekir. 7. nitede tantmaya altmz edebiyat kuramlarndan birounun, edeb metne belli bir bak asyla yaklamakta olduklar grlmt. Bu bak alar ayn zamanda okurun metne yaklamasnda bir dayanak noktas da oluturmaktadr. rnein yanstma kuramn benimseyen bir okur, edeb metinde neyin yansmakta olduunu, d dnyann veya toplumun gzlemci gerekilik, toplumcu gerekilik gibi anlaylardan hangisini, nasl yansttn aratrabilir. Metinleraras kuramna dayanan bir okumada ise metindeki baka metinlerin izi srlebilir. Okurun metne yaklamndaki beklentinin belirledii bu okuma tarzlarndan belli ballar unlardr: 1. znel/zlenimci okuma: Okur, yaygn bir okuma ve eletiri tutumu olan bu tr yaklamda metindeki zelliklerden bir ya da birkan ne kararak tamamen kendi izlenimleri dorultusunda aktarr. Beeni, znel bir nitelik tad iin bu tr okumalarda, eletirmenin zevkinin gelimilii, kltrnn genilii metin hakkndaki grlerinin ilgi grmesine sebep olur. Ancak bu yaklam biiminden nesnel, bakalar tarafndan kabul edilip uygulanabilecek bir yntem kmaz. Bu yzden modern eletiri yntemleri arasnda saylmaz. 2. Psikolojik okuma: Psikoloji ve psikanaliz biliminin aklama yntemleri ve verileri ile metni aklamaya almaktr. Psikolojik okumann ayr biimde metinlere uyguland grlr: Yazarn psikolojisini, okurun psikolojisini ve metindeki karakterlerin psikolojik zelliklerini incelemek. Bu inceleme, byk lde metnin tematik ynn esas alr. zellikle Sigmund Freudun, Dostoyevski, Goethe ve Shakespeare zerinde metinlerine dayanarak yapt zmlemeler yazar aratrmaya dnk yaklam iin model oluturmutur. te yandan duygusal etki kuramnda ve almlama estetiinde okurun eser karsndaki psikolojik durumu ele alnmtr. Bu konuda bir baka yaklam tarz da zellikle anlat trndeki eserlerde bulunan karakterlerin ruh zmlemeleridir. Kurmaca metindeki insan psikolojisi ve davranlar bu yaklamda gerek dnyadaki insan zellikleri ile karlatrlarak ele alnr.
Psikolojik okuma, ayr biimde metinlere uygulanr: Yazarn psikolojisini, okurun psikolojisini ve metindeki karakterlerin psikolojik zelliklerini incelemek.
154
Yazarn kiisel zellikleri dnme urayarak esere yansr.
deolojik ve felsef okuma, eletirel okumann bir tr olarak kabul edilebilir.
3. Biyografik okuma: Eserden hareketle yazarn hayatn, kiiliini, dnya grn belirlemeye almak biyografik okuma tarzdr. Metinde ele alnan temalar elbette yazarn kiilii, dnya gr, varla bak tarz ile yakndan ilgilidir. Ancak yazarn gerek dnyadaki dnceleri, alkanlklar, ruh durumu esere aynen yansmaz. Dolaysyla her eser yazarn yanstsa bile, bu yanstma dorudan ve nesnel bir dayanak olarak kabul edilecek kesinlikte deildir. Yazarn kiisel zellikleri dnme urayarak esere akseder. Bununla birlikte yazar-eser ilikisi her zaman ilgi ekmi; metinden yola kan ve yazarn kiilik zmlemesini yapmak isteyen almalar, bir dnem ilgi grm okuma tarzlarnn banda gelmektedir. Psikolojik okuma bal altnda, yazarn psikolojisini eserden yola karak anlamaya almak da biyografik okumann trleri arasndadr. 4. Sosyolojik okuma: Bilindii gibi sosyoloji toplumsal yaplar, ilikileri inceleyen bilim daldr. Bu incelemeler srasnda edebiyat eserleri de toplumu yanstan belge olarak deerlendirilmitir. zellikle roman-hikye ve tiyatro gibi trlerde toplumun detleri, ilikileri az ok deiikliklerle birlikte grlebilir. Cumhuriyet ncesi Trk romanlarnda ve tiyatro eserlerinde grc uslyle evlilik konusunun ska ilenmesi ayn zamanda toplumsal bir durumun edebiyata yansmasdr. 5. deolojik ve felsef okuma: Bu tarz okuma tavr, belli bir ideolojinin ve/veya felsef grn tezleri referans alnarak metne yaklamaktr. Bu okuma biiminde metni anlamak veya aklamaktan ok belli bir grn nda deerlendirmek, hatta yarglamak sz konusudur. Bu ynyle eletirel okumann bir tr olarak kabul edilebilir. 6. Eletirel Okuma: Bu okuma tarzna kuralc okuma demek de mmkndr. Metnin dndan kaynaklanan kurallar ve metni oluturan btnn ortaya koyduu zellikler l alnarak metin eletirel bir yaklamla yorumlanr. Geleneksel edebiyat trlerinin allm, kabul grm kurallar, edebiyat akmlarnn genel ilkeleri, ideolojik tutum, toplumsal deerler d yaklamn; dil bilgisi kurallar, edeb sanat ve tekniklerin uygulanmas, metnin tutarll gibi faktrler ise i yaklamn dayanak noktalarn oluturur. 7. Teknik okuma: Bir edebiyat eserini belirli bir yntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biimde okumaktr. Psikolojik, sosyolojik, arketipi okumalar gibi metin zmleme de teknik okuma yntemlerinden birisidir. Burada belirttiimiz okuma yol ve yntemlerinin dnda da metne yaklam biimleri mmkndr. nk incelemeye konu olan her metnin biricik olduu varsaymndan hareketle, nasl ki bir metin yazarn bir defaya mahsus, ok zel bir rn ise, okurun metinle ilikisi de her defasnda az veya ok deien yaklamlara ihtiya gsterebilir. Bundan dolay aada gstereceimiz zmleme yntemi genel geer, her metne kesin ve deimez bir biimde uygulanabilecek mutlak bir reete deildir. Metni anlamada bir yol gsterici nitelii bulunan; fakat farkl metinler iin kimi ayarlamalar gerektiren bir soyut ablondur. Bu ablon ancak uygulamacnn dikkati, uygulanacak metnin nitelii erevesinde deer kazanabilir. Bir edebiyat eserini belirli bir yntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biimde okumaya teknik okuma denir.
155
Metin zmlemesinin Aamalar

Metin D Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi
1. Yazar hakkndaki bilgilerin toplanmas. Metnin zmlenmesinde ihtiyatla kullanlmas gereken d verilerin banda yazarla ilgili bilgiler gelir. Byk lde deiime urayarak metne aktarlm olan yazarn yaad evre, hayatndaki deneyimler, dnya gr, ruhsal ve fiziksel zellikleri, yaad dnem ve dnemin sorunlar, olaylar; baland veya kar olduu edebiyat akmlar, edebiyat gr, edebiyat evreleri metni anlamakta incelemeciye yardmc olabilir. Bu bilgiler metnin gerekleri balamnda, metni zmlerken ie yarayp yaramayacana gre deerlendirilmelidir. 2. Metnin retildii dnemin toplumsal, siyasal zellikleri. Bu bilgiler derlenmeli ve metne katks olup olmayaca deerlendirilmelidir. 3. Metnin kimlii; yayn yeri ve zaman vb. bilgilerin belirlenmesi. Bylece metnin incelemeye alacamz kopyasnn baka basklarla olas farkll ve zmlememizin metinle kontrol edilmesi olana ortaya konmu olur. 4. Metinde uygulamak istediimiz okuma yntemini belirlemek ve bu yntemin teorik yaps ile uygulama biimleri konusundaki birikimimizi artrmak.
Yazarla ilgili bilgiler, metnin zmlenmesinde ihtiyatla kullanlmas gereken d verilerin banda gelir.
Biim zmlemesi ve erik zmlemesinde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar

Biim zmlemesi: Biim, yazarn dnce ve temleri, yani ierii ifade etmek amacyla kulland yntem ve tekniklerin btndr. Bir metinde biimi oluturan balca geler unlardr: 1. Metnin tr: Bir yaz biiminin genel niteliklerini setii trden alr. Bu durumda trn biim zellikleri, ayn zamanda yaznn biim zellikleridir. 2. Yazarn kulland sz varl. 3. Szcklerin kavram alanlar, yerdelikler (isotopi). 4. Fiil ekimi, kip ve zamanlarn kullanm. 5. Dil dzeyi. 6. Sz dizimi zellikleri. 7. Cmle trleri. 8. Tonalite. 9. Ritim, armoni, henk geleri. 10. Noktalama. 11. Metnin yaps. 12. Edeb sanatlar. 13. Kelime alanlar. Biim incelemesi, aslnda bir slup aratrmasdr. Bir metnin biimini incelemek, yazarn slubunu incelemek demektir. slup yaz tarzdr, ieriin biime dnmesidir. Bu ise metnin temel anlamna, hakik anlamna biimden doan armsal anlamlar ilave etmek demektir. Verilen mesajn ayrca bir estetik deer kazanmasdr. Ayn dnce veya duygu farkl biimlerde ifade edilebilir. erik zmlemesi: Yazarn metinde gelitirdii duygu, dnce ve temlerin aratrlmasdr. Bir metinde ierii oluturan balca geler unlardr: 1. Metnin konusu. 2. Temel ve yardmc fikirler. 3. Balca imgeler (semboller, arketipler, stereotipler).
Biim, metindeki duygu ve dnce gelerinin aktarlmasn salayan her trl yntem ve tekniktir.
Yerdelik (isotopi), szcn metinde ifade ve anlam olarak tekrarlanmas demektir.
slup yaz tarzdr, ieriin biime dnmesidir.
156
4. Bir edeb akma bal estetik ve ideolojik tercihler. 5. Yazarn niyeti.
Metnin Trnn Belirlenmesi

Metnin tr ve inceleme ynteminin belirlenmesi, metin zmlemesinin ilk temel aamalarn oluturur.
Metnin ait olduu edebiyat trnn ve bu trn geleneksel zelliklerinin belirlenmesi, metnin incelenmesinde seilecek yaklam iin nemlidir. Bir iir metninin zellikleri ve incelenme biimi ile yk metnininki ayn olmayacaktr. Bu, ayn zamanda metnin, dahil olduu trn zelliklerine gre uyum ya da sapma gsterip gstermediini tespitte ve metni deerlendirirken yardmc olacaktr. Metin zmleme uygulamas daha ok iir ve roman-hikye trlerindeki metinler zerinde younlam grnyor. Bununla birlikte tiyatro, deneme, fkra vb. trler zerinde de zmleme almas yapmak mmkndr. imdi, edeb trlere gre zmleme yapmann belli bal noktalarn ortaya koyabiliriz.
Trlere Gre Metin zmlemesi iir

Yaygn iir inceleme tarz metni ierik, biim, dil-slup zellikleri bakmndan ele almaktr. Burada nerilecek zmleme yntemi, biim ve ierik gelerinden baka, bunlarn birbiriyle ilikisinin incelenecei yap balklarndan oluuyor. A. Biimsel tespitler: 1. iirin d yap zelliklerinin belirlenmesi: Nazm ekli, nazm birimi, vezin, kafiye vb. gelerin tespit edilmesi. 2. henk oluturan gelerin, her trl biimsel yinelemenin (kafiye, i ses, aliterasyon, assonans vb.) dzeni ve metindeki ilevinin aratrlmas. 3. Biimsel dzeydeki kout yaplarn belirlenmesi. 4. Sapmalarn belirlenmesi. Konuma dili zelliklerinden, edeb trn bilinen zelliklerinden vb. ayr, zel kullanmlarn tespiti. 5. Yineleme, koutluk ve sapma teknikleriyle oluturulan kelime istiflerinin, armlarn, simetrik yap gelerinin belirlenmesi. 6. Edeb sanatlarn aratrlmas. 7. mgeletirme ve metafor kullanmlarnn metindeki konumu ve biiminin belirlenmesi. 8. slup zellikleri. Bir yazarn slubu zellikle kelime seimi ve sz diziminde yapt tasarruflarla ortaya kar. Bu yzden sz dizimi zelliklerinin, cmlelerin dize, beyit, bent ve dier nazm birimleri ile ilikilerinin gsterilmesi ve sz varlnn belirlenmesi zel bir nem tar. 9. Metnin tonalitesinin belirlenmesi. Yazar herhangi bir konuyu farkl tondaki syleyiler ile farkl biimlerde esere dntrebilir. Metnin lirik, didaktik, ironik vb. olarak benimsenmi dil kullanmlarnn belirlenmesi bu konuyu akla kavuturur. B. erikle ilgili tespitler 1. Konunun belirlenmesi. Ak, lm, ayrlk vb. ana konular ve bunlarn metne zg deerlendirilii. 2. Konunun ierie dntrlmesinde seilen aralar. Tema ve temann gelitirilmesi iin kullanlan aralar (figrler, motifler) zmlemeciyi konuya gtren ip ulardr. 3. Dnce ve duygu geleri.
157
C. Yap ile ilgili tespitler: 1. Biim ve ierik gelerinin birbiriyle ilikisi. Biim gelerinin dier biimsel gelerle uyumu, ztl ve dnml kullanlnn belirlenmesi. Biim gelerinin ierik faktrleriyle ilikisi. 2. Btn-para ilikisinin aklanmas. Paralarn btne yapt katk ve ilevlerinin gsterilmesi.
Anlat (Roman-Hikye) Metinlerinin zmlenmesi

Anlatma esasna bal veya tahkiyeli trler olarak da adlandrlan roman ve hikye trlerinin iirden fark, kurmaca bir dnya ierisindeki olay, durum ve olgularn dnml bir biimde dzenlenerek anlatlmasdr. Bu zellii onun iirde kullanlan ses ve henk gelerine, sz ve anlam sanatlarna deil; kurmaca dnyann elamanlar olan, kii, olay, zaman, mekn ve anlatc gibi gelere dayanmasn gerekli klar. Bylece yap, bu trlerin ana geleri olan bu be etken ile anlatm tarz adn alan hikye etme, tasvir, gsterme, diyalog, i zmleme, bilin akm, montaj, leitmotiv gibi tekniklerin kullanlmasndan oluur. zmleme almasnda zerinde durulmas gereken bir baka nokta bu trlerin karakteristii olan neden-sonu ilikisidir. Bu yzden bu trlerin baarl metinlerinde nedensel aklamas yaplamayacak herhangi bir birim bulunmaz. A. Biimsel zellikler: 1. Metinde hikye etme, olay anlatma blmleriyle tasvirlerin art arda sralanna ve bunlar arasndaki ilikiye dikkat etmek gerekir: Tasvirlerin, diyaloglarn, aksiyonun olaylarn gelimesindeki dzenlenii nasldr ve katks nedir sorularnn cevab aranmaldr. 2. Anlatmn, yani hikye edi tarznn anlatlan olaya bir ey katp katmad, ek bir anlam verip vermedii aratrlmaldr. Hikye edi tarz (narration, ykleme), anlatlan eyi daha anlaml veya etkileyici klmaldr. 3. Olaylarn iinde getii zaman ve mekn geleri, olay rgs ve kiilerin zelliklerine nedensel balarla bal m? Yoksa bir ss gesi gibi mi durmaktadr? Zaman, mekn geleri metinde ne derecede ilevsel bir yer tutuyor? Zaman gesinin kullanmnda kozmik zaman, aktel zaman, olay zaman gibi ayrntlar btnle uyumlu mu? Mekn i ve d mekn olarak ayrca ele alnmal ve bunlarn zellikleri tespit edilmelidir. 4. Hikye kahramanlarnn olaylarn iindeki rolleri nelerdir? Hikyenin kiileri, ana karakterler, yardmc-engelleyici tipler biiminde snflandrlmal; zellikle merkez karakterler tahlil edilmelidir. Her anlat, en az bir kiinin bandan geen olaylarn hikyesini anlatr. O halde olay rgs ile kiilerdeki deiimin nasl gelitii, yazarn bu iki ge arasndaki ba kurmadaki baars belirlenmelidir. 5. Yazar tarafndan hangi anlatm teknikleri tercih edilmitir? Bu tercihlerin romana katks ne ekilde olmutur? 6. Anlatc ve bak as gelerinin tespiti. iir metinlerinde air, dnce arlkl yazlarda yazar, metni anlatan kii olduu halde, roman veya hikye bize yazarn dorudan doruya hitap ettii metinler deildir. Yazarn dnda yky bize anlatan kurmaca bir anlatc sz konusudur. Anlatc, ayn zamanda bak as kavramn da temsil eder. Bak as, olaylarn okuyucuya kimin gznden anlatldnn cevabdr. Buna gre tr bak as ve anlatc vardr: Hkim bak as ve anlatc, her eyi bilen anlatcdr. Bu, yazar-anlatc eklinde de adlandrlr. Gzlemci bak as ve anlatc ise
narration (tahkiye, ykleme): Bir olay anlatmadaki dzen, anlat dzeni.
158
romann gelerine kar tarafsz ve hkim bak asna gre daha snrl bilgiye sahip bir anlatcnn ifadesidir. Kahraman bak as ve anlatc ise romann iindeki karakterlerden biri tarafndan temsil edilir. Romann iindeki olay ve durumlar konusunda en az bilgi sahibi olan anlatc budur. Yazar isterse bu bak alarndan birini tercih edebilecei gibi birkan birden, dnml olarak da kullanabilir. Bu tr bir kullanm metne dinamizm kazandrr. zmleyici, bu bak alarndan hangisinin veya hangilerinin tercih edildiini saptamal, bu tercihin anlatma ne kattn aratrmaldr. 7. Metnin slubunun belirlenmesi. Cmle tipleri, noktalama iaretleri, kelime seimi ve sz varl vb. gelerin belirlenmesi. B. erikle ilgili tespitler 1. Metnin konusu nedir? 2. Konu hangi figrler, temler ve kavramlarla edeb metne dntrlmtr? 3. Temel ve yardmc dnceler nelerdir? 4. Yazarn niyeti hangi biimsel gelerle, nasl yanstlmtr? 5. Metnin tezi nedir?
Dnce Aktarma Yazlar: Deneme, Fkra, Makale vb.

Analojik: Benzemeye, rneksemeye dayal.
1. Temin tespiti: Metinde sz konusu edilen nedir? Metin neden sz ediyor? 2. Metin hangi tezi ya da tezleri savunuyor? Tez aka ortaya konularak m, yoksa dolayl yoldan m aktarlmaktadr? 3. Tezin aktarlmasnda yararlanlan deliller nelerdir? Kart teze/tezlere yer ve rilmi midir? Verilmise hangi delille rtlm? Deliller ikna edici gte midir? yleyse veya deilse neden? 4. Fikirler hangi rneklerle aklanm? rnekler delil olarak kullanlm m? 5. Fikirler birbirine mantksal balarla balanm mdr? 6. Metnin her paragraf bir dnce admna m uygun dyor? 7. Nasl bir anlatm dzeni seilmi? Fikirler hangi dzende ortaya konulmu? Nasl bir akl yrtme sras uygulanm?: Tmdengelim, tmevarm, diyalektik, analojik vb. 8. Kullanlan terimler, sz dizimi zellikleri, yararlanlan edeb sanatlar. 9. Yazda hangi tonalite kullanlmtr: ronik mi, polemik mi? Burada sunduumuz metin zmleme plannn tam ve eksiksiz olduu elbette dnlmemelidir. Metin tipleri ve trleri ok eitlidir ve bunlarn her biri kendisine zg geni, ayrntl zmleme planlar gerektirir. Ayrca her metne burada verilen sorularn tamamn yneltmek gerekmeyebilecei gibi, metnin niteliine gre yeni sorular sormak da gerekebilir. Buradaki planda gsterilen maddelerin bazlar, incelemek istediimiz metin iin katk yapc nitelikte olmayabilir. Bu durumda metnin deerlendirilmesi aamasnda onlardan uzun uzun sz etmeye gerek yoktur. Bu, zmlemecinin metnin niteliine gre karar verebilecei bir durumdur. Metnin zmlenebilmesi iin yntemli olarak okunmas ve iyi anlalmas arttr. Bir metni okumak, oradaki yeni bilgileri ve bu bilgilerin dzenleni eklini metne bal kalarak bir btn halinde kavramak demektir. Okurken kelimeleri ve cmleleri anlamak, ok defa metni anlamak manasna gelmez. Metinde cmleler, tutarl bir btn oluturur ve ak ya da kapal bir biimde birbirlerine balanr. Bir metni, metin yapan verilen bilgiler deil, bu bilgiler arasnda kurulan balardr. Bir metni anlamak, ncelikle bu balar kavramaktr. yi bir okuma, bu ilikilerin doru ve eksiksiz bir ekilde anlalmas anlamna gelir.
159
zet
A M A
Metin ve edeb metin terimini tanyabilmek. Metin, szckleri ve cmleleri belli bir ama iin, belli bir bilinle belirli bir dzen ierisinde, organik btnlk salayacak ekilde yazlan yazdr. Metin ayn zamanda zerinde inceleme, eviri vb. almalar yaplan asl eser anlam tamaktadr. Edeb metin ise bir duygu, dnce veya olayn estetik amal olarak aktarlmas maksadyla dil malzemesinin bir btnlk ierisinde dzenlenmesidir. Edeb metnin niteliklerini deerlendirebilmek. Edebi metin, dili iletiim amacndan ok estetik bir nesne oluturmak zere kullanr. Edeb metinlerde sanatl ve ok anlaml bir dil kullanm sz konusudur. Bu yzden bu tr metinlerin biim zellikleri, ierikten daha nemlidir. Metnin edebiyattaki yerini aklayabilmek. Metin, edebiyat sanat ve biliminin temel nesnesidir. Yazar, okur ve edebiyat oluturan teki btn faktrler metinde birleir ve metne gre konumlanr. Metin trlerini zmleyebilmek. Metin zmlemesi, bir eseri nesnel veri ve yntemlerle, para-btn ilikisi balamnda incelemek ve anlamaya almaktr. Metin zmlemesi, erh ve yorumdan geni, eletiriden daha dar kapsaml bir alma eklidir. Metin zmlemesinde uygun balang, metnin iinde bulunduu edeb trn zellikleri ile uygulanmas gereken yntemin belirlenmesidir. Her metin dahil olduu trn zelliklerine gre zmlenebilir. iir, anlatmaya dayal trler (hikye-roman), gstermeye dayal tr (tiyatro),dnce aktarma amal trler (deneme, fkra, makale vb.) gibi trler en bata dil kullanma zellikleri, dnceyi sunma tarzlar gibi farkllklar tarlar. Dolaysyla yap zellikleri tamamyla birbirinden farkldr.
AM A
Metin okumadaki farkl yaklamlar tanyabilmek. Metin okuma yntemleri ise metinlere yaklam tarzlarna gre deiir. Metin zmleme yntemlerini aklayabilmek. Metin zmleme trn ve yntemin belirledii bir yaklamla paradan btne giden, paralarn zelliklerini, birbiriyle ve btnle ilikilerini aratrarak, btncl bir sonuca ulamaktr.
A M A
A M A
AM A
AM A
160
Kendimizi Snayalm
1. Metin kavramnn en nemli zellii, aadakilerden hangisidir? a. El yazs olmas b. Baslm olmas c. Yapsnn salam olmas d. Btnlk tamas e. Konusunun tarih olmas 2. Aadakilerden hangisi edeb metinlerin zelliklerinden biri deildir? a. Estetik ama tamas b. Sanatl olmas c. eriin biimden daha nemli olmas d. Biimin ierikten daha nemli olmas e. Bilgi vermesi 3. Metin zmlemesinin edebiyat bilimi asndan nemi aadakilerden hangisidir? a. Yazar ve okurdan balayarak btn edebiyat elementlerinin metne dayanmas b. Yazarn zel hayatnn metinde grlebilmesi c. Okurun metinden yeni bilgiler edinmesi d. Edebiyat tarihilerinin metne deer vermesi e. Metnin bir dil sanat olmas 4. Aadakilerden hangisi modern metin zmleme yntemlerinden biri deildir? a. Psikolojik okuma b. Sosyolojik okuma c. Eletirel okuma d. Teknik okuma e. zlenimci okuma 5. zmleme yntemleri uygulanrken farkl trlerdeki metinlerin hangi ortak noktada birletikleri dnlr? a. Dili organik btnlk amacyla kullanmnda b. Fikir verici olmalarnda c. Kurmaca bir dnya sunmalarnda d. Edeb sanatlara bavurmalarnda e. Tezli olmalarnda 6. Btn metinlerin ortak noktas aadakilerden hangisidir? a. Bir iletiim arac olan dili kullanmalardr. b. Bir iletiim arac olan anlaty kullanmalardr. c. Dili fikir verici bir malzeme olarak grmeleridir. d. Tezli ve organik olmalardr. e. Dili kurmaca bir dnya olarak sunmalardr. 7. Edeb metinde, dil ncelikle hangi amala kullanlr? a. Estetik b. letiim c. Fikir verme d. Bildiri sunma e. Psikolojik 8. Her metin ka geye sahiptir? a. Biim ve ierikten oluan iki ayr geye sahiptir. b. Biim, ierik ve zden oluan ayr geye sahiptir. c. erik ve zden oluan iki ayr geye sahiptir. d. Tez ve ierikten oluan iki ayr geye sahiptir. e. Biim, tez, z ve ierikten oluan drt ayr geye sahiptir. 9. Metin zmlemesinin amac aadakilerden hangisidir? a. Btn incelemek b. Paralar incelemek c. Btn paralara ayrmak. d. Paralar kavramak e. Sistemi kavramak 10. Bir edebiyat eserini belirli bir yntemle, edebiyat biliminin verilerini kullanarak sistemli bir biimde okumaya ne ad verilir? a. Teknik okuma b. zel okuma c. Genel okuma d. Eletirel okuma e. Felsefi okuma
161
Okuma Paras
Soyut Grnt: iirde soyut grnt, en genelde imge ve simgelere dayal olarak gerekletirilir. Dilin bilinen temel, asl ve birinci karlklarnn yan anlamlarnn dnda baka eyleri artrmas ve hayalimizde bilinen anlamlarndan baka anlamlar canlandrmasdr. Sz varlklarnn temel anlamlar, yan anlamlar ve armsal anlamlar vardr. Soyut grnt, bu armsal anlam boyutunu oluturur. Soyut grnt kendi iinde u geleri iermektedir: - mge: iirin en temel unsurlarndan birisi imge retmedir. Bu balamda dilin sz, anlam ve heyecan sanatlarndan yararlanlarak okuyucunun gz nnde hayal grntler oluturulur. Bunun klsik Trk edebiyatndaki ad mazmun, yeni Trk edebiyatndaki ad da imgedir. Mazmun, beytin tamamnda air tarafndan hedeflenen mana, iirin arka plnnda gizlenen anlamdr. Mazmun, dncenin zekya dayal olarak beytin iinde gizlenmi hali, inan, din, efsane, rf, gelenek, kltr ve yaama biiminin gndermeli olarak kodlanmas ve klsiklemi, kalplam, ortak tebihler sistemidir. Mazmun, ayn kltrel havay teneffs eden, ayn inanca sahip, ayn malzemeyi, ayn sabit kurallar iinde kullanan airlerin ortak mecazlaryla rlen ve kalplaan bir eydir. Bir anlamda kolektif, genel, ortak mecazlara dayanr. mge ise farkl dnya grlerine sahip, farkl kltrel havalar soluyan, farkl yap ve malzemeyle alan modern zamanlarda farkl adacklarn mensubu olan airlerin bireysel, yeni, zgn mecazlaryla kurulur. mgenin Bat dillerinde image, imagination, imagine gibi karlklar var. Trkede ise u karlk ve ifadeler de kullanlmtr: mgelem, hayal, hayal gc, tahayyl, mahayyile, resim, timsl, sret, sret-i hayliyye (hayal resim ve grnt), sret-i zihniyye (zihinsel resim), sret-i mahssa (zel bir resim ve grnt), sret-i akliyye (aklla oluturulan bir resim), sret-i ihss (hissettirme grnts), bir eyin veya bir kimsenin kavran, grsel arm ve benzetme. Soyut grnt oluturmann en belirgin karl olan imge, ierii etkili bir biimde sunma tekniklerinden biridir. Bilim adam, bulduklarn kavramlarla, terimlerle kantlamaya, filozof nermelerle, kyaslarla yorumlamaya, air de imgelerle gstermeye, sergilemeye alr. En genel anlamyla imge, dinleyici ya da okuyucunun zihninde oluturulan, retilen ve izilen grnt ve duygulardr. Okuyucunun gznde zgn arpc grntler oluturmaktadr. airin d dnyadan gzlemleyerek, izleyerek, hissederek, bizzat yaayarak elde ettii alglarn zihninde, hayal dnyasnda anlaml bir btne kavuarak uyumlu bir grnt oluturmasdr. Grleni grnen zelliklerinden soyutlayarak, onlar bir kenara iterek bambaka bir biime dntrerek sunma biimidir. mge, dilin ak ve kesin tanmlama, adlandrma, gsterme ve belirtme zeliinden te benzerlikler ve armlar yoluyla duygu, dnce, hayal ve heyecanlarmz karlayacak ekilde ifade imknlarnn genilemesini salar. mge oluturma, d dnyadan setiimiz kimi nesnelerle zihnimizde soyut olarak anlaml bir grntye dntrme demektir. mge retme, gl bir sezgi gcne baldr. mge, d gerei aynen deil, tasarlanan gerei vermektir. D dnyada somut bir nesnenin karl olmayan imgenin nesnel bir karl yoktur. Ancak baz nesneleri, baz olgular ve olaylar artrabilir. mge ile hayal birbirine ok yakndr. Hayal, tasavvuru mmkn olan gstergelerdir. Hayal, d dnyann dil vastasyla kafamzda soyut grntler halinde uyanmasdr. Hayal, d dnyadaki, tabiattaki varlklarn ve eyalarn szler araclyla insan zihninde uyanan grntleridir. Hayal, gereki ve makl olduu lde inandrc ve etkili olur. iir, byk oranda okuyucunun gz nnde gzel, etkili ve parlak hayaller uyandrma sanatdr. Birer arac olan kelime ve cmleler bize varlk, olay ve olgularn gereini deil dolayl olarak iaret ettikleri hayallerini verirler. Hayaller, ince ve zgn olmaldr. air, kullanla kullanla iyice harclem olmu, arm ve etki deerini yitirmi olan eskimi imgeler tekrarlamaktan kanp yeni ve zgn imgeler retmelidir. mge, salt bir ss ve ekilden mi ibaret yoksa airin i dnyasna, ruhsal durumuna ve dncesine karlk gelen bir ey mi? mge olutururken benzetme, istiare gibi sanatlardan yararlanlr. mgenin oluum aamalar unlardr:
1. air d dnyay gzlemler, 2. Zeks ve sezgi gcyle gzlemledii unsurlardan bir seme yapar, 3. Bilincinde, air duyarlnda bunlar arasnda deiik ilikiler ve balantlar kurar, 4. lgin gelebilecek anlaml, hayret ve hayranlk uyandrc soyut bir grnt elde eder,
162
5. Bu zgn grnty dile dker.

