Halk Edebiyatına Giriş 1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2464 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1435
HALK EDEBYATINA GR-I
Yazar Prof.Dr. zkul OBANOLU
Editr Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Nejdet Karada Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Halk Edebiyatna Giri-I
ISBN 978-975-06-1133-9 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 24.000 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ v
Kltr ve letiim .....................................................................
KLTR KAVRAMI VE OLUUMUNDA SZL LETMN YER VE ROL.............................................................................................................. KONUMAYA VE YAZIYA DAYALI LETM BMLERNN TEMEL ZELLKLER .................................................................................... YKSEK KLTR VE HALK KLTRTABAKALAMASI......................... HALK EDEBYATI KAVRAMI ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. HALKBLM VE HALK EDEBYATI LKS............................................... HALK EDEBYATININ SINIRLARI VE SINIFLANDIRMASI.......................... TRK HALK EDEBYATININ TARHES ................................................... HALK EDEBYATININ YAZILI KAYNAKLARI ............................................. SZL KAYNAKLARDAN HALK EDEBYATI DERLEME YNTEMLER . Alan Aratrmas............................................................................................. Gzlem (Mhede) Yntemi ...................................................................... Grme (Mlkat) Yntemi........................................................................ Anket Yntemi .............................................................................................. Buldurmaca Listesi Yntemi ........................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. HALK RNDE L VE DURAK.............................................................. l (Vezin) .................................................................................................. Durak ............................................................................................................. HALK RNDE KAFYE VE REDF............................................................. Halk iirinde Kafiye ...................................................................................... Halk iirinde Redif ........................................................................................ HALK RNDE HECEL NAZIM EKLLER ............................................... Nazm ekli.................................................................................................... Halk iirinde Kullanlan Heceli Nazm ekilleri.......................................... Mni ......................................................................................................... Koma ...................................................................................................... Destan ...................................................................................................... HALK RNDE NAZIM TR KAVRAMI VE NAZIM TRLER................ Nazm Tr.................................................................................................... Konularna Gre Koma Trleri................................................................... HALK RNDE KULLANILAN ARUZLU TRLER ....................................... Divan.............................................................................................................. Selis ................................................................................................................ Sema.............................................................................................................. Kalender........................................................................................................
2
3 5 7 8 11 12 13 13 15 16 17 19 22 24 27 30 30 31 32 33 34 35 37 38 39 40 40 43 43 43 45 46 50 52 52 53 53 53 58 59 59 60 65 65 65 66 67
1. NTE
Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri.................... 18
2. NTE
Halk iirinde Tr ve ekil....................................................... 42
3. NTE
iv
indekiler
Kalender........................................................................................................ Satran............................................................................................................ Vezn-i her.................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
67 67 68 70 73 74 74 75 75
4. NTE
Halk Edebiyatnda Konumalk Trler: Ataszleri, Deyimler, Bilmeceler, Alk-Karglar, Tekerlemeler .............76
ANONM HALK EDEBYATI VE KONUMALIK TRLER ......................... 77 ATASZLERNN TR VE EKL ZELLKLER ......................................... 78 DEYMLER .................................................................................................... 85 ALKILAR VE KARGILAR ........................................................................... 87 TEKERLEMELER ........................................................................................... 88 BLMECELER ................................................................................................. 92 zet................................................................................................................ 95 Kendimizi Snayalm...................................................................................... 98 Okuma Paras .............................................................................................. 99 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 99 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 100 Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 100
5. NTE
Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Mitler, Epik Destanlar, Efsaneler ................................................................ 102
HALK EDEBYATINDA ANLATMALIK TRLER ......................................... Giri................................................................................................................ MT KAVRAMI VE MTLERN OLUUMU.................................................... TRK MTOLOJS VE BR KAM ALKII ..................................................... EPK DESTAN................................................................................................ TRK EPK DESTAN GELENE ................................................................. Eski Trk Destanlar...................................................................................... Yeni Trk Destanlar..................................................................................... EFSANE KAVRAMI VE EFSANENN ZELLKLER ..................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
103 103 104 107 111 116 117 117 119 123 125 126 128 129 129
6. NTE
Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Masal, Halk Hikyesi, Fkralar ........................................................... 130
MASAL............................................................................................................ Masallarn Snflandrlmas ........................................................................... TRK MASALLARI ......................................................................................... HALK HKYES............................................................................................ FIKRALAR ...................................................................................................... TRK FIKRA TPLER.................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
131 134 135 140 145 149 154 156 157 159 159 160
Szlk ................................................................................... 161
nsz
nsz
Deerli renciler, nsanolunun tarih sahnesine kt yllardan gnmze gelinceye kadar doaya ekledii yaratmalar ve donatmalar btnne kltr ad verilmitir. Kltrn devamln salamak, geliimini srdrmek iin kuaktan kuaa aktarlmas gerekmektedir. te kltrn sreklii iin bu aktarma iini insanlar arasndaki iletiim salar. En eski alardan beri insanlar birbirleriyle eitli yntemlerle iletiim kurmulardr. nsanlar kurduklar bu iletiim ile insanln gelimesinin sonucu olan kltr hem saklamlar hem de gnmze kadar ulamasn salamlardr. Kalplam ve ritmik ifadelerin, ahenkli tekrarlarn kolayca hafzada kaldn fark eden insanolu, Szl Edebiyat veya Halk Edebiyat diye adlandrlan sz saklama tekniini icat etmitir. te Halk Edebiyat insann en eski alardan balayarak meydana getirdii halk kltrn inceleyen bir bilim daldr. Bir baka ifadeyle XVIII. yzyldan itibaren szl kaynaklardan derlenmeye balanlan mit, efsane, masal, destan, atasz, tekerleme, fkra, ninni vb. tr ve ekillere Halk Edebiyat ad verilmitir. Halk Edebiyat almalarnn balamasnda Amerikann kefi ve buradaki drst ve retken yerlilerin zelliklerini incelemek nemli bir yer tutmaktadr. Bu yerlileri gren aratrmaclar, kendi kyllerine halka doru parolasyla ilgi duymular ve kendilerinin kltrlerini incelemeye balamlardr. Batda Halk Edebiyat almalarnn balang tarihi olarak Alman Grimm kardelerin Ev ve ocuk Masallar adl szl gelenekten derleyerek yaynladklar masal kitabnn basld yl olan 1812 tarihi kabul edilmektedir. Bu sahaya verilen folklor kelimesi ise, ilk defa 1846 ylnda ngiliz William John Thoms tarafndan kullanlmtr. Trkiyede ise Halk Edebiyat almalar 1908 sonras Ziya Gkalp, Rza Tevfik Blkba ve Mehmet Fuad Kprlnn almalaryla balamtr. Halk Edebiyat alma sahas, toplumlarn gemileriyle olan balarnn belirlenmesinde, gemiine k tutulmasnda, bu alanda yaplacak almalardan faydalanarak yeni rnler oluturulmasnda ve yeni deerlerin yaratlmasnda yararl olacak bir sahadr. Kitabn hazrlanmasnda bata yazar sayn Prof.Dr.zkul obanolu olmak zere dizgi ve basm srasnda emei geen tm alanlara teekkr ederim.
Editr Yrd.Do.Dr.Halit Biltekin
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kltr kavram ve oluumunda szl iletiimin yeri ve roln aklayabilecek, Konumaya ve yazya dayal iletiim biimlerinin temel zelliklerini tanmlayabilecek, Yksek kltr ve halk kltr tabakalamasn aklayabilecek, Halk Edebiyat kavramn tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr letiim Szl letiim Szl Kltr Szl Edebiyat Yazl letiim Yazl Edebiyat Yksek Kltr Halk Kltr Halk Edebiyat
erik Haritas
KLTR KAVRAMI VE OLUUMUNDA SZL LETMN YER VE ROL KONUMAYA VE YAZIYA DAYALI LETM BMLERNN TEMEL ZELLKLER YKSEK KLTR VE HALK KLTR TABAKALAMASI HALK EDEBYATI KAVRAMI
Kltr ve letiim
Kltr ve letiim
KLTR KAVRAMI VE OLUUMUNDA SZL LETMN YER VE ROL
nsan, varoluu bakmndan doann ayrlamaz bir parasdr. nsanolu, doada yer alan balina ve ay gibi dier canllarn birounun sahip olduklar fiziksel kuvvet ve csseye veya kobra rneinde olduu gibi ldrc zehre sahip deildir. Dahas insan yavrusu, olgunlap kendi hayatn srdrebilmek iin ok uzun bir zamana ve bu zaman boyunca da youn bir ilgi ve bakma ihtiya duymaktadr. Btn bu olumsuz koullara karn bugn insanolu kutuplardan ekvatora, denizaltndan uzaya kadar dnyann her yerinde ve hatta dnda yaayabilen tek canl trdr. Ancak, insanolunun yz binlerce yl nceki yaam tarzyla gnmz insannn yaam tarz arasnda inanlmaz farkllklar vardr. Bir baka ifadeyle insanolu, doa karsndaki zayflklarn ve karlat glkleri, yaratt ve kendini donatt fiziksel ve zihinsel ara gerelerle byk lde ortadan kaldrmtr. nsann doayla olan mcadelesinde maddi ve manevi olarak yaratp doaya ekledii fiziksel ve zihinsel her ey bir kltr rndr. Biraz daha geni bir tanmla, kltr, insanlarn biyolojik ve psikolojik varlklarna bal olarak ihtiyalarnn, doyumlarnn ve doyumsuzluklarnn yaratt, ekillendirdii, ierik kazandrd ve insanlarn renme yoluyla edindii, yaratt ve ina ettii maddi-manevi birikimi, deerleri, ynelimleri, duygu ve dnce dnyalar, sosyal davranlar, teknolojileri ve sanatlarnn tamamn ifade eder. Kltr, insan tarafndan meydana getirilerek balangtan bu yana doaya eklenmi yaratmalar ve donatmalar btnn addr. Ksaca, kltr denilince bir toplumun her trl sosyo-kltrel balamda kendini ifade edilerinin tamam veya maddi-manevi her trl ihtiyacn karlayan toplam hayat tarz anlalmaktadr. Bu ifade ediler, davranlardan alkanlklara, trelerden gelenek ve greneklere, korkulara ve kokulara kadar pek ok deiik ekillere sahip olabilir. Ayn ekilde, sanat, mzik, mimar, dnce, edebiyat gibi fikr ve estetik retim alanlar da kltr iinde yer alr. Kltr kaltmsal deildir. nsan hangi toplumun iinde doar byrse o toplumun kltrn renir. Kiinin iinde byd, rendii ve zmseyip benimsedii kltr onun ulusal kltr olur. Kltr, kuaklar boyunca birinden dierine aktarlan, biriktirilen yaant ve bilgi birikimi gelerinden oluur. Kltr bu zelliiyle insan yaamn dier canllardan ayr ve ayrcalkl klar. nk, insan,
Kltr: nsan tarafndan meydana getirilerek gemiten bu gne doaya eklenmi yaratmalar ve donatmalar btndr.
Ulusal Kltr: nsann iinde byd, rendii ve zmseyip benimsedii kltrdr.
letiim: Duygu, dnce, bilgi ve becerilerin aktarlma srecidir.
rendiklerini yavrusuna veya bir bakasna dil yoluyla aktarabilen tek canl varlktr. Bu balamda, kltrn meydana gelmesinde insann doayla olan mcadelesinde yarattklar vardr. Ancak, bu bireysel deneyimlerin toplumsal bir yapya yani kltre dnmesini salayan olgu iletiimdir. letiim ise, insanlk kadar eski olan sosyal ve toplumsal yaantnn temelidir. nsanlk ok eski alardan beri bata beslenme ve korunma olmak zere ihtiyalarn ayn doal evreyi paylat dier insanlarla ilikiye girerek karlamtr. nsann dier insanlarla girdii ilikilerin sonucu olarak toplumsal yaam ortaya kmtr. nsan duygularn, dncelerini, tecrbelerini, deneme-yanlma yoluyla rendiklerini baka insanlara anlatmak ve onlarla paylamak istemitir. nsann duygu, dnce ve tecrbelerini baka insanlarla paylama istei, iletiimin temelidir. nsanlarn dier insanlarla iletiim kurarak duygu ve dncelerini paylama istei, iletiimin dil vastasyla kurulan biimi olan konumay meydana getirmitir. Bu balamda, insanln belki de en eski ve eskimeyen meselesi yarn sorunu olmaldr. Karnn doyuran insan, doyuramayp a kald gnlerin dncesiyle ve zellikle de k ve benzeri olumsuz artlarn etkisiyle yarn ne olacak sorusuyla babaa kalmtr. Doada yarn dnerek yiyecek saklayan hayvanlarla ilgili gzlemleri de bu dnceye ulalmasnda etkili olmu olabilir. nsanlar avladklar ihtiya fazlas etleri yarnlarda kullanlr klabilmek iin tuzlama, ttsleme, kavurma ve pastrma gibi baz teknikler gelitirmilerdir. te yandan, maddi kltrde meydana gelen bu tr saklama veya muhafaza tekniklerinin bir benzeri de duygu ve dnceleri, beceri ve tecrbeleri biriktirmek iin yaplmtr. Eer bu sze dayal biriktirme olmasayd kltr ve uygarlk oluamazd. rnein, mantarn yenilebilcek bir nesne olduunu kefeden insanolunun, her mantarn yenemeyeceini bunlarn bir ksmnn zehirli ve bir ksmnn da zehirsiz olduunu ok uzun bir zaman diliminde deneme-yanlma sonucu renmi olmaldr. Dahas, srf bu bilgi iin bile ne kadar ac bir bedel dendii dnlrse, insanolunun kltr ve uygarla ne kadar byk bir bedel dediini daha iyi anlayabiliriz. nsanlarn doayla olan mcadeleri sonucu elde ettikleri bilgiler ve deneyimler, bir kiiden dierine veya bir kuaktan dier kuaa yzbinlerce yl szl iletiim yoluyla aktarlamasayd ve bu bilgiler szl edebiyat trleriyle biriktirilemeseydi fiziksel ve zihinsel herhangi bir gelime meydana gelemezdi. nsanlk duygu, dnce ve ara gere retimi bata olmak zere hibir gelime meydana getiremezdi. Bu balamda kltr bir bilgi, duygu ve dnce biriktirme etkinliidir. Bu bilgi, duygu ve dnce birikimlerinin kuaktan kuaa aktarlma yolu da iletiimdir. Bunun da en eski ve etkili yollarndan birisi szl iletiimdir. Yazl iletiimin ortaya kt son 5000 yl ncesi, szl iletiim insanln biricik bilgi, duygu, dnce ve beceri biriktirme ara ve gereci olarak hizmet etmitir. Bugn Halk Edebiyat olarak adlandrdmz yaygn olarak szl edebiyat olarak da bilinen edebiyat gelenei, sz konusu szl iletiimin bir sonucu olarak ortaya km ve gnmze kadar gelmitir. Bir baka ifadeyle, insanlk ok eski alardan beri ahenkli tekrarlarn, kalplam ve ritmik ifadelerin insan hafzasnda kolayca kalp ezberlenebildiini kefetmi olmaldr. Bunun bir sonucu olarak, gerektiinde kullanabilmek istedii duygu, dnce, tecrbe ve becerileri iir eklinde syleyerek sz saklama veya baka kuaklara ulatrabilmek iin yarnlara ynelik olarak muhafaza etme teknii olan szl edebiyat (Oral Literature) veya yaygn adlandrlmasyla Halk Edebiyatn icat etmitir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
1. nite - Kltr ve letiim AMALARIMIZ
5 AMALARIMIZ
K T A P letiim tanmlar Merih Zllolunun, letiim Nedir? (stanbul: Cem Yaynlar, 1993) adl kitabndan alnmtr. Bu kitapta iletiim kavram ve temel zellikleriyle ilgili daha ayrntl bilgi bulabilirsiniz. TELEVZYON SIRA olup Doann ayrlmaz bir paras olan insann kltr yaratmaya ihtiyac SZDE olmadn tartnz. D TER E L N KONUMAYA VE YAZIYA DAYALI LETMNN E TM BMLERNN TEMEL ZELLKLER
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
DNEL N T E R N E TM S O R U
S O R U letiim, duygu, dnce, bilgi ve becerilerin aktarlma sreci olarak tanmlanabilir. Gnmzde, elektronik, yaz ve resim yoluyla pek ok iletiim arac ve biimi olmakla birlikte daha nce de iaret edildii gibi yz binlerce Dyl K A T eski verimli K en iletiim biimi szl iletiimdir. Bir baka ifadeyle, bir arada bulunan insanlar sosyal klan ey birbirleriyle kurduklar iletiimdir. nsanlar dokunma, grme ve SIRA SZDE duyma gibi duyularn kullanarak ve yine el-kol hareketleri, jest ve mimikler gibi dier szsz bilgi, duygu ve dnce paylama yntemleriyle iletiim kurabilirler. Ancak, iletilmek istenilen mesaj en youn biimde ve en az AMALARIMIZ kaypla aktaran yntem dili kullanarak, yz yze konuma yoluyla kurulan iletiimdir. nsanlarn yaz, matbaa ve elektronik aletler gibi sesi ve dolaysyla sz mekna balayan ve kaydeden teknolojiler kullanmakszn yz yze, sese ve sze dayanarak iletiim K T A P kurduklar ortama szl kltr ortam denilir. Szl kltr ortam da kendi iinde Birincil Szl Kltr Ortam ve kincil Szl Kltr Ortam olarak ikiye ayrlr. nsanlarn bilgi, duygu, dnce ve beceri depolamak iinEkendiYve muhatapT LEVZ ON larnn hafzalarndan baka hibir kayt teknolojisine sahip olmad sosyo-kltrel toplumsal yap Birincil Szl Kltr Ortam olarak adlandrlmaktadr. Bilgi, duygu ve dnceleri yaz ve elektronik kayt imknlaryla depolama, saklama NTERNET tekniklerinin var olduu kltrel ortamlar ise, kincil Szl Kltr Ortam olarak adlandrlr. Birincil Szl Kltr Ortamnda sz sadece hafzalarda saklanabilecei iin bu artlarn zorlamasyla her trl duygu ve dnce hafzada kolayca kalacak, ezberlenebilecek ekilde sylenilmeye allr. Bu nedenle daha nce de iaret edildii gibi ritmik tekrarlarn ve ahengin ezberlemeyi kolaylatrmasna bal olarak iir evrensel olarak tercih edilen bir sz, duygu ve dnce saklama ve iletme teknii olmutur. Bir baka ifadeyle evrensel olarak ilk edeb gelenekler iir formunda ortaya kmtr. Dahas, iirin yansra mzik ve ezginin de ezberlemeyi ve gerektiinde kolayca hatrlanmay salamas, sz zamana kar dayankl klmas nedeniyle evrensel olarak kullanld bilinmektedir. nsanlk tarihinde ilk olarak ortaya kan mzik eliinde icra edilen bu ilk edeb geleneklerin tamam din ieriklidir. nsanlk tarihinde din d (secular) edeb geleneklerin ortaya kmas greceli olarak ok daha yakn alarn rndr. Mzik ve ezgiyle icra edilen iir eklindeki ve din ierikli bu erken dneme ait edeb verimler, doadaki hereyin canl ve ruhu olduuna inanlan animist bir dnya gr dorultusunda oluturulmutur. Bu dnya grne bal olarak kendilerini koruduklarna, kendilerine yardm ettiklerine, bereket verdiklerine inandklar g veya glere kran ifadesi ve destek salamak iin, ritel veya kuttren olarak adlandrlan bir rnek zere kalplam hareket ve davranlarda bulunmulardr. Bu bir rnek zere kalplam ha-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Szl Kltr Ortam: Yaz, matbaa, elektronik aletler kullanmadan yz yze, sese TELEVZYON ve sze dayanlarak kurulan iletiim ortamna denir.
NTERNET
Birincil Szl Kltr Ortam: nsanlarn bilgi, duygu, dnce ve beceri depolamak iin kendi ve muhataplarnn hafzalarndan baka hibir kayt teknolojisine sahip olmad sosyo-kltrel toplumsal yap.
Ritel: Din ayin veya tren amal bir rnek zere kalplam hareket.
Teatral: Tiyatro zellii SIRA SZDE tayan anlamndadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
reket ve davranlar veya ritel leri, ktlkleri ve verdikleri sknt, hastalk, lm ve bereketsizlik nedenleriyle korkulan kt g veya glere kar korunmak amal olarak yapmlardr. Bugn en geni anlamyla dans olarak adlandrdmz bu kltrel olgunun da kayna sz konusu ettiimiz din ritellerdir. Mzik ve iir gibi din d dans da, greceli olarak ok daha yakn alarda ortaya km bir kltrel olgudur. Dolaysyla, evrensel olarak, birincil szl kltr ortamnda mzik eliinde ve iir formunda ortaya kan ilk edeb geleneklerde sz, ezgi ve dans (ritmik ve kalplam hareket) birbirleriyle balantl l bir sarmal eklindedir. Ezgi ve kalplam bedensel hareket olarak dans, elik ettikleri sz, kolay ezberlenebilir ve gerektiinde kolay hatrlanr klan teknik ilevlere sahiptir. Ayn ekilde, iirin ister hece saysyla, isterse uzun ve ksa seslerle llmesi, msralarn duraklara blnmesi, drtlk veya beyitler eklinde oluturulmas, kafiye rgs ve redif gibi ekil zelliklerinin ortaya kmasnda birincil szl kltr ortamnn sz hafzada kolayca kalacak, ezberlenip gerektiinde kolayca hatrlanarak kullanlacak olmas zorunluluu en nemli rol oynam olmaldr. Bunun en nemli nedeni szl kltr ortamnda retilen bir metnin yazl kltr ortamnda retilen sabit bir metinden mahrum olmasdr. Yazlp sabit hle getirilmi bir metne sahip olan yazl kltr ortamnda yazar, air veya bir bakas sz konusu metni tekrar tekrar denetleyebilir. Ekleyip karmalarla metni dzeltebilir. Ancak, szl kltr ortamnda dinleyici nnde teatral (adeta tiyatro gibi) SIRA SZDE bir biimde icra edilen bir iir veya destann anlatlanlarn denetleyebilmek iin elde sadece destancnn hafzas vardr. Bu yapsal zorunluluk, ataszleri veya teker NELM lemeler yaDdakahramann vasflarn sayan uzun sfat cmleleri hazr kalplar eklindeki dnce biimlerini gerektirir. Sz konusu hazr dnce biimleriyse kuS R U laktan kulaa Oazdan aza dolaan hazr deyiler niteliindeki kalp ifadeler hafzaya destek olurlar. Bu tip hazr kalpsal ifadeler herkesin sk sk duyup kolaylkla hatrlad veK kolayca hatrlanabilecek ekilde biimlenmi ataszlerinden veya D K AT deyimlerden ya da benzeri kalpsal ifadelerden oluur. Aada yeri geldiinde ele alp inceleyeceimiz Halk Edebiyat metinlerinde ele alnan konularn ve ilenileSIRA SZDE rinin geleneksel olarak kalplam konular, temalar ve bunlarn adeta legolar gibi halk arasnda veya szl kltrde hazr, ou kez birbirine benzer ifadelerden olumu olmasnn en temel nedeni bu anlat veya iirlerin szl kltr ortamnda AMALARIMIZ yaratlm olmalardr. Szl kltr, Birincil Szl kltr, kincil Szl kltr terimlerinin tanmlar Walter K T A P Ongun Szl ve Yazl Kltr: Szn Teknolojilemesi (stanbul: Metis Yaynlar, 1995) adl kitabndan alnmtr. Yazl ve Szl kltrn zelliklerine dair detayl bilgi iin bu kitaba baklabilir. Y O N TELEVZ Birincil szl kltr ortamnda niin szlerin hafzada kolayca sylenmek zorunluluu SIRA SZDE vardr?
NTERNET
DNELM S O R U
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
1. nite - Kltr ve letiim
YKSEK KLTR VE HALK KLTR TABAKALAMASI

Daha nceki ksmlarda iaret ettiimiz zere kltr, kuaklar boyunca birinden dierine aktarlan uygulama, deneyim, bilgi, bilim ve teknoloji, grg, duygu, dnce birikimleri ve bunlara ait bilgi ve beceri gelerinden meydana gelir. Ancak, kltrn kaynaklar ve zellii bakmndan kuaklar arasnda aktarlan yaant ve bilgi geleri arasnda deiim ve geliimin bir sonucu olarak baz farkllklar ortaya kmaktadr. Kltrn doas gerei meydana gelen bu eitlenmeler ve farkllklardan dolay da, neredeyse btn kltrlerde yksek kltr (high culture) ve halk kltr (folk culture) olarak adlandrlan ikili bir tabakalama olumaktadr. Yksek kltre konumu ve iletiim aracndan hareketle resm kltr veya kitab/yazl kltr de denilmektedir. Byk lde bilgi kayna ve zelliinden dolay ortaya kan kltrel farkllklar ikiye ayrabiliriz. Bunlardan birincisi, bilimsel yntemin kullanlmasyla elde edilen bilgidir. Bir bilginin bilimsel olmasnn lt, yntemsel olmasdr. Bilimsel bilgi ayn zamanda nesnel, eletiriye ak, sistemli ve tutarl bilgidir. Herhangi bir kltrde bu tr bilginin ve ona dayal yaantlarn oluturduu kltrel tabakaya yksek kltr veya resm kltr denilir. Gnmzde bu snflandrma gerek bilginin en st dzeyde btn katmanlara eriip poplerlemesi ve gerekse Halkbilimi almalarnn temelini oluturan halk kavramnn yeni tanmlamalar sonucunda deimesi nedenleriyle byk lde geerliliini yitirmitir. kinci tr bilgi ise, Halkbilimi veya gndelik bilgi (everday knowledge) adyla bilinen bilgi eididir. Bu bilgi eidi, gnlk yaamn snrlar iinde gelien ve geleneksel olarak geerli olan, ksmen bilimsel doruluu olan bir bilgidir. Gndelik bilgi veya szl kltr ortam bilgisi, duyum ve algya dayanan deneme-yanlma ile elde edilen, bilen (suje) bilinen (obje) ilikisi sezgi yoluyla oluan sezgisel ve deneyimsel (empirik) kaynakl geleneksel bilgidir. rnein, romatizmal bir insann, yamurun yamas ile romatizma ars arasnda neden-sonu ilikisini bilmeden yamurun yaacan sylemesi bir bakma deneysel bir bilgidir. Ayn ekilde, yaz mevsiminde scaktan korunmak iin ince ve ak renkli elbiseler giyilmesi, ok eski alarda ilkel insann suyun kaldrma kuvvetini bilmeden sal ve gemi yapmasyla, n yarglar ve batl inanlar da gndelik bilgiye rnek olarak verilebilir. Zamanla eskiyen ve geerliliini yitiren bilimsel bilgiler ve onlara dayal olarak gelitirilmi eski teknolojiler de geni halk kitleleri iinde yaygnlaarak gndelik bilgi veya geleneksel szl kltr bilgisine dnebilir. Bir kltrde bu tr bilginin ve ona dayal yaantlarn oluturduu kltr tabakasna halk kltr ad verilir. Halk Edebiyatnn da iinde yer ald Halkbiliminin aratrma alann da halk kltr oluturur. Yksek kltr ve halk kltr tabakalamasnn bir baka nedeni de, XIX. yzyln ilk yarsna kadar yaygn olarak kabul edilen eski kltr tanmyla ilgilidir. Bu eski tanma gre kltr, inceltilmi zevkler ve adabmuaeret bilgisi ve grgs anlamyla, elit ve aristokratlara has ve toplumun, siyasi, sosyal ve ekonomik gc elinde bulunduran yksek tabakasna ait bir zellikler btn olarak dnlmtr. Halk ise, okuma-yazma bilmeyen, krsal kesimde yaayan sosyo-kltrel deimelerden olabildiince az etkilenmi ve ekonomik olarak da toplumun dk bir kesimi olarak tanmlanmakta ve halkn kulaktan kulaa ve kuaktan kuaa ezberleyerek aktard geleneksel kltrel unsurlar da halk kltr olarak adlandrl-
8 SIRA SZDE
DNELM Mit: Tarih ncesi zamanlarda olduuna inanlan olaylar ve S O R U olaanst karakterleri ve tipleri konu edinen nitelikli anlatlara verilen isim. DKKAT
Halk Edebiyatna Giri-I SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
maktayd. Halk kltrnn XVIII. yzyldan itibaren szl kaynaklardan derlenDNE M meye balanlan Lmit, masal, destan, atasz, tekerleme, fkra, trk, ninni gibi szl edebiyat tr ve ekillerine de Halk Edebiyat ad verilmitir. Edebiyatn, yazma sanat ile ilgili kaidelerin btn ve uygulamada bu kaideS O R U lere uygun eserleri de iine alan bir disiplin eklinde tanmlanmas tamamen yanl olmamakla birlikte eksik bir tanmlamadr. Edebiyat, insann duygu ve dnDKKAT celerini, tecrbe ve becerilerini kalplam ve lml biimlerde davurmaksa, bu estetik eylemi gerekletirme yollarndan birisi, sz yaz araclyla kat, ta vb. maddi SIRAkltrel temele balayan yazl edebiyat; dieri de szl kltr ortabir SZDE mnda szl olarak retilen ve insanlarn hafzalarnda yaamaya terk edilen szl edebiyattr. Szl edebiyat gelenei aada geliimine yer vereceimiz nedenlerAMALARIMIZ le yaygn olarak Halk Edebiyat olarak adlandrlmaktadr. Metinde trnak iinde verdiimiz edebiyat tanm Turhan Karatan Ansiklopedik EdebiK T A P yat Terimleri Szl (Ankara: Aka Yaynlar, 2004) adl kitabndan alnmtr. Trk edebiyat tarihinde yaplm eitli edebiyat tanmlar iin bu almaya baklabilir. Yksek kltre ait yazl edebiyat ve halk kltrne ait halk edebiyatn tema ve yaratclk SIRA SZDE bakmlarndan karlatrnz.
DN TE R N E TM NEL HALK EDEBYATI KAVRAMI TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
D TER N E M N NELT
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkede, Tanzimattan (1839) sonra kullanlmaya balayan edebiyat terimi, daha nceki zamanlarda edeb ilmi adyla tannyordu. inasi ve Namk Kemal gibi TanS O R U zimatlar Batda grdkleri anlay ve uygulamalardan yola karak edeb ilminin geni kitlelerin eitilmesinde ve birbirine kenetlenmesindeki ilevine de zel bir DKKAT nem vererek bu edeb ilmi iin edebiyat kelimesini kullanmaya ve yeni anlay bu ad altnda ifade etmeye balarlar. Dilimizde edebiyat eklindeki kullanm SIRA SZDE 1860 sonras yaygnlar. Bu dnemde inasinin atasz derlemeleri, Ziya Paann iir ve na makalesinde, deerlerinden szn ettii szl edebiyat trlerinin aydnlarmzn dikkatini ekmeye balamas aslnda bizde halk a doru yaplan ilk AMALARIMIZ yneliler; halk ve edebiyatn araylarn balangc olarak kabul edilebilir. Batda, XVI. yzyldan itibaren, Amerikann kefiyle yalan sylemeyen-drst ve retken yerlilere kar duyulan vahi soylu hayranlnn bir sonucu olaK T A P rak, pek ok aydn, halk (das volk) olarak nitelendirdikleri, kendi kyllerine Halka Doru parolasyla ynelirler. Bu anlaya gre halk, okumas-yazmas olmayan, krsalEkesimde yaayan, dolaysyla sosyo-kltrel deimelerden olabildiTEL VZYON ince az etkilenmi ve yazl kltrden ziyade szl kltr iinde yetimi, ekonomik olarak da yer ald toplumun dk seviyeli bir kesimi olarak tanmlanyordu. Gemie duyulan romantik bir nostaljiyi de iinde barndran bu anlay, halk NTE NET iinde yaayan Repik destanlar, mitler, trkler, ninniler ve inanlarda, Hristiyanlk ncesinden kalma tertemiz ulusal ruhlarnn yer aldna inanyordu. Dahas, uluslama ve ulusal devlete ynelite meydana getirilmesini gerekli grdkleri yeni ulusal kltrel sentezin kaynann bu tertemiz ruhun oluturmasn istiyorlard. Bu nedenle halkn hafzasndaki szl edebiyat rnlerini derleyip yaynlamaya baladlar. Bu srete szl olarak anlatlan epik destanlarn kefedilip yaynlanmas zamann anlayna gre Finliler gibi o zamana kadar kk ve nemsiz uluslarn bile Eski Yunana denk bir tarih gemii olduklar kabuln meydana getiriyordu.
Bu durum zellikle 1789 Fransz htilali sonras zel bir nem verilen millet olgusuna dayal modern devlete sahip olma peindeki aydnlarn sarld en nemli kaynaklardan birine dnr. Halkn asrlardan beri kuaktan kuaa szl olarak tadklar szl kltr Halkbilimi ve bu kltrel kesitin destan, masal, atasz, tekerleme, efsane, trk, at ve ninni gibi manzum ve mensur anlat ve iir gibi verimlerini ieren ksmn da Halk Edebiyat olarak adlandran bu yeni anlay Trkiyede XX. yzyln balarnda ortaya kmtr. Osmanl Devletini dalmaktan koruma amacyla XIX. yzylda uygulanan Osmanlclk politikas Hristiyan unsurlarn hemen hepsinin bamszln kazanmasndan sonra hi olmazsa mslman milletleri birarada tutmay amalayan slmclk politikasna yerini brakr. slmclk politikasnn da Araplarn ve dier mslman milletlerin bamszlk hareketleriyle baarszla uramas son are olarak hi olmazsa Trklerin de kendi ulus devletlerini kurmalarn amalayan Trklk akmnn ortaya kmasna neden olur. Trkler de tpk Avrupa ve dnyann dier yerlerinde Halkbilimi ve Halk Edebiyatnn ulus devlet kurma ve bu amala geni kitleleri harekete geirmedeki yer ve rolnden hareketle Halka Doru eklindeki ayn parolay kullanarak Trkler arasndaki szl kltr derlemeye ve oluturmak istedikleri yeni ulusal kltrel sentezin kayna ve temeli yapmaya ynelirler. zellikle, 1908 sonras Ziya Gkalp, Rza Tevfik Blkba ve Mehmed Fuad Kprl gibi Trklk akmnn nde gelen isimleri, halk arasnda szl olarak yaayan bu edeb verimleri, Franszca Litrature populaire veya ngilizce Folk Literature terimini Trkeletirerek Halk Edebiyat olarak adlandrdlar. Bu aratrmaclar, Halk Edebiyat olarak adlandrdklar bu szl edebiyat rnlerinin yazl ve szl kaynaklardan tespit ettiklerini yaynlamaya baladlar. Trklerin slmiyeti kabul etmesiyle birlikte, ehir ve kasabalarda kurulan medreselerde yetien aydnlar, yeni dinin emrinde slmi ilimler ile ilgili bilginin nicelik ve nitelii bakmndan geni halk kitlelerinden farkllarlar. Bu yeni aydn grubu, brokrasi bata olmak zere toplumsal yapda n plana kar. Bu gelimelerden dolay stnlk duygusuna kaplan medreseliler, o gne kadar ounluk itibaryla gerevli bir hayat sren ve ok farkl zmre ve snflara sahip olmayan Trk milletini Havs ve Avm olarak ikiye ayrp snflandrrlar. Medrese eitimi alm snfnn byk bir ksm Trke, Arapa ve Farsa dillerini bu dilde de divan meydana getirecek kadar biliyorlard. Aydnlar, Arap ve Fars edebiyat geleneklerinden alnan tr ve ekillerde, aruz vezniyle eserler meydana getirdiler. Yaklak 1000 yl boyunca devam eden bu yazl edeb gelenei, bugn, Eski Trk Edebiyat, Divan Edebiyat veya Klasik Trk Edebiyat gibi adlarla adlandryoruz. Oysa, Trklerin slmiyeti kabul etmezden hatta slmiyet bir din olarak ortaya kmazdan ok nceleri bile bir edebiyat gelenekleri vard. Arlkl olarak bir szl edebiyat gelenei olan en eski Trk edebiyat, evrensel olarak dier emsalleri gibi kopuz ad verilen enstrmanla alnan mzik eliinde oluturulan bir edebiyattr. Yaygn olarak Ozan-Baks edebiyat gelenei de denilen bu edeb gelenek evresine mensup olanlar, amanizm veya kamlk olarak da adlandrlan eski Trk din inanc ve dnya gr erevesinde kouklar (komalar), sagular (atlar), mitler, ataszleri, epik destanlar, masallar, efsaneler gibi pek ok trde eserler vermitir. Trk mill edebiyat gelenei olarak da adlandrlan bu gelenein verdii eserlerden bazlar yaklak 1400 yldr yazyla da kayt altna alnmtr. slmiyetin geni Trk kitlelerince benimsenmesinden ve zellikle de medresede yetien
Havs: Toplumunda kendini ayrcalkl gren tabaka. Divan: Divan Edebiyat airlerinin iirlerini toplad defterlere verilen isim.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D 10 N E L M S O R U
D Giri-I Halk Edebiyatna N E L M S O R ve kendini havsU(sekin), medrese eitimi almamlar da avm (halk) sayan bu yeni aydn grubunun zaman zaman ortaya kan birka istisnas dnda slmiyetin kabulndenKnce var olan ve slmn kabulnden sonra da aydnlarca deta DK AT yok saylmasna ramen Trk mill edebiyat gelenei veya daha doru bir terimle Trk szl edebiyat gelenei olarak da adlandrabileceimiz, Trk Halk Edebiyat SIRA SZDE gelenei yaamaya devam etmitir. Hem de aydnlarn 1000 yllk ihmallerine karn tr, tema, ekil zelliklerini zenginletirip eitlendirerek gelimitir. Bundan sonraki nitelerde Trk Halk Edebiyat geleneinin edeb trlerinden hareketle bu AMALARIMIZ edebiyatn temel zellikleri ele alnacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Halk Edebiyat ve A P K T Halkbiliminin Avrupada ortaya kna ait bilgiler, zkul obanolunun Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri (Ankara: Aka yaynlar 1999) adl kitabndan alnmtr. Halk Edebiyat teriminin Trkiyede ortaya k konusundaLkr O N T E E V Z Y Elinin Halk Edebiyatna Giri (Ankara: Aka Yaynlar 2001) adl kitabndan yararlanlmtr. Trk Halk Edebiyat gelenei slmiyetin Trkler tarafndan kabul edilmesinden sonra m SIRA SZDE NTE NET ortaya kmtr,Ryoksa daha nce de var myd?
DNELM S O R U
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
11
zet
A M A
Kltr Kavram ve Oluumunda letiimin Yeri ve Roln Aklamak. nsanolu da dier canl ve cansz varlklar gibi doann bir parasdr. Ancak, insanolunun binlerce yl nceki yaam tarzyla gnmzdeki yaam tarz arasnda byk farkllklar vard. nsanolu doa karsndaki zayflklarn ve karlat glkleri yaratt ve kendini donatt fiziksel ve zihinsel ara ve gerelerle byk lde ortadan kaldrmtr. Bu balamda insanolunun yaratp doaya ekledii her ey kltrdr. Kltrn yaratlmasnda iletiim olmazsa olmaz konumundadr. nsanlk iletiim sayesinde bilgi duygu ve tecrbelerini biriktirmeyi baarabilmi ve kltrler oluturabilmitir. Szl edebiyat veya Halk Edebiyat insanlk tarihinde ok uzun bir mddet bu duygu, bilgi ve tecrbeleri depolayp saklama ve farkl kuaklara aktarma ilevi grmtr. Konumaya ve Yazya Dayal letiim Biimlerinin Temel zelliklerini Tanmlamak. letiim duygu, dnce, bilgi ve tecrbelerin aktarlma srecidir. amzda elektronik, yaz ve resim teknikleriyle pek ok iletiim arac ve biimi vardr. Bununla birlikte yaz bata olmak zere bu iletiim yollar icat edilinceye kadar binlerce yl szl iletiim en eski ve verimli iletiim biimi olmutur. nsanlarn yzyze ve konumaya dayal olarak iletiim kurduu ortama szl kltr ortam ad verilir. Szl kltr ortam ikiye ayrlr. nsanlarn hafzalarndan baka bir kayt imkn ve tekniinin bilinmedii sosyo-kltrel yaplara birincil szl kltr ortam ad verilir. Gnmzde olduu gibi yaz ve elektronik kayt imkn ve tekniklerinin bilindii ve bulunduu sosyo-kltrel yaplar ise ikincil szl kltr ortam olarak adlandrlr. Evrensel olarak, iir eklinde ortaya kan ilk edeb gelenekler, birincil szl kltr ortamnda bilgi, duygu, dnce ve tecrbeleri biriktirme ve farkl kuaklara aktarma ilevine bal olarak bir zorunluluk sonucu domutur. Bu oluum geliip genileyerek szl edebiyat veya Halk Edebiyat geleneini oluturmutur.
AM A
Yksek Kltr ve Halk Kltr Tabakalamasn Aklamak. Kltrn kaynaklar ve onu kullananlarn tad zellikler dolaysyla kuaklar arasnda aktarlrken meydana gelen deiim ve geliimler sonucu baz deiiklikler oluur. Kltre yklenen anlam ve oluturulan kltrel unsurlarda kullanlan bilgi kaynana ve trne bal olarak neredeyse btn kltrlerde yksek kltr ve halk kltr olarak adlandrlan bir tabakalama meydana gelmektedir. Nesnel, eletiriye ak, sistemli, tutarl, yntemsel bilgiye bilimsel bilgi ad verilir. Herhangi bir kltrde bilimsel bilgiye dayal olarak oluan kltrel tabaka da yksek kltr olarak adlandrlr. Gnlk yaamn snrlar iinde gelien ve geleneksel olarak geerli olan bilgiye geleneksel gndelik bilgi denilir. Geleneksel gndelik bilgiye dayal olarak oluan kltrel tabakaya da halk kltr ad verilir. Halk Edebiyatnn da iinde yer ald Halkbilimi disiplininin aratrma alann da halk kltr oluturur. Halk Edebiyat Kavramn Tanmlamak. Amerikann kefinden sonra XVI. yzylda, Batda, Amerikan yerlilerinin ahlaki drstlklerine duyulan hayranlk sonucu, baz aydnlar arasnda vahi soylu tutkusu denilen eilim ortaya kar. Bunun sonucu olarak pek ok Avrupal aydn halk olarak adlandrdklar kyl kesiminin kuaktan kuaa tadklar szl kltrlerini derlemeye balarlar. Onlara gre, halkn sahip olduu destan, masal, efsane, trk, atasz, bilmece vb. szl edebiyat trleri milletlerinin ruhunu yanstmaktadr. Fransz htilali sonras kendi ulus devletlerini kurmaya ynelen uluslar, kltrel kimliklerini bulmak ve bir kltrel sentez yapmak iin sz konusu halk kltr eserlerini yeni oluumlar iin temel olarak kullanmaya balarlar. Halk okuma yazma bilmeyen krsal kesimde yaayan, dolaysyla sosyo-kltrel deimeden olabildiince az etkilenmi ve ekonomik olarak da toplumun dk bir kesimi olarak tanmlamlardr. Halkn sahip olduu ve szl iletiim vastasyla kuaktan kuaa tad szl edebiyat da Halk Edebiyat olarak adlandrmlardr. Halk Edebiyat almalar Trkiyede Ziya Gkalp, Rza Tevfik Blkba ve Mehmed Fuad Kprl gibi Trklk akmnn ncleri tarafndan XX. yzyln ilk yllarnda balatlmtr.
A M A
A M A
12
Kendimizi Snayalm
1. nsann doayla olan mcadelesinde elde edilen bilgi, duygu ve tecrbeler insandan insana aktarlmasayd kltrn bugnk durumu hakknda ne sylenebilirdi? a. Zenginleirdi. b. eitlenirdi. c. Deiirdi. d. Yaygnlard. e. Olumazd. 2. Kltrn olumasnda szl iletiimin temel ilevi nedir? a. Biriktirmek b. Dinletmek c. Tutturmak d. Sevdirmek e. Aydnlatmak 3. Halk Edebiyat (Szl Edebiyat), birincil szl kltr dneminde hangi amaca ynelik olarak oluturulmutur? a. z saklama b. Sz saklama c. Sz aktarma d. z koruma e. Sz dinletme 4. Duygu, dnce, bilgi ve tecrbelerin aktarlmas srecine ne ad verilir? a. Gelenek b. Ritel c. Kltr d. letiim e. Uygarlk 5. Avrupada Vahi soylu tutkusu olarak adlandrlan ve Amerikan yerlilerine duyulan ilginin nedeni, yerlilerin hangi zelliidir? a. Sava olmalar b. Zengin olmalar c. Kurnaz olmalar d. Kltrl olmalar e. Drst olmalar 6. Trkiyede Halk Edebiyat almalarn balatanlar hangi akma mensuptur? a. slmclk b. Osmanlclk c. Trklk d. Batclk e. mmetilik 7. Aadakilerden hangisi Avrupal aydnlarn halk olarak tanmladklar kyllerin zelliklerinden biri deildir? a. Krsal kesimde yaamalar b. Okuma-yazma bilmemeleri c. Sosyo-kltrel deimeden az etkilenmeleri d. Ekonomik olarak dk seviyede olmalar e. Gzel sanatlara nem vermeleri 8. Nesnel, eletiriye ak, sistemli, tutarl, yntemsel bilgiye ne ad verilir? a. Geleneksel bilgi b. Greneksel bilgi c. Bilimsel bilgi d. Sosyal bilgi e. Kltrel bilgi 9. Halkn sahip olduu destan, masal, efsane, trk, atasz, bilmece vb. szl edebiyat trleri milletlerin nesini yanstr? a. Geleneini b. Tavrn c. Bugnn d. Ruhunu e. Geleceini 10. Herhangi bir kltrde bilimsel bilgiye dayal olarak oluan kltrel tabakaya ne ad verilir? a. Avam kltr b. Yksek kltr c. Geni kltr d. Engin kltr e. Kurumsal kltr
13
Yaamn inden
Atatrkn Trk halk edebiyat ve halkbilimi almalarnn nemine ve bu almalarn Trk aydnlar iin tad deeri aklayan bir konumas yledir: Bozuk zihniyetli uluslarda byk ounluk baka amaca, aydn denen snf baka zihniyete maliktir. Bu iki snf arasnda tam kartlk, tam muhalefet vardr. Aydnlar asl kitleyi kendi amacna yneltmek ister; halk kitlesi ve halkn byk ounluu ise aydn snfa bal kalmak istemez. O da baka bir yn bulmaya alr. Aydn snf dnce ve uyarma yoluyla byk kitleyi kendi isteklerine uydurmada baar salayamaynca baka yollara balar; zorbalkla ynetmee kalkar. Artk burada zmlenecek noktaya geldik: Halk ne birinci yntem ile ne hkmederek ve zor kullanarak kendi amacmza srklemede baarl olamadmz gryoruz. Neden? Arkadalar, bunda baarl olmak iin, aydn snfla halkn zihniyet ve amac arasnda doal bir uygunluk olmas gerekir. Yani aydn snfn halka nerecei amalar halkn ruh ve vicdanndan alnmal. Halbuki bizde yle mi olmutur? O aydnlarn nerdikleri dnceler ulusumuzun ruhunun derinliinden alnm amalar mdr? Kukusuz hayr. Aydnlarmz iinde ok iyi dnenler vardr. Fakat genel olarak u hatamz vardr ki, inceleme ve aratrmalarmza zemin olarak ou kez kendi yurdumuzu, kendi tarihimizi, kendi geleneklerimizi, kendi zelliklerimizi ve gereksinmelerimizi almalyz. Aydnlarmz belki btn cihan btn uluslar tanr, fakat kendimizi bilmeyiz. Aydnlarmz, ulusumu mutlu ulus yapaym der. Baka uluslar nasl olmusa onu da aynen yle yapalm der. Fakat dnmeliyiz ki byle bir kuram hibir devirde baarl olmu deildir. Bir ulus iin mutluluk olan ey dier ulus iin felket olabilir. Ayn neden ve koullar bir ulusu mutlu ettii hlde dierini mutsuz edebilir. Onun iin bu ulusa gidecei yolu gsterirken dnyann her trl biliminden, yeni bulgularndan ve ilerlemelerinden faydalanalm, fakat unutmayalm ki, asl temeli kendi iimizden karmak zorunluluundayz. Ulusumuzun tarihini, ruhunu, geleneklerini gerek, salam, drst bir grle grmeliyiz. u gerei de aka syleyelim ki, hl ve hl aydnlarmzn genleri arasnda halkn byk bir ounluuna uyabilme gereklemi deildir. Memleketi kurtarmak iin bu iki zihniyet arasndaki uyarll meydana getirmek gerekmektedir. Bunun iin de biraz halk kitlesinin yrmesinin abuklamas, biraz da aydnlarn ok hzl gitmesi gerei vardr. Fakat halka yaklamak ve halkla kaynamak daha ok ve daha ziyade aydna den bir grevdir. Kaynak: Atatrkn Sylev ve Demeleri Cilt II, s. 140-141.
Okuma Paras
Halk ve Halkbilimi Halk kelimesi ve terimi, bat dillerinde eski populus, vulgus ve volk kelimeleriyle karlanmaktadr. Ulusu kuran tarih boyunca halk kltr denilen deerleri tayan, snflama oluumundan nceki geni bir tabaka bu kelimeyle karlanmaktadr. Hemen btn dillerde eskiden adi halk tabakas (the common people) anlay yaygn bulunmaktayd. Bizde hl halk deyince, bu anlayn yaygnln grmekteyiz. ... Bizde ve baka lkelerde halk denilince, snflamadan nceki alarda var olan, feodal-soylu zmrelerin altnda, sosyal-ekonomik dzeni yneten geni bir alt tabaka kast edilir. Halktan daha sonraki millet aamasna ulamadan nceleri, iki nemli niteliin ne ktn gryoruz: 1) rgtlenmeye, devlet ya da millet olmaya yatkn bir bilin; 2) Geleneksel trelerle birleen gl bir halk kltr; Feodal-soylu snflarn peinden, alar boyunca teki snflar da hep bu temel zmreden tremiler, yeniden biimlenen toplumlarn yapsnda, temeldeki o geni halk zmresi daima var olmu yeni dzenlerin getirip oluturduu baka kltr ve trelerin st ste ylmasna ramen hayatn yrynde tresel kantlarla birlikte tasfiye edilemeyen bir halk kltr kalnts da srp gelmitir. Eski alarda uzun sre feodal soylular ile temeldeki halk arasnda hayatn gerektirdii ara ve yan zmreler kp snflama oluumu da yrrken bu halk tabakas da snflamann getirdii kltrlerle karm te yandan yeni teekkl eden snflara halk tresi ve kltrn de yaymaya devam etmitir. Yani halk kltr, kopup ayrlan zmrelerden baka, snflar da etkilemitir. Yeni snflar, adalam dnya kltrleriyle alanm yani deimi ve yabanclam halktan uzaklam gibi grndkleri halde gndelik hayat-
14
larn yrylerinde yine de yer yer o eski halk kltrnn ilerinden sklp atlamadn gsteren belirtiler de gstermitir. Bundan dolaydr ki bugn halk denilince tmyle teki snflar ve zmrelerden kopmu kapal bir hayat ve kltr adas deil ounluu kyl olan ehirlerdeki fakir zmreler ve orta tabakadaki kimselerle birleen topluluklar kast edilmektedir. Meseleyi folklor asndan ele alncahalk denilen varln bir toplum evresi olarak bir ucundan kapal teki ucundan ak zellikler gsterdiini gryoruz. Bunun nedeni de kark bir yap gstermesidir. Kapal toplum zellii gsteren yan yoldan uzak, g, sava, pazar ve kltr etkilerine kapal ucra bir toplum birimi oluunda kendini gsterir. Anadoluda hl byle kapal blgeler vardr, zaten bizdeki ky kelimesi de aslnda cra yer, ke anlamna geliyor. Buralarda kyl halk yani halkn asl youn z tresel ve geleneksel bir yaantyla birlikte tarihi folkloru koruyor ve srdryor. Eski folklorcular aratrmalar ve derlemeleri iin byle bozulmam, d etkilere karmam, kapal blgelerdeki statik (duraan) folklor unsurlarna ynelirlerdi. Folklor deyince bunu anlarlard. Trkiyede folklorcularn ou bu eilimdedir. Lakin bir yolun bu kapal blgenin yaknndan gemesi, byk bir fabrikann kuruluu, savalar ve gler, mevsim iilerinin geli ve gidileri teki ucundan bu kapal ve geleneksel evreyi anca folklorda da bir karm ve deiim aamas balyor. artlarn deimesi hayat; hayatn deimesi de kltr deitiriyor. Yeni evreler, yeni treler ve gelenekleri getiriyor. O zamanda folklor statik aamadan dinamik aamaya geiyor. Buna da, folklorun hayatla birlikte yryen dinamizmi diyorlar. Bir sre sonra bu hareketli gelenek karm durgunlayor, kapanyor, yeni bir gelenek evresi meydana geliyor. O zaman da kapal aamadaki statik folklora geiyoruz. O halde bir folklor ve halk kltr evresi olarak, halk evresi belirli olmayan aralklarla bir ucundan alrken teki ucundan da kapanmaktadr. Bugn artk halk kelimesinin btn dnyada hep ayn l ve kavram tamad her blgenin evrimiyle balantl deiik motifller gsterdii bilinmektedir. Bir ngiliz iin halk nedir? Trkiye Trk iin halkn bugnk anlam, kapsam ve snrlar nedir? Snf asndan ele alnnca halk snrlar durmadan deien, srekli olarak deiip evrilen, i ve d etkilenmeler ortamnda durmadan oluan bir karmdr. Bundan dolaydr ki gnmzde artk folklor biliminin arkeolojinin
aksine statik deil dinamik bir nitelik tad halkla birlikte folklorun da evrilip yeni unsurlarla beslenip yeni karmlara yneldii kabul edilmektedir. Halkn oluumundaki bu srekli evrim folklorundan eski malzemeden yeni unsurlara yerliden yabancya eski ekillerden yenilerine doru evrildii bir dinamizm dourmutur. te bu dinamizmdir ki onu balangta sanld gibi yalnz tarihin deil daha ok sosyolojinin yanna getirmitir. Halk arasnda kullanlan ekliyle halktan bir adam, halktan gelme basit bir kadn deyimleri baka lkelerde olduu gibi Trkiyede de sz konusu ahsn sosyal bakmdan aa tabakadan olduunu ya da toplum hayatnda kendilerine itibarl bir mevki kazandrmayan meslek zmrelerine mensup olduklarn ifade eder ama bu deerlendirmenin hangi meslekler ve sosyal tabakalar iin hangi devirlerde ve Trkiyenin hangi blgelerinde geerli olduu da kark bir sorundur. stanbulda burun kvrlarak anlan bir meslek Kastamonu iin ayn anlam ifade etmeyebilir. Bu tr deerlendirmeler zamanla ve yer yer deimektedir. stelik bu gibi deerlendirmeler bugn artk siyasi grlere balantl olarak da deimektedir. Baz evrelerde halktan bir adam sz nemseme anlam tayabilir. ... Bir zamanlar sosyal tabakay, aile meneini, meslek grubuna balayarak ifade eden bu sz bugn artk halkn temel ve ruhi deerlerini ifade etmekte kullanlyor. Dncelerin halka dnk evrimiyle birlikte olumlu bir anlam kazanyor. Eskiden halktan bir adam denilince odun yarc, mahalle bekisi kast edilirdi bugn iin bir yazar ya da bir sanat iin ayn sz sylenebiliyor. alar boyunca halk ifade eden szlerin derlenmesi ve karlatrlmas, yazl belgeler ve edebi eserlerin bu bakmdan taranmas, halk kavramnn zamana gre tarihi-sosyal nedenlere bal evrimin karlatrlmal yollardan aratrlmas folklorcunun kendi alann renmesi, derlemelerini deerlendirmesi alar ve blgelerle balantlarn kurabilmesi iin ok nemlidir. Avrupal romantikler halkn ruhunu btn kltr varlnn ana kayna olarak aratrmlar buradan bilimsel bir sorun ortaya karmlar Halkbilimi de bir bilim olarak kaynan ve adn da buradan almtr. ... Halk ruhundan ok folk-lore (the lore of people=formle edilmi halkbilimi) ile uramay n planda tutan, yani szl gelenei (traditions populairesi) aratran ngiliz ve Fransz halkbilimi aratrma eilimleri, balangta bu halk kavram gibi sorunlarla urama-
15
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

y nemsememiti. Halbuki zaman getike, aratrma ve derlemelerin getirdii malzeme ve bilgiler oaldka, bu bilim dalnda kendini gsteren kargaa ve ynszlk, halkbilimini disiplinli bir yntem ve dzene koymada gecikildiini gstermi, hele Trkiyede bir yandan aratrma ve derlemelerin hz kesilirken, te yandan da, folklorun yanl anlalmasna ve deerlendirilmesine yol am, akademik evrelerde de kmsenmesine neden olmutur. Aa tabaka dedikleri halkn ruhi ve manevi belirtileriyle baklarak -ilkellik, gayri ahsilik, anonim dnce, bireyselliin yokluu, - belirlenmesi artk yaplmyor. Zira bu nitelikler ve zelliklerin, az ya da ok her insanda bulunabilecei mevkii neresi olursa olsunartk iyice anlalmtr. Bylelikle halkn ikiye ayrlmasndan yukar tabaka ve aa tabakann kesin ekilde belirlenilmesinden artk vaz geilmitir. Bugn artk aa tabakay ayrp, sosyal bir bodrum katna indirmektense, her insanda aa tabakadan kalm unsurlarn, halk yerine halktan kalm varlklarn her yerde aranlmasna balanmtr. Eski anlaya gre halk ikiye blen kesin izgi yerine, bugn artk her insan teker teker ikiye ayran, onlarda halk kaynandan gelenle halk kaynandan gelmeyeni, kiisel birikimle, eski kayna belirleyen, insanolunu ferdi varlk ile cemaat varl olarak ikiye ayran bir izgi sz konusudur. Uzun tartmalar ve aratrmalardan sonra, halkbilimi asndan, bugn artk halk, eskiden olduu gibi bir sosyal grup anlam tamyor. Herkesin az ya da ok bir gle katld bir tavr ve davran tarz anlam kazanyor. ... O halde eski anlayta grld gibi folklor, artk yalnz eski treler ve yaam dzenleri iinde evrime kapal aa tabakalar deil, bilginleri, aydnlar da, cahiller, iiler ve kyller kadar aratrmaktadr. Kaynak: Tahir Alangu. (1983). Halk ve Halkbilgisi, Trkiye Folkloru El Kitab, stanbul: Adam Yaynlar, s.27-33., Sadeletiren ve yeniden dzenleyen zkul obanolu. 1. e Yantnz doru deil ise Kltr Kavram ve Oluumunda Szl letiimin Yeri ve Rol blmn tekrar gzden geiriniz Yantnz doru deil ise Kltr Kavram ve Oluumunda Szl letiimin Yeri ve Rol blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Konumaya ve Yazya Dayal letiim Biimlerinin Temel zellikleri blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Kltr Kavram ve Oluumunda Szl letiimin Yeri ve Rol blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyat Kavram blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyat Kavram blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyat Kavram blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Yksek Kltr ve Halk Kltr Tabakalamas blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyat Kavram blmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Yksek Kltr ve Halk Kltr Tabakalamas blmn tekrar gzden geiriniz.
2. a
3. b
4. d
5. e 6. c 7. e 8. c
9. d 10. b
16
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 nsan eer kltr yaratamasayd, doadaki dier canllar gibi hayat tarznda hibir deiiklik olmakszn belirli iklim koullarna uyum salayarak yaayabilirdi. Ancak meydana getirdii kltr sayesinde hemen her iklimde ve dnyann her yerinde hatta uzayda bile yaayacak hle gelebilmitir. Bu zellik, insan dier canllardan ayran en temel zelliklerden birisidir. nsann dier canllara nazaran gszl bata olmak zere zayflklar dnldnde var olabilmek, ayakta kalabilmek ve doann glklerini aabilmek iin kltre ihtiyac olduu ortadadr. Sra Sizde 2 Birincil szl kltr ortam insanlarn duygu ve dncelerini kaybolmaktan kurtarp kaydedebilmek iin insan hafzasndan baka yaz, elektronik vb. hibir kayt tekniinin bilinmedii ve bulunmad bir sosyo-kltrel yapdr. Bu tr bir sosyo-kltrel yapda mevcut olan tek kayt imkn olan hafzada kolayca kalabilirlik veya ezberlenebilme byk bir nem tar ve uyulmas gereken bir zorunluluk olarak ortaya kar. Sra Sizde 3 Yksek kltre ait yazl edebiyatta duygu, dnce ve tecrbe sesleri karlayan harfler yoluyla ve yazma tekniiyle szler kat, ta, tahta vb. maddi kltrel bir temele sahip hle gelirler. Bylece onlar yaratan veya anlatan insann varlna muhta olmaktan kurtulurlar. Kendi balarna bir var olua erien bu duygu, dnce ve bilgiler zerine farkl farkl kiiler farkl zamanlarda onlar okuyarak alabilirler; ekleyip karmalar ve dzeltmeler yapabilirler. Bu imknlar nedeniyle olsa gerek, yazl edebiyat geleneklerinde aranlan zellik yaratc olmak daha nce kulanlmam imge, kurgu ve sylemler meydana getirebilmektir. Halk kltrne ait szl edebiyata ise okunan bir metin yoktur. Mesel, bir masal anlatm, anlatc ile dinleyici arasnda geleneksel bir anlat tr olan masal yoluyla kurulan bir iletiim biimidir. Masal anlatan deta bir tiyatro oyunu oynarm gibi; szlerini jestler ve mimiklerle, kahramanlarn ses tonuna benzer tonlamalarla destekleyerek ve vurgularla ssleyerek anlatr. Dinleyicinin anlatcya ve anlattna kar gsterdii isteksizlik veya cokulu bir dinleyici olma hli dorudan doruya anlatcy etkiler. Szl kltr rn olan bu Halk Edebiyat eserleri anlatan ve dinleyen insanlarn hafzalarnda kolayca kalabilmesi amacyla geleneksel tema ve yaratma yollaryla meydana getirilirler. Bu nedenle gelenekte hi olmayan ve bilinmeyen bir temay ele alp yeni bir anlat yerine gelenekte var olan bir temay gelenein koyduu ltleri takip ederek eser yaratma yolu tercih edilir. Sra Sizde 4 Trk Halk Edebiyat gelenei, slmiyetin Trkler tarafndan kabulnden hatta slmiyetin bir din olarak ortaya kmasndan nce de vard. Baz aratrmaclar tarafndan gemite ok doru bir ifade olmamakla birlikte Mill edebiyat gelenei olarak da adlandrlan Trk Halk Edebiyat gelenei tr, ekil ve tema zellikleri ve ortaya k bakmlarndan Trkenin bir iletiim arac olarak kullanlmaya balad zamanlardan beri var olduunu dnebiliriz.
17
Yararlanlan Kaynaklar
obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, v.d. (2004). Liseler in Halkbilimi. Ankara: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Aka Yaynlar. Karata, T. (2004). Ansikopedik Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar Ong, W. (1995). Szl ve Yazl Kltr: Szn Teknolojilemesi. ev. S. Postacolu Banon), stanbul: Metis Yaynlar. Zllolu, M. (1993). letiim Nedir? stanbul: Cem Yaynlar.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Halkbilimi ve Halk Edebiyat ilikisini aklayabilecek, Halk Edebiyatnn snrlarn ve snflandrmasn tanmlayabilecek, Trk Halk Edebiyatnn tarihesini aklayabilecek, Halk Edebiyatnn yazl kaynaklarn tanyabilecek, Halk Edebiyatnn szl kaynaklarn ve derleme yntemlerini tanmlayabilecek, uygulayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Halkbilimi ve Halk Edebiyat Halk Edebiyatnn Snflandrmas Trk Halk Edebiyatnn Tarihesi Halk Edebiyatnn Yazl Kaynaklar Halk Edebiyatnn Szl Kaynaklar Alan Aratrmas Grme Yntemleri Gzlem Yntemleri Anket Yntemi Buldurmaca Listesi Yntemi
erik Haritas
HALKBLM VE HALK EDEBYATI LKS HALK EDEBYATININ SINIRLARI VE SINIFLANDIRILMASI TRK HALK EDEBYATININ TARHES HALK EDEBYATININ YAZILI KAYNAKLARI SZL KAYNAKLARDAN HALK EDEBYATI DERLEME YNTEMLER
Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri
Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

HALKBLM VE HALK EDEBYATI LKS
Halkbilimi, geleneksel insan davranlarn ve geleneklerini alarak, aratrma nesnesi (objesi) olan sosyal ve kltrel insan daha iyi anlamak ve onun hakknda daha derin bir bilgiye sahip olmak amacyla on dokuzuncu yzyln balarnda ortaya kan bamsz bilimsel bir disiplinin addr. Daha geni bir tanmlamayla, Halkbilimi, bir lkede yaayan halkn kltr rnlerini, geleneklerini, trelerini, halk inanlarn, halk mziini, halk oyunlarn, halk edebiyatn, halk mimarln, halk hekimliini ve benzerlerini inceleyerek, bunlarn birbirleriyle ilikilerini ortaya koyan; kaynak, geliim, etkileim gibi sorunlarn kendine zg yntemlerle zmeye; sonu, kural, kuram (nazariye) ve yasalar bulmaya alan bir bilim daldr. Halkbiliminin bir alt dal olarak Halk Edebiyat, ait olduu ulusun yaay, inan, duygu ve kltrel karakterini yanstan arlkl olarak szl bir edebiyattr. Halk Edebiyatnn edeb trleri szl kltr ortamnda doalama olarak yaratlr ve kiiden kiiye, kuaktan kuaa szl aktarm yoluyla yaylarak varln srdrr. Halk Edebiyatnn mitler, epik destanlar, masallar, efsaneler, fkralar, halk hikyeleri, ataszleri ve deyimler, tekerlemeler, alklar-karglar, trkler, ninniler, mniler ve dier geleneksel iir trlerinden hareketle bir ulusun, kltrel kimlik ve mirasnn oluumunu ve geliimini anlamak; eitli ynlerini aklamak ve bir btnlk iinde gemiini ortaya koymak mmkndr. Daha da nemlisi Halk Edebiyatnn ok eski alara kadar uzanan bir oluum srecinde yaratlm kltre zel duyu ve dn biimlerini tad edeb rnlerinden hareketle, yeni ve ada yntemlerle deerlendirilerek roman, yk, heykel, dans, tiyatro, mzik, izgi film ve sinema filmi gibi yeni kltrel ve edeb formlara kaynaklk etmesidir. Halk Edebiyatnn biri gemie dieri gelecee ynelik bu iki ynl alma biimi, Halkbiliminin dier aratrma alanlar iin de geerlidir. Halkbilimi almalarnn balang tarihi, yaygn olarak Almanyada Jacob ve Wilhelm Grimm adl iki kardein, Ev ve ocuk Masallar adl szl gelenekten derleyerek oluturduklar masal kitaplarn yaynladklar 1812 yl kabul edilmektedir. Bilim dalnn ad olarak uluslararas bir kullanma erimi olan, folklor Folk-Lore terimi, ilk defa 1846 ylnda ngiliz William John Thoms tarafndan, Atheneum adl dergide Ambrose Merton takma (mstear) adyla yazd yazda kullanlmtr. Folklor kelimesinin kkenini folk=halk ve lore=bilim szckleri oluturmakta ve birleik bir terim olarak halkbilimi anlamna gelmektedir. Son zamanlarda uluslararas literatrde, folklor (folklore) teriminin gerek anlamn
Halkbilimi almalarnn balang tarihi, Jacob ve Wilhelm Grimm kardelerin Ev ve ocuk Masallar adl masal kitaplarnn yayn tarihi olan 1812 yldr.
Folklor, Halkbilimi anlamna gelen bir kelimedir.
20
yitirmeye balamas ve yanl kullanmlarnn oalmas nedeniyle yerine, ayn anlamda ve balamda folkloristik (folkloristics) teriminin kullanlmas da yaygnlamtr. Bir lke veya belirli bir blge halkna ya da aralarnda en az bir mterek faktr (meslek, cinsiyet, dil, din vb.) bulunan bir toplumsal gruba ilikin maddi ve manevi alanlardaki kltrel rnleri ve onlarn canl, deta bir tiyatro gibi (teatral) davurum eklinde icra olunan gsterimleri Halkbiliminin konusudur. Halkbiliminin toplumsal rol ve ilevleri konusunda tannm Trk halkbilimci Sedat Veyis rnekin Bir lkenin, bir yre halknn, bir etnik grubun yaamnn btnn kapsayan ve temelinde o halk oluturan insanlarn ortak davran kalplarn, yaama biimini, belirli olaylar ve durumlar karsndaki tavrn, evresini ve dnyay alglayn aklamada; geleneksel ve trensel yaam dzenleyen, zenginletiren, renklendiren bir dizi beceriyi, beeniyi, yaraty, treyi, zamanmza uzanan gelenekler, grenekler, detler zincirini saptamada; bu kltrn atardamarlarn yakalayarak bunlardan zgn ve ada yaratmalar karmada halkbiliminin rol ve nemi birinci derecededir eklindeki tespitleri de bu bilim dalnn karlad bilimsel, sanatsal ve toplumsal ihtiyalar aklayc niteliktedir. Toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel dinamiklerinin harekete gemesi, zellikle halkn yaratt kltr rnlerinin aratrlp ortaya karlmas, ulusal duygularn, estetik dnce ve yaratma odaklarnn gelimesiyle gerekletirilebilir. Halkbilimi vastasyla uluslarn sosyal ve kltrel yaantsn etkileyen olaylar ve olgular, halkn nemsedii, benimsedii kltrel ve ulusal deerleri aratrp ortaya koymak ve bunlardan hareketle ada kltr ve edebiyat bu temeller zerine kurmak, yaklak 200 yldr pek ok uygar ulusun takip ettii bir yoldur. Halkbilimi disiplini, bu balamda iaret edilen ama ve grevleri yerine getirmee ynelik olarak bata tarih, edebiyat, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, etnoloji, arkeoloji, dinler tarihi, sanat tarihi, dilbilimi, corafya, tp, hukuk, mimarlk, veterinerlik, ilahiyat olmak zere neredeyse sosyal ve beer bilimlerin hepsiyle ilikilidir. Bu zelliiyle Halkbilimi, sosyal ve beer bilimlerin deta kesitii veya en azndan bir ynleriyle birletii bir kavak konumundadr. Halkbilimi, gerektiinde bu disiplinlerin bulgularndan yntemlerinden yararlanr. Baka lkelerin halkbilimsel verileriyle koutluklar kurar, karlatrmalar yapar, bunlarn kkenine inmeye urar. Ksacas, Halkbilimi, sosyo-kltrel ekolojisi iinde insan ve btncl bir bak asyla insann kltrel evresini anlamaa alr. Halkbilimi, bu tarz bir disiplinler ve kltrler aras alma sistematii iinde yerellikten ulusalla ve ulusallktan da evrensellie geerek insanln ortak kltrne veya uygarla katkda bulunmaktadr. Birlemi Milletlere bal uluslararas kltr rgt olan UNESCOnun 17 Ekim 2003 tarihinde Pariste kabul ettii Gayrimaddi Kltrel Miras Koruma Karar, (Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) antlamasyla, bu anlama Somut Olmayan Kltrel Miras (SOKM) olarak Trkede yaygnlk kazanmtr, ve yeni karar altna alnmakta olan szlemelerle Halkbilimi, yerel ve ulusal kltrlerin varln ve eitliliini koruma grevini de evrensel olarak stlenmitir. Bu gelimelere bal olarak iinde bulunduumuz yzylda Halkbiliminin nemi ve ilevi, akademik ve kltrel hayatta daha da iyi anlalacak ve artacaktr. Aka grld gibi, evrensel kltre olan katknn balangc, yerel zenginlik ve eitlilikleriyle birlikte, ncelikle ve her zaman ulusal kltr zmseyip, anlamaktan ve sonra ada deerler nda yorumlamaktan geer. Bu balam-
2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri
21
da, Halkbilimi (folklor) rastgele kiilerin deil, bir kltr topluluunun ortak mal olduu iindir ki mill bir bnyenin paras olmak durumundadr. Bu nedenle de folklor, Umay Gnay tarafndan, mill kltr denilen pek ok unsurdan oluan birikimin, tarih geliim iinde bir milletin eitli gruplar tarafndan farkl llerde yaanlan verilerinin varyantlarna ve bu verileri inceleyen ilme verilen isimdir eklinde tanmlanmtr. Bu tanmda da, aka vurguland gibi, Halkbilimi (folklor), hem allan malzemenin, hem de bu malzemeyi alan bilim dalnn addr. Halkbilimi dnyada, hangi lkede, karlatrmal almalarda temel olarak ele alnyor ve zerinde younlalyorsa o ulusal kltrn adyla adlandrlr. inde in Halkbilimi, Almanyada Alman Halkbilimi, Rusyada Rus Halkbilimi, Amerikada Amerikan Halkbilimi, Japonyada Japon Halkbilimi olarak adlandrld gibi, Trkiyede de, Trk Halkbilimi olarak adlandrlr. Birinci nitede, birincil szl kltr ortamndan balayarak oluum artlarn rendiimiz Halk Edebiyat veya szl edebiyat, Halkbiliminin en eski ve yaygn alma alanlarndan birisidir. Trkiyede Trk Halkbilimi ve onun bir alt alma alan olarak Trk Halk Edebiyat aratrmalar ayn zamanda balam ve gelimitir. Daha nce de iaret edildii gibi, Halkbiliminin deerini, nemini ve ada Trk kltrne kaynak olarak oynayabilecei rol btnyle ilk kavrayan, Trklk akmnn yaylmasnda halk kltr deerlerimizden yararlanan Ziya Gkalp (1876-1924) olmutur. Ziya Gkalpn Halka Doru dergisinin 23 Temmuz 1913 tarihli saysnda yaynlanan Halk Medeniyeti I- Balang adl yazs, Trkiyede folkloru tantan ilk yazdr. Gkalp, bu yazsnda folklor terimine karlk olarak halkyt kelimesini kullanmtr. Folklor karl Halkbilimi terimi ise ok daha sonralar ortaya km ve gnmzde yaygnlk kazanmtr. Ziya Gkalp, Mehmed Fuad Kprl ve Rza Tevfik Blkba, Trkiyede Halkbilimiyle ilgili ilk almalar yapmalar nedeniyle, Trk Halkbilimi almalarnn ncleri kabul edilirler. Trkiyede Halkbilimi konusunda sistemli ve yaygn almalara Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetleri dneminde balanm ve Cumhuriyet dneminde daha somut gelimeler kaydedilmitir. Daha Cumhuriyet kurulmadan, Atatrkn bakanln yapt T.B.M.M. Hkmeti dneminde, 1920 ylnda Maarif Vekili (Mill Eitim Bakan) Dr. Rza Nur, Hars (Kltr) Mdrln kurarak, sava btn hzyla srerken, halkyt (halkbilimi) rnlerinin retmenler ve renciler tarafndan derlenmesi iin okullara genelge gndermitir. stikll Savandan sonra, 1924 ylnda Trk milletinin maddi ve manevi kltrnn sergilenecei bir etnografya (halkbilim) mzesi kurulmasna karar verilmi ve 1930 ylnda Ankarada kuruluu tamamlanan Etnografya Mzesi, Trk Halkbilimine verdii nemi gsteren ulu nder Mustafa Keml Atatrk tarafndan almtr. Trk Halkbilimi almalar tarihinde ilk Halkbilimi dernei, 1 Kasm 1927de Ankarada Anadolu Halkbilgisi Dernei adyla kurulmutur. Bu dernek ksa bir sre sonra adn Trk Halkbilgisi Dernei olarak deitirmi ve Halkbilgisi Haberleri adl dergiyi 1932 ylna kadar karmtr. Atatrk tarafndan 1932 ylnda kurulan Trk Dilini Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu) ve Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) yaptklar dier almalarn yan sra Trk Halkbilimi sahasnda da faaliyet gstermilerdir. Atatrkn emriyle 1932 ylnda kurulan Halkevlerinde de, halk mzii, halk oyunlar almalarna nem verilmi, birok gen balama almay renmi, konserler verilmi, halk airleri bu almalara katlmtr. Halkevleri dergilerinde
Varyant: Edebiyatta masal, efsane, bilmece, oyun gibi halk edebiyat rnlerinin aslndan az ok ayrlan deiik biimine denir.
22
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
de, alan almalaryla yaplan folklor derlemeleri yaynlanmtr. Cumhuriyetimizin ilk yllarnda yer alan Halkbilimiyle ilgili bu faaliyetlerde aka grlyor ki, Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrk, Trk kltrnn temeli ve kayna olan Trk folkloruyla yakndan ilgilenmitir. stanbul niversitesine bal olarak Mehmed Fuad Kprl tarafndan kurulan SIRA SZDE Trkiyat Enstits, Trkiyede akademik olarak Halkbilimi konusunda eitim veren ve yayn yapan ilk kurulutur. Bunu, Kprlnn rencisi Prof. Pertev Naili N LM Boratavn D1938 Eylndan itibaren Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde kurduu 1948 ylnda kapatlan Halkbilimi krss izlemitir. Halkbilimi 1967den S R sonra AtatrkO ve UHacettepe niversitelerinin Trk Dili ve Edebiyat blmlerinde okutulan Halk Edebiyat dersleriyle 1948den beri dnda brakld akademik hayata dnm, K K A sre 1980den sonra daha da hzlanmtr. bu T D Gnmzde Hacettepe, Ankara, Gazi, Van 100.Yl ve Erciyes niversitelerinde mstakil blm ve program olarak devam eden Trk Halkbilimi eitim ve retiSIRA SZDE mi dier niversitelerde de, bata Trk Dili ve Edebiyat blmleri olmak zere eitli blmlerde ders dzeyinde ilenmektedir. Kltr Bakanlna bal Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel Mdrl de, Halkbilimiyle ilgili derlemeAMALARIMIZ leri ve benzeri faaliyetleri organize eden en nemli devlet kurumudur. Halkbiliminin tarihesiyle ilgili bilgileri zkul obanolunun Halkbilimi Kuramlar K T A P ve Aratma Yntemleri Tarihine Giri (Ankara: Aka Yaynevi 1999) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. Evrensel kltre olan katknn balangc, yerel zenginlik ve eitlilikleriyle birlikte, nSIRA SZDE celikle ve her zaman ulusal kltr zmseyip, anlamaktan ve sonra ada deerler nda yorumlamaktan geer. dncesine Halkbiliminin katklar ne olabilir?
NELT D TER N E M N
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON
D NN E TM N T E R EL
S O R U
HALK EDEBYATININ SINIRLARI VE SINIFLANDIRMASI S O R U

Tarih sahnesine ktklar gnden bugne kadar oalan, oaldka paralanp birbirinden uzaklaan, zaman zaman byk baarlar kazanarak ok byk impaDKKAT ratorluklar kuran, zaman zaman da btn baarlarn kaybederek kabuuna ekilerek yaayan Trk milletinin bu kark ve dank tarihi iinde ilk gnden gnSIRA SZDE mze kadar daima gelien, fakat mahiyetini deitirmeyen mterek mill gelenee bal bir edebiyatlar vardr. Trklerin Orta Asyada, slmiyetten nce yaadklar devirde, btn Trk boylarnda mterek olan bu mill edebiyatn rnleri, sAMALARIMIZ lmiyetin kabulnden sonra kltrel, din, sosyal ve politik artlar altnda hem eitlenmi hem de zaman zaman aydnlar tarafndan yazl kaynaklarda yer verilmeyecek kadar ikinci Pdereceden eser muamelesi grmtr. Bu edebiyatn rnleri K T A Tanzimat hareketi ve Cumhuriyetten sonra Bat dillerinden tercme edilen Halk Edebiyat genel bal altnda deerlendirilmeye balanmtr. Kavramn E V Z Y O N kaynakland, Bat Avrupada XVIII. yzyldan itibaren, yaratclarTEL nn bilinmemesi veya anonimlemeleri nedeniyle halkn ortak mal saylan ve uzunca bir mddet halkn kollektif olarak meydana getirdii dncesiyle ve halkn ruhunu en iyi yanstt hkmyle, zel bir nem verilen iirlere, mitlere, NTERNET masallara, efsanelere, memoratlara, atasz, epik destan, bilmece ve benzeri edeb rnlere Anonim Halk Edebiyat ad verilmektedir. Trk Halk Edebiyat olarak dnlen ereve ise, trkler, mniler ve tekerlemeler gibi Anonim Halk Edebiyatnn yansra doas gerei daima anonimlemeye ak olan szl edebiyat
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Anonim: Yaratcs belli olmayan demektir.
NTERNET
23
geleneimizin, tekke ve kahvehane kurumlar etrafnda gelien ve pek ok bakmdan, eskiden beri var olan mterek mill edebiyat gelenei veya kamlk (amanlk) kaynakl ozan-baks edebiyat geleneinin mirasn devralm olan tekke ve tasavvuf halk edebiyat gelenei ve k tarz halk edebiyat geleneini de iine almaktadr. Ksaca, Trk Halk Edebiyat kendi iinde, Anonim Halk Edebiyat, Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat ve k Tarz Halk Edebiyat olarak ksma ayrlr. Bu edebiyat geleneini Halk Edebiyat olarak kabul etmemizin nedeni aralarndaki temel ortaklklar bulunmasdr. Trk kltr tarihinin dile dayal verimlerinin ilk olarak ortaya kndan (ozan-baks edebiyat gelenei) itibaren, gnmze kadar yaamn devam ettiren Trk Halk Edebiyatnn Anonim, Tekke-tasavvuf ve k gibi blmnde de sreklilii ve mtereklii salayan temel unsurlar unlardr: a. Trk Halk Edebiyatnn hece vezni, kafiye dzeni, nazm birimi olarak drtlklere dayal trleri, koma ve mni nazm ekli esasna dayal, bu iki nazm eklinin bazen beraber bazen ayr ekilde meydana getirilen eitli kombinezonlarndan ibaret nazm eleri mterektir ve her edeb gelenekte de sreklilik gstermektedir. b. Trk halk iiri ve nesir-nazm kark destan ve halk hikyesi gibi trleri gerek slmiyetten nce ve gerekse sonraki devirlerinde daima mzikle birlikte icra edilmitir. Halk iirinin Anonim, k ve Tekke geleneklerinin iirleri ou kez bir mzik aletinin eliinde sylenir. Bu mzik aletleri zaman zaman farkllam (kopuz eitleri, saz, ney, tambur, def, davul, kudm, kaval, ddk vb.), fakat iir hibir zaman mzikten ayrlmamtr. c. Halk iirinin icrasnda daima diyaloga yer verilmitir. Diyalog, bazen konuyu daha tesirli duyurabilmek, bazen yarma psikolojisi iinde imtihan eklinde soru-cevap veya bir konuyu daha iyi retmek, bir konu ve bir ayak etrafnda en gzel deyii yaratabilmek, bazen de daha iyi anlaabilmek iin ve belki de en nemlisi szl kltr ortamnda yaratlan ve icra edilen halk iirinin daha kolay ezberlenip hatrda kalabilmesi iin, Anonim, Tekke-tasavvuf ve k iir geleneklerinde her zaman yer almtr. Ayn nedenlerle, anonim halk iirinde trklerde, destanlarda, mnilerde, dn detleriyle ilgili karlkl deyimelerde, k tarz iir gelenei iinde nemli bir yer tutan karlamalarda, Tekke iiri gelenei iinde cansz canl gibi konuturma ve soru cevap eklindeki rneklerinde, bu zellii ifade eden hazr kalp ifadelerini grmek her zaman mmkndr. d. Trk Halk Edebiyatnn btn trlerinde eserler balangcndan bu yana byk lde irticalen (doalama) yaratlm, ezberlenip hafzalarda muhafaza edilerek szl gelenek vastasyla yaylmtr. Halk Edebiyat verimlerinin bu zelliklerinden dolay ok kere merakllarnca cnk ve mecmualara kaydedilerek yazya geirilmeyen iirlerin ve dier edeb rnlerin ilk ekilleri kaybolmutur. Szl gelenekte muhafaza edilen bu deyiler, bir edebiyat tarzndan dierine aktarlmasnn yannda zamana ve zemine uyma esnekliiyle yeni unsurlarla zenginletirilmitir. e. Trk Halk Edebiyat rnleri, yukarda sralanan baz sreklilik gsteren zelliklerinden hareketle, szl olma, gelenee ballk, eitlenme (varyantlama), szl kltr ortamnda anonimleebilme ve kalplama gibi szl edebiyatn evrensel niteliklerini tamaktadr.
Ayak: Halk iirinde temel kafiyeye verilen isimdir.
Cnk: Uzunlamasna alan, halkn beendii iir ve faydal bilgileri yazdklar, ince uzun defterlere verilen isim. Mecmua: Beenilen iir ve faydal bilgilerin topland defterlere verilen isim.
24
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
f. Trk milletinin ok byk bir ounluuna hitap eden Halk Edebiyatnn Anonim, k ve Tekke gibi geleneklerinde oluturulan rnlerde yaratldklar devrin ve evrenin yaygn Trkesi kullanlmtr. k iirinin, Divan iirinin fazlaca tesirinde kald XVII-XIX. yzyllara ait baz rnekleri ve tekke iirinin medrese kltr altnda teekkl eden bir ksm hari tutulmak kaydyla Arapa ve Farsa kelime oran bu edebiyatlar yaatan halkn bildii kelime kadrosunun dna kmamtr. Ayrca mahall kelime ve deyimlerin yannda az hususiyetleri, halk iiri geleneine dayal her tarz edebiyatn karakteristik zellii olmutur. Halk Edebiyat terimiyle ifade edilen bu kavramsal ereve iinde yer alan edeb gelenekler, ana hatlaryla ana balk altnda ele alnmakta ve bu edeb geleneklere ait Halk Edebiyat rnleri unlardan olumaktadr: 1. Anonim Halk Edebiyat: SIRA SZDE a. Nazm: Kouk, sagu, mni, at, trk, destan, ninni. b. Nesir: Mitler, efsane, memorat, masal, fkra, saymaca, hikye, tekerleme, atasz, deyim, bilmece, alk (dua), karg (beddua). DNELM c. Halk tiyatrosu: Ky seyirlik oyunlar, meddah, karagz, orta oyunu, kukla. O Tasavvuf Halk Edebiyat: 2. TekkeSve R U a. Nazm: Hikmet, nutuk, devriye, nefes, athiye, ilh, ramazaniye. b. Nesir-nazm kark: Glbanklar, din-mill destanlar, menkbeler, DKKAT c. Nesir: Din-tasavvuf halk hikyeleri, menkp-nmeler, halk kitaplar, dualar. SIRA SZDE 3. k Tarz Halk Edebiyat: a. Nazm: Koma, mni, varsa, destan, sema, talama, koaklama, gzelleme, sicilleme, kalender, divan, at, trk AMALARIMIZ b. Nesir-nazm kark: Destan kollar, halk hikyeleri. Bu ksmdaki bilgilerin bir ksmn Umay Gnayn k Tarz iir Gelenei ve Rya MoK T A P tifi (Ankara: TTK Yay. 1986) adl kitabndan aldk. Konuyla ilgili ayrntl bilgiyi bu kitabn 1. blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
Anonim Halk Edebiyat, k Edebiyat ve Tekke-tasavvuf Halk Edebiyat arasndaki ortakSIRA SZDE lklarn sizce temel nedeni nedir?
NE E DN T E R N L TRK HALKTMEDEBYATININ TARHES
NEL DN TE R N E TM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bu nitenin birinci ksmnda da iaret edildii ve ksaca akland gibi Trkiyede S Halk Halkbilimi ve O R U Edebiyat almalar birlikte balamtr. Bu nedenle orada yer alan bilgileri bu ksmda tekrarlamak gereksizdir. Ancak, Halk Edebiyatnn Halkbilimi iinde ve ayr bir aratrma alan olduunu vurgulamak dersimizin amacn ve DKKAT alann daha belirgin hle getirmek bakmndan gereklidir. Bu amaca ynelik olarak bu nitenin birinci ksmda verdiimiz bilgilerin bir ksmn biraz daha geniletSIRA SZDE mek ve zellikle de yaplan aratrmalarn nitelii zerinde durmak yararl olacaktr. Bu balamda, Halk Edebiyat terimi, yazl ve szl edeb geleneklerin snrlarn belirlemek amacyla XIX. yzyln sonlaryla XX. yzyln balarnda tercme AMALARIMIZ yoluyla Trkeye kazandrlm ve bu alanda Trkiyede yaplan almalarda kullanlmaya balanmtr. Bir baka ifadeyle Trk Halk Edebiyatnn, lkemizde aydnlarmzn alt A P K T profesyonel bir aratrma ve inceleme alan olarak ortaya kmas, byk lde XX. yzylda ve zellikle de Cumhuriyet devrinde gereklemitir.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
25
Osmanl Devletinin son on ylnda Rza Tevfik Blkba ve Mehmed Fuad Kprl gibi Cumhuriyetin ilanndan sonra da, Halk Edebiyatna ilgi duyan baz aratrmaclarn gnlk gazetelerde bir halk airinin ya bir tek bir iirini veya iirlerini toplayarak bu iirlerin eitli alardan deerlendirilmesi tarznda hazrladklar almalar, Halk Edebiyat ile ilgili o yllarda yaplan ilk almalardr. Bu kiiler arasnda, Trk Halk Edebiyatn aratrma ve inceleme de yntem zerinde duran ilk bilgin, zel hocalardan ders alp kendi kendini yetitiren Mehmed Fuad Kprl olmutur. Mehmed Fuad Kprl 1913 ylnda 23 yanda, stanbul niversitesi (Drl- Fnn Edebiyat Medresesi) Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm profesrlne atanr. Yapt ilm almalar, yetitirdii renciler ve kurduu kurumlar gz nnde bulundurularak Trkiyede Trkolojinin (Trklk Bilimi) kurucusu olarak kabul edilir. Mehmed Fuad Kprl niversitede almaya balaynca nce, Bilgi Mecmuasnda Trk Edebiyat Tarihinde Usl adl makalesini yaynlar. Kprl, bu makalesinde Bat dnyasnn edebiyat ve edebiyat tarihilii alanndaki bilimsel bak alarn ve yntemlerini analiz eder ve tantr. Daha da nemlisi Kprl bu yazda, Trk edebiyat bakmndan bize uygun olan bilimsel yaklamlar da belirler. Bu makale ile birlikte Trkiyede yzyllardr Trk edebiyat tarihi almalarnda kullanlan yntem olan tezkirecilik yaklam sona erer ve ada Trk edebiyat tarihilii balar. Onun, Trk Edebiyat Tarihi adyla 1920 ylnda yaynlanan almas, Trkiyede ada bak asyla hazrlanan ilk Trk edebiyat tarihidir. Mehmed Fuad Kprl, bu eseri ve halk edebiyat tr ve ekillerine dair bir ok makalesinin yan sra 1915 ylnda Mill Tetebbular Mecmuasnn ilk saysnda yaynlanan k Tarznn Menei ve Tekml adl almasyla, Trkiyede k Edebiyat zerine ilk almay yapm ve bu yazda k Edebiyat incelemelerinde izlenecek yol ve yntemler hakknda bilgiler vermitir. Bu almasnda k Edebiyat ile ilgili kaynaklarn ksrlnn sebepleri zerinde duran Kprl, bunu Divan Edebiyat mensuplarnn kmseyici ve buna bal olarak Halk Edebiyatn tezkirelerden dlayc tavrlarna balar. Ayrca, Tanzimat Edebiyat (Yeni Trk Edebiyat) mensuplarnn teorik olarak bu edebiyata deer vermelerine ramen pratikte davranlarnn Divan Edebiyat (Eski Trk Edebiyat) mensuplarndan hi de farkl olmadn rneklerle ortaya koyar ve k Edebiyatnn dier edebiyatlarla ilikileri ve nemi zerinde durur. Bu genel deerlendirmelere dayanan aratrmalarndan sonra Kprl almalarn bir saz iiri antolojisi meydana getirecek ekilde younlatrr. Kprl srasyla, 1929 ylnda XVII. Asr Saz irlerinden Gevheri ve XIX. Asr Saz irlerinden Erzurumlu Emrah , 1930 ylnda XVI. Asrn Sonuna Kadar Trk Saz irleri ve XVII. Asr Saz irlerinden Kayk Kul Mustafa ve Gen Osman Hikyesi, 1939 ylnda XVII. Asr Saz irleri ve 1962-1965 yllar arasnda be cilt hlinde daha nceki yukardaki almalarn da deerlendirdii Saz irleri Antolojisi adl eserini yaynlar. k tarz Halk Edebiyat almalar yaklak 2000 ylna kadar arlkl olarak Kprlnn yaynlad metinlere yeni metinler ve isimler eklemek ve ok byk lde onun yorumlarn aynen tekrar etmek izgisinde gelimitir denilebilir. Kprlnn genel Trk edebiyat tarihi ve k tarz edebiyat geleneine dair bu almalarnn yansra kurup ekillendirdii bir baka Trk edebiyat alan da, Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyatdr. Onun, Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat almalarnn temelini atp bu yndeki aratrma eilimini belirleyip ekillendirdii eseri, 1919 ylnda Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adyla yaynlanan almasdr. Bu aratrmada, Kprl nce balangcndan Hoca Ahmet Yesevye ka-
Tezkire: Eski airlerin biyografilerinin ve eserlerinden rneklerinin verildii kitaplar.
26
dar Trk edebiyatnn balang ve geliimi, sonra Ahmet Yesevnin hayat, eserleri ve Trk edebiyatna tesirleri, daha sonra da bu tasavvuf akma ve tekke kurumsallamasna bal olarak Anadoluda Yunus Emrenin ortaya k, eserleri ve kendinden sonraki dnemlere tesiri konularnda bilgiler vermitir. Trkiye Trklerinin tarihsel olarak Trkistandan Anadoluya g edii olgusuna bal olarak Trk edebiyatnn balangcndan gnmze kadar gelii ve ekillenii ilk olarak bu kadar net delillerle ve byk bir derinlikle bu eserde aklanmtr. Bu eserin yaynlanmasndan sonra Trkiye Trkolojisinde yaplan hemen btn almalar, dorudan ve dolayl olarak Trkistandan Trkiyeye eklinde formle edilebilecek bu bak asn takip etmitir. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat almalar da isim ve eser bakmndan pek ok yeni ilaveye ramen bu yaklam ve Kprlnn ileri srd grleri derinletirmekle yetinen bir izgiyi srdrmtr. Trkiyede masal derlemelerinde takip edilecek yol ve yntemler konusunda ilk almay Ziya Gkalp yapmtr. Ziya Gkalpin Kk Mecmuada 1922de yaynlad Usullere Dair: Halkiyat (1) Masallar ve Usullere Dair: Tandr-nme adl yazlar masal derlemelerinde takip edilecek yol ve yntem konusunda bilgiler veren ilk almalardr. Ayn ekilde, Ziya Gkalp, yaynlad Altn Ik adl eseriyle masallardan faydalanlarak nasl yeni eserler ortaya konulabileceini de gstermitir. Bir anlamda Ziya Gkalpin Altn Ik adl eseri, folklordan faydalanarak ortaya daha modern ve ada eserler koymann lkemizdeki ilk denemesi ve rneidir denilebilir. Ziya Gkalp, 1923 ylnda yaynlad Trkln Esaslar adl almasnda mill edebiyatn kuruluunda byk bir rol olan Trk Ocaklarnn grevlerinden bir dierinin de halk edebiyatna ait olan kitaplarla, szl gelenek rnlerini toplayp halk ktphaneleri oluturmak olduuna iaret etmektedir. Bylece, szl kaynaklardan Halk Edebiyat rnlerini derlemeye ulusal bir grev anlay iinde nem verilmi ve bu derleme almalar tevik edilmitir. Az da olsa daha nce balam olan szl edebiyat rnlerini derleme ve yaynlama ii bu srete daha da hzlanp yaygnlk kazanmtr. zellikle bu amaca ynelik olarak kurulan Anadolu Halkbilgisi Dernei ve Trkiyat Enstits gibi kurumlar, szl edebiyat rnlerini derleme ve yaynlama iini dnemin evrensel kurumlar lsnde akademik ve sistematik bir hle dntrmeyi ksa bir srede baarmlardr. Bu balang dneminde Trk aydnlarnn dikkatini Halk Edebiyatna ekmek ve yzyllardan beri onlarn ncelik verdikleri alanlar yannda bu alann ihmal edilmiliine son vermek iin baz aydnlar dorudan bu konuyla ilgili almalar yapmlardr. Halk Edebiyat almalarnn gerekliliini ve hatta dier edeb geleneklere stnln (!) ortaya koymaya ynelik almalar kaleme alanlarn nde gelen isimlerinden birisi, Ziyaeddin Fahri Fndkoludur. O, halk iirimizin edebiyat tarihindeki yerini incelerken halk iirini eski ve yeni Trk yazl edebiyatlaryla karlatrr. zellikle de Divan Edebiyatna iddetle hcum ederek onu yerer ve halk iirini u ifadelerle yceltmeye alr: Bu uzun tarih faslnn zulmetine ve snklne mukabil, bir de halkn iine inerek onun yazlmam, tespit edilmemi, fazla olarak dudak bklm iirini okuyunuz. Greceksiniz ki birka ake caize (ithaf edilen iir karlnda dl olarak verilen para) veya mansb- mekn (mevki, makam ve maddi kazan) iin, sonra levs ve ehvet kokan bir etek ardnda geecek zevk dakikalar iin kendini yaayan, maeri (maher) kitleden ayrlan deba (edebiyatlar) ve uaramzn (airlerimizin) ok fevkinde (stnde) airlerimiz var. Bunlar tabiatn gzel levhalar (grnmleri) karsnda gnllerinin duygularn ebediletirmilerdir. Bu tr bir tavr al ve Cumhuriyet ile birlikte kurulan ulusal
27
devletin eski rejimden ve onun zihniyetinden ayrln ortaya koyan bir gsterge olarak Halk Edebiyatn ycelten anlay ulusal bir aydn hareketine ve gen devletin kltr politikasna dnr. Hi phesiz bu oluumda ulusal devleti kuran ilkelerden birisi olan Halklk da son derece nemli bir yere ve Milliyetilik ilkesiyle birlikte nemli bir role sahiptir. Cumhuriyetin kurulu yllar, Halk Edebiyat alannda birbiri ardnca yeni ve kendilerinden sonra gelen aratrmalar ynlendiren eserlerin verildii bir dnemdir. Bu dnemin en ok iz brakan ve eitli almalarda kullanlan modeller oluturan iki esere ksaca temas etmek, Halk Edebiyat aratrmalarnn ekilleniini daha iyi anlamak bakmndan yararl olacaktr. Birincisi Saadettin Nzhet (Ergun) ve M. Feritin 1926 ylnda yaynladklar Konya Halkyat ve Harsiyat adl eserdir. Bu eser, btn eksikliklerine ramen alan aratrmasna dayal bir yre monografisinin ne olduuna dair ilk derli toplu alma olarak ortaya km ve bu ynde alma yapmak isteyenlere hem rnek olmu hem de onlar tevik etmitir. Gnmzde bu aratrma eilimi, geliip evrileSIRA rek ky ve kasaba monografilerini de iine alarak srmektedir. SZDE kincisi ankrl Ahmet Talt Onayn 1928 ylnda yaynlad Halk iirlerinin ekil ve Nevi adl pek ok ynden gnmzde de almam almasdr. Bu eserDNELM de, Halk Edebiyat rnleri zerine zellikle de tr ve ekil zelliklerine dair ilk deerli incelemeler yer almtr. Halk Edebiyatnda tr ve ekil konular zerine yaS O plan pek ok almada bu aratrmann at yol takip edilmitir.R U Bu dnemde, Halk Edebiyat alannda yaplan almalarn ounu, M. Fuad Kprlnn balatt, klarn iirlerini cnk ve mecmualardan toplayarak ve bu D KKAT iirlerde yer alan olay ve yer adlarndan hareketle airlerin hayatlar hakknda bilgi edinmeyi temel aratrma lt olarak kabul eden almalar oluturmaktadr. SIRA SZDE Anonim Halk Edebiyatnda da tr (genre) arlkl tanmlama ve derleme almalarn ounlukla materyalin derlendii yre adyla yaynlamas anlay hkimdir. Bu iki tre veya bak asna dayal almalar birka istisnayla XX. yzyl boAMALARIMIZ yunca Trk Halk Edebiyat almalarna damgasn vuracaktr. Halk Edebiyatnn tarihesiyle ilgili bilgileri zkul obanolunun Halkbilimi Kuramlar K T A P ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri (Ankara: Aka Yaynevi 1999) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. Ziya Gkalp halk ktphaneleri oluturmak iin niin halk edebiyat kitaplarnn yan SIRA SZDE sra szl geleneklerin de derlenmesi gerektiini dnyordu?
DN TE N E L HALK EDEBYATININ YAZILI KAYNAKLARIR N E TM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON SIRA SZDE
DN T E R N L T NE E M S O R U
Halk Edebiyat esas olarak szl bir edebiyat gelenei olmakla birlikte bu edebiS O R U yat geleneiyle ilgili olarak gemite dorudan veya dolayl olarak yaplan eitli yazl kaytlar vardr. Halk Edebiyatna dair bilgiler ieren bu kaynaklar, Halk Edebiyatnn yazl kaynaklar olarak adlandrlr. Halk Edebiyat aratrmalar yapanlar DKKAT aratrdklar konuyla ilgili olarak bu yazl kaynaklara da ba vurmak ve onlar deerlendirmek zorundadrlar. Halk Edebiyatyla ilgili olarak yaplan aratrmalarda, ktphanelerde, zel kitaplklarda bulunan cnk, mecmua ve SIRA ok konuda bilpek SZDE giler ieren yazmalarla, daha nce derlenerek eitli kitap ve dergilerde yaynlanm veya arivlenmi bu yazl kaynaklardan yararlanlr. AMALARIMIZ Trk Halk Edebiyatyla ilgili dorudan veya dolayl olarak bilgiler ieren yazl kaynaklar vardr. Bunlarn tam bir listesini burada vermek yer darl nedeniyle imK T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
28
knszdr. Konuyla ilgili bir fikir vermek zere, Trk Halk Edebiyatnn bu yazl kaynaklarndan bazlarn kronolojik olarak yle sralayabiliriz: 1. in Yllklar: Eski in tarihlerinde Hunlar, Gktrkler, Uygurlar ve Krgzlar bata olmak zere Trk boylar ve kltrleri hakknda son derece nemli bilgiler yer alr. 2. Bengta Yaztlar (Gktrk Abideleri): Gktrk alfabesi ile ounluu talar zerine yazlm yaztlar. Bu yaztlar youn olarak Moolistan, Tva, Hakasya, Altay, Krgzistan, Kazakistan snrlar iindedir. En mehurlar, Orhun rma kysnda bulunan alt yazttan oluur. Bunlardan verdikleri bilgiler ve metinlerinin hacmi bakmndan en nemlileri, VIII. Yzylda Kltigin, Bilge Kaan, Tonyukuk adna dikilen ve Orhun Abideleri adyla tannan antlardr . 3. Eski Uygur Metinleri: Bata, eldeki tek nshas, Paris Bibliotheque Nationalede olan Uygur harfli Ouz Kaan Destan olmak zere Uygur dneminden kalan pek ok iir ve adn bildiimiz en eski Trk airi Aprnur Tiginin iirleri ve eitli dillerden Trkeye tercme edilmi kitaplardan oluan eski Uygur metinleri, Trk Halk Edebiyatnn slm ncesi dnemini aydnlatmada son derece nemli kaynaklardr. 4. Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacibin 1069-1070 te tamamlayarak Tabgac Bura Hana sunduu, devlet ynetimini anlatan Trk kltryle ilgili son derece zengin bilgiler veren manzum didaktik bir eserdir. 5. Dvnu Lgtit-Trk: Kagarl Mahmudun Araplara Trke retmek ve Trkenin Arapadan daha zengin bir dil olduunu gstermek amacyla 1072-1074 arasnda hazrlad ve Trk kltr tarihinin en nemli kayna olan ansiklopedik bir szlktr. 6. Atabetl-Hakyk: Edip Ahmet Ygnek tarafndan XII. yzyln ilk yarsnda kaleme alnan manzum ahlak kitabdr. 7. Dvn- Hikmet: XII. Yzylda Trk Tasavvuf Edebiyatnn ilk airi saylan Trkistanl Hoca Ahmet Yesev tarafndan yazlmtr. Din-tasavvufi konular ileyen didaktik bir iir kitabdr. 8. Codex Cumanicus: Karpatlar ile Ural dalar arasnda yaayan Kpaklar hakknda XIV. yzylda dil nehri boyunda misyonerlik yapan Fransiskan rahipleri tarafndan yazlm gramer rnekleri, Trke kelime listeleri ve Trke metinler ieren bir almadr. zellikle ierdii 46 adet bilmece bu trn bilinen en eski Trke rnekleridir. 9. Dede Korkut Kitab: Ouz-nme denilen, Ouz Trklerine ait epik destanlar syleme ve bunlar yazya geirme geleneinin en nemli rneklerinden birisi olan bu kitabn, XV. veya XVI. yzylda yazya geirildii dnlmektedir. Bugn bulunduklar yere gre adlandrlan 12 boydan (ykden) oluur. Kitabn Dresden ve Vatikanda bulunan iki nshas vardr. Dresden nshas 12 hikyeden, Vatikan nshas 6 hikyeden oluur. Dede Korkut Kitabnda kullanlan dil katksz bir Trkedir. Kitapta bulunan ataszleri, alklar, karglar, iir paralar, gelenekler-grenekler, inanlar bu eseri Trk Halk Edebiyat almalar asndan birinci dereceden en nemli tarih kaynak klmaktadr. 10. Tarih Kitaplar: Ortaadan kalma Cmit-Tevrh, Drert-Tcn, Tevrh-i l-i Seluk, Tevrh-i l-i Osman, Trh-i Cihan-G, ecere-i Terkime, ecere-i Trk gibi tarih kitaplar Trk Halk Edebiyatyla ilgili bir ok konuda kaynak konumundadrlar.
29
11. Atasz Kitaplar: XV. yzyldan itibaren Trkede ataszlerinin toplanlp mstakil kitaplar hline getirildikleri grlmektedir. Bu gelenek evresinde oluturulan Kitab- Atalar, Atalarsz veya Durb- Emsl gibi kitaplar ve onlar takip edenler, Halk Edebiyatmz asndan son derece deerli yazl kaynaklarn banda yer almaktadr. 12. Masal Kitaplar: Eski Uygurlar dneminden balayarak pek ok dilden Trkeye tercme edilen Kelile ve Dimne, Binbir Gece, Binbir Gndz, Mantkut-Tayr gibi masal kitaplar Halk Edebiyat bakmndan nemli kaynaklardr. 13. Osmanl ve Cumhuriyet Yllklar: XIX. yzyln sonlarndan itibaren yaynlanmaya balanan ve Cumhuriyet dneminde de devam eden yllklardr. l dahilindeki yatrlar, ziyaret yerleri, adlar ve el sanatlar hakknda verdikleri bilgiler nemlidir 14. Fkra Kitaplar: Trk fkralarnn en ok derlenip yazya geirilenlerinin banda Nasrettin Hoca fkralar yer alr. Nasrettin Hoca fkralar ilk olarak XVI. yzylda Hseyin adl bir kii tarafndan Hikyet-i Kitb- Nasreddin adyla yazya geirilmitir. Bugne dek yaklak 38 Nasrettin Hoca fkralar yazmas tespit edilmitir. 15. Menkb-nmeler: Bir velinin kerametlerini anlatan ksa hikyelerin topland kitaplar olan Menkb-nmeler, XIII. yzyldan itibaren grlmeye balanmtr. Menkb-nmeler, Trk Halk Edebiyat bakmndan son derece nemli yazl kaynaklardr. 16. ir-nmeler: klarn dier halk airlerinin adlar, devirleri, sanatlar ve memleketlerine dair bilgiler verdikleri ve hece vezniyle yazdklar destan biimindeki eserlerdir. deta, halk airlerinin tezkireleri gibidirler. 17. Destan Kitaplar: Anadoluda meydana getirilen epik destanlar olan Battalnme, Hamza-nme, Saltuk-nme, Hz. Ali Cenk-nmeleri ve Hikye-i Geyik, Hikye-i Gercin, Hikye-i Deve, Dsitn- Ejderha gibi tamam erken dnemlerde yazya geirilmi eserler de Halk Edebiyatnn ok nemli yazl kaynaklarndandr. 18. Seyahat-nmeler: Yazarlarn gezip grdkleri yerlerden edindikleri izlenim ve bilgileri aktardklar eserlerin genel addr. 19. Divan Edebiyat Eserleri: Genel anlamda Divnlar, Tezkireler daha zel trler olarak ehr-engizler, Mesnevler, Sur-nmeler gibi klasik edebiyat eserleri de Halk Edebiyat hakknda son derece nemli bilgiler ieren yazl kaynaklarn banda yer alrlar. 20. Gnlk Gazeteler: XIX. yzyldan gnmze kadar yaynlanan gazeteler de Halk Edebiyat hakknda nemli bilgi kaynaklarndandr. 21. Cnkler ve Mecmualar: Cnkler, uzunlamasna alan, ensiz, uzun defterlerdir. Cnkler, k Edebiyat, Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat ve bir ok halk kltr rnlerine dair rneklerin bulunduu yazl kaynaklarn banda gelir. Halk arasnda, ince uzun olularndan dolay sr dili ve sefine olarak da adlandrlan cnklerin boyutlar deiiklik gsterir. Cnklerin ortalama olarak 5,10,15,23 cm. boyutunda olduklar sylenebilir. Cnklerde, cnk sahibinin tercihlerine gre klara ait iirlerden, eitli dualara, sihirby ile ilgili notlara, ila tariflerine, Anonim Halk Edebiyatnn trk, mni, halk hikyeleri rneklerine varncaya kadar pek ok halk kltr rn yer alr. Mecmualar ise, gnmz defterlerine benzeyen yapsyla cnklerden ayrlr ve daha ziyade ehirli ve eitimli kiilerce kullanlmlardr.
ehr-engiz: Bir ehrin gzellerinden bahseden manzum eserlere verilen isimdir. Mesnev: Her beyti kendi iinde kafiyeli olan, uzun nazm biimleri ile yazlan eserlere denir. Sur-nme: Dnler hakknda bilgi verilen eserler.
30
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Divan Edebiyat rneklerinin yannda halk kltr unsurlarna da yer veren mecmualara da rastlanlr. Ksacas, Trk Halk Edebiyatnn en nemli yazl kaynaklar cnkler ve mecmualardr. Yazl ve basl kaynaklar kullanmak isteyen bir aratrc, nce bibliyografyalara mracaat etmek zorundadr. Bibliyografyalar belli bir konu veya eitli konulardaki yaynlarn listesidir. Bibliyografyalar bata yazar adna olmak zere konuya ve yaynlara gre eitli biimlerde oluturulmulardr. Bibliyografyalar dzenleni tarzlar bakmndan da alfabetik, sistematik ve yaynlan srasn -zaman gz nnde bulunduran- kronolojik olarak snflandrlabilirler. Kapsamlar bakmndan da ulusal, uluslararas, genel ve zel bibliyografya eitleri vardr. Trk Halk Edebiyat ve Halkbilimiyle ilgili en nemli genel bibliyografya, Kltr Bakanlna bal Mill Folklor Enstits, (imdi ad HAGEM) tarafndan yaynlanan Trk Folklor ve Etnografya Bibliyografyas adl (Ankara: MEB Basmevi, 1971, 1973, 1974, 1999) 4 ciltlik bibliyografya kitabdr. Bu bibliyografya, balangcndan 1992 ylna kadar Trk Halkbilimi alannda yaplm almalar iermektedir. Bu bibliyografya kitabnda Halk Edebiyatyla ilgili konular, Anonim Halk Edebiyat ve ilgili alt SIRA yer balklar altndaSZDE almaktadr. zel bibliyografyalara rnek olarak da dergileri konu edinen bibliyografyalar verilebilir. Trk Halkbilimi almalar tarihinde en uzun sreli yaynlanan ve Trk DNELM Halk Edebiyatyla ilgili son derece zengin yazl kaynaklara sahip aylk dergi, 19491979 yllar arasnda hsan Hner adl halkbilimci tarafndan 30 yl yaynlanan Trk S O R U Folklor Aratrmalar Dergisidir. Bu dergide yer alan yazlarn tamamnn konu ve yazar bibliyografyas Trk Folklor Aratrmalar Dergisi: Konu ve Yazar Kaynakas adyla T. DBarazT ve S. Tetik tarafndan (Eskiehir: Anadolu niversitesi Yay., KKA 1986) yaynlanmtr. Trk Halk Edebiyatnn son derece nemli yazl kaynaklar arasnda yer alan Halkevleri dergilerinin de kendi adlaryla ayr ayr bibliyografyaSIRA SZDE lar yaplarak yaynlanmtr. Trk Halk Edebiyat alannda aratrma yapmak isteyen bir aratrc, ncelikle bu bibliyografyalardan yola kmal ve aratrd konuyla ilgili yazl kaynaklar AMALARIMIZ bularak aratrmasnn bibliyografik erevesini geniletmelidir.
K T A P Bu bilgilerin byk bir ksmn Sedat Veyis rnekin Trk Halkbilimi (Ankara: Bankas, 1977) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 2. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. TELEVZYON SIRA Yazl Szl edebiyatnSZDE Kaynaklar nasl oluur ?
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
NEL DN TE R N E TM S O R U
SZL KAYNAKLARDAN HALK EDEBYATI DN T E N N L T E E M DERLEMERYNTEMLER

S O R U Alan Aratrmas
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Halk Edebiyat ile ilgili aratrma ve almalarda, seilen konuya ilikin zgn ve gvenilir bilgi K K A T etmek, Halk Edebiyat rnekleri derlemek ve bu eserleri yaraD elde tan ve tketen sosyal ve kltrel evrelere dair bilgiler edinmek iin aratrcnn aratrma yapaca bireyin, grubun, ya da topluluun yaad yere giderek yaptSIRA SZDE almaya alan aratrmas denir. Alan aratrmasna kmadan nce aratrmacnn veya aratrma ekibinin baz n hazrlklar yapmas gerekir. Bu nedenle, nce aratrma plan hazrlanr. AraAMALARIMIZ trma plannda, aratrmann sresi, aratrma blgesi, aratrmay yapacaklar, kulK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
31
lanlacak teknikler, aratrma iin gerekli ara ve gerelerle bunlarn nasl temin edilecei belirtilir. Bundan sonra, aratrma yaplacak yerin tarihi, corafi durumu, kltr yapsyla ilgili genel bilgiler edinilir. Aratrma alannn bir haritas temin edilmeli ve sz konusu alann Halkbilimiyle ilgili yaplm yaynlar, aratrmaya klmadan nce okunmu olmaldr. Bu n hazrlklarla birlikte, alanda sorulacak grme sorular dzenlenir. Teyp, fotoraf makinesi, kamera gibi letler kullanlacaksa onlarn bakm ve kontrolleri yaplr. Film, bant, pil satn alnr veya arj edilir. Aratrma alanndaki kaynak veya klavuz kiileri tespit etme ve onlarla temasa geme yollar aranr. Alan aratrmasnda Halk Edebiyatnn mit, efsane, masal, fkra, atasz, deyim, tekerleme, koma, mni, destan, at, trk vb. trlerine ait icralar ve bunlarn meydana geldii sosyo-kltrel ve fiziki balama ait bilgileri, anlatanlar/syleyenler ve dinleyenlerin kurumlar, gelenekleri, grenekleri, etkinlikleri, trenleri, olaylar, ilemleri, uygulamalar, gsterileri ve gsterimlerini sistemli bir biimde saptamak ve bunlara ilikin verileri derlemek iin kullanlan yntemler aada gsterilmitir: a. Gzlem (mhede) Yntemi. b. Grme (mlkat) Yntemi. c. Anket Yntemi. d. Buldurmaca Listesi Yntemi.
Gzlem (Mhede) Yntemi

Gzlem, alan aratrcsnn, bir szl edebiyat icra olayna dtan veya iten bakmas, grd durumu olduu gibi tarif etmek suretiyle kada geirmesi/yazmas esasna dayanan bilgi toplama yntemidir. Gzlem trleri katlml gzlem (iten bak) ve katlmsz gzlem (dtan bak) olarak ikiye ayrlr. Gzlem metotlarn kullanan aratrmacnn yapmas gereken ilk i, gzlemlerde bulunaca topluluun dikkatini zerine toplamadan onlara katlmann yollarn bulmasdr. Gzlemci, dikkat ekmeden aralarna kart topluluun yaad hayat yaayarak, hayat onlar gibi anlamaya ve dnyay onlarn gzyle grmeye alarak; bu yolla, onlarn hayat yorumlaylarn kavramaya ve Halk Edebiyatnn ilev ve yapsnn oluumunu bu sosyo-kltrel balamda anlamaya uraacaktr. Bu srecin gerekleebilmesi iin alan aratrmasna kan halkbilimcinin, her eyden nce, kendi deer yarglarnn ve dnya grnn kstlayc ve yanl yorumlara veya pein hkmlere yol aabilecek olan erevesinden syrlarak, olaylar kendi mantk dzlemleri iinde deerlendirmesi gerekir. Gzlemci olarak, bulunduu topluluun dzenini, kendi yapsal btnl ve sosyo-kltrel balam iinde anlayabilmesinin olmazsa olmaz art budur. Bir halkbilimci aratrmas sresince, deer hkmlerinden uzak durmak, tarafsz gzlemci konumunu ve tahlilci tavrn srdrmek mecburiyetindedir. Malzemesini yaayan halk kltr (folklor) unsurlarn dorudan doruya gzleyerek elde etmek zorunda olan alan aratrcs soruna iki temel gzlem tekniinden biriyle yaklaabilir. Bunlardan birincisi alan aratrmacsnn gzlemlenen folklor olayna aktif olarak katlmasdr. Buna katlml gzlem ad verilir. Dieri ise, alan aratrmacsnn gzlemi yaplacak folklor olaynn icrasnda sadece bir seyirci, veya pasif olarak bulunduu katlmsz gzlemdir. Olayn icrasna katlan gzlemci, bilgi derleme asndan bir ok avantajlara sahip olacaktr. Katlml gzlem yntemi, ncelikle aratrmacnn derleme maksadyla orada bulunduu bilinmedii iin, derleyiciye derlemek istedii konuyu en
32
doal hliyle grme ve inceleme imkn salayacaktr. Bylece, aratrmac veya derleyicinin, Halk Edebiyat rnlerini aratraca topluluun iinde bir sre yaamas, topluluun gvenini kazanmas, olaylara topluluun bir yesiymi gibi katlmas, onun daha salkl ve ayrntl bilgi toplamasn salayacaktr. Ksa sreli topluluk ziyaretlerinde, btn olaylar gzlemlemek, btn kaynak kiilerle grmek mmkn deildir. Yalnzca bir olayn gzlemini yapmak da aratrmacy tatmin etmemelidir. Aktif bir ekilde bir szl edebiyat rnn icrasna katlmak suretiyle, dier katlmclarla bir birlik kuracaktr; bu ekilde, olayn yalnz mekanik zellikleriyle yetinmeyip mahiyeti hakknda da bilgi edinebilecektir. Aratrmac, bu tr bilgiler sayesinde, folklor olayn daha iyi kavrayabilecek ve dier katlmclarla yapt srekli grmelerde kullanmak zere, daha tutarl ve anlaml sorular hazrlayabilecektir. Gzlem yoluyla elde edilen bilgilerin mutlaka olayn olu srasna gre kaydedilmesi gerekir. Gzlem iin zel olarak hazrlanm filer veya kk defterler kullanlabilecei gibi, ortama gre teyp, fotoraf makinesi ve kameralar da kullanlabilir. Video kameralar, Halk Edebiyat derleyicilerine byk kolaylk salamaktadr. Halk Edebiyat alan aratrmaclarnn gzlem yoluyla elde ettikleri bilgileri olduu gibi kaydetmeleri, tahminde bulunmamalar, kendi yorumlarn topladklar malzemeye katmamalar, Halk Edebiyat aratrmalarnn en nde gelen bilimsel ve i etii kuraldr.
Grme (Mlkat) Yntemi

Grme yntemi, aratrmacnn, aratrma yerinde kaynak kiilere aratrd konularda daha nce hazrlad sorular grme yolu ile sorarak bilgi edinmesi yntemidir. Halk Edebiyat almalarnda kullanm en yaygn yntem tekniklerden birisi grme yntemidir. Grmelerde sorular, ak ulu, ynlendirmeyici ve dolaysz, dorudan konuyla ilgili sorular olmaldr. Grmelerde dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: 1. Sorular nceden hazrlanm olmaldr. 2. Sorular ak ulu, ynlendirmeyici ve dolaysz sorular olmaldr. 3. Sorularn dili sade, anlalr, cmlelerin anlam ak olmaldr. 4. Sorular, kaynak kiiye bir kttan okunmamal, hatrda tutulmaa allmal ve mmkn olduunca normal bir sohbet ortamndaym gibi yeri geldiinde sorulmaa allmaldr. 5. Derleme yaplan yerde mmknse uzunca bir sre kalnmal; ksa ve resm grmelerden kanlmaldr. 6. Kaynak kiilerin i durumlar dnlmeli; tarla, bahe veya devlet memuriyeti gibi gnlk ilerinden ve mesaiden alkonularak grme yaplmamaldr. 7. Aratrmac ile kaynak kii arasndaki kyafet, konuma, davran farklar en aza indirilmeye allmal, kaynak kiide derleyiciye kar gven uyandrlmaldr. Dolaysyla, Halk Edebiyat derleyicisi alanda, deta bir psikolog gibi hareket etmelidir. 8. Grme sakin bir yerde yaplmaldr. Hikye, masal gibi szl edebiyat anlatmalar derlenip, sorular sorulacaksa doal ortam iinde, dinleyici karsnda olmaldr. 9. Kaynak kiinin szl olmayan jest, mimik gibi hareket hlindeki cevaplar da, kaydedilmelidir.
33
10. Kaynak kiinin genel ifadeleri, aratrma konusuna, alanna gre zel hle getirilmelidir. 11. Sorular, kaynak kiinin batan savma bir evet veya hayr cevab verebilecei ekilde dzenlenmemeli, yalnzca gerektiinde sorunun anlalmasna yardmc olunmaldr. 12. Kaynak kii sorularla bktrlmamal, zaman zaman ara verilmelidir. 13. Sylenmeyenlerle de ilgilenilmelidir. Bilmiyorum sz, bazen nemli bir cevaptr. 14. Ayn konuda bir kiiyle grmekle yetinilmemeli, kaynak kii says mmkn olduu kadar arttrlmaldr. 15. Geleneksel bir edeb sanat hakkndaki bilgiler sadece birinci snf ustalardan deil gelenein biyolojisini anlamaya yardmc olmas iin ikinci snf ustalardan ve raklardan da, derlenmelidir. 16. Baz konularda cevaplarn gizli kalaca hakknda kaynak kii ikna edilmeli, aratrmac da bu gizlilie uymaldr. 17. Grme yaplan kaynak kiinin ya, renim durumu, memleketi, meslei, verdii bilgileri nasl ve kimden rendii, grme tarihi, yeri ve grmeyi yapan mutlaka kaydedilmelidir. Grme srasnda alnan cevaplar ya dorudan yazlarak veya teyple banda alnarak daha sonra yazya geirilmelidir. Teyp kullanmadan nce kaynak kiiden izin alnmal, teybin kaynak kiide yarataca ekingenlik giderilmelidir. Grme iin hazrlanan sorular deta kaynak kiiyi imtihan eder gibi sorulmamaldr. Kaynak kiinin bilgisine mracaat edilen bir konumda olduu hibir zaman unutulmamal ve gereken sayg kendisine gsterilmelidir. Hibir kaynak kiinin kendisiyle grmek isteyen herkese bilgi vermek gibi bir zorunluluunun olmadnn hatrlanmas, bu konudaki davranlarmz nasl ayarlamamz gerektiinin ip ularn ortaya koymaktadr. Dahas, Halk Edebiyat derleyicisi kimliimiz ile sergileyeceimiz olumsuz davranlarn bizden sonra ayn alana ve kaynak kiiyle grmeye gidecek dier halkbilimcilerin almalarn da, daha balamadan olumsuz bir atmosfere brndrebileceini unutmamalyz. Bir ok durumlarda, derleyicinin Halk Edebiyat malzemelerini elle kaydetmesi gerekebilecei gibi, grmelerde malzemelerin ses kayt makinesine kaydedilmesi de gerekecektir. Ses kayt makinesi kullanld zaman, banda kaydedilmi malzemenin, en ksa zamanda, en iyisi ayn gn, kda geirilmesi lzmdr. Bu ii vakit kaybetmeden yapmann baz faydalar vardr. Kayt zamanyla malzemenin kda geirilmesi arasndaki zaman uzadka, sylenen veya icra olunan paralarn hatrlanmas daha zorlar. Malzemesini kda geiren derleyici, iveden ileri gelen glkleri zerken, kendi hafzasnn yardmna daha ok gvenebilir. Kaydedilen malzemeyi kda geirirken kullanlan ses ve ive zelliklerine sadk kalmal ve kasette yer alan her eyi olduu gibi aktarmaldr. Ayrca derleyici, sahada ald btn notlarn, yapt kaytlarn ve kda aktarlmalarnn herhangi bir nedenle kaybolup yok olma tehlikesine kar yedek kaytlarn da yapmaldr.
Anket Yntemi
Geni bir blgenin Halk Edebiyat rnlerini tespit amacyla kullanlan bir yntemdir. Aratrlan Halk Edebiyat veya dier Halkbilimi konusuyla ilgili sorular ktlara oaltlarak posta yoluyla veya blgede yaayanlara elden teslim edilerek ya da muhtar veya retmelere ulatrlarak, bunlardan hazrlanan anketleri uygulamalar ve cevaplar geri gndermeleri istenilir. Anket yntemi, grme ve gzlem-
34
SIRA SZDE
lere konu olacak Halk Edebiyat trleri ve bunlarn szl kltr ortamnda icralarna dair n bilgi edinmede ie yarar. Aratrmann snrlamasna gre bir veya birka sorudan oluabilir. Anket sorularnda dikkat edilmesi gereken nokta, sorularn evet veya hayr gibi cevaplarla geitirilmeyecek ekilde hazrlanmasdr. Anketleri alana gndermeden nce kk bir alanda uygulayarak test etmek, aratrSIRA SZDE mann amalarna ulalmasn salamak, sorulardan ve alnacak cevaplarn niteliinden emin olmak bakmndan yararldr.
DNE M Buldurmaca LListesi Yntemi
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ankete ok benzeyen ve baz derleyiciler tarafndan daha ok kaynak kii bulmaS R U da kullanlan OBuldurmaca Listeleri vardr. Tipik balklardan, ilk msralardan, koro szlerinden, nemli cmlelerden ve hadise zetlerinden ibaret olan bu listeler, hatrlamayAkolaylatrmak iin bir kaynak kiiye okunur. Kaynak kii bunDKK T larn yardmyla hatrlad parann kendi varyantn icra eder. Bu listeler bazen kaynak kiilere tamamen farkl paralar da hatrlatabilir. Elbette derleyici, bu lisSIRA SZDE teler araclyla icra edilen veya sylenen her eyi memnuniyetle karlamaldr. Hibir zaman doru tek bir varyant olmadna gre derleyici kaynak kiiye kendi varyantnn imdiye kadar duyduu en iyi varyant olduunu sylemesi yerinde AMALARIMIZ bir davran biimidir. Bu bilgilerin byk bir ksm Kenneth Goldsteinin Sahada Derleme Metotlar (Ankara: K T A P Babakanlk basmevi, 1983) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 6, 7, 8. blmlerinde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
Szl kaynaklardan bir Halk Edebiyat tr derleyecek olsanz, hangi derleme yntemini SIRA SZDE kullanrsnz? Niin?
DN T E R E L T NN E M S O R U
TELEVZYON
DN T E R N L T NE E M S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
35
zet
A M A
Halkbilimi ve Halk Edebiyat likisini Aklamak. Halkbilimi, geleneksel insan davranlarn ve geleneklerini alarak, aratrma nesnesi (objesi) olan sosyal ve kltrel insan daha iyi anlamaya ve onun hakknda daha derin bir bilgiye kavu mak amacyla XIX. yzyl balarnda ortaya kan bamsz bilimsel bir disiplinin addr. Halkbiliminin yaygn olarak kabul edilen balang tarihi, Almanyada Jacob ve Wilhelm Grimm adl iki kardein, Ev ve ocuk Masallar adl szl gelenekten derleyerek oluturduklar masal kitaplarn yaynladklar 1812 tarihidir. Bilim dalnn ad olarak uluslararas bir kullanma erimi olan folklor Folk-Lore terimi, ilk defa 1846 ylnda ngiliz William John Thoms tarafndan kullanlmtr. Folklor kelimesinin kkenini folk=halk ve lore=bilim szckleri oluturmakta ve birleik bir terim olarak Halkbilimi anlamna gelmektedir. Halkbiliminin neredeyse btn sosyal ve beer bilim dallaryla yakndan ilikisi olduunu syleyebiliriz. Ziya Gkalpn Halka Doru Dergisi, 23 Temmuz 1913 tarihli saysnda yaynlanan Halk Medeniyeti I- Balang adl yazs, Trkiyede folkloru tantan ilk yazdr. Gkalp, bu yazsnda folklor terimine karlk olarak halkyt kelimesini kullanmtr. Folklor karl Halkbilimi terimi ise ok daha sonralar ortaya km ve gnmzde yaygnlk kazanmtr. Trkiyede Halkbilimi konusunda sistemli ve yaygn almalara Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetleri dneminde balanm ve Cumhuriyet dneminde daha somut gelimeler kaydedilmitir. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrk, Trk kltrnn temeli, kayna olan Trk folkloruyla yakndan ilgilenmitir. Gnmzde Trk Halkbilimi eitim ve retimi Hacettepe, Ankara, Van, Gazi, ve Erciyes niversitelerinde bamsz blm olarak devam etmektedir. Kltr Bakanlna bal Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel Mdrl de, Halkbilimiyle ilgili derlemeleri organize eden en nemli devlet kurumudur.
A M A
Halk Edebiyatnn Snrlar ve Snflandrmasn Tanmlamak. Trk milletinin gemiten bu gne dek ieriini hi deitirmeden getirdii bir edebiyatlar vardr. Bu edebiyatn rnleri Tanzimat hareketi ve Cumhuriyetten sonra Bat dillerinden tercme edilen Halk Edebiyat genel balyla deerlendirmeye alnmtr. Trk kltr tarihinin dile dayal verimlerinin ortaya kndan gnmze kadar yaamaya devam etmekte olan Trk Halk Edebiyat ana balk altnda incelenmektedir: a. Anonim Halk Edebiyat b. k Edebiyat c. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Bu ana bala ait rnleri de u ekilde sralayabiliriz: 1. Anonim Halk Edebiyat: a. Nazm: Kouk, sagu, mni, at, trk, destan, ninni b. Nesir: Mitler, efsane, memorat, masal, fkra, saymaca, hikye, tekerleme, atasz, deyim, bilmece, dua, beddua, kfr, argo. c. Halk tiyatrosu: Ky seyirlik oyunlar, meddah, karagz, orta oyunu, kukla. 2. k Edebiyat: a. Nazm: Koma, mni, varsa, destan, sema, talama, koaklama, gzelleme, sicilleme, kalender, divan, at, trk b. Nesir-nazm kark: Destan kollar, halk hikyeleri. 3. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat: a. Nazm: Hikmet, nutuk, devriye, nefes, athiye, ilahi, ramazaniye. b. Nesir-nazm kark: Glbanklar, din-mill destanlar, menkbeler, c. Nesir: Din-tasavvuf halk hikyeleri, menkp-nmeler, halk kitaplar, dualar. Trk Halk Edebiyatnn Anonim Halk Edebiyat, k Edebiyat ve Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat arasnda srekliliini ve ortakln salayan temel unsurlar vardr.
36
AM A
Trk Halk Edebiyatnn Tarihesini Aklamak. Halk Edebiyat terimi, XIX. yzyln sonlar ya da XX. yzyln balarnda tercme yoluyla edebiyatmza girmi ve kullanlmaya balanlmtr. Trk Halk Edebiyatnn profesyonel bir aratrma ve inceleme alan olarak ortaya kmas byk lde XX. yzylda ve zellikle de Cumhuriyet devrinde gereklemitir. Bu dnemde Rza Tevfik Blkba ve Mehmed Fuad Kprlnn gnlk gazetelerde bir halk airinin bir iirini veya iirlerini toplayarak eitli alardan deerlendirdikleri yazlar yaynlanmtr. Trk Halk Edebiyatn aratrma ve incelemede yntem zerinde duran M. Fuad Kprl olmutur. Ziya Gkalp de makaleler vastasyla masal derlemelerinde takip edilecek yol ve yntem konusunda ilk olarak duran kiidir. Halk Edebiyatnn stnln ortaya koymaya ynelik almalar kaleme alanlarn nde gelen isimlerinden birisi de, Ziyaeddin Fahri Fndkoludur. Bu dnemde, Halk Edebiyat alannda ounlukla klarn iirlerini cnk ve mecmualardan toplanmas ve bu iirlerden hareketle airlerin hayatlar hakknda bilgi verilmesi eklinde hazrlanm almalar yer almaktadr. Halk Edebiyatnn Yazl Kaynaklarn Tanmak. Trk Halk Edebiyatyla ilgili dorudan veya dolayl olarak bilgiler ieren yazl kaynaklar vardr. Halk Edebiyatnn bu yazl kaynaklarndan bazlarn yle sralayabiliriz: 1) in Yllklar, 2) Bengta Yaztlar, 3) Eski Uygur Metinleri, 4) Kutadgu Bilig, 5) Dvnu Lgtit-Trk, 6) Atabetl-Hakyk, 7) Dvn- Hikmet, 8) Codex Cumanicus, 9) Dede Korkut Kitab, 10) Tarih Kitaplar, 11) Atasz Kitaplar, 12) Masal Kitaplar, 13) Osmanl ve Cumhuriyet Yllklar, 14) Fkra Kitaplar, 15) Menkb-nmeler, 16) ir-nmeler, 17) Destan Kitaplar, 18) Seyahat-nmeler, 19) Divan Edebiyat Eserleri, 20) Gnlk Gazeteler, 21) Cnkler ve Mecmualar. Bir konuda yazl kaynaklara ulamann yolu bibliyografya kaynaklarn incelemektir. Trk Halk Edebiyat alannda en nemli bibliyografya almas Trk Folklor ve Etnografya Bibliyografyas adl 4 ciltlik almadr.
AM A
A M A
Halk Edebiyatnn Szl Kaynaklarn ve Derleme Yntemlerini Tanmak. Alan Aratrmas: Halk Edebiyat ile ilgili aratrma ve almalarda seilen konuya ilikin zgn ve gvenilir bilgi elde etmek, gerekli malzemeyi derlemek iin aratrcnn aratrma yapaca bireyin, grubun, ya da topluluun yaad yere giderek yapt almaya alan aratrmas denir. Alan aratrmasna kmadan nce aratrmacnn veya aratrma ekibinin baz n hazrlklar yapmas gerekir. Bu n hazrlklarla birlikte, alanda sorulacak grme sorular dzenlenir, verileri kaydecek aletler hazrlanr, grlecek kaynak kiilerle iletiime geilir. Alan aratrmasnda verileri derlemek iin kullanlan yntemleri yle sralayabiliriz: a) Gzlem (mhede) Yntemi: Bu metod alan aratrmacsnn bir szl edebiyat rnn icra olayna dtan ve iten bakmas, mdahale etmeksizin grdklerini kda geirmesi esasna dayal bir yntemdir. Kendi iinde katlml ve katlmsz olarak ikiye ayrlr. b) Grme (mlkat) Yntemi: Aratrmacnn, sahada, kaynak kiilere daha nceden hazrlad sorular sorarak bilgi edinmesi yntemidir. c) Anket Yntemi: Aratrlan bir Halk Edebiyat konusuyla ilgili olarak hazrlanan sorularn yer ald anket formlarnn alana ulatrlarak kaynak kiilerin cevaplamasn salamaya dayal bir yntemdir. Sorular evet veya hayr cevab verilebilecek eklinde hazrlanmamaldr. Hazrlanan anketin, nce daha kk bir gruba uygulanlarak test edilmesi gerekir. Bu, anketten elde edilecek sonular bakmndan olduka nemlidir. d) Buldurmaca Listesi Yntemi: Ankete ok benzeyen ve derleyiciler tarafndan ok kullanlan buldurmaca listeleri tipik balklardan, ilk msralardan, koro szlerinden, nemli cmlelerden ve hadise zetlerinden oluur. Bu listeler, hatrlamay kolaylatrmak iin bir kaynak kiiye okunur. Kaynak kii bunlarn yardmyla hatrlad parann kendi varyantn icra eder.
37
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Halkbilimin lkemizdeki tarihi geliim sreci iinde yer almaz? a. Ziya Gkalpin Halk Medeniyeti adl yazs b. 1920 ylnda Kltr Mdrlnn kurulmas c. 1932 ylnda Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kurulmas d. 1932 ylnda Halk Evlerinin almas e. mer Seyfettinin 1911de Gen Kalemler Dergisinde yaynlanan Yeni Lisan adl makalesi 2. Aadakilerden hangisi evrensel kltre katk olarak deerlendirilebilir? a. Her lkenin ulusal kltrne sahip kmas b. lkelerin ulusal kltrlerinde benzersizliklerini ortaya koymalar c. Her lkenin yerel zenginliklerine sahip kmas d. Her lkenin ulusal kltr zmseyerek ada normlar nda yanstabilmesi e. lkelerin kltr deiimine engel olabilmesi 3. Aadakilerden hangisi Anonim Halk Edebiyat trlerinden biridir? a. Hikmet b. Sema c. Mni d. Varsa e. Gzelleme 4. Aadakilerden hangisi Anonim, k ve Tekke Edebiyatnda sreklilii ve ortakl salayan unsurlardan biri deildir? a. rnlerin aruz vezni ile verilmeleri b. rnlerin sazla alnp sylenmeleri c. rnlerinin yazarnn belli olmas d. Halk iiri icrasnda diyaloglara yer verilmesi e. Nazm birimi olarak drtlk kullanlmas 5. Aadakilerden hangisi Trk Halk Edebiