T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1976 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1053

OSMANLI TRKESNE GR

Yazar Prof.Dr. Mertol TULUM

Editr Prof.Dr. Abdlkadir GRER

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. F. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Osmanl Trkesine Giri

ISBN 978-975-06-0665-6

4. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet baslmtr. ESKEHR, Aralk 2011

indekiler
Sunu ............................................................................................................ xi

1. NTE

Osmanl Trkesi Alfabesi......................................................

OSMANLI TRKES..................................................................................... Halk Dili......................................................................................................... Edebiyat Dili .................................................................................................. YAZI VE YAZIM ............................................................................................ OSMANLI TRKES ALFABES................................................................... Bitien ve Bitimeyen Harfler....................................................................... Harflerde ekilce Benzerlikler ...................................................................... Harflerin Bitime Biimleri ........................................................................... El Yazsnda Bitimeyle lgili zel Durumlar .............................................. Osmanl Alfabesi aretlerinin Latin Alfabesindeki Karlklar................... Yardmc aretler .......................................................................................... Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazllar .......................................... nllerin Yazl ..................................................................................... nszlerin Yazl................................................................................... Osmanl Alfabesi zerine Ksa Deerlendirme ........................................... YAZI TRLER ............................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

2
3 4 6 7 8 9 10 10 12 14 17 18 18 23 25 26 29 31 34 35 36 37

2. NTE

Alfabe aretlerinin Ses Deerleri.......................................... 38

GR .............................................................................................................. TRKENN NL SESLER......................................................................... Niteliklerine Gre nller ........................................................................... nllerde Nicelik ......................................................................................... ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NLLER .................. Arapann nlleri ve Yazllar.................................................................. 1. a nls ve Yazl ............................................................................ 2. i nls ve Yazl............................................................................. 3. u nls ve Yazl............................................................................ Farsann nlleri ve Yazllar................................................................... 1. a nls ve Yazl ............................................................................ 2. i nls ve Yazl............................................................................. 3. u nls ve Yazl............................................................................ Osmanl Trkesinin nlleri zerine Deerlendirme .............................. TRKENN NSZ SESLER ...................................................................... Niteliklerine Gre nszler .......................................................................... ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NSZLER ................ Arapaya zg nszler ve Ses Deerleri.................................................. Farsaya zg nszler ve Ses Deerleri................................................... iii 39 39 40 40 41 41 42 47 49 51 52 54 56 57 61 61 62 63 67

Osmanl Trkesinin nszleri zerine Deerlendirme ............................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

69 73 75 78 78 79

3. NTE

Yazm ........................................................................................ 80
GR .............................................................................................................. OSMANLI TRKES YAZIMININ BALICA ZELLKLER ........................ ARAPA VE FARSA KELMELERN YAZIMINDA YAPILAN DEKLKLER ............................................................................................. TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE NLLER VE NSZLERN YAZILII......................................................................................................... nller ........................................................................................................... I. Tek nsz Sesten baret Ekler ....................................................... II. Tek nl Sesten baret Ekler ......................................................... III. Ba nsz, Ak Tek Hece Yapsndaki Ekler ............................. IV. Ba ve Sonu nl, ki ve Heceli Ekler ................................... V. Ba nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler........................................ VI. Ba nl, Sonu nsz Tek Heceli Ekler...................................... VII. Ba nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler........................................ VIII. Ba ve Sonu nsz Tek Heceli Ekler........................................... IX. Ba nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler .......................... nszler ......................................................................................................... Yazmn Gelime Srecinde Grlen Deimeler................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 81 82 82 87 88 90 93 94 98 99 101 104 107 114 116 120 121 123 126 127 128

4. NTE

eviriyaz .................................................................................. 130

GR .............................................................................................................. EVRYAZI NEDR?...................................................................................... Dil, Sesler ve Yaz ......................................................................................... Dilde Deiim Karsnda Yaz ..................................................................... Alfabe ile Ses Sisteminin likisi ................................................................... Ses Sistemini Belirlemenin Kaynaklar......................................................... EVRYAZI ALFABES ................................................................................. eviriyazl Metinler....................................................................................... KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE ALFABES ........................... eviriyaz Sistemimiz..................................................................................... eviriyaz Alfabemiz...................................................................................... ETL EVRYAZI ALFABELER............................................................... Bu Alfabenin Uyguland Bir Metin rnei ............................................... EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA .............................. zet................................................................................................................ iv 131 131 132 132 133 134 136 138 144 144 148 153 156 158 160

Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

163 166 167 167 168

5. NTE

Kelime ....................................................................................... 170

GR .............................................................................................................. TRKENN HECELER ................................................................................ Ak ve Kapal Heceler ................................................................................. Hecede Kurucu Ses....................................................................................... ALINTI KELMELERN HECELER ................................................................. Dzensiz Hecelerin Trkeletirilmesi......................................................... TRKEDE HECELERN SIRALANI KURALI.............................................. TRKENN KELMELER............................................................................. 1. Yap Bakmndan z Trke Kelime..................................................... Kk........................................................................................................... Yapm Eki ................................................................................................ ekim Eki ................................................................................................ 2. Trke Kelimelerde nllenme Dzeni.................................................. 3. Trke Kelimelerde nsz Sistemi .......................................................... Osmanl Trkesinde Uyumlar zerine Deerlendirme............................. ALINTI KELMELER ....................................................................................... Arapa Kelimeler........................................................................................... Osmanl Trkesinde Arapa Kelimeler ................................................ Arapa Kelimelerin Seslendirilmesi........................................................ Arapa Kelimelerde Hece Sonu nszleri ............................................ Arapa Kelimelerde nsz Benzemesi ................................................ Dzensiz Hecelerde nl Tremesi ...................................................... Arapa Kelimelerde Hece Yaps ve Says............................................ Arapa Kelimelerin Eklerle ve Birletirme Yoluyla Uzatlmas ............ Arapa Kelimelerin Kalplar .................................................................. Farsa Kelimeler ............................................................................................ Osmanl Trkesinde Farsa Kelimeler ................................................. Farsa Kelimelerin Seslendirilmesi ......................................................... Farsa Kelimelerde Hece Yaps ve Says............................................. Farsa Kelimelerin Eklerle ve Birletirme Yoluyla Uzatlmas.............. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 171 173 174 175 176 176 179 181 181 181 182 183 183 185 190 191 191 195 195 202 203 204 204 205 207 210 211 212 212 213 214 217 220 221 222 224

6. NTE

Kelime Snflar I: Adlar........................................................... 226

GR .............................................................................................................. 227 ADLAR............................................................................................................ 228 ADLARIN ETLER ..................................................................................... 228 v

ADLARDA CNSYET (KEYFYET) ............................................................... Erillik ve Diillik ............................................................................................ Arapa Eril ve Diil Adlar ............................................................................. ADLARDA SAYI (KEMYET)......................................................................... Teklik-okluk ................................................................................................ Arapa Kelimelerde Say (Kemiyet) ............................................................. Farsa Kelimelerde Say ................................................................................ ADLARDA EKM.......................................................................................... TRKE TREM ADLAR ........................................................................... simlerden ve Fiillerden Tremi Adlar ....................................................... ARAPA ADLAR ............................................................................................ Yaplarna Gre Arapa Adlar ...................................................................... ARAPA TREM ADLAR ........................................................................... FARSA ADLAR............................................................................................. Yaplarna Gre Farsa Adlar ....................................................................... FARSA TREM ADLAR ............................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

229 229 230 233 233 236 238 238 240 240 248 249 249 255 257 257 262 265 268 268 270

7. NTE

Kelime Snflar II: Sfatlar....................................................... 272

GR .............................................................................................................. SIFATLAR ....................................................................................................... SIFATLARIN ETLER................................................................................. I. Niteleme Sfatlar........................................................................................ 1. Karlatrma Sfatlar........................................................................... 2. Berkitme Sfatlar................................................................................. 3. Kltme Sfatlar ................................................................................ II. Belirtme Sfatlar ....................................................................................... 1. Gsterme Sfatlar................................................................................ 2. Soru Sfatlar ........................................................................................ 3. Belirsiz Sfatlar..................................................................................... 4. Say Sfatlar ......................................................................................... Yaplarna Gre Sfatlar................................................................................. OSMANLI TRKESNDE TREM SIFATLAR .......................................... simden Sfat Yapanlar: ................................................................................. Fiilden Sfat Yapanlar.................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 273 273 274 274 275 277 279 280 281 281 281 282 283 283 283 287 292 293 296 296 297

8. NTE

Kelime Snflar III: Zamirler ve Zarflar ................................ 298

GR .............................................................................................................. 299 ZAMRLER ...................................................................................................... 299 vi

ZAMRLERN ETLER ............................................................................... Kii Zamirleri ................................................................................................. Kii Zamirlerinin ekimi ......................................................................... Dnllk Zamirleri .................................................................................... Gsterme Zamirleri ....................................................................................... Gsterme Zamirlerinin ekimi ..................................................................... SORU ZAMRLER.......................................................................................... Belirsiz Zamirler ............................................................................................ linti Zamirleri................................................................................................ ZARFLAR ........................................................................................................ ZARFLARIN ETLER ................................................................................. Nitelik (Hl, Tarz, Tavr) Bildiren Zarflar .................................................... Nicelik (Azlk okluk, Miktar) Bildiren Zarflar ........................................... Yer, Yn Zarflar ........................................................................................... Zaman Zarflar ............................................................................................... Soru Zarflar ................................................................................................... Olumlu Karlk, Benimseme, Beenme ve Onaylama Bildiren Zarflar .... Olumsuz Karlk, Benimsememe, Beenmeme, Onaylamama Bildiren Zarflar .............................................................................................. Gsterme Zarflar .......................................................................................... Say, l, Sklk, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar ............................. Sra Bildiren Zarflar ....................................................................................... Younluk Derecesi, okluk ve stnlk Bildiren Zarflar.......................... Derecelenme Bildiren Zarflar ....................................................................... yi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar ................................................. Yreklendirme, Kkrtma Zarflar................................................................ Sakndrma, Uyarma Zarflar......................................................................... Korkutma, Gz Da Verme Zarflar............................................................ Beenme, Alklama Zarflar......................................................................... Selmlama, Uurlama Zarflar ...................................................................... Dilek, stek, Yalvarma Zarflar ..................................................................... Lnetleme, Beddua Zarflar .......................................................................... phe, Tereddt, htimal Bildiren Zarflar.................................................... Benzerlik Bildiren Zarflar ............................................................................. Birliktelik Bildiren Zarflar ............................................................................. Ayrlk Bildiren Zarflar .................................................................................. Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar ............................................................ And Verme Zarflar ....................................................................................... stem Dlk, Kendiliinden Olu Bildiren Zarflar...................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

300 300 301 302 302 303 303 304 305 307 307 309 313 315 317 322 322 323 323 324 324 325 325 326 326 326 327 327 327 328 328 329 329 330 330 330 331 331 332 334 337 337 339

9. NTE

Fiiller ......................................................................................... 340

GR .............................................................................................................. 341 FLLER ........................................................................................................... 341 vii

Fiillerde Anlam .............................................................................................. Kullanlarna Gre Fiiller....................................................................... Fiillerde at................................................................................................... at Eklerinin Yazl .............................................................................. EKMSZ FLLER......................................................................................... Adfiiller .......................................................................................................... Sfatfiiller ........................................................................................................ Zarffiller ......................................................................................................... EKML FLLER ........................................................................................... Eklerin Sras............................................................................................ Fiillerde Zaman ....................................................................................... Fiillerde Kii............................................................................................. sim Fiili ve ekimi ................................................................................. rnek ekimler....................................................................................... 1. Geni Zaman ............................................................................................. 2. Srekli imdiki Zaman.............................................................................. 3. Gemi Zaman .......................................................................................... 4. Dolayl Gemi Zaman ............................................................................. 5.1. Gelecek Zaman ...................................................................................... 5.2. Gelecek Zaman ...................................................................................... 6.1. Kesin Gereklik........................................................................................ 6.2. Salt Gereklik ........................................................................................... 6.3. Niyetli Gereklik ...................................................................................... 7.1. stek ........................................................................................................ 7.2. stek ........................................................................................................ 8. Dilek-art ................................................................................................... 9. Emir............................................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

342 344 345 345 347 348 350 351 358 358 359 359 362 372 373 375 378 380 382 383 385 387 388 389 390 391 392 393 394 397 397 399

10. NTE

Kelime Snflar V: Taklar, Balamlar ve nlemler ............ 400

GR .............................................................................................................. TAKILAR ........................................................................................................ Adlar Yaln Durumda, Birtakm Zamirleri se lgi Durumunda steyen Taklar ............................................................................................... Ynelme Durumunda Ad steyenler ............................................................ Ayrlma Durumunda Ad steyenler .............................................................. Belirsiz Ad Takmlarnn Balca Yer Yn, Bilelik, Birliktelik, Grelik Durumu Ekleri Almasyla Biimlenen Taklar ............................................. Arapa ve Farsa n Taklar ........................................................................ Arapa n Taklar................................................................................... Farsa n Taklar.................................................................................... BALAMLAR.................................................................................................. Trke Asll Balamlar................................................................................. Yabanc Asll Balamlar ............................................................................... viii 401 401 402 405 406 407 409 409 414 417 417 419

NLEMLER..................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

424 433 435 438 438 440

11. NTE

Adtakmlar ve Sfattakmlar ................................................. 442

GR .............................................................................................................. ADTAKIMLARI............................................................................................... Trke Adtakm............................................................................................ Belirli Adtakm........................................................................................ Belirsiz Adtakm ..................................................................................... Adtakmnn yeleri Arasnda Sra Deiiklii ...................................... Adtakmnn ki yesinin Birbirinden Uzak Dmesi........................... Adtakmlarnn ekimi ............................................................................ Adtakmnn Zincirlenmesi...................................................................... Arapa Adtakm............................................................................................ Yazl ve Okunuu ................................................................................ Farsa Adtakm ............................................................................................. Yazl ve Okunuu ................................................................................ FARSA ADTAKIMININ TRLER ................................................................ Farsa Adtakmnda Sra Deiiklii....................................................... yelerin Uzak Dmesi .......................................................................... Farsa Adtakmlarnn ekimi................................................................. Adtakmnn Zincirlenmesi...................................................................... SIFATTAKIMI ................................................................................................. Trke Sfattakm.......................................................................................... Sfattakmlarnn ekimi .......................................................................... Sfattakmnda Zincirlenme ..................................................................... Arapa Sfattakm.......................................................................................... Yazl ve Okunuu ................................................................................ Uyuma .................................................................................................... Farsa Sfattakm........................................................................................... Nitelike Uyuma .................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 443 444 444 446 447 449 450 450 451 452 452 455 455 459 461 461 462 463 464 464 465 466 468 468 468 469 470 473 474 477 477 478

Metinler
Metinler .......................................................................................................... Yavrumun Elifbs (lk Okuma Kitab) ........................................................ Elifb Harfleri (Matbu) .................................................................................. Elifba Harfleri (Elyazs) ................................................................................ Kk Gemi................................................................................................... Tahtadaki ivinin Yerleri .............................................................................. ix 480 481 541 542 543 544

Bir Damla Suyun Hikyesi............................................................................ Son Bahar ...................................................................................................... Fndk Kurdu ................................................................................................. Kapat Gzn Nine nin Hikyesi ............................................................. Rzgr ............................................................................................................ Son Bahar ...................................................................................................... Arab ve Fars Kelimelere Ahengin Tesiri.................................................... Kelebek .......................................................................................................... Anadolu Kadn.............................................................................................. Kayk ........................................................................................................... Mektup ........................................................................................................... Sadk Kpek .................................................................................................. Yeni Devir Simlar ....................................................................................... Ezik Palamut .................................................................................................. Mensur iirler................................................................................................. Doktorun Katr ............................................................................................. alkan.......................................................................................................... Tiryaki Szleri................................................................................................ hsn- At......................................................................................................

546 547 548 550 554 555 556 561 562 564 565 567 570 573 574 575 577 578 580

Osmanl Trkesi, Bat Trkesi ve Bat Ouzcas da denilen Trkiye Trkesi'nin ikinci dnemine verilen addr. Bu dnem XVI.-XIX. yz yllar, demek ki drt yz yllk bir zaman dilimini kapsar. Gnlk dilden olduka uzaklaarak iki ynde gelimi olan bu dnem yaz dilinin en belirgin izgileri, kelime daarcnn Arapa ve Farsadan alnm saysz denilecek lde kelimeyle ykl olmas, Trkenin sz dizimi kuralna aykr yapdaki Farsa adtakm ve sfattakmlarnn ilek olarak kullanlmas ve Trke kurall rneklere uymayan cmlelere olduka geni yer verilmesidir. Dilimizin bu tarih dneminde eitli alanlarda pek ok bilim kitab yazlm, iir ve dz yaz trlerinde saysz edebiyat eseri var edilmi, devletin btn i ve ilemleri belgelendirilerek byk bir ariv meydana getirilmitir. Dil, tarih, edebiyat, sanat, kltr, hukuk ve iktisat tarihi alanlarndaki aratrmalar bu yazl rnlerin incelenmesine dayanr. Bu yzden niversitelerimizin Trk dili ve edebiyat ile tarih bata olmak zere eitli blmlerinde bu dnem yaz dili Osmanlca ya da Osmanl Trkesi ad altnda retilmekte, bu yzyllara ait metinlerin okunup anlalabilmesi amacyla rencilere gerekli donanm kazandrlmaktadr. Trkenin grameri zerinde yerli almalar Tanzimat'tan sonra balam, okul programlarna Trke retiminin konmasndan sonra Latin harflerinin kabulne (1928) kadar ok sayda okul kitab yazlmtr. Bunlarn ortak yan, konularn seiminde, ilenmesinde ve yaplan snflamalarda daha ok Arap gramerciliinin, baka deyile Arapann gramerinin rnek alnm olmasdr. Daha sonra Franszca iin yazlm gramerlerin de bir lde rneklik ettii btn bu denemelerin baka bir ortak yan, kendi alarnn yaz dilinin tasvirine dayanan almalar olmalar, tarih derinliklerinin bulunmamasdr. Harf devriminden sonra da pek ok gramer yazlmtr. Bunlarn da hemen hemen hepsi dilimizin son dnemini, baka bir deyile yaayan dili temel alan almalardr. Trkiye Trkesinin zellikle XVII. ve XVIII. yz yllarda nemli deimelere uram ve gelimeler gstermi olduu nceki dnemi ise; ses, biim ve dizim bakmlarndan tad zgelik ve ayrkslklarn ortaya koyan bamsz bir aratrma ve almann konusu olmamtr. Son 60 yl iinde niversitelerdeki Osmanlca dersleri iin yazlan kitaplar da, dilimizin bu dnemini bir tarih dnem olarak ele almak dncesine uzak kalm, daha ok eski alfabenin ve yaznn tantlmasna, Arapa ve Farsadan alnm kelimeler ile kimi gramer biimlerinin aklanmasna arlk veren bir anlayla hazrlanmtr. En son baslan ve bugn Osmanlca retiminde kullanlmakta olan kitaplarda da balca konular alfabe, yazm (=iml), Arapa ve Farsann kelimelerinin ve kimi kelime beklerinin yaplar ile ilgili gramer kurallardr. te yandan bu kitaplarda kullanlan gramer terimlerinin ou ya Tanzimat sonrasnda yazlan gramerlerden olduu gibi aktarlm ya da, rencinin renmesi gerekli saylarak, kullanlan yeni terimlerin yannda bunlar parantezler iinde verilmitir. Akas bu kitaplarn hi birinde dilimizi z ehresiyle grmek; onu kendi sesleri, ses dzenleri ve portresini oluturan izgileriyle tanmak mmkn deildir. Osmanl Trkesi dersleri iin hazrlanan kitap, bu tarih dil dnemini farkl bir bak asyla ele almaktadr. Dayandmz esas, dilimizin bu dnemini tasvir ederken z yapsn biimlendiren ayrks yanlar yanstmak, nemli bir deime srecinde izlenebilen gelimeleri ve bakalklar, XVI.-XIX. yz yllardaki ortak konuma dili ile kitap dili (=okuma dili) arasndaki ayrlklar gstermek, bunun sebepxi

Sunu

lerini aklamak, bylece onu gerek ehresiyle sunmaktr. Bylesi bir tasvir Arap harfli metinlere dayanlarak yaplamazd; bu yzden yararlandmz kaynaklar XVII. yz yldan balayarak Avrupal dil bilimciler tarafndan yazlm gramerler olmutur. niteler iinde anlacak olan bu Trke gramer yazarlar dilimizin bu tarih dnemini hem konuulan dil, hem de yaz dili (=edebiyat dili) seviyelerinde olduka ayrntl olarak tanmamz salayan gvenilir veriler sunmaktadr. Bu kitap 2 cilt olarak tasarlanm olan Osmanl Trkesi gramerinin 1. cildi olup, ses bilgisi ve yap bilgisi ile ilgili belirli konular iine almaktadr. Grlecei gibi, tutulan yol, bir gramerde yer almas beklenen btn konular yerine bu dnemin ayrks yanlarn gstermek iin yalnzca ele alnmas gerekli bulunan konularla snrl kalmak, ele alnan konularn ayrnts bakmndan da benzer bir tutum sergilemek olmutur. te yandan bu kitabn bir bilimsel aratrma kitab deil, bir ders kitab olduu gzden uzak tutulmam, bu yzden her konu ya da kural ile ilgili ok sayda rnek verilmitir. rnekler zenle seilmi, her nitede deien sayda olmak zere verilen bu rneklerin arasna bugn kullanlmayan kelimeler serpitirilmi, bunlarn anlamlar trnak iine konmak suretiyle de bir sz daarcnn olumas amalanmtr. 1500 kadar kelimeyi iine alan bu daarcn ezberlenmesi okunacak kolay metinler iin szlk kullanma ihtiyacn byk lde karlayacaktr. Bu kitabn son nitesi aslnda sz dizimine ayrlm olan ikinci kitabn konularndan birine ayrlmtr. Bunun sebebi, dilimizin bu dneminde ilek olarak kullanlm alnt bir sz dizimi birliini, Farsann adtakm ve sfattakm kalbn tanmann nceliidir. Okunan bir metinde bu kalpla yaplm bekleri tanmak doru okumann, dolaysyla okunan metni doru anlamann nemli artlarndan biridir. Kitabn sonuna konulmu kolay metinlerin sonuncusunda bu yapnn rnekleri yer almaktadr. Bunlara doru okunmas iin gerekli iaret konmutur. Bu kitap olduka ksa bir srede hazrlanmtr. Bu yzden gerek yer verdii balklar, gerekse niteler iinde ele alnan konular arasnda gzden kaan eksikler bulunabilir. Bunlar yaplacak uyar ve eletirilerin deerlendirilmesiyle sonraki basklarda tamamlanabilecektir. Yaplann yeni bir bak asna dayanan bir deneme olduu, drt yz yl iine alan bir dnemin eksiksiz bir grameri olmak iddiasndan uzak bulunduu unutulmamaldr. Ama, dilimizin tarih bir dnemini ayrks yanlaryla tantmak, renmek isteyenlere ana dilimizin eski bir portresini sunmaktr. Osmanl dnemine ait son derece nemli tarih metin yaymlarnda bulunmu ve olanca mrn tarih gramercilie vakfetmi deerli hocamz Mertol Tulumun kaleme ald iki ciltlik seriden bu ilki iin kendisine ok teekkr ediyor ve rencilerin bu kitab tat alarak okuyacaklarn umuyor, baarl olmalarn diliyorum. Editr Prof.Dr. Abdlkadir GRER

xii

OSMANLI TRKESNE GR

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunu aklayabilecek, Yaz ve yazm arasndaki iliki ve fark ayrt ederek, Osmanl Trkesi yazmyla ilgili n bilgileri sralayabilecek, Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazdaki biimlerini tanyabilecek, Balca yaz trlerini grerek, Trke yaln kelimeleri yazabilecek ve okuyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Konuma Dili Yaz Dili ehirli Dili Halkllatrma Dil Kalb Ssl Sz Yazm Ses Deeri

erik Haritas

OSMANLI TRKES OSMANLI TRKES ALFABES YAZI TRLER

2

Osmanl Trkesi Alfabesi

Osmanl Trkesi Ouz Trklerinin Anadolu'da kurduklar yaz dilinin ayrld dnemden ikincisi iin kullanlmaktadr. Bu dnemi belirleyen, dilin i ve d yapsnda meydana gelen deime ve gelimelerdir. yap deyimiyle dilin sz dizimi, d yapdeyimiyle ise sz varl anlatlmak istenir.

OSMANLI TRKES

Gnlk dil: Szl anlatm dilidir. Bir dili konuanlarn gnlk ilikilerinde anlamak ve iletiim kurmak amacyla kullandklar dil seviyesidir. Yaz dili: Yazl anlatm dilidir. zenli, gelimi, sz daarc ve anlatm kalplar bakmndan zengindir. Edebiyat dili de denir.

Ouz boylarnn konuma diline dayanan ve Bat Trkesi, Bat Ouzcas, Trkiye Trkesi gibi adlarla anlan bu yaz dilinin ilk dnemine Eski Osmanlca, Eski Trkiye Trkesi ve Eski Anadolu Trkesi gibi adlar verilmitir. Zaman bakmndan bu dnem Anadolu Seluklular ve beylikler a ile Osmanl Devleti'nin XV. yzyln ikinci yarsna kadar uzanan kurulu dnemini iine alr. Buna gre Osmanl Trkesi tarih bakmndan Osmanl Beylii'nin gittike glenerek Anadolu'da siyasi birlii salamasndan sonra, zellikle stanbul'un fethiyle birlikte bu kentin yeni bir bilim, kltr ve uygarlk merkezi hline gelmesiyle gelien bir yaz dilidir. XVI-XIX. yzyllar boyunca gnlk dilden olduka farkl olarak iki seviyede gelime gsterdii grlen bu yaz dilinin en belirgin nitelii kelime daarcnn zengin, dolaysyla anlam ve kavram eitlilii bakmndan anlatm gcnn gelikin ve ergin olmasdr.

Bu yaz dilinin iki ayr seviyede kullanld grlr. lk seviye, kimi ynleriyle konuma dilinden olduka farkldr; ancak geni bir okur-yazar kitlesi tarafndan kolayca okunup anlalabilir bir nitelik tar; daha ok fayday ne alan, anlatm dilini ara olarak gren bir anlaya dayanr. Bu yzyllarn pek ok yazar eserlerinin kolay anlalmasn, dolaysyla geni kesimlere ulamasn amaladklarndan bu seviyede bir dili kullanmay yelemilerdir.
3

Alnt: Bir dilin baka dillerden ald kelime ve gramer biimlerine denir.

kinci seviye sanat amaldr. Daha da zengin bir kelime kadrosu ve yabanc sz kalplar yannda, zellikle ortak slam kltrnden beslenen bilgi ve kltr unsurlarna geni yer verir. Yksek kltrl bir toplum kesimine, akas zamann sekinlerine hitap eder. Kendine zg bir zevk ve gzellik anlayn n plana karan bu dil sanat amac gder. Dil bu seviyede artk ara olmaktan uzaklam, ama hline gelmitir. Ama sanatkrca yazmak, hner sergilemek, ustalk gstermektir. Konular bakmndan retici kimi eserlerde bile, byle bir dilin kullanlm olmas, bu amac aka ortaya koyar. Dil bu seviyede daha ok nesir (dz yaz) trnde kullanlmtr. Osmanl Trkesinin yaz dilinde ayr bir kolda gelien bu yksek seviyedeki dil, konuma dilinden tamamen kopmutur. Arapa ve Farsadan alnma ok sayda kelime, dil kalb ve kural ile karma grntl bir zel dil manzaras gsterir. zellikle alntlarn sese nitelik ve niceliklerinin korunmas kaygs bu dile tam bir karma dil nitelii kazandrmtr. Byle bir dil kullanm olan kimi yazarlarn yapt aklamalar, gerekten de, bu seviyedeki Osmanl Trkesinin dilli bir yap olarak grldnn gstergesidir. Her dilde konuma diliyle yaz dili arasnda belli llerde farklar bulunur; ancak szn ettiimiz dilin, gnnn konuma diliyle ilikisi, ok sayda yazarn eserlerinde grld gibi, yalnzca dilin cmle yapsnn byk lde korunmasndan ibaret kalmtr. Bir benzetmeyle syleyecek olursak; iskelet korunmu, ama beden dolgusu ve zerine geirilen ssl psl giysiler onun kiiliini rtm, tabii kln deitirmitir. Bu dili btn zellikleriyle tanmaya girimeden nce halk dili ve edebiyat dili terimleri zerinde biraz daha durmak, bunlarn snrlarn belirlemek asndan yararl olacaktr.

Halk Dili Halk dili terimiyle anlatlan, genel olarak gnlk hayatta insanlarn iletiim kurmakta kullandklar dil, yani konuma dilidir. Buna sesli dil de denmektedir. Bir dilin gelime tarihi iinde sesli dilin belirli bir zaman dilimindeki durumunu belirlemek kolay olmad gibi gelime basamaklarn izlemek de mmkn deildir. Bu yzden dilin tarih dnemleri bakmndan bu terime ykleyebileceimiz anlam, gnlk konuma dili deil de yazl metinlerde nitelii belirlenebilen dil, demek ki bir bakma yazya geirilmi konuma dilidir.

Halkllatrma: Baka dillerden alnm kelimelerdeki sese yabans yanlarn bir dili konuan halk tarafndan kendi dilinin ses dzenine uygun hle getirilmesidir.

Halk dili ortak anlama dilidir, bu yzden herkese anlalr olmak zorundadr. Toplum iinde, eitim seviyesi ve yeri ne olursa olsun, herkesin byle bir dil kullanmas hem olaan, hem gerekli, hem de kanlmazdr. Doal olarak byle bir dilin kelime daarcnn ve anlatm olanaklarnn ok da geni olmas beklenemez. Toplu yaayn gerekli kld ilikiler iinde kiiler arasnda iletiim arac olarak kullanlan halk dili, bu yzden kkne daha bal, baka dillerin etkisine olduka kapal, hzl deiime kar ise direnli ve korumacdr. Halk dilinin kukusuz bir de edebiyat vardr ve bu edebiyat kendi geleneinden kopmadan yz yllarca geni kesimlerin beenip paylat, titizlikle koruyup srdrd bir edebiyattr. Toplumlarn yeni kltr ve medeniyet evreleriyle karlamalarndan doan etkilerle ortaya kan deiimler kanlmaz olsa da, bu edebiyatn dilinin gnlk konuma diline gre ok da farkllamad bir gerektir. Byle bir dilde deien inan, anlay ve eilimlerin ve bunlarn yn verdii hayat tarzlarndan doan gnlk ihtiyalarn zorlamasyla alnm olan kelimeler de halkllatrlmtr. Bununla birlikte, halk dilinin de, tpk yaz dili gibi, eitim ve kltr alanlarndaki gelimeye bal olarak srekli bir gelime, dolaysyla da deime gstermesi sz konusudur. Edebiyat yalnzca belli toplum kesimlerinde yaylma ve gelime gstermi olsa da, Bat Trkesinin btn dnemlerinde byle bir dil, toplumu oluturan btn kesimler iin gerekli ve geerli olmu, sultandan hi okumam kylye kadar, belli seviye farklarn korumu olarak, toplumda hem sesli dil olarak kullanlm, hem de yaz dili olarak srekli kullanmda kalmtr. Bat Trkesinin ilk dneminde, zellikle beylikler anda retilmi olan ok sayda telif ve tercme eserin dili bu halk Trkesi olduu gibi, Osmanl Trkesi dneminde de bu dille pek ok eser kaleme alnmtr. Medrese eitiminin yaygnlamas, doal olarak okur-yazar orannn artmas sonucunu dourmu, buna bal olarak Arapa ve Farsa renenlerin says hzla oalmtr. Bu arada Fars edebiyatna kar geni bir ilgi uyanm, bu ilgi aruzla yazlm birok manzum eserin Trkeye ayn l kullanlarak manzum evirilerinin yaplmas yolunu amtr. te yandan medrese eitimi grm olanlarn edebiyat sanat bilgileri de edinerek aruzla ve zellikle Fars edebiyatn rnek tutarak iir yazma hevesi giderek artm, bu arada edebiyata duyulan ilgi ve aire verilen destek de bu hevesleri beslemitir. te btn bu sebeplerle yaz diline oalan lde kelime girmeye balamtr. Trkiye Trkesinin ilk dnemi iinde balayan bu gelimenin XV. yzyln ortalarna kadar olduka yava yol ald grlr. zellikle beylikler dneminde ve Osmanl Beylii'nin kurulu anda yaplan geni eviri almalarnn hazrlad bu gelime,
5

beylerden byk destek grm, ancak bu dnemin beyleri halk dilinin snrlarn aan byle bir dile ve bu dille kurulmaya allan bir edebiyat akmna uzak ve yabanc kalmlardr. XV. yzyln ikinci yarsndan balayarak zellikle byk medreselerin bulunduu, bu yzden de birer bilim ve kltr merkezi olma yolundaki stanbul, Bursa ve Edirne gibi ehirlerde sz konusu gelime daha hzl seyretmitir. te bu hzl gelimenin etkisiyle giderek farkllaan halk dili Osmanl Trkesi dneminde, ehirli dili denebilecek bir okumu kesim dili nitelii kazanm, zellikle stanbul'da eitimli, aydn kimselerin konutuklar bu dil stanbul Trkesi adn almtr. Geni bir okumu kesimin konuma dili olan bu gelimi ve zengin dil, ayn zamanda yaz dili olarak da, zellikle edebiyatn nesir trnde yaygn olarak kullanlmtr. Balca zellii yabanc dil kalplarna olduka az yer vermek olan bu dilin daha ok geni kitlelere ulamay amalayan retici ve eitici eserlerde kullanlm olduu grlr.

Edebiyat Dili Edebiyat dili, daha ok yaz dili anlamnda kullanlr. Bununla birlikte bu terim, dar anlamda Osmanl Trkesi dneminde toplumun yalnzca belli kesimlerine hitap eden, iirde ve nesirde sanat dili olarak gelimi bir dil iin de kullanlmaktadr. Bu dilin sokak diliyle neredeyse hibir ilgisi bulunmad gibi, yukarda tanttmz ehirli diliyle de pek yaknl bulunmamaktadr. Bu dili belirleyen ana nitelik, kulland sz malzemesinin byk lde alnt olmasdr. Bu alnt malzeme iinde ilk srada snr belirsiz lde kelime yer alr, ikinci srada ise ok sayda dil kalb ile yabanc kltr unsurlar bulunur. te yandan nesirde ve nazmda alnt kelimelerin ait olduklar dildeki ses ve yap zelliklerinin korunmasna byk zen gsterilmitir. Eskilerin fesahat dedikleri sz zelliinin dayanaklarndan biri saylan bu tutum, giderek okumularn konuma diline de belli lde yansm, bu yansma ehirli diline de bulaarak Trkiye Trkesine yeni bir nl deeri girmesine yol amtr. Bu dille yazanlarn anlay Sanat sanat iindir anlaydr; bu yzden dil, artk yalnzca bilginin, dncenin ve heyecann aktarlma arac deil, ayn zamanda hner, beceri ve ustalk aracdr; sonu olarak, kendisi dorudan bir ama hline gelmitir. zellikle XVI.-XIX. yzyllarda birok yazar tarafndan kullanlm olan bu st seviyeli dil, phesiz belli estetik kayglara ve sanat anlay llerine dayanmaktadr. Bu anlayn temsilcilerinden biri olan XVI. yzyl yazar l'ye gre sz, yani dil, gzel bir bakire kz gibidir. Szn endam, gzel bir kzn
6

Dil kalb: Dilde birden ok kelimenin beklemesi ile olumu belli zelliklerle tanmlanan yaplardr. Fesahat: Bir kelimenin ak, ses nitelikleri korunarak, przsz ve yanlsz olarak sylenmesi ve kullanlmasdr. nl deeri: Bir nly dier nllerden ayran ve ses yolunda olumas srasnda beliren nitelik ve nicelik zelliidir.

Ssl sz: Eskiler szn ssllk niteliine bel derlerdi.

endam gibi przsz, dzgn, belli llere uygun olmaldr. Bu, gzelliin ilk art ve ayrlmazdr. Ayrca bu arta ek olarak, tpk zarif ve iveli bir kzn duru ve davranlarndaki incelik gibi, szn anlam ve anlatm bakmndan ince, yani edal olmas gerekir. Daha da nemsenen bir baka art ise, bir sz gzelinin olanca gzellik malzemesiyle, yani sz ve anlam sanatlaryla sslenerek daha da gzel bir grnme sokulmasdr. Buna gre gzel sz; ak, anlalr, yerinde olmakla birlikte ssl szdr. Bir airin, bir nesir yazarnn asl amac da sz en ssl grnme sokmaktr. Bat Trkesinin Osmanl Trkesi dnemini renmeye alrken, dilin yukarda ksaca zetlenen seviyelerindeki kullanmyla ilgili btn yap ve kullanm zelliklerini gz nnde bulundurmak gerekir. Ama bu dnemde yazlm eserleri okuyup anlayabilmek, kendi insanmzn gemi zamanlardaki yaam, etkinlikleri, retimleri, yaratclklar hakknda ilk elden bilgi edinebilmek, onlarn yaz araclyla aktarm olduklar ok ynl tarih bilgilerine, kltrel ve estetik deerlere ulaabilmektir. Bir eski metin syleyeceini syleyip susmu, artk konumayan bir konumacya benzer. Onu okurken sorularmza sesli karlk alamayz. Yapacamz ey; ne demek, neleri anlatmak istediini yazya geirilmi olandan anlamaya almak, sonu olarak da yaz araclyla onu anlayabilmek, onunla anlaabilmektir. Ama bu, uzunca bir yolda gerekletirilecek alma, gsterilecek aba ve esirgenmemesi gereken srekli bir ilgi ile baarlabilecek bir itir. Her gidi bir ilk admla balar, her i bir atlm ister. Bu iin ilk adm yazy bilmek, atlm da onu renmeye koyulmaktr.

YAZI VE YAZIM
Yaz, bilgiyi, duygu ve dnceyi aktarmakta kullanlan bir ara, bir iaretler sistemidir. Bu iaretler konuma dilinin zengin ses eitlerini yanstmad gibi, vurgu ve tonlama gibi zel yanlarn da gstermez. te yandan yaz belli bir alfabenin iaretleri ile dilin ortalama seslerini karlarken, bu seslerin zaman iinde geirdii deiikliklerle birlikte kendisi de deiebilen bir nitelik tamaz. Tek ekillilie eilimli ve bu eilimlerin gelenekletii lde onlara bamldr. Bununla birlikte, Osmanl Trkesi dneminde grld gibi, yeni eilim ve araylarn ortaya kmasyla bu bamlln gevedii, ortaya kan gelimelerin nceleri az, ama giderek oalan sayda yazya yanstld grlr.

ekil 1.1 1927de yaynlanm ilkokul 1. snf okuma kitab Yavrumun Elifbasnn i kapa.

Yazm ise, yaz araclyla gerekletirilen bir uygulamadr. Bir dilin ses rglerinden oluan trl birimlerini alfabe iaretleriyle yazya dkmektir. Bu uygulama kimi zaman nceden belirlenmi ve kabul edilmi kurallara gre yaplr, kimi zaman ise bir gelenee bal bulunur ve kullanm sreci iinde meydana gelen deiikliklerle birlikte ekillenir. Bat Trkesinin yazl ikinci durum iin iyi bir rnek oluturur. Arap asll alfabenin Trkeye uygulanmasnda ilk dnemde grlen yazl biimleri daha ok nsz seslerle nl uzunluklarnn gsterilmesine dayanan Arapann yazl dzenine uydurulmutur. Ancak sonraki srete Trkenin nllerinin birtakm harf iaretleriyle gsterilmesi yaygnlam; tam olarak uygulanmam olsa bile, byk lde belli kurallar ortaya kmtr.
Dou Trkesi: XIII. yzyldan sonra ortaya kan yaz dillerinden biri. XV. yzyldan sonra aatayca adyla anlmtr.

Arap alfabesini kullanan, ama Uygur yazs geleneine bal Dou Trkesi yazmyla karlatrldnda, Bat Trkesi yazmnn Orta Asya geleneine bal olmayan, kendi bana bir gelime yolu izledii grlr. Eski Osmanlcann en eski metinlerinde Uygur yaz geleneine bal rneklerle karlalrsa da, bunlar yaygnlk kazanamamtr. Dou Trkesi yazmnn Uygur yaz geleneinden gelen en nemli yan, kk sesleriyle btn yapm ve ekim eklerinde nllerin harf iaretleriyle gsterilmesidir.

OSMANLI TRKES ALFABES

Osmanl Trkesi alfabesi Arap alfabesine dayanr. 28 harften oluan Arap alfabesine Farslar kendi dillerindeki farkl ses iin kk deiikliklerle 3 iaret eklemiler ve harf saysn 31'e karmlardr. Farsann bu sesleri Trkede de bulunduu iin, bu 31 harflik alfabe Trkler tarafndan da aynen alnp benimsenmitir. Bu alfabenin harfleri Trkedeki adlaryla unlardr:
ekil 1.2 Yavrumun Elifbsndan Osmanl alfabesi harfleri.

elif, be, pe, te, se, cim, im, ha, h, dal, zel, r, ze, je, sin, n, sad, dad, t, z, ayn, gayn, fe, kaf, kef, lam, mim, nun, vav, he, ye.
Bu harflere lam ile elif in birletirilmi biimi olan lamelif i de katmak gerekir. L olarak okunan bu birleik harf yazda yaln bir harfmi gibi deerlendirilir.
8

Harflerin bu biimleri yazda byk lde deiiklie urar. Yukardaki biimler yalnzca birtakm harflerden sonra kelimede son ses olmalar durumunda korunur. Bu yazl zelliklerine gre de harfler iki bekte toplanmtr.

Bitien ve Bitimeyen Harfler Arap yazsnn en nemli zellii sadan sola doru yazlmasdr. Harfler yazda sadan sola doru dizilirken kimi harfler kendisinden sonraki harfle bitimez, yaln durumunu korur. Kimi harfler ise nden ve sondan bitiir ve bunlarn yaln biimi deiir; bata, ortada ve sondaki yazl biimleri kk farklarla da olsa birbirinden ayrlr. Bu zellikleri yznden alfabe harfleri bitimeyen harfler ve bitien harfler olmak zere iki blk oluturur. Yaz renirken her eyden nce hangi harflerin bitien, hangi harflerin bitimeyen harfler olduklarn bilmek gerekir: a. Bitimeyen harfler. Bunlar yazda yalnzca kendilerinden nce gelen dier harflerle bitiir; iinde kendileri de yer almak zere, sonra gelen harflerle ise bitimez:

Bitimeyen harfler: Eski gramerlerde bunlara munfasl harfler denmitir. Bitien harfler: Eski gramerlerde bunlar da muttasl harfler diye adlandrlmtr.

nl: Seslerin olutuu ses yolunun tamamen ak bulunduu durumda alt enenin, dilin ve dudaklarn hareketleriyle az boluunda ekillenen seslerdir.

Sonuncu harf ancak bir nl yerine kullanld yerlerde bitimez. Buna eski gramerlerde h-i resmiye (=ekilce he) denir. b. Bitien harfler. Hem kendileriyle, hem kendilerinden nce ve sonra gelen teki btn harflerle bitiir. Bu duruma gre, biimleri zellikle bata ve ortada deiiklie urayan harfler bunlardr. Bunlar, nceki harf bitimeyen harfse bataki ekliyle, bitien harfse ortadaki ekliyle yazlr; sonda yer aldklarnda ise yaln biimlerine kavuur:

Aada bitimeyen harflerden sonra bitien harflerin deimeyen biimlerinin alfabedeki srasna gre ilk yazlarak yazma rnei olmak zere verilmitir. Sadan sola doru yazmak gerektiini unutmadan kalan bitien harfleri ekleyerek siz de bu harflerle ilgili yaz almas yapnz: .

Harflerde ekilce Benzerlikler Bu alfabenin harfleri ekilce benzerlikleri bakmndan da bekleirler. Bir bek iinde yer alan harfleri dierlerinden ayran stlerine ve altlarna konulan bir, iki ya da noktadr. Aslnda harflerin alfabedeki sras da benzerlerin art arda gelmesiyle ekillenmitir. Bu bekler unlardr:

( nun) ve ( ye) harfleri de aadaki tabloda (bak. Tablo 1.1)

greceimiz gibi, bata ve ortadaki yazl ekliyle bu bekte yer alan dier harflere benzer, dolaysyla bu benzerlik ynyle bu ikisini de bu bek iine katmak doru olur.

Harflerin Bitime Biimleri Alfabe konusundaki bu ncelikli tantc bilgilerden sonra, yalnzca kendilerinden nce gelen teki harflerle bitien harflerin ortak bitime biimleriyle hem kendileriyle, hem de kendilerinden nce ve sonra gelen teki btn harflerle bitienlerin ise biimce uradklar deiiklikleri bilmek, bu alfabeyle yaz yazabilmek ya da yazlm bir yazda harfleri tanyabilmek asndan ok nemlidir. Aadaki tabloda yalnz bitien harfler yer almaktadr. lk srada harflerin alfabedeki yaln biimleri, ikinci srada nden ve sondan bitien harflerin bata, ortada ve sondaki biimleri, nc srada ise bunlarn birbirine ulanm biimleri verilmitir.

10

Tablo 1.1 Bitien Harflerin Yaln, Bata, Ortada, Sonda ve Birbirine Ulanm Biimleri

Yaln biimler

Sonda Ortada Bata Ulanm biimler

Bitimeyen harflere gelince, daha nce de belirttiimiz gibi, bunlar nceki harfe bitiir, ancak sonraki harfle bitimez. Bunlarn bitime biimleri ortaktr. Aada grld gibi, bititirme kk bir ekleme izgiyle salanr:

11

Tablo 1.2 Bitimeyen Harflerin Yaln, Ortada ve Sondaki Biimleri

Bata, ortada ve sondaki biimler, kendileriyle birlemelerinde olduu gibi, baka bitien harflerle birlemelerinde de olaan olarak bu deiik ekilleri korurlar. Aadaki rneklerde bulunan noktasz harflere nokta koyarak, noktal olanlarn noktalarn deitirerek on rnek yaznz:

El Yazsnda Bitimeyle lgili zel Durumlar Birok yaz trnden gnlk hayatta kullanm en yaygn olan yaz rka denilen yazyd. Bu yaznn harfleri abuk yazmaya elverili bir duruma getirilmi; di denilen kntlar kaldrlm, kimi harflerdeki iki nokta izgiye, nokta da kk bir ters v'ye ()evrilmi, nun ve kafn noktalar ise sonlarna eklenen birer izgicie dntrlmtr. Bu arada bitimeyen harfler bile bitiik yazlr biimler kazanmtr. Bunlar istenirse hattat denilen bir yaz ustasndan renilebilir. Ancak el yazsyla yazlm bir metni okuyabilmek iin bilinmesi gereken, zel biimlerden ok, kimi harflerin bitimelerindeki ortak biimlerdir. Bunlardan balcalar unlardr: a. ( be) ve ona benzeyen harfler ( mim) ile yukardan bir yuvarlak izgicikle bititirilir ve mim harfinin bataki biimi ( )yuvarlakln kaybederek dzleir:

ekil 1.3 Yavrumun Elifbsndan rka harfler.

; gibi.

12

b. ( cim) ve gvdesi ona benzeyenler ( be) ve benzerleriyle bitiirken yukardan yaplan bititirmede bu harfler iin ucu aaya bakan bir izgicik kullanlr:

; gibi.

Bununla birlikte el yazsnda harfi gsteren bu izgicii birletiren uzant yuvarlak bir biim kazand gibi, cim ve benzeri harflerin biimleri de yuvarlaklk kazanr. c. ( be) ve benzerleri ile ( nun), ( ye)'nin sondaki biimiyle, birleme noktasnda ucu ie doru kvrlan dz bir izgicikle birletirilir: gibi.

( ye) sonda bulunduunda dier harflerle bitime noktas

da yukardandr, dolaysyla bu harflerin bataki biimleri stte kalr:

gibi.
. ( cim) ve benzerleriyle ( he) harfi, ( mim) ile, gvdeleri yukarda kalmak zere bir izgicikle bititirilir:

gibi.
Bununla birlikte, el yazsnda oklukla cim ve benzerlerinin ak olan az ksmlar kapanr, mim ise dz bir izgicie dnr. d. ( sin), ( n), ( sad), ( dad), ( t), ( z), ( ayn),

(gayn), ( fe), ( kaf) harfleri mim ile bataki biimleri

yukarda kalmak zere, yuvarlak bir izgicikle bitiir:

gibi.
e. ( mim) harfi, ( cim) ve benzerleriyle, dz bir izgicikle bititirilir; ancak bataki ii bo biim deiiklie urayarak kapal bir grnm kazanr:

gibi.

13

Kendisiyle bititiinde ise bu izgicik yuvarlaklar:

gibi.
f. ( lam) harfi bitimede yukardan aa ekilen dz bir izgi biimindedir; ancak ( cim) ve benzerleri ile ( mim), ( he), ( ye) ile birleirken birleme noktas bu harflerin stndedir:

; ; gibi.
Kendisinden sonra yine yukardan birleen bir harf geldiinde, onunla da stten birletii iin, harfler arasnda st ste bir ylma meydana gelir:

gibi.
g. ( be) ve benzerlerinden ikisi ( r), ( ze), ( je) ile sonda bulunan ( nun) harfinden nce birlikte geldiinde, bitime zel bir biim kazanr:

gibi.
h. ( be) ve benzerlerinin sonda yer alan ( ye)'den nce ortadaki yazln, yuvarlaka bititirme izgisi ile ( ye) harfinin balang noktasnda oluan di biimlendirir:

gibi.
Osmanl Alfabesi aretlerinin Latin Alfabesindeki Karlklar
Ses yolu: Grtlan ortasnda bulunan ses dudaklarndan balayp dudaklara ve burun deliklerine uzanan yoldur.

Harfler seslerin iaretleri olduu iin her harf bir ses deerini karlar. Bu deer bir sesin ses yolunda kazand niteliktir. Demek ki bir alfabedeki her iaret ayr nitelikteki bir ses iindir. Osmanl alfabesi de byledir. Aada yalnzca Trkenin sesleri bakmndan deerlendirilmi olarak her harfin bugnk Latin asll alfabemizin hangi harfine karlk dt gsterilecektir. Arapann sesleri iin kullanlan harflerin ses deerleri ile bunlarn Trkedeki syleni deerleri ise sonraki nitede ilenecektir.

14

Hareke: Arapa'da ksa nlleri gstermek zere kullanlan yardmc iaretlere verilen addr.

1. elif: a. Kelime banda e harfini karlar. Hareke denilen yardmc iaretler kullanldnda bata , i, o, , u, nlleri iin de kullanlmtr. Ancak bu durumda kendisi harekelerin konulduklar yeri gstermek iin kullanlm bir dik izgiden baka bir ey deildir, demek ki bir ses deeri tamaz. b. Bir nsz ses iaretinden sonra hecenin kurucu nls yerindeki a sesinin karldr. ( vav) ve ( ye) nndeki zel durumu nller incelenirken ele alnacaktr. 2. be = b 3. pe = p : Bu harf Trke ve Farsadaki ortak sesin iaretidir. Arap alfabesine sonradan eklenmitir. 4. te = t

5. se : Peltek se diye anlan bu ses yalnz Arapa kelimelerde bulunur. 6. cim = c 7. im = : 8. ha : Yalnz Arapa kelimelerde bulunur. 9. h : Trke kelimelerde, bugnk konuma dilimizde
Tonsuz: Bir nsz sesin yalnzca grlt olarak duyulma zelliine denir.

bulunmayan, ancak Anadolu azlarnda duyulan bir sesin iareti olarak kullanlmtr. Bu harf kaln sradaki kelimelerimizdeki tonsuz art damak nsznn (bakmak'taki k'lar gibi) sreklilemesinden domu bir sestir. zel deer gsteren bir sesin iareti olarak Arapada ve az saydaki Farsa kelimede de yer alr. 10. dal = d 11. zel : Peltek ze diye adlandrlmtr. Arapaya zg bir sesin iaretidir. Bununla birlikte XIV.-XV. metinlerinde kimi Farsa kelimelerde de geer. 12. r = r yzyl

13. ze = z

14. je = j : Bugnk Trk alfabesinde yer alan bu harf, Trkenin kkten gelen bir sesine karlk deildir. Bat dillerinden alnma kelimelerdeki belli bir sesin iaretidir. Bu ses Farsada da bulunduundan Fars alfabesi yoluyla Osmanl alfabesine de girmitir.
15

16. n = 17. sad = s : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Trkenin kaln sradan kelimelerinde ( sin) yerine kullanlmtr. 18. dad: Arapaya zg bir sestir; dolaysyla yalnzca Arapadan alnma kelimelerde geer. 19. t = t : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Birka Farsa
Tonlu: Bir nsz sesin rengini belirleyen grltnn grtlaktan gelen havayla birlikte oluan niteliine denir.

15. sin = s

kelimede de karlalr. Trkenin kaln sradan kelimelerinde te ve dal yerine de kulanlmtr. Daha ok kelime banda grlen bu kullanm sesin tonlu ve tonsuz okunmas konusunda farkl deerlendirmelere yol amtr. 20. z = z : Arapaya zg bir sesin iaretidir. Kaln sradaki 21. ayn: Arapaya zg nsz bir sesin iaretidir, demek ki yalnz Arapa asll kelimelerde karlalr. 22. gayn = g, : Trkenin kaln sradan kelimelerindeki tonlu art damak nszn karlar. Bugnk alfabemizde, biri yumuayan (sreklileen) deerini karlayan iki ayr iareti bulunmaktadr. 23. fe = f birka Trke kelimede ze yerine kullanlmtr.

24. kaf = k : dilde ortak bir sesin iaretidir. Trkenin kaln sradan kelimelerindeki tonsuz art damak sesine karlktr. 25. kef = k, g, , n : Trkenin tonlu ve tonsuz iki n damak sesi ve tonlu olannn sreklilemi deeriyle yine bir damak sesi olan ve genizsi zelliiyle ayrlan bir sesi karlamaktadr. Farslar g'yi k'den ayrmak iin bu harfi keide denilen izgisini ikileyerek yazmlardr: .
Genizsi n: Bugn olaan n sesine dnm olan bir geniz sesi. Azlarda yaamaktadr.

Bu iki izgili biime kimi ilk dnem Trke metinlerinde de yer verilmitir. te yandan Trkenin genizsi n sesini ayrt etmek iin de, kimi metinlerde stne nokta konulmu bir ayr biim kullanlmtr. 26. lam = l 28. nun = n 27. mim = m

16

29. vav = v : Bu harf Trke kelimelerde ayn zamanda drt ayr nl sesimiz iin kullanlmtr. Aada nller konusu ilenirken ele alnacaktr. 30. he = h 31. ye = y : Bu harf de Trke kelimelerde ayn zamanda iki nl ses iin kullanlmtr. Biraz sonra grlecektir. Bugnk alfabemizdeki karlklarna gre Trkenin nsz seslerini karlayan asl harfler hangileridir?

Yardmc aretler Arap alfabesine dayanan eski Osmanl alfabesinin, tandmz harfler dnda, yardmc iaretleri de vard. Arapada zellikle Kuran'da kullanlm olan bu iaretlerin en nemlileri ksa nl iaretleridir. Hareke denilen bu iaretlere Trke metinlerde zellikle XVI. yzyl sonlarna kadar geni lde yer verilmitir: 1. stn, 2. esre, 3. tr.

stn, Trke kelimelerde a, e nlleri iin, esre , i nlleri iin, tr ise o, , u, nlleri iin kulanlmtr. stnn bir de iki stn denileni vardr: . Trke kelimelerde bu iaretin zellikle kimi ilk dnem metinlerinde ayrlma durumu ekinin yazlnda kullanlm olduu grlr: (-dan/-den) gibi. Dier yardmc iaretler ise unlardr: 1. med, 2. edde, 3. cezm.

17

Med Arapada nl uzunluklarn gstermek iin kullanlm bir iarettir. Trkede kelimede n ses olan a iin elif zerine konulmutur. Alfabeye katlan bu yeni iaret medli elif diye anlr: . edde Arapada kelime iinde yan yana gelen ve tek harf olarak yazlan bir nsz sesi iki kez okutmak iin kullanlm bir iarettir. Trke, kelimelerin yazmnda bu iaret kullanlmam, harf iki kez yazlmtr: belli gibi.
Harekesiz: Buna eski gramerlerde sakin ad verilmi, sz konusu iaret de skn iareti diye adlandrlmtr.

Cezm Arapada bir nsz sesin harekesiz okunduunu gsteren iarettir. Trke metinlerde de ayn amala, yani kapal hecelerde heceyi kapayan nsz ses iareti zerine konmutur.

Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazllar Yukarda alfabe iaretlerini tantrken koyduumuz kk aklamalardan anlalm olaca gibi, Trkenin sesleri iin bu alfabenin ancak belli iaretleri kullanlmtr. Burada bu konu ele alnacak, dilimizin seslerini gstermek iin kullanlm iaretlerle ilgili tamamlayc aklamalar verilecek ve bu alfabenin Trkenin seslerini karlamakta ne derece elverili olduu konusuna k tutulmaya allacaktr.

nllerin Yazl

Trkenin nl seslerini yazya geirmekte bu alfabe ok yetersiz kalmtr. Bu yetersizlik ayn iaretin birden ok ses iin kullanlm olmasndan kaynaklanr. Dilimizin sekiz nls iin u drt iaret kullanlmtr:

.
Bunlardan ve a, e nllerini, , i nllerini, ise o, , u, nllerini gstermek iindir. Trke kelimelerde bir nlnn yazl kelimenin banda (n ses), iinde (i ses) ve sonunda (son ses) oluuna gre deiebilir. Bunun yannda, ilk hecede ya da sonraki hecelerde bulunup bulunmamasna gre de harfle belirtilip belirtilmemek gibi ikili durumlar sz konusu olabilir. Bu durum balangta Trke nllerin yazl iin ak ve kesin kurallar konmamasndan ya da zaman iinde bu trl kurallar olumamasndan kaynaklanmakta,
18

bu da bu yazy yeni renmeye balayanlar iin zorluklara yol amaktadr. Aada her nl iin kullanlm olan birden ok yazl biimi rneklerle gsterilecektir. Ancak bunlar yine de son dnem yazm ile ilgili yaygnlk kazanm biimlerdir. Eski dnem metinlerinde deiik yazl biimleri bulunur. leride bunlara da deinilecektir. 1. a nlsnn yazl. Kelime banda, iinde ve sonundaki yazllar bakmndan kurall deildir, eitlenmitir: Kelime banda n ses olarak bu nl oklukla ( medli elif) ile yazlr:

at, ay gibi.
Bununla birlikte metinlerde elifin yaln biimiyle yazld rneklerle de karlalr:

alay, at gibi.
Kelime iinde i ses olarak yazlmas farkllklar gsterir: a. Kelime tek heceliyse ile gsterilir:

bal, dar gibi.

b. Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin nls a ise: 1. Her iki hecede de ile yazlr:

batak, yaban gibi,

2. Yalnzca ikinci hecedeki a sesi iin bu iarete yer verilir:

batak, sakal gibi.

c. ki heceli kelimenin yalnzca ilk hecesinde a varsa yazlr:

tank gibi.
d. kiden ok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazl trldr:

19

1. kullanlr: yazmadm, 2. ile yazlr: , 3. aret kullanlmaz: gibi. Kelime sonunda ise iki ayr iaretle yazlr: a. ile: yara, kula,

b. ile: yara, baca, oda gibi. 2. e nlsnn yazl. Belli bir kurala bal deildir. Kelime banda ile yazlr. Bu yaygn kullanm yannda, daha az olmak zere, hemzeli elif denilen iaretle de ( ) yazlmtr: ve et gibi. Harekeyle gsterildiinde zerine konulan stn iin dikine bir izgi deerindedir: . Kelime iindeki yazl da kurall deildir: a. lk hecede harfle gsterilmez:

yer, gel, kes gibi.

b. kinci ve sonraki hecelerde kk ve gvde sesi olarak: 1. Gsterilmez:

kelebek, istedi, eledi gibi,

2. ile yazlr:

bezek, diledi gibi.

Kelime sonunda her zaman ile yazlr:

tepe kee gibi.

Bu nlnn yapm ve ekim eklerindeki yazl daha dzenlidir. Bunlar 2. nitede tek tek ele alnacak, her ekin yazl orada gsterilecektir.

20

Bir bek Trke kelimede bugnk syleyie gre e olan ses, i sesinin iareti ile, yani ile yazlmtr:

erte

demek ermek el eli etmek

gece vermek

Bu durum sesin deerindeki deimelerle ilgilidir ve Trkenin tarih ses bilgisi zerindeki almalarn belli bal konularndan biridir. 3. ve i nllerinin yazl. Trkenin, ses deerleri farkl bu iki nlsn gstermekte de bu alfabe yetersiz kalmtr. Kelime banda iki ses arasnda ayrm olmakszn iki trl yazlmtr: a. ile:

il , ssz, srmak, slak.

b. ile:

il, s gibi.
Kelime iindeki yazl da dzensizdir. lk hecede: a. oklukla nsz sesin harfi nnde ile gsterilir:

kr, kir gibi,

b. Harf iareti kullanlmaz:

bir, yl, imdi, sramak gibi.

21

kinci ve sonraki hecelerde de ayn dzensizlik grlr: a. ile gsterilir:

silik, lk gibi.
b. Harf iareti kullanlmaz:

gelir, alm gibi.

Kelime sonunda ile yazlr: kii, gibi. Bu iki nly karlayan ye (')nin Trke ve alnt kelimelerde ayn zamanda nsz bir sesi karlamasyla ilgili durum ve aruz vezninin uygulanmas ile ilikisi ileride deerlendirilecektir. 4. Yuvarlak nllerin yazl. Trkenin drt yuvarlak nls (o, , u, ) iin Arap harfli eski Trk yazmnda balangtan beri biri harf, dieri hareke olmak zere iki iaret kullanlmtr. Bunlardan harf olan vav, hareke olan ise trdr.

yeni, ba

, aynen , i iin kullanlan gibi, ayn zamanda hem alnt

kelimelerde uzun nller iin, hem de dilde birden nsz v sesi iin kullanlmtr. Bu durum bu seslerin tarih geliimini ve geirdikleri deiiklikleri izlemeyi imknsz klmtr. Bu yzden denilebilir ki, Arap asll alfabenin Trke sesleri karlamak asndan en yetersiz kald nokta budur. Kelimelerdeki drt yuvarlak nl yerine kullanldnda n yazl belli bir dzene ve kurala bal deildir. Kelime bandaki yuvarlak nller oklukla gibi yazlr:

ok, n, un, zm gibi.

Kelime iinde i ses olarak yazl kararszdr: a. lk hecede oklukla ile yazlr:

kol, gz, buz, kucak, kulak, dz gibi.

22

Tek heceli kelimeler iin bu yazl hemen hemen kuralldr. Birden ok heceli kelimelerde ikinci ve sonraki hecelerin de yuvarlak nl tamas hlinde, ilk hecede yazlmayabilir:

byk, buuk gibi.

b. Trke kelimelerin ikinci ve sonraki hecelerinde yalnz u, bulunabilir, bunlar oklukla ile yazlr:

kabuk, boyun, boynuz, stn gibi.

Kimi zaman yazlmad da olur:

yavuz, bulu gibi.

Kelime sonunda bu seslerin yazl olduka dzensizdir. Osmanl Trkesi dneminde yzyllara gre farkllk gsterdii gibi, ayn yzylda yazlm bir metnin iinde de farkl yazllarla karlalr. oklukla ile gsterilir:

koyu, kuyu, kutu gibi.

Bununla birlikte ayn kelimelerde bu sesler ile yazlm olarak da grlr:

.
Her nl ses iin harf kullanmak suretiyle u kelimeleri yaznz: al, kal, kaln, karde, arslan, alk, el, gel, dile, ince, yldz, k, lca, srk, bil, sil, it, dit, titre, koy, gz, bul, tut, ss, gne, gm.

nszlerin yazl: Trkenin nsz seslerinin bu alfabenin hangi harfleriyle karlandn yukarda grmtk. Burada, Arap dilinin farkl nsz seslerinin deerlerini yanstan kimi iaretlerin Trke kelimelerin yazmnda kullanlm olanlarna ve kullanlma sebeplerine ksaca deinilecektir. nce u nemli noktann altn izelim: Bu harflerin Trke kelimelerde kullanlm olmasnn bunlarn gerek ses deerlerinin Trkeye gemi olmasyla ilgisi yoktur.
23

Sra: Trkede yaln ve eklerle genilemi kelimelerde btn hece nllerinin kaln ya da ince olmasyla ortaya kan ayrmdr.

rneklerden de anlalaca gibi, bu harfler aslnda Trke kelimelerde nllerin kalnlk-incelik deerlerini gsteren iaretler olarak kullanlmtr; baka bir deyile sra belirleyici harflerdir. Aslnda bunlar syleni zellikleri bakmndan Arapada bir bek olutururlar ve sylenileri srasnda dil damaa doru ykseldiinden mstaliye harfleri (=ykseltilmi harfler) adn alrlar: . ki damak sesini karlayan ve Trke kelimelerde, zellikle de birok ekin yazlnda yer ald iin nl deerlerini belirlemek asndan ok nemli harflerdir. te aralarnda bu iki iaretin de bulunduu yukardaki bekte yer alan ve da ayn amala, kaln sradan kelimelerde Trkenin s ve t sesleri iin kullanlmlardr. Bylece ince sray, kaln sray; ince sray, kaln sray belirler. Trke kelimelerin doru okunmas iin yarar salayan bu kullanm ne yazk ki ve gibi kurallap yaygnlk kazanamam, belli rneklerle snrl kalmtr:

sa, su, scak, souk, slak, sa, basmak, tat, tavuk, ta, toynak
kanat gibi.

harfinin de yanndaki nlnn niteliini tantmaya elverili olmamas yznden, kimi zaman kaln nlye iaret olmak zere yerine de kullanlmtr: ve d, ve dudak, ve doru
gibi. te ' nn hem hem de yerine kullanlmas yznden birok kelimede bu harfin gerekte hangi sesi gsterdii konusunda ortaya bir deerlendirme sorunu kmtr. Trkede ses deimeleri arasnda nemli bir yeri olan t'den d'ye gei, metinlerdeki bu tr rneklere dayandrldndan, henz zlmemi bir problem olarak dilcilerin nnde durmaktadr. Bu konu 2. nite'de yeniden ele alnacak, ayrntl bir deerlendirme yaplacaktr. Ayn bekte yer alan da ayn amala, yani kelimede kaln nly tantmak iin kullanlm bir harftir, ancak rnekleri ok snrldr: kaz gibi.
24

nsz sesler ve onlar tantan harflerle ilgili bu bilgiler, nl ses iaretleri ile birlikte, Trke kelimeleri okuyabilmek ve doru yazabilmek iin bilinmesi gerekli n bilgiler saylr.

Aada Trkenin btn nl ve nszlerinin iinde yer ald bir bek kelime verilmitir. Bunlar ilenen konularn uygulamas olmak zere yazmaya alnz. abla, ayva, batak, ba, patlak, prpr, tarla, ta, ileri, ta, crlak, crtlak, ocuk, al, k, dar, da, zpr, sis, ss, salam, sa, sr, katk, fsl fsl, efe, of, ren, eksilt, kii, kekek, emek, emmek, um, un, in, bin, ne, var, ver, vur, ev, davar, izle, iste, ile, ye, ya, ar, kuru, deri, begm.

Osmanl Alfabesi zerine Ksa Deerlendirme Osmanl alfabesinin kayna Arap alfabesidir. Farslar tarafndan tek noktal harfinin ikier nokta eklenerek noktal harfler biimine sokulmasyla geniletilmi olan bu alfabe bize o yoldan gelmitir. Balangta Trke iin gerekli olanlarn seilip alnmas ve yaplacak eklemelerle gelitirilmesi o gnn artlarnda mmkn olmamtr. Bu alfabe, yukarda grdmz gibi, Trkenin nszlerini karlayacak iaretler bakmndan yeterli olmu, ancak nl sistemini yanstabilme imknlar asndan son derecede yetersiz kalmtr. zellikle kaln-ince, dz-yuvarlak denklikleriyle Trkenin ahenkli ses dzenini kuran, baka dillere gre ok saydaki nllerini aktarabilmek bu alfabeyle hibir dnemde sz konusu olamamtr. Yukarda deindiimiz gibi, zaman iinde Arapann farkl sesleriyle ilgili iaretlerini de kullanarak yaplmak istenen dzenlemeler de verimsiz kalm, Trkenin ses dzeninin tarih geliim srecindeki durumunu yanstmaya yarayacak sistemli bir yapya dnememitir. te yandan Arapa ve Farsadan alnma kelimelerin Trkeleme sreleri, deiimler zamannda byk lde yazla aktarlamad iin, izlenemez durumda kalm, daha sonra ele alacamz bu mesele Osmanl Trkesinin bir karma dil grnts kazanmasna yol amtr. Bununla birlikte bu durum arnma dneminde olduka yararl olmu ve gnlk dile inip de halkllaamam, st seviyedeki edebiyat dilinde yabans kalm kelimeler ile gramer biimleri kendiliinden ve kolayca tasfiye edilmitir. Yabanc asll kelimelerin yabans ynleri ile bunlarn Trkeleme srecinde geirdikleri balca deimeler 2. nite'de ele alnacaktr.

ekil 1.4 1927de yaynlanm Bizim Krat adl ilkokul 2. snf okuma kitabnn kapak sayfas.

25

YAZI TRLER
Bugnk Latin asll alfabenin kabulne kadar yzyllarca kullanlm olan yaz, Arap alfabesine dayanr. Araplar, ranllar ve Trkler tarafndan kullanlm olan bu alfabeyle yazlan yaz, tarih iinde ilenmi, gelitirilmi ve eitlenerek ok sayda yaz tr ortaya kmtr. Bunlar arasnda en eskisi zellikle Kuran yazmakta en ok kullanlm bir yaz tr olan nesihtir. Bu yaz ayrca, din kitaplar bata olmak zere, her trl kitabn yazlmasnda ve oaltlmasnda XVII. yzyla kadar Trkler tarafndan tercih edilen bir yaz tr olmutur. oklukla yardmc yaz iaretlerinin kullanld bu yaznn harfleri dzgn, ak seik, dolaysyla okunakldr. Trklerde bu yaznn ilk byk ustas eyh Hamdullah, ikincisi ise Hafz Osman'dr. Matbaann kullanlmaya balamasndan sonra dizgi iin hazrlanan harf kalplar bu yaznn ustalar tarafndan yazlm harflere dayanr.
ekil 1.5 XV. Yzyl airlerinden Ahmed-i D Divanndan nesih yaz rnei.

ekil 1,6 Cumhuriyetin ilk yllarnda yaymlanm Yeni Kitb adl derginin kapandan sls yaz rnei.

ok kullanlm bir yaz tr de slstr. Nesihe ok benzer; ancak harfleri daha byk ve izgileri kalndr. Harflerin balar, gzleri, azlar ve dileri daha belirgin ve gelimi bir biim kazanm, daha derli toplu bir grne brnmtr. Nesih gibi harekeli olan bu yazda harekeler daha aktr ve zgrce izilmitir. Dz bir hat oluturacak biimde yazld gibi, daha ok yazann zevkine ve estetik ilhamna gre yazya trl biimler verilir. stiflenen yazda kalan boluklar birtakm ekillerle doldurulur. Bu yaznn da en nl ustalar eyh Hamdullah ve Hafz Osman'dr. Levhalarda ve bilhassa kitap ve son dnem dergi kapaklarnda ok kullanlmtr. Aada bu yaznn bir rnei verilmitir.

26

ekil 1.7 Trh-i Edebiyt- Osmniyye adl kitabn kapandan sls yaz rnei

Eskilik bakmndan nc yaz taliktir. Bu yaznn balca zellii harflerin eik yazlmas, kuyruk ksmlarnn uzatlmasdr. Aslnda slsten gelitirilmitir. Bu yaz tr de Osmanllar dneminde Trkler tarafndan ilenip yeni bir gzellie brndrlm, zellikle Yesar-zde elinde estetik ynden en olgun seviyeye karlmtr. Osmanl taliki ran talikinden arpc biimde farkldr, bu yzden ranllar Trk talikine nestalik adn vermilerdir. Kitap yazmakta da kullanlm olan bu yazda hareke kullanlmazd.
ekil 1.8 XVIII. yzyl airi Osman Srurnin Divanndan talik yaz rnei.

Bu yaz yannda sz etmemiz gereken bir yaz tr de olduka ge bir tarihte ortaya km, rka ad verilen trdr. Zamandan tasarruf ihtiyacndan domu, gnlk ilerde kullanlan, abuk yazmaya elverili bir yaz idi. Bu yazda, daha nce ksaca deindiimiz gibi, ekillerin ayrntlar yok edilmi; sls yazdaki eliflerin ucunda bulunan saaklar (zlfeler) dm, gzl harflerin gzleri kapatlm, dili harflerin dileri dzlenmi, iki noktalar izgiye, noktalan ters v'ye dntrlm, eri izgiler dzlemi, ya da n ve nun'da oldu gibi, krlarak keli duruma getirilmitir. Bu yazy kullanan, sanat kaygs gtmezdi, amac hzla ve bir an nce yazacan kda dkmekti. Bununla birlikte bu yaznn da gzeli ve gzel yazanlar vard. Tanzimat dnemi paalarndan l Paa ve Fuat Paa'nn yazdklar rkann ok gzel olduu ve bu yazya yeni bir slup kazandran hattat zzet Efendi'nin onlarn yazlarn inceledikten sonra gerekli grd ekleme ve dzeltmelerle bu yeni slubu gelitirdii sylenir. Osmanllarn resm yazsyd. Gnlk yazmalarda ve haberlemelerde kullanlm, her okur yazarn rendii ve kulland bir yaz tr olmutur. zensiz, abuk yazlm olann okumak olduka gtr. Rka yazsnn iri
27

ve byk yazlan trleri yoktur. Bununla birlikte, aada gzel bir rneini greceiniz gibi, kitap balklarnda ve ilanlarda, biimce herhangi bir deiiklik gstermeyen, yalnzca boyuta bytlm olarak kullanlmtr.
ekil 1.9 Bizim Krat'ten rka rnei.

28

zet Osmanl Trkesinin Trkenin hangi tarih dnemi olduunu aklayabilmek. Osmanl Trkesi XIII. yzyldan sonra Anadolu'da gelimeye balayan bir yaz dilinin ikinci dnemine verilen addr. Bu dnem tarih olarak XVI-XX. yzyllar iine alr. Eski Osmanlca, Eski Trkye Trkesi, Eski Anadolu Trkesi gibi adlar verilmi olan nceki dnem bu yaz dilinin emekleme ve gelime dnemidir. Bir yandan devlet dili, te yandan ise edebiyat dili olarak bu yzyllarda byk bir gelime gstermi, ok zengin anlatm imknlar kazanm olan bu dil iki Dou dilinden, Arapa ve Farsadan ok miktarda kelime, ayrca gramer ekilleri alm, karma bir dil grntsne brnmtr. Ancak bu grnt dilin st seviyede kullanmyla ilgilidir. Okumu, kltrl, sanatsever bir snfn edebiyat dili olarak gelitirdii bu st seviyeli dil, aslnda hibir zaman konuma dili yerine gememitir. Bu yzyllarda da nceki dnemde olduu gibi, Ouz boylarnn konuma diline dayanan bir halk dili ve edebiyat var olmu, ancak bu dil de kendi yatanda geliip deierek sokak diline gre farkllaan bir ehirli diline dnmtr. te Osmanl Trkesi denildii zaman anlalmas gereken bu iki seviyede var olmu ve gelimi olan dildir. Yaz ve yazm arasndaki iliki ve fark ayrt ederek, Osmanl Trkesi yazmyla ilgili n bilgileri sralayabilmek. Yaz bir dilin alfabesini oluturan harflerle yardmc kimi iaretleri de kullanarak bilgi, dnce ve duygular anlatmann aracdr, bir iaretler sistemidir. Bu iaretler dilin konuma seslerini ortalama deerlerle aktarr. Zengin ses eitlerini gstermekte hibir zaman yeterli olamaz. Bunun yannda dilde zaman iinde meydana gelen ses deimelerini aktarmak bakmndan da yetersiz kalr; nk alfabeler gerektike deiiklie uratlamaz, tek ekillilie eilimlidir. Yazm ise, alfabenin uygulamasdr. Bir dilin deiik ses rglerinden oluan birimlerinin sabitlemi biimlerini aktarmaya yarar. Bu aktarma ilemi yaplrken ortak ve geleneklemi biimler kullanlr. Birtakm yardmc ekillerle de desteklenen bu uygulama anlatlmak istenenin doru olarak alglanmasn salamak amacn gder.

29

Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazdaki biimlerini tanyabilmek. Osmanl Trkesi alfabesi Arap asll bir alfabe olup ranllarn yapt birka katkyla ekillenmi ve Trkler tarafndan bu ekliyle kabul edilmi bir alfabedir. Bu alfabenin harfleri yazda biim deitirir. Trkeye uygulanmasnda zellikle nl seslerin karlanmas asndan yetersiz kalm, Trke kelimelerin yazlnda uyulan belli kurallar bulunmadndan farkl yazl biimleri sz konusu olmutur. Bu nitede verilen bilgiler daha ok Trkenin seslerini karlama asndan alfabenin deerlendirilmesine dayanmaktadr. Balca yaz trlerini grerek, Trke yaln kelimeleri yazabilmek ve okuyabilmek. Arap harfleri ile yazlan yaz zaman iinde gelitirilmi, ilenmi ve birok yaz tr ortaya kmtr. Bunlardan bir ksm ssleme amal olarak gelitirilmitir. Bata Kuran metni olmak zere daha ok din kitaplarn yazlmasnda kullanlan yaz nesih adyla anlan yaz trdr. Hareke denilen yardmc iaretlerin de kullanld bu yaz doru ve kolay okumay ama edinmitir. Trkler tarafndan da yazma kitaplarda en ok bu yaz kullanlmtr. Bu yaznn boyuta byne sls denir. Daha ok camilerde, trbelerde, kitabelerde ve levhalarda, basma kitap kapaklarnda, gazete balklarnda vb. yerlerde kullanlm ssl bir yazdr. ok kullanlan bir yaz tr de taliktir. Bu da kitap yazmakta nesih kadar kullanlm, ayrca sanat amal olarak en ok ta zerine yazlan kitabelerde uygulanmtr. Olduka ge bir dnemde gelitirilmi olan bir yaz tr de rkadr. Gnlk yazmalarda abuk yazmaya elverili bir yaz olarak gelitirilmitir.

30

Kendimizi Snayalm 1. Bir dilin baka bir dilden ald kelimeyi kendi ses dzenine benzetmesine ne ad verilir? a. Trkeletirme b. Benzetirme c. Farkllatrma d. Sadeletirme e. Halkllatrma 2. Aadaki harflerden hangisi ayn zamanda nl yerine de kullanlr? b. c. e. a.

d.

3. Aadakilerin hangisinde nl yerine kullanlan harf yoktur? b. a.

c.

d. e.

4. Anlaml birer kelime olarak da okunabilecek olan aadaki Trke tek heceli kelimelerin hangisinde nl iin harf kullanlmamtr? b. a.

c. e.

d.

31

5. Aadaki harflerden hangisi Trke kelimelerin yazlnda kullanlmaz? b. c. a.

d. e.

6. Aadaki harflerden hangisi ekilce benzerlik ynnden bir bek iinde yer almaz? a. b. c. e. d.

7. Aadaki harf birlemelerinden hangisinin yazm birleme bakmndan yanltr? b. c. d. e. a.

8. Aadakilerden hangisi, Arapaya zg bir sesi karlayan harf olduu hlde kimi Trke kelimelerde de kullanlr? b. c. e. d. a.

32

9. Aadakilerden hangisi gnlk hayatta kullanlan bir yaz trnn addr? a. Talik b. Nesih c. Reyhani d. Rka e. Sls 10. Aadaki yardmc iaretlerden hangisi bir harfin iki kez okunmasn salar? b. c. e. d. a.

33

Okuma Paras ERMNN ELFBSI Elifbn oku cicim. Elif, be, pe, te, se, cim, im, Ha, h, dal, zel, sin . . . yok, zel, r, Ze, je, sin, n, sat, dat, t, z, Ayn, gayn, fe, kaf, kef, lm, Yok, l; bir de gef var. Bir de noktal kef var. Hangi harfler kalndrlar? Ha, h, sat, dat, t, z, ayn, Gayn. - Peki, bir de kaf var. En kaln ayn, gayn. Hangileri bitimiyor Kendinden sonrakine? Hoca yedi harf var, diyor: Elif, dal, zel, r, ze yine. Ben yoruldum artk! Peki yalnz syle: hemze nedir? Hemze hemze Evet, o bir Kk ayn badr ki E okunur, i okunur. Bazan eliflere konur. Harf-i iml hangileri? Bilmiyorum! Yok, bilirsin. Elif, vav, he, ye deil mi? Artk, nine, bana izin. Peki, yavrum, haydi oyna; Koca bir ferin sana! Tevfik Fikret

34

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. e Yantnz doru deilse, Halk Dili balkl ksm yeniden okuyunuz. 2. b Yantnz doru deilse, nllerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz. 3. d Yantnz doru deilse, nllerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz. 4. a Yantnz doru deilse, nllerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz. 5. c Yantnz doru deilse, Osmanl Alfabesi aretlerinin Latin Alfabesindeki Karlklar balkl ksm yeniden okuyunuz. 6. e Yantnz doru deilse, Harflerde ekilce Benzerlikler balkl ksm yeniden okuyunuz. 7. a Yantnz doru deilse, Harflerin Bitime Biimleri balkl ksm yeniden okuyunuz. 8. c Yantnz doru deilse, Osmanl Alfabesi aretlerinin Latin Alfabesindeki Karlklar balkl ksm yeniden okuyunuz. 9. d Yantnz doru deilse, Yaz Trleri konusunu yeniden okuyunuz. 10. c Yantnz doru deilse, Yardmc aretler balkl ksm yeniden okuyunuz.

35

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 Yazdklarnz, yan yana getirdiiniz harfler bakmndan farkl, ancak ilk harfinin bitimeyen harflerden biri olmas asndan aadaki rneklere benzer olmalyd:

, , , , , , , , , , , , , , . , , , , , , , , ,
Sra Sizde 2 Yazdnz on kelime arasnda u rnekler yer alabilirdi:

. , , , , , , , , ,
Sra Sizde 3 Bugnk alfabemizde Trkenin nsz sesleri iin 21 harf bulunmaktadr. Osmanl alfabesinde bu nsz sesleri karlayan asl harfler olarak u harflerin seilmesi gerekirdi:

Sra Sizde 4 Verilen kelimeleri her nl harf iin harf kullanmak suretiyle aada olduu gibi yazm olmalydnz:

, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , . , ,
leride okuyacanz metinlerde bu kelimelerden en az nn farkl biimde yazlm olduunu greceksiniz: ya da . Bu durumun sebebi, grdmz gibi, Trke kelimelerde nllerin bulunmamasdr. yazlmasnda belirli bir dzenin

36

Sra Sizde 5 Trke kelimelerde nl ve nszlerin kullanmyla ilgili rendiklerinize gre, verilen kelimeleri aadaki gibi yazm olmanz gerekiyordu. Cevap anahtarn incelediinizde ok sayda kelimenin iki trl yazlm olduunu greceksiniz. Bunun sebebi hem nsz, hem de nl sesler iin farkl harflerin kullanlabilir olmasdr. Bu da eski yazmdaki tutarszlk ve dzensizliin gstergesidir.

, , ya da , , , , ya da , ,ya da , , , , ya da , , ,ya da , ya da , , , , ,ya da , , , , , , , , ya da , , , , , , , , , , ,ya da , ya da , ya da , , , , ya da , , , ya da , . ,

Yararlanlan Kaynaklar Deny, J. (1921). Grammaire de la Langue Turque, Dialecte Osmanli. Paris. Elve, A. U. (1941-1953). Trk Dili Grameri. stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Tevfik Fikret. ermin. stanbul: Karanfil Yaynevi. Timurta, F. K. (1979). Osmanl Trkesi Grameri. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Viguier, M. (1790). Elements de La Langue Turque. Constantinople.

37

2
Amalarmz

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Osmanl Trkesi alfabesindeki nl ve nsz harflerinin ses deerlerini tanyacak, Arapa ve Farsaya zg sesleri gsteren harflerle ortak sesleri karlayan harfleri ayrabilecek, nl ve nsz sesler iin kullanlm olan birden ok iaretin ses niteliklerini deerlendirebileceksiniz. nllerde Nitelik nllerde Nicelik Ortalama Uzunluk Boumlanma nszlerde Ton Ses Deerlerinde Halkllama GR TRKENN NL SESLER ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NLLER TRKENN NSZ SESLER ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NSZLER

Anahtar Kavramlar

erik Haritas

38

Alfabe aretlerinin Ses Deerleri

Birinci nitede Osmanl Trkesi dneminde kullanlan alfabeyi tanm, bu alfabedeki ses iaretlerinin (harflerin) bugnk Latin asll alfabemizdeki karlklarn grm, Trkenin nl ve nsz seslerinin karlanmasnda bu alfabenin hangi iaretlerinin kullanldn gzden geirmi, yeterlilii-yetersizlii zerine deerlendirmede bulunmutuk. Bu nitede arlkl olarak bu dnemde dilimize girmi ok saydaki kelimenin kaynak dilleri olan Arapa ve Farsann sesleri, bu seslerin yazya yanstlmasnda kullanlan iaretler, bunlarn Trke syleyi asndan ses deerleri zerinde duracaz. Cierlerden gelen havann az boluundan geerken ses yolunda bir daralma ve kapanma olmakszn alt enenin, dilin ve dudaklarn ald ekillere gre zellik kazanan seslerdir. Trkemiz nl varl bakmndan zengin bir dil olup, kendisine ahenk bakmndan ok arpc bir zellik kazandran uyumlar bu zengin nlleri zerine kuruludur. Yabanc dillerin nllerini tanmadan nce dilimizin bu nllerini ve zelliklerine gre snflandrlmasn hatrlamak, karlatrma yapabilmek asndan yararl olacaktr. Trkenin btn heceleri bir nlyle kurulur. Bu hece kurucu nllerin says 8'dir:
a e i o u

GR

TRKENN NL SESLER

39

Niteliklerine Gre nller nllerimiz nitelik deerleri bakmndan bekte toplanr: 1. Dilin geriye ekilmi ve ileri srlm olmasna gre kan nller. Bu durum nllerin kalnlk-incelik niteliklerini belirler. Geriye ekilmi durumda kan nller kaln, ileri srlm durumda kan nllerse ince nllerdir: a o u kaln, e i ince. 2. Dudaklarn dz ve yuvarlak durumuna gre kan nller. Bu durum da nllerin dzlk-yuvarlaklk niteliklerini belirler. Dudaklarn dz ve yayvan bulunduu durumda kan nller dz, yuvarlak ve bzlm durumunda kanlarsa yuvarlak nllerdir: a e i dz, o u yuvarlak. 3. Alt enenin aa drlmesi ve yukar ekilmesi az boluunu geniletir ve daraltr. te bu iki duruma gre de nller genilik-darlk zelliklerini kazanr: a e o geni, i u dar. te nllerimizin ses yolundaki bu oluum biimi her nlye ayr zellik kazandrr, bu zellikler de kelime iinde hecelerin sralanmasnda belli dzenleri meydana getirir.

nllerde Nicelik nller bir de nicelik bakmndan tadklar zelliklerine gre eitlenir. Nicelik bir nlnn duyulurluk sresiyle ilgili bir zelliktir. Buna gre ksa, ortalama uzunlukta, ya da uzun nllerden sz ederiz. Trkemizin btn nlleri ortalama uzunlukta nllerdir. Ne var ki Osmanl Trkesi dneminde alnm olan yabanc asll kelimelerle birlikte uzun nller de konuma dilimize girmitir. Bugn yaamakta olan bu nllerin uzunluklarnn yazda gsterilip gsterilmemesi, hangi durumlarda gsterilmesi gerektii gibi konular yazmmzn zm bekleyen konular arasndadr. ikyeti olunan syleyi bozukluklar henz benimsenebilir bir uzlama yolu bulunamam olan bu meseleden kaynaklanr.

Ortalama uzunluk: Ne ksa, ne de uzun olan, ikisi arasndaki olaan ve orta deeri anlatr. Bundan byle ortalama uzunluk yerine ksaltlm olarak ortalama kullanlacaktr.