mgenin zgn olmas gerekir. Daha nce tekrarlanp duran imgelerin biraz deiiklikle yeniden tekrarlanmas air iin bir zaaftr. airin gc zengin ve zgn imge retebilmesiyle llr.mge olutururken bavurulan yollardan bazlar unlardr: -Benzetme: Tebih sanat. Varlklar ve kavramlar aras benzer ilgileri dile getirmek. Benzetmenin gerekleebilmesi iin 4 temel genin olmas gerekir: 1. Benzetilen (mebbeh). Asl unsur olup bir eye benzeyendir. Zayf zelliklere sahiptir. 2. Benzetmelik (mebbehnbih). Benzetmede kendisinden yararlanlan, yani kedisine benzetilen daha gl ve yksek zelliklere ve niteliklere sahip olan eydir. 3. Benzetme yn (vech-i ebeh, maksad- tebih). Benzetilen ile benzetmelik arasnda baz bakmlardan benzerlik vardr. Birbirlerine benzeyen varlklarn hangi bakmdan benzedii hususu. Biim, renk, tat, kuvvet vs. 4. Benzetme edat (edt tebh, vsta-i tebh). Gibi, sanki, gya, tpk, nitekim, deta, benzer gibi edatlar ya da bu grevdeki kelimeler benzerlik ilgisi kurar. Benzetmede bu 4 temel genin tamam kullanlmayabilir; bazs kullanlarak da benzetme yaplabilir. Edip Cansever, Mendilimde Kan Sesleri iirinde benzetme sanatna dayal olarak insann kiiliinin yaad fiziksel evresi tarafndan biimlenmesi imgesine yer veriyor: nsan yaad yere benzer O yerin suyuna, o yerin toprana benzer Suyunda yzen bala Topran iten iee -Eretileme: (Yun. Metaphora) stiare sanat. Bir yerden bir yere gtrmek. Bir eyi aradaki benzerlik ilgilerinden dolay baka bir eyin adyla anma. Tabiatta bulanan baz varlklar ve canllarn isimleri, deiik zellikleri insanlarn baz zelliklerini karlamak zere dn alnr ve insann dikkat ekilmek istenen zellii baka varlklarn zellikleri zikredilerek belirtilir ki bu etkiyi kuvvetlendiren edeb bir sanattr. stiare sadece insanla dier varlklar aras bir benzerlik ilikisine dayanmaz ayn zamanda varlklar aras ilikilere de dayanr. rnek: Faruk Nafiz amlbelin Sanat iirinden: Sen raksna dalarken iin titrer derinden iekli bir sahnede bir beyaz kelebein Bu msralar okunca gzmn nnde, sahnede bir balerini gsteri yaparken kendinden gemiesine hayranlkla izleyen, kendi mill sanat deerleri yerine salt Bat sanat ve kltrne hayran olan, mill duyarllktan yoksun bir kiinin bu zavall ve acnas hali canlanyor. Bu imgenin olumasnda bir balerinin beyaz bir kelebe-
e benzetilmesi istiaresi nemli rol oynuyor. Bir baka rnek: Cemal Sreya, Mola iirinde kartal istiaresinden yola karak gzmzn nne kartala ait zelliklere sahip bir dman imgesi canlandryor: Kartallar dolanyor generalim Kartallar dolanr da dolanmaz da Ka tane vurmuum Mtarekede -Kiiletirme: Personification. Tehis sanat. nsana ait baz zellikler, tavrlar dier varlklara yanstlarak, cansz varlklar ya da canllar insan gibi dnlr. rnek: Necip Fazln Kaldrmlar iirinden: Kaldrmlar, strap ekenlerin annesi; Kaldrmlar, iimde yaam bir insandr. Kaldrmlar, duyulur skn iinde sesi, Kaldrmlar, iimde uzayan bir lisandr. Bir baka rnek: Sezai Karakoun, Leyla ile Mecnun iirinde atlara insana zg bir zellik olan rya grdrlr: Atlar kineyip eindi mi yerlerinde Derler: Mecnunu dnde mi grm bu at ne -Mecaz- Mrsel: Benzetme amac olmadan bir sz gerek anlamnn dnda mecaz anlamda, baka bir anlamda kullanmak. Bir eyin parasn syleyip btnn ya da btnn syleyip parasn, zeli syleyip geneli veya geneli zikredip zeli, nedenini syleyip sonucu ya da sonucu syleyip nedenini kastetmek gibi durumlar hep mecaz- mrseldir. Deyimlerin ou bu sanat ierir. rnek: zdemir Asafn AAAAAA iiri: Senin birinci mutluluun gzellik. Senin ikinci mutluluun gzellik. Senin nc mutluluun gzellik. Senin drdnc mutluluunu zledik. Yeter gzlere verdiin anlamsz sergi. lmn kapsna yneldik. Bu iiri okuyunca gzmn nnde salt sslenmeye, gzel giyinmeye dayal biimsel, biyolojik ve fiziksel bir gzellikle mutlu olan, bunun dnda baka bir kaygs ve deeri olmayan, kendini insanlarn gzlerinin nnde bir sergi gibi sunmaktan holanan bir kz grnts canlanyor. Dolaysyla bu iirde gzel grnmekten baka kaygs olmayan kz imgesi vardr. Baka bir rnek: Yahya Kemalin Sefer iirinden: Hkn- Rm lekeri yaklatn grp rn gerektirir alasa baht- siyhna Burada ran, o lkede yaayan halkn yerine kullanlmtr. -Kartla Dayal mge retme: Sunulan imgenin grntdeki ereti zellii, etiketi ile zdeki, i mahiyet-
163

teki gerek zellii arasndaki kartl, tezad nazara verip bunu hissettirerek yaplan imgelem. rnek: Mehmet kifin stikll Marndan: Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar? Bu iki msray okuyunca gzmn nnde u iki imge canlanyor: Kendini btn dnyaya meden olarak sunan, kendine byle bir etiket yaptran; gerekte ise vah bir canavara benzeyen emperyalist, smrgeci ve igalci Bat, eski gcn kaybetmitir. O, tek bir dii kalm, brp duran, kpek gibi uluyan, saldrgan bir canavardr. Grld gibi Batnn grntde meden, gerekte ise vah oluu arasndaki kartla dayal olarak bir imge retilmitir. Kaynaka: Roger Caillois, mgenin Yeri, Varlk, 1.3.1966, S.665; Emin zdemir, mge, Sanat Olay, S.11, s.82; Hakan Arslanbenzer, mgenin lm, Akit, 26.4.1998; Turul Tanyol, Gsteri, Austos 1985, S.57, s.26; Turul Tanyol, Gsteri, Ocak 1986, s.62, s.20; Erdoan Alkan, mge, iir Sanat, stanbul 1995, s.548. -Simge: Simge, sembol, timsal demektir. temsl tebih ve temsl istiareler de aa yukar birer simgedir. Simge oluturma, eyler, unsurlar, varlklar, olgular ve olaylar arasnda sezgiye, akla, zekya dayal kyaslamalarla benzerlik, arm ve ilgiler kurmaktadr. air, bir eye baknca derin bir sezile o varlkla ruh dnyasnda heyecann duyduu, nemine inand bir baka unsur, olgu ve olay arasnda arpc bir ilgi kurar ve i dnyasnda derin yer eden eyi sylemede ilk grd unsuru bir arac olarak kullanr. mge, birok unsurun bir araya gelmesiyle hayal bir grnt oluturmak iken; simgede, genellikle somut bir unsurun hayal grntleri, soyut kavramlar, duygular, dnceleri temsil etmesi sz konusudur. Simge denilen unsur, genellikle somut bir varlk, bir obje, bir eya olur ve armlar, muhakemeler, tesadfler, alkanlklar, benzer ilgiler yoluyla soyut deerleri akla getirerek temsil eder. Simge, baz kuramclar tarafndan i sezi simgesi (analojik sembol/intuitif sembol) ve akl ve zek simgesi (entellektalist sembol) gibi ksmlara ayrlabilirse de bu, olguyu karmak hale getiren gereksiz bir ayrmdr. Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, nc Basmevi, Ankara, 2003, s.95. 1. d 2. c 3. a 4. e 5. a 6. a 7. a 8. a 9. a 10. a Yantnz yanl ise Metin Nedir blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin Nedir blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin zmlemesi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin zmlemesi Yntemleri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin zmlemesi Yntemleri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin Nedir blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin Nedir blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin Nedir blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin zmlemesi blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Metin zmlemesi blmn gzden geiriniz.
164
Abrams, M.H. (1985), A Glossary of Literary Terms, Newyork, Holt, Rinehart and Winston, Inc. Akta, . (1993). Edebiyatta slup ve Problemleri, Ankara, Aka Yaynlar. Aydn, M. (2007). Dilbilim El Kitab, stanbul, 3F Yaynevi. Barthes, R. (1989). Yaznn Sfr Derecesi, (ev. Tahsin Ycel), stanbul, Metis Yaynlar. Barthes, R. (1993), Gtergebilimsel Serven, (ev. Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul, Yap Kredi Yaynlar. etili, . (2000). Metin Tahlillerine Giri, RomanHikye, Isparta, Tura Matbaas. etili, . (2004). Metin Tahlillerine Giri 1, iir, Ankara, Aka Yaynlar. Filizok, R. (2001). Anlam Analizine Giri, zmir, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Filizok, R. Edeb Analiz Nedir?, http://www.ege-edebiyat.org/docs/454.pdf Gktrk, A. (1988), Okuma Ura, stanbul, nklp Kitabevi. Kaplan, M. (1979), Hikye Tahlilleri, stanbul, Dergh Yaynlar. Kaplan, M.(1994), iir Tahlilleri I, stanbul, Dergh Yaynlar. Kaplan, M.(1994), iir Tahlilleri II, stanbul, Dergh Yaynlar. Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin Yntemleri (ev. Arif nal), Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yayn. Wellek, R.-Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi (ev. mer Faruk Huyugzel), zmir, Akademi Kitabevi. Ycel, T. (2007), Eletiri Kuramlar, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
iir zmleme Metin Konu zlek Duygu Dnce Varlk Olay mge
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bir iirin nasl zmlenmesi gerektiini grebilecek, iiri iir yapan temel unsurlar adlandrabilecek, iirin amlanmas gereken simgesel bir dile sahip olduunu anlayabilecek, iirin ahenkli bir edebiyat tr olduunu ayrt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Simge lkrnek Nazm ekli Metinleraras likiler Dil slup Ahenk Kafiye Vezin
erik Haritas
YAHYA KEMAL BEYATLININ ATK-VALDEDEN NEN SOKAKTA RNN ZMLEMES AHMET MUHP DIRANASIN SERENAD RNN ZMLEMES FARUK NAFIZ AMLIBELN SANAT RNN ZMLEMES BEHET NECATGLN KURUN RNN ZMLEMES
Metin zmleme rnekleri: iir
Metin zmleme rnekleri: iir

SIRA SZDE
DNELM S O R U D KKAT iir zmleme yntemi ve terimleri hakknda kuramsal bilgi edinmek iin u kitab okuyunuz: Nurullah etin, iir zmleme Yntemi, nc Kitap, Ankara 2009
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
YAHYA KEMAL BEYATLININ ATK-VALDEDEN NEN SOKAKTA RNN ZMLEMES

AMALARIMIZ Bu nitede zmlemesini yapacamz ilk iir yeni Trk iirinin byk adlarndan Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta adl eseridir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ATK-VALDEDEN NEN SOKAKTA -Nihad Sami Banarlyaftardan nce gittim Atik - Valde semtine, Ka defa getiim bu sokaklar, bugn yine, Sessizdiler. Fakat Ramazan mneviyyeti Bir tatl intizra evirmi skneti; Semtin orulu halk, szlm benizliler, Sessizce ardan dnyorlar birer birer; Bakkalda bekleen fkar kzcazlar Az ok yaknda sezdiriyor top ve iftar. Meydanda kimse kalmad artk btn btn; Bir top grltsyle bu sahilde bitti gn. Top grleyip oru bozulan lhzadan beri, Bir nurlu nee kaplad kerpiten evleri. Yrab nasl ferahl bu lem, nasl temiz!
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Tenh sokakta kaldm orusuz ve neesiz. Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam Hadsiz yaatt ruhuma bir gurbet akam. Bir tek dnce oldu teselli bu derdime: Az ok ferahladm ve dedim kendi kendime: Onlardan ayrl bana her an zntdr; Madem ki byle duygularm kald, ok kr. (Hrriyet Gazetesi, 6 Mays 1956.)
168
SIRA SZDE
Yahya Kemal, bu iirin yazl ile ilgili olarak Orhan aik Gkyaya u bilgileri veriyor: Ben Modada otururdum. 1913ten sonra skdara almtm. Atik Valideye yrdm. ki iirim vardr, o zaman sylemiimdir. Biri Ziyaret, teki de Atik-Valideden nen Sokakta. Bir Ramazan gn, Modadan, Mslman diyar olan Atik Valideye gittim. ftara be on dakika kala sokakta idim. Manzumede anlattm gibi halk birer birer evlerine ekildiler. Ben Tenha sokakta kaldm orusuz ve neesiz. zldm, iskeleye geldim. stanbula geecektim. Vapurda kifin dostu olan bir zata rast geldim. Eer kif, benim duyduum slmn evkn, hznn duymu olsayd baka trl olurdu. O, slmn ykseliini, slmn akidini terennm etti. iir, Atik Validenin iftar saatidir. O zat teslim etti bunu. SIRA SZDE (Orhan aik Gkyay, Eski, Yeni ve tesi, Seme Makaleler 1, letiim Yay., stanbul 1995, s.241).
DNELM
erik incelemelerinde iirler belli bal olarak u gelerle S O R U ele alnr: konu, izlek, dnce, olay, varlk, duygu, grnt. DKKAT Konu, bir eserde ele alnan SIRA SZDE dnce, olay ve durumdur.
I. erikD N E L M
iirleri nce u ierik geleri bakmndan inceleyeceiz: Konu, izlek, dnce, olay, varlk, S O R U grnt. duygu, 1. Konu: iirin konusu ramazandr. Bu metin, ramazan ay, bu ayda oru tutan Trkler ve airin A T bunlar karsndaki konumunu irdeleyen bir iir. Daha genel anDKK lamda ramazan izlenimleri aktarlyor. Trk edebiyatnda ramazniyye, ramazannme geleneksel bir trdr. Nesib blmnde Ramazan anlatan kasidelere SIRA SZDE ramazniyye denir. Enderunlu Fazl, Sabit gibi airlerin ramazniyyeleri mehurdur. Ayrca Trk edebiyat ramazan manileri bakmndan da olduka zengin bir birikime sahip. Yahya Kemal bu iiriyle geleneksel anlamdaki ramaznnamelerden AMALARIMIZ biraz farkl bir ramazan iiri yazmtr. Ramazanname konusunda daha geni bilgi isterseniz, u kitab okuyunuz: mil elebioK T A P lu, Ramazanname, MEB, stanbul 1995. 2. zlekE(tema,Oileti): air, bu iiri kanalyla okuyucularna u iletiyi aktaryor: T LEVZY N Bilim adam, sanat, aydn, ynetici, brokrat ya da varlkl kesim, mensubu bulunduu milletinin hayat tarzn fiiliyatta benimsemese ya da uygulayamasa bile en azndan inan, duygu, heyecan balamnda onlarla beraber olduu bilincine sahip N E R izgide bulumal ya da en azndan milletinin kltrel deerlerine olmal, ortak Tbir N E T ve yaama biimine sayg duymallardr. Nitekim bu izlein yansmasn toplumsal hayatmzda grmekteyiz. lkemizde insanlar, slm -kimi az kimi ok- deiik derecelerde yaarlar. Be vakit namaz klmayan Cuma klar, hi namaz klmayan oru tutar; ne namaz klp ne oru tutan, Ramazan Bayramn kutlar, ortak cokuya katlr. Herkes snnet olur; dn, cenaze trenleri genellikle slm detlerine gre yrtlr. Bu durum, lkemizde sosyal hayata slm kltrnn havasnn egemen olduunu gsterir. Yahya Kemalin istedii de budur: Trk milleti, mill birlik ve btnln koruyarak karlkl anlay, hogr iinde ortak ruh, duygu, heyecan ve birlik idealini ve bilincini kaybetmemelidir. Birbirine yabanc, hatta dman kesimlere blnmemelidir. Trk milletinin tamamnn mill birlik ve btnlk iinde olmas temel arttr. iirde izlei arpc bir biimde yanstan ana rge (ana motif, leitmotiv), iirin son iki msradr.
AMALARIMIZ
K T A P
zlek, V Z O N T E L EiirdeYgze arpan,
dikkati eken zet fikirdir. Konunun aire zg bir biimde grn, yorumlan ve deerlendirii izlei E R N E T izlek (ana N T verir. Ana fikir), iirin btnne yaylan, onun teki btn gelerini etrafnda toplayan, dolaysyla iirin merkez konumunu igal eden temel iletidir. Ana izlei besleyen, iirin tmnde deil de msralarda yer alan kk ve ksa izleklere ise yan izlekler (yan iletiler) denir.
10. nite - Metin zmleme rnekleri: iir
169
Bir iirde vurgulanmak istenen duygu ve dncenin etkisini artrabilmek iin sk sk yinelenen arpc ifadeye ana rge denir. Bylece temel iletiyi pekitirme amacna dnk olarak kullanlr. Bunun yannda ahenk salama ilevinden de yararlanlabilir.
3. Dnce: iirin barndrd dnce unsuru hikmettir. air, hakmne bir yaklam ortaya koyuyor. ok incelikli, ok estetik bir planda bilgece bir tavr sezdiriyor. iirin yazld 1934 yl ve sonraki dnemde Trk milletinin sosyal sorunlarndan biri, baz sekinlerle millet arasndaki kltr, inan ve yaama biimi alanlarndaki kopukluktu. Bir bakma iir, dnsel boyutuyla o dnemin gncel bir sorununa zm nerisidir. 4. Olay: Kimi iirlerde gemite olup bitmi ve yaanm birtakm olaylara yer verilir. Bu iirde olay, hem tahkiye hem de arm dzeyinde paralel olarak ve dengeli biimde yerletirilmi. Yzey yapda yer alan olay unsuru, hem hikye edilmi hem de bunun derin yapda tekabl ettii izler, sonular, karmlar, deiniler verilmitir. Olay boyutuyla iki katmanl olan iiri bu ynyle inceleyelim: Yzey yap: Hikye edilen olay: Modada oturmakta olan Yahya Kemal, hemen her gn skdara gidip oray kefe alr. Yine bu ziyaretlerin birinde 1934te bir Ramazan gn iftardan ksa bir sre nce Atik-Valdeden Karacaahmete inen dar bir sokakta durur. Halk, kerpi evleri, bakkal dkknn seyreder. Birok kez getii sokaklar yine sessizdir. Etraf sessiz olmasna ramen ramazan maneviyyeti bu skneti tatl bir bekleyie evirmitir. Semtin szlm benizli orulu halk, ardan, iten gten sessizce birer birer dnmektedirler. Fakir ailelerin kk kz ocuklar alveri iin bakkalda beklemekteler. Bu durum, iftar topunun atl zamannn yakn olduunu sezdirmektedir. Bir sre sonra herkes iftar etmek zere evine ekilmi, ortalkta kimse kalmamtr. Nihayet top atlr ve iftar edilmeye balar. Top atlp fakir mahalle halknn orucunu bozmasndan itibaren kerpiten evlerinin iini bir mutluluk, nee ve coku kaplar. Oru tutmayan air, sokak ortasnda yalnz bana kalakalr. Milletin ortak neesine, iftar cokusuna katlamamtr. Kendisini gurbette gibi hisseder. zlr. Fakat kendisini teselli edecek tek dnce, onlardan ayr kalmann verdii znty hissetmesi, yani en azndan bu bilince ulamasdr. Sonra taksiye binip Modaya, yaad yere dner. Derin yap: iirde ama, bu olay anlatmak, okuyucular bu olaydan haberdar etmek deildir. Anlatlan bu olay kanalyla airin vermek istedii baz mesajlar vardr. zlei oluturan bu mesaj, iirin son blmne sindirilmitir. Duygu Katman: iirde nce karamsar bir his olarak gurbet ve yalnzlk duygusu da vuruluyor; ancak daha sonra bu, iyimser bir duygu olan mide evriliyor. air, farkl, modern bir yaam tarzyla sosyal anlamda mensubu bulunduu milletinin hayat tarznn dnda kaldndan, iftar vakti herkes evine ekildiinde kendini ortada kalakalm, yalnz bir adam olarak hissediyor. Sonra bu sosyal yalnzlk ve gurbet, felsef plana aktarlyor. Milletinin ortak hissiyatnda, cokusunda, fiiliyatnda eriyip mill bir kiilie ulaamamann verdii bir ac (gam) hissediyor. Bu durum, airde snrsz derecede bir gurbet akam yaatyor. Milletinin yzyllar boyu yaayageldii Trk-slm hayat tarznn dnda kalmlk, bir gereklik olarak onu rahatsz ediyor; ancak onlardan ayr kalmlk hlinin bilincine varmann, bunu itiraf etmenin de bir aama olduunu, hi olmazsa pimanlk duyarak dnce plannda onlarla beraber olma isteini hissettiinden, kendince bir teselli buluyor. Bu da sosyal btnlk iinde kendine bir yer edinmilik tatminine dayal iyimser bir mittir.
170
Nesnel Grnt: Buna fotoraf grnts ve fotoraf gzlemcilii de denir. Darda seyredilen manzara gze hitap edecek ekilde renk, ekil ve izgiler ne karlarak sunulur. Tasvir tekniinden bolca yararlanlarak varlklarn gerek zellikleri, canl ve renkli olarak bire bir verilir. Kelimelerle resim yapmaya tasvir denir. znel grntnn iki biimi vardr. airin iiri iin gerekli olan d dnya malzemesini, d dnya varlklarnn grntlerini olduu gibi deil istedii gibi tasvir etmesine resimsel grnt denir. Gerek dnyada, doada olmayan tamamen airin hayalinde rettii grnt ise hayal (muhayyel) grntdr. mge, en genel anlamyla, dinleyici ya da okuyucunun zihninde oluturulan, retilen ve izilen grnt ve duygulardr. Baka bir deyile, okuyucunun gznde zgn ve arpc grntler oluturmaktr.
6. Grnt: Grnt, iirin grme duyumuza hitap eden boyutudur. Sabit ya da hareketli d dnya manzaralar, tabiat tasvirleri, olay, olgu ve insana ait grntler iirin asli unsurlardr. Grnt, air tarafndan ya hibir deiiklik yaplmadan olduu gibi ya da baz deiikliklerle sunuluyordur. a. Nesnel Grnt: air, Atik-Valde semti halknn bir ramazan akam ortaya koyduu toplumsal hayat grntlerini dinamik yaps iinde nesnel bir ekilde tasvir ediyor. Grnty fazla deitirmeden, plak hliyle veriyor. Benzetmelere, sfatlara fazlaca bavurulmadan grnt ve olay yanstlyor. Sokaklarn sessizlii, semtin orulu halknn szlm benizli olmas, fkara kzcazlarn bakkalda beklemesi, meydanda kimsenin kalmamas, bir top grltsyle sahilde gnn bitmesi gibi olgular ve durumlar, hep nesnel olarak tasvir edilmitir. air, bunlar deitiren, bakalatran znel tasvirlere fazla yer vermemitir. b. znel Grnt: Ancak zaman zaman znel anlamda resimsel bir grnt de iziliyor. Mesel Ramazan maneviyyetinin skneti bir tatl bekleyie evirmesi, gzledii lemin ferahl ve temiz olmas gibi. c. Soyut Grnt Unsurlar: (Bu konuda daha geni bilgi iin 9. nitenin okuma parasna yeniden baknz) iirde soyut grnt, genel olarak imge ve simgelere dayal olarak gerekletirilir. mgeler: Top grltsyle sahilde gnn bitmesi: Bu, zamann ve d dnyann milletin hayat tarzna gre ekillenmesini ifade eder. Burada Yahya Kemal, bizim btn bir tarihimizi ren Trk-slm hayat tarzn ok arpc biimde imgeye dntrme baarsn gsteriyor. Trk milleti, slml bir inan ve hayat tarz olarak benimsedii gnden beri d dnya zamanna, takvime kendi mhrn vuruyor: Gn sabah ezanyla balatmak, akam ezan vaktiyle bitirmek gibi. Ahmet Haimin Mslman Saati adl yazs ile bu iiri yan yana okumak lzm. Haim, o yazsnda yle diyordu: Eskiden kendimize gre yaaymz, dnmz, giyiniimiz ve kendimize gre dinden, rktan ve ananeden (rf) hayat alan bir zevkimiz olduu gibi bu hayat slbuna gre de saatlerimiz ve gnlerimiz vard. Mslman gnnn balangcn afan parltlar ve sonunu akamn klar tayin ederdi. (...) Ikta balayp kta biten on iki saatlik ksa, hafif, yaanmas kolay bir gnmz vard. Mslmann mesut olduu gnler, ite bu gnlerdi. (Ahmet Haim, Bize Gre, G.L.,F.S., hzl. Mehmet Kaplan, Ankara 1981, s.102) Kerpiten evleri nurlu bir neenin kaplamas: Kerpiten evler, fakir, kendi hlinde, geleneksel deerlerine bal, muhafazakr Mslman Trk milletinin simgesidir. Nurlu nee de bu milletin huzurunu, mutluluunu slmdan almas, dnyev olmaktan ok uhrev beklentileriyle mutlu olmasn simgeliyor. mgenin bir btn olarak karl ise gerek huzurun ve mutluluun maddede, zenginlikte, refahta, makam ve mevkide deil; inanta, ruhta, kalbin samim olarak baland manev deerlerde olduu vurgusudur. air, bu imgeyle felsef planda bir tepkisini de ortaya koyuyor. Pozitivist, materyalist ve rasyonalist mantk, insanlara mutluluun bu dnyada; insann biyolojik varlnn ve bedeninin madd ihtiyalarnn tatmin edilmesiyle, teknik imknlarn artrlarak gndelik hayatn kolaylatrlmasyla, konforun ykseltilmesiyle mmkn olacan telkin etmiti. Yahya Kemal, bu yaklama bir reddiye olarak gerek huzurun kerpi evlerde, yani dnyev ve madd imknlardan yoksun artlarda bile ancak manev tatmin yoluyla mmkn olabilecei tezini ileri sryor. Yani huzur iin birinci derecede belirleyici etken, madde deil maneviyattr tezini.
171
Yurdun iftarndan uzak kalmann airin ruhuna snrsz bir gurbet akam yaatmas: Yahya Kemal, burada kiinin milletinin toplumsal ve kltrel yapsndan kopuk bir kiilik ve yaam biimi sergilemesinin ona ruhsal bir yalnzlk duygusu vereceini ima ediyor. Buradan yola karak ulat sonu, milliyet duygusudur. nsann, var oluunu tek bana gerekletiremeyecei, ancak milletiyle her anlamda btnleerek yani mill bir kimlik ve kiilik kazanarak insan oluunu tamamlayabilecei dncesine ulayor. air, kiisel olarak bu acy hep yaamtr. inden kt Trk-slm toplumunun muhafazakr hayat tarzndan kopmu olan air, Batya gitmi, orada modern yaam biimine alm, dnte ayn yaam tazn srdrmtr. Ancak duygusuyla, dncesiyle, sanatyla, iiriyle milletinin cemaat ruhu iinde erime, sine-i millete dnme hasreti eken bir evld olarak kalmtr. Trk-slm cemaatinin imrenilesi hayatn hep dtan gzlemi, izlemi, bir trl iine girememi; ama bundan hislenmi, hasret ve iyi niyet duygularn iirlerine ok gzel bir ekilde yanstmtr. Yahya Kemal, Sleymaniyede Bayram Sabah ve baka iirlerinde de Trk-slm yaam biimini ve mill ruhu hep dtan seyreden, iine girmeyen, gzlemlerini ve izlenimlerini yanstan bir konumdadr. lkrnek (Arketip): iirde ilkrnek olarak sadece fkara kzcazlar var. Fkara kzcazlar saf, temiz, gnahsz, hayallerini sadece iyi niyetlerle, masum isteklerle, insan duygularla donatan, madd, ahs menfaatler iin canavarlamam, dnyalk iin benliini yitirmemi, eref ve haysiyetini satmam, kimlik ve kiiliinden dn vermemi, kanaatkr, lkenin ve milletin safasna deil cefasna talip, kahrl, ileke, sessiz ve vakur, sknetli ve saygn, mazlum ama onurlu, ihtiyar tarihi omuzlarna yklenmi asil Trk milletinin temsilcisi olan ok yerinde ve arpc bir ilkrnektir. Bir btn olarak milletimizi byle bir ilkrnekle temsil etmek olduka iyi dnlm ve iyi gzlem sonucu retilmi bir prototiptir.
lkrnek, soyut grntye dayal bir simgedir. Bir ulusun toplumsal bilinaltna deiik nedenlerle ve tarihsel koullarla yerlemi olan ve zaman iinde bir biimde nkseden ve ortaya kan koullara gre kendini belli eden, gn yzne kan ortak deerler, tipler ve simgelere de ilkrnek denir.
II. ekil
ekil (biim) asndan bakmamz gereken en nemli ge nazm eklidir. Nazm ekli iirin nazm ekli, kafiyeleni sistemi bakmndan dz kafiye (eleme) dir. MsSIRA SZDE ralarn kmelendirilii bakmndan ise iki bende blnm. lk bent 13, ikinci bent ise 7 msradan oluuyor. air, bent blmlemesini iirin ieriine gre yapm. lk bent, airin gzlemledii ortam, durum ve kiilerin tasvirini ieriyor. E L M bent ise D N kinci airin bu ortam karsnda kendi durumunu, izlenimlerini ve duygularn veriyor. lk bentte, bir nesne olarak d dnya, ikinci bentte ise bir zne olarak airin kenS O R U di beni konu ediliyor.
DKK Nazm ekli konusunda 6. nitenin ilk blmn yeniden okuyabilirsiniz. A T
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
III. Dil ve slp
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Dil iirde dilin iletiimsel kullanmnn tesinde bir ilevi vardr. AMALARIMIZ air, duygusal ve imgesel yn ar olan bir dil kullanr. Bu dil, allm dzeninden sapmalar da gsterebilir. Szck, ifade ya da cmle yaplarnda bilinen kurallar ve allm yaplaK T A P ra aykr olarak kimi deiiklikler, bozmalar, tretmeler, uydurmalar yapmak, genel olarak kurallar sabit dile aykr sapmalar olarak deerlendirilir.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
172
Dil Sapmalar: Szck (kelime), ifade ya da cmle yaplarnda bilinen kurallar ve allm yaplara aykr olarak kimi deiiklikler, bozmalar, tretmeler, uydurmalar yaplmas, genel olarak kurallar sabit dile yazma aykr sapmalar olarak deerlendirilir.
Dil Sapmalar: iirde dil sapmas fazla grlmyor. Sadece fkar kelimesinde ses sapmas balammda nl deiiklii yaplmtr. Fukara kelimesini halkn fkar eklinde syleyi biimi aire daha samim, scak, sahici ve etkileyici gelmi olmal ki bu kullanm tarzn tercih etmi. Meydanda kimse kalmad artk btn btn msra ifade ve cmle kuruluu bakmndan salam kurulmu bir msra deil. btn btn ikilemesi, bu cmle yaps iinde fazladan, ilevsiz ve ereti duruyor. Ayrca Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam / Hadsiz yaatt ruhuma bir gurbet akam beytinde allmam badatrma balamnda bir dilbilgisi sapmas vardr. Beyitten Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam, ruhuma bir gurbet akam (n) hadsiz yaatt gibi bir cmle kyor. Ancak byle bir cmle oluturma ve ifadeleri bu tarzda kurma, Trkenin doal yapsna aykrdr. Bunlara ek olarak gurbet akam tamlamas eksiktir, hadsiz yaatt ifadesi yanltr ya da en azndan gzel ve ho bir ifade deildir. Konuma Dili: iir, esas olarak stanbul Trkesiyle yazlmtr. Ancak zaman zaman konuma dili unsurlarna da yer veriliyor. kilemeler: Birer birer, az ok, btn btn gibi ikilemeler dikkati ekiyor. Cmle: iirde cmle kuruluunda trl yap grlyor: Ulant: Baz msralarn cmle yaps, sonraki msralara taarak devam ediyor. 2., 3., 4., 18., 19., 20. msralarda olduu gibi. Bu, iirin ayn zamanda hikye aktarm katmanna sahip olmasndan kaynaklanyor. Cmlenin msrada bitmesi: 1., 9., 10., 13., 14., 17. msralarda olduu gibi. Cmlenin beyitte bitmesi: 3., 4., 6., 8. beyitlerde olduu gibi. Dilde Tasarruf Yollar: Baz iirler, dilde tasarruf etmek iin sz varlklarnn kullanm ile ilgili olarak baz teknik denemeler ve oyunlar yaparlar. Bunlarn balcalar ortak kullanm, eksiltili ifade, zel adlarn armlarndan yararlanma, kelime iine harf eklemedir. Burada ikisi grlmektedir: Ortak kullanm: Hadsiz yaatt ruhuma bir gurbet akam / Bir tek dnce oldu teselli bu derdime msralarnda gurbet akam ifadesi hem nceki msran sonunda hem de sonraki msran banda anlaml olarak yer alabilecek bir ifadedir. Eksiltili ifade: Meydanda kimse kalmad artk btn btn msranda btn btn ifadesi, eksiltili bir ifadedir. air, okuyucularn bu ifadenin nne ve arkasna u szleri getirmelerini beklemektedir: halk btn btn ekildi. Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam / Hadsiz yaatt ruhuma bir gurbet akam beytinde de eksiltili ifade vardr. Okuyucu, bu beyti kendi hayalinde yle bir cmleye dntrerek yeniden retebilir: Yurdun bu iftarndan uzak kalmann gam, benim ruhuma bir akam vakti gurbet ellerde kalakalmann verdii hzn ve acy derinden derine hissettirdi. slp: Dili zel ve zgn bir kullan biimi olan slup konuyu, duygu, dnce ve hayalleri anlat; ifade edi, dile getiri tarzdr. Bir airin kendine zg tutumu, deyii, syleyi biimi onun slubunu verir. iirde arlkl olarak tasvr slp ve izlenimci slp grlyor. iirin ierii de zaten tasvir edilen bir ortamdan duyulan izlenimlere yer veriyor. Ayrca son 3 msrada i konuma slbu bulunmakta ve genelinde de lirizmin hkimiyeti grlmektedir.
Tasvir slp, varlklarn, olgularn deiik zellik ve niteliklerini ak ak tasvir etme, betimleme yoluyla belirtme slbudur. zlenimci slp: Bir soyutlama olan izlenicilikte d dnya, varlk, doa (tabiat) grnd gibi deil de airin i dnyasnda, ruhunda, kalbinde, beyninde, ald deitirilmi, dntrlm biimiyle yanstlr.
173
Ahenk, iirin szleri, kelimeleri, msralar ve msra bekleriyle bir btn halinde, ideal anlamda kendi i uyumunu kurarak meydana getirdii gzel, ho tn ve sestir.
IV. Ahenk
Yahya Kemal, iiri ahenkli klabilme kaygs gtm ve bunu da birka yolla gerekletirmeye alm. Bunlar: Ses tekrarlar: air ses tekrarlar balamnda zellikle kafiyeye nem veriyor. Her iki msra kendi arasnda kafiyelenmi. Kafiye eitlerinden de tam ve zengin kafiyeye yer veriyor. Tam kafiye: benizliler - birer, btn - gn, temiz - neesiz, derdime kendime, zntdr - kr Zengin kafiye: semtine - yine, maneviyyeti - skneti, kzcazlar - iftar, beri - evleri, gam - akam Kelime Tekrarlar: Msra ii kelime tekrar: 13. msradaki nasl kelimesinin iki kez tekrarndan ahenk seziliyor. Msra Ba Kelime Tekrar: iirde deiik msralarn banda bir kelimesi 4 kez tekrarlanm. Ancak bunlar alt alta olmad iin belirgin bir ahenk oluturmuyor. kilemeler: air, kelime tekrarlarndan ahenk salamak iin belirgin biimde ikilemelerden yararlanm: birer birer, az ok, btn btn, kendi kendime. Redif: iirde redif olarak bir tek derdime - kendime kelimelerindeki -me ekini gryoruz. Ses Dalgalanmas Vezin (l): Yahya Kemal, aruz veznine nem veren bir air. Bir iiri dnda btn iirlerini aruzla yazm. Bu iiri de aruzun Mefl / Filt / Mefl / Filn vezniyle yazlmtr. nlem: 13 msrada nleme bal ses dalgalanmas grlmektedir. Ayrca tabii iirin tamamna sinen dern bir ahenk kuvvetle hissedilmektedir.
AHMET MUHP DIRANASIN SERENAD RNN ZMLEMES

SERENAD Yeil pencerenden bir gl at bana, Iklarla dolsun kalbimin ii. Geldim ite mevsim gibi kapna Gzlerimde bulut, salarmda iy. Alan bir glsn sen yaprak yaprak, Ben akmla bahar getirdim sana; Tozlu yollarndan getiim uzak klimden arklar getirdim sana. effaf damlalarla titreyen, ar Koncann altnda bklm her sak Seninin dallardan szlen tr, Seninin karanfil, yasemin zambak... Bir ku sesi gelir dudaklarndan; Gzlerin, gnlmde aan nergisler. Den plerdir dudaklarndan Mor akasyalarda rperen seher.
174
Pencerenden bir gl attn zaman Ikla dolacak kalbimin ii. Geiyorum mevsim gibi kapndan Gzlerimde bulut, salarmda iy.
I. erik
iirin Ad Hakknda Ksa Bir Bilgi: Bat dillerinde geen serenat kelimesinin anlam, Gece vakti sokakta sevgilinin penceresi altndan verilen kk konserdir. Serenat, genelde bir mzik terimidir. Mesela Mozartn Serenata notturna, Vaughan Williamn Serenade to Music, Benjamin Brittenn Serenade adl eserleri rnek olarak gsterilebilir. Serenat, sevgiliye ak ilan etme biimlerinden biridir. Ak duygusunun belli bir atmosfer, mekn, zaman ve grnt iinde sunulu biimidir. Bu da genellikle bir yaz akamnda mehtapl bir gecede bahesi ve duvarlar gzel ieklerle, sarmaklarla ssl sevgilinin penceresinin nnde ona olan sevgi duygularn mzikal bir slup iinde, romantik bir duyarlkla dile getirmedir. Bunun biraz tiyatroya zg bir yan vardr. Daha ok Ortaada, Batl lkelerin burjuva evrelerinde ortaya kp gelimi olan serenat, deiik trde edeb eserlere de yansmtr. Tiyatro, iir gibi edeb trlerde birok serenat motifine rastlanmaktadr. Shakespearein Romeo ve Juliet adl oyununda ok arpc bir serenat sahnesi bulunmaktadr. Ayrca Shelleyin ndian Serenade adl metni de iyi bir rnektir. Klasik Trk iirinde sevgiliye hitap, sevgiliye ak arklar syleme gelenei Batl serenattan olduka farkldr. Batl serenatta k ile sevgili somut olarak muhatap olur, kar karya gelirler. Klasik Trk airi ise karsnda bulunan sevgiliye deil; gyab olarak grmedii, hatta somut kiilii belirsiz olan hayal sevgiliye hitap eder. Trk halk iirinde ise sevgililer, birbirlerine daha yakndr. k, pnar banda, dere kenarnda ya da kyn herhangi tenha bir yerinde grp k olduu somut sevgiliye ak iirleri syler. Dolaysyla Trk halk iiri, Batl serenat geleneine biraz daha yakndr. Mesela Karacaolann iirlerinde bunun somut rneklerini grebiliriz. Yeni Trk edebiyatnda zellikle iir trnde bal Serenat olan pek ok iir yazlmtr. Bat kltr ve edebiyatna zg bir ak sunumu grnts ve ifade arac olan serenat, Trk edebiyatna zellikle Cumhuriyetten sonra girmitir ve pek ok air, bu yaklam ieren serenatlar yazmtr. Trk airi, serenatlarnda Batya zg motif ve aralara yer verdii gibi bu tre geleneksel Trk kltr ve edebiyatndan mazmun ve motiflere de yer vererek bu tr bir anlamda yerliletirmeye ve millletirmeye almtr. Ayrca bu kanalla olduka zgn imge retme baars gstermitir. Genelde iirin egemen izleklerinden biri aktr. Serenat formu iinde ak izleinin sunumu belli bir grnt ve ritel iinde gerekletirildiinden gzel ve derinlikli ak duygularnn ifadesinde kendisine bavurulan ifade yollarndan biridir ve Trk airi bu trde de olduka baarl rnekler vermitir. (Yararlanlan kaynak: Alim Gr, Trk iirinde Serenatlar, Trk Dili.) 1. Konu: Ak. 2. zlek: Bahar mevsiminin gzellikleriyle btnlemi ve karlkl olarak paylalan romantik bir ak duygusu, insana byk bir mutluluk verir. 3. Dnce: iir, barndrd dnsel boyut itibaryla doacl bir nitelie sahip; ancak tamamen doacl deil. Ak konusu, neredeyse tamamen denilecek l-
175
Doacl edebiyat, zel anlamyla sade, saf, temiz, gzelliklerle dolu, sakin krsal hayata, oban ve kyl yaantlarna yer veren, bunlar sevdirmeyi amalayan; genel anlamda ise doaya eilimi ifade eden bir edebiyattr.
de saf bir doa (tabiat) ve onun deiik unsurlaryla btnletirilerek i ie veriliyor. Ancak tabi ve krsal deerlerin meden ve kentsel deerlere kar tercih edilmesi sz konusu deil. te yandan bu metin, mistik bir iirdir. air, bu iirinde karmza beer ak mistii olarak kyor. air, deta sevgilisinde fani olmu durumda. Kendi varln onun varlnda eritiyor. Gzlerin, gnlmde aan nergisler msra, airin sevgili mistii oluunu kuvvetle vurguluyor. 4. Olay: iir, manzum hikye deil, saf iirdir. iirin yzey yapsnda deinilen ya da teet geilen kullanmalk olay unsuru yledir: air, bahar mevsiminde bir yaz akamnda sevgilisinin evinin bahesinde, penceresinin altnda sabaha kadar beklemi; ona olan ak duygularn ifade etmi ve ondan akna karlk beklemitir. Bu olay, muhtemelen gerekte olmamtr. Sadece air, hayalinde byle bir olay kurgulamtr. nk byle bir sahne bizde yoktur, Batdan alnmadr. air, Ortaa Avrupasnn aristokrat snfnn serenat kltrnden esinlenerek byle bir iir kurgulamtr. 5. Varlk: air, bu metninde en ok tabiat varlklarna yer vermi; onlara da sezgici/idealist dnce asndan yaklamtr. Mesela yeil pencere, kendi zgl anlamyla deil, airin duygu, dnce ve heyecanlarna gre anlam kazanmaktadr. air, sevgilinin meknn nceden bir mutluluk ortam olarak alglyor ve bu algs o nesnenin tanmlanmasnda belirleyici oluyor. Yine ayn ekilde gl nesnesi de airin sevgilisinden akna gelecek karla bir ara olmaktan te bir anlam tamyor. Yani belirleyici olan, airin istei; buna gre belirlenen de gldr. 6. Duygu: iirde iyimser/yumuak duygulardan yaama sevincinin kuvvetle vurgulandn gryoruz. air, iinde bulunduu ann, sevgilisiyle birlikte oluun, ondan akna karlk grn mutluluunu, sevincini yaamaktadr. Ayrca sevgiliye ar duygusal balanm ifade eden romantik ak duygusu kuvvetli bir ekilde terennm edilmektedir. 7. Grnt: a. Nesnel Grnt: iirde tamamen olmasa da bir lde nesnel grnt sunulmaktadr. Sevgilinin penceresinden na gl atmas, n sevgilinin kapsna gelmesi, goncann iy damlalar altnda bkl durmas gibi grntler nesneldir. b. znel Grnt: iir, ou itibariyle hayal balamda znel grntlerle dolu. airin kalbinin iinin klarla dolmas, mevsim gibi sevgilinin kapsna gelmesi, sevgilinin gl gibi yaprak yaprak almas, n sevgilisine akyla bahar getirmesi, ieklerin kokularn sevgili iin salmas, sevgilinin gzlerinin n gnlnde nergis gibi amas, seher rzgrnn mor akasyalarda esiinin sevgilinin dudaklarndan den pler olarak alglanmas gibi grntler, hep hayal grntlerdir. Bunlar fotoraf ekilemeyen ve resmi yaplamayan; ancak tahayyl edilebilen grntlerdir. c. Hareketli Grnt: iirde hareketli grnt yok. d. Soyut Grnt Unsurlar Simge ve mgeler Evreni: Yeil pencerenden bir gl at bana: Burada n sevgilisinden akna karlk beklentisi sz konusudur: yeil pencere simgesi, tevriye sanatndan yararlanlarak somut ekilde yeil ereveli pencereyi veya yeil sarmak dallaryla sarlm
Tevriye, birden fazla anlam olan bir szcn yakn anlamn vurgulayp, uzak anlamn kastetmektir.
176
Mecaz- mrsel (dz deimece), bir sz, gerek anlamndan baka bir anlamda ve benzetme amac gzetmeden kullanma.
Hsn-i talil (gzel nedenleme), herhangi bir gerek olayn meydana gelmesini, hayal ve gzel bir nedene balamaktr.
pencereyi karlarken; asl olarak sevgilinin mutlulukla, gzelliklerle, akla dolu meknn simgelemektedir. Gl atmak ifadesinde de yine tevriyeli olarak hem sevgilinin na gl ieini koparp atmas hem glmesi, glck atmas ifade edilirken; esas olarak sevgilinin nn akna olumlu anlamda karlk vermesi anlam kastedilmektedir. Bu msraya yaylan imge, bir btn olarak yle amlanabilir: Ey sevgili, mutluluk, gzellik, holuklarla dolu olan meknndan, ortamndan glerek, gl atarak benim akma karlk ver. Iklarla dolsun kalbimin ii: Akna karlk bulma beklentisi iinde olan n byk bir mutlulua erimesi. Geldim ite mevsim gibi kapna: Burada mevsim, mecaz- mrsel sanatyla bahar mevsimini simgeler. air, bahar mevsimini gzellik, heyecan, tazelik, mutluluk gibi arm alanlaryla zdeletirmektedir. Bahar mevsiminin gelii gibi senin kapna geldim, yani sana taze bir heyecanla, cokuyla, yeillikler, gzellikler, mutluluklarla geldim diyor. Gzlerimde bulut, salarmda iy: n gzlerinde bulut olmas imgesi, iki anlamdadr: Hem bahar mevsiminde sabaha kadar sevgilinin bahesinde beklemekten dolay gzlerinde oluan yalanma hli, hem de sevgilisine olan hasretli bekleyiten sonraki kavuma annn verdii heyecanla kark alamakl hli ifade eder. n salarnda iy olmas imgesi ise n bahar mevsiminde akamdan sabaha kadar sevgilinin bahesinde, kapsnda bekleme hlini ifade eder. Zira bu mevsimde sabaha kar otlarda ve dier baz nesnelerde iy tanesi oluur. Alan bir glsn sen yaprak yaprak: Burada istiare sanatyla sevgili, gle benzetiliyor. Sevgilinin yaprak yaprak aan bir gl olarak alglanmas ise onun gittike, yava yava gzellemesi, na aldka, ona grndke, onunla birlikte olduu sre iinde yava yava alp gzellemesi hlini ifade eder. Divan iirinde, tasavvufta gl, kesret ve mecaz sevgiliyi temsil eder. Gl, yapraklarnn okluu cihetiyle kesret yani btn mahlkattr, masivadr, sevgilinin timsalidir. Bu iir de beer bir ak terennm eden bir metindir. Dolaysyla buradaki gl, beer sevgiliyi temsil eder. Ben akmla bahar getirdim sana: Bahar simgesi, taze bir heyecan, yenilii, cokuyu temsil eder. air, sevgilisine olan akn bahara benzetmekle baharn temsil ettii, artrd btn gzellikleri ifade etmektedir. Tozlu yollarndan getiim uzak / klimden arklar getirdim sana: Tozlu yollar simgesinin karl: n sevgilisine kavumak, onu elde etmek iin ekmi olduu btn skntlar, zorluklar, geirdii mcadele aamalarn ifade etmektedir. Bu durumda bu iki msraya yaylan imge yle ifade edilebilir: air, sevgilisi iin ok byk zahmetler ekmi, ona ulamak iin zorlu mcadelelerden gemi, sonunda mutlu sona kavumu ve sevgilisine ark kelimesinin artrd mutlu ak duygusunu getirmitir. effaf damlalarla titreyen, ar / Koncann altnda bklm her sak: Gln almam ekli olan konca (gonca), bahar mevsiminde sabaha kadar zerinde oluan iy taneleriyle arlar ve bal olduu daln (sak) bklmesine sebep olur. Seninin dallardan szlen tr, / Seninin karanfil, yasemin zambak: Tabiattaki btn gzelliklerin sevgili iin olmas. Bahar mevsiminde aalarn, ieklerin, otlarn dallarnn arasndan sabah vakti esen tatl, hafif sab rzgrnn esmesiyle gzel kokular yaylr. Btn bunlar, karanfil, yasemin, zambak kokular; hepsi sevgili iindir sanki. Burada hsn-i talil sanat vardr. Bahar mevsiminde zaten tabii
177
olan ieklerin koku samas hadisesi, gzel ve ho bir yorumla sanki sevgilinin erefine, onun iin ortaya kyorlar gibi alglanmakta ve yle yorumlanmaktadr. Bir ku sesi gelir dudaklarndan: stiare sanatyla sevgilinin sesi ku sesine benzetilmektedir. Sevgilinin konumas, kard sesler, ku sesi gibi gzel, ho, ahenkli gelmektedir. airin, sevgilisinin sesini, kularn insann gnlne holuk veren cvltlarna benzetmesi, duygularn tabiata yklemesi hlini pekitiriyor. Dolaysyla romantik duyu tarznn bir rnei de budur. Gzlerin, gnlmde aan nergisler: Sevgilinin gzlerinin nn gnlnde nergisler gibi amas imgesinin mitolojiyle ilgili bir arka plan var. Edebiyat tarihi ve szlk gibi kaynaklardaki bu mitolojik bilgi yledir: Yunancada narkisos, Arapada nercis, Farsada nerkis olarak ifade edilen nergisin efsanev hikyesi yle: Eski Yunan mitolojisinde bir periyle bir nehrin rmaklar tanrs Kephisosun olu olan Narsis (Narkisos) adl delikanl, ok gzel olduundan btn periler ve kzlar, ona ktr. Fakat gen, aktan anlamaz, sevgi nedir bilmez. Kzlar, onun uruna lrler. Echo adl bir peri de buna k olmu; ancak karlk grmemi ve bu yzden lm, yalnz sesi kalmtr. Nihayet delikanly tanrlara ikyet ederler. Tanrlarn verdikleri ceza yle uygulanr: Narsis susar. O civardaki kaynaa su imeye gider. Bir gn bir nehir kysndan geerken suda kendi aksini grp ona k olur. Aksini baka biri sanarak kucaklamak isterken suya der ve boulur. Cesedi rr ve ondan gze benzer bir iek biter. Bir tek gzden ibaret olan bu iek, ebed olarak gzellere hayran hayran bakp duracaktr. Bu hikye yznden Dou edebiyatnda nergis, daima gze benzetilir. Nergis, Trk iirinde grn itibariyle ak duran, bakan bir gze benzetilir. Gya byle oluuna sihir yapan sevgilinin gzleri sebep olmu gibi gsterildii iin nergis, uykusuz kalm gibi dnlr. Den plerdir dudaklarndan / Mor akasyalarda rperen seher: Bahar mevsiminde sabahleyin gnein doma vaktinde akasyalarn dallar arasndan szlen gne klar, mor bir renge brnr. Bahar mevsiminde sabah vakti, tatl bir saba rzgr estii iin seherin akasya dallarnda rperdii eklinde bir alglama ortaya kar. Bu durum, sevgilinin dudaklarndan den plere benzetilerek ok yeni, farkl ve zgn bir imge retilmi oluyor. lkrnek: iirde ilkrnek olarak Shakespearein Romeo ve Jliet oyunundaki Romeo ve Jliet figrleri alnm. Metinde sz konusu edilen romantik akn alglannda, sunuluunda, sahne ve dekorun oluturulmasnda Shakespearein oyunu nemli lde kaynaklk etmi. Metinleraras likiler: iirde Shakespearein Romeo ve Jliet oyunu ve teki Ortaa Avrupas serenat edebiyat ve kltr iselletirilerek, telmihte bulunularak kullanlyor. Ayrca nergis, gl gibi motiflerin ileniinde divan iirinden esinlenilmi. te yandan divan iirinde oka geen ky- yr mazmununa da dolayl olarak gndermeler var. Ky-i yr ky, mahalle, sokak, ehir, ev, kk, saray neresi olursa olsun sevgilinin bulunduu yer demektir. klar sevgiliye yaklaamaz, kyunun evresinde dolarlar. Burada da divan airine bezer ekilde Ahmet Muhip Dranas, ky- yrda dolamaktadr.
Bir airin kendinden nceki (art zamanl) ya da kendi dnemindeki (e zamanl) baka yazarlarn, airlerin ya da farkl kaynaklarn deiik metinleriyle bir ekilde ilikiye girmesi genel olarak metinleraras iliki diye tanmlanmaktadr. Telmih(antrma): Deiniler, gndermeler. Toplumsal bellekte yer edinen, pek ok kii tarafndan bilinen eski zamanlarda olup bitmi baz olaylara, nl kiilere, durumlara, olgulara, inan ve dn biimlerine, ataszlerine iaret etmek, baz imalarla deinilerde ve dolayl gndermelerde bulunmak. Birka szckle onlar st kapal olarak anmsatmak.
178
II. ekil
Nazm ekli: iir, msralarn kmelenii bakmndan drtlklerle kurulmu bir nazm ekline sahiptir. Kafiye sistemi bakmndan ise apraz kafiyedir. Cumhuriyet dnemi airlerinde Trk halk edebiyat etkisi, hem dilde, hem vezinde, hem nazm eklinde ve baka zelliklerde kendisini hissettirir. Ahmet Muhip de Trk halk edebiyatndan nemli lde etkilenmitir.
III. Dil ve slup

