T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2462

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1433

OSMANLI TRKES
GRAMER-I

Yazar
Prof.Dr. Hayati DEVEL

Editrler
Prof.Dr. Musa DUMAN
Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN

ANADOLU NVERSTES

indekiler
Sunu

....

vi

1. NTE

Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk

Kategorisi ..... 2
GR . 3
ARAPA KELMELERN YAPISI ..... 3
ARAPA KELME YAPIMI ....... 4
ARAPA KELMELERN VEZN ..... 6
Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak .... 6
HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER .. 8
ARAPADA SMLER VE OKLUK .... 13
Arapada simler ... 13
simlerin Vezinleri .... 14
Arapada simlerde okluk ... 14
kilik (Tesniye)...... 14
okluk (cem') ...... 15
Slim okluklar ...... 15
Mkesser okluklar...... 16
zet .... 23
Kendimizi Snayalm .. 25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 26
Sra Sizde Yant Anahtar ......... 26
Yararlanlan Kaynak ..... 28

2. NTE

Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'iller

ve sm-i Mefller .....
ARAPADA MASDARLAR ..
Mcerred (Sem) Masdarlar .....
Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri .....
Rub Mcerred Masdarlar ..
Mimli Masdarlar ....
Mec'l Masdarlar ...
SM- F'L VE SM- MEF'L ....
Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Mef'lleri .
zet ....
Kendimizi Snayalm ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .........
Sra Sizde Yant Anahtar .......
Yararlanlan Kaynak ......

30
31
33
33
35
36
36
37
37
40
41
42
42
43

3. NTE

Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar

(Kys Masdarlar) ...
MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR).
f'l Bb .....
f'l Bbnn sm-i F'ili ..
f'l Bbnn sm-i Mef'l .
Tef'l Bb ..
Tef'l Bbnn sm-i F'ili ...
Tef'l Bbnn sm-i Mef'l ..
Tefa''ul Bb .......
Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili ....
Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l ..
Tef'ul Bb ....

44
45
46
46
46
48
48
49
50
51
51
53

iii

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili ......

Teful Bbnn sm-i Mef'l ........
Mf'alet Bb......
Mf'alet Bbnn sm-i F'ili .....
Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l ........
nfi'l Bb ......
nfi'l Bbnn sm-i F'ili ..........
nfi'l Bbnn sm-i Mef'l .....
f'ill Bb ......
f'ill Bbnn sm-i F'ili ......
f'ill Bbnn sm-i Mef'l ......
fti'l Bb ...........
fti'l Bbnn sm-i F'ili .......
fti'l Bbnn sm-i Mef'l .......
stif'l Bb .......
stif'l Bbnn sm-i F'ili ......
stif'l Bbnn sm-i Mef'l .........
zet ....
Kendimizi Snayalm ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ....
Sra Sizde Yant Anahtar .....
Yararlanlan Kaynak ......

53
54
54
54
55
57
57
57
57
58
58
58
59
59
61
61
61
64
65
67
68
68

4. NTE

Arapa Kelime Yapm: Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl, Mblaa-i

F'il, Dier Kelime Trleri; Arapa Kelimelerde Deiim: ll 70
ARAPA SIFATLAR ... 71
Sfat- Mebbehe ...... 71
sm-i Tafdl ....... 72
Mblaa-i F'il ...... 74
sm-i Mensb . 75
SM- MEKN ..... 77
SM- ZAMAN .... 78
SM- LET .. 79
... 79
SM- TASGR
'LL .... 80
Masdarlarda Yaplan 'lller .... 80
Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller .. 80
Kys Masdarlarda Yaplan 'lller.. 80
sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller... 82
sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller.... 84
Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller.. 85
zet ... 86
Kendimizi Snayalm .. 87
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 90
Sra Sizde Yant Anahtar
....... 90
Yararlanlan Kaynaklar ....... 90

5. NTE

Arapa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar, Edatlar .

ARAPA YAPILI TAMLAMALAR .
Harf-i Tarf ...
Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye) .....
ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI
Arapa Tamlamalarn Okunuu .....
Makam ve Mevki simleri ..
Kitap simleri ..

iv

92
93
93
94
94
95
96
96

Bilimsel Terimler ...... 96

ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI .. 97
Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum
.. 98
ARAPA N EDATLAR (HARF- CERRLER) . 98
ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER ... 99
Tamlamann stnl Okunmas .. 99
Tamlamann Esreli Okunmas .. 100
ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET . 102
Lafz zafetlerin Kullan .. 103
zet .... 107
Kendimizi Snayalm .. 109
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 110
Sra Sizde Yant Anahtar ..... 110
Yararlanlan Kaynak ..... 111

Metinler

Metinler.... 112
Mehmet Akif Ersoy - stiklal Mar . ?
Mustafa Kemal Atatrk - Genlie Hitabe ?
Musa Sreyya - stiklal Mar . ?
Ahmed Hikmet Mftolu - Yeenim ?
Falih Rfk - Fikir ve Sanat Ankaras . ?
Mehmet Emin - Eridir Glnn Kysnda . ?
Mehmet Rauf - Eski Mektup . ?
Kprlzade Mehmet Fuad - Lisanmza Dair . ?
Ahmet Haim Gurabahne-i Laklakadan Mslman Saati ?
Ahmet Haim - O Belde ... ?
Ahmet Refik - Sultan Cemden . ?
Ruen Eref - Mimar Sinann Kabrini Ziyaret ?
Mehmet Akif - Bir Gece ... ?
Muallim Naci Mecma-i Muallimden Yazm Bulundum ?
Muallim Naci erreden Bir ki Sz . ?
Muallim Naci Esmden Nabi . ?
Muallim Naci - Bahr- ebb . ?
smail Habib Trk Teceddd Edebiyatndan Rza Tevfik ?
smail Habib - Trk Teceddd Edebiyatndan Cenb ehabeddin ?
Abdlhak Hmid - Kabr-i Selm-i Evveli Ziyaret . ?
Abdlhak Hmid - Merkad-i Fatihi Ziyaret . ?

SUNU
Osmanl Trkesi ad verilen dnem, Trkenin 15. - 20. yzyllar arasndaki
tarihsel gelime srecinin addr. Bu dnemin en belirgin zellii ise, sz varl
alanndaki etkileme ve deimelerdir. Trkiye Trkesi, bir yaz dili olarak
gelimesini byk lde Fars ve Arap edeb dillerinin etkisi altnda
gerekletirdi ve bu dillerden youn sz varl ve kavram dnledi. ok
kltrl bir imparatorluk aydn olarak Osmanl entelekteli de edeb ve bilimsel
dilini gelitirirken Fars ve Arap dillerini doal kaynaklar arasnda grd.
Trke, bu iki dilden hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan nemli
alntlar yaparken bu dillere de birok kelime ve dilbilgisel yap katmtr.
Bugn 20. yzyln ilk eyreinden geriye doru uzanan muazzam kltr
birikimini anlamak, hem kltrel birikimimizi hem de tarihsel hafzamz, yani
arivlerimizi gelecek nesillerin yararlanabilecei hlde tutmak, Osmanl
Trkesini bilen ve anlayan aratrmaclar sayesinde mmkn olabilir. Metinleri
okumay baaran veya aratrmaclar tarafndan evriyazs hazrlanm metinleri
okuyan bir entelektelin ise anlama ulaabilmesi iin kmas gereken
basamaklar vardr. Bir tarihsel metni anlamak iin onun kelimelerini,
kelimelerinin yapsn, sz dizimi iindeki grevini iyice bilmeliyiz. Bu metinleri
reten nesillerin yaama biimlerini, sosyal yaplarn, edeb eilimlerini
bilmeden de metinleri anlamakta glk ekeriz. Bunun iin yapmamz gereken,
tarihsel dnemlerle ilgili birok kitap okuyarak gemite ne olup bittiini
anlamak, metinlerdeki alnt sz varl unsurlarnn dilbilgisel yaps hakknda
yeterli bilgiye sahip olmaktr.
Osmanl Trkesinin yapsn renmek bize sadece gemile ba kurma
imknn deil, gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama imknn da
verecektir. Bu derslerde yabanc bir dilin kurallarn deil, dedelerimizin bize
brakt mirasn dilini rendiimizi unutmamalyz.
Amac Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dneminin dil
zelliklerinin ortaya konulmasna, bu dnemden kalan eserlerin, belgelerin
okunup anlalmasna katkda bulunmak olan kitabn hazrlanmasnda emei
geen yazarmz Sayn Prof.Dr. Hayati Develiye ve dizgi-basm srasnda
yardmlarn esirgemeyen tm alanlara teekkr ederiz.
Editrler
Prof.Dr. Musa Duman
Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin

vi

vii

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa kkenli kelimelerin yapsn
tanyabilecek,
Arapa kelimelerde vezin / kalp kavramn kavrayp bir kelimenin veznini
bulabilecek,
Harflerinin niteliklerine gre Arapa kelimelerin ayrld ksmlar (aksm-
seb'ay) tanmlayabilecek,
Arapa kelimelerde ikilik (tesniye) ve okluk (cem') yapsn ayrt edebilecek,
okluk kelimelerin ska kullanlan kalplarn sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Vezin

Kelime kalb

Asl harfler

Zid harfler

Aksm- seb'a

Arapa kelime trleri

kilik (tesniye)

okluk (cem')

erik Haritas
ARAPA KELMELERN YAPISI
ARAPA KELME YAPIMI
ARAPA KELMELERN VEZN
HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER
ARAPADA SMLER VE OKLUK

Arapada Kelime

Yapm:
Kelime Kalplar

ve okluk Kategorisi

GR
Osmanl Trkesinde, bir ksm gnmz Trkesinde de kulanlan ok sayda
Arapa ve Farsa kelime bulunmaktadr. Konuma diline yerlemi ve kullanm
skl yksek olanlar dnda bu alnt kelimeler Arap ve Fars yaz dilindeki
orijinal imllarna bal olarak yazlmlardr.
Arapa ve Farsa kelimelerin yaplarnn bilinmesi, metnin doru okunmas
ve doru anlamlandrlmas asndan nemlidir. nmzdeki nitelerde,
gnmz dil bilgisinde yap bilgisi (morfoloji), klasik dil bilgisinde sarf
blmlerinde ilenen konular ana hatlaryla reneceiz.
Bu iki dilden isimler, sfatlar, zarflar ve balalar alnm, ekimli fiil
unsurlar alnmamtr. nmzdeki nitelerde yapmlaryla ilgili zelliklerini
reneceimiz bu unsurlar, kabaca isim kategorisinde deerlendirilir.

ARAPA KELMELERN YAPISI

bkn: Dil bilgisi
grevleri ve yap
bakmndan, kelime
kklerinin banda,
iinde veya sonunda
trl deiikliklerin
olmasdr.
bknl diller:
Arapa, branice vs.
gibi dillerdir.

Arapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa ve
sona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli bir
kalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerin
ilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Bu yapdan dolay, Arapa kelimeler klasik dil
bilgisi kitaplarnda bugnk dil bilgisi anlayndan farkl bir ekilde
snflandrlmtr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak,
Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr:
a) asl isimler (=ism-i cmid)
b) tremi isimler (=ism-i mtak).
Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins
isimleri ve say isimleridir.
Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-i
mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i
zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr.
Baz balama edatlaryla, harf-i cer denilen edat ve zarflar da ayrca
zikretmek gerekir.
Edat ve harf-i cerler hari bu kelimeleri dilbilgisel grevlerine gre isim ve
sfat olarak da snflandrmak mmkndr:
sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-i
zaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.

sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl,
ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar.
isim

ism-i fil

masdar

ism-i mef'l

ism-i mekn

sim

ism-i zamn

sfat- mebbehe
mblaa-i fil

ism-i let

ism-i tafdl

ism-i tasgr

ism-i mensb

Sfat

ARAPA KELME YAPIMI

Birleik kelimeler dnda Arapada kelimeler n ve son eklerle deil,
bknlenme yoluyla yaplr.
ki harfli edatlar ve birka kelime dnda Arapada bir kelime kk en az
harften oluur. Bunlara asl harfler denilir. Yeni kelime yaplrken bu asl
harflerin bana, ortasna veya sonuna bir veya daha fazla harf ilve edilir. Bu
ilve harflere zid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapm belli
kalplara gre olduu iin, bu zid harflerin hangi harfler olabilecei bellidir.
Aadaki harfler, kelimenin kalbna gre zid harflerden olabilir:

, , , , , , , , (hemze)

Zid Harfler Nerelerde Kullanlr?

Zid harflerin kelimelerde kullanlyla ilgili baz genellemeleri bilirsek, zid
ve asl harfleri daha kolay tanyabiliriz:
1. Hemze ( ) sadece kelime banda zid olur: efkr, ihrc
(Osmanl Trkesinde bu gibi kelimelerde hemze yazlmayp sadece
hemzenin 'krss' olan elif yazlmtr.)
2. Elif ( ) kelime iinde uzun a () sesini karlamak iin kullanlr:
mhir, muhbir

3. Te ( ) kelime banda, ortasnda ve sonunda zid olarak bulunabilir:

tekl, intizr, ikyet.

4. Sin ( ) ist-, mst- ses grubuyla balayan kelimelerde zid harf olur:

istiskl, mstakbel.
5. Mim ( ) harfi sadece kelime banda zid harf olur: ma'lm,
mahkeme.

6. Nun ( )harfi in-, mn- ses gruplaryla balayan kelimelerde bata, -n ile
biten kelimelerde ise sonda zid olur: inkisr,

mnkesir,

irfn.
7. Vav ( )harfi genellikle kelime iinde uzun u () sesini karladnda zid
olur: ma'lm, mechl, mazlm, malb, hukk.
8. He ( ) harfi kelime sonunda Arapadaki kapal te harfi yerine kullanldnda zid olur: medrese, kitbe, darbe.
9. Ye ( )harfi kelime iinde uzun i () sesini karladnda zid olur:
ta'lm, fakr, kebr.
Kelime yapln daha iyi anlamak iin aadaki rnei inceleyelim:
Arapada yazmak' fiilini oluturan kk harfler ( k-t-b)'dir. imdi bu
kkten tretilmi, dilimizde kullanlan baz kelimelere bakalm:

kitb, ktib, mektb, mekteb, kitbe vs.

Grld gibi asl harfler deimemekte, bu kke zid (ilve) harfler
getirilerek yeni kelimeler yaplmaktadr.
imdi sakin olmak, yerlemek, rahatlamak fiilini oluturan ( s-k-n)
asl harflerinden tretilen baz kelimelere bakalm:

skn "durma, kesilme, rahatlk vs."

sknet "durgunluk, rahat, durma vs."
skin "kmldamayan, oturan, durgun vs."
skkn "oturanlar, skinler vs."
sekene "oturanlar, skinler vs."
iskn "yerletirme, ev sahibi etme vs."
mesken "oturulan yer, ev vs."
teskn "sakinletirme, rahatlatma vs."
msekkin "yattrc, teskin edici vs."
meskenet "miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs."
miskn "fakir, beceriksiz, czzaml vs."
Bu kelimelerde de kelime kkn oluturan asl harfler deimezken, yeni
kelimeler tretmek iin bu kke zid harfler getirilmitir.

ARAPA KELMELERN VEZN

Elbette zid harflerin asl harflere getirilmesi rastgele olmaz. Her dilde olduu
gibi Arapada da kelime tretme ekilleri bellidir. Asl sesler belli kalplara
girerek yeni kelimeler olutururlar. Arapa dil bilgisinde bu kalplar vezin ad
verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleri
olan ( fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi
kelime kknn birinci asl sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi nc
asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalp
kelimenin veznidir.
Bilhassa masdarlarda, ism-i fil ve ism-i mef'l cinsinden kelimelerde
kelimenin veznini belirlemek, hem kelimeyi doru okumak, hem de doru
anlamlandrmak asndan nemli bir yardmcdr.

Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak

Yukarda rendiklerimize gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin
veznini bulalm:
Bu kelime harften olutuuna gre zid (ilve) harf yoktur, harflerin
hepsi asldir. ylese 1., 2. ve 3. harfler iin srasyla , ve harflerini
yazalm ve kelimenin harekesine gre okuyalm:

cehl
fa'l

u hlde cehl kelimesi fa'l veznindedir. Fa'l vezni birok

kelimenin tretilebilecei bir kalptr.

chil kelimesinin veznini de ayn ekilde

Ayn kkten gelen
bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir.
Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl

harflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de

chil kelimesinin
kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb
harekelerine gre okuyalm:

f'il
f'il olduunu belirlemi
chil kelimesinin vezninin
Bylece
oluruz.

f'il kalbnda olduunu ayn ekilde

Ktib kelimesinin de

bulabiliriz.

kitb kelimesinde de zid olabilecek tek harf eliftir. Ancak elifin yeri
farkldr. Buna gre kelimenin veznini yukardaki gibi bulmaya alrsak
ortaya fi'l vezni kar.

Arapa yap bakmndan nasl bir dildir. Bu dilde kelimeler nasl tretilir?

1. Altrma

Aadaki kelimelerde asl ve zid harfleri belirleyerek kelimelerin veznini

bulunuz:

zevk

fa'l

sulh

fu'l

gurb

fu'l

hitb

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

..........

.................

..........

fi'l

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

(Ta'lm-i Kr'at'den.)

HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER

Aksm- Seb'a
Arapada kelimeler, asl harflerinin niteliklerine gre iki gruba ayrlr: a) sahih
b) mu'tell

harfleri, iinde bulunduklar kelimelerde eitli deiikliklere urayan

harfler olup bunlara illet harfleri denir. Asl harflerin iinde bu harflerden biri
veya ikisi bulunursa byle kelimelere de mu'tell kelimeler denir.
Aksm- seb'a konusu,
Arapann bir kuraln
retmek iin deil,
dilimizde kullanlan
Arapa kkenli
kelimeleri doru
okuyup daha iyi
anlayabilmek iin
renilmesi gerekli bir
konudur. Bu sebeple,
aksm- seb'a
maddelerini teker
teker ezberlemek
yerine, kelimelerin
yapsn kavramaya
alnz!

Sz konusu illet harfleri, kelime yapm srecinde baka harflere dnr

veya der. Bunlarn dntkleri harfler de yine bu harften biridir. Mesel
vezn kelimesinde illet harflerinden vav vardr. Bu kkten yeni bir kelime
retildiinde vav deiir: mivzn olmas gereken kelime vav'n ye'ye
dnmesiyle mzn eklini alr.

devr kelimesinde de vav illet harfidir. Bu kkten yaplan kelimelerde

vav harfi baka harflere dnr: daire; mdr vs.

seyl kknde ye illet harfidir. Bundan tretilen isle kelimesinde

ye dmtr. Benzer yapdaki meyl kelimesinden tretilen imle
kelimesinde ye; havf kelimesinden tretilen ihfe kelimesinde vav
dmtr.

savm oru kelimesinden tretilen oru tutma anlamndaki

sym kelimesinde vav harfi, ye'ye dnmtr.

Arapa kelimelerdeki bu uyum ve deime kurallarn bilirsek kelimelerin

yaplarn daha kolay tanyabiliriz. Bylece metinleri doru okuyup anlamamz
da kolaylam olur.
Asl harflerinin niteliklerine gre kelimelerin sahih ve mu'tell olmak zere
iki gruba ayrldn ifade etmitik.
Sahih kelimeler ksmdr: slim, mehmz, muz'af.
Mu'tell kelimeler drt ksmdr: misl, ecvef, nks, leff.
Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma
ayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Aada bu kelimelerin
yaplarn rnekleriyle greceiz:
1. Slim : Asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya
iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere slim denir:

hilm yumuaklk, arballk

darb vurma, vuru

zulm hakszlk, eziyet

lutf ltuf

sabr sabr

nazar bak

hkm yarg

2. Mehmz : Asl harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmz

denir. Hemze birinci, ikinci veya nc asl harf olabilir:

edeb edep

emr i, buyruk

ekl yeme

ye's mitsizlik

re'y gr

cz' para

ey' ey

hey'et heyet

Osmanlcada ilk harfi hemzeli Arapa kelimelerinin hemzelerinin yazlmadklarn unutmaynz ( = gibi ).
3. Muz'af : Asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere muz'af
denir:

sebeb

karr

aded

srr

tbb

redd

4. Misl : Asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misl

denir:

va'z nasihat"

vuk' olma, olu

vehm vehim

ysr kolaylk

ymn bereket

yakn phesiz bilme

5. Ecvef : Asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvef denir:

kavl sz

sevk

seyr

meyl

bey' satma, sat

6. Nks : Asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan

kelimelere nks denir:

sehv yanlma

afv af

akvet ekiyalk

nehy yasaklama

sa'y alma

ikyet

10

7. Leff : Asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere

leff denir:

velyet veli olmak, velilik

vef sznde durma

vikye "koruma"

rivyet

riy

tayy drp bkme

Kelimelerin harflerinin zelliklerine gre ayrld yedi ksm rnekleriyle

grm olduk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misl, ecvef, nks, leff olarak
isimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapm srecinde illet harflerinin
deiime uradn, bazen de dtn sylemitik. Bylece yaps deien
kelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarn, ait olduklar kelime ailesini tespit
etmek ancak aksm- seb'a konusunun anlalmasyla mmkn olur. Dil
bilgisinde illet harflerinin kelime tretimi srecinde eitli deiikliklere
uramasna i'll denilir. 'lal konusunu 4. nitede daha geni bir ekilde ele
alacaz.
Aksm- seb'a nedir? Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre ka
gruba ayrlr?

2. Altrma

Aadaki kelimelerin aksm- seb'aya gre hangi gruba girdiklerini belirtiniz.

Bu kelimelerin anlamlarn da reniniz:

habs

slim

zevk

ecvef

zll

muzaf

tl

...................

afv

...................

ymn

...................

ilm

...................

vird

...................

kibr

...................

hiss

...................

11

 maraz

...................

vef

...................

zarar

...................

vcd

...................

am

...................

zek

...................

veca'

...................

mrr

...................

rz

...................

gn

...................

ulvv

...................

vusl

...................

cnn

...................

...................

edeb

2. Okuma almas

A
Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz.

2. Metindeki Arapa yapl kelimelerin aksm- seb'ann hangi grubuna
girdiini bulunuz.

12

ARAPADA SMLER VE OKLUK

Arapada simler
nceki ksmlarda Arapa dil bilgisinde kelimelerin isim, masdar, ism-i f'il,
ism-i mef'l, ism-i tafdl, ism-i tasgr, ism-i mekn, ism-i mensb, mblaa-i
f'il olarak isimlendirilen gruplara ayrldn renmitik. Hangi gruba girerse
girsin, Arapa kelime vezin ad verilen bir kalba sahiptir. Yine nceki
ksmlarda Arapa kelimelerin vezinlerinin ne olduunu, nasl tespit edildiini
rendik. Buna gre bir vezin, Arapada kelime tretmenin kalbn ifade eden
bir modeldir. Herhangi bir vezinden yzlerce kelime tretilebilir.
Arapa kelimenin kkn tekil eden asl harfler -birka istisna dnda- en
az harfli olur. Bu kk harfler kimi durumlarda drt veya be tane de olabilir.
asl harften oluan kklere sls, drt asl harften oluanlara rub, be asl
harften oluanlara hums denilir.
simler, varlklar gsteren kelimelerdir. Bunlar dil bilgisinde cins isim ve
zel isim olarak ayrlrlar. Btn ahs isimleri, nesneleri gsteren isimler, say
isimleri dil bilgisinde hep isim kategorisi altnda deerlendirilir.
Masdar, hareket, olu ve kl bildiren isimlerdir. Arapada masdarlar
mcerred, mimli, mezdnfih ve mec'l olmak zere drt gruba ayrlr.
sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden
kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,
izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur.
sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni
ifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn,
bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini
oluturur.
sm-i tafdl, sfatlarda derece asndan daha stnl gsteren bir kelime
kategorisidir. Trkede bu anlam reten zel bir ek yoktur. Bunu sfatn nne
daha, en gibi sfatlar getirerek retiriz: daha gzel, en byk, en yksek vs.
gibi.
sm-i tasgr, isimlerde kltme kategorisidir. Trkedeki +ck/+cik,
+caz/+ciez ekleriyle yaplan kuzucuk, kzcaz, lokmack gibi kelimeler de
ism-i tasgr kategorisinin rnekleri olarak dnlebilir.
sm-i mekn, fiilde belirtilen hareket, kl veya oluun gerekletii yeri
ifade eden kelime kategorilerine verilen isimdir. Trkede ou zaman bunu
ilek bir ek olan +lk/+lik ile kurarz. Kimi zaman de yer kelimesinden
faydalanrz. Mesel derslik, kmrlk, alma yeri, toplant yeri vs.
Mblaa-i f'il, esas olarak fiilde belirtilen hareket, olu veya kln zne
tarafndan ok fazla, ar derecede yapldn ifade eder. Bunu Trkede ok
yapan, ok konuan, ok glen gibi sfat-fiil gruplaryla yapabildiimiz gibi
krlgan, piegen rneklerinde olduu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz.
sm-i mensb, nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelime
sonuna nispet eki getirmek suretiyle yaplr. Bu kategoriyi Trkede deiik
eklerle yaparz: stanbullu, demirden, mektupu vs.
Arapann kelime kategorilerini bylece grm olduk. sm-i mensb
dnda btn bu kategorilerin tekili, kelime kkn oluturan asl seslerin
vezin dediimiz kimi kalplara sokulmasyla mmkn olmaktadr. Aada bu
kalplar ana hatlaryla ve Trkede kullanldklar kadaryla reneceiz.