40

Aadaki kelimelerin hecelerinde bulunan nlleri niteliklerine gre snflandrnz: ala, alm, elek, ekim, lk, slak, ilik, istek, oy, boyun, fke, lm, ulak, ulu, tnek, ttn.

ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NLLER

lk nitede grdmz gibi, Trkenin 8 nls iin eski alfabenin salad imkn 4 harf ( ) ile hareke denilen kimi yardmc iaretlerdi. Bunlar aslnda, nce Farslarn, sonra da Trklerin Arap yazsndan alm olduklar imknlardr. Demek ki Arapada da bu iaretler ayn zamanda nller iin kullanlmtr. te ayn harflerin hem nl iareti olarak, hem de nsz deerlerini gsteren iaretler olarak kullanlmas bir kelimenin ou kez birka trl okunabilmesine yol aar. Bu durum kelimenin anlamca balam gz nne alnmadnda, yanl okuma, dolaysyla da yanl anlama sonucunu dourur. rnek olarak l Arapada aile, ocak, soy sop; asker; serap gibi anlamlara gelir; ama ayn yazl Trke krmz ya da hile anlamndaki al iin ortaktr. Bunun gibi Arapa bevl iemek anlamndaki kelime Trke bol ya da bul gibi de okunabilir. Arapada hem meyl eilme, dnme; eilim, hem de ml zellikle kadnlarn srme ekmek iin kullandklar uzunca ince metal ubuk gibi okunabilir. Her ikisi de bu yazllaryla Osmanl Trkesi dneminde dilimize girmitir. Ayn yazl ok sonralar Franszcadan alnma bir uzunluk ls birimi anlamndaki mil iin de kullanlmtr. Farsada hem cev arpa, hem de c akarsu, rmak; arayan, aratran gibi okunabilir. Ayn yazl Arapada cevv eklinde okunan ve gk boluu demek olan kelime iin de geerlidir. Verilen rneklere benzer yzlerce rnek sralanabilir; ancak u verilenler bile eski alfabeyle yazlm metinleri okurken ne derece dikkatli davranmamz gerektii konusunda bir fikir vermeye yeter.

Balam: Bir kelimenin baka kelimelerle bir arada bulunmasndan doan anlamn belirleyici iliki ve ortamdr.

Arapann nlleri ve Yazllar Klsik Arapada uzunlar da bulunan 3 nl vardr: a i u. Ortalama uzunlukta olanlarn yazda harf karlklar yoktur.

41

Gsterilmek istendiinde hareke denilen yardmc iaretler kullanlr. Daha nce grdmz bu iaretlerin Arapadaki adlar fetha (stn), kesre (esre) ve zamme (tr)dir. Yardmc iaretlerin yazda kullanlmas genel olarak Kuran yazmyla snrldr; bir de alfabe retimi amacyla yazlm kitaplara zgdr. Bunlar aada hem ait olduklar dildeki deerleri, hem de Trkedeki deer ve eitlenmeleri bakmndan ele alnacaktr. Not. Bu nitede verilecek rnek kelimelerde btn uzunluklar iin uzatma iareti kullanlacak, her nsz harf bugnk alfabemizde bulunan karlyla yazlacak; rnek, kullanmakta olduumuz bir kelime ise, bugnk yazl ayrca parantez iinde gsterilecektir. Bunun yan sra yaplacak aklamalara bal olarak kimi ses deerleri iin zel iaretler kullanlacaktr: kapalca ve incelmi bir a (= ) gibi.

1. a nls ve Yazl

Bu nlnn uzunluk bakmndan ortalama ve uzun olmak zere iki tr vardr. Ortalama a. Harekelerle iaretlenmi metinlerde fetha (stn) ile gsterilir. Bu fetha kaln nsz harfleri denilen

harflerinden sonra:
a. Trke a'dan biraz farkl, kapalca ve incelmi bir a (= ) gibi seslendirilir:

hrf, hber, sbr (sabr), drbe, tleb (talep), zfer, kl, grb, klem;
b. Dier seslerle birlikte ise e'ye ok yakn bir ses verir:

terk, sebt (sebat), celb (celp), ders, zek, refh (refah), zehr iek, secde, ehr (ehir), ferd (fert), kesre, levha, mektb (mektup), necm yldz, vesvese, heybet, yevm gn.
Kaln nsz harflerinin hece sonunda yer almas durumunda da hece nlsn gsteren fetha (stn), gibi okunur:

42

 hkm, hbr, Bsra, frz, glt, mzlm (mazlm), mlm (malm), mlb (malp), mkber.
Trkeye girmi olan Arapa kelimelerde sz konusu 9 harf konuma dilinde nlnn sylenii iin yol gstericidir. Konuma dilinde bu nl Trkenin kendi a'sdr. Syleyie halkllatrlm olan bu ses, Arapa bilen ehirlinin dilinde (stanbul Trkesinde) ise yabans deeriyle zamanla kimi kelimelerin syleniine yerlemi ve varln bugne dek srdregelmitir. Bugn bile; harfler, saati, shhatiniz, dikkatle kelimelerinde grld gibi, kaln sradan heceyi izleyen hecelerin ince sradan gelmeleri nceki hecedeki bu yabans a yzndendir. Kelime banda elif ile yazlr. Bu iaret tek bana bir nl deeri tamaz ve ksa nllerin iaretleri olan harekelerin varln gstermek amacyla kullanlr. Bu durumdaki elife krs ad verilir. Kelime bandaki elif, aslnda Arapaya zg bir nsz olan hemze'nin krssdr ve bu ikisi birlikte hemzeelif ya da hemzeli elif diye anlr; ancak Araplar da bu elifi her zaman hemzeli yazmazlar. Hareke konulmam bir kelimede bu elifin hangi ksa nl gibi okunmas gerektii bilinmez, bu yzden metinlerde ou zaman tereddtlere ve yanl okumalara yol aar. Kelime bandaki elif, konulmam stnyle birlikte, ancak yukarda verdiimiz harflerden nce a olarak okunur:

Krs. zerine oturulan nesne, dayak anlamndaki bu kelime Arapann hemze denilen nsz harfinin zerine oturtulmas iin yazda kullanlan elif ve di denilen kk kntya ( ) verilen addr.

ahmak, ahlk (ahlk), asl, azdd ztlar, atlas, azher pek ak, pek belli, add adetler, saylar, ayr (ayar) yabanclar, aklm kalemler.
Trkeye girmi olan kelimelerde de oklukla byledir; ancak kimi nsz seslerde bu kurall durumun bozulduu grlr:

azdd yerine ezdd, atfl ocuklar yerine etfal, atrf yerine etrf.
Kelime iinde, hareke iin, nsz harfin kendisi krs grevindedir. Yazda konmayan stn, harfin sesiyle birlikte a

43

olarak okunur. rnekler iin yukarda a sesinin tantm srasnda verilen rneklere baknz. Kelime sonunda he ile yazlr; ancak bu he klsik Arapada
Ekleme te: Buna eski gramerlerde t-i merbta (bal te) ad verilmitir.

kimi kelimelerin sonunda yer alan ekleme te'ye dayanr. Aslnda zerine iki nokta konmu bir he ( ) biiminde yazlan bu te, nsz harfin harekesi olan stn ile birlikte atun gibi okunur. Ancak yazda bu biim deitirilmi, noktasz he ( ) olarak yazlm, bu yazl syleyie de yanstlarak a gibi okunur olmutur: fathatun yerine fatha (fetha), maddatun yerine madda (madde) gibi. Trke'ye alnan kelimelerde ise bu he yalnzca kaln harflerden sonra a olarak okunur:

Melha (Meliha), nefha frme, frk, hulsa, rza (arza), varta tehlike, uurum, lahza, nafaka gibi.
Bununla birlikte, birok kelimede bu ekleme te Trkler tarafndan nsz bir ses olarak okunmu ve alfabedeki asl biimiyle yazlmtr:

sadkat (sadakat), efat (efaat),

belgat gibi. Uzun a. Arapa konuanlar tarafndan dar ve incelmi, e'ye yakn uzun bir ses gibi sylenir. Trkede syleyie halkllatrlm ve ortalama akla sahip niteliiyle sylenmitir. Bununla birlikte Kuran okuma eitimi alanlar Arapadaki sesleri kendi nitelikleriyle karma becerisi kazandklarndan bu sesi de Araplar gibi syleyebilirler. te eskiden medrese eitimi srasnda bu beceriyi kazanm olanlarn Trke bir metni (iir ya da dz yaz) okurken de Arapa kelimelerdeki bu uzun a'y e'ye yakn syledikleri, zellikle XVII. ve XVIII. yzyl Osmanlcas zerine yabanclar tarafndan yazlm gramerlerde belirtilmitir. te yandan a nlsnn uzunluu edebiyat dilinde zellikle ve zenle korunmutur. Bu korumay besleyen, eski iirde kullanlm olan aruz vezni olmutur. ehirli okumularn diline de bulam olan uzun syleyiin ak hecelerde tutunup yerletii
44

bugn bile birok kelimede varln korumasndan kolayca anlalabilir: ikyet, rivyet, nmus, nme, hslat, siyset gibi. Kapal hecelerdeki uzunluklarn ise hecenin kapal kald durumlarda korunduunu ileri srmek olduka zordur: deccal, fettan, hisar, kitap, silah, meydan gibi. Hece ekleme ile aldnda, yukardaki rnek kelimelerde olduu gibi, kaybolan uzunluk geri gelmez: deccal, fettan, hisar, kitab, silah, meydan gibi. Kimi kelimelerde ise uzunluk yeniden varlk kazanr: civar, ama: civr, etraf, ama etrfa, karar, ama karra, misal, ama misli gibi. Osmanl Trkesi dneminin ortak konuma dilinde bu sesin ak hecelerde bile ksalarak syleyite byk lde halkllat sylenebilir: kabhat deil kabahat, nebhat deil nebahat, cerhat deil cerahat gibi. Azlardaki halkllam rnekler daha eski ve halkllatrmada daha ileri bir seviyeyi yanstr. Bunlar ileyen srecin ortak kullanma giren ilk rnekleridirler: chillik yerine cahllk, zlimlik yerine zalmlk gibi. Arap yazsnda a sesinin uzunluunu gstermek iin elif harfi kullanlr. Btn nsz harfleri yanndaki elif Arapada her zaman uzun bir a olarak okunur:

btl (batl), tcir (tacir), chil (cahil), hkim, hlk, dh (dhi), zt (zat), rz (raz), zviye (zaviye), skin (sakin), kir (akir), Slih (Salih), kaz (kaza), tli (talih), zlim (zalim), lim, gfil (gafil), ftih (fatih), ktib (ktip), lyk (lyk), mcer (macera), ndir (nadir), vl (vali), diynet
(diyanet).

45

Ksaltlm elif: Eski gramerlerdeki ad elif-i maksredir.

Arapada elif'ten baka, yalnzca kelime sonlarnda bulunabilen ikinci bir uzunluk iareti daha vardr; stnle okunan bir nsz harfin nne gelen ye. Buna ksaltlm elif denir:

dav, man, fetv gibi.

Byle adlandrlmasnn sebebi Arapada bu a'nn ksa saylmasdr. Bununla birlikte syleyite bu ses Trke a'dan uzundur. Trke okuyuta bu ye'nin elif 'ten fark yoktur.
Uzatlm elif: Eski gramerlerdeki ad elif-i memddedir.

denir: dem, let, mir buyurucu gibi.

Kelime banda medli elif ile yazlr. Bu elife uzatlm elif

Uyar. Trke kelimelerde n ses durumundaki a'nn da medli elif ile yazldn grmtk. Demek ki ayn iaret Osmanl yazsnda iki ayr deer iin kullanlmt. Kelime iinde nsz harfin nne konan elif ile gsterilir:

db, ml emeller, fk ufuklar, kermet, selmet gibi.

Kelime sonunda kalan elifler de uzun a deerindedir; ancak bunlar ou kez hecenin i sesidirler ve nlerinde kelimenin bir nsz sesi olan hemze yer alr. Trke yazmda bunlar drldnden elif sonda kalm olmaktadr:

- bin, - cef gibi.

Not. Arapada aslnda Trkedeki e'ye benzer bir nl yoktur. Yukarda geen kaln nsz harfleri dnda kalan teki nsz harflerinde, eer konmamsa, gerekte olmas gereken stn kapal, incelmi, e'ye yakn sylenen bir nl deerindedir. Baka bir deyile, bu harfler stnl okunduunda e'ye yakn bir nl ile birlikte okunmu olur. Bu durum nsz harfinin hem kelimenin banda hem de iinde olmas durumunda geerlidir:

bereket, cez, dev, zevk, selmet, efkat, fen, kerem, leyl, mekn, nezket, vef, yezd.
Arapada kelime sonundaki bu nl sesi gsteren harf ise, yukarda a'nn kelime sonundaki yazlyla ilgili aklamamzda
46

Yuvarlak te: Eski gramerlerde t-i gird diye geer. Biimce he: Eski gramerlerde h-i resmiye denilirdi.

yer alan ' dir. te asl yuvarlak te ( ) olan bu iaret stteki rneklerde bulunan nsz harflerinin stn yerine geer ve bu harflerden sonra eklenir. Ayn zamanda nsz harfi olmas yznden, bu gibi yerlerde kullanldnda bu iarete biimce he denmitir:

harbe, kble, hikye, desse, kahve, cize gibi.

rneklerin Latin harfli yazllarnda da grld gibi, Arapann bu e'ye yakn sylenen a nls Trkede syleyie halkllatrlm ve sz konusu nsz harflerinin nnde kendi olaan e sesine dntrlmtr.

2. i nls ve Yazl

Arapada nls bulunmaz, btn nsz seslerle birlikte duyulan ses idir. Bu nlnn de Arapada ortalama ve uzun olmak zere iki tr vardr. Ortalama i. Yazda bir harfle varl belirtilmez, bir nsz harf esre (kesre) denilen harekeyle okunduunda duyulmu olur:

bill, ticret, diyr, ziyret, kibr, lisn, misl, visl gibi.

Kelime banda i, esreli okunan bir ( elif)tir. Kimi zaman bu elifin altna hemze de konur; o zaman ses deeri tamaz, yalnzca bir nsz harfi olan hemzenin bulunduu yeri gsteren bir izgiden baka bir ey deildir. Altnda hemze bulunmadnda ise, kelime banda bir nl (hareke) bulunduunu gstermek zere yazlm olur ve esre'nin ses deerini yklenir:

- ikrm gibi.
Kelime iinde harfle gsterilmez, sesin deerini tayan hareke esredir ve kelimenin nsz harfi bu esrenin krss yerindedir:

fikr (fikir), kibr (kibir), kiber byklk, glib (galip), marifet (marifet) gibi.
Daha nce verdiimiz kaln nsz harflerinden birinin yer ald hecede esre, Trklerce okunur:
47

 hynet, srt (srat) yol, geit, muzrr zarar verici, Kzm, tbb (tp), zll glge, kta (kta) gibi.
Bununla birlikte bu nsz harflerinin deerlerinde Trke syleyite meydana gelen deimeler, birlikte bulunduklar nlleri de etkilemitir. Bunlara aada nszlerle ilgili aklamalar arasnda yer verilecektir. Uzun i. Arapada belli bir uzunlukta sylenen bir sestir. Alnan kelimeler yoluyla bu uzunluk Trkeye de gemitir. zellikle edebiyat dilinde zenle korunmu, bu korumay eski iirde kullanlm olan aruz desteklemitir. ehirli okumularn gnlk diline de bulam olan uzun syleyiin daha ok ak hecelerde tutunduu ileri srlebilir. Bugn birok kelimede yaamaktadr:

cb (icap), cd (icat), fazlet (fazilet), ganmet (ganimet) gibi.

Kapal hecelerdeki uzunluklar ortak syleyite herhlde balangtan beri varln koruyamamtr:

esr deil esir, Ceml deil Cemil, rezl deil rezil, Kerm deil Kerim, marz deil mariz, yemn deil yemin, tesr deil tesir gibi.
Kapal heceler ekleme ile aldnda, a'da olduu gibi, kaybolan uzunluk bugn ou kez geri gelmez. Yukarda verilen rneklerin hepsinde byledir. Kimi kelimelerde ise uzunluun yeniden canland grlr:

tenkdinde, tekle (ama: tekilt) gibi.

Ak hecede ksalan bu sesin dt rnekler bile bulunmaktadr: hazne'nin hazne, hazna oluu gibi. Bu rnei Farsa innn azlarda ana (ana fine'deki) olmas destekler. Den ses her ikisinde de ksa ve vurgusuz bir sestir. Osmanl Trkesi dneminin ortak konuma dilinde, bugn olduu gibi, bu sesin ak hecelerde bile ksalarak syleyite byk lde halkllat sylenebilir. Azlar halkllatrmann en eski rneklerini saklar. Yukarda da kaydettiimiz gibi, bunlar yabanc kelimelerin halkllama sreci bakmndan en eski
48

rnekler saylr. Bunlarn nceleri ortak dilde geni bir yaama alan bulduklar phesizdir. unu da belirtelim ki, Osmanl Trkesi'nin gramerini yazm olan yabanc gramercilerin deerlendirmede en kararsz kaldklar konu uzun nllerin syleniteki deerleri olmutur. Halk diliyle yazlm eski metinlerde syleyiteki deimeleri izlemek asndan arpc rnekler bulunmaktadr. Bu ince nlnn uzunluu, yazda, ayn zamanda bir nsz harf olan ye ile gsterilmitir. Kelime banda biiminde yazlr. Ortalama i'de olduu gibi, (elif) burada da esreli hemze'nin yerini tutmaktadr. Bu durumda ye, esre'nin, yani i'nin uzunluunu gsterir: cd (icat), f (ifa), rd (irat) gelir, zh (izah) gibi. Kelime iinde bir nsz harften sonra o harfin esre'sinin, yani i olan nlsnn uzun okunduunu gstermek zere yine ye ile yazlr:

hazne (hazine), defne (define), esr (esir), erf (erif), Kerm (Kerim) gibi.
Kelime sonunda da ye ile gsterilmitir:

kebr (kebir), netce (netice),

ilm, Nc (Naci), Bk (Baki), s (asi), ferd, kd (kad), rz (raz) gibi.

Trke syleyite sondaki bu uzun nl de deiikliklere uratlmtr. Ksa sylenmesi iin yukardaki son iki rnek (kad, rz) arpcdr.

3. u nls ve Yazl

Arapann bu tek yuvarlak nlsnn de ortalama ve uzun olmak zere iki tr bulunmaktadr. Ortalama u: nsz harfin trl (zammeli) okunuuyla duyulan bir sestir.

49

ufuk, usl, ufl grnmez olma, batma gibi.

Kelime banda trl hemze deerindeki ( elif) ile yazlr:

Kelime iinde harfle belirtilmez, bir nsz harfin trl okunuuyla duyulan sesten ibarettir: huzr, husrn,

kurbn, bud uzaklk, kurb yaknlk, zulm

(zulm) gibi. Osmanl Trkesine alnm kelimelerin sonunda bulunmaz. Arapann tek yuvarlak nls olan bu ortalama u, Trkede eitlenmi, drt yuvarlak nl deeriyle sylenir duruma gelmitir. Bu da yabanc kelimelerin syleyie halkllatrlmasndan baka bir ey deildir:

hurmat yerine hrmet ve hrmet, husrn yerine hsrn, umr yerine mr, Umar yerine mer, Usmn yerine Osmn, nukta yerine nokta lukma yerine lokma suhbat yerine sohbet uzr yerine zr tuhmat yerine thmet uhrat yerine hret muhlat yerine mhlet, mhlet gibi.

50

Uzun u. tr iaretinin karlad nlnn uzun okunduunun belirtisi olmak zere yazda her zaman ( vav) ile gsterilmitir. Kelime banda eklinde yazlr. ( elif), trl hemze yerindedir, ( vav) ise, u gibi okunan trnn uzunluunu gstermek amacyla konmutur: l birinci gibi. Kelime iindeki yazl ak ve kapal hecelerde trl okunan nsz harf nne katlan ( vav) iledir:

sret, kabl, cesr, zarret, Tr

gibi. Kelime sonunda bulunmaz; ancak kimi Arapa kelimelerin sonunda yer alan ( eddeli vav), nceki nsz harfinin trs nnde uzunluk gsteren bir ileyi yklenerek Trkede bu gibi kelimelerin son hecelerinin uzun u gibi okunmasna yol amtr: aduvv yerine ad dman, uluvv yerine ul ykseklik ad-ya, ul-su gibi. Bugn kullanmakta olduumuz Arapa asll kelimelerde nl uzunluklar genel olarak gsterilmez. Aadaki kelimeleri inceleyerek hangi hecelerin nllerinin uzun sylendiini belirleyiniz ve harf karlklarn kullanarak bu kelimeleri yaznz: ticaret, ifa, zaruret, ifade, ima, akide, Tuba, Nuri.

gibi. Trke okunuta ortaya kan bu durum bu kelimelerin metinlerde ald Trke eklerden aka anlalmaktadr:

Farsann nlleri ve Yazllar Farslar Mslman olduktan sonra Arap alfabesini almlar, kendi dillerine zg nsz sesler iin kimi iaretlere kk eklemeler yaparak bu alfabeyi geniletip kullanmlardr. Trklerin daha sonra alp benimsedikleri alfabe, bu alfabedir. Farsaya alnm olan ok sayda Arapa kelimenin yazlnn korunmas, dilin yazmnda byk lde ortaklk meydana getirmitir. Trkede olduu gibi, Farsada da yazda grlen ayrlk alfabenin kendi kelimelerine uygulanmasnda, daha dorusu kendine zg seslerin aktarlmasnda ortaya kar.
51

Farsada 3 nl vardr: a, i, u. Bunlarn hem nitelik, hem de nicelik bakmndan eitleri bulunmaktadr: a, , , , , , . Nicelik bakmndan eitlilik olaan olarak Farsada da uzunluk deerinin yazya yanstlmas ihtiyacn dourmutur. nl uzunluklar gsterilmitir: Farsa yazmda da ayn harflerle

.
1. a nls ve Yazl

Farsann a's sylenie Arapann kapal ve incelmi a'sna benzer; yani a ile e arasnda, Trkenin e'sinden daha ak bir ses olarak sylenir. Bu ses Osmanl Trkesinde sylenite benimsenmemitir. Azer Trkesi Arapa ve Farsa asll kimi kelimelerde belli nsz seslerle birlikte bugn de bu sesi kullanmaktadr:

hreket, hste,
sker gibi.

smed , zfer,

Bu nlnn nicelik bakmndan ortalama ve uzun olmak zere iki tr vardr. Buna bir de h nndeki ortalama a'dan gelimi bir o sesini katmak gerekir. Aada her biri ayr ayr ele alnmtr. Ortalama a. Arapann a'sna benzer. Farslar da bu sesi a ile e aras bir sesle, ak bir e gibi sylerler:

hr eek, rh ark, tt geni leen, hst (hasta), str katr, dr kap gibi.
Trkler Farsadan aldklar kelimelerde bu sesi eitlendirip kaln ve ince nsz harflerine gre kendi a ve e'leri gibi sylemilerdir: har, ark, tat, hasta, ester, der kap gibi. Kelime banda bu sese karlk gelen iaret, harekeli yazda

( stnl elif), harekesiz yazda ise yalnzca ( elif)'tir: ebr bulut, ebr ka, ejderh, ahger ateli kl, ince kor, ahter yldz, esb at,
ek gz ya gibi.
52

Kelime iinde bir nsz harften sonra harfle gsterilmez, nsz harf stnl okunarak varl belirtilmi olur:

bht, bh pay, ksmet, em gz, derd (dert), reftr yry, gidi, zerd sar, eb
gece gibi. Kelime sonunda, Arapa ve Trkede olduu gibi, ile yazlr:

heste, beste bal, deste, erme kr at, tahta, hasta, zerde, gende kokmu, pis
kokulu gibi. Ortalama a'dan gelimi bir nl: o . Farsada yalnz ( h) ile balayan nls ortalama a'l kapal hecelerde, bir de uzun okunmayan bir vav'n kalnts olarak o nls bulunmaktadr. Bu gibi kelimelerde vav, eski Farsadaki bir tr ( h)'nn syleyiteki yuvarlak niteliini ( = hv) belirtmek iin yazda kullanlmtr: ho (eski sylenii: hva), sylenii: h ar) gibi. Bu gibi kelimelerdeki bu nlnn Osmanl Trkesi dnemi Trke metinlerinde birka trl yazlm olduu grlr: a. ( vav) ve ( elif) ile: hvb uyku, hvce hoca, nder, hvn sofra, hvr aa, zavall; yiyen, ien, ustuhvn kemik ; b. yalnz ( vav) ile: hoca, hon, hor; c. yalnz ( elif) ile (gnlk dille yazlm klasik yazm aktarmayan metinlerde) : hb, hn, sthn. Bu yazllar belli saydaki bu kelimelerin Trkedeki syleni biimlerini yanstr ve gerekleen deimelere iaret eder. Uzun a. Farsa konuanlarca a ile o aras uzun bir sesle sylenir. Osmanl Trkesi bu sesi de almam, kendi a'sna dntrmtr.
53
v

hor (eski

Not. Bu ses bugnk zbek yaz dilinin dayand Takent zbekesine gemitir. Gneydou Anadolu azlarnda da bulunmaktadr. Kelime banda Arapadaki gibi ( medli elif) ile yazlr

b, bd bakml, bayndr, gh (Agah) bilgili, uyank, vre (avare) ba bo gibi.

Uyar. Ayn iaretin Trkede uzun olmayan a iin kullanldn hatrlayalm. Kelime iinde bir nsz harften sonra (elif) ile karlanr:

br yk; meyve, cnn sevgili, pre para, re, dr ila, rst doru, zr inleme, inleyi, jle i, ebnem, kde alm, ak, kr i gibi.
Kelime sonunda uzunluu gsteren yine ( elif)' tir:

hr kaya, sert ta, dn okumu, bilgili, kl kuma, vl yksek, yce gibi.

2. i nls ve Yazl

Farsada bu nlnn de ortalama ve uzun trleri vardr. Ortalama i . Farslar tarafndan i ile e arasnda, kapal bir e () gibi sylenir. Bu syleni Arapadan alnma kelimelere de uygulanmtr: hsn (ihsan) gibi. Kelime banda harekesiz yazda yalnzca ( elif) ile yazlr. Bu durumda elif, ( esre)'nin yerini tutmu olur:

istde kalkm, ayaklanm, ikence gibi.

Kelime iinde harfle gsterilmez, esreli okunan nsz harfiyle varl ortaya karlm olur:

54

 ikeste krk, krlm, girn ar, ir lamba, hired akl, gil amur, balk, girde
yuvarlak rek, kirde gibi. Kelime sonunda, syleni deeriyle ilgili olmak zere, Farsaya zg bir yazl vardr, ile yazlr:

i ne, ki, ni gibi.

Uzun i. Arapann uzun i'sinden farkl deildir; ancak Farsann eski dnemlerinde kapal, uzunca bir e gibi de sylenmitir: r arslan, sr tok; dolu gibi. Uzun i gibi ye) ad verilmi, uzunca e olarak okunduunda ise ayn ye'ye y-i mechle (belirsiz ye) denmitir. Trkede sesine yer verilmemi, bu gibi kelimeler ya uzun i ile ya da ortalama e ile sylenmitir. Osmanl Trkesi zerine gramer yazan Batllar bu duruma deinmilerdir. Not. Eski metinlerde karlatmz en arpc rnek dv eytan kelimesidir. Bu kelimenin bir yandan dv okunmasn gerektirecek gibi , bir yandan da dev okunduuna iaret eder biimde , olarak yazld grlr. Kelime banda, Arapa kelimelerdeki gibi, yazlr:

okunduunda, uzunluu gsteren ye harfine y-i marfe (belirli

biimiyle

rn, n bu, zid Tanr gibi.

Kelime iinde bir nsz harfinden sonra ( ye) ile gsterilir:

brn d, dde gz; bak, rze para, krk, rn tatl, r arslan gibi.
Kelime sonundaki yazl yine ye iledir:

bes bolluk, gt dnya, sr krmz renkte gzel kokulu bir gl, nl mavi renkli gibi.

55

3. u nls ve Yazl

Farsann bu yuvarlak nlsnn de ortalama ve uzun trleri vardr. Ortalama u. Farsada bulunmadndan btn nsz harfleriyle birlikte duyulan ses u'dur: gul (gl), mut yumruk gibi. Farsa kelimelerin Trke syleniinde bu ses u, o ve olmak zere eitlenmitir: sufra yerine sofra, gul yerine gl gibi. Kelime banda, Arapada olduu gibi, harekesiz yazda trl olduu var saylan ( elif) ile yazlr:

uftde dkn, utur deve, ustd gibi.

Kelime iinde yazda harfle gsterilmez, nsz harfi rtl okunarak varl ortaya karlr:

burde gtrlm, tanm, ukufte alm, gufte sylenmi, sz, gul (gl), muta
kunduraclarn deriyi dvmekte kullandklar bir alet gibi. Kelime sonunda bulunmaz. Uzun u. Yazda uzunluu ( vav) ile gsterilen nl sestir. Ancak syleyite bu nlnn Farsada iki tr bulunur. Biri Trkedeki u'nun uzunudur. Buna eski gramerlerde vv- marfe (belirli vav) denirdi:

dr uzak, mr karnca rneklerinde olduu gibi.

teki ise uzunca sylenen bir o (=)'dur. Buna da vv- mechle (belirsiz vav) denmekteydi:

zr g, kuvvet, r tuzlu gibi.

Bu kelimeler Osmanl Trkesi konuma dilinde ortalama o gibi sylenmitir. Edebiyat dilinde ve zellikle iirde ise uzunluklarn korunduu grlr. Kelime banda biimiyle yazlr; ( vav), ( elif) zerindeki yazlmayan tr'nn uzunluk deerini karlar:

56

 c bahis, std usta, ftde dkn, dm, mc bir tr sebze orbas.

Kelime iinde, bir nsz harften sonra ( vav) ile gsterilir:

mr karnca, kfte (kfte) ezilmi, dvlm, shte (softa) yank, yanm gibi.
Kelime sonunda uzunluk yine ( vav) ile gsterilir:

br kale duvar, dr ila, bn hanm

sultan, hkmdar ei, prenses gibi. Osmanl Trkesinin nlleri zerine Deerlendirme
Tecvit. Harfleri ses yolunda olutuklar yere ve niteliklerine gre sylemek anlamndaki tecvdl-hurftan ksaltlm bir terimdir. Dilciliin fonetik (ses bilgisi) alandr.

Yukarda Arapa ve Farsann nlleri zerine yaptmz aklamalar srasnda da deindiimiz gibi, bu dillerdeki deiik nller ortak konuma dilinde byk lde Trkenin nllerine dntrlmtr. Ancak medrese eitimi grm, bu iki Dou dilini yaz dili olarak kullanabilecek seviyede renmi, zellikle tecvit okumu olanlarn syleyebilme becerisi kazanm olduklar kimi deiik nller bu gibilerin diline bulam ve ayn yolla, zellikle XVI. yzyldan sonra, ehirli diline (stanbulun okuryazarlarnn syleyilerine) gemitir. Bunlar arasnda en nemlisi uzun nller, daha yerinde bir ifadeyle, nl uzunluklardr. Manzum metinlerde kelimelerin vezne uygulanmasnda byk bir titizlikle korunmu olan uzunluklarn kapal hecelerde ortak konuma dilinde de yaatlm olduunu sylemek pek de doru deildir. Ama ak hecelerin uzun nllerini sylemekte okumu ehirlilerin ok titiz ve zenli davrandklar da phesizdir. Bugn bile birok kelimede uzunluun yok saylmas syleyi kusuru saylmaktadr. Bununla birlikte kimi yreler nl uzunluunu hemen hemen hi tanmamtr. Kbrsl Trklerin dili bu ynden olduka ilgi ekicidir. te yandan ak hecelerin nlsnn uzun okunmas, bir eilim olarak kimi Trke kelimelere bulam olduu gibi (v-ret-mek, v-rol, v-r-n; b stne, yarr) yar okumularn dilinde bozuk biimlerin yer bulmasna yol amtr: zafer yerine zfer, zarar yerine zarr, hakem yerine hkem, rakip yerine rkip, lakap yerine lkap gibi. Dier bir ses, Arapa ve Farsada a ile e aras bir ses olan, daralm ve incelmi a'dr (=). Arapa kelimelerde ha, h, sad, dad, t, z, ayn, gayn, kaf; Farsa kelimelerde
57

ise h, sad, t, gayn harflerinden nceki ve sonraki a'nn byle bir deiik a olarak sylendii yabanc gramercilerin belirledikleri bir konudur: hrem, hbb, shbe arkada, shb arkadalar, zdd ztlar, tbk tabakalar, znn, lem sancak, glebe stnlk, stnlk salama, leb en stn, klem,

klm kalemler, sd yz, tt geni leen, hr eek, gltde yuvarlanm gibi. Bu ses bugn de
ortak konuma dilimizde kimi kelimelerde yaatlmaktadr: sati, hakikten, shhtiniz gibi. Aada nszler konusu ilenirken bu nsz harflerinin tad deerlerin Trke syleyite urad deimeler zerine gerekli aklamalar yaplacaktr. Burada nl uzunluklaryla balantl olarak bir de aruzla ilgili bir uygulamaya ksaca deinmekte yarar vardr. Aruzla yazlm bir iirde, veznin gerektirdii yerlerde, bir kelimenin ak hece nls uzun okunmak zorundadr. Kelimeleri byle okunarak ezberlenmi bir iir ezbere okunurken de byle okunurdu. Bu durum, aruzun Trkeye uygulanmaya alld nceki dnemde nller bakmndan hem byk sknt yaratm, hem de uzun okuma alkanln glendirmitir. Aada XV. yzyldan sonra en ok okunan ve ezberlenen metin olan Sleyman elebi'nin Mevlid'inden sese gnmz diliyle uygunlatrarak verdiimiz beyitler bu durumu yanstan arpc bir rnektir. Not. Uzun okunan btn nllerde uzunluk iin iaret kullanlm, ayrca bu heceler (bazen de yalnzca kimi Trke ekler) koyu italik karakterle yazlmtr. Allah dn zikr edlim evvel Vcib oldur cmle it her kul erbet karmda tutt hriler Bnu sn verdi Allah ddiler tim n oldu cismim nra gark demezdim kendim nurdn fark

58

nller konusunun daha baka ayrntlar varsa da, imdilik u belli bal nl trleriyle genel eilim ve zel durumlar grmek yeter saylabilir. Sonu olarak sylememiz gereken, alnt kelimelerdeki yabans nl seslerin Osmanl Trkesi dneminde ortak konuma diline byk lde inmedii, bir lde ehirli (zellikle stanbulun okur-yazar ehirlisi) diline bulat ve okur-yazar kesimlerce benimsenip yaatlddr. Aadaki tabloda dilin nllerini karlayan alfabe harfleri ve bunlarn yazl biimleri zet hlinde verilmektedir. Sol stunda yer alan bugnk alfabe harfleri, bu yazl biimlerinin Trke syleyiteki deerlerini vermektedir. izgicik () yazm bakmndan harfle gsterilmez, ses asndan ise yoktur, ya da bulunmaz anlamn tar.

Tablo 2 .1 Trke, Arapa ve Farsada nllerin Yazm

HarfSes

Trke Kelimelerde Arapa Kelimelerde Sonda Hece iinde

Farsa Kelimelerde

Harf

Bata Sonda Hece Bata Sonda Hece Bata iinde iinde

elif, he

medli elif, elif

elif, he

elif, elif-ye, ye, vav

59

elif, he, elif-ye, ye, vav

elif-ye, ye

Yalnz ilk hecede:

elifvav, hemzevav, vav

Yalnz ilk hecede:

elifvav, hemzevav, vav

elif, elifvav, vav, ye

elifvav, vav

elif, elifvav, vav, ye

60

TRKENN NSZ SESLER

Bunlar cierlerden gelen havann, ses yolundan geerken belli noktalardaki daralma (skma) ve kapanma (tkanma) yznden meydana getirdii grlt ile duyulan seslerdir. Bu daralma ve kapanma noktalarna boumlanma noktalar diyoruz. Bu grlt bazen srtnerek szmadan meydana gelen bir hrt, bazen de kapanan bir noktann birden almasyla oluan bir patlama eklindedir. Niteliklerine Gre nszler nszler de nller gibi tadklar ortak nitelikler ve ayrc zelliklerine gre eitlenmilerdir. 1. nszleri nce duyulurluklarndaki bu iki ana nitelik bakmndan iki bekte toplarz: a. szmal nszler: f v h j l r s z y; b. patlamal nszler: b p c d t g k m n. 2. nszler dudaklardan grtlaa kadar uzanan yoldaki oluum noktalarna (boumlanma yerlerine) gre de birtakm ortak nitelikler tar. Buna gre de nszleri 3 bekte toplarz: a. dudak nszleri: b p m v f; b. di nszleri: d t c j z s n l r. c. damak nszleri: k g . Bunlar n (sert) damaktaki (ya da damak nndeki) boumlanma noktasndan karlar. Dilimizde bunlarn bir de art (yumuak) damakta (ya da damak ardnda) meydana gelen boumlanma noktasndan kan trleri vardr. Bugnk alfabemizde bunlarn iaretleri yoktur. Biz bunlar kaln ve ince sradan hecelerde ayrt ederiz: ka/ke (ka-ba / ke-se), ga/ge (ga-ga / ge-ce), an/en ((ka-an / be-en) gibi. d. grtlak nszleri: h ile Arapadan alnma kelimelerdeki hemze ve ayn'dan kalan kesme (arpma). 3. nszlerimiz bir de grtlaktan gelen soluk akmnn tonlu (titreimli, soluklu) ya da tonsuz (titreimsiz, soluksuz)
61

Ton: Gerilen ses dudaklarnda havann geii srasnda meydana gelen titremedir. Ses dudaklar: Grtlan ortasnda bulunan iki kk kas. Bunlara ses telleri de denir.

oluuna gre bekleir. Tonlu nszlerde tutulan soluun hepsi ya da byk bir ksm salnm olur ve bu srada gerilmi olan ses dudaklarnda titreime yol aarak boumlanma noktasndan gl bir grlt olarak kar. Tonsuzlarda ise ses dudaklar gerilmez; soluk, tutulmakszn, olaan bir biimde bir miktar alan dudaklar arasndan akarak boumlanma noktasna gelir ve tkenirken donuk bir grlt eklinde duyulur. a. tonlu nszler: b c d g j l m n r v y z b. tonsuz nszler: f h k p s t. nszlerimizi bu farkl nitelik ve zellikleriyle tanmak, aada yabanc iki dilden, Arapa ve Farsadan giren kelimelerdeki nszleri tantmak iin yapacamz aklamalara dayanak oluturmak asndan gereklidir. Osmanl alfabesindeki iaretlerin bugnk alfabemizdeki karlklarn ilk nitede grmtk. Aada yalnz Arapaya ve Farsaya zg nsz harfleri ile bu nszlerin nitelikleri zerinde durulacaktr.

ARAPA VE FARSADAN ALINMA KELMELERDE NSZLER

Osmanl alfabesi, hem Arapadan, hem de Farsadan alnm kelimelerdeki bu dillere zg sesleri aktarmaya yarayan iaretleri de iine alr. Demek ki bu alfabenin kimi harfleri dil iin ortak, kimi harfleri de Arapaya ve Farsaya zgdr. Ancak bu dillerden alnm kelimelerdeki bu harflerin tad ses deerleri, nllerde olduu gibi, Trke syleyite deiiklie uratlm, byk lde halkllatrlmtr. Demek ki bu iaretlerin alnt kelimelerde yer almas Trke syleyi bakmndan bir deer ifade etmez. Bunlar aada ayr ayr ele alacaz. Ancak daha nce birka nemli noktann hatrlanmas gerekiyor. Daha nce deinmi olduumuz gibi, bu alfabenin nsz harfleri, iinde bulunduklar hecenin nlsn kaln-ince okutmalar ynyle iki bekte toplanmtr: a. kaln nsz harfleri: ha, h, sad, dad, t, z, ayn, gayn, kaf,

62

b. ince nsz harfleri: be, te, se, cim, im, dal, zel, r, ze, sin, n, fe, kef, gef, lam, mim,

nun, vav, he, ye.

nlleri deerlendirirken nsz harflerinin bu durumuna deinmi ve aslnda nllerin kalnlk-incelik deerleri asndan bunlarn gerekten de belirleyici olduunu vurgulamtk. Bu arada Arapann nszlerine zg kimi harflerin Trke kelimelerde kaln sray gstermek zere kullanldn da eklemitik. te bu bilgileri de gz nnde bulundurarak aada bu harfler ayr ayr ele alnacak, rnekleriyle birlikte daha geni olarak tantlacaktr. Arapaya zg nszler ve Ses Deerleri Alfabedeki srasna gre u nsz harfleri yalnzca Arapaya zg seslerin iaretleridir: hemze, se, zel, ha, sad, dad, t, z, ayn. 1. hemze. Arapaya zg bu ses bir grtlak nszdr. Ses dudaklarnn kapal bulunduu srada cierlerden gelen havann yapt bask sonucu birden alan dudaklardan gelen bir patlamayla duyulan tonlu bir sestir. Arapada bir nl ile balyor gibi grnen her kelime aslnda bu nszle balamakta ve nl seslere karlk olan iaretlerle birlikte a, i, u gibi okunmaktadr. Yazda bu nsz Araplar da gstermezler ve krss olan ( elif)'i yazmakla yetinirler. Bu nsz konuma dilinde, bugn olduu gibi, Osmanl Trkesi dneminde de bulunduu yere gre trl deiikliklere uratlmtr: a. Kapal tek heceli kelimede i ses ise, harekesine gre; aa. ya yes yerine yas, rey yerine rey, ry yerine rya ve um yerine om rneklerindeki gibi tamamen drlm, ab. ya da bes yerine beis, zib yerine ziib kurt, bir yerine biir kuyu rneklerinde olduu gibi, bir nl ses olarak deerlendirilmitir.
63

b. ift nszle biten tek heceli kelimede drlmtr:

ey yerine ey, czyerine cz gibi.

c. ki ve daha ok heceli kelimelerde ilk hecenin son sesi ise;
Kesmeli. Bu terim Arapa kelimelerde bir nl nnde hemzenin syleniiyle ilgilidir. Grtlak arpmas da denilen bu syleyite ses dudaklarnn birbirine bir anlk arpmasndan doan nlye benzer kesik bir ses duyulur: teesir gibi.

ca. ya kesmeli sylenmi, cb. ya da nly uzatc bir etki brakmtr:

tesr yerine tsir, tehr yerine thir, ryet yerine ryet, mmin yerine
mmin gibi. d. ki ve ikiden ok heceli kelimelerde, ilk hece aksa, ikinci ve nc hecenin ilk sesi olarak bir nl gibi sylenmitir:

teessr, mteessir, sul gibi.

e. ki ve ikiden ok heceli kelimelerde, ilk hece kapalysa, ikinci hecenin banda, ilk hecenin son nszyle bir hece kurmadn gstermek zere, kesmeyle okunmutur:

mesl, mem uursuz gibi.

Meninski, Viguier gibi XVII. ve XVIII. yzyl gramercileri tarafndan verilmi olan rnekler bu deerlendirmeyi desteklemektedir. Sonraki yzyllarda da durum bundan farkl deildir. Ancak bu gibi kelimelerin zellikle aruzla yazlm manzum metinlerde vezne uydurulmasnda asllarnn korunmasna byk zen gsterilmitir. ehirli okur-yazarlarn syleyie benzeri bir zen iinde bulunduklar da kolayca tahmin edilebilir. Yazlyla ilgili ayrntlar baka rneklerle birlikte nc nitede verilecektir. 2. se. Bu harf peltek se de denilen bir nsz sesin iaretidir. k yeri dil ucunun st yz ile st n dilerin ulardr. Dil diler arasndan biraz dar karlarak sylenir. Trke syleyite bu niteliini kaybetmi, dilin di ardnda kald durumda kan s'den farkl sylenmemitir.

64

3. ha. Bu nsz iaretinin karlad ses de Arapaya zg bir grtlak sesidir. Birbirine yaklaan ses dudaklarnn arasndan srtnerek geen havann meydana getirdii hrtyla duyulan tonsuz bir sestir. Trke syleyite bu ses byk lde deiiklie uram ve yine tonsuz bir grtlak sesi olan h sesine dnmtr. Syleyiteki bu deimenin yer yer yazya da yanstld grlr:

lahm yerine lehem (lehim), shil yerine

gibi. 4. zel. 'nin tonlusudur. Onun gibi dil ucunun st yznn st n dilerin ularna dokunmasyla karlr. Sylenii srasnda dil ucu 'ye gre daha az dar karlr. Osmanl Trkesinin konuma dilinde olaan z gibi sylenmitir. 5. sad. Bu ses dilin damaa doru ykselmesi ve kapaklanmas srasnda dil ucunun st n dilerin ortasna demesiyle karlr. Tonsuzdur. Kaln nsz harflerinden biridir. Kimi kaln sradan Trke kelimelerde sin yerine kullanlmtr. 6. dad. Bu da dilin st damaa doru ykselmesi ve kapaklanmas ile kaln nitelik kazanan bir sestir. Sylenii srasnda hava dilin iki yanndan avurtlara srtnerek geer. Bu srada dil ucu bota kalr. Trkede syleyite var olmam, d ve z di sesleriyle iki trl sylenmitir: a. d gibi: kd, darb vurma, vuru, fodul, Fdl, Ramadan; b. z gibi: kaz, kazasker, izfet, zbit, Fzl, Fuzl, Ramazan .

7. t. Dilin ykselip damaa kapaklanmas ve dil ucunun st n di etlerine yaklamas ile nitelik kazanan tonlu bir sestir. Trkeye bu niteliiyle girmemi, alnt kelimelerde olaan di sesi t gibi sylenmitir. Bu sesin harfi kaln nsz harflerinden olduu iin, kimi Trke kelimelerde nlnn kaln olduunu belirtmek amacyla kullanlmtr. Ancak hem ,hem de yerine kullanlmas,
65

kelime bandaki sesin tonlu mu, tonsuz mu okunaca konusunda karkla yol amtr: / ta, / doru gibi. XVII. yzyl Osmanl Trkesini btn ayrntlaryla tantan Meninski, gramerinde , Trkenin kendi kelimelerinde d sesini verir aklamasn yapar ve hem , hem de ile yazlm rnekler vererek bunlarn Latin harfli karlklarn d'li kaydeder: da, doru, dou, dosdoru, d donu gibi. 8. z. Bu da dilin damaa doru ykselmesi ve kapaklanmas ile kalnlk nitelii kazanan seslerdendir. Dil ucunun st n dilerin ucuna yaknlat bir kapanma noktasndan karlr. Bu sesin ve 'den nitelike fark, sylenii srasnda dil ucunun pek az dar kmasdr. Trkede bu ses harfinin sesi olan olaan z ile sylenmitir. Kaln nsz harflerinden biri olmas yznden, kimi kaln sradan kelimelerde yerine kullanlmtr: zr, zort, kaz gibi. 9. ayn. Kaln nsz harflerinden biridir. Bir boaz

nsznn iaretidir. Bu sesin k yeri boazda 'dan biraz geridedir. Tonlu bir sestir. Havann daralan ses dudaklar arasndan geerken meydana getirdii titreimle birlikte oluan bir grlt olarak duyulur. Bu sesi bir yabancnn karmas son derece zordur. Tecvit okuyanlarca tam yerinden karlmasna ayn atlatmak denmitir. Osmanl Trkesi dneminde konuma dilinin tanmad bir sestir. Bu sesin XVII. yzyldaki deeri iin Evliya

elebi'nin verdii rnekler ok ilgi ekicidir. XVIII. yzyl gramercilerinden Viguier'in u aklamas ise konuma diliyle okuma dili arasndaki fark gstermek asndan nemlidir: Bu sesi yalnzca ok iir okuyanlar ve bilgili (eitimli) kimseler kullanr. Gnlk konuma dilinde kullanlmaz. Gerekten de bu boaz sesi Trke syleyite balangtan beri ok yadrganm ve bu sesi tayan Arapa kelimelerin syleniinde kkl deiiklikler olmutur. Balcalar unlardr: a. Kelime ve hece banda bir nl ses olarak okunur, bylece kelime nlyle balayan bir zellik kazanr: Azril-Ezril, ayal, iir , uur gibi.
66

b. Hece sonunda derken nlye uzunluk deeri katar: Kbe, Rn, tyin (halkllatrlm biimiyle: tayn), tiraf (itiraf), mr (imar),

ln (iln), mteber (muteber), le

(ule) gibi. c. Bu gibi hecelerde, bir syleyie gre, hemze gibi kesmeli sylenir: dav, laln krmz, ll renginde gibi. d. nls uzun kapal hecenin son sesi olarak drlr: ved, sem gibi. e. Taral dilinde boumlanma noktasnn art damaa kayarak sesine dnmesi iin Evliya elebi (XVII. yzyl) arpc bir rnek verir: r. iir syleyen anlamndaki ir (air) de bugn azlarda (yani yaamaktadr. taral dilinde) ar olarak

Aadaki kelimeleri inceleyerek hangilerinde Arapaya zg sesleri gsteren harfler bulunduunu belirleyiniz:

, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , . , , ,

Farsaya zg nszler ve Ses Deerleri Farslar Arap alfabesini aldklar zaman bu alfabede kendi dillerine zg sesler iin drt kk deiiklik yapmlar, bylece harf saysn 32'ye karmlardr. Bunlardan pe, be'ye eklenen iki noktayla; im, cim'e eklenen iki noktayla; je, ze'ye eklenen iki noktayla; gef ise kef'in keide denilen izgisi zerine eklenen ikinci bir izgiyle oluturulmutur. Bu nsz harflerinin gsterdii seslerden , g ve p kendi dillerinde de bulunduu iin, bu iaretler Trkler tarafndan da alnmtr. harfinin alnmas ise Farsa kelimelerin yazlmasnda

67

kullanlmak amacna dayanr. Daha sonra Bat dillerinden alnm kelimelerde de kullanlmtr. te bunun gibi, Farslar da Arap alfabesini alrken, dillerine girmeye balayan ok saydaki Arapa kelimeyi olduu gibi yazabilmek dncesiyle Arapaya zg harfleri almlardr. Bunlar harfleridir. Bunlardan ve harflerini Farslar harfinin tad ses deeriyle sylemilerdir. Bununla birlikte bu iki harf az sayda Farsa kelimede yer bulmutur Geymers Eski bir Fars hkmdarnn ad, sad yz, ast altm gibi. Bu kullanm Trke kelimelerde 'n kaln sra belirleyici olmak zere kullanlmas gibidir.

harfini Trkler gibi Farslar da gibi sylerler. ve harfleri de kendilerine zg nitelikleriyle deil
harfinin sesiyle sylenmitir. Bu adan da uygulamalar Trkler gibidir.

XV. yzyla kadar uzun ya da ksa nlden sonraki yerine

kullanlm bir harf iken, bu yzyldan sonra kullanmdan dmtr. Kimi Arapa asll kelimelere de uygulanan bu kural hizmet (asl: )kelimesiyle dilimize de gemitir.

' ya gelince, bu nsz harfinin ses deeri de Farsada bulunmaz; ancak birka kelimenin yazlna girmitir: tat ( yerine) geni leen, talh ( yerine) ac gibi.
Farsaya zg :Farsaya zg saylabilecek seslerden biri, iki trl sylenii bulunan ve alfabede harfiyle temsil edilen sestir. Boaz sonunda dil kkyle art damak arasndaki bir daralma noktasndan kar. Bu ses aslnda Trkenin de tand bir sestir; ancak bu dnemde ehirli dilinde gerek deeriyle sylenmediini bu yzyllara ait gramerlerden reniyoruz. Trkede bu ses bir taral az sesi olarak yaam ve hlen de yaamaktadr. Farsada tpk Arapadaki gibi boazl tonsuz bir art damak sesidir. Hem kendi kelimelerinde, hem de Arapadan alnma
68

 har eek, hred akl, harg tavan, hb gzel, hurde kk, para, yah buz gibi. Trke syleyite bu sesin deeri deitirilmi, h gibi sylenmitir.
kinci tr Farsaya zg dudaksl (labial) bir 'dr. Dudaklarn yuvarlaklatrlmasyla karlr. Sesin bu niteliini belirtmek iin nne her zaman bir ( vav) yazlr: hv kendi, hvb uyku, hvn sofra, hvce, sthvn kemik gibi. Bu ( vav) bir nl ya da nsz sesi gstermedii iin vv- madle diye anlmtr. Bu gibi kelimelerin Trke metinlerdeki yazllar Trkedeki sylenilerini deerlendirmeye imkn verir. Bu da sonu olarak byle bir sesin Trkeye gemediidir. Aslnda Farslar da bu sesi zamanla terk etmiler, nls ksa hecelerde a'y o'ya evirmilerdir: yerine ho, yerine hor gibi.
ift dudak: Dilbilim kitaplarnda: bilabial

kelimelerde kendi ses deeriyle kullanlmtr: havf korku,

Farsaya zg v. Farsa'nn bu nsz ift dudak v'sidir (= w). Trke syleyite deitirilmi, bir di-dudak sesi olan v ile sylenmitir: wz, Trkede: avaz avaz barmakta olduu gibi: avaz. Not. Trkede ift dudak nsz ancak yuvarlak bir nlden nce ortaya kabilir; tavuk, kovuk, fos, fodul, fukara, havuz. davul kelimelerindeki f ve v' ler byledir. Aadaki kelimelerden hangilerinde Farsaya zg sesleri gsteren harfler bulunmaktadr? ender, ejder, hakim, gerdan, frsat, jale, cevher, bel, geda, gzergh, Jlide, kerem, safra, glen. Osmanl Trkesinin nszleri zerine Deerlendirme Osmanl Trkesi yaz dilinde (edebiyat dili), ilk nitemizde belirttiimiz gibi, iki Dou dilinden alnm ok sayda kelime kullanlmtr. Alfabenin ortak olmas yznden bu alnt kelimelerin yazllar alndklar dildeki biimleriyle korunmu ve eitim yoluyla ylece yazlmalar salanmtr. Ancak bu durum bu kelimelerdeki Trkenin tanmad nsz seslerin okur-yazarlarn diline girmesine yol amtr. zellikle Kuran' doru seslendirme eitimiyle (tecvit renmekle) alan yoldan
69

Arapa'nn zel sesleri pek ok kimsenin diline girmitir. Bununla birlikte, yukarda her harf iin yaptmz deerlendirmede belirttiimiz gibi, konuma diline inmi ok sayda kelimede bu yabans seslere yer verilmemi, seslendirme Trkenin kendi nszleriyle yaplmtr. Arapaya zg nsz harflerinin Trke kelimelerde sra belirleyici olarak kullanlmak istenmesi; kurallamasa da, bu yoldaki uygulamalar bu harflerin ses deerlerini belirlemekte nemli gstergelerdir. Ama yaplacak deerlendirmeler asndan en nemli dayanaklar yabanclarn bu yzyllara ait Latin harfli Trke metinleri, zellikle de Osmanl Trkesinin dil yaps ve sz varl zerine yazdklar gramer ve szlklerdir. Bu almalardan elde edilen veriler XVI-XX. yzyl Osmanl Trkesinin ortak konuma dilinde hemen hibir yabans nsz sesin bulunmadn gstermektedir. Okur-yazarlarn temsil ettii ehirli dilinde kimi nsz sesler tutunma ans bulmu olsalar bile, bunlar, yznden ya da ezbere Kuran okumakta olduu gibi, yazl bir metni yznden, ya da bir iiri ezbere okurken ortaya kan ikincil durumlard. Demek ki ortak konuma dili yannda bir de okur-yazarlar arasnda bir okuma dili sz konusu olmaktadr. Bu husus Avrupal gramerciler tarafndan zellikle belirtilmitir. Arapa ve Farsa kelimelerdeki yabans seslerin deitirilmesi, bunlarn syleyie halkllatrlmas demektir. te bu halkllatrmayla ortaya kan deimeler dnem iinde yazyla da aktarlmak istenmi, ayn alfabeyle bunun yaplabileceinin ok arpc rnekleri de verilmitir. Bu konu nc nitemizde ele alnacaktr. Aadaki tabloda Osmanl Trkesi alfabesinin btn nsz harfleri Arapa ve Farsadaki farkl niteliklerine iaret edilerek Latin alfabesindeki karlklarla verilmi, Trkedeki ses deerleri de ksa aklamalarla birlikte bugnk alfabenin harfleriyle gsterilmitir. Dz izgicik () sesin o dilde bulunmadn belirtir. Harflerin kelime iindeki durumlar deerlendirmeye alnmamtr. Bunun sebebi bir nsz sesin olaan olarak bir hecenin ya banda, ya da sonunda bulunabilmesidir. Bununla birlikte sonu ift nszl alnt kelimelerde i ses olarak yer alabilirler. Ancak bu durumda Trkede oklukla iki nsz arasna bir dar nl gelir ve tek heceli kelime iki heceli olurken ilk nsz hece banda kalr: ehr-ehir, vakf-vakf, emr-emir, devr-devir, tabl-tabul (davul), havz-havuz, lutf-lutuf gibi. Halk, kalp gibi kelimelerdeki l'lerin durumu sonraki nitede ele alnacaktr.

70

Tablo 2.2 Osmanl Alfabesinde nszler

Trke syleyite Sonda a. kesmeli sylenir, b. hece nlsnn uzamasna yol aar. Bata e, a, i, u,. Uzun dan sonra ikinci hecenin banda: yi b p t c h h d z r z j s s d, z t

Arapa kelimelerde Sonda kendi niteliiyle Bata e, a, i, u,

Farsa kelimelerde Harfler Sonda Bata

Hemze

p p t h h t z r z j s s z t

b t peltek s c kendi niteliiyle kendi niteliiyle d peltek z r z s kendi niteliiyle kendi niteliiyle kendi niteliiyle

b t peltek s c kendi niteliiyle kendi niteliiyle d peltek z r z s kendi niteliiyle kendi niteliiyle kendi niteliiyle
71

b p t c d r z j s

b p t c kendi niteliiyle d r z j s

z a. kesmeli sylenir, b. hece nlsnn uzamasna yol aar.

z a, e, , i, o, , u,

kendi niteliiyle e kendi niteliiyle

kendi niteliiyle kendi niteliiyle

(szmal g g art (patlamal (boazl) damakl) art damakl) ya da (szmal art damakl) f f f k (art damakl) k (n damakl) , y (szmal n damakl) l (kaln ve ince) m n v h y k (art damakl) k (n damakl) g (patlamal n damakl) l (kaln ve ince) m n v h y k (boazl) k (art damakl)

g (boazl)

g (boazl)

g (boazl)

f k (boazl) k (art damakl)

f k (boazl) k (n damakl) g (n damakl) l (ince) m n

k (boazl) k (n damakl) g (n damakl) l (ince) m n

l (ince) m n

l (ince) m n

w (ift w (ift w (ift w (ift dudak) dudak) dudak) dudak) h h h h y y y y

72

zet Osmanl Trkesi alfabesindeki nl ve nsz harflerinin ses deerlerini tanmak. Osmanl Trkesi alfabesi dilin (Trke, Arapa, Farsa) seslerini karlayan ortak bir alfabe idi. Bu alfabede Arapa ve Farsaya zg sesler iin ayr iaretler bulunuyordu. te yandan Trkeye bu iki dilden alnm olan kelimeler, syleyite ortaya kan farkllklar gz nnde bulundurulmakszn, yazllar deitirilmeden aynen alnmlardr. Bu durum bir yandan yaznn harflerinin sesleri hangi deerlerle yansttn, bir yandan da syleyite meydana gelen deimeleri belirlemekte glklere yol amtr.

Arapa ve Farsaya zg sesleri gsteren harflerle ortak sesleri karlayan harfleri ayrabilmek. nller bakmndan en nemli konu bunlarn nasl seslendirildiidir. Trkenin zengin nl sistemi bu iki Dou dilinin nllerini karlamak asndan geni imknlar sunar. Ancak syleyite eldeki imknlarn nasl kullanldn yazdan belirlemek sz konusu olamamaktadr. Bununla birlikte Avrupal gramercilerin bu dnemle ilgili gramerleri ve szlkleri alnt kelimelerin nllendirilmesiyle ilgili yeterli bilgiler vermektedir. nszler asndan da durum ayndr. Syleni deerleri farkl birok nszn Trkede nasl seslendirildii ve ne gibi deiikliklere uratld konusu ortak konuma dili, okur-yazar dili ve metin okuma dili seviyelerinde deerlendirilmesi gereken nemdedir. Bu konuda da Avrupal gramercilerin almalar meseleyi aydnlatmamza kolaylk salamaktadr. Bu bilgilerden yola kldnda yle bir durumla karlalr: Ortak konuma dili ile okur-yazarlarn ekillendirdikleri ehirli dili arasnda ayrlklar bulunmaktadr. te yandan bir de okuma dili vardr. Bu da bir metni yznden ve ezbere okurken sesleri yabans zellikleriyle sylemekle ilgilidir. Kuran okurken harfleri k yerlerine gre kazandklar niteliklerle sylemek (tecvitle okumak) eitim yoluyla kazandrlan bir alkanlkt.

73

nl ve nsz sesler iin kullanlm olan birden ok iaretin ses niteliklerini deerlendirebilmek. Bu alkanln Trke metinleri okurken ayn harflere de uygulanmas yznden kimi sesler okur-yazarlarn diline de bulam ve belli bir kesimin dilinde yer tutmutur. Bu yolla dile yerleen en nemli unsur nl uzunluklardr. Trke kelimelerde var olmayan bu nl nitelii Arapa ve Farsa kelimeler yoluyla gelmi, zellikle de iirde kullanlan aruz vezni bunlarn korunmas yolunu geniletmitir. Osmanl Trkesi dneminde nller ve nszler konusuyla ilgili deerlendirmeler bakmndan Trkenin ve iki Dou dilinin seslerini ortak ve farkl yanlaryla tanmak gerekir. Bu niteyle salanmak istenen sonu da bu olmutur.

74

Kendimizi Snayalm 1. Aadakilerden hangisi seslendirildiinde uzun nl ortaya kmaz? a. sema b. emanet c. selami d. azamet e. tarih 2. Aadakilerin hangisinde nlleri bakmndan Arapa olmayan bir kelime vardr? a. mezar-gurur b. kalp-gnl c. secde-cmle d. servet-cevdet e. kabul-cumhur 3. Aadakilerin hangisinde Arapaya zg nsz harf yoktur? b. a.

c.

d. e.

4. Aadakilerden hangisinin yazm Farsaya zgdr? a. cvan b. civar c. kervan d. unvan e. hoca

75

5. Aadakilerin hangisinde nl ve nszler bakmndan Trke kelime yoktur? b. - d. - c. - a. -

e.

6. Aadakilerin hangisinde, kendisinden sonra eklenecek hecelerin ince sradan gelmesi sz konusudur? a. srat b. garb c. surat d. sanat e. etraf 7. Aadakilerin hangisinde ekleme te (t-i merbta) yoktur? b. d. e. a.

c.

8. Aadakilerin hangisinde ( elif) harfi a nlsnn uzunluunu

gstermek iin kullanlmamtr? a. c. b. d. e.

76

9. Aadakilerin hangisinde (vav) harfi u nlsnn uzunluunu gstermek iin kullanlmamtr? a. c. b. d. e.

10. Osmanl Trkesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Osmanl Trkesi yaz dili, iki Dou dilinden ok sayda kelime almtr. b. Alnt kelimelerin yazllar eitim yoluyla alndklar dildeki biimleriyle korunmutur. c. Alnt kelimelerin yazllar alndklar dildeki biimleriyle korunmu olsa da Trkenin tanmad nsz sesler okuryazar diline girmemitir. d. Konuma diline girmi ok sayda kelimede yabans seslere yer verilmemitir. e. Tecvit eitimiyle Arapann zel sesleri pek ok kiinin diline girmitir.

77

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. d Yantnz doru deilse, Arapann Yazllar konusunu yeniden okuyunuz. nlleri ve

2. b Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden okuyunuz. 3. c Yantnz doru deilse, Arapaya zg nszler ve Ses Deerleri konusunu yeniden okuyunuz. 4. e Yantnz doru deilse, Farsann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden okuyunuz. 5. d Yantnz doru deilse, Bu niteyi btnyle gzden geiriniz. 6. a Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden okuyunuz. 7. d Yantnz doru deilse, Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden okuyunuz.

8. d Yantnz doru deilse, I. nitenin Trkenin nl ve

nsz Seslerinin Yazllar konusu ile bu nitedeki Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden okuyunuz. 9. c Yantnz doru deilse, I. nitenin Trkenin nl ve nsz Seslerinin Yazllar konusu ile bu nitedeki Arapann nlleri ve Yazllar konusunu yeniden okuyunuz. 10. c Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinin nszleri zerine Deerlendirme balkl ksm yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 Kelimelerdeki nller niteliklerine gre yle snflandrlabilir: a: kaln, geni, dz (ala, alm, slak, ulak) e: ince, geni, dz (elek, ekim, istek, fke, tnek)
78

: kaln, dar, dz (alm, lk, slak) i: ince, dar, dz (ekim, ilik, istek) o: kaln, geni, yuvarlak (oy, boyun) : ince, geni, yuvarlak (fke, lm) u: kaln, dar, yuvarlak (boyun, ulak, ulu) : ince, dar, yuvarlak (lm, tnek, ttn) Sra Sizde 2 Uzun sylenen hecelerine gre kelimeleri yle yazmalyz:

Sra Sizde 3 u kelimelerde Arapaya zg harfler bulunmaktadr:

Sra Sizde 4 inde j ve g sesleri bulunan kelimeler Farsa aslldr: ejder, gerdan, jale, geda, gzergah, Jlide, glen

Yararlanlan Kaynaklar Deny, J. (1921). Grammaire de la langue Turque - Dialekte Osmanli ev. Elve, A. U. Trk Dili Grameri. 19411953, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Timurta, F. K. (1979). Osmanl Trkesi Grameri, stanbul. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No.2558. Viguier, M. (1790). Elements de La Langue Turque, Constantinople.
79

3
Amalarmz

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Osmanl Trkesi yazmn balca zellikleriyle tanyacak, Arapa ve Farsa kelimelerin yazmnda yaplan deiiklikleri tanmlayabilecek, Trke kelime kkleri ve eklerinde nller ve nszlerin yazllar ile ilgili eilim ve kurallar aklayabileceksiniz. Kk Ek Taban Yazmda Gelenekleme Syleyi ve Yazm Ses ve Harf

Anahtar Kavramlar

erik Haritas

GR OSMANLI TRKES YAZIMININ BALICA ZELLKLER ARAPAVE FARSA KELMELERN YAZIMINDAYAPILAN DEKLKLER TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE NLLER VE NSZLERN YAZILII

80

Yazm
Yazm konumann belli bir alfabe ile yazya geirilmesidir. Ne var ki alfabe konuma seslerinin eitlerini, syleyiteki farkllklar tam olarak yanstmaktan uzaktr. Ayrca syleyite zamanla meydana gelen deimelere ayak uyduramaz; nk belli ortak kalplara, kabul edilmi esaslara bal kalmak zorundadr. Bu da bir dilin yazmnn geleneklemesi sonucunu dourur. Bununla birlikte gelenee bal bir uygulama srerken syleyite ortaklaa kullanlma deeri kazanan deimeler yer yer yazla da yanstlr ve yazm da bylece kendi iinde deimelere urar. Osmanl Trkesi yazm esasa dayanr: 1. Arapa ve Farsadan alnm kelimelerin yazllarnn korunmas;, 2. Trke kelimelerin yazlnda -zel amal birka harf dnda- bu iki Dou diline zg nsz harflerine yer verilmemesi; 3. dilin nllerinin gsterilmesinde belli sayda harf ve iaretin ortaklaa kullanlmas. Birinci esas alnt kelimelerin nl ve nszlerinin Trkedeki sylenilerinde meydana gelen deimeleri aktarma yolunu btnyle kapam, nc esas ise Trkenin zengin nl sistemindeki denkliklerle salanan uyumlarn yanstmay imknsz hle getirmitir.

GR

Bu durumun konuma dilinde meydana getirdii deiiklik ve bozukluklara nceki nitelerde iaret edilmi, okur-yazarlarn, konuma dilinden olduka farkl bir okuma dili gelitirdiklerinden sz etmitik. Bu nitede sz konusu esastan doan kurallar ile kural d durumlar ele alnacak, okuyacanz metinlerde karlaabileceiniz deiik yazllar ayrntl olarak gsterilecektir.

81

OSMANLI TRKES YAZIMININ BALICA ZELLKLER

Osmanl Trkesi yazmnn en nemli zellii Arapa ve Farsa kelimelerin yazllarnn deitirilmeden, olduu gibi aktarlmasdr. Bu durum nemli bir kural olmak yannda belli bir anlay da yanstr. Bu anlay bir bakma eski yazmn nceliidir ve doru yazmak her eyden nce dile girmi Arapa ve Farsa kelimeleri kendilerine zg biimleri ve harfleriyle yazmak demektir. Ne var ki bu ncelie dayanan uygulama syleyiteki deimelerin yazyla aktarlmas yolunu tamamen kapamtr. Bu yzden, eitim yoluyla, alnt kelimeleri alndklar dilleri konuanlar gibi syleme becerisini kazananlarda bir metni okurken farkl bir seslendirme dili olumutur. Buna okuma dili demitik. Konuma dilinden olduka farkl bu zel dil metin okuma ile snrl kalmam, ehirli okur-yazarlarn dilini de byk lde etkilemitir. te yandan Trke kelimelerin Arapa ve Farsaya gre olduka farkl ve zengin nllerini karlamakta alfabe yeterli olmam, buna bir de Trke kelimelerin yazmnda kendi nllendirme sistemini yanstacak kurallarn bulunup uygulanamamas eklenmitir. Aada ayrntl olarak greceimiz yazm uygulamalar, Trke kelimelerin okunuunda alnt kelimelerde olduundan da nemli meseleler dourmutur. Eski yazmn bu iki ana kusuru bu dneme ait yazl bir metni seslendirmek ve bugnk alfabeyle aktarmakta karlalan birok sorunun kaynan oluturur. Bugnk alfabe imknlaryla aktarma konusu 4. nitede ayrntl olarak ele alnacaktr.

Arapa ve Farsa kelimelerin, yazllar korunarak alnm olmalarnn olumsuz sonular olmu mudur?

ARAPA VE FARSA KELMELERN YAZIMINDA YAPILAN DEKLKLER

Arapa ve Farsadan alnm kelimelerin yazllar genel olarak deitirilmemitir. Bu durum yazmn ana kuraldr. Bununla birlikte, yazda kimi iaretlerin drlmesi bata olmak zere, biimle ilgili deiiklikler yaplm, ayrca ortak dile inen bir ok kelimenin Trke syleniindeki farkllklar da yer yer yazya yanstlmtr. Aada bunlar ayr ayr gsterilecektir.

82

Balca deiiklikler unlardr: 1. Kelimenin ana harfleri deitirilmitir. Bunlarn bir ksm yazda benimsenmi olarak ortak kullana girmi, bir ksm ise belli metinlerde yer alan uygulama denemeleri olarak kalmtr. Arapa Kelimelerde: a. Yazda benimsenmi olanlar sayca azdr ve balcalar unlardr:

yerine sofra, yerine krmz, yerine sokak, yerine bayat, yerine kalfa, yerine astar, yerine usul, yerine kre, grbl yerine kalbur.
b. Belli metinlerde kalm olanlar ya Evliya elebi'nin yapt gibi bir ama uruna bilerek yaplm deitirmelerdir, ya da birok yazarn syleyii yazla yanstabilmek araynn sonulardr. Bu gibi rnekleri veren metin yazarlarnn doru yazl bilmemeleri ou kez sz konusu deildir:

yerine havl (can havliyle), yerine zrh, yerine hell, yerine hill di temizlemeye yarayan fildii ubuk, yerine hikye, yerine lehim (lehim), yerine hiddet, yerine sahil, yerine csse, yerine ispat, yerine eser, yerine saka, yerine somat, yerine ustura, yerine tastr, yerine muzaffer, yerine maad, yerine hazr, yerine nezahat, yerine zambak, yerine zahire, yerine garez, yerine abdal, yerine Kbe, yerine ablak, yerine taraf, yerine ifade, yerine devir, yerine valide, yerine krs, yerine ayin, yerine zemin, yerine tayin, yerine temiz,
83

 yerine tufan, yerine haram, yerine hizmet, yerine ahr, yerine zarb, yerine sarn, yerine maraba, yerine maara.
Farsa Kelimelerde: Dilde geni kullanm alan bulmu kimi Farsa kelimelerin yazllarnda da deiiklikler yaplm, bunlardan da yazmda benimsenenler olmutur:

yerine put, yerine adr, yerine ardak, yerine grz, yerine beygir, yerine imrahor, yerine dezgh, yerine perdah, yerine kgir (hatt: kar), yerine eyrek, yerine apraz, yerine irkef, yerine reel, yerine seymen, yerine seysene, yerine keriz, yerine hergele, yerine tortu, yerine zurna, yerine parekanda
gibi. ou bugn de kullanlmakta olan yukardaki Arapa ve Farsa asll kelimelerin hepsi sylenilerindeki bir ya da birden ok deiiklii aksettirmek amacyla yle yazlmlardr. Syleniteki bu halkllamann tarihi ok eskidir ve konuma diline indii lde hemen hemen btn alnt kelimelere bu Trke seslendirme uygulanmtr. Mesele, sre iinde bu deimelerin ortak yazma yanstlamamasdr. 2. Ana harflerin deitirilmesi yoluyla yaplan bu uygulama yannda bir de yalnzca biimle ilgili, ama yazmda kural deeri kazanm deitirmelerden sz edilebilir. Bunlarn balcalar da unlardr: a. Arapada kimi kelimelerin sonunda stnl okunan bir nsz harfinden sonraki uzunluk iindir. Buna ksaltlm elif anlamnda elif-i maksre dendiini daha

84

nce grmtk. ( stn) bu ( ye) ile birlikte okunur. Bunlar ( elif) ile yazlmtr:

yerine mana, yerine dava, yerine fetva, yerine Mustafa gibi.

b. Arapada yaln kelimelerin sonlarndaki nsz harfler un katlarak okunur: kitbun kitap, bbun kap gibi. Buna tenvinli okuma denilir. Trke syleyite bu tenvinler drlmtr: kitb (kitap), bb kap gibi. Aslnda halk Arapasnda da byledir. c. Tenvin iaretlerinden biri olan ve iki stn denilen ( an) yazda ( hemze), ( yuvarlak te) ve ( ye) dndaki yerlerde

( elif) stne konulur.

Arapa'da tek balarna zarf olarak kullanlan zaman ve yer gsteren isimler bu iki stn ile yazlr ve okunur. Bunlarn ou dilimize alnm olup bu yazl ve okunu zelliklerini korumulardr:

ahren en son, biraz nce, bazen, nazaran, nisbeten, muvakkaten gibi.

Bununla birlikte yazda bu tenvin iaretinin kullanlmamas yaygn bir uygulama olmu, bu yzden de tenvinsiz kalan elifler bir uzunluk ileyii kazanmtr: evvel, daima gibi. Hemen hepsi zarf olarak kullanlm olan bu kelimelerden bazlar unlardr:

acab, asl, faraz tutalm ki, glib, hl, mahz ancak, yalnz, salt, mukaddem bundan nce, mutlak, vak gerekte.
Bu okuyu biimi yznden tenvinli yuvarlak te'ler de elifle yazlm ve Trkeye zg bir yazl ortaya kmtr:

sreten yerine suret, deten yerine

det gibi.
85

d. Hemzenin yazl tek ve birden ok heceli kelimelerde bulunduu yere ve nlsne gre eitlilik gsterir: Kapal tek heceli kelimede, hareke stnse, krs grevindeki elif zerine konur:

yes znt, bes sknt; zarar, saknca, res ba, rey gr, dnce gibi.
Yazda bunlar gsterilmitir. Kapal tek heceli kelimede hareke esre ise bitien ve bitimeyen harften sonra krss bir ditir:

bir kuyu, zib kurt, kurtuk gibi.

Bunlar da yazda korunur. Kapal tek heceli kelimede hareke tr ise krss vavdr:

bs yoksulluktan tr byk sknt iinde olmak, m uursuzluk, om.

Yazda bunlar da korunmutur. ift nszle biten tek heceli kelimede hece harekesi ne olursa olsun son ses olarak Arapa'da bamsz yazlr:

ey, cz gibi.
Trk yazmnda ise bu hemzeler syleyie uyularak drlr. kinci ve sonraki hecelerin banda, tpk kelime banda olduu gibi, bir nl ses olarak okunur, yazda drlmez:

mteessir gibi.
Ancak kendisinden nce bir uzunluk elifi (yani ) bulunuyorsa ve kendi harekesi esre (yani i) ise, konmaz; o zaman da esreli okunduunu gstermek zere krss altna konmu bulunan , ile i arasna girmi bir y gibi okunur:

dire yerine dyire gibi.

Hemzenin okunuta bu tr deerlendirilii daha nceki dnemden balar ve Osmanl Trkesi dneminde de srer.
86

Bu, aslnda Trkenin ses dzeniyle ilgili bir deiikliin yazya yanstlmasndan baka bir ey deildir. Verdiimiz rnein daha ileri bir halkllatrmayla bugn azlarda deyre olarak yayor olmas bu y'nin uzak gemiteki varlnn izidir. Hemze Osmanl yazsnda ayrca uzunluk elifleri () nnde de drlr:

yerine ulem, yerine hkem, yerine bin, yerine vef gibi.

Bu nsz harfi kelime banda yeni bir uygulama olmak zere bir di zerine konularak da yazlm, bununla ve nlleri u ve o'dan ayrlmak istenmitir:

rt, st gibi.
Buna benzer yeni bir uygulama da Trke kelimelerde kelime bandaki elif zerine hemze konmasdr:

et gibi.
Her iki uygulama da yaygnlk kazanamamtr. Hemze birka Trke kelimede eriyen ve v nszleri yerinde kalan yuvarlak hece nlsn yazmakta da kullanlmtr:

souk yerine souk, tavuk yerine

tauk gibi.

Arapa ve Farsadan alnm kelimelerin yazlnda ortaya kan deiikliklerin bu kelimelerin Trke sylenileriyle ilgisi var mdr?

TRKE KELME KKLER VE EKLERNDE NLLER VE NSZLERN YAZILII

Birinci nitede Trkenin nl ve nsz seslerinin Arap asll alfabenin hangi harfleriyle karlandn gstermi, nllerin yazlyla ilgili genel bilgiler vermitik. Burada konuyu ayrntl olarak ele alacak, nller bakmndan zaman iinde kurallam saylabilecek uygulamalar deerlendirecek, nszler bakmndan
87

ise Trkeye zg seslerin yazda gsterilme aralar ve snrlar zerinde duracaz. nller Trke kelimelerde nller bugnk yazmzda syleyii olduka eksiksiz bir biimde aktarr, her yerde ve her zaman gsterilir: ak, ek, el, r, il, ok, c, un, n; bak, tek, kr, dil, yol, gz, kul, kl; ata, te, ar, eki, buru, br; yatak, dek, ak, ezik, bozuk, rk, adm, ekim, durum, drm, akar, gelir; akmak, ekmek, slamak, islemek, okumak, renmek, uramak, rkmek; av, ava, avda, avdan, avn, avn, evi, eve, evde, evden, evin, evinin, kolu, kola, kolda, koldan, kolun, kolunun, gz, gze, gzde, gzden, gzn, gznn; alr, verir, okur, bulur, ald, verdi, iti, oldu, grd, buldu, gld, am, emi, komu, dm, alacak, verecek, aldm, bildin, buldun, grdn, satarm, severim, bulurum, okurum, asa, usa, dinse, dnse, okumal, bilmeli, bulmal, blmeli gibi. Osmanl Trkesi alfabesinin Trkenin nllerini karlamaktaki yetersizlii, her eyden nce nlleri kendi deerleriyle aktarabilmeye imkn vermemitir. lk nitede grdmz gibi, eski yazmda nllerimizden iki geni-dz (a,e), iki dar-dz (,i) ve drt yuvarlak (o,,u,) nl iin drt iaretin kullanlmas sz konusu olmutur: a ve e iin elif ve he; ve i iin ye; o, , u ve iin vav. Byle de olsa, yazda nller iin her zaman ve her yerde bu harfler kulanlmamtr; dolaysyla yalnzca belli yerlerde ve durumlarda kullanlmasndan sz edilebilir. Kurallam grnmese de, bunun olduka yaygn bir uygulama olduunu syleyebiliriz. 1. Kelime kklerinde. Kelime kklerinde nllerin yazl iin u yaygn ve geleneklemi uygulamalardan sz edilebilir:
Kk. Bir yapm eki almam szlk birimidir. Trkenin hemen hemen btn isim ve fiil kkleri tek hecelidir; ancak birok iki heceli ve biraz da heceli kklerimiz bulunmaktadr.

a. Tek heceli kelime kklerinde n sesteki btn nller harfle gsterilmitir. Bunun klasik yazmmzda bir kural olduu sylenebilir:

ak, ek, el, r, il, ok, c, un, n.

b. Tek heceli kelimelerde, i seste e dndaki btn nller harfle gsterilmitir:

88

 dal, kr, dil, yol, gz, kul, kl; ama: tek, yel, bel
c. ki ve heceli kklerde de hece nllerinin her biri oklukla harfle gsterilmitir:

ayak, kulak, br, kpr, iki, alt, dokuz, otuz, elli, / ay, arslan, kaplan, / tilki, arayacak
gibi. Bu kuraln istisnas olmak zere ilk ya da ikinci hece nls iin harf kullanlmad da olmutur:

bacanak, kanat, yedi, gs, bar, boyun, srtlan gibi.

d. Kimi tek ve iki hecelilerde nller iin harf kullanlmamtr. Bunlar zamirler, say adlar gibi ok kullanlan kelimelerdir:

ben, sen, biz, siz, sekiz, altm,

yetmi gibi.
Ek. Dilin kelime gibi tek bana kullanlmayan, yalnzca kklere eklenerek kalc anlam deiiklii yapan ve farkl kavramlar karlayan ya da kelimelerin durum, say, zaman, kii gibi kavramlarla ilikilerini kuran yap ve ekim birimleridir.

2. Eklerde. Trkenin yapm ve ekim eklerinin ou ya nsz ve nl tek ses, ya da tek hece yapsndadr. ki heceli yapda ekler de vardr, ancak bunlar ayr iki ekin bir araya gelmesiyle olumutur. Bunlar da dikkate almak zere, eklerimizi ba ve son seslerine gre snflamak eski yazmmzla ilgili kurallar ve kural d durumlar belirlemek asndan nemlidir. Ancak daha da nemlisi bu kurallarn Trkenin uyum kanunlarn yanstmakla ne lde ilgili bulunduudur. te birbirine baml bu iki konuyla ilgili sonulara ulamak ve yaz ile okuma arasndaki ba deerlendirebilmek asndan Tablo 3.9da Trkenin btn yapm ve ekim ekleri snflandrlm olarak verilmektedir. Her ek iin eklendii tabann uyumlara gre farkl okunularn gsteren birer rnek verilmitir. Bu okunular XVI.XX. yzyl konuma dilindeki ortak biimleri yanstr. Yazla baml, okuma dili adn verdiimiz dil ile bu dilden okuryazarlarn diline bulam farkl syleme biimlerine her tablonun sonunda ayrca deinilecektir.
89

Taban. Btn isim ve fiil kklerini, yapm ekleriyle genilemi gvdeleri, ek alabilen birleik kelimelerle btn alnt kelimeleri iine alan ortak bir terimdir.

Btn eklerimiz isme gelen ekler ve fiile gelen ekler olarak iki ana blkte toplanr. Her ek ayrca yapm eki ve ekim eki oluuna gre iki alt ble ayrlr. Buna gre ekler iin yaptmz ksa tantmalar bu st ve alt blklere dayanr. Ekler alfabe srasna gre verilmitir.
I. Tek nsz Sesten baret Ekler

Bunlar nlyle biten tabanlara dorudan gelir. nszle biten tabanlara eklendiinde karlaan iki nsz arasna bir dar nl ( , i, u, ) girer. Bu balama nls paranteze alnmtr.
Tablo 3.1 Tek nsz Sesten baret Ekler

-k -k -k -k

fiilden isim , , oul 1. kii , ,

uzak dilek aldk, alsak bulduk, bulsak bildik, bilsek grdk, grsek bunalmak yklmak bozulmak ekilmek zlmek karm, nem (var) bam kolum dizim gzm yem alm uurum giyim lm

-l-()l-(u)l-(i)l-()l-m -()m -(u)m -(i)m -()m -m -()m -(u)m -(i)m -()m

,
fiilden fiil

, tekil 1. kii iyelik fiilden isim

90

,,

-m -()m -(u)m -(i)m -()m -n -()n -(u)n -(i)n -()n -n -()n -(u)n -(i)n -()n -n-()n-(u)n-(i)n-()n-n -()n -(u)n -(i)n -()n -r-()r-(u)r-(i)r-

, tekil 1. kii , tekil 2. kii iyelik , fiilden isim

baksam, bilmem baktm buldum bildim, itim grdm baban, nen (var) ban kolun dizin gzn san say, yan akn koun dizi, saf gelin dn balanmak alnmak bulunmak bilinmek grnmek alsan aldn buldun bildin ktn delirmek barmak osurmak geirmek

, ,

,
fiilden fiil

tekil 2. kii isimden fiil

91

, ,

-()r-r -()r -(u)r -(i)r -()r -r -()r -(u)r -(i)r -()r --()-(u)-(i)-()- -, -(y) -u, -(y)u -i, -(y)i -, -(y) -t-()t-(u)t-(i)t-()tsfat-fiil

, , geni zaman , ,

brmek ister alr bulur bilir grr yarar (er), benzer inanlr (ey) (az) bulunur(nesne) eilir dklr bulamak atmak bozumak bitimek grmek alk, tan al, aray tutu, okuyu seki, bezeyi yz, yry kurutmak aktmak korkutmak berkitmek rktmek

fiilden fiil

, , fiilden isim , , ,

,
fiilden fiil

Deerlendirme. Bu eklerin nszle biten tabanlara gelmesi durumunda karlaan iki nsz arasna giren nlnn yazda harfle gsterilmemesi kurall bir uygulama saylabilir. Bununla birlikte kural d uygulamalar da vardr. Bunlar zamanla tek
92

eitlilie ynelen yazmn eski dnemden aktard yine eski tek ekilli yazllarn kalntlardr. Bu durum dilin uyum kanunlar asndan karkla yol am, okumada sknt yaratmtr.
II. Tek nl Sesten baret Ekler

Bunlar nszle biten tabanlara dorudan gelir. nlyle biten tabanlarda karlaan iki nl arasna balama sesi olarak y girer.
Tablo 3.2 Tek nl Sesten baret Ekler

1. Geni -a, -(y)a -e, -(y)e -a, -(y)a -e, -(y)e -a, -(y)a

, , ,

ynelme durumu

, ,

ata, babaya ete, imdiye baka, okuya gele, dileye vara (vara), araya (araya); gre, diye

istek-gelecek , zaman , zarf-fiil

-e, -(y)e b. Dar - -u -i - -, (y) -u, (y)u -i, -(y)i -, -(y) - -u -i - fiilden isim

, ,

tekil 3. kii iyelik , , , , ,

93

at boynu eti gnl at, oday kolu, kutuyu eti, gemiyi sz, kty yak pusu eki rt

,
belirtme durumu

- -u -i - - -u -i -

gemi , zaman tekil 3. kii

ald, bakt buldu, kotu geti dt dolay duru (gelmek) iti (vermek) gtr

zarf-fiil

Deerlendirme. Bu eklerden geni olanlarn ( he) ile, dar olanlarn ise ( ye) ile yazlmalar olduka kurall bir durumu yanstr. Ne var ki bu durum okuyuta ekle bal kalma anlay yznden okuma dilinde uyumsuz, bozuk biimlerin ortaya kmasna yol amtr. Konuma diliyle okuma dili arasndaki en byk fark bu eklerin yazlndan kaynaklanan bu problem tekil eder. Kimi yapm eklerinin eski dnemden gelen kalplam yazl biimlerinin devam ettirilmesi bu problemin baka bir ynn oluturur. Avrupal gramercilerin yaptklar aklamalar yazmn metin okuyan ne derecede etkilediini, buna karlk bu kiilerin bile gnlk konumalarnda dilin uyum kurallarna bal kaldklarn bildirir. Ancak bu durumun okumu ehirlilerin dilini nemli lde etkilediini ve bu etkinin zellikle stanbullu okuryazarlarn dilinde XX. yzylda bile srdn biliyoruz: yana yerine yne, kara yerine kre, meydana yerine meydne, araya yerine araye, arya yerine ariye, aka yerine ake, alaca yerine alace gibi.
III. Ba nsz, Ak Tek Hece Yapsndaki Ekler

Bu ekler nllerinin yazl bakmndan tablo 2'deki eklere benzer, nlleri onlar gibi yazlr.