Dil: iirde dil sapmalar grlmyor. Sadece gonca kelimesi konca eklinde yazlm. Trke imlada konca kullanm yok. Yabanc kelimelere de olabildiince yer verilmemi. Konuma dili unsurlaryla rlm, sade, saf, canl bir Trke kullanlm. slup: iir, romantik bir duyarl terennm ettii iin btnyle lirik bir slupla yazlm. Soyutlama, tasvir ve yaln slubu grmek de mmkn.
IV. Ahenk
Ses Tekrarlar: air, iirini ahenkli klabilmek iin ses tekrarlarndan en ok kafiyelere arlk veriyor. Yarm kafiye: bana-kapna, tam kafiyeler: yaprak-uzak, bahar-arklar, ar-tr, sak-zambak, gelir-plerdir, nergisler-seher, zaman-kapndan, zengin kafiye: ii-iy (burada kulak kafiyesi var.) Kelime Tekrarlar: air, kelime tekrarlarndan yararlanarak da ahenk oluturma yoluna gitmi. Redif olan kelimeler: getirdim sana, dudaklarndan; msra ba kelime tekrarlar: Seninin, ikilemeler: yaprak yaprak. Ayrca ilk bentle son bent, baz deiikliklerle birbirinin tekrar gibidir. Bu da iire ayr bir ahenk katmaktadr. Vezin: iir, 6+5 durakl, 11li hece lsyle yazlmtr.
FARUK NAFZ AMLIBELN SANAT RNN ZMLEMES

SANAT Yalnz senin gezdiin bahede amaz iek, Bizim diyrmz da bin bir bahar saklar! Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi ek, ncinir dz caddede dada gezen ayaklar. Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da Gezersin krk asrlk bir mabedin iini. Bizi sarsar bir sls yaz grsek duvarda, Bize heyecan verir bir para yeil ini...
Sen raksna dalarken iin titrer derinden iekli bir sahnede bir beyaz kelebein; Bizim de kalbimizi kmldatr yerinden Topraa diz vuruu da gibi bir zeybein.
179
Frtnay andran orkestra sesleri Bir rperi getirir senin sinirlerine, Istrap ekenlerin ackl nefesleri Bizde geer en hazin bir musik yerine! Sen anlayan bir gzle szersin uzun uzun Yabanc bir ehirde bir kadn heykelini; Biz duyarz en byk zevkini ruhumuzun Grnce bir kylnn kvrlmayan belini... Baka sanat bilmeyiz, karmzda dururken Yazlmam bir destan gibi Anadolumuz. Arkada, biz bu yolda trkler tuttururken Sana uurlar olsun... Ayrlyor yolumuz. (Hayat, 30 Knunuevvel (Aralk) 1926, S.5, s.88.)
I. erik
1. Konu: Sanat ve Anadolu. Bu metin, airin kendi sanat anlayn ortaya koyan manzum bir poetikasdr. Sanat iirinde asl olarak memleket edebiyatnn temel felsef yaklam ortaya konur. air, kozmopolit, Batc, kltrel anlamda mill benliini kaybetmi olanlara kar Anadolu kaynakl Trk-slm kltrn, sanatn ve dnya grn ne karr. Faruk Nafiz, 1922 ylnda leri gazetesinin temsilcisi olarak Ankaraya gelmi; ayn yl Kayseri Lisesine edebiyat retmeni olarak gitmitir. Bylece Anadoluyu yaSIRA SZDE kndan tanma imkn bularak memleket edebiyat dorultusunda rnlerini younlatrmtr. Memleket edebiyat yapma ideali dorultusunda birok iir yazmtr. Sanat iiri, onun lkemizde yaygnlamasn arzu ettii memleket edebiyat DNELM anlaynn felsefesini ve belli bal ilkelerini ortaya koyar. Bu iirde birbirine zt iki sanat anlay karlatrlr: Kozmopolit ve egzotik sanat anlay ile yerli ve mill S O R U sanat anlay.
DKK T Memeleket edebiyat konusunda geni bilgi edinmek isterseniz, Au kaynaktan yararlanabilirsiniz. Trk Dili, Trk iiri zel Says IV (ada Trk Dili),TDK Yaynlar, Ankara, 1992. SIRA SZDE
Memleket edebiyat, temel kaynan halk edebiyatndan SIRA SZDE alan, memleketin insann ve sorunlarn ileyen bir Cumhuriyet Dnemi akmdr. DNELM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
2. zlek: Trk sanats, airi ve yazar, asl beslenme kayna olarak yabanc AMALARIMIZ kaynaklar deil; mill ve yerli kaynaklar, Anadoluyu almaldr. Sanat sadece Batda retilmez; Anadolumuz da sanat ve kltr bakmndan olduka zengindir ve bakir bir alandr. Trk toplumu, kendi doal yapsndan kaynaklanan yerli ve milK T A P l sanatndan zevk alr. Bat kltr ve sanat, bizim kltrel kodlarmza ters gelir ve bizim estetik ihtiyalarmza cevap vermez. Trk sanats, Trk toplumuna Bat kltr ve sanatnn kt kopyalarn aktarmak yerine henz ilenmemi AnadoTELEVZYO lu kaynan ileyerek zgn ve kendimize zg bir sanat retmelidir. N 3. Dnce: iir, esasta duyguya deil; dnceye yaslanmaktadr. iirde balca iki temel dnsel eilim grlyor: NTERN T a. deolojik Dnce: iir, ierdii dnce unsuru bakmndan Eesas itibariyle ideolojik bir iirdir. iirde birbirine zt iki ayr sanat ve insan tipi karlatrlyor. Sen, kozmopolit, Batc sanat, dnce ve yaam biimini benimseyenleri temsil ediyor. Bunlar, iirde genel ve belirsiz bir slpla verilmekle birlikte Servet-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
180
i Fnun, Fecr-i Ati gibi akmlara mensup olanlarla II. Merutiyet sonras ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Bat sanat ve edebiyatna balanm, oradan beslenen ve onu taklit eden, yerli ve mill deerlerini hor gren, smrge ruhlu, tam anlamyla Bat teslimiyetisi, kendine dman, tekine hayran ve yerli oryantalist kimlik ve kiilikli sanatlar ve kiiler olduu anlalyor. zellikle sembolistlere yani Baudelaire, Mallarme ve Verlainee yaslanan ve bunlardan beslenen edebiyatlara bir tepki vardr. Biz ise zgveni olan, tarih, kltrel zenginliklerinin farknda, Trk-slm dncesi ve yaama biimine sahip olmaktan utanmayan; tam tersine byk bir vn ve gurur duyan Trk milletini temsil ediyor. air, mukayeseler ve kartlklar balamnda Trk-slm dncesini savunuyor. b. Doacl Dnce: iirde doacl dnce de geriden geriye kendini hissettirir. Bat, corafyasyla, kentleriyle, toplumsal, sanatsal ve kltrel yapsyla madd uygarl, bayndrl, teknik uygarl temsil ederken Anadolu, ilenmemi bakir yapsyla, el dememi corafyasyla, toprayla, kyyle, insanyla, kltr ve yaama biimiyle tabi olan temsil etmektedir. Meden-tabi kartl balamndaki doacl dnceyi bu ekilde grebiliyoruz. Ona gre tabiatn hr bir ocuu olan Anadolu insan kentin ll biili, bin bir kurala tabi Batl yaama biimine uyamaz. Batc kent insan, tarih yaplarda Trk-slm kltr ncesi eski Anadolu uygarlklarnn izlerini ararken; Anadolu insan, slm (sls yaz) ve mill (yeil ini) kltr ve sanat deerleriyle tatmin olur. Batl tip baleden, orkestradan, Anadolu insan ise zeybek oyunundan zevk alr ve musik yerine strap ekenlerin ackl nefeslerini yani trkleri, atlar dinler. Bu balamda dz cadde, iekli bir sahnede bir beyaz kelebek, frtnay andran orkestra sesleri, bir kadn heykeli, Bat ve Batl olan; dada gezen ayaklar, topraa diz vuran da gibi bir zeybek, strap ekenlerin ackl nefesleri, bir kylnn kvrlmayan beli de tabii, Anadoluyu temsil eder. air, bu iki unsur arasndaki kartl doacl (pastoral) bir yaklamla ele alyor. 4. Olay: iir, manzum hikye deil, saf bir iirdir. Dolaysyla btnlkl bir olay yok, sadece yzey yapda yer alan baz olay paralar var. Olaylar, birbirine zt iki ayr tipin yaantlarndan saaltlm kopuk paralar hlindedir. Bunlar da zetle yle toparlayp verebiliriz: Batc kozmopolit tip, Bat dnyasnda, kltr ve sanat ortamnda gezer, sanatn ve kltrn sadece oralarda olduunu zanneder. Trk toplumunu da Bat dorultusunda ynlendirmeye alr. Bu tip, yerli oryantalist bir turist olarak 1071 ylndan, yani Anadolunun Trk-slm srecine giriinden nceki dnemlerde ortaya konan tarih, din yaplar ve dier mimari eserleri ya da Ayasofya gibi camiye evrilmi yaplar gezip dolarken nceleri zeri svanm, rtlm ama daha sonra kaznarak ortaya karlan mozaik gibi eski kltrel, sanatsal ve estetik unsurlara ilgi duyar. Kapal, ssl, atafatl, zarif hanmlarn, k beylerin bulunduu meknlardaki bale gsterileri, orkestra mzii gibi aristokrat nitelikli yksek Bat sosyetesine zg sanat faaliyetlerinden zevk alr. Batl, ehirlere gidip oralardaki kadn heykellerinden heyecanlanr. Yerli-mill tip ise Anadolunun da zengin bir kltr ve sanat birikimine sahip olduunu grr. Anadolu insannn da kendi doal yaps iinde, kendi ortamnda uyumlu ve mutlu bir duygu, dnce ve yaama biimi dnyasna sahip olduunu, onu uygar Batyla tatmin etmenin mmkn olmadn grr. Bu tip de
181
mimari eserlerdeki, camilerdeki Trk-slm motiflerinden heyecan duyar. Gsteri sanatlarndan biri olan ak alanda, meydanda sergilenen tarih ve mill arm alan zengin olan zeybek oyunundan ve milletimizin gerek yaant ve sorunlarndan kaynaklanan trk, at gibi halk mziinden, salna salna emeye su almaya giden ya da bada bahede alan kyl gzelini izlemekten zevk alr. 5. Varlk: iirde bahe, iek, bizim diyrmz, bahar, dz cadde, dada gezen ayaklar, kubbe, ince bir mozaik, mabet, sls yaz, duvar, yeil ini, iekli bir sahne, bir beyaz kelebek, Toprak, da gibi bir zeybek, kadn heykeli, kylnn kvrlmayan beli, Anadolu gibi daha ok sanat alanyla ilgili somut varlklara yer veriliyor. Bunun yannda Anadoluya, kente, Batya zg varlklar da yer alyor. Btn bunlarda airin varla yaklam biimi sezgici / idealisttir. air, dnceden varla gitme tutumunu benimsemitir. Bu nesneler, airin dncelerini somutlatrmaya yaryor. Yani kendi balamlarnda ve temel anlam alanlarnda deil, armlar balamnda deerlendiriliyor. 6. Duygu: iirde duygusal boyut pek fark edilmiyor. Metin, bir dnce iiridir. Eletiri ve nerilere dayal dnceler, duyguya dntrlmeden, olduu gibi verilmi. Ancak memleket edebiyat rnn geliecei, ilerde mill sanat ve edebiyatn serpilecei inancna dayal bir mit, bir dassla, vatan, memleket zlemi duygusunu da sezinleyebiliyoruz. 7. Grnt: a. Nesnel Grnt: iirin n plannda nesnel grnt sunulurken arka plannda bu grntnn simgesel ve imgesel karl yanstlyor. Yani iir, somut bir grntnn tasviri deil, soyut imge yapsnn sunumunu esas alyor. Mesel ilk drtlkte birilerinin iekli bir bahede gezinmesi, bizim diyarmzn bin bir bahar saklamas, birilerinin bizi kolumuzdan tutup ekmesi, dada gezen ayaklarn dz caddede incinmesi gibi grntler n planda nesnel grntdr; ama arka planda bunlarn imgesel grntleri vardr. Yani bahede aan iek bildiimiz iek deil, imgesel olarak sanat ve kltrdr. O bakmdan iire soyut grnt hkimdir. b. Soyut Grnt: iirde soyut grnty simgeler zerine kurulu imgesel yap oluturuyor. air imgeleri kartlk unsuru zerine kurmutur. Bu imgesel yapy zelim. Sanat retiminin Batya zg olmad dncesi: Yalnz senin gezdiin bahede amaz iek, / Bizim diyrmz da binbir bahar saklar! Burada senin gezdiin bahe, Bat dnyasdr. iein amas ise deiik trde sanat retimidir. Bizim diyarnz Anadolu, bin bir bahar ise Anadolu Trknn uzun tarihi boyunca retmi olduu masal, hikye, trk, mani, atasz gibi ok zengin sanat ve kltr birikimidir. Sanatn her milletin kendi artlarnn rn olduu dncesi: Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi ek, / ncinir dz caddede dada gezen ayaklar. Batl kozmopolit aydn, Trk milletini yerli ve mill kkenleri olmayan; tamamen baka bir toplumun, baka bir sosyal yapnn, farkl bir dnyann duyma, dnme, inanma ve yaama biimine uygun bir sanat, edebiyat ve kltr ortamna ve havasna ekmeye, zorlama biimde Batllama srecine sokmaya almaktadr. Buna karn air, bizim mill yapmzn, kltrmzn, yaama, duyma, dnme biimimizin farkllna vurgu yaparak bu tutumun gereksizlii zerinde durmaktadr. Dz cadde, ll biili, insan eli tarafndan ekillendirilmi, yapay, mekanik zelliklere sahip Batl yaama tarz, Batl anlay ve deerlerdir.
Varlk, genel olarak airin, iirinde kendisinden sz ettii, yer verip ele ald d dnyada grlen maddi varlklar, doa ve eyadr. airin varl deerlendirii ve varla yaklam biimi onun dnya grne gre deiir. rnein mutasavvf air, varlkta Allahn isimlerinin tecellilerini grr. Materyalist bir air iin varlk, bizatihi belirleyici bir deere sahiptir. zlenimci bir air iinse, znel izlenimler uyandran bir vastadr.
182
Anadolu insan ise dada gezen ayaklardr. Bu, hem teknolojik anlamda henz gelimemilii hem de doal ve ftr yaama biimini ifade eder. iirin yazld dnemde Trk milleti olarak henz teknolojik anlamda uygarlam, gelimi, mamur bir lke deildik. Dzenlenmemi, ekil verilmemi bir tabiat ortamnda yayorduk. Dolaysyla modern Batnn uygar kent insan yani, aristokrat ve burjuva toplumu iin retmi olduu sanat ve kltr, o zaman bizim iin gereksiz ve anlamsz bir eydi. Karnn doyurma derdinde olan insana Baudelaireyen aclarn karl olan sembolist iirin syleyecei bir ey yoktu. Bu bakmdan air, bize lzm olan sanatn Batl sanat deil; yerli ve mill nitelikli, bizim temel ve doal ihtiyalarmza cevap verecek olan sanat olduunu vurgular. Bat, tarihsel geliimine uygun olarak kendi doal yaps iinde kendi sanatn retir. O sanat, o topluma hitap eder. Bizim toplumsal, ekonomik, kltrel artlarmz farkldr, biz de kendi artlarmza ve yapmza uygun yerli ve mill sanat retiriz. Bu konuda sosyal yapya uymayan, zorlama sanat ithalinin anlamszl vurgulanmaktadr. Her milletin rettii sanatn kendisi iin anlaml olduu dncesi: Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da / Gezersin krk asrlk bir mabedin iini. / Bizi sarsar bir sls yaz grsek duvarda, / Bize heyecan verir bir para yeil ini... Batl ya da Bat taklitisi, Anadoluda Trk-slm varlndan nceki dnemlerden kalma Hristiyan mabetlerinin ve deiik sanat eserlerinin estetik ve sanatsal incelikleri ve deerleriyle ilgilenir. Mesel Ayasofyay gezerken onun kiliseden kalma mozayiklerine ilgi duyar. Buradaki krk asrlk ifadesi kesretten kinayedir. Gerek zaman anlayn yanstmak yani gerek anlamda krk asr nce yapldn ima etmek iin deil, ok zaman evvelki zamanlarda yapldn vurgulamak iin kullanlan okluk zamandan kinaye bir ifadedir. Mslman Trkn rettii sanat eserlerine bakmaz. Biz yani Mslman Trk milleti ise dedelerimizin rettii sanat varlklarndan heyecan duyarz. Burada iki temel unsur zellikle vurgulanyor. Sls yaz ve yeil ini. Sls yaz, hat sanatnn bir simgesidir. Hat sanat ise ncelikle slm sanatdr. Daha ok slm, slm deerleri temsil eder. Yani din nitelii ar basar. yeil ini ise daha ok Trk sanatdr. Yani mill nitelii ar basar. air, din ve mill deerleri temsil etmek zere setii bu iki unsurla Trk-slm dncesini ve kltr anlayn n plana karyor. Gsteri sanatlarndaki fark: Sen raksna dalarken iin titrer derinden / iekli bir sahnede bir beyaz kelebein; / Bizim de kalbimizi kmldatr yerinden / Topraa diz vuruu da gibi bir zeybein. Burada air, Bat ve Trk toplumlar arasnda var olan gsteri sanatlarndaki farka yer veriyor. iekli bir sahnedeki beyaz kelebek, dzenlenmi, kapal bir sahne meknnda raks eden balerin ve balettir. Bat rn olan bale sanat, belli hafif figrlere, adm atlara, ounlukla sahne dzenine ve mzie dayal gsteri trdr. Yine bu da aristokrat bir sanattr. Teknolojiye dayal uygarlkta ilerlemi kentli burjuva toplumunun izledii ve zevk ald bir sanat trdr. Biz ise bundan deil, da gibi bir zeybein topraa diz vuruundan heyecan duyarz. Zeybek, Ege yresine zg bir mzik veya oyun trdr. Ayn zamanda Bat Anadolu efesine verilen bir isimdir. Burada ayrca bir baka temel farka yer veriliyor. O da udur: Zeybek, ayn zamanda Mill Mcadelemizi temsil eden figrlerden biridir. lkemizi igal eden ve bizi esir etmek isteyen emperyalist Batl igal glerine kar anl direnii gerekletiren kuvvetlerimizin bir ksm zeybektir.
183
Zeybek oyunu bu balamda yiitlii, cesareti, kararll, direnii artrr. Biz lkemizi dman igalinden kurtaran, yani o dnem iin gncel temel bir ihtiyacmza cevap veren bir faaliyetten ve bu faaliyetin armlarndan heyecan duyarken mill davaya, mill meselelere kar duyarsz kimseler, emperyalistlerle ayn safta yer almay, onlarn zevkini paylamay marifet bilirler. Temel ihtiyalarla bouan millete kar duyarszlk: Frtnay andran orkestra sesleri / Bir rperi getirir senin sinirlerine, / Istrap ekenlerin ackl nefesleri / Bizde geer en hazin bir musik yerine! Anadolu Trk Balkan Savalar, Birinci Dnya Sava, Mill Mcadele gibi uzun sren ve her eyi tketen, bitiren savalardan bitkin bir hlde km. Elinde avucunda bir ey kalmam. lkesi yerle bir olmu. Hayatn srdrecek en temel ihtiyalarn giderme konusunda skntlarla mcadele hlindedir. Gnlk olarak karnn doyurma derdine dmtr. Bu ortamda Batnn burjuva sanatlarndan biri olan orkestra yani yayl, flemeli ve vurmal alglar topluluundan zevk almak, a insanlar karsnda vur patlasn al oynasn kaytszl iinde elenmektir. Mill sanat, smrgeci zalimleri elendirmek iin deil, milletin temel ve ncelikli ihtiyalarna karlk olabilecek ekilde retilmelidir. Burada ayrca Bat sanatyla Trk sanat arasndaki bir farka yer veriliyor. Bat kaynakl orkestra, topluca Trk-slm dnyasna kll, zrhl, grzl, akrtl, velveleli byk grltlerle saldran hal srlerini artran bir simge gibi alnm. Istrap ekenlerin ackl nefesleri ise tarih boyunca bu saldrlara kar koyan milletimizin maruz kald alk, ktlk, sakatlk, lm, perianlk gibi durumlar ifade eden yank trklerimizin, atlarmzn bir karldr. Bat, saldrganln uultusunu, biz ise savunmann iniltisini sanata dntrmz. Cansz, sun, donuk, ruhsuz sanata kar doal olann ncelii: Sen anlayan bir gzle szersin uzun uzun / Yabanc bir ehirde bir kadn heykelini; / Biz duyarz en byk zevkini ruhumuzun / Grnce bir kylnn kvrlmayan belini... Heykel sanat yine arlkl olarak Bat kaynakldr. Bat, soyut, manev, ruh, insan deerleri ve zellikleri somut madde iinde dondurma anlayna dayal bir heykel ya da put sanatna nem vermitir. Kadnda stn bir yaratl deeri olan gzellik gibi soyut zellii mermerden bir yap iinde dondurmay ve ona bakarak kadn gzellii duygusunu tatmin etmeyi tercih eder. Biz ise kadn gzelliini kadnn kendi doal yaps iinde, canl kanl vcudunda, doal hareketleri ve faaliyetleri iinde grmeyi ve hissetmeyi, bundan zevk almay tercih ederiz. Bu drtlkte hem bu farka temas ediliyor hem de kentli burjuva kadn ile kyl Anadolu kadn arsndaki farka yer veriliyor. Trk halk edebiyatnda oka sz edilen emeye suya giden ya da bada bahede alan kyl gzeli tipi, bizim ideal sevgili ve kadn tipimizdir. Ayrca bir kylnn kvrlmayan beli, Anadolu Trk kadnnn kiilikli, onurlu duruunu, saygnln, yksek konumunu ve deerini de ifade ediyor. Bu kadn tipinde Mill Mcadelenin kahraman kadnn da grebiliyoruz. Mill sanatn kaynann Anadolu oluu: Baka sanat bilmeyiz, karmzda dururken / Yazlmam bir destan gibi Anadolumuz. / Arkada, biz bu yolda trkler tuttururken / Sana uurlar olsun... Ayrlyor yolumuz. Burada air, kendi dnemi iinde Trk airine sanatn kaynan ve malzemesini gsteriyor. Batdan alnma, kuru bir taklide ve iktibasa dayal havada kalan soyut ve bizimle ilgisi olmayan Bat sanat yerine biz kendi sanatmz, kendimiz kurmamz gerekiyor. Anadolumuz mill sanat retimi iin bakir bir alandr. Hem tabi gzellikleri hem insanlarnn kltr zenginlikleri, gnl dnyalarnn renklilii, insan, meden kimlik ve kiilikleri sanat ve edebiyat iin yararlanlacak zengin ve nemli bir kaynaktr.
184
Kinaye, asl maksad dolayl ve kapal bir ekilde ifade eden sze denir.
stiare (eretileme), Bir szcn anlamn geici olarak baka bir szck hakknda kullanma. Bir eyi gerek anlamnn dnda baz bakmlardan benzerlik kurulan baka bir eyin ismiyle belirtmektir.
Hayal Kiilik: iirde somut kiiliklere deil; sen, biz, dada gezen ayaklar, bir beyaz kelebek, zeybek, strap ekenler, kadn heykeli, beli kvrlmayan kyl gibi kim olduklar, adlar sanlar somut olarak belli olmayan hayal kiiliklere yer verilmitir. air, iki ayr toplumsal kesiti vermek istedii iin ister istemez genellemeye gitmitir. Anlam: a. Anlam oaltma Yntemleri: air, zellikle baz edeb sanatlardan yararlanarak anlam oaltma yntemlerine bavurmutur. Bunlarn bazlarn rneklendirerek grelim: Kinaye: Arkada, biz bu yolda trkler tuttururken msranda trk kelimesinin mecazl anlamna, deyim anlamna asl anlamndan daha baskn ekilde yer verilmitir. Asl anlamnda trk sylemek yani onun temsilciliinde sanat yapmak anlam da kastedilebilir; ama asl olarak belirlenen hedef ve seilen yol dorultusunda gitme anlam n plandadr. stiare: Bahe (Bat dnyas), iek (sanat rn/retimi), bizim diyarmz (Anadolu), bin bir bahar (Anadolunun sanat ve kltr birikimi), dz cadde (Bat yaam), beyaz kelebek (Bat dans) szcklerinde eretileme yaplm. Mecaz- Mrsel: Sen, Batc kozmopolit sanaty, biz yerli ve mill deerlere bal sanaty, dada gezen ayaklar Trk milletini, kubbe mimari eserler toplamn, mozaik,Trk-slm ncesi Anadolu sanat birikimini; sls yaz, yeil ini Trk-slm sanatn, zeybek Trk folklorunu, orkestra Bat mziini, kyl Trk kyl gzellerini temsil eden paralardr. air bu paralar zikrederek bunlarn dahil olduu btn kastetmitir. Tevriye: Istrap ekenlerin ackl nefesleri msranda yakn anlam, alktan, hastalktan, savatan, zulm ve ktlkten alayp inleyen kiilerin olumsuz hlleridir. Uzak anlam ise bu durumlarn ifadesi olan atlar, trklerdir. Burada yakn anlam sylenip uzak anlam kastedilmitir.
II. Nazm ekli

iir, drtlklerden kuruludur. Bu, biraz da divan iirinin beyit sistemine bir tepkidir. Drtlklerin 1. ve 3. msralaryla 2. ve 4. msralar kendi aralarnda kafiyeli olduundan apraz kafiyeli nazm eklidir.
III. Dil ve slp