13

simlerin Vezinleri
sim tekilinde kullanlan baz kalplar, yani vezinler unlardr:

fa'l ems gne, sevr kz, cevz ceviz, lahm

fi'l

bi'r kuyu, zi'b kurt, ricl ayak vs.

fu'l

zn kulak, flk gemi, kufl kilit, nukl

fa'al kalem, kamer ay, cebel da, ecer aa,

et, zer' ekin vs.

meze vs.

semer meyve vs.

fa'lel

hardal, sa'leb tilki, sarsar frtna,

fu'lul

blbl, fustuk fstk, funduk fndk,

defter vs.

hdhd ibibik kuu vs.

Arapada isimler asl harflerinin saysna gre de snflandrlabilmektedir.
Buna gre isimleri asl sesten oluanlar (sls= kalem, zeheb,

flk vs.), drt asl sesten oluanlar (rub= defter, dirhem,

hardal vs.), be asl sesten oluanlar (hums= zeberced sar yakut,

cirdahal iri deve vs.) olarak da snflandrmak mmkndr.

Arapada genel kural olarak asl isimlerin asl sesleri ten az ve beten fazla
olamaz. ki asl harften oluan birka isim vardr:

ah erkek karde, birader, fem az, yed el, z, z, z

sahip gibi. Bu kelimeler de aslnda sesli olup birtakm ses dmeleriyle iki
sesli hlini almlardr.
Arapada kelime trleri hangi adlarla adlandrlmtr?

Arapa simlerde okluk

Arapa kelimelerde say kategorisi teklik, ikilik (tesniye) ve okluk (cem')
ekillerinde yaplr.
kilik (Tesniye)
Trkeden farkl olarak Arapa kelime yapmnda ve fiil ekiminde nesnenin
iki adet oluunu, fiilde belirtilen znenin iki kii oluunu ifade eden ekler
vardr. Bu yapya tesniye ad verilir. Arapada kelime yapmnda tesniye +eyn
( ) ve + n ( )ekiyle yaplr. Osmanl Trkesinde daha ok +eyn ekli
ekiller kullanlmtr.

14

rnekler:
taraf

tarafeyn

" iki taraf"

devlet

devleteyn

" iki devlet"

leyle

leyleteyn

" iki gece"

vlid

vlideyn

" anne ve baba"

Harem

Haremeyn

" Mekke ve Medine"

Tesniye yapmnda kullanlan +n eki, Osmanl Trkesinde pek az kullanlmtr:

zviye "a"

zviyetn

" iki a"

harf "harf"

harfn

"iki harf"

okluk (cem')
Arapada okluk, iki gruptur: Eklemeli ve bknl.
Eklemeli okluklar slim okluk (cem'-i slim) adn alr. +n ( ) , +n
( ) ekleri mzekker (eril), +t ( ) eki ise mennes (diil) okluklar yapar.
Bunlar kurall, dzenli okluklar saylr: me'mrn, ma'lmt vs.

Bknl okluklar mkesser okluk (cem'-i mkesser) adn alr. smin asl
harflerine eitli zid harflerin ilve edilip belli vezinlere konulmasyla elde
edilir. Mesel:
felek "gk" eflk " gkler": vezni ef'l
kasr "kk" kusr " kkler": vezni fu'l
kitb "kitap" ktb " kitaplar": vezni fu'ul
Slim okluklar
Slim okluu tekil eden eklerden +n ve +n ekleri eril (mzekker) okluk
yapar:

mslim = mslim+n ~ mslim+n Mslmanlar

mmin = mmin+n ~ mmin+n mminler;
memr = memrn ~ memrn
hzr = hzirn "huzurda bulunanlar, bir yerde o anda
bulunanlar"

smi' = smi'n "dinleyiciler"

kri' = kri'n "okuyucular"
15

Kelimeye +n veya +n eklerinden hangisinin getirilecei Arapada birtakm

szdizimi uyumlarna bal olarak belirlenir. Osmanlcada daha ok +n eki
kullanlmtr.
Salim okluu tekil eden eklerden +t eki ise diil (mennes) okluk
yapar. Bu eki alan kelimenin sonunda ve harfleri varsa bu harfler
yazlmaz.
Tekili diil olan kelimelerin oulu da bu ekle yaplr:

muallime hanm retmen - muallimt hanm retmenler

Ayrca fiillerin masdar ekillerinin pek ou ile ism-i f'il ve ism-i mef'l
kategorisinden kelimelerinin bazlar +t ekiyle okluk haline getirilir.

vuk

vukut

ihrc

ihrct

teslm

teslmt

tekl

teklt

tezhr

tezhrt

istihsl

istihslt

muhbere

muhbert

muhsebe

muhsebt

rivyet

rivyt

ikyet

ikyt

malm

ma'lmt

mektb

mektbt

mkil

mkilt

Mkesser okluklar
Mkesser okluklar esas olarak semdir, yani hangi kelimenin hangi kalba
gre okluk yaplacan Arapa konuan halklarn asrlar ncesinde olumu
uzlamalar belirlemitir. Biz bunlar szlklerden reniriz.
Cem'-i mkesserler (=bknl okluk), cinsiyet kategorisinde diil
(mennes) saylrlar. Bylece, Farsa yapl sfat tamlamasnda cem'-i
mkesser kalbnda olan bir isimden sonra gelen sfat da mennes yaplr.

16

Balca cem'-i mkesser kalplar unlardr:

Ef'l vezni:
keder " keder" ekdr " kederler", sebeb " sebep" esbb

" sebepler", ahs " ahs" ehs " ahslar", nehr

"nehir" enhr " nehirler", ekl " ekil" ekl " ekiller"
vs.
Fu'l vezni:
emr " i, emir" umr " iler, emirler", ilm " ilm" ulm

"ilimler", deyn " bor" dyn " borlar", melik " hkmdar"

mlk " hkmdarlar", fenn " bilim, bilgi" fnn " fenler,
bilimler", akl " akl" ukl " akllar" vs.

Fu'ul vezni:

kitb "kitap" ktb "kitaplar", resl "eli" rusl

"eliler", tark "yol"

sfn "gemiler" vs.

turuk "yollar", sefne "gemi"

Bu vezni, okuyuta fu'l vezniyle kartrmaynz.

Fu'al vezni:

mmet mem "mmetler", devlet dvel "devletler",

sret suver "resimler, suretler" vs.
Fi'al vezni:

ni'met ni'am "nimetler", mihnet mihen "mihnetler",

millet

milel "milletler", hikmet hikem

"hikmetler" vs.
Fu'ul, fu'al ve fi'al vezinlerinin Osmanl alfabesinde ayn ekilde yazldna
dikkat ediniz. Metinleri doru okumak ve anlamlandrmak iin bu yaplarn
arasndaki fark da bilinmelidir.
Fi'l vezni:

cebel "da" cibl "dalar", racl "adam" ricl

"adamlar", belde bild "beldeler", abd "kul" ibd

17

"kullar", kebr "byk" kibr "bykler", azm "byk,

ulu" izm "bykler, ulular" vs.

Fu''l vezni:

Fil veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde olur:

hkim hkkm "hkimler", ktib kttb

"ktipler", tcir tccr "tcirler", tlib tullb

"tlipler, renciler", kfir kffr "kfirler" vs.
Fa'ale vezni:

f'il veznindeki birok kelimenin okluu bu vezinde olur:

tlib "renci" talebe "renciler" ; ciz "gsz"

aceze "gszler"; chil cehele "chiller"; zlim

zaleme "zlimler"; tbi' "bal" tebe'a "ballar, uyruklar" vs.

Fu'al vezni:
F'il ve fa'l veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde gelir.
Veznin sonundaki hemze genellikle yazlmaz:

lim ulem "limler" , ir u'ar "airler", fzl

fuzal "fazllar, erdemliler", chil chel "chiller",

sefr "eli" sfer "eliler", fakr fukar "fakirler",

vezr vzer "vezirler", ehd hed "ehitler" vs.
Fe''il vezni:

sahfe "sayfa" sah'if "sayfalar", risle res'il

"risleler", hakkat hak'ik "hakikatler", fazlet

faz'il "faziletler, erdemler", akde "inan" ak'id

"inanlar", " latfe" let'if "latifeler, akalar", vazfe

vaz'if "vazifeler, devler", netce net'ic "neticeler,

sonular" vs.
Fev'il vezni:

cmi' cevmi' "cmiler", hdise havdis

"hadiseler", k'ide kav'id "kaideler", lem avlim
"lemler", hid evhid "ahitler", shil sevhil
"shiller", tbi' tevbi' "tbi olanlar, uyruklar" vs.

18

Fev'l vezni:

knn kavnn "kanunlar", trh tevrh "tarihler",

hkn havkn "hakanlar" vs.
Ef'il vezni:
Daha ok ef'al veznindeki kelimelerin okluunu yapmak iin kullanlr:

ekber "en byk" ekbir "bykler, ulular", a'zam "en yce"

e'zm "yceler, ulular", erzel "pek rezil" erzil

"reziller, alaklar", akreb "en yakn" ekrib "en yaknlar" vs.

Ef'l vezni:

iklm "lke, diyar" eklm "lkeler", hads

ehds "hadisler", stz "std" estz "ustalar" vs.

Ef'il vezni:
Fa'l vezninin nks fa' eklini alr. Bu tr kelimelerin okluu ef'il

veznindedir (Osmanl Trkesinde sondaki hemzeler drlr):

neb "peygamber" enbiy "peygamberler", vel evliy

"veller", zek ezkiy "zekiler" vs.

Ef'ile vezni:

cevb ecvibe "cevaplar", zamn ezmine "zamanlar",

silh esliha "silahlar", lisn elsine "lisanlar,
diller", met' emti'a "metalar, mallar" vs.
Mef'il vezni:

mef'al, mef'alet, mef'il, mef'ilet veznindeki kelimelerin

okluu bu vezinde yaplr:

mekteb mektib "mektepler, okullar", mezheb

mezhib "mezhepler, grler", maksad meksd

"maksatlar", masraf mesrif "masraflar", meclis

meclis "meclisler", menzil menzil "menziller",

medrese medris "medreseler", ma'rifet me'rif,
menfa'at menfi' "menfaatler" vs.

19

Mef'l vezni:

mef'l , mef'al ve mif'l veznindeki kimi kelimelerin okluu

bu vezinde yaplr:

mecnn mecnn "mecnunlar, deliler", mektb

mektb "mektuplar", mifth "anahtar" mefth "anahtarlar" vs.
Tef'l vezni:
Bilhassa tef'l veznindeki pek ok kelimenin okluu bu vezinde gelir:

tasvr tesvr "tasvirler, resimler", terkb

terkb "terkibler", teklf teklf "ykmllkler" vs.

Ef'ul vezni:

necm "yldz" encm "yldzlar", nefs enfs "nefsler,

ruhlar" vs.
Baz kelimelerin birden fazla vezinde okluk yapldklar grlr. Vezinler
kimi zaman anlam farkllna sebep olurken kimi zaman anlamda bir deime
olmaz.

tlib "isteyen, renci" talebe ~ tullb "renciler" ;

kfir kefere ~ kffr "kfirler" rnekleri birbiri yerine kul-

lanlabilirken nefs "ruh, can" enfs ~ nfs "ruhlar, canlar"

her zaman birbirinin yerine kullanlamaz.
Osmanl Trkesi renimimiz sresince kelimelerin hangi vezinlerde
olduunu bilmekten anlamlarn bilmek daha nemlidir. okluk kelimelerde de
kelimenin veznini bilmesek de onun okluk olduunu, hangi kelimenin
okluu olduunu ve anlamn bilmek daha nemlidir.

3. Altrma

a. Aadaki kelimelerin hangi cins okluk olduunu ve vezinlerini belirtiniz;

kelimelerin teklik ekillerini reniniz.
hukk

uhd

cemdt

harekt

esbb

20

b. Aadaki kelimeleri okluk kategorisine eviriniz; kelimelerin anlamn

szlkten bularak reniniz.
almet

mevcd

hkm

veled

teebbs

vasf

c. Aadaki kelimelerin anlamlarn, vezinlerini ve teklik ekillerini

reniniz:

ulm

.....................................

esbb

.....................................

fuzal

.....................................

cevmi'

.....................................

cibl

.....................................

kttb

.....................................

resil

.....................................

suver

.....................................

ktb

.....................................

tevrh

.....................................

.....................................

ni'am

evhid

.....................................

21

3. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.
2. Metindeki Arapa yapl salim ve mkesser okluklar tespit edip
yapllarn ve anlamlarn reniniz.

22

zet
kelimenin veznidir. Buna gre cehl

Osmanl Trkesinde Kullanlan Arapa

Kkenli Kelimelerin Yapsn Tanmak.

bilmeme, cahillik kelimesinin veznini

bulmak iin nce kelimedeki asl harflerin
yerine srasyla , ve harfleri yazlr ve

Arapa, bknl bir dildir; yani bir kkten

yeni kelimeler tretilirken baa ve sona
ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli bir kalba gre
bana, sonuna veya ortasna; bazan
hepsine birden belli harflerin ilvesiyle
yeni kelimeler yaplr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak, Arapa kelimeler kabaca iki gruba
ayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid), b)
tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler
zel isimler, cins isimleri ve say isimleridir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak)
ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-i
mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il,
ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn,
ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb
olarak gruplara ayrlr. sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i
mekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-i
tasgir cinsinden kelimeler isimdirler. sm-i
fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe,
mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensb
cinsinden kelimeler ise sfattrlar.

bulunan vezin kelimenin harekesine gre

okunur. u hlde cehl kelimesi fa'l

chil
veznindedir. Ayn kkten gelen

kelimesinin veznini de ayn ekilde bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre
bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek
harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl
harflerdir. Bu asl harflerin yerine srasyla
yine harflerini yazalm, elif harfini de
kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan
chil kelimesinin harekele kalb
rine gre okuyalm: fil. rneklerden

de anlalaca gibi Arapa bir kelimenin

veznini bulmak iin nce kelimenin asl
harfleri tespit edilir, sonra zaid harfler
yerinde kalmak kouluyla asl harfler yerine
harfleri getirilir ve bulunan kalp
kelimenin harekesiyle okunur.

Arapa Kelimelerde Vezin / Kalp Kavramn Kavrayp Bir Kelimenin Veznini Bulmak.

Harflerinin Niteliklerine Gre Arapa Kelimelerin Ayrld Ksmlar (aksm- seb'a)

Tanmlamak.

Arapa'nn "bknl" bir dil olduunu

grdk. Bu dilde kelimenin kk harfleri
(asl harfler) deimeden birtakm ekleme
harflerle (zid harfler) belli kalplara
uyularak (vezin), yeni kelimeler yaplmaktadr. Arapa kelimeler balca isim (ism-i
cmid), masdar, ism-i fil, ism-i mef'l,
sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mbalaa-i
fil, ism-i tasgir, ism-i zaman, ism-i
mekn, ism-i let gibi trlere ayrlrlar. Bu
kelime trleri hepsi farkl vezinlere, yani
kalplara sahiptir. Arapa dil bilgisinde bu
kalplar vezin ad verilen yaplarla
retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek
fiilinin asl sesleri olan ( fe-ayn-lm)

Arapa kelimeler, asl harflerinde illet harfleri olarak nitelenen harfleri bulunup
bulunmadklarna gre sahh ve mutell
olmak zere iki gruba ayrlr. Sahh kelimeler asl harflerinde illet harfleri bulunmayan,
mutell kelimeler asl harflerinde illet harfleri bulunan kelimelerdir. Sahih kelimeler
slim, mehmz, muz'af olmak zere
ksma ayrlr. Mu'tell kelimeler misl, ecvef,
nks, leff olmak zere drt ksmdr. Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksma ayrlm olur ki buna
aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Slim asl
harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veya iinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelere, mehmz asl harflerinden biri hemze olan kelimelere, muzaf
asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere, misl asl harflerinden ilki vav veya ye
olan kelimelere, ecvef asl ikinci harfi vav
veya ye olan kelimelere, nks asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olan

harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi kelime kknn birinci asl

sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi

nc asl sesini temsil eder; zid harfler

aynen braklr. Ortaya kan kalp

23

kelimelere, leff asl harflerinden

herhangi ikisi illet harfi olan kelimelere
denir.
Arapa Kelimelerde kilik (tesniye) ve
okluk (cem') Yapsn Ayrt Edebilmek,
okluk Kelimelerin Ska Kullanlan
Kalplarn Sralamak.
Hangi trden olursa olsun Arapa
kelimelerde say kategorisi grupta ifade
edilir: Teklik, ikilik (tesniye), okluk
(cem'). kilik (tesniye) Trkede bulunmayan bir kelime trdr. +eyn veya +n
ekiyle yaplr ve nesnenin iki oluunu
ifade eder: tarafeyn "iki taraf", devleteyn
"iki devlet". okluk (cem') ise nesnenin
ikiden fazla oluunu ifade eden say
kategorisidir. ki tr vardr: 1. Slim
okluk, 2. Mkesser okluk. Slim okluk,
Trkedeki gibi eklerle yaplan okluktur:
+n, +n, +t : mslimn, me'mrn,
m'minn vs. +n ve +n ile yaplan
okluklar mzekker (eril) okluklardr. +t
ekiyle teklik ekli mennes (diil) olan
kelimeler ve belli trdeki kelimeler okluk
yaplr ve bunlar mennes (diil) okluklar
olur: muallime muallimt, muhkeme
muhkemt, ma'lmt, teklt, idhlt
vs. Mkesser okluk, bknl bir okluk
trdr; yani kelimer belli kalplara
girerek okluk anlam ifade ederler: ahs
ehs, kitb ktb, tlib talebe,
kfir kffr, vel evliy, lim
ulem vs. Baz mkesser okluk vezinleri
unlardr: ef'l, fu'ul, fu'l, fi'l, fu'al,
ef'il

24

Kendimizi Snayalm
1. Arapa kelimeler asl isimler ve tremi isimler
olmak zere kabaca iki gruba ayrlr. Buna
gre, aadakilerden hangisi tremi isimlerden biri deildir?
a. Mektup

6. hitb kelimesinin vezni, aadakilerden

hangisidir?
a. fil
b. fil
c. fal

b. Mahkeme

d. ful

c. Kitabet

e. fil

d. Garip
e. Kamer

7. Ayn vezinde olan kelimeler, aadakilerin

hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?
a. Hikyet-ikyet-diryet

2. Aadaki trlerden hangisi sfattr?

a. sm-i mekn
b. sm-i let

b. Zarar-karar-meyyl

c. Masdar

c. Zarf-halm-sbit

d. sm-i mensb

d. Duhl-mrr-hkm

e. Harf-i cer

e. Medd-hiss-zann
8. Arapa kelimeler asl harflerin niteliine gre
ka ksma ayrlr ve bunlara ne ad verilir?
a. Drt ksma ayrlr, salim kelimeler denir.

3. Aadaki trlerden hangisi isimdir?

a. sm-i mensb
b. Masdar

b. Be ksma ayrlr, sahih kelimeler denir.

c. sm-i f'il

c. Alt ksma ayrlr, aklm- sitte denir.

d. sm-i mefl

d. Yedi ksma ayrlr, aksm- seba denir.

e. sm-i tafdil

e. Sekiz ksma ayrlr, mutel kelimeler

denir.

4. Arapa kelimeler, baz istisnalar dnda en az

harften oluur. Yeni kelimeler yaplrken bu
harflere baz harfler eklenir. Bunlara zid harfler denir. Buna gre, aadakilerden hangisi,
zid harflerden biri deildir?
a. elif

9. Arapa kelimelerde okluk katagorisi iki

gruba ayrlr. Bunlara slim ve mkesser
denir. Buna gre, aadakilerden hangisi
slim okluk deildir?
a. Hzrn

b. be

b. Muallimn

c. te

c. Teklt

d. mim

d. uar

e. nun

e. Tlibn

5. Aadaki kelimelerin hangisinde mim harfi

ziddir?
a. Zulm

10. smin asl harflerine eitli zid harfler

getirilerek belli vezinlere konulmasyla yaplan okluklara mkesser (krk) okluk denir.
Buna gre, aadaki kelimelerden hangisi
krk okluk deildir?
a. Ulem

b. Hilm
c. Mevt
d. Mesken

b. Hademe

e. Temyl

c. Kttb
d. Umr
e. Memrn

25

Okuma almas - 1

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Terbiye
Terbiyeden Maksat Nedir?
Terbiyeden maksat insann fikrini, kalbini
dorulua altrmak, kt huylardan, fena det ve
tabatlerden men' etmek, byk ztlar, insnlara
faideli adamlar yetitirmektir. Gerek devletine,
gerek milletine ve bulunduu memleketin iyiliine
gerekten alanlar en ziyde terbiye grm
olanlardr.

Okuma almas - 2
Hukk- Hrriyet
Ulem-y hukk, hrriyeti zamana taksim
ederler. Yani hrriyete nazar olunursa nev'i
grlr: Birincisi kurn- vust hrriyetidir. Yani
Roma mparatorluunun inkrzndan stanbul'un
fethine kadar zamanda olan hrriyet efkrdr. O
vakit hukk- ahsiyye ve hrriyet hakknda
hkmetler tarafndan cebr kahr ve tahakkm
edilir idi. O zaman maksad- hkmet ve herkes
hkmetin tervc maksadna let ve vsta
zannolunmu ve hem de olmu idi. Bu usln
fenalndan btn haytn menba'lar kurumu ve
harekt- akliyye ve sadet selmet kaplar hep
kapanm ve btn Avrupa zulmet-i cehlet iinde
kalm idi. Nihyet stanbul'un fethi srasnda
Avrupa'ya giden arkllar sayesinde ulm ve
marifin intir, Amerika'nn kefi, barutun ve
fenn-i tbatn icad kurn- ahreye mebde' oldu.

1. e Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Kelimelerin Yaps ksmn yeniden
okuyunuz.
2. d Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Kelimelerin Yaps ksmn yeniden
okuyunuz.
3. b Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Kelimelerin
Yaps
ksm
yeniden
okuyunuz.
4. b Cevabnz doru deilse, Arapada Kelime
Yapm ksmn yeniden okuyunuz.
5. d Cevabnz doru deilse, Arapada Kelime
Yapm ksmn yeniden okuyunuz.
6. a Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Kelimelerin Veznini Bulmak ksmn
yeniden okuyunuz.
7. a Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Kelimelerin Veznini Bulmak ksmn
yeniden okuyunuz.
8. d Cevabnz doru deilse, Harflerine Gre
Arapa Kelimeler ksmn yeniden
okuyunuz.
9. d Cevabnz doru deilse, Arapa simlerde
okluk ksmn yeniden okuyunuz.
10. e Cevabnz doru deilse, Arapa simlerde
okluk ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Mnif Paa

Arapa yap bakmndan bknl bir dildir. Bir

kelimenin kkn oluturan seslerin sras
deimeden baa, ortaya veya sona, bazen birka
yere birden, bellik kalplara gre harfler
eklenerek yeni kelimeler yaplr.

Okuma almas - 3
Kuvvet
Kinat iki eyden mrekkebdir: Biri kuvvet, biri
madde. Bu iki ey hakknda hkem-y
mtekaddimn ve mteahhirn pek ok efkr sarf
etmi ve nice ihtilfta derek, maddiyyn ve
ma'neviyyn gibi frkalara tefrk olunmu ve
bazs bu iki eyden birini takdm ve takviye ile
dierini tezyf ve hatta bsbtn inkr etmee
kadar varmlardr. Bizim burada maksadmz bu
bbda o kadar uzun, o kadar dakk mtlata
girimek deildir. Kendimiz kuvvetin ehemmiyyet
ve takaddmn mukrr olduumuz gibi,
vatanmzda maddiyynun fikr ve zehbna tbi'
olmu efrd dahi tasavvur edemediimizden
cmlenin msellemi olan bir mes'eleyi isbta
almaa hcet grmyoruz.

Sra Sizde 2
Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine
gre sahih ve mu'tell olmak zere iki gruba
ayrlr. erisinde kelime yapm srasnda
deiiklie urayan illet harfleri olmayan sahih
kelimeler salim, mehmuz ve muzaf olmak zere
gruptur. Mu'tell kelimeler ise misal, ecvef,
nks, leff olmak zere drt gruptur. Bylece
Arapann kelimeleri asl harflerinin niteliklerine
gre yedi alt gruba ayrlm olur. Bu
gruplandrmaya aksm- seb'a (yedi ksm) denir.

emseddin Smi

26

Sra Sizde 3
Arapada kelimeler isim, masdar, ism-i fil, ism-i
mef'l, ism-i tasgr, ism-i mekn, mblaa-i fil,
ism-i mensb gibi adlarla adlandrlmtr.

1. nite Altrma Yant Anahtar

1. Altrma

kibr

slim

hiss

muzaf

maraz

slim

vef

leff

zarar

muzaf

vcd

misl

am

nks

zek

nks

veca'

misl

zevk

fa'l

sulh

fu'l

gurb

fu'l

hitb

fi'l

hilm

fi'l

mrr

muzaf

zarar

fa'al

rz

nks

duhl

fu'l

gn

nks

eref

fa'al

ulvv

nks

irfn

fi'ln

vusl

misl

kfrn

fu'ln

cnn

muzaf

edeb

mehmz

sihr

fi'l

kerem

fa'al

cevb

fa'l

a)

taleb

fa'al

hukk

mr

fu'l

uhd

edeb

fa'al

cemdt Slim oul, fa'l, cemd

cism

fi'l

harekt

Slim oul, fa'alet, hareket

sarf

fa'l

esbb

Mkesser oul, ef'l, sebeb

3. Altrma

Mkesser oul, fu'l, hid

b)

2. Altrma

tl

ecvef

afv

nks

ymn

misl

ilm

slim

vird

misl

almet

almt

mevcd

mevcdt

hkm

ahkm

veled

evld

teebbst

evsf

teebbs
vasf

27

Mkesser oul, fu'l, hakk

c)

ulm : ilimler,

esbb : sebepler, ef'l, sebeb

fuzal : fzllar, fu'al, fzl

cevmi' : cmiler, fev'il, cmi'

cibl : dalar, fi'l, cebel

kttb : ktipler, fu''l, ktib

res'il : risaleler, fe''il, risle

suver : ekiller, fu'al, sret

ktb : kitaplar, fu'ul, kitb

tevrh : trihler, fev'l, trh

ni'am : nimetler, fi'al, ni'met

evhid : hitler, fev'il, hid

fu'l, ilm

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar

28

 29

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Arapa kelime trlerinden masdarlarn trlerini belirleyebilecek,
Mcerred, mimli, mec'l masdarlar ve yaplarn tanyabilecek,
sm-i f'il ve ism-i mef'l kavramn tanmlayabilecek ve mcerred masdarlarn ism-i f'il ve ism-i mef'llerini bulabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Masdar

Mcerred masdarlar

Mimli masdarlar

Mezdnfh masdarlar

Mec'l masdarlar

sm-i f'il

sm-i mef'l

erik Haritas
ARAPA MASDARLAR
SM- F'L VE SM- MEF'L

30

Arapada Kelime Yapm:

Mcerred Masdarlar,

sm-i F'iller ve sm-i

Mef'ller

ARAPA MASDARLAR
Masdar, fiillerden tremi isim kategorisinde kelimelerdendir. Trke
dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve -ma/-me ekleriyle yaplan isimler
retilmekteyse de Arapann dilbilgisinde geli, al, lm, alm, satm
anlamlarndaki isimlerin yan sra gzellik, incelik, kabalk anlamlarndaki
isimler de masdar olarak adlandrlan kelime kategorilerinde retilirler.
Arapann dilbilgisinde fiilin grlen gemi zaman 3. teklik ahsndaki
ekli fiilin en yaln hlidir. Mesel:

ketebe yazd fiili, bu kkten tremi kelimelerin en yaln eklidir.

eitli eklemelerle trl kalplarda kelimeler bu fiilden tretilir: kitbet
"yazma ii, yaz yazma.

fetaha at fiil eklinden tretilen bir masdar feth ama, fetih.

alime bildi fiil eklinden tretilen bir masdar ilm bilme, bilgi,

ilim.

Sz konusu fiil ekilleri, fiilin en yaln eklini, yani kk hlini gsterir.

Trkede nasl fiil kklerine ekler getirerek yeni kelimeler yapyorsak
Arapada da fiil kklerinden yeni kelimeler yaplr; ancak Arapa eklemeli
deil, bknl bir dil olduundan fiil kknn bana-ortasna-sonuna kimi
sesler getirilerek yeni kelimeler yaplr. Birinci nite'de yaln kkten yeni
kelime yapmak iin kullanlan seslerin neler olduunu ve bunlara zid harfler
denildiini renmitik. Kelimenin kkn oluturanlar dndaki harfler
zid'dir.

alime bildi fiilini ele alalm. Dilimizde bu kkten tremi kelimeler

vardr. Bu kelimelerin bir ksm harf ilvesiyle tretilmitir:

Arapadaki hasene,
ahsene gibi ekimli
ekiller Trkede
kullanlmazlar.
Buradaki rnekler
mcerred (yaln) ve
mezdnfih (ilveli)
ayrmnn anlalmas
iin verilmitir.

ilm ilim, bilgi, lim bilgin, ma'lm bilinen, ta'lm

retme, ta'allm renme, mu'allim retmen, i'lm

bildirme, duyurma vs.
Btn bu tretmeler belli kalplar ierisinde olmaktadr. Bu kalplara vezin
denildiini biliyorsunuz.
Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid
harf bulunup bulunmamasna gre iki gruba ayrlr. Mesel fetaha at

31

fiilinde zid harf yoktur, harflerin hepsi asldir.

ahsene iyilik etti

fiilinde bataki hemze ziddir. Birinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlara
mcerred masdarlar (yaln masdarlar), ikinci gruptaki fiillerden tretilen
masdarlara mezdnfih masdarlar (artrlm, harf ilve edilmi masdarlar) ad
verilir.
Mcerred (yaln) masdarlarn kalplar, belli bir anlam retmezler; fiilden
tretilen bir ismin niin bu vezinden tretildiinin belli bir kural yoktur.
Toplumca o kelime zerinde uzlalmtr ve bu kelimeler dilin kullanmyla
edinilir, renilir. Bu yzden bu gruba giren masdarlara sem masdarlar (yani
iitip renmeye dayal masdarlar) da denir.
Mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ise belli, deitirilemez anlamlar
retirler. Her fiil her kalba getirilip yeni bir kelime retilemez. Fiilin geili
veya geisiz oluu nemlidir. Buna gre kalplar etken-edilgen-dnl-ite
atlarda
belli
anlamlar
retirler.
Bu
zellikleri
dolaysyla
geililik/geisizlik (yani fiilin nesne alp almamas) asndan uygun olmak
artyla bir fiil belli bir kalba uygulandnda belli bir anlam retilmi olur.
Nasl Trkede + eki meslek ismi yapyorsa ve biz bir kelime kknden
meslek ifade eden bir kelime yapmak istediimizde bu eke bavuruyorsak
Arapann mezdnfih masdarlar da benzer ekilde nceden belirlenmi
anlamlar retirler. Bu yzden bunlara kys masdarlar (yani kyaslamaya
dayal masdarlar) da denir.
Masdarlardaki bu ayrmn Osmanl Trkesi metinlerini doru
anlamlandrmada nemli yeri vardr. zellikle kys masdarlarn retimi
dorudan anlamla ilgili olduu iin bunlarn yaplarn iyi kavrarsak birok
kelimeyi daha doru okur ve anlamlandrrz.
Ksaca zetlersek:
Sema masdarlarn anlamlarn szlkten bularak renebiliriz.
Kys masdarlarn ise szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir
anlam erevesi vardr.
Kys masdarlar geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllkitelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir.
Bunu bir rnekle grelim:

ilm bilim kelimesi sem/mcerred bir masdardr. Yaln isim gibidir.

Anlam konusunda yapsndan doan herhangi bir sezgiye sahip olamayz. Bu
kelimenin anlamn bir kaynaktan renmi olmalyz.

ta'lm bildirme, retme kelimesi geili ve etken bir masdardr. Bir

eyi bir kimseye retiriz.

ta'allm renme kelimesi de geilidir ancak at itibariyle

dnldr. Bir eyi zne kendisi renir.
"Ben mektepte Franszca ta'lm ediyorum." cmlesinden znenin retmen
olduunu anlarz; nk birilerine retiyor.
"Ben mektepte Franszca ta'allm ediyorum." cmlesinden ise znenin
renci olduunu anlarz; nk reniyor.

mcdele kelimesinin retildii kalbn itelik anlamn rettiini

renmisek artk bu kelimenin anlamn bilmeden dahi bu anlamla ilgili bir

32

nsezimiz olur. Ayn kalpta olan ve haber kknden tretilmi

muhbere kelimesinin de karlkl yaplan bir ii ifade ettiini sezeriz:
"haberleme".
Bundan sonraki blmlerde nce sem / mcerred masdarlarn retildii
ve Osmanl Trkesinde ska kullanlan baz kalplar ve mimli masdarlar,
sonra da kys / mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ve mec'l
masdarlar reneceiz.
Arapada masdarlar ka gruba ayrlr?

Mcerred (Sem) Masdarlar

Mimli masdarlar,
dilbilgisel anlamlar
bakmndan mcerred
masdarlara benzerler,
balarndaki mim harfi
ziddir: merhamet,
maksad, megale vs.
Mec'l masdarlar,
eitli isim ve sfatlardan
+iyyet son ekiyle
yaplm soyut isimlerdir:
insniyyet, beeriyyet,
hrriyyet vs.

Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangi

bir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmi
olmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisine
dayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid
(donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kalplar ortaktr.
Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr.
Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rub
mcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerred
masdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok az
kullanlmtr.

Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri

Aada Osmanl Trkesinde ska kullanlan mcerred masdarlarn
kalplarn ve birka rneini reneceiz. Bu rnekleri, vezinlerine gre
okuyunuz ve anlamlarn reniniz.
Kimi vezinlerin sonundaki yuvarlak te ( )Osmanl Trkesinde ya ak te ()

veya /e/ () eklinde yazlmtr.

fa'l

emr, bahs, cehl, zevk, katl, kat',

nehy, va'z vs.

fi'l

fu'l

izn, hilm, zikr, rzk, irk, i'r,

ilm, fikr vs.

buhl, hsn, hkm, kr, zulm,

mr, kfr, nush vs.

fa'al

fa'let

fi'let

fu'let

fu'l

33

fu'let

fa'l

fi'l

fa'let

fi'let

fi'ln

fu'ln

fa'aln

tef'l

Bilhassa fi'l ve fu'l ve fa'l veznindeki baz kelimeler Trkede kimi ses
deiikliklerine uramlardr. Bu kelimeler grld gibi tek nlldr ve
birounun ses yaplar Trkenin ses yapsna uymaz. Bu gibi kelimelerden
yksek bir kullanm sklna sahip olanlarn i seste bir nl tremesiyle
Trkenin ses yapsna uydurulduklarn grrz: fikr > fikir, rzk > rzk, i'r >
iir, kfr > kfr, kr > kr gibi. Bu kelimeler nlyle balayan bir ek
aldklarnda treyen bu nl der: fikir > fikrimiz, rzk > rzkn, hkm >
hkmne vs. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu kelimelerin Arapadaki
orijinal imllaryla yazldklardr.

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

'

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.

2. Metinde geen Arapa yapl masdarlar bulunuz.

34

1. Altrma
a.Aadaki kelimelerin hangi vezinlere ait olduklarn bulunuz.

ruhsat

zikr

hkm

gurr

brdet

karr

hsrn

cereyn

irket

b. Aada verilen kelimelerden ayn kkten gelenleri bulup birbirine oklarla

balaynz.
cls
kfr
nusret

cihd

vildet
cehl
cehd

kfrn

nasr
celse
veled

vild

cehlet

Rub Mcerred Masdarlar

Drt asl harften meydana gelen masdarlarn bir tek vezni vardr: fa'lelet .
Bu vezindeki Osmanl Trkesinde genellikle /e, a/; bazen de te olarak
okunur:

35

 terceme "tercme", arbede "grlt patrt, kavga", fezleke

"rapor", saltanat "sultanlk", felsefe vs.

Baz cmle ve ibarelerin ksaltmasndan olumu kelimeler de fa'lelet

veznindedirler. Bu gibi kelimelere menht denilir:

besmele

"bismillahirrahmanirrahm demek", hamdele "elhamdlillh demek",

salvele "Peygambere salt okuma"

Mimli Masdarlar
Sem olan, yani bir kurala bal olarak retilmeyen baz masdarlar vardr ki,
bunlarn ortak zellii balarnda ekleme bir mim olmasdr. Byle
masdarlara mimli masdar denilir. Bunlarn dier semi masdarlardan dilbilgisi
asndan bir fark yoktur; yaplarna bal olarak zel bir anlam ifade etmezler;
tredikleri slsi masdarla ayn anlamdadrlar. Balca drt vezinde olurlar. Bu
vezinlerin ou ileride greceimiz ism-i mekn, ism-i zaman ve ism-i let
kategorilerinin vezinleriyle ayndr. Aralarndaki fark ancak cmle iindeki
anlamlarndan ayrt edebiliriz:
Mef'il vezni

va'd mev'id sz verme, vildet mevlid doum, Hz.

Muhammed'in doumu
Mef'ilet vezni

irfn ma'rifet "bilme, bilgi", gufrn mafiret

"gnah balama", va'z mev'iza "t, nasihat" vs.

Mef'al vezni

taleb matlab istek, kasd maksad, sarf

masraf.
Mef'alet vezni

rahmet merhamet, fahr mefharet vn,

vn, su'l mes'ele sorulan ey

Mec'l Masdarlar
Baz sfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ eki getirilerek Trkede +lk/+lik
ekiyle karladmz anlamlarda kelimeler yaplr. Bu kategorideki kelimelere
mec'l (yapma) masdarlar denilmektedir:

insn insniyyet insanlk, insan olma, chil

chiliyyet cahillik, chil olma, mahcb

36

mahcbiyyet mapcupluk, mahcup olma, ebed ebediyyet

sonsuzluk vs.
Arapada masdarlara -iyyet eki getirilmez; ancak Osmanl Trkesinde bu
ek masdarlara da getirilerek Arapada olmayan kelimeler tretilmitir:

emn emniyyet eminlik, gvenlik, islm

islmiyyet slmlk vs.

SM- F'L VE SM- MEF'L

Masdarlarn hareket anlam tayan, fiilden treme kelimeler olduunu
grmtk. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketi
yapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'il
denir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade eden
kelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,
izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur.
Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlk
ise ism-i mef'l adn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilen
hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine
verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibi
kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur.

Mcerred Masdarlarn sm-i F'illeri ve sm-i Mef'lleri

sm-i fillerde elif, ismi mef'llerde ise mim
ve vav harflerinin zid
olduklarna dikkat edelim!

Mcerred masdarlarn ism-i filleri f'il vezninde; ism-i mef'lleri

mefl vezninde olur. Bunu birka rnekle grelim:

ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib (yazan, yazc), ism-i
mef'l mektb (yazlan ey)'dur.

talebe istedi, talep etti fiil kknn ism-i f'ili tlib (isteyen),
ism-i mef'l matlb (istenilen)'dur.

alime bildi fiil kknn ism-i f'ili lim (bilen, bilici), ism-i
mef'l ma'lm (bilinen)'dur.

katele ldrd fiil kknn ism-i f'ili ktil (ldren), ism-i

mef'l maktl (ldrlen)'dr.
rnekleri gzden geirelim:

Masdar

amel i

cehl
bilmeme,
bilgisizlik

sm-i fil

mil i
ileyen,
yapan

ma'ml

chil
bilmeyen

37

sm-i mef'l
yaplm,
ilenmi
mechl
bilinmeyen

zikr anma,
zikretme

sirkat
alma,
hrszlk
irfn

zulm
zulm,
eziyet
abd kul

ehdet
"grme,
tank olma

zkir
zikreden,
anan
srik alan,
hrsz

mezkr

rif bilen

zlim zulm
eden

bid kulluk
eden

hid tank
olan, tank

zikredilen,
anlan
mesrk
alnan

ma'rf

bilinen
mazlm
zulme
maruz kalan
ma'bd
kendisine
kulluk edilen,
tanr
mehd
grlen,
grlm

sm-i f'il ve ism-i mef'l ne demektir?

2. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.

2. Metinde geen ism-i f'il ve ism-i mef'l trnden kelimeleri bulunuz.

38

2. Altrma

Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini yazp anlamlarn belirtiniz. Baz

kelimelerin sadece ism-i f'illeri veya sadece ism-i mef'lleri kullanlyor
olabilir.

ilm

ma'lm

kitbet

.................................. / - ..................................

cehlet

.................................. / - ..................................

irfn

.................................. / - ..................................

zikr

.................................. / - ..................................

hd

.................................. / - ..................................

su'l

.................................. / - ..................................

kudret

.................................. / - ..................................

emr

.................................. / - ..................................

vuslat

.................................. / - ..................................

deyn
ak

.................................. / - ..................................
.................................. / - ..................................

sknet

.................................. / - ..................................

taleb

.................................. / - ..................................

krn

.................................. / - ..................................

ibdet

.................................. / - ..................................

resm

.................................. / - ..................................

nazar

.................................. / - ..................................

galebe

.................................. / - ..................................

cem'

.................................. / - ..................................

nakl

.................................. / - ..................................

39

lim

zet
harfleri drt olanlara rub mcerred
masdarlar denir. Arapada asl harf be olan
hums mcerred masdarlar da vardr.
Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde
ok az kullanlmtr. Sls mcerred
masdarlarn Osmanl Trkesinde ska
kullanlan kalplar fa'l, fi'l, fu'l, fa'al, fa'let,
fi'let, fu'let, fu'l, fu'let, fa'l, fi'l, fa'let,
fi'let, fi'ln, fu'ln, fa'aln, tef'l kalplardr.
Rub mcerred masdarlarn fa'lelet eklinde
bir kalb vardr. Mimli masdarlarn mim
harfi ile balayan mefal, mefil, mefalet ve
mefilet eklinde olmak zere drt kalb
bulunmaktadr. Mecl masdarlar ise baz
isim ve sfatlarn sonuna iyyet eki getirilerek yaplr.

Arapa Kelime Trlerinden Masdarlarn

Trlerini Belirlemek.
Masdarlar fiilden tremi isim kategorisinde kelimelerdir. Trkede gelmek,
gelme, geli gibi kelimelerde olduu gibi
fiillere mAK, -mA ve I ekleri getirilerek yaplrlar. Arapa dilbilgisinde ise drt
tr masdar vadr: Mcerred masdarlar,
mimli masdarlar, mec'l masdarlar, mezidnfih masdarlar. Mcerred ve mimli
masdarlar dilbilgisel bir anlam tamazlar.
Mesel feth, hkm, i'r, edeb, kret gibi
kelimelerin fa'l, fi'l, fa'al, fi'let kalplarnda olmasnn zel bir anlam yoktur. Bu
Arap dili konuanlar arasnda yzlerce yl
nce olumu bir szlemeye dayal gibidir. Trkede de bil-mek, gelmek, komak gibi fiilerin niin bu sesleri tadnn bir aklamas yoktur, bu da Trke
konuanlar arasnda yzlerce yl nce
yaplm bir szlemeye dayal gibidir.
Mezdnfh masdarlar ise bil- > bil-in-mek
> bil-dir-mek > bil-i-mek kelimelerinde
olduu gibi zel anlamlar tarlar. Mesel
teslm kelimesi "bir eyi teslim etme"
anlamndadr, geililik ifade eder;
tesellm ise "bir eyi teslim alma" anlamndadr, dnllk ifade eder. Muhrebe kelimesi "karlkl haberleme" anlamndadr, itelik ifade eder. Mec'l
masdarlar ise, baz isim ve sfatlara +iyyet
ekinin getirilmesiyle elde edilirler ve
isimde veya sfatta belirtilen soyut
durumun somut isim durumunu ifade
ederler. insn insn-iyyet "insan olmaklk, insan olma durum"; mecbr
mecbr-iyyet "mecbur olmaklk, mecbur
olma durumu" vs.

sm-i F'il ve sm-i Mef'l Kavramn Tanmlamak ve Mcerred Masdarlarn sm-i F'il
ve sm-i Mef'llerini Bulmak.
Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o
kkte belirtilen hareketi yapan veya olan
ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde
belirtilen hareketi, olu veya kl yapan
ifade eden kelime trlerine verilen isimdir.
Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,
izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar
ism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu
fiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'l adn
alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l,
fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz
kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerine
verilen isimdir. Trkede krlm, krk,
krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerin
ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur. Mcerred masdarlarn ism-i
f'illeri f'il vezninde; ism-i mef'lleri

Mcerred, Mimli, Mec'l Masdarlar ve

Yaplarn Tanmak.

mefl vezninde olur: ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib

Mcerred masdarlarn retildii kalplar

belli bir anlam retmezler. Herhangi bir
yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar
kalbnda kelime retilmi olmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar
hakknda dilbilgisine dayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid (donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kalplar ortaktr.
Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr. Bunlara
sls mcerred masdarlar denilir. Asl

(yazan, yazc), ism-i mef'l mektb

(yazlan ey)'dur.

40

Kendimizi Snayalm
1. Arapa dilbilgisinde masdarlar, Trkede
aadaki hangi eklerle karlanmazlar?
a. -AcAK
b. -LIK
c. -MAK
d. -MA
e. -I

5. Aadaki kelimelerden hangisi mcerred

masdarlardan biri deildir?
a.

2. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3.

ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulunmamasna gre hangi adla anlrlar?
a. Sls masdarlar Rub masdarlar
b. Sls masdarlar Hums masdarlar
c. Geisiz masdarlar Geili masdarlar
d. Yaln masdarlar Birleik masdarlar
e. Mcerred masdarlar Mezdnfh masdarlar

6. Aadakilerden hangisi, Arapa dilbilgisinde masdar kategorisinde saylmaz?

a. Mcerred
b. Mezdnfh
c. Muzaf
d. Mecl
e. Mimli

b.
c.
d.
e.

7. Aadaki kelimelerden hangisinin vezni

dierlerinden farkldr?
a.