Tablo 3.3 Ba nsz, Ak Tek Hece Yapsndaki Ekler

-ca -a -ce -e

,
isimden isim (kltme)

kolayca oka gzelce peke

94

-ca -a -ce -e -da -ta -de -te da de -la-le-la -le -le -ma -me -ma-me-(n)a -(n)e -(n)ca -(n)ce -(n)da -(n)de -ra -re -sa-se-

isimden isim (zarf)

ardnca Farsa nice Trke darda aralkta evde ite bu da ben de, ben da balamak beklemek canla bala yle, byle yle (vakti) artma besleme

bulunma durumu

, , , ,

tak

isimden fiil
tak

isimden isim

fiilden isim
fiilden fiil ynelme durumu

aramamak , , sevmemek

katna evine uzununca gereince hakknda elinde sonra zre susamak semek zlemek

isimden isim
bulunma durumu

isimden isim
isimden fiil
95

-sa -se

art

, ,

bulsa, arasa bilse, istese

b. nls Dar Olanlar -c -cu - -u -ci -c -i - -d -g -gu -gi -g -g

isimden isim ,
fiilden isim

aknc korkucu ba buyruku ineci gzc ekmeki, etmeki krk snd makas alg burgu silgi gzg banda, karada ndegi akamki sttegi, stteki kanl sulu gizli gnl sa m? geldi mi?

, fiilden isim , , isimden isim , , isimden isim , ,

soru

-gi, -ki

-l -lu -li -l m? mi?

96

mu? m? -(n) -(n)i -s -su -si -s iyelik

belirtme durumu

doru mu? ld m? atn dilerini tapas borusu tepesi krss

Deerlendirme. Bu eklerde geni ve dar nllerin yazl Tablo 3.2'deki ekler gibidir, ayn kurall durumu gsterir. Tek ekilli yazllarn okunuta dourduu sonular da ayndr. Yazdaki bu tek ekillilik Trkenin uyumlar asndan eski yazmn en byk eksiklii ve deerlendirme asndan en problemli konusudur. Bununla birlikte bu dnemle ilgili gramerlerin salad bilgiler ortak konuma dilinin yazltan hemen hemen hi etkilenmediini, etkinin ehirli okur-yazar diline bir lde bulatn, ancak okuma dilinin baml bir durum sergilediini gstermektedir. Bu ekler arasnda bulunan, n sesi dal ile yazlm eklerin dilimizin nsz benzemeleri kanunuyla ilikisi vardr. Verilen rneklerin kimilerinde bu dallarn t olarak okunduuna dikkat edin. Dar nll eklerden yazl eitlenenler nceki dnemde nls yalnzca yuvarlak olanlardr. Bunlar arasnda ok canl bir yapm eki olan l (li, lu, l)nn eski tek biimli yazl ,uyum sreci iinde eitlenmi, XV. yzyldan sonraki metinlerde, az da olsa, da grlmeye balamtr. Uyumun gerekleme sreci iinde yaygnlaan bu ikinci biim giderek tersine bir uyumsuzlua yol am, ek bu kez de yuvarlak nll heceden sonra l, li okunmay gerektirecek bu yeni biimiyle yazlr olmutur. Eklerin yazmnda tek ekillilie olan eilimin bir sonucu olan bu durum, hi phesiz okuma diline yansm ve yazya baml bozuk okuyularn kayna olmutur. Bu yzden verdiimiz rneklerdeki ,konuma dilinde gnl gibi sylenirken, metinlerde gnli biiminde okunmu; ise, gizli gibi sylenirken, gizl olarak okunmutur. Gnlk dile de yansm olan bu yaz kaynakl bozukluklarn bugne kalan en
97

arpc rnei ebrli kelimesidir. Olaan sylenii ebrulu olan bu kelime, yazlmasndan tr yle okunmu, yle okuyanlarn dilinden zamanla gnlk dile de atlamtr.
IV. Ba ve Sonu nl, ki ve Heceli Ekler

Bu eklerin hemen hepsi iki ekin birlemesiyle olumutur.

Tablo 3.4 Ba ve Sonu nl, ki ve Heceli Ekler

a. Son nls Geni Olanlar -asya -esiye -la -ile -(y)la -(y)ile ile -nca -(y)nca -unca -(y)unca -ince -(y)ince -nce -(y)nce -sa -ise zarf-fiil

, ,

zarf-fiil

yazasya veresiye tutma-la bilmeg-ile su-yla eli-yile gnl ile varnca olmaynca doyunca okuyunca gelince sevmeyince lnce yrynce yosa (her kim) ise

tak

tak

b. Son nls Dar Olanlar -a -ei

, ,

fiilden isim

buka gyei

,
98

-al -(y)al -eli -(y)eli -ar -eri -as -esi -c -(y)c -ici -(y)ici -()nc -(u)ncu -(i)nci -()nc -()ml -()ml -()nd -(i)ndi

,
zarf-fiil

alal baalayal gideli grmeyeli dar ieri klas (deil) gelesi (yl) akc avlayc ekici bekleyici altnc, krknc onuncu birinci nc alml lml salnd, salnt derindi, derinti

, ,

, isimden isim ,
sfat-fiil

filden isim , isimden isim fiilden isim fiilden isim

Deerlendirme. Tablo 3.2 ve 3.3'teki ekler iin yaptmz deerlendirme bu tabloda yer alan ekler iin de geerlidir.

V. Ba nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler

ki heceli eklerimizin bir blnde birleen eklerden ilkinin ba bir nsz, ikincisinin sonu ise nldr. Bunlar da sonda kalan nlnn geni ve dar oluuna gre eitlenir.

99

Tablo 3.5 Ba nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler

a. Son nls Geni Olanlar -dka -duka -dike -dke -dkta -dukta -dikte -dkte -laynca

zarf-fiil zarf-fiil

baktka olduka estike grdke atkta buldukta sevdikte grdkte ourlaynca hrsz gibi olmala gelmeile bakmakta imekte (olmak)

isimden isim zarf-fiil

-meile
-mala -makta -mekte

sfat-fiil

b. Son nls Dar Olanlar -mal, -meli -mal, -meli

, , , ,

, alamal
sfat-fiil

, ,

gereklilik

(olmak) gelmeli (olmak) bakmalym sevmelisin

Deerlendirme. Grld gibi, tablo 3.2, 3.3. ve 3.4'te yer alan eklerle bu ekler arasnda son nlnn yazl bakmndan fark bulunmaz; ayn kural, yani tek ekillilik bunlar iin de geerlidir. Bu tek ekilli yazltan kaynaklanan sonular asndan da durum ayndr. Bu ekler arasnda dal ile yazlanlar nsz benzemeleri konusuyla ilgilidir. Bu da eski yazmn tek ekillilie olan eiliminden doan nemli bir meseledir ve konuma dilini bir lde de olsa olumsuz ynde etkilemitir.
100

VI. Ba nl, Sonu nsz Tek Heceli Ekler

nl-nsz dzenindeki bu eklerimiz nlyle biten tabanlara eklendiinde, karlaan iki nl arasndaki atmay gidermek zere bir ( y) getirilir. Bu yzden bu eklerin yazl nl ya da nsz tabanlara ekleniine gre eitlenmitir.

Tablo 3.6 Ba nsz, Sonu nl ki Heceli Ekler

a. nls Geni Olanlar -ak -ek -am, -em

fiilden isim tekil 1. kii

konak dernek bakmam bakaram deilem bilmezem alnan acyan delen bitmeyen onar beer aarmak germek karmak gidermek bakar sever apar (at) geer (ake)

-an, -(y)an , -en, -(y)en , -ar -er -ar-er-ar-er-ar -er -ar -er sfat-fil

isimden isim
isimden fiil

fiilden fiil

geni zaman sfat-fiil

b. nls Dar Olanlar

101

-k -ik -im -m, -(y)m -im, -(y)im -um, -(y)um -m, -(y)m -()n -(i)n -(u)n -()n -n -un -(y)in -n -n -un -in -n -n

, , ,

, fiilden isim ,
ilgi durumu ,

ak delik benim, bizim bakarm odadaym deilim sevmeliyim bulurum usluyum grrm glym kaln yein oyun yn anszn ucun (ucun) ikindiyin gzn (senin) atann (senin) boynunun (senin) evinin (senin) gznn bakarn bulurn severin grrin bakn kapayn

tekil 1. kii isimden isim isimden isim (ara durumu) ilgi durumu tekil 1. kii
oul emir 2. kii
102

, ,

-in

-n -(y)n

-un -(y)un -in, -(y)in -n -(y)n -p, -(y)p -up -(y)up -ip -(y)ip -p -(y)p -r-ur-ir-r-r-ur-ir-r-z, -(y)z zarf-fiil

tutun okuyun gelin bekleyin grn sryn alp balayp bulup koruyup bilip isteyip grp bryp barmak osurmak delirmek smrmek kayrmak dourmak geirmek rmek trmek bakarz bakmayz bulmuuz bileceiz bilmeyiz drstz

isimden fiil
fiilden fiil

, ,

, ,

-uz -iz, -(y)iz -z

oul 1. kii

103

Deerlendirme. nls geni olanlarda kaln nl a'nn yazl olduka kuralldr, yazda oklukla ( elif) ile gsterilmitir. 1. kii eki ile letirme ekinde nlnn harfsiz yazlmas okuyuu etkilemi, verdiimiz rneklerin bakmiem, bakarem, oner gibi okunmalarna yol amtr. nls bunlarn deildir. yuvarlak dar olan eklerin yazlna gelince: Grld gibi yazlnda kurall bir durumdan sz etmek mmkn Bu ekler arasnda nceki dnemde nls yalnzca olanlar vardr. Bunlarn vavl kalplam yazllar

XVI. yzyldan sonraki uyum srecinde de devam ettirilmitir. Ancak bu sre iinde harfsiz ya da yli yazllar ortaya km, bu kez de bunlarn yeni tek ekil olarak yuvarlak nll tabanlara da getirilmesi okuma asndan sknt dourmutur. Avrupal gramer yazarlarnn verdikleri rneklere gre vav ile yazldklar iin rneklerimiz arasndaki delik, biiminde yazld iin delk; gzn, biiminde yazld iin gzin; delirmek, biiminde yazld iin delrmek; kayrmak, biiminde bakarz okunduu gibi; bulup, gibi yazld zaman bulp; grp, gibi yazld zaman grip biiminde okunmutur. yazld iin kayurmak; bakarz, biiminde yazld iin

VII. Ba nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler

nlyle balayan bu ekler de nlyle sonlanan bir tabana eklendiinde syleyite araya bir y sesi girer. Yazda bu durum harfle ( )gsterilmi ve bu yzden bu eklerin yazl da eitlenmitir.

104

Tablo 3.7 Ba nl, Sonu nsz ki Heceli Ekler

a. nls geni olanlar -acak -(y)acak -ecek -(y)ecek -acak -(y)acak -ecek -(y)ecek -alm -(y)alm -elim -(y)elim -arak -(y)arak -erek -(y)erek -aym -(y)aym -eyim -(y)eyim

, ,

gelecek zaman
oul emiristek 1. kii

olacak bakmayacak gelecek isteyecek alanacak (hl) onulmayacak (yara) gelecek (zaman) yiyecek olalm bulmayalm sevelim sevmeyelim olarak varmayarak giderek isteyerek koyaym bakmayaym seveyim sevmeyeyim bakayr, bakayor seveyr seviyor

sfat-fiil

zarf-fiil

tekil emir-istek 1. kii imdiki zaman

105

-ayr, -ayor -eyr

b. nls dar olanlar -cak -(y)cak -ucak -(y)ucak -icek -(y)icek -cek -(y)cek -nz, -(y)nz -unuz -iniz -(y)iniz -nz -sar -(y)ser -iser -(y)iser -yr -iyr iken

zarf-fiil

alcak almaycak olucak okuyucak iicek imeyicek grcek brycek baknz bakmaynz tutunuz geliniz gelmeyiniz grnz baksar balayser seviser besleyiser bakyr seviyr bakar iken gelecek iken

oul emir 2. kii gelecek zaman imdiki zaman

zarf-fiil

Deerlendirme. nls geni olanlarda kaln nlnn harfle gsterilmemesi, ya da hem a, hem e nls iin tek harfin, he'nin ( ) ,kullanlmas yazm bakmndan kurall (tek ekilli) bir durumu yanstr. nls dar olanlardan tekil ikinci kii iyelik eki ile oul emir 2. kii eklerinin nceki dnemdeki tek

106

biimli vav'l ( ) / yazllarnn Osmanl Trkesi iinde ileyen uyum srecinde bu kez de yerini vav'sz ( )/ ya da

ye'li ( )biimlere brakmas, daha nce de sylediimiz gibi, okuyuta yeni bir tek biimlilie yol am, bu da okuma dilinde Trkenin uyum dzenini bozmutur. Bu yzden de mesel kolunuz, yazld iin kolnz/kolnuz; tutun, yazld iin tutn; tutunuz, biiminde yazld iin tutnz / tutnuz gibi okunmutur.

VIII. Ba ve Sonu nsz Tek Heceli Ekler

Bu tabloda yer alan ekler de nllerine gre iki alt ble ayrlr.

Tablo 3.8 Ba ve Sonu nsz Tek Heceli Ekler

a. nls Geni Olanlar -cak -cek -ek -dan -tan -den -ten dak dek -tar -der -ter

isimden isim
ayrlma durumu

alacak bycek gkek aydan batan evden diten akama dak sabhe dek aktarmak gndermek gstermek

tak

fiilden fiil

107

-da -ta -de -te -gan -gen

isimden isim
sfat-fiil

karda ayakta dinde emekte alaan evetlegen ok acele eden ayaklar, bakarlar eller, giderler bakmak sevmek almaz vermez korkmaz geilmez bandan kolundan elinden gznden bolrak ekirek tutsak

, , ,

-lar -ler -mak -mek -maz -mez -maz -mez -(n)dan -(n)den

oul eki

, , ,

fiilden isim , olumsuz geni zaman

sfat-fiil

ayrlma durumu

-rak -rek -sak

isimden isim
fiilden isim

b. nls Dar Olanlar -ck -cuk -cik -ck

isimden isim
108

olanck kuzucuk yksecik kck

-l -cun -dr -tr -dur -tur -dir -tir -dr -tr -dk -duk -tk -tuk -dr-tr-dur-tur-dir-tir-dr-tr-gl -gil

, ,

isimden isim isimden isim

balkl dokurcun vardr lyktr doludur botur birdir tektir szdr ltr almadk (gonca) doduu (gn) brakt (mal) kotuu (yol) aldrmak attrmak oldurmak koturmak yedirmek ilitirmek szdrmek ktrmek

, ek fiil 3. kii
sfat-fiil

, ,

(iki nl arasnda)

, ,

fiilden fiil

, ,

tekil emir 2. kii fiilden isim

109

bakgl oturgl sevgil gtrgil yangn yorgun

-gn -gun

-gin -gn -gur-gir-gr-gut-gt-kn -kun -kin -kn -kr-kr-lk -luk -lik -lk -mk -mik -muk -m -mu -mi -m -m

, ,
fiilden fiil

gergin kskn durgurmak dirgirmek ygrmek durgutmak dzgtmek baskn tutkun ekin dkn fkrmak pskrmek aklk otluk keskinlik byklk

fiilden fiil

, fiilden isim
isimden fiil

isimden isim

trmk , , , fiilden isim , kesmik kusmuk

gemi zaman

almm bulmusun imise grmt alm (gonca)

sfat-fiil

-mu -mi -m
110

soulmu pimemi rm

-mz -muz -miz -mz -()mz -(u)muz -(i)miz -()mz -nn

oul 1. kii iyelik

odamz korkumuz gecemiz rtmz atmz yolumuz iimiz gcmz akann bann kutusunun derenin gznn srnn babanz komunuz geceniz srnz atnz otunuz eviniz gcnz alsanz bilseniz aldnz buldunuz ettiniz grdnz

,
ilgi

-nun -nin -nn

-nz -nuz -niz -nz -()nz -(u)nuz -(i)niz -()nz -nz -niz -()nz -(u)nuz -(i)niz -()nz

oul 2. kii iyelik oul 2. kii

111

-sn -sun -sin -sn -sn

tekil emir 3. kii tekil 2. kii isimden isim oul 1. kii

isimden isim

alsn okusun bilsin rtsn yalnzsn alrsn okursun seveceksin zgnsn ssz susuz isiz yzsz bakarsz bakasz okursuz gzelsiz seversiz gtrrsz sarn olavuz grevz

-sun -sin -sn -sz -suz -siz -sz -sz

-suz -siz

-sz -n -vuz -vz

oul 1. kii

Deerlendirme. nls geni olan eklerin yazlnda kuralllktan sz edilemez. inde damak nsz () , , bulunan eklerde a iin elif kullanlmaz. Bunlar baka damak nszl ekler gibi (rnek olarak ,) , dzenleyici eklerdir. Trke tabanlarda kalnlk-incelik srasn belirler; yabanc tabanlarda ise en azndan bir nceki hece nlsnn syleniteki kalnlk-incelik nitelii iin gstergedir: demcik, ama:

parack gibi. Kaln nlnn elif ile gsterildii ar,

112

da gibi eklerde ise yazl syleyii yanstr. zellikle ayrlma durumu eki den ile oul eki ler'in her zaman tek biimli yazlmas tek biimli okunmasna yol am, bu da okuma dilini bozmutur. Bu bozuk okuyularn okur-yazar ehirlilerin diline bulat, bu dnemi tantan gramercilerin verdikleri rneklerden anlalmaktadr:

odaden, korkuden, kapler, okurler, bakacakler gibi.

nls dar eklere gelince: Grld gibi bunlarn yazllar da eitlenmitir. Ne var ki, nceki dnemde yalnz yuvarlak nl tayan eklerin bu dnemde syleyiteki zengin eitliliini bu yazllar yanstamamtr; nk Trkenin drt yuvarlak nls iin ayn harf, vav dnda bir iaret bulunmamaktadr. te bu durum okuyuta farkl deerlendirmelere yol am, bu bekte yer alan nemli saydaki ekimizin uyum sreci iindeki durumu izlenemez olmutur. Bu eklerle ilgili bilgilerimiz de Avrupal gramercilerin eserlerine dayanmaktadr. Bu almalardan elde edilen sonu, konuma dilindeki tam uyuma karlk, okuma dilinde yazya baml bir tutumun srdrlm olmasdr. Bu dnem iinde, rnek olarak, ek fiil 3. kii eki oklukla , seyrek dur, dr gibi okunmu ( birdr, kolaydr, birliktr, borctr gibi), ama uyumun gerekleme aamasndan sonra yeni ortaya kan biim ( ) yznden yuvarlak nll bir tabandan sonra dr, dir gibi okunabilmitir: hotr, mehurdr gibi. Bu yeni gelime ek ye'siz yazldnda da dr, dir gibi okunmasna yol am, bylece okuma dili Trkenin uyumlarn hibir zaman yanstamayan yazm yznden bozuk ilemekte sregitmitir. Tabloda verilen farkl yazl biimleri o eklerin sadece yazmdaki eitliliini verir, ama bunlarn uyumlu okuyularla bir ilgisi bulunduu sylenemez: , biiminde yazlm kelimeler eviniz, kitbnz gibi okunur ve bunlar uyumlu okuyulardr, ama biiminde yazlm bir kelime borcunuz gibi uyumlu deil, borcnz ya da borcnuz gibi uyumsuz okunmutur. Bir kez daha belirtelim ki, bunlar yalnzca bir metni okurken, dahas, yazmay metinlerdeki gelenekleen yazl rneklerine dayanarak retirken ortaya kan bozuk biimlerdir. Bu yzden XVIII. yzyl Osmanlcas zerine ok deerli bir gramer yazm (1790) olan Viguier, kendisi gibi Trke renmek amacyla stanbula
113

olarak da biiminde yazlm, genel olarak yuvarlak nlyle

gelmi bir yabancnn hocalardan ve bilgili kimselerden rendii dille konumaya kalktnda halk arasnda gln duruma deceini syler. Bu tespit konuma diliyle yazdan renilen dil (okuma dili) arasndaki fark btn plaklyla vermektedir. zet olarak bu tablodaki dz nll eklerin yazlnn syleyile ba son derecede gevektir, yalnzca bir lde syleyite uyumun gerekleme aamasn aktarr.

IX. Ba nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler

ki ve heceli eklerimizin bir blnde birleen eklerden ilkinin ba bir nsz, sonu da bir nszdr.

Tablo 3.9 Ba nsz, Sonu nsz ki ve Heceli Ekler

-caz -az -cuaz -uaz -ciez -iez -cez -ez -clayn -culayn -cileyin dan dein

isimden isim

kzcaz ataz sucuaz kuuaz elciez diiez glcez mlkez anclayn bunculayn bizcileyin kasabaya dan eve dein

isimden isim

tak

114

-dndan -duundan -diinden -dnden -dklayn -duklayn -dikleyin -dkleyin -duruk -drk -layn -leyin

zarf-fiil

utandndan olduundan sevindiinden grdnden kldklayn bulduklayn sevdikleyin grdkleyin boyunduruk gmldrk ourlayn hrsz gibi benimkileyin

zarf-fiil

isimden isim

isimden isim (zarf)

-madan -meden -madn -medin -mazdan -mezden -man -mein -maklk -meklik -mtrek -snz -sunuz -siniz -snz

zarf-fiil

, kmadan gelmeden ,
bakmadn yemedin amazdan girmezden olman sevmein anmaklk blmeklik sarmtrek bakarsnz bulursunuz dersiniz grrsnz

zarf-fiil

zarf-fiil

zarf-fiil

fiilden isim isimden isim

oul 2. kii

115

 ) , kalnlk-incelik dzenini bu nszler kurar; ancak

dzlk-yuvarlaklk uyumunu, yazm bu eklerde de gstermez. Bu yzden, rnek olarak; ,sucuaz yerine sucaz; , glcez yerine glciez gibi okunmutur. te yandan , gibi kimi eklerde her iki kaln nl iin de harfe yer verilmemesi, bunlarn maden, mazden gibi okunmalarna yol am, gibi eklerde ise kaln nl iin hi harf kullanlmamas iki hecenin de yalnzca ince okunmas sonucunu dourmutur: akamleyin, buncileyin gibi. Sonu. Her tablonun sonunda yaplm olan deerlendirmelerin ortak sonucu udur: Trke eklerin yazlndaki tek ekilli yazma eilimi, birok ekte kurall bir uygulamaya dnmtr. Bu eilimin, ortak biimler kullanmak yoluyla yazda kolaylk salamak dncesinden kaynakland aktr. Ancak, grdmz gibi, bu eilim yznden eklerimizin ounu nllendirmek, dilimizin zengin nl sisteminin ileyiini gstermek mmkn olamamtr. Bunun sonucu da, yaznn okuyuu ynetmesi ve ynlendirmesi olmu, bundan okuma dili dediimiz bozuk bir dil domutur. Osmanl Trkesi yazmn renirken, eklerin, ou tek ekilli olan bu yazllarn renmek en nemli meseledir.

Deerlendirme. Damak nszl ( ) , eklerde ( , ,

Osmanl Trkesi yazmn renirken Trkenin eklerinin yazlyla ilgili glklerden sz edilebilir mi?

nszler Trke kelimeleri yazmakta nszler bakmndan alfabenin nemli bir eksikliinin bulunmad sylenebilir. Damak nszlerimiz ve l dnda, kaln ve ince nllere gre eitlenmi nszlerimiz yoktur. Arapada nlleri nszler ynetirken Trkede nszleri yneten nllerdir; bu yzden Trkede Arapadaki gibi kaln nsz harfleri ( ) , , , bulunmaz. Bununla birlikte bu harflerin, az da olsa, Trke kelimelerde de kullanldn grmtk. Bu kullanma hecenin kaln nlsn belirtmek amacyla bavurulduunu hatrlayalm. Arap asll Osmanl Trkesi alfabesinin Trkenin nsz seslerini karlama asndan balca eksii bir damak sesi olan
116

genizsi n ile, kaln ve ince trleri bulunan l iin ayrc iaretlerin bulunmamasdr. te yandan kaf ve kef harflerinin karlad patlamal-tonsuz iki damak nsznn patlamal-tonlu trleri iin kullanlm olan gayn ve gef harfleriyle bu nszlerin deien deerleri yanstlamamtr; bu da bir eksiklik saylmaldr. Aada bu nsz sesler tantlacak ve yazmdaki durumlar deerlendirilecektir.

1. Genizsi n Trkeye zg bir sestir. Kk dilin geniz yolunu amas ve havann ayn zamanda burundan salnmasyla nitelik kazanr. Bir di sesi olan n'de ileri uzanan dilin ucu st dilere dokunurken, genizsi n'de dokunmaz, dil geri ekilir. Art ve n damakta olmak zere iki boumlanma noktas vardr. Buna gre art damakta boumlanan kaln nllerle, n damakta boumlanan ise ince nllerle bir arada bulunur: anlamak, bunalmak, son, yaln, yanlmak, ban, olun kelimelerindeki n'ler aslnda art damak genizsi n'si, inlemek, yeni, bin, n, deniz, beniz, gelin, grn kelimelerindeki n'ler de n damak genizsi n'sidir. Bu ses bugn ortak syleyite, yukardaki rneklerin syleniinde olduu gibi, di sesi olan n'ye dnmtr. Osmanl Trkesi dneminde de n'ye dndn biliyoruz. Bugn yalnzca kimi yre azlarnda yaamaktadr. Bu sesi yazda gstermek iin eski dnemden beri kef harfi kullanlm, buna da sar kef ya da kf-i nn (nun kefi) denmitir. rnek olarak, yukardaki kelimelerin yazl yledir: , , , , , , , , , , ,

. , , , Yeni harflerin kabulne kadar bir yazm kalnts olarak eski kef'li yazllar devam ettirilmitir. Bu kelimelerden kimilerinin dnem iinde nun ile yazldklar da grlr: yerine bunalmak, yerine konu, yerine yaln gibi. Bu yazllar da seste meydana gelen
deimeyi yaz ile aktaran rneklerdir. Ayn harfin g, () sesi iin de kullanlmas yznden, ayrc bir iaret olmak zere, nceki dnemde zerine nokta konmu, ancak bu noktal kef ( ) , Osmanl Trkesi yazmnda kullanlmamtr.

117

2. ki trl l Trkede aslnda iki trl l vardr. Bugnk alfabemizde ayrc bir iaret bulunmaz, ses kaln ve ince nllerle birlikte sylenirken iki ayr nitelie brnm olur. rnek olarak almak'taki l ile bilmek'teki l ayn nitelikte sesler deildir. Bunlardan ilki dilin n ksmnn ukurlatrlmas, arka ksmnn ise geriye, damak eteine doru itilmesiyle avurttan daha ok havann gemesi salanarak karlan bir sestir. Buna ukur l, ya da kaln l denir. kincisi dil ucu n dilere dokunurken havann dilin iki yanndan avurtlara arparak salnmasyla karlr. Buna da dz l ya da ince l denir. Arapann l'si incedir; ancak bu l, Allah kelimesinde, nceki harekenin (nlnn) a ve u olmas durumunda kaln okunur: vallhi, nasrullah gibi. Kaln nsz harflerinden sonra uzun nlyle birlikte kaln okunmas da yanl saylmaz; rnek olarak salt, talk kelimelerindeki l'ler kaln da okunabilir. Bunun dnda her yerde ince l olarak sylenen bu sesin Trkeye girmi olan kelimelerdeki syleniini yazya aktarmak, bugnk yazmmzn da zm bulamad bir meseledir. Uzun nlden nceki l'nin incelii nl zerine konan apka iaretiyle belirtilir (mesel gibi); ama iaretsiz yazldnda, ya da baka durumlarda farkl okunulara yol aar: halbuki ile kald ki farkl iki l ile sylenir, ama halbuki'nin ou kez kald ki gibi sylendii duyulur. Osmanl Trkesi alfabesinde bu iki ayr ses iin ayr iaretlerin bulunmam olmas, bu seslerin Arapa ve Farsadan alnm kelimelerin syleniinde urad deimeleri izlememize yol vermez. rnek olarak asl ince l ile ll olan kelimenin ne zamandan beri kaln l ile lala biiminde sylendiini bilemiyoruz. Ama u tek rnek bile bugn azlara zg syleyilerin bu dnem iinde de bulunduunu gstermeye yeter. Bunlarn yazya yanstlm rnekleri pek azdr: kala (kale)'nin kaln l'li syleniini aktaran kala gibi. Trkenin seslerini ayrntl olarak deerlendirmi olan Meninski gibi Avrupal gramerciler bu iki trl sesi ayrmlar, kaln iin zeri izgili bir l () kullanmlardr: amak, yaak, bo, atamak gibi. 3. ki damak nsz iin kullanlan harfler: ve Bu harflerin karlad sesler Trkenin patlamal-tonlu iki damak nszdr. Bunlar Trke kelimelerde i ses olarak l, m, n, r, v, y nszlerinden sonra patlamal (sreksiz) nitelikleriyle gelebilirler: bulgur, glge, damga, yangn, engin, karga, burgu,
118

gergin, savc, sevgi, yayg, toygar gibi. ile karlanan art damakl nszmz, yanslamalar ile kimi ekler hari, Trke kelimelerde bata bulunmaz. Alnt kelimelerde boazl bir nitelikle, gibi yumuak (szmal ya da srekli) sylenirler: galip, galiba, gani, gayret kelimelerinde syleniteki g byledir. ile karlanan n damakl nszmz ise patlamal (sreksiz) niteliiyle Trkede kelime banda bulunabilir: gece, gelmek, grmek, gemek, gerek, glge gibi. Bu iki nszmz hece sonunda kaldnda szmal (srekli) bir nitelik kazanr: ba, da, sa, be, t, demek, denek, emek, elenmek gibi. Arap harfli yazmda bu syleyi deeri yazya aktarlamamtr. te yandan ayn iki nsz zellikle iki nl arasnda kaldnda syleyite eriyip yok olur ve bir nl atmasna yol aar: bar (bar), sar (sar), deil (deil), kzcaz (kzcaz) gibi. Avrupal gramercilerin kaydettikleri syleyiteki bu nitelik deimesi de yazya aktarlmamtr. Bugnk yazmmzda ou yumuak g () denilen harfle, bir bl de y ile yazlan kelimelerde bu seslerin dayandklar ses, yani g, eski yazmda hep kef ile karlanmtr. Viguier'in (1790) hepsini y ile aktard g ile yazlan bu kelimeleri aada topluca veriyoruz.

Tablo 3.10 Viguierin y ile Aktard g ( ) ile Yazlan Kelimeler

Eski alfabeyle yazl

Eski Bugn Bugn Yazda Syleyite alfabeyle Yazda Syleyite yazl

eyreti eirmek eyirmek eri eyri elenmek eylenmek eymek emek eye ee
eer eer ayet ereti eyer eyer
119

by ty cier i deirmi deil

by ty ciyer iy deyirmi deyil

deirmen deyirmen deimek deyimek

yt tmek ytmek bey bey beenmek beyenmek

le gn ortas t yle

demek denek dein dn seyrek

deymek deynek deyin dyn seyrek

seirtmek seyirtmek

Bu kelimeler arasnda bulunan ereti/ireti, Arapa riyet kelimesinin ekli biiminden halkllam bir syleyii yanstr. Bu kelime daha XVII. yzylda olarak yazya geirilmitir. Ty ve deynek kelimeleri de yledir: . , Syleyite sreklileip y'leen bu g'ler eski okuma dilinde hep g olarak sylenmitir: beg, eger, egri, begenmek, ege, eglenmek, bg, gle gibi. 4. Ek nsz c/ ve d/t iin kullanlan iki harf: ve Trkenin nszlerinin yazmda gsterilmesi bakmndan bir baka nemli mesele, syleyite nsz uyumuna gre c/ ve d/t olarak deien eklerin yalnzca cim ve dal ile, tek biimli yazlm olmasdr: , , , , gibi. Bu yazl okuma dili yoluyla kltrl ehirlilerin diline bozuk syleyi olarak gemitir. Bugn zellikle ses sanatlarnn gfteleri seslendirirken bu okuma syleyiini srdrmeleri, yazdan kaynaklanan bozukluu gstermek bakmndan ilgi ekicidir: aladkca, esdikce, etmekde, felekden, ekdiim gibi.

Yazmn Gelime Srecinde Grlen Deimeler

Yukardaki tablolarda grld gibi, eklerin birou iin tek deil, birka yazl sz konusudur. Bu eitlenme dnem iinde olmutur. Eski tek biimli yazllar yannda ses deimelerine bal olarak yeni biimler ortaya km, bunlar bir sre ncekiyle birlikte, yan yana kullanlm, sonralar yeni biimler tek biim olarak kullanm alanna hakim olmutur. Osmanl Trkesi yazmnn sre iinde izlenen en kararsz ve deiken yan eklerde grlen bu farkl yazllardr. Bunun dourduu sonular yaplan aklamalarla yeterli lde deerlendirilmitir.
120

zet Osmanl Trkesi yazmn balca zellikleriyle tanmak Osmanl Trkesi yazmnn en nemli zellii Arapa ve Farsa kelimelerin yazllarnn deitirilmeden, olduu gibi aktarlmasdr. Bu durum belli bir anlay yanstan nemli bir kuraldr. Bu anlay bir bakma eski yazmn nceliidir ve doru yazmak her eyden nce dile girmi Arapa ve Farsa kelimeleri kendilerine zg biimleri ve harfleriyle yazmak demektir. Ne var ki bu ncelie dayanan uygulama syleyiteki deimelerin yazyla aktarlmas yolunu kapamtr. te yandan Trke kelimelerin Arapa ve Farsaya gre olduka farkl ve zengin nllerini karlamakta alfabe yeterli olmam, buna bir de Trke kelimelerin yazmnda kendi seslilendirme sistemini, snrl da olsa, yanstacak kurallarn bulunup uygulanamamas eklenmitir. Arapa ve Farsa kelimelerin yazmnda yaplan deiiklikleri tanmlayabilmek Yazl en dzenli olan kelimeler alntlardr. Bunlarn kaynak dildeki yazllarnn korunmas eski yazmn ana kuraldr. Arapa ve Farsadan alnm kelimelerdeki yabans sesler Trke ortak syleyie girememi, gnlk dile inen kelimelerde ise seslendirme balangtan beri halkllatrlmtr. Yabans sesleri sylemeyi eitim yoluyla renenler de gnlk dilin bu alnt kelimelerini halkllaan biimleriyle sylemiler, ancak Kuran ya da bir Trke metin okurken bu sesleri kendi deerleriyle syleme yoluna gitmilerdir. Gnlk dile inerek geni bir kullanm alan kazanan kelimelerden birounun sylenii yazya da aktarlm, deitirilmi yazllar, snrl da olsa, metinlere girmitir. Trke kelime kkleri ve eklerinde nller ve nszlerin yazllar ile ilgili eilim ve kurallar aklayabilmek Osmanl Trkesi alfabesinin Trkenin nllerini karlamaktaki yetersizlii her eyden nce nlleri kendi deerleriyle aktarabilmeyi nlemitir. Eski yazmda nllerimizden iki genidz (a,e), iki dar-dz (,i) ve drt yuvarlak (o,,u,) nl iin drt iaretin kullanlmas sz konusu olmutur: a ve e iin elif ve he; ve i iin ye; o, , u ve iin vav. Byle de olsa yazda nller iin her zaman ve her yerde bu harfler kulanlmamtr; dolaysyla yalnzca belli yerlerde ve durumlarda kullanlmasndan sz edilebilir. Kurallam grnmese de bunun olduka yaygn bir uygulama olduunu syleyebiliriz.
121

Trke eklerin yazlnda tek ekilli yazma eilimi birok ekte kurall bir uygulamaya dnmtr. Bu eilimin ortak biimler kullanmak yoluyla yazda kolaylk salamak dncesinden kaynakland aktr. Ancak, bu eilim yznden eklerimizin ounu seslilendirmek, dilimizin zengin nl sisteminin ileyiini gstermek mmkn olamamtr. Osmanl Trkesi yazmn renirken, eklerin, ou tek ekilli olan bu yazllarn renmek en nemli meseledir. Trkenin nsz sesleri iin Osmanl Trkesi alfabesinde yeterli saylabilecek lde harf vardr. Bununla birlikte, bata genizsi n olmak zere, kimi sesleri kendilerine zg niteliklerle vermeye yarayan iaretler var olmamtr. Kelime tabanlarndaki nllerin yazm konusunda gelenekleen durumlardan sz edilebilir; ancak bunun kaplayc bir kurala dnt sylenemez. Yapm ve ekim eklerindeki geni-kaln nlnn (a) elif ile gsterilmesi bir eilimi yanstr; ancak kurall bir duruma dnmemitir. Eklerin yazlnda en yaygn eilim, dar , i, u, nllerinin i seste harfle, yani ye , vav ile gsterilmemesidir. Sonunda dar nller bulunan ok sayda ekin yazl ise nceleri tek ekilli olmu, uyum sreci iinde ise gelimelere bal olarak eitlenmitir.

122

Kendimizi Snayalm 1. Bugnk yazmmza gre yazllar da verilmi olan aadaki alnt kelimelerin hangisinde ksa nl iin harf kullanlmtr? b. a. iman icat

c. ifade d. izah e. ikaz

2. Bugnk yazmmza gre yazllar da verilmi olan aadaki alnt kelimelerin hangisindeki vav uzun nl yerine kullanlmamtr? a. cumhuriyet b. d. nuri put tufan c. rutubet

e.

3. Aadaki Trke kelime iftlerinin hangisinde ekim ya da yapm eki yoktur? a. b. c. d. e.

4. Aadaki kelimelerin hangisinde ek nlsnn yazl taban nlsyle uyumlu deildir? a. c. d. b.

e.

123

5. Aadaki kelimelerin hangisinde y sesi ile yazlmaz? a. bey b. ty c. byle d. seyrek e. by 6. Aadaki Arapa veya Farsa kelimelerden hangisinin ana harflerinde deiiklik yaplmtr? a. b.

c. d. e.

7. Aadaki kelimelerin hangisinde hemze'nin yazl yanltr? a. c. d. e. 8. Aadaki iki heceli Trke kelimelerin hangisinde ilk hece nls gsterilmemitir? a. b. c. d.

b.

e.

124

9. Aadaki kelimelerin hangisinde 1. kii eki vardr? b. a.

c.

d. e.

10. Aadaki eklerden hangisi Trke tabanlarda kalnlk-incelik srasn belirler? b. a.

c. d. e.

125

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. c Yantnz doru deilse, yanl ise, Arapa ve Farsa Kelimelerin Yazmnda Yaplan Deiiklikler konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yantnz doru deilse, Arapa ve Farsa Kelimelerin Yazmnda Yaplan Deiiklikler konusunu yeniden okuyunuz 3. e Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz 4. b Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz 5. c Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz. 6. a Yantnz doru deilse, Arapa ve Farsa Kelimelerin Yazmnda Yaplan Deiiklikler konusunu yeniden okuyunuz. 7. e Yantnz doru deilse, Arapa ve Farsa Kelimelerin Yazmnda Yaplan Deiiklikler konusunu yeniden okuyunuz. 8. d Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz. 9. e Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz. 10. a Yantnz doru deilse, Trke Kelime Kkleri ve Eklerinde nller ve nszlerin Yazl konusunu yeniden okuyunuz.

126

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 Tabii ki olmutur. Her dilin kendine zg sesleri vardr ve yazm bu sesleri aktaran harf dediimiz iaretlere yer verir. Alnt kelimelerde alnm olduklar dillerdeki zel sesleri karlayan ayr iaretlerin bulunmas her kelimenin yazln ayr ayr bellemeyi gerektirmitir. te yandan alnt kelimeler alc dilin seslerine gre seslendirilir. Yazllarn korunmas syleyite ortaya kan deimelerin yazya geirilmesini nlemi, bu da yazlla okuyu arasnda ayrla yol amtr. Sra Sizde 2 Elbette vardr. Her dilin kendine zg sesleriyle kurulmu bir ses dzeni bulunur. Baka dillerden alnan kelimeler dilin bu dzenine uygun biimde seslendirilir, bu da olaan olarak syleniteki deiikliin yazma yanstlmas sonucunu dourur. Bu bakmdan Arapa ve Farsa kelimelerin yazlnda yaplan deiiklikler dorudan Trkedeki sylenileriyle ilgilidir. Sra Sizde 3 Evet, sz edilebilir. Trkenin ok saydaki yapm ve ekim ekinin Osmanl Trkesi yazmnda deimez, tek ekilli yazllar olmamtr. Bununla birlikte ite kalan nl sesleri harfle gstermemek, bata ve sondaki nllerin yazlnda ise oklukla ayn harfi kullanmak gibi bir eilim ve buna dayanan kurallam bir uygulamadan sz edebiliriz. Ne var ki, birtakm sebeplere bal olarak, birok ekin yine de birden ok yazl biimi olmutur. Yazmdaki bu dzensizlik ve eitlilik, syleyiin yazla yanstlmasn byk lde engellemi, bu da yazmn etkisiyle, konuma dilinden olduka farkl ve bozuk bir okuma dilinin domasna yol amtr.

127

Yararlanlan Kaynaklar Deny, J. (1921). Grammaire de la Langue Turque - Dialekte Osmanli, ev. Elve, A. U. (1941-1953). Trk Dili Grameri, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Timurta, F. K. (1979). Osmanl Trkesi Grameri, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, no. 2558. Viguier, M. (1790). Elements de La Langue Turque, Constantinople.

128

129

4
Amalarmz

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

eviriyazy tanmlayabilecek, eviriyaz alfabesinin hangi amalarla kullanldn aklayabilecek, nitelerde kullanacamz eviriyaz sistemini ve alfabesini tanyp, uygulayabilecek, eviriyaz alfabe eitlerini tanyacak ve bunlarn hangi amalarla hangi metinlere uygulandn belirleyebilecektir. eviriyazda yazm kurallar ve noktalama kullanlmasnn nedenlerini listeleyebileceksiniz. eviriyaz Dil, Sesler ve Yaz Dilde Deiim Alfabe ve Ses Sistemi Sesil Alfabe Yazm Kural EVRYAZI NEDR? EVRYAZI ALFABES KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE ALFABES ETL EVRYAZI ALFABELER EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA
130

Anahtar Kavramlar

erik Haritas

eviriyaz
nceki nitelerde Osmanl Trkesi alfabesi, bu alfabenin harflerinin gsterdikleri ses deerleri ve bu dnemin yazm zerine gerekli aklamalar yapm, bu arada dilin ortaklaa kulland Arap asll alfabenin, Trkenin seslerini ve ses dzenini gstermekteki yeterlik derecesi ile eksiklik ve kusurlarn gstermitik. Bylece bu dnem metinlerini bugn kullanmakta olduumuz alfabenin iaretleriyle nasl aktarmamz gerektii konusuna gelmi bulunuyoruz. Bir dilin eski bir dneminde, farkl bir alfabeyle yazlm metinleri kullanlmakta olan alfabeye aktarma ilemine eviriyaz (transkripsiyon), bu uygulamada kullanlan alfabeye ise eviriyaz alfabesi denmektedir. ki alfabe sisteminin farkl olmas yznden kullanlacak eviri alfabesinde birtakm ayr iaretlere yer verilmesi gerekebilir ve bu olaandr. Ancak asl nemli olan bu evirinin dayand anlaylarn ve amalarn nceden belirlenmesidir. eitli anlay ve amalara gre bu eviri ilemi eitlenir.

GR

EVRYAZI NEDR?

eviriyaz, aslnda bir metnin yazld dnemin dilindeki ses birimleri ile bunlarn bildiriim sistemindeki ileyileri hakknda bilinen ya da trl kaynaklardan elde edilen deerlerin kullanlmasyla gerekletirilen bir seslendirme uygulamasdr. Bununla birlikte Arap asll eski Trk alfabesiyle yazlm metinlerde seslerin ve bunlarn dilin i sistemindeki ileyilerinin deerleri zerine tam ve doyurucu sonular elde edilemediinden, bugne kadar yaplagelmi yaz evirimleri, bir lde ses

131

iaretleri olan harfleri birebir aktarma ile badatrlm kark bir sistem olmutur. Bundan sonraki nitelerde verilecek rnek kelimeler ve metinlerde kullanacamz sistemin dayanaklarn gstermek zere dil, sesler ve yaz zerine yeniden bir deerlendirme yapmak yararl olacaktr. Dil, Sesler ve Yaz Dil toplumlarn var ettikleri bir rn, bir toplumu oluturan kiilerin beyinlerindeki ortak grntler sistemidir. Bu sistemin kurucu birimleri seslerdir. Yaz ise bir aratr; konuma dilinde zincirlenen her ses birimini iitme organmzca alglanan deeriyle grme organmzca alglanmak zere aktarmaya yarar. Bir baka deyile, yaznn varlk nedeni dili gstermektir. Dilleri genellikle yalnz yaz araclyla tanrz. Dilde Deiim Karsnda Yaz Dil srekli olarak deiir. Bu deiimde yaznn da etkisi bulunur, ama yaznn olmamas hibir zaman dilde deimeye yol amaz. Yaz balayc ve buyurucudur. Kar koyulmaz bir baskyla dili etkiler. Bu durum en ok yazl metinlerin nemli bir yer tuttuu, zengin bir edebiyatn geliip yayld dillerde grlr. Bu gibi dillerde gzle alglanan grnt syleyii ynlendirir ve bunun sonucunda ortaya yanl syleyiler kar. Dil asndan bu, tersine bir ileyitir ve hi de salkl bir durum deildir. Kulland alfabe yznden dilimiz bu hastalkl durumu yzyllarca yaamtr. Bir alfabe dilin seslerini hibir karkla yol amadan gsterebilmelidir. Baka bir dilden alnmam, yani daha nce kullanlm olmaktan doan tutarszlk ve kusurlar bulunmayan bir alfabe balangta dilin seslerini en uygun biimde yanstabilecektir. Ne var ki yazyla syleyi arasndaki uyum ksa srede bozulaca iin, onun da yine tutarszlk ve kusurlara brnmesi kanlmazdr. Birinci nitede de belirttiimiz gibi, dil durmadan geliir ve deiir; alfabe ve yaz ise tek ekillie bamldr, olduu gibi kalma eilimindedir. Bylece harf dediimiz biimler giderek gstermesi gereken seslerin karl olmaktan kar. Bir dnemde sesleriyle uyuumlu olan bir yazma biimi bir sonraki dnemde uyuumsuz duruma gelir, bu yzden deiiklii yanstabilmesi
132

amacyla deitirilir. Bu yeni biim, Osmanl Trkesi yazmnda birok ekte grld gibi, nceki biimle bir arada, ou kez de birbirinin yerine kullanlabilecek, sonra bunlardan eski olan yerini yeni olana terk edecektir. Eskimek ve deitirilmeye boyun emek yaznn deimez kaderidir. Bir dilin tarihinde deime basamaklarnn ancak birinde grlen denklik ve uyuum sonraki basamakta grlmez; nk gelime sreen, yazm ise duraandr. Biri durmaz, ilerler; br ylece kalr. Sonu olarak uyumazlk hep srer gider. Alfabe baka bir dilden alnmsa, iki dil arasnda bulunmas olaan farklar yznden, yaz sisteminin imknlar yeni ileyiinde uyum gl eker; kimi ynden tutarszlk, kimi ynden de yetersizlik gsterir. Bu durum zaman iinde birtakm zm araylarna yol aar, birtakm arelere bavurmak kanlmaz olur. Tutarszlklarn en ktlerinden biri ayn ses iin birden ok harfin bulunmas, yetersizliklerin en kts ise dile zgelik kazandran temel seslendirme sistemini yanstacak sayda iaret bulunmamasdr. Arap asll eski Trk alfabesi hem tutarszlk, hem de yetersizlik asndan en arpc rneklerden biridir. Sonu olarak, yaz, dilin bedenine gre biilip dikilmi bir elbise deil, zerine ekilmi bir rtdr. Trkenin bu dneminde yaand gibi, bu rt kimi zaman dil yapsn bsbtn kaplar ve onun gerek grntsn iyice belirsizletirir. Alfabe ile Ses Sisteminin likisi Hangi alfabe kullanlm olursa olsun, yaz iaretleri yine de dilin ses sistemini gsteren aralar olduuna gre, bir dilin eski dnemindeki durumunu aydnlatabilmek iin yaplmas gereken i, grnty yanstan bu aralarn sistemle ne lde uyutuunu belirlemektir. O hlde konumuz bakmndan nemli olan, Osmanl Trkesi alfabesinin ve yazmnn Trkenin ses sistemini gstermekteki durumunu doru deerlendirmeye almaktr. Byle bir ie giriildiinde yaznn aracl ancak yorumlanmak artyla bir deer tayabilir. Asl glk buradadr ve yazdan doru yorumlara ulalmas konunun en can alc noktasdr. Bu yolla ulalacak sonu, incelenen dnemin ses sistemini ortaya koymak, bir baka deyile, kulland seslerin dkmn yapmak olacaktr. Her dil birbirine gre iyice farkllam belli sayda ses birimi kullanr. Dilin belli bir dnemi zerindeki almalarda bu birimlerin ortaya karlmas en nemli ve birincil itir. te
133

yandan Osmanl Trkesi dneminde olduu gibi, yabanc dillerden alnm kelimelerin seslendirilmesinde dilin kendi sesleri yannda bu kelimelerdeki yabans seslere ne lde yer verildiini belirlemek, bunlarn dilin kendi ses sistemine alnp alnmadn ya da ne lde ve hangi snrlar iinde kalnarak alndn ortaya koymak gz ard edilemez bir gerekliktir. 3. nitede vurguladmz gibi, eski yazmn balangtan beri benimsedii ana kural alnt kelimelerin yazmlarnn deitirilmemesiydi. Bu anlaya gre yazm bilmek, Arapa ve Farsa kelimeleri doru yazmay bilmek demekti. Byle olunca dile girdikleri andan itibaren genel konuma dilinde Trkenin sesleriyle sylenmi olan alntlarn uratldklar ses deiikliklerinin yazya yanstlmas yolu kapanm oluyordu. Halbuki baka bir dilden aktarlm kelimelerin yazl bir dnemde o kelimenin nasl sylendiini belirlemenin en kestirme ve gvenli yoludur. Ne yazk ki, Osmanl Trkesi yazm byle bir uygulamaya yer vermemitir. Bununla birlikte, yine nceki nitede grdmz gibi, metinlerde belli sonulara ulamamza yarayacak rneklerle, az da olsa, karlaabilmekteyiz.

Bir alfabe dilin btn seslerini gsterebilir mi? Bu soruyu bugnk alfabemizi gz nnde bulundurarak yantlaynz. Ses Sistemini Belirlemenin Kaynaklar Yaayan bir dilin seslerini ve bu seslerle kurulmu sistemini ortaya koymann yolu dolaysz tanma yoludur. Veri dilde canldr, tantc deeriyle yaamaktadr ve kendisine kimlik kazandran nitelii btn ayrntsyla ele verir. Yaplacak ey ses birimlerini yaamakta olan deerleriyle belirleyip sistemi ortaya koymak, sonra da kullanlmakta olan iaretler sistemi, yani alfabe ile bu sistemi karlatrmaktr. Gemiteki bir dil, ya da bir dilin belli bir dnemi sz konusu olduunda durum deiir. Bu durumda yaplmas gereken i, dolayl veriler elde etmek ve sistemi kurma yolunda bunlarn klavuzluuna dayanmaktr. Bu durumda bavurulacak iki ana kaynak vardr: 1. lk kayna d malzemeler oluturur. Bu da o dnemde yaayp da syleyii dolaysz tanma yoluyla tasvir etmi kimselerin tanklna dayanr. Osmanl Trkesi zerindeki almalar asndan tanklar Avrupal gezginler, ticaret amacyla stanbul ve zmir bata olmak zere belli ehirlere gelip gidenler, en nemlileri de
134

yalnzca dil renmek amacyla gelip de uzun sre kalarak gzlemde bulunanlardr. zellikle bu sonuncularn XVII. ve XVIII. yzyllar Trkesi zerine yazm olduklar gramerler ve szlkler dilimizin bu alarn, ses sistemi bata olmak zere, ok ynl tanmak asndan byk deer tar. Bununla birlikte bu kaynan aktard bilgiler ou kez kesin sonulara ulamamza yetmez. Her eyden nce ilenen malzeme snrl, kullanlm olan Latin asll seslendirme iaretleri kark ve tutarszdr. Ayrca bunlarn uygulanmasnda izlenen yol ak ve sistematik deildir. Bu yzden zellikle dudak (dzlk-yuvarlaklk) uyumunun gelime basamaklarn izlemek, mevcut farkllklarn sebeplerini doru deerlendirebilmek asndan bu malzemelerin salad veriler yeterli saylamaz. 2. kinci kaynak, seslerin dilde i geliimi, belli seslerin yazda gsterilmesindeki eitlilik ve edebiyatta kullanmndan elde edilen delillerdir. Dil seslerinde deiimler dzenlidir. Harflerin gsterdii deerler bir gelimenin rndr. Bu yzden bir harfin yanstt deeri belirlemek istediimizde daha nceki bir dnemde onun hangi sesi/sesleri gsterdiini bilmek ok nemlidir. rnek olarak Trkenin bugn n harfiyle yazlan genizsi n sesi ile k ve g (, y) seslerini gsteren gibi. Seslerin yazda farkl harflerle gsterilmesi de birtakm deerleri belirlemek asndan nemlidir. Osmanl Trkesi yazmnda grld gibi, ayn nsz sesin birden ok harfle gsterilmesi, nl sesin deerini belirtmek iindir: / / ; /

/ / ; , harflerinde grlen nbetlemeler bulunduklar

hecelerin kaln-ince sralarn gstermeye yarar. Baka dilden aktarlm kelimelerin yazl da nasl sylendiklerini gstermek bakmndan nemlidir. Osmanl Trkesi yazm Arapa ve Farsa kelimelerin asllarndaki gibi yazlmasn kural olarak benimsemi olsa da, birok metinde karlatmz farkl yazllar dorudan syleyii gstermek amacyla ilikilidir. Trkenin uyum kanunlar gibi, dilin dayand kimi ses dzenleri de alnt kelimelerin syleniini aydnlatmada yol gsterir. inde damak nsz bulunan ok saydaki ekimizin Osmanl Trkesi dneminde nl-artl deerleri gsteren ayr harflerle yazlm olmas ( / ; / / gibi)

135

eklendikleri yabanc kelimelerin en azndan son hece nllerinin syleni deerlerini gsterir. Edebiyat eserleri de syleyii belirlemekte nemli ve deerli kaynaklar saylr. Manzum eserlerde kullanlan l sisteminin hece saysna ya da yapsna (kapal-ak, uzun-ksa) dayanmas ou kez yabanc kelimelerdeki nl niceliklerini (rnek olarak a, i, u'nun uzunluunu) belirlememize yardmc olur. te yandan nazmda kafiye, nesirde ise seci denilen ses denklikleri yine birok durumda ses deerleri konusunda bizi aydnlatr (sonu ile yazlm kelimenin ile yazlanla kafiyeli olmas, kafiye uygunluunu gstermek amacyla sreklilemi n damak nsz g'nin yerine ile yazlmas gibi). te btn bu bilgi edinme yollar ve kaynaklar bir dnemin ses sistemini, btnyle olmasa da, belli bir lde tanmamza klavuzluk eder.

Osmanl Trkesi dnemine ait metinlerde ayn alnt kelimenin farkl yazllarn nasl deerlendirilmeliyiz? Bunlar hangi bakmdan nemli saylr?

EVRYAZI ALFABES
Sesil. Dilcilik alannda kullanlan bu terim uluslar aras bir terim olan fonetik (phonetics) kelimesinin karldr.

Yaz sistemleri trl trldr. Kimisi, ince gibi, kavramlara dayanr, kimisi ise sesildir. Sesil olan, kelimede birbirini izleyen seslerin oluturduu zincirleme dizilii gstermeyi amalar. Bunlarn da kimi hecelik, kimi de alfabetiktir, yani szn en kk birimlerine dayanr; Trke dernek, gezmek, keskinletirmek, gstereceim kelimelerinde olduu gibi. En ideal alfabe her yaln sesin bir tek iaretle gsterildii alfabedir. Byle bir alfabenin kullanld yaz da dilin seslerini karkla yol amadan gsterebilir. Bu adan bugnk alfabemizin konuma zincirindeki her sesi birer iaretle gsteren olduka ideal bir alfabe olduunu syleyebiliriz. Kimi dillerin yaz sisteminde ise yalnzca nszlerin gsterilmesiyle yetinilir. rnek olarak Arap yazsnda bizim bereket yazdmz kelime brkt ( ,) frsat yazdmz kelime frst () gibi yazlr. Osmanl Trkesi dneminde kullandmz bu alfabeyle yukarda verdimiz Trke kelimeler de

136

byk lde bu yazm esasna dayandrlarak yazlmlardr: . , , ,

yle

Trke kelime kkleri ile eklerde nllerimizin yazl durumlar ile bunlarn geleneklemi biimlerini nceki nitelerde gsterdik; bu arada bir dnem boyunca uygulanmak bir yana, dnem iinde uzunca bir sre kullanlm bir yazm sisteminden bile sz edilemeyeceini belirttik. Bu durumda gerek kendi kelimelerimizin, gerekse alnt (Arapa ve Farsa) kelimelerin nasl seslendirilecei ve nasl aktarlacann bal bana bir mesele olduu da ortaya km oldu. Alnt kelimelerin anlamyla ilgili olmak ynnde doru okunmalar, ileriki nitelerde edineceimiz birtakm bilgilerle belli bir lde mmkn olabilecektir. Ancak doru okunmu bir kelimenin ayn zamanda doru bir seslendirme ile nasl aktarlmas gerekecei de ayr bir konudur. En kolay yol, ilk nitedeki rnekler zerinde uyguladmz gibi, yalnzca bugnk alfabemizin harflerini kullanmaktr. Byle bir uygulama ancak ilgili dnem zerine yukarda sz ettiimiz kaynaklardan elde edilen ses deerlerinin basite gsterilmesine dayanr. Ne var ki, kimi deerlerin gsterilmesinde kullanlan alfabe yeterli olmayabilir. O zaman yaplacak i mevcut alfabeye birtakm iaretler eklemektir. Bunlar bugn de yazmda yer verdiimiz ^ (apka), (kesme) gibi snrl sayda iaretler olabilecei gibi, syleyiten ok yaznn biim ve ayrntlarn gsteren iaretler olabilir. eviriyaznn eitlenmesi, ite bir yandan kaynak metin alfabesinin dnemin konuma seslerini yanstma konusundaki durumunu yorumlayarak elde edilen verilerle sesleri gstermeye; te yandan da, herhangi bir yorum ve deerlendirmeye dayanmakszn, yaz zelliklerinin ayrntl olarak aktarlmasna dayanr. Osmanl Trkesi metinleri zerindeki eviriyaz uygulamalar bugne kadar daha ok ikinci anlay yanstm, byk lde yazla baml kalmtr. Uygulama asndan u konu ok nemlidir: Kullanlan iaretler, ancak eski dnem metninin farkl alfabesini de iyi bilenler iin pratik bir deer tar. Bu yzden, eskiden kullanlm bir alfabenin harfleri ve bunlarn trl deerleri ile yaznn zelliklerini ayrntl olarak gstermek ancak ilm almalarda tutulacak bir yol olmaldr. Konusu bakmndan nemli, geni bir okuyucu kitlesine ulamas istenen metinler iin bu uygulama gereksizdir.

137

Osmanl Trkesi dneminde kullanlm olan Arap asll alfabenin Trkeye uygulanmasnda karlalan en nemli sorun ne olmutur? eviriyazl Metinler Burada kullanacamz sistemi vermeden nce, setiimiz eviriyaz yolunun kaynaklarndan olan Latin alfabesiyle yazlm metinlerden ksaca sz etmemiz gerekiyor. Bunlara eviriyazl metinler diyoruz. En nemlileri XVII. ve XVIII. yzyllara ait gramerler ve szlkler ile kimi metinlerdir. Bunlar arasnda ilk srada yer alanlar da XVII. yzyl iin Meninski'nin (1680), sonraki yzyl iin ise Viguer'in (1790) grameridir. Her ikisi de konuma dili ile okuma dili arasndaki fark vurgularlar ve kullandklar eviriyaz alfabelerinde bu ayrl gsterirler. Aralarndaki balca fark, Meninski'nin, okumularn ikinci dili olan okuma dilini ne karmas, Viguier'in ise konuma dilini esas almasdr. Yaptklar eviriyazlarda birbirine gre eksikler ve tutarszlklar bulunmakla birlikte, her ikisi de Osmanl Trkesi dnemi konuma dilini deerlendirmemize yetecek sayda rnek verirler. Aada bu iki nemli kaynaktan eviriyaz rnekleri verecek, zellikle konuma dili ve okuma dili diye yaptmz ayrmn dayanaklarn gstermi olacaz. 1. Meninski Osmanl Trkesi'nin seslerini tantrken Arapa ve Farsa ile karlatrmalar yapar, alfabede bu dillere zg nl ve nsz sesleri tantr. Birok nsz sesin Trke konuma dilinde kullanlmadn bildirir, eviriyaz alfabesinde bunlar yerine tek iaret kullanr: yerine s gibi. Yazdaki btn nl uzunluklarn gsterir. Halkllam kelimelerde deien ses deerlerinin yazya da aktarldn gsteren ok sayda rnek verir. Gerek yapm, gerekse ekim eklerini tantrken her birinin konuma ve okumadaki deiik biimlerine deinir (avretin- avretn, ata-at, ava-av, suya-suye, sudan-suden, sular-suler, azar azar-azer azer gibi). Bununla birlikte verdii eviriyaz rnekleri okuma dili arlkldr. te yandan kulland sesil alfabe olduka ayrntl saylr ve hem okuma, hem de konuma dilinin zengin ses eitlerini gsterir. Aadaki rnekler, Meninski'nin, kltrl kimselerin yazya baml okuma dilini gsteren evirilerini tantmak iin seilmitir. Onun eviriyazlarn aktarmak iin kullandmz harfler, birounu kendisinin de kullanm olduu bugnk alfabemizin yaln harfleridir. Ek olarak, nl uzunluklar iin onun izgicii (,,) yerine apka (, , ), a ile e aras bir
138

yerine , iin kulland k yerine , genizsi n iin kulland n- yerine ve iin kulland yerine de kesme iareti olan iaretini kullandk:

nl sesi gstermek zere aksanl a (), iin kulland gh

roe aldm.

erb osi alt aydr.

Bu andan vye (oa) ziydedr.

Gzellikte ve mrvvette bu aa libtr.

Ben saa bir at balayim.

Finlerinden durulmaz old.

Getrdg etmegi yedm.

Atmi sattm.

Bu ati alr misn?

Bu lde drt top vardr anca.

139


Neme didkleri memleketten geldk.

lemm yotur, nice yazayim.

Benm arndame brhm dirler/derler.

Kim geldgin bilrm. 2. Viguier'in kulland eviriyaz alfabesi Meninski'ninkinden olduka farkldr ve iinde ok sayda ikili, l harf bei bulunur (u iin ou, iin eu, c iin dj, iin ch, iin tch, n damaksl g ( )iin gu, bunun bir deiii iin gui, art damaksl g ( )iin g, sreklisi iin gh gibi). Gramerinin bal bulunduu eksen konuma dilindeki amaz nl uyumlardr. Bununla birlikte gerek ehirli kltrl kimselerin dilindeki, gerekse hoca dedii okuma-yazma retenlerin yazy seslendirmelerindeki bozuk ve aykr biimleri, Meninski'ye gre daha ak olarak, metinler zerindeki ikili eviriyaz uygulamalaryla gsterir. Gramerine koyduu ok saydaki aklama notu, ayn kiilerin konuma dili ile okuma dili dediimiz ikincil dilindeki fark btn aklyla ortaya koyar. Konuma dilinin zengin ses eitlerini yanstmakta Meninski'den daha ileri gider, bugn yazda gstermediimiz deimeleri bile gsterir (anlarn yerine annarn, alamak yerine anamak, haynlk yerine haynnk gibi), ancak nedense eklemedeki nsz benzemelerini aktarmakta ondan ayrlr, bu konuda kaytszdr ( Allahtan yerine Allahdan, arttrrsa yerine artdrrsa, eyledikte yerine eyledikde gibi). Ayn kaytszlk nl uzunluklarn gsterme konusunda da grlr, uzunluk iin bir iaret kullanmaz. Ancak bu meseledeki durumu kaytszlktan ok kararsz bir durutur. Kararszlnn sebebi de alnt kelimelerin uzun nllerinin syleniinde sz iinde grlen deikenlik; yani ak, kapal hecelerde ortaya kan syleyi farklldr. Dzenledii alfabeyle yapt eviriyazlarn aktarmak iin kullandmz harflerin ou kendisinin de ayn deerlerle kullanm olduu bugnk alfabemizin harfleridir: a, i, o, b, d, f,
140

l, m, n, p, r, s, t, v, y, z gibi. Viguier kimi harfleri farkl ses deerleri iin kullanmtr: e'yi iin, u'yu iin. e nls iin kulland harf ise ak aksanl e ()'dir. Setii harf bekleri (ou, eu gibi) yerine yine bugn ayn ses deerlerinin gstergeleri olan yaln harfleri kullandk: ou iin u, eu iin , dj iin c gibi. Yazar Biz q iin , gh iin , qh iin ise kullandk. Ek olarak, genizsi n iin onun italik n'si yerine 'i tercih ettik. ayn', onun yapt gibi, kesme iareti () ile gsterdik. Viguer, rnek metinlerinin bir blnde iki ayr syleyie (telaffuza) gre eviriyaz uygulamas yapmtr: 1. Syleyi biimi = Okuma dilinin, okur-yazarlarn, onun deyiiyle hocalarn, yani okuma-yazma retenlerin syleyiini gsterir. 2. Syleyi biimi = Ortak konuma dilindeki syleyii gsterir. iin q, iin gh, Arapa kelimelerdeki iin de qh kullanmtr.

1. syleyi: Kamilleri, Allah dostlerini glleri Tari ainesidr, daima baar ve anleri vcudi Allah sarayidr, Mevlani ilmi olduu in. 2. syleyi: Kamillerin, Allah dostlarnn gnlleri Tar ayinesidir, daima baar ve annarn vcud Allah saraydr, Mevlann ilmi olduu iin.

1. syleyi: Allahe ak olan, gl ainesini Hae tutar. Ani aci szle paslandiran, Tarini dmenidr. 2. syleyi: Allaha ak olan, gnl ayinesini Haa tutar. An ac szle paslandran, Tanrnn dmandr.

141

1. syleyi: Kibir glnden ayinlik tutan ademde Allah nazari olmaz. Tari daima kend rzasi ile, orusi ile olan kimselere merhamet ider. Dnya mali ile kibirlenen kendini zengin sanur; henz arab olm aberi yok, Allahden ayrilm. 2. syleyi: Kibir gynnden haynn tutan ademde Allah nazar olmaz. Tanr daima kendi rzasyla, orusuyla olan kimselere merhamet eder. Dnya maliyle kibirlenen kendini zengin sanr; heniz harab olmu haberi yok, Allahdan ayrlm.

1. syleyi: Allah yoline can viren, eziyyetlerine sabr tehamml iderse, doste vasl olur. Sz ile syleyb zinde olmazsa, ol adem Allahe vasl olmaz. 2. syleyi: Allah yoluna can veren, eziyyetlerine sabr tehamml ederse, dosta vasl olur. Szle syleyib znde olmazsa, ol adem Allaha vasl olmaz.

1. syleyi: Bir insan Haden gelen derdlere, mihnetlere, acilere sabr idb krini artdirirse, Tarini has ulidr. 2. syleyi: Bir insan Haden gelen derdlere, mihnetlere, aclara sabr edib krn artdrrsa, Tanrnn has uludur.

1. syleyi: Ey insan, bu aleme gelmeden mrad hayvan gibi vatini germek hneri degldr. Marifetullahden aberdar olmazsa, sen sanma ki bu dnya muft meskendr, mri gider kira yerine. 2. syleyi: Ey insan, bu aleme gelmeden mrad hayvan gibi vaktini geirmek hneri deyildir. Marifetullahdan haberdar olmazsan, sen sanma ki bu dnya muft meskendir, mrn gider kira yerine.

142


1. syleyi: Bir kimse kendini bildi, fazileti arama zerine farz oldi. 2. syleyi: Bir kimse kendini bildi, fazileti arama zerine farz oldu.

1. syleyi: al beyninde alini aib idenlere deli dirler. bret gzi ile nazar itse, aillu dedigi ademlerde delilik zuhur eder ki sylenen delilerden on at beter. 2. syleyi: Hal beyninde aln ayb edenlere deli derler. bret gzyle nazar etsen, all dediyin ademlerde delilik zuhur eder ki sylenen delilerden on at beter.

1. syleyi: Adem olan syleyecek oldui vait arusindeki zati ymetini bile. Kelami dnerek, tefekkr idb, yle tarir eyleye. Diline gelen szi demede kendini cahilligini anadr. 2. syleyi: Adem olan syleyecek olduu vait, arsndaki zatin ymetini bile. Kelam dnerek, tefekkr edip, yle tarir eyleye. Diline gelen sz demede kendinin cahilliyini anadr.

1. syleyi: nsane eylik iderse zayi olmaz; ey ad ile sylenirsin. Yaramazl iderse, kt nam ile fasli olur. 2. syleyi: nsana eylik edersen, zayi olmaz; eyi adla sylenirsin. Yaramazl edersen, kt namla fasln olur.

1. syleyi: Sirrii ve gizl iii her ademe syleme, ayriye duyurr. Her ademi sirr salar sanma.
143

2. syleyi: Srrn ve gizli iini her adama syleme, ayrya duyurur. Her ademi srr salar sanma.

1. syleyi: Bir dost esrarini sana syledi; kimseye syleme diy tembih eyledikde, o kelami sadl ile salarsa medhi olur. 2. syleyi: Bir dostun esrarn sana syledi; kimseye syleme deyi tembih eyledikde, o kelam sadlla salarsan, medhin olur.

KULLANACAIMIZ EVRYAZI SSTEM VE ALFABES

Yukarda verdiimiz eviriyazl metinler, Osmanl Trkesi dneminde iki syleyi biimi bulunduunu, bunlardan birinin yazya baml bir okuma dili syleyii olduunu, tekinin ise olaan konuma dilini yansttn ak biimde gstermektedir. Bu durumda karmza u soru kyor: Bu dnem metinlerine uygulayacamz eviriyaz sistemi ne olmal, hangi seslendirme tabanna dayanmaldr? Bu konu bugne kadar bu balamda tartlm deildir. Dil, edebiyat, tarih, sanat tarihi gibi alma alanlarnda yaymlanm metinlerde bugne dek uygulanm sistem kark, seslendirme esaslar ynnden yorumsuz, dildeki i gelimeleri gz nnde bulundurmayan, dolaysyla yanstmayan bir nitelikte olmutur. Bu konunun, uzmanlarnca yeniden tartlmas ve yeni yollar aranmas gerekmektedir. eviriyaz Sistemimiz Bizim bundan sonraki nitelerde yer alacak metinler ve rnek kelimeler zerinde uygulayacamz eviriyaz sistemimize gelince: a. Bu sistem her eyden nce konuma diline dayanacak, kaynaklardan elde edilmi sonular yanstacak, konuma dili seslerini gsteren bir seslendirme olacaktr. Bu sonular, daha nce baka vesilelerle ve zellikle 3. nitenin eklerle ilgili rneklerinde uyguland gibi, Trkenin uyumlarna bal, akas bugnk ortak syleyie ok yakn olacaktr. Dilimizin uzun bir dnemi,
144

hemen hemen 400 yllk bir zaman dilimi iin bylesi bir eviriyaz sistemini semek ne derecede doru ve yerindedir? Bu sorunun cevab bizce olumludur; nk zellikle Arap asll eski alfabeyi iyi bilmeyenler iin hibir deer ifade etmeyen iaretlerle ykl, byk lde yazya baml, uyumlar bata olmak zere, Trkenin temel yap zelliklerini dikkate almayan bir eviriyaz sisteminin, bir belirsiz dili aksettirmekten te bir deeri olamaz. b. kinci olarak, eviriyaz alfabemiz bugnk alfabemizin harflerine eklenmi az sayda iaretli harfle zenginletirilmi bir alfabe olacak; yazy deil, dnemin konuma seslerini gsterme temeline dayal bulunacaktr. Kullanacamz iaretli harfler unlardr: 1. , , , Bu harflerdeki uzatma iaretleri, Arapa ve Farsa kelimelerde hareke karl olan a, i, u nllerinin nicelik (uzunluk) deerleri iin kullanlm olan elif, ye, vav harflerine karlktr: chil, basret, sret, zr gibi. Ayn harflerin Trke kelimelerde byle bir deeri bulunmaz; bu yzden eviriyazda herhangi bir deer ifade eden iaretle gsterilmeleri sz konusu deildir. Ancak Trkenin yazm (iml) tarihiyle ilgili zel almalarda yazl durumlarn gstermek amacyla birtakm iaretler kullanlabilir. Bu tr almalar ise yalnzca ilim dnyasn ilgilendirir. 2. ve a ve e zerine konmu kapal aksan iareti () bu nszlerdeki kapallk niteliini gsterir. Buna gre , a ile e arasnda, a'nn daralm ve incelmi bir deiii (varyant) dir. Daha nce de grdmz gibi, Arapann a's byle bir a'dr. Ancak Trke syleyite bu a'lar Trkenin olaan aklktaki a'sna dnd iin, okuma dili syleyiini gsteren ferhlik, ksbcik gibi rnekleri aktarmakta kullanlacaktr. ise, e ile i arasndaki i'ye yakn bir e sesini gsterir. Trkede kkten gelme byle bir nl ses bulunduu paylalan bir gr yanstmaz, tartmaldr. Bu yzden , , gibi yazlm kelimelerdeki nly eviriyazda konuma dili syleyiine gre e olarak aktarmann daha uygun olacan eviriyaz metinleri gstermektedir: yer, yemek, etmek gibi. Gerektiinde rnek iin kullanlacaktr.

145

3. ve k Alt noktal k harfi, eski alfabedeki iindir. Nokta, patlamal tonsuz bir art damak nsz olan bu sesin kalnln gsterir. Bu sesin n damaklsn (incesini) alfabemizin k harfi karlamaktadr: nota / nkte, til / kfir gibi.

eviriyazda 'nn kullanlmas alnt kelimelerde uzun nlden nceki sesin deerini gstermek bakmndan gereklidir.

[Bugnk alfabemizdeki k'nin Trke kelimelerde nllere gre art damakl ve n damakl sylenii, iki ayr harfin bulunmasn gerektirmeyecek bir durumdur. Ancak alnt kelimelerin syleniini yazya aktarmak bakmndan bunun bir eksiklik olduu muhakkaktr. rnek olarak, Trke Szlk'te ldrmek anlamndaki kelime katil, bu kkten treme ldren anlamndaki kelime ise ktil olarak yazlmtr. Ama deer anlamndaki kadir kelimesi ile yine onunla kk ba bulunan ve gl anlamna gelen kelime kadir olarak ayn biimde yazlmtr. Halbuki ikincisinde k nndeki nl uzundur (kdir). te yandan ktip, kfir gibi farkl sesle seslendirilen kelimelerde de uzun nlden nceki nsz ses ayn harfle yazlmaktadr. Bunlara nls syleyite uzun olan kafile, makale, mukabil, mukavele, mukayese gibi kelimelerde, k'nin yanl okunmasn nlemek kaygsyla, bu nl uzunluunun gsterilmiyor olduunu da ekleyelim. Tutarszlk ortadadr. Problem, zerine iki grev yklenen uzatma iaretinin bu iki grevi birden yerine getirememesinden kaynaklanmakta, bu da, tpk gemiin okuma dilindeki bozukluklar gibi, yazmn yetersizliinden kaynaklanan bir sonu olarak bozuk syleyilere yol amaktadr]. Sonu olarak syleyii yanstmay amalayan bir eviriyazda iin kullanlmas kanlmazdr. 4. , g ve , Alt noktal g harfini (), eski alfabedeki ' nn sreksiz, yani patlamal sylendii yerlerde kullanacaz. Nokta, yine sesin kalnln gsterir. Bu ses gak, gk, guk, gaga gibi ses taklidi kelimeler hari, Trke kelimelerde ilk ses olarak gelmez. Ek balarnda, tonlu y, r, l, m, n, v, z nszlerinden sonra bulunabilir. Bu durumda kendisinden sonra bir nl vardr ve bylece iki tonlu ses arasnda yer alm demektir: bayn, yorun,

daln, dama, yona, vn, bozun.

Ayn eklerde bu ses tonsuz nszlerden (p, t, , k, s, gibi) sonra ile yer deitirir.
146

Bu sesin n damaklsn (incesini) alfabemizin g harfi karlamaktadr. Eski alfabede ile yazldn grmtk.

Trke kelimelerde n ses olabilir: gelmek, gitmek,

gr, gler gibi. Kimi eklerin banda ise, ancak yukarda verdiimiz tonlu nszlerden sonra gelir: gergin, elgin, engin, sevgi, bezgin gibi. Bu sesin
Arapada olmadn grmtk. Farsa kelimelerde bata, ortada ve sonda bulunabilir, belli bir dzene bal deildir: gl, grg kurt, geger svac gibi. Alt noktal harfini ( ) ise, yine iin, ancak gsterdii sesin srekli (yumuak) sylendii yerlerde kullanacaz. Trkede bu art damak nsznn sreklilik nitelii, kaln sradan kelimelerde, nlden sonra ya da iki nl arasnda ortaya kar: da, ba, bar, ar gibi. Meninski ve Viguier gibi XVII. ve XVIII. yzyl gramercileri, Arapa kelimelerin bandaki harfinin de bu nitelikte bir ses olarak kaydetmilerdir: urbet, ayret, sylendiini yet,

arbet gibi. Arapa syleyite bu ses boazdan ve daha gl bir

biimde karlr. Deny XX. deerlendirmede, Arapann bu olduunu, Trkede bazen da yann'daki gibi sylendiini yzyl Trkesi iin yapt boaz sesinin iyice yumuam kelimesindeki gibi, bazen de kaydederek malb,

zi ve mblaa rneklerini verir. Biz nitelerin iinde

yapacamz eviri yazlarda, Arapa ve Farsa kelimelerdeki iin, Trkedeki syleni deeriyle e deerde srekli art damak sesinin iareti olmak zere, her yerde 'yi kullanacaz. Nihayet, bugnk alfabemizdeki (yumuak g) harfini, g'nin sreklilemi tr iin kullanyoruz. Viguier'in eviriyaz metinlerinde grld gibi, konuma dilinde bu ses belli artlarda y'ye dnmtr. Meninski XVII. yzyl konuma dilinde de bu gelimenin var olduunu kaydeder. Osmanl Trkesi alfabesinde ile gsterilen bu sesi bir ince nlden sonra ya da iki ince nl arasnda ile gstereceiz: eri, eirmek,

be, cier gibi. Ayrca 3. nitedeki tablolara baknz.

147

5. Bu izgili l, Trkenin kaln l'si iin yalnzca rneklerin eviriyazlarnda kullanlacaktr. 3. nitede, Trkede, kaln ve ince olmak zere, 2 trl l olduunu grmtk; almak ve bilmek'teki l'ler gibi. Arapa ve Farsada kaln l bulunmad iin, metin eviriyazsnda bu sesin ayr bir iaretle gsterilmesi gerekli grlmeyebilir. Ancak Osmanl Trkesi dneminde bu dillerden alnm kimi kelimelerde bu sesin, nls kaln hecelerde kaln sylendiini gsteren delillere sahibiz; Arapada ince l ile sylenen al, asl, fasl, nahl, buhl, gusl kelimelerinde iki nsz arasna giren treme dar nlnn kaln (,u) olmas gibi: a, as, fas, nah, buhu, gusu (kr. kfr/kfr, mhr/mhr, sabr/sabr, ekl/ekil, kadr/kadr). Meninski gibi Avrupal kimi gramercilerin eviriyazl kelime ve metin rneklerinde gsterdikleri bu uyumlu nllenmenin, ince l nszn de etkilemi olduu, dolaysyla bu gibi kelimelerin konuma dilinde Trkenin sistemine uygun bir syleyi zellii kazanm olduklar anlalmaktadr. Bugn de kaln l ile sylediimiz mal, fal, nal, hsl, hslat gibi kelimelerin bu sylenileri, hi phesiz, Osmanl Trkesi dnemi konuma dilinin uzantsdr. 6. Trkenin genizsi n sesi iin, yalnzca okuma dilini gsteren rneklerin eviriyazlarnda kullanlacaktr. Bu sesin konuma dilinde di sesi n'ye dndn, ancak okuma dilinde yaatlmakta olduunu kaynak bilgileri gstermektedir. 7. (kesme iareti) Arapann ( hemze) ve ( ayn) harfleri yerine kullanlacaktr. 2. ve 3. nitelerde akladmz gibi, bu nsz seslerin Trke syleyiteki deeri bir grtlak arpmasndan ibarettir, buna da kesme denmektedir. Dolaysyla kullandmz iaretin ad da kesme iaretidir. te bundan sonraki nitelerde vereceimiz rnek kelimeler ve metinlerin eviriyazlarnda kullanacamz iaretler ve iaretli harfler bunlarla snrl olacaktr.

eviriyaz Alfabemiz Bu iaretli harflerin de iinde yer ald eviriyaz alfabemiz, aada rnekler zerine uygulanm olarak verilmitir.
148

Tablo 4.1 eviriyaz Alfabemiz

nller

yazlmayan nl (stn)

a a

Trke abla, ararmak, var kelimelerde Trke, Arapa bulmak, batan, baca, ve Farsa sabr, arr, hayt, hasta kelimelerde baacak, balayacat, Trke kaln sradan yana yana, tarla, ara, kelimelerde (hece sonunda) sora, bulmama Arapa kelimelerde (okuma dili syleyiine gre) Arapa ve Farsa kelimelerde Arapa kelimelerde (okuma dili syleyiine gre) Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde (bata)

yazlmayan nl (stn)

sbcik, ferhlik, hstelik let, btl, arr; bd, jle r nlik, hrmzinlik

,el, ,elem, eer

eve, gelmee, Trke ince sradan gelmemek, gelecek, kelimelerde (hece sonunda) isteyecek, bizde gelecek, evden, gzel, Trke, Arapa beklemek, sefer, ceml, ve Farsa kelimelerde meer
149

yazlmayan nl (stn)

Trke kelimelerde (ilk hecede)

tmek, l yabanc, ymek, yr l, ilk, bilici, eski, ald, bildii,

sevdi,

, i, u,

Trke kelimelerde

buldu, grd, utu,

rt cr, rezl, fikr, rn,

Arapa ve Farsa kelimelerde

bdr uyank, d sevin ulu, oyu, lm byk, rt l ilk, sret, g kulak, cd cad
nszler tesr, res ba, mesele

u, o, Trke , kelimelerde Arapa ve Farsa kelimelerde

Arapa kelimelerde (hece sonunda, (kesme) ortasnda ve i hece banda) Trke, Arapa ve b, p Farsa kelimelerde Trke ve Farsa p kelimelerde Trke, Arapa ve t Farsa kelimelerde Arapa s kelimelerde Trke, Arapa ve c, Farsa kelimelerde Trke ve Farsa kelimelerde

bilip, ebe, nispet, bel pek, ipek, perde, pervz tepe, etek, rahmet, sebt, ispt ince, oku, cokun, chil, hri al, kk, re, hi, sekin
150

draht

h h

Arapa kelimelerde Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Arapa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Arapa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke ve Arapa kelimelerde

hak, hkim, mahsl har, hasta, perdht diyr, idre, dert, dikmek, kurt, batan, sevmekte, saptrmak zek, eziyyet, tezkire var, vergi, rezl, rz az, ziyret, izdiv, nz, zehir ses, istek, selmet, sye, heves i, iret, eker, ermn, or slanmak, sokak, sohbet, aslet, hlis,
ast altm az, zarret, zarar, dallet da, d,

d, t

z r

d, z

t, d

tahret, etrf, ifrt, tat byk leen zulm, kzm, haz, az

151

Arapa det, tayn, Kabe , kelimelerde (hece banda, em, sem, teml (kesme) sonunda ortasnda ve i hece banda) buru, dan, dama, Trke, Arapa ve yona, da, b, ba, , Farsa alebe, malb, dim kelimelerde f Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke kelimelerde (okuma dilinde) Trke ve Farsa kelimelerde Trke ve Farsa kelimelerde Trke kelimelerde (ince), Arapa ve Farsa kelimelerde (ince) Trke kelimelerde (kaln)

fsld, fark, eflk, figen, eref, fos, of far, haret, rn, ama: aln, banmak,
yan

kesik, eklemek, keml, ikml, Keykvs amak, so, beiz, deiz, baa, seni, defteri gergin, gerek, gezmek, gfte, germ scak beenmek, be, demek, deil, eer, meer gel, sil, bilmek, felek, felket, lkin, lle, ll

ka, bu, sama, omak, buanmak

152

Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde (son ses olarak) Trke, Arapa ve Farsa kelimelerde

bilmek, melek, gmn ne, ben, bilinmek, ndir, engt parmak ev, var, velet, evlt,
firdevs

hani, hangi, ehven kolay, hret, her, hev, heves ava, eve, alrsa, severse, nasa kusur, dde gz, hste/hasta yemek, oyun, ay, yetm, eytm yetimler, yver

a, e

Yukarda verdiimiz eviriyaz alfabesindeki harflerin bir bl bugnk alfabemizdekilerden farkldr. Bu farkl biimlerin kullanlmasyla salanmak istenen nedir?

ETL EVRYAZI ALFABELER

eviriyaz alfabesi, yukarda verdiimiz alfabede grld gibi, kullanlmakta olan alfabeye eklenmi birtakm iaret ve iaretli harflerin yer ald bir alfabedir. Daha nce de belirttiimiz zere, eviri eitli anlay ve amalara dayanr, dolaysyla kullanlacak alfabe de deiir ve eitlenir. Balcalar unlardr: 1. Bir dilin btn konuma seslerini gstermeye, kiilerin syleyilerindeki farkl sesleri, yerli azlarda grlen ses eitlerini aktarmaya yarayan alfabe. Daha ok az almalarnda grlen bu tr alfabeler yalnz ilim evrelerinde kullanlr ve sesil (fonetik) eviriyaz alfabesi adyla anlr.

153

2. Dilin eski dnemlerinde kullanlm olan farkl bir yaznn ses iaretlerini (harflerini) kullanlmakta olan alfabelerdeki iaretlerle aktarmaya yarayan alfabe. Tarih dnem metinlerine uyguland iin, bu tr alfabelere metin eviriyazs alfabesi denilir. Bunun iki alt tr vardr: a. Yalnzca harflerin bire bir karlklaryla yaplan eviri uygulamas, b. Metnin yazld dnem hakknda eitli kaynaklardan elde edilmi veri ve delillere dayanan sonular yanstan yorumlanm eviri uygulamas. Birincisi sesleri ve ses deerlerini gz nnde bulundurmaz, kaynak metin yazsndaki her iareti kullanlmakta olan alfabenin yaln ya da iaretli bir harfiyle karlar. Harften harfe eviri olduu iin bu tr uygulamaya harf evirisi (transliterasyon) denir. Bu tr uygulamalar ve zel alfabelerin kullanm dilbilim almalaryla snrldr. kincisi tam bir seslendirmedir; metni, yazld dnemin konuma diline gre aktarmay amalar. Bu uygulama ile, yazl metinde ayr iaretlerle gsterilmi olsun olmasn, btn ses birimleri dzenlenmi alfabeyle olmas gerektii gibi yazya geirilir. Olmas gereken konusundaki yorum ve deerlendirme metnin yazlm olduu dnemin konuma diline dayandrlmak zorundadr. eviriye kaynaklk eden metinde bulunmayan ses birimi iaretleri, olaan artlarda bulunmas gerektii var saylan iaretlerle tamamland iin bu tr eviriyazya olaanlatrlm metin eviriyazs ad verilir. Bunun da iki alt tr bulunur: ba. Olaanlatrma yalnzca kullanlmakta olan alfabenin harfleriyle yaplr. Bu, geni anlamda bir uygulamadr. Bylesi bir eviri geni bir okuyucu kitlesini gz nnde bulundurur, ounluun okuyup yararlanmas amacyla yaplr. bb. Olaanlatrma iin ayrca zel iaretli harfler kullanlr. Bu ise dar anlamda bir uygulamadr. Dil, edebiyat ve tarih bakmndan nemli ve zellii olan yaymlarda kullanlr Bu tr eviriyazlarda yer alan her yaln ve zel iaretli harf sese ve ileyie deer/deerler bakmndan kaynaklardan elde edilmi sonular yanstmal, akas dneminin syleyi (telaffuz) deerlerini gstermelidir. in bu yn gz nnde bulundurulmadnda, yaplan, daha ok ekle bal ve harf evirisi (transliterasyon) arlkl bir uygulamadan baka bir ey deildir. Bugne
154

kadarki metin yaymlarnda kullanlan byle bir alfabe olmutur. Aada bu alfabenin nszleri, Osmanl Trkesi alfabesinin harf srasna gre verilmitir. Daha nce konulan nller tablosu Arapa ve Farsa kelimelerdeki uzun nller iin kullanlan harfleri gsterir.