Dil: Faruk Nafiz, Mill Edebiyat akmnn temel ilkelerinden biri olan Trkeyi sadeletirme anlayna bal kalarak yaln bir konuma diliyle yazmtr. Trkeyi kurallarna uygun olarak kullanm olup dil sapmalarna yer vermemitir. slp: iirde belirgin biimde tasvir ve tahlil slp grlyor. air, iki ayr tipin yapp ettiklerini, duygu ve dncelerini hem tasvir ediyor hem de tahlil. Mesel kozmopolit tipin bir yandan bale gsterisini seyredii tasvir edilirken dier yandan iinin titremesi yani o andaki duygusal hli tahlil edilmektedir. iir, hemen hemen bu tarz tasvir ve tahliller zerine kurulmutur. Ayrca muhatapla konuma ve sorgulama slbu var. Bu balamda iirde iki figr bulunuyor: Biz ve sen. Biz, byk Trk milletinin ana gvdesini, okluu kalabal karlayan bir zamir; sen ise azl temsil eden kozmopolit kesimi iaret eder. Burada Biz senle deta hesaplamakta ve onu sorgulamaktadr.
185
IV. Ahenk
Ses Tekrarlar: air, ahengi daha ok kafiye, redif ve hece vezniyle salama yoluna gidiyor. Kafiye konusunda olduka baarl. Kafiye eitleri yle: Tam kafiye: sesleri-nefesleri, sinirlerine-yerine, heykelini-belini, dururken-tuttururken. Zengin kafiye: arar da - duvarda, saklar - ayaklar, derinden - yerinden, kelebein - zeybein, Anadolumuz - yolumuz Tun kafiye: iek - ek, iini - ini, uzun - ruhumuzun SIRA SZDE Redif: Msra sonlarnda ek redifler bulunmakta: sesleri - nefesleri, sinirlerine - yerine, heykelini - belini, dururken - tuttururken, derinden - yerinden, kelebein - zeybein, Anadolumuz - yolumuz
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kelime tekrarlar: kilemeler: uzun uzun S O R U Msra ba kelime tekrar: air, iirin zerine kurulduu kartl vurgulamak ve bu yolla ahenk salamak iin msra balarnda biz kelimesini 6 kez, sen keliDKKAT mesini de 3 kez tekrarlamtr. Ses dalgalanmas SIRA SZDE Vezin: air, mill edebiyat akm ve memleket edebiyat hareketine bal kalarak iirinde Trklerin mill vezni olan heceyi bilinli bir tercih sonucu benimsemitir. Bu iirde hece vezninin 7+7=14l kalbn kullanmtr. Faruk Nafiz, bu vezni AMALARIMIZ yksek dzeyde bir terennm aletine dntrebilmitir.
K 1985. u kitab okuyunuz: Nihad Sami Banarl, Kitaplar ve Portreler, stanbul T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
BEHET NECATGLN KURUN RNN TELEVZYON ZMLEMES

KURUN Bitkinim, bitkinsin Salar aarr mitlerle beraber nsann evi olmas Bylenmi gibisin. Satrlarda soldu yzn Kalabalk evlerde ereti zgnm, zgnsn Mumlar eridi. Sokaklar, elenceler uzakta Farknda bile deilsin Hasadn esirgeyen toprakta Bitkinim, bitkinsin. km siperlerden kurtulan yorgun Askerleri dn Yer altnda saatler Yllar mrmzn.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
186
Bilmezden gelsek de Gn snmeye balad Seneler eriyor cenkte Yaamaya vakit kalacak m? Diyelim kurtardk hayat Ya anszn yalnzsak Ya kleleir de ayaklar Yryemez olursak? Ya da askerleri dn Tam kmlar siperden, bakyorsun Pusudaki tepelerden Bir kurun. (Yeditepe, 15 Ocak 1953)
I. erik
1. Konu: Sosyal ve ekonomik konum bakmdan orta snf iinde yer alan kiilerin evlilikle ilgili beklentileri, ekonomik skntlar ve mutsuzluklarla dolu mr sreleri. iirde yalar ilerlemesine, yllar gemesine ramen araya ekonomik ve sosyal sorunlar gibi baz engellerin girmesi sonucu bir iftin evlenememesi, ileri yalarda evlenseler bile hayat dolu dolu yaayamamalar, hayatn karl olan mutlu, zevkli, anlaml yaam deerini bulamamas durumlar konu edilmektedir. 2. zlek: Ekonomik skntlar giderilmeden mutlu bir evlilik hayat gerekletirilemez. iirde iki kii var. Erkek, evlenmek istedii ama bir trl evlenemedii mstakbel eine dnk olarak konuuyor. Hem onun hem kendisinin hem de ortak durumlarnn tasvirini ve deerlendirmesini yapyor. iirde sosyal bir kurum olarak aile olmann, yuva kurmann zorluklar ve ferd mutlulua olan etkisi kuvvetle vurgulanyor. Bir iftin evlilie bal mr muhasebesi veriliyor. Ya da hayatn, mrn ak sreci, evlilik kurumuna bal olarak irdeleniyor. Evlenme yalar gemi olan erkek, sevgilisine hitaben hayat yorgunluklarn, takatlerinin tkenmiliini bitkinim bitkinsin gibi iki ksa tanmlama ifadesiyle dile getiriyor. 3. Dnce: iirde hikem dnce egemen. nk hayata, evlilik kurumuna, mutluluk kavramna, yaanan hayat tecrbelerinden saaltlan bilgece yaklamlar nda baklyor. Hayat muhasebesi, mutlu olmann zemini, din deerlerden ok dnyev deerlere bal olarak yaplyor. 4. Olay: iirin yzey yapsn tekil eden olay katman ksaca yle zetlenebilir: Birbirlerini seven ve evlenmek isteyen gen kzla erkek, gelecekte kuracaklar yuvann mutluluunu, bir ev sahibi olmay zlemle hayal ederler. Bu hayalle uzun yllar beklerler. Evlenme yalar geer. Salar aarr. Uzun sre birbirlerine mektup yazarak teselli olmaya alrlar. Mektup satrlarn ya da kitap, dergi gibi baka trl yaz metinlerini okuya okuya yzleri solar, yalanrlar ve mrleri geer gider. Yalar ilerledike kalabalk aileleri iinde kendilerini ereti, snt gibi hissederler. Bundan sklp utanrlar ve durumlarna zlrler. Geceler boyu sabahlara kadar birbirlerini hasretle beklemekten mumlar eriyip biter.
187
Darda, arda pazarda insanlar cvl cvl, nee ve elence iinde mutlu bir ekilde yaayp dururlar. Fakat yalar gemi kadn ve erkek, sokan bu neesinden uzaktadrlar. Onlarn arasna karp ayn mutluluu paylaamazlar. Toplumsal hayata katlamamann verdii bir znt iindedirler. Bir trl evlenemeyip baba evlerinde hapsedilmi gibi duran bu bekar kadn ve erkek, siperlerinde uzun sre bekleyen askerlere benzerler. Sanki uzun mr yllar, yer altnda gemektedir. Canl canl yaama a olan genlikleri, mrleri eriyip gitmektedir. Hasbelkader evlenseler bile ksa sre sonra elerden birinin lm ya da boanma sonucu yalnz kalma durumunun, yalln, elden ayaktan dmenin ya da anszn gelen bir lmn ortaya kvermesi ihtimali, onlar endielendirmektedir. 5. Varlk: iir, insanlk hlleri gibi soyut durumlar zerine kurgulandndan somut varlklar n plana karlmamtr. 6. Duygu: iire karamsarlk, ktmserlik, umutsuzluk duygusu hkim. 7. Grnt: a. Nesnel Grnt: iirde nesnel grnt sunumu belirgin biimde yer alyor. Kiinin bitkin grnts, beyaz salar, kiinin bylenmi gibi akn grn, kalabalk evlerde ereti durmas, mumlarn erimesi, sokaklarn, elencelerin varl, siperlerden kurtulan askerlerin yorgun grnmleri, ayaklarn kle hline gelip yryemez oluu gibi grntler, nesnel grnt tasvirleridir. Bu da airin realist dnya grne bal olmasndan kaynaklanyor. Yani hayat ve dnyay olabildiince somut gereklii iinde alglamaya alyor. b. znel Grnt: Bunun yannda az da olsa znel grntlere de yer vermi. Bunlardan yzn satrlarda solmas n resimsel grnt, mrmzn yllarnn yer altnda gemesi, mr temsil eden gnn snmesi yani gnein batmas, anszn yalnz kalvermek, siperinden km askerin bir kurunla lmesi imgeselliinde anszn gelen lm gibi grntler de hayal grntlerdir. Bu da airin imge kurma gcn ortaya koymaktadr. c. Soyut Grnt Simge ve imgeler: Salar aarr mitlerle beraber: Evlenip mutlu bir yuva kurma, huzur dolu bir yaant mitleri iinde yllar geer gider, salar aarr; ama bu beklentiler bir trl gerekleemez. nsann evi olmas / Bylenmi gibisin: Burada air, eksiltili ifade kullanyor. Necatigilin iirinde yaygn olan teknik bir uygulamadr bu. Msrada cmleyi tamamlamaz, araya boluklar koyar; gerisini okuyucunun muhayyilesine brakr, onun tarafndan doldurulmasn ister. Bu msra da byledir. iire konu olan kiilerle benzer durumlar paylaan okuyucular bu msray kendi ruhsal durumlarna uygun olarak tamamlayabilirler. Bu, ileriye, gelecee dair bir temennidir; dilek istektir. Buna gre bu msray u biimde tamamlayarak ya da zenginletirerek okuyabiliriz: nsann kendine ait, mutlu bir evlilik hayatnn yaand bir yuvas, evi olmas ne gzel! Ne bulunmaz bir nimet! Ah byle bir evim olsa! Kadn, byle bir mutlu ev ve evlilik hayali karsnda bylenir kalr. Bunu duymak bile onu kendinden geirir. nk en byk beklentisinin gerekleecek olmas onu heyecanlandrr. Satrlarda soldu yzn: Bunu birka biimde yorumlamak mmkn. Kadn yllarca sevgilisinden gelen mektuplar okuya okuya ya da evlilik gnn beklerken roman vs. okuya okuya yalanp gitmitir. Uzun sren evlilik bekleyii iinde geen zamanda vakitlerini okuyarak geirmekte ve yz solup gitmektedir.
188
Kalabalk evlerde ereti: Burada da eksiltili ifade vardr. Bu da okuyucu tarafndan doldurulmas, tamamlanmas gereken bir cmledir. Msray u biimde tamamlayabiliriz: Kalabalk evlerde ereti durmaktasn. Anlalan kadnn ya da ya gekince kzn kalabalk bir ailesi var. Evlenme a gelip getii, evden ayrlmas gerektii hlde hl babasnn evinde kalyor olmay, olumsuz bir durum olarak deerlendirmekte ve ailesine yk olduunu dnmektedir. Bu yzden ailesinin kalabalk evinde ereti durmakta, kendini rahat hissetmemektedir. zgnm, zgnsn: Bu durumdan hem kz zntldr, hem de baz zorunluluklardan dolay onunla bir trl evlenemeyip onu babasnn evinde ereti brakt iin erkek zgndr. Mumlar eridi: Mumlarn eriyip gitmesi gibi sevgililer de birbirlerini bekleye bekleye eriyip gitmektedirler. Bu, divan iirinden alnma bir mazmundur. Divan iirinde air, kendini muma benzetir. Sabaha kadar geceler boyu mumun iinin yan,i fitilinin yanp mumunun eriyip akmas ile n sevgili iin hasretle yanp alamas ve gz ya dkerek eriyip gitmesi arasnda iliki kurulmaktadr. Sevgili n yanna gelmezse bile k, onun hayalinin meclisinde sabaha kadar mum gibi yanacaktr. Nitekim Namk Kemal, bir oyununda bu mazmuna yle yer verir (Zekiye, sevgilisi slm Bey iin): Gene sabah oldu, gene gzme bir dakika uyku girmedi.. (Mumlar sndrerek) Zavall mum! Acaba ben de senin gibi yana yana tkenip gidecek miyim?... (Vatan Yahud Silistre, Tertip: M. N. zn, st. 1965, 6. bask, s.24.) Sokaklar, elenceler uzakta / Farknda bile deilsin: Darda herkes, istediklerini elde etmi, mitlerini gerekletirmi bir hlde nee iinde yaarken, elenirken iire konu olan kadn, kendi hzn, kederi, znts iinde bunlarn farknda bile deildir. Hasadn esirgeyen toprakta / Bitkinim, bitkinsin: Toprak, hayatn ve mrn bir simgesidir. Hasat ise hayatn rn olan mutlu bir evlilik ve yaant durumunun istiaresidir. Tohum ekilip belli bir zaman getikten sonra hasat toplanr, yani rn alnr. Genler de belli bir yaa geldikten sonra evlilik rnn almak isterler; ancak toprak yani hayat, onlardan bu hasad esirger, evlenmeleri mmkn olmaz. km siperlerden kurtulan yorgun / Askerleri dn / Yer altnda saatler / Yllar mrmzn: Burada durum benzerliine dayal zdelikler kuruluyor. Siperlerde saatlerce kalan askerlerin durumu ile yllarca evlenmek iin siperde bekleyen genlerin durumu birbirine benzer. Bilmezden gelsek de: nsan yllarn geip gidiini, yalanmay bir trl kabullenemez, grmezden bilmezden gelir. Gn snmeye balad: Ancak gerek ortadadr ve mrn simgesi olan gn (gne) snmeye balamtr; yalla doru gidilmektedir. Seneler eriyor cenkte: Hayat mcadelesinde, evlenebilmek ve geimi salamak iin verilen mcadeleler(cenk)de seneler hzla akp, eriyip gitmektedir. Yaamaya vakit kalacak m: Btn bunlarn sonunda acaba yaamaya, gnln istedii gibi vakit geirmeye, hayat istekleri dorultusunda deerlendirmeye, gnllerinin arzu ettii bir yaanty gerekletirmeye zaman olacak m? Diyelim kurtardk hayat: Bu kadar uzun mcadelelerden ve geip giden zamandan sonra her ey yoluna girdi, i bulundu, ev, araba alnd, ekonomik skntlar ald. Ya anszn yalnzsak: Ama i iten gemi olacak ve insan kendini birdenbire yalnz buluverirse. Buradaki yalnzlk iki biimde dnlebilir: 1. Evli iftler ileri ya-
189
larda cinsel, duygusal, dnsel anlamda birbirlerine kar olan hararetlerini, ballklarn, btnlklerini kaybedebilirler. ift, kar-koca btnlne dayal bir hayat deil, birbirinden kopmu, kendi dnyalarnda yaayan iki yalnz insan hline gelmeleri durumu. 2: Elerden birinin lm zerine dierinin yalnz kalvermesi durumu. Ya kleleir de ayaklar / Yryemez olursak: Yallk ve hastalklar gelip atnca yryememek, yani insann gnlnce yaayamamas, gezip tozamamas, istediklerini yapamamas ne kadar ac!. Ya da askerleri dn / Tam kmlar siperden, bakyorsun / Pusudaki tepelerden / Bir kurun: Yukardaki bentte ya ihtiyarlk gelip atarsa serzenii vard. Bu bentte ise ya lverirsek kaygs var. Her iki hl de aresizlik ve i iten gemilik durumudur. Nitekim burada verilen rnek de ilgin. Tam geim sava bitmi, madd ya da baka trl skntlar sona ermi, artk eve dnme zaman yani birlikte rahat ve mutlu bir ekilde yaama, gnllerince bir hayat geirme zaman gelmi derken; hi hesap edilmeyen, umulmayan bir yerden gelen kr bir kurun yani lm her eyi berbat eder. 8. Anlam Metinleraraslk: iirde geriden geriye Trk halk hikyelerinin zellikle Kerem ile Asl hikyesinin kurgusal bir etkisi seziliyor. Kerem ile Asl hikyesinde iki gencin evlenmesine engel kltreldi; din farkyd. Bu iirde ise ekonomik skntlardr. Kerem ile Asl birbirlerine kavumak iin uzun bir mcadele verdiler. Bu iirde de uzun bir mcadele sreci var. Kerem ile Asl hikyesinde vuslat gereklemiyor ve ikisi de lyor, lmde birleiyorlar. Yani ideal mutluluklar lm sonrasna kalyor. Bu iirde ise tam her ey yoluna girmiken bir kurun yani lm, her eyi bitiriyor. Bu motif de benzerlik tayor. Ayrca divan iiri mazmunlarna da yer verildiini belirttik.
II. ekil
Nazm ekli: iir, msra kmelenii bakmndan drder msralk bentlerden kuruludur. Kafiye sistemi bakmndan ise belli bir btnlk yoktur. lk bent serbest, 2. bent apraz kafiyeli, 3. ve 4. bentler yar apraz kafiyeli, 5. bent apraz kafiyeli, 6. bent serbest, 7. bent ise btn msralar kendi iinde kafiyeli olacak ekilde dzenlenmitir.
III. Dil ve slp

Dil: air, yaln, ak, anlalr bir konuma dili kullanlyor. Dil sapmalarndan ise eksiltili ifadelere yer veriliyor. Bunlardan daha nce sz ettik. slp: iirde konuma slbunu, dramatik ve yaln slbu youn olarak gryoruz.
Yaln slp: Yaln (sade), temiz, ak, duru, berrak, sslerden arnm, edeb sanatlara, benzetmelere, sfatlara yer vermeyen, mulak olmayan, anlalabilir, plak slp.
IV. Ahenk
Necatigil, bu iirde ahenk unsuruna pek nem vermemi. iirin lirizmi zayf. Bununla birlikte tamamen ahenkten yoksun da deil. iirde ahenk, baz bentlerde kafiye olan ses tekrarlaryla salanm. Ayrca Bitkinim, bitkinsin, zgnm, zgnsn msralarnda olduu gibi kelime tekrarlarndan yararlanlarak da ahenk oluturulmu. te yandan 6. bentte ya kelimesinin iki msrann banda tekrarlanmasyla da bir ahenk retildiini gryoruz. iir, vezin bakmndan serbesttir. Yukardaki rneklerden yararlanarak siz de istediiniz bir iiri zmleyiniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
190
zet
A M A
Bir iirin nasl zmlenmesi gerektiini grebilmek. iirleri rnek zmlemelerde grld gibi drt adan incelememiz gerekmektedir: erik, ekil, dil ve slp, ahenk. iiri iir yapan temel unsurlar adlandrabilmek. iiri iir yapan temel unsurlar ierik, ekil, dil ve slp, ahenk ve bunlarla ilgili teki alt balklar altnda deerlendirilmelidir. iirin, amlanmas gereken simgesel bir dile sahip olduunu anlayabilmek. iirde dilin, iletiimsel kullanmnn tesinde bir ilevi vardr. air, duygusal ve imgesel yn ar olan, simgesel bir dil kullanr. Bu dil allm dzeninden sapmalar da gsterebilir. Bunun iin iir dilinde yer verilen edeb sanatlar, simgeleri ve imgeleri bulup zmlemek gerekir. iirin ahenkli bir edebiyat tr olduunu ayrt edebilmek. iirin szleri, kelimeleri, msralar ve msra bekleriyle bir btn halinde, ideal anlamda kendi i uyumunu kurarak meydana getirdii gzel, ho tn ve ses olan ahenk, birtakm tekrarlar, yansma geler vb. yollarla salanr.
AM A
A M A
AM A
191
Kendimizi Snayalm
Okuduunuz iir zmleme rneklerinden hareketle u sorular yantlaynz: 1. iirde zerinde durulan, baka airlerin de hakknda iir rettikleri, genel, evrensel, nesnel malzemeye ne ad verilir? a. zlek b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Olay 2. airin konuyu kendine gre iledii, znel yorum ve yaklamlarn ortaya koyduu kiisel dncesine ne denir? a. zlek b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Olay 3. iirde baka kaynaklardan alnt, deini, ya da gnderme, dntrme ya da deitirme eklindeki yararlanmaya ne ad verilir? a. zlek b. Konu c. Metinleraras ilikiler d. Duygu e. Olay 4. iirde msralarn kmeleni ve kafiyeleni ekline gre ald isme ne ad verilir? a. Nazm ekli b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Olay 5. Deiik amalarla Trkenin, bilinen kurallarna aykr olarak kullanmna ne ad verilir? a. zlek b. Konu c. Ahenk d. Duygu e. Dil sapmas 6. Dilin sz, anlam ve heyecan sanatlarndan yararlanlarak okuyucunun gz nnde oluturulan hayal grntye ne ad verilir? a. zlek b. mge c. Ahenk d. Duygu e. Olay 7. airin duygu, dnce ve hayallerini kendine has bir tarzda dile getiri, ifade edi biimine; yani ortak dilin kiiye zel olarak kullanmna ne ad verilir? a. zlek b. Konu c. Ahenk d. slup e. Olay 8. Aadakilerden hangisi anlam oaltma yntemleri arasnda yer alan edeb sanatlardan biridir? a. Kinaye b. Hayal kiilik c. Nazm ekli d. slup e. Dil 9. Bir eyi gerek anlamnn dnda baz bakmlardan benzerlik kurulan baka bir eyin ismiyle belirtme sanatna ne ad verilir a. stiare b. Mecaz- mrsel c. Kinaye d. Tevriye e. stifham 10. Aadakilerden hangisi yaln slbun tanmdr? a. Yaln (sade), temiz, ak, duru, berrak, sslerden arnm, edeb sanatlara, benzetmelere, sfatlara yer vermeyen, mulak olmayan, anlalabilir, plak bir slptur. b. Tamamen ahenkten yoksun iirlerin slubudur. c. Bir eyi gerek anlamnn dnda baz bakmlardan benzerlik kurulan baka bir eyin ismiyle belirtmektir. d. airin duygu, dnce ve hayallerini kendine has bir tarzda dile getiri, ifade edi biimidir. e. Dilin sz, anlam ve heyecan sanatlarndan yararlanlarak okuyucunun gz nnde oluturulan hayal grntye verilen addr.
192

1. b Yantnz yanlsa Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Ahmet Muhip Dranasn Serenad iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Yahya Kemal Beyatlnn Atik-Valdeden nen Sokakta iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Faruk Nafiz amlbelin Sanat iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Faruk Nafiz amlbelin Sanat iirinin zmlemesi blme baknz. Yantnz yanlsa Behet Necatigilin Kurun iirinin zmlemesi blme baknz.
Aksan, Doan (1993), iir Dili ve Trk iir Dili, Ankara: Bilgi Yaynevi etin, Nurullah (2009), iir zmleme Yntemi, Ankara: nc Kitap etin, Nurullah (2009), iir Tahlilleri 1, Ankara: nc Kitap Dilin, Cem (1997), rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar G, Beir (1998), Anlatm Terimleri Szl, Ankara: Kurtulu Ofset Basmevi
2. a
3. c 4. a
5. e
6. b
7. d
8. a 9. a 10. a

Sra Sizde 1 Setiiniz iir, rneklerde olduu gibi ierik, ekil, dil ve slp, ahenk asndan deerlendirilerek zmlenebilir.
11
Amalarmz Anahtar Kavramlar
yk (hikye) Deneme
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yeni Trk edebiyatnn ilk dnem rneklerinden Samipaazde Sezanin Kediler yksn zmleyebilecek, Dilenci adl denemesiyle Ahmet Haimi farkl bir ynyle tanyabilecek, Sait Faik Abasyankn Halla yksn inceleyebilecek, Ouz Atayn modernist anlat tarznn bir rnei olan Unutulan balkl yksyle Yeni Trk edebiyatnn gelime izgisini gsterebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
nceleme Yeni Trk edebiyat
erik Haritas
Yeni Trk Edebiyatna Metin zmleme rnekleri Giri
GR RNEK METNLER VE ZMLEMELER SONU
Metin zmleme rnekleri: Dzyaz

GR
En eski alardan beri mitten destana, masaldan fkraya, kssadan tarihe kadar geni bir alanda anlatm yolu olarak dzyaz (nesir) kullanlmaktadr. Nesir trndeki yazlar iirden ncelikle biimsel zellikleri bakmndan ayrlr. Bunun yan sra dilin iletiim ilevinden, iire gre daha az uzaklar ve genel olarak ritimlilik, imge oluturma gibi kayglar bakmndan da dilin standart yapsna daha baldr. Bunun nedeni dilin anlam yaps zerinde deil, anlamn dzenlenii noktasnda younlamasdr. O yzden nesir trndeki yazlar byk lde bir haberi iletmek, bilgi vermek gibi ilevler iin kullanlr. Sanatl kullanm asndan ise nesir zellikle yk (hikye), roman gibi anlat trleri bata olmak zere deneme gibi yazlarda da tercih edilir. yk ve roman, ya bir olay ya da bir durumu anlatma esasna gre dzenlenir. Bunlar okura kurmaca bir dnya sunan metinlerdir. Deneme, makale, gezi yazs, mektup gibi trlerde ise gereklikle iliki genellikle gzetilir. Btn bu trler iin inceleme almas temelde dil kullanm ile konu veya tema zellikleri zerinde younlar. Dil asndan kelime seiminden balayarak, cmle kurulular, cmlelerin ve paragraflarn birbiriyle ilikisinin incelenmesi, ksacas nasl sylendii; tema veya konu incelemesi ise metinde ne sylendii sorularnn cevabn ortaya karmak amacn tar. Kkl bir gemie uzanan Trk edebiyatnda divan edebiyat geleneinde zellikle Ktip elebi, Evliya elebi gibi yazarlar tarafndan baarl rnekler verilmi; Veys, Nergis gibi yazarlar eliyle de sanatl nesir alannn tipik rnekleri ortaya konulmutur. Yeni Trk edebiyat ise nesir trlerinin byk gelime gsterdii bir dnem olmutur. Bat tarz trler bu dnemde edebiyatmza girmi ve gelimitir.
RNEK METNLER VE ZMLEMELER