3. Mcerred (sem) masdarlar ile mezdnfh

(kys) masdarlarla ilgili aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. Sema masdarlarn anlamlar szlkten
bulunabilir.
b. Kys masdarlarn szle bakmadan nce
sezilecek, bilinecek bir anlam erevesi
vardr.
c. Kys masdarlar, geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir.
d. Sem masdarlar, daima harften oluur.
e. Kys masdarlar, Arapa dilbilgisi kurallarna gre kk kelimelerden yeni kelimeler
retmek iin kullanlr.

b.
c.
d.
e.
8. Aadakilerden hangisi mimli masdarlardan
biri deildir?
a.
a.
c.
d.
e.
9. Aadaki kelime gruplarndan
farkl kkten tretilmitir?
a. -

4. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden

hangisi yanltr?
a. Kys masdar kalbna gre tretilmi bir
kelimedir.
b. Muhabir kelimesinin eanlamlsdr.
c. kknden tretilmitir.

b. -
c. -
d. -
e. -
10. Aadakilerden hangisi ism-i mefl ism-i
f'il ikilisini oluturmaz?
a. -

d. Haberleme anlamnda bir kelimedir.

e. Karlkl bir ii yapan ite atda kurulmutur.

b. -
c. -
d.
e. -

41

hangisi,

Okuma almas - 1
Tiryaki Szleri'nden
1. nklblar, ok byk derslerdir: Her dima
smaz ve samad balar b-huzr eder.
2. d san'atkr odur ki her eserinden honut
grnr.
3. Vakarl rhlara harn merhameti de hasedi
kadar girn gelir.
4. nsan, hakikati hayal ile katk ederek yaar:
Ayaklarmz yerde ise gzlerimiz semdadr.
5. Muzr tesdfler, faydal tesdflerden bin kere
daha oktur; akll adam tesdften hayr
ummaz
6. Mcdele-i haytta ihrz- galebe iin salam
kafa lzmdr: nsanlar da kolar gibi kafa
kafaya drler.
7. Hamkat dim nr ile alevi kartrr ve
kendisini her yakan bir gne sanr.
8. ok bilen gibi hi bilmeyen da afva myildir;
kini yarm ilimde ara.
9. Her nmyi souktur, nmyi-i ahlk
iren!
Cenap ehabettin

Okuma almas - 2

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
2. e Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
3. d Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Masdarlar ksm yeniden okuyunuz.
4. b Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
5. e Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred
Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden
okuyunuz.
6. c Cevabnz
doru
deilse,
Arapa
Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
7. a Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred
Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden
okuyunuz.
8. c Cevabnz
doru
deilse,
Mimli
Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.
9. b Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred
Masdarlarn Vezinleri ksmn yeniden
okuyunuz.
10. a Cevabnz doru deilse, Mcerred
Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i
Meflleri ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Ev Kadn
ffet ve terbiye ile hsn-i idreye mlik olan kadn,
ndir bulunan bir hazinedir. Zira bir evin hsn-i
idresi ve ocuklarn hfz- shhat ve talim ve
terbiye ve bir ev sahibinin selmet ve sadeti hep
ev kadnnn iyi olmasna mtevakkftr. yle
kadn dim evin nizam ve intizam zere hsn-i
idresi ile megul olur. Ev kadnlarnn vazifeleri
hanenin nizam ve intizamna, keml-i nezfet ve
hsn-i idaresine gayret ve dikkatten ibarettir.
Btn evin idaresi ev kadn zerinde olup bir
memleket mdr ve hkimi gibi hkm ve idare
edebilir. Ev onun hkm ve iradesi ile idare
olunur. Ev halk kendisinden memnun olur ise, ev
kadn da hane halknn manevi surette by
demek olup herkes hsn-i rzas ile onun emir ve
iradesine tbi ve szne kni' olur.
sm-i F'iller: mlik, ndir, shib, hkim, tbi',
kni:

Sra Sizde 1
Arapada masdarlar fiil ekiminde grlen
gemi zaman 3. teklik ahs ekimindeki
durumlarna gre iki gruba ayrlr. ekimlenme
srasnda zid harf getirilmeyen kklerden
tremi masdarlara mcerred (yaln) masdar
denir:
nasara nasr, nusret vs.
gibi. ekimlenme srasnda zid harf getirilen
kklerden tremi masdarlara mezdnfih
(artrlm) masdar denir: ta'lm "retme",

"haber

verme",

teekkl

ekillenme, oluma, temyl meyl etme

vs. Bunlarn dnda mimli masdarlar (merhamet,
megale vs.) ve mec'l masdarlar (insniyyet,
hrriyyet vs.) vardr.
Sra Sizde 2

sm-i mef'l: memnn

sm-i f'il, kelimede bildirilen hareketi yapan,

eden veya eyleyeni; olan gsteren kelimedir.
Bilme hareketinin ism-i f'ili lim "bilen" (),
ldrme hareketinin ism-i f'ili ktil "ldren"
( )olur. sm-i mef'l ise kelimede bildirilen

42

ihbr

kudret,

emr,

vuslat,

vsl / mevsl

deyn,

dyin / medyn

1. Altrma

ak,

k / ma'k

a.

sknet,

skin / meskn

harekete, olua maruz kalan, ondan etkilenendir.

Bilme fiilinin ism-i mef'l ma'lm ()
'bilinen"; ldrme fiilinin ism-i mef'l maktl
"ldrlen" (')dr.

2. nite Altrma Yant Anahtar

kdir / makdr
mir / me'mr

ruhsat

fu'let

taleb,

zikr

fi'l

krn,

kir / mekr

hkm

fu'l

ibdet,

bid / ma'bd

gurr

fu'l

resm,

rsim / mersm

brdet

fu'let

nazar,

nzr / manzr

karr

fa'l

galebe,

glib / malb

hsrn

fu'ln

cem',

cmi' / mecm'

cereyn

fa'aln

nakl,

nkil / menkl

irket

fi'let

vildet veled - vild

nasr nusret
cehl cehlet
cehd cihd
kfr kfrn
2. Altrma

cehlet, chil / mechl

irfn,

rif / ma'rf

zikr,

zkir / mezkr

hd,

su'l, s'il / mes'l

hid / mehd

43

matlb

Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu

1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

cls celse

kitbet, ktib / mektb

tlib /

Yararlanlan Kaynak

b.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Mezdnfih masdarlarn bblarn tanyabilecek,
Bu bblarn hangi anlamlarda masdar trettiini aklayabilecek,
Mezdnfih masdarlarnn ism-i f'il ve ism-i mef'lllerini tanyp sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Mezdnfh Masdarlar

if'l

tef'l

tefa''ul

tef'ul

mf'alet

infi'l

if'ill

ifti'l

istif'l

sm-i f'il

sm-i mef'l

erik Haritas
MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)

44

Arapada
Kelime Yapm:

Mezdnfih Masdarlar

(Kys
Masdarlar)

MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)

Bu gruptaki masdarlar, mcerred masdarlardan farkl olarak belli bir kalp
iinde belli bir anlam retirler. Herhangi bir fiil kknden mezdnfih bir
masdarn yapsna gre masdar retmek mmkn gibi grnr. Elbette her
dilde -teorik adan mmkn bile olsa- her kelime kkne birtakm ekler
getirilmez. Bunlar toplumsal uzlamaya bal olarak kullanlr. Ancak biz bu
kalplarn ne gibi anlamlar rettiini nceden bilebiliriz. Mcerred masdarlarda
ise bunu bilebilmek mmkn deildir. Eer bir kys masdarn
geili/geisiz, etken/edilgen, dnl veya ite atda olduunu biliyorsanz,
o yapda retilmi bir kelimenin anlam dairesini belirleyebilirsiniz. Mcerred
masdarlarda bunu bilebilmek mmkn deildir; ancak szlkler yardmyla
veya o dili iyi bilenlerden iiterek reniriz. Bundan dolay mcerred
masdarlar sem (iitip renmeye dayal, kuralsz, dzensiz), mezdnfih
masdarlar ise kysdir (kurall, dzenli).
Mezdnfih masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz bb
vardr:
if'l

tef'l

tefa''ul

tef'ul

mf'alet

infi'l

ifti'l

if'ill

istif'l

45

f'l Bb
Bu bbda bataki ve ortadaki elifler zid, yani ekleme harflerdir.

kerem cmertlik ikrm arlama

hurc kma ihrc karma, ihra etme

sarf harcama, kullanma isrf bo yere kullanma
Bu bbdaki masdarlarn ats geilidir, yani nesne alr. Geisiz bir fiil bu
bba nakledildii zaman geili olur ve nesne alr:

ilm i'lm (bir eyi) bildirme

zuhr grnme izhr (bir eyi) meydana karma,

gsterme

sukt dme iskt (bir eyi) drme"

skt susma, sessiz olma iskt (bir kimseyi) susturma
duhl girme idhl (bir eyi) dhil etme, ieriye sokma

fehm anlama ifhm (bir eyi) anlatma

rb ime irb (bir eyi) iirme

Ancak bu bbd kimi geisiz masdarlar da vardr: insf adaletli

olma, islm mslman olma, imkn olabilir olma, olabilirlik

vs. gibi.

f'l Bbnn sm-i F'ili

mf'il vezninde gelir:
f'l bbnn ism-i f'ili

ikrm mkrim ikram eden, ikram edici

islm mslim slm olan, mslman

isrf msrif israf eden, israf edici
ihbr muhbir haber veren, haber verici
f'l Bbnn sm-i Mef'l
f'l bbnn ism-i mef'l
mf'al vezninde gelir:

isbt msbet ispat olunmu

icml zetleme mcmel icml olunmu, zetlenmi

46

ikrm mkrem ikram olunmu

ihrc muhrec karlm, km

A) Aadaki sls masdarlar if'l bbna naklediniz. Bulduunuz kelimelerin
anlamlarn szlkten reniniz:

karr

ikrr "syleme"

fesd ........................................................................

felh ........................................................................

hakk ........................................................................

hsn ........................................................................
huzr ........................................................................
kerhet........................................................................
su'd ........................................................................

bed'

nafaka ........................................................................

........................................................................

rc' ........................................................................

'adem ........................................................................

cebr

........................................................................

B) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i f'illerini ve anlamlarn yaznz:

ibd'

mbdi'

mucit, yaratan

ibtl .........................................................................

semere.........................................................................

icbr ........................................................................

crm .........................................................................

ihrk .........................................................................
ihbr .........................................................................
dehet .........................................................................
imkn .........................................................................
inkr .........................................................................

47

C) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i mef'llerini yaznz ve bu

kelimelerin anlamlarn reniniz.

ibhm

mbhem

ihkm ........................................................................

ilhm

........................................................................

irsl

........................................................................

ilzm

........................................................................

inzl

........................................................................

inkr

........................................................................

Tef'l Bb
Tef'l vezninde bataki te ile ortadaki ye harfleri eklemedir. Sls
masdarlardan geili, yani nesne alan masdarlar kurar.

' ilm bilme, bilim ta'lm retme

ekl ekil tekl ekil verme, kurma
kurb yakn olma takrb yaknlatrma
kizb yalan tekzb yalanlama
sdk doru olma tasdk dorulama
cehl bilmeme techl cehaletle sulama
kfr kfir olma tekfr kfirlikle sulama
vhid bir tevhd Allah' birleme
selse tesls leme, Hristiyan inancndaki l Tanr
inanc

Tef'l Bbnn sm-i F'ili

Tef'l bbnn ism-i f'ili mfa''il vezninde gelir:

ta'lm retme mu'allim retmen

tedrs ders verme mderris ders veren, retmen
teskn sakinletirme msekkin sakinletirici
tefsr yorumlama mfessir tefsir limi, yorumlayc
48

 tertb dizme mrettib dizgici

telf kitap yazma mellif kitap yazar
tesr dokunma messir dokunakl
Tef'l Bbnn sm-i Mef'l
Tef'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l mfa''alvezninde gelir:

tertb dzenleme mretteb dzenlenmi

ta'lm retme mu'allem retilmi, eitilmi
terkb birletirme mrekkeb birletirilmi
tess kurma messes kurulu, kurulmu
tesls leme mselles gen
tecl erteleme meccel ertelenmi
tedb edeblendirme meddeb terbiye edilmi
A) Aadaki kelimelerden tef'l bbnda kelimeler tretip bunlarn
anlamlarn reniniz:

'akab

ta'kb

takip etme

fasl.......................................................................................

haml.................................................................................

hakret..............................................................................

bedel ..................................................................................

cedd ..................................................................................

tbk

..................................................................................

sarf

..................................................................................

B) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i f'illerini bulup anlamlarn

reniniz:

ta'br

ta'rz.............................................................................

ta'zb............................................................................

mu'abbir

49

tefsr............................................................................

tekml..........................................................................

temsl .........................................................................

C) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i mef'llerini bulup anlamlarn

reniniz:

ta'cl

tahmn .........................................................................

ta'rf .........................................................................

ta'tl

tafsl .........................................................................

teklf .........................................................................

mu'accel

.........................................................................

Tefa''ul Bb
Bu vezinde bataki te eklemedir. Ayn harfinin yerinde bulunan harf de
tekrarlanr, yani eddeli okunur.
Tefa''ul bb, tef'l bbnn dnlsdr ve genellikle geisiz
masdarlar tretir. Bu ikisini kartrmamak iin yazlta tefa''ul vezninin ye'siz
olduuna dikkat edilmelidir.

ders tederrs ders alma

cem' toplama tecemmu' toplanma
kibr byklk tekebbr byklenme, kibirlenme
ekl teekkl ekillenme, oluma
hareket taharrk kmldanma, harekete geme
zevc e tezevvc evlenme
cinnet tecennn cinnet geirme, delirme
cism tecessm bir cisim hlinde ortaya kma
Bu bbdaki masdarlar arasnda geili olanlar da vardr:

zikr anma tezekkr hatrlama, dnme, anma

' ilm ta'allm renme
bl yetime, erime tebellu eritirilen haberi alma
50

Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili

Tefa''ul bbnn ism-i f'ili mtefa''il vezninde olur:

tekellm konuma mtekellim konuan

tefekkr dnme mtefekkir dnen
tebessm glmseme mtebessim glmseyen
tereddd kararszlk mtereddid kararsz, tereddtl
teessf kederlenme mteessif kederlenen
teehhl evlenme mteehhil evlenen, evli
teyakkuz uyank olma mteyakkz uyank, tetikte olan vs.
Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l
Tefa''ul bbnn ism-i mef'l mtefa''al vezninde olur:

teebbs ie girime mteebbes teebbs olunan ey

teyemmn uurlu sayma mteyemmen uurlu saylan
teessf mteessef teessf olunan, kederlenilen vs.
A) Aadaki kelimelerden tefa''ul bbnda masdarlar tretip anlamlarn
reniniz:

'abd

'ufnet

..................................

'aceb

..................................

'ahd

..................................

haml

..................................

nzl

..................................

zevc

..................................

sarf

..................................

kr

..................................

ta'abbd

51

B) Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz.

teebbs

mteebbis

tarassud

............................................

tasadduk

............................................

ta'annd

............................................

tesettr

............................................

temeyyz

............................................

C) Aadaki kelimelerin ism-i mef'llerini bularak anlamlarn reniniz.

tasavvur

mutasavver

teebbs

...........................................

ta'allm

...........................................

tecerrd

...........................................

tesellm

...........................................

tevehhm .................................................

1. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trkden reniniz.

2) Metinde geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tesbit edip
vezinlerini bulunuz.

52

Tef'ul Bb
Bu vezinde bataki te ve ortadaki elif harfleri eklemedir. Bu bbdaki
masdarlarn ats zneleri ve nesneleri asndan eitlilik gsterir:
a) Bir ksm masdarlar zneleri asndan itelik ifade eder:

irket ortaklk terk ortaklama

sadme arpma arpma
' avn yardm te'vn yardmlama
b) Bir ksm masdarlar ise zneleri bakmndan dnldr:

keml olgunluk tekml olgunlama

ziyde tezyd artma, oalma
noksn tenkus noksanlama, eksilme
c) Nesneleri asndan bu bbdaki masdarlar genellikle geisizdir:

meyl eilim temyl meyl etme

fahr vn vnme
nisbet tensb uygun olma, nispette olma
) Kimi rnekler geilidir, yani nesne alr :

tedrk elde edip hazrlama, tenvl yeme,

tecvz haddini ama, teye geme vs.
d) Bu bbdaki masdarlarda ska grlen bir anlam zellii, gerekte olmayan
bir hli varm gibi gsterme, yapmacklk ifadesidir:

te'r airlik taslama, techl bilmez gibi davranma,

temruz hasta olmad halde hastaym gibi davranma,
tegfl bilmezlikten gelme, tanmyormu gibi davranma vs.

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili

Tefl bbnn ism-i fili, mtefil vezninde gelir:

tesdf rastlama mtesdif rastlayan

te'r airlik taslama mte'ir airlik taslayan
temyl meyl etme mtemyil meyleden, eilimli

53

Teful Bbnn sm-i Mef'l

Tefl bbnn ism-i mefl, mtef'al vezninde gelir, ancak az
kullanlan bir kelime kategorisidir:

tecvz haddi ama mtecvez tecavz edilen, alan

tedvl elden ele dolama mtedvel tedvl olunan
Mf'alet Bb
Bu bbda bataki mim , ortadaki elif ve sondaki te eklemedir. Bu
Osmanl Trkesinde ya ak te veya (a, e) eklinde yazlr.

Bu bbdaki masdarlarn ats, nesnesi bakmndan geili veya geisiz

olabilir; znesi bakmndan ise genellikle itelik ifade ederler:

' ahd sz verme mu'hede anlama

haber muhbere haberleme, iletiim
harb muhrebe savama
sebkat geme msbaka yarma
tbk uygun, ayn mutbakat uyuma, uygun olma
Mf'alet bb her zaman itelik ifade etmez:

devm mdvemet devam etme

hfz koruma koruma
hicret g g etme, g
' amel i mu'mele davranta bulunma
Mf'alet Bbnn sm-i F'ili
Mf'alet bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:

muhbere haberleme muhbir haber veren

muhrebe savama muhrib savaan, sava
mhade gzleme, gzlem mhid gzlemci
muhsebe muhsib hesap yapan
mdvemet devam etme mdvim devam eden,
devaml

54

Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l

Mf'alet bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

muhtaba syleme muhtab syleilen, hitab edilen

mbreke tebrikleme, birbirini kutlama mbrek kutlu,
uurlu

mhede gzleme mhed gzlenilmi, grlen vs.

A) Aadaki masdarlardan tef'ul bbnda kelimeler yapp bunlarn ism-i
f'illerini bulunuz. Bu kelimelerin anlamlarn yazllaryla birlikte reniniz.
beyn

tebyn

mtebyin

cesret

..................... .....................

hilf

..................... .....................

duhl

..................... .....................

def'

..................... .....................

tbk

..................... .....................

B) Aadaki sls mcerred masdarlar mf'alet bbna naklediniz. Bu

kelimelerin anlamlarn reniniz:
'adl

mu'delet

'irfn

............................................

bl

. ............................................

terk

............................................

cedel

............................................

hkm

............................................

sefer

............................................

Sohbet

............................................

'ak

............................................

C) Aadaki kelimelerden mf'alet bbnn ism-i fili olan kelimeler tretip

anlamlarn reniniz

mugyeret

mbdele

mugyir
................................

55

muhlefet

................................

muhsamet ................................

mukvemet

................................

mhede

................................

2. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.

'

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz.

2) Metindeki geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tespit
edip vezinlerini bulunuz.

56

nfi'l Bb
Bu bbda bataki elif , nn ve ortadaki elif eklemedir. Bu bbdan
treyen masdarlarn atlar zneleri bakmndan genellikle dnl, bazen de
edilgendir. Nesneleri bakmndan ise geisizdir, yani nesne almazlar.

bast ama inbist alma, ferahlanma

cezb ekme incizb ekilme, ekim
hasr bir eye mahsus klma hasrolunma
def' kovma indif' defolma, ortadan kalkma
zamm katma, ilve etme inzimm ilve olunma
' aks in'iks yansma, aksetme
kat' kesme inkt' kesilme, kesintiye urama
kef ama inkif alma, meydana kma
nfi'l Bbnn sm-i F'ili
Bu bbdaki masdarlarn ism-i f'illeri mnfa'il vezninde gelir:

inkisr krlma mnkesir krlan, gcenen

in'iks yansma, aksetme mn'akis yansyan, akseden
inklb dnme, deime munkalib dnen, deien
bozulma, hkm kalmama mnfesih hkm kalmayan
vs.

nfi'l Bbnn sm-i Mef'l

nfi'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l kullanlmaz.

f'ill Bb
Bu bbda bata ve ortadaki elifler eklemedir. nc asl harf ise
tekrarlanr. Anlam bakmndan geisiz masdarlar tretir. Bu kalpla daha ok
renk ve fizik noksanlklar ifade eden kelimeler tretilir:

' ivec erilik i'vicc erilme ;

humret krmzlk ihmirr kzarma
sufret sarlk sfrr sararma
57

 sumret esmerlik ismirr esmerleme

gubr toz ibirr tozlanma, toz renkli olma; gcenme
f'ill Bbnn sm-i F'ili
f'ill bbnn ism-i f'ili mf'all vezninde gelir:

ibirr gcenme muberr gcenen

isvidd kararma msvedd kararan vs.
f'ill Bbnn sm-i Mef'l
fill bbndaki kelimelerin ism-i mefl kullanlmaz.

fti'l Bb
Bu bbda bataki elif ile ortadaki te ve elif harfleri ziddir. Bu
bbdan tretilen masdarlarn ats dnl ve geisizdir:

cem' toplama ictim' toplanma

fahr vn iftihr vnme
' akd balama i'tikad balan, inan
nazm dizme intizm dzene girme, dzenli olma
nisbet ilgi, ba intisb bir yere balanma
kesb kazan iktisb kazanma
cehd alma ictihd alma; slm dni kaynaklarndan
yeni hkmler karma

irket ortaklk itirk ortak olma

gibi disi nszlerden biri ile balayan sls mcerredler ifti'l

bbna nakledildiklerinde vezinde baz deiiklikler olur:

Kelimenin asl ilk harfi ve ise vezindeki ekleme te

harfi t'ya

dnr: darb ztrb strap, zarret

ztrr aresiz ve muhta olma, sulh stlh barma;

terim vs.

58

 Kelimenin asl ilk harfi ise vezindeki ekleme te harfi t'ya dnr ve iki
t birleir (idgam olur): tul' doma ttl' kiinin iine

doma, tard kovma ttrd dzenli olarak olma vs.

Kelimenin asl ilk harfi ise vezindeki ekleme te harfi dal'a dnr:
zevc izdivc evlenme, zahmet izdihm
kalabalktan oluan skma vs.
Kelimenin asl ilk harfi veya ise vezindeki ekleme te harfi dal'a dnr
ve bylece oluan iki dal harfi tek olarak yazlr (idgam olur): da'v

iddi' iddia etme, zahire iddihr ilerisi iin biriktirme

vs.

fti'l Bbnn sm-i F'ili

dgam: Arapa
kelimelerde yan yana
gelen ayn iki nsz harfin
tek harfle yazlmas
ilemine denilir. Ressm
kelimesi gibi.

Bu bbdaki masdarlarn ism-i f'ili mfta'il vezninde gelir:

i'tidl ll davranma mu'tedil ll davranan

intir yaymlanma mnteir yaymlanan
iftihr vnme mftehir vnen vs.
fti'l Bbnn sm-i Mef'l
fti'al bbndaki masdarlarn ism-i mef'l mfta'al vezninde gelir:

iktisb mkteseb kazanlm

ihtisr ksaltma muhtasar ksaltlm
intihb seme mntahab seilmi
itirk ortak olma mterek ortak olunmu
A) Aadaki kelimelerden infi'l bbnda kelimeler tretip anlamlarn
reniniz:
fi'l

infi'l

fesh

..............................................

hasr

. ..............................................

kalb

..............................................

kayd .

..............................................

zabt

..............................................
59

B) nfi'l bbnda olan aadaki masdarlarn ism-i f'illerini bulup anlamlarn

reniniz:
incimd

mncemid

indimc

..............................................

inhidm ..............................................
inhirf

..............................................

inkt'

.............................................

inkisr

..............................................

C) Aadaki kelimeleri ifti'l bbna naklediniz ve bulduunuz

kelimelerin anlamlarn reniniz:
bed

ibtid

cem'

.........................................

cesret .........................................
huss .........................................
nakl

.........................................

ner

.........................................

rabt

.........................................

D) Aadaki ifti'l bbndan kelimelerin ism-i f'il veya ism-i mef'llerini

bulup anlamlarn reniniz.
htikr

muhtekir

ihtilf

........................................

intisb

.........................................

irtif'

.........................................

ihtiml

.........................................

ihtiam

.........................................

iktibs

.........................................

intizm

.........................................

itirk

.........................................

ihtisr

.........................................
60

stif'l Bb
Bu bbda elifler , sin ve te harfleri eklemedir. Bu bbda tretilen
masdarlarn anlam genellikle geilidir, yani nesne alr:

mlk mlk edinme, mlk olarak alma

kabl n, nce istikbl gelecek; birini yola kp karlama
hurc kma istihrc karma, meydana karma vs.
Bu bbda geisiz rnekler de vardr:

hakk istihkak hak etme, hak edilen ey

faide istifde faydalanma
Bu bbdaki masdarlarn rettii u iki anlama dikkat edilmelidir:
a) Bu bbdaki kimi masdarlar bir ey isteme, dileme anlamn retirler:

istifr mafiret isteme; istzn izin isteme,

istimdd yardm isteme,

istirhm merhamet isteme, yalvarma,

istikrz bor isteme, borlanma vs.

b) Bu bbdaki kimi masdarlar sayma, addetme anlamn retirler:

istihff hafif sayma, kmseme, istihll hell sayma,

istikrh iren grme vs.
stif'l Bbnn sm-i F'ili
stif'l bbnn ism-i fili mstef'il vezninde gelir:

istihsl retme mstahsil reten, retici

istinsh bir eserin kopyasn yazma mstensih
istinsah eden

istihdm bir ite altrma mstahdim iveren

stif'l Bbnn sm-i Mef'l
stif'l bbnn ism-i mef'l mstef'al vezninde gelir:

istihdm mstahdem hizmette kullanlan

istihcn irkin grme mstehcen irkin grlen vs.

61

Mezdnfih masdarlarn birok bbnn ism-i f'il ve ism-i mef'llerinin ayn

ekilde yazldn grmektesiniz. kisi arasndaki fark, ism-i f'illerde sls
mcerred kkn asl ikinci harfine denk gelen ayn harfinin esreli; ism-i
mef'llerde ise stnl okunmasdr. Kelimeyi doru okumak iin en iyi yol
her zaman bir szle bakmaktr.
A) Aadaki kelimelerden istif'l bbnda kelimeler tretip anlamlarn
reniniz.
'acele

isti'cl

dellet

.................................................

fehm

.................................................

haber

.................................................

gufrn

.................................................

lzm

nsha

.................................................

rahm

.................................................

.................................................

B) Aadaki kelimeleri ism-i mef'l hline evirip bu kelimelerin anlamlarn

reniniz
isti'ml

msta'mel

istihdm

.........................................

istihkm

.........................................

istihzr

.........................................

istifhm

.........................................

62

3. Okuma almas
Aadaki metni okuyunuz.

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz.
2) Metindeki geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tespit
edip vezinlerini bulunuz.

63

zet
Mezdnfih Masdarlarn Bablarn Tanmak.

Mezdnfih Masdarlarnn sm-i F'il ve

sm-i Mef'lllerini Tanmak.

Mezdnfih masdarlar, fiil kklerinden

belli kalplara gre tretilmi masdarlardr.
Bunlarn mcerred masdarlardan farkl
olarak bu kalplar gre tadklar dilbilgiel anlamlar vardr. Bu anlamlar geililik,
geisizlik, ettirgenlik, itelik vs. dilbilgisel grev anlamlardr. Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz mezdnfih
masdar kalb unlardr: if'l, tef'l, tefa''ul,
tef'ul, mf'alet, infi'l, ifti'l, if'ill,
istif'l

Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz

mezdnfih masdar kalbn ve bunlarn ism-i
fa'illerini, ism-i mef'llerini aadaki tabloda gsterebiliriz:
Bblarj

sm-i
mef'l

if'l

mf'il

mf'al

tef'l

mfa''il

mfa''al

tefa''l

mtefa''il

mtefa''al

Bu Bablarn Hangi Anlamlarda Masdar

Trettiini Aklamak.

tef'l

mtef'il

mtef'al

mf'alet

mf'il

mf'al

Mezdnfih masdarlardan ifl bb

geili; tefl bb geili; tefal bb
genellikle dnl, geisiz, bazen geili;
tefl bb ounlukla ite, dnl,
geisiz, bazen geili; mfalet bb
ite, geisiz, geili; ifill bb dnl,
edilgen, geisiz; ifill bb geisiz;
iftil bb dnl, geisiz; istifl bb
geili atlarda masdarlar tretir.

infi'l

mnfa'il

ifti'l

mfta'il

if'ill

mf'all

istif'l

mstef'il

64

sm-i
fil

mfta'al
mstef'al

Kendimizi Snayalm
1. Kyas (mezdnfh) masdarlarn mcerred
masdarlardan temel fark, aadakilerden hangisidir?
a. harfli fiil kkne belli zid harfler
eklenerek geili, dnl veya ite
atlarda yeni kelimeler tretirler.
b. Osmanl Trkesinde mcerred masdarlara
gre daha sk kullanlrlar.
c. Kelimelerde ekil deiiklii olmadan
farkl anlamlarda yeni kelimeler tretirler.
d. Mcerred masdarlarn anlamlarn kestirebilmek mmkn olduu halde, kyas masdarlarn anlamlarn ancak szlk yardmyla bilebiliriz.
e. Mcerred masdarlar Trke ma/-me ekli
fiillerle karlayabildiimiz halde, kyas
masdarlar mak/mak ekli fiillerle karlayabiliriz.

4. Aadakilerin hangisinde masdarn at

anlam ile denklik yoktur?

2. Kyas masdarlarla ilgili aadaki ifadelerden

hangisi yanltr?
a. Kyas masdarlar da dier masdar trleri
gibi, Trkede genel olarak -ma/-me,
-mak/-mek ekli fiillerle karlanrlar.
b. Kyas masdarlarn dier masdar trlerine
gre, mimli masdarlarla daha ok benzer
ynleri vardr.
c. Kyas masdarlarn ism-i f'il ve ism-i
mefl kalplar her masdarn kendine
mahsustur ve bir nl farkyla birbirinden
ayrlrlar.
d. Kyas masdarlar, kelimelerin at anlamlarnda deimelere yol aarlar.
e. Kyas masdarlarn Osmanl Trkesinde
ska kullanlan dokuz eidi vardr.

6. Aadakilerin
hangisinde
kelimelerin
masdar, ism-i fil, ism-i mefl sralan
yanltr?
a. krm = mkrim = mkrem
b. temsl = mmessil = mmessel
c. tebrk = mbrik = mbrek
d. istikbl = mstakbil = mstakbel
e. tahamml = mtehammil = mtehammel

a. = geili
b. = geili
c. = dnl
d. = ite
e. = ite
5. Aadakilerin hangisinde masdar, ism-i
fil ve ism-i mefl denklii yanltr?
a. ifl = mfil = mfal
b. tefl = mfail = mfaal
c. tefaul = mtefail = mtefaal
d. infil = mnfail = mnfaal
e. istifl = mstefil = mstefal

7. Aadaki kelimelerin hangisinde vezin

yanltr?
a. muallim = mufail
b. istimlk = iftil
c. muhrib = mufil
d. mtehammil = mtefail
e. teekkr = tefaul

3. Aadakilerin hangisinde kyas masdarlardan

olmayan kelime vardr?
a. imkn, teskn, mcdele, ikyet, terbiye
b. tazm, tekebbr, istikbl, mkleme, idhl
c. teekkr, telezzz, temsl, tahmn, ihmirr
d. isvidd, iftihr, izdivc, istimlk, ikml
e. tekml, icbr, muharebe, inkisr, tekml

8. Aadaki kelimelerin hangisinde okunu ve

vezin denkletirmesinde yanllk vardr?
a. = istifhm = istifl
b. = dellet = felet
c. = mstamel = mfteal
d. = mstahdem = mstefal
e. = siklet = filet

65

9. Aadakilerin hangisinde ism-i fil ve ism-i

mefl denkletirmesinde yanllk vardr?
a. = mstahsil = mstahsel
b. = mhid = mhed
c. = messis = messes
d. = mrettib = mertebe
e. = muallim = muallem
10.Aadakilerin hangisinde okunu, kalp ve
anlam denkletirmesinde yanllk vardr?
a. = istifl = mlk edinme, mlk olarak
alma
b. = ifti'l = iftihr = vnme
c. = if'ill = ihmirr = kzarma
d. = mfte'al = mkteseb = kazanlm
e. = tef'l = tebl = eritirilen haberi alma

66

Okuma almas - 1

Hakr olduysa millet nna noksn gelir sanma

'ir Nedir?
Tab'atn en sevdl zamanlarndaki hazn hazn
tebessmlerinden yaratlm bir mahlk!... Handelerinden glde ebnem gibi girye eserleri;
giryelerinden bulutta kavskuzah gibi ibtism
'almetleri grnr. Tab'ata her mahlktan ziyde
esr iken tab'atn fevkine kmak ister. Kendi
vcdunu lykyla idreye muktedir deil iken
krre-i zemni zayf kollaryla srkleye srkleye
baka bir nokta-i feyze, baka bir merkez-i kemle
gtrmeye alr. Bu kadar tkat gelmez ikdm ile
tb tvn kesilince ya kafesde siyh perdeler
iinde mahpus olmu blbllerin namesi kadar
hazn, ya krreden teneffse kf hava bulunamayacak derecede ayrlp da aa szlen ahinlerin
sads kadar ac ferytlara balar. te i'ir o trl
ferytlar, 'ir ise o mizcda, o ftratta yaratlan brelerdir. Yalnz on be heceyi ef'l ve tef'le
tevfk etmee, yirmi sekiz kelimeyi birbirine
kfiye yapmaa muktedir olanlar deil
Nmk Keml

Yere dmekle cevher skt olmaz kadr u kymetten

Okuma almas - 2
Belgat- Osmniyye'den
Feshat, elfzn telaffuz ve istim' tatl ve ma'ns
zhir, ya'n telaffuz olunur iken ma'ns zihne
mtebdir olmaktr. Bunun almeti dah elfzn
kav'id-i lisna muvfk ve elsine-i debda
kesr'l-isti'ml olmasdr. nki ehl-i lisn olan
deb lisn ince elekten geirip o misilli elfz
taharr ve intihb ederler ve lisna sakl ve kulaa
kerh gelen ve ma'nsn anlamak iin lgat
kitabna ve fikr ile zihnin it'bna muhtc olan
elfzn isti'mlinden ictinb ederler. Ve kelmn
ahseni odur ki 'avm onun ma'nsn anlar ve
havs dahi fazl u meziyetini takdr eyler, derler.
Belgat, szn fash olmak artyla muktez-y
hle mutbk olmasdr.
Feshat ile kelime ve kelm ve mtekellim
muttasf olur. Belgat ile yalnz kelm ve
mtekellim muttasf olur.
Ahmet Cevdet Paa

Okuma almas - 3
Kasde

Vcdun kim hamr-i myesi hk-i vatandandr

Ne gam rh- vatanda k olursa cevr mihnetten
Mu'ni zlimin dnyda erbb- denettir
Kpektir zevk alan sayyd- b-insfa hidmetten
Heman bir feyz-i bk terk ider bir zevk-i fnye
Haytn kadrini l bilenler hsn-i hretten
Nedendir halkta bu tl-i hayta bunca rabetler
Nedir insna bilmem menfa'at hfz- emnetten
Cihnda kendini her fertten alak grr ol kim
Utanmaz kendi nefsinden de 'r eyler melmetten
Felekten intikm almak demektir ehl-i idrke
Edip tezyd-i gayret mstefd olmak nedmetten

Nmk Keml

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Cevabnz doru deilse, Mezdnfih
Masdarlar Kyas Masdarlar ksmn
yeniden okuyunuz.
2. b Cevabnz doru deilse, Mezdnfih
Masdarlar Kyas Masdarlar ksmn
yeniden okuyunuz.
3. a Cevabnz doru deilse, Mezdnfih
Masdarlar Kyas Masdarlar ksm yeniden
okuyunuz.
4. e Cevabnz doru deilse, Tefal Bb
ksmn yeniden okuyunuz.
5. d Cevabnz doru deilse, nfil Bb,
nfil Bbnn sm-i Fili ve nfil
Bbnn sm-i Mefl ksmlar yeniden
okuyunuz.
6. c Cevabnz doru deilse, Tefl Bb,
Tefl Bbnn sm-i Fili ve Tefl
Bbnn sm-i Mefl ksmlar yeniden
okuyunuz.
7. b Cevabnz doru deilse, stifl Bb
ksmn yeniden okuyunuz.
8. c Cevabnz doru deilse, stifl Bbnn
sm-i Mefl ksmn yeniden okuyunuz.
9. d Cevabnz doru deilse, Tefl Bbnn
sm-i Fili ve Tefl Bbnn sm-i
Mefl ksmlar yeniden okuyunuz.
10. e Cevabnz doru deilse, Tefaul Bb ve
Tefl Bb ksmlar yeniden okuyunuz.

Grp hkkm- 'asr mnharif sdk u selmetten

ekildik 'izzet ikbl ile bb- hkmetten
Usanmaz kendini insan bilenler halka hidmetten
Mrvvetmend olan mazlma el ekmez i'netten

67

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 4
a. cesret

Sra Sizde 1
a. fesd ifsd; felh iflh; hakk

hilf tehlf mtehlif; duhl

tedhl mtedhil; def'

ihkk; hsn ihsn; huzr

ihzr; kerhet ikrh; su'd is'd;

tedf' mtedfi'; tbk tetbuk

bed' ibd'; nafaka infk; rc'

mtetbk.

irc'; adem i'dm; cebr icbr.

b. 'irfn

b. ibtl mbtil; ismr msmir; icbr

mcdele; hkm

muhrik; ihbr muhbir; idh

'ak mu'aka.
c. mbdele mbdil; muhlefet
muhlif;

irsl mrsel; ilzm mlzem; inzl

muhsamet

muhsm;

mukvemet mukvim; mhede

mnzel; inkr mnker.

mhid.

Sra Sizde 2
a. fasl tafsl; haml tahml; hakret

Sra Sizde 5
a. fesh infish; hasr inhisr; kalb

tahkr; bedel tebdl, cedd

inklb; kayd inkyd; zabt

tecdd; tbk tatbk; sarf tasrf.

inzibt.

b. ta'rz mu'arrz; ta'zb mu'azzib;

b. indimc mndemic; inhidm

tefsr mfessir; tekml mkemmil;

mnhedim; inhirf mnharif; inkt'

temsl mmessil.

munkat'; inkisr - mnkesir.

c. tahmn muhammen; ta'rf mu'arref;

c. cem' ictim'; cesret ictisr;

ta'tl mu'attal; tafsl mufassal;

huss ihtiss; nakl intikl;

teklf mkellef.

ner intir; rabt irtibt.

d. ihtilf

Sra Sizde 3
a. 'ufnet ta'affn, 'aceb ta'accb,
ta'ahhd; haml tahamml;

muhtemel; ihtim muhteem; iktibs -

muktebes; intizm muntazam;

tasarruf; kr teekkr.

itirk mterek; ihtisr

muhtasar.

b. tarassud mutarassd; tasadduk

mutasaddk; ta'annd mte'annid; tesettr

Sra Sizde 6
a. dellet istidll; haber istihbr;

mtesettir; temeyyz mtemeyyiz.

gufrn - istifr; lzm istilzm;

c. teebbs mteebbes; ta'allm

muhtelif; intisb

mntesib; irtif' mrtefi'; ihtiml

nzl tenezzl; zevc tezevvc; sarf

tecerrd

muhkeme; sefer

msferet; sohbet mushabe;

mdhi; imkn mmkin; inkr

mnkir.
c. ihkm muhkem; ilhm mlhem;

mte'allem;

mu'refe; bl

mblaa; terk - mtreke; cedel

mcbir; icrm mcrim; ihrk

'ahd

tecsr mtecsir;

nsha istinsh; rahm istirhm.

mtecerred;

b. istihdm mstahdem; istihkm -

tesellm mtesellem; tevehhm

mtevehhem.

mstahkem;

istihzr

mstahzar; istifhm mstefhem.

Yararlanlan Kaynak

Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu

1-2. stanbul. Kesit Yaynlar

68

69

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Arapadaki sfatlarn
tanyabilecek,

hangi

kelime

kategorilerinden

olutuklarn

Arapada sfat yapan vezinleri sralayabilecek,

Arapada zaman, mekan, alet ve kltme ismi yapan vezinleri
listeyebilecek,
'll konusunu tanmlayabilecek ve i'lle urayan vezinleri tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Sfat- mebbehe

sm-i tafdil

Mblaa-i f'il

sm-i zamn

sm-i mekn

sm-i let

sm-i tasgr

'll

erik Haritas
ARAPA SIFATLAR
SM- MEKN
SM- ZAMN
SM- LET
SM- TASGR
LL

70

Arapa
Kelime Yapm: Sfat-

Mebbehe , sm-i Tafdl,

Mblaa-i
F'il, Dier Kelime

Trleri;
Arapa Kelimelerde

Deiim: ll

ARAPA SIFATLAR
nceki nitelerimizde Arapa kelime yapmn renirken ism-i f'il, ism-i
mef'l, sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mblaa-i f'il ve ism-i mensb olarak
isimlendirilen kelime eitlerinin sfat olarak deerlendirildiini grmtk.
Bunlardan ism-i f'il ve ism-i mef'llerin yapl zerinde 2. ve 3. nitelerde
durulmutu. Bu nitede de Arapada sfat tekil eden teki kelime eitleri ile
ism-i mekn, ism-i zamn, ism-i let ve ism-i tasgr olarak isimledirilen dier
kelime kategorileri hakknda bilgiler verilecektir.

Sfat- Mebbehe
znedeki deimeyen bir durum ve nitelii bildiren kelimelere sfat-
mebbehe denir. Bunlar ism-i f'illere benzedikleri iin bu ad almlardr.
Ancak ism-i f'illerden balca fark, ism-i f'illerin belirttii niteliin geici
olmas; sfat- mebbehenin belirttii durum ve niteliin srekli, kalc
olmasdr. Trkedeki -kan/-ken (alkan, giriken); -kn/-kin (azgn, pikin,
dkn) ekleri Arapadaki sfat- mebbehe kategorisine denk gelen kelimeler
tretir.
sm-i f'iller kysdir, yani bir kurala gre tretilirler. Sfat- mebbeheler
ise semdir, yani kuralszdr. Bir kelimenin sfat- mebbehe vezinlerinden
hangisinden tretileceini dilbilgisi kurallar deil, dil kullanm, o dili
kullanan insanlarn uzlamlar belirler.
Sfat- mebbehe kategorisindeki kelimelerin sk kullanlan vezinleri
unlardr:
Fa'l : Bu vezinde ortadaki ye ( )harfi ekleme bir harftir:

letfet latf gzel, ho

kerem cmertlik kerm cmert
kesret okluk kesr ok
rahmet esirgeme rahm esirgeyen
Ef'al : Bu vezinde bataki elif ( )ekleme bir harftir.
Renkleri, bedendeki kusur ve sakatlklar bildiren sfatlar tretir:

71

 humret krmzlk ahmer krmz

sevd karalk esved kara
sumret esmerlik esmer
bekmet dilsizlik ebkem dilsiz
am krlk a'm kr
belhet aptallk ebleh aptal

humk bnlk ahmak bn, aptal

Sfat- mebbehe yapan baka vezinler de vardr:

fa'ln = atn susam, kesln tembel, sekrn

sarho; fu'ln = uryan plak; fa'l = sa'b g,
sehl kolay; ratb ya vs.; fa'al = hasan gzel vs. Bu
vezinlerin birou sls mcerred masdarlarn vezinleriyle ayndr. ki
kategoriyi ayrmak iin kelimenin sfat deeri tayp tamadn belirlemek
gerekir. Bunun iin en kolay yol szlkten kelimenin anlamn bulmaktr.

sm-i Tafdl
Bu kategorideki sfatlar, ifade ettikleri niteliin znede bakalarna gre daha
ok veya en ok olduunu ifade ederler. Gnmz Trkesinde bu kategoriyi
tekil eden bir ek yoktur. Bu kategoriyi Trkede sz dizimi yoluyla
byk daha byk ~ en byk
eklinde yapmaktayz.
sm-i tafdl kategorisinin bir tek vezni vardr:
Ef'al : Bu vezinde de bataki elif ( )harfi eklemedir.

kebr byk ekber en byk

sagr kk asgar en kk
azm byk, ulu a'zam en byk

ndir seyrek ender pek seyrek

sm-i tafdl kategorisindeki kelimeler ile sfat- mebbehenin renk ve

sakatlklar bildiren kelimeleri ef'al veznindedir. Bunlarn vezinleri ayn
olmakla birlikte anlamlarnn ve kategorilerinin tamamen farkl olduuna
dikkat edilmelidir: ahmak aptal, bn, ahmer krmz kelimeleri
sfat- mebbehe; elzem en lzumlu, ekmel daha olgun, en olgun
kelimeleri ism-i tafdl kategorisine aittir.

72


A) Aadaki kelimelerden sfat- mebbehe kategorisinde kelimeler yapnz.

hilm

halm

hzn

............................................

azamet

............................................

belgat

............................................

ceml

............................................

edeb

............................................

elem

............................................

emret

............................................

gurbet

............................................

habset

............................................

hamd

............................................

seflet

............................................

B) Aadaki kelimeleri ism-i tafdl kategorisinden sfat yapnz ve bulduunuz

kelimelerin anlamlarn reniniz.

fzl efdal
fehm ....................................................
kurb ....................................................

mecd ....................................................
nefs ....................................................
rcih ....................................................

sefl ....................................................

73

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz, bilmediiniz kelimelerin anlamlarn reniniz.

Mblaa-i F'il
Masdarn ifade ettii iin ok yapldn, abartyla yapldn veya daima
yapldn ifade eden kelimelere mblaa-i f'il denilmektedir. Bunlar fiilde
ifade edilen i ve hareketin ok veya sklkla, mblaa ile, devaml olarak
yapldn ifade etmektedirler. Osmanl Trkesinde ska kullanlan vezinleri
aada gsterilmitir:
Fa''l : Bu vezinde ortadaki elif ( )harfi ekleme harftir.

seyhat seyyh ok gezen, gezgin

halk yaratma hallk daima yaratan, Allah
mekr hile mekkr ok hileci
kizb yalan kezzb ok yalan syleyen
rzk rzk rezzk devaml rzk veren, Allah

mevc dalga mevvc ok dalgal

Bu vezindeki baz kelimeler mblaa manas tamayp meslek isimleri

yaparlar. Trkeye yerlemi olan bu gibi kelimelerden bazlarnda ift
(eddeli) nszler tekleir:
hamml hamal, kassb kasap, bakkal, dellk tellk,
keseci, bevvb kapc, attr aktar, sayyd avc,

hallk berber, cerrh operatr doktor vs.

74

 Fa'l : Bu vezinde ortadaki vav ( )harfi ekleme harftir.

cesret cesr ok cesaretli;

sabr sabr ok sabrl;
cehlet cehl ok chil;
vildet doum veld dourgan, retken;

ind and ok inat

sm-i Mensb
Bu kategorideki kelimeler aitlik, mensupluk anlamlar veren sfatlardr. Bir
eye ait, bir eye dair, bir ey ile ilgili vs. anlamlarndaki kelimeler bu
kategoride olur. Bu kelimeler kys, yani bir kurala bal olarak retilir.
Bunlarn yapl Trkedeki ekleme sistemine benzer: Kelimenin sonuna
Arapada /iyyn/ eklinde okunan bir ye ( )getirilir. Yani ye harfi eddeli ve
tenvinlidir. Osmanl Trkesinde ise edde ve tenvinin kaldrlmasyla bu ek //
eklinde okunur:
Ar.
ilmiyyn T. ilm gibi.
Kelimeye getirilen bu eke nispet eki denir. Bu ekle tretilen kelimeleri
Trkede +l/+li, +a/+e, +sal/+sel gibi eklerle yaplan kelimeler karlar:

fikr fikir fikr

dn dn
sath sath, yzey sath yzeysel
beer insanlk beer
Trk Trk Trke
Arab Arab Arapa
stanbul stanbullu, Uk Uakl
Baz Arapa kelimeler, sonlarnda bulunan harflerin zelliklerine gre
nisbet eki aldklarnda deiikliklere urarlar:
Kelimenin sonunda zid (ekleme) harflerden veya /e/ varsa bunlar
atlr ve nispet eki sondaki harfe eklenir:

idre idr ynetimle ilgili

ticret ticr ticaretle ilgili
snnet snn
Mekke Mekk Mekkeli
75

 Sonu h-i resmiyye ile biten kimi yer adlarna nispet eki -v olarak
getirilir ve kelime sonundaki h-i resmiyye yazlmaz:

Edirne Edirnev Edirneli

Ankara Ankarav Ankaral
Burusa Burusev Bursal vs.
Sonu ift ye harfi ile biten harfli kelimelerde ye harflerinden biri
der, ikincisi vav harfine dnr; bir nceki harfin harekesi de stn
olur. Bunun ska kullanlan iki rnei unlardr.

neb (nebiyy) nebev "Peygamberle ilgili"

Ali (Aliyy) Alev "Hz. Ali'ye mensup, Hz. Ali taraftar"

A) Aadaki kelimelerden mblaa-i f'il kalbndan fa''l vezninde

kelimeler yapnz ve bu kelimelerin anlamlarn reniniz.

medh

meddh

mevc

....................................................

cebr

....................................................

gufrn

..................................................

setr

....................................................

halk

....................................................

seyern

..................................................

meyl

....................................................

cerh

....................................................

ceveln
ay

sihr

.................................................

....................................................
....................................................

B) Aadaki kelimelerden mblaa-i f'il kategorisinden fa'l vezninde

kelimeler yapnz ve bu kelimelerin anlamlarn reniniz.
gufrn
gafr

hased

....................................................

kr

....................................................

gayret
ketm

....................................................
....................................................

76

2. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz, bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

SM- MEKN
Bu kategorideki kelimeler, fiildeki i ve hareketin gerekletii, olduu yeri
gsterirler. Drt vezinle tretilirler:
Mef'al : Bu vezindeki bataki mim ( )harfi ekleme harftir.

kitbet yazma mekteb yaz yazma yeri; okul

skn oturma mesken oturma yeri
ibdet Allah'a kulluk etme ma'bed ibadet yeri
77

 tabh yemek piirme matbah yemek piirme yeri

rukd uyuma merkad uyuma yeri; mezar
Mef'il : Bu vezinde de bataki mim ( )harfi ekleme harftir.

cls oturma meclis oturma yeri

nzl inme menzil inme yeri, konak
vakf durma mevkf durma yeri, durak
secde mescid secde etme yeri, mescit
Mef'alet : Bu vezinde bataki mim ( )harfi ve sondaki ( )ekleme
harftir. Sondaki ( )harfi Osmanl Trkesinde ak te veya /e/
eklinde yazlr ve okunur:

tab' tabetme, basma matba'a basm yeri

ders medrese ders verme yeri, okul
zebh hayvan kesme mezbaha hayvan kesme yeri
Asl isimlerden (cmid isimlerden) bu vezinde ism-i mekn yapldnda
Trkede genellikle +lk/+lik ekiyle yaplan kelimeler tretilmi olur:

ecer aa mecere aalk

milh tuz memleha tuzla
zibl p, sprnt mezbele plk vs.
Mef'ilet : Bu vezinde bataki mim ( )harfi ve sondaki ( )ekleme
harftir. Bu vezinde daha az kelime tretilmitir: menzilet inecek

yer; rtbe, mesre gezinti yeri vs.