Tablo 4.2 Metin Yaymlarnda Kullanlan eviriyaz Alfabesi

nller

(kapal e)

/ / / / // nszler

(hemze) (Bata gsterilmez)

/
b p t c d r z
155

j s

/
f k, g, l m n v h y

Bu Alfabenin Uyguland Bir Metin rnei: EVKETL SULTN SELM HAN ARETLERNE ALAA MEVLEV-NESN TAMRYN VRLEN ADEDR mefln mefln mefln mefln 1. gl bir beyt-i mamr- afdur a mimr yatur amm ki imdi baa bm baa dvr

156

2. ikest olm kederden yle bir yne-i esrr iderken ba-ke retgern- n Ferr 3. raadgh- Eresdan nmdr olm ol ne ki yan seyr ider skkn seyr-i er-i devvr 4. bulnmaz zr-i saf- smnda byle vrne ser--ser Mterdr Zhredr gl-m mismr

5. o rtbe urde-kr oym ki kirmn tata-i ferin ider pr-neng-i non dest-i Far-i maa-kr 6. ne vrn dde-i ehl-i baretdr aa revzen aceb mi ankebt perdelerden olsa astr 7. abb s giderdi seyl ile deryya b-bhe eger srlardan olmasayd menfe-i cr 8. idp ter a obeti u- b-nmu tamm irmi fenya almam hestn r 9. olur ny u udmu nefasndan ditreyp ran vel if-y esrrndan eyler vten-dr 10. telum imdi dim keret-i brndandur hep meger vrn binya br olurm ramet-i Br (eyh Glib Dvnndan)

157

EVRYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA

Osmanl Trkesi yazmnda kelimelerin ve kelime birliklerinin sz iinde grevlerini, ileyie deerlerini ayrmaya yarayan iaretlere yer verilmemitir. Eski yazmda kelimelerin aras bile ayrlmazd. eviriyazl metinlerde yazm kurallarnn uygulanmas, daha ok biim ynnden fayda salar; metni yap birimleri bakmndan zmlemeye, kimi kelime beklerinde kurucu yeler arasndaki ilikiyi gstermeye, metni anlamca aklamaya yarar. zellikle byk harf ve nokta kullanmnn zel adlar tantma, cmleleri ayrma bakmndan deeri byktr. Byk harflerin manzum metinlerde msra balarnda kullanlmas yaygn bir uygulamadr. Bunun anlamla dorudan bir ilgisi bulunmaz. Ancak zel adlarn ilk harfinin byk yazlmas tamamen anlamla ilgili ve titizlikle uygulanmas gereken nemdedir. Noktalama iaretleri arasnda sz dizimi deerleri bulunan asl noktalama iaretleri nokta, noktal virgl, iki nokta, soru ve nlem iaretleridir. Bunlar manzum metinlerde hemen hemen hi kullanlmaz. Mensur metinlerde kullanlmalar ok nemlidir. Bu nem metnin anlamca deerlendirilmesi ile ilgili bulunmasndan kaynaklanr. Sz dizimi deeri bulunmayan iaretler ise yardmc iaretlerdir. Bunlarn deerleri yazya biim verme ynndendir, metni daha dzenli olarak sunmaya yararlar. Bunlar arasnda en ok kullanlanlar ayrma iareti (') ve ksa izgi (-)dir. Birincisi, ileride ayrntl olarak greceimiz Arapa belirtme bekleri (tamlamalar) ve birleik kelimelerde ilk kelime sonundaki nlden sonra (dr'l-fnn, feva'l-de gibi), ikincisi ise daha ok Arapa ve Farsa kurall belirtme bekleriyle (isim ve sfattakmlarnda) Farsa birleik kelimelerde (ayrma iareti iin verilen yukardaki rneklerle hsl- kelm szn z, leb-i dery deniz kys, ser-ke, nev-bahr, onca-fem gonca azl rneklerinde olduu gibi) iki kelime arasna, yine bu dillerden yaplm alntlarda nden ve sondan bitien tak ve eklerden nce ve sonra (bi'l-fil, ale'l-de, b-tb, n-gh, onca-ve gonca gibi gibi); Trke kelimelerde ise, kimi durumlarda yazm zelliini gstermek amacyla, tabanla ek ve tak arasna ( ba-la bayla, bildi-se, bildi-yise, bilmi-idii, alm-iken gibi) konulagelmitir.
158

zellikle sz dizimi birliklerinin doru zmlenip zmlenmediini de gsteren bu uygulamann eksiksiz, tutarl ve dzenli olarak kullanlmas nemlidir. Bundan sonra ele alacamz konularla ilgili bulunduu durumlarda, zellikle yardmc iaretlerin kullanm yerleri rnekler zerindeki uygulamalarla gsterilecektir.

159

zet eviriyazy tanmlayabilmek. eviriyaz bir yazdan baka bir yazya aktarma ilemidir. Bu ilem genel olarak eskiden kullanlm alfabelerle yazlm metinlere uygulanr. Konumuz asndan eviriyaz uygulamas, Arap harfli eski Trk alfabesiyle yazlm bir Osmanl Trkesi metninin bugnk Latin asll alfabemizle yazya geirilmesidir. eviriyaz, bir metnin yazld dnemin dilindeki ses birimleri ile bunlarn bildiriim sistemindeki ileyileri hakknda bilinen ya da trl kaynaklardan elde edilen deerlerin kullanlmasyla gerekletirilen bir seslendirme uygulamasdr. Byle olunca, yaplan uygulama eski bir alfabeyle yazlm metinlerde seslerin ve bunlarn dilin i sistemindeki ileyilerinin deerleri zerine elde edilmi sonulara dayanmak zorundadr. eviriyaz alfabesinin hangi amalarla kullanldn aklayabilmek. eviriyaz alfabesi kaynaklardan elde edilmi bilgilerle bir dnemin konuma dilinin seslerini gstermeye yarar. Bu yzden ncelikli i, dilin gerek kendi kelimelerinin, gerekse alnt kelimelerin nasl seslendirildiini ve belirlenen ses deerlerinin nasl ve hangi aralarla gsterileceini belirlemektir. En kolay yol, ilk nitedeki rnekler zerinde uyguladmz gibi, yalnzca bugnk alfabemizin harflerini kullanmaktr. Byle bir uygulama ancak ilgili dnem zerine elde edilen ses deerlerinin basite gsterilmesine dayanr. Ne var ki kimi deerlerin gsterilmesinde kullanlan alfabe yeterli olmayabilir. O zaman yaplacak i mevcut alfabeye birtakm iaretler eklemektir. eviriyaznn amac dil, edebiyat ve tarih bakmndan nemli metinleri kullanlmakta olan alfabenin harfleriyle aktararak onlar gn na karmak, tannmalarn ve eitli alanlardaki aratrmalar iin kullanlmalarn salamaktr. Uygulama asndan u nokta ok nemlidir: Kullanlan iaretler, ancak eski dnem metninin farkl alfabesini de iyi bilenler iin pratik bir deer tar. Bu yzden, eskiden kullanlm bir alfabenin harfleri ve bunlarn trl deerleri ile yaznn zelliklerini ayrntl olarak gstermek ancak ilm almalarda tutulacak bir yol olmaldr. Konusu bakmndan nemli, geni bir okuyucu kitlesine ulamas istenen metinler iin bu uygulama gereksizdir.

160

nitelerde kullanacamz eviriyaz sistemini ve alfabesini tanyp, uygulayabilmek. lk niteden balayarak, Osmanl Trkesi dneminde iki syleyi biimi bulunduunu, bunlardan birinin yazya baml bir okuma dili syleyii olduunu, tekinin ise olaan konuma dilini yansttn vurguladk. Bu nitede ise bu sonuca varmamz salayan eviriyaz metinlerinden rnekler verdik. Bu durumda karmza u soru kyor: Bu dnem metinlerine uygulayacamz eviriyaz sistemi ne olmal, hangi seslendirme biimine dayanmaldr? Bizim bundan sonraki nitelerde yer alacak metinler ve rnek kelimeler zerinde uygulayacamz eviriyaz sistemi dnemin konuma diline dayanmaktadr. Kaynaklardan elde edilmi sonular yanstmay amalar, konuma dili seslerine dayanan bir seslendirmedir. Daha nce baka vesilelerle ve zellikle 3. nitenin eklerle ilgili rneklerinde uyguland gibi, Trkenin uyumlarn yanstan, akas bugnk ortak syleyie ok yakndr. eviriyaz alfabemiz ise, bugnk alfabemizin harflerine eklenmi az sayda iaretli harfle zenginletirilmi bir alfabedir. Yaz zelliklerini deil, konuma seslerini gsterme temeline dayanmaktadr. eviriyaz alfabe eitlerini tanmak ve bunlarn hangi amalarla hangi metinlere uygulandn belirleyebilmek. eviriyaz alfabesi, kullanlmakta olan alfabeye eklenmi birtakm iaret ve iaretli harflerin yer ald bir alfabedir. Aktarma, eitli anlay ve amalara dayanr, dolaysyla kullanlacak alfabe de deiir ve eitlenir. Bir dilin btn konuma seslerini gstermeye, kiilerin syleyilerindeki farkl sesleri, yerli azlarda grlen ses eitlerini aktarmaya yarayan tr, daha ok az almalarnda kullanlr. Bu tr alfabeler yalnz ilim evrelerinde kullanlr ve sesil (fonetik) eviriyaz alfabesi adyla anlr. Dilin eski dnemlerinde kullanlm olan farkl bir yaznn ses iaretlerini (harflerini) kullanlmakta olan alfabelerdeki iaretlerle aktarmaya yarayan alfabe tr ise, tarih dnem metinlere uygulanr. Bu tr alfabelere metin eviriyazs alfabesi denilir. Bunun da amaca bal alt trleri vardr. Bizim alfabemiz de bunlardan biridir.

161

eviriyazda yazm kurallar ve noktalama kullanlmasnn nedenlerini listeleyebilmek. eviriyazl metinlerde yazm kurallar ve noktalama kullanlmas, daha ok biim ynnden fayda salar; metni yap birimleri bakmndan zmlemeye, kimi kelime beklerinde kurucu yeler arasndaki ilikiyi gstermeye, metni anlamca aklamaya yarar. zellikle byk harf ve nokta kullanmnn, i ie gemi anlamlarn bandan doan bildirimi salayan cmleleri ayrma bakmndan deeri byktr. Bir metinde aktarlan bilgi, dnce ve duygularn belli bir mantk zinciri iindeki sralan bu uygulamayla izlenebilir. Noktalama iaretleri arasnda sz dizimi deerleri bulunan asl noktalama iaretleri nokta, noktal virgl, iki nokta, soru ve nlem iaretleridir. Bunlarn zellikle mensur metinlerde kullanlmalar ok nemlidir. Sz dizimi deeri bulunmayan iaretler ise yardmc iaretlerdir. Bunlarn deerleri yazya biim verme ynndendir, metni daha dzenli olarak sunmaya yararlar. zellikle sz dizimi birliklerinin doru zmlenip zmlenmediini de gsteren bu uygulamann eksiksiz, tutarl ve dzenli olarak kullanlmas nemlidir.

162

Kendimizi Snayalm 1. eviriyaznn tanm aadakilerden hangisidir? a. Kark ve okunmas zor bir yazy okunakl harflerle yazmaktr. b. zel iaretler kullanarak bir metni zetlemektir. c. Bir dilin eski bir dneminde farkl bir alfabeyle yazlm metinleri kullanlmakta olan alfabeye aktarma ilemidir. d. Bir metni, yanllarn dzelterek yeniden yazmaktr. e. Sadan sola doru yazlan bir yazy soldan saa doru yazmaktr. 2. Dilin gemi dnemlerinde kullanlm olan farkl bir alfabeyle yazlm bir metnin, kullanlmakta olan alfabe ile aktarlmasnda gdlen en nemli ama, aadakilerden hangisidir? a. Metnin ieriini aklamak b. Kolay okunmasn salamak c. Kullanlan alfabe araclyla baka bir alfabenin harflerini tantmak d. Yaznn zelliklerini aktarmak e. Bir dnemde dilin seslerini ve seslendirme sistemini gstermek 3. Bir dil dneminin ses sistemini belirlemede en nemli kaynak aadakilerden hangisidir? a. Kullanlm olan alfabe b. Alfabedeki ayn ses iin kullanlm birden ok iaret c. Dolaysz tanma yoluyla dnemin dilini tasvir etmi olanlarn tankl d. Gezginlerin ve tarihlerin verdii bilgiler e. Metinlerde grlen farkl yazllar

163

4. Aadaki kelimeleri seslendirdiinizde duyduunuz seslere gre, hangi kelimede uzun a ()'dan nceki damak sesi iin eviriyaz alfabesindeki harfi kullanlmamaldr? a. kzm b. ktil c. mukbele d. rekbet e. kdir 5. eviriyaz alfabesine gre, aadaki kelimelerin hangisinde gereksiz ya da yanl harf yoktur? a. back b. ece c. sda

d. sabh

e. hastalamak 6. Kaynak metin yazsndaki her iareti, kullanlmakta olan alfabenin yaln ya da iaretli bir harfiyle karlamaya ne ad verilir? a. Transkripsiyon b. Fonetik c. Transliterasyon d. eviriyaz e. Transformasyon 7. Aadaki kelimelerin hangisinde kaln l vardr? a. eyll b. laf c. lzm d. lyk e. nal

164

8. Gramerinin bal bulunduu eksen konuma dilindeki amaz nl uyumlardr. Bununla birlikte gerek ehirli kltrl kimselerin dilindeki, gerekse hoca dedii okuma-yazma retenlerin yazy seslendirmelerindeki bozuk ve aykr biimleri, .'ye gre daha ak olarak, metinler zerindeki ikili eviriyaz uygulamalaryla gsterir. Gramerine koyduu ok saydaki aklama notu, ayn kiilerin konuma dili ile okuma dili dediimiz ikincil dilindeki fark btn aklyla ortaya koyar. Konuma dilinin zengin ses eitlerini yanstmakta ..'den daha ileri gider, bugn yazda gstermediimiz deimeleri bile gsterir. Bu paradaki boluklara aadaki isimlerden hangisi konmaldr? a.Melioranski b.Viguier c.Deny d.Meninski e.Banguolu 9. Aadaki kelimelerden hangisi yazldndan baka biimde de telaffuz edilebilmektedir? a. aacak b. kolak c. bacanak d. saak e. kaak 10. Dil ile ilgili aadaki ifadelereden hangisi yanltr? a. Dil durmadan geliir ve deiir. b. Alfabe ve yaz tek ekillie bamldr, olduu gibi kalma eilimindedir. c. Harf dediimiz biimler giderek gstermesi gereken seslerin karl olmaktan kar. d. Bir dnemde sesleriyle uyuumlu olan bir yazma biimi, bir sonraki dnemde uyuumsuz duruma gelir; bu nedenle deiiklii yanstabilmesi amacyla deitirilir. e. Yaznn olmamas dilde deimeye yol aar.

165

Okuma Paras eviriyaz (Transkripsiyon) Alfabesinin Kullanlmas 1. Eski Trk alfabeleriyle yazlm olup, bugnk yazmza evrilmesi zorunlu olan eserlerin bir ksm, belki de en byk ksm, okullar, ktphaneler ve geni okuyucu topluluunun yararlanmasn salamak zere, gndelik hayatta kullanlmas gerekli grlen eserler olacaktr. Bu tr metinler, yaymlayanlar tarafndan iyice aratrlm ve dil bilgisinin en son aklama imknlarndan yararlanlarak okunmu, ilenmi ve olaanlatrlm olacaklar gibi, bunlardan yararlananlar da, Trk kltrne ait bu gibi metinlerin belirlenme biimi konularyla ilgili olmayacaklardr. Asl metinlerin iindekiler nemli olaca iin, yaymlandklar zaman, bunlarn btn yazm zellikleri gsterilmeyerek, yalnz en gerekli noktalarnn belirtilmesiyle yetinilecektir. 2. Eserlerin bir ksm da, dorudan doruya metin olarak yaymlanmas zorunlu olan ve Trk kltrnn gelime tarihi bakmndan ok nemli ve her ynden incelenmesi gerekli bulunanlardr. Bu gibi eserleri de, olabildiince fotoraf yoluyla, tpkbasm (faksimile) hlinde yaymlamaya almakla birlikte, bunlarn ya metinlerdeki btn zellikleri gzetilerek, dar anlamda, yani geni lde olaanlatrlm tam bir eviriyazsnn yaplmas, ya da btn ayrnts ayrca gsterilmek artyla, geni anlamda, yani dar lde olaanlatrlmas zorunludur. 3. Ayn eserin elde birka nshas bulunduu takdirde, eser yaymlanrken, metin, tenkitli yaym kurallar iinde, olaanlatrlmal, ve nsha farklar ve yazm zellikleri, btn incelikleriyle, ayrca gsterilmelidir. ..... 4. Trke ve yabanc diller iin yaplacak olan szlklerdeki kelimelerin ve gramerlerdeki rnek metinlerin syleyilerini gstermek zere de, geni ya da dar anlamda olaanlatrlm eviriyazlardan biri kullanlabilir. 5. Bugnk alfabemizle yabanc harflerle yazlm eserlerin bibliyografya kaytlarnda da, gerektike, her iki tr eviriyaz biimi kullanlabilir. Kaynak: Trk lm Transkripsiyon Klavuzu, stanbul, 1946, (s. 3-6'dan sadeletirilerek).

166

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. c Yantnz doru deilse, eviriyaz Nedir? balkl blm yeniden okuyunuz. 2. e Yantnz doru deilse, eviriyaz Nedir? balkl blm yeniden okuyunuz. 3. c Yantnz doru deilse, Ses Sistemini Belirlemenin Kaynaklar balkl blm yeniden okuyunuz. 4. a Yantnz doru deilse, eviriyaz Sistemimiz balkl blm yeniden okuyunuz. 5. d Yantnz doru deilse, eviriyaz Alfabemiz balkl blm yeniden okuyunuz. 6. c Yantnz doru deilse, eitli eviriyaz Alfabeleri balkl blm yeniden okuyunuz. 7. e Yantnz doru deilse, eviriyaz Sistemimiz balkl blm yeniden okuyunuz. 8. d Yantnz doru deilse, eviriyazl Metinler balkl blm yeniden okuyunuz. 9. a Yantnz doru deilse, Alfabe ile Ses Sisteminin likisi balkl blm yeniden okuyunuz. 10. e Yantnz doru deilse, Dilde Deiim Karsnda Yaz balkl blm yeniden okuyunuz

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 Bir alfabe dilin seslerini hibir karkla yol amadan gsteremez. Byle bir alfabe yaplabilir; ancak yazyla syleyi arasndaki uyum ksa srede bozulaca iin, yetersiz kalmaya mahkumdur. Bunun sebebi dilin durmadan geliip deimesi, alfabe ve yaznn ise tek ekillie baml kalmasdr. rnek olarak bugnk alfabemiz kasmak-kesmek, bilmek-bulmak kelimelerindeki k ve l ile gsterilen nszlerin farkl deerlerini yanstabilmekte midir? Anlamak diye yazdmz kelimeyi annamak, barmak olarak yazdmz kelimeyi baarmak gibi sylemiyor muyuz? Baka syleyiler iin siz de rnekler bulunuz.
167

Sra Sizde 2 Bir alnt kelimenin, verici dillerle ortak bir alfabenin kullanld Osmanl Trkesi dnemi metinlerinde farkl yazllar, onun syleniteki seslerini gerek deerleriyle yanstma amacyla ilgilidir. Bunlar, ses sistemleri birbirinden farkl diller arasndaki al verilerde, alnan kelimelerin bir dilin kendi sesleri ile seslendirilmesi anlaynn yansmalardr. Bu yzden dilin eski dnemlerinin ses sistemlerini aydnlatmak asndan ok deerlidirler. Sra Sizde 3 En nemli sorun, Osmanl Trkesi dneminde kullanlm alfabenin yaz sistemi farkl bir dilin alfabesi olmasdr. Bu yaz sisteminde nsz eitleri bol bir dilin bu seslerini gstermek n planda tutulmutur. Yazda, yalnzca nl uzunluklar iin harfler kullanlm, olaan uzunluktaki nller iin harf kullanlmamtr. Alnt kelimelerin yazmnda aynen benimsenmi bu anlay Trke kelimelerin yazmnda da byk lde uygulanm, bylece Trkenin zengin nl sistemini gstermek mmkn olamamtr. Sra Sizde 4 Farkl biimler sesler arasndaki fark belirtmek iin kullanlr. eviriyazmzda bunlarn kullanlmasnn amac Osmanl Trkesi dneminde konuma dilinin ses eitlerini gstermek, bugnk alfabemizdeki harflerin aktarmakta yetersiz kald sesleri aktarmaktr.

Yararlanlan Kaynaklar Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.
168

 169

5
Amalarmz

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Trkenin hecelerini tanyabilecek, Alnt kelimelerin hecelerini deerlendirebilecek Trkede hecelerin sralan kuraln aklayabilecek, Trkenin kelimelerini ses dzenleri bakmndan tanyabilecek, Alnt kelimelerin farkl ses dzenlerini ve yaplarn ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Ak hece-kapal hece Kurucu ses Tek dorukluluk-ift dorukluluk Kk-gvde ve taban Yapm ve ekim Eklemlilik ve bkmllk TRKENN HECELER ALINTI KELMELERN HECELER TRKEDE HECELERN SIRALANI KURALI TRKENN KELMELER ALINTI KELMELER

erik Haritas

170

Kelime
Kelime, dilin bamsz anlam olan en kk birimi, bir ya da birden ok heceden oluan dzenli sesler beidir. te yandan kelimeler, aralarnda gramerce ve anlamca ilikiler bulunan dzenli bir sesler bei topluluunun; yarg bildiren, bir dnceyi btn ynleriyle anlatabilme yeterlii bulunan en byk dil birliinin, yani cmlenin yap talardr. Kelimeler de ses birimleri ve biim birimleri (ekler, taklar) gibi, dilin bamsz birimleridirler. Dilin sz varln meydana getirdikleri iin szlk birimleri olarak da adlandrlrlar.

GR

Kelime iki yanl bir dil varldr. Her kelime ncelikle belli seslerin birleiminden oluur. Bu ses birleimi sylenen kelimenin gsteren yandr. Buna eski gramerlerde lafz (azdan kan sesler bei) denmitir. Kelimenin ikinci ve asl nemli yan, youn (mahhas, somut) ve yaln (mcerret, soyut) belli bir kavram yanstmasdr. Bu da onun gsterilen yandr. Buna da anlam (mana) denilir. te kelime bu iki yann ayrtrlamaz biimde kaynamasyla varlk kazanan bir dil birimidir.

Ne var ki, her ses kmesi kelime deildir. Belli bir ses kmesini anlaml klan, birleimini oluturan seslerin belli bir dzende sralanmasndan doan dalmaz birliktir. Alnt da olsa, dalmaz bir sesler kmesi olan her kelime anlamn birleimindeki seslerin dzeninden, bu dzeni kuran belli kurallara bal olmaktan kazanr. Anlaml bir ses kmesinde iki sesin yer deitirmesi onu farkl bir kelime hline koyabilecei gibi, onun anlamsz bir ses ynna dnmesine de yol aabilir.

171

Kelimenin varl hakkndaki bu zet bilgi u bakmdan nemlidir: Arap asll eski alfabeyle yazlm bir metnin kelimelerini okumaya alrken ncelikli art, nceki nitelerde tandmz belli iaretlerle (harflerle) yazlm olan kelimelerin, ister dilin z mal olsun, isterse alnt olsun, gsteren ve gsterilen yanlaryla varlk kazanm kelimeler olarak okunmasdr. Okuyacamz metinlerde karlaacamz kelimeleri doru tanmlayabilmek, dolaysyla doru okuyabilmek yazl biimlerine dayanarak bir lde mmkn olsa da, eski yazmn klavuzluu, grdmz gibi, ou durumda bizi doruya ulatrmaz. Bu durumda, bundan sonraki nitelerde reneceklerimizle birlikte gittike genileyecek olan kelime daarcmz yardmc olacaktr. Ancak daha da nemlisi, doru da okumu olsak, kelimenin metindeki anlamna ulamaktr. Bunun yolu ise, her eyden nce szlklere bavurmaktan geer. Szlk aratrmas eski dnem metinleri zerindeki almalarda vazgeemeyeceimiz bir alkanlk olmaldr. Her dilde kayna anadil olan bir kelime varl bulunur. Baka dillerden alnm kelimelerle artan ve zenginleen bu varlk bir kelime daarc oluturur. Dil zaman iinde bir yandan kendi malzemesiyle yeni kelimeler retirken, te yandan yabanc dillerden alp daarcna katt kelimeler zerinde kendince deitirmeler ve seimler yapar. Bunun sonucunda kimi alnt kelimeler dilin ses dzenine uydurulur; kimileri ise uzun sre kullanlr, ama sonunda kalc bir yer edinemez, gereksiz duruma der ve atlr. Bu ynyle dil yaayan bir varlk gibidir; ihtiyac olan hem kendi bnyesinde retir, hem de dardan alp kullanr ve tketir. Baka dillerden alnanlardan gnlk dile inenlerin ou dilin ses dzenine uydurularak zmsenmi, gnlk dile inemeyenler ise, edebiyat dilinde yabans yanlar byk lde korunarak kendilerine geici bir yer bulabilmitir. Dilin bu canl davran gsteren zellii yznden her dil dneminin artan, deien, yenilenen ynleriyle bakalam kendine zg kelime daarcndan sz edebiliriz. Osmanl Trkesi denildiinde ilk akla gelen, bu dnemde edebiyat diline alnm ok sayda Arapa ve Farsa kelimedir. yle ki, kimi gramer kurallaryla birlikte bu alnt unsurlar konuulmayan ve halkn byk ounluu tarafndan anlalmayan bir karma dilin balca ayrc ynn oluturur. Osmanl Trkesi zerine yazlm eski-yeni gramerlerin hemen hemen hepsi konuma dilinden ok byle bir karma yaz dilinin yabanc unsurlarnn tantlmasn ama edinmi; bunlarn doru yazlmas, doru okunmas konularna arlk vermitir.
172

Biz bu dnemin konuma dilini tasvir etmeye alan bir yol izlediimiz iin, alnt kelimeler ncelikle Trkenin ses dzenine uygunluk ve aykrlklar, syleyite uratldklar deimeler ynnden ele alnacaktr. Byle bir yol izlenirken yaplmas gereken de, nce dilimizin o dnemdeki kelimelerini yakndan tanmak, bunlarn yapsndaki i dzeni belirlemek ve ortaya koymaktr. Kelime birden ok sesin belli bir dzen iinde yan yana gelmesiyle oluur. Ancak bu dzen her dilde ncelikle hece denilen ses birliklerinin yapsnda ortaya kar. Kelimeler de bir ya da daha ok heceden meydana gelir. Bu yzden, nceki nitelerde tandmz seslerle biimlenen Trke kelimeleri, ilkin, hecelerinin kendi ses dzeni ve yaplar bakmndan gzden geireceiz. unu da ekleyelim: leriki niteler iinde, yalnzca metinlerde ve okuma dilinde kalm olsa da, Arapa ve Farsadan alnm her trden kelime tantlacak, Osmanl Trkesi edeb diline ok zengin bir anlatm deeri kazandran btn bu alnt unsurlar kendi yap zellikleri ve yaplarnn yanstt anlam ayrtlaryla aklanacaktr.

TRKENN HECELER
Hece kelimede temel yap birimidir; ancak bu yap birimleri konuma zincirinde dalr, sesler arasnda yeni balantlar oluur, hecelerin yapsnda deiiklikler ortaya kar: ak-am ve ol-du, ama: ak-a-mol-du; ye-mek, i-in ve al-dm, ama: ye-meki-i-nal-dm gibi. Balanmann geici oluu yznden dalma da geicidir, ancak birok ses olayna yol aar. Bunlara da ses deimeleri diyoruz. ster tek tek kelimelerdeki gibi, isterse konuma zincirindeki dalp balanmalarla ortaya kt gibi olsun, Trke'nin heceleri iin 6 ana rnek sz konusudur: 1. nl: a-ra, e-mek, -lk, i-liik, o-turmak, -lm, u-yu, znt; 2. nl-nsz: a, e, s-sz, i, ol, l, u, ; 3. nsz-nl: a-yr, ge-it, s-n, bi-lek, bo-yun, -kk, ku-yu, d-zen; 4. nsz-nl-nsz: kal, gel, kr, gir, kol, bl, bul, yz;
173

5. nl-nsz-nsz: alt, art, st; 6. nsz-nl-nsz-nsz: kork-mak, drt, yourt, alp, sarp, kor-kun. Bu hece yaplarndan kan nemli sonu vardr. Bunlar Trke ve yabanc kelimeleri ayrmak asndan nemlidir: 1. Trke bir hece (ya da kelime kk) hibir zaman ift nszle balamaz. [Meninski (1680) biiminde yazlan kelimenin eviriyazsn bramak olarak verir, ancak ayn kelimenin biimli yazl da vardr. Ayrca Viguier

(1790) bu kelimenin burama olarak da sylendiini kaydeder. Meninski'nin eviriyazl kelimelerine Trke brama yannda bre nlemi ile Farsa trup (< trb, trb) ve tra (< ter) kelimelerini de katabiliriz. Bu rnekler br, tr arasnda 'nn tutunamadn ve duyulurluk deerinin sfr () olduunu gsterir. Bat dillerinden gelmi olan bratva, brava, transi, trinketa kelimelerinin eviriyazlarnda da ayn deerlendirme yaplmtr]. Trke kelimelerde bata ift nsz bulunmamas, ayn zamanda nls yazda harfle gsterilmemi, dolaysyla iki nsz harfin yan yana bulunduu durumlarda ilk nsz harfin bir nlyle birlikte hecelenmesi gereine iaret etmek gibi bir fayda salar: ara, sararma, srtan gibi. 2. Trke bir hece sonunda iki nsz dnda baka trl bir ses beklemesi olamaz. 3. Trke bir hece sonunda ikiz nsz bulunmaz. Ak ve Kapal Heceler Trkenin bu 6 hece rneini ortak ynlerine gre iki ana bekte toplayabiliriz: ak hece, kapal hece. Ak hece: 1. sradaki heceler gibi, bir nlden ibaret ya da 3. sradaki heceler gibi nlyle biten hecelerdir. Kapal hece: 2., 4., 5. ve 6. sradakiler gibi nszle biten hecelerdir.

174

Hecede Kurucu Ses Trkenin btn hecelerinde mutlaka bir nl bulunur. Bu nl, hecede akl en yksek ses olup, hecenin kurucu yesi ve direidir. teki yeler (nszler) bunun ardnda ve nnde aklk derecelerine gre yer alrlar. Seslerin bu dzenli sralan Trkenin btn hecelerinde kapaldan en aa doru ykselen, sonra da bu en aktan en kapalya doru inen bir dzenlilik zellii kazandrmtr. te Trk hecesindeki bu zellie tek dorukluluk denir. Bu dzenliliin bir sonucu olmak zere, Trkenin 5. ve 6. tip hecelerindeki ift nszden ilki ancak l, r, n, m, v, y nszlerinden biri (alt, krk, san-mak gibi), ya da bir patlamaldan nce bir szmal nsz olabilir: st kelimesindeki s gibi. Sonu olarak, Trkenin btn heceleri tek dorukludur. Bu dzene uymayan (dzensiz) her hecede kapallktan sonra yeniden almaya yol aan bir ses sralanmas var demektir. Byle hecelere de ift doruklu hece diyoruz. ift doruklu heceler Trkeye yabanc dillerden girmi kelimelerde bulunur (mesel, Arapa abr kabirde olduu gibi). Kelimeleri tanmak bakmndan bu ayrc zellii bilmek nemlidir. Yapacanz karlatrmalara klavuzluk etmek zere, aada Trkenin btn seslerini aklk derecelerine gre sralanm olarak veriyoruz: nller: a e o i u nszler: y w (ift dudak) l r m n s z j v f h b p d t c g k Yukarda Trke hece tiplerinin 6. srasnda verilmi olan rnekleri gzden geirin ve baka rnekler bularak bu sralanma dzenini daha yakndan tanmaya aln.

175

ALINTI KELMELERN HECELER

nceki dnemde balamakla birlikte, zellikle Osmanl Trkesi dneminde iki Dou dilinden, Arapa ve Farsadan saysz denecek lde kelime alnmtr. Bat dilleriyle ilikinin sonucu olarak bu dnem iinde nceleri balca talyanca, Greke, Srpa, Lehe ve Macarcadan, 1850'lerden sonra ise giderek artan sayda Franszcadan ve ngilizceden Trkeye girmi kelimeler de bulunmaktadr. Btn bu kelimelerde Trkenin dzenli hece yapsna uyan heceler yannda uymayan heceler de bulunmaktadr. Uymayanlar ift doruklu, demek ki dzensiz hecelerdir. Dilimiz balangtan beri bunlar kendi hece yapsna uydurmu, treme bir nl ile ikiye blerek iki heceli yapya geirmi, sonu olarak Trkeletirmitir. Dzensiz Hecelerin Trkeletirilmesi Trke, tarihi boyunca yabanc dillerden ald kelimelerdeki btn dzensiz heceleri Trkeletirmitir. Osmanl Trkesi dneminde de, hangi yabanc dilden alnm olursa olsun, btn alnt kelimelerdeki dzensiz heceler zerinde srm olan bu ilem birka yolla gerekletirilmitir. a. ift nsz bataysa: 1. Baa dar bir nl getirilerek: isandil (< t. scandaglio),

iskele (< t. scla), iskemle (< Grek. scamni), skdar (< Scutari), istatiskik (Fr. sttistique), istasyon (< Fr. sttion), istimbot (< ng. steamboat), istavroz (< Grek. stavros), /isombri, isumri uskumru (< Grek.
skombrus) sport); ve eskimi bir syleyie gre: ispor (< ng.

2. ki nsz arasna bir dar nl getirilerek: ra (< Slav. kral), firenk (< Fr. franc), ulp (< ng. club) drahmi (< Grek. drakhme), redi (< Fr. crdit), prasa (< Grek. prason). Birleik yaplarda kelime iinde ikinci hece banda kalan ift nszler de ayn yolla blnmtr: onturato (< Fr. con-trat).
176

3. Kelimenin kendi nlsnn yerini deitirip iki nsz arasnda kullanarak: Bursa (< Pruse), prna (< Grek. prinali), pranta (tal. brillnte)

b. Dzene uymayan ift nsz sondaysa: 1. Trkeletirme daha ok iki nsz arasna bir dar nl getirilerek salanmtr: a (<al), as (< asl), ceviz (< cevz), havuz (< havz), tabu, davu (< tabl), hsm (< hsm), ahr (< ahr), lahm (< lahm), sabr (< sabr), ehir (< ehr), ekil (< ekl), usul ( < usl), adr (< adr), kfr (< kr), mr (<umr), tuhum, tohum (< tuhm), kfr), mhr (< mhr), subuh (< subh), kr (< ysr (< ysr kolaylk), uur, r (<ur onda bir).

2. Bir ekle ya da birleme yoluyla genilemi tabanlarda nl ou zaman ikinci nszden sonra getirilmitir: mihrbn/mihribn (< mihrbn seven, dost, efkatli), ehriyr (< ehryr hkmdar), brdibr/brdbr (< brdbr hamal), bzrgvr (< bzrgvr byk, anl derdmend dertli), destbrd (< destbrd stnlk); ama: zahmnk (< zahmnk yaral). Bunun yaln durumda da gerekletii bir rnek: servi selvi (< Far. serv). 3. nl tremesi olay kimi zaman birleme srasnda yan yana den iki nsz arasnda da gereklemitir: kmurn (< kmrn mutlu, dilediine kavumu). Arapa ve Farsa kimi tek doruklu, dzenli hecelerde de bu blnme yaplmtr: zlf (< zlf), ayt (<ayd), vasf (< vasf), rabt (< rabt), atil (<atl) gibi. Bunun sebebi bu tr hecelerin Trkenin hece rneklerine, yani belirli nsz beklerine benzer olmamalardr. Trke hece rneklerine benzer dzenli heceler ise olduu gibi braklmtr: sert (<
177

anl, yksek mertebeli, derdimend/derdmend (<

(<Far. cft), rast (< Far. rst) gibi.

Fars. serd), mert (< Far. merd), art (< Ar. ,)ift

Kimi rneklerde, heceyi blen nl geni de gelmitir: lehem (< lhm), eher ( < ehr). Bu son rnein daha da Trkelemi biimi (nceki dnemde ve kimi XVI. yy. metinlerinde) ar'dr. Hece sonundaki ift nszler arasnda treyen nl, hece nlden ibaret ya da banda nl bulunan bir ekle blnd zaman oklukla drlr: mr, ama: mre, mrn; kr, ama: kr; kahr, ama: kahrndan gibi. Ancak drlmedii de olur: davulun havuzun, tohuma gibi. Bu durum kelimenin halkllama derecesiyle ilgilidir. 4. Arapann kimi tek heceli kelimelerinin sonunda ikiz nsz bulunur: birr iyilik, srr, cerr ekmek, hrr, drr inci, zll alaklk gibi. Bir nszn iki kez

okunmas iin kullanlan iarete edde denildiini daha nce grmtk. Osmanl Trkesi yazmnda harekesiz metinlerde bu iarete yer verilmemitir. Bu gibi kelimeler yaln hllerinde tek nszle sylenmi, ba nl bir ek aldklarnda ise ikiz nsz ortaya karlmtr: bir, cer, hr, dr, zl, ama: birri, srr, cerri, hrriyet, drr, zll gibi.

Sz zincirinde yan yana gelen kelimelerin komu heceleri arasndaki kurall sralan bakmndan bu gibi kelimeler Trkenin kelimeleri gibi davranrlar: hr-rol-mak deil hrol-mak, sr-rol-mak deil s-rol-mak, zl-li-di-i deil z-lidi-i. Bu kurall durum iir dilinde vezin yznden bozulur. Konuma diline dayanan bir eviriyazda, aruz vezninin gerektirdii yerler dnda, bu gibi kelimeleri yaln durumda ikiz nszle yazmak gereksizdir. 5. Dzensiz hecelerin Trkede dzene sokulmas ift nszden ikincisinin drlmesi yoluyla da yaplmtr. Yazya yansm bir rnek: f fkh(< Ar. fh); kr. af (< Ar.

afv). Bu da Trkeletirmenin bir baka yoludur.

XVI-XVIII. yz yllarda halk iin yazlm kimi eserlerin yazm (imls) da halka bir yazmdr. Geleneklemi biimlere bal olmayan bu trl bir yazm, halkllatrlm kelimeleri, syleyite uradklar btn deimelerle yanstr. Bu metinlerden aka anlaldna gre, konuma dilinde
178

Trkenin hece rneklerine uymayan btn yabanc heceler deitirilmi, Trke benzerlerine uydurulmutur. Edebiyat dilinde, hele iirde bu tr deiiklikler, szn gramer kurallarna uygun, dzgn, ak, anlalr olmas ve yerinde kullanlmas demek olan fesahat anlaynn kelimeyi aslna uygun kullanma (kysa aykr olmama) kuralna gre yanl saylm; evde, sokakta, sohbette bu gibi kelimeleri Trkelemi biimleriyle kullanan kltrl kesim, bir nesir ya da iir metni yazarken bu biimleri kullanmaktan zen ve dikkatle kanmtr. Bu yzden denilebilir ki, alnt kelimelerdeki dzensiz ve Trke hece rneklerine uymayan heceler kitaplarda, divanlarda kullanlm, yalnzca okurken yle okunmutur. Dzensiz ift nszleri yznden Trkede iki heceli yapya geirilmi u kelimelerdeki nsz dzenini inceleyin ve siz de bugn kullanmakta olduumuz kelimelerden unlara benzer 5 kelime bulun: hzn (< Ar. hzn), sfr ( < Ar. sfr), gebr gavur, atee tapan, mecusi ( < Far. gebr).

TRKEDE HECELERN SIRALANI KURALI

Trkenin heceleri incelendiinde, nl-nsz ilikisi bakmndan deimez u ana kuraln iledii grlr: Her hece kurucu nl, kendisinden nce gelen nsz ve kendisinden sonra gelen tek ya da dzenli iki nsz yanna eker ve kurduu heceye katar: a-ra, o-da, ba-ba, ku-yu, kz, o-cuk, sn, srt, yo-urt gibi. te bu ana kural hem eklemede, hem birlemede, hem de sz iinde iler ve nlnn ynettii bu sistem, yap bakmndan ayn tip heceler retir. 1. Eklemede Kelimelerimizi ilkin tek ses ya da birden ok sesin beklemesinden oluan yapm ekleriyle uzatr, yeni tabanlar yaparz. Sonra bunlara ekim eki dediimiz ekler katar, daha da uzun duruma getiririz. Bylece ses says olduka kabark bir bek oluur. te bu ok sayda sesin bulunduu bek iinde yer alan her nl, kendi hecelerini sz konusu kurala uyarak kurar: ba, ama ba-m ve ba--ma; ba-lk, ama ba-l- ve ba-ln-dan; bu-ru-(mak) ama bu-ru-uk, bu-ru-uk-luk ve bu-ruuk-a; ta-n-dk ama ta-n-d-mz, ta-n-d--n-z, ta-n-dkla-r-m-za;u-tan ama u-tan-c, u-tan-c-m ve u-tan-cm-dan gibi.
179

2. Birlemede kinci olarak, kelimeleri belli sz kalplar iinde yan yana getirip birleik kelime dediimiz kelime bekleri olutururuz. te bu yolla bir araya gelen saylar daha ok sesle de, ayn kural uyarnca, nllerin ynetiminde ayn tip heceler kurulur: deniz ar ama de-ni-za--r, ocuk Esirgeme Kurumu ama ocu-ke-sir-ge-me-ku-ru-mu, nfus art ama n-fu-sar-t-, onar onar ama o-na-ro-nar gibi. Birleik kelimeler de birer tabandr ve ekim ekleriyle uzatlabilir: bastbacak ama bas-t-ba-ca-n (biri), sur ii ama su-ri-in-de gibi. 3. Sz iinde nc olarak, sz iinde bekleen kelimelerin heceleri arasnda da ayn kurala uygun olarak yine ayn tip heceler ortaya kar: Geen akam erkenden uyudum; ama Ge-e-nak-a-merken-de-nu-yu-dum. Trkenin bu ana hecelenme kural iirde bozulabilir. Hece ve aruz lleriyle yazlm iirlerde ahengi salayan, lleri oluturan farkl saydaki birimler (kalplar)dr; hecede 2 drt (8); 2 drt, bir 3 (11) ya da bir 6, bir 5 (11) hecelik birimler, aruzda 4 mefln kalbndaki ya da 3 feiltn ile 1 feiln (faln) kalplarndaki hece topluluklarnn oluturduu birimler gibi. iiri bu llere gre okurken ahengi salayan hece beklerini birbirinden ayrrz. Buna ahenk durgusu (sekte) denir. Hecede ahengi salayan, durgu yaplrken kelimelerin blnmemesi, her birimde btnlklerinin korunmasdr: Gnl gurbet / ele kma Ya gelinir / ya gelinmez; Blbln feryd / glen elinden Glen aar / turna aar / tel aar gibi. Heceyle yazlm bir iirde, durgu yerinde kelimenin blnmesi kusur saylr. Aruzda ise kelimeler blnebilir, nk ahengi salayan, kalplarn hece saylar yannda bu hecelerdeki nllerin nicelikleri, yani ksalk ve uzunluklardr. nls ksa kapal heceler nls uzun bir ak heceye denk sayld gibi, nls uzun okunan kapal heceler ile (tekrr, garb gibi) sonu ift nszl heceler de (mihr gne gibi) yerine gre ilki uzun, ikincisi ksa iki hece deerinde kullanlabilir. u rnek bir yandan hecelenme kuralnn uygulanmasyla ahengin salanmas, te yandan ahengin bozulmamas iin kuraln uygulanmamas ynlerinden arpcdr: Geen aam / eve geldim / dediler Sey / fi Baba. 3 feiltn kalb ile 1 feiln
180

kalbndan oluan lyle yazlm bu msrada ilk iki kelimenin kalba uygunluu ge-e-na-am hecelemesiyle salanm, ikinci kelime ile 3. kelime arasnda kural gerei yaplmas gereken a-a-me-ve biimindeki hecelenme ise kalbn istedii durgu yznden uygulanmamtr. Aruzla yazlm iirlerde kalplara uygunluk salamak iin Trkenin heceleme kural ska kullanlmtr.

TRKENN KELMELER
Kelimeler bir ya da daha ok heceden oluan bamsz anlam birlikleridir. Onlarn yaln biimlerini szlklerde buluruz, ekim ekleri alp baka kelimelerle ilikiye girmi biimlerini de sz iinde kullanrz. Her dilin kelime daarcnda z kelimeleri yannda baka dillerden alnm kelimeler de bulunur. Osmanl Trkesi dneminde dilimize de Arapa ve Farsadan ok sayda kelime alnm, bunlar sz iinde dilin kendi kelimeleri ile bir arada ve yan yana kullanlmtr. Alnt kelime trlerini grmeden nce, bunlarn Trke kelimelerle aralarndaki temel ayrlklar gzden geirmek gerekmektedir. Karlatrma yapabilmek iin nce Trke kelimeyi yakndan tanyalm. Trkenin kelimelerini bakmdan ele alacaz: 1. yap, 2. nllenme dzeni ve 3. nsz sistemi. 1. Yap Bakmndan z Trke Kelime Bir z Trke kelimede yap bakmndan unsur bulunur: kk, bir veya daha ok yapm eki, ekim eki.
Kk

nllenme (Vocalization): Yapm ve ekim ekleriyle genileme srasnda hecelerin nl al ya da genileyen kelimede kurulan yeni hecelere nllerin gelii demektir.

Tek bana bir anlam tayan, blnemez, daha kk paralara ayrlamaz bir ses topluluudur. Baka anlam katc birimlerin eklenmesiyle zenginleebilen bu temel anlam birimine anlam ekirdei de diyebiliriz. Trkenin kkleri daha ok tek hecelidir: ba, gz, el, o, diz, i, su, yel, y , z, uz, bo, bir, , be, on, pek, r, srt, a(mak), bil(mek), ver(mek), r(ma), sev(mek) gibi.

181

Yapm Eki

Kklerin tad anlamlarda deiiklik yapan, onlar anlamca bakalatran unsurlara denir. Bunlar tek balarna kullanlmazlar, bamsz bir anlam deeri de belirtmezler. Kklerin tad anlamlarda deiiklik yapabilmeleri belli artlarda eklenmeleriyle sz konusu olabilir. Demek ki bunlar aslnda bir anlatm deeri bulunan, ama tek balarna kullanlamamaktan kaynaklanan bamllklar yznden, ancak eklenme sonucunda belirttii deeri kazanabilen unsurlardr:

gz-lk, tepe-li, r--(ma), boya-c, gez-dir-(mek), uyu-t-(ma) gibi.

Yapm ekleri yalnz kklere deil, birleik kelimelere ve baka dillerden alnm kelimelere de getirilebilir. Bylece bunlardan da yeni anlamlarda yeni kelimeler elde edilir:

pemn (pimn) et-tir-(mek), delian- , apcba-, zarar-, zor-u, berber-lik, vef-sz, frsat-, vatan-da gibi.
Yapm ekleriyle genileyip uzatlm kelimelere, gvde (kken, radical) adn veriyoruz. Bir gvde de yapm ekleri alarak uzayabilir. Her ek bir baka anlam katks saladndan, bu durumda gvdenin anlamnda da deiiklikler meydana gelmi olacaktr:

delian--, frsat--, ba-at-(ma), teklif-siz-ce, yrt-n-r-ca-s-na

gibi. Gerek kkler, gerekse gvdeler kelimelerin yaln (ekimsiz) biimleridirler ve her ikisi de ekim ekleri alabilirler. Kelimeler yaln biimleriyle yalnzca szlklerde yer alabildikleri iin bunlara szlk kelimeleri de denir. Daha nce grdmz gibi, kk, gvde, birleik veya alnt btn kelimelerin yaln hllerine ayn zamanda taban diyoruz.

182

ekim Eki

Sz iinde kelimeleri baka kelimelerle ilikilendirmeye yarayan unsurdur. ekim eki alm bir kelime (isim ya da fiil) ile baka bir kelime arasnda bir anlam ilikisi kurulmu olur, bylece kelime yaln biiminden uzaklaarak yeni bir biim kazanr ve bu yeni biimiyle gramerce birtakm zellikler gsterir. Bu yzden kelimelerin ekim ekli biimlerini gramer kelimeleri diye adlandryoruz:

ev-i, boru-ya, ar-da, da-dan, sevil-ecek, sivrisinek-ler, satcn gibi.

2. Trke Kelimelerde nllenme Dzeni Gerek yapm ekleriyle elde edilen gvdelerde (szlk kelimelerinde), gerekse kk ve gvdelerin ekim ekleri alm biimlerinde (gramer kelimelerinde) hece nlleri belli bir dzen iinde gelir. Bu dzeni kuran nl uyumu dediimiz kanundur. Dilimizin yapsyla ilgili olan bu kanun aslnda hece nllerinin benzemesidir. Benzeme, nllerin kalnlk-incelik, dzlk-yuvarlaklk niteliklerine dayanr. Bu yzden de iki bakmdan benzeme (uyum) sz konusu olur: a. Kalnlk-ncelik Bakmndan: Bir Trke kelimede ya a, , o, u ya da e, i, , nlleri bir arada bulunabilir. Baka bir anlatmla: 1. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir kaln nl varsa, ondan sonraki hecelerin nlleri de kaln olur:

baca, vra, omuz, uca, ata, an, a, oturtma, suya, uzatan, bucanda gibi;
2. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir ince nl varsa, ondan sonraki hecelerin nlleri de ince olur:

elek, iplik, rg, srme, esirgemek, birikmek, gnll,

sprnd gibi.

183

te bu kurall benzemeye kalnlk-incelik uyumu diyoruz. Dil benzemesi, damak uyumu ve byk nl uyumu da denir. b. Dzlk-Yuvarlaklk Bakmndan: Bu uyum bir Trke kelimede ilk hece nlsnn dz veya yuvarlak oluuna gre sonraki hece nllerinin geli dzeniyle ilgilidir. Buna gre: 1. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir dz nl varsa, ondan sonraki hecelerin nlleri de dz olur:

ar, eksik, ba, silinmek gibi.

2. Bir Trke kelimenin ilk hecesinde bir yuvarlak nl varsa, iki ayr durum sz konusudur: a. kinci hecenin dar nls yuvarlak olur; sonraki hecelerin de nlleri darsa, uyum ileri doru iler:

omuz, rt, oyudu, utuyu, buruuu, srgl m gibi.

Ancak eklerle uzayan kelimede yuvarlak nll heceleri izleyen hecenin nls dz geni bir nl olduunda ondan sonraki dar nller zerinde kural ilemez ve bunlar artk dz geni nl ynetir:

omuzarna,

drdne,

rtsndeki, kutucuar, srgledi,

oyuat gibi.

b. kinci hecenin nls dz genise, ylece kalr ve kendisinden sonraki hece nlleri de ona uyar:

ona, onanda, leceklerini, buamad, sttekini gibi.

te bir Trke kelimede dz ve yuvarlak nller arasndaki bu kurall benzemeye de dzlk-yuvarlaklk uyumu diyoruz. Ayrca dudak nllerinin benzemesine dayand iin dudak benzemesi denildii gibi, dz geni nlleri etkilememesi, yani snrll yznden kk nl uyumu olarak da anlr. Bu uyumdan kan nemli bir sonu, Trke kelimelerde ilk heceden sonraki hecelerde geni yuvarlak nllerin (o ve )

184

bulunmamasdr. Ancak, bitiik yazlan birleik kelimelerde ve bir birleikten gelen imdiki zaman ekinde bu kural ilemez:

Mecidz, Tepegz, babo, delibozu, aaoymak, isteyor, atayor,ayor,vuruyor gibi.

Son rnek, -yor'un imdiki zaman eki olarak XVIII. yy. ve sonrasndaki kullanm durumunu gsterir. eviriyazl metin verilerine gre ise, bu ek XVII. yy.da yine tek biimli, ama dar ince nl ile -yr olarak kullanlmaktayd: geliyr, oyr, / bakayrm / bakyrm. Bunun yannda, henz ek olma deeri kazanmam olarak seveyrr, ekin bir birleik gstermektedir. fiil yapsndan doduunu aka

/ seviyrr gibi biimler de vard. Bu son rnekler

3. Trke Kelimelerde nsz Sistemi Bir Trke kelime, yapsndaki nszler, bu nszlerin kelimede yerleme dzeni ve aralarndaki ilikiler bakmndan da sistemli bir grnt tar. Bu sistemi oluturan yapy bilmek, bu dnemde dile giren ok saydaki alnt kelimeyi tanmlamak ve bunlar zerinde gerekleen deiiklikleri kavramak asndan nemli ve gereklidir. Aada bu sistemi kuran paralar ana maddeler hlinde ve ksa aklamalarla tantlacaktr. 1. Trke kelimeler , , , l, m, n, , r, z nszleriyle balamaz. Ancak kimi yansma (ses taklidi) kelimeler , l, n, z ile balayabilir. Soru zamiri ne hari, n nsz sadece ocuk dilinden geme birka yansma kelimenin banda bulunur (nene, ninni gibi). m nsz yalnzca yansma kelimelerin banda ve mli ikilemelerde pek nadir olarak grlr (miyavlamak, ml ml gibi); ancak yine de m hibir zaman bir z fiil kknn banda grlmez. z nsz bir iki yansma kelime ve ikileme dnda ilk ses olarak bulunmaz (zrl zrl, zonklamak gibi). Aklama Bir Trke kelimenin banda bulunamayacak dier nszler ise c , f ve jdir. Bunlar, eitli sebeplerle, Trkenin ses sistemine sonradan girmi nszler olduundan yukardaki sralamaya konmamtr. c ve f yansma tabanlarn ve ikilemelerin ilk sesi olarak kullanlabilir (cort, cvl cvl; fsl fsl, four four gibi). j nsz Trkeye yabanc dillerden
185

girmi snrl sayda kelimede bulunur (jle i, jlde dank gibi). 2. Trke kelimelerde n seste ift nsz bulunmaz. Yukarda Trkenin hecelerini ilerken bu konuya deinmitik. 3. Trke tek heceli kelimelerin sonunda dzensiz ift nsz ve ikiz nsz bulunmaz. Bu konu da hece yaplarnda ele alnmt. Kelime iinde yan yana gelebilen ayn iki nsz, kkten gelen (organik) bir durumla ilgili bulunmayp, eklenmede ortaya kan geici bir grntden ibarettir: belli gibi. Arapa kelimelerdeki kkten ift nszler tek harfle yazlp eddeli okunduu hlde ( handa gibi), Trke kelimelerde yan yana den ayn iki nsz oklukla ayr harflerle yazlmtr:

yellemek, saama gibi.

Bununla birlikte birka kelimede ift sesin tek nszle yazld grlr:

yass, ass yarar gibi.

4. Trke kelimelerin sonunda patlamal tonlu b c d g nszleri bulunmaz, bunlarn yerine tonsuzlar olan p t k sesleri bulunur: dip, drt, et-(mek), g,

o, ek-(mek) gibi. Ancak bu tonsuz nszler

eklemede iki nl arasnda veya kendilerinden nceki l, m, n, r nszleri ile bir nl arasnda kaldklarnda: a. ou ok heceli olmak zere, kimi kelimelerde tonlular, b d c seslerine dnerler:

dibi, drd, eder, gider, anad, yourdu, gc, ou, ocua, bcei;
b. ou tek heceli olmak zere, kimi kelimelerde de deimeyip tonsuz kalrlar:

at, atnda, demeti, sa, aa, ier, ger, baar, eker gibi.

186

Osmanl Trkesi metinlerinde bu deiimlerden t/d, /c ve / yazda gsterilmitir:

apa / apa, oma / oman, o / oama, aa / aaca, iit-(mek) / iidir, bra-(ma) / brar, yannda, tanda dndaki, yaada, anda oradaki, yodu yok olduu, bulunmad gibi.
Ancak k/g deiimi, bu dnem iinde kalplaan yazmda g iin ayr bir iaret kullanlmad iin yazya geirilememi; /c deiimiyle ilgili durum ise, iki ses iin de oklukla ( cim) harfi kullanldndan belirsiz kalmtr:

kemik / kemike ? / kemie, gk / gke ? / ge, elindeki ? / elindei, birikir / biriir ?; gee taraf, ama gece ? / gee gibi.
Tonlulama, birleik kelimelerde ve sz iinde yan yana gelen kelimeler arasnda kurala uygun ileyen heceleme srasnda da ortaya kar. Bu dnem metinleri t/d ve zellikle / iin rnekler verir:

yiid idi, yo-d, o ra, dutsa odu gibi.

Bununla birlikte Osmanl Trkesinde eklemede ve birlemede meydana gelen bu deiimi yazmdan tam anlamyla izlemek mmkn deildir. 5. Tonlu-tonsuz zt nitelikleriyle eleen nszler Trke bir kelimede karlatklarnda, ortak, yani tonlu ya da tonsuz nitelikleri ynnden benzeirler. ki heceli birok eski kelimemizde (buday, dizgin; baa, yksek, eski, stn gibi) grlen bu benzeme eklemede de bir kural olarak iler. Buna gre, bulunabilirlikleri asndan: a. ek alan tabann sonundaki nsz, tonsuz , , k, p, s, , t nszlerinden biriyse, ilerleyici bir benzeme ile ekin bandaki nsz, tonsuz , , k, t nszlerinden biri olur:
187

 a-t, b-, ra-a, a-tarma eksik-tir, ap-t, ip-te, ap-n, kes-kin, ks-k, ba-, diiez, tut-un gibi;
b. ek alan tabann sonundaki nsz, tonlu , , v, z nszlerinden biriyse, ekin bandaki nsz de tonlu c, , , g, d nszlerinden biri olur: a-dan, e-di, av-da, ev-ciez, sz-drr, azn,

gz-g (ayna) gibi.

c. tonsuz karl bulunmayan hepsi tonlu l, m, n, , r, y nszlerine gelince; bunlar tabanlarda son ses olduklarnda, ekleme srasnda karlatklar nszleri kendilerine benzetirirler, yani ilerleyici bir benzeme ile ekin n sesi olan nsz tonlu c, , g, d gelir:

bo-ca, el-cik, kim-den, benim-dir, sen-cileyin, so-da, en-gin, bur u, sar-, sa-n gibi.
nszler arasndaki tonluluk-tonsuzluk benzemesine dayanan bu dzenlilie nsz uyumu diyoruz ve onu dilin bir kanunu olarak yle ifade ediyoruz: Tonlu-tonsuz olarak eleen nszler (b-p, c-, d-t, -, g-k, z-s) Trke bir kelime iinde karlatklarnda, tonlu ya da tonsuz olular ynnden benzeirler; yani ya tonlu-tonlu, ya tonsuz-tonsuz olurlar. Tonsuz karl bulunmayan hepsi tonlu l, m, n, , r, y nszleri ise, tabanlarda son ses olduklarnda, ekleme srasnda karlatklar nszleri kendilerine benzetirirler, yani ekin n ses nsz de tonlu gelir. Osmanl Trkesi dneminde bu uyumun konuma dilinde tam anlamyla hkm srdn syleyebiliriz. Ne var ki, syleyiteki bu kurall benzetirme, bir ok ekin tek ekilli yazl yznden yazda grlmez:

188

 : ara-da, ev-de, ba-ta, burac-ta; : oru-dan, er-den, kk-ten, dip ten, pas-tan; : gzel-ce, doru-ca, a-a, yap-a yap-a yava yava; : ba-c, gz-c, a-, o-u, etmek-i ekmeki; : ty-ciez, z-caz, ip-iez, at-az, urt-az; : er-dir, bo-dur, sap-tr, u-tur; : bu-durdu, sap-trma; : a-d, sev-di, ba-t, a-t,
et-ti;

: , ama-d, sev-dik sevgili, bildik, sat-t (atlar); : , ama-ta, sevmek-te, imekte;

: ,bu-du-ta, sev-dik-te, bat-ta, i-tik-te.

Yukardaki rneklerin eviriyazlarnda gsterdiimiz -t, k-t, p-t, -t, s-t, -t, t-t, -, k-, t-, p- dzenindeki uyumlu biimler, okur-yazarlarn yazya baml okuma dilinde uyumsuz, yani bozuktu. Bu bozuk biimlerin zellikle XVII. ve XVIII. yzyllarda ehirli kltrl kiilerin dilini de etkiledii anlalmaktadr. Bu tr syleyiin mek yoluyla renilen gftelerde bugn bile devam ettirildiine yukarda deinmitik. Tonsuz kaln damak (art damak) nsz 'nn tonlusu iin alfabede ayr harf bulunduundan, yaz, bu seslerin banda bulunduu eklerde gerekleen benzemeyi (uyumu) gsterir:
189

 a-, ar-, yar-, dar-n, az-n, dururma durdurmak; ayaa kaldrmak; ortaya karmak, bas-n, tut-un gibi.
Tonsuz ve tonlu eitleri iin yazda ayn harf kullanlm olsa da, benzemenin tonsuz n damak nsz k'de de gerekletiini eviriyazl metinlerden biliyoruz:

sil-gi, d-kn, e-kin, ekiken kavgac, ts-krmek pskrtmek,

geriletmek. Yazmn henz kalplamad XIV. ve XV. yzyl metinlerinde karlalan ba-tan, taraf-tan, i-ti,

a-t ve / iitti gibi yazllar, bu uyumun, tpk

kalnlk-incelik uyumu gibi, eskiliini ve sregeldiini gsterir. Aada grlecei gibi, Trkeye zgelik kazandran bu uyum kanunu, Osmanl Trkesinde byk lde yabanc kelimeler zerinde de ilemitir. Transkripsiyon metinleri arasnda ok nemli bir yeri bulunan Meninskinin grameri ve szl XVII. yzylda bu uyumun alnt kelimelere uygulanmasndaki snrlar gsteren pek ok rnek ihtiva eder. Osmanl Trkesinde Uyumlar zerine Deerlendirme

Byk nl uyumu (kalnlk-incelik uyumu) ile nsz uyumu kanunlar Trkiye Trkesinin her dneminde geerli olmu, hkmn yrtmtr. Konuma dilinde sarslmaz bir kararllkla sregiden bu uyumlar, XVI-XIX. yzyllar iine alan Osmanl Trkesi dnemi iinde, daha ziyade XVII. ve XVIII. yzyllarda, kullanlan alfabenin Trkenin ses sistemini gstermekteki eksiklii, daha da nemlisi donuklaan yazmn dilde meydana gelen deimeleri yanstamaz duruma gelmesi yznden, okuma dili dediimiz ikincil dilde bozulmu; okur yazarlarn yazya bamllklarndan doan bu bozulma, ehirli okumularn konutuklar dili de bir lde etkilemitir. eviriyaz metinlerinde grlen uyum d rnekler bu durumu btn aklyla yanstr. te yandan eviriyaz metinlerindeki bu aykr nllendirmelerin sebepleri, kendileri de birer eviriyaz metni olan gramerlerde verilen bilgilerle akla kavuur.

190

Sonu, sz konusu uyumlarn ortak konuma dilinde kararl biimde varln srdrd; bozuk biimlerin ise, belli bir toplum kesiminin bir metni yznden ya da yazma baml bir okuyula ezberledikten sonra -daha ok bir iiri- ezbere okurken ortaya ktdr. Bylesi bir dil, elbette o dili kullanan toplumun btn iin geerli deildi; yalnzca belli ve kk bir kesimin zaman zaman kulland bir zel seslendirme dili idi. Dzlk yuvarlaklk uyumu (dudak uyumu)na gelince; bu uyumun XVI. yzyl iinde gereklemeye baladn, sonraki yzyl iinde hzla gelierek tamamlandn syleyebiliriz. XVII. yzyl konuma dili iin Meninski'nin, gramerinde verdii bilgilerle eviriyazl malzemelerdeki ok sayda uyumlu rnek, bu yzyl metinlerinin nllendirilmesinde bu uyumun uygulanmasn zorunlu klar. Bundan nceki nitede belirttiimiz gibi, konuma diline dayandrlan bir eviriyazda bu uygulamann XVI. yzyl metinlerinde de yaplmas gerektii grndeyiz. nk, aslnda henz kalplap donuklamayan bir yazmn kullanlmakta olduu bu yzylda, geni kitlelerce anlalmas gzetilerek, zentisiz, yaln ve Trk dilinin kendi kelimeleriyle bezeli gelenekten gelen anlatm diliyle yazlm eserlerde grlen ok saydaki uyumlu nllendirme, bu yzylda da bu uyumun hayli ilerlemi bulunduunu aka gstermektedir.

ALINTI KELMELER
Osmanl Trkesi dneminde Trkeye girmi olan kelimelerin balca iki kayna vardr: Arapa ve Farsa. Bunlardan Arapa Sami diller grubundandr; Farsa ise bir Hint-Avrupa dilidir. Temel yaplar bakmndan birbirine gre farkl olan bu iki dilin seslerini, bunlarn Trke seslere gre nitelike ayrlklarn nceki nitelerde grdk. Aada bu dillerden alnm, hepsi de szlk kelimesi olan unsurlar genel zellikleriyle tantlacaktr. Arapa Kelimeler Arapa her eyden nce bir din dilidir. slm dinini kabul etmi btn milletler tarafndan benimsenmi, ilenmi ve kullanlmtr. Trkler bu dini kabul ettikleri tarihten balayarak, Farslar gibi, Arapa ile yakndan ilgilenmiler, geni slm corafyasnda kurulan retim kurumlarnda (medreselerde) bu dili ikinci dil olarak renmi ve yz yllarca ilim dili olarak kullanmlardr. Trkenin bir nller dili olmasna karlk, Arapa nszlere dayanan bir dildir. Yukarda grdmz gibi, Trkede hece
191

kurucu ses, dolaysyla isim ve fiil kklerinde anlam belirleyen bir nldr; nszleri ortak u kelimelerde olduu gibi: bal, bel, bil, bol, bl, bul. Yeni kelimelerimizi, kklere getirdiimiz, yaplarnda kk sesleriyle organik ilikisi bulunmayan nsz ve nller ieren, kurallara bal bir dzenlilik iindeki eklerle uzatr; yeni tabanlar, szlk kelimeleri elde ederiz; sonra ekim ekleriyle bunlar daha da uzatarak gramer kelimeleri durumuna getiririz: bal-la-d, bel-le-n-mi, bil-me-dik-ler-imiz-den-dir, bolar-r, bl-m-le-di-niz mi, bul-acak-t-nz gibi. Arapa ise tamamen nszlere dayanan bir dildir. Bir Arapa kelimede anlaml bir ses birlii en az nsz sesten oluur:

: eser iz; rn, : bud uzaklk, : bast demek, yaymak, : batn karn, : bezl vermek, datmak, samak, : basar grmek, : bal koltuk, : bay azgnlk; hakszlk, : semer meyve, : cem toplamak, biriktirmek, : hal, : haber, : zdd zt, aykr, : felek,
192

 : lehv oyun, elence, : mezc kartrmak, : milh tuz, : nasb dikmek, : nal gtrmek, tamak,
Bu nsz seslerin yazda harfle gsterilmeyen a (e), i, u ve bunlarn uzunlar olup yazda ile gsterilen , , ile nllendirilmesiyle kkn ekirdek anlamna bal, ama yeni anlam katklaryla farkllam kelimeler elde edilir:

ketb yazma, ketebe yazd, kitb yazlm ey, ktib yazc, mektb birine yazlm yaz, mekteb yaz renilen yer, kttb ktipler, mektb mektuplar gibi.
Grld gibi, Trkede her biri yeni bir anlam katks salayan eklerle elde edilen kelimeler, Arapada, uzunlar da bulunan nlyle oluturulmaktadr. te yeni anlamlardaki kelimelerin, nszlerinin sras deitirilmeden, bu nszlerin nne ve ardna yalnzca belli nller getirilerek elde edilir olmas, Trkeye hi benzemeyen, ok farkl bir dzendir. Bu dzen Arapann kelimelerini belli kalplara bal bir yap grnmne sokmaktadr. Bu durumda, Arapada uzunlaryla birlikte 6 nl Trkenin eklerine karlk gelmekte ve bu nllerle kurulan kalplar szlk ve gramer kelimelerini meydana getirmektedir. Bu yzden Trkeyi renmek nasl her eyden nce eklerini renmeyi gerektiriyorsa, Arapay renmek de ncelikle bu kalplar renmeyi gerektirmektedir. Sonraki nitelerde ve 2. kitapta bu kalplar tanyacaz. Arapann bu kendine zg yapsna bkmllk (=tasrf) denir. Bu zellii tayan diller de bkml diller (=tasrf diller) olarak anlr. Arapann nszlere dayanan bir dil olmas yznden, nasl bir kalb olursa olsun, anlam ekirdei nszn oluturduu bir kktr. Bu kk nszlerinde ise, Trkedeki gibi belli niteliklere gre kurulmu ve belli kurallara gre ileyen bir
193

sisteme bal bulunmakszn, dilin btn nsz sesleri yer alabilir. Bu yzden Arapann temel szlkleri, ilkin nsz harfin sonda bulunanna gre, sonra da bata bulunandan balamak zere alfabetik olarak giden bir sra izler. Aada yalnzca bir ses iin rnek verilmitir. Grlecei gibi, rnek kelimelerde nc (son) ses, alfabenin ilk harfi olan ( hemze); ilk sesler ise, yine ilk harf olan hemzeden balamak zere, srasyla, alfabenin ( ye)de biten dier harfleridir. Ortadaki ikinci nszler de ayn biimde, yani alfabetik olarak sralanr:

eb atmak, bed balamak, tefe fkelenmek, kzmak, set bn olmak, cuz para, blk, hbe padiahla arkadaa gren, nedim, ht yanllk, deret savmak, zer yaratmak, redet kt olmak, bozuk olmak, zek vurmak; birine snmak, sev bir kimseye
houna gitmeyecek bir davranta bulunmak, kt bir ey yapmak, ey dilemek; nesne, sb din deitirmek, zav k, aydnlk, tr yeni ve canl olmak, zr donmu su, b aba, gelmek, r okumak, kf benzer, e, denk,

b bir eye balamak, bir ie girimek, fec ka

lec snmak, mer insan, kii, nebe haber, neet yeniden dirilip canlanmak, hayat bulmak, vuz abdest almak, hen tebrik etmek, yeyeet iyi davranmak, okamak gibi.
Arapann baka bir nemli zellii de, kelimelerinde cins ayrm bulunmasdr. Btn Arapa kelimeler ile fiil ekimleri erkeklik ve diilik nitelii tar. Bu ayrm kimi kelimelerde saymaca (itibar), kimilerinde ise biimcedir. Biimce diilii, (te) bata olmak zere, kimi harfler gsterir. rnek olarak, Arapada gne dii, ay erkek saylr; yazd denilecek olduunda, erkek iin ketebe, kadn iin ise ketebet biimleri kullanlr. simlerle bir araya gelen sfatlar ve zamirler cinsiyet ynnden uyutuundan isimlerden hangilerinin dii, hangilerinin erkek olduunu ya da sayldn bilmek gerekir.
194

lerde greceimiz gibi, bu uyuum Farsa yapl sfat tamlamalarnda da geerlidir.

Osmanl Trkesinde Arapa Kelimeler

Osmanl Trkesi dneminde Trkeye ok sayda Arapa kelime alnmtr. XVI. yzyl ortalarndan sonra giderek says artan bu alntlarn ou edebiyat dilinde kullanlm, ortak konuma diline inme ls olduka snrl kalmtr. Daha nceki dnemden balayan halkllatrma srecinin bu dnem iinde de srmesi dil ii bir gelime olarak olaandr, dolaysyla bu sre ilemitir. Ne var ki, ortak kullanma girme yolu bulamam pek ok kelime yalnzca kitaplarda kalm; bir de aydn kesimlerin dilinde, onlara zg dil zenginlii olarak, onlarn kelime daarcklarn doldurmutur. Bu gibi kelimelerin says belirsizdir. Btn Osmanl Trkesi metinlerinin taranmasna dayanan tarih derinlikli bir szlk yaplncaya kadar da bu belirsizlik srecektir. nceki nitelerde sz konusu ettiimiz halkllatrma, bir baka deyile Trkeletirme konusu yeterince anlalm olmaldr. Ancak bundan sonraki nitelerde vereceimiz rnek szler ve metinler iin belirleyici olmak zere, daha nce grdmz kimi durumlar da hatrlatarak, Arapann kelimelerinin seslendirilmeleri asndan nemli noktalar maddeler hlinde zetleyeceiz.
Arapa Kelimelerin Seslendirilmesi

Arapann sesleri gnlk dile inen kelimelerde deitirilmi, nlleri Trkenin zengin nlleriyle eitlenmi, nszleri ise dilin kendi nsz seslerine benzetilmitir. Ancak tecvit eitimi alm, Arapann seslerini kendi deerleriyle syleyebilme alkanl kazanm olanlar asndan durum olduka farkldr. 1. nller Bakmndan a. inde kaln nsz harflerinden ( ) biri bulunan hecenin uzun olmayan dz geni nls eitimli kimselerce kaln, ancak klasik Arapann e'ye yakn kapal, incelmi a's gibi sylenmitir:

hsed, hbs, hdd, hrc, slt, sdr gs, n, ba, nder, bakan, zrb, zrer, tref, zrf, vn yardm, lem,
195

 tlm, rb, yret, lb, tviye, bl, tht, tsvr, fzl, str, zfer, nzr, vd, bl koltuk, nl, frz, frt arlk, hbt yanlma, fr, fv, trh atma, r gibi.
Bu trl syleyi kimi kelimelerin ekli biimleriyle yazya da aktarlmtr:

ser-hddindegi snrndaki, ddindegi

boyundaki gibi. Ancak, zellikle XVI. yzyl metinlerinde, okumularca da bu a'nn Trkenin olaan a's gibi sylendiini ve okunduunu gsteren rnekler vardr:

har, araz-du, tarafda

gibi. Son iki kelime Meninski'de (1680) rez, tref biimleriyle verilmitir. Viguier (1790)'de ise ortak konuma dili syleyii olarak: taraf. b. inde ince nsz harfleri

' den biri bulunan hecenin uzun olmayan dz

geni nls ise, ince, yani e gibi sylenmitir:

edeb. beyt ev, tesbt, tecell, servet, cemre, derece, kerem, kesret okluk, leyl gece, mezr, nedret azlk, heyecn, heybet, yezd gibi.
Yazya yanstlan bu syleyi iin iki rnek:

edeb-lik, res-lik.
c. Bir nszden sonraki ( elif) her zaman uzun a okunur. Ancak bu a da bilgili kimselerin okumalarnda daralm ve incelmi bir sestir, uzun e'ye yakndr (yalnzca rneklerde bu sesi ile gstereceiz):

196

 ciz, ecdd atalar, mezd, insn, sr asrlar, hsl, hric, ehs ahslar, kiiler, sd, sdt, zbit, enfs nefesler, tlib, zlim, lem, lib, til, bl, efkr fikirler gibi.
Okuma dilinin bu syleyii XVI. yzyl metinlerinde yazya geirilmitir:

hisrdegi, diyrdegi, kenrindegi, cevnibindegi, civrindegi, ecrindegi

mezr-idgi, aalarndaki gibi. Ancak bu a, yine XVI. yzyl metinlerine gre, bu yzylda bilgili kimselerce de, yaygn olarak, Trkenin a's gibi sylenmekte ve okunmaktayd:

kenrnda, cnbnda, cevbnda, civrnda, etrfnda

gibi. eviriyazl metin verilerine gre, XVII. ve XVIII. yzylda kltrl kimselerin dilinde Arapa syleyiin hakim bir durum kazand anlalmaktadr. d. Arapada nls yoktur, kaln ve ince nsz harfleri nnde ve ardnda bulunduu var saylan esre (kesre) ince, yani i gibi okunur:

hikmet, hir, hsil, ziy, tibb, zill glge, id, imz gz yumma, grmezden gelme, ible, iymet, silet arlk, bask, ibrz halis altn, icz aknla uratmak, azn ak brakmak, isnd yklemek, birini bir eyle ilgilendirmek, fikr, isbt, ndir, idrk, ikrm, izn, yre, civar, nevh bucaklar, nahiyeler, cnib, civr, hisr, hisb gibi.
197

Meninski kaln nsz harfleri yanndaki bu nly, okuma diline gre, her kelimede, her yerde ile gstermitir:

hcb, fth, hr, hret, rsh, mnsb, insrf, zmn, hzr, tfl, bst, zll, bdet, bret, tibr, d, v, dem, slet gibi.
XVIII. yzyln konuma Trkesini gz nnde bulunduran Viguier'de, bu kelimelerin Latin harfli evirilerinde farkllklar vardr: hicab, fatih, ahiret (ama ahret), ibadet, ibret, itibar, iva. Meninskinin eviriyazlar olduka dzenleyici bir tutumu yanstr. Bununla birlikte, en azndan Arapann tek dz dar nlsnn Osmanl Trkesinde yalnzca ince deil, kaln olarak da sylenip eitlendiini gsterir. Nitekim dzensiz ift nszl hecelerde (kelimelerde) iki nsz arasndaki treme nly hem , hem de i olarak gstermitir:

l, sl, hsm, n, sbr, zhm yara, ama fikir, ceviz, ehir.

e. Arapada bir nsz nndeki ( ye) genel olarak uzun bir i olarak okunur. eviriyazl metinlerde, zellikle XVII. yzyln szlk ve gramercisi Meninskide, kaln nsz harfleriyle birlikte bu nlnn uzun olarak da okunduu kaydedilmitir (rneklerde bu sesi ile gstereceiz):

nhf, bhl cimri, srh, hrs, s fiil ekimi, mrz, fzlet, st iyi ad, iyi hret, lz kaba, irkin, zm, bed uzak, zf, b azgn, serke, tebl, fr, tefr gibi.
Bununla birlikte, yine ayn yazar, ayn kelimelerin uzun i ile de sylendiini gsteren eviriler verir:

198

 melh, srh ak, tevbh azarlama, hrs hrsl, tvz, best yaylm, denmi, tkz (almay) kesmek, tli, bed uzak, tebl, tefr, ttb gibi.
Kapal hecelerdeki btn uzun ilerin XVII. yz yldan sonra ortak konuma dilinde ortalama i gibi sylenmi olduu tahmin edilebilir: kerim, selim, nezih, adir ,

tehir, nasir yardmc, nazir e, benzer,

denkgibi. Art damak nsz ('nn gsterdii ses) nndeki uzun i'nin ise bu sesi etkileyip n damaksllatrdn, yani k ('nin gsterdii ses)'ye evirdiini yine eviriyaz metinleri gstermektedir. Meninski, yazma, yaz ya da rakamla belirtme, izme, karalama; szleme gibi anlamlar olan kelimesinin biiminde yazldn, ama bunun kusurlu bir yazl olduunu kaydeder. Kelimenin syleniiyle ilgili olan bu yazm deiiklii baka kelimelerde yaplmam olsa da, bugn de fakir ( ,)tatbik ( ,)tefrik ( ,)telkin () biiminde n damak nszyle sylenen kelimelerin, Osmanl Trkesi dneminde de byle sylendii anlalmaktadr. Son rnein talkn (Kr.: Ele verir talkn, kendi yutar salkm) biimindeki syleniinin, nceki dnemde gerekleen bir halkllatrma kalnts olduu muhakkaktr. XVI. yzyl metinlerinde grlen nevhda, harmlndan, havlsnda gibi rnekler de (son ikisinde baka bir sebebe bal bulunsa da) Arapann i'sinin Trke syleyite eitlendiini aka gsterir. eviriyazl metin verilerine gre, bu nl son ak hecede ksalmtr:

s, d, rz, rmz gibi.

199

Trke bir ekle uzatldklarnda bu tr kelimelerin aldklar ekler kaln sradandr:

s-, kd-, rz-, t-

azgnlk gibi. Bunlara, harmndan, havsnda gibi rneklerin de katlmas gerektiini syleyebiliriz; yani: nevhda, harmndan, havsnda. Edebiyat metinlerinde, zellikle de iirde, bu tr kapal hecelerin son nsz ou zaman bir ekin, kimi zaman da nndeki kelimenin n sesi olan nlnn ekim alanna girer ve oluan yeni hecenin banda yer alr: fermn, ama fermn, yr, ama y-ri-le gibi. Bylece ak kalan hecede nl, uzunluunu yeniden kazanr. Kimi zaman da bu tr heceler aruzda bir uzun, bir ksa olmak zere iki hece deerindedir. mle denilen bu kullanm, yerine gre kusur, yerine gre de ustalk saylmtr. f. Arapann tr ile karlanan dar yuvarlak nls, kaln nsz harfleriyle birlikte ve onlarn yer ald heceler nndeki hecelerde kaln, ince nsz harfleriyle birlikte ise ince okunmutur:

huzr, hutbe, husrn, sulh, vuslat, tevzu, mut itaatkar, zuhr, zulm, urbet, tuyn taknlk, muhterem, muhrebe, muhrib, muayyed, musadd dorulayc, ama: bnyn yap, cret, cret, dny, mdebbir uyank, iin sonunu dnp nlem alan, mellif, fcet anszn gelip atma, birden olup bitme, mcdele, nks yenilenme, bir kez daha olma, hd doru yola klavuzlama, ysr kolaylk gibi.
Bununla birlikte, daha nce de sz konusu edip rneklerini verdiimiz gibi, bu nl Trke syleyite eitlenmitir:

thmet, tohmet hazmszlk, loma, nosn, nota, Osmn, mhkem, mhtc, hret, le, zr gibi.
200

eviriyaz metinlerinin gsterdii bu metinlerden izlenmesi mmkn deildir.

deiikliklerin

g. Arapann uzun u'su Trke syleyite eitlenmitir. Kapal hecelerde bu nlnn de uzun sylenmedii, ancak alan hecede bu zelliini koruduu sylenebilir. XVI. yzyl metinlerinde grlen ve gibi ikili biimler bu eitlenmenin rnekleridir ve belki de ilki zeytn, ikincisi zeytun syleyilerini (yani ksalm olarak sylendiklerini) gsterir. Buna, yine Osmanl metinlerinde karlalan mtik (ve Farsa zebnlik) gibi rnekleri de katabiliriz. eviriyazda bu ikisi, yani uzun u ve uzun iin ayr iaretlerin kullanlmas gerektii aktr. Meninski, gnlk dile inmi kelimelerde, 'da olduu gibi, ak hecelerdeki uzunluklarn kaybolduunu gsteren u Farsa rnekleri verir: arzu, pulad (bugn: polat) gibi. Yine syleyelim ki, bunlar klasik edebiyatta aslna uygun kullanm kuralna aykr saylm, iirde ve sanatl nesirde byle kullanlmam, dolaysyla da okunmamtr. Osmanl Trkesine alnm olan Arapa kelimelerin nllerinde deiiklik olmu mudur? Olmusa ne gibi deiiklikler sz konusudur? 2. nszler Bakmndan Arapann seslerini tantrken bu dile zg nszlerin deerleri zerine bilgiler vermi, bu arada bunlarn hemen hepsinin syleyite Trkeletirildiini belirtmitik. Tecvide gre Kuran okumay renenlerin, sesleri Arapadaki deerleriyle karabilme alkanl kazanmalar yznden, bir Trke metindeki Arapa kelimeleri okurken de, nlleri gibi, nszlerini de zel deerleriyle seslendirmeleri olaan saylabilir. Ne var ki, eviriyazl kaynaklar byle bir seslendirmenin sz konusu olmadn, Arapaya zg syleyi biimlerinin tamamen Trkeletirildiini bildirirler. Nitekim kullandklar eviriyaz alfabesi de buna gredir: iin s, iin iin z kullanmalar gibi. Yukarda Arap dilinin yapsn tantrken bu dilin kelimelerinin en az nsze dayandn, ekirdek anlam tayan kklerin bu yolla olutuunu; bu nszn ise bata, ortada ve sonda bulunabilir olarak, harflerin alfabedeki srasna
201

gre dizilebildiklerini ( hemze) rnei ile gstermitik. te bu zellik: a. Arapa bir kelimede alfabenin btn nszlerinin yan yana gelebileceini;

uhde stlenme, sz verme, grev, mhdm baklan, hizmeti grlen, mbere mezar, mbl, dem daha nce, tdr, isbt, nisbet, tesbh, mescid, tescl, tsd, ebh benzerler, karaltlar, ecr aalar, mtb;
b. Tek hece olarak okunan kalplarda ise, yine her trden nszn ift ve ikiz olarak sonda yer alabileceini gsterir:

hbs, hrc, sdr gs, trz, frz, zulm, rk, t, bhs, rz, rz, tl, zulm, trh atmak, zl, birr iyilik, cerr ekmek, uzr zr, sbr gibi.
Bu durum Arapa kelimelerin Trkede seslendirilmeleri bakmndan nemli konuyla balantldr: 1. Hece sonunda bulunmayan nszler. 2. nsz benzemeleri. 3. Dzensiz hecelerde nszler arasnda nl tremesi. Arapa kelimelerde nszler arasndaki ilikiler asndan bir sistemden sz dilebilir mi?
Arapa Kelimelerde Hece Sonu nszleri

Trkede b, c, d nszleri hece sonunda bulunmaz, buna karlk bir Arapa kelimede bulunabilir:

celb, ceb, edeb, kesb, sebeb, hrc, ihrc, hd, sd, cehd, ded, zdd gibi.
202

rastlanr: har gibi. Bu arada zarf-fiil eki up/p'n de ou kez ( p) ile yazlmas, syleyii aktaran bir yazm zellii

Trkler tarafndan bu sesler tonsuzuyla, yani p, , t ile sylenmitir. eviriyaz malzemeleri bunu aka gstermektedir. Yazmn henz klsikleip donuklamad XVI. yzyl metinlerinde ise, bu Trkeletirmenin yazya yanstlm, zellikle c'nin ( ) ile yazlm rneklerine

tcaz biimindeki aktarmalar, bir yandan kalplam yazl ( ,) , , te yandan syleyii (arttan, kurtaz, taz) gstermek asndan ilgi ekici ve nemlidir. Yazda ile gsterilen bu harflerin metin okurken byle okunduklarn, okuma diliyle snrl bu seslendirmenin bir lde okur-yazarlarn diline bulatn daha nce belirtmitik.

olarak gze arpar. Bu seslerin eklemede iki nsz arasnda yeniden tonlulamalar, Trke kelimelerdeki dzene gre ilemitir; yani sebep, har, ama sebe-bi, har-c. Meninskinin , ,kelimeleri iin yapt ardtan, kurdaz,

Arapa Kelimelerde nsz Benzemesi

Konuma dili Arapa kelimelerde i seste karlaan ift nszler arasnda da Trkenin benzeme kanununu iletmitir. Trkenin iki ana kanunundan biri olan bu nsz benzemesi eviriyazl malzemelerde gsterilmitir: hd-ht : uhte stlenme, sz verme, grev, mahtm baklan, hizmeti grlen,

b-p : mapere mezar, mapl, d-t : atem daha nce, tatr,

sb-sp : ispt, nispet, tesph, sc-s : mesid, tesl, sd-st : tast, b-p : eph benzerler, karaltlar,

203

c- : er aalar, tb-tp : mutph, mtp gibi. Bu benzeme Osmanl Trkesi yazmnda gsterilmediinden, okurken yazya bal bir seslendirme yapan okumu kesim Trkenin temel seslendirme kanununu dikkate almam, bu durum da bu kesimin konuma dillerini etkilemitir.
Dzensiz Hecelerde nl Tremesi

Trkenin tek doruklu ve bir araya gelebilirlik asndan belirli ift nszl hecelerine karlk Arapa kelimelerde her trl nszn bir arada bulunabileceini grmtk. te ou ift doruklu bu hecelerde Trke, iki nsz arasna bir dar nl katarak bu heceleri oaltma yoluna gitmitir. Bu konuyu nceki nitelerde ele alm, yeterli rnek vermitik. Konuma dilinde her dnemde yaygn olan bu Trkeletirmenin XVI. yzyln harekeli metinlerinde yazya geirilmi rnekleri bulunur. Edebiyat dili, Trkenin bu kullanm hakkn benimsememi, bu gibi kelimeleri aslnda olduu gibi seslendirmeyi yelemi, aruzla yazlan iirde halkllam bir kullanm kusur saylmtr.
Arapa Kelimelerde Hece Yaps ve Says

Her Arapa kelime belli bir kalba uyar ve her yaln Arapa kelimede kalb oluturan hece saysnca hece bulunur. Bunlarn says da en ok drttr:

eser, mrr aclk emr, mir, ll en az, emerr ok ac, h, efkr dnceler, ikrm, itirz, inlb, tekrr, temsl, usr, ksr, rhmet, hlecn rpnma, yrek oynamas, msid, mmessil, ht, merhmet, istibl, tehmml, mtehmmil, inlbt
deiimler, deiiklikler gibi.

204

Yukardaki rneklerde grld gibi, nszler bir nlyle seslendirildiinde, Arapa kelimelerde de Trkedekine benzer hece yaplar ortaya kar. Ancak nllenme ilikisi asndan baklacak olursa, ilk gze arpan, birden ok heceli kelimelerin ounda, hece nlleri arasnda Trkedeki gibi bir uyumun bulunmaddr. te iki ve daha ok heceli bir Arapa kelimeyi bir Trke kelimeden ayran en nemli nokta budur. Bunun yan sra, hecelerde uzun nl de bulunmas ile yukarda sz ettiimiz nszlerin dzeni ile ilgili durumlar, Arapa kelimenin portresini ana hatlaryla ortaya koyar.
Arapa Kelimelerin Eklerle ve Birletirme Yoluyla Uzatlmas

Arapadan alnm her kelime, Trkenin isim tabanlarna denk bir isim tabandr. Onlar gibi yapm ve ekim ekleri alabilir ve trl sz kalplarnn yapsna girer:

eserini, emrinden, mirlerini, handa, efkranmad, ikrmzdan, itirzma, inlb, tekrramaz, temslci, usruna, msid misiiz, mmessillik, gz arr, Ftih'i udreti, esri ayreti, / merhamet etmek / gstermek, istibl etmek karlamak, usr bulma gibi.
Arapa kelimelerin heceleri arasnda nl uyumu bulunmadndan, bu dilin kelimeleri kaln ve ince sral olmak zere iki bek oluturamaz. Bu durumda bir Arapa kelimenin ald ek, konuma dilindeki syleyie gre, son hece nlsne uyar ve ancak sonraki eklerin nlleri uyum iinde gelir:

insn-, mlyimlik, beyt-iez kk ev, evcik, ziyde-ce, ha-nda, cebn-inde alnnda, ikrm-nzdan, belde-izden, arr-, basret-li gibi.
Ancak mesele, konuma diliyle eitimli kimselerin yazya baml okuma dili arasndaki fark yznden, Osmanl Trkesi metinlerinde bir Arapa kelimenin son hece nlsnn nasl okunacan belirlemektedir. Trkenin, iinde damak nsz bulunan ekleri bu meselede bir lde klavuzluk eder. Bunlar
205

arasnda isimden isim (sz iinde sfat ve zamir) eki ki'nin uyumlu biimleri ile, bugn ekler hlinde varln srdren imek fiilinin gemi sfat-fiili idk'n iyelik ekleri alm olarak kaln ve ince sral biimleri de vardr. zellikle bunlarn XVI. yzylda da yaygn olarak kullanlmalar, Osmanl Trkesi metinlerinde Arapa kelimelerin son hece nllerinin deerini belirlemekte yol gstericidir:

habbz- ekmekilik, t- isyanclk, zorbalk har-, res-lik, muhkem-lik dayankllk, salamlk, civrnda, etrfnda, v-du gerekten olduu, araz-du, lemdei, meselcik, criye-cik, vretik gibi.
Ne var ki, XVI. yzyl metinlerinde ayn kelimenin iki trl syleniini gsteren yazllar ou kez bir arada bulunur:

hvl-sindei, ama hav-snda; nevh-sindei, ama nevhsnda, civr-nda, ama civr-inda, eknf-nda, ama eknf-indei, kenr-indegi, ama kenr-nda, zeytun-, ama zeytn-lik, dem-cik, ama adam-c
gibi. Meninski de XVII. yzyl iin hem zhr-,

b-l, mlym- gibi halkllam biimleri, hem de

mlyim-lik gibi okumua biimleri verir.

Grld gibi, mesele alnt kelimelerin halkllamas, baka bir deyile, syleyie Trkelemeleri ile ilgilidir. nceki dnem metinlerinde yer alan olduka ok sayda rnein gsterdii gibi, Arapadan (ve Farsadan) alnan kelimeler nceleri Trkenin sesleriyle seslendirilmi, nlleri eitlenmi ve nl uyumu kanunlarnn basks altnda kalarak uyumlu syleni biimleri kazanmlardr. Bunlarn, ortak konuma dilinin syleni biimleri olarak okumularca da benimsenip kullanld, metinlere yansyan rneklerden aka anlalmaktadr. XV. yzyln ikinci yarsndan sonra durumun
206

deimeye balad ve eitimli kimselerce Arapa kelimelerin kendi sesleriyle seslendirilmesi eiliminin g kazand grlr. XVI. yzyl metinlerindeki kark durum ise, bu yzyln bir gei dnemi olduunu gsterir. Bu yz yln byk bilgini Keml Paa-zde'nin, bilgince syleyii aktaran yazllar yannda, kendi el yazsyla harmndan,

dyrasnda biiminde yazya geirdii rnekler, sonraki yz yllarn edebiyat metinlerinde artk yer almayacak, bunlar kusurlu syleyiler saylacaktr.
Sonu olarak, Osmanl Trkesi dneminde alnt kelimeleri Trkenin sesleriyle seslendirmeye dayanan konuma dili ile bunlar kaynak dilin sesleriyle seslendirmeyi ne karan okuma dili arasnda fark bulunsa da, gnlk dile inen, ortak kullanma girmi pek ok kelimenin kltrl kimselerce de Trkeletirilmi biimleriyle kullanlm olduu muhakkaktr. Edebiyat dilinin snrsz denilecek lde alp kulland kelimelerin bilgince sylenileri metin okumayla snrl kalm ve aslnda bu kelimelerin kendileri de orijinal klklaryla yalnzca metinlerde kullanlmtr. Arapa Kelimelerin Kalplar Yukarda da akladmz gibi, her Arapa kelime bir kalba uyar ve Arapa kelimeler bu kalplara gre tannr. Kk nszleri bir takm kalplar iine sokulmakla tadklar ekirdek anlam yeni anlam katklar alr ve kelime tr bakmndan eitlenir. Bu yzden bir Arapa kelimeyi kalbna gre tanmak, ne tr bir kelime olduunu ve buna gre de anlamn belirlemek asndan byk bir nem tar. Bunun iin de kalp eitlerinden nce, kalbn nasl oluturulduu hakknda bilgilenmemiz gerekir.

Arapada bir kelimenin kk harfleri, fiilin en yaln biimi olan gemi zamann erkek iin 3. tekil kii ekimi eklinde yer alr: rnek olarak, yazmak anlamndaki bir kkten tremi btn kelimelerin kk harfleri olan , yazd anlamndaki ketebe ekim eklinde ortaya kar. te bunu gstermek iin, fiil kklerinin nszleri iin kld, iledi anlamndaki faale'nin srasyla harfi, yani kullanlarak kalplar oluturulmutur. Buna gre her kalpta ilk kk nsz ile, ikinci kk nsz ile, nc kk nsz de harfi ile gsterilir. Kimi kkler drt nsz harfinden meydana gelir. Bunlarda drdnc harf iin ikinci bir kullanlr. Kalplar, nszlerin bir nlyle nllendirilmesi, yani hece oluumu srasnda nl eitlerine gre eitlenir. rnek olarak, harfli bir kelime deien nl eitlerine gre 6 kalba uygun olarak 6 eit okunur: fal, fil, ful, faal, fial, fual:

207

 bahr deniz, bezl isteyerek vermek, esirgemek-

sizin balamak, kibr byklenmek, r deri,

kabuk, sulh bar, flk gemi, eser, cedel kavga, tartma, ekime, kiber byklk, cmel cmleler gibi. nlyle eitlenme uzun nllerle de olur. Daha nce grdmz gibi, bir nsz nndeki harfleri genel olarak hecedeki nlnn uzunluu iindir: sem iitmek, arr, keml, visl kavuma, ym ayaa kalkma, ayakta durma, sud ba ars, kmil, cmi, kerm, rezl, abl kelimelerindeki ' ler gibi.

rneklerde grld gibi, kk harfleriyle birlikte bulunan bu harfler, kalplar iine fazladan katlm harflerdir, kelimenin yazmnda harf saysn arttrr. te bu yzden bu harflere artk (ya da katma) harfler denir. nl uzunluklar iin olan bu harf dnda baka artk harfler de vardr ki unlardr: nl uzunluklar iin olan bu harften baka elifin de ilerinde yer ald bir bek harf vardr, belli kelime kalplarnda bulunduklar belli yerlerde bunlar da artk harflerdir:

1. elif a. ilk kk harfinden nceki: ekmel en olgun, ergin, ender az bulunur, eref ok erefli, yksek soylu, iln bildirmek, aa vurmak, inkr gizlemek, gerei saklamak, iftr, itihd almak, incizb ekilme, irade d ynelme birr tozlu olmak, kir pas iinde olmak, istire danma gibi; b. kelime balarnda isti- okunan harf beini bandaki: istibl, istill gibi. c. kelime balarnda in- okunan harf beindeki: inlb, inirh ferahlk, gnl akl gibi. 2. te a. ilk kk harfinden nceki: tekl, temsl, tekml,teekkr gibi. b. ilk kk harfinden sonraki: ihtiml, ictim toplanma, birikmegibi. c. son kk harfinden sonraki: rahmet, sadet, rihlet gme, yola dme gibi. d. kelime balarnda isti- okunan harf beindeki: istibl,istill gibi.
208

e. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mste(la)okunan harf beindeki: mstabel, mstehz alayc gibi. f. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mte- okunan harf beindeki: mtefekkir, mtecessis merakl, aratrp soruturucu gibi. 3. sin a. kelime balarnda isti- okunan harf beindeki: istibl, istill gibi. b. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mste(la)okunan harf beindeki: mstabel, mstehzalaycgibi. 4. mim a. kelime balarnda ilk kk harfinden nceki: merhamet, mevlid, mitr, mimr, mcdele, mnkir gerei gizleyen, inansz, mkerrem ululanm, byk, ulu, mhendis, mnsib, mstabel gibi. b. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mn- okunan harf beindeki: mncemid donmu, donuk, mnerih en, ferah gibi. c. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mte- olarak okunan harf beindeki: mtefekkir, mtecsir korkmadan ve ekinmeden bir ie girien, pervasz 5. nun a. kelime balarnda in okunan harf beindeki: inlb,inirh ferahlk, gnl akl gibi. b. kelime balarnda ilk kk harfinden nce mn- okunan harf beindeki: mncemid donmu, donuk, mnerih

en, ferah gibi. c. son kk harfinden sonra n okunanharf beindeki: ufrn balama,krn gibi; leriki nitelerde greceimiz gibi, bu harfler birok kalpta Trkenin eklerine denk bir grevde ve ileyitedir. Kkn sabit anlamn deitirir, zel anlam katklaryla yeni anlamda kelimeler olumasn salar.

209

Artk harflere gre yukarda rnek olarak verilmi olan u kelimelerin kalplarn karnz: , , , , , , ,

, , , , , , , , , , , ,
Farsa Kelimeler Farsa Hind-Avrupa dil ailesinin bir koluna bal bir dil olup geni bir corafi alanda edebiyat dili olarak kullanlmtr. Arap alfabesinin alnmasndan sonra byk bir edeb gelime gstermi olan bu dile eskiden ran saray dili anlamnda Der denmekteydi. ranllar Arap alfabesini aldktan sonra, Arapa kelimeleri asllar gibi yazmak iin, Trkler gibi, bu alfabedeki btn harfleri korumular, kendi dillerinde bulunan , g, j ve p sesleri iin de mevcut harfler zerinde kk deiiklikler yaparak harf saysn arttrmlardr. Farsann nl sistemi de Arapadan olduka farkl olmakla birlikte, kelimelerindeki nller iin ayn iaretleri (olaan nller iin harekeleri var sayarak, uzun nller iin ise ) kullanmlardr. 2. nitede Farsaya zg nl ve nszler yeterince tantld iin burada sesler konusu yeniden ele alnmayacaktr. Farsa, yap bakmndan eklemeli bir dildir. Kelimelerinin ou ekleme yoluyla tremitir. Bunlar arasnda, Trke kelimelerde olduu gibi, canlln zamanla kaybetmi eklerle yaplm olanlar bulunur; bir ou ise, sonradan ortaya km eklerle yaplmtr. Bu eklerin hemen hepsi eski kelime birlemelerinin rndr, yani her biri bir kelimeden domutur. Hem isim, hem de fiil tabanlarna gelen bu eklerle isimlerden ve fiillerden isimler ve sfatlar retilir. Bunlar Trkenin ekleri gibi tabanlarn sonuna gelir. Farsa bir kelimeyi tanmak iin ncelikle bu eklerin renilmesi gerekir. Bunun yannda Farsada az sayda da olsa n ekler vardr. Bunlarn en nemlileri dmen, dvr zor ve dnm kfr kelimelerindeki kt demek olan d- eki ile, Trkenin -sz ekine karlk olan, aadaki rneklerdeki ( n-) ve ( ne-)'dir:

210

 nevmd umutsuz, n-pk kirli, bulak, ar olmayan, n-gh birden, anszn gibi.
Farsa bir ynyle de nden eklemeli dil zellii gsterir. simlerin ekimi nlerine gelen taklarla yapld gibi, zarf ileyiindeki kimi kelimeler de n taklarla elde edilir. Ayrca, hemen hepsi zarf olarak kullanlan yaplarda birtakm zarflar ve isimler de n tak gibi kullanlr. Farsann en belirgin zellii kelime birlemeleri asndan tad zenginlik ve serbestliktir. Taklarn yan sra btn sz blkleri (isimler, sfatlar, fiillerin geni zaman gvdeleri -ki bunlar ayn zamanda emir 3. kii iindir-, etken ve edilgen sfatfiiller) ile yaplan birleik kelimeler bu dile byk bir ahenk, edeb deer ve anlatm gc kazandrmtr. Bunlar arasnda geni zaman gvdeleri ve sfat-fiiller ile yaplanlar en geni yeri tutar ve edebiyat dilinin bir bakma en zengin malzemesini oluturur.
Osmanl Trkesinde Farsa Kelimeler

Trke Farsadan ok sayda kelime ve sz bei almtr. Osmanl Trkesi dnemi bir nceki dneme gre bu saynn byk llere vard bir dnemdir. XIV. yzyl boyunca ve XV. yzyln ilk yarsnda, aruzla yazlm Farsa manzum eserlerin Trkeye yine aruzla manzum olarak evrilmi olmas, kafiye bata olmak zere, birtakm gerekelerle ok sayda kelimenin alnmas yolunu am; sonralar ise Fars yazarlarnn eserlerine duyulan hayranlk, onlar gibi yazma istei uyandrm, bu da taklide yol aarak alan yolu giderek geniletmitir. XVI. yzylda hakim olmaya balayan edeb anlay, iirde ve secili nesirde Trke kelimeleri ve sz beklerini ses dzenleri ynnden ie yaramaz sayan bir tutum iine girince, XVII. ve XVIII. yzyllarda, Arapa kelimeler gibi, Farsa kelimeler de daha fazla alnp kullanlmaya balanmtr. Bu yz yln zellikle ssl nesirle yazlm eserleri Farsa tamlamalar, birleik isim ve sfatlarla doludur. Ancak, tpk Arapa alntlarda olduu gibi, edebiyat dilinin kulland Farsa alntlar da gnlk dile inme, ortak konuma diline mal olma lsnde yaama ans bulabilmi, dilin olaan gelime ve deime sreci iinde pek ou ise varlk alanna kamayp metinlerde kalmtr. Konuma diline girenler zerinde halklltrma ilemi yrm, bunlar Trk dilinin ses kanunlarnn basksyla, sese ksa srede Trkeletirilmitir.

211

Farsa Kelimelerin Seslendirilmesi

2. nitede grdmz gibi, Farsann nsz sesleri arasnda Trkedekilerden farkl nsz hemen hemen yoktur. nlleri asndan balca ayrlk ise Farsann nllerinin a, i u (o) ve bunlarn uzunlaryla snrl olmasdr. Bu dilden alnm kelimeler zerinde gerekleen halkllatrma sonucunda, Arapa kelimelerde olduu gibi, nller eitlenmi, nszlerin nitelike bakalklar deitirilerek bunlar dilin kendi nszlerine benzetilmitir. Ancak Farsay iyi bilenlerin bu dilin seslerini karabilme yetenei kazanm olmalar yznden, eitimli kiiler arasnda farkl syleyilerin, daha ok da okuyu seslendirmelerinin bulunduunu hem Arap harfli metinlerden, hem de eviriyazl metinlerden biliyoruz. rnek olarak metinlerde kelimesinin hem ekli ( hasta), hem de ekli ( hstelik) biimleri grlr. Bunlardan ilki halkllam syleyii, ikincisi ise okumua syleyii yanstr. Yine XVI. yzyl metinlerinde rastlanan ince sral ek alm sebzezrindegi, iynindegi, dilverlik gibi kelimeler, Farsann kapal ve incelmi a's ile olan okumua syleyileri, merdana, hodbn, bahtyar, san kolaylk, bdan enlik, serdar babuluk ise, konuma dili syleyilerini verir. Meninski'nin eviriyazl rnekleri arasndaki bzirgnligi ile szcaz ve in da byledir; yani birincisi okumua, son ikisi konuma dili syleyiine gre.

Farsa Kelimelerde Hece Yaps ve Says

Farsann kelimelerinde hece saylar, kelimeler Arapannkiler gibi kalplara bal olmadndan, belirli sayda deildir. n taklar ve sona gelen ekler ve birlemelerle uzayan Farsa kelimeler daha ok Trkenin kelimelerine benzer; ou szlk ve gramer kelimesinde hece says oktur. Farsa kelimelerde de Trkedekine ve Arapadakine benzer hece yaplar vardr. Ancak nller aras dzen asndan bakldnda, ilk gze arpan, birden ok heceli kelimelerin ounda Trkedeki gibi bir uyumun bulunmaydr. te iki ve daha ok heceli bir Farsa kelimeyi bir Trke kelimeden ayran da ncelikle budur. Bunun yan sra, hecelerde uzun nl de bulunmas ile yukarda sz ettiimiz nszlerin dzeni ile ilgili durumlar, bir Farsa kelimenin kendine zg farkl grntsn ortaya koyar.
212

Farsa Kelimelerin Eklerle ve Birletirme Yoluyla Uzatlmas

Yaln olsun, birleik olsun, Farsadan alnm her kelime Trke bir isim tabanna benzer bir tabandr. Yapm ve ekim ekleri alabilir ve trl sz kalplarnn yapsna girer. Heceleri arasnda nl uyumu bulunmadndan, Farsann kelimeleri de kaln ve ince sral olmak zere iki bek oluturmaz. Bu durumda Trke yapm ve ekim ekleriyle uzatlm olan Farsa kelimelerde de, Arapa kelimelerde olduu gibi, ekler son hece nlsne uymu, asl uyum da sonraki hecelerin nllerinin uyumlu gelmesiyle srdrlmtr:

szende-li-i--i, bhde-lik beyhudelik, b-nev- yoksullu, gszlk, hak-ins---n-dan hakbilirliinden, merdne-ler erler, ikr--n- avn gibi.
Farsadan alnm kelimeler ve sz bekleri de, Trkenin gramer birliklerinde dilin kendi yaplar gibi birlemeler yapm, trl sz beklerinin iinde kurucu unsur olarak yer almtr. Bunlar arasnda isim ve sfat takmlarnn (tamlamalarnn) ok zel bir yeri vardr. Osmanl Trkesi metinlerini okurken bu sz beklerinin doru okunmas, metnin anlamca doru zmlenmesi asndan byk nem tar. leride bunlar ayrntsyla ele alacaz. Bu nitede ana hatlaryla sz edilmi olan Arapa ve Farsa kelimeler zerine ayrntl aklamalar ikinci yln nitelerinde yaplacak, Osmanl Trkesi iinde nemli bir yer tutmu olan alnt malzemenin daha yakndan tannmas salanacaktr.

213

zet Trkenin hecelerini tanyabilmek. Trke'nin heceleri iin 6 ana rnek sz konusudur. Bu hece yaplarndan kan nemli sonu vardr. Bunlar Trke ve yabanc kelimeleri ayrmak asndan nemlidir: 1. Trke bir hece (ya da kelime kk) hibir zaman ift nszle balamaz. 2. Trke bir hece sonunda iki nsz dnda baka trl bir ses beklemesi olamaz. 3. Trke bir hece sonunda ikiz nsz bulunmaz.

Alnt kelimelerin hecelerini deerlendirebilmek. Daha nceki dnemlerden balam olsa da, zellikle Osmanl Trkesi dneminde Arapa ve Farsadan saysz denecek lde kelime alnmtr. Bat dilleriyle ilikinin sonucu olarak bu dnem iinde nceleri balca talyanca, Greke, Srpa, Lehe ve Macarcadan, 1850'lerden sonra ise giderek artan sayda Franszcadan ve ngilizceden Trkeye girmi kelimeler de bulunmaktadr. Btn bu kelimelerde Trkenin dzenli hece yapsna uyan heceler yannda uymayan heceler de bulunmaktadr. Uymayanlar ift doruklu, demek ki dzensiz hecelerdir. Dilimiz balangtan beri bunlar kendi hece yapsna uydurmu, treme bir nl ile ikiye blerek iki heceli yapya geirmi, sonu olarak Trkeletirmitir.

Trkede hecelerin sralan kuraln aklayabilmek. Trkenin hecelerinde nl-nsz ilikisi bakmndan deimez bir ana kuraln iledii grlr: Her hece kurucu nl, kendisinden nce gelen nsz ve kendisinden sonra gelen tek ya da dzenli iki nsz yanna eker ve kurduu heceye katar: a-ra, o-da, ba-ba, ku-yu, kz, o-cuk, s-n, srt, yo-urt gibi. te bu ana kural hem eklemede, hem birlemede, hem de sz iinde iler ve nlnn ynettii bu sistem, yap bakmndan ayn tip heceler retir. Kelimelerimizi ilkin yapm ekleriyle uzatr, yeni tabanlar yaparz. Sonra bunlara ekim eki dediimiz ekler katar, daha da uzun duruma getiririz. Bylece ses says olduka kabark bir

214

bek oluur. te bu ok sayda sesin bulunduu bek iinde yer alan her nl, kendi hecelerini sz konusu kurala uyarak kurar. kinci olarak, kelimeleri belli sz kalplar iinde yan yana getirip birleik kelime dediimiz kelime bekleri olutururuz. te bu yolla bir araya gelen saylar daha ok sesle de, ayn kural uyarnca, nllerin ynetiminde ayn tip heceler kurulur.

Trkenin kelimelerini ses dzenleri bakmndan tanyabilmek. Bir z Trke kelimede yap bakmndan unsur bulunur: kk, bir veya daha ok yapm eki, ekim eki. Gerek yapm ekleriyle elde edilen gvdelerde (szlk kelimelerinde), gerekse kk ve gvdelerin ekim ekleri alm biimlerinde (gramer kelimelerinde) hece nlleri belli bir dzen iinde gelir. Bu dzeni kuran nl uyumu dediimiz kanundur. Dilimizin yapsyla ilgili olan bu kanun aslnda hece nllerinin benzemesidir. Benzeme, nllerin kalnlk-incelik, dzlkyuvarlaklk niteliklerine dayanr. Bu yzden de iki bakmdan benzeme (uyum) sz konusu olur: a. Kalnlk-ncelik Bakmndan, b. Dzlk-Yuvarlaklk Bakmndan.

Alnt kelimelerin farkl ses dzenlerini ve yaplarn ayrt edebilmek. Osmanl Trkesi dneminde iki dou dilinden ok sayda kelime alnmtr. Bunlardan biri Sami diller ailesinden olan Arapadr. Yaps Trkeden tamamen farkl oln bu dil nszlere dayanr. Bir Arapa kelimede anlaml bir ses birlii en az nsz sesten oluur. Arapann bir nszler dili olmas yznden, nasl bir kalb olursa olsun, anlam ekirdei, nszn oluturduu bir kktr. Bu kk nszlerinde ise, Trkedeki gibi belli niteliklere gre kurulmu ve belli kurallara gre ileyen bir sisteme bal bulunmakszn, dilin btn nsz sesleri yer alabilir. Farsa ise Hind-Avrupa dil ailesinin bir koluna bal bir dildir. Onun da kendine zg nl ve nszleri vardr. Farsa, yap bakmndan eklemeli dillere benzer. Kelimelerinin ou ekleme yoluyla tremitir. Bunlar Trkenin ekleri gibi tabanlarn sonuna gelir. Farsa bir kelimeyi tanmak iin ncelikle bu eklerin renilmesi gerekir. Farsa bir ynyle de nden eklemeli dil zellii gsterir. simlerin ekimi nlerine gelen taklarla yapld gibi, zarf ileyiindeki kimi kelimeler de
215

n taklarla elde edilir. Ayrca, hemen hepsi zarf olarak kullanlan yaplarda birtakm zarflar ve isimler de n tak gibi kullanlr. Her iki dilin de ses sistemleri Trkeye benzemez. Gerek sesleri arasnda bir heceleme kuralndan, gerekse hecelerinin yapsnda bir nllenme dzeninden sz edilemez. Bu yzden de bir Arapa ve Farsa kelime her eyden nce Trkenin portresini meydana getiren bu iki ana zellie aykr kalmak ynyle tanmlanabilir.

216

Kendimizi Snayalm 1. Aadakilerden hangisi hecelenmesi Trkenin hece yapsna aykrdr? a. -zk b. kor-kun c. yo-urt d. f-r-k e. i-ren 2. Trke kelimelerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. ift nszle balamaz. b. Hece sonunda iki nsz dnda ses beklemesi olamaz. c. Hece sonunda ikiz nsz bulunmaz. d. Bir nlden ibaret hece olabilir. e. Btn hecelerde mutlaka bir nsz bulunur. 3. Aadaki alnt kelimelerin hangisinde dzensiz hece Trkeletirilmitir? a. klp b. istatistik c. kredi d. kontrat e. illegal 4. Aadaki Arapa kelimelerden hangisi, dzensiz ift nszleri nedeniyle Trkede iki heceli yapya geirilmitir? b. d. a.

c. e.

217

5. Arapa ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. nszlere dayanan bir dildir. b. Anlaml bir ses birlii en az iki nsz sesten oluur. c. Yazda gsterilmeyen sesler sz konusudur. d. Bkml bir dildir. e. Kk nszlerinin belli bir sralanma kural yoktur. 6. Aadaki Arapa kelimelerden hangisi faal kalbndadr? a. bahr deniz b. bedel karlk c. kibr byklenmek d. sulh bar e. avn zaman 7. Aadaki Arapa kelimelerin hangisinde artk harf yoktur? a. b. d. c. e. kelimesinin kk harfleri aadakilerin hangisinde

8.

doru olarak verilmitir? a. - - b. - - d. - -

c. - -

e. - -

218

9. kelimesinin kalb aadakilerden hangisidir? a. mfil b. mfteil c. mfalil d. mtefil e. mnfail 10. Farsa ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hind-Avrupa dil ailesindendir. b. Arapa asll alfabeyle yazlr. c. Arap alfabesinde kk deiiklikler yapmlardr. d. Uzun nller bulunur. e. simlerin ekimi sonlarna gelen taklarla yaplr.

219

Okuma Paras Hece Blm Kanunu .. 1. Trkenin kelimeleri yalnz tekdoruklu, dzenli hecelerden meydana gelmektedir. Bu kelimeler eklerle uzatldklar zaman doan yeni heceler de ayn yapda oluyorlar. Biliyoruz ki bu belirlilik btn Trk dillerinde hkm srmektedir. 2. Trke yabanc dillerden gelen kelimelerdeki deiik yapda heceleri de kendi hecelerine benzetiriyor. Bu benzetirme (assimilation) iftdoruklu heceler iin, zorlamalar bir yana, belirli ve kesindir. Bu heceler bir sesli tremesiyle ikiye blnrler. Trkede hecelerin yapsn belirleyen bu olguya genellii dolaysyla hece blm kanunu (loi de division syllabique) adn veriyoruz ve onu sonucu ile birlikte yle ifade ediyoruz: a. Trkenin btn heceleri tekdoruklu olur. b. Trke yabanc dillerden gelen iftdoruklu heceleri ikiye bler. Hece blm kanunu ve sesli uyumu ve sesde uyumu kanunlar birlikte Trk dilinin portresini gerei gibi belirtirler. .. Kaynak: Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, stanbul, 1974, s. 55-56.

Sesli Uyumunun Tarihesi .. Trkede kelimenin seslileri arasnda dil benzemesi, dolaysyla dil uyumu kanunu kkten veya ok eski olmaldr. Bu, dilin tarihten nceki gelime alarnda meydana gelmitir. Fakat dudak benzemesi, dolaysyla dudak uyumu kanunu tarih zamanlarda olumu grnyor. Dou Trkesinde daha Eski Trke devresinde yava yava ilerilemi olduu anlalyor. Bat Trkesinde ise daha ge, ancak Orta Ouz lehesi iinde kendini gstermektedir.

220

A. OSMANLICADA XIII. - XV. yzyllardan, Eski Osmanlcadan kalan metinlerde dudak benzemesi yoktur, diyebiliriz. Bu devirde henz kelimelerimiz yalnz dil uyumu kanununa gre seslilenmektedir. Yani ilk hecedeki dz bir sesliden sonra ikinci hecede bir yuvarlak sesli, ilk hecedeki yuvarlak bir sesliden sonra da ikinci hecede, dar olsa bile , bir dz sesli bulunabilmektedir. Bununla birlikte burada da o ve geni yuvarlak seslilerinin ikinci ve daha sonraki hecelerde bulunmad anlalyor Kaynak: Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, stanbul, 1974, s. 88.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. d Yantnz doru deilse, Trkenin Heceleri konusunu yeniden okuyunuz. 2. e Yantnz doru deilse, Trkenin Heceleri konusunu yeniden okuyunuz. 3. b Yantnz doru deilse, Alnt Kelimelerin Heceleri konusunu yeniden okuyunuz. 4. a Yantnz farklysa Alnt konusunu yeniden okuyunuz. Kelimelerin Heceleri

5. b Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz. 6. b Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz. 7. d Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz. 8. c Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz. 9. c Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Arapa Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz. 10. e Yantnz doru deilse, Alnt Kelimeler: Farsa Kelimeler konusunu yeniden okuyunuz.

221

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 krk, drt, kurt, srt, arp-mak, u-san, san-mak. Sra Sizde 2 fasl (nk: hicaz fasl), tavr (nk: tavr ho deil); fetih (nk: stanbul'un fethi); kabir (nk : kabrinde rahat uyusun) katil (nk: katil zanls, ama falancann katli). Sra Sizde 3 Olmutur. Arapada nl varken bu dilden alnm kelimelerin syleniinde nller eitlenmi ve Trkenin zengin nl sistemine uydurulmutur. inde kaln nsz harflerinden ( ) biri bulunan hecenin uzun olmayan dz geni nls eitimli kimselerce kaln, ancak klasik Arapann e'ye yakn kapal, incelmi a's gibi sylenmitir. Buna karlk iinde ince nsz harflerinden (

) biri bulunan hecenin uzun

olmayan dz geni nls ise, ince, yani e gibi sylenmitir. Bir nszden sonraki ( elif) her zaman uzun a okunur. Ancak bu a da bilgili kimselerin okumalarnda daralm ve incelmi bir sestir, uzun e'ye yakndr. Arapada nls yoktur, kaln ve ince nsz harfleri nnde ve ardnda bulunduu var saylan esre (kesre) ince, yani i gibi okunur. Bu nl de Trke syleyite ve i olarak eitlenmitir. Bu dilin tr ile karlanan dar yuvarlak nls, kaln nsz harfleriyle birlikte kaln, ince nsz harfleriyle birlikte ise ince okunmutur. Bu dile zg uzun u da Trke syleyite eitlenmitir. Kapal hecelerde bu nlnn de uzun sylenmedii, ancak alan hecede bu zelliini koruduu sylenebilir. Sra Sizde 4 Edilemez. Bu dilde nszler arasnda var olduu sylenebilecek temel yap zellii fiil kklerini oluturan ou , az sayda kelimede drt ve be nsz sesin yalnzca srasnn deimemesidir. Arapann btn nsz sesleri ilk ve sonraki seslerden biri olabilir. Bunun dnda kimi fonetik etkilenmelerle syleyite meydana gelen deimelerden sz edilebilirse de bunlar kalc ve yazya yanstlm deiiklikler deildir. nszler arasnda Trkedeki nsz uyumlar gibi bir uyum da
222

yoktur. Bu yzden alnt kelimelerin Trke syleniinde bu uyumun da byk lde gereklemi olduu grlr. Trkenin tek doruklu ve bir araya gelebilirlik asndan belirli ift nszl hecelerine karlk Arapa kelimelerde her trl nsz bir arada bulunabilir. ou ift doruklu bu hecelerde Trke iki nsz arasna bir dar nl katarak bu heceleri oaltma yoluna gitmitir. Sra Sizde 5

arr:
kerm:

fal fal fal efal ifl istifle ifill fuln tefl iftil falet mfil mefil mefalet mfil mnfail

abl:
eref: inkr: istire: sfirr: krn: tekl: ihtiml: rahmet: mnkir: mevlid: merhamet: mnsib: mncemid:

223

inyd: mtefekkir: istibl: mstensih:

infil mtefail istifl mstefil

Yararlanlan Kaynaklar Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

224

225

6
Amalarmz

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Kelime snflar iinde adlarn yerini belirleyebilecek, eitlerini tanyabilecek, Adlarda say ve cinsiyet ayrmn yapabilecek, ekim zelliklerini aklayabilecek, Trke tremi adlarn yapllarn ve anlatm inceliklerini tanyabilecek, Arapa adlar ve Arapa tremi adlarn yapllarn tanyabilecek ve Trke karlklarna gre anlatmca benzer ynlerini aklayabilecek, Farsa adlar ve Farsa tremi adlarn yapllarn tanyabilecek ve Trke karlklarna gre farkl ynlerini aklayabileceksiniz. Youn Ad, Yaln Ad Cins Ad, zel Ad Kelime Yapm: Tretme Cinsiyet (Diilik-Erillik) kili oul Eklerin Anlatm ADLAR, ADLARIN ETLER ADLARDA SAYI (KEMYET), CNSYET (KEYFYET) VE EKM TRKE TREM ADLAR ARAPA ADLAR VE TREM ADLAR FARSA ADLAR VE TREM ADLAR
226

Anahtar Kavramlar

erik Haritas

Kelime Snflar I: Adlar

GR

Trkenin btn kelime kkleri iki bek iinde toplanr: isim kkleri, fiil kkleri. Bu iki bekte yer alan kelimelerin yapm ve ekim ekleri ayr olduu gibi, sz iindeki ileyileri, kurduklar ilikiler ve karladklar kavramlar da farkldr. Kendi yapm ekleriyle uzam, gvde ya da kken diye adlandrdmz kelimelerle birleik kelimeler de, kk kelimeler gibi, iki bek oluturur. Bunlar taban adn verdiimiz yeni kelimelerdir; baka yapm ekleriyle uzatlabildikleri gibi, kendi ekim ekleriyle de ekilirler. Alnt kelimelere gelince; hangi dilden alnm olursa olsunlar, bunlar da Trkede isim tabanlar saylrlar. Trke isimler gibi eklerle uzatlrlar, ekim ekleri ile ekilirler. Bunlarn fiil ileyii kazanmalar, isimden fiil yapan eklerle ya da yardmc fiillerle fiil tabanlarna dntrlmeleriyle salanr. te Trkedeki btn kelimeler ilkin bu iki yap zelliine gre iki ana snfa ayrlrlar: isim ve fiil.

Fiil snfndan kelimelerin cmlede ileyi bakmndan durumlar deimez; grevleri bellidir, deiip bakalamaz. Bu yzden bu kelime snfnn blnmez bir btnl vardr. sim snfndan olanlarn ise cmlede ileyie durumlar deiebilir; bunlar ayr grevler yklenebilirler. te sz iinde grdkleri farkl iler, yklendikleri farkl grevler asndan bu snftaki kelimeleri kendi iinde ad, sfat, zamir, zarf gibi drt blme ayrmak mmkndr ve gramer renimi asndan gereklidir. simler ve fiiller bamsz anlam birimleridirler, ana kavramlar karlarlar. Bunlar ayn zamanda sz iinde kurucu ana birimlerdir. Bir ksm kelimelerin ise tek balarna bir anlam bulunmad gibi, dorudan kuruculuk yn de bulunmaz. Bunlar arac kelimeler, tadklar baml kavramlar ile kurucu ana birimler arasnda ilikiler kuran yardmc unsurlardr. Ayr bir
227

snf oluturan bu tr kelimeler edat adyla anlr ve kendi iinde blme ayrlr: tak, balam ve nlem. te Osmanl Trkesi dnemindeki btn kelimeleri bu ana snf (isim, fiil, edat) ayrmna bal, ancak snflar iindeki sz konusu alt snflara, blmlere (ad, sfat, zamir, zarf, fiil; tak, balam, nlem) gre 4 nite iinde ele alacaz. Ele al srasna gre yazacak olursak, bunlar: adlar; sfatlar; zamirler ve zarflar; fiiller; taklar, balamlar ve nlemler'dir. unu da ekleyelim: Osmanl Trkesi kelime daarcnda bulunan kelimeleri bir de kaynaklarna ve yaplarna gre trlere ayrabiliriz. Bunlar kk kelimeler, tremi kelimeler, birleik kelimeler ve alnt kelimeler'dir. Daha nce grdmz gibi, bu tr kelimelerin hepsi Trkede birer tabandr; yeni yapm ekleriyle uzatlabilirler, sz iinde ekim ekleriyle ekimli biimlere sokulurlar.

ADLAR
Adlar, youn (somut) ve yaln (soyut) varlklar gsteren; daha geni bir tanmla, d gereklii olan, duyularla tannp kavranan ya da d gereklii olmayp da zihinde tanmlanp biimlendirilerek kavranr klnan varlklara (anlamlara, niteliklere) ad olan kelimelerdir:

aa, ecer aa, seb testi, duhter kz, ku, z karga, seflet, meskenet miskinlik, yoksulluk, mbehet benzerlik, ry, d, fikr, feth, ama, at kesme, bimek, rz, hrmet, sevgi, Allh, Hud, Tar, Gne, amer, Ali gibi. ADLARIN ETLER
Adlar nce gsterdikleri varlklara gre youn adlar ve yaln adlar olarak ikiye ayrrz. Youn adlarn bir ksm bir tek varl veya belli bir topluluu gsterir; bunlara zel adlar (zlk adlar, has isimler) diyoruz:

228

 Bayram, mer, Ankara, Mekke, / Trkiye, / Trkler, Acemler,

Firengistan gibi. Bir ksm ise, yaln kavramlarn ad ile ayn cinsten olan teklerin oluturduu youn bir varlk kmesinin ortak ya da her tekinin ayr ayr addr. Bunlara da cins adlar (ortak adlar, cins isimler) deriz:

insn, hayvn, recl erkek, zen kadn, u, tayr ku, semek balk, inek, gercin gvercin, decce tavuk, cm kadeh, saf, keder, hzn, bm korku, sevgi, zarret, subet glk, hn sofra, meyve, tffh elma, nn ekmek, b su, idrk, bili, yry, hcm
gibi.

ADLARDA CNSYET (KEYFYET)

Erillik ve Diillik Ayn trden canl varlklarn kimi erkek, kimi dii olabilir. Canl varlklarn tadklar bu ayrc nitelie cinsiyet denir. Trkede kelimeleri erkek ve dii olularna gre trlere ayran ek yoktur. Ayn cinsten canl varlklarn erkek ve dii olanlarnn ayr adlar vardr: baba-ana, olan-kz, day-teyze, amca-hala, aabey (abi)-abla, boa-inek gibi. Bunun yannda, hayvanlarn erkek ve diilerini ayrmak iin adlarnn nne erkek veya dii kelimeleri getirilir: erkek arslan-dii arslan, erkek kedi-dii kedi gibi. nsanlar iin ise bu ayrm erkek, olan ve kadn, kz kelimeleriyle yaplr: erkek a-kadn a, olan hizmetkr-kz hizmetkr gibi.

229

Varlk adlar gibi, yaln adlarn erkek-dii tr ayrmlar da byle yaplr: erkek sz-kar sz, erkek ii-kadn ii gibi. Farsada da erkek-dii ayrm bulunmaz. Arapada ise kelimeler gsterdikleri varlklarn erkek ya da dii oluuna gre eril (mzekker) ve diil (mennes) olmak zere ikiye ayrlr. Bu ayrm Osmanl Trkesi dneminde Arapa isimlerin kimi yerlerde eril-diil niteliklerine gre kullanlmas asndan nemlidir. rnek olarak, Arapa sfat takmlarnda (tamlamalarnda) olduu gibi, Farsa kurall sfat takmlarnda da iki Arapa kelime, cins bakmndan uyuumludur. Farsadaki bu kurall kullanm Trkeye de gemitir. Osmanl Trkesi dneminde ok kullanlm olan ve sz diziminde nemli bir yer tutan bu yapdaki sfat takmlarnda vasflanan (ad) diil ise vasflayan (sfat) da diil olur. Hangi Arapa kelimelerin diil olduunu, ya da sayldn bilmek bu yzden nem tar. Arapa Eril ve Diil Adlar Bir Arapa kelimenin diil olduu sonunda bulunan u harflerden anlalr: 1. Kelimenin kk harfi olmayan, bulunduu son hecede kk harfi ile birlikte -et ve -t gibi okunan , ile a, e gibi okunan

: ,

emnet, frsat, zulmet, harekt, darebt vurular, Cemle (kadn ad), Nazmiye (kadn ad), irde, ibre, ye.
Daha nce ' , nin Arapada ( , yuvarlak te) biiminde yazldn ve -tun olarak okunduunu grmtk. Osmanl Trkesinde bu gibi kelimeler hem ile, hem de , ile, yani iki ekilde yazlabilir ve okunabilir. Ancak bu, ou kez kelimenin anlam ve kullanm alanyla ilgilidir:

hareket yer deitirme, deprenme, hareke nl iareti; ibret yapl; deer ve miktarca belirlenmi; biimlenmi, olumu, ibre yazl bir anlatmn dzeni, dzenleni biimi; birka kelimelik, ya da cmlelik sz;
230

hkm, ferman; hikyet anlatma, aktarma,

irdet istek, dilek, seim, irde isteme, dileme; buyruk, hikye gramer terimi: gemite olan anlatma; uvvet g, uvve dnce, niyet; meleke, yeti; yet

snr, son u, son derece, ye ama, ulalmak istenen son nokta gibi. 2. Uzun a gibi okunan :

tav, dav, mecr, Selm (kadn ad);

3. gibi okunan . Ancak ( elif) ardndaki ( hemze) Osmanl Trkesinde drlr ve ( elif) uzun nl deeriyle yalnz kalr:

sahr, Semr (kadn ad), sevd gibi.

Diil kelimeler yap zellikleri bakmndan da iki bee ayrlr: 1. Erkek snfndan varlklar gsterdii hlde diillik belirten harfleri tayan kelimeler: Muviye (erkek ad), Zekeriyy (erkek ad) gibi. Bunlara szde (lafz) dii denilir. 2. Dii, ya da dii saylan bir varl gsterdii hlde diillik belirten harfleri bulunmayan kelimeler: arz yer yz,

ems gne, Meryem (kadn ad) gibi. Bunlara da

anlamca (manev) dii denilir. u alt tr kelime anlamca diildir: 1. Kadn adlar : Zeyneb, Meryem gibi; 2. Dii varlklar gsteren kelimeler: mm anne, uht kz karde, bint kz gibi;

3. lke, ehir ve kabile adlar: Msr, m, Haleb,

Gatafn bir kabile ad gibi;

4. ift organlarn adlar: ayn gz, zn kulak, yed el ;
231

5. Rzgar adlar ve atee verilen eitli adlar: cenb gney yeli, eml kuzey yeli, nr ate, cehm alev ate gibi; 6. nsan dndaki canl varlklarn topluluk adlar: anem koyun, ibl deve gibi. alev yanan ate, cehennem, sar yksek dereceli

Ayrca u kelimeler de diil saylr ve okluklar diil oul ekleri ile yaplr: 1. Harf adlar: elif, t, cm gibi; 2. Ay adlar: Muharrem, Ramazn gibi 3. harften ok harfi bulunan btn mastarlar: vu, keml, ihrc, tedrs, tebeddl bakalama,

inlb deime, ihtiml, tezhr, mumele, istihsl retim gibi.

4. Belli kalplarla yaplan oullar: umr iler, ktb kitaplar, tesvr tasvirler, resimler, merkib merkepler, binekler gibi. Bunlar dnda kalan btn kelimeler eril saylr. Bununla birlikte kural d, yani eril saylmas gerekirken diil, diil saylmas gerekirken eril saylan kimi kelimeler de vardr. Bunlar ancak szlkler yardmyla renilebilir. Osmanl Trkesi metinlerinde dii, ya da dii saylan bir varl gsterdii hlde diillik harfleri bulunmayan kelimelerin vasflanan (ad) olarak bulunduu Farsa kurall sfat takmlarnda vasflayann (sfatn) diil gelmedii rnekler grlr: ems gne kelimesine k sac, ortal aydnlatan anlamndaki diil mnre yerine erili olan mnr getirilmesi gibi. Eril kelimelerin diilleri, Osmanl Trkesinde, rnekte olduu gibi, sfat takmndaki sfatn sonuna eklenen , ile yaplr. Bu konu 11. nitede uyuum konusuyla ilgili olarak yeniden ele alnacaktr.

232

Arapa kelimelerde cinsiyet ayrm olmas Osmanl Trkesinde bu dilden alnm kelimelerin kullanm asndan nemli midir? Niye?

ADLARDA SAYI (KEMYET)

Teklik-okluk Varlk ve kavramlar arasnda bir de say ynnden ayrm bulunur. Ayn trden varlklar ve kavramlar sayca bir (tek) ya da birden ok olabilir. Sayca biri (teki) gsteren kelime iin tekil (tekli, teklik), ou gsteren kelime iin ise oul (oklu, okluk) terimlerini kullanyoruz. Trkede canl ve cansz varlklarn ve kavramlarn birden ok olduunu anlatan ek - ler'dir. Arapa ve Farsadan alnma her trden ismin oulu da Osmanl Trkesinde genel olarak ayn ekle yaplmtr:

insnar, hller, mektpar, zlimler, miller ileyiciler, klclar, bir sonucun ortaya kmasna sebep olanlar, mushipler sohbet edilen kimseler, dostlar, arkadalar, meyyitler ller, devletler, adehler, deryar denizler, rler arslanlar, saryar, bar gibi.
Ancak, zellikle Arapadan alnm kelimeler arasnda bu dilin oul ekilleriyle yaplm ok sayda kelime bulunur. Kullanm yerleri bakmndan bunlar, Trke oul eki alm tekiller gibidirler:

devletler = dvel, kfirler = kffr ya da kefere gibi.

Bununla birlikte Arapann oullar Osmanl Trkesinde lar, -ler eki ile yeniden oul yaplmtr; yani ouldan oul:

ashb shibler, dostlar, arkadalar =

ashbar, emvl mallar = emvller, ey eyler, nesneler = eyar, ser esirler = serar, amele miller, i erleri, bir ii yapan kiiler
233

= ameleler, talebe tlipler, bir eyi isteyenler, bir ii renmek isteyenler = talebeler, etrf taraflar, ynler = etrfar, tccr tcirler, ticaretle uraan kimseler = tccrar, seltn sultanlar = mahsller, rnler, elde edilen gelirler = mahsltar gibi. Arapada da krk oul denilen oullarn oullar vardr: rnek olarak kilb ve eklb, kpek anlamndaki

seltnler,

mahslt

eklib'dir. Ayn ekilde el demek olan yed'in oulu eyd, bunun da oulu eyd'dir. Osmanl Trkesinde

kelb'in iki krk ouludur. Bunlarn oullar da kilbt ve

yed'in kullanlan oulu bu olmutur. Kimi krk oullarn ise ikinci oul kalplar bulunmaz. Bunlarn ikinci oullar kurall oul ekleriyle yaplmtr: savhibt savhibler, yani shibeler, kadn arkadalar gibi. te yandan Trke ve Farsa kelimelerin Arapann diil oul eki ile yaplm oulu bulunduu gibi, bunlarn Farsann oul ekleriyle yaplm oullar da vardr:

ert, gelit, gidit, iftlikt, yenieriyn, topyn, ireciyn kandilciler, kandil yakan bir grevli snf,
cevhirciyn gibi. (-n Farsann iki oul ekinden biridir). Ayrca, Trke -ler ekiyle yapld gibi, ayn eklerin oul durumdaki kelimelere de getirilmesi yoluyla yaplm katmerli oul biimler vardr:

meyh eyhler, yal kimseler; tarikat nderleri; bilgin kimseler; sultan camilerinde grevli vaizler = meyhn, cevr cariyeler = cevriyn, cevmi camiler = cevmih, bt balar = baavt gibi. (-h Farsann iki oul ekinden
dieridir).

234

Arapann yabanc ve diil adlarla mastarlarn oulunda kullanlan oul eki - t, Farslar tarafndan da hem kendi kelimelerinin, hem de Trkeden Farsaya gemi kimi kelimelerin oulu iin kullanlmtr:

dih ky - diht kyler, b - bt, il boy, airet - ilt gibi. te yandan Arapa krk
oullarn Farsada ayn ekle yeniden yaplm oullar da vardr: acyib ( acbe'nin oulu) - = acyibt, aryib ( arbe'nin oulu) -

aryibt gibi. oulu yeniden oul yapmada Farsa

oulu) - ahvlh, cevmi ( cmi 'in oulu) - cevmih gibi.

kendi oul ekini de kullanmtr: ahvl ( hl'in

Osmanl Trkesinde kullanlm olan her trl oulun en zengin, ayn zamanda artc rnekleri Evliya elebi'nin Seyahat-nme'sinde bulunur. Bunlarn birou baka metinlerde olaan olarak kullanlmamtr, dolaysyla yazarn dildeki bu anlamsz eitlilie gsterdii bir tepki olarak yorumlanabilir. Osmanl Trkesinde Arapa oul kelimelerin bir ksm topluluk ad olarak kullanlm ( ulem limler, bilginler

verese vrisler, miraslar), bir ksm tekillerinden farkllam anlamlar kazanm ( ual iller,
topluluu, akll kimseler ama akl satan, kendini akll gstermek isteyen); bir ksm, tekili kullanlmad iin, ou kez ayn ya da farkllam anlamda onun yerini almtr ( haly halatler, yaratklar, insanlar; yaradl zellikleri, huylar, ama tamamen farkl bir anlamda: cariye).

Kimi oullarn Trke ve Farsa oul eki alm olmalarnn sebebi, kullanmda ortaya kan bu tr ayrmalardr. te yandan Trke kelimelerin yabanc ekillerle yaplm oullar ile Arapa kelimelerin Farsa oul ekleriyle veya Farsa kelimelerin Arapann oklu ekilleriyle yaplan oullar daha ok kurum ad olarak ve oklukla resm belgelerde kullanlmtr. Bununla birlikte bilgili kimselerin kaleminden km bu dnem metinlerinde bile yanl kullanm rnekleri yer alr. Trkede ve Farsada kelimelerin ikili biimleri yoktur, dolaysyla sayca ikiyi gsteren ek de bulunmaz. Ne var ki
235

Arapaya zg bu durum Arapa kelimeler yoluyla Osmanl Trkesine gemitir. Arapa Kelimelerde Say (Kemiyet) Arapada isim snfndan kelimeler say bakmndan durumda bulunurlar: tekli (tekil), ikili (ikil), ve oklu (oul). kililer (ikiller): Kurall yapdadrlar. Arapada, sz iinde bir adn yaln olmasna gre (iki adam) - n ( recln gibi) ve ekimli durumda bulunmasna gre (iki adam) - eyn ( recleyn gibi) olmak zere iki biimi bulunan bu ikililerden Osmanl Trkesinde daha ok -eyn'li olanlar kullanlmtr. Yaln biimin rnekleri hemen hemen yok denecek kadar azdr:

harfn iki harf, tarefeyn iki taraf, vlideyn ana ve baba, devleteyn iki devlet,
Haremeyn Mekke ve Medine gibi. Farsa kurall sfat takmlarnda iki Arapa kelime arasnda bu adan da uyum bulunur. Bu bakmdan Arapann bu ikili biimini de tanmak ve kullanm yerlerini bilmek gereklidir. oklular (oullar): Bunlar yapca iki trldr: 1. kurall, 2. kuralsz. 1. Kurall oullar: Bunlarn eril ve diil olarak ayr biimleri vardr: a. Eril kurall oullar: Bunlar Arapada kelimenin sonuna, sz iinde yaln ve ekimli durumda bulunmasna gre, - n ve gibi. Osmanl Trkesine alnan bu tr oullarda bu ayrm gzetilmemi, yaygn olarak - n'li biimler kullanlmtr:

- n getirilerek yaplr: mslimn, mslimn

hzrn, ama mslimn, ktibn, muhaddisn hadis bilginleri, zlimn hakszlk

edenler. b. Diil kurall oullar: Bunlarda kelime sonuna t getirilir. Sonunda diilik harfleri ( ) , , bulunan btn cins adlar ile harf adlarnn, ay adlarnn, harften ok harfi

236

bulunan btn mastarlarn ve oullar ad olarak kullanlan sfat-fillerin oulu byle yaplr:

yt, sahravt sahralar, semvt semalar, sayht sayhalar, lklar, mmint mminler mucizt mucizeler, vut, kemlt, ihrct, tedrst, tebeddlt bakalamalar, inlbt deimeler, ihtimlt, tezhrt, mumelt, istihslt, mevcdt, mahlt, kint gibi.
2. Kuralsz oullar. Bunlara krk (mkesser) oullar denir. Arapann bu tr oullar, kk harflerinin sras deitirilmeden, ama bunlarn yanna belli harfler katp kelimenin hecelerini de farkl nllerle seslilendirerek elde edilmitir. Bu yaplar birer kalp oluturur ve kk harfleri bu kalplardaki yerlerine konularak kelimeler oul duruma sokulmu olur. rnek olarak, chil'in krk oulu bir elif (aslnda elif ve hemze) eklenmi ve mastarnn nlleri deitirilerek okunan heceli farkl bir yap ortaya kmtr. Baka kelimelerin kk harflerinin de iine dklp oulu yaplabilecek olan bu kalp fual kalbdr. Bu tr oullarn Arapada otuzdan ok kalb vardr. te yandan belli yapdaki kelimelerin oulu belli kalplarla yaplm deildir. Kimi kelimelerin ise birka kalpla yaplm oulu bulunur; yukarda verdiimiz kelb'in oullar gibi. Bu yzden bir kelimenin oulunun hangi kalp ya da kalplarla yapld ancak ezberlenerek bellenebilir. Arapa krk oullar da tekilleri gibi Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Bunlar kalplarna gre tanmlamak, ncelikle btn kalplar bilmeyi gerektirir. Bunun yerine szlklere bakmak daha geerli bir yoldur. Ayrca bir metni okurken kelimeler arasndaki gramer ve anlam ilikilerini gz nnde bulundurarak tekil ve oul kullanmlar ayrabilmekle de bu kelimeler bellenebilir. Bununla birlikte, ikinci snfta Osmanl Trkesindeki Arapa kelimeleri yaplar bakmndan ayrntl chel'dr. lk kk harfinden sonraki elif kaldrlm, sonuna

237

olarak ele aldmzda bu konu da daha geni olarak ilenecek, bu arada balca krk oul kalplar da verilecektir. Farsa Kelimelerde Say Farsada iki oul eki vardr: - n ve - h. Bunlardan ilki canl varlk adlarnn, ikincisi ise cansz varlk adlarnn oklusunu yapar. Osmanl Trkesinde bu eklerle yaplm oul kelimeler hemen hemen hi kullanlmamtr. Metinlerde karlalabilecek bir ka unlardr:

hn ahlar, zenn kadnlar, merdn erkekler, ebn geceler, hvn ceylnlar, ebrvn kalar, hcegn beyler, efendiler;
reticiler, ders okutanlar; ticaret yapanlar; devlet dairelerinde alan bir grevli snf, brnh yamurlar, ch yerler, preh paralar, vh yiyecekler.

Bununla birlikte, yukarda akladmz gibi, Farsada Arapann diil oul eki -t da kullanlm, zellikle oullarn katmerli oullar bu ekle yaplmtr. Aadaki Arapa kelimeler kuralsz oul kalplarndadr. Kk harfleri yerine , koyarak, ekleme harfleri ise aynen kullanarak bunlarn kalplarn karnz:

ecz, ezmine zamanlar, evliy, ekbir bykler, estr mitoloji, cehele chiller, fccr ktlk ileyenler, cmel cmleler, uar irler, avlim lemler, rey halk, uyruklar, niam nimetler, avnn kanunlar. ADLARDA EKM
Adlar sz iinde baka kelimelerle girdikleri ilikilerden kaynaklanan eitli durumlarda bulunurlar. Buna adn durumlar (hlleri) deriz. Onlarn bu durumlarn kimi ekler belirtir. Bu ekleri durum ekleri diye adlandryoruz. Bir adn bu ekleri almasna ise ad ekimi diyoruz. Aslnda adlar yannda zamirler

238

ve ad gibi kullanldklarnda sfat ve zarflar da ayn eklerle ekime girdiklerinden, bu eklere isim ekim ekleri de denir. te yandan, sz iinde bir yandan sahip olan, te yandan da ait olunan, ilgili ve bal bulunulan kii ve nesneyi gsteren, daha dorusu onlarn yerini tutan birtakm eklerimiz vardr. Bunlara iyelik ekleri denir. Kimi gramerciler bunlar iyelik zamirleri saymlardr. Bunlarn ahslara gre ayr ayr olmas Trkede ikinci bir ekim eklini meydana getirmitir. Buna da iyelik ekimi diyoruz. Btn alnt kelimeler birer ad taban olduklarndan, Trke adlar gibi bunlar da isim ekim ekleri ve iyelik ekleri ile ekilirler. Sz iinde baka kelimelerle ilikilerine gre bunlara da bu iki tr ekim ekleri eklenebilir. 3. nitedeki tablolarda rneklerle birlikte kalplam yazllarn verdiimiz bu ekleri biri Arapadan, teki Farsadan alnm u iki kelimenin ekimleriyle grelim: libs giysi,

sye glge.
Durum ekleriyle:

libs libs libsa libsta libstan libsla

syeni syeyi syeye syede syeden sye ile

yelik ekleriyle: libsm libs libs libsmz libsz libslar syem sye syesi syemiz syeiz syeleri

239

ALIMA: Eklenmede sra bakmndan iyelik ekleri durum eklerinden nce gelir: ev-im-i gibi. Bu durumu dikkate alarak cesret, sermye ve tlisizlik kelimelerine bu ekleri ekleyip yaz almas yapabilirsiniz.

TRKE TREM ADLAR

Trkede kelime tretmenin iki yolu vardr: ekleme, birletirme. Ekleme ile tretme, isim ve fiil kklerine ve tabanlarna birtakm ekler getirilerek yaplr. Yukarda belirttiimiz gibi, isim kkleri ile fiil kklerinin aldklar ekler ayr ayrdr. Buna gre Trkenin ekleri de isme gelen ekler, fiile gelen ekler olmak zere iki ayr blkte toplanr. Bunlar yaptklar kelimenin cinsine gre isim ekleri, fiil ekleri olarak da adlandrrz. Nitekim 3. nitede yer alan tablolarda bu adlandrmaya dayanarak isimden isim, fiilden isim, isimden fiil, fiilden fiil ksaltmalarn kullanmtk. Buna gre, isim snfnda yer alan adlar ve sfatlar da isim ekleri, yani isimden isim ve fiilden isim ekleri ile yaplrlar. ALIMA: 3. nitedeki tablolarda isimden isim ve fiilden isim ksaltmasyla verilmi ekleri bir araya getirip baka kelimelere ekleyerek yaz almas yapabilirsiniz. simlerden ve Fiillerden Tremi Adlar Trkede isim ve fiil tabanlarndan ad tretmeye yarayan birok ek vardr. Bunlarn her biri eklendii kelimenin anlamnda kalc deiiklik yapar, farkl kavramlar karlar. Bu eklerle tretilmi adlar, Osmanl Trkesi zerine yazlm gramerlerdeki Arapa ve Farsa adlar iin yaplan blmlemeye uygun olarak, eklerin getirdii anlamca deiiklik ve karlad kavrama gre blmlenmi biimde gzden geireceiz. 1. Yer Adlar: Trkede hem isimlerden, hem fiillerden yer adlar yapan ekler vardr. a. sim tabanlarndan: 1. -lik:

zan, Gercinlik, ta, odunu, dikenlik, emenlik, tavuu, douzu, harbelik, vrnelik, gllk, sebzelik, plk gibi.
240

Bu ekle tretilmi kimi adlar, adn gsterdii nesnenin bir arada, ok sayda, topluca ve bol miktarda bulunduu, o nesneyle kapl yer anlamn verir. Bunlar Arapada topluluk (kesret) adlar denilen adlara karlktr:

a, da, ta, dikenlik, gllk, orman, otu, llk, bata, melik, emenlik gibi.
b. Fiil tabanlarndan: 2. -ek, -k:

durak, ona, dirnek dernek, evrek girdap, ata, bata, a, yaya, suva suyu bol yer, eme ba gibi.
3. -ecek:

baaca (vurgu ikinci hecede), oturaca

oturak yeri, sar gibi. 4. -emek:

basama gibi.
5. Ayrca Arapann yer adlarn karlamakta yer kelimesi ile yaplm sfat takmlar da kullanlmtr:

mekteb yerine yaz yazaca yer, mam yerine duraca yer, mesre yerine seyr edecek yer gibi.
2. Alet ve Kap Adlar: Kendisiyle bir i grlen, bir i grmek iin kullanlan nesne ve bir nesne iin nesne anlatmndaki alet ve kap adlar Trkede u eklerle yaplmtr: a. sim tabanlarndan: 1. -duru:

boyunduruk, burunduruk,
gmldrk palan ve eyeri tutan gslk gibi.

241

2. -lik:

az, ba, aya, burunu, terlik, tuzu, ya mendil, ter silecei, mumu, inelik, tara, srmelik, gecelik, yemilik,
meyvelik gibi. 3. -sa:

burunsa hayvan balnn burun zerine

gelen paras gibi. b. Fiil tabanlarndan: 4. -a, -:

ksa kerpeten, tuta, drte, ta, ara dokumada enine atlan iplik, atk
gibi. 5. -ecek:

ekecek, silecek mendil, tutaca, aaca, decek havan, geyecek, dayanaca dayak, destek, (kula) artraca, ( azk) koyaca azk torbas, yastanaca yastk gibi.
6. -ek, -ik, -k:

szek szge, ba, binek, az, beik, ay, yay, krek/krek gibi.
Bu ek organ adlar da yapmtr:

yaa, aya, duda, / trna, dirsek, ayna oturak yeri, kaba etler gibi.
7. -en: den kam gibi.

242

8. -ge:

dama, tuua, tua tolga, sprge gibi. soya giyecek, elbise, stlk,
9. -ge, -gi:

szge, silge, yzge, szg, yzg iyi yzc gibi.

10. -g:

srg, ksk/kseg ate kartracak aa, a, ara def, daa dalama demiri, buru, gzg ayna, kar, kaa, oka oklava, silgi
frn sprgesi. 11. -mek:

ama, toma gibi.

Bu eklerin kazandrd bir nesneye zg kap anlam, nesne ad ile belirtisiz ad takm kalbnda birletirilen kap, ie, kutu gibi kelimelerle de karlanmtr:

glsuyu ab, tts ab, ay ab, glsuyu iesi, ya iesi, ine utusu, srme
utusu gibi.
3. Kltme Adlar: Ada kltme anlam katan balca ekler cik ve -cek ile bunlarn baka bir kltme anlaml ekle uzam -ciez ve -ceiz biimleridir. Bunlardan -cek daha eski olup rnei azdr; -ciez ise Osmanl Trkesinde olduka sk grlen bir ektir. Farsa ve Arapann kltme adlarn bata cik olmak zere bu eklerle yaplm adlar karlamtr: 1. -cik, -ciez:

ap, alecik, pencerecik, rmzc, demcik, insnc,

243

 askercik, meymncu maymuncuk ulcu, ulcaz, kzcaz, ataz, kuuaz, mlkez

oanc, gibi. 2. -ca, caz:

yavruca, yumruca, kzcaz gibi.

Adlarda kltme anlam, vasflayan durumundaki kk ile vasflanan adn kurduu sfat takmlar ile de karlanmtr. 4. Elik ve Ortaklk Adlar: Anlatmca, bir adn kavramnda kiiler arasndaki elii, ortakl bildirir. 1. -de:

arnda, arda, yoda, ayata, dinde, emekte gibi.

Bu ek Farsann hem- ile yaplm birleiklerinde hem-'i karlamtr:

hem-p = ayata, hem-rh = yoda

gibi. rneklerde grld gibi, Osmanl Trkesinde kaln ve ince sradan adlara uyumlu gelir. Bu ek eski bir tarihte Farsaya da gemitir. 5. Klc (Fail) Adlar: Bu adlar bir nesne ile uraan, bir i ya da bir nesne yapan, bir ey reteni ve satan, ayrca ve daha ok da bir ile srekli olarak ilgileneni, bir ii meslek olarak yapan gsterir. 1. -ci:

a, ac, anahtarc, bac, ekinci, eskici, batac, eyzilci mukallit, fc, furuncu, oac uhac, izmeci, ou, basmac, oranc ipi, ip bkc bc, demirci, uyumcu, bac, ekinci,
244

atlar sren ifti, ekmeki, apc,

beki, gzc, deveci, yedeki yedek

mleki, ddk gibi.

Olduka geni bir anlatm alan olan bu ekle yaplm adlar Farsann eitli eklerle addan tretilen klclk (faillik), sahiplik adlarn ( henger demirci, trvn deveci, psbn beki, pln semerci gibi) karlar. Arapann bir meslekle ilgiyi gsteren kimi adlar ( habbz ekmeki, bezzz kuma) ile birtakm nispet (ilgi) sfatlarn ( reyb pheci, hesb hesap gibi) da bu adlar karlamtr. 2. -en:

alan mteri, yazan yazc, ktip; (birleiklerde:) bzra giden ar ilerini gren, vekilharc, beler yedein yeden gibi.
3. -ici:

ac fatih, bac, dikici fidan diken, dilleyici dedikoducu, gammaz, dadandrc yem dkp ku avlayan, aardc badanac, yamayc, yamalayc, src yedeki, yedek atlar sren, bkc/bkc iplik bken, ipliki, dkc
dkmc gibi. 6. Meslek Adlar: Bu adlar, uralan ii, kiinin yapt ii ve ilgi alann gsterir. 1. -lik (klc adlarndan):

a, barda, ebelik, sahhf, kitp, habbz ekmekilik, ekmekilik, demircilik, tccr, gzclk gibi.
245

demircilik, krvn kervanclk, psbn gzclk) karl bu adlardr. Rtbe ve makam adlar da -lik ekiyle yaplr:

Farsann klclk ve sahiplik adlarndan mastarlk ye (y-i masdariyet) - ekiyle yaplm isimlerinin ( henger

belik, reslik, sutn, pdih, vezrlik, avuu, imm

gibi. 7. Yaln Adlar. Daha ok vasf (nitelik) bildiren kelimelerden, yani sfatlardan yaplr: 1. -lik:

gzellik, bou, yetimilik, zitlik irkinlik, ferah, you,

muhtc gibi. Bununla birlikte, adlarda var olan nitelii yaln bir kavram olarak anlatan ayn ekle retilmi adlar da vardr:

demlik, ana, arda, gyeglk gveyilik, fitnelik, araa, z, erkeklik, genlik, yiitlik, belik gibi.
Arapann nispet ekli ( iyy, Osmanl Trkesinde ) ad ve sfatlarnn ( keyf, insn gibi) diil biimleri ( ) ,nitelik ad anlam veren yaln adlardr. Arapada -iyyet, Trkede ise -iyet gibi okunan bu ekin karl da -lik ekidir:

keyfiyet = keyflik, insniyet = insnlik, ciddiyet = ciddlik gibi.

8. Fiil Adlar (Adfiiller): Trl eklerle yaplan bu adlar bir yandan btn fiil tabanlarnn yalnzca adlar (mastarlar), te yandan her fiilin belirttii kl ve oluun ad; ileyi bakmndan ise, sfat-fiiller ve zarf-fiiller gibi, fiillerin isimlemi biimleridirler. u eklerle yaplmlardr:
246

1. -mek: Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnma mastarlar karlayan bu ekle yaplm fiil adlar olmutur:

ama, bama, gitmek, gelmek, avama, buzama, amurama, oama, pasanma, yaanama, debelenmek, elemek, sermek, sylemek
gibi. 2. -meklik: Mastar anlatmca adlatrr, fiilin gsterdii kln ad anlamnda adlar yapar. Yaln kl adlar yapan bir ek olarak bu dnemde geni bir kullanm alan vardr. Bugn daha ok -me ve -i ekleriyle yaptmz adlara karlktr:

bakma, bilmeklik, amal, aama, avama, beenmeklik, blmeklik, atanma, bilemeklik, ama, yma, kesmeklik, demeklik, savermeklik, smeklik, yzmeklik,
3. -me: Kl ad yapar, ancak bu dnemde -mek kadar ilek deildir:

ama, aama, artma, besleme, bilme, azma, yma, ekileme, olma, sevme, uama, ileme, yoama
gibi. 4. -im, -m: Kl ad yapan dier bir ektir:

am, biim kesme, kesi, bklm bkl, eili, kesim kesme, kesi, lm lme, seirdim seirtme, hzla koma, hcum, yutum yutma gibi.
Bu yapdaki adlar genel olarak geni sreli bir kl bildirir. Arapann kln bir kez meydana geldiini ya da bir kez
247

kln lsn gsteren fiil adlar (merre ismi/mastar) Trkenin -im'li kl adlarndan nce bir say sfat getirilerek yaplmtr:

bir tutam bir demet, bir atm, bir

adm gibi. 5. -i, -: Osmanl Trkesinde -meklik yannda en ok kullanlm kl ad yapma ekidir. Bu ekle yaplm fiil adlar, anlamca Arapann kln tarzn bildiren adlar (nev adlar)n karlar:

a, at, ba, bini, bulu, at, emi, gidi, geli, gsteri, izleyi, at, otay, deyi, saay, trmaay, yaay, ya, yr yry, a ay gibi. ARAPA ADLAR
Trkedeki adlarn karl olan kelimelere Arap gramercileri sfat alabilen, bir sfatla vasflanm anlamlarnda mevsf isimler ve ment isimler adn vermilerdir. Bunlar cins adlar ve zel adlar olmak zere iki blkte toplanrlar: a. Cins adlar. Bunlar donuk ( feres at, nahl ar, cebel da, ecer aa gibi) ya da tretilmi ( cmi toplayan, bir araya getiren, mecer aalk,

mezraa tarla gibi) olabilir.

Cins adlar ayrca youn (mahhas) adlar ( beyt ev, semek balk, esed arslan, ecer aa gibi) ve yaln (mcerred) adlar ( hubb sevgi, al akl, nefret gibi) olmak zere ikiye ayrlabilir. b. zel adlar. Tek bir varl gsteren bu adlara alem denir: Al, Medne, Abdullh gibi. Baba anlamnda eb ve anne anlamnda mm kelimeleriyle ad takm kalbnda yaplm knyeler ( Eb
248

gibi) ile takma adlar (lakaplar) da ( Nreddn dinin , Fahreddn dinin vnc gibi) zel ad saylr. Yaplarna Gre Arapa Adlar Yapl bakmndan ise Arapa adlar donuk (cmid) ve tremi (mtak) olmak zere ikiye ayrlr. Donuk adlar bir fiilden trememi adlardr. Bunlar eitli kalplarda (vezinlerde) bulunurlar. ou harflidir, drt ve be harfli olanlar da vardr:

Bekr Bekir'in olu, mm Klsm Klsm'n olu

ayn gz, ems gne, amer ay gibi. sevr kz, zib kurt, bir kuyu, ufl kilit, feres at, unu boyun, racl adam, kebid cier, ketif omuz, saleb tilki, blbl, sefercel ayva, zincefr zencefil,
5. nitede kk harfleri iin kullanldn rendiiniz harflerini kullanarak hepsi kk harflerinden oluan yukardaki kelimelerin kalplarn bulunuz. Tretilmi adlar ise bir fiilden tremi olanlardr:

kitb, ktib, mktebe yazma mektb, mekteb gibi. ARAPA TREM ADLAR
Arapada tremi adlar, dier isim snfndan kelimeler gibi, fiillerden, kk harflerinin belli kalplara yerletirilmesiyle elde edilir. Bu yolla tretilmi adlar da birer isim taban olarak Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Aada bunlar, Trkenin adlar iin yaptmz dzenlemeye uygun olarak zengin rneklerle veriyoruz. 1. Yer Adlar: Arapada yer adlar fiilden tremedir ve belli kalplarla yaplr:

249

 matbah mutfak, matel lme yeri, mebde balama yeri, mekn olu yeri, mekteb yaz renilecek yer, mescid secde edilen yer, mest dlen yer, doma yeri, mar -gne iindoma yeri, dou, matla -gne, ay ve yldzlar iindoma yeri, mesken oturulan yer, meclis, mensik ibadet ve kurban yeri, mev snak, maam duracak yer, durma yeri, maber kabir, menzil konak, menzile oturulan yer, durak,
memlaha tuzla gibi. Bunlarn bir ksm adn gsterdii nesnenin bir arada, ok sayda, topluca ve bol miktarda bulunduu, o nesneyle kapl yer anlamn verir. Bunlara topluluk (kesret) adlar denir (Trke -lik ekli yer adlarna bkz.).

mesede arslan ok olan yer, mecere aalk, mlem kalemlik, mibere inelik, medrese ders okunan yer, mabere mezarlk
gibi. Bunlarn bir ksmna Trkenin ok sayda ekle yapldn grdmz yer adlar, bir ksmna ise -me, -im, -i'li kl adlar ile -en, -ecek'li sfatlar ve yer ile kurulan sfat takmlar karlk olmutur:

lme yeri, at yeri, kesim yeri, dou yeri, ibdet yeri, durulan yer, duraca yer gibi.
2. Zaman Adlar: Zaman adlar da yer adlar yapan kalplarla tretilir:

mebde balama zaman, mevlid -Hz. Muhammed iin- doma zaman, mevsim bir iin belirli vakti; dalama zaman, mazrib sava zaman, mld -Hz. sa iin- doum zaman, mt belirlenmi
zaman gibi.
250

Trkede zaman adlar yapan ek/ekler yoktur. Osmanl Trkesindeki Arapann fiilden treme ve Farsann eklerle yaplm zaman adlarn zaman, vakit ve mevsim kelimelerinin yer ald belirsiz ad ve sfat takmlar karlamtr:

seher vakti, uu vati, g mevsimi, hasd zemn, ta aard vat, yazaca zemn, uru
zemn gibi. 3. Alet ve Kap Adlar: Bunlar da belli kalplarla tretilmitir:

mzrab vurma leti, mfer tolga, misab burgu, matkap, mifth ama aleti, anahtar, mirt yukar kma aleti, merdiven, mstar satr ekme aleti mirvaha rahatlatc alet, yelpaze,
mleb kitap cildindeki kapaa bal oynak para, kulak gibi.

4. Kltme Adlar. Canl ve cansz varlklarn kk olann gsteren ya da ok olan bir nesnenin azln anlatan bu adlar tek kalpla yaplr:

Ubeyd kulcuk, cneyd askercik, Hseyn gzelcik, gzel yavrucuk, Sleymn Selmanck, humeyr krmzck, bneyy oulcuk, bneyye kk kz, kzcaz, uveylim kk lem gibi.
Bu adlar Trke ve Farsa kltme adlar gibi ayn zamanda sevgi, esirgeme ve acma bildirir. 5. Klc (Fail) Adlar. Belli kalplarla tretilmi Arapa klc adlar Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Bir ii srekli ve ok yapan, bir ii yapmay alkanlk edineni, bir i greni, bir meslek sahibini gsteren bu adlar Arapada fiillerden belli kalplarla yaplmtr. Ayn kalplarla yaplan berkitme ve alkanlk sfatlarnn birtakm da bir ii srekli yapan anlatmyla meslek ad olarak kullanlr:

meddh, hamm, ba sebzeci, yeillik satan, assb kasap, attr gzel kokular
251

 serrc sara, sa saka, sarrf, sayyd avc, hattt, cerrh, hallc pamuk atc, bezzz bezgi, kuma, neccr marangoz, mimr; lim, mir buyuran, buyurucu, smi dinleyici, chil, ktib yazc, muhbir haber verici, mslim slm dinini kabul eden, mrettib dizgici, dizici, messis kurucu, temellendirici, muhrib sava,
mstahsil bir sonu ve rn elde eden, retici gibi. 6. Meslek Adlar: Meslek adlar iin Arapada ayr bir kalp bulunmaz. harfli yaln mastarlarn filet kalb bir i, bir ura gsteren fiiller iindir. Bu kalptaki klc adlar ayn zamanda meslek (ayn zamanda unvan ve rtbe) bildiren adlar olarak kullanlmtr:

satan, baharat, dellk tellak, delll tellal,

ticret tacirlik, nicret dlgerlik, hytet terzilik, kitbet yazclk, vizret vezirlik, riyset beylik, babuluk, siyset
valilik, hkmdarlk; seyislik gibi. 7. Yaln Adlar: Arapada nispet ekli ( iyy, Osmanl Trkesinde ) ad ve sfatlarn ( keyf, insn gibi) diil biimleri ( ) ,hl ad anlam veren yaln adlardr. Arapada -iyyet gibi okunur, Trkede ise -yet gibi okunmutur. Bunlarn Trkedeki karlklar sfatlardan -lik ekiyle tretilmi adlardr:

keyfiyet = keyflik, insniyet = insnlik, ciddiyet = ciddlik gibi.

Bununla birlikte, bir hli yaln bir kavram olarak anlatan Arapa kimi mastarlarn Trkedeki karlklar da ayn ekle tretilmi adlardr:

252

 sar kklk, kiber byklk, ftvvet yiitlik, uhuvvet kardelik, cehlet bilgisizlik, sknet hareketsizlik, tevhd birlik, sirat hrszlk gibi.
8. Mastarlar (Kl Adlar ve Adfiiller): Osmanl Trkesindeki karlklar -mek ekli fiil adlardr. Bununla birlikte kl ad olarak Trke karlklar, daha ok -meklik, -i ve -im ekleriyle yaplm fiilden adlardr. Arapada yapl bakmndan yaln (mcerred), mimli (mm) ve arttrlm (mezd) olmak zere trl mastar vardr. Bunlarn hepsi Osmanl Trkesinde fiilden tremi adlar olarak ok yaygn biimde kullanlmtr. Arapa mastarlar btn yapl zellikleri ile ikinci snfta greceiz. Aada kelime daarcnz zenginletirmeniz, yaz ve kalp bulma almalarnda kullanmanz iin Osmanl Trkesinde kullanlm mastarlardan eitli kalplarda bolca rnek verilmitir. Trke karlklarda daha ok -mek'li adlar kullanlmtr. Yukarda da belirttiimiz gibi, -meklik ve -i ile yaplm olanlar da Arapa mastarlarn (kl adlar ve ad-fiillerin) Osmanl Trkesi dnemindeki karlklardrlar. Bugn daha ok -me'li adlarla karlamaktayz.

at kesmek, seyl akmak, nehy yasaklamak, zev tatmak, ilm bilmek, zikr anmak, fikr dnmek, kr mek, iyilikle anmak, ubh irkin olmak, irkinlik, hkm yarglamak, ferah sevinmek, kerem cmert olmak, cmertlik, taleb istemek, aramak, sial ar olmak, tartda ar gelmek, arlk, rahmet esirgemek, hayet rkmek, bir eyin byklk ve grnnden korkmak, ayret kskanmak, kskanlk duyarak bir ii grmeye abalamak, hdmet hizmet, ftnat anlamak, fikret dnmek, hurmet sayg gstermek, saygl davranmak, ryet grmek, sohbet arkadalk etmek, sem iitmek, cevz uygun
253

 rid st emmek, sul sormak, sud ba armak, ferat kurtulmak, sefhet bilgisizlik, ahmaklk, bnlk, selmet esenlik, sa ve esen olmak, ret okumak, htbet sz sylemek, tilvet Kuran okumak, ziyret, duhl girmek, giri, vu olmak, olu, tul domak, dou, husmet hasm olmak, dmanlk etmek, shlet yumuaklk, yumuak davranmak, sertlik gstermemek, fdn yitirmek, hirmn mahrum olmak, nisyn unutmak, kfrn iyilik bilmemek, udvn dmanlk etmek, hafen sklmak, ii daralmak, korkmak, heyecn yrek kabarmak, comak, dav bir eyle sulamak, bir su yklemek, ekv ikyet etmek, zikr anlmak, br mutulamak, zelzele, besmele, fezleke, saltanat, maksad, matleb dilemek, istemek, mekel yemek, yeyi, mevlid domaklk, dou, merci dnmeklik, dn, merhamet acmak, esirgemek, meale bir ile uramak, madilet hakk gzetmek, haka davranmak, mevza t vermek, ikrm iyilik etmek, bata bulunmak, tesr etkilemek, iz brakmak, muhrebe savamak, harp etmek, d, inkisr krlmak, ictihd almak, aba gstermek, tekessr artmak, art, tekml olgunlamak, istihbr bilgi
edinmek, haber almak gibi.

olmak, kesd srmsz olmak, firr kamak,

254

FARSA ADLAR
Osmanl Trkesinde Farsa pek ok kelime kullanlmtr. Bunlarn hepsi, adlar ve sfatlar bata olmak zere, isim snfndan kelimelerdir. Bunlarn arasnda adlar nemli bir yer tutar. Hemen hemen her eit ad, btn varlk ve nesnelerin Farsa adlar bu dnemde alnmtr. Bunlardan konuma diline inenler de olmu, ancak ou yaz dilinde kullanlm, metinlerde yer bulmutur. Aada Trkede karlklar bulunan, ama okuyacanz bu dnem metinlerinde ok kullanldklar iin kelime daarcnza katmanz gereken Farsa yaln adlardan zengince bir kelime demeti veriyoruz:

ser ba, gs sa, pn aln, em gz, dde gz, ebr ka, ebruvn kalar, mje kirpik, mjgn kirpikler, ry yz, my kl, bn burun, / dehen/dehn az, leb dudak, km damak, ruh yanak, ruhsr yanak, r sakal, g kulak, dendn di, zenahdn ene, gel boaz, gerden boyun, abab ene alt, d omuz, bz kol, dest el, mut avu, baal koltuk, engt parmak, nhun trnak, sne gs, pistn meme, gs, kucak, /p/py ayak, zn diz, pehl yan, srn sar, pt arka, srt, miyn bel, nf gbek, ikem karn, post deri, ten gvde, vcut, endm boy, dem soluk, reg damar, hn kan, zehre d, zebn dil, dil yrek, cier bar, ek gz ya, sirik gz ya ; cme giyesi, giyecek, giysi, klh/kleh balk, destr sark, prehen gmlek, girbn yaka, ab stlk, kemer kuak, kef ayakkab, dmen etek, stn yen ; peder baba,
255

mder ana, birder erkek karde, hher kz

karde, pser oul, ferzend oul, duhter

kz, bende kul, kle, ker kul, nger

kul, evher koca, zen kadn, kar, e, merd torun, gdek ocuk, bve dul ; b su, erkek, dmd gvey, tebr soy, nebre

rn tatl, telh ac, tr eki, ran ya,

nemek tuz, piyz soan, ehd bal, engbn bal, mst yourt, r st, n tat ; kit ekin, gendm buday, cev arpa, giyh ot, engr zm, sb elma, l erik, zerdl sar erik, kays, he baak, veng salkm ; bh kk, h dal, berg yaprak hr diken, sye glge,, /ny/ney kam, bd st ; zer altn, sm gm, hen demir, pld elik, dr inci, mervrd inci, mhre boncuk ; /siyh/siyeh kara, sefd ak, surh al, zerd sar, sebz yeil ; mur ku, gncik sere, z karga, fhte veyik, kebg keklik, kebter gvercin, kleng turna, tezerv sln, ikr av, dm tuzak, engl pene, per kanat, iyn yuva, lne yuva ; esb at, rah at, semend at, har eek, ester katr, tr deve, tr deve, bat kaz, harg tavan, rbh tilki, gv kz, hrs ay, peleng kaplan, grg kurt, gsfend koyun, m koyun, bere kuzu, grbe kedi, seg kpek, mr ylan, mr karnca, gele sr, dm kuyruk, dmble kuyruk; eb gece,
256

k, mh ay, t kuluk, bahr ilk yaz, sl yl. Yaplarna Gre Farsa Adlar Farsadan alnm adlar yaplar bakmndan basit (yaln), tremi ve birleik olmak zere snflandrabiliriz. Yukarda birok rneini verdiimiz basit adlar yannda tremi adlar da sayca oktur. Bunlarn yapla zelliklerini ayrntl olarak ikinci yl nitelerinde greceiz. Aada belli bir sraya gre snflanm Farsa tremi adlar iin de, kelime daarcnz zenginletirmeniz ve yazllarn renmeniz amacyla bolca rnek verilmektedir.

rz gn, ferd yarn, germ yaz, serm

FARSA TREM ADLAR

Farsada tremi adlarn ou son eklerle isimlerden tretilmitir. Osmanl Trkesi dneminde alnm, ama konuma dilinden ok metinlerde yer bulmu bu adlar da, Trke ve Arapalar iin yaptmz gibi, eklerin getirdii anlamca deiiklik ve karlad kavrama gre blmlenmi biimde gzden geireceiz. 1. Yer Adlar: Farsada adlardan yer ad yapan ok sayda ek vardr. Bunlarn en ilek olanlaryla yaplm kimi rnekler unlardr:

rmgh dinlenme yeri, hbgh uyku yeri, yatak odas, dergh kap n, giri yeri; tekke, imetgh oturma yeri, ibdetgh tapnma yeri, tapnak glistn gllk, sengistn talk, nahlistn fidanlk, rgistn kumluk, kumsal, emenzr imenlik, harbezr viranelik, llezr llelik, lle bahesi, tekede ate tapna, meykede iki evi, meyhane, mihmnkede konuk evi, mihnetkede yas evi, khsr dalk, emesr suyu bol yer, suvak, kaynak, glen gl bahesi, senglh talk gibi.
257

Bu yer adlarnn bir bl Arapada topluluk adlar (kesret adlar) denilen adlara karlktr; oraya bkz. 2. Zaman Adlar. Yer adlar da yapan -gh ve -istn ekleriyle yaplmtr:

bmgh sabah, mgh akam, tgh kuluk, sehergh tan vakti, tbistn yaz, zemistn k, bahristn ilk
yaz gibi. 3. Alet ve Kap Adlar: Farsada alet ve kap adlar -dn ekiyle yaplmtr:

nemekdn tuzluk, srmedn srmelik, tedn atelik, mangal, enfiyedn enfiyelik, enfiye kutusu, czdn para antas, ydn ay piirme kab, glbdn gl suyu iesi gibi.
Ek Trkede anlam deerini zamanla yitirmi olduundan son iki kelime bugn ek ylmasyla aydanlk ve glftanlk olarak kullanlmaktadr. 4. Kltme Adlar: Farsa adlarda kltme iin birka ek vardr. Bu eklerle yaplm rnekler unlardr:

be back, kk bahe, cye rmack, aycaz mre karncack, sere oda, i oda, hcre, nye kamk, kk ney, kemne kk keman, mue ukurcuk, mhe ayck, dere kapck, pencere, duhterek kzcaz merdmek adamck; gz bebei, mra pili gibi.
5. Elik ve Ortaklk Adlar: Bir tak gibi ne gelen hemkelimesiyle birleik kelime kalbnda yaplmtr. Osmanl Trkesinde bu yapda ok sayda kelime kullanlmtr:

hem-asr ayn yzylda yaayan, hem-bezm elence arkada, hem-cins ayn cinsten,
258

gnlda, hem-ehr kyde, hem-dest el bir etmi, ortak, hem-vz sese denk; bir azla konuan, arkada, hem-nm ada, adda, hemrh yolda, hem-sl yat ve Trke -de ekiyle:

hem-p ayakta, ayn yolun yolcusu,

hem-dil

haylta takm arkada, yol arkada gibi.

6. Klc (Fail Adlar): ou, son eklerle adlardan yaplmtr. Trke ve Arapa klc adlar gibi bu adlar da bir nesne ile uraan, bir nesne reteni, yapan ve satan, bir ile srekli olarak ilgileneni, bir ii meslek olarak yapan gsterir.

psbn beki, bbn bac, nigehbn gzc, srbn deveci, gelebn srtma, nahcrvn avc, henger demirci, zerger kuyumcu, hunyger arkc, plnger semerci, pln semerci, eng algc, ceng sava, bzr pazarc, dihgn ifti, bzrgn alm satm ii yapan, tacir, bezirgn, bestekr besteci, beste yapan, hzmetkr hizmeti, hudvendigr efendi, bey, ba, babu, sultan, hardr alc, frhtr satc, perestr hizmeti gibi.
Ayrca kimi imdiki zaman sfat-fiilleri de, zaman anlatm iyice snrlanm, yalnzca klc anlamyla ad olarak kullanlmtr:

yende gelen, revende geen, hnende okuyucu, szende algc, bfende ulcu, ul dokuyucu, bahyende ok esirgeyici Tanr, Rahman, eende enici, devende ulak, apar, haberci, horende ev halk, oluk ocuk gibi.

259

7. Meslek Adlar: Klc (fail) adlarndan - ile tretilmitir. Bu ek Arapa klc adlarna da getirilmi, onlardan da meslek adlar yaplmtr. Osmanl Trkesinde bunlar da kullanlmtr:

henger demircilik, neccr dlgerlik, zerger kuyumculuk, szendeg algclk gibi.

8. Yaln Adlar: Yaln kavramlar gsteren adlar, sfatlardan ve bir nitelik gsteren yaln adlardan - (sonu ile bitenlerde -g) ekiyle yaplmtr:

hest varlk, nst yokluk, hb gzellik, bed ktlk, blend ykseklik, ikesteg krklk, shteg gerek dlk,
sahtelik gibi. 9. Mastarlar (Kl Adlar ve Ad-fiiller): Farsann asl mastarlar Osmanl Trkesinde kullanlmamtr. Kl ad olarak kullanlm olanlarn ou geni zaman tabanna -i okunan bir eklenerek yaplmtr. Bunlarn Trke karlklar -me ve -i'li kl adlardr:

hhi isteme, isteyi, dni bilme, bili, bilgi, mzi renme, reni, nli inleme, inleyi, gerdi dolama, dola gibi.
Ayrca mastarlarn sonunda bulunan -( den) ve ( ten)'in (nun)'lar kaldrldnda kalan gemi zaman taban da kl ad anlam verir: Osmanl Trkesinde kullanlanlar unlardr:

dd veri, verme, sited alma, al, med geli, reft gidi, d gidi, hard al, frht sat.

260

Bunlara geni zaman tabanna - e ve gemi zaman tabanna

- r eklenerek yaplm olanlar da katmak gerekir:

hande gl, girye alama, alay; gzya, nle inleme, inleyi, bse p, pme, gftr syleme, sz, ddr grme, gr, reftr
gidi gibi.

261

zet Kelime snflar iinde adlarn yerini belirleyebilmek, eitlerini tanyabilmek. Trkenin btn kelime kkleri iki bek iinde toplanr: isim kkleri, fiil kkleri. Kendi yapm ekleriyle uzam, gvde ya da kken diye adlandrdmz kelimelerle birleik kelimeler de, kk kelimeler gibi, iki bek oluturur. Bunlar taban adn verdiimiz yeni kelimelerdir. Alnt kelimelere gelince; hangi dilden alnm olursa olsunlar, bunlar da Trkede isim tabanlar saylrlar. Trke isimler gibi eklerle uzatlrlar, ekim ekleri ile ekilirler. Bunlarn fiil ileyii kazanmalar, isimden fiil yapan eklerle ya da yardmc fiillerle fiil tabanlarna dntrlmeleriyle salanr. te Trkedeki btn kelimeler ilkin bu iki yap zelliine gre iki ana snfa ayrlrlar: isim ve fiil. Fiil snfndan kelimelerin cmlede ileyi bakmndan durumlar deimez; grevleri bellidir. sim snfndan olanlarn ise cmlede ileyie durumlar deiebilir; bunlar ayr grevler yklenebilirler. te sz iinde grdkleri farkl iler, yklendikleri farkl grevler asndan bu snftaki kelimeleri kendi iinde ad, sfat, zamir, zarf gibi drt blme ayrmak mmkndr ve gramer renimi asndan gereklidir. Adlar, youn (somut) ve yaln (soyut) varlklar gsteren; daha geni bir tanmla, d gereklii olan, duyularla tannp kavranan ya da d gereklii olmayp da zihinde tanmlanp biimlendirilerek kavranr klnan varlklara (anlamlara, niteliklere) ad olan kelimelerdir. Adlar nce gsterdikleri varlklara gre youn adlar ve yaln adlar olarak ikiye ayrrz. Youn adlarn bir ksm bir tek varl veya belli bir topluluu gsterir; bunlara zel adlar (zlk adlar, has isimler) diyoruz. Bir ksm ise, yaln kavramlarn ad ile ayn cinsten olan teklerin oluturduu youn bir varlk kmesinin ortak ya da her tekinin ayr ayr addr. Bunlar da cins adlar (ortak adlar, cins isimler) diye adlandryoruz. Ayn trden canl varlklarn kimi erkek, kimi dii olabilir. Canl varlklarn tadklar bu ayrc nitelie cinsiyet denir. Trkede kelimeleri erkeklik ve diilik niteliklerine gre trlere ayran ek yoktur. Farsada da erkek-dii ayrm bulunmaz. Arapada ise kelimeler gsterdikleri varlklarn erkek ya da dii oluuna gre eril (mzekker) ve diil (mennes) olmak zere ikiye ayrlr. Bu ayrm Osmanl Trkesi dneminde Arapa isimlerin kimi yerlerde eril-diil niteliklerine gre kullanlmas asndan nemlidir.

262

Adlarda say ve cinsiyet ayrmn yapabilmek, ekim zelliklerini aklayabilmek. Varlk ve kavramlar arasnda bir de say ynnden ayrm bulunur. Ayn trden varlklar ve kavramlar sayca bir (tek) ya da birden ok olabilir. Sayca biri (teki) gsteren kelime iin tekil (tekli, teklik), ou gsteren kelime iin ise oul (oklu, okluk) terimlerini kullanyoruz. Trkede canl ve cansz varlklar ve kavramlar say bakmndan bir ve birden ok olduuna gre iki durumda bulunur: tekil, oul. Varlklarn birden ok sayda olduunu anlatmak istediimizde tekil durumdaki kelimelere okluk ekimiz olan ler ekini getiririz. Arapa ve Farsadan alnm her trden ismin oulu da Osmanl Trkesinde genel olarak ayn ekle yaplmtr. Trke ve Farsadan ayr bir zellik olarak Arapada say kategorisi bakmndan kelimeler durumda bulunurlar: tekli (tekil), ikili (ikil) ve oklu (oul). Bu ikili oklu biimler Osmanl Trkesinde de kullanlmtr. Bu yzden biimce tannmalar gerekir. Adlar sz iinde baka kelimelerle girdikleri ilikilerden kaynaklanan eitli durumlarda bulunurlar. Buna adn durumlar (hlleri) deriz. Onlarn bu durumlarn kimi ekler belirtir. Bu ekleri durum ekleri diye adlandryoruz. te yandan, sz iinde bir yandan sahip olan, te yandan da ait olunan, ilgili ve bal bulunulan kii ve nesneyi gsteren, daha dorusu onlarn yerini tutan birtakm eklerimiz vardr. Bunlara iyelik ekleri denir. Kimi gramerciler bunlar iyelik zamirleri saymlardr. Bunlarn ahslara gre ayr ayr olmas Trkede ikinci bir ekim eklini meydana getirmitir. Buna da iyelik ekimi diyoruz. Trke tremi adlarn yapllarn ve anlatm inceliklerini tanyabilmek. Trkede kelime tretmenin iki yolu vardr: ekleme, birletirme. Ekleme ile tretme, isim ve fiil kklerine ve tabanlarna birtakm ekler getirilerek yaplr. sim kkleri ile fiil kklerinin aldklar ekler ayr ayrdr. Buna gre Trkenin ekleri de isme gelen ekler, fiile gelen ekler olmak zere iki ayr blkte toplanr. Bunlar yaptklar kelimenin cinsine gre isim ekleri, fiil ekleri olarak da adlandrrz. Buna gre, isim snfnda yer alan adlar da isim ekleri, yani isimden isim ve fiilden isim ekleri ile yaplrlar. Trkede isim ve fiil tabanlarndan ad tretmeye yarayan birok ek vardr. Bunlarn her biri eklendii kelimenin anlamnda kalc deiiklik yapar, farkl kavramlar karlar.

263

Arapa adlar ve Arapa tremi adlarn yapllarn tanyabilmek ve Trke karlklarna gre anlatmca benzer ynlerini aklayabilmek. Trkedeki adlarn karl olan kelimelere Arap gramercileri sfat alabilen, bir sfatla vasflanm anlamlarnda mevsf isimler ve ment isimler adn vermilerdir. Bunlar da cins adlar ve zel adlar, yaln adlar ve youn adlar olmak zere eitlenmilerdir. Yapl bakmndan ise Arapa adlar donuk (cmid) ve tremi (mtak) olmak zere ikiye ayrlr. Donuk adlar bir fiilden trememi adlardr. Bunlar eitli kalplarda (vezinlerde) bulunurlar. ou harflidir, drt ve be harfli olanlar da vardr. Arapada tremi adlar, dier isim snfndan kelimeler gibi, fiillerden, kk harflerinin belli kalplara yerletirilmesiyle elde edilir. Bu yolla tretilmi adlar da birer isim taban olarak Osmanl Trkesinde ok kullanlmtr. Bunlar, Trkenin adlar iin yaptmz dzenlemeye uygun olarak ilgili bulunduklar kavramlar ve anlatm deerlerine gre trlere ayrabiliriz. Byle bir ayrm, Osmanl Trkesi dneminde ok kullanlm, yapl bakmndan ok farkl Arapa ve Farsa adlarn Trkedeki karlklarna gre tannp kavranmasn kolaylatracaktr. Farsa adlar ve Farsa tremi adlarn yapllarn tanyabilmek ve Trke karlklarna gre farkl ynlerini aklayabilmek. Osmanl Trkesinde Farsa pek ok kelime kullanlmtr. Bunlarn hepsi, adlar ve sfatlar bata olmak zere, isim snfndan kelimelerdir. Bunlarn arasnda adlar nemli bir yer tutar. Hemen hemen her eit ad, btn varlk ve nesnelerin Farsa adlar bu dnemde alnmtr. Bunlardan konuma diline inenler de olmu, ancak ou yaz dilinde kullanlm, metinlerde yer bulmutur. Farsadan alnm adlar da yaplar bakmndan basit (yaln), tremi ve birleik olmak zere snflandrabiliriz. Bu dnemde kullanlm adlar arasnda tremi adlar nemli bir yer tutar. Bunlar tanmlamak yapllarn bilmekle byk lde mmkn olabilir. Farsada tremi adlarn ou son eklerle isimlerden tretilmitir. Bu adlar da, Trke ve Arapalar iin yaptmz gibi, eklerin getirdii anlamca deiiklik ve karlad kavrama gre blmlenmi biimde incelemek, anlamla yap arasndaki ilikiden hareketle farkl ynlerini kavramak ve yapl biimlerini bellemek bakmndan yararldr.

264

Kendimizi Snayalm 1. Youn (somut) ve yaln (soyut) varlklar gsteren; daha geni bir tanmla, d gereklii olan, duyularla tannp kavranan ya da d gereklii olmayp da zihinde tanmlanp biimlendirilerek kavranr klnan varlklara (anlamlara, niteliklere) ne ad verilir? a. b. c. d. e. Ad Sfat Zamir yelik Kken

2. Sz iinde bir yandan sahip olan, te yandan da ait olunan, ilgili ve bal bulunulan kii ve nesneyi gsteren, daha dorusu onlarn yerini tutan eklere ne ad verilir? a. Durum eki b. yelik eki c. Aitlik eki d. Zamir eki e. ahs eki 3. Cier kelimesinin Arap harfleriyle doru yazm aadakilerden hangisidir? a. b. c. d.

e. 4. Aadakilerden hangisi Farsa organ adlarndan biri deildir? b. a.

c.

d.

e.

265

5. Aadakilerden hangisi Arapa tremi adlardan biri deildir? b. c. d. a.

e. 6. Aadakilerden hangisi Farsa tremi kelimelerden biri deildir? b. d. a.

c.

e. 7. Aadakilerden hangisi Arapa alet isimlerinden biridir? a. c. b.

d. e. 8. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. kalbndadr. b. kalbndadr. c. Meslek addr. d. Diil kelimedir. e. Yaln addr.

266

9. Aadakilerden hangisi Farsa yer addr? a. b. c. d. e. 10. kelimesinin Trke anlam aadakilerden hangisidir? a. Tavan b. Kaplan c. Arslan d. Tilki e. Eek

267

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. a Yantnz doru deilse Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 2. b Yantnz doru deilse Adlarda ekim balkl konuyu yeniden okuyunuz. 3. d Yantnz doru deilse Farsa Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 4. e Yantnz doru deilse Farsa Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 5. a Yantnz doru deilse Arapa Tremi Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 6. a Yantnz doru deilse Farsa Adlar ve Farsa Tremi Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 7. d Yantnz doru deilse Arapa Tremi Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 8. e Yantnz doru deilse Arapa Tremi Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 9. a Yantnz doru deilse Farsa Adlar ve Farsa Tremi Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 10. d Yantnz doru deilse Farsa Adlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 nemlidir, nk Arapa isimler kimi yerlerde eril ve diil oluuna gre kullanlmtr. En nemli uygulama yeri sfat takmlar (tamlamalar) dr. Arapa sfat takmlarnda olduu gibi, Farsa kurall sfat takmlarnda da iki Arapa kelime, cins bakmndan uyuumludur. Farsadaki bu kurall kullanm Trkeye de gemitir. Osmanl Trkesi dneminde ok kullanlm olan ve sz diziminde nemli bir yer tutan bu yapdaki sfat takmlarnda vasflanan (ad) diil ise vasflayan (sfat) da diil olur. Hangi Arapa kelimelerin diil olduunu, ya da sayldn bilmek bu yzden nem tar.

268

Sra Sizde 2

ecz czler, paralar: efl ezmine zemnlar: efile evliy veller: efil ekbir ekberler, bykler: efil estr streler, mitoloji: efl cehele chiller: faale fccr fcirler, ktlk ileyenler: fu l cmel cmleler: fu al uar irler: fual avlim lemler: fevil rey raiyyeler, halk, uyruklar: fal niam nimetler: fial avnn knnlar: fevl
Sra Sizde 3

ayn: fal ems : fal amer : faal sevr : fal zib : fil bir : fil
269

 ufl : ful feres : faal unu : fuul racl : faul kebid : fail ketif : fail saleb : falel blbl : full sefercel : faallel zincefr : filell

Yararlanlan Kaynaklar Ate, A.-Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul. Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

270

 271

7
Amalarmz
Niteleme Belirtme Karlatrma Belirsizlik Berkitme Kltme Gsterme Soru ve say

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Kelime snflar iinde sfatlarn yerini belirleyebilecek, adlarla sfatlar arasndaki fark ayrt edebilecek, Sfatlarn eitlerini sralayabilecek, Osmanl Trkesinde kullanlm olan tremi sfatlar yapl farklaryla tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

erik Haritas

GR SIFATLAR SIFATLARIN ETLER OSMANLI TRKESNDE TREM SIFATLAR

272

Kelime Snflar II: Sfatlar

Bundan nceki nitede akland gibi, sz iinde grdkleri farkl iler, yklendikleri farkl grevler asndan isim snfndaki kelimeleri ad, sfat, zamir, zarf gibi drt blme ayrabiliyoruz. Adlar yaplar ve eitleri bakmndan tandktan sonra bu nitede ayn snf iinde yer alan kelimelerden sfatlar inceleyecek, Osmanl Trkesindeki Trke tremi sfatlarla Arapa ve Farsadan alnm tremi sfatlarn yapca ayrlklarn grecek ve okuyacamz metinlerde bunlar tanmlayabilmek iin gerekli alt yap bilgilerini edinmi olacaz. Sfatlar bir varl niteleyen ya da trl ynlerden belirten kelimelerdir. Sfatlarn adlardan fark, varlklar gsteren deil, onlara bal kavramlar olmalardr. Bu yzden bir sfat bir adn nnde niteleyici ve belirtici olarak bulunduunda oul eki almad gibi durum ve iyelik ekleri de almaz. Ancak sfatlar ad ve zamir gibi de kullanlabilir. O zaman anlatt nitelii tayan adn yerine geer ve bir adn sz iindeki ileyiini yklenir. Osmanl Trkesinde Trke sfatlar yannda Arapa ve Farsann her yapdaki sfatlar da geni lde kullanlmtr:

GR

SIFATLAR

273

 zebn, zava, gsz, am, derin, teh, bo, bu, u, a, hangi, nas, her, bir, vhid, tek, yek, iki, d, be, e, at, erban, r, beer, ikili, at gibi. SIFATLARIN ETLER
Sfatlar da adlar gibi eitlenmitir. Onlar nce grdkleri ie, yani ileyilerine gre ikiye ayrrz: I. Niteleme Sfatlar, II. Belirtme Sfatlar. I. Niteleme Sfatlar Bunlar varlklarn sahip olduklar nitelikleri gsteren sfatlardr. Bir varlk adnn nnde yer aldklarnda onu bir niteliini gstererek nitelemi olurlar:

uzun yo, eli uma, dar geit, malm hikye, iddetli frtna, para fikir, muvf rzgr uygun yel, kmil insan, oun adam gibi.
rneklerde grld gibi, Trke kurall bir sfat takmnda yalnz Trke asll deil, alnt Arapa ve Farsa sfatlar da ayn ileyii stlenebilir. Osmanl Trkesinde ok kullanlm olan Farsa sfat takmlarnda ise Trke sfatlar yer almaz. Onlar 11. nitede greceiz. Osmanl Trkesinde Arapadan ve Farsadan alnm tremi sfatlarn ounun karl Trkenin niteleme sfatlardr. Ayrca isimlerden niteleme sfatlar reten Trke ekler, her biri bir isim taban olan Arapa ve Farsa adlara da ilitirilmi ve pek ok niteleme sfat yaplmtr:

/acepli alacak, garip, /adletli doru, almetli nianl, amelli rgat, ii; sulu; etkili, bel belya uram, zavall, /basretli, /tfetli efkatli, yava
274

zavall, belya uram, rzu, zd salverilmi, /baht talihli, teli, dertli, / renkli gibi. Bu sfatlarn gsterdikleri nitelikler younluk asndan derecelendirilebilir. Bu da karlatrma, berkitme ve kltme olmak zere ayr derecede yaplr. Niteleme sfatlarn buna gre karlatrma sfatlar, berkitme sfatlar ve kltme sfatlar diye adlandrrz.
1. Karlatrma Sfatlar

huylu, iddetli, merhametli ; /fetli

Bir nesnede nitelik younluu baka bir nesneye gre fazla, birden ok nesneye gre ise en st derecede olabilir. lki greli (nisb) fazlalk derecesi, ikincisi ise salt (mutlak) fazlalk, yani stnlk derecesidir. Her ikisi de karlatrmaya dayanr, bu yzden sfatlarn derece gsteren bu ekillerine karlatrma sfatlar denir. a. Trke Karlatrma Sfatlar Osmanl Trkesi'nde -rek ekiyle yaplm karlatrma sfatlar vardr. Niteliin hem fazlalk, hem stnlk derecelerini gsteren bu ekle yaplm sfatlarla zellikle XVI. yz yl metinlerinde ok karlalr. Vurgusuz olan bu ekin kullanm sonraki yz yllarn yaz dilinde giderek azalmtr. Konuma dilinde varln uzun sre koruduu anlalmaktadr:

ara daha ak, en ak, aara, aara, bora, bykrek daha byk, en byk, kiirek daha kk, en kk, kkrek, ekirek, eskirek, genrek, oayra, ktrek, uura, yanra, yerek, ycerek, yksekrek
gibi. Bununla birlikte sfatlarn fazlalk ve stnlk derecelerini ayr ayr gstermek iin Osmanl Trkesinde u derece zarflar da kullanlmtr:

275

 dah/daha, en, pek, ziyde, ziydesiyle, yet, yetile, yette,

ifrt ile. Nitelik derecesi bakmndan karlatrma, sfat, -den ekli addan sonra getirmek biiminde de yaplmtr:

kediden byk, btn kedilerden byk, kedilerin cmlesinden byk

gibi. b. Arapa Karlatrma Sfatlar Arapada sfatlarn fazlalk ve stnlk dereceleri l fiillerden tek bir kalpla yaplmtr. Osmanl Trkesinde ok kullanlm olan bu kalptaki sfatlar Trkenin -rek ekli sfatlarna karlktr:

ahar daha alak, pek alak = aara, efzal daha stn, en stn, ekber daha byk, en byk, ahsen daha gzel, pek gzel = gzelrek, areb daha yakn, en yakn = yanra, enver daha kl, pek kl, ender az bulunur, ok az bulunur,
elya daha lyk, en lyk gibi. c. Farsa Karlatrma Sfatlar Farsada sfatlarn fazlalk ve stnlk derecelerini yapan iki son ek vardr: -ter ve -tern. Bu eklerle Farsa ve Arapa sfatlardan yaplm derecelendirme sfatlar da Osmanl Trkesi metinlerinde ok kullanlmtr:

kemter daha alak; daha ufak = aara, kemtern

en alak, en kt; en ufak, bihter daha iyi, bihtern en iyi = Ar. al, mihter daha byk = bykrek, Ar. ekber, nemter daha sulu, nezdkter daha yakn = yanra, nezdktern en yakn, nkter daha iyi,

nktern en iyi, sezverter daha lyk = Ar. elya, sezvrtern en lyk = Ar. elya,
276

pestter daha alak, mhimter daha nemli = Ar. ehemm,

mhimtern en nemli = Ar. ehemm, mkilter

daha zor, mkiltern en zor, nmdrter daha naml, nmdrtern en naml gibi. Trke Arapa ve Farsa karlatrma sfatlar arasnda yapl bakmndan fark var mdr? Varsa nelerdir?
2. Berkitme Sfatlar

Nitelik younluunun bir kii ve nesnede yksek, ok yksek ve pek yksek derecelerde bulunduu karlatrmaya dayandrlmakszn da anlatlabilir. Bu anlatm tayan sfatlar berkitme sfatlardr. a. Trke Berkitme Sfatlar Ekler ve zarflarla yaplmtr. Fiilden -egen, -gen, -gin ve -gi ekleriyle tretilmi berkitme sfatlaryla XVI. yz yl metinlerinde oka karlalr. Bunlarn -en ekiyle tremi sfatlardan (sfatfiillerden) fark, fiilin belirttii kln klan (fail, zne) tarafndan ok, srekli, huy ve alkanlk hlinde yapldn anlatmasdr:

aaan, actan ok ar verici, pek actc, daran ok huysuz, pek sert, titiz, sran srma huyu olan, oturan hibir i yapmayan, aylak, isiz, unutan, yapan, ydraan srekli k sac, ok parlak, uaan bulac = Ar. sr, engen, dnegen dnp duran, evegen aceleci = Ar. acl, gezegen durmadan gezip duran, babo, derbeder, hovarda = Ar. seyyr, evetlegen aceleci, kaaan kac, kakn, kakan grleyen, yeyegen ok yiyici = Ar. ekl; apn hzl koan, ekin hzl giden, gekin keyifli, sarho, keskin, yengin taan, kabna smayan, tan gibi.
277

Osmanl Trkesinde berkitme ve alkanlk sfatlar klc (fail) sfatlarnn bana ok, pek, gyet, hep, dim, dim, durma, durmadan, her dem gibi zarflar getirmek yoluyla da yaplmtr:

ok aayan, dim fikr eden, pek zlim, durma oan, durmadan ileyen, yet anatkr gibi.
Berkitme sfatlarnn Trkede baka biimleri de vardr, bunlar da bu dnemde kullanlmtr:

apasz, apa, apa, bebeyz, bzbtn, dozdoru, dmdz, dpdz, apara, pz, upuru, yemyeil, uca uca, tutam tutum, deste deste gibi.
b. Arapa Berkitme Sfatlar Birden ok kalpla fiilden tretilmi sfatlardr. Tretme kalplarna mblaa kalplar, bu kalplarla tretilmi sfatlara da mblaa sfatlar denir. Trke berkitme sfatlarna karlk olan bu sfatlara da Osmanl Trkesi metinlerinde ok yer verilmitir:

seyyh ok gezen = gezegen, kezzb ok yalanc, hall her eyi yaratan, durmadan yaratan, Tanr, allme ok bilen, bilgin, ayr ok alan = aan, veld, dourgan, ketm sr saklamay alkanlk edinen, ekl ok yiyen, boaz kulu = yeyegen, miksr ok konuan, durmadan konuan = onuan, alm her eyi bilen, Tanr,
elm ok ac verici = actan gibi.

278

c. Farsa Berkitme Sfatlar Fiil tabanlarndan belli eklerle yaplmtr:

ferdgr her eyi yaratan, her dem yaratan, Yaratc, Tanr = Ar. Hallk, perverdgr btn yaratklar besleyen, Tanr = Ar. Rezz, mrzgr ok balayc, Tanr = Ar. afvv, hstr ok istekli, giryn ok alayan = aaan, pyn ok aceleci = evegen, evetlegen, gerd
durmadan dnen, dnp duran = Ar. devvr gibi. Bununla birlikte isimlerden tremi kimi sfatlar da ayn anlam verir:

hlekr srekli hile yapan, aldatmay alkanlk edinmi = Ar. mekkr, vekr krtkan, ok oynak, pek iveli, drger ok yalan syleyen = Ar. kezzb, hmnk ok fkeli = Ar.
azb gibi.
Berkitme sfatlar Farsada bisyr ok, bes ok,

nk iyi, saht kat, pek, pr dolu, hayl ok, beyet son derece gibi zarflarla da yaplr: hayl rn pek tatl, saht siyh
kapkara gibi. Osmanl Trkesinde kullanlm olan Farsa berkitme sfatlarnn Trke berkitme sfatlar ile yapla benzerlii var mdr? Varsa nedir?
3. Kltme Sfatlar

Nitelik younluunu, dk ve aa derecesiyle anlatan sfatlardr. a. Trke Kltme Sfatlar Bunlar sfatlardan -rek (vurgulu), -ce (vurgulu), -cek ve -cik ekleriyle yaplmlardr:
279

 aara, ekirek, eskirek, kkrek, uzunra ; aa, erkence, gee, gzelce, hoa, raa, abaca, peke, uzunca, ucuzca, yanca, aaca, bycek, kcek, souca; azac, bircik, biricik, rac, yumac, yksecik gibi.
b. Arapa Kltme Sfatlar Arapada kltme sfatlar iin ayr bir kalp yoktur. Bir nitelik bildiren kimi yaln adlardan yaplm kltme adlar bu anlam verir: kseyln biraz tembel, tembelce, skeyrn sarhoa gibi. Bunlar Osmanl Trkesinde kullanlmam, Arapa sfatlarda kltme anlatm Trkenin ekleriyle karlanmtr:

czvce biraz, azca, esmerce, mkilce olduka zor, mhimce olduka mhim,
ziydece az fazla, biraz fazla gibi. c. Farsa Kltme Sfatlar Farsada da kltme sfat yapan bir ek yoktur. Osmanl Trkesinde kullanlan Farsa sfatlara kltme anlatm Trkenin ekleri ve zarflaryla aktarlmtr:

snra kolayca, haylce yle byle, hatr saylr lde, fenca, sehelce biraz, azca, tzce biraz abuk, tezce; az keskin, keskince,
irkince gibi. II. Belirtme Sfatlar Bunlar bir nesneyi kendi nitelikleriyle deil de birtakm katma niteliklerle belirtirler. Bu belirtme biimlerine gre eitlenmilerdir:

280

1. Gsterme Sfatlar

Bir varln zamanca, meknca ve zihince bulunduu uzakla gre yerini gstererek belirtirler. Osmanl Trkesinde kullanlm balca gsterme sfatlar unlardr: bu, ibu,

obu, u, ol, ol, o : bu taraf, ibu mektb, obu kitb, u mesele, ol cihet, ol vat, o
b gibi. Bunlar aslnda sfat olarak da kullanlan gsterme zamirleridir. Zamir olarak ekimleri ve bu ekimlerin yazllar bundan sonraki nitede gsterilecektir.
2. Soru Sfatlar

Adlar soru ile belirten sfatlardr:

a kerre, ang cnibde, hangi gn, ne vat, nice beldr gibi.

3. Belirsiz Sfatlar

Ad tek bir varln ad olmaktan karp belirsizletiren, belirsizlik niteliiyle tantp snrlayan sfatlardr. Osmanl Trkesinde ou alnt olup ok kullanlm belirsiz sfatlar unlardr:

har baka, dger, drl drl/trl trl, env, asnf, ecns, elvn, gne gne, gngn, rengrenk, bunun gibi, buncayn, anu gibi, ancayn, o male, bu ekl, bu resme, bu asl, fln/falan, bir (olumsuz cmlelerde: tek bir, hibir), tek bir, bir dah, o bir, ayr, bir ayr, sir, hi bir, biro, birtam, bira, bir derece, baz, her, end birka, baa, der, ayr,
281

h bir, ne, ne gibi, han, hangi,

an, o bir, teki, byle, yle, yle,

bu trl, bu gibi, bu nev, bu gne, hemn ayn, o (hemn sat, hemn dem gibi), bu asl, bu deli, bu male bu trl, bu resme byle, bu trl, bu abl bunun gibi, byle, deme her bir, her, hep btn, btn, tekml, temm, temmet, amu btn, hep, dkeli btn, umm btn, cmle, cem, bilcmle, bilumm.
4. Say Sfatlar

Adlar; saylar, sralar, leme kmeleri, kesirleri, topluluklar gibi ynlerle belirten sfatlardr. Bunlarn yazllar deimez biimler kazanmtr. Aada birden ona kadar Trke asl say sfatlar ile iki ve say sfatlarnn sra, letirme ve topluluk biimlerinin yazllarn veriyoruz:

bir, iki, , drt, be, at, yedi, sekiz, douz, on ; ikinci, nc ; ikier, er ; ikiz, z.
Arapa ve Farsa say sfatlar da Osmanl Trkesinde kullanlmtr. Metinlerde en ok geenler unlardr: Arapa:

ehad bir, evvel ilk, birinci, isnn iki, sn ikinci, selse , slis nc, erbaa drt, rbi drdnc, erban krk.

282

Farsa:

yek bir, d iki, se , ehr drt, penc be, e alt, heft yedi, het sekiz, nh dokuz, deh on, sad yz, hezr bin, sad hezr yz bin.
Yaplarna Gre Sfatlar Sfatlar yaplarna gre de basit (yaln), tremi ve birleik sfatlar olarak ele alabiliriz. Yukarda bir ok basit sfat ile tremi sfatlarn bir ksmn grdk. Birleik sfatlarla birlikte Arapa ve Farsa btn tremi sfatlar nmzdeki yl ayrntl olarak greceiz. Burada Osmanl Trkesinde ok kullanlm tremi sfatlar zerine toplu bir deerlendirme yaplmakla yetinilecek, bu arada kelime daarcnz gelitirmeniz iin ok sayda rnek verilecektir.

OSMANLI TRKESNDE TREM SIFATLAR

Dilimizin bu dneminde de isimlerden ve fiillerden eklerle tremi pek ok Trke sfat kullanlmtr. te yandan iki byk kltr dili Arapa ve Farsadan da pek ok sfat alnmtr. Arapann sfatlar fiillerden, Farsannkiler ise hem fiillerden, hem de isimlerden tremi sfatlardr. Bu arada Trke ilek tretme ekleriyle Arapa ve Farsa adlardan pek ok sfat retilmi ve dilin kelime daarcna katlmtr. Aada, daha nce grdklerimiz dnda Trke ilek yapm ekleri ile tretilmi Trke sfatlarla bunlarn Arapa ve Farsa karlklar verilecektir. Ekler, isimden sfat yapanlar, fiilden sfat yapanlar olarak iki bekte iinde sralanm; nce her ek iin Trke yapl rnekler, sonra bu yapdaki sfatlarn Arapa ve Farsa karlklar olan rnekler verilmitir. simden Sfat Yapanlar 1.-ce : Yukarda kltme eki olarak grdmz vurgulu -ce'den ayr bir de zarflar reten vurgusuz -ce ekimiz vardr. Bu ek ulus adlarna geldiinde nisbet anlam verir ve o ulusun konutuu dilin ad olan adlar yapar. Bunlar sfat ve zarf olarak da kullanlr:

283

 Trke (kitap), Arapa (iir), Farsa (mesnev), Latince (ad), Lehe (kelime),
Tatarca (kelm) gibi. Dil adlar Arapa ve Farsada ilgi (nispet) ekleriyle yaplr. Her ikisi de adlarn sonuda eklenen bir 'dir. Bu Arapada iyyun, Farsada ise - okunur: Arabiyyun ve Frs gibi. Arapann -iyyun'u Farslar tarafndan kendi nispet ekleri gibi, Trkler tarafndan da her ikisi - okunmutur: Arab, Trk, Frs, Fransev gibi. 2. -ki : Olan, bulunan anlatmndaki bu ek zaman, yer yn zarflarndan sfat ve zarf yapar.

ahamki, dnki, beriki, otanki eski = Ar. adm, gldeki, ierdeki, deki, sendeki, sora, imdiki, tarada, yarnki, yokaru en stteki = Ar. ekber.
Bu eki alm kelimeler ilgi (nispet) ekli Arapa ve Farsa kelimelerin karl olmutur:

m = akamki, sfl = aaaki, imrz = bugnki, adm = otanki, eb = geceki, yevm = gndzki, hr = sondaki, seher = sabahki, adev = yarnki, zrn = aaaki, dne = dn geceki, pn = ileriki, ndeki,
pesn = soda gibi. 3. -li : Bu ek Osmanl Trkesi dneminde ilek ve canl bir tretme eki olmutur. Sahip ve malik olma, donanma, bir nitelik tama, bir hlde bulunma, bir nesneyle ilgili bulunma gibi zengin ve geni anlatmlar tar:

284

 aa, at, boynuzu, cn, cebeli, dneli, duman, keli, mrvvetli, musbetli, sa, saa, suu, ta, tat gibi.
Arapa ve Farsann tretilmi sfatlarnn, zellikle de sfat-fiillerinin birouna kendi mastarlarndan bu ekle yaplm sfatlar karlk olmutur:

dil = adletli, azm = azametli, il = al, mayb = ayp, basr = basretli, fash = feshatli, marr = urru, azb = azab, mteferri = far, fsid = fesd, mlebbes, pende giyinmi, giyinik = libs, ryih = ryiha gibi.
Bu ekle yaplm Trke sfatlar, Osmanl Trkesinde kullanlm Arapann ayn anlamlar aktaran z-, zi- gibi n taklar ile Farsann addan sfat treten -mend, -nk, -kr, ger, -vr, -ver, -gn son taklar ve b-, be- gibi kimi n taklar ile yaplm sfatlarna da karlk olmutur:

z-ymet deerli, zlarneyn iki boynuzlu, zlvecheyn iki yzl, z-bl zorlu, gl, kuvvetli, derdmend dertli, hredmend akll, derdnk dertli, heveskr hevesli, sevdger sevdal, hznl, mdvr mitli, cnver canl, nmver naml, nl, amgn gaml, be-hred akll, be-nm nl, b-haber haberli,
b-var vakarl gibi. Bu ek lke, ehir, yer ve hanedan adlarna geldiinde, ilgi anlatmyla Arapa ve Farsa ilgi ekinin karl olur, dolaysyla -li ekli bu sfatlar ilgi (nispet) adlar (ism-i mensb) denilen sfatlar da karlamtr:

285

 stanbul stanbullu, m aml, Osmn Osmanl, Bosnav Bosnal, Badd Badadl, Bursev Bursal,
Fransev Fransal gibi. 4. lik : Bu dnemdeki en ilek eklerdendir. inlik, yetecek l, deer ve tutar gibi bir anlatm da vardr:

bir rou (erb), yarm aka (cier), bir ar (oha), iki

satlik (yol). Arapa ve Farsada bu anlam ilgi (nispet) eki ile aktarlr. Demek ki bu yapdaki alnt kelimelerin Trke karlklar da bu dnemde -lik ekli sfatlarmz olmutur:

penc sleg = be y gibi.

yevm = bir gnlk, senev = bir y,

5. -siz : -li ekinin anlamca zdddr ve eklendii adn gsterdii youn ve yaln kavrama olmayan, bulunmayan anlatm katar:

henksiz, resiz, desiz, edebsiz, eyersiz, fikirsiz, ayretsiz, ymetsiz, mnsebetsiz, nezketsiz, lezzetsiz, enliksiz, phesiz, teklfsiz, yreksiz.
Arapann l- ve bil- n taklaryla yaplm sfatlar ile Farsann b- ve n- n takl sfatlarnn karl -sz ekli sfatlar olmutur:

l-reyb, l-ekk = bhesiz, l-bl = desiz, bil-cesed = tensiz cesetsiz, bil-emr = fermnsz, buyurusuz, bil-sebeb = sebebsiz, bil-ivz = bedelsiz, b-mel = fidesiz, bhde = b-man anlamsz, bouna, n286

rn = tatsz, n-mnsib = mnsebetsiz gibi. Ayrca n tak gibi kullanlm ayr ve adem kelimelerinin olmayan, bulunmayan anlatmlar da -siz ekiyle karlanmtr:

ayr- mamr = dzlmemi, ayr- mal = mnsebetsiz, ayr- kmil = kemlsiz, adem-i itidl = itidlsizlik, adem-i rz = rzsz, adem-i itat = itatsz gibi.
Fiilden Sfat Yapanlar 1. -dik: Bu sfat-fiilin olumsuzu bu dnemde olduka canl bir sfat yapma eki olarak grlr:

iidilmedik (bir dil), ( gzler) grmedik (sanatler), rkmedik/rkmedik (davar), synmedik snmedik (od), opmad (adr), amad (gonca), yonumad (alem)
gibi. Arapann l ve arttrlm (mezd) fiillerinin meful isimleri denilen sfat-fiilleri en ok -en ve -mi sfat-fiilleriyle karlanm, ancak yukarda rneklerini verdiimiz gibi, -dik'li biimler de kullanlmtr. Kalplarn nmzdeki yl greceimiz meful isimlerinin anlamn olumsuzlatran kimi n ekli rnekleri de bu -dik sfatfiilinin olumsuzuyla karlanmtr:

n-malm = bilinmedik / bilinmeyen / bilinmemi, b-nazr = grlmedik / grlmeyen / grlmemi gibi.

2. -ecek: Bu sfat-fiil eki de, -dik gibi, bir yapm eki ileyiiyle daha ok sfat olarak kullanlan kelimeler yapmtr. Ad olarak kullanlanlar da varsa da ok azdr:

287

 ouyaca (zaman), duraca (yer), baaca (mahal), asaca (dem), binecek (at), evirecek (i), denecek / denecek (nesne), evlenecek (kz), girecek (yer), gizlenecek (yer),
gezinecek (yer) gibi. -ecek'li sfatfiiller genel olarak fiilin anlatt eylemle ilgili nesneyi gsterirler: binecek at, evirecek i rneklerinde olduu gibi. Ancak daha ok zaman ve yer (mahal) kelimeleri ile birlikte sfat takm oluturmu grnrler. Daha nce de sz ettiimiz gibi, Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsann zaman ve yer adlarn karlayan bu yapda bekler olmutur. 3. en: Sfat ve en ok da klc ad olarak kullanlan bu sfatfiillerin kullanm alan ok genitir. -ici ekli sfat-fiillerle birlikte bu -en'li sfat-fiiller Arapa ve Farsann etken ve edilgen sfat-fiillerinin tam karl olmulardr:

lim = bilen; mil, fil = an, eyleyen; crim = su eden, su ileyen; bil = biliyyeti oan; frr, girzn = aan; ksir = ran; rfi = adran; nhib = apan; cyi = arn a olan; b = aan; bk = aayan; dm-dr = arttan gelen; hin = sznde durmayan; matlb = istenen; mevrs = babadan gelen; mnteir = dklen, yayan; matf = eilen; mezr = ekilen; yende = gelen; vrid, vi = oan; mersl = gnderilen; mktemin = gizlenen; mstebn = seen, tanyan; zhir = grnen; = seven; ma, mahbb = sevilen; mskir = keyif veren gibi.
288

-er ve -esi: Az kullanlm iki sfat ekidir.

aar (su), apar (at), ( sz) geer (dem); gelesi (yl).

4. -ici: Osmanl Trkesinde -en kadar ilek ve canl bir sfat-fiil ekidir. Onu nceki nitede klc ad yapan bir ek olarak grmtk. Ancak bu ek en ok sfat reten bir ek olmu, bu sfatlar genel olarak bir sfat gibi kullanlm alnt sfat-fiilleri (fail ve meful isimlerini) karlamtr:

ftih, mfettih = ac; nemmm, ammz = ad ekici ekitirici, dedikoducu; til = ldrc; sitn = ac; zarrb, sikke-zen = aka sikkeleyici; muhlis = urtarc; tlib, cy = arayc; mceyyi = asker devirici; bd = baayc; rz, ni = beenici; mut, bahende = baayc gibi.
5. -ik ve -k: Edilgen anlaml fiillerden sfat yapan bir ektir:

a, art, ay, buan, , at, delik, iliik, apan, kertik, r, sa, sar, sat, sn, syr, yap, byk, asa, rk, sa, gibi.
Bu ekle yaplm ok sayda sfat da Arapa ve Farsa sfatlarn karldr:

mahll, kde = zk; remm, psde, mafn = rk; srh = delik; fash = dili ygrk; st = dk; , rahne, ikf = gedik; mezd, efzn = art; ar,
289

 mstara = bou; fsid, psde = bozu; nemgn = sa gibi.

6. -mez: -er ekli sfatlarn olumsuz biimidir:

amaz (su), lmez (diken), zlmez/zlmez kopmaz (ip), dnmez (yiit), ( biniye) yaramaz (at), ( ele) girmez (frsat), omaz (yara), maz (sokak).
Bu dnemde olduka ilek olduu grlen bu ekle tretilmi sfatlar, Arapa ve Farsann kimi n taklaryla anlam olumsuzlatrlm birok sfatn karl olmutur.

l-yeft, l-yemt = lmez; l-yezl = dim, pyende; l-yuleb = yeilmez, geilmez; l-yt = tat getirmez; l-yfhem = aanmaz; lynkesir = rmaz; l-ydrek = idrk ounmaz; l-yteayyir = deimez; l-ynfek = ayrmaz, blnmez ; bil-hiss = duymaz ; b-gh = bilmez; b-henk = uymaz dzensiz; b-bk = ormaz; b-re = b-ilc = oumaz, omaz; b-haber = bilmez; b-had = hesba gelmez; b-hay = utanmaz; b-hicb = rlanmaz ; ayr-i malb = yeilmez; ayr-i mahss = duyulmaz; ayr-i madr = omaz g yetmez; ayr-i muayyen = tabr ounmaz belirsiz, anlatlmaz; ayr-i muzdarib = amaz; ayr-i mnfasl =
ayrmaz gibi.

290

alma: Bunlar yukarda geen isimden sfat eki -siz'le yaplm sfatlarla karlatrnz. 7. -mi: Aslnda sfat-fiil ekidir. Sfat olarak kullanl da olduka genitir:

buanmam, uanm, snanm, tekrranm, beenilmi, beklenmi, bym, bklm, dlm, gelmi, gitmi, dzedilmi, indirilmi, telenmi, pimi.
bozumam,

Bu sfat-fiiller de -en, -ici ve -ik, -k ekli sfat-fiiller gibi Arapa ve Farsann etken ve edilgen sfat-fiillerinin tam karl olmulardr:

mil = aaa eilmi; mmtezic, mens = det edinmi; mevve = pern = ba evrinmi; mabl = pesendde = beenilmi; mahfz, masn = beklenmi korunmu; perverde = beslenmi; rste, prste = bezenmi; mell = bezmi; mat = biilmi; malm, marf = bilinmi; temm, mtemmem = bitmi; mil, matf = bklm; hyde = iynenmi; mzevvec = iftlenmi; mahll = kde = zlm; mbeddel, dger-gn = deimi; vsl, resde = demi ulam; mcerreb = deenmi gibi.
Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa ve Farsa tremi sfatlar ile Trke tremi sfatlar arasnda yapl bakmndan ayrlk ya da benzerlik var mdr? Varsa nedir?
291

zet Kelime snflar iinde sfatlarn yerini belirleyebilmek, adlarla sfatlar arasndaki fark ayrt edebilmek. Sfatlar bir varl niteleyen, trl ynlerden belirten kelimelerdir. Sfatlarla adlar arasnda nemli bir fark vardr, o da sfatlarn varlklara bal kavramlar olmalardr. Adlar ise dorudan varlklar gsteren kelimelerdir. Bu yzden bir sfat bir adn nnde niteleyici ve belirtici olarak bulunduunda hem oul eki, hem de durum ve iyelik ekleri almaz. Ancak sfatlar ad ve zamir gibi de kullanlabilir. O zaman anlatt nitelii tayan adn yerine geer ve bir adn sz iindeki ileyiini yklenir. Sfatlarn eitlerini sralayabilmek. Sfatlarn da adlar gibi eitleri vardr. Bir bl varlklarn sahip olduklar nitelikleri gsterir. Bir adn nnde yer aldnda onu bir niteliiyle belirtmi olur. Bunlara niteleme sfatlar diyoruz. Bir bl ise, bir nesneyi onda bulunan bir nitelikle deil de gsterme, soru sorma ve belirsizletirme yollaryla tantr, snrlar. Bunlara da belirtme sfatlar diyoruz. Osmanl Trkesinde Arapadan ve Farsadan alnm tremi sfatlarn ounun karl Trkenin niteleme sfatlardr. Ayrca isimlerden niteleme sfatlar reten Trke ekler, her biri bir isim taban olan Arapa ve Farsa adlara da ilitirilmi ve pek ok niteleme sfat yaplmtr: Osmanl Trkesinde kullanlm olan tremi sfatlar yapl farklaryla tanyabilmek. Osmanl Trkesinde isimlerden ve fiillerden eklerle tremi pek ok Trke sfat kullanlmtr. te yandan Arapa ve Farsadan da pek ok sfat alnmtr. Arapann sfatlar fiillerden belli kalplarla, Farsannkiler ise hem fiillerden, hem de isimlerden ekler ve taklarla tremi sfatlardr. Bu arada Trke ilek tretme ekleriyle Arapa ve Farsa adlardan pek ok sfat retilmi ve dilin kelime daarcna katlmtr.

292

Kendimizi Snayalm 1. Aadaki kelimelerden hangisi bir sfat deildir? a. b. c.

e. 2. Aadaki kelimelerden hangisi bir sfattr? a. b.

d.

c. d. e.

3. kelimesi iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Arapa karllatrma sfatdr. b. Farsa karllatrma sfatdr. c. Trke karlatrma sfatdr. d. Trke kltme sfatdr. e. Farsa niteleme sfatdr. 4. Aadaki kelimelerden hangisi bir karlatrma sfat deildir? a. c. b.

d.

e.

293

5. Aadaki kelimelerden hangisi bir berkitme sfat deildir? b. d. e. c. a.

6. Aadaki kelimelerden hangisi bir say sfatdr? a. b.

d. e.

c.

7. Aadaki kelimelerden hangisi isimden yaplm sfat deildir? b. a.

c.

e.

d.

8. Aadaki kelimelerden hangisi fiilden yaplm sfat deildir? a. b. c. d. e.

294

9. sfatnn anlam aadaki hangi seenekte verilmitir? a. belli olmayan b. muayene edilmeyen c. geerli olmayan d. muayenesiz olan e. geersiz olmayan 10. kelimesi iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Arapa fiilden tremi sfattr. b. Farsa karl dr. c. Arapa isimden tremi sfattr. d. Arapa edilgen sfat-fiildir. e. Kelime bandaki artk (zid) harftir.

295

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. e Yantnz doru deilse, VI. niteyi gzden geirdikten sonra Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 2. e Yantnz doru deilse, VI. niteyi gzden geirdikten sonra Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 3. c Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 4. d Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 5. e Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 6. b Yantnz doru deilse, Sfatlarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 7. c Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinde Tremi Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 8. e Yantnz doru deilse, VI. niteyi gzden geirdikten sonra Osmanl Trkesinde Tremi Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 9. a Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinde Tremi Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 10. c Yantnz doru deilse, Osmanl Trkesinde Tremi Sfatlar balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 Vardr. Sfatlarn nitelik derecesi karlatrmas Trkede hem ekle, hem de zarflarla yaplr. Arapada bu anlatm iin kullanlan tek bir kalp bulunmaktadr. Farsada ise sfatlarn fazlalk ve stnlk dereceleri iin iki son ek kullanlr. te yandan Osmanl Trkesinde Arapann sz konusu kalptaki derecelendirme sfatlar ile Farsann Farsa ve Arapa sfatlardan yaplm derecelendirme sfatlar da Osmanl Trkesi metinlerinde ok kullanlmtr.

296

Sra Sizde 2 Evet, vardr. Osmanl Trkesinde kullanlm olan Farsa berkitme sfatlar da Trke berkitme sfatlar gibi iki yolla yaplmtr: a. Eklerle; b. Zarflarla.

Sra Sizde 3 Farsa tremi sfatlar isimlerden ve fillerden eklerle tretilmitir. Bu bakmdan yapllar Trkenin isim ve fiillerden tretilmi sfatlarna benzer. Arapada ise baka kelime eitlerinde olduu gibi sfatlar da yalnzca fiil kklerinden belli kalplarla tretilmektedir. Bu adan bunlar da yapla hem Trkeden, hem de Farsadan tamamen ayrdr.

Yararlanlan Kaynaklar Ate, A.-Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul. Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

297

8
Amalarmz
Temsil Kl, olu Nitelik (vasf) Nicelik (miktar) Yer yn (mekn) Grelik, bilelik

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra,

Kelime snflar iinde zamirlerin yerini belirleyebilecek, Zamirlerin eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde kullanlm olan zamirleri yapl ve ileyi zellikleriyle tanyabilecek, Kelime snflar iinde zarflarn yerini belirleyebilecek, Zarflarn eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde kullanlm olan zarflar yapl ve ileyi zellikleriyle tanyacaksnz.

Anahtar Kavramlar

erik Haritas

GR ZAMRLER ZAMRLERN ETLER ZARFLAR ZARFLARIN ETLER

298

Kelime Snflar III: Zamirler ve Zarflar

sim snfndan kelimeler arasnda bulunan zamirler ve zarflar sz iinde ileyileri bakmndan dilde nemli bir yer tutar. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm olanlarla birlikte olduka ok zamir ve zarf bulunmaktadr. Bunlarn btn eitlerini ve kullanlm olanlarn anlamlaryla birlikte tanmak bu dnem metinlerini okumaya alrken edinilmi n bilgiler olarak size olduka kolaylk salayacaktr. Bu nitede dilimizin bu dneminde kullanlm olan zamir ve zarflarn bir dkm yaplacaktr. Okuma ve yazma almalarnzda bunlar da kullanarak kelime daarcnz zenginletirmelisiniz. Zamirler isim snfndan kelimelerdir. Kimseleri ve nesneleri temsil ederler, onlarn yerini tutarlar. Adlar gibi nesneleri karlayan kelimeler deildirler, bu bakmdan tek balarna anlamlar yoktur. Bir zamirin bir kii ya da nesneyi temsil edebilmesi, yerini tutabilmesi iin o kii ve nesnenin az ya da ok bilinir olmas gerekir. Aksi taktirde zamir tek bana zihinde bir varl canlandrmaz. Adlarla zamirler arasndaki en nemli fark budur. Dier nemli fark Trkede zamirlerin ekim srasnda biim deitirmeleridir. Bu da zamirleri teki kelime trlerinden ayran belli bal zelliklerden biridir.

GR

ZAMRLER

Zamirlerle adlar arasnda iyelik eklerini almalar bakmndan da farkllk bulunur. Btn adlar btn iyelik eklerini alabilir, bu eklerle ekimleri yaplabilir; zamirlerin iyelik eklerini almas ise olduka snrldr.

299

Zamirlerin adlarla ortak yan, sz iindeki ilikilerinden doan durumlara uygun olarak ekime uramalar, onlar gibi durum eklerini alarak ekilmeleridir.

ZAMRLERN ETLER
Zamirlerin, tadklar kavramlara ve kullanlarna gre eitleri vardr. Aada bunlar 6 balk altnda bu dnemdeki trl yap ve kullanm zellikleri zerine ksa aklamalarla birlikte verilmektedir.

Kii Zamirleri Kii zamirleri ben, sen, o; biz, siz, anar/onar'dr. Bunlardan oul 3. kii zamiri tekil 3. kii zamirinden oul eki -ler ile yaplmtr. oul 1. ve 2. kii zamirleri biz ve siz de oul eki alabilir: bizler, sizler gibi. Ancak bu, topluluk adlarnn oul eki almalar gibi, birden fazla topluluu belirmek iindir. Tekil ve oul 1. kii zamirlerinde ilgi eki -in deil -im'dir: benim, bizim gibi. Tekil 1. ve 2. kii zamirleri ben ve sen'in ynelme eki alm ekim ekillerinde kk, deiiklie uramtr. Bu deiiklik yznden bana ve sana Osmanl Trkesinde ve gibi yazlr. Bunun sebebi sonlarndaki n sesinin daha Eski Trke dneminde deimi olmas ve bu deimenin etkisiyle bu iki zamirin ince sradan kaln sraya gemi olmalardr. Tekil 3. kii ol zamirinde de benzer bir deime meydana gelmi, onun da ynelme durumu 1. ve 2. kii gibi olmutur: aa. Bu zamirin ilgi, ykleme(belirtme), ynelme ve ayrlma durumlar da Osmanl Trkesinde ann, an, anda ve andan biimindedir. Bunlarn konuma ve edebiyat dilinde uzunca bir sre ortaklaa kullanld sylenebilir. Bununla birlikte dnem iinde (XVII. yzylda) meydana gelen deime ile konuma dilinde giderek bugnk sylenilerin hakim duruma geldii, dierlerinin ise kitapa syleyiler (okuma dili syleyileri) olarak srdrld evriyazl metinlerden anlalmaktadr. Deien syleyiler yer yer yazya da aktarlmtr: onu, onda, ondan gibi. Aadaki ekim tablosunda bu ikili biimlere yer verilmitir.

300

Kii Zamirlerinin ekimi

Osmanl Trkesinde kii zamirlerinin ekimli biimleri aadaki tablolarda gsterildii gibidir.

Tablo 8.1 Kii Zamirlerinin ekimli Biimleri

Tekil Yaln ben lgi benim Ynelme Ykleme Bulunma Ayrlma baa beni bende benden

sen

seni

saa aa, oa

seni an, onu ,

sende

senden

o, o ,

an, onu

anda, onda ,

andan, ondan ,

oul biz bizim bize bizi bizde bizden

siz

sizi

size

sizi

sizde

sizden

anara, onara

anar, onar

anara, onara

anardan, onardan

anar, anar, onar onar ,

oul 1. kii zamirinin ilgi durumu eki -im, -ler ekiyle oklulanm biiminde yeniden -i olur: kr. bizim - bizleri gibi. biz ve siz zamirlerinin oullarnn ekimli durumlarn Arap asll eski alfabeyle yaznz.

301

Dnllk Zamirleri Osmanl Trkesinde dnllk zamiri ve olmak zere iki ekilde yazlr. 3. kiiyi gsteren bu zamirin okunuu da iki trldr: gendi, kendi. nceki dnemdeki syleyii gsteren tek ekilli yazln devamdr. Bunun XVI. yz ylda syleyii de yanstan tek ekil olarak kullanld sylenebilir. Dnem iinde uyumlu syleniin konuma dilinde hakim duruma geldii, stelik yazla da yansd grlr. Kitaplarda ve kitapa okuyuta ise uyumsuz biim srdrlmtr. 3. kiiyi gsteren bu zamirin 1. ve 2. kiisi iyelik ekleriyle yaplmtr:

gendim/kendim, gendi/kendi gibi.

3. kii tekilinin ekimi Osmanl Trkesinde yledir:

gendini/kendini gendiye/kendiye gendiyi/kendiyi gendide/kendide gendiden/kendiden

teki zamirlerde olduu gibi tabanla ekler arasna zamirsi n'nin girdii bugnk biimler olduka yeni saylr. Dnllk zamirlerinin yeni ve bugn kullanlmakta olan ekimli biimlerini de Arap asll Osmanl alfabesiyle siz yaznz. Gsterme Zamirleri Osmanl Trkesindeki gsterme zamirleri yakn iin bu, ibu, obu, az uzak iin u, o, daha uzak iin ise o, o'dur. XVII. yz yl ve sonrasnn konuma dilinde kullanl yaygn olanlar bu, ibu, u, o; ayn zamanda kitaplarda ve okuma dilinde de kullanlm olanlar ise o ve o'dur. obu daha eski bir ekildir ve bu dnemde kullanm snrl olmutur.

302

Gsterme zamirleri ayn zamanda gsterme sfatlar olarak kullanlmtr. Sfat olarak kullanldklarnda ekim eki almazlar. Zamir olarak ise oul eki alrlar, adlar gibi ekime urarlar. Gsterme Zamirlerinin ekimi Gsterme zamirlerinin Osmanl Trkesindeki ekimleri byk lde kii zamirlerinin ekimine benzer. Tabanla ekler arasna zamirsi n girmitir. Ynelme ekli ekimleri onlarn ynelme ekli biimleriyle ayn yap zelliini tar. Osmanl Trkesinde kullanlm ekimli biimleri yazllar ile birlikte aadaki tabloda gsterilmitir:

Tablo 8.2 Gsterme Zamirlerinin ekimi

Yaln bu

lgi bunun

Ynelme Ykleme Bulunma Ayrlma bua bunu bunda bundan

ibu

ibunu

ibua

ibunu

unda

undan

ibunda ibundan

unu

ua

unu

o, o ,

an, onu

aa, oa

an,onu an, onu

anda, onda,

andan, ondan,

Bunlarn -ler ekiyle yaplm oullarnn hem bunar, unar, anar/onar, hem de buar, uar, oar biimleri vardr. Bu oullarn da ekimleri yaplabilir: buar,

bunara, uardan, unarda gibi.

Soru Zamirleri kim ve ne'dir. Bunlar da dier adlar ve teki zamirler gibi
ekilebilirler. Bunlarn iyelik ekli biimleri yeni zamirler meydana getirmitir

303

 ne soru zamirinin Osmanl Trkesindeki durum ekli ve

iyelik ekli ekilleri farkldr:

neni , / neye, / neyi, / neden nem, ne, nesi, nemiz, neiz gibi.
u rneklerde soru zamiri ne'nin Osmanl Trkesinde kullanlm ekli biimleri yer alr:

Neni gibi? Nem var? Ne and? Nesi var? Neiz zyi odu? Neden
getin? Bunlarn yeni biimlerini de eski alfabeyle siz yaznz. Belirsiz Zamirler Kimseleri ve nesneleri belirsiz bir biimde temsil eden, baka bir deyile zihinde belirsiz bir kimse veya nesne kavram canlandran zamirlerdir. ou belirsiz sfatlarn iyelik eki alm ekilleridir. Osmanl Trkesinde kullanlanlar unlardr:

kimesne, kimse (Olumsuz cmlelerde: Kimse gelmedi gibi) bir kimesne, bir kimse (Bir kimse gelmedi mi? gibi), bir, biri, birisi, kimi, kimisi, baas, bir baas, siri, sirleri, o biri, deri, ayrs, bylesi, dem/dam, dem, bir dem/bir dam, bir kes, kii, bir kii, her kimse, her kii, herkes, amu herkes; ans, hans, hangisi, anmz, hanmz, hangimiz, anz, hanz, hangiiz, anar, hanar, hangileri, han biri,
hangi biri;

304

 hi, hi biri, hi kimse, hi bir kimse, hi bir kimesne (Hibir kimesne gelmedi gibi), baz bazs, bazs, nesne (Nesne yotur gibi), bir nesne hibir ey, ey, bir ey, hibir nesne; hep, hepisi, hepsi.
linti Zamirleri Osmanl Trkesinde ileyi bakmndan e deerde iki ilinti zamiri vardr: /kim, ki. lki Trke, ikincisi Farsadr. Her ikisi de ayn zamanda zamir ve balam olarak kullanlmtr. Trkede aslnda soru zamiri olan kim, Farsann ilinti zamiri ki'nin ileyiini olduka eski bir tarihte yklenmi ve bu yeni ileyiiyle uzunca bir sre ki'ye yelenmi olarak kullanlmtr. Osmanl Trkesi iinde yerini byk lde ki'ye brakm olsa da uzun bir sre ikisi birlikte kullanlr olmutur. linti zamirleri daha ok adlar kendilerinde olan/bulunan ya da onlara yklenen bir nitelikle ilintilendirirler, bylece adlarn bir belirleyenle (vasfla) belirli hle gelmesinde arac ileyiinde olurlar. Bu nitelik her zaman bir cmle yaps ile anlatlmtr, dolaysyla bu cmle bir sfat-fiil cmlesi hkmndedir. Byle olunca, bu zamirlerin araya girerek ilintilendirdikleri iki ye, bir sfattakmnn yerleri deimi iki yap yesi durumundadr: kartal ki ykseklerde uar = ykseklerde uan kartal sz ki gnlden gelir = gnlden gelen sz gibi. Ad, bir zamirle temsil edilmise, ilinti zamiri bu zamirle onun temsil ettii ad yerindeki bir cmleyi ilintilendirmektedir. O zaman sfat-fiil hkmndeki cmle bir ada sfat olmaz, dorudan adn yerini alr; demek ki zamirin yerini tutmak zere kullanlmtr: onar ki verir lf ile dnyya nizmt = dnyya lf ile nizmt verenler; o ki nush ile slh omaz = nush ile (tle) slh omayan; o ki o yzden varz = kendisi yznden var oduumuz gibi. Kimi zaman ad yalnzca bir soru veya gsterme sfatyla belirlenmitir, yani nelii/kimlii onu tantan bir nitelikle belirli deildir. O zaman da ilinti zamiriyle ilintilendirilmi sfat-fiil
305

hkmndeki cmle adn neliini/kimliini aklayc belirleyen (nitelik, vasf) olarak bunlarn yerini alr:

bir

o mhler ki dery iredir = dery ire(iinde) oan mhler (balklar); o gn ki grdm seni = seni grdm gn; o aa ki an arnda dostudur = arnda dostu oan aa gibi.

ki ekimsiz bir zamirdir. Fakat sz iinde trl ekim ekleri

alm adlar temsil edebilir. O zaman deerce ki an, ki aa, ki an, ki anda, ki andan, ki anar, ki anar, ki anara, ki anarda, ki anardan gibi ad durumlarna karlktr. Bu durumu sz iinde ok defa ekimli bir zamirle gsterilip aklanr. Balam olarak kullanldnda, aralarnda iliki bulunan iki cmleyi birbirine balar. Bu tr birleik cmlelerde iki cmle arasndaki iliki niteliksiz, dorudan bir ilikidir; ki anlamca bir zellik getirmez. Yan cmle ileyie yine bir sfat-fiil cmlesidir, ancak eitli durum eklerini alarak bir ad gibi cmlede deiik grevlerde bulunabilir: Duydum ki unutmusun gzlerimin rengini = Gzlerimin rengini unuttuunu duydum gibi. linti zamirleri balam ileyiiyle iki cmle arasnda yer aldklarnda ayn zamanda ilk cmledeki bir adla onun sfatn ilintilendiriyor olabilir. Bu durumda iki ayr ileyii birden yklenmi demektir: Bir dil bilir buunmad kim hlim aayam = Hlimi alayacam bir dil bilir bulunmad inde bulunduum durumu alayarak anlatacam gnl hlinden anlar biri bulunmad gibi. linti zamirleriyle kurulmu cmle tipleri Trkeye Farsadan gelmitir. Geli yolu da daha ok tercmelerdir. Osmanl Trkesi iinde kullanm giderek azalan ve belli yapdaki tiplerle snrlanan bu cmleleri nmzdeki yl daha yakndan tanyacaz. ki ve kim'li balam cmleleri ile birlikte bu tip cmleleri tanmak bu dnem metinlerini anlayabilmek asndan son derecede gerekli ve nemlidir.

306

Aadaki msralar Osmanl alfabesi ile yaznz ve ki'den sonraki cmleleri sfat-fiil kalbna koyup ilgili bulunduu adn nne getirerek ayn kelimelerle sfat takmlar oluturunuz: Bir sz dedi cnn ki kermet var iinde Eyle taleb u vasl kim hecr ile intizr yo vasl : kavuma hecr : ayrlk intizr : umut iinde bekleyi

ZARFLAR
Sfatlarn anlattklar vasf (nitelii), fiillerin anlattklar kl ve oluu aklayan ve deitiren isim snfndan kelimelerdir. Bu ileyileriyle sfat ve fiillerin nnde yer alrlar ve cmlede onlarla bir arada bulunurlar. Adlar ve sfatlardan en nemli farklar onlardan daha az bamsz olmalar, daha dorusu sfat ve fiillere baml bulunmalardr. te yandan zarflarn pek ou baka kelime trlerinden alnmlardr, bu yzden onlar ancak bir sfatla ve bir fiille birlikte oluturduklar bekler iinde tanr ve ayrt ederiz. Zarf bekleri dediimiz bu beklerin cmledeki yeri bir sfat ve fiilin yerine etir. Zarflarn baka bir zellii kendi cinsinden kelimelerin nne de gelebilmeleri, bylece onlar da etkilemeleri, anlamlarn deitirmeleridir.

ZARFLARIN ETLER
Osmanl Trkesinde kullanlm olan zarflar yaplar bakmndan olduka eitlilik gsterir. Bir bl herhangi bir ek almakszn dorudan zarf olarak kullanlan kk zarflardr. Bu blkte Trkenin asl zarflar ile yabanc dillerden alnp da zarf olarak kullanlm ok sayda kelime yer alr:

en, pek, az, o, demin, er, ge, gece, dn, gn, / evet/evvet, yo, deil, beri, hep, h, henz, hemn, tz/tez, belki, yed, br, kki, keke, / elbette, lib, tm gibi.

307

Anlamlar zarf olarak kullanlmaya yatkn kimi adlar ile, ileyie zarflara benzediinden, pek ok sfat da zarf olarak kullanlmtr. Bu sfatlarn ou, aada greceiniz gibi, Trke ve alnt niteleme sfatdr. Bir blk zarf ise tremi kelime yapsndadr. Bunlardan Trke olanlar adlardan ve fiillerden belli eklerle tretilmitir: Adlardan:

ieri, sora, yazn, e, yanda, dtan, insnca, insfl, hadsiz, haffe, anda nerede, nice nasl, nie ne
kadar; Fiillerden:

gee, evre, giderek, gittike, varda gittike, durmadn durmadan gibi.

Bunlar zarf-fiil ekleriyle tremi szlk kelimesi durumundaki zarflardr. Zarf-fiiller de cmlede zarf ileyiindedir. Dolaysyla bunlarn szlk kelimesi olmam olanlarn da tremi zarf sayarz:

gelp, baca baknca, geleli, gelmedin gelmeden, gelmezden, oman

olduu iin gibi. Arapa ve Farsadan alnm ok saydaki zarf da ekler ve taklarla adlardan tremi kelimelerdir:

sl, asl ve at, riyeten sayg gstererek, ber-aks aksine, dostne dosta, muhlisne ak yreklilikle, iten, biz-zt, fil-haa gerekte, gerekten, binefsihi kendi ile, bizzat, ale't-tacl aceleyle
gibi. Bunlar yapllarna gre eitleriyle nmzdeki yl ele alacaz.

308

Nihayet birleik yapda birok zarf bulunmaktadr. Bunlarn byk ksm ile, zre, gibi, adar, iin bata olmak zere belli taklarla yaplmtr, dolaysyla tak bei kalbndadrlar:

deliliile, azamet ile, dostlu zre, hoyrat gibi, yetecek adar, eylik
in/iin gibi. Bunlara ikilemeleri de katmak gerekir:

o o, azar azar, yapa yapa yava yava, heste heste gibi.

Yapl bakmndan zenginlikleri, kullan snrlarnn genilikleri ile zarflar dilin kelime daarcnda nemli bir yer tutar. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm olanlarla birlikte pek ok zarf kullanlmtr. Bunlar arasnda nicelik (azlk okluk, miktar), yer yn (mekn) ve zaman zarflar saylabilir ldedir. Nitelik (hl, tarz ve tavr) zarflar ise saylamayacak kadar oktur. Bunun sebebi, bir ok ad ile bunlarn grelik ve bilelik ekli biimlerinin ve niteleme sfatlarnn zarf olarak kullanlabilmesi, ayrca ekler ve taklarla yaplm ok sayda Arapa ve Farsa zarfn bu dnemde yaz diline girmi bulunmasdr. Aada Osmanl Trkesinde kullanlm olan zarflarn birou, balca aklama ynleri ile sfatlarn ve fiillerin anlamlarnda yol atklar deiikliklere gre eitli balklar altnda snflandrlm hlde verilmektedir. Yaz ve okuma almalarnz iin kullanabileceiniz rnekler arasndaki bugn kullanlmayan ok sayda zarf ayn zamanda kelime daarcnz zenginletirmenize yarayacaktr. Nitelik (Hl, Tarz, Tavr) Bildiren Zarflar aceb aceb cilen det oduu zre det lne aksine al vechi isticl aceleyle, tez, sratle

309

ale'l-acele ale'l-fevr anszn, anszdan, birden ale'l-huss hele, en ok ale't-tacl aceleyle, tez ana binen anca art asl (olumsuzlarda) asl ve at aslen ne y acaba ayniyle ayr , ayrca ayr baka azamet ile babayne babaca, babaya yakrca br baa , baaca baya nceki/eskisi gibi

ber-aks ber-vech-i tacl aceleyle, everek ber-vech-i temessk senet gereince bi-aynihi ayniyle, benzeri gibi

bile bil-hssa bi'l-iltizm bilerek, bile bile

bi'l-izzi vel-ikrm edeple, sayg gsterip ululayarak binen al zlik buna gre

binen aleyh ona dayanarak

bi-nefsihi kendi kendine

bir daha bir de bir hoe bi'l-iltizm bile bile

bir kerre daha bir ey bi't-temm tamamiyle

bed kt

bi't-tli vel-arz enine boyuna

310

biz-zt byle bylece irkin da/de dahi daha/dah daha iyisi daha tesi dah deil deliliile doru , doruce dostne dostlu zre eri el-n imdi, hlen el-yevm bugn, bugnk gn er gibi ey, eyi ,

fi'l-haa gerekten

fi'l-hl imdi, hemen

fi'l-v gerekten

Firenk dilince Firenke gy gzel gzelce lib liben haaten hl hlbuki hasenen gzellike hsl hsl-

kelm

sonu

olarak

hssaten h h ki hatt hzr hele hem

311

eyzan onun/bunun gibi faat fen fi'l-cmle sonunda

hemn hemn sanki, tpk hemen de henz h/hi h/hi omazsa hod da, dahi ho hoe hb hbe hulsa-i kelm szn z huss hussan hussiyle ihtiml ki ikrm birile sayg gstererek ill ise

Latn dilince Latnce Lehe mahz ancak, yalnz merdne erce mi (soru) mutd oduu zre her zamanki gibi muhaa muhibbne dosta muhlisne ak yreklilikle, kt niyet tamakszn mutla mutla mcerred salt, srf mkemmel ne ekil nice nite o gibi osa osa yle ylece Pederne babaca rst doru

abl edelim ki
kki ke-ennes sanki,gibi kem az,eksik; kt kez byle; bu da yle

312

ryet ile riyeten sanki seman ve taten ba stne srf yet erren yle ylece t (t kendisi gibi) tek tek sde

tersine tp Trke , Trkce , uzun v geri yalz yalz bu adar yosa zhiren grnte zar zor zten asl olarak zddna

Nicelik (Azlk okluk, Miktar) Bildiren Zarflar art ok , asl bir nesne ar az az ald azac azm bir az bir cz bir czv bir czvce bir l bir a varnca

bir mtr bir o adar daha

bir pre/pra bir sehel bir az bir zerre bir zerre adar

313

bire varnca birez bu deli bu adar bu adarca cz czv o o o oa daha/dah daha/dah o eksik , e fazla feva'l-de feva'l-hadd gey ok, pek yet yet ile Yer, Yn Zarfla yetle yette hadden ziyde hayl h, hi, h hi ile hi

hi nesne ien ok, pek

all az at ok; iddetli

kifyet mtr yeterince

meer az oa az biraz

ndiren

o/o deli , o/o adar pek pek ndir pek seyrek seyrek so derecede o adar vfir ok yan , yava ok, pek ok yetiecek adar zerre adar ziyde ziydece ziyde faza ziydesiyle

314

Yer, Yn Zarflar anda andan ard sra ardnca aaa aaa yoar aaada aa aada bade sonra bad uzak btnen berren kara yoluyla ber/beri , berde/beride , brn darda bu aracta bu arada bu tarafta bu yerde bu yere bunda bundan buraca buracta burada buraya cevven boluk olarak ep rst saa sola, apraz, aykr der-hne der-pes arkada, arkadan

der-p nde, nden

dern ieride dr uzak evde gir geri girde ayri yerde handa nerede hanya/ haniya nerede

han/ hani her aan her anda her nerede

315

her ne yerde her yerde hibir yerde ra ierde ieri/ier , ileri/iler , ileride/ilerde ,

o yerde orada oraya de din nce, nceden te te ber tede pes n, nde p arka, arkada sada soda unda unda bunda undan uraya tara tarada uza yan , yebnda baka ilde yoarda yoardan yoar/yuar , yoarda/yuarda

anda nerede , andan , an hani , anya nerede arb yaknda

ne arada ne araya ne mahalde ne yerde ne yerden nerede nereden nereye nereye doru nezdk yaknda o yerde o arada o araya

316

yoardan/yuardan

,
Zaman Zarflar

ahren en son, son olarak aham ahamn ahyn ademce daha nce, bir sre nce abinde ard sra alel-fevr birden ale'd-devm devaml, boyuna ale'l-ekser ou zaman

badeh ondan sonra badem bundan byle bazan baz baz defa baz kere bmdd sabahleyin bil-fsla ara vermeksizin bilhre sonra bir n bir n evvel bir az bir azdan bir azdan sora bir gn evvel bir adem adem biraz nce

n be-n nde

an-arb ok gemeden

asz aszn apasz ara sra ara vermeksizin

bir lahza bir vait bir zemn birez birezden birezden sora
317

asl

bodur geen yl bu na gelince imdiye gelene dek bu arada bu defa bu esnda bu gece bu gn bu kere bundan adem bundan byle bundan sora o o defa o gemezden o zemn olu otan daha, dah imdilik, henz dim dimen demdem srekli demin der-aab gecikmeksizin, ardndan, hemen

der-hl devm zre dr ge d rz dn durmaszn durmayp d dn gece dn dn degl o bir gn dn gice dn yarsnda gece yarsnda

dnle ile gece yarsnda ekser ekseriy ekseriyet zre el-n el-yevm e evvel en sora er erken erce erken erkence ertesi evvel
318

evvel emirde evvel evveli evvelleri ferd erte, ertesi ferds gn fevr hemen fevrce hemencecik f m-bad bundan sonra

gndzin haan ne zaman hl hlen hliy imdi, iinde bulunulan zamanda hemn sat o an, gecikmeden

hemn imdi hemn-dem heme hep, daima hem-vr daima henz hep her n her dim her dem her gn her rz her vait her zemn hergiz hibir zaman h hibir zaman h bir vait h bir zemn ikide bir ikindiyin
319

fil-hl hemen, o anda

gh arasra gh gh ghe bir ghce bir ghte bir gece gndz gece ile ge gee geen yl geen zemnda geenlerde gn be-gn gnden gne

il hzel-n bu zamana dek

ne vait ne zaman ne zamna dein ne zamna dek nie bir ne zamana kadar

ilk ce imrz bu gn imeb bu gece

aan ne zaman

arben biraz nce, yaknda n

kimerde ara sra

o nda o sat o nda o gnlerde o sat o vait/o vat o zemn ce orucn oruluyken te gn te gnlerde teki yl yleyin prsl geen yl pes sonra rz be-rz gnden gne sabh sabh aham sabhn sabhtan beri sl sl yl yl
320

ulun
l-yenat srekli lede'l-n o anda lemhat-basar gz ap kapayacak srede leyl nehr gece gndz

min bad bundan sonra mirren sk sk

muahharen sonra, sonradan muaddem nce, nceden mdvemet zre aralksz

olarak mteben ardndan, ard sra

mtemdiyen bitevi, srekli, durmadan

sl be-sl yldan yla

tarfet'l-aynda temelli srekli tez /tz abuk tezce/tzce tezye arabuk tz bzr ok ksa srede, kouturarak yl mitr vait vait vatiyle yanda yanarda yarn yarn deil o bir gn

seher sene-i sba geen yl

s s sa sa sora subh u mes sabah akam

subhan sabahtan, sabahleyin m akam, akamlayn eb rz gece gndz

imdi imdi dah imdicik imdiye dein t key ne zamana kadar

yarndas yatsyn yazn yei henz, imdi yevmen fe-yevm gnden gne yldan ya/yilden yile

tarfet'l-ayn gz ap kapayacak srede tarfet'l-ayn ire ok ksa bir sre iinde

321

Soru Zarflar

a kere
mi Ne asl/nasl / ne deli ne kadar / ne gne ne trl ne adar ne male ne biim, ne trl, nasl ne mitr

ne sebeb ne ekil ne drl/trl ne vechile ne yzden nice nin nite sebeb

Olumlu Karlk, Benimseme, Beenme ve Onaylama Bildiren Zarflar ale'r-resi ve'l-ayn ba ve gz stne ba stne bam gzm stne be-drst gerek, gerekten, doru bel evet belki belki dah belki de bes yeter, tamam be-ser em bam gzm stne b-gmn phesiz bil-reyb phesiz cn ile ba stne

cn glden

cnmza minnettr

dern- dilden eved evet ey iyi

322

eyi

ne oa noa osun yledir sahh doru, gerek bhesiz tah gerekten, gerekten de tah gerek yan zhir belli, besbelli Beenmeme,

fil-v gerekte, gerekten gerek gerekten geri geri ki hadd-i ztinde aslnda

muarrer phesiz ne gzel

Olumsuz Karlk, Benimsememe, Onaylamama Bildiren Zarflar Allah gstermesin hayr

asl deil h h ve smme h

hi hibir vechile

anda ald
ne bu var, ne o var ne o, ne bu yo

Gsterme Zarflar ba a gr ki h

ma ite, ote,

323

Say, l, Sklk, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar bid-deft defalarca o kere deft ile gene/gine gir bir daha, yine ndiren ne adar nie defa defalarca o adar sa tekrr yavaa yene/yine yz bi kere ziyde ziydeten fazla olarak

a kere
ndir ndiren ne adar nie defa defalarca

a kere
ndir Sra Bildiren Zarflar hr hrl-emr sonunda bet sonunda betl-emr sonunda aaya srayla andan ayr andan m-ad andan sniy sonra ikinci olarak

bile birlikte bir birine bir biriyle el-hsl en sonra evvel evvel ilkin gbbez bundan sonra iptid muhassal- kelm sonu olarak, elhsl muaddem
324

andan sonra

netce-i kelm sonu olarak, tek kelimeyle nbet ile pes sonra pes ez-n ondan sonra rbi drdnc olarak

saf saf slis nc olarak sniy ikinci olarak sra ile sra vard sora

Younluk Derecesi, okluk ve stnlk Bildiren Zarflar belki neredeyse, hemen hemen

ne adar o derecede o adar o adar ki o mertebede o mesbede o derecede pek peke yle ki

bir mertebe bir mertebede endn o kadar o hayl her end

at ok, pek

Derecelenme Bildiren Zarflar heste heste anca aya aya azar azar br hi olmazsa
325

bi bel ile bir az bir sehel biraz bir sehelce birez

feat, faat ancak, yalnz gcile glkle, binbir emekle

ne adar ise orn orn az az pra pra/pre pre yap az az yapa azar azar yapa yapa azar azar

hi omasa hi omazsa

adem adem

yi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar Allh myesser eyleye Allh vere Allh versin boay ki umulur ki inallh k keki kki keke, keki nasb oursa noayd

Yreklendirme, Kkrtma Zarflar de/di de/di imdi de/di imdi bismillh

ayret eyle oma imdi

tez o teze tut

greyim seni

Sakndrma, Uyarma Zarflar ban gerekse san h sakn hazer sakn mebd aman ha, sakn
326

etme h

omasn omaya san

saa derim zinhr

Korkutma, Gz Da Verme Zarflar gzn a, yosa sen bilirsin

osun

osun vay baa

Beenme, Alklama Zarflar ferin Allh Tel umrler/mrler vere/versin Allh umr/mr devletiizi mezd eyleye ph ne gzel sa o, var o umr/mr devletiiz o osun

anca our berhordr o o yaa merhab pr-i keml o

umr/mr devletiiz ziyde osun

umr/mr o osun umrz/mrz o

oa

umrz/mrz ziyde oa

Selmlama, Uurlama Zarflar betiiz hayr oa aleyke selm esenlik sana Allh rz oa Allh yo vere duar

327

el-vid es-selm aleykm geceiz hayr oa hayrar oa hayr oa ho budu ho geldi ho geldiiz ve saf geldiiz

merhab mbrek osun our oa ourar oa sabhz hayr oa

sabhul-hayr salcaar ile selm aleyk selmn aleykm var saa ve aleykms-selm y-h youuz a osun

hoa a i osun

oay gele utlu osun

Dilek, stek, Yalvarma Zarflar Allh severse ihsn eyle kerem eyle lutf eyle

azz ba iin beni severse

Lnetleme, Beddua Zarflar Allh bel versin Allh bel versin Allh belsn versin cehenneme atayasn lanet aa
328

lanet zerine

lanetullhi aleyh omayasn Tar belsna urayasn

Tar hmna urayasn

yaamayasn

phe, Tereddt, htimal Bildiren Zarflar belki ihtimldir ki meer ola ki oa ki yed ki Benzerlik Bildiren Zarflar amazdan grnte, szde, yaparm gibi dete baya, ayn, olduu gibi aa gre ancileyin baya ber-vech-i techl bilmezlik yznden bi-aynih grnd gibi, ayn, neyse o, naslsa yle bilmezliile bilmezlik yznden buncayn n gibi nn ki yle, ylece farz ki gibi goy sanki, dersin ki goy ki hemn yle olduu gibi yed olabilir ki, olur ki

ve ill aksi taktirde, yoksa yohsa yosa

ke-enneh gibi mahz ancak o, yalnz bu, bakas deil nice nice ki

byle
329

nite nite ki yle sanasn sanki ,

sret yle

zhir grnte, grne

zhiren

Birliktelik Bildiren Zarflar b-hem birlikte be-hem bile bir bir ile bir biri ile bir ile bir ourdan cmhr ile hep birlikte

mean birlikte

Ayrlk Bildiren Zarflar baa baa baa be-halvet tek, bir bana ber-taraf tek, yalnz, bir bana be-tenh tek, yalnz, bir bana birer birer frd bir bir, sra sra

frden bir bir, birer birer

Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar noa osun yle osun san ki

330

teslm eyleyelim tut ki , tutalm tutalm ki

And Verme Zarflar avretim bo osun

Tar ha iin

bam iin saalm tr osun

vallahi, billhi ve smme tallhi vallhi, vallaha

stem Dlk, Kendiliinden Olu Bildiren Zarflar arazan beklenmedik biimde, istemeden hat ile istemeden ittif beklenmedik biimde, birden

az ile bilmeden ve
beklemeden

Aadaki beyitleri okuyunuz ve ilerindeki zarflar gsteriniz:

ouptur : olmutur meh-li : ay yzl gzel Nil : airin ad terf : ereflendirme, mutluluk verici geli elem-i intizr : umut iinde bekleyi acs.
331

zet Kelime snflar iinde zamirlerin yerini belirlemek. Zamirler isim snfndan kelimelerdir. Kimseleri ve nesneleri temsil ederler, onlarn yerini tutarlar. Adlar gibi nesneleri karlayan kelimeler deildirler, bu bakmdan tek balarna anlamlar yoktur. Adlarla zamirler arasndaki en nemli fark budur. Baka bir fark Trkede zamirlerin ekim srasnda biim deitirmeleridir. Bu da zamirleri teki kelime trlerinden ayran belli bal zelliklerden biridir. Zamirlerin adlarla ortak yan ise, sz iindeki ilikilerinden doan durumlara uygun olarak ekime uramalar, onlar gibi durum eklerini alarak ekilmeleridir.

Zamirlerin eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde kullanlm olan zamirleri yapl ve ileyi zellikleriyle tanmak. Zamirlerin, tadklar kavramlara ve kullanlarna gre eitleri vardr. Onlar kii zamirleri, dnllk zamirleri, gsterme zamirleri, soru zamirleri, belirsiz zamirler ve ilinti zamirleri olmak zere 6 balk altnda topladk. Hemen hepsi Osmanl Trkesinde yapca ve kullanmca kimi zellikler gsterirler. Aralarnda alntlar da bulunmaktadr. zellikle Farsadan alnm olan ilinti zamiri ki, kurduu cmle tipi ile dikkat ekici ve ok kullanlm olmas bakmndan da yakndan tannmas gereken bir zamirdir. Trke kii ve gsterme zamirlerinin kkleri ekim srasnda deimeye urar. Bu onlara zg bir durumdur. Bu deime yznden bana ve sana Osmanl Trkesinde ve gibi yazlr. Tekil 3. kii o zamirinde de benzer bir deime meydana gelmi, onun da ynelme durumu 1. ve 2. kii gibi olmutur: aa. Ayn durum gsterme zamirlerinde de grlr.

Bunlarn da ynelme durumlar eklinde yazlr.

Osmanl Trkesindeki gsterme zamirleri yakn iin bu, ibu, obu, az uzak iin u, o, daha uzak iin ise o, o'dur. Dnllk zamiri ve olmak zere iki ekilde yazlr. 3. kiiyi gsteren bu zamirin okunuu da iki trldr: gendi, kendi.

332

Kelime snflar iinde zarflarn yerini belirlemek. Zarflar da isim snfndan kelimelerdir. Sfatlarn ve fiillerin anlattklar vasf (nitelik) ile kl ve oluu aklarlar ve deitirirler. Bu ileyileriyle sfat ve fiillerin nnde yer alrlar ve cmlede onlarla bir arada bulunurlar. Adlar ve sfatlardan en nemli farklar onlardan daha az bamsz olmalar, daha dorusu sfat ve fiillere baml bulunmalardr. Zarflarn sfatlara benzeyen yan ise, sz iinde ekimsiz olmalardr. Bu ynden adlardan ve zamirlerden ayrlrlar. Zarflarn bir zellii de kendi cinsinden kelimelerin nne de gelebilmeleri, bylece onlar da etkilemeleri, anlamlarn deitirebilmeleridir.

Zarflarn eitlerini sralayabilecek ve Osmanl Trkesinde kullanlm olan zarflar yapl ve ileyi zellikleriyle tanmak. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm olanlarla birlikte pek ok zarf kullanlmtr. Bunlar arasnda nicelik (azlk okluk, miktar), yer yn (mekn) ve zaman zarflar saylabilir ldedir. Nitelik (hl, tarz ve tavr) zarflar ise saylamayacak kadar oktur. Anlamlar zarf olarak kullanlmaya yatkn kimi adlar ile, ileyie zarflara benzediinden, pek ok sfat da zarf olarak kullanlmtr. Bu sfatlarn ou Trke ve alnt niteleme sfatdr. Bir blk zarf ise tremi kelime yapsndadr. Nihayet birleik yapda birok zarf bulunmaktadr. te yandan zarflarn pek ou baka kelime trlerinden alnmlardr, bu yzden onlar ancak bir sfatla ve bir fiille birlikte oluturduklar bekler iinde tanr ve ayrt ederiz. Zarf bekleri dediimiz bu beklerin cmledeki yeri bir sfat ve fiilin yerine etir.

333

Kendimizi Snayalm 1. Aadaki oul eki alm kelimelerden hangisi, birden fazla topluluu belirtebilir? a. b. c. d.

e.

2. Aadakilerden hangisi, oul 2. kii zamirinin oulunun belirtme durumu eki alm eklidir? b. a.

c.

e.

d.

3. kil midir ol ki gendi gendiyi oda atar. cmlesinin tam ve doru karl aadakilerden hangisidir? a. O kendini atee atan akll mdr? b. Kendini o atee atan akll mdr? c. Kendini atee atan akll mdr? d. Akll kendini o atee atan mdr? e. Akll kendini atee atar m? 4. Bir dost bulunmaz ki merhamet ede. cmlesinin tam ve doru karl aadakilerden hangisidir? a. Merhamet edecek bir dost bulunmaz. b. Merhametli bir dost bulunmaz. c. Merhamet edecek bir dost bulunmaz ki! d. Merhameti bulunmayan bir dosttur. e. Bir dost bulunmaz ki merhamet etsin.

334

5. Aadakilerden hangisi tremi zarf deildir? a. c. e. b.

d.

6. Aadakilerden hangisi nitelik zarf deildir? a. b. c.

d.

e. 7. zarfnn doru anlam aadakilerden hangisidir? a. lzumlu b. bile bile c. sonunda d. gerekten e. benzeri gibi 8. zarfnn doru anlam aadakilerden hangisidir? a. sonra b. daha c. nce d. arkasnda e. stnde

335

9. Aadakilerden hangisi zaman zarf deildir? a. b. d. c. e.

10. zarfnn tr aadakilerden hangisidir? a. sra b. nitelik c. nicelik d. zaman e. uurlama

336

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. a Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 2. d Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 3. c Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 4. a Yantnz doru deilse, Zamirler ve Zamirlerin eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 5. d Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 6. e Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 7. b Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 8. c Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 9. d Yantnz doru deilse, Zarflar ve Zarflarn eitleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. 10. a Yantnz doru deilse, balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

bizleri, bizleri, bizlere, bizlerde, bizlerden sizleri, sizleri, sizlere, sizlerde,

sizlerden

337

Sra Sizde 2

kendim, kendi, kendi kendimi, kendii, kendini kendimi, kendii, kendini kendime, kendie, kendine kendimde, kendide, kendinde kendimden, kendiden, kendinden
Sra Sizde 3

Ne gibi? Neyim var? Neyi alnd? Nesi var? Neyiiz zyi odu? Neyiden getin?
Sra Sizde 4

Cnn, iinde kermet olan bir sz dedi.

Hecr ile intizr olmayan vasl taleb eyle. Sra Sizde 5 Yrim gece geldi yine yrim gece gitti Hi bilmezem amm nice geldi nice gitti Zarflar: gece, hi, nice Grmeyelden Neviy bir ay ouptur o mehi ehr iinde aa bezer meh-li grd m hi

338

Zarflar: grmeyelden, bir ay, ehr iinde, hi

adem adem gece terfi Nil o mehi

Cihn cihn elem-i intizra demez mi Zarflar: adem adem, gece

Yararlanlan Kaynaklar Ate, A. -Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul. Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

339

9
Amalarmz

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Fiillerin dildeki ve kelime snflar iindeki yerini belirleyebilecek, Osmanl Trkesindeki ekimsiz ve ekimli fiil ekillerini tanyabilecek, ekimli fiillerde zaman ve kii eklerinin Osmanl Trkesindeki farkl biimleriyle gelime aamalarn izleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Kl, Olu ve Durum Balang Sre inde Gerekleme Biti Zaman ve Kii Grn ve at Bildirme Anlatma Sylenti art

FLLER EKMSZ FLLER EKML FLLER

erik Haritas

340

Kelime Snflar IV: Fiiller

Bundan nceki nitede Osmanl Trkesindeki adlar, sfatlar, zamirler ve zarflar tandk, kelime snflar iindeki yerlerini, eitlerini ve kullanm zelliklerini grdk. Bu nitede fiiller konusunu ele alacak; onlarn belli bal yap zelliklerini, dildeki yerlerini, Osmanl Trkesindeki farkl ynlerini gzden geireceiz. Bylece okuyacanz metinlerde karlaacamz fiil ekillerini hem yazmlaryla tanyabilecek, hem de bugne gre farkl olanlarn anlatmlar bakmndan deerlendirebilecek bilgiler kazanm olacaksnz. Fiiller kl, olu ve durum bildiren kelimelerdir. Varlklarn gerekletirdikleri i ve eylemleri, gerekleen i ve eylemlerin biimlerini, bir varlk, kavram, i ve eylemin durumunu ve niteliini anlatr. 6. nitenin Giri'inde belirttiimiz gibi, Trkede ayr kkleri olan, ayr yapm ekleriyle retilen ve ayr ekim ekleri bulunan bu kelimeler dilde bir ana snf olutururlar. Tadklar anlamlar, karladklar kavramlar, sz iinde kurduklar ilikiler isimlere gre ok farkldr. Fiil snfndan kelimelerin sz iinde ileyi bakmndan durumlar deimez; grdkleri i bellidir, deiip bakalamaz. Bu yzden bu kelime snfnn blnmez bir btnl vardr.

GR

FLLER

341

Trke fiilleri tabanlarndan -mek ekiyle yaplm adlarla adlandrrz, bunlara mastar deriz:

buma, ama, dnmek, istemek, inmek, fratma, sevmek gibi.

Aklama. Bir fiil tabann gstermek istediimizde, mastar ekini atarak, tabann son harfinden sonra bir izgicik (tire) koyarz. 3. nitede bu iareti btn eklerin bana koymutuk. Bir ekin banda bulunduunda bu ek onun bir yapm ya da ekim eki olduunu gsterir. sim ve fiillerde btn yapm ve ekim ekleri gsterilmek istendiinde ise, tabanla ekin/eklerin aras yine bu izgicikle ayrlr: bil-mek, sev-gi, do-u, bil-(i)n-mek, at-() -m, bil-dir-di-m, bil-dir-(i)l-mi-ti, gr-me, gr-()--me, aa-, gzel-likten, ba---()mz-, ev-i, ev-de-ki-ler, ev-den, ev-ce, evle-n-ecek-mi, biz-(i)m gibi. Ama mastar eki atlm, ekim eki almaya hazr bir fiil kk ya da gvdesi -emir 2. kii dnda- tek bana kullanlmadndan, bu durumda sonuna da izgiciin konmas gerekli olur: bil-, bil-dir-, a-, a-()n-, sev-, sev-(i)l-, u-, u-(u)-, bekle-, bekle-t- gibi. Bylece fiilden fiil yapan ekler, dierlerinden farkl olarak, iki izgicik arasna alnm olur. -l-, -n- ,-t-, -dir- gibi. Fiillerde Anlam Her trl kl ve olu ile bunlarn gsterdikleri trl ayrlk, bakalk ve nitelikler fiillerin szlk anlamlarn oluturur. Bunlar deiken, ayn zamanda da retkendir. Bir fiilin anlamnda zamanla deimeler meydana gelebilir. Bunun yannda bir fiil yeni anlamlar kazanarak bir anlam dallanmasna da urayabilir. Bu bakmdan her tarih dnem metninde fiillerin farkl anlamlaryla karlaabiliriz. Fiillerin anlam zelliklerini iki ynden deerlendirmek mmkndr: a. Eylemin gereklemesi ile ilgili anlam zellikleri Fiillerde, eylemlerin balang, sre iinde gereklei ve biti olmak zere aamada gerekletiini belirten bir anlatm zellii bulunduu grlr:
342

1. Kimi fiiller bir eylemin balang aamasn, daha dorusu gereklemesi iin sre gerekmeyen bir olu ve kl bildirir:

baama, ama, ma, girmek

gibi. 2. Kimi fiiller srerlik bildirir. Bunlarda kl ve olu belli bir sre iinde gerekleir ya da iin/eylemin gereklemesi iin belli bir sre gereklidir:

pimek, ( yemek) yemek, bymek, ounama, oma, yrmek, ama, tutma, aynama, uzama gibi.
3. Kimi fiiller ise, gereklemesi sre isteyen bir eylemin biti aamasn anlatr; daha dorusu, baka bir eylemin sona eriindeki gereklemeyi bildirir:

bitmek, durma, tkenmek, yoruma, brama, oturma gibi.

b. Eylemin etkisiyle ilgili anlam zellikleri Fiiller anlamca, belirttikleri eylemin bir nesneyi etkileyip etkilememesine gre de farkllar ve bu ynden iki bek oluturur: geili fiiller, geisiz fiiller. Geili fiillerde eylem da dnktr; eyleyen (zne), eylemini bir nesne zerinde gerekletirmekte, bylece bir nesne etkilenmektedir:

rma, ama, kapama, getirmek, imek, sevmek, yemek gibi.

Geisiz fiillerde ise, gerekleen eylem, yalnzca eyleyenle ilgilidir. Baka bir deyile, eyleyenin, gerekletirdii eylemle bir kii/nesne zerinde herhangi bir etkide bulunmas sz konusu deildir:

oturma, gelmek, bama, uma gibi.

343

Geili fiiller, etkileyici olmalar yznden, etkileyecekleri bir kii/nesne isterler. Etkilenen nesne, bu fiillerin yklemi olduu cmlede nesne adn alr. Geisiz fiiller ise, etkileyici olmadklarndan, etkileyecekleri bir nesne gerekli deildir, dolaysyla yklemi olduklar cmlede ye olarak nesne yer almaz. Durum ve olu fiilleri genellikle geisizdirler:

beklemek, yatma, oturma, pimek, buama, doyma, sararma, bymek, boyanma gibi.
Bununla birlikte kimi fiiller, eitlenmi szlk anlamlarna gre, hem geili, hem geisiz zellik gsterirler. Bunlara ortada fiiller denir:

topama 1. nesneli: ekin, iek, biriktirmek, 2. nesnesiz: imanama ; gemek 1. nesneli dereyi,
kpry, gemek, 2. nesnesiz: aadan, stten, gemek gibi.
Kullanlarna Gre Fiiller

Trkede kullanlarna gre iki trl fiil ekli vardr: ekimli fiil, ekimsiz fiil. ekimli fiil, fiilin kii ve zaman ekleri alm eklidir. Bir fiilin bu ekli onun asl ileyiinde grlr ve byle bir fiil sz iinde yargy tamamlad iin bitmi fiil adn alr:

gelirim, geldi, gelmiiz, geleceksiniz, gelesin, gelsin, gelse gibi.

ekimsiz fiil ise, fiil kk ve gvdelerinden belli eklerle yaplm hem fiile, hem isme yakn ve yatkn tremi kelimelerdir. Bu melez nitelikleriyle fiile yatknlklar, kl ve olu bildirerek zne, nesne, dolaysz tmleyiciler ve zarf gibi yeler alp bitmemi yarg bekleri oluturabilmeleri; isme yatknlklar ise, sz iinde isim snfndan kelimeler (adlar, zamirler, sfatlar ve zarflar) gibi kullanlabilmeleri, ekim ekleri alabilmeleridir. Bu yzden bunlara fiilin isimlemi (isimcil) ekilleri dendii gibi, bitmemi fiil de denir. Bunlar fiil adlar, sfatfiiller ve zarffiillerdir:

344

 lf azna tma, azndan an ua iitmemek, doru syleyeni dokuz kyden ovarar, elle gelen dn bayram gibi.
Fiillerde at Fiil tabanlar, znenin sz iindeki ileyiini belirtmek, daha dorusu eylemin gereklemesinde znenin gsterdii deiik davranlar ya da kazand farkl durumlar anlatmak zere deiik ekillere girer. Fiilin belli ekler alarak girdii bu ekillere grn, fiil tabanlarnn bu trl eitlenmesine ise at diyoruz. Trkede fiil atsnn 6 grn vardr. Bunlar eksiz ve -l-, n-, -r-, --, -dir-, -t-, -me- ekleriyle kurulur: 1. Yaln grn: grmek 2. Edilen grn: grlmek 3. Dnl grn: grnmek 4. Karlkl grn: grmek 5. Ettiren grn: grdrmek, outma, iirmek 6. Olumsuz grn: grmemek.
at Eklerinin Yazl

at eklerinden -l-, -n-, -r-, --, -t- nszle biten kklere bir balant nlsyle eklenir. Bu nl, kalplaan klasik yazmda gsterilmemi, yani karl olan bir harfle belirtilmemitir:

sat-()-ma, bu-(u)n-ma, bil-(i)n-mek, tak-()n-ma, gey-(i)n-mek, vur-(u)-ma, u-(u)-ma, a-()t-ma, ork-(u)-t-ma

gibi.

345

Ancak dnemin sonlarnda, uyuma bal olarak , i sylendii kelimelerde ye ile; u, sylendii kelimelerde vav ile gsterilmitir:

, , , , , , gibi.
Fiile ettiren grn (geisiz fiillerde olduran grn) kazandran eklerden - dir-, Osmanl Trkesinde eklendii tabana gre uyum kanunlarna uymu olarak, syleyite eitlenir; -dr-, -dir-, -dur-, -dr-, -tr-, -tir-, -tur-, -tr- olmak zere 8 trl okunur. Bu ek Osmanl Trkesi yazmnda tek ekille, olarak yazlmtr:

a-dr-ma, bil-dir-mek, dur-dur-ma, l-dr-mek, a-tr-ma, et-tir-mek, o-tur-ma, -tr-mek gibi.

Klasik yazmda, ayn atnn baka bir eki olan -ir'in, nceki dnemin uyumlu olmayan tek ekilli yazl da korunmutur. Bu yazl yznden, ekin, zellikle XVI. ve XVII. yz yllarda, bulunduu her kelimede yuvarlak nl ile okunduunu eviriyazl metinler gstermektedir:

a-ur-ma korkutmak, rktmek, ge-rmek, bit-r-mek, gey-r-mek gibi.

Konuma dilinde ise, eklendii tabana gre uyumlu sylendiini yine eviriyazl metinlerden anlyoruz:

doy-ur-ma, sr-r-mek srtrmek, drmek, a-r-ma, pi-ir-mek gibi.

Fiillerin anlamn olumsuzlatran, baka bir deyile onlar olumsuz grne sokan -me- eki, ince sradan kelimelerde ve biiminde yazlmtr:

, kaln sradan kelimelerde ise, genel olarak , bazen de , bil-me-mek, , a-ma-ma gibi.

346

Tasvir fiillerinden olan yeterlik fiillerinin olumsuz grnnde tabandan sonra gelen zarf-fiil ekleri de harfle gsterilmitir:

, bil-eme-mek, iste-yeme-mek, , a-ama-ma, aa-yama-mak gibi.

XVI. ve XVII. yz yllarda tasvir fiillerinde zarffiil eki olarak , i ve u, de kullanlmakta idi:

, sev-ime-mek, o-ma-mak,
yr-yme-mek gibi. Aadaki kelimeler fiilden retilmi isimlerdir. Bunlarn a) eklerini ayrarak retilmi olduklar tabanlar gsteriniz, b) bu tabanlardaki at eklerini de ayrp mastar eki katarak fiil adlar biiminde yaznz: atrma, biimlenmi, ayr, sprlmemi, artran, beenilen, yaaca, piirilmi, ara, dayanmaz.

EKMSZ FLLER
Yukarda, kullanlarna gre fiillerin ekimli ve ekimsiz olmak zere ikiye ayrldn, bunlardan ekimsiz olanlarn fiilin isimlemi ekilleri olduunu sylemi, fiil kii ekleri almadklar iin bunlara bitmemi fiiller dendiini eklemitik. Kimi dilbilgisi kitaplarnda bunlar fiilimsi olarak da anlr. Bitmemi fiiller, tamamlanm bir yarg bildiren cmlelerde ad, sfat ve zarf ileyiinde bir ye olarak yer alabilirler, ancak yklem olamazlar:

Gitmek (var), dnmek (yo). Yazan (baa gelir). Veren (el) aan (elden hayrdr). Den(in dostu olmaz). amaynca (omaz). lmedin (kimse ebed hayt bumaz).
Buna karlk tamamlanmam bir yarg bildiren sz beklerinin (baml yargnn) yklemi olabilirler. Bu beklerde ise bir cmlenin btn yeleri yer alabilir:

347

 Onu bu hlde grmek (beni zd).

leden sora iddetini arttran (rzgr yznden oyunarn devm mmkn omad). Cn madan (huy maz).

Sa bitmedik (yetmin hana gz dikti). Eve gelmesi ile (mas bir odu). ( Aarm) htra geldike gltklerimiz. Bir bin harb omada
(mamr omaz) gibi. Bitmemi fiiller iyelik eki alabilir. Bu durumda bu iyelik eki, yklemi olduklar baml yargda zne yerini tutar:

h eylediim serv-i hrmn

iindir h eyleyiim, selvi gibi salnan boyun yzndendir. Gzm cnm efendim, sevdiim devletli sutnm. Geleceini nereden bilebilirdim gibi. Bitmemi fiiller bir isim cmlesinde yklem ad da olabilirler. Bu durumda da bir addan baka bir ey deildirler. Fiillerin bu isimlemi ekilleri trldr: adfiil, sfatfiil, zarffiil. Adfiiller Kl, olu ve durumlarn, yani fiillerin ad olan kelimelerdir. Osmanl Trkesinde Trke btn fiil tabanlarna -mek, -meklik, -me, ve -i ekleri eklenerek yaplm drt trl adfiil vardr. Bunlar 6. nitede fiil adlar (adfiiller) bal altnda grmtk:

ama, gelmek, pasanma, bama, bilmeklik, aama, ekileme, ba, bini gibi.
Adfiiller tamamlanmam bir yarg bildiren baml bir cmlede yklem olarak bulunurlar. Bu cmlelere adfiil cmlesi diyoruz.

348

Osmanl Trkesinde Arapadan alnm fiil adlar, yani mastarlar, Trkedeki karlklar -me ve -mek ekli fiil adlar olan kelimelerdir. Bunlar cmlede daha ok ad olarak kullanlmtr. Bununla birlikte, tpk bir Trke adfiil gibi, bunlarn da baml bir cmlede yklem olarak yer aldklar ve kendilerine bal yelerle bir yarg bei oluturduklar grlr:

Yrn ile sohbet (ferdya yarna ad). Nimete kr (nimeti celb eder eker). Aza anat (oa eritirir). zhr- hnere hner
gstermeye (memr oman olduundan) gibi. Arapa mastarlarn (kl adlarnn) yklemi olduu adfiil bekleri, Osmanl Trkesinde Trke bir ad gibi, ile ve birle taklaryla oluan tak beklerinde de grlr:

Ordu Edirne'den mrr ile (geerek Sofya'ya gidecektir). ocu mektepten avdet birle (evine gelip .) gibi.
Bunun gibi, Farsa bir adfiil de baml bir cmlenin yklemi olabilir ve bu cmle bir ad gibi, ile ve birle taklaryla birleir. Bu tak bei de, Trkenin -erek zarffiil ekiyle yaplm zarffiil cmlesi yerine kullanlr:

Btn emvl ve
emlkini frht ile (satarak Msr'a azmet etti gitti). Osmanl Trkesinde asl yaygn olarak kullanlan mastarlar (kl adlar), Arapa mastarlarn Trke etmek, eylemek, olmak ve bunlarn edilen ve olumsuz grnleri ile kurduu birleik fiillerin mastar ekilleridir. eitli adfiil cmlelerinde kullanlanlar da daha ok bunlardr:

rs- hayret etmek hayret uyandrmak, tayy- semvt- ul etmeleri yksek gkleri drercesine amalar, akd-i
meclis-i rahmet eylemelerini rahmet meclisi toplamalarn, tertb-i esbb- znet oma bbnda ss gereleri dzenlenmesi konusunda gibi.

349

Sfatfiiller Fiilin sfatlam, kavram sfata dnm biimidir. Sz iinde ileyi bakmndan dier sfatlar gibi adlar niteleyen kelimelerdir:

pimi (a), bildik (adam), gren (gz), ac (u), aar (su), oturaca (yer), binecek (at) gibi.
Bunlar da adfiiller gibi edilen ve olumsuz grnlerine girerler. Adfiillerden ayrlan yanlar, zaman anlatm tamalardr:

amad (gonca), rkmedik (davar), sylenmi (sz), yaaca

(kitap) gibi. Sfatfiiller de tamamlanmam bir yargnn yklemi olurlar. Bu cmlelere sfatfiil cmlesi deriz. Bir sfatfiil cmlesi en ok bir bamsz cmlenin yelerinden birinin sfat olarak i grr:

Vakitsiz ten (horozu) keserler. gnden beri yanan

(orman) bir trl sndrlemedi gibi. Sfatfiil cmleleri, tpk bir ad gibi, bamsz bir cmlede bir zamirin yerini de tutabilir. Bu durumda yaln ya da ekimli ekilleriyle cmlenin yelerinden biri olur:

Erken aan (yo ar). Doru syleyeni (douz kyden ovarar). (bileni), (kuanan). ( Mevlm sabrar versin) yrinden
ayrma. gibi. Bir sfatfil cmlesi bamsz cmlenin znesi olduunda, onu adyla deil de eylem niteliiyle tantr. Bu durumda bamsz cmlede zne, herhangi bir anlatmyla, belirsiz zamir yerindedir:

Minreyi aan (fn hzrar). o bilen (o yanr) gibi.

350

6. nitede Arapa ve Farsann sfatfiillerinin de Osmanl Trkesinde ok kullanldn sylemitik. Arapada belli kalplarla, Farsada ise kimi eklerle fiillerden retilmi bu sfatfiil anlaml kelimeler, Osmanl Trkesinde byk lde sfat gibi kullanlmlardr. Bununla birlikte, bu fiilden reme ekillerin, Trke sfatfiiller gibi, yklem olarak yer aldklar bamsz yarg bekleri oluturduklar grlr. Bunlar da bir bamsz cmlenin yelerinden birinin sfat olarak i grr ya da bir ad hkmyle isim cmlelerinde yklem ismi olarak yer alr:

vf- gencne-i esrr- nihn = gizli srlarn hazinesini bilen, dhte-i szen-i diat = dikkat inesiyle dikilmi, nihde-i zemn-i ubdiyyet = kulluk zeminine serilmi,
rhat-cy-i cihniyn = btn insanlarn rahatln isteyen, muhy-i snnet-i Ahmediyye = Hz. Muhammed'in gsterdii yolu canlandran gibi. Zarffiller Fiilin belli eklerle yaplm zel ekilleridir. Trkede fiilden eklerle tretilmi zarflar daha ok zarffiil nitelii tarlar. Adfiiller ve sfatfiiller gibi isimlemeye pek elverili deildirler. Cmlede zarf olarak kullanlan bu zel ekiller, bu yzden, adfiiller ve sfatfiillere gre fiile daha yatkn ve yakndrlar. Sz diziminde ayr bir ileyileri vardr. Fiilin kavramn ok eitli ynlerden aklayp snrlarlar, bylece eylemleri (kl ve olular) daha yakndan belirtip tantrlar. Zamana bal olmamalar ynnden adfiillere benzerler. ekimsiz fiil olarak ise adfiiller ve sfatfiiller gibi edilen ve olumsuz grnne girerler. Zarffiillerin cmledeki ileyilerini, tamamlanm yarglarla eksik yarglar arasnda saladklar eitli iliki biimlerine gre nmzdeki yl genie ele alacaz. Bu yzden burada, Osmanl Trkesinde kullanlm olan ve 3. nitede yaplarna gre snflanm ekler arasnda yazllarn gsterdiimiz zarffiil eklerini, anlamdalar ile birlikte, gerektike ksa aklamalar da koyarak, topluca vermekle yetiniyoruz:

351

1. (- , y)ip: Yazl dnem sonuna kadar korunmu eklerdendir. Okuma dilinde dnem boyunca yuvarlak nlyle okunduu, ancak konuma dilinde XVII. yz yldan balayarak uyumlu sylendii eviriyazl metinlerden anlalmaktadr. Dnem sonlarnda yazm da sylenie uygun olarak eitlenmitir:

ap, , bilip, buup, grp.

Anlamda:

maa).

- mekle (-mele, -meile); - maa (- maa, -

Birleik bir zarffiil ekidir. Mastar ekine ile taks katlarak yaplmtr:

isyn zuhr etmekle (etmeile) = isyn zuhr edip, adan liman omaa
(omaa) = adan liman oup gibi. 2. - erek, (- y)erek; - ara, (- y)ara :

baara, aayara, grerek,

isteyerek. XVI. yz yl metinlerinde bu zarffiil ekinin yuvarlak ekline rastlanr:

aa-yura.
Anlamdalar:

- ma zere/zre, - mek zere/zre:

Arapadan ve Farsadan alnm mastarlara ile ve birle taklar katlarak yaplm birleik biimler de bu zarffiilin baka bir anlamdadr:

mrr ile, avdet birle, frht ile gibi.

352

3. (- y)e, (- y)i: Osmanl Trkesinde tek ve yaln olarak pek kullanlmamtr. Canl olarak ift kullanmda ve tasvir fiillerinin yapsnda grlr:

de aa, gre gre, bile bile, eke eke; agelmek, leyazma, diyegrmek, duravarma, oagelmek, ogelmek, verilegelmek, seveyrr, seviyrr, geliyrr.
Bu zarffiilin tek olarak da kullanlan eski bir ekli -u, -'dr:

baayu, istey gibi. Tasvir fiillerinde: diyvirmek, yr-yme-mek gibi.

4. - maszn, - meksizin:

ilve etmeksizin, bilmeksizin.

Anlamdalar:

- madan, - meden: ne ardna bamadan, o

gemeden. Bunun - madn, -medin ekli de vardr:

lmedin, bumadn.
5. iken, - ken: teki zarffiillerden farkl olarak; geni zaman, imdiki zaman, gelecek zaman ve dolayl gemi zaman kiplerinin 3. tekil kii ekimli ekillerine gelir:

353

 giderken / gider iken, gitmiken / gitmi iken, gidecekken / gidecek iken, geleyorken / geleyor iken, geliyr iken.
Anlamda:

- dm hlde, - diim hlde:

Bunun, sfatfiilin tekil ve oul iyelik ekleriyle ekimlenmi 6 ekli vardr:

, , : ) , , , , , ( , , , . , , ,
6. - dta, -duta ; - dikte, -dkte:

buduta, grdkte.
Anlamda: Bu zarffiilin anlamda, yukarda geen hlde katlm iyelikli ekillerin bulunma hli eki alm biimleridir:

- dmda, . , - diimde gibi.

Ayrca ayn iyelikli ekillere vakit ve zamn kelimeleri katlarak yaplm zarffiil ekilleri de bunlarn anlamdadr:

- dm zamn , - diim vait gibi.

Bu yapda zamn yerinde esn, sra kelimeleri de bulunabilir:

- dm esnda , - diim srada gibi.

7. - da, dua ; - dike, -dke: Osmanl Trkesinde, bu ekin 3. kii iyelik ekli - dnca,

- diince biimi de kullanlmtr: mrm oduunca, sarsdnca

gibi.
354

8. (- , y)nca, -(y)ince: Bu ekle yaplm zarffiillerin Osmanl Trkesinde kavram vardr: a. Ardncalk:

Oan evlenince bey odum sanr.

Bu anlatm -dikte ekli zarffiillerin anlatmyla e deerdedir. Ardncalk anlatm, kimi zaman zorunlu bir ardncalk durumuna dayanr. O zaman ekin anlatm, -dikten sonra yapsndaki biime e deer olur:

(rveti) ounca tabdir ki adlet mezda ar. b. Zamanca Durum:

d mrte

cn snca susar, Trk cn snca o syler.

Firenk

Bu anlatm -dikte ve -dike eklerinin anlatmna etir. c. Snrlan: Kavramnda sre iinde gerekleme bulunan bir eylemin baka bir eylemin sona eri anna dek uzandn, o eylemin ncesinde balayp da bittii na kadar srdn anlatr. Ekin Osmanl Trkesinde bu anlatmdaki kullanl eskidir:

Yemek yemei temm edince ap rdar. bir kimseye

doyunca tam yedirmek gibi. Snrlay kavram ardncalk kavramnn zdddr. Bu yzden ekin bu anlatm -mezden evvel eklinin anlatmna yaklar. Anlamdalar:

- ca, - icek:
Osmanl Trkesinde ok kullanlm olan bu ekin anlatm ince ve -dikte'nin anlatmlarna yakndr. Ardncalk ve zamanca durum yannda, sonu anlatr. Bir eylemin gereklemesiyle ya da gereklemesinden sonra meydana gelen/gelecek eylemi bir doal sonu olarak bildirir:
355

 Hisr feth oca ibtid nce ezn ounur. Hattn

gelicek sen de beni muma ararsn gibi.

- dm gibi, - diim gibi: Onu grdm gibi tandm. - mesiyle, masya; - mesi birle; - d birle, - dii birle: Bu merkebi kimse amaz demesiyle hoca zten ben de onu satma iin getirmedim demi. imzlendgi birle alye beyz
bayraar dikilp gibi.

, , + , duyar duymaz, gelir gelmez,

grr grmez gibi. 9. (- , y)ncaya adar, -(y)inceye adar. Yukarda geen -(y)ince eki gibi snrlan anlatr:

Seni lnceye adar seveceim. Venedik'ten tiryk

panzehir gelinceye adar Hind'de dam yan helk eder. Anlamda: -(y)esiye adar/dek/dein:

Sen gelesiye dein aham our.

356

10. (- , y)eli:

Sen bu yerden gideli seni syler baa daar, Ben grmeyeli

o amsz. Bunun bir de -(y)eliden beri biimi vardr. Bunun da Osmanl Trkesinde -(y)elden ve -(y)elden beri gibi farkl kullanlar grlr:

Bu evi harb oas

ere varadan beri daha arnm doymad. 11. - dtan sora, - dikten sora:

At andtan sora ahr apsn apar. Beni orutan ldkten sora cehenneme gitmek
deil, hibir yere gitmemektir. 12. - meden, - madan; - meden evvel, evvel, -mazdan evvel:

madan evvel; - mezden, - mazdan; - mezden

Gn domadan neler doar. Suya varmadan paaar sar. Girmezden evvel acan dn. Ay vurumazdan derisi satmaz.
Aadaki fiil tabanlarna -me, -memek, i, -en, -mi, -ecek, -dik, dike, -diince, -dikte, -ince, -medin, -meden, -ip, -erek, -icek eklerini katarak bu fiillerin adfiil, sfatfiil ve zarffiil ekillerini Osmanl alfabesiyle yaznz: sevil-, bekle-.

357

EKML FLLER
Fiil tabanlarnn zaman ve kii ekleri alm ekillerine ekimli fiiller diyoruz. Sz iinde bir yargy tamamlad iin bu durumdaki fiil bitmi fiil adn alr. Osmanl Trkesinde, ou Arapa ve Farsadan olmak zere, yabanc dillerden alnma ok sayda isim vardr. Buna karlk fiiller Trke aslldr. Edebiyat dilindeki, kimi zaman btn kelimeleri Arapa ve Farsa olan cmlelerde bile en azndan bir yardmc fiil bulunur ve -deyim yerindeyse- cmlenin mill niteliini korur. Bir ekimli fiil bamsz bir yarg bildiren cmlenin yklemini oluturur. Bu ileyiiyle cmlenin kurucu yesi her zaman bir fiildir. Fiil tabanlarnn birden ok ve trl trl kavramlar vardr. ekimli bir fiil zaman ve kii eki aldnda tad kavramlara yeni iki kavram yklenmi olur. Bu iki kavram ekimli bir fiilin ayrlmaz, artdr. Bunlara ek olarak, ekimli fiillerde kiiye bal say kavram bulunur. Tekil iin ek yoktur. oul ise bir ekle belirtilir. Eke oul kavram katan ekle birlikte oluan ekil, oul 1., 2., 3. kii eki diye anlr:

sever-iz, sever-siz, sever-si-iz, sevdi-k, sevdi--iz, sevecek-siz, sevecek-si-iz, sevecek-ler gibi.

ekimli fiillere eklenen baka bir kavram da tarz'dr. Fiiller bu kavram birleik ekimlerde kazanrlar. Bunlar da anlatma (hikye), sylenti (rivayet) ve art kavramlardr.
Eklerin Sras

Bir fiilin basit bildirme ekiminde bu kavramlar katan ekler u sra iinde gelir: zaman ekleri + kii ekleri + say ekleri. Birleik ekimlerde ise sra bugn genel olarak zaman + tarz + kii + say biimindedir. Ancak, aadaki rnek ekimlerde grlecei gibi, Osmanl Trkesinde baz kiplerde zaman ve tarz eklerinin farkl sralan durumlar da bulunmaktadr:

sevdimdi sevdiydim, sevdiysem sevdimse gibi.

358

Ayrca 3. kii oullarnda da sra deiebilmekte, yani oul eki -ler tarz ekiyle yer deitirmektedir:

baarmar, baararm gibi.

Bu ekleri alm fiiller bitmi fiil sayldklarndan, bitmi fiil meydana getirmek iin fiil tabanlarna sz konusu eklerin trl biimlerini getiririz. Bylece elde ettiimiz rneklerin her biri bir bitmi fiil rneidir. Yaptmz bu ileme ise fiil ekimi diyoruz.
Fiillerde Zaman

Her kl ve olu bir zaman iinde gerekleir. Buna fiilin zaman diyoruz. ekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kl ve oluun hangi zaman parasnda gerekletiini anlatr. Bu yzden bu eki de zaman eki olarak adlandrrz. Zamann blmlenmesi konumann iinde getii na gredir. Konuan iin o n imdiki zamandr. Gemi ve gelecek de onun ncesi ve sonrasdr. Zamann bu trl blmlenmesi, aslnda kesin snrlara dayanan, salt bir ayrmdr. Ama ekimli bir fiilde zaman kavram olduka esnektir; kl ve olularn gerekleme biimleri, tarzlar ile znenin davran biimleri ve eilimlerini yanstan trl anlatmlar gerekleme zamanna da yansr; dolaysyla ekimli bir fiilin zaman kesin snrlarla ayrlm belirli zaman dilimleri iine sokulamaz. Ayrca dilin gelime sreci iinde fiil zamanlarnn hem snr, hem de anlatm gelime yoluyla eitlendii gibi, deimeye de urayabilir. Aada vereceimiz ekim rneklerinde, Osmanl Trkesinde kip eklerindeki zaman geililiklerine, ayrca deiik anlatmlara ksaca deinilecektir.
Fiillerde Kii

ekimli fiillerde zaman kavramndan sonra bulunmas gerekli ikinci kavram kii kavramdr. Her kl ve olu bir kiiye bal bulunur; dolaysyla bitmi bir fiil, kl ve oluun bir zaman iinde gereklemi olmas yannda, mantk bakmndan da bir kimse tarafndan gerekletirilmi olduu fiildir. te bu ileyiteki ekler kii ekleridir. Kii ekleri, zamirlerde olduu gibi; syleyen, sylenen ve sz geen olmak zere 1., 2. ve 3. kiileri bildirir. Trkede kii ekleri iki kaynaktan gelir: a) kii zamirleri ; b) iyelik ekleri. Fiil ekiminde 1. ve 2. kiiler her zaman ekli olur; 3. kii ise ou zaman eksizdir. Bu yzden yklemi olduklar cmlede tam
359

bir yarg olumas iin bir zne (isim snfndan bir kelime) bulunmas gereklidir: O yapt. Ali deyecekmi. im yanyor. Kedi trmaam. Aam odu gibi. Trkede kii ekleri gemiten bugne birok deimeye uramtr. Osmanl Trkesinde de bu deimeler srm, nceki dnemden gelen kimi ekiller byk lde deiiklie urayarak, dnem sonunda bugnk ekiller ortaya kmtr. Osmanl Trkesindeki kii eklerini yzyllara gre deien ekilleriyle iki ble ayrlm olarak vereceiz. a. Zamirlerden Gelen Kii Ekleri Bunlar i- fiilinin (isim fiilinin) geni ve dolayl gemi zamanlar ile dier kiplerin gemi zaman, art ve emir dndaki, yani geni zaman, imdiki zaman, gelecek zaman, dolayl gemi zaman, istek ve gereklik ekimlerinde kullanlan kii ekleridir:

, gzel-em, gzel-im, gzel-mi-em, gzel mi-im, grr-em, grr-in, grr-m, grecek-im, baayr-m, greyor-um
gibi.

Tablo 9.1 Zamirlerden Gelen Kii Ekleri

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

( seyrek) -m, -um, -im,

-m;

- am, -em, -m, -um, -im, - m; ( seyrek) -am, -em; ( seyrek) -m, -im; (- y)am, -(y)em, -(y)m, -(y)um,
-(y)im, -(y)m;

(- y)m, -(y)um, -(y)im, -(y)m

- in (seyrek) - sn, -sun, -sin, -sn - sn, -sun, -sin -sn;

(seyrek)

360

(Yalnz isim fiilinin geni zamannn 3. tekil kiisinde)

- dr, -dur, -dir, -dr

- dur, -dr, -dr, -dir; - dr, (seyrek)

- z, -uz, -iz, -z; (- y)z, -(y)uz, -(y)iz, -(y)z

- , , z,-iz; - z (seyrek); - z, -iz, -uz, -z; (- y)z, -(y)uz, -(y)iz, -(y)z

- sz, -suuz, -siiz, -sz ( , seyrek) -sz, -siz; - suuz, -sz, -sz,
-siiz (Yalnz isim fiilinin geni zamannn 3. oul kiisinde)

- drar, -durar, -dirler,

-drler

- ardur, -lerdr; - ar, -ler

b. yelik Eklerinden Gelen Kii Ekleri Bunlar isim fiilinin gemi ve art ekimi ile dier fiillerin gemi zaman ve art ekimlerinde kullanlan kii ekleridir:

gzel idi-m, gzel-di-m, gzel ise-m, gzel-se-m, a-d-m, sev-di-m, a-sa-m, sev-se-m gibi.

361

Tablo 9.2 yelik Eklerinden Gelen Kii Ekleri

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

,k z, -uz, iz,z ar, -ler

sim Fiili ve ekimi

, - k uz, -z, -z, -iz ar, -ler

simleri fiilletirdii iin isim fiili, fiillerin btn birleik ekimlerinde yardmc fiil olarak yer ald iin ana yardmc fiil (cevher fiil) de denilen i- fiilinin belirli bir anlam yoktur, ancak bir durum fiili olarak bir durumda bulunuu anlatr. Kk erimi, ekler hlinde kalm olmakla birlikte, bugn bile gerek yazda, gerekse konumada i-di, i-mi, i-se biimlerinde varln gsterir. Osmanl Trkesinde bu eklememi biimlerle d, m gibi yar eklemi biimlerin kullanm daha yaygndr. Bu fiilin 4 kipi vardr. Hepsi bildirme tarznda olan bu kipler unlardr: geni zaman, gemi zaman, dolayl gemi zaman, art. Geni zaman ve dolayl gemi zaman ekimlerinin 1. ve 2. kiilerinde zamirlerden gelen kii ekleri, 3. kiilerde ise durfiilinin geni zaman ekli gvdesi durur'un ekleen biimi olan kullanlr. Dolayl gemi ekiminin 3. kii tekil ve oullarnda Osmanl Trkesinde de ek her zaman kullanlmaz:

imi, imitr / imitir; imiler,

imilerdr / imilerdir gibi. Gemi zaman ve art ekiminde kullanlan kii ekleri ise iyelik eklerinden gelmektedir:

idim, ise gibi.

362

sim fiilinin 4 ekiminde de kii eklerinin gelimesi dier fiillerin ekimindeki kii ekleri gibidir; dolaysyla asl zerinde durulmas gereken, bu fiilin kknn ekimlerdeki durumudur. Osmanl Trkesinde gerek isimlerle olan 4 basit ekimde, gerekse fiillerle birlikte birleik ekimlerde kullanldnda i-'nin nceki dnemde grlen dme eiliminin, bylece de ekimin ekleme durumunun srmekte olduu grlr. Bununla birlikte bu eilimin yn ve derecesi, vezne bal kullanm gereklerinden tr manzum metinlerden izlenemez. Harekeli mensur metinlerle eviriyazl metin verileri deerlendirildiinde ise, hem yaz dilinde, hem de konuma dilinde ekleme ynndeki eilimin dnem boyunca giderek yaygnlat; ancak eklememi, yar eklemi ve tam eklemi biimlerin bir arada kullanld grlr:

hasta imi, hastaym, hastaym, grr idi, grridi, grrd, baser imi, baserimi, basermi, gelse idi, gelseyidi, gelseydi, gelecek imi, geleceimi, gelecekmi gibi.
Yukarda zamirlerden gelen kii ekleri tablosunda i- fiilinin geni zaman ve dolayl gemi zaman ekimlerinde tam eklemi, daha dorusu ekler hline dnm biimleri verilmiti. Aada geni zaman dndaki 3 kipin ekimleri, yz yllar iindeki kullanm biimlerine gre, yazllaryla birlikte iki blk hlinde verilmektedir:

Tablo 9.3 Gemi Zaman

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

idim; - dm, -udum, -idim, -dm; (- , y)dm, -(y)udum, (y)idim, -(y)dm;

/ idm; / idm, idim; - dum, -idm, -dm, -idim,

-udum, -dm;

(- y)dm, -(y)dum, -(y)dim,

363

(- , y)dum, -(y)idm, (y)dm,

-(y)dm;

-(y)udum, -(y)idim, -(y)dm;

- dm, -dum, -dim, -dm

(- y)dum, -(y)dm, -(y)dm,

-(y)dim;

- dum, -dm, -dm, -dim idi; - d, -udu, -idi, -d ; (- y)d, -(y)udu, -(y)idi,
-(y)d;

/ id; / id, idi; - du, -id, -d, -udu,

-idi, -d;

(- y)d, -(y)du, -(y)di,

-(y)d;

(- y)du, -(y)id, -(y)d,

-(y)udu, -(y)idi, -(y)d;

- d, -du, -di, -d

(- y)d, -(y)du, -(y)di,

-(y)d;

- d, -du, -di, -d idi; - d, -udu, -idi, -d; (- y)d, -(y)udu, -(y)idi,

-(y) d;

idi; - d, -idi, -udu, -d; (- y)d, -(y)udu, -(y)idi,

(y)d;

(- y)d, -(y)du, -(y)di, -(y)d; - d, -du, -di, -d

(- y)d, -(y)du, -(y)di, -(y)d; - d, -di, -du, -d

364

- d, -udu; - d, -du; (- y)d, -(y)udu; (- y)d, -(y)du; idik, dk; (- y)idik, -(y)d; (- y)dik, -(y)d; - dik, -dk idiiz; - dz, -uduuz,-idiiz,
-dz;

- / du, -d, -udu; - du, -d; (- y)du, -(y)d, -(y)udu; (- y)du, -(y)d; - / idk, -idik, -dk; (- y)idk,-(y)idik, -(y)dk; (- y)dk, -(y)dik; - dik, -dk / idz; / idz, idiiz; - duuz, -idz, -dz,
-uduuz, -idiiz, -dz;

(- y)dz, -(y)uduuz,
-(y)idiiz, -(y)dz;

(- y)duuz, -(y)idz,
-(y)dz,(y)uduuz, (y)idiiz, -(y)dz;

(- y)dz, -(y)duuz (y)diiz, -(y)dz;

- dz, -duuz, -diiz, -dz

(- y)dz, -(y)duuz,
-(y)diiz, -(y)dz;

- dz, -duuz, -diiz, -dz idiler; - dlar, -idiler, -uduar,

-dler;

, idiler; - dlar, -idiler, -uduar,

-dler;

(- y)dar, -(y)uduar,

(- y)dar, -(y)uduar,

365

-(y)idiler, -(y)dler,

-(y)idiler, -(y)dler;

(- y)dar, -(y)duar, (y)diler, -(y)dler;

(- y)dar, -(y)duar, -(y)diler,

-(y)dler;

- dar, -diler; - ar idi, -ler idi; - ard, -lerdi

- dar, -diler; - ar idi, -ler idi; - ard, -lerdi

Tablo 9.4 Dolayl Gemi Zaman

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

imiim;

imiem, imiim;

- mm, -umuum,-imiim, imiim;

-mm;

- mam,-mm, -umuam,
-umuum, -imiem, -imiim, -mem, -mm;

(- y)mm, -(y)umuum,
-(y)imiim, -(y)mm;

(- y)mm, -(y)muum,
-(y)miim, -(y)mm;

(- y)mam, -(y)mm,
-(y)umuam, -(y)umuum, -(y)imiem,-(y)imiim,(y)mem, -(y)mm;

- mm, -muum,-miim,
-mm

(- y)mam, -(y)mm,
-(y)muam, -(y)muum, -(y)miem, -(y)miim, -(y)mem, -(y)mm;

- mam, -miem, -mm,

-muum,-miim, -mm

366

 imisin; - msn, -imisin,

-umusun, -msn;

/ imisin, - / msn, -imisin,

-umusun, -msn;

(- y)msn, -(y)imisin,
-(y)umusun, -(y)msn;

(- / y)msn,
-(y)imisin, -(y)umusun, -(y)msn;

(- y)msn, -(y)musun,
-(y)misin, -(y)msn;

(- / y)msn,
-(y)msn;

- msn, -misin, -musun, -(y)musun, -(y)misin,

-msn

- / msn, -misin,
-musun, -msn

imitir;

imitr, imitir;

- mtr, -umutur, -imitir, - mtr, -umutur, -imitir,

-mtr; -mtr;

(- y)mtr, (y)umutur,
-(y)imitir, -mtr;

(- y)mtr, -(y)umutur,
-(y)imitir, -mtr;

- m, -imi, -umu, -m; - m, -imi, -umu, -m;

-(y)m, -(y)imi, -(y)umu, -(y)m;

(- y)m, -(y)imi, -(y)umu,

-(y)m;

(- y)m, -(y)mi, -(y)mu,

-(y)m;

(- y)m, -(y)mi, -(y)mu,

-(y)m;

- m, -mu, -mi, -m

- m, -mi, -mu, -m

367

 imiiz; - mz, -umuuz,-imiiz,

-mz;

/ imiiz; - mz, -umuuz, -imiiz,

-mz;

(- y)mz, -(y)muuz,
-(y)miiz, -mz

(- y)mz, -(y)muuz,
-(y)miiz, -mz

(- y)mz, -(y)muuz,
-(y)miiz, -(y)mz;

(- y)mz, -(y)muuz,
-(y)miiz, -(y)mz;

- miiz, -muuz, -miiz,

-mz

- mz, -miiz,-muuz,
-mz

imisiiz; - msz, -imisiz,

-umusuz, -msz;

imisiz; imisiiz; - msz, -imisiz,

-umusuz, -msz;

(- y)msz,
-(y)umusuuz, -(y)imisiiz, -(y)msz;

- msz, -umusuuz, (- y)msz, -(y)imisiz,

-(y)umusuz, -(y)msz;

(- y)msz, -(y)musuuz, -imisiiz, -msz;

-(y)misiiz, (y)msz;

- msz, -musuuz,
-misiiz, -msz

(-y)msz,(y)umusuuz, -(y)imisiiz, -(y)msz;

(- y)msz, -(y)misiz,
-(y)musuz, -(y)msz;

(- y)msz, -(y)musuuz,
-(y)misiiz, (y)msz;

- msz, -misiz, -musuz,

368

-msz;

- msz, -musuuz,
-misiiz, -msz

imilerdir; imiler;

imilerdr, imilerdir;

- mardr, -umuardr, imiler;

-imilerdir, -mlerdir;

- mardr, -umuardr,
-imilerdir, -mlerdir;

(- y)mardr,
-(y)umuardr, -(y)imilerdir, -(y)mlerdir;

(- y)mardr,
-(y)umuardr, -(y)imilerdir, -(y)mlerdir;

- mar, -umuar, -imiler,

-mler;

(- y)mar, -(y)umuar,
-(y)imiler, -(y)mler;

- mar, -umuar, -imiler,

-mler;

( y)mar, -(y)muar,
-(y)miler, -(y)mler;

(- y)mar, -(y)umuar,
-(y)imiler, -(y)mler;

- mar, -miler; - ar m, -ler imi; - arm, -lermi

(- y)mar, -(y)muar,
-(y)miler, -(y)mler;

- mar, -miler; - ar m, -ler imi; - arm, -lermi

369

Tablo 9.5 art

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

isem; - / sam, -usam,-isem,

-sem;

isem; - / sam, -usam, -isem,

-sem;

(- y)sam, -(y)usam,- (y)isem, (- y)sam, -(y)usam,- (y)isem,

-(y)sem; -(y)sem;

(- y)sam, -(y)sem; - sam, -sem ise; - / sa, -usa,- ise,

-se;

(- y)sam, - (y)sem; - sam, -sem ise; - / sa, -usa,- ise,

-se;

(- y)sa, -(y)usa,-(y)ise,
-(y)se;

(- y)sa, -(y)usa,-(y)ise,
-(y)se;

(- y)sa, -(y)se; - sa, -se ise - / sa, -usa, -ise, -se; (- y)sa, -(y)usa, -(y)ise,
-(y)se;

(- y)sa, -(y)se; - sa, -se ise; - / sa, -usa, -ise, -se; (- y)sa, -(y)usa, -(y)ise,
-(y)se;

(- y)sa, -(y)se; - sa, -se

(- y)sa, -(y)se; - sa, -se

370

 isek; - / sa, -usa; (- y)isek, -(y)sek; (- y)sek; (- y)sa, -(y)usa; (- y)sa; - sek; - sa iseiz; - / saz, -usaz,
-iseiz, -seiz;

isek; - / sa, -usa; (- y)isek, -(y)sek; (- y)sek; (- y)sa, -(y)usa; (- y)sa; - sek; - sa isez, iseiz; - / sauz,-usauz,
-saz, -usaz, -iseiz, -seiz;

(- y)saz,-(y)usaz,
-(y)iseiz, -(y)seniz;

(- y)sauz, -(y)isez; (- y)saz,-(y)usaz,

-(y)iseiz, -(y)seiz;

(- y)saz, -(y)seiz; - saz, -seiz

(- y)saz, -(y)seiz; - saz, -seiz

iseler;

iseler;

- / saar, -usaar, -iseler, - / saar, -usaar, -iseler,

-seler; -seler;

(- / y)saar, -(y)usaar, (- / y)saar, -(y)usaar,

-(y)iseler, -(y)seler; -(y)iseler, -(y)seler;

371

(- / y)saar, -(y)seler; - saar, -seler - arsa, -lerse

(- / y)saar, -(y)seler; - saar, -seler - arsa, -lerse

uru, ya, ince, an isimlerine yaplarna uygun

ekleri ekleyerek geni zaman kipindeki ekimlerini yaznz.
rnek ekimler

Yukarda verdiimiz kii eklerinden zamir kaynakl olanlar ifiilinin geni zaman kipinde btn isimlere dorudan gelerek onlarn bir isim cmlesinin yklemindeki ekimli biimlerini oluturur. Buna karlk hem zamir, hem iyelik kaynakl ekler btn fiillerin bildirme tarzndaki ekimlerinde yalnzca kii ekleri olarak zaman eklerinden sonra yer alr:

gzel-im, hasta-sn, kenrda-(y)z, evde ler, gel-di-m, bil-ir-sin, ver-mi-iz, isteyr-ler gibi. Yine yukarda daha sonra verdiimiz i- fiilinin 3 kipinin ekiminde yer alan eklememi, yar eklemi ve ek hlindeki biimlere gelince, bunlar btn isimlerin hepsi bildirme tarzndaki 3 kipinin (gemi, dolayl gemi, art) ekim biimlerini olutururken, btn fiillerin birleik ekimlerinde ise, anlatma, sylenti ve art tarzlarn oluturan ekim biimlerinin zaman ve kii kavramlarn karlayan eklerdir:

gzel-dim, gzel idim, yo-mu, o-udu, var-sa, gel-ecek idi, gelecek-ti, bul-ur-musun, iste-r-se,
iste-r ise gibi. Grld gibi; ister kelime halinde ( idi, imi, ise gibi), ister yar eklemi (- d, (- y)m, (- y)ise gibi) olsun, isterse eklerden ibaret bulunsun (- d, - m, - se gibi), btn ekimlerde bunlar, eklendikleri isim ve fiillerin kalnince, dz-yuvarlak sradan olularna, nsz ya da nl ile bitmelerine gre Osmanl Trkesindeki btn eitlenmeleriyle tablolarda yer alm bulunmaktadr. Bunlar trl yaplardaki isim
372

ve fiillere getirerek rnek ekimler oluturabiliriz. Aada, tek ekim kalbnda rnek ekimler verilmekle yetinilecektir. Bu rnek ekimleri vermekteki amacmz, Osmanl Trkesi dneminde kullanlm kip eklerini ve ekimlerdeki kimi farkllklar gstermektir. 1. Geni Zaman Geni zamann bildirme kipi aslnda basit ya da belirsiz imdiki zaman kipi saylr. Ancak Trkede eskiden beri gemi, imdiki ve gelecek zaman iine alan kaplayc bir zaman anlatmna sahip olmutur. Kullana gre gereklik de anlatr. Meninski, Viguier gibi yabanc gramer yazarlar imdiki ve gelecek kipi saymlardr.

Tablo 9.6 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atarm atarsn atar atarz atarsz

baaram, baarm baarsn baar baarz baarsz baarsz, baarsuuz

atarar

baarar

373

Tablo 9.7 Anlatma

atardm atard atard atard atardz atarard

baardum/baardm baardu/baard baard baardu / baard baarduuz/baardz baarard, baardar

Tablo 9.8 Sylenti

atarmm atarmsn atarm atarmz atarmsz

baarmam, baarmm baarmsn baarm baarmz baarmsz, baarmsz

atarmar, atararm

baarmar, baararm

374

Tablo 9.9 art

atarsam atarsa atarsa atarsa atarsaz atarsaar, atararsa

2. Srekli imdiki Zaman

baarsam baarsa baarsa baarsa baarsaz baarsaar, baararsa

Srmekte olan bir kl ve oluun zamann bildiren bir kiptir. Bu yzden srekli imdiki zaman kipi de denir. XVI. yz yl iinde, sre iinde gerekleme bildiren bir fiil olan yri-/yr- tasvir fiilinden gelimitir. Meninski (1680) bu kip ekinin ekleme aamalar ve XVII. yz yldaki kullanmyla ilgili nemli bilgiler verir. Bu yzylda geliimi tamamlanm, srekli imdiki zaman eki durumuna gelmi, kullanl yaygnlaarak geni zamann imdiki zaman anlatmnn yerini almtr:

yri-(y)r > yrr > - yr.

Ancak kaln ve ince sradan tabanlara uyumsuz ve tek ekilli olarak, yalnzca -yr olarak gelmektedir.

sev-e-yr, ba-a-yr, a--yr, syleyr, para-yr, yri-yr, uy-yr, ouyr gibi. Ayrca ekleen bu ekimli fiilin yar eklemi ve baka tasvir fiilleri yannda sreklilik anlaml bir tasvir fiili olarak kullanl da devam etmektedir:

geliyriyr (< gel-i+yri-(y)r), geliyrr gibi.

375

Meninski bu son biimlerin okumu kimseler tarafndan ve daha ok metinlerde kullanldn kaydeder. rneklerde de grld gibi, iki fiili balayan zarffiil bu yz yllarda -a-, -e, -, -i olarak gelebilmektedir. Bununla birlikte, daha ok, -ar, -er geni zaman ekini alan fiillerde -a ve -e; -ur, -r ekini alanlarda ise - ve -i gelmekte olduu grlr:

ba-ar, ba-a-yr, gel-r, gel-i-yr gibi.

Viguier (1790)'de yalnzca -yor olarak grlen ek, kaln sraya atlam bu tek biimiyle yine uyum dnda kalmaktadr. Eklemede gei aamasn gsteren biimler ise bu yz ylda artk kullanlmamaktadr.

Tablo 9.10 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atayorum

baayrm, baayrrm

atayorsun atayor atayoruz atayorsuuz

baayrsin baayr baayrz baayrsiz, baayrsz

atayorar

baayrler

376

Tablo 9.11 Anlatma

atayordum atayordu atayordu atayordu atayorduuz atayorduar, atayorard

baayrdm baayrd baayrd baayrdk baayrdz baayrdler, baayrlerdi

Tablo 9.12 Sylenti

atayormuum atayormusun atayormu atayormuuz atayormusuuz atayormuar

baayrmem

baayrmiem,

baayrmisin,
baayrmsn

baayrmi, baayrm
baayrmz

baayrmiz, baayrmisiz,

baayrmsz

baayrmler

baayrmiler,

377

Tablo 9.13 art

atayorsam atayorsa atayorsa atayorsa atayorsaz atayorsaar

3. Gemi Zaman

baayrsem baayrse baayrse baayrsek baayrseiz baayrseler

Tablo 9.14 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

attm att att att attz attar

batum/batm batu/bat bat batu/bat batuuz/batz batar

378

Tablo 9.15 Anlatma

attmd

batum/batm idi, bat idm/idim

attd, attyd attyd attyd

batu/bat idi, bat id/idi bat idi batu/bat idi, bat idk/idik

attydz attard

bat idz/idiiz bat idiler, batar idi

Tablo 9.16 Sylenti

atmtm atmt atmt atmt atmtz atmtar, atmard

bamtum/bamtm bamtu/bamt bamt bamtu/bamt bamtuuz/bamtz bamtar

379

Tablo 9.17 art

attysam attmsa attysa

bat isem, batum/batm ise bat ise, batu/bat ise

attysa attysa

bat ise bat isek, batu/bat ise

attysaz

bat iseiz, batuuz/batz ise

attysaar

bat iseler, batar ise

4. Dolayl Gemi Zaman

Tablo 9.18 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atmm atmsn atmtr, atm atmz atmsz

bamam/bamm bamsn bamtur/bamtr, bam bamuz/bamz bamsz, bamsz

atmar

bamardur /
bamardr
380

Tablo 9.19 Anlatma

atmtm atmt atmt atmt atmtz atmard

bamtum/bamtm bamtu/bamt bamt bamtu/bamt

bamtuuz/bamtz

bamard, bamtar

Tablo 9.20 Sylenti

atmmm atmmsn atmm atmmz atmmsz atmmar

381

Tablo 9.21 art

atmsam atmsa atmsa atmsa atmsaz atmarsa

5.1. Gelecek Zaman

bamsam bamsa bamsa bamsa bamsaz bamarsa

Osmanl Trkesinde gelecek zaman anlatm iin birden ok ek kullanlmtr. Bunlardan, daha sonra istek kipi eki olan -a,-e ile iser nceki dnemin gelecek zaman ekleridir. Ancak bunlar, XVI. yz yl boyunca ve XVII. yz yl iinde de, giderek azalan lde olmak zere, gelecek zaman anlatml ekler olarak kullanlmlardr. -aca, -ecek daha sonra ortaya km bir ektir. Ayrca geni zaman ve imdiki zaman kipleri ile -se gerek biiminin de gelecek zaman anlattn eklemeliyiz. Emir tekil ve oul ekimli biimleri saylan seveyim ve sevelim de aslnda gelecek zaman anlatr.

Tablo 9.22 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atserim atsersin atser atseriz atsersiiz atserler

baserem/baserim basersin baser baseriz basersiz baserler

382

Tablo 9.23 Anlatma

atserdim atserdi atserdi atserdik atserdiiz atserdiler, atserlerdi

5.2. Gelecek Zaman

baserdm/baserdim baserd/baserdi baserdi baserdk/baserdik baserdz /

baserdiiz

baserdiler, baserlerdi

Tablo 9.24 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atacam

baacam (seyrek), baacam

atacasn ataca atacaz atacasz

baacasn baaca baacaz baacasz, baacasz

atacaar

baacaar

383

Tablo 9.25 Anlatma

atacatm atacat atacat atacat atacatz atacatar

baacaktum/baacatm baacaktu/baacat baacakt baacaktu/baacat baacaktuuz/baacatz baacaktar

Tablo 9.26 Sylenti

atacamm atacamsn atacam atacamz atacamsz

baacamm

baacamam /

baacamsn baacam baacamz baacamsz, baacamsz

atacamar

baacamar

384

Tablo 9.27 art

atacasam atacasa atacasa atacasa atacasaz atacasaar

6.1. Kesin Gereklik

baacasam baacasa baacasa baacasa baacasaz baacasaar

Bir kl ve oluun gereklemesinin kesin olarak gerekliini (lzumunu), daha dorusu kiinin bir kl ve oluu gerekletirmek zorunda olduunu anlatr.

Tablo 9.28 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

/ atmaym atmasn atma atmayz atmasz

bamaym

bamauyam/bamayam/ bamausn/bamasn bamaudur/bamadr

bamauyuz/bamayz bamausz/bamasz
bamasz

bamausz /

atmadrar

bamadrar

bamaudurar /

385

Tablo 9.29 Anlatma

atmaydm atmayd atmayd atmayd atmaydz atmaydar

bamau/bama
idm/idim

bamau/bama
id/idi

bamau/bama idi bamau/bama

idk/idik

bamau/bama
idz/idiiz

bamau/bama
idiler

Tablo 9.30 Sylenti

atmaymm atmaymsn atmaym atmalymz atmaymsz

bamau/bama
imiim

bamau/bama
imisin

bamau/bama imi bamau/bama

imiz/imiiz

bamau/bama
imisiz;

bamau/bama
imisiiz

atmalymlar

bamau/bama
imiler

386

Tablo 9.31 art

atmaysam atmaysa atmaysa atmaysa atmaysaz atmaysaar

bamau/bama isem

bamau/bama
ise

bamau/bama ise bamau/bama

isek

bamau/bama
isez / iseiz

bamau/bama
iseler

6. 2. Salt Gereklik Henz gereklememi, ama gereklemesi dilenen ya da beklenen bir kl ve oluun gerekli olduunu anlatr; baka bir deyile, yakn ya da uzak gelecekte gereklemesi dilenen ya da beklenen bir eylemin aslnda gerekliini ne karp vurgulayan bir anlatm vardr. Bu yzden, yukarda da belirttiimiz gibi, gelecek zaman kiplerinden saylr.
Tablo 9.32 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atsam gerek atsa gerek atsa gerek atsa gerek atsaz gerek atsaar gerek
387

basam gerek basa gerek basa gerek basa gerek basaz gerek basaar gerek

Tablo 9.33 Anlatma

atsam geredi atsa geredi atsa geredi atsa geredi atsaz geredi atsaar geredi atsam geremi atsa geremi atsa geremi atsa geremi atsaz geremi atsaar geremi
6.3. Niyetli Gereklik Niyete bal bir gereklik; baka bir deyile, bir kl ve oluun gerekletirilmesine karar verme gerekliini anlatr.

Tablo 9.34 Sylenti

388

Tablo 9.35 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atma gereim atma gereksin atma gerektir, atma gerek atma gereiz atma gereksiiz atma gerektirler
7.1. stek

Tablo 9.36 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

ataym atasn ata / atsn atalm atasz atalar, atsnar

baam baasn baa baavz/baayiz baasz baaar

389

Tablo 9.37 Anlatma

ataydm atayd atayd atayd ataydz ataydar

7.2. stek

baaydum/baaydm baaydu/baayd baayd baaydu/baayd baayduuz / baaydz baaydar

stek kipinin, XVI. ve XVII. yz yllarda, bulay ki ve nola ki katksyla anlatm pekitirilmi bir ekli de kullanlmtr:
Tablo 9.38 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

bulay ki baam; nola ki baam

baasn

bulay ki

bulay ki baa
baavz/baayiz

bulay ki

baasz

bulay ki

bulay ki baaar

390

Tablo 9.39 Anlatma

baaydum/baaydm

/ bulay ki bulay ki baaydu/

baayd

bulay ki baayd bulay ki baaydu/

baayd

bulay ki

baayduuz/baaydz

bulay ki baaar
idi

8. Dilek-art
Tablo 9.40 Bildirme

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

atsam atsa atsa atsa atsaz atsaar

basam basa basa basa basaz basaar

391

Tablo 9.41 Anlatma

atsaydm atsayd atsayd atsayd atsaydz atsaard

9. Emir

basaydum/basaydm basaydu/basayd basayd basaydu/basayd basayduuz/basaydz basaard

Tablo 9.42

XVIII.-XX. yz yl

XVI.-XVII. yz yl

at

ba, bal, ba a

atsn atalm at, atz atsnar, ataar

basun/basn baalum/baalm bau/ba basunar/basnar

392

zet Fiillerin dildeki ve kelime snflar iindeki yerini belirleyebilmek

Fiiller kl, olu ve durum bildiren kelimelerdir. Fiillerin tadklar anlamlar, karladklar kavramlar ve sz iinde kurduklar ilikiler isimlere gre ok farkldr. Trke fiilleri tabanlarndan -mek ekiyle yaplm adlarla adlandrrz, bunlara mastar deriz. Trkede bir fiil taban yaln hliyle ancak emir kipinin 2. kiisinde grlr. Bunun dnda Trke bir fiil taban ekimsiz olarak kullanlamaz, kii ve zaman kavramlarna balanmadan sz iinde asl ileyiini yerine getiremez, bir bamsz cmlede yklem olamaz.

Osmanl Trkesindeki ekimsiz ve ekimli fiil ekillerini tanyabilmek

Fiil tabanlarnn zaman ve kii ekleri alm ekillerine ekimli fiiller diyoruz. Bir ekimli fiil bamsz bir yarg bildiren cmlenin yklemini oluturur. Bu ileyiiyle cmlenin kurucu yesi her zaman bir fiildir. ekimsiz fiiller ise fiilin isimlemi ekillerdir; fiil kii ekleri almadklar iin bunlara bitmemi fiiller de denir. Kimi dilbilgisi kitaplarnda bunlar fiilimsi olarak da anlr. Bitmemi fiiller, tamamlanm bir yarg bildiren cmlelerde ad, sfat ve zarf ileyiinde bir ye olarak yer alabilirler, ancak yklem olamazlar. Buna karlk tamamlanmam bir yarg bildiren sz beklerinin (baml yargnn) yklemi olabilirler. Bu beklerde ise bir cmlenin btn yeleri yer alabilir. Fiillerin bu isimlemi ekilleri trldr: adfiil, sfatfiil, zarffiil.

ekimli fiillerde zaman ve kii eklerinin Osmanl Trkesindeki farkl biimleriyle gelime aamalarn izleyebilmek.
Her kl ve olu bir zaman iinde gerekleir. Buna fiilin zaman diyoruz. ekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kl ve oluun hangi zaman parasnda gerekletiini anlatr. Bu yzden bu eki de zaman eki olarak adlandrrz. Dilin gelime sreci iinde fiil zamanlarnn hem snr, hem de anlatm gelime yoluyla eitlendii gibi, deimeye de uramtr. ekimli fiillerde zaman kavramndan sonraki ikinci kavram kii kavramdr. Her kl ve olu bir kiiye bal bulunur; dolaysyla bitmi bir fiil, mantk bakmndan da bir kimse tarafndan gerekletirilmi olduu fiildir. te bu ileyiteki ekler kii ekleridir. Trkede kii ekleri gemiten bugne birok deimeye uramtr. Osmanl Trkesinde de bu deimeler srm, nceki dnemden gelen kimi ekiller byk lde deiiklie urayarak, dnem sonunda bugnk ekiller ortaya kmtr.

393

Kendimizi Snayalm 1. Aadaki fiillerden hangisi srerlik bildirir? b. c. e. d. a.

2. Aadaki fiillerden hangisi geilidir? a. b. d.

c. e.

3. Aadaki fiillerden hangisinin ats ettiren grnndedir? b. c. d. e. a.

4. Aadakilerin hangisinde sfatfiil eki vardr? a. c. e. b.

d.

394

5. (- , y)ip zarffiilinin anlamda aadakilerden hangisidir? b. a. - , -

c. -

d. - ,-

e. - , -

6. ifadesinin anlamda aadakilerden hangisidir? a. gzelin b. gzelim c. gzelsin d. gzeldir e. gzellik 7. ifadesinin nitelii aadakilerden hangisidir? a. fiil+geni zaman+sylenti+tekil birinci kii b. fiil+srekli imdiki zaman+sylenti+tekil birinci kii c. fiil+geni zaman+sylenti+oul birinci kii d. fiil+gemi zaman+sylenti+oul birinci kii e. fiil+srekli imdiki zaman+sylenti+ oul birinci kii 8. ifadesinin nitelii aadakilerden hangisidir? a. fiil+gelecek zaman+anlatma+oul birinci kii b. fiil+gelecek zaman+anlatma+tekil birinci kii c. fiil+art+geni zaman+anlatma+ oul birinci kii d. fiil+art+anlatma+oul birinci kii e. fiil+art+gemi zaman+oul birinci kii

395

9. Aadakilerden hangisi salt gereklik kipinin ikinci kii ekimidir? a. b. d. c. e. 10. Aadakilerden hangisi emir kipinin tekil ikinci kii ekimidir? b. d. c. e. a.

396

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. d Yantnz doru deilse Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 2. e Yantnz doru deilse Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 3. a Yantnz doru deilse Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 4. c Yantnz doru deilse ekimsiz fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 5. a Yantnz doru deilse ekimsiz Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 6. b Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 7. e Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 8. a Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 9. a Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. 10. e Yantnz doru deilse ekimli Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1 a. atr-ma, biimlen-mi, ayr-, sprlme-mi, artr-an, beenil-en, yal-aca, piiril-mi, ara-, dayan-maz. b. a--tr-ma, biimle-n-mek, ayr--ma, spr-l-me-mek, ar--tr-ma, dayan--ma, ya--ma, pi-ir-il-mek, ara-ma, dayan--ma.

397

2 Sra Sizde

;
3 Sra Sizde

uru-(y)am/uru-(y)um uru-sn, uru-sun , uru-dur uru-(y)uz uru-sz, uru-suuz , uru-durar ya-am, ya-m ya-sn ya-tur, ya-tr ya-uz/ya-z ya-sz, ya-suuz/ya-sz / ya-turlar/ya-trar

893

 ince-(y)em/ince-(y)im ince-sin ince-dr/ince-dir ince-(y)z/ince-(y)iz incesiz, ince-sz/ince-siiz ince-drler/ince-dirler aln-am, aln-m aln-sn aln-dur, aln-dr aln-uz/aln-z aln-sz, aln-suuz/aln-sz aln-durar/aln-drar

Yararlanlan Kaynaklar Ate, A. -Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul. Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

399

10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
bekleme ve Tak bei liki Nitelii Ekleme Eilimi Balama likisi Seslenme Duyu ve Duygu Sesleri GR TAKILAR BALAMLAR NLEMLER

OSMANLI TRKESNE GR

Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke son taklarla alnt n taklar ve bunlarla yaplm tak beklerini tanyacak, ilikilendirme ynleri asndan birbirleriyle olan denklikleri aklayabilecek, Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke ve alnt balamlar yazllaryla topluca tanyp deerlendirecek, sim snfndan kelimeler olarak nlemlerin yerini belirleyecek, Osmanl Trkesinde kullanlm olan ok sayda nlemi yazllaryla tanyabileceksiniz.

Bu niteyi tamamladktan sonra;

erik Haritas

400

Kelime Snflar V: Taklar, Balamlar ve nlemler

Bundan nceki 4 nitede isim snfndan kelimeler olan adlar, sfatlar, zamirleri, zarflar ve ayr bir kelime snf olan fiilleri ele aldk; balca yap zellikleri, eitlilikleri ve yazllaryla Osmanl Trkesinde onlar tantmaya altk. Bu nitede baka bir kelime snf oluturan edatlar ele alacak, bu snf iindeki trler olarak taklar, balamlar ve nlemleri yine balca zellikleri, eitleri ve yazllar ile greceiz. Bal bana kavramlar olmayan, isim snfndan kelimelerden sonra gelerek onlar sz iinde baka unsurlarla ilikilendiren kelimelerdir. leyileri bakmndan isim ekimi eklerine benzerler, bu yzden de ou kez yerlerini bir ekim eki alabilir. ki kavram arasnda kurduklar ilikinin niteliini belli eden anlatmlar da hemen hemen ekim eklerinin anlatmna denk der. Bu yzden birlemede istedikleri ekim ekinin anlatmna aklk getiren, onu pekitiren bir ileyite grnrler.

GR

TAKILAR

Taklar kendilerinden nceki isimle birlikte bir bek oluturur. Bu bee tak bei diyoruz. Tak bekleri sz iinde sfat, oklukla da zarf hkmnde bulunurlar; bylece bir sfat ve zarfn stlenebilecei btn grevleri stlenirler.

Taklar ekim ekleriyle olan bu yaknlklar yznden eklemeye eilim gsterirler. Sk sk geici eklemeye urarlar, uyumlara uymak gibi ek davran gsterirler. Bu yzden kimileri syleyite meydana gelen bu durumu yanstan biimlerde takldklar isme bititirilerek de yazlmtr.

401

Taklarn en nemli zellii geldikleri adn belli ekim durumlarnda bulunmasn istemeleridir. Buna gre de yaln, ilgi, ynelme ve ayrlma durumlarndaki adlara gelilerine gre snflandrlrlar. Yaplar bakmndan taklar: 1. Kk (asl) Taklar; 2. Tremi Taklar olarak iki ble ayrabiliriz. Kk taklar sayca azdr. Tremi taklar isimlerden ekim ekleriyle, fiillerden zarf-fiil ekleriyle yaplmlardr. Her ikisi de sz iinde ileyi bakmndan aslnda zarftr. Demek ki zarflar ayn zamanda tak olarak kullanlan kelimelerdir. Baka bir deyile ou taklar aslnda zarf olup bir isimden sonra geldiklerinde tak yerine gemi olurlar. Bu iki ble ek olarak, bir de tak ileyiinde yer, yn, a adlarnn 3. kii iyelik ekli biimleri vardr: alt, st, , ard, dibi, arkas, aras, kat, zeri, vati, ii, d, ba, sou gibi. Bunlar ardna takldklar adlarla belirsiz adtakm olutururlar: aa at, ehir d, aya st, ahm vati gibi. Bu adtakmlar da bir tr tak beidir. Bunlar ad olarak kullanldklar gibi, sfat ve zarf olarak da kullanlrlar. Bir de bu tr tak beklerinin ynelme, bulunma ve ayrlma durumunda biimleri vardr. Bunlarda da ekim eki katlm bu belli kelimeler birer tak ileyiindedir: aa Ah atnda gibi. Bir tak bei tabanna dayanan bu yeni tak beklerinin hemen hepsi zarf olarak kullanlr. Bunlarn dnda Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnm ok sayda tak da kullanlmtr. Taklar da zamirler gibi yazllar kalplam kelimelerdir. Osmanl Trkesinde kullanlm olan taklar birleme srasnda istedikleri durum ekine gre blmlenmi olarak veriyoruz. Adlar Yaln Durumda, Birtakm Zamirleri se lgi Durumunda steyen Taklar atnda, ya boyundan, ehir dna,

ile
Genel olarak ardna takld kelimeden ayr yazlr: aa ile,

alem ile, bunu ile, benim ile gibi. Konuma

dilinde bir ek gibi nl uyumu kanunlarna uyar, sylenii eitlenir. O zaman yazl da syleniine uygun biimler alr: adam-a, a-a, sn-a, dost-ua,

sz-le, para-ya, gece-yile gibi. nszle biten

402

kelimelerden sonra bandaki nls drlm olarak da sylenir, o zaman da bir ek gibi uyumlu gelir: sersemlikle,

selmetle, ocua, zora, benimle, gibi.

eliyle, giceyle, ktyle gibi.

Bununla birlikte nlyle biten kelimelere geldiinde y ile balanr, bu da henz tam eklemediini gsterir: aaya,

Osmanl Trkesi dneminin balarnda nceki dnemin devam olarak gsterme zamirlerinin oullarnn ilgi durumuyla birletii rnekler grlr: buarua, bunarua,

anarua gibi. Ayrca kim zamirini de ilgi durumunda ister: kimile gibi.
Bu tak eskiden beri bir ek gibi deerlendirilmi ve ayn ileyiteki birle, bile, birlikte, berber ve maan taklaryla bir yandan ileyii belirtilmi, bir yandan da bilelik anlatm pekitirilmitir: senile berber, bunua birlikte, ou ile bile, cmle tevbii ile maan gibi.

in, iin
Osmanl Trkesinde son zamanlara kadar uyumsuz sylendii anlalmaktadr. Bu yzden biimindeki yazl olduka yenidir. Genel olarak ayr yazlmtr: aa in, kim in, ne in, benim in gibi. Ancak ile gibi bandaki nls drlerek de kullanlmtr. Bununla birlikte bu kullanm konuma dilinden ok yaz dilinde, zellikle de iirde kelimeyi vezne uydurma gerekliinden ileri gelir: senin gibi. Bu durumlarda uyuma girmez: ann gibi. 3. kii iyelik ekli kelimelere y ile balanmas, eklemede gei aamasnda bulunduunu gsterir: aasyn, bayn gibi. Fiil adlar ile birlikte kullanldnda ama bildirir. Arapadan alnt ama anlam da bulunan ecl ile kurulmu belirsiz

adtakmnda bu anlam pekitirici olarak yer almtr:

harc vermemek ecli in gibi.

403

 gibi, tek ve ileyie denkleri gibi ve tek nitelike (vasfa) benzerlik karlatrmas taklardr. Bunlardan tek olduka az kullanlmtr.
Katldklar adlarla yaptklar bekler cmle yesi olarak daha ok hl ve tarz bildiren zarflardr. Sfat olarak da kullanlabilirler. Adlar ve zamirlerle birlemeleri ile ve in gibidir: kmiller gibi, z gibi, benim gibi, sizi gibi, unu gibi, kimi gibi, neni gibi,

anlar gibi, anlar gibi,

mkerrer tek nebat ekeri gibi.

and-i

Arapadan alnm / misilli/misill kelimesi de bu dnemde tak ileyiiyle gibi yerine kullanlmtr: bu misilli (demler/adamlar) gibi. Ayrca yine Arapa emsl, misl, misl ve male cins, tr kelimeleri ile Farsa mnend gibi kelimesi de belirsiz adtakmlarnda 3. kii eki alm biimleriyle benzerlike karlatrma iin gibi yerine kullanlmtr:

deiz misli (asker), bunu emsli (avid kurallar), sel mnendi (at) , sicim
malesi (ip) gibi.

adar (okuma dilinde: ader) ve ileyie denkleri

Arapa bir kelime olup l anlamndadr. Yaln adlarla birletiinde nitelike (miktarca) karlatrma ilikisi kurar:

deirmen ta adar, zerre adar gibi.

Arapada adar'la ayn anlamda olan midr kelimesinin belirsiz ad takm kalbnda tamlanan olarak bulunduu 3. kii ekli biimi midr ( teehhd midr ettehiyyt duasn okuyacak kadar zaman, ksa srede gibi) ile yine Arapa rtbe, derece ve mertebe kelimeleri de ayn karlatrma ilikisi iin kullanlm tak ileyiinde kelimelerdir. ve anlatmca denkleri olan bu tak ileyili kelimelerin gsterme ve soru zamirleriyle kurduklar tak bekleri l
404

zarflar ya da l sfatlar olarak kullanlr: bu adar, derece gibi.

u midr, ol rtbe, ol mertebe, ne

ire
inde, arasnda anlamlarnda yer bildiren bir takdr. leyie bulunma durumu ekine benzer. Az kullanlm, dnem sonunda kullanmdan dmtr: dery ire, ravza bahe ire gibi.

zre/zere
Zengin kavramlar olan yer gsteren bir takdr. Kurduu bekler daha ok yer ve nicelik zarflar olarak ok kullanlmtr:

hareket zre/zere (olma), det zere, elem zre gibi. Bunun yannda vechile (< vechi+ile) de ayn kavramlar yanstan bir tak gibi i grmtr:
hulsa vechile gibi.

ba zre (gtrmek), aya zre/zere (durma),

ar
Tek bana zarf olarak da kullanlr. Uyum srecinde yazl eitlenmitir: : , , deiz ar,

iki ap ar gibi.
Ynelme Durumunda Ad steyenler Bunlar zaman ve yer yn (mekn) bakmndan snrlay ilikileri kurarlar, dorudan karlatrmalar yaparlar. Ynelme ekinin anlatt yneli, ztlk, uygunluk gibi anlatmlar pekitirmeye veya ak duruma getirmeye yararlar. Balcalar unlardr:

gre (: aa gre, dediine gre), nispet ( aa nispet), nispeten (: aa

nispeten)

/ ar (: alaya ar), mubil (: aa mubil),

405

 doru (: ehre doru), dek (: bzra dek), dein (: Bursa'ya dein, bu zemna dein),
ehre arb),

/ yan (: ehre yan), arb (:

gelince (: bu zemna gelince=gelinceye kadar), varnca (: Budin'e varnca=varncaya

kadar),

arlk (: ,) baarak (: aa baara), :( aa ramen), binen (: aa

binen),

dir (: dn geceye dir).

Ayrlma Durumunda Ad steyenler Kurduklar iliki ekin kendi anlatmlarna uygun olarak daha ok zaman, yer ve yn bakmndandr. Ayrca ekin bildirdii anlam pekitirmeye ve kesinletirmeye yararlar. Sebep, sonu, ayrkslk gibi ilikileri de gsterirler:

ce (: senden ce), din (: senden din), evvel (: bundan evvel), muaddem (: bundan bir sene muaddem), sora (: benden sora), beri (: eherden/ehirden beri), te (: eherden/ehirden te), yoar (: senden yoar), / aaa (: senden aaa),

406

 yaa (: eherden/ehirden yaa, benden

yaa),

tara (: ilden tara), dar (:

evden dar),

/ ieri (: eherden/ehirden ieri), / baa (: bundan baa), ayr (: bundan ayr), mad (: bundan
mad),

itibren (: u ndan itibren), dolay (: bundan dolay), tr (: senden tr).

Buraya kadar verilmi olan rnekleri bir de kendiniz yazarak yaz almas yapnz. Bu alma ayn zamanda Osmanl Trkesi metinlerini okurken karlaacanz bugn kullanlmayan taklar tanyp bellemenize yardmc olacaktr.

Belirsiz Ad Takmlarnn Balca Yer Yn, Bilelik, Birliktelik, Grelik Durumu Ekleri Almasyla Biimlenen Taklar Bunlar belirsiz adtakm kalbnda, tamlanan olarak yer yn, zaman, a, iliki bildiren kelimelerden birinin bir tak ileyiiyle yer alarak bir tr tak bei oluturduu belirtme beklerinde 3. kii iyelik ekli bu unsurlarn ynelme, bulunma, ayrlma ekleri alm biimleridir. Bunlar da birer tak ileyiindedir ve tak bekleri kurarlar: ala altnda, yal boyundan,

eher/ehir dna, Allh atnda gibi. Cmlede

hepsi zarf grevinde bulunan bu beklerdeki bu tak ileyili kelimelerden Osmanl Trkesinde kullanlm balcalar unlardr:

stne, stnde (: iskemle stnde gibi), zerinde, zerine fevnda,

407

 altna,
altnda,

altnda,

altndan, tahtnda

yanna, yannda, yanndan, yannda, ne, nde, nden iine, iinde, ierisinde, dernunda, dhlinde, tanda, dnda, tarasnda, darsnda, hricinde, brnunda dnda ardnda, / arsnda, mubilinde/mbilinde, yanmda, atnda, tnda, nezdinde, evresine, evre yanna, etrfna,
etrfnda,

mubelesinde/mbelesinde

yalsnda (: Tuna yalsnda), te yaasnda (: stanbul'un te yaasnda), ortasnda, miynnda, arasnda, beyninde arasnda, mbeyninde arasnda nde, huzrunda, tesinde, tesinden, ilerisinde, bandan (: eme bandan), dibine,
408

 arasna, arasnda tarafndan, handa, yoluyla, eliyle, srasyla, dolaysyla, sebebiyle, gereince, mutezsnca boyunca gibi.
Yukardaki taklarla yaplm u tak beklerini yaz almas olmak zere Osmanl alfabesiyle yaznz. iskemle zerinde, yol zerine, Sultn yanna, asker ne, rma iine, demler iinde, Tuna'nn te yaasnda, her iki incini arasnda, ab altndan, hal arasnda, seni handa, kendi eliyle, nehir yoluyla, bir yl boyunca, nn mutezsnca, yl mitrnca.

Arapa ve Farsa n Taklar Arapa ve Farsann n taklar Trkenin yer yn bildiren ynelme, bulunma ve ayrlma eklerinin ve son taklarnn karlklardr. Bunlar Trkede bamsz unsurlar olarak kullanlmam; ou cmlede zarf hkmndeki birleik yaplarda yer almtr. Aada bunlar anlamlar ve Trkedeki karlklar ile gsterilecek, bu arada kimi yazl zelliklerine deinilerek rneklendirilecektir.
Arapa n Taklar

Bunlarn bir bl kk tak, bir bl ise tak gibi kullanlan zarflardr.

409

a. Kk Taklar Bunlarn bir bl tek harften ibarettir. nne geldii kelimeye bititirilerek yazlr:

bi- :
Trkede karl ou kez bulunma (-de) eki ve ile, iin, yannda taklardr. Yeminde iin, adna anlamn verir: bi'l-ittif ittifakla, bi-nefsih kendisi, kendi kendine, bil-cmle hep, hepsi, btn, bi'l-aks tersine

li- :
Trkede karl iin, dolay, tr, gerei, yznden, tarafndan gibi sebep bildiren taklardr: li-muharririh yazar tarafndan, li-maslahatin iten tr, i gerei. Zamirlerden nce le- okunur: leh ona, onun iin gibi.

t:
Yemin sz olarak Allh kelimesi nne getirilir. Karl iin, adna'dr: tallhi

v:
Bu da yemin sz olan vallhi kelimesinde iin anlamyla kullanlr: . Bir bl ise adlarla bitimez, ayr yazlr:

al- :
Karl -ce, -den, zre, zerine, sebebinden, ar, gre gibi ek ve taklardr: al adri't-ta gcne gre, gc yettiince, ale's-sabh sabahtan, ale'l-de det zre, olageldii gibi, olduu gibi, sradan,

ale'l-afle gaflet zre, gfilce, fark ettirmeksizin.

410

an :
-den, -den tr, iin gibi ek ve taklara karlktr: an

arb yakndan, ok gemeden, an asdin bile

isteye, kastl olarak, an sammi'l-alb yrekten. iten, itenlikle.

bil- :
Birleik bir takdr (bi+l). Trkenin -siz ekine karlktr: bil-sebeb sebepsiz. Trkenin -siz ekli sfatlarnn zarf olarak kullanl gibi, bu n takyla yaplm kelimeler de zarf olarak kullanlr.

f- :
Trkede karl -de eki ve iinde, arasnda taklardr:

fi'l-haa gerekte, fi'l-v olduu gibi, nasl

olmusa yle.

il- :
Karl -e ynelme eki ve beklemede bu eki isteyen adar taksdr: ile'l-n bu na kadar, ile'l-ebed ebede kadar.

min- :
Trke karl daha ok sebep anlatmyla -den ekidir. Bu eki isteyen sora, beri, tr, dolay gibi taklarla da karlanr:

bin bad bundan sonra, min klli'l-vch her ynden, her bakmdan, min cihetin bir cihetten,
bir sebepten tr.

maa :
Trke ile taksnn karldr: maa't-teessf teessfle, vah vahdiyerek, maa ile maaile, aileyle, evce.

411

b. Tak Gibi Kullanlan Zarflar Bunlar tak ileyiinde kullanlan yer yn, a, birliktelik gsteren kelimeler, daha dorusu zarflardr. Trkenin belirsiz adtakm kalbndaki tak beklerinde, ayn kavramlar gsteren kelimelerden birinin bir tak ileyiiyle ynelme, bulunma, ayrlma ekleri alm biimlerine denktir. Bu tr tak bekleri de cmlede zarf olarak kullanlmtr.

bad sonra :
Trkede karl ayrlma durumu isteyen sora taksdr:

bade'z-zevl gne battktan sonra, bade'sselm selmdan sonra, min bad sonra, artk. fev st:
Trkenin bir tr tak beindeki stnde, zerinde, stnden taklarna karlktr: feva'l-de olaann zerinde, allagelenin dnda.

taht alt:
Anlamca Trkenin belirsiz adtakm kalbndaki tak beklerindeki alt, altnda, altndan taklarna etir: tahte'l-ala kale alt, kale altnda.

abl n:
Karl +den durumunu isteyen ce taksdr:

able'd-duhl girmezden nce, able't-trh

tarihten nce

ind yan, kat:

Trkedeki yannda, atnda, nezdinde gibi taklara karlktr: inda'llh Allah katnda.

led yan, kat:

Trkenin -de ekine, ayrca yannda, katnda taklarna karlktr: lede'l-vusl vardkta, ulatkta.
412

Yukarda verilmi olan rneklerde tak beklerini oluturan iki kelimenin arasnda elif ve lm harflerinin yer aldn fark etmi olmalsnz. Bu iki harfe Arapada belirtme edat anlamnda tarif harfi (harf-i tarf) denir. Adlara belirlilik kazandran bu edatn ( elif)'i (daha dorusu hemze'si), grld gibi, hibir rnekte okunmam; ( lm)' ise, kimi rneklerde l okunmu, kimi rneklerde ise bunun yerini takdan sonraki kelimenin ilk sesi almtr: ale'l-de, ama ale's-sabh gibi. Edatn (hemze)'sinin okunmamas genel bir kuraldr. ( lm)'nn kimi zaman okunmamas ise Trkedeki nsz benzemesine benzer bir benzemeyle ilgilidir. Buna gre Arap alfabesi harfleri iki ble ayrlmtr. Belirtme edatnn lm'nn okunmad harflere gne harfleri (ems harfleri = hurf'-emsiyye), okunduu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurf'l-kameriyye) denir. Gne ve ay harfleri aada gsterilmitir. Gne Harfleri:

Ay Harfleri:

Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa kurall belirtme beklerinde (ad takmlar ve sfat takmlar ile birleik sfat ileyiinde yaplarda) bu belirtme edatnn bulunmas, bu kelime beklerinin doru okunmas bakmndan nemlidir. rneklerde dikkatinizi ekmesi gereken bir durum da bugnk alfabe ile verilmi yazllarnda iki iaretin ( ' ve - ) kullanlm olmasdr. lki asl taklar ve tak gibi kullanlan kelimelerden sonra, ikincisi ise benzetii ve benzemedii durumlarda belirtme harfinden sonra konmutur. Bu iaretler, 4. nitede de belirttiimiz gibi, metni dzenlemeye yarayan yardmc iaretlerdir. Osmanl Trkesi metinlerinin bugnk alfabeye aktarlmasnda bu tr iaretleme yaygn bir uygulamadr. Bu uygulama Arapa belirtme beklerinde de yaplacaktr. Aadaki rnekleri gne ve ay harflerine gre seslendiriniz ve ayrc iaretleri kullanarak yaznz.

413

Farsa n Taklar

Farsann n taklar da Osmanl Trkesinde ancak yer aldklar birleik kelimelerde bulunur. Bunlarn bir bl kk tak, bir bl ise tak gibi kullanlm olan zarf ileyiinde kelimelerdir. a. Kk Taklar Bunlar Trkenin ad ekimi eklerine ve kimi taklarna karlk gelir. Bu yapdaki kelimeler Osmanl Trkesinde ad, sfat ve zarf olarak kullanlmtr:

b- ( = ile, -e, -li) : b-huss zellikle, bilhassa, b-var vakarl, oturakl, ar bal, b-tahrrt yazyla. be- ( = ile, -e ) : Bitiik yazlr: be-nm naml, nl, be-cidd gayretli. ber- ( = zre, zere, zerine, zerinde, stnde) : ber-minvl-i merh akland zere. b- (= -sz) : Bitiik yazlr: b-re aresiz, zavall, b-gnh gnahsz. der- ( = iinde, iine, -de) : der-n o anda, hemen, der-kenr kenar yazs; kucaklama, der-niym knnda, kn
iinde.

ez ( = -den) : ez cn dil cangnlden, ez-her cihet her ynden, ez-ber gsten, iten, bellemi
olarak, okuyarak deil de zihinden.

414

 /n-, ne- ( = -siz) : n-dn bilgisiz, kaba, n-mtenh snrsz, usuz bucaksz, nevmd ( < ne+md)
umutsuz gibi.

t ( = kadar, dek, dein) : t-key ne zamana kadar, t-ebed ebede kadar. Daha ok be- ile birlikte kullanlmtr: t
be-sabh sabaha kadar.

ayr baka, kendisi olmayan, yle olmayan: Arapadr.

Farsada adtakm (isim tamlamas) kalbndaki belirtme beklerinde belirtilen (tamlanan) olarak yer almtr. Bunlar aslnda Trkenin ayrlma durumu isteyen baka zarfyla yaplm tak beklerine karlktr:

ayr-i dil adalete uygun olmayan, ayri muayyen belirsiz, nitelenemez, ayr-i
mstamel kullanma gelmez, kullansz.

b. Tak Gibi Kullanlan Zarflar Bunlar da Trkenin yukarda tandmz yer yn, zaman, a bildiren kelimelerine ynelme, bulunma ve ayrlma ekleri getirilerek yaplm taklarna benzerler. Onlarn bir belirsiz adtakmnn sonunda yer alarak tak bekleri oluturmas gibi, tak bekleri olutururlar. Bu tak bekleri de kurulua Trkenin adtakmna benzer. Ancak Farsa kurall bu ad takmlarnda bunlar Trkedekinin tersine olarak nce gelir. Bunlarn ou cmlede zarf ileyiindedir:

dern, endern ( = iinde) : dern- hne ev ii, (ez- -den ile birlikte:) ez dern- hne evden. brn ( = dnda, darya) : brn- b ba dnda.
415

 pes ( = arkasnda, arkasndan, ardnda, ardndan) : pes-i perde perde arkasnda, perde ardndan. p ( = nnde, -de) : p-i pdih padiah nnde, der-p nde,
nce.

zr ( = altna, altnda) : zr-i zemn yer alt, yer altnda.

c. n Tak Olarak Kullanlan Adlar Farsada kimi adlar da bir n tak ileyiiyle kullanlmtr. Bunlarla yaplm birleik kelimelere de Osmanl Trkesinde yer verilmitir. Bunlarn kimi zarf, kimi ise adtakm kalbndaki bir tak beinde tak ileyiindedir. Balcalar unlardr:

bb kap (= konu, husus) : der-bb hakknda, der-n bb bu konuda.

bery iin (=yznden, sebebiyle. Farsa tamlama kalbnda tamlanan olarak) :

bery-i Hud Allah iin, bery-i maslahat

i sebebiyle.

cihet yn, taraf ( = iin. +den anlatmnda ez- ile

birlikte tamlanan olarak) :

ez-cihet-i yznden, sebebinden. hakk ( der- ile birlikte adtakmnda tamlanan olarak) : der hakk- hakknda.

416

rneklerde grdnz gibi, Farsada n taklarla yaplm tak beklerinde takdan sonra ayrc iaret olarak ksa izgi (tire) kullanlmtr. Osmanl Trkesi metinlerinin bugnk alfabeye aktarlmasnda bu uygulama da yaygndr. Aada verilmi olan bugn kullanmakta olduumuz kelimeleri okuyunuz ve bu iareti kullanarak bugnk harflerle yaznz:

BALAMLAR
Sz iinde iki kelimeyi, ayn grevde iki cmle yesini ya da iki cmleyi balayan kelimelerdir. ou tek olarak kullanlr, ancak ikili kullanlanlar da vardr. Trkede balamlarn ou yabanc aslldr. nceki dnemde ve yerine kullanlm olan ta, dah da Osmanl Trkesi iinde yerini yabanc karlklarna brakmtr. Balamlar baladklar kelime ve sz bekleri arasnda kurduklar ilikilere, kavramlar ve dnceleri birletirme ve btnletirme ynlerine, yaplarna, ayrca kaynaklarna gre deiik balklar altnda blmlere ayrabiliriz. Ancak imdilik gerekli olan bunlarn Osmanl Trkesinde kullanlm olanlarn topluca grmek ve onlar kalplam yazllaryla tanmaktr. nmzdeki yl birleik cmle tiplerini ele aldmzda her birini zellikle kurduu iliki/ilikiler asndan yakndan tanyacaz. Aada bu dnemde kullanlm olan balamlar Trke ve yabanc asll olmalarna gre iki blm hlinde alfabe srasyla topluca verilmektedir. Trke Asll Balamlar Bunlar Trke asll bir ve birden ok kelimeden ya da Trke ve alnt birden ok kelimeden olumu olabilir. Birden ok kelimelik olanlarn karklar Trkede retildii ve yalnz Trkede kullanld iin bunlara da Trke balamlar arasnda yer veriyoruz:

417

 anca, andan ayr, an in/iin, andan mad, andan tr, bile, , bolay ki umulur ki, olur ki, ola ki, n kim, bu hlde ki halbuki, de, de de eer kim, ile, gerek gerek, gerek gerekse,

gerekse gerekse, ha ha, haan, haan kim, hl bu ki, hemn kim ne zaman ki, -diinde, hemn tek yeter ki, her ne adar,

418

 imdi, ister ister, ise, aan, aan kim, kim, nasl ki, ne vatn ne vat ki,

nite ki,
nite kim, ol ecilden, ol sebepten, t hadd ki o derecede ki, o dereceye kadar ki t kim, tek yeter ki, el verir ki, yine yohsa, yosa
Yabanc Asll Balamlar Hepsi Arapa ve Farsadan alnmtr. Osmanl Trkesinde hem ve ne gibi ikili kullanlanlar da olmutur.

419

 ale'l-huss zellikle, bel belki, bel ki, bin ber-n buna binen, bundan tr, yle ki , binen al-zlik ona gre, buna gre, binn aleyh, n nki, mademki, n ki, eger/eer egerne/egerni yoksa, deilse egeri/eeri her ne kadar, egeri ki/eeri ki emm/amm, er eer, fe-emm ama, lkin, feat /faat, fi'l-haa gerekten de gh/kh gh/kh gh gh, ger eer, geri,
420

 geri ki, gerne/gerni yoksa, deilse hh hh ister ister hatt, hem, hem hem, hemn ki, hod ayn, de, ill, kez ki, lkin, lk ancak, lkin lkin, fakat, ancak, maa m-fh mamafih, mdm ki, meger/ meer, ne ne, ne ne de, nihyet, nihyet, pes, yet,
421

 t ki, ve, v, u, v gerekte, aslna baklacak olursa, vat ki ne vakit ki, ve ill, veger ve eer, eer, velev, velev ki, velk ancak, velkin, ver eer, verne/verni yoksa, eer deilse, ve yhod, v, y, y y, y yhod, yhod, yan zr, zr ki.

422

Aadaki msra ve beyitleri Osmanl alfabesiyle yaznz ve ilerinde geen balamlar gsteriniz: Hem mey imez hem gzel sevmez demiler hana Olur bir gn msid rzgr emm/amm zemn ister Temm oldu gzellik sanma rn ile Leyl'da Nie Leyl bulunur erlik emm/amm olmatr Gh olur urbet vatan gh vatan urbetlenir Epsem ol kim nk bed bhde hal olmu deil epsem ol: sus, konuma nk bed: iyi ve kt bhde: bouna, bo yere Gh vuslat gh frat byledir deb-i felek frat: ayrlk deb-i felek: felein, yani aln yazsnn kanunu (deb: hemze ile) Sylenir dilde meseldir el iin olma sefl Ne vas ol ne vekl ol ve ne bir ahsa kefl Balamlar zerine Notlar Balamlar kurduklar iliki trne, anlatmlarna, iki cmleyi belli bir iliki ile birbirine balarken cmlelerden hangisinin banda yer aldklarna, kurduu ilikide iki yargdan birinin tekine baml olup olmamasna gre blmlere ayrlabilir. Onlar btn bu ynleriyle nmzdeki yl cmle tiplerini ele aldmzda yakndan tanyacak, rneklerini greceiz. 8. nitede ilinti zamirleri ki ve kim'den sz ederken bunlarn ayn zamanda balam olarak da kullanldklarn belirtmitik. Osmanl Trkesinde ki ve kim'in Farsadan alnm cmle tiplerinde bir balam ileyiiyle ayr ve nemli bir yeri vardr. Bu cmleleri nmzdeki yl btn eitleriyle gzden geireceiz.
423

Yazda tek harfle, ( vav) ile yazlan sralama balam Arapa aslldr, bu dilde yalnz ve olarak okunur. Farsada u ve zellikle secili nesirde bakk iki cmle arasnda ve gibi sylenmi olan bu balam, Osmanl Trkesinde nlyle biten kelimelerden sonra ve, v ( anas ve atas babas, b v ecdd babalar ve atalar gibi); nszle biten kelimelerden sonra ise u, olarak okunmutur ( zabt u rabt, emr fermn gibi). Bununla birlikte bu eitlilik iir diline zgdr ve heceleri l kalplarna uydurmakla ilintilidir:

ne vas ol ne vekl ol ve ne bir ahsa kefl ; yannca kethuds v lls o gzel ; ayna hergiz hayl-i sr u mtem
gelmesin ( = gzne hibir zaman dn ve matem hayali gelmesin) gibi. Nesir dilinde, Arapadaki gibi, ve biimindeki sylenii tercih edilmitir: iitti ve tahsn eyledi kelime arasna girdiinde de ou kez geerlidir: gece ve gndz gibi. kyler ve asabalar, kitb ve snnet Kuran ve hadis, Hasan ve Hseyn gibi. nszle biten kelimelerden sonra geldiinde, Trke heceleme kanununa gre, kelime sonunda kalan nsz yanna eker ve bir ak hece oluturur: nm nin ( > n-mni-n) gibi. Bu durumda kelimenin bir hecesi durumuna gemitir. Ancak okuma dilinde bu hece nceki heceyi izleyen bir hece gibi uyum kanunlarna gre okunmaz, bamsz bir kelime muamelesi grr (: izzet ikrm, sabr skn ) gibi. Konuma dilinde ise kelimenin bir hecesiymi gibi uyumlu sylendiini XVIII. yz yl gramercisi Viguier kaydetmektedir: izzeti ikrm, cn glden gibi. beendi, ieri girer ve oturur. Ayn durum iki

NLEMLER
Seslenerek bir dilek ve istei duyurmaya, armaya, bir ey sormaya, bir ey renmek istemeye, ynlendirmeye, bir eye dikkat ekmeye, bir i grdrmeye, bir ey gstermeye yarayan ya da kiiye zg duyular, sevin, keder, znt, ac, hayflanma gibi duygular anlatan sesler ve kelimelerdir. Birinciler bir dinleyeni olan ar, uyar, gsterme, soruturma, tevik, takdir, iyi dilek, zendirme, ynlendirme ve benzeri amal sesleniler,
424

ikinciler ise belli bir dinleyeni olmayan, kiinin iinden kopup gelerek ortaya salnan oklukla duyu ve duygu sesleridir. Bununla birlikte bu iki blk nlem kesin snrlarla birbirinden ayrlm deildir. Aralarnda birbirinin yerine kullanlanlar vardr. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnanlarla birlikte ok sayda nlem bulunmaktadr. Bunlardan asl nlemlerin ou tek hecelidir. ki hecelilerin ou da asl nlemlerden ikileme yoluyla yaplmtr. Her snftan kimi kelimeler nlem ileyiinde kullanlabildii gibi, eitli yaplardaki sz birlikleri de ayn ileyii alabilir. Bunlar arasnda nlem olarak kullanlmaya en yatkn olanlar fiillerin emir kiplerinin 2. kiileri ile dilek kipinin 2. ve 3. kiileridir. Aada Osmanl Trkesinde kullanlm olan trl yapdaki nlemlerin pek ou alfabe srasyla verilmektedir.

a, acyib, fern, fern saa, h, ah, al a, alarga ekilin, savulun, alarga olu, Allh Allh, Allh berekt versin, Allh ekber, Allh gstermesin,

425

 Allh inyet eyleye, Allh kerm, Allh olay getire, Allh myesser eyleye, Allh nasb eyleye, Allh selmet vere, Allh vere, Allh versin, Allhu ekber, amn, ay, ba, b, ba a ( ba a demler, szzde yalan olmasn
gibi),

breka'llh, be, be hey, be hey san, bere, berekt versin,

426

 bire medet, bire, bola ki inallah, keki, bolay ki/bulay ki inallah, keki olsa, bre, ekil, o yaa, defol, de h destr ekil, yol ver, dir yazk, vah vah, dir ne yazk, vah, estafirullh ey, ey, ey vh, eyi/ey vallh, ey vallh, eyvh, f gider haydi, durma, yallah, greyim seni,
427

 gz a, ha, hay, hay hay, hayda/hayde, hayden/haydn, hayf, hayf yazk, ne yazk, hayf, hayf vah, yazk, hay meded Allh, hele, hey, heyht ne yazk, hey hy, ho ho, hop, h, ey, inallh, kki, kke, ki, olay gele,
428

 lebbeyk, lebe, lepe buyur, emrin olur, m, ma'llh, meded, meded Allh, merhab ne gzel, Allah esirgesin ne mutlu, ne yaz, of, oh, oh oh, olsun, f, pef, peh/pih, pih ne yaz, poh, poh poh, puh puh, ph, ph ne gzel, puy puy, san,
429

 savul, savul a, silh bana, sus, sus a, sus ol sbhna'llh bu ne i, bu ne gzellik, maallah allh inallah, tuh, th, uf f vh vh vh vay baa, vay, vay ki vay medet, vay saa, y y medet

430

 ya, yazlar olsun yl, yangn var, zih ne gzel zih ne gzel, ne iyi zinhr sakn, yapma.
nlemler zerine Notlar

seslenme nlemi szn hem banda, hem de sonunda gelebilir: a herf, nedir senin ettiin; vur dediysek ldr demedik a; ok istemedik a. gibi. Sonda kimi zaman ya ile nbetleir: istese idi
ya gibi. art kipinin 2. kiisinden sonra emir anlatmna denk bir anlatm oluur ve nlem bu tr kullanta uyum kanunlarna uyar: yfetine basa a; alllar grse e. Son rnekte olduu gibi, ince srada sylendiinde daha ok bitiik yazlr. Bu nlem ayn zamanda ama, beenme ya da holanmama bildirir. O zaman uzun sylenir ve yalnzca sz banda gelir: , bu da ne!; , ok oldu amm! gibi. Farsann arma nlemleri ey, iy ile adlarn sonuna gelip

uzun okunan elif (')tir. y gibi okunduunda uzun bir nl ses (= ) deerindedir. Arapann seslenme nlemi y ise Farsa ve Trkeye alnm ve dilde ortak bir nlem olarak kullanlmtr. Nazmda airler mahlaslarn oklukla kendilerini dinleyen yerine koyup seslenmeli kullanrlar. Bu durumda mahlas ya yaln olur (Bu sde nazm ehl-i sanyi [ssl sz merakllar] beenmese Nev ne am bizim szmz nedir [kadr]), ya nnde ey nlemi bulunur (Ey Muhibb yr elinden bir adeh n eyleyen [ien] Hzr elinden ger olursa
431

b- hayvn [bhayat] istemez), ya da Farsa seslenme nlemi elif'i alr (Kitb- a [ak kitabna] batm Neviy bir bbda [blmde] yazm Der-i dildra [sevgilinin kapsna] lar varp yalvaralar derler. Son rnekte grld gibi, nlyle biten mahlas kelimelerinde iki nl arasna bir kaynatrc y girer. Bunu y nlemiyle kartrmamal.

432

zet Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke son taklarla alnt n taklar ve bunlarla yaplm tak beklerini tanmak, ilikilendirme ynleri asndan birbirleriyle olan denklikleri aklayabilmek. Taklar bal bana kavramlar olmayan, isim snfndan kelimelerden sonra gelerek onlar sz iinde baka unsurlarla ilikilendiren kelimelerdir. ki kavram arasnda kurduklar ilikinin niteliini belli eden anlatmlar hemen hemen ekim eklerinin anlatmna denk der. Bu yzden birlemede istedikleri ekim ekinin anlatmna aklk getiren, onu pekitiren bir ileyite grnrler. ekim ekleriyle olan bu yaknlklar yznden eklemeye eilim gsterirler, geici eklemeye urarlar, uyumlara uymak gibi ek davran gsterirler. Taklarn kendilerinden nceki isimle oluturduklar bee tak bei diyoruz. Taklarn en nemli zellii geldikleri adn belli ekim durumlarnda bulunmasn istemeleridir. Osmanl Trkesinde Trke taklar yannda Arapa ve Farsadan alnm ok sayda tak da kullanlmtr. Bunlar ilikilendirme ynleri bakmndan birbirleriyle denkleir. Taklar da zamirler gibi yazllar kalplam kelimelerdir. Osmanl Trkesinde kullanlm olan Trke ve alnt balamlar yazllaryla topluca tanyp deerlendirmek. Sz iinde iki kelimeyi, ayn grevde iki cmle yesini ya da iki cmleyi balayan kelimelere balam diyoruz. Trkede balamlarn ou yabanc aslldr. Balamlar baladklar kelime ve sz bekleri arasnda kurduklar ilikilere, kavramlar ve dnceleri birletirme ve btnletirme ynlerine, yaplarna, ayrca kaynaklarna gre deiik balklar altnda blmlere ayrabiliriz. Ancak imdilik gerekli olan bunlarn Osmanl Trkesinde kullanlm olanlarn topluca grmek ve onlar kalplam yazllaryla tanmaktr. nmzdeki yl birleik cmle tiplerini ele aldmzda her birini zellikle kurduu iliki/ilikiler asndan yakndan tanyacaz.

433

sim snfndan kelimeler olarak nlemlerin yerini belirleyecek, Osmanl Trkesinde kullanlm olan ok sayda nlemi yazllaryla tanyabilmek. nlemler bir dinleyene seslenerek bir dilek ve istei duyurmaya yarayan sesler, kelimeler ve kelime bekleri ya da duyular ve duygular anlatan sesler, ses bekleri ve duygu anlatm yklenmi birtakm kelimelerdir. Bu temel anlatm zellikleriyle iki blkte toplanabilirse de, nlemler kesin snrlarla birbirinden ayrlm deildir, aralarnda birbirinin yerine kullanlanlar vardr. Asl nlemlerin ou tek hecelidir. ki hecelilerin ou da asl nlemlerden ikileme yoluyla yaplmtr. Her snftan kimi kelimeler nlem ileyiinde kullanlabildii gibi, eitli yaplardaki sz birlikleri de ayn ileyii alabilir. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsadan alnanlarla birlikte ok sayda nlem bulunmaktadr. Taklar ve balamlar gibi bunlarn da yazllar kalplamtr. zellikle manzum metinlerde mahlaslarn nlem olarak kullanlmas, divan airlerinin kendilerini seslenilen kii yerine kendilerini koymalar biimindeki tutum ok yaygndr.

434

Kendimizi Snayalm 1. Aada taklarla ilgili sylenenlerden hangisi yanltr? a. sim snfndan kelimelerden sonra gelirler. b. leyileri bakmndan isim ekimi eklerine benzerler. c. ou kez yerlerini bir yapm eki alabilir. d. Eklemeye eilim gsterirler. e. Sk sk geici eklemeye urarlar. 2. Aadakilerden hangisi tak bei ile ilgili doru bir yargdr? a. Kendilerinden nceki isimle birlikte bir bek oluturur. b. Uyumlara uymak gibi ek davran gstermezler. c. Takldklar isme bititirilerek yazlmazlar. d. Bir zamir ve zarfn stlenebilecei btn grevleri stlenirler. e. Sz iinde sfat, oklukla da sfat-fiil hkmnde bulunurlar. 3. Aadaki yarglardan hangisi yanltr? a. Kk taklar sayca azdr. b. Tremi taklar isimlerden ekim ekleriyle yaplabilir. c. Tremi taklar fiillerden zarf-fiil ekleriyle yaplabilir. d. ou taklar aslnda zarftr. e. Tak beklerinin belirtme, bulunma ve ayrlma durumunda biimleri vardr. 4. Aadaki tak beklerinden hangisi bir belirsiz adtakm oluturmaz? b. a.

d. e.

c.

435

5. Aadaki taklardan hangisi ynelme durumunda bir ad ister? a. c. b.

d.

e. 6. Aadaki taklardan hangisi ayrlma durumunda bir ad ister? a. c. b.

d. e.

7. Aadaki kelimelerden hangisinde Arapa n tak vardr? a. b. c. e.

d.

8. Aadaki kelimelerden hangisinde Farsa n tak vardr? a. b. c. e. d.

436

9. balamnn anlam aadakilerden hangisidir? a. neredeyse b. gerekte c. halbuki d. umulur ki e. ola ki 10. Aadakilerden hangisi nlemdir? a. c. b. d.

e.

437

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. c Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 2. a Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 3. e Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 4. b Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 5. e Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 6. a Yantnz doru deilse Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 7. d Yantnz doru deilse Arapa ve Farsa n Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 8. e Yantnz doru deilse Arapa ve Farsa n Taklar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 9. b Yantnz doru deilse Balamlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. 10. c Yantnz doru deilse nlemler balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

.
Sra Sizde 2 dr'l-fnn, nr'-ems, tahte'l-arz, beyne'l-milel, abdu'llh, kemle'd-dn, ems'l-marif, emr'l-mminn, dr'l-hlfe.
438

3 Sra Sizde be-heme hl, be-her hl, ber-d, ber-taref/taraf, der-dest, ber.hev, pey der-pey, der-hl, b-arr, n-mert/merd 4 Sra Sizde

... ...
934

Yararlanlan Kaynaklar Ate, A. -Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul. Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Trk lm Transkripsiyon Klavuzu (1946), stanbul. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

440

441

11
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Belirtme Katlma yelik Ait olma Kapsama Vasflama

OSMANLI TRKESNE GR

Bu niteyi tamamladktan sonra,

Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa adtakmlarn tanyabilecek, Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa sfattakm larn tanyabileceksiniz.

erik Haritas

GR ADTAKIMLARI SIFATTAKIMLARI

442

Adtakmlar ve Sfattakmlar
Son drt nitede kelime konusunu iledik; onlar yap ve ileyileriyle tandk, dilimizin bu dneminde Arapa ve Farsadan alnm kelimeleri, yaplar ve ileyilerine gre yer aldklar snflar iinde Trke eleri ve denkleriyle birlikte grdk. Bu arada verilen ok sayda rnekle kelime daarcmz geniletip zenginletirdik. Edindiimiz bu bilgiler, bir Osmanl Trkesi metninin kelimelerini okumamz iin olduka yeterli saylabilir. Ancak kelimeler, seslerin zincirlenmesine benzer biimde, sz iinde trl anlam ilikileriyle birbirine yanar, katlr, balanr; bylece birtakm sz dizimi birlikleri, yapca birbirinden ayr bekler oluur. Bunlar yapl ve anlam ilikileri ile bilip tanmak ise, okuduumuz metni anlamamz salar. Bunlar nmzdeki yl ele alacak, her birini ayrntl olarak greceiz. Ancak dilimizin bu dneminde alnt bir dizim birlii kalbnn, Farsann adtakm ve sfattakm kalbnn ilek olarak kullanlmas, okunan bir metinde bu kalpla yaplm bekleri yakndan tanmay gerektirir. Dolaysyla bir metni doru anlayabilmek iin bu konu ok nemlidir. te bu nemi gz nne alarak bu yln son nitesini adtakmlar ve sfattakmlarna ayrmay gerekli grdk. Bylece bu ilk cildin sonuna koyduumuz okuma paralarnda en ok karlaacanz bir dizim birliini tanm olarak, bu metinleri hem doru okuyabilecek, hem doru anlamlandrabileceksiniz.

GR

443

ADTAKIMLARI Aralarnda iyelik (mlkiyet) ilikisi bulunan iki ad ile kurulmu birlie adtakm diyoruz. Bu sz dizimi birlii isim tamlamas olarak da adlandrlr. Aslnda bir belirtme bei olan bu birlikte ilk ye, baka belirtme beklerinde olduu gibi, ikinci yenin tad kavram daraltr, snrlar ve onu belli hle getirir. Bu yzden ona belirten, ikinci yeye ise belirtilen deriz. Bu belirtme beinde iyelik ilikisi iki ad arasnda var olduu dnlen bir iyeliktir. Bununla birlikte bu iyelik kavram ait olma bata olmak zere, zg olma, katlma (tabi olma), ve kapsama gibi kavramlar da iine alan geni anlaml bir kavramdr. ki ad arasnda bu kavramlara dayanan bir iliki kurulduunda, birbirine katlm, anlamca biri tekini btnleyen bir birlik, birbirinden ayrlmaz iki yeli bir takm oluur. Trke Adtakm Trkede iki ad arasnda iyelik (mlkiyet) ilikisi iyelik eki ile kurulur. Bir Trke adtakmnda takmn asl yesi olan ikinci ad, birka zel durum dnda, hep iyelik ekini alr:

benim evim, senin at, an/onu baesi, aan uu, paa aps gibi.
yelik eki bir ada eklendii zaman, o adn kavramnn iye (sahip ve malik) durumunda olan bir kavrama ait olduu anlamn verir. Bylece iki kavram arasnda karlkl bir ait olma balants kurulmu olur. yelik eki bu durumda sahip ve malik olan gsterici, daha dorusu sahip ve malik olana gnderici bir zamir ileyiindedir. Sahip olan gsteren kavram, sahip olunan gsteren kavrama katlan ileyiinde bulunduunda ilgi ekini alr. Bu durumda sahip olunann tad iyelik ekinin (gndericinin) gnderdii, bir kii zamiri ise, byle bir zamirin gsterdii kii kavram iyelik ekinde zaten bulunduundan, ilgi ekini alm bu kii zamirini sylemek ou kez gereksizdir:

kirpiin hn kan dkc, a cd cad, gz shir byc ; crmm, derdim, aza,

Sa fitne, mje

uuua, belara, cemline,

kynde mahallende gibi.

444

rneklerde grld gibi, kii zamirlerinin sylenmedii durumlarda, bamsz iki yeli bir gramer yapsndan sz edemeyiz. Burada iyelik ekleriyle birlikte bir ad tek bana bir yap birimi oluturmaktadr; ama bu tek yeli birim anlamca bir adtakm hkmndedir. 1. ve 2. kii iyelik ekleri, 1. ve 2. kii zamirlerinin karlklardr. Byle olunca, bu trl beklerde sahip olan gsteren yerinde ancak ben, biz; sen, siz zamirleri bulunabilir:

benim devletli sutnm, bizim gnhmz, seni rabi, sizi derdiiz

gibi. lgi ekli kii zamirlerinin yer ald bu kalptaki adtakmlarnda katlan yerindeki kii daha yakndan, daha gl bir biimde belirtilmi olur. Bu zel yapnn kullanm olduka snrldr:

bizim hergiz asl bu var defterinde admz yotur ; bizim anca

gnhmz budur gibi. 3. kii iyelik eki ise yalnz 3. kii zamirine deil, btn adlara gnderici olabilir. te bu durumda iki adn gsterdii kavramlar arasnda sahip olan-sahip olunan ilikisi kurulmu olur:

an/onu evi, ama aan evi, oban evi, hzn evi, evi gibi.
Bundan ilkin yle bir sonu kar: Trke bir adtakmnda ilk ye zamir ve herhangi bir ad olabilir, ama ikinci ye ancak ve yalnz bir addr. kinci olarak, aralarnda ait olma ilikisi bulunan her iki ad sz iinde bulunuyorsa, iki yeli bir gramer birlii olumu olur. te gerek adtakm, aslnda ait olma ilgisiyle bir araya gelip bir btn oluturan byle bir ikili gramer birliidir. Bu birlikte ikinci srada yer alan iyelikli ad, takmda asl yedir. Anlam belirtilen ve snrlanan odur. lk srada yer alan ad ise, bu asl yeye belirtici olarak katlan, onun anlamn belirtme yoluyla btnleyen, snrlayan ikinci dereceden yedir. Bu yzden buna katlan da denir. Bu durumda iyelik ekli asl yeye ise katk alan ad verilir. Trkede yapl bakmndan iki trl adtakm vardr. Aada greceimiz gibi, Osmanl Trkesindeki Arapa ve Farsadan alnm adtakmlar kalplarnda byle bir ikili yap bulunmamaktadr.
445

Belirli Adtakm

Trkenin adtakmn oluturan bekte ait olma ilikisi her zaman bir ekle, iyelik ekiyle gsterilmitir. Bununla birlikte Trke adtakmlarnda takmn ilk yesi ilgi eki alabilmektedir. lgi durumu eki de iki kavram arasnda ait olma ilikisi kurar ve eklendii adn kavramna sahip olan kavram katar. Bylece ayn kavram ikinci kez kullanlm olur. Bu, Trkeye zg bir durumdur. lgi eki adn belirli bir hlini gsterir. Demek ki bir adtakmnda ilgi ekli ad belirli bir addr. Bu yzden bu adtakmlarna belirli adtakm diyoruz:

evi aps, Cem'in adehi, skender'in yinesi, arncan gz, yan aya, hsidi az, chilleri tabati, Hakk' sens, vlidlerini civrar, alan bir taraf, merhmu fevti gibi.
zel adlar adtakmnda katlan olduklarnda oklukla ilgi eki alm durumda bulunurlar:

Nect'ni dirisi, stanbu'u fethi, brhm Efendi'ni kethuds, Karacehennem'in atli, ol cenneti
rmaar gibi. Ancak adtakmnda yer, topluluk, makam, mevki ya da kurum adna katlan olduklarnda ilgi eki almayp yaln durumda bulunurlar. Bunlarn rneklerini belirsiz adtakmnda greceiz. Belirtilmi adlardan, zellikle iyelik eki alarak kii ve nesneye zg olma anlamyla belirlilik kazanm olanlarn Osmanl Trkesinde genel olarak ilgi eki almadklar grlr:

sann ve yanann (= ruhuu) amya geer mh slimiz aylarmz ve yllarmz ;

a (=a) hillidir gzmzde haylimiz ; zlf ruhu nice an yutmayaym tri (=tri) ok gibi kirpiklerinin ucundan yznden cn ;
446

 u miyna hat belinle ergenlik tylerinin (= hat) bendesidir hep; izi (= izii) tozunu farma bama tc eylediim bu; hli (= hlii) ho olduun isterse, hayli gleninde, zlf esri gibi.

gzm nru oucuum gibi. Buna karlk zellikle dnem iinde seyrek olarak da: gzm nru,

te yandan cmlede belirli nesne olan iyelik ekli adlar da Osmanl Trkesinde yaygn olarak ykleme ekini istemezler. Kendi belirlilikleri nesnenin belirli olmasn gstermeye yeter:

adr eli (= elini) eyle du ; yre derdim (= derdimi) diyemem, crmm (=

crmm gnahm) rr edemem dile getiremem gibi.
Belirsiz Adtakm

Yaln durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan olumu adtakmna belirsiz adtakm diyoruz:

aam gibi.

mevsimi, sab rzgr, gz haas, Mecnn ssas, ayr

lgi eki almam bir adn katlan olduu bu takmlarda bu ad belirli bir kii ve nesne kavramn karlamaz. Bu kalptaki adtakm da aslnda bir belirtme beidir. Belirsiz adtakm teriminde yer alan belirsiz kelimesi katlan adn gramerce belirsizliini anlatr. Baka bir deyile, belirten eksiz bir belirtendir. Katlan adn belirsiz oluu yznden takmn asl yesi durumundaki adn anlam daha az belirlenmi ve snrlanm olur. ki ad arasndaki ait olma ilikisi bu yapda da iyelik ekiyle gsterilmitir. Ancak bu aitlik, iki kavram arasnda sahip olunann bir sahip olana ait olmas yerine, bir cinsten bir tre ait olmas biimindedir. Bu yzden meydana gelen bek kalc, srekli bir nitelik gsterir ve bir cinsten bir trn ad olur:

447

 gece uzunu, u yemi,

Arnavut dars gibi. Tabiatta bulunan varlk cinslerinin trlerini bu yapdaki beklerle adlandrrz:

av uu, a uu, gece uu, hm uu; ayva iei, boynuz iei, gn iei, ovan iei, adife iei, mahmr iei gibi.
Bu tr adtakmlarnda iki ye bamszlklarn az ya da ok yitirirler, tek bir varln/nesnenin ad olabilirler. Bu yzden bu kalp Trkede birleik kelime yapmaya en yarayl kalp olmutur. Yukarda sylediimiz gibi, zel adlar adtakmnda katlan olarak yer aldklarnda oklukla ilgi eki alrlar. Ancak yer, topluluk, makam, mevki ya da kurum adna katlan olduklarnda yaln durumda bulunurlar:

Sutn Mehmed Cmii, Sinn Paa Trbesi, araman Vilyeti, Rmeli azaskeri, eyh'lislm hazretleri, aramustaf sitnesi eyhi, Osmanouar, yenieri aas, silhtr aas, topu ba, cebeci ba, mahkeme resi
gibi. Kimi belirsiz adtakmlarnda iki ad arasndaki iliki bir aklama biimindedir. Birinci ye (katlan) ikinci yeyi tantr, onun ne olduu hakknda bir aklama getirir:

urbn bayram, Ramazn ay, yaz mevsimi, Don nehri, Filibe ehri, Rodos adas, ecat fazleti gibi.

448

Kimi belirsiz adtakmlar da bir benzetmenin iki yesiyle kurulmutur. Bunlarda katlan ad benzeyen, katk alan ad ise benzetilen olur. Bunlara benzetme adtakm denir:

gzellik ehri, sz , iek ydzar, tasavvur sermyesi, iffet elbisesi, srar mahzeni, sz dizisi, kirpik inesi, man gelini, a deizi, sadet aps, sevgi
you gibi. Kimi belirsiz adtakmlar ise, benzetilen ile benzeyenin bir yesi/paras/blm arasnda kurulmu ilikiye dayanr. Bunlar da eretileme (istire) adtakm adn alr:

mit meyvesi, lm penesi gibi.

Belirsiz adtakmnn bir trn de tak bei olarak grmtk. Bunlar tak olarak kullanlan yer, yn, zaman adlar ile yaplmlardr: seferciler ii, soa st,

ala at, ora vati gibi.

Adtakmnn yeleri Arasnda Sra Deiiklii

Yukarda sylediimiz gibi, Trke bir adtakmnda kurucu ye ikinci srada bulunur. Bu durum Trkede ikinci derecedeki yelerin birinci derecedeki, yani asl yeden nce yer almas kuralnn gereidir ve btn belirtme bekleri iin geerlidir. Bununla birlikte kullanmda kurala uyulmad da olur. Yukardaki terimleri kullanarak syleyecek olursak, bir adtakmnn katlan katk alandan sonra getirilebilir. Bu da daha ok nazm dilinde sz vezin ve kafiyeye uydurma gerekliliinden kaynaklanr:

Papu gibi ap ad az hafff gibi.

Ettii zulme seni hadd hesb olmayca ; Neviy ben sanasn aynyam rmaar ;

449

Adtakmnn ki yesinin Birbirinden Uzak Dmesi

9. nitede fiillerin ekimsiz ekillerinin yarm yargl cmleler niteliinde bekler oluturduklarn grmtk. te bunlardan sfat ileyiinde olanlar, yani sfatfiiller kurduklar bei (yarm yargl cmleyi) sfat ileyiine sokarlar. Bu sfat da, sz iinde, ekimli bir fiilin kurduu tam bir yarg bildiren esas cmlenin yesi olan bir ad ile birlikte bir sfattakm oluturur. ekimsiz fiillerden ad ileyiinde olanlar, yani fiil adlar/adfiiller ise, bir adn grd ii grerek, cmlede ad nitelikli bir ye ile adtakm kurar. te bu yapdaki bir sfattakm ile ad ileyiindeki bir adfiil bei bir adtakmnda katk alan olduunda adtakmnn iki yesi arasna bunlara bal bir ya da daha ok ye girer. Bylece takmn asl yeleri birbirine uzak dm olur:

bir devlet der devlet arzsi zerinde skin tebaas ; ecnebleri i ilerimize mdhalesi gibi.
Yukardaki rneklerden ilkinde der devlet arzsi zerinde skin tebaa bir sfattakmdr. Bu takmn sfat der devlet arzsi zerinde skin oturan, bu sfatn vasflad ad ise tebaa'dr. Bir ad hkmndeki sfattakmnda asl ye ad olduundan, baka bir katlan adla adtakm kurabilecek olan da tek bana bu addr: devleti tebaas gibi. Bu durumda rnekte takm oluturan iki ye arasna, katk alan niteleyen bir sfat girmekte, bylece iki ye dizim bakmndan birbirinden uzak dm olmaktadr. kinci rnekteki i ilerimize mdhale de bir szdizimi beidir. Bu bein kurucu yesi ise bir fiil addr: mdhale karma. te bu fiil ad, adtakmnda kendine bal bir ye ile birlikte yer alm, bu yzden de takmn kendi yeleri dizimde birbirinden ayr dmtr.
Adtakmlarnn ekimi

Belirli ve belirsiz adtakmlar sz iinde bir ad gibi ekim ekleri alr. Ekler asl ye olan ikinci sradaki ada eklenir, ancak bunlar ortak bir kavramla btnlemi bein ekleridir:

450

 am evi-ni, gizli srar rtsn, zrdn enesi-ni, erb adehi-ne, aan evi-nde, hn tei-nden, ardan ayreti+ile,
yar boyu-nca gibi.
Adtakmnn Zincirlenmesi

Belirli ve belirsiz adtakmlar sz iinde ilgi eki alarak bir ad gibi baka bir adla veya bir adtakmyla yeni bir adtakm oluturabilir:

sevgilini mahallesi+ni kpei, a erb+n tei, aan ona+n bae aps gibi.
Bunun yan sra katlan durumundaki bir ad da bir adtakmyla aitlik ilikisine sokularak yeni bir adtakm oluturulabilir:

ona+ av aps gibi.

Adtakmlarnn adlar ve adtakmlaryla, adlarn adtakmlaryla bu tr balanmasna adtakmnn zincirlenmesi diyoruz. Bu ekilde bekleen adtakmlarna da zincirleme adtakm adn veriyoruz. Bir ad takmnn bir ya da her iki yesi sfattakm da olabilir. Bylece kelime says kabark bekler meydana gelir. Bunlar zincirleme adtakmlaryla kartrmamalyz: aa+n Ftihteki evi, keskin sirke+ni zarar, ap+n pas kildi gibi. Zincirleme adtakmlarnda ilgi ekinin ou kez drld grlr:

lt- ihtiyl ihfs ihtimli hile aletlerinin gizlenmesi ihtimali, merhmu

fevti lm haberi gibi.

451

Arapa Adtakm Osmanl Trkesinde Arapa adtakm kalb da kullanlmtr. Eski gramerlerde izfet terkbi (katma birlii) adyla anlan bu kalbn kurucu yelerinin sras Trkeye gre tersinedir. Muzfn ileyh (=katlan) denilen ikinci derecedeki ye ikinci srada bulunur. Katlann aitlik ilgisiyle anlamn belirttii muzf (=katk alan) ad verilen asl ye ise ilk srada yer alr; yani katk alan (= muzf) + katlan (= muzfn ileyh) :

emr'l-mminn inananlarn nderi gibi.

Grld gibi, bu durum, Tkenin, asl yenin (unsurun) sonda bulunmas kuralna aykrdr. Baka bir nemli konu, Arapa adtakmnda her iki adn da yalnz Arapa olabileceidir. Halbuki bir Trke adtakmnda alnt kelimeler yer alabildii gibi, aada greceimiz Farsa yapl adtakmlarnda da Arapa kelimeler bulunabilmektedir.
Yazl ve Okunuu

Osmanl Trkesinde olduka az kullanlm olan bu adtakm kalbnn yazm bakmndan tantc zellii, iki adn, eski gramerlerde tarif harfi (harf-i tarf) denilen belirtme edat ile birbirine balanmas, okunu asndan belirgin zellii ise, bir nszle biten ilk kelimenin sonunun tr (= u, ) ile okunmasdr. 10. nitede de akladmz gibi, adlara belirlilik kazandran belirtme edat ' nin ( elif)'i (daha dorusu hemze'si) okunmaz; (lm)' ise, birletii kelimenin ilk harfine gre, ya l olarak, ya da ilk harfinin gsterdii sese benzetirilerek okunur:

hubb'l-vatan vatan sevgisi, tezkiret'uar airler tezkiresi gibi. Yine 10. nitede, Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa kurall belirtme beklerinde (adtakmlar ve sfattakmlar ile birleik sfat ileyiinde yaplarda) bu belirtme edatnn bulunmas, bu kelime beklerinin doru okunmas bakmndan nemlidir demitik. Bu neme dayanarak orada yaptmz aklamay yinelemeyi yararl sayyoruz.

452

kuraldr. ( lm)'nn kimi zaman okunmamas ise Trkedeki nsz benzemesine benzer bir benzemeyle ilgilidir. Buna gre Arap alfabesi harfleri iki ble ayrlmtr. Belirtme edatnn lm'nn okunmad harflere gne harfleri (ems harfleri = hurf-emsiyye), okunduu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurfl-kameriyye) denir. Gne harfleri: Ay harfleri: ' dir. lk kelime bir nlyle bitiyorsa okuyuta u deiiklikler meydana gelir: 1. Uzun a (= ) olarak okunan ye ile biten kelimelerde bu nl uzunluk deerini yitirir ve ksa a, e gibi okunur:

Belirtme edatnn

(hemze)'sinin okunmamas genel bir

ale'r-rteb rtbelerin en yksei, ile'lebed sonsuza dek, ale't-tafsl uzun uzad, asa'l-ireb akll olmann snr gibi.
2. Uzun i ( = ) olarak okunan ye ile biten kelimelerde bu nl de uzunluk deerini yitirir ve bulunduu hecede ksa okunur:

mfti'l-enm halkn mfts, d'lhct dilekleri karlayan, isteklere karlk veren (Tanr) gibi. Okunu bakmndan ayrca u gibi deiiklikler de sz konusudur: a. Kii ad olarak kullanlan Arapa adtakmlarnda katlan ye dn ise, ilk sradaki katk alann son nsz, kurald olarak, Osmanl Trkesinde stn (= a, e) ile sylenir:

Nre'd-dn, Fahre'd-dn, emse'ddn. b. Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa adtakmlar n takl birleiklerde de grlr. Zarf olarak kullanlm olan bu birleik yaplarda yer alan n taklar 10. nitede zengin rnekleriyle tantmtk. Orada verilmi olan kimi rneklerde grld gibi, bir bl tek harflik olan bu n taklar, adtakmnn ilk kelimesinin sonunu esreli ( = i) okutmaktadr.
453

Bunlara bu yzden, esreli okutan taklar anlamnda, cer harfleri (harf-i cer) ad verilir:

bi-izni'llh Allah'n izniyle, f sebli'llh Allah urunda, al adri't-ta gcne gre, gc yettiince, an sammi'l-alb yrekten, iten, itenlikle, min klli'l-vch
her ynden, her bakmdan gibi. c. Yine orada akland gibi, bu birleiklerin bir blnde yer alan birimler kk tak deil, tak gibi kullanlan zarflardr. Bunlar tak ileyiinde kullanlan yer yn, a gsteren kelimeler olup Trkenin belirsiz adtakm kalbndaki tak beklerinde, ayn kavramlar gsteren kelimelerden birinin bir tak ileyiiyle ynelme, bulunma, ayrlma ekleri alm biimlerine denktir. Adtakm kalbndaki bu beklerde bu kelimelerin sonu ise stnl (= a, e) okunur:

beyne'l-milel uluslar aras, tahte'l-ala kale alt, kale altnda, bade'z-zevl gne battktan sonra, beyne's-salteyn iki namaz
arasnda gibi (10. nitedeki rneklere de bkz). Arapa yapl adtakmlarnn Osmanl Trkesinde az kullanldn belirtmitik. Bir snrlama yaparak syleyecek olursak, bu alnt adtakm kalb balca kii adlarnda, kitap adlarnda, ayrca kurulu adlarnda kullanlm, szlk kelimeleri deerindeki kimi kalplam szlerde varlk gstermi, Farsa adtakmlar gibi ilek bir sz dizimi kalb olmamtr: (kii ad:) Abd'l-Hamd, Abduh, Abd's-Samed, Fahr'n-nis; (kitap ad:) uar airler Tezkiresi, Kitb't-Tahre Temizlik Kitab, Tezkiret'-

Bahr'l-arib

Gariplikler Denizi, Netic'l-Fnn Bilimlerin Sonular; (kurulu ad:) Dr'l-Fnn Bilimler Evi, Dr'l-Muallimn Erkek retmen Okulu,

Dar'-afaa Dknler Evi; (alnt kalp szler:)

454

Dr'l-Muallimt Kz retmen Okulu,

 emr'l-mminn mminlerin emri, sutn'-uar airler sultn, sutn'lmarayn dounun ve batnn sultan, hubb'lvatan vatan sevgisi, htimet'l-kitb kitabn
sonu gibi. Farsa Adtakm Trkenin Farsadan ald bir yap ve sz dizimi kalbdr. lek bir yapm kalb olarak dilde geni bir yer tuttuu gibi, bir belirtme bei olarak sz diziminde de, zellikle yaz dilinde, snrsz biimde kullanlmtr. yle ki, bu dneme ait nazm ve nesir edebiyat metinlerinde Farsa adtakmlarna Trke adtakmlarndan daha ok yer verildiini sylemek yanl olmaz. Aada aklayacamz sebeplerle, Osmanl Trkesi metinlerinin doru okunmas ve anlalmasnda en byk glk bu yabanc gramer kalbndan kaynaklanr. Diller daha ok kelime al veriinde bulunur. Bir dilin baka bir dilden gramer kalb almas az grlen bir durumdur. Farsa adtakmlarnn yalnzca Arapa ve Farsa kelimelerle kurulur olmas yznden, ilk deerlendirmede gerek anlamda bir gramer kalbnn alnt olarak dile mal edildiini sylememiz doru saylmayabilir. nk bu kalplarda kurucu ye olarak Trke kelimelere yer verilmemitir. Ne var ki bu kalpla yaplm bekler, olduu gibi alnm hazr sz birlikleri; baka bir deyile, szlk kelimeleri deildir. Bu yap ok canl ve ilek, Arapa ve Farsadan alnm btn isim tabanlaryla kurulabilir bir yap olmutur. Bu adan bakldnda bu yap kalbnn bir gramer dnlemesi olduunu sylemek daha doru bir deerlendirme saylr. Dilin en ok kullanlan belirtme beklerinden biri olan adtakmlarnn Trke kelimelere yer verilmeyen yabanc bir kalpla yaplr olmas, yabanc kelimelerin kullanm alann geniletmi, bu da yaz diline snrsz sayda kelime girmesine yol amtr.
Yazl ve Okunuu

Eski gramerlerde izafet terkibi ( = katma birlii) denilen Farsa yapl bu adtakmlarnda birliin iki yesinin sras, Arapa adtakmlarnda olduu gibi, Trkeye gre tersinedir: katk alan (= muzf) + katlan (= muzfn ileyh). Bu, birliin asl yesinin

455

nce, ikinci dereceli yesinin sonra gelmesi demektir. Trkeye gre ters oluu bu yzdendir. Katk alan + katlan srasyla yan yana gelip ait olma kavramyla ilikilendirilen iki addan ilkinin son sesi Farsada esre ile, ama ince olarak, yani i okunur:

der-i hne evin kaps, em-i mr karncann gz, derd-i fir ayrlk atei, bd-i sab saba rzgar, prs-yi gh bilgili
sofu gibi. Osmanl Trkesinde okunuu eitlenmitir ve ayr iki durum sz konusudur: 1. rneklerde grld gibi, nszle biten kelimelerde izafet esresi ( = kesre-i izfet) denilen bu esre, nsz yanna ekerek bir hece oluturur. XVII. yz yl gramercisi Meninski (1680) bu hece nlsnn kaln nsz harfleri olan

harfleriyle kaln, yani ; ince nsz harfleri olan harfleriyle ince, yani i
okunduunu kaydetmekte, ayrca bu vurgusuz hece nlsnn ksa, silik, duyulurluk derecesi dk bir nl olduunu sylemektedir:

salh-, farz-, far-, b- , ama bb-i, tc-i, baht-i, terk-i, fasl-i gibi.
Viguier (1790) XVIII. yz yln konuma dilinde bu nlnn daha ok kalnlk-incelik bakmndan nceki hece nlsne benzetiini gsteren rnekler verir:

vezr-i azam, ehr-i azm, ama bb- hmyn, zebn- Trk, zemn-
sb gibi. Deny (1921) ise, bu hece nlsnn Trkenin uyum kanunlarna gre sylendiini belirtmekte ve buna uygun rnekler vermektedir:

arz- hl, der-i sadet mutluluk kaps, hu-u dvel devletler hukuku, hsn-
te sr iyi etkigibi.
456

Sonu olarak, nsz harflerinden biriyle biten bir adn son sesiyle hece kuran bu nlnn syleniinin hem yz yllara, hem de ayn yz yl iinde okuma ve konuma diline gre farklar gsterdiini syleyebiliriz. 2. lk kelimenin sonunda uzun nl olarak okunan elif, vav, ye ya da e gibi okunan he bulunabilir. Bu durumda tek bana, nlden ibaret bir hece durumunda kalan izfet esresi: a. okunan ye ile bitenlerde, bu ye zerine konulan bir hemze ile gsterilir ve bu hemze bir koruma nszyle birlikte -yi olarak okunur:

mh-yi dery, bz-yi arh gibi.

b. Kelime okunan elif (ayrca Arapa dav gibi kimi kelimelerde ) ve okunan vav ile bitiyorsa, yazda daha ok ile gsterilir ve -yi olarak okunur. Bununla birlikte kelime Arapa ise, yerine hemze de kullanlmtr:

h-yi det l ahusu, hav-yi it k havas, dav-yi mahabbet sevgi iddias, bel-yi a ak bels gibi.
c. Kelime sonunda e okunun varsa, iki ad balayan esre hemzeyle gsterilir ve -i ya da -yi gibi okunur:

hne-i(-yi) bel bel evi, ssa-i(-yi) Mecnn Mecnun kssas, ser-mye-i(-yi)

tasavvur dnce sermayesi gibi. unu da ekleyelim: Olaan durumlarda, Farsada olduu gibi, Trkede de ksa okunan bu balama nls, nazmda veznin gerektirdii yerlerde uzun okunabilir.

457

Aada ikili bekler hlinde verilmi kelimeler Farsa adtakmlarnn kurucu yeleridir. Bunlar balama nls ile birlikte yukardaki verilmi rneklere gre yaznz:

mata dou yeri envr nurlar, bahr men anlamlar, mahzen esrr srlar, gird renci ders, silk dizi kelm, ars gelin man, b hayt, habb kabarck bde, libs iffet, derd hecr ayrlk, kr i a, rz sr dil gnl, bb haat, arb a, fasl mevsim it k, seng ta ad dman, rh yol muhabbet, bahr a, rh a, msr ehir hsn, dm tuzak ecel, em kelm, ehr hsn, grh ual, ddr yz, ehre yr, onca gl, draht aa sb elma, szen ine mjgn kirpik, ser ba ky mahalle, ky yr, der kap sadet, arz hl, haa dde, m akam fir ayrlk, hne hammr arap, frat hecr, mjde vusat, nr ate h, d gerdanlk rmz, bist yayg, kilim glen, haner hecr, rh am, kitb mihr sevgi, mirt ayna dil, jeng pas mell i sknts, gencne hazine esrr, rif gh bilgili, bahr a, erke taht satanat, reme sr hamme gvercin, dest el iret, szen ine diat, lt htiyl aldatma, haa nf gbek, engt parmak stn, htem benn parmak, hu dvel devletler, hsn iyi, gzel tesr.

458

FARSA ADTAKIMININ TRLER

Farsa ad takmnn yapla trleri yoktur. Trkedeki gibi belirli ve belirsiz adtakmlar ayrm bulunmaz. Hepsi ayn kalptadr. Bununla birlikte, Farsada cmle iinde iki yenin sras deitirilerek ve katlan yeden sonra Trkenin ilgi ekini karlayan bir r getirilerek belirli adtakm yaplabilmektedir:

ha-gy-r zebn doru syleyenin dili gibi.

Ancak bu yap Trkede hi kullanlmamtr. Farsa adtakmlar ancak iki ad arasndaki ilikinin dayand kavramlar bakmndan blmlenebilir. Bunlar Trke adtakmlarnda yeterince ele alnp deerlendirilmitir. Burada balklar hlinde yineleyecek olursak: a. genel bir kavram olarak: ait olma ilikisi b. belirli adtakmlarndaki nesneyi belli bir varla mal etme biimindeki iyelik (malik ve sahip olma) ilikisi, c. belirsiz adtakmlarndaki cinsten tre mal etme ilikisi, d. katk alan tantma ve durumuna aklk getirme biimindeki iliki. e. daha zel olarak: benzeyenle benzetilen arasnda kurulan benzetme ilikisi ile benzeyenle benzetilene ait bir para arasnda kurulan eretileme ilikisi. Farsa kurall adtakmlarnda katk alan (muzf), bir fiil ad olabilir. O zaman katlan, bu fiilin kurduu bekte zne, nesne, dolayl tmleyici ve zarf ileyiinde bir yedir:

zhr- hner = hner gsterme (nesne), bs-i leb-i yr = sevgilinin dudan pme (nesne), tertb-i suff = saflar dzenleme (nesne),

hurc- ala = kaleden dar kma (dolayl tmleyici), duhl-i ehr = ehre girme (dolayl tmleyici),

irtihl-i dr- ba = sonsuz yaam yurduna

gme (dolayl tmleyici) gibi. Bu tr adtakmlar da ad hkmndedir, onlar gibi sz iinde baka bir adla birlik kurarak yeni bir adtakmnn yesi olabilecei gibi, bir adn cmlede grebilecei her ii stlenebilir:
459

 te-i+fikr-i ruhu = (senin) yanan dnmeni atei (ad takmnda katlan),

battndan (bir fiille birlikte birleik fiil kuruluunda),

ar- bahr-i meserret+olman = sevin denizine

azm-i meydn- azdr deti = deti sava alanna

ynelmektir (yklem ad) gibi. Bunun gibi, Farsa yapl bir adtakmnda katk alan (muzf) yerinde bir sfatfiil de bulunabilir ve kendisine bal yelerle bir sfatfiil bei oluturur:

vf- gencne-i esrr- nihn = gizli srlarn hazinesini bilen, duhte-i szen-i diat = dikkat inesiyle dikilmi,
nihde-i zemn-i ubdiyyet = kulluk toprana serilmi gibi. Bu tr bekler sfat hkmndedir, sz iinde ad olarak kullanlabilecei gibi, bir ada sfat da olabilir. Nihayet Farsa kurall bir adtakmnda: a. ki zel ad arasnda baba oul ilikisi bulunabilir. Bunlar Trkenin Fatmann Zeliha ya da Fatma kz Zeliha, Dursunun Seyfi ya da Dursun olu Seyfi trnden kalplarna karlktr:

Rstem-i Zl Zl olu Rstem gibi.

b. Bir kii adyla onun doduu/yaad yer ilikisi bulunuyor olabilir. Trkede byle bir iliki Konya'nn Mevlns, Tokat'n Keml Paa-zdesi, Sivrihisar'n Hzr Bey'i gibi bir kalba karlk gelir:

mdeddn-i Belh Belh'in mdeddn'i

Osmanl Trkesi metinlerinde bir Farsa yapl adtakmnn Trkeye hangi kalplarda aktarlmas gerekecei, ancak yeler arasndaki gramer ve anlam ilikilerinin zmlenmesiyle mmkn olabilir. Bu da her eyden nce Trkenin iki trl adtakmnn gsterdii temel iliki biimleri ile zel durumlarn bilinmesini ve deerlendirilmesini gerektirir.

460

Sra Sizde 1'de verilmi olan Farsa adtakmlarn yukarda sraladmz temel iliki biimlerini gz nnde bulundurarak Trke adtakm kalplarna aktarmanz, ileride okuyacanz metinlerde yapmanz gerekecek aktarmalar iin bir balang olabilir.
Farsa Adtakmnda Sra Deiiklii

Trke adtakmlarnda oklukla vezin ve kafiyenin gerektirdii durumlarda yaplan sra deiiklii Farsa bir adtakm iin sz konusu olmaz. ki yenin yeri deitirilemez.
yelerin Uzak Dmesi

Farsa yapl adtakmlarnda srann ters olmas yznden kurucu yeler, ilk sradaki katk alann sfattakm olmas dnda, yan yana dururlar:

bend-i edd-i esret = tutsakln gl ba, zlf-i siyh- leyl = gecelerin siyah sa, ama hayl-i bs-i leb-i nb = halis duda pme hayali, memr- izhr- hner = hner
gstermekle grevlendirilmi gibi. Alnt fiil adlar ile sfatfiillerin Trke yardmc fiillerle birleerek fiil tabanlarna dnmesiyle ayr bir yap oluur. Bu yap iinde adtakmnn yelere ayrlarak zlmesi ve bir cmle kuruluuna dntrlmesi gereklidir. Bu konu, Osmanl Trkesi edebiyat metinlerinin anlalmas ve doru Trke sz dizimi kalplaryla gnmz diline aktarlmas asndan son derece nemlidir. Aada verilmi birka rnek, bu konuda bir n bilgi edinmenize yarayacaktr. nmzdeki yln nitelerinde bu mesele ayrntl olarak ele alnacak, farkl ve eitli rnekler zerinde yeterince aklama yaplacaktr. teklf-i zhd + etmele = zhd + teklf ettiinden/etmesi zerine (belirsiz nesne + fiil),

tenvr-i bsra-i iftihr + edemedik =

vn gzn aydnlatamadk (belirli nesne+fiil),

ar- miyn- bahr-i + etse = ak

denizinin ortasna + batrsa (zarf +fiil),

461

 ad-i meclis-i rahmet + eylemesi =

rahmet meclisi toplamas (belirsiz nesne+fiil),

tertb-i esbb- znet + oca = ss

aralar dzenlenince (zne+fiil),

tekml-i levzim-i meserret +

olmas iin = sevin gerelerinin tamamlanmas iin (adtakmnda katk alan, iin ile btn hlinde cmlede zarf),

duhte-i szen-i diat + eylemeleriyle

= dikkat inesiyle diktiklerinden (dolaysz tmleyici+fiil),

kte-i imr-i hicrn + olma =

hicran ayrlk klcyla lm olmak/ldrlmek (dolaysz tmleyici+fiil)

halde-i sha-i hayret + etmek =

hayret alanna tmleyici+fiil) dikilmi etmek/dikmek (dolaysz

nimet-i ddr- sutn + olma = sultann yznn nimetini yemek (yani: sultan grmek) iin izin kmak/verilmek (zarf+fiil) gibi.
Farsa Adtakmlarnn ekimi

ruhsat-yb- tenvl-i

Farsa adtakmlar da sz iinde bir ad gibi ekim ekleri alr. Ekler, srann ters olmas yznden, Trkede olduunun tersine, katlan ada eklenir. Ancak bunlar ortak bir kavramla btnlemi bein ekleridir:

yri fr- ryun-a (nispet) sevgilinin

yanann parlaklna nispetle,

ulle-i smn-a (tann-ver olma)

gn kulesini n n nlatmak,

olma) feleklerin dokuz katl gne ayak basmak,

sipihr-i nh-ty- eflk-e (nihde

462

 ser-i cmle-i ehl-i mn-a (tc olma)

btn inananlarn bana ta olmak,

habb- bde-ye (benzemek) arap

kabarcna benzemek,

nr- h-ndan (erimek) hnn ateinden

erimek

nib- sret-i esrr- (ama!) srlar

yznn rtsn ama!,

libs- iffet +ile temizlik giysisi ile, derd-i hecr + ile ayrlk derdi ile, cm- mey-i +ile (mestiz) ak arabnn
kadehi ile (sarhouz) gibi.
Adtakmnn Zincirlenmesi

Trke adtakmlar gibi Farsa yapl adtakmlar da bir ad gibi baka bir adla ya da bir Farsa yapl adtakmyla yeni bir adtakm kurabilir:

seg-i ky-i yr sevgilinin mahallesi+nin

kpei,

hk-i kef-i py-i yr sevgilinin ayann

alt+nn topra,

hk-i kef-i py-i seg-i ky-i yr

sevgilinin topra, mahallesinin kpeinin ayann alt+nn

dye-i ebr-i bahr bahar bulutu+tayas, bbn- riyz- shan sz baheleri+nin

bahevan, te yandan, Farsa kurall sfattakmlar, bir ad gibi baka bir adtakm iinde yer alabilir. Bu durumda zincirlenme sz konusu deildir. kisi birbirine kartrlmamal:
463

 beyz-+dde-i giryn alayan gz+n ak.

ki sfattakm da iki ad yerinde bir adtakmnda birlikte grnr. Bunlar da zincirleme adtakm saylmaz:

s-i smn-s-+mey-i nb halis

arab+n gm bilekli sunucusu gibi. Farsada ve Trkede zincirleme adtakmlarnn en ok lleri uygun saylmtr. Bununla birlikte eski iirde daha uzunlarna da yer verilmitir.

SIFATTAKIMI
Sfattakm bir adla ona ait bir nitelii veya belirtiyi gsteren bir sfatn kurduu bir sz dizimi birliidir. Bu birlikte iki kurucu ye arasndaki iliki bir nitelik ya da belirtici ile o nitelikle nitelenen veya o belirticiyle belirtilen varlk (kii/nesne/yaln kavram) arasnda kurulmu bir iliki trdr. Sfattakm da bir belirtme beidir. Bu yzden sfat belirten, belirttii ad belirtilen olarak da adlandrrz. Ancak bir sfattakmnda hem niteleme, hem de belirtme sfatlar yer alabileceinden, bu dizim beinin yelerini vasflayan/sfat ve vasflanan olarak adlandrmak daha yerinde olacaktr. Trke Sfattakm Bir Trke sfat takmnda vasflayan durumundaki kelime (sfat) hibir ek almaz. te yandan, Trke sz dizimi kuralna uygun olarak, sfat ikinci derecede ye olduundan nce, asl ye olan ad ise sonra gelir. Aada greceimiz gibi, Osmanl Trkesinde kullanlm olan Arapa ve Farsa sfattakmlarnda bu sra tersinedir; yani: vasflanan+vasflayan.

sar gl = gl-i zerd, / glen/gle ehre = ehre-i be, ldrc zehir = zehr-i til gibi.
Btn niteleme ve belirtme sfatlar ile sfat olarak kullanlabilen adlar ve zarflar bir sfattakmnda vasflayc olarak yer alabilir. Bunlar arasnda Osmanl Trkesinde ok sayda alnt kelime de vardr:

464

 keskin , gen adn, cilveli gzel, zek ocu, mazm insanar, az eker, hayl zemn, bol su, elli nefer, bi bir gece, ka para, r zir, be on zava, at oa/oa erb, be gmleklik bez,
z arda gibi.
Kimi sfattakmlarnda vasflayc kelime aslnda bir madde addr. nnde yer ald adn gsterdii nesnenin yapld maddeyi, daha dorusu nesnenin hangi maddeden yaplm olduunu belirtir. Bu yapdaki belirtme beklerini adtakmnn bir tr saymak doru deildir. nk ayn anlam den, den yaplm/mamul/imal edilmi/ina edilmi ya da oyma, ileme, dkme gibi sfatlarla da aktarlmaktadr. Belli ki yalnzca madde ad ile yetinilmesi, dilin en az emek kanunundan kaynaklanan bir ksaltmadan baka bir ey deildir: ta kpr = tatan/tatan yaplm/tatan ina edilmi kpr, gm ayna = gmten/gmten maml ayna, ceviz sandk = cevizden oyma sandk gibi. Dier birka rnek: kee klh, atn kstek, ot minder, demir ba, samur krk . Nitekim Farsada da bu anlam veren sfattakmlar hem madde adlar ile, hem de madde adlarndan tretilmi sfatlarla yaplmaktadr: bb- hen demir kap, bb- henn demirden (yaplm) kap gibi.
Sfattakmlarnn ekimi

Sfattakmlar da adtakmlar gibi bir ad hkmndedir, oul eki ve ekim ekleri alr: Sar gller, koca adamlar, alayda gzel tosun, byk ban byk derdi, ok szde ok yalan olur, kel baa imir tarak gibi.

465

Sfattakmnda Zincirlenme

Adtakmna benzer biimde bir sfattakm da baka bir sfatla yeni bir sfattakm oluturabilir:

u+miskn dem/adam, bir deste+sar gl, r+r kp,

iki+para gz gibi. Bu tr zincirleme sfattakmlarnda asl vasflayan, ada yakn olandr; teki, takmn kavramn baka bir ynden belirtmektedir. rnek olarak, iki parlak gz dendiinde iki, gz' deil, parlak gz' says ynnden belirtmekte, onu sayca snrlandrmaktadr. Bu yapdaki takmlarda iki sfat arasna bir balam girmez ve bunlar virglle ayrlmaz. Ama bir ad birden ok vasfla da vasflanabilir:

uzun, siyah kirpikler; boucu ve buatc bir hav; ince, hasss bir rh; ne dedii
anlamaz, sz dilemez bir adam gibi. Bunlarda iki sfat ya ve ile, ya da virglle ayrlr. Bu yapdaki sfattakmlarn zincirleme sfattakmlaryla kartrmamaldr. Trke sfattakmlarnda belirtme sfatlarndan olan bir'in ok ayr bir yeri vardr. Bu sfat belirsizlik iindir. Bir kii, nesne ya da yaln kavramn belirsiz olduunu bildirir, belirsizliini aklar, onu bu ynyle tantp anlamca snrlar. Ne var ki, belirsiz kii, nesne ya da kavramlar bir vasfla tantlabilir. rnek olarak, hi tanmadmz, yabanc birini, yani bir/herhangi bir adam; grnne ya da uyandrd izlenime dayanarak deerlendirebilir, setiimiz birtakm olumlu ve olumsuz niteliklerle tantabiliriz: iman bir adam, uzun boylu bir adam, akll bir adam, yaramaz bir adam gibi. Ayn ekilde Bir saks al dediimizde, bir cinsin ortak ad olan saks adnn anlamn bir sfatyla belirsizletirip ayrc bir nitelii sz konusu olmakszn saks adl nesneler arasndan herhangi birini anlatm oluruz. Ama ayn ad tayan birden ok nesne/varlk arasnda bir ayrm yapmak istediimizde onu bir nitelikle niteler, tekilerden ayrmak gereini duyarz. Bylece, Byk bir saks al sz Nasl bir saks? sorusunun cevab olur. Deny, Trkedeki bu anlam renginin Franszca ile aktarlmasnn imknsz olduunu sylemektedir.

466

Ada yakn durduunda bu anlatm inceliini gsteren bu belirtme sfatnn yerini deitirmek Trkeye zg bir incelii yok etmektir. Byk bir saks yerine bir byk saks demek alml bir syleyi sanlabilir ve anlamca pek de farkl deilmi gibi grnebilir; ama u kedeki, olduka byk bir saks. yerine Bir u kedeki, olduka byk saks. veya u kedeki, bir olduka byk saks. ya da u kedeki, olduka bir byk saks., hatt bir'i kullanmadan u kedeki, olduka byk saks. denilemez. u rnek, anlatm incelii bakmndan bu belirtme sfatnn yerinin deitirilemeyeceini, dolaysyla deitirilmemesi gerektiini aka gsterir. Bir'in bu trl kullanlmas, aslnda Bat dillerinden alnmtr, olduka yenidir. Ama yaz dilinde bugn olduka yaygnlamtr. Aruzla yazlan iirlerde bu sfatn yerinin vezin yznden deitirildii rnekler grlr: Bir tatl huzr almaa geldik Kalam'tan gibi. Ancak bu, adtakmlarnda sra deiimi gibi, Trkenin sz dizimi kuralna aykr, vezin uygulamasndan kaynaklanan geici bir kullanmdr. Bu belirsizlik sfatnn byle, yle, yle ile birlikte kullanl da vardr. O zaman bu trl, u trl, o trl, bu eit, bu nevi, bu gne, bu gibi sfatlarna denktir: Byle bir ir, yle bir adam gibi. Vezin gerektirdiinde bu yapda da deiiklik yoluna gidilmitir: Bir byle saf srlmemitir gibi. Osmanl Trkesinde bir'in bir de yle bir anlamnda kullanl vardr. O zaman vurgulu sylenir. Yeri niteleme sfatndan ncedir, yani ada yakn olan bu durumda niteleme sfatdr: Bir zulmet-i beyz ki peypey mtezid Bir (= yle bir) beyaz karanlk ki giderek artmakta gibi. Bu tr cmlelerde ki ilinti zamiriyle balanm cmle bir sfatfiil cmlesidir ve Trke yapl bir cmleye dntrldnde bir'in nne ikinci bir niteleme sfat ileyiiyle getirilmelidir: Giderek artmakta olan+bir beyaz karanlk gibi.

467

Kimi zaman da aslnda tarz bildiren bir zarf olan yle ile birlikte kullanlmtr. Bu durumda yle, bir niteleme sfat ileyiindedir: yle bir iddet-i tasmm ile ktm ki yola Karma seng-i mezrm bile ksa dnmem Karma mezar tam ksa bile dnmeyecek kesinlikte+ bir kararllkla yola ktm gibi. Son rnekte grld gibi, bu tr kullanmda yle, bir sfatfiile dntrlmesi gereken yan cmlenin yerini tutmaktadr. Bu yzden drlr, yerini ona brakr. nmzdeki yl bu cmleler ayrntl olarak ele alnacaktr. Arapa Sfattakm Arapann sfattakm kalb Trkeye bir yapm kalb olarak alnmam, Osmanl Trkesi dneminde yalnzca Arapa sfattakm kalbyla yaplm kimi sz bekleri kullanlmtr. Bunlarn hemen hemen hepsi szlk kelimeleridir. Bir belirtme bei olan bu beklerde de yelerin yeri terstir; yani ad (belirtilen)sfat (belirten):

ecr'l-adde kuru aalar, asr's-slife gemi yz yllar, Ftmet'zzehr tertemiz, yz ak Fatma, Ravzat'l-mutahhere temiz, arnm bahe gibi.
Yazl ve Okunuu

Yukardaki rneklerde grld gibi, Arapa sfattakmlarnda da ad, sfata belirtme taks ( ) ile balanr ve rneklerde grld gibi, ilk kelimenin sonundaki nsz tr ile, yani u, olarak okunur. Yine adtakmlarnda olduu gibi, kelime uzun a gibi okunan bir ye ile bitiyorsa, bu ye a, e olarak okunur. Bunun iki rnei Arap aylarndan 5. ve 6.snn adlardr: Cumde'l-l , Cumde'l- hire gibi. Ancak bunlar Trkede Cemziye'l-evvel, Cemziye'l-hir gibi sylenmitir.
Uyuma

Arapa sfattakmlarnda sfat adla say (nicelik, azlk-okluk, kemiyet) ve cins (nitelik, erillik-diillik, cinsiyet) bakmndan uyuumludur.
468

 asr's-slife gemi yz yllar rneklerinde ise, ecr ve

asr belli kalplarda yaplm diil adlar olduundan, sfatlar da sonlarna diilik belirtisi eklenerek diil yaplmlardr. Ftmet'z-zehr, Cumde'l-l, Cumde'l-hire rneklerinde ise, erilleri ezher, evvel ve hir olan kelimeler diilik kalplarna konulmu, diil olan adlarla uyuma bu yolla salanmtr. Ayn uyuum adlarn ikili oullarnda da vardr:

Arapada diilik belirtisinin ne olduunu ve hangi adlarn eril, hangilerinin diil sayldn 6. nitede grmtk. Yukardaki rneklerden ravzat'l-mutahhere' de ravza, sonunda e okunan he bulunduundan diil bir addr, bu yzden sfat olan mutahher de diilik belirtisi alm, bylece aralarnda erillik-diilik uygunluu salanmtr. ecr'l-adde kuru aalar,

haremeyn'-erfeyn iki byk/deerli ehir

(Mekke ve Medine iin). Osmanl Trkesinde Arapann sfatla adn yer deitirmi olduu bir yapm kalb da kullanlmtr. Bunlar Trkenin birleik sfatlarna karlktr. Bunlar sfattakmlaryla kartrmamal:

all'l-al akl kt, bn, slif'z-zikr ad geen, anlan, seru'l-intil abuk kavrayan,
kavrayl gibi. Farsa Sfattakm Farsann sfattakm kalb, adtakm kalb gibi, Osmanl Trkesinde ok ilek olarak kullanlm bir sz dizimi kalbdr. Yaz dilinde Arapa ve Farsa her trl ad ve sfatn, baka bir deyile ad ve sfat olarak kullanlan her trl kelimenin yer ald bu kalpla retilmi snrsz sayda sz bei kullanlmtr:

gevher-i ehvr aha yarar byklkte, yani iri inci (iki Farsa kelimeyle), ders-i mkil zor ders (iki Arapa kelimeyle), vcd- mesd kutlu varlk (iki Arapa kelimeyle), zehr-i til
ldrc zehir (bir Farsa bir Arapa kelimeyle).

469

Farsa kurall sfattakmlarnda Trke kelimelere yer verilmemitir. Bununla birlikte pek az rnekte Trke kelimelerin kullanlm olduu grlr. u kadar var ki, bunlarn bir bl Trkeden Farsaya gemi kelimelerdir, dolaysyla bu gibi sfattakm rnekleri yine Farsa yoluyla gelmitir: aa-y mm ileyh sz konusu aa, efendi-i mezbr ad geen efendi, eli-i mezkr anlan eli, yazc-i esba eski yazc,

ordu-y hmyn kutlu ordu gibi.

Bu alnt kalpta da, Arapa ve Farsa adtakmlarnda olduu gibi, yelerin sras Trkeye gre terstir; yani adsfat: ferve-i semmr = samur krk gibi. Aadaki Farsa yapl sfattakmlarn okuyup ayn kelimelerle Trke yapl sfattakm kalbna aktarnz. , , , , , ,

, , , , , , . , , , ,
Yazl ve okunu bakmndan sfattakmlar da adtakmlar gibidir. lk kelime bir nszle bitiyorsa, izafet esresi (-, -i ) bu nszle hece kurar; nlyle bitiyorsa, -i(-yi) olarak okunur:

rh- revn gezici ruh, rtl- girn byk kadeh, ten-i lar hantal vcut, der-i beste kapal kap, cez-yi nad para olarak denen ceza, r-yi kebr ulu ar, Nil-i adm eski Nili, r-yi devlet devlet uras,
dantay gibi.
Nitelike Uyuma

Bir Farsa sfattakmnda sfat da ad da Arapa ise, tpk Arapada olduu gibi, sfat adla hem cins, hem de say bakmndan uyuur:

470

Cins bakmndan: (oul adlarla) : semvt- ul yce gkler,

zevt- kirm byk kimseler, bild- selse belde = stanbul, Bursa, Edirne, ahlt-

erbaa insan vcudundaki drt ana salg: safra=d, dem=kan, balgam=salya, sevda=dalak=akyuvar, nefsin holand lezzetli nesneler, mesil-i

evt- hamse be vakit, leziz-i nefsniyye cemle gzel uralar, umr- hayriyye hayrl iler (diilik belirtisi tayan adlarla): defa-i l

birinci kez , mdde-i sniye ikinci madde,

cemiyyet-i kbr ok byk topluluk, cemat-i uzm pek byk kalabalk, trbei mutahheretemiz/kutsal trbe, devlet-i aliyye yce devlet, Matbaa-i mire uzun mrl, bayndr matbaa = Devlet Matbaas, Mekke-i mkerreme ululanm Mekke, Medne-i
mnevvere nurlu Medine gibi. Osmanl Trkesinde sonu e okunan kimi Farsa adlar da Arapa diil ad saylm, sfat uyuumlu getirilmitir: re-i cile hemen bulunmas gereken zm,

nme-i merbe rabet edilen kitap, Tersne-i mire Devlet Tersanesi, Darp-hne-i
mire Devlet Darphanesi gibi.

Bunun gibi, Bat dillerinden alnm sonu e ile biten birka kelime de diil saylmtr: mze-i hmyn gibi.

471

Say bakmndan:

hulef-yi ridn Hak yolundaki halifeler, cennt- liyt kutlu cennet baheleri, ureb-yi mslimn Mslman garipler=kimsesizler, fuar-yi sbirn sabreden fakirler gibi.
Sfat ikili oul adlarla da uyuturulur:

sadreyn-i muhteremeyn Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, ebeveyn-i muhteremeyn deerli

ana ve baba. Farsa kimi sfattakmlar da bir nesnenin hangi maddeden yapldn bildirir. Bunlarda vasflayc ye, yukarda da sylediimiz gibi, ya dorudan madde adlar ya da madde adlarndan eklerle tretilmi sfatlardr.

ayd- hadd demir ba, buka, tp-

henn demirden dkme top gibi. Farsa sfattakmlar da, adtakmlar gibi, Trke cmlelerde ad hkmndedir, bir adn bulunabilecei yerlerde bulunur, onun grd ileri grebilir.

472

zet Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa adtakmlarn tanyabilmek. Adtakm, aralarnda iyelik (mlkiyet) ilikisi bulunan iki ad ile kurulmu bir sz dizimi birliidir. sim tamlamas olarak da adlandrlr. Aslnda bir belirtme bei olan bu birlikte ilk ye, baka belirtme beklerinde olduu gibi, ikinci yenin tad kavram daraltr, snrlar ve onu belli hle getirir. Bu yzden ona belirten, ikinci yeye ise belirtilen deriz. Osmanl Trkesinde Arapa ve Farsa adtakm kalplar ile yaplm sz dizimi bekleri de kullanlmtr. Arapann adtakm yapm kalb alnmam, yalnzca bu kalpla yaplm kimi szler kullanlmtr. Farsann adtakm kalb ise, Osmanl Trkesinde ok ilek olarak kullanlm bir sz dizimi kalb olmutur. Bunlar Trke adtakmlarndan ayran en nemli yap zellii kurucu yelerinin srasnn Trkeye gre ters olmasdr. Osmanl Trkesinde kullanlm Trke, Arapa ve Farsa sfattakmlarn tanyabilmek. Sfattakm bir adla ona ait bir nitelii veya belirtiyi gsteren bir sfatn kurduu bir sz dizimi birliidir. Sfattakm da bir belirtme beidir. Bu yzden sfat belirten, belirttii ad belirtilen olarak da adlandrrz. Osmanl Trkesi dneminde Arapann sfattakm kalb Trkeye bir yapm kalb olarak alnmam, yalnzca Arapa sfattakm kalbyla yaplm kimi szler kullanlmtr. Farsann sfattakm kalb ise, adtakm kalb gibi, Osmanl Trkesinde ok ilek olarak kullanlm bir sz dizimi kalb olmutur. Yaz dilinde bu kalpla retilmi, Arapa ve Farsa her trl ad ve sfatn, baka bir deyile ad ve sfat olarak kullanlan her trl kelimenin yer ald snrsz sayda sz bei grlr.

473

Kendimizi Snayalm 1. Trke adtakm ile ilgili aaaki ifadelerden hangisi yanltr? a. ki ad arasnda iyelik (mlkiyet) ilikisi iyelik eki ile kurulur. b. Adtakmnda takmn asl yesi birinci addr. c. Birka zel durum dnda, her zaman iyelik ekini alr. d. lk ye, ikinci yenin tad kavram daraltr. e. 3. kii iyelik eki btn adlara gnderici olabilir. 2. Aadakilerden hangisi belirsiz adtakmdr? a. c. b.

d.

e. 3. Aadaki adtakmlarndan hangisinde ikinci ye birinci yeyi tantr? b. c. d. e. a.

4. Aadakilerden hangisi eretileme (istire) adtakmdr? b. d. a.

c. e.

474

5. Aadakilerden hangisi zincirleme adtakm deildir? b. d. a.

c. e.

6. Aadaki Arapa adtakmlarnn hangisinde, belirtme edat ( harf-i tarif) yanl okunmutur? a. hayt'l-hayevn b. tc'l-tevrh c. dr'l-fnn d. bb's-sade e. meclis'n-nefis 7. Aadaki Arapa adtakmlarnn hangisinde okuma yanl vardr? b. hubb'l-vatan a. emr'l-mminn

c. tezkiret'-uar d. dr'-afaa e. ziy'l-hct 8. Aadaki Farsa adtakmlarndan hangisi arap evi anlamndadr? a. c. d. e. b.

475

9. Aadakilerden hangisi sfattakm deildir? a. b. c.

d. e.

10. Aadaki sfattakmlarndan hangisi nitelike uyuma bakmndan yanltr? b. a.

c. e.

d.

476

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 1. b Yantnz doru deilse Trke Adtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 2. e Yantnz doru deilse Trke Adtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 3. d Yantnz doru deilse TrkeAdtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 4. c Yantnz doru deilse TrkeAdtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 5. a Yantnz doru deilse Trke Adtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 6. b Yantnz doru deilse Arapa Adtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 7. e Yantnz doru deilse Arapa Adtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 8. a Yantnz doru deilse Farsa Adtakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 9. d Yantnz doru deilse Sfattakm balkl konuyu yeniden okuyunuz. 10. e Yantnz doru deilse Farsa Sfattakm balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

mata - envr , bahr-i men, mahzen-i esrr, gird-i ders, silk-i kelm, ars man, b- hayt, habb- bde, libs- iffet, derd-i hecr , kr- a, rz- dil, bb- haat, arb- a, fasl- it, seng-i ad, rh- muhabbet, bahr-i a, rh- a, msr- hsn, dm- ecel, em-i kelm, ehr-i hsn, grh- ual, ddr- yr, onca-i gl, szen-i mjgn, ser-i ky, ky-i yr, der-i sadet, arz- hl, haa-i dde, m- fir, hne-i hammr, frat-i hecr, mjde-i vusat,
477

nr- h, d- rmz, bist- glen,

haner-i hecr, rh- am, kitb- mihr, mirt- dil, jeng-i mell, gencne-i esrr,

rif-i gh, bahr- a, erke-i satanat, reme-i hamme, dest-i iret, szen-i diat, lt- htiyl, haa-i nf, engt-i stn, htem-i benn, hu dvel, hsn-i tesr.
Sra Sizde 2 pk dmn, rn nsha, nihn azb, zaf cn, siyh zlf, hasta dil, l cins, erf abr, nev mh, dil-hh ve, dil pdih, siyh bahr, efff cism, adl tbb, skin harf, hne zt, umm meclis.

Yararlanlan Kaynaklar Ate, A. -Tarzi, A. (1971). Farsa Grameri, stanbul. Banguolu, T. (1974). Trkenin Grameri, stanbul. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, ev. Ali Ulvi Elve, stanbul. Meninski, F. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tpkbasm), stanbul, 2000: Simurg Yaynclk. Viguier, M. (1790). lments de la Langue Turque, stanbul.

478

479

Metinler
Aadaki metinler Osmanl Trkesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin ses deerlerini, yazdaki bitime biimlerini, Trke kelimeler ile Arapa ve Farsa asll kelimelerin yazllarndaki ana kurallar rendikten hemen sonra okumaya balayabileceiniz metinler olarak seilmitir. 3. nitedeki tablolarda verilmi olan Trke ekler ve bu ekleri tayan rnek kelimeler ncelikle Trke kelimeleri okumanz byk lde kolaylatracaktr. Trke kelimelerde yer almayan nsz harfleri ile dilin nl deerlerinin yazda gsterilmesi ile ilgili bilgilere ek olarak 5. nitede Trke ve alnt kelimelerin yaplar hakkndaki rendikleriniz ise bir ok kelimeyi kaynak diliyle tanmlayp ayrabilmenize yardmc olacaktr. Bu arada bir sonraki metinde nceki metinlerdeki kelimelerin ve eklerin tekrarlanacak olmas da gittike daha kolay ve hzl okumanza imkn salayacaktr. Metinler seilirken bugn kullanlmayan kelimelerin saysnn olduka az olmasna zen gsterilmitir. Bununla birlikte, az sayda da olsa, anlamn bilmediiniz kelimeler bulunabilecektir. nitelerde anlam verilmi 1500 kadar kelimeden oluacak daarcn yetmedii durumlarda yapmanz gereken Arap harfli bir szle ba vurmaktr. Kolayca elde edip yararlanacanz en iyi szlk imdilik emseddin Sm'nin Kms- Trk (=Trke Szlk) adl szldr. Son metin olan hsn- At adl hikyeyi son niteyi de iyice okuduktan sonra okumaya almalsnz. Bu parada Farsa yapl adtakmlar ile sfattakmlar yer almaktadr. Doru okunmalarna klavuzluk etmek zere, bunlarda takm oluturan ilk kelimenin son harfinden sonra bir kesre konmutur. nitelerde yer alan rneklerle birlikte bu metinleri kopyalamanz okuma yannda yazmay renmeniz iin de gereklidir. Bu almalar nite bilgileriyle birletirerek yapmanz Arap harfli baka ve daha g metinleri okumanza daha da yardmc olacaktr.

480

481

482

483

484

485

486

487

488

489

490

491

492

493

494

495

496

497

498

499

500

501

502

503

504

505

506

507

508

509

510

511

512

513

514

515

516

517

518

519

520

521

522

523

524

525

526

527

528

529

530

531

532

533

534

535

536

537

538

539

540

541

542

 543

 544

 545

546

 547

 548

549

 550

551

 552

 553

554

555

556

557

558

 559

560

561

562

563

564

565

566

567

568

569

 570

571

572

573

 574

575

576

577

578

579

580

581

582

583

584

585

 586

587

588

 589

 590

 591

 592

 593

594

 595

596

 597

 598

599

 600

 601

 602

 603

604

605

606

607

608

609

610

611

 612

613

 614

 615

 616

617

618

619

620

621

622

623

624

625

626