Bu nitede, daha nce kuramsal (teorik) olarak anlatlan metin incelemesinin nesir trndeki eserlere uygulanmas ele alnacaktr. Bu uygulamay gerekletirmek iin yeni Trk edebiyatnn farkl dnemlerinde yazlm yk trndeki metin ile bir deneme metni seilmitir. Bu metinler ayn zamanda yeni Trk edebiyatndaki nesir trnn geliimini de gsterecek niteliktedir.
196
Samipaazade Sezainin Kediler Adl yks ve yknn zmlemesi

nceleyeceimiz ilk eser, Tanzimat Dneminin tannm yk ve romanclarndan olan Samipaazade Sezainin Kediler adl yksdr. KEDLER (Bykadada cereyan etmi bir vakann istinsahdr.)
- Hanm! En son cevabn isterim. Ya ben, ya kediler? - Kediler!! Bir kocann meyusiyeti, bir kadnn hevest- b-sebat, muhabbetin, emenzar- saf zerine temellerini nihal-i glden, heva-y sevd-fez-y b-karara kar camlarn nurdan, esas- beytiyesini tlden bina ve tefri ettii saray- izdivacn inhidm, hep bu birka kelimeden ibaret olan mkalemede mndemic idi. Kediler! yle mi? Demek ki otuz senelik bir refakat-i yek-vcdne neticesi, kelime-i muamm-y izdivacn halli, bu cevap oluyor. Otuz sene evvel izdivacn ilk aylarnda, ebediyet-i muhabbete, beka-y sevdaya yeminler eden lisan- kaneden, kendisinin kedilere, her trl mana ve meziyetten mahrum bir meyl-i keyfiye feda olunduunu iitmek kymet-i insaniye ve haysiyet-i ehliyesini ihll ve teheyy ettiinden, artk bu hale bir netice vermek karar- katisini ittihaz eylemiti. Zavall koca! Hareminin, mutasarrfa olduu eve, celb ve cem ettii yirmi-otuz kedinin tacizat ve tasdiatndan artk bizr olmutu. Evin iinde sahibl-beytten ziyade bir revii mirane ile kuyruklarn kaldrp bu bedbaht kocaya bir nazar- istihfaf ve istihkar atfederek dolaan bu kibirli hayvanat kanapelerini istila etmi, koltuk sandalyelerinde uyurlar, o senenin souk knda snmak iin yakt atein karsnda dnrler, sofalarnda, odalarnda smia-hra sesleriyle kavga ederlerdi. Gnden gne etvr- kstahnelerini arttrarak tekessr eden kediler bu adama evinde bir c-y tevakkuf brakmamaa baladlar. Bir sabah gayet erken uyanarak kendi leminde bir kahvalt etmek iin kk odasna ekildii zaman, sokakta birtakm ocuklarn aladn iiterek pencereden dar bakt. Smia-i rikkatine akseden kedilerin vze-i mcadele v matemeleri olduunu anlaynca, aldandndan dolay kemal-i hiddetle iskemlesine oturdu. skemleye kudunda yznn iki nokta-i mntehas olan tepesiyle, enesi geriye doru ekik, byk ve biraz frlak gzleriyle bir arayclk hali kesbeden yzn iki tarafa dndrerek hayretle etrafna baknyordu. Zira kedinin biri ekmeini alm, dieri stl kahvesini imi, teki de fincann krmt. Kendi kendine yeis ve hayretle kime meram anlatmal! Bu kibirli, vefasz, nimet-ninas hayvanatn kadnlar elbette tarafdar olur. Zaten kedi kadndr diyordu. Bir gnlk mahsul-i mesaisinin byle mahv ve heder olmasndan teessrle ban eline dayayarak pencerenin nnde oturdu. te orada, duvarn altnda, kahvesini ien, ekmeini alan, fincann kran, kendisini sabah keyfinden mahrum eden, velhasl evinde btn rahat ve asayiini selbeyleyen kediler, gnee kar abanos gibi mcell siyah, kar gibi beyaz, sar benekli, elvan- revnak-efzlar ve her an ve saniye renkleri deien eman- pertev-firzanlar nazarlarda bir kavs-i kuzah tekil ettii esnada n ayaklarn ibtida azlarna gtrp nisvana mahsus bir tavr- ivebzne ile yzlerini temizleyerek safa-y hatrla sabah kahvaltsn hazmetmekte ve le taamna hazrlanmakta idiler. Sahibetl-beyt tarafndan kendisine tercih olunan bu hayvanat- mfterisenin ahvl-i lkaydneleri hiddetine dokunarak sofaya kt. Orada, merdivenin orta basamaklarnda, byklar, yz, ba, siyah lekelere boyanm beyaz kediyi grr gr-
11. nite - Metin zmleme rnekleri: Dzyaz
197
mez: Kahvemi sen itin! Fincanm sen krdn! yle mi? diyerek odasndan bastonunu alp ayaklarnn ucuna basarak yava yava kedinin yanna sokuldu. Hazr eline frsat gemiken istedii gibi intikamn almak iin vcudunun en can alacak yerini nianlad. Bastonunu kaldrd. Kedi kmldyor, kaacak. Deneini iddetle zerine indirir indirmez seris-seyr olan bu afacan hemen sraynca aya kayarak azm bir grlt ile merdivenlerden aa yuvarland. Merdivenin altnda kolunun szladndan ikyet ederken nm-i dier-i mevcudiyeti olan kars karsna karak hi kediye yle vurulur mu? Ya bir yeri krlsayd... deyince zavall herif iddet ve hiddetle: Ben sana imdi gsteririm diyerek odasna kt. Haremi de kendisini takip ederek kemal-i sknet mlyemetle diyordu ki: Ne yapacaksn? Ne yapabilirsin? Syle de ben de anlaym? Bir camn arkasndan grlen kvlcm gibi, renkli gzellikten akseden bir damla yaa c-y karar olan byk gzlerini; altm senenin zerinde nianlar, lekeler brakarak getii hareminin yzne atf ile Ne mi yapabilirim! Hkmet-i mahalliyeye mracaat edeceim. Senin kedilerinden sirkat-i meklt, gasb- emvl, taarruz- mesken davasna kalkacam. Bakalm! O zaman bu hrszlarn, bu haydutlarn bir tanesini burada grebilir misin?.. Paltosunu, apkasn giydi. Kapy kracak gibi iddetle ekerek evden kp gitti. * ** Kaymakam beyefendi meram anlamyor! Rossini ahfad- kiramndan olan bu muskiinas talyal hrmet ve adalet ister. Bu bedbaht koca muhakemt- muhikkne ve ikyet-i adlet-cynesini karsndakinin zihnine vaz ve ilka iin jimnastik yapar gibi ellerini kaldrarak bir acemi aktre gbta-bah- evza ve harekt- mbalakrne ile ifham- hakikate alyorsa da mmkn olamayacan anlaynca hiddetle Adalar kaymakam beyefendiye herkesin karsnn kana, gzne, yryne, giyiniine karrsnz da benimkinin u mnasebetsiz muhabbetine, u muzr hayvanlarna niin mdahaleyi reddediyorsunuz? ikayetiyle meyusne evine avdet ediyordu. Evine avdet ettii zaman haremi nzuln tehdidtndan dehet-yb olduu iin titremee balam, altm senelik ban sallayarak ve naz ive ile bir gzn szerek mtebessimne sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum! Ya bunlarn yerine herifleri sevsem... dedi. O byk, o burumu ehresinin sarkk yanaklar hal-i tebessmle geriye doru ekilerek hne-i emannn glgesi iinde kalan snk gzlerine gelen bir revnakla dermiyan ettii bu muhakeme-i hane kocasna hemen hak verdirecek kadar mncezib grnd. O gece bir tavr- sitemkrne ile hibir sz sylemeyerek yatana girdi. Sz beynimizde... Bu tebessm, bu im-y muhabbet, bu ive, bu muamele-i nvzikrne kocasnn yeis ve hiddetini hayliden hayli tadil ve teskin etmiti. Cme-hb- ramna ekilip de bir tarz- galibne ile uzatt ayaklarnn ac ac trmalandn hissedince tela ve halecan ile yorgann kaldrp o byk gzleriyle bakt. Kedi! Hem de sabah kahvesini ien beyaz kedi! Galiba bu afacanlar itirak-i emval ve ayl tarafdar idiler ki, biarenin serir-i izdivacnda da yerleri vard. Hareminin mutasarrf olduu bu evde kendine hi c-y karar brakmayan kediler nihayetl-emr haremini de elinden almlard. Gece yars verdii bir karar- kati zerine sabahleyin erken kalkarak kendisine ait ne kadar eyas varsa bir sanda vaz ile aaki tala indirdi. Arkasna paltosunu, bana apkasn giyerek iplerle balad sandn stnde oturmutu. te o zaman: Ya ben, ya kediler? sualini irad etmi ve kediler cevab- meyusnesini almt. Elveda! Elveda! Artk bir daha avdet etmemek zere yola kt. Mahzun, mtefekkir bir hal ile kkl bykl birtakm nisbetsiz evlerle dkkanlarn tekil ettii ar-
198
dan geiyordu. Sokan ortasnda ayaklar plak, elbiselerinin yrtk yerlerinden tenleri grnr birtakm etfl-i sefaletin haykrarak oynadklarn dalgn dalgn seyrettikten sonra galiba tasadduk etmek niyet-i aceze-pervernesiyle ceplerini birer birer kartrp yine galiba hibir ey bulamadndan yoluna devam etti. Biraz tedeki meyhanenin, ark airlerinin revnak- hayallerinden ial edilmi kandilin tenvir eyledii karanlk kesinde bir laterna btn Ada halkn sarho etmekte idi. Sokakta, meyhanede laternann etrafnda birok halk hep bir azdan Adann sokaklarnda tann-endaz, itimaghlarnda raks-ver, nianl kzlarn lisanlarnda sevgililerine bir hitab- muhabbet-perver olan Corci, corci, corcakimo Nisahiro, pulakimo! arksn sylyorlard. Bulunduu hal-i yeis ve hzne kahkaha-zen-i istihfaf oluyor gibi gelen bu emtetin arasndan geerek (Cakamo) yolunu takip etmee balaynca manzara-i tabiatn letafet ve ulviyeti, o geceyi geirmek iin bir melce taharrisiyle b-karar olarak her tarafa mnatf nazarna aaapa oldu. Hava gzel, rzgr skit, Marmara lcivert idi. Bir daha avdet etmeyecek, bu mukarrer! Otuz senelik rabta-i izdiva krlm, artk yalnz bana kalmt. u yalnzlk messir deil mi? Otuz seneden sonra her yerde, her eye kar yalnz! Bu vsi denize, bu drdr ufuklara kar yapayalnz! Hatta sem bile o lcivert gzleriyle kendisine efkat ve merhametle bakyordu. Bir taraf krmalar iinde kalm mai atlas gibi hafif surette mtemevvi derya, dier taraf yeil bir hamail gibi yukardan aaya doru sarkarak reng-i teravetlerini her mevsimde muhafaza eden allarla am aalarnn fasla verdii bir yolu takip ediyordu. Tefekkrt- amka iinde kaybolmu bir hal ile biraz deniz kenarna doru meyledip nnde balk avlamak iin bir kedinin sindiini grnce hemen yolunu deitirerek yokuu kmaa balad. Yrkaliye vard zaman mahbbe-i arki olan gne srma salarn derya-y b-karar- safann zerine dkerek nuran yollar, mzehheb izler at gibi kar taraftaki uzaktan uzaa grnen sudan ibaret ufuklar da kane surette tehyi ediyordu. Bir hayli zaman denizin verdii hayreti meftnne iine dalp gitmiken hakikatin dest-i hayal-ikesti btn vcudunu sarsarak kendisini bulunduu hal-i bhden uyandrd. Saat ilerlemi, le takarrb etmiti. Evine bir daha avdet etmemek zere verdii karar, kati idi. Bu belli, fakat le taamn nerede edecek? Akam nereye gidecek? Geceyi nerede geirecek? Bir hayat- mstakil, bir karar- kati para ile olur. Halbuki kendisinin sabah taamna bile kifayet edecek paras yoktu. Hareminin ihzar ederek imdi sofrann zerine koyduu sabah yemeinin duman gznde ttmee balad. Kenare-niin-i tems olduu denizin dalgalar yava yava sahile arptka kendisine Git git, haremine git! diyordu. Ya kediler!.. Bununla beraber hareminin Sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum. Ya bunlarn yerine erkekleri sevsem ... sz makul deil mi? lem-i tenhayde hal-i infird arttran horozlarn sad-y garibneleri bulunduu yere aksettike git git, haremine git! diyordu. Kiliseler le vaktini ilan iin an almaa baladlar. O skn ve sknet iinde uzaktan uzaa akseden anlar hep bir azdan bir aheng-i muttaridle git, git, haremine git! szn tekrar ediyorlard. Ayaa kalkt, geldii yoldan yrmee balad. Galiba verdii karar- katiden nkl etmiti. am aalarnn aralarndan peyda v nihan olarak evine doru sratle avdet ediyordu. Mtefekkir bir ehre, mteessir bir hal ile evine giderek refikasna hibir ey sylemeden doru odasna kt. Minderin zerine kapanp da hkra hkra alamaa balaynca, haremi kemal-i itina v nezaketle oda kapsn aarak O kadar haykrarak alama. Kedilerimi mi korkutacaksn! dedi.
199
yknn ncelenmesi: Samipaazade Sezai (1860-1936)nin Kediler balkl bu yks, Trk edebiyat tarihi asndan ilgiye deer metinlerden birisidir. Trk edebiyatnda gerekilie geiin nclerinden birisi kabul edilen yazar, hikyenin balna koyduu dipnotu ile, iledii konunun gerek hayattan alnd izlenimini vermek istemitir. Bylece yazar, kendisinden nce Ahmet Mithat Efendinin temsil ettii, bir ibret dersi vermek iin hikye anlatma yaklamndan olduu kadar, zaman ve mekn gelerini belirsizletirerek soyutlamaya ynelen geleneksel anlatlardan da uzaklaarak, hayatn kk bir ayrntsn aktarmakla yetinmitir. Nitekim, yukardaki yknn bulunduu Kk eyler adl kitabnn nsznn ilk cmlesi de onun bu anlayn ortaya koyar. Ona gre dnyada en kk zerre bile gzel yazlmak artyla nemli bir konu saylabilir (Kerman, 1981:1). Kediler hikyesinde de yazar yal bir ift arasnda, evde kedi besleme istei yznden kan anlamazl konu edinmitir. Karsnn kedilere olan dknlnden rahatsz olan yal adam resm makamlara yapt ikyetten sonu alamaynca evi terk eder; ancak paraszl yznden geri dnmek zorunda kalr. Yazar bu kadar basit bir konu etrafnda, evlilikte elerin birbirini anlamas, evde hayvan besleme, yallkta ilgi grme ihtiyac, paraszln dourduu mecburiyetler, kadnlarn elerinin kskanma duygusunu bir silah olarak kullanmalar gibi insanlk durumunu dorudan doruya ilgilendiren pek ok soruna da el atmtr. Yazar, yksn konunun can alc noktasn temsil eden bir diyalogla balatr. Kocann, kendisi ile kediler arasnda bir tercih yapmasn isteyen sorusuna kadnn verdii kesin ve ksa kediler cevab, temann etrafnda geliecei ana problemi oluturur. Bylece hikyenin dm ortaya atlarak anlat balatlr. Yazarn Bat tarz ksa hikyede ncln gsteren de metnin bu ekildeki dzenleniidir. Kompozisyon fikrinin baarl bir rnei olarak gsterilebilecek bu hikye, kocann bak asndan balangtaki diyalogdan sonra, o noktaya nasl gelindiini gsteren nceki gelimeleri vererek devam eder ve karakterin bu diyaloa ynelmesinin sebepleri tasvir ve aksiyon unsurlar kullanlarak ayrntl bir ekilde aktarlr. yknn banda verilen diyaloa tekrar dnldnde ise zm blm balamtr. yk, adamn aresizliini aktaran finalle biter. Ksacas ykdeki olaylarn anlatlma sras yazar tarafndan kendisine zg bir tercihle dzenlenmi, bu da hem sebep-sonu ilikisini salam hem de okurda merak duygusu oluturacak bir anlatm yolu benimsenmitir. Yazar ayrca metinde yer yer renkli ve gereki, yer yer ise romantik denilebilecek tasvirlere bavurmutur. Yal adamn kedilerle ve karsyla olan ilikilerinin aktarld blmlerde gerekilik arlkl olmasna ramen, ilk paragraftaki evlilik kurumu ile ilgili dncelerinin romantik benzetmelerle anlatlmas, son blmlerde ise yalnzlnn ve aresizliinin deniz manzarasnn zerinden yanstlmas bu slp deimesinde yazarn ironik bir niyet tadn gsterir. Yazar ayrca, sz beynimizde (aramzda) cmlesini kullanarak, dnemin yazarlar arasnda zellikle Ahmet Mithat Efendinin yklerinin karakteristii olan meddah tekniini, yani yazar/anlatcnn kendisini ykye katmas zelliini de kullanmaktan kurtulamamtr. Ayrca adamn kaymakamla yapt konumann ironik bir dille anlatlmas; adamn evi terk ettikten sonra sokakta grd neeli, umursamaz ortam ztlk gesiyle durumun arpc bir biimde aktarlmasn salamtr.
roni: Dolayl ve alayl anlatm, mizah, glmece. ronik: roniye dayal.
Meddah teknii: Geleneksel Trk seyir sanatlarndan birisi olan meddahta, anlatc merak unsurunu canl tutmak, t vermek gibi amalarla hikyesini sk sk keserek dinleyene dorudan doruya seslenirdi. Yeni Trk edebiyatnda zellikle Ahmet Midhat Efendinin roman ve yklerinin karakteristik zellii olarak, olay rgsnn kesilip yazarn okura dorudan seslendii pek ok ksm vardr. Tasvir, varlklarn, insanlarn, dier canllarn durularna, grnlerine, renklerine, ekillerine, hareketlerine, tavrlarna, szlerine ait zelliklerin, incelik ve ayrntlarn belirlenmesidir. Grlen eylerin resminin, tablosunun izilmesidir.
200
Sz varl ve sz dizimi asndan dneminin kolay anlalabilir metinleri arasnda saylabilecek olan Kediler yks, basit ieriini baarl biim uygulamas ile glendiren ve metindeki her dil gesini ilevsel klan organik btnl ile yenileme dneminin ilk rnek metinlerinden birisi olmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Samipaazade Sezainin Kediler balkl yks hangi kitabndan alnmtr?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
DN LM YAZARIMIZIETANIYALIM: Tanzimat Dneminin tannm romanclarndan olan Sezai, 1860ta stanbulda dodu. Babas devrin ileri gelen devlet adamlarndan Sami Paa O R U iin, Sami Paa-zde olarak tannr. renimini zamann bir S olduu edebiyat evresi hlinde olan babasnn konanda zel olarak yapm, edebiyata ocukluunda merak sarmtr. Evkaf Mektub Kalemine memur oldu (1880). Henz D K K A (1881) elilik katiplii ile Londrada yl kalarak Bat uygarlk ve gen yata iken T edebiyat ile yakndan temasa gelmi, 1901de stanbuldan Parise kap Jn SIRA SZDE Trklere katlmtr. Ahmet Rz Beyin orada kard r-yi mmet gazetesine II. Abdlhamit aleyhinde yazlar yazm; 1909da Madrit Elisi tyin edilerek burada 12 yl kaldktan sonra emekliye ayrlm ve 1936da lmtr. AMALARIMIZ Yaz hayatna makale ve musahabeler, tiyatro eserleri yazmakla balayan Sezai Bey, hretini roman (Sergzet, 1888) ve kk hikyeleri (Kk eyler, 1892) ile salad. Namk Kemalden gelme romantik yanlar da olmakla birlikte, gndelik K T A P hayat sahneleri izmekte, kiileri konuturmakta baarl Sergzet roman, kahramanlar halktan seilmi, Batdaki benzerlerinden farksz, on on iki kadar kk hikyesi; Sezai Beyi gereklie ynelen Tanzimat hikye ve romanclarndan TELEVZYON biri yapt.
NTERNET
Eserleri: Sergzet (Roman, 1888, 1925), Kk eyler (ykler, 1891), Rmzl Edeb (ykler, 1900), clal (ykler, 1924), r (Oyun, 1879).
NTERNET
Ahmet Haimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn zmlemesi

Daha ok, Fecri-i tinin n plnda gelen iri olarak tandmz Ahmet Haimin kitap oluturan dzyazlar da bulunmaktadr. Burada sanatnn bu ynn de bir kez daha vurgulamak ve onun gzel bir denemesini incelemek istedik. DLENC
Yolumun zerinde her sabah tesadf ettiim bir dilenci var. Bu zeki ehreli adam, yoklama defteri imzalamaa mahkum bir kalem efendisi intizamyla, her gn, tam saat alty krk gee kesine gelir ve tam saat ona kadar da bir tek sz sylemeksizin, srf gzlerinin derin elemi ve edasnn sakit belgatiyle gelip geenlerin merhametini avlar. Merhametlerin, birer akn gvercin telayla bu mahir avcnn kurduu tuzaa dmek iin nasl kanat rptklarn grmek, benim her sabahki elencemdir. Sabr, tahamml, intizam gibi seciye faziletlerinin en mklleriyle mcehhez ve ayn zamanda, ustalkl bir sktun vhi bir talkata mreccah olduunu bilecek kadar zevk ve idrak sahibi olan bu adamn, daha etin sahalarda daha krl ikrlar arkasnda komas mmkn iken, bir dilenci kisvesi altnda gelip geenlere el uzatmaa raz oluunu bsbtn budalaca bir hareket addetmedim. Bu adam hakl idi:
201
Hayatn, zevk memba olarak kuvveti ve insann yaamak hususundaki kudreti nispetinde fakirin hali yamandr. te bunun iindir ki New York veya Londra gecelerinde, kuru bir kemik parasn, alktan gz dnm kpeklerin azndan kapmaa muhta kalan korkun hayat dknlerine verilen fakir ismi, Hindistanda Ganj Nehri kenarnda, nim-mukaddes bir payenin unvandr. Fakire merhamet, saadet ve felaketleri na-meri kuvvetlerin keyfine tbi ve binaenaleyh her an refahtan sefalete dmek tehlikesine maruz olanlarn mehulattan bir nevi istimdaddr. Bu gibilerin dilenci avucuna sktrdklar her sadaka, yarn istemekten korktuklar bir sadakann reslmali gibidir. Her sabah samit bir haile ehresiyle karma kan dilenci, phesiz, hesabn henz tesadfe galebe etmedii bir lemde yaadn biliyordu ve hudutsuz bir saffet ve gaflet denizi iinde, merhameti, giranbaha inciler eklinde, kolayca avlamaktan zerre kadar mahcup grnmyordu.
Yaznn ncelenmesi: Modern Trk edebiyatnn nde gelen airlerinden birisi olan Ahmet Haim (1884-1935) ayn zamanda gazetelerde yazd denemeleriyle de dikkati ekmitir. Bu denemelerinden keskin bir zek, ksa ve vurucu anlatm ile bir espri nitelii tayan metinler ortaya koymutur. Yazar yukarya aldmz Dilenci balkl denemesinde sosyal hayatta pek ok rnei grlen bir tip zerinden insanlardaki merhamet duygusunun kkenini ortaya koymaya almtr. Metin, yazarn gzlem ve anlatm gcnn baarl rneklerinden birisidir. Her gn rastlad bir dilenciye ait gzlemini, av ve avc benzetmesiyle aktaran yazar, daha sonra Amerikadaki yoksulluk ile Hindistandaki yar-kutsal saylan fakirlik sfat arasnda bir ba kurarak, dilencinin yapt iin evrenselliini ima ettii gibi bu iin temel kavram olan merhametin benzer bir zellik tadna iaret eder. Ayn zamanda yazar, dilencilik olgusu ile ilgili bilinen, basmakalp grlerden uzak durmaktadr. Yazarn baarsndaki bir baka etken de kelime seimindeki zendir. Yaznn ilk cmlesinde Yolumun zerinde her sabah rastladm bir dilenci var. diyerek konusunu okura tanttktan sonra, dilenci kavramn zeki ehreli adam, usta avc, bu adam gibi tamlamalarla tekrarlar. Bu farkl adlandrmalar, metni tekdzelikten kurtard gibi arm bakmndan zenginletirir. Bylece her bir paragraf, cmlelerin sk bir ekilde rlmesinden oluur. Ayn ey yaznn btn iin de geerlidir. nsanlardaki acma duygusunun ve bu duyguya dayanan dilenciye yardm etme eyleminin altnda, kendisinin bir gn sefalete dme tehlikesine kar bilinmez lemden yardm isteme arzusunun yatt dncesi yaznn ana fikridir. Bu ksa yaz tek bir gr fazla geniletmeden, yazarn hayal gcnden beslenen fantezi kabul edilebilecek benzetme ve tezlerle arpc bir ekilde sunmaktadr. Burada yazarn airliinden gelen bir kelime tasarrufu hnerinin katks bulunduu da grlyor. Biimin darl, ieriin basit ve arpc oluunu salyor.
Deneme, herhangi bir konuda yazarn kesinlemelere gitmeden, kendi kiisel grlerini, dncelerini bir konuma, syleme havas iinde iledii dzyaz trdr.
Benzetme, anlatm etkili ve arpc klmak iin aralarnda deiik ynlerden ilgi ve iliki bulunan iki eyi benzerlik bakmndan karlatrmaktr.
Tez (ileti), bir iddiay kantlama abasdr. Bir edebiyat yaptnda ise sanatnn asl iletmek istedii temel dncedir.
202
YAZARIMIZI TANIYALIM: Fecri-i tinin n plnda gelen iri Ahmet Haim, 1884te, Badatta dodu. Babas, mlkiye kaymakamlarndan Hikmet Beydir. On iki yana kadar Badatta kaldktan sonra, renimi iin stanbula getirildi ve 1907de Galatasaray Sultansini bitirdi. Memurluk hayat, daha ok, retmenliklerle geti. Bunlar arasnda en nemlileri, Gzel Sanatlar Akademisindeki estetik ve Mlkiye Mektebindeki Franszca retmenlikleridir. 1933te stanbulda ld. Eserleri: Gl Saatleri ( iirler, 1921), Piyle (iirler, 1926, 1928), Gureb-hne-i Lklkan (Dzyazlar, 1928), Bize Gre (Dzyazlar, 1928), Frankfurt Seyhatnmesi (Gezi Notlar) (1933).
Sait Faik Abasyankn Halla Adl yks ve yknn zmlemesi

ada (modern) Trk yksnn byk yazarlarndan olan Sait Faik Abasyankn Halla adl yks inceleyeceimiz nc metindir. HALLA
Vapurdan karken onu fark etmitim. Omuzndaki dikkatimi ekmiti. Her zaman yanlrm: O omzundaki eyi bir musiki aletine, bir eski zaman okuna benzetirdim de... Hallacn kiriiydi. Yine yle oldu. Grmediim, bilmediim bir musiki leti ile halla kiriini birbirine kartrp eski romanlarda resimlerini grdm seyyar mzkaclardan hallaca, hallatan seyyar mzkaclara bir saniyede gidip geldim... Yaz yeni balamt. O gn ilk scakt. Vapur bekliyorduk. Gelen vapurdan iskeleye yle insanlar indi ki, her gn stanbul kazan, ben kepe dolatm halde onlara rastlamamtm. Kimlerdir? Ne i yaparlar? Nasl yaarlar? Nerede otururlar? Ne dertleri var? u, uzun sal bir keman hocasna benzeyen adam kim olabilir? Bu, Harbi Umumi ihtiyat zabiti halini muhafaza eden kranta adam o zamandan beri ne yapmt ki, hi deimemiti? stnden bandan, byndan, sandan hl bir Enver Paalk akyordu. Vapurdan benim alkam ekecek, zerinde dakika meraklanacam hi kimsenin kamad gnler olur. Ama byle gnler vapurdan kanlarn zerinde dnmek istemediim gnlerdir.. O gn yle bir gnmd.. Hibir yzde dnemiyorken, hallacn kiriinden bir Orta a ok atcsna, oradan harp alan mzkaclara, oradan da bir ok hz ile nur yzl kiriin sahibine kafam takld. Ksaca boyluydu. Ayanda lcivert Karamrsel kuma bir potur vard. Ceketini srtna atmt. Sar zeminli, kk kk krmz iekli gmleinin yalnz boazna tesadf eden dmesi ilikli, tekiler akt. Aradan beyaz kll krmz gs gzkyordu. Yanmdan geerken yle iki ak mavi gz grdm ki, iim sevin iinde kald. u dnyada daha tertemiz mavi gzl bir Halla Baba vard. Belki yetmiini amt. evik bir yryle yryor, geni kocaman trnakl elleriyle hl tokmak sallyordu. Hl dnyadan mitliydi.. Akam st gne battktan sonra tepemizde kalan gkyz renginde mavi gzleriyle dnyamzda namuslu Halla Baba masaln gezdiriyordu. O masal hatrlamyorum. Yalnz bir ses duyuyorum: Dz dz da, dz dz!.. Vapurdan kan tekilerin, btn vapur bekleyenlerin kk byk btn gnahlar kimin bana olursa olsun, ben Halla Babann hafife kambur uzaklap gidiiyle hemen hemen birdenbire ocuklam, gnahszlamtm. O gn scak bir gnd ..
203
Pamuk, yn ilteler attrlacak; pamuk, tokma yiyip de kenara yld zaman, bulutlar hatrlatacak. Akam olacak, Halla Baba salarnda pamuk krntlar, stnde yn kokusu vapura binecek. Kasmpaadaki evine dnecek. Kuyudan su ekecek. htiyar kars prl prl kalayl marapa ile ona su dkecek. Halla Baba yzn ykayacak. Byklarn svazlayacak. Azn alkalayacak. Allaha kedecek... Yn ilteler, pamuk ilteler, yastklar, pumba yastklar... Her evde atld gibi, arada bir sizin evde de ilteler atlr. Bir akam yorgun, belki de cann skkn eve dnersin. Bir de bakarsn ki, yastn davul gibi imitir. Karyolan beyaz tombul, gebe bir kadn kadar iki canldr. Uyku nereden gelir bilinmez. u uyku insann sevgilisi gibi bir ey, gelmeyince sinirlendiriyor. Ama yatan atlm diye iinde hafif, ku ty bir sevin vardr. O gn ne gzel bir gnd! Deniz ne serindi! Ne gler yzlyd sandallar, ocuklar, kadnlar!... Sanki kimse kimseye btn gn svmemiti... Dnya yzne bir tek kt lakrd, kt hareket, kt dnce o gn iin -o gnn ba iin- insan elinden, insan dilinden, insan kafasndan kmam gibi bir akam oldu. Ben her zamanki gibi kimsesiz pazarm bitirmitim. Hayatmdan memnundum. Hayattan da memnundum. Her ey l ld. Her ey mavi, akama doru krmz, sonra lcivert oldu. Bugn kimse lmesindi. Bugn d edilmesin, bugn kimse alamasnd. Akama doru vapur iskelesine gittim. Daha vapura vakit vard.. ki ocuk iskelenin parmaklarnda cambazlk yapyor, bir adamla minimini bir kz ocuu elleri balk pulu iinde, balk avlyorlard.. skelenin, hi rpnmayan bina glgeleri dm denizi Monako Prensinin akvaryumu gibiydi. Gne balklarn lipsoslar, lipsoslar mezit balklar kovalyordu. Kyden gne ekilmiti. Yalnz iskelenin yarsn, yaldzl bir kla yakyordu. Onu tarifelerin asld siyah tahtann dibine melmi grdm. Yz kpkrmzyd. Bugn iyi alm olacakt. Yznde, iskeleye inerkenki pembelik kalmamt. ok kanlyd. Mavi gzleri uuk, korkuluydu. Yannda durdum. Yzme bakt: - Yorulmusun Baba, dedim. - Yoruldum, dedi. Hi yorulmazdm. Bilmem nasl oldu? - Sahi mi Baba? dedim. Hi yorulmaz mydn? - Tam 78 yandaym. Hi yorulmamtm. - Allah daha ziyade etsin! Olur bazan insan. - Yok, olmaz, dedi. Ben yorulmazdm. - Ben hibir i grmedim. Yine yoruldum. Olur byle eyler? - sizlik insan yorar, dedi. Mavi gzlerini yine gzlerime dikti. Hafife kanlydlar. htiyar halla, ok derinden bir nefes ald... Ben yine: - Olur byle eyler, dedim. - Evet, dedi, demek oluyormu. - Karadenizlisin deil mi baba? - Evet, Karadenizliyim. - Bugn ok mu ilte attn? - Bilmem ki, dedi, ok da deildi. Sanki bir gnah ilemi gibi: - Ama Allah bereket versin! Bilmem daha ne sordum, o ne cevap verdi. Aradan gnler geti, unutmuum. almaktan, Allahtan, duadan, ilteden, pamuktan, yastkla yorgandan, yorganna gre
204
ayan uzatamayandan, bir ilte bulamayandan, iltede yatmaya alk olmayandan sz amtk. Sonra o da yorulmutu, ben de. En son: - Vapura daha ok var m?... demiti. - Alt buukta, Baba. - Saat ka? Gitmi, saate bakmtm: Altya yirmi vard. - Altya yirmi var, demitim. Kafasn iskele binasnn a boyalar ellere, elbiselere kan duvarlarna dayam, iltelerin, pumba gibi imi yataklarnda bu akam iin hafife uykular kaacak, yerlerini yapmaa, itiyatlarn bulmaa alacaklarn tozu, duman, kiri, mikrobu sinmemi mavi gzlerine titrek, deta effaf, ak rk renkli, damarl bir gz kapa indirmi, Halla Baba uyumutu. Ben yrdm gittim. Rhtmda bir aa bir yukar dolaanlar seyre msait bir iskemlede dnceye daldm. Birdenbire iskele tarafndan birtakm sesler geldi. Oraya bir kalabalk topland. Merak ettim. skeleye vardm ki, Halla Baba, sar, gmleini yuvarlak, kocaman trnaklaryla koparyor, kesik kesik soluyordu.. Etrafna insanlar toplanmt. Mavi gzleri korkudan bymt. Yz morarmt. Gmleini ara sra bulamayan trnaklar, gsnn beyaz kllarn koparyordu. Durmadan: - lyorum .. lyorum .. lyorum ... Allah! Allah!.. Diyordu. Bir ara mavi gzleriyle yzme bakt. Bilmem tand m? Yoksa beni doktor mu sand? - Doktor?. dedi. Eczahaneye kotum. htiyar belediye doktoru ar ar, isteksiz beraber geldi. Yolda: - Kalp krizi olacak, dedi, ok mu ihtiyar? - 78 yandaym doktor, dedim. - yle ise gidiyor, dedi... Biraz admlarn sklatrd. Hallan yanna vard. Nabzn tuttu... htiyar hl kendindeydi. Mavi gzleri sanki susmulard... Doktora mitle, mitsizlikle hl insanca bakyorlard. - Doktor lecek miyim? lyor muyum? ne yap bana doktor... diyordu. Birka defa daha Allah and. Sonra sustu. Mavi gzleri akt. Ama artk insancasna bakmyorlard. Yz imdi yer yer sapsar, soluk, yer yer mordu. drt kii karga tulumba, yakaladlar. Eczahaneye gtrdler.. Sanrm bir kfur kokusu duydu. Byk bir korku, bir ter alnn, gzlerini kaplad. Ben ekildim. Halla Baba on be dakika sonra lmt. Gittim baktm. llarn yapld, sra sra kutular, etiketler dizili, yaz gn serin eczahane kokan imalthanede gzleri kk havanlara dikili yatyordu. Mavi yz, deta korkusuzdu. Rum eczac gzlerini kapad. Bitmiti her ey. 78 senelik dz dz durmutu. htiyar belediye doktoru, sanki gen olsa kurtaracakm gibi: - ok ihtiyard, dedi. Ertesi gn iki delikanl gelip, babalarn eczahaneden aldlar. Pembe pembe yzl, kocaman bal, mavi mavi gzl ocuklard. K : - Uyyyy baba! diye alad. imdi her sene iltelerimizin mikrobunu, tozunu bu al yanakl, kocaman kafal, kaln dudakl ocuklar yutmaktadr. Vapurdan gnlerden bir gn, bir harp, bir de kpekle seyahate kan iki ksz ocuun romann bana hatrlatan Halla Babann, btn varn younu babasnn lsn gtrecek motore harcam ocuklarndan ikisi iner.
205
Leitmotif (anamotif, anarge): Ana, klavuz, motif. Bir eserde bir kalp ifade ya da bir davrann sk sk yinelenmesidir. Bylece olaylar ve kiiler daha vurgulu bir biimde anlatlr.
yknn ncelenmesi: Modern Trk ykclnn en nemli yazarlarndan olan Sait Faik Abasyank (1906-1954) ayn zamanda insanseverlii ile de tannmtr. Halla Baba adl bu yksnde herhangi bir olay rgsnden sz etmek mmkn deildir. Olaslkla yazaca ykler iin tipler aratrmak, gzlem yapmak amacyla vapur iskelesine giden yazar-anlatcnn karlat yal bir hallacn lm konu edilmektedir. Yazarn karlat birok tip arasnda hallaca dikkatini yneltmesinin sebebi srtndaki bir muski letine veya bir eski zaman okuna benzettii kirii olmutur. Yazar bu ekilde bir iliki kurmakla, yk kiisini daha balangta bir roman kahramanna veya eski zaman savalarna benzetmitir. Bu benzetme, okurun ilgisini de ykde anlatlacak olan karakterin zerine yneltmitir. Bylece karakterin nce fiziksel zellikleri okurda sempati duygusu oluturacak bir biimde izilir: zellikle Yanmdan geerken yle iki ak mavi gz grdm ki, iim sevin iinde kald. cmlesinde ifadesini bulan gzler, yaama sevincinin simgesi olarak kullanlr. Nitekim leitmotif olarak ykde birka defa kullanlan bu mavi gzler, daha sonra hem karakterin lm srasnda vurgulanr hem de oullarnn gzlerindeki mavilie dikkat ekilerek yaamn devamllnn bir temsilcisi olarak kullanlr. Sait Faikin bu yksnde yaama sevincinden daha gl uyandrmak istedii bir duygu olarak ise alma kavram gelmektedir. yk kiisi alkanl ile, hi yorulmamas ile tanmlanr. Bylece sade bir yaam olan, alkan, kanaat sahibi insan tipinin huzurlu durumu yknn okurda brakt temel duygu halini alr. Yazar yksn batan sona bu i huzuru kavram etrafnda rmtr. Yazarn bu yksnde de teki yklerinde olduu gibi ksa cmlelerle kurulan konuma dili slbu grlmektedir. Tabiat taklidi (yansma) dz dz seslerini adamn makine dzenindeki alkanlnn bir gstergesi olarak kullanmak yoluyla zengin bir arm gc yaratlm, diyaloglarla akclk salanmtr. Sait Faikin Halla yks, dil kullanm ve tematik zellii bakmndan przsz ve sevecen yklerinden birisidir.
Konuma dili: Devrik cmleler, deyimler, samimi hitap ifadeleri, ataszleri, ikilemeler, yresel szler gibi geleri barndran, halkn konutuu dildir.
Diyalog: Karlkl konuma. Oyun, roman, yk gibi eserlerde iki ya da daha ok kimsenin konumas.
YAZARIMIZI TANIYALIM: Sait Faik ABASIYANIK, Cumhuriyet Dnemi ykclerinden. 23 Kasm 1906da Adapazarnda dodu; 11 Mays 1954te stanbulda ld. lkokulu Adapazarnda okudu, onuncu snfa kadar stanbul Erkek Lisesindeki orta retimini Bursada tamamlad (1928). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine yazldysa da ok gemeden svireye ekonomi renmeye gitti (1931). Lozanda iki hafta durabildi, Fransaya geerek Grenoble kentinde balad niversiteye; 1953te renimini brakp yurda dnd. Ksa bir sre bir aznlk okulunda Trke retmenlii, zahire ticareti ve bir ay kadar da (Mays 1942) Haber gazetesinde adliye muhabirlii ilerinde alt. Babasnn geliriyle geindi; Burgaz adasndaki kklerinde annesiyle birlikte yaad. Bu kk 1964 Maysndan beri Sait Faik Mzesidir. stanbulda lise sralarnda iirler kaleme alan (1925-1928) Sait Faik, ilk yklerini (pekli Mendil, Zemberek, vb.), Bursada yine lise rencisi iken yazmt (1925). Baslan ilk yazs Uurtmalar stanbulda Milliyet gazetesinde kt (9 Aralk 1929), hretini salayan ilk ykleri Varlk dergisinde yaymland (15 nisan 1934). yklerinde konu ve olaydan ok, iire ve etkiye en uygun zaman paralar zerinde durmasn seven, bu dramatik anlar incelemekte byk baar gsteren Sait Faik, bir stanbul hikyecisi idi. Kaderlerine eildii, dren, drlm insanlarda ok kere kendi sknt ve avareliklerinin dramn yaad. alkan, iinde
206
gcnde insanlar grdke, ehirden, kalabalklardan sevin duydu; ktlklerle karlatka krlara, kylara, sakin tenha adalara (Burgaz, Hayrsz Adalar); balklara snd. Ada ve deniz yklerinde kahraman says az ve belli, ehir yklerinde ise dikkati datacak kadar bol ve eitlidir. Sait Faik, ynlar iindeki gizli dramlar bulup kard gibi tabiat senfonisini de derinlere ileyen bir ustalkla yaatmasn bildi. nsanlar, krlar, denizi, tabiat keleri ve hayvanlaryla, yaamay blnmez bir btn olarak grd. Kalemini gzelliklerin hakkn aramak, vermek, gstermek urunda kulland. Yirmi yllk sanat hayatnda bize Medar- Maiet Motoru (1944, 2.b. Birtakm nsanlar adyla, 1952) ve Kayp Aranyor (1953) adlarnda iki roman, imdi Sevime Vakti (1953) adl bir de iir kitab brakm olan Sait Faikin ykleri, u on kitapta topland: Semaver (1936), arn (1939), ahmerdan (1940), Luzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada Bulut (1951), Kumpanya (1951), Havuzba (1952), Son Kular (1952), Alemdada Var Bir Ylan (1954), Az ekerli (1954), Tneldeki ocuk (1955) Mahkeme Kaps (1956). 1953 Maysnda A.B.D. deki milletler aras Mark Twain Dernei, modern edebiyata hizmetlerinden dolay Sait Faiki eref yeliine semiti.
Ouz Atayn Unutulan Adl yks ve yknn zmlemesi

Daha ok romanlaryla tannan Ouz Atay, Cumhuriyet Dnemi yazarlarndandr. Aada onun Korkuyu Beklerken adl yk kitabnda yer alan bir yks incelenmitir. UNUTULAN
Ben tavan arasndaym sevgilim! diye bard delikten aa doru. Eski kitaplar bugnlerde ok para ediyor; bir bakmak istiyorum onlara. Son szlerimi duydu mu? Oras ok karanlktr, dur, sana bir fener vereyim. yi. Durgun bir gn. Btn hayatmca srekli bir ilgi aradm sylerdi birisi bana. Glmsediimi gsteren bir ayna olsayd; biraz da k. Bir yerini krarsn karanlkta. Delikten yukar doru bir el feneri uzand. Fenerli elin ucundaki k, rastgele, nemsiz bir keyi aydnlatt; bu eli okad. El kayboldu. Ne dnyor acaba? Glmsedi; gene mi dnyor? Yllardr bu tozlu, rmcekli, karanla kmamt. I gren baz bcekler katlar. Korktu; fakat, yararl olacan dnmek kuvvetlendirdi onu. Belki de hibir ey sylemeden baarmalydm bu ii. Benden bir karlk beklemiyor. Ona yardm etmek mi bu? Bilmiyorum, bazen kartryorum; zellikle, bamda uultular olduu zamanlar. Onun gibi dnmeyi bilmek isterdim. Bana belli etmemee alarak izliyor beni. ekiniyor. Acele etmeliyim yleyse. Feneri yakn bir yere tuttu; annesiyle babasnn resimleri. Aralarnda eski bir ayakkab torbas, krk birka lamba. Neden hi sevmediler birbirlerini? lecekler diye ylesine korkmutum ki. Torbay kartrd: Tuvaletle gittiim ilk baloda giymitim bunlar. Her gece biriyle dar kardm, dans etmek iin. Aman Allahm! Nasl yapmm bunu? Ellerinin tozunu elbisenin stne sildi. Mor ayakkablarna bakt: Burumular, kflenmiler. Sol ayana giydi birini: lleri hi deimemi. Utand; gene de karamad ayandan. Topallayarak bir iki adm att. Sonra resimlere yaklat, diz kt, yan yana getirdi onlar. Dirseiyle tozlarn sildi biraz. Beni de kendilerini de anlamadlar. Ne kadar alamtm. Aada onlara bir yer bulabilir miyim? Koridorda, sandk odasnda... samalyorum. Onlar unutmadm, onlar unutmadm. Babasnn yznde gururlu bir somurtkanlk var-
207
d. Ayn duvara asamam onlar. Evin dzenini hzla gznn nnden geirdi. Yan yana olmak istemezlerdi; mezarda bile. Resimlerden birini ald; feneri yere brakmt, hangi resmi aldn bilemedi. Ykseke bir yere koydu onu. Biraz telalanmt; dizini bir tahtaya arpt. Sendeledi, yere dt: hafif bir d. Kalkmaya cesaret edemedi; emekleyerek fenerin yanna gitti. Bir torba daha. Boaltt: Eski fotoraflar! Amacndan uzaklayordu. Bana bask yaptn dnmemeliyim. Yzne kar sylesem bile, iimden geirmemeliyim bunu. Aceleyle resimleri yere yayd, el fenerini dolatrd tozlu karartlar zerinde. Baka bir eve km olabilirdim, bir daha hi grmeyeceim birine brakm olabilirdim btn bunlar. Resimleri kartrd: Ne kadar ok resim ektirmiim yarabbi! ou da iyi kmam. Glmsedi. O zamanlar ne kadar uzunmu etekler. irkin bir uzunluk. Durular da gln. Kim bilir hangi filimden? Arkam dnp yryormu gibi yapmm da birden bam evirmiim. Kime bakmm acaba? Ayn elbiseyle bir resim daha. Yannda biri var. Resim ok tozlanmt. Tozlu da olsa tanyor insan kendini. Parman slatt diliyle; tozlar nce amur oldu, sonra... lk kocasnn glmseyen yzn grd parmann ucunda. Aman yarabbi! Bir zamanlar evliydim ben de.., sonra gene evliydim. nsan bir gnde varamyor bir yere, ne yapalm? Nereye? Tanmlayamadm, bir ad veremediim duygular yznden ne kadar zlmtk. Eildi, bir avu resim ald yerden: Bu resim ekilmeden nce, nasl hi yoktan bir mesele karmtm, sonra da yryp gitmitim. Sonra ne olmutu? Sonra... buradasn ya... bu evde. Demek sonra hibir ey olmad onunla ilgili. Ne kt, ne de iyi bir ey: demek ki hibir ey. Ama bunu hissetmedim; geiler yle sezdirmeden oldu ki... Hayr, dncelerin kart; basit anlamyla szlerin... Bununla ne ilgisi var? Fakat ben... ondan kaarken, nasl oldu da birden bam evirip bu resmi ektirdim? Hep byle mi durdum resimlerde? Ykseke bir yere oturdu, ban ellerinin arasna alp dnmee balad. Onun da yz kim bilir nasld? Herhalde ben suluyum; resim ekilirken deil... belki o srada haklydm, muhakkak haklydm. ok daha nce... ok daha nce. Bir an nce kitaplara ulamak istedi, geriye doru bu sonsuz yolculuk bitsin istedi. Eski balo ayakkabsn ayandan karmaa alt. Sonra, arkas kapal yumuak terliklerini bulamad bir trl. Sendeleyerek el fenerine doru yrd. lerideki kede olmalyd kitap sand. Fakat orada, kitap sandna benzemeyen karanlk kntlar vard. Feneri, bu garip yna doru tuttu. Korkuyla geri ekildi: Biri vard orda, oturan biri. Feneri alp btn gcyle delie kamak istedi, kmldayamad.. Korkusuna ramen fenerle birlikte, ona yaklat. Ne yapmsa korkusuna ramen yapmt hayat boyunca. Yoksa oktan kaybolup gitmiti. Feneri onun yzne tuttu: Aman Allahm! Eski sevgilisi yatyordu yerde. Tozlanm, rmcek balam; tavan arasndaki her ey gibi. Kitap sandna ve resim tahtalarna rmcek alaryla tutturulmu eski bir heykel gibi. Sa kolu bir masann kenarna dayal; parmaklar kalem tutar gibi aa kvrlm, bolukta. Dizleri titredi, dileri birbirine arpt, ayann altndan kayp gitti deme; kayarken de ayana arpan resim masas devrildi. Kol gene bolukta kald. rmcek alaryla tavana tutturulmutu. Bu eliyle ne yapmak istedi? Bir eyler mi yazmaa alt? Ne yazk, hibir zaman bilemeyeceim. Sol el yerdeydi, bir tabanca tutuyordu. Ah! Kendini mi ldrd yoksa? Olamaz! Bir ey yapsayd ben bilirdim; her eyi sylerdi bana. yle konumutuk. Beni brakmazd yalnz bama. Sonra hatrlad: Bir gn tavan arasna kmt eski sevgilisi, iddetli bir kavgadan sonra. kisinin de, artk dayanamyorum, dedii bir gn. Ayrntlar bulmaa alt: Belki de byk bir tartma olmamt. Biraz kavgalydlar galiba. Glmsedi: Bu biraz szne ne kadar kzard. Onu tavan arasnda brakp sokaa frlamt. le-
208
ceini hissediyordu. Peki ama neden? Bilmiyordu; duygunun iddeti kalmt aklnda sadece. Sonra onu grmt sokakta; btn mutsuzluuna, kendini zayf hissetmesine, lmek istemesine ramen onun gzlerindeki ilgiyi insan alp gtren bakal fark etmiti nedense. O gn eve yalnz dnmt tabii. Ne kadar daha ok gn eve yalnz dndm ondan sonra da. imdi karmda konusayd, ne kadar daha ok olur mu? deseydi. Titreyen dizlerinin stne kt, el fenerini tuttu onun yzne: Gzleri akt, canlyd. Bakamad, ban karanla evirdi. Sonra bakt gene; onu, lm kalm meselelerinde yalnz brakmayan gcnden yararland gene. Hi bozulmam; ge kalmasaydm byle olmazd belki. zld. Fakat hi deimemi; son grdm gibi, gzleri bile ak. Yalnz, gzlerin bu canllnda bir bakalk var: Her eyi bildii halde duygulanamayan bir ifade. Grnme bakma, iim ld artk diye korkuturdu beni. nanmazdm. yle eyler bulup sylerdi ki ld halde. Belki beni izliyor gene. Yerini deitirdi. Benimle ilgili deilsin diyerek zerdim onu. Hayr, bakmyor bana. Belki de dnyor. Birden konumaa balard. Btn bunlar ne zaman dnyorsun, diye sorardm ona. Ne zaman dndn bir trl gremiyorum. Hayr, gerekten lmedi; nk ben yaayamazdm lseydi. Bunu biliyordu. Bu kadar yaknmda olduunu bilmiyordum ama, sen bir yerde var olursan yaayabilirim ancak demitim. Nasl olursan ol, var olduunu bilmek bana yeter demitim. Bunu kavgadan ok nce sylemitim, ama atmamzn hibir eyi deitirmeyeceini biliyordu. Sonra, onu bir sre grmek istemediim halde, onun orada olduunu bildiim halde, tavan arasna bir trl kamadm halde onu dndm, onsuz yaayamayacam biliyordu. Sonra neden aramadm? Bir trl frsat olmad; her an onu dndm halde hep bir engel kt. Aada yeni sesler, yeni grltler duyduu iin inmedi bir sre herhalde. Oysa biliyordu. Aramzda, hibir yeni varln nemi yoktu; konumutuk btn bunlar. Ben de onun inmesini beklemi olmalym. Beni zmek iin inmediini dndm nceleri. Sonra neden aramadm? Bir trl frsat olmad ite... kamadm. Gelenler, gidenler, geim sknts, yemek, bulak, evin temizlii, onun bakm (ocuk gibiydi, kendisine bakmasn bilmiyordu), babamla annemin lm, bir eyler yapma tela, nmde hep yaplmas gereken ilerin ylmas. Orada, tavan arasnda olduunu unuttum sonunda (Onu unutmadm tabii.). Ne bileyim, daha mutsuz insanlar vard; onlarla uratm. Tavan arasnda bu kadar kalacan da dnemedim herhalde. Bir yolunu bulup gitmitir, diye dndm. Belki evde olmadm bir srada... evet, muhakkak byle dndm. Baka nasl dnebilirdim? Yaamam iin, onun her an var olmas gerekliydi. Baka trl hissetseydim, lmtm imdi. Ayrca, ka kere tavan arasna kmay iimden geirdim. Hele kendini ldrdn duysaydm, muhakkak kardm. Dargn olduumuza filn bakmazdm. Duydum mu yoksa? Bir keresinde yukarda bir grlt olmutu galiba; rzgr bir kapy arpt sanmtm. Fakat nasl olur? Onun tavan arasna kmasndan gnlerce sonra duymutum bu sesi. Ve ben gnlerce bir keye bzlp kalmtm. Hibir yere kmamtm. Ate etmiti demek. Yoksa kalbine ... Titreyerek eildi. Kalbine bakmalym. Elbisesinin sol yan rmt; elinin hafif bir dokunuuyla dald, iinden bir sr hamam bcei karak ortala yayld. Onun bakmyla ilgilenmedim, elbiselerini hi gzden geirmedim; belki de dikmediim bir skkten yemee baladlar hamam bcekleri onu. Delii byttler sonunda. Eliyle elbisenin altn yoklad. Neyse, i amarlarndan teye geememiler. Derisi, olduu gibi duruyor. Teni ok scak saylmaz, ama kalbi yerindedir herhalde. Korkarm gsnn sol yanna dokundu; ite orada, biliyorum. Baka trl yaayamazdm nk (nky cmlenin banda sylemeliydim; imdi kzacak. Evet, her an onun szlerini dnerek
209
yaadm, imdi acaba ne der diye dndm). Yalnz bu kadar rm, iyi. imdi onu nasl inandrabilirim btn bu sreyi onunla birlikte yaadma? Onu unutmu gibi yaarken onu dndme? Anlamaz, grne kaplr, anlamaz. Bakasna rastladm iin bu yeni ilikinin her eyi unutturduunu dnr. Oysa her eyi hatrlyorum; tavan arasna kt gn bu elbiseyi giydiini bile. El fenerini lnn zerinde dolatrd; rmcek alarnn gerisinde sisli bir grn var. Yalnz, alarn arasndan elimi, onun kalbine gtrdm yer biraz karanlk. Rya gibi bir resim. Birlikte hi resim ektirmemitik. Bir sr ey gibi bunu da yapamadk nedense; bir trl olmad. Bir kouma, durmadan bir eylerle urama... Neden kouyorduk, acelemiz neydi? Tavan arasna kt gne kadar, bir eyin arkasndan hep baka ey yaptk; hi durmadk, hi tekrarlamadk. Sonra kemde kaldm gnlerce; ne yedim, ne dndm. Sigara itim durmadan. Evi, yaanmaz bir duruma getirdim sonunda. Bir sava sonu kargaal sard her yan. Dzen iinde yaamay bir bakma sevdiim halde, dayanlmaz bir pislik ve pasakllk iinde rpndm. Belki de bylece kendimi cezalandrm oldum. Sokaa frlamak, ona gitmek iin, ldrc bir mitsizlie dmek istedim. Kimbilir? Belki de, kendim iin byle kt eyler dnmemi istersin diye sylyorum bunlar. Fakat senin leceini, kendini ldreceini hi dnmedim. Uzak bir yerde, hi olmazsa grnte sakin bir yaant iinde olacan hayal ettim senin. In altndan kamaa abalayan bir hamam bcei takld gzne, kendine geldi. El feneriyle izledi bcei: irkin yaratk, yukar kmaa alyordu alara taklarak. Bcein ayaklar, elbiseyi paralar diye korktu. Yllar gemiti, kk bir dokunua dayanamazd, kimbilir? te, boynundan yukar doru kyor, yananda biraz sendeledi: Sakal biraz uzam da ondan; zaten her gn tra olmay sevmezdi. Yanaktan yukar kan bcek, akaa doru gzden kayboldu. El fenerini oraya tutsam m? Hayr. Korktu; fakat yan karanlkta kurunun deliini grd. Titreyerek geri ekildii srada, ayn delikten kt hamam bcei: Bacaklarnn arasnda kk, przl bir para tayordu. Dehete kaplarak feneri deliin iine tuttu; nlar, kafatasnn i duvarlarnda yansd. Eyvah! Bcekler beynini yemilerdi, en yumuak tarafn. Belki de hamam bcei son paray tayordu. Kendini tutamad; Seni ok mu yalnz braktlar sevgilim? dedi. Aadan, baka bir deliin iinden sevgilisinin sesini duydu: Bir ey mi syledin canm? Elini tella kitap sandna soktu, Hi diye karlk verdi aceleyle. Kendi kendime konuuyordum.
yknn ncelenmesi Ouz Atay (1934-1977)n Unutulan balkl bu yks anlatmda bilin akm tekniinin kullanld bir metindir. Bu yzden okur, ykde anlatlanlarn hangisinin yknn gerek dnyasnda, hangisinin karakterin zihninde getiini ayrmakta zorlanr. Bu tr metinlerin en nemli zellii ise gemi anlatm katmanlarndan olumasdr. Yani yazarn dzenledii yknn kurmaca dnyas ile karakterin dncelerinin ak birbirine karr. Yazarn metinde trnak, parantez gibi noktalama iaretlerini kullanm olmas bu durumu deitirmez. rnek olarak ilk cmlede trnak iaretinden sonra diye bard delikten aa doru. cmlesinin kullanlmas yknn nc kii bak asndan anlatlaca izlenimi vermesine ramen hemen izleyen cmlede ben anlatc kipine dnr. yk boyunca bu geililik srer. Yazar bylece yaamann ok katmanl bir eylem olduu dncesini sezdirir.
Bilin akm: Kiinin aklndan geenlerin birinci kii azndan yanstlmasdr. nsann psikolojik dnyasn yanstmak iin gelitirilmi bir yntemdir. Akp giden dncelerde mantksal bir ba yoktur. Dilbilgisi kurallar da gzetilmez. Dnceler armlarla ortaya kar.
210
Metafor (Eretileme, stiare): Bir kavramn ad yerine benzerlik ilgisi bulunan baka bir kavramn adn kullanma.
ykde kurgulanan tavan aras metaforu bilinaltn iaret eder. yk kiisi bir trl unutamad intihar eden eski sevgilisiyle tavan arasnda eski eyalar kartrrken karlar. Bu aslnda belleimizde sakladmz anlarn ani bir ekilde karmza kdr. Zaman onlar tamamen ortadan kaldramaz. Hatta hayat, hatralarla birlikte ilerler. Bu bakmdan tavan aras metaforuyla verilmek istenen bilinalt, yaammzn grmezden geldiimiz dinamiklerini ierir. ykde, lm kiinin bedenindeki bceklerle simgelenen zaman, tavan arasndaki eyalar tketen bir olgudur.
YAZARIMIZI TANIYALIM: Ouz ATAY, Cumhuriyet Dnemi roman ve yk yazarlarndandr. 1934te neboluda dodu, 13 Aralk 1977de stanbulda ld. stanbul Teknik niversitesi naat Fakltesini (1957) bitirdi. stanbul Devlet Mhendislik ve Mimarlk Akademisi naat Blm retim yesi idi. TRT 1970 Sanat dlleri yarmasnda baar dl kazanan (ubat 1971) Tutunamayanlar roman, sonradan iki cilt olarak basld (1971-1972). Toplum kurallaryla atma durumunda, aydn kiilerin i dnyalarn arayan Ouz Atay, ikinci roman Tehlikeli Oyunlar (1973)dan sonra bir yk kitab kard: Korkuyu Beklerken (1975). Bunu gen yata len mekanik bilgini Prof. Dr. Mustafa nan (1911-1967)n hayat ve lk hikyesi Bir Bilim Adamnn Roman (1975) izledi. Oyunlarla Yaayanlar adl oyunu Devlet Tiyatrosunda oynand (1979/80).
SIRA SZDE
SIRA SZDE ncelediimiz metinler arasnda konuma dilinin en youn biimde kullanld eser hangisidir?
D SONU N E L M
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bu nitede Bat tarz ksa hikyenin ilk temsilcilerinden Samipaazde Sezanin S O R U Kediler hikyesi, Ahmet Haimin Dilenci adl ksa bir denemesi ile Sait Faik Abasyankn Halla ve Ouz Atayn Unutulan adl ykleri verilmi ve bu metinler zerindeK ksa incelemeler yaplmtr. D KAT Bu incelemeler srasnda Sezainin yer yer iirsel tasvirlerle rd bir btnlk tayan yksnn, anlatm zellikleri ve kompozisyon dncesini baaryla uygulamasSIRA SZDE bakmndan trn ilk baarl rneklerinden birini yazd, Ahmet Haimin ise iir alanndaki ustaln hem dil kullanmnda hem de mantk yrtmeleriyle nesir trnde de gsterdii grlmektedir. AMALARIMIZ Trk ykclnde bir dnm noktas oluturan Sait Faikin bu nitede okuduumuz yks, zellikle dilin dzgn kullanlmas ve insan sevgisini, almann deerini vurgulamas bakmndan dikkati ekmektedir. Modernist roman ve K T A P yk trnn lkemizdeki en nemli temsilcilerinden birisi olan Ouz Atayn yks ise i ie geen anlatm katmanlar ile rlmtr. Bylece hayat -yknn kurmaca dnyas-Oyk karakterinin zihninden geen dnceler birbirinden baTELEVZY N msz katmanlar olarak deil, gerekliin greceli olduu mesajn verecek biimde bir arada dzenlenmitir.
NTERNET
NTERNET
211
zet
A M A
Yeni Trk edebiyatnn ilk dnem rneklerinden Samipaazde Sezanin Kediler yksn zmleyebilmek. Yeni Trk edebiyatnn farkl dnemlerinden seilmi drt yazarn metinleri bize, Trk dzyazsndaki kronolojik gelimeyi gstermektedir. Bat tarz ksa ykcln ilk rneklerinden olan Samipaazadenin Kediler yks anlatnn derli toplu, belirli bir temay bir ereve ierisinde toplayan, geleneksel anlat trlerimizden farkl olarak anlatlacak eyi bir dzene sokan, ksacas kompozisyon fikrine sahip bir metindir. Dilenci adl denemesiyle Ahmet Haimi farkl bir ynyle tanyabilmek. Ahmet Haimin Dilenci adl denemesi ise basit bir olaya bile nasl farkl alardan baklabileceinin bir rneidir. Metin ayn zamanda air Ahmet Haimin hayal gcnn ve zeksnn dzyaz alannda ksa ve arpc metinlerle sergileyiinin gstergesidir. Sait Faik Abasyankn Halla yksn inceleyebilmek. Sait Faikin Halla adl yks yazarn yaama sevinci ve insanseverlik duygularn olduu kadar, temiz Trkesini de temsil etmektedir. Ouz Atayn modernist anlat tarznn bir rnei olan Unutulan balkl yksyle yeni Trk edebiyatnn gelime izgisini gsterebilmek. Ouz Atayn yks ise modernist anlat tarznn tipik rneklerinden birisini oluturmaktadr. Bilin akm teknii kullanlarak yazlan bu ykde yazar, ykde kurgulad anlatcnn aktarmlar ile yk kiisinin bilincinden geen dnceleri i ie vererek hayatn ok katmanl oluu dncesine gnderme yapm; metaforlarla yaamn ierisinde zaman, bellek (hafza) gibi kavramlar anlatmtr.
AM A
AM A
AM A
212
Kendimizi Snayalm
1. nite iindeki drt metin dikkate alndnda aadakilerden hangisi sylenemez? a. Sz konusu metinler yeni Trk edebiyatndaki dzyaznn geliimini gsterir. b. Zaman bakmndan yaknlatka eski yklerin deeri kaybolmutur. c. Yazarlar gzleme ynelmilerdir. d. Cumhuriyet Dnemindeki hemen hemen btn yazarlar bilin akm tekniini kullanmlardr. e. Dil giderek sadelemitir. 2. Kediler adl yknn slubuyla ilgili aadaki ifadelerden hahgisi dorudur? a. Realist-romantik slup ilevsel biimde bir arada kullanlmtr. b. Ben anlatcnn bak as kullanlmtr. c. Yazar-anlatc, yk kahramanna acmaktadr. d. Hayvan sevgisi alanmaktadr. e. Diyalog tekniine ok bavurulmutur. 3. Dilenci adl denemede yazar, dilenciye yardm etmeyi nasl nitelendirmektedir? a. Geleneksel bir alkanlk b. Gelecekte yoksul dmek korkusu ile grnmez glerden yardm istenmesi c. Dilencinin d grnne aldanlmas d. Yoksullara yardmn sosyal bir grev olmas e. Dilencinin tembellii 6. Samipaazade Sezaiden nce, ibret dersi vermek iin hikye anlatma yaklamnn temsilcisi aadakilerden hangisidir? a. Ahmet Mithat Efendi b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Ahmet Haim d. Sait Faik Abasyank e. Ouz Atay 7. Varlklarn, durularna, grnlerine, hareketlerine vb. zelliklerine ait ayrntlarn belirlenmesi; grlen eylerin resminin izilmesidir . Yukardaki parada sz edilen tamamlayc ge aadakilerden hangisidir? a. Tasvir b. Anlatm yntemi c. Tahlil d. Tanm e. Balam 8. Aadaki ifadelerden hangisi ironinin tanmdr? a. Dolayl ve alayl anlatmdr. b. Yaammzn grmezden geldiimiz dinamikleridir. c. Bir kavramn ad yerine benzerlik ilgisi bulunan baka bir kavramn adn kullanmadr. d. Dncelerin armlarla ortaya kmasdr. e. Yazarn metinde trnak, parantez gibi noktalama iaretlerini kullanmasdr? 9. Bir eserde bir kalp ifade ya da bir davrann sk sk yinelenmesine ne ad verilir? a. Leitmotif b. Benzetme c. Metafor d. roni e. Yineleme 10. Deneme tryle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bir eserde bir kalp ifade ya da bir davrann sk sk doal bir biimde yinelenmesidir. b. Bir kavramn ad yerine benzerlik ilgisi bulunan baka bir kavramn adn kullanlmasdr. c. Bilin akm teknii kullanlarak yazlan bir ykdr. d. Dncelerde mantksal bir ban olmad, dilbilgisi kurallarnn da gzetilmedii bir trdr. e. Yazarn kesinlemelere gitmeden, kendi kiisel grlerini, dncelerini bir konuma, syleme havas iinde iledii dzyaz trdr.
4. Aadakilerden hangisi Halla adl yknn leitmotiflerinden biridir? a. Deniz b. Eczahane c. Balklar d. Yal adamn mavi gzleri e. Yal adamn ocuklar 5. Ouz Atayn Unutulan adl yksnde bcek metaforu aadakilerden hangisinin gstergesidir? a. sevginin b. lm sevgilinin c. zamann d. yeni sevgilinin e. hatralarn
213
Okuma Paras
Tasvir eitleri ve Tasvir Uygulamalar Roman, hayat tanma ve tanmlama iddiasnda olan bir edeb trdr. Roman, bu grevi yerine getirirken, salt bir trn kendine zg imknlarndan yararlanmakla yetinmez. O; tarih, sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi dier dallardan yararlanmann yan sra, ait olduu edebiyat dnyasnn imknlarndan da yararlanr. Bu anlamda roman bir bileimdir: Aslnda roman gl klan da bu yndr. Roman, aysn okuma dairesinde bir roman olarak algland gibi, felsef bir eser yahut tarihsel ve psikolojik bir eser olarak da alglanabilir. Dier trlere kyasla kozmopolit bir yaps vardr romann. Nihayet romann okuyucu yelpazesini, dier trleri kskandracak kadar genileten taraf, biraz da burada yatmaktadr. Byle bir donanma sahip olan roman trnn, hayat ve dnyay tanmak ve tanmlamak iddiasnda olmas ve iddiay, dier trlere kyasla daha kolay bir ekilde hayata geirmesi doaldr. Anlatm yntemleri, romann hayat kucaklamas, tanyp tanmlamas iin nemli aralardr. Roman, bu aralardan yararlanarak hayat tanmak, tahlil ederek tanmlamak ister. Tasvir, bu balamda tanm ve tahlil ileminin tamamlatc bir unsurudur. (Dino: 1954) Tamamlayc bir unsurdur; nk, bir piyes iin dekor ne ise, bir roman iin de tasvir odur. Anlat iin byle bir arla ve neme sahip olan tasvirin, romanc tarafndan yerinde ve yeterince uygulanmas gerekir. Tasvirde abart, roman glendirmez; tam tersine zayflatr. nk abartl tasvir, okuyucunun ilgisini, bir anlamda resme deil, ereveye eker, onu edilgen klar; dolaysiyle okuyucu-eser btnlemesi beklenen dzeyde gereklemez. Bu nedenledir ki, bir romanc, tasvir yaparken u noktalara zellikle dikkat etmelidir: Tasvirin hem ruh durumlarn aydnlatmas, hem dikkati datmamas iin, evrenin olduu gibi deil de yalnz telkin edici unsurlarna indirilerek verilmesi, bu unsurlarn bileimi olan evre tasvirinin de ruh durumlaryla birlikte gelimesi gerekir. Eskiden romanclar romanlarna balarken, bir piyes dekoru tasvir eder gibi evreyi uzun boylu anlatrlar, o evreye bir daha dnmezlerdi. Romana balarken, kl krk yararcasna anlatlan evre, romann kiilerini ne kadar yakndan ilgilendirirse ilgilendirsin, daha onlar tanmadmz, tasvir edilen eylerin onlarn hayatnda oynayaca rol nceden anlayamadmz iin bizi ilgilendirmez. Halbuki bir ruh buhrann inceleyen romancnn zaman zaman durarak ksaca (,) bazen tek bir kelime ile mobilyeye, eyaya, pencereye, masaya ait bir noktay belirtmesi, bir kiinin i portresini aydnlatmas bakmndan son derece nemlidir (Yetkin, A.g.e., s. 135). Tasvir, z itibariyle sadece izme, somutlatrma (tecessm ettirme) deildir. Ayn zamanda bir anlatm biimidir. Bir romanc tasvir yaparken, hem anlat dnyasn ssleme (d dnyaya benzetme) amacn tar, hem de okuyucuya bir eyler anlatmak, aklamak ister. Bir hedef de okuyucuyu etkilemektir. Yazar; metin iinde yer verdii kii, zaman, olay ve evreye dnk tasvirlerle okuyucuyu etkilemenin, onu metnin dnyasna ekmenin yollarn arar. Bu balamda tasvir sanat iki ekilde yaplr: 1. Nesnel ( objektif = realist ) tasvir, 2. znel (sbjektif = romantik ) tasvir. Bahis konusu olan ey, olduu gibi (gerek grnmyle) tasvir ediliyorsa, bu tasvire, nesnel tasvir (gereki) tasvir denir. Buna karlk tasvir edilen eyi yazar, kendi duygularna veya mizacna gre deitiriyorsa, bu tasvire de znel (sbjektif) tasvir denir (Kavcar, 1999: s. 45). rneklemek gerekirse, aada aktardmz tasvir rnei, grleni olduu gibi (gerek grnmyle) yanstan uygulamalardandr: Bu oda bir eski zaman odasyd. Pencerelerin nnde boy minderleri, iki yan erkn minderleri, kelerde ayrca ince pamuk minderler, ifte yan yastklar, onlarn stnde ayrca ince pamuk bir yastk... Gece, koyu fes rengi gibi grnen bir kumala denmiti; yan perdeleri ipekli idi ve yastklarn zerinde katlanyordu. Yalnz kadnlarn oturduklar yerlere mahsus bir topluluk, bir temizlik, tarif olunamaz bir hl hissolunuyordu (Esendal, Miras, 1988: s. 60). Buna karlk aadaki tasvir rnei ise, znel (sbjektif) bir nitelik tamaktadr: Tanyeri d yacakt. Deniz stlimand, apakt. Kreklerin prtsndan baka ses yoktu. Martlar daha uyanmamt. Gn domadan nceleri, dnya dmdzken, deniz ite byle sonsuz bir akla keser. Poyraz Musa dn akamdan bu yana hemen hemen hi soluklanmadan, ince, telsz bir uyumla krek ekiyordu. Kimi zaman belli belirsiz bir yel esiyor, sonra yitiveriyordu. Delikanlnn ter kokusuna kreklerden gelen deniz kokusu karyordu. Yorulmutu ya aldrmyordu. Denizin apak kesildiini grnce avularnn acdn, yorgunluunu, her eyi unuttu. Seher yeliyle birlikte iine, onu alp uuran bir sevin geldi oturdu. Akamdan beri sanki krek ekmiyormuasna birden canland, kreklere asld, altndaki kayk uuyordu. Deniz daha stbeyazd. Kayk, krekler, gkyz, yldzlar da apakt. Poyraz Musa da tepeden trnaa apakt. Kar dalarn ard aydnlannca deniz menevilendi. Denizin stnde ok mor, ok turuncu, ok yeil, ok krmz klar kaynamaya balad. Poyraz Musa, ban kaldrp karya baknca az ilerdeki aday grd, hzn
214

kesti, kay durdurdu, ayaa kalkt, kollarn at, derin bir soluk ald, kayk saa sola hafiften sallanyordu. Bir tanskla kar karyayd. Ada pespembe bir a batmt. Pembe k denize yansm inceden dalgalanyordu. Poyraz Musa, gnn ucu gzknceye kadar olduu yerde, kaykla birlikte sallanarak orada yle, kendinden gemi durdu kald. nce denizin akl kayd gitti, bir anda gzden silindi. Ardndan denize yansm eftali ieklerinin pembesi birden utu gitti adann stne kondu. Yldzlar parlad snd. Bir balk, neredeyse bir ocuk boyu, denizden frlad, havada akarak, elik mavisi, elik yeili, elik moru, elik krmzs klarn fkrtarak, geri dt. Balklar, bykl kkl arka arkaya denizden frlyor, klarn havada brakarak denize geri dyorlard. Denizin st bir ocuk boyu pul pul oldu (Yaar Keml, Frat Suyu Kan Akyor Baksana, 1998: s.7-8). ..... Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2001, s. 206-210. Sra Sizde 1 Samipaazade Sezainin Kediler balkl yks yazarn ilk basks 1891de yaplan Kk eyler adl kitabndan alnmtr. Sra Sizde 2 ncelediimiz metinler arasnda konuma dilinin en youn biimde kullanld eser nl yazarmz Sait Faikin Halla adl yksdr.
Abasyank, S. F. (1950). Mahalle Kahvesi, Varlk Yaynlar, stanbul. Akyz, Kenan (1979). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Yaynlar, Ankara. Atay, O., (1987), Korkuyu Beklerken, letiim Yaynlar, stanbul. Haim, A. (2004). Btn eserleri 2, Bize Gre-kdamdaki Dier Yazlar, Dergh Yaynlar, stanbul. Kerman, Z. (1981). Sami Paazde Sezanin HikyeHatra-Mektup ve Edeb Makaleleri, . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Tekin, M. Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2001.

1. b 2. a 3. b 4. d Yantnz yanlsa Giri ve Sonu blmlerini yeniden okuyunuz. S. Sezainin Kediler Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. A. Haimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. S. F. Abasyankn Halla Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. O. Atayn Unutulan Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. S. Sezainin Kediler Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. S. Sezainin Kediler Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. S. Sezainin Kediler Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. S. F. Abasyankn Halla Adl yks ve yknn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz. A. Haimin Dilenci Adl Denemesi ve Yaznn zmlenmesi blmlerini yeniden okuyunuz.
5. c 6. a 7. a 8. a 9. a
10. e
Dizin
215
Dizin A
Ahenk 111, 114-122, 166, 169, 173, 177, 178, 185, 189, 190 Almlama 126, 135, 136, 141 Anlatmclk 126, 133, 134, 141 Arketip 126, 133, 141
F
Fenomenolojik Kuram, Yorum Bilgisi ve Almlama Estetii 126 Fransz htilli 38, 40, 41, 49, 50
B
Balad 102, 103, 107 Bat Edebiyat 22, 24, 27, 29, 34 Biim 89-91, 98, 100, 107 Biim ve erik 150, 151, 153, 156, 157 Biimcilik 126, 137, 139, 140, 141
G
Gazete 38, 39, 41, 47-50 Gelenek 22, 23, 25, 26, 30-32 Grc Usulyle Evlenme 70, 78, 84
H
Halk Edebiyat 22-24, 33, 34 Hayal ve Gerek 70, 84 Hikye ve Roman 54, 60, 61
apraz Kafiyeli Nazm ekilleri 94, 95 eviri 38, 41, 46-50 eviri (Tercme) 22 zmleme 166, 167, 169, 171, 173, 175, 177, 179, 181, 183, 185, 187, 189-191, 193
ambos 104 kilik 70-72, 84 lkrnek 166, 171, 177 mge 166, 170, 171, 174-177, 181, 187, 190 nce Hastalk 70, 82-84 nceleme 194 Islahat Ferman 38, 42, 49 zlek 166, 168, 174, 179, 186 zlenimcilik 126
D
Deneme 194, 195, 200, 201, 211 Devlet Byklerini vme 70, 73, 74, 84 Devlet Byklerini Yerme 70, 74 Dil 166, 171-174, 176, 178, 184, 187-190 Din Temalar 70, 75 Dnce 166-169, 171, 172, 174, 175, 179-182, 184, 186 Duygu 166-169, 171, 172, 174-177, 179-181, 183, 184, 187, 189, 190 Duygusal Etki Kuram 126, 135, 136, 139, 141 Dz Kafiyeli Nazm ekilleri 92
K
Kafiye 110-112, 115-122, 166, 171, 173, 178, 184, 185, 189 Kahramanlk 70, 73, 84 Konaklar 38, 39, 45, 49 Konu 166, 168, 170-172, 174, 175, 177, 179, 182, 185-188 Kuram 126-141
E
Edeb Deimelerin Sosyal ve Kltrel Temelleri 2 Edeb Metin 148, 150, 152, 153, 159 Edebiyat 2-18 Edebiyat Bilimi 2-4 Edebiyat Sanat 2, 3 Edebiyat Teorisi ve Eletirisi 54, 64 Edebiyat ve Dnce Hareketleri 22 Edebiyatta Kaynak 22 Eitim 70, 80, 81, 84 Eitim ve retim 38, 39, 43, 49, 50 Elilikler 38-40, 49, 50 Eletiri 151-153, 159 Encmen-i uar 54, 58, 59 Esaretten Hrriyete 70, 84
L
Lle Devri 38-40, 46, 49, 50
M
Metin 148-159, 166-169, 171, 173, 175-177, 179, 181, 183, 185-187, 189, 191, 193 Metin zmleme 148, 149, 151-159 Metin erhi 151, 152 Metinleraras 126, 140, 141 Metinleraras likiler 166, 177 Msra 88-91, 93-100, 102-109
216
N
Nazm ekli 88-90, 92-100, 102-107, 166, 171, 178, 184, 189 Nesir (Dzyaz) 54, 55, 59
slp 166, 171, 172, 174, 178, 179, 184, 189, 190
O-
Olay 166, 168-170, 175, 180, 186 Ottava Rima 98, 107 yk (Hikye) 194, 195
V
Varlk 166, 168, 172, 175, 181, 182, 187 Vatan 70, 73, 79, 81, 82, 84 Vezin 110-122, 166, 173, 178, 185, 189 Vilanel 93, 107
P
Pantun 96 Psikolojik Eletiri 134, 141 Rima Plat 88, 98 Ritim 111, 116, 117 Rondel 97, 98 Rondo 102
Y
Yanstma 126 Yapsalclk, Post-Yapsalclk 126, 137 Yeni Eletiri 126, 139-141 Yeni Trk Edebiyat 194-196, 199, 211
S-
Serbest Nazm ekli 91, 105, 107 Simge 166, 170, 175, 176, 181-183, 187-190 Sone 94, 99, 100, 107 iir 54, 56-59, 65, 66, 166-175, 177-181, 183-187, 189-191, 193
T
Tanzimat Ferman 38, 39, 41, 42, 49 Tarih 70, 75, 78, 81, 82, 84 Tema 70, 71, 73-75, 77, 78, 80, 82-84 Temalarn Dnm 70, 84 Terner 94, 107 Terza Rima 94, 107 Tiyatro 54, 59, 62-65 Triyole 99, 107 Trk Edebiyatnn Dnemleri 2, 7, 18 Trkiyede Batllama 2, 9

Yeni Türk Edebiyatına Giriş

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni Türk Edebiyatına Giriş

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

YEN TRK EDEBYATINA GR

Editr Yrd.Do.Dr. Zeliha GNE

Yeni Trk Edebiyatna Giri

Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat....................

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar........................... 22

Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar ........................................ 38

Yeni Trk Edebiyatnda Trler .............................................. 54

Yeni Trk Edebiyatnda Temalar......................... ................. 70

Yeni Trk Edebiyatnda Nazm ekilleri............................... 88

Yeni Trk iirinde Ses ve henk geleri ............................. 110

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Edebiyat ve Eletiri Kuramlar .................................................................... 126

Metin zmleme................................................................... 148

160 161 163 164

Metin zmleme rnekleri: iir ......................................... 166

Metin zmleme rnekleri: Dzyaz ................................. 194

211 212 213 214 214 214

Dizin ...................................................................................... 215

YEN TRK EDEBYATINA GR

Yeni Trk Edebiyatna Giri

Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Yeni Trk Edebiyatna Giri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

EDEB DEMELERN NEDENLER VE SONULARI

Yeni Trk Edebiyatna Giri

EdebiyattakiSIRA SZDE etkileyen balca etkenler nelerdir? deiimleri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Trk Edebiyatnn Dnemleri

Yeni Trk Edebiyatna Giri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

YEN TRK EDEBYATI

Yeni Trk Edebiyatn Hazrlayan Sosyal-Tarihsel-Kltrel Zemin AMALARIMIZ

Yeni Trk Edebiyatna Giri

Trkiyede ilk nfus saym 1831de yapld.

1821de Tercme Odas kuruldu.

lk gazete olan Takvim-i Vekyi 1831de karlmtr.

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

1840ta karlan Ceride-i Havadis yar resm bir gazetedir.

Yeni Trk Edebiyatna Giri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Yeni Trk Edebiyatna Giri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Taauk- Talatve N E L M D Fitnat, edebiyatmzda Trke yazlm ilk romandr.

Yeni Trk Edebiyatna Giri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Yeni Trk Edebiyatna Giri

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

Yeni Trk Edebiyatna Giri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Edebiyat, Trk Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat

YEN TRK EDEBYATINA GR

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar

Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar

Yeni Trk Edebiyatna Giri

SIRA SZDE Yeni Trk edebiyatnn oluumunda hangi kaynaklardan yararlanlmtr?

DVAN EDEBYATI: KAI VE BALANI

2. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar

Yeni Trk Edebiyatna Giri

2. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar

BATI EDEBYATI: YEN BR DNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI

Yeni Trk Edebiyatna Giri

2. nite - Yeni Trk Edebiyatn Besleyen Kaynaklar