SM- ZAMAN
Bu kategorideki kelimeler, fiilde ifade edilen hareketle ilgili olu zamann
bildirirler. Mef'al ve mef'il olarak iki vezni vardr. Her iki vezinde de
bataki mimler ( )ekleme harftir:

bed' balama mebde' balang

vildet doum mevlid doum zaman Hz. Muhammed'in
doum gn

78

SM- LET
Bu kategorideki vezinlerle, fiilden let, ara ve gere isimleri tretilir. vezni
vardr:
Mif'al : Bu vezinde bataki mim ( )ekleme harftir:

gafr rtme mifer ba rten balk, tolga

sakb delme miskab burgu, matkap
kat' kesme mikta' kalem ucu kesme ba
Mif'l : Bu vezinde bataki mim ( )ve ortadaki elif ( )harfi ekleme
harftir:

karz kesme mikrz kesme leti, makas

feth ama mifth anahtar
darb vurma mdrb mzrap
kys kyaslama mikys lek
ayr mi'yr lme aleti, lek
Mif'ale : Bu vezinde bataki mim ( )ve sondaki te ( )ekleme
harflerdir:

rb ime mirebe ime kab, marapa

kens sprme miknese sprge

sm-i mekn, ism-i zaman ve ism-i let kategorilerindeki vezinlerin ou

ayndr. Bir kelimenin bu kategorilerden hangisine ait olduunu anlamak ve
metindeki
anlamna gre doru okumak iin szle bakmak lzmdr.

SM- TASGR
sm-i tasgr kategorisi isimlerde kltme kategorisidir. Bu kategoriyi
Trkede +ck/+cik, +caz/+ciez ekleriyle tekil ederiz. Bunlar ayn zamanda
sevgi, efkat, kmseme, hakaret gibi anlamlar da ierirler. sm-i tasgr
kategorisini oluturan vezinlerden fu'ayl vezni Osmanl Trkesinde daha
sk kullanlmtr. Fu'ayl vezninde ortadaki ye ( )harfi ekleme harftir:

abd kul ubeyd kulcuaz, klecik;

hasen gzel hseyn Hasanck vs.

79

'LL
Birinci nitede Arapada kelimelerin asl harflerin niteliklerine gre sahh ve
mutell olarak ikiye ayrldklarn, harflerinin illet harfleri olarak
isimlendirildiini grmtk.

Mehmz: Asli
harflerinden biri
hemzeli olan kelime.
Muz'af: Asli
harflerinden ikisi ayn
cins nsz harften
oluan kelime

Asl harfleri iinde illet harfleri bulunan kklerde kelime tretimi srasnda
baz deiiklikler meydana gelebilir. llet harfleri nedeniyle meydana gelen bu
deiikliklere gramerde ill ad verilir. Kelime tretimi srasnda meydana
gelen bu deiiklikler ya illet harflerinin kelimeden karlmas (hazf) ya da
illet harflerinin baka bir harfe dntrlmesi (kalb) eklinde meydana gelir.
inde illet harfleri bulunmamasna ramen mehmz ve muz'af kelimelerin
vezinlerinde de baz deiiklikler yaplabilir ve bunlar da ill olarak deerlendirilir. Bu deiikleri birka rnekle yle gsterebiliriz:
Vcd kelimesinin asl harfleri iinde illet harflerinden vav vardr.
Bu kelimeden if'l vezniyle tretilen cd kelimesinde illet harfi vav
ye harfine dnmtr.

Hayr kelimesinin asli harflerinin biri illet harflerinden yedir. Bu

kelimeden istif'l vezniyle tretilen istihre kelimesinde illet

harfi drlmtr.

Hubb ( sevgi) kelimesi muz'af bir kelimedir. Bu kelimeden mef'alet

vezniyle tretilen mahabbet kelimesinde vezin deiiklie uramtr.

imdi Arapa kelime kategorilerinde grlen baz i'llleri yle srlayabiliriz:

Masdarlarda Yaplan 'lller

Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller

fa'l, fi'l ve ful vezinleri muz'af kelimelerde fa'' , fi'' ve
fu'' ekline dnr: medd , hiss
...
, hubb

fa'l , fi'l , ve fu'l vezinleri nks kelimelerde fa'' , fi''

, ve fu'' durumuna gelir ve Osmanlcada kelime sonundaki hemzeler

genellikle yazlmaz: cez , cil , du' ...

fi'le(t) vezni misl kelimelerde ilk harf atlarak 'ile(t) durumuna

gelir: vasl , vasf gibi misl kelimeler fi'let veznine girdiklerinde

vavlar atlarak sla ve sfat eklini alrlar.

Kys Masdarlarda Yaplan 'lller

if'l bb ilk harfi hemzeli (mehmz) ve misl kklerde 'l
durumuna gelir: emn mn , vuzh zh ...

80

if'l vezni ecveflerde illet harfinin atlmas ve veznin sonuna bir zait te ()

harfi eklenmesiyle ifle(t) durumuna gelir: devr idre , meyl

imle , kym ikmet ...
if'l vezni nkslarda illet harfinin hemzeye dnmesiyle if''

durumuna gelir ve sondaki hemze Osmanlcada okunmaz ve genellikle

yazlmaz: cereyn akma icr aktma , ulvv yce olma
i'l yceltme ...
tef'l bb nks ve son harfi hemzeli kklerde zaid olan ye ()

harfinin atlmas ve sonuna zaid bir te ( )eklenmesiyle tef'ile(t) veya son

harfi vav ( )olan kklerde vavlarn ye harfine dnmesiyle tef'iye(t)

durumuna gelir: saf saf olu tasfiye temizleme; semevv

ad koyma tesmiye adlandrma; hal' boluk, bo yer

tahliye boaltma... Baz slim kelimelerden de tef'ile(t) vezniyle

kelimeler yaplmtr: zikr tezkire , fark tefrika ...
tefa''ul bb nks ve son harfi hemzeli olan mehmz kelimelerde illet
harfinin ve hemzenin ye harfine dnmesiyle tefa''
durumuna gelir: cil'

parlatma tecell grnme, belirme; advet dmanlk

te'add saldrma, zulmetme...
tef'l bb muz'af kelimelerde son iki harfinin ayn olmas

nedeniyle idgam yaplarak tef'' durumuna gelir: zdd tezdd ;

mess
dokunma...
deme yapma temss

tef'l bb nks kelimelerde illet harfinin ye harfine dnmesiyle tef'

durumuna gelir: ulvv

ycelik te'l ykselme; dev

tedv ...

mf'ale(t) bb nks ve lefif kelimelerde illetli son harfin elife

dnmesiyle mf't ekline girer: cez

mczt karlk

vermek, ceza vermek; nect kurtulu mnct Allahtan

kurtulu isteme...
infi'l bb ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine
dnmesiyle infiyl durumuna gelir: sevk insiyk srlp

gitme; kavd nden ekme inkyd boyun eerek tabi olma...

81

ifti'l bb misl kelimelerde illet harfinin te ( )harfine dnmesi

ve te harflerinin idgamyla itti'l ekline girer: vahdet birlik

ittihd birleme; vefk uygun grme ittifk uyuma...

ifti'l bb ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine dnmesiyle

iftiyl durumuna gelir: evk itiyk arzulama; det
i'tiyd det edinme...

ifti'l bb nks kelimelerde illet harfinin hemze harfine dnmesiyle

ifti'' durumuna gelir ve Osmanlcada kelime sonundaki hemzeler

okunmaz ve genellikle yazlmaz: nihyet intih sona erme;

ulvv i'til yksee kmak, ykselmek...

istif'l bb misllerde ve ilk harfi hemze olan mehmzlarda ilk

harflerin ye harfine dnmesiyle ist'l durumuna gelir: izn
istzn izin isteme; vuzh istzh izahat isteme...

istif'l bb ecveflerde illet harfinin atlmas ve veznin sonuna zaid bir te

harfinin getirilmesiyle istifle(t) durumuna gelir: kym

istikmet ;r istire ...

istif'l bb nks, lefif ve son harfi hemzeli kelimelerde son harflerin

hemzeye dnmesiyle istif'' durumuna gelir ve Osmanlcada sondaki
hemzeler sylenmez ve genellikle yazlmaz: afv isti'f ;du'
istid' yalvararak dileme, dileke...

sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller

f'il vezni ilk harfi hemzeli kelimelerde 'il durumuna gelir: emr
mir ;ekl yemek yemek kil yemek yiyen...
f'il vezni ecvef kelimlerde illet harfinin hemzeye dnmesiyle fil
durumuna gelir: devr dir ;meyl mil ...
f'il vezni nks kelimelerde illet harfinin ye harfine dnmesiyle f'
ekline girer: rz rz ;himye hm ...
f'il vezni muz'af kelimelerde son iki harfinin ayn olmas sebebiyle f''

yol gsteren; firr

durumuna dnr: dellet dll
frr
firar eden, kaan...
mf'il vezni misl ve ilk harfi hemzeli kelimelerde m'il
durumuna gelir: cd mcid icat eden; rs miras brakma

mris miras brakan...

82

mf'il vezni muz'aflarda son iki harfin idgamyla mfi''

eklini alr:

zrr muzrr
zarar veren; srr musrr
srar eden...

mf'il vezni ecveflerde illet harfinin ye harfine dnmesiyle mfl

durumuna gelir: idre mdr ;ifde faydal olma mfd

faydal...
mf'il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli kelimelerde son harfin ye
harfine dnmesiyle mf' biimine dner: ihy muhy
dirilten; i't mu't veren...
mfa''il
vezni nks ve son harfi hemzeli kelimelerde son harfin ye

harfine dnmesiyle mfa''

durumuna gelir: terbiye mrebb
eitmen; tecziye cezalandrma mcezz cezalandran...

mtefa''il
vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli olan mehmz

kelimelerde mtefa''
ekline girer: tecell mtecell tecelli

eden, grnen; tesell mtesell teselli eden...

mtef'il vezni muz'aflarda son iki harfin idgamyla mtef''

ekline girer: tezdd mtezdd birbirine zt olan; temss

mtemss
temas eden...

mtef'il vezni nks ve lefif kelimelerde mtef' durumuna gelir:

tedv mtedv ...
mf'il vezni nks kelimelerde mf' durumuna gelir:
msvt msv eit olan, denk...
mnfa'il vezni muz'af kelimelerde ayn harflerin idgamyla mnfa''

ayrlan,
durumuna gelir: infikk ayrlma, kma mnfekk
kan...

mnfa'il vezni ecvef kelimelerde illet harfinin elife dnmesiyle mnfl

eklini alr: inkyd boyun eme mnkd boyun een...

mnfa'il vezni nks ve lefif kelimelerde mnfa' eklinde gelir:
inziv mnzev bir keye ekilen...
mfte'il vezni muz'af kelimelerde son iki harfin idgamyla mfta''

ekline dnr: itikk kelime treme mtakk tremi,

bir kelimenin trevi; irtidd dinden dnme mrtedd dinden
dnm...

83

mfte'il vezni ecvef kelimelerde illet harfinin elife dnmesiyle mftl

ekline dnr: ihtiyc muhtc ....
mfte'il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli mehmz kelimelerde mfte'
ekline girer: itir satn alma mter ;iftir
mfter iftira eden...

mstef'il vezni muz'af kelimelerde son iki harfin idgamyla

mstefi''
ekline dnr: istikll mstakill
; istikrr

mstakrr
istikrarl...

mstef'il vezni ecvef kelimelerde mstefl durumuna gelir: istikmet

mstakm doru, doruluk zre olan; istifde

mstefd yararlanan...

mstef'il vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli mehmz kelimelerde

mstef' ekline dnr: isti'f msta'f istifa eden; istihz

alay etme mstehz alay eden...

sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller

mef'l vezni illet harfi vav harfi olan ecvef kelimelerde mefl , illet
harfi ye harfi olan ecvef kelimelerde mefl durumuna gelir: havf
korku mahf korkulu; korkun, bey' satma meb'
satlm, satlan ey...
mef'l vezni illet harfi vav olan nks kelimelerde mef'uvv

(Osmanlcada mef' eklinde de okunabilir), illet harfi ye olan nks

kelimelerde mef'iyy ( Osmanlcada mef' eklinde de okunabilir) durumuna

gelir: da'vet med'vv

med' davet edilmi; remy

atma mermiyy merm atlan ey...

mf'al vezni muz'af kelimelerde mfa''

ekline gelir: imdd

yardm etme mmedd yardm olunan...

mf'al vezni misl kelimelerde m'al durumuna gelir: sl

ulatrma msal ulatrlm....
mf'al vezni ecvef kelimelerde mfl durumuna gelir: irde
murd ...
mf'al vezni nks ve lefif kelimelerde mf' durumuna gelir: i't
verme mu't verilmi; m mm ima edilen...

84

mfa''al
vezni nks, lefif ve son harfi hemzeli mehmz kelimelerde

mfa''
durumuna gelir: tesmiye isimlendirme msemm

isimlendirilmi; takviye mukavv

kuvvetlendirilmi ...

mtefa''al
vezni nks kelimelerde mtefa''
durumuna gelir:
teveff lme mteveff len, vefat eden...
mfte'al vezninin muz'af ve ecvef kelimelerdeki i'lli ism-i f'ili ile
ayndr.
mfte'al vezni misl kelimelerde mtte'al ekline dnr: ittihm

sulandrma mttehem sulanan, ittifk mttefak

birleilmi...

mfte'al vezni nks ve lefif kelimelerde mfte' durumuna gelir:

stf seme, ayklama mustaf seilmi, iddi'
mdde' dava olunan, daval...

mstef'al vezni muz'af kelimelerde mstefa''

ekline

dnr: istihkk mstehakk hak edilen...

mstef'al vezni ecvef kelimelerde mstefl ekline girer: isti're

eretileme mste'r ereti alnan, takma ad...

mstef'al vezni nks kelimelerde mstef' durumuna girer: istisn

mstesn istisn edilmi...

Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller

fa'l vezni nks ve sonu hemzeli mehmz kelimelerde fa'iyy ekline

dnr ve vezin Osmanlcada genellikle fa' eklinde okunur: gn

zenginlik gan zengin, ulvv
ycelik 'al yce....

ef'al vezni muz'af kelimelerde efa''

biimindedir: lezz

elezz en lezzetli; sahh esahh

en doru...

ef'al vezni nks ve lefif kelimelerde ef' ekline dnr: kav

akv en gl...
mefal vezni ecvef kelimelerde mefl biimine dnr: ziyret

mezr ...

mef'alet vezni muz'af kelimelerde mefa''at

ekline girer:

hubb
sevme mahabbet ...

Bu ksmda verilen vezinlerin deiik kategorilerde kelimeler yapabildiklerini

unutmaynz.

gn, vcd ve vel kelimelerinin kklerinden vezinleri ile birlikte

i'lle uram en az iki tane kelime tretiniz.

85

zet
Arapada Sfat Yapan Vezinleri Sralamak.

Arapadaki Sfatlarn Hangi Kelime

Kategorilerinden Olutuklarn Tanmak.
Arapa kelime gruplar iinde ism-i f'il,
ism-i mef'l, sfat- mebbehe, ism-i
tafdl, mblaa-i f'il ve ism-i mensb
olarak isimlendirilen kelime eitlerinin
sfat olarak deerlendirilir. Bunlardan ismi f'il ve ism-i mef'llerin yapl zerinde
2. ve 3. nitelerde durulmutu. Sfat-
mebbehe, znedeki deimeyen bir
durum ve nitelii bildiren kelimelere
denir. Bunlar ism-i f'illere benzedikleri
iin bu ad almlardr. Ancak ism-i
f'illerden balca fark, ism-i f'illerin
belirttii niteliin geici olmas; sfat-
mebbehenin belirttii durum ve niteliin
srekli, kalc olmasdr. Trkedeki -kan/ken (alkan, giriken); -kn/-kin (azgn,
pikin, dkn) ekleri Arapadaki sfat-
mebbehe kategorisine denk gelen
kelimeler tretir. sm-i tafdl, kategorisindeki sfatlar, ifade ettikleri niteliin
znede bakalarna gre daha ok veya en
ok olduunu ifade ederler. Gnmz
Trkesinde bu kategoriyi tekil eden bir
ek yoktur. Bu kategoriyi Trkede sz
dizimi yoluyla byk daha byk ~ en
byk eklinde yapmaktayz. Masdarn
ifade ettii iin ok yapldn, abartyla
yapldn veya daima yapldn ifade
eden kelimelere mblaa-i f'il denilmektedir. Bunlar fiilde ifade edilen i ve
hareketin ok veya sklkla, mblaa ile,
devaml
olarak
yapldn
ifade
etmektedirler. sm-i mensb kategorisindeki kelimeler aitlik, mensupluk anlamlar
veren sfatlardr. Bir eye ait, bir eye dair,
bir ey ile ilgili vs. anlamlarndaki
kelimeler bu kategoride olur. Bu kelimeler
kys, yani bir kurala bal olarak retilir.
Bunlarn yapl Trkedeki ekleme
sistemine benzer: Kelimenin sonuna
Arapada /iyyn/ eklinde okunan bir ye
( )getirilir. Yani ye harfi eddeli ve
tenvinlidir. Osmanl Trkesinde ise edde
ve tenvinin kaldrlmasyla bu ek //
eklinde okunur:

ef'al; ism-i tafdl kategorisinde ef'al ;

mblaa-i f'il kategorisinde fa''l , fa'l

gibi vezinler kullanlr. sm-i mensb

kategorisinde ise vezin kullanlmaz. Vezin
yerine kelimelerin sonuna nisbet eki olan ye
harfi getirilir: snnet snn gibi.
Arapada Zaman, Mekan, Alet ve Kltme
smi Yapan Vezinleri Listelemek.

Arapada ism-i mekan kategorisinde mef'al

, mef'il , mef'alet , mef'ilet ;
ism-i zaman kategorisinde mef'al ve

mef'il ;ism-i let kategorisinde mif'al

, mif'l , Mif'ale ;ism-i tasgr

kategorisinde de fu'ayl
kelimeler tretilir.

vezni ile

'll Konusunu Tanmlamak ve 'lle Urayan Vezinleri Tanmak.

86

Sfat- mebbehe kategorisindeki fa'l ,

Asl harfleri iinde illet harfleri bulunan

kklerde kelime tretimi srasnda baz
deiiklik meydana gelebilir. llet harfleri
nedeniyle meydana gelen bu deiikliklere
gramerde ill ad verilir. Kelime tretimi
srasnda meydana gelen bu deiiklikler ya
illet harflerinin kelimeden karlmas (hazf)
ya da illet harflerinin baka bir harfe
dntrlmesi (kalb) eklinde meydana
gelir. inde illet harfleri bulunmamasna
ramen mehmz ve muz'af kelimelerin
vezinlerinde de baz deiiklikler yaplr,
bunlar da ill olarak deerlendirilir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerin hangisinde sadece sfat trnde
kelimeler treten yaplar yer almamtr?
a. ism-i fil, ism-i mefl, ism-i mensb
b. ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i mensb
c. sfat- mebbehe, ism-i mensb, ism-i
tafdl
d. ism-i fil, ism-i mefl, sfat- mebbehe
e. ism-i tafdl, sfat- mebbehe, mblaa-i
fil
2. Aadaki ifadelerden hangisi sfat- mebbeheler ile ism-i filler arasndaki temel fark
aklamaktadr?
a. sm-i f'il kalplar isim, sfat- mebbehe
kalplar ise sfat trnde kelimeler
tretirler.
b. Sfat- mebbehe kalplar ism-i f'il
kalplarna gre Osmanl Trkesi metinlerinde daha sk kullanlmtr.
c. sm-i filler geici, sfat- mebbeheler
ise kalc vasflar bildiren kelimeler tretirler.
d. Sfat- mebbehe kalplar ism-i fil kalplarna gre daha oktur.
e. Trkeye gemi Arapa sfatlarn tamam
sfat- mebbehe kalbnda tretilmi
kelimelerden oluur.
3. Aadakilerin hangisinde sfat- mebbehe ve
ism-i mekn kelimeleri birlikte ve doru olarak
verilmitir?
a. cesr - maraba

5. Aadakilerin hangisinde sfat- mebbehe,

ism-i tafdl ve mblaga-i fil sralamasna
uyulmutur?
a. = =
b. = =
c. = =
d. = =
e. = =
6. Aadakilerin hangisinde kelimelerin okunu ve anlam denkletirmesi yanltr?
a. rahm = efdal = mekkr =
merhametli, en faziletli, ok hilekr
b. siyh = kerm = ekber =
siyah, cmert, en byk
c. ahmer = asgar = kezzb =
kzl, en kk, ok yalanc
d. ebkem = ender = mevvc =
suskun, en az bulunan, ok dalgal
e. ahmak = azam = rezzk =
ahmak, en byk, ok rzk verici
7. Aadakilerden hangisi ism-i let grubundan bir kelime deildir?
a. mifth
b. minber

b. . hamml - mihrb

c. mstar

c. cneyd - mahkeme

d. misvk

d. hayrn - matbaa

e. mevlid

e. elzem - menzil
4. Aadaki sfatn hangisinde okunu ve anlam
denkletirmesi yanltr?
a. = latf = gzel, ho

8. Aadakilerin hangisinde kelimenin vezni

ve ait olduu grup yanl verilmitir?
a. kebr = fal = sfat- mebbehe

b. . = kesr = ok

b. asgar = efal = ism-i tafdl

c. = sugayr = kk

c. meclis = mefil = ism-i zaman

d. = rahm = rahmetli, acyan

d. mzn = mifl = ism-i let

e. = azm = byk

e. ubeyd = fuayl = ism-i tasgr

87

9. Aadakilerin hangisinde ille uram bir

kelime vardr?
a. mesken - ender
b. tullb - sayyd
c. mtefekkir - vahdet
d. ihtirm - hrmet
e. izdivc - telf
10. Aadaki kelimelerin hangisinin nisbet eki
yoktur?
a. snn
b. vl
c. mill
d. Alev
e. ticr

88

Okuma almas - 1
Mu'allim Mecm'as: Bu unvn ile ve 15 Temmz
trhiyle stanbulda bir mecm'a ner edildi.
Mu'allim tedrst mecm'as gibi mu'allimlik
mesleine 'id mecm'adr. Mukaddimesine
nazaran, bu mecm'ann niyyeti mu'allimlerin
usl-i terbiye ve tedrs hakkndaki fikirlerini
tehre ve bunlar mtecnis klmaa bir vsta
olmak ve bir taraftan da bu zeminlere 'id
hdiseleri toplamaktr. Mu'allimin Terbiye ve
Milliyyet adl ilk maklesi Ziy Gkalp
Beyindir. Ziy Bey, bu maklesinde millletlerin
cem'iyyetlerine gre derecesi nasl deitiini
gsterdikten sonra, Osmnl Trklerinde mill
harsn ictim' devrelerini ta'dd ve tavsf ediyor
ve milletimizin beynel-milel terbiyeden mill
terbiyeye atlamas iin mill harsn ilm-i ictim'
uslleriyle kefini tavsiye ediyor. sm'l Hakk
Bey, Asrmzn Terbiye Gyeleri adl maklesinde yirminci asrn terbiyesinin beynel-milel ve
mterek olan gyelerinden bahsediyor. Bu
gyeleri: stihsl, tammiyyet, ferdiyyet, hayt ve
hakkat ta'mm-i ma'rif noktalarnda toplanarak
mu'sr terbiyelerin mterek seciyelerini gsteriyor. Mecm'a daha bir iki makle ile ma'rif
haytna d'ir fkralar ihtiv ediyor. Mu'allim
Mecm'asnn belli bal kusru kabdr. md
ederiz ki bu risle balangta va'd ettii niyyetlere
sdk kalarak hey'et-i ta'lmiyyemiz iin bir
mdvele-i efkr vstas olmak hidmetini unutmayacaktr. Teebbs takdr ve btn ma'rif
adamlarn bu mecm'ay almak ve okumak
hussuna tevk bir vazfedir.

Okuma almas - 2
Resm-i Kd Nutuklar
I
M'essislerden Doktor Es'ad Paa tarafndan:
Huzzr- kirm! Cem'iyyetimizin kd mersimine vki' olan icbetinizden dolay cem'iyyet
nmna arz- teekkr ile maksad- te'ss hakknda
mcmelen birka sz sylemek isterim. Gyemizin teferru'tn refk-i muhteremlerim arz ve zh
edecekler; bendeniz yalnz heyet-i ummiyyesinden bahs edeceim.
Cem'iyyetimizin mhim bir maksad ve gyesi
vardr. imdiye kadar her naslsa bir ok esbb
taht- te'srinde memleketimizde te'esss edemeyen mill bir terbiye, mill bir mefkre, mill bir
gye te'ss etmek vcdu, dim ve ahlak
salam, dindr, azmkr, mteebbis uzuvlar yetitirmek ve bu gyeyi teml ederek millette bir
mill vahdet grmek dier milletlerde olduu

gibi Trk milletinin de ilm, her nereden gelirse

gelsin kendine ml ederek bir kisve-i milliyyeye
brmesini te'mn etmek: el-hsl dindr bir Trk
vicdn uyandrmak. te cem'iyyetimizin maksd- essiyyesinden biri ve en mhimmi.
kincisi: zhna lzm grmediim bir ok
avmil taht- te'srinde ihtiyct- milliyyemizi
te'mn edemeyerek ez-her cihet sha-i terakkde
ok geri kaldk, Avrupallar ise bil-'aks
ihtiyct- milliyyelerini zamannda idrk ettiler,
inklblarn yaptlar. Sha-i terakkiyytda o
kadar ileri gittiler ki aramzda hi bir nisbet ve
tevzn kalmad. Bu hepimizi pek derin
dndrecek kadar elmdir. Ma'a-hz ne kadar
ok ve uzun olursa olsun bu mesfeyi kat' etmek
onlara yetimek lzm ve bu da mmkndr. Bu
hussta ibtid nevks- milliyyeyi idrk ve onlar
itmm iin ne gibi bir hatt- hareket ta'yn etmek
lzm olduunu dnerek bir program izeceiz.

Okuma Paras
Gemi Gnlerden
Cenb ehbeddn Bey
Romanclk bizi Edebiyyt- Cedde bahsine
gtrd. Cenbn memleketimizde hviyyet-i
edebiyyesine en azm bir hrmetle merbt olduu
ir, Tevfik Fikret Beydir. Hlid Ziyya,
romanlarn yazdrmak hussunda tevktta
bulunan odur. Szm ciddiyetle telakk ediniz!
Fikret olmasayd Edebiyyt- Cedde meydna
gelmezdi demeyeyim, fakat her hlde daha
revnaksz, daha nks bir ekilde tecelli ederdi. O
mektebin rhu odur! Her memlekette tazz
edilebilecek kadar yksektir! dedi.
Ben bahsin bu vadiye dklmesinden cesret
aldm. Kendisinin edebiyyta nasl baladn ve
ilk yazsn sordum.
O da pek garbdir. Ben tbbiyede iken Nc
edebiyt zafer gnlerini yayordu. O vakit
muallim-i merhm Tercmn- Hakkat gazetesinin ser-muharrirliini, daha baka tabrle, edeb
muharirliini idre ederdi. Arkadalarmdan bu
gazeteye yaz gnderenler bulunuyordu. Bilirsiniz ki mekteblerde baz kitbeti dzgnce ocuklar vardr ve rfek arasnda ir, mn nazaryla
grlrler, ben de o kafiledendim. Israra dayanamayarak bir ey de ben yazp gnderiverdim.
imdi ismini bile hatrlayamadm. Ertesi gn
Tercmnn edeb stnunda bizim yaz altnda
Naci Efendinin bir satrlk medhiyyesiyle intir
etmi. te balaym bu sretledir.
Ren Eref

89

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

B)

1. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Arapa

Sfatlar ksmn yeniden okuyunuz.
2. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat-
Mebbehe ksmn yeniden okuyunuz.
3. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat-
Mebbehe ve sm-i Mekn ksmlarn
yeniden okuyunuz.
4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat-
Mebbehe ve sm-i Tasgr ksmlarn
yeniden okuyunuz.
5. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat-
Mebbehe, sm-i Tafdl ve Mblaa-i
Fil ksmlarn yeniden okuyunuz.
6. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn Sfat-
Mebbehe, sm-i Tafdl ve Mblaa-i
Fil ksmlarn yeniden okuyunuz.
7. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn sm-i
let ksmn yeniden okuyunuz.
8. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn sm-i
Mekn ve sm-i Zamn ksmlarn
yeniden okuyunuz.
9. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn ll
blmn yeniden okuyunuz.
10. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn sm-i
Mensb ksmn yeniden okuyunuz.

fehm

efhem

kurb

akreb

mecd

emced

nefs

enfes

rcih

ercah

sefl

esfel

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
A)

hzn

hazn

azamet

azm

belgat

belg

ceml

ceml

edeb

edb

elem

elm

emret

emr

gurbet

garb

habset

habs

hamd

hamd

seflet

sefl

Sra Sizde 2
A)

mevc

mevvc

gufrn

gaffr

cebr

cebbr

setr

settr

halk

hallk

ceveln

cevvl

seyern

seyyr

ay

ayy

meyl

meyyl

sihr

sehhr

cerh

cerrh

B)

hased

hasd

gayret

gayr

kr

ekr

ketm

ketm

Sra Sizde 3
gn gan (fa'l vezninde)
mstagn (mstef'il vezninde).
vcd cd (if'l vezninde)
mcid (mf'il vezninde)
vel istl (istif'l vezninde)
mstevl (mstef'il vezninde)

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu
1-2. stanbul. Kesit Yaynlar.

90

91

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Arapa tamlama yapsn tanyabilecek,

Arapa n edatlar sralayabilecek,
Arapa tamlamalardaki farkl okunular ayrt edebilecek,
Arapa lafz tamlamalar tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Arapa tamlama
Harf-i tarf
Hurfu-emsiyye
Hurful-kameriyye
Lafz izafet

erik Haritas
ARAPA YAPILI TAMLAMALAR
ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI
ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMALARI
ARAPA N EDATLAR
ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER
ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZAFET

92

Arapa Kelime
Gruplar: sim ve
Sfat Tamlamalar,
Edatlar
ARAPA YAPILI TAMLAMALAR
Bundan nceki nitelerde Arapa kelimelerin yaplar hakknda bilgiler
rendik. Osmanl Trkesinde Arapa kelimeler yannda Arapa yapl
tamlamalar da kullanlmtr. Bu nitede Arapa yapl tamlamalarn Osmanl
Trkesinde kullanlan ekillerini reneceiz. Ancak tamlamalarn yaplarn
anlatmaya gemeden nce, Arapa tamlamalarn doru okunabilmeleri iin
olduka nemli olan iki konuyu renmemiz gerekiyor. Bunlar, harf-i tarf ve
hurf-emsiyye vel-kameriye konulardr:

Harf-i Tarf
Trke ve Fasadan farkl olarak Arapa kelimelerde ayr bir belirlilik
kategorisi vardr. Trkede belirlilik zel eklerle tekil edilen bir kategori tekil
etmez. Trkede iyelik ekleri ve baz hl ekleri kelimeleri belirli yapar:
ocuk cam krd. (Hangi cam olduu bilinmiyor.)
ocuk cam krd. (Hangi cam olduu biliniyor.)
Bisiklet ok gzel. (Hangi bisiklet olduu ak deil.)
Bisikletiniz ok gzel. (Hangi bisiklet olduu belli.)
ngilizcede a pencil herhangi bir kalem ile the pencil belli bir kalem
arasnda da belirlilik belirsizlik fark vardr. the edat kelimeyi belirli hle
getirmektedir.
Arapada kelimeyi belirli hle getiren morfolojik unsur, harf-i tarf denilen
bir n ektir. Elif+lm eklinde yazlan bu n ek, kelime banda olduunda

baz kelimelerde el-, baz kelimelerde ise kelimenin ilk harfi eddeli olacak
ekilde okunur:

el-vatan
ez-zamn
Gne harfleri (Hurfu-emsiyye)
Harf-i tarf alan bir kelime el-beyt, el-bint, el-veled, el-kitb eklinde okunur.
Ancak bir ksm harfler vardr ki, kelime bu harflerle balad zaman harf-i
tarfin lmn kendisine benzetirir. Gne harfleri (hurfu-emsiyye)
denilen bu harfler unlardr. Bunlara ems harfler de denir:

93


Dier harfler ise ay harfleri (hurful-kameriyye) adn alr.
Hurfu- emsiyye ile balayan harf-i tarfli kelimelerden rnekler:

e-ems gne

el-ems deil!

ed-dehr dnya

el-dehr deil!

ez-zamn zaman

el-zamn deil

er-Ramazn Ramazan

el-Ramazn deil!

en-nect kurtulu

el-nect deil!

ez-zuhr le vakti

el-zuhr deil!

rneklerde grld gibi, ems (gne) harflerden biri ile balayan

kelimelerde harf-i tarfin lm kelimenin ilk harfi gibi okunmaktadr. Bu
zellik, Arapa tamlamalarn doru okunuunda nemlidir.

Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye)
Yukarda rendiimiz gne harfleri dndaki harfler ise ay harfleridir.
Bunlara kamer harfler de denir. Bu harflerden biriyle balayan kelimelerde
harf-i tarfte herhangi bir deiiklik olmaz ve el- eklinde okunur: el-beyt, elhakk, el-yevm gnvs.

beyt ev

el-beyt

kitb

el-kitb

veled ocuk

el-veled

bint kz

el-bint

e-eyh, el-hc, el-hak, el-insaf, el-veda kelimelerini Arap harfleri

ile yaznz.

ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI

imdi Arapa isim ve sfat tamlamalarnn kuruluunu grelim:
Arapada da, Farsada olduu gibi tamlamadaki kelime sras
Trkedekinden farkldr ve nce tamlanan (muzf /mevsuf), sonra tamlayan
(muzfun ileyh / sfat) gelir. Tamlayan kelimenin banda harf-i tarif ( el- )
olur. Tamlanan (muzf) kelimenin son harfi, baz istisnalar dnda treli
okunur. Harf-i tarfin elifi hibir zaman okunmaz:

ty

bbl-beyt evin kaps

tn

94

Grld gibi bu tamlamada unsurlarn dizilii Farsa bb- beyt

tamlamas ile ayndr; tek fark ikinci kelimenin bandaki harf-i tarf dediimiz
n ek ve bunun okunuudur.
bb- beyt
tn

bb'l-beyt

ty

tn

Farsa tamlama

ty

Arapa tamlama

imdi aadaki Arapa yapl tamlamalarn yaplarn ve anlamlarn

inceleyelim:

dnl-slm

slm dini

Hlikul-arz

arzn yaratcs

drl-fnn

fenler evi

emsl-irfn

irfan gnei

hubbl-vatan

vatan sevgisi

emrl-mminn

mminlerin emri

kildl-bahreyn

iki denizin kilidi

mlikl-mlk

mlkn sahibi

Bu tamlamalar el-

taksn kaldrarak ve izafet kesresi koyarak

kolaylkla Farsa yapl tamlamalar hline dntrmek mmkndr. Mesel

dn'l-slm dn-i slm; Hlku'l-arz Hlk- arz vs.

Arapa Tamlamalarn Okunuu

Arapa tamlamalarn okunuunda tamlayan (muzfun ileyhi) gne harfleriyle
(ems harflerle) balayan kelimelere dikkat etmek gerekir; zira bu durumda
harf-i tarfin lm tamlayann ilk harfiyle ayn okunur:

fakrd-dem

kanszlk

ftrus-semvt

gklerin yaratcs

drd-dny

dnya evi

asrus-slife

gemi asrlar

silsiletz-zeheb

altn zincir

bakiyyets-seyf

kl art (savata lmeyenler)

Tamlanan (muzf) kelime ekleme harflerden veya ile bitiyorsa bu

harfler ile yazlr. Dilimizde ile biten baz kelimeler tamlayan (muzfun
ileyh) olduklar zaman bu , olarak okunur.

95

hasretl-mlk meliklerin hasreti(ni ektii yer)

leyletl-Kadr Kadir gecesi

tezkiretl-evliy evliyalar tezkiresi

yevml-kyme kyamet gn

drs-sade mutluluk evi

hfzus-shha salk koruma

Arapa yapl tamlamalar Farsa yapl olanlara nispetle Osmanl

Trkesinde daha az kullanlmlardr. Bunlarn byk bir ksm makam ve
mevki isimlerinde, kitap isimlerinde, kimi din tabirlerde ve bilhassa bilimsel
terminolojide karmza kar.
Makam ve Mevki simleri

emrl-mer beylerbeyi, emrl-hac hac emri,

Bbs-sade Saadet kaps, stanbul, beytl-ml devlet hazinesi,

Drul-hilfe Halifelik evi, stanbul, Drs-sade

Saadet evi, stanbul, Drs-saltana saltanat evi, stanbul,

resl-etibb tabiblerin ba, resl-kttb Ktiplerin

reisi; dileri bakan, eyhul-islm Din ileri reisi,
nakbl-erf erfn reisi vs.
Kitap simleri

Tuhfet'l-haremeyn,

Tezkiret'l-evliy,

Tezkiret'-uar, Hadkat'l-vzera, Zbdet'-tevrh,

Mecmat'n-nezir, Mehsin'l-sr ve

Hakiku'l-ahbr, Mirt'l-memlik, Nehc'l-Ferds

vs.
Bilimsel Terimler

zt'l-cenb "akcier rts iltihab", zt'l-azm "kemik

dokusu iltihab", zt'l-hareke "otomatik", muhibb'l-kils
"kireil", fakr'd-dem "kanszlk, anemi", d'l-efrenc
"Frengi hastal", d'l-kelb "kuduz", medd'l-basar
"hipermetrop", kasr'l-basar "miyop", hmilet's-spor

"spor tayan yaprak", " s ler, termometre", masl'd-dem

"serum" vs.
Bunlarn dnda bilhassa Allah kelimesiyle yaplan tamlamalar ok
kullanlmtr:

96

 Abdullh, Reslullh, Beytullh,

Habbullh, Fazlullh, Nasrullh, Ltfullh vs.

dn kelimesiyle yaplan Arapa tamlamalarn da ahs ismi olarak sk

kullanld grlr. Ancak bu gibi tamlamalarn tamlanan unsuru
(muzf) Osmanl Trkesinde treli deil stnl okunur: =
Necmd-dn deil Necmed-dn:

Nred-dn, Seyfed-dn, emsed-dn,

Bedred-dn, Celled-dn, Gysed-dn vs.
Aadaki Arapa yapl tamlamalar Trkeye eviriniz, anlamlarn
szlklerden reniniz.

rabb'l-lemn lemlerin Rabbi

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

...............................................................

ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI

Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa sfat tamlamas yaps da isim
tamlamas yapsyla ayndr. sim ve sfat tamlamasn yalnzca tamlayan
kelimenin niteliinden ayrt ederiz; tamlayan isimse isim tamlamas, sfatsa
sfat tamlamas olur:

97

dvell-muazzama

byk devletler

melikl-muzaffer

muzaffer hkmdar

ramaznul-mbrek

mbarek Ramazan

bedyil-edebiyye

edeb bedalar

Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum

Arapa yapl sfat tamlamasnda tamlanan ve tamlayan unsurlar (mevsf ve
sfat) arasnda
a) cinsiyet (mennes - mzekker)
b) say (teklik, tesniye, okluk)
asndan denklik aranr; sfat bu zellikler bakmndan mevsf olan birinci
kelimeye uygun hle getirilir. rnekler: Meclisn-nefis,

Tezkiret-uar, Haremeyn-erfeyn,

allml-guyb, Mecmatl-keml,

Hadkul-hakk, Hadkatl-vzer...

ARAPA N EDATLAR (HARF- CERR'LER)

Dil bilgisinde harf-i cerr ad verilen Arapa n edatlar, Farsa n edatlarda
olduu gibi, kimi Trke hl eklerine ve son ekim edatlarna karlk gelir.
Bu edatlar bir tamlamann bana geldiinde tamlanan kelimenin sonu treli
deil esreli okunur: an-karb'z-zamn deil an-karbi'z-zamn
gibi.

bi: Trkede +a/+e, +da/+de, ile ek ve edatlarnn anlamn karlar.

Harf-i tarfli kelimelerden nce geldiinde hemzeyle bitiik yazlr ve
kendisinden sonra gelen kelimenin niteliine gre bil-, bi'n-, bi'z- vs.
eklinde okunur:

bismillh Allahn adyla, bi-emrillh Allahn emriyle,

bi-iznillhi tel yce Allahn izniyle, bil-fiil fiil

ile, gerekten, bin-netce neticede, sonuta, bil-

mukbele karlk olarak, bil-vsta arac ile, bi'zzarre "zorunlu olarak" vs.

an: Trkede +dan/+den hl ekleriyle ve kimi edatlarla karlanabilir.

Bu edattan sonraki kelime tamlama hlinde olmayan tek bir kelime ise
kelimenin sonu -n/-in tenviniyle okunur:

an-karb ok gemeden, yaknda, an-karbizzamn yakn zamanda, an-sammil-kalb yrein

iinden, yrekten, an-kasdin kastl olarak, bile bile,

an-cehlin bilmeyerek, cahillikten vs.

98

 f : Trkede +da/+de, iinde anlamlarn verir : fil-hakka

gerekte, hakikaten,

fil-vki

gerekten, hakikaten,

fil-asl aslnda, f-zamnin zamanmzda,

f-seblillh Allah yolunda, f-emnillh Allahn

korumasnda; Allah'a emanet olun vs.

Bu edatn tarih konulurken ....ylnda,... tarihinde anlamlarnda
kullanldn hatrlayalm: f-evvl.

li- : Trkede "iin, dolay, yznden, tarafndan" anlamlarn verir.

simlerle ve baz zamirlerle birlikte kullanlmaktadr: li-hz bunun
iin, li-ztihi kendiliinden, li-mellifihi mellifi
tarafndan, li-mtercimihi mtercimi tarafndan,
li-eclit-tahsl eitim iin, li-ecli'l-maslaha i iin vs.

min: Trkede +dan/+den, dolay, sebebinden anlamlarn verir:

min-bad bundan sonra, minel-kadm eskiden beri,

min-tarafillh Allah tarafndan, minel-ezel ezelden vs.

ke-: Trkede "gibi, sanki" anlamlarn verir. Benzerlik ifade eder:

kel-evvel eskisi gibi, ke-zlik bylece, bunun gibi,
ke-enne sanki, gy vs.

ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER

imdiye kadar Arapa yapl isim ve sfat tamlamalarnn kuruluunu renmi
olduk. Buna gre, tamlanan (muzf) olan kelimenin sonu treli okunmaktadr.
Kimi durumlarda ise bu hareke deiebilir, yani bu harf stnl (fethal) veya
esreli (kesreli) okunabilir. Bunlar aada gstereceiz.

Tamlanann stnl Okunmas

Tamlanan kelime bad sonra, kabl nce, fevk st, taht
alt, beyn ara, hasb gre, nazaran ind yan, yannda gre

kelimelerinden biriyse bu kelimelerin sonu treli deil, stnl okunur:

badez-zevl leden sonra; kablet-tfn Tufan'dan nce;

beynel-milel milletler aras; fevkal-de olaan st;

tahtel-arz yer alt; hasbel-kader kader gerei

indel-baz bazlarna gre.
min edat da tamlayann (muzfun ileyhin) harf-i tarfli olduu bir

tamlamada stnl okunur: mine'l-kadm "eskiden beri",

mine'l-ezel "ezelden beri" vs.
Elif-i maksre (yani harfi) ile biten kelimeler tamlanan olduunda elif-i

maksre okunmaz, bundan nceki harf stnl okunur:

99

 al: alel-huss hususiyle, zellikle; alel-de

alldk ekilde

il: ilel-ebed ebede kadar; ilen-nihye sonuna kadar

vs.

aks, ma'n gibi kelimelerde de ayn zellik sz konusudur:

mane-iir iirin manas, aksel-gyt gayelerin
en uza gibi.

y nleme edat bir tamlamann bana gelirse tamlanan kelimenin sonu

stnl okunur: rabb'l-lemn y Rabbe'llemn; Reslullh y Reslallah vs.

Tamlanann Esreli Okunmas

Yukarda harf-i cerr denilen Arapa n edatlar grmtk. Verdiimiz
rneklerde de grlecei gibi bu edatlar bir tamlamann nne geldiinde
tamlanan esreli okuturlar:

bi-iznillh (bi-iznullah deil!) Allahn izniyle; fseblillh (fi-seblullah deil) Allah yolunda; al-tarkil-kys
(al-tarkl-kys deil!) karlatrma yoluyla vs.

min-tarafi'llh Allah tarafndan; il-yevmi'l-kyme

kyamet gnne kadar; bi-emri'llh Allah'n emriyle;

an-sammi'l-kalb kalbin iinden, samimiyetle; li-ecli't-tahsl

eitim iin vs.
Bunlarn dnda bn, mft, kd gibi sonu tek ile biten
kelimeler tamlanan (muzaf) olduunda sondaki ye harfi okunmaz, bundan
nceki harf esreli okunur: kdil-hct istekleri yerine getiren;
Allah, mftil-enm halkn mfts; eyhlislm, bniddevle devletin kurucusu vs.
Arapa dil bilgisinde zincirleme tamlamalarda ikinci kelimelerin sonu da
esreli okunur. Bu yap Trkede ok kullanlmamtr: Divnu Lugti't-Trk,
Kitbu Evsfi'l-Mescidi'-erfe gibi.
kelimeden oluan Arapa tamlamalarda yalnzca sondaki kelime harf-i
tarfli olur. Birinci kelimenin sonu treli, ikinci kelimenin sonu ise treli deil
esreli okunur:

mifthu bbi'l-beyti "evin kapsnn anahtar"

kalemu hdimi'r-raculi "adamn hizmetcisinin kalemi"

Ancak, bu gibi yaplar Osmanl Trkesinde farkl okunmulardr. yle ki:

Bu gibi tamlamalarda ikinci ve nc kelimeler Arapa yapl bir tamlama
gibi deerlendirilir ve her zaman tamlayan (muzfunileyh) olarak birinci

100

kelimeyi (muzf) tamlarlar. Bylece tamlayan Arapa yapl bir tamlamadan

ibaret olan Farsa yapl bir tamlama teekkl etmi olur. Bu yzden, bu gibi
tamlamalar Farsa yapl kabul edip birinci kelime (muzf) ile Arapa bir
tamlama yapsnda olan dier iki kelimeyi (muzfunileyh) birbirine izafet
kesresi ile balarz:

dern- Bb's-selm "Babsselm'n ii"

hudd- Beyt'l-harm "Beytlharm'n hududu"

hazret-i Rabb'l-lemn "lemlerin rabbi hazretleri"
Bu gibi tamlamalarda tamlayan unsur ou zaman kalplam ibareler veya
birleik isimler, yer adlar vs. olmaktadr.
u hususa zellikle dikkat etmeliyiz: Bilhassa kitap adlarnda Arapa yapl
tamlama kullanm yaygndr. Buralarda kelimeden oluan tamlamalar
Arapann szdizimi kurallarna gre okumamz gerekir. Buna tannm kitap
isimlerinden baz rnekler verelim: Dvnu Lugti't-Trk;

Kitbu Evsfi'l-Mescidi'-erfe.

Aadaki tamlamalar okuyunuz, tamlamalarn Trke karlklarn yaznz.

mm'l-kitb

kitabn anas "Fatiha suresi"

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

...........................................

101

ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET

Arapa birleik sfatlar (lafz izafetler), d yap itibariyle Arapa isim ve sfat
tamlamalarna benzerler; ancak anlam bakmndan iki kelime arasnda herhangi
bir tamlama ilgisi kurulmaz. Onlara lafz izafet (szde tamlama) denilmesi bu
yzdendir. Lafzi izafetler, Farsann birleik sfatlarna karlk gelen Arapa
kelime gruplardr.
u iki Arapa tamlamay ele alalm:
a) bakiyyet's-seyf kl art
b) kmet'l-kasr ksa boy
Birinci tamlama bir isim tamlamasdr. ki kelime arasnda bir aitlik ilgisi
vardr. kinci tamlama ise bir sfat tamlamasdr. kinci kelime kasr (ksa)
birinci kelimeyi tavsif etmektedir. imdi aadaki tamlamay inceleyelim:

kasr'l-kme ksa boylu, boyun ksas deil!

Bu tamlamada ise iki kelime arasnda bir aitlik ilgisi olmad gibi, sfat
olan birinci kelime kendisinden sonra gelen kelimeyi deil, ikisi birlikte baka
bir zneyi nitelemektedirler. Bu durumda bu iki kelimenin oluturduu kelime
grubu bir birleik sfat olur. ekil olarak isim veya sfat tamlamalar gibi
kurulsa da anlam ve fonksiyon itibariyle bunlardan tamamen farkldrlar.
Lafz izafetlerin tekilinde ekilce dikkat eken en nemli unsur, birinci
kelimenin sfat fonksiyonunda olmasdr. Arapada sfat fonksiyonunda olan
kelimeleri ilk nitede grmtk. Bunlardan bilhassa ism-i f'il, ism-i mef'l,
sfat- mebbehe ve ism-i mensb kategorilerine ait kelimeler tamlamann
birinci kelimesi olurlarsa, sfat anlam tadklar srece, ortaya kan kelime
grubu lafz izafet olur.
Lafz izafetlerin en nemli zellii, iki kelime arasnda bir aitlik ilgisi
kurmamalar, bylece bir isim tamlamas tekil etmeyip bir birleik sfat tekil
etmeleridir. Bundan dolay daha ok sfat tamlamalarnn sfat olarak
kullanlrlar. Ancak isim gibi kullanlmalar da mmkndr.
Arapann lafz izafetleri de, Farsa birleik sfatlar gibi, Trkeye isnat
grubu, sfat tamlamas+l kalb veya sfat-fiil grubu eklinde aktarlabilir.
Aada lafz izafetlere baz rnekler verilmitir. Birinci kelimelerin
cinslerini belirleyerek bu rnekleri inceleyiniz.

ser''l-hazm

abuk hazml, hazm abuk (olan)

tavl'l-kadd

uzun boylu, boyu uzun (olan)

azm'-n

yce anl, an yce (olan)

kabh'l-vech

irkin yzl, yz irkin (olan)

kasr'l-kme

ksa boylu, boyu ksa (olan)

kesr't-taksr

ok kusurlu, kusuru ok (olan)

mecrh'l-fu'd

yaral gnll, gnl yaral (olan)

mstecb'd-da've

mstecab dual, dus mstecab (olan)

mesllet's-syf

klc ekilmi, klc knndan km

102

mcib'l-gazab

gazab mucib (olan)

vcib's-seyr

seyri vcib (olan)

vcib'l-vcd

var oluu vcib olan, Allah

zhir-eref

erefi zhir (olan)

hamdl-hsl

ahlk vlm (olan)

muhtelifet'-u'n

olaylar muhtelif (olan)

kall'l-biz'e

sermayesi az (olan), nasibi az (olan)

admet'l-insf

insaf yok, insafsz (olan)

Arabiyy'l-ibre

Arapa ibreli, Arapa

Dil bilgisinde sfat kategorisinde yer alan kimi Arapa kelimeler, isim
fonksiyonunda kullanlabilirler. Byle kelimeler lafz izafet deil, gerek birer
isim veya sfat tamlamas tekil etmi olurlar: hris'l-mlk mlkn

koruyucusu; hlku'l-mem mmetlerin (insanlarn) yaratcs;

ftih'l-ebvb kaplarn acs; esr'l-batn midenin esiri,

agzl. imdi de sizler aadaki lafz izafetlerin anlamlarn szlklerden
bulunuz ve Arap harfleri ile yazmn reniniz: selsl-kelm, kesrnnevl, amml-ihsn, serl-intikl, vfirl-keml, sbkuz-zikr,
mesrrl-fud....

Lafz zafetlerin Kullanl

Lafz izafetler, esas olarak birleik sfat anlam tadklar iin sz
diziminde sfat fonksiyonunda kullanlrlar. Bu yaplaryla basit sfatlardan
bir farklar yoktur. Lafz izafetin tamlayan olarak katld bir tamlama sfat
tamlamas olur:

zaleme-i admet'l-insf insafsz zalimler

zt- hamd'l-hsllerinde vlm huylu ztlarnda
sultn- azm'-n yce anl sultan
lisn- bel'l-beyn beyan bel (olan) lisan
kitb- cell'l-kadr deeri yce (olan) kitap
devlet-i kaviyy'l-erkn temelleri salam (olan) devlet
hakr-i kesr't-taksr kusuru ok (olan) hakir (ben)
hakr-i kall'l-bid'e sermayesi az (olan) hakir (ben)
kense-i ndir'l-misl benzeri ndir (olan) kilise
mselles-i kim'z-zviye dik al gen
pdih- slif'z-zikr zikri geen padiah

103

 Lafz izafet birden fazla kelimeyle kurulmu bir tamlamada da yer alabilir.
Bu gibi yaplarda lafz izafet tek kelimelik bir unsur deerindedir:

ma'lm- Hudvend-i kmil'-u'r

oldukda ok akll padiahn malumu olunca

Mlk- memdh's-slk- Msriyye Msr'n

yollar vlm padiahlar

taraf- zhir'-eref-i hazret-i

ehriyrden Padiah hazretlerinin erefi zahir (olan) taraflarndan

hazret-i Vehhb- amm'r-rahmet rahmeti

geni (olan) Allah hazretleri

cenb- Vehhb- hafiyy'l-hikmet hikmeti gizli

(olan) Allah cenblar

hads-i mu'ciz'l-beyn- sultn-

tahtgh- Levlk Levlk taht Sultannn (Hz. Muhammed'in) muciz
beyanl hadisi
Lafz izafet yapsndaki kelime sz diziminde -bir tamlamaya dhil
olmadan- herhangi bir isim unsuru fonksiyonuyla da kullanlabilir:

... Ahmed Vsf

her ne kadar kall'l-bid'e ve adm'l-istit'a ise dahi...

ahvl-i ser-haddt ve sur

mtezelzil'l-erkn olup.

ebn-y zamn sde-hl ve

mreffeh'l-bl itmidr.

fi'l-cmle ma'mret'letrf olan evkaf gmir vrn olup.

Lafz izafetler Trke sfat tamlamasnda tamlayan (sfat) olarak da
kullanlabilirler:

...tahls olunmak
bbnda kat'iyy'l-medll hatt- hmyn eref-rz-i sudr olup.

104

Okuma almas

Aadaki metin, anonim bir hikye olan Elfun-nehar ve nehr (Bin Bir
Gndz)'dan alnmtr. Metni okuyup bilmediiniz kelimeleri szlkten
reniniz. Metinde geen Arapa tamlamalar ve harf-i cerle oluturulmu
yaplar tespit ediniz.

105


106

zet
Arapa Tamlama Yapsn Tanmak.

bu , olarak okunur: hasretl-

Arapa tamlamalarn doru okunabilmeleri iin olduka nemli olan iki konuyu
renmemiz gerekiyor. Bunlar, harf-i
tarf ve hurf-emsiyye vel-kameriye
konulardr. Harf-i tarf kelime bana
veya Arapa tamlamada ikinci kelimenin
bana getirilen elif+lm eklinde yazlan bir n ektir. Bu el- harfi tek kelimenin bana gelirse o kelimeyi belirli bir
kelime durumuna getirir. Bu n ek Arapa
tamlamalarda birinci ve ikinci kelimenin
arasnda da bulunur. Bu nedenle Arapa
tamlamann tannmas daha kolaydr.
Harf-i tarf baz kelimelerde el-, baz
kelimelerde ise kelimenin ilk harfi eddeli
olacak ekilde okunur: el-vatan;
ez-zamn. Bu durumu lm harfinden sonra
gelen kelimenin ilk harfi belirler. Eer
lmdan sonraki harf gne harfleri olarak
adlandrlan

mlk, yevml-kyme. Arapa

yapl tamlamalar Farsa yapl olanlara
nispetle Osmanl Trkesinde daha az
kullanlmlardr. Bunlarn byk bir ksm
makam ve mevki isimlerinde, kitap
isimlerinde, kimi din tabirlerde ve bilhassa
bilimsel terminolojide karmza kar.
Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa sfat
tamlamas yaps da isim tamlamas yapsyla ayndr. sim ve sfat tamlamasn yalnzca
tamlayan kelimenin niteliinden ayrt ederiz;
tamlayan isimse isim tamlamas, sfatsa sfat
tamlamas olur: dvell-muazzama
byk devletler. Arapa yapl sfat tamlamasnda tamlanan ve tamlayan unsurlar
(mevsf ve sfat) arasnda cinsiyet (mennes
- mzekker); say (teklik, tesniye, okluk
asndan denklik aranr; sfat, bu zellikler
bakmndan mevsf olan birinci kelimeye
uygun hle getirilir.

harflerinden biriyse lm
okunmaz, onun yerine kelimenin ilk harfi
eddeli okunur. Gne harfleri dnda
kalan dier harflere ise kamer harfler
denir ve kamer harfle balayan bir
kelimeye harf-i tarf gelirse lm okunur:
e-ems, el-hakk. Gne ve
kamer harflere dikkat etmek Arapa
tamlamay doru okumamz salar.
Arapada da, Farsada olduu gibi tamlamadaki kelime sras Trkedekinden
farkldr ve nce tamlanan (muzf
/mevsuf), sonra tamlayan (muzfun ileyh /
sfat) gelir. Tamlayan kelimenin banda
harf-i tarif ( el- ) olur. Tamlanan (muzf)
kelimenin son harfi, baz istisnalar dnda
treli okunur. Harf-i tarfin elifi hibir
zaman okunmaz:
bbl-beyt
evin kaps. Arapa tamlamalarn
okunuunda tamlayan (muzfun ileyhi)
gne harfleriyle (ems harflerle)
balayan kelimelere dikkat etmek gerekir;
zira bu durumda harf-i tarfin lm
tamlayann ilk harfiyle ayn okunur:

Arapa n Edatlar Sralamak.

Dil bilgisinde harf-i cerr ad verilen Arapa
n edatlar, Farsa n edatlarda olduu gibi,
kimi Trke hl eklerine ve son ekim edatlarna karlk gelir. Bu edatlar bir tamlamann bana geldiinde tamlanan kelimenin
sonu treli deil esreli okutur. Bu n ekler
unlardr: bi: Trkede +a/+e, +da/+de,
ile ek ve edatlarnn anlamn karlar. Harf-i
tarfli kelimelerden nce geldiinde hemzeyle bitiik yazlr; an: Trkede
+dan/+den hl ekleriyle ve kimi edatlarla
karlanabilir. Bu edattan sonraki kelime
tamlama halinde olmayan tek bir kelime ise
sonu -n/-in tenviniyle okunur; f : Trkede +da/+de, iinde anlamlarn verir; Bu
edatn tarih konulurken ....ylnda,... tarihinde anlamlarnda da kullanlr; li- :
Trkede "iin, dolay, yznden, tarafndan" anlamlarn verir, isimlerle ve baz
zamirlerle birlikte kullanlmaktadr; min:
Trkede +dan/+den, dolay, sebebinden
anlamlarn verir; ke-: Trkede "gibi,
sanki" anlamlarn verir, benzerlik ifade
eder.

fakrd-dem. Tamlanan (muzf) kelime

veya ile bitiyorsa bu harfler ile yazlr.

Dilimizde ile biten baz kelimeler

tamlayan (muzfun ileyh) olduklar zaman

107

Arapa Tamlamalardaki Farkl Okunular Ayrt Etmek.

Arapa Lafz Tamlamalar Tanmlamak.

Lafz izafetler, d yap itibariyle Arapa
isim ve sfat tamlamalarna benzerler; ancak
anlam bakmndan iki kelime arasnda
herhangi bir tamlama ilgisi kurulmaz. Onlara
lafz izafet (szde tamlama) denilmesi bu
yzdendir: kasr'l-kme ksa
boylu, tamlamasnda iki kelime arasnda bir
aitlik ilgisi olmad gibi, sfat olan birinci
kelime kendisinden sonra gelen kelimeyi
deil, ikisi birlikte baka bir zneyi nitelemektedirler. Bu durumda bu iki kelimenin
oluturduu kelime grubu bir birleik sfat
olur. ekil olarak isim veya sfat tamlamalar
gibi kurulsa da anlam ve fonksiyon itibariyle
bunlardan tamamen farkldrlar. Lafz izafetlerin tekilinde ekilce dikkat eken en
nemli unsur, birinci kelimenin sfat
fonksiyonunda olmasdr. Bunlardan bilhassa ism-i f'il, ism-i mef'l, sfat- mebbehe
ve ism-i mensb kategorilerine ait kelimeler
tamlamann birinci kelimesi olurlarsa, sfat
anlam tadklar srece, ortaya kan
kelime grubu lafz izafet olur. Lafz izafetlerin en nemli zellii, iki kelime arasnda bir
aitlik ilgisi kurmamalar, bylece bir isim
tamlamas tekil etmeyip bir birleik sfat
tekil etmeleridir. Bundan dolay daha ok
sfat tamlamalarnn sfat olarak kullanlrlar. Ancak isim gibi kullanlmalar da mmkndr. Arapann lafz izafetleri de, Farsa
birleik sfatlar gibi, Trkeye isnat grubu,
sfat tamlamas+l kalb veya sfat-fiil grubu
eklinde aktarlabilir.

Arapa tamlamalar u durumlarda farkl

okunur: Tamlanan kelime bad sonra,
kabl nce, fevk st, taht

alt, beyn ara, hasb gre,

nazaran ind yan, yannda gre

kelimelerinden biriyse bu kelimelerin sonu
treli deil, stnl okunur:
badez-zevl leden sonra; min edat
da tamlayann (muzfun ileyhin) harf-i
tarfli olduu bir tamlamada stnl
okutur: mine'l-kadm "eskiden

beri"; Elif-i maksre (yani harfi) ile

biten kelimeler tamlanan olduunda elif-i
maksre okunmaz, bundan nceki harf
stnl okunur: Elif-i maksre ile biten
baz kelimeler unlardr: al, il,

aks, ma'n: mane-iir;

y nleme edat bir tamlamann bana
gelirse tamlanan kelimenin sonu stnl
okutur: y Rabbe'l-lemn.
Tamlamann bana harf-i cer geldiinde
ise tamlamalar esreli okunur: biiznillh Allahn izniyle; f-

seblillh Allah yolunda;

al-tarkil-kys karlatrma yoluyla
vs. min-tarafi'llh Allah

tarafndan; bunlarn dnda bn,

mft, kd gibi sonu tek ile biten
kelimeler tamlanan (muzaf) olduunda
sondaki ye harfi okunmaz, bundan nceki
harf esreli okunur: kdil-hct
istekleri yerine getiren; Arapa dil
bilgisinde zincirleme tamlamalarda ikinci
kelimelerin sonu da esreli okunur: Bu yap
Trkede ok kullanlmamtr: Divnu
Lugti't-Trk, Kitbu Evsfi'l-Mescidi'erfe gibi.

108

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki harf gruplarn hangisinde kamer
harf vardr?

6. Aadaki tamlamalardan
tamlamasdr?

a. - -

a.

b. - -

b.

c. - -

c.

d. - -

d.

e. - -

e.

2. Arapa yapl tamlamalarla ilgili aadaki

ifadelerden hangisi yanltr?
a. Tamlayan nce tamlanan sonra gelir.
b. ki kelime arasna el harf-i tarifi konulur.
c. Tamlanan kelimenin son harfi, baz
istisnalar dnda treli okunur.
d. Harf-i tarfin elifi hibir zaman okunmaz.
e. Tamlamada ikinci kelime sfat ise, tamlama
sfat tamlamas ismini alr.
3. Fenler evi anlamndaki tamlama aadakilerden hangisidir?

a. bi: Trkede +a/+e

b. an: Trkede ile, dolaysyla
c. f : Trkede +da/+de
li- : Trkede "iin, dolay, yznden,
tarafndan"
e. ke-: Trkede "gibi, sanki"
d.

8. Aadaki tamlamalardan hangisinin okunuu

yanltr?
a. beynel-milel
b. kablet-tfn

b.

c. tahtel-arz

c.

d. ilel-ebed

d.

4. Aadaki tamlamalarn hangisi yanl okunmutur?

a. kildl-bahreyn
b. hubbl-vatan
c. ftrl-semvt
d. silsiletz-zeheb
e. nakbl-erf
5. Aadakilerden hangisi makam ve mevki ismidir?

e. y Reslullah
9. Lafz izafetlerin ekilce dikkat eken en
nemli unsuru aadakilerden hangisidir?
a. Tamlamada birinci kelimenin isim
fonksiyonunda olmas
b. Tamlamada birinci kelimenin sfat
fonksiyonunda olmas
c. Tamlamann harf-i cerr almas
d. Tamlamada ikinci kelimenin sfat olmas
e. Tamlamada ikinci kelimenin isim olmas
10. Aadaki tamlamalardan hangisi lafz izafet
deildir?
a.
b.

a.

c.

b.

d.

c.
d.

e.

e.

109

sfat

7. Aadaki n edatlardan hangisinin Trke

karlnda bir yanllk yaplmtr?

a.

e.

hangisi

Okuma almas
Zamn- kadmde Kemr memleketinin hkimi
Turan Beyin hayret-bah- cihn Ferruh-rz
isminde bir erkek ve Ferah-nz nmyla bir de kz
evld olup eh-zde-i civn-baht env- fezil ve
kemlt- insniyye ile muttasf gen bir
kahramn- ndirz-zamn ve hem-resi Ferahnz dahi mlike-i lutf u ceml ve shibe-i hsnhsl bir fet-i devrn idi.
Fil-hakka Ferah-nz hsn-i lem-behsndan
baka nihyet derecede czibe shibesi olduundan ceml-i hr-misline atf- nazar edenler ez-dil
cn kendisine hayrn ve musahhar olarak nil-i
visl olmalar emr-i muhl olmala encm- kr
teessr-i derd-i akyla ya Mecnn gibi serser
veyahut esr-i fir olarak bil-hire hayttan ber
olurlard. Ferah-nz saryndan kp azm-i ikr
eyledikte tem-y ruhsr- dil-r-y nzknesiyle tenvr-i uyn- hasret etmek zere rehgzrnda saf-beste-i selm ve intizm olan ehl-i
memleket Ferah-nz elbise-i nefse giymi ve
tc- hemlnesi bir tarafa emi olduu ve esb-i
sab-reftrn yz beyz criye tr-i nazardan
siperlercesine ihta eyledikleri hlde mtehassirne
misl-i fitb arz- ddr eyleyince ehl-i deryhur tarafndan yd olan vze-i mallh vsl-
kngre-i smn olur idi. Cevr-i mezbre her ne
kadar birbirinden hsn-dr ise de ncm iinde
mh- mnr gibi bunlar ortasnda Ferah-nzn
hsn eds lemin nazarn bakaca kendiye celb
eylediinden ne bunlarn etrfn kuatm olan
perem-i gafr ve ne de rikbnda giden askir-i
mesllets-seyf temda olan halkn menine
kdir olamamalaryla ziydece yanaan bahtszlar
cerh ve telef etmee mezniyetleri olduu hlde
Ferah-nz her ne vakit ikra km olsa halk
balarna gelen u felketlerden asl mtenebbih
olmayp bil-akis onun nazargh- dilbernesinde
fed-y cn ve bast trb zerinde nefslerini
kurbn ederek demlerini seyl misli aktmaa
keml-i evk ve meserretle muntazr ve bunun
vukuyla mftehir bulunduklarndan ve halk u
hlden men etmek mmkn olamadndan pederi
Turan Bey kermesi Ferah-nz sultnn hsn-i hunrzinin bis olduu felketlerden halkn muhfazas iin artk gzlerinden nihn ederek kermesinin sarydan tara kmasn men ve yasak eylemi
ve vk ehl u bel-y hasret-i dil-dr ile daha
beter mecrhl-fud olarak zarr katlanm ise
de Ferah-nzn vze-i hsn n btn memliki arkiyyeye aks ettiinden vasfn iiden hkmdrn- arkiyye gyben taauk ederek bunlardan her biri Ferah-nz gnl tahtna icls etmek
efkryla mstakilen birer eli kartm olduklar
Kemr hkmetinde gerei gibi y bulmaa
balam idi.

Metinde Geen Arapa Tamlamalar ve Harf-i

cerli Yaplar: ndirz-zamn, fil-hakka, bilhire, mesllets-seyf, bil-akis, mecrhlfud.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn Ay
Harfleri (Hurfl-kameriyye) ksmn
yeniden okuyunuz.
2. a Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa
Yapl
sim
Tamlamalar
blmn yeniden okuyunuz.
3. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa Yapl sim Tamlamalar blm
yeniden okuyunuz.
4. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa Tamlamalarn Okunuu ksmn
yeniden okuyunuz.
5. d Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Makam ve Mevki simleri ksmn
yeniden okuyunuz.
6. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa Yapl Sfat Tamlamas blmn
yeniden okuyunuz.
7. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa n Edatlar blmn yeniden
okuyunuz.
8. e Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa Tamlamalardaki Deiiklikler
blmn yeniden okuyunuz.
9. b Cevabnz doru deilse, kitabnzn
Arapa Birleik Sfatlar: Lafz zfet
blmn yeniden okuyunuz.
10. c Cevabnz doru deilse, kitabnzn Lafz
zafetlerin Kullanl ksmn yeniden
okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Sra Sizde 2
rabb'l-lemn lemlerin Rabbi; beyt'l-ml
mal evi, hazine; hasret'l-mlk padiahlarn
hasreti; dr'z-ziyfe ziyafet evi; dr'l-aceze
cizler evi; res'l-kttb katiplerin reisi, d
ileri bakan; resl's-sakaleyn insan ve cinlerin
peygamberi, Hz. Muhammed; sultn'l-evliy
velilerin sultan; seyyid'l-mrseln

110

peygamberlerin efendisi, Hz. Muhammed;

eyhu'l-slm din ileri reisi, diyanet ileri
bakan; shib'l-hurc isyan eden, asi;
shib's-seyf ve'l-kalem kalem ve kl sahibi;
shibet'l-beyt ev sahibi; imd'd-dn dinin
direi; m'l-hayt hayat suyu; mefhar'lmevcdt varlklarn vnc, Hz. Muhammed;
yevm'l-kyme kyamet gn.

Yararlanlan Kaynak
Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 12. stanbul. Kesit Yaynlar

Sra Sizde 3
bakiyyet's-syf kl art; beyne'd-dvel
devletler aras; tahte'l-bahr deniz alt; d'ssla vatan zlemi; dr'-if ifa evi, hastane;
dr'l-mlk bakent; rabb'd-dr ev sahibi;
rh'l-emn Cebrail; sidret'l-mnteh arn en
st noktasnda var olduu kabul edilen bir aa;
silsilet'z-zeheb altn zincir; akiku'nnu'mniyye bir eit da gelincii; eyh'l-ekber
en byk eyh; felek'l-a'zam eski astronomi
bilgisine gre dokuzuncu kat gk; msebbib'lesbb Allah; yetm't-tarafeyn iki tarafn
yetimi, Hz. Muhammed; yevm'l-cez ceza
gn; yevm'd-dn kyamet gn.

111

Metinler

Sevgili renciler, Osmanl Trkesi Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar

arasndaki dnemine verilen bir isimdir. Osmanl Devletinin gelimesine bal
olarak Osmanl Trkesi de Farsa ve Arapann etkisinde kalarak geliimini
srdrm, bu dillerden kelime ve kavramlar dn almtr. Elinizdeki kitap
Osmanl Trkesindeki Arapa ve Farsa unsurlarn tannmasna ynelik
hazrlanmtr.
Bu blmde bata teorik olarak verilen bilgileri pekitirmeniz ve
uygulamalar yapabilmeniz iin konulara uygun metinlere yer verilmitir.
Burada deiik konulardan metinler, sizlerin istifadesine sunulmaya allmtr. rendiiniz teorik bilgileri bu metinleri okuyarak kalc hle getirebilirsiniz. nk Osmanl Trkesi bilginizin gelimesi iin bol bol metin
okumanz gerekmektedir.
Metinlere baktnzda bunlarn geen sene okuduunuz metinlere gre
daha zor olduklarn greceksiniz. Konular dorultusunda ve konular daha iyi
kavramanz iin bu tr metinler seildiini unutmaynz. Metinlere balamadan
nce Osmanl Trkesine Giri kitabnzdaki bilgiler ile kelimelerin, eklerin
nasl yazldklar ve okunduklarn hatrlamanz, bunlar burada rendiiniz
bilgilerle harmanlamanz gerekmektedir.
Ayrca buradaki metinlere baktnzda bunlarn gnmz Trkesinde
kullanlmayan birok kelime ve Arapa Farsa unsurlar ierdiini greceksiniz. Bu durum doal olarak metinlerin anlalmasn gletirmitir. Bu
gl yenmek iin szlk kullanmalsnz. Kullandnz szlk ncelikle
Arap harfli Trke szlk olmaldr. Kelimeyi okuduktan sonra isterseniz dier
szlklerden de faydalanabilirsiniz.

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

152

153

154

155

156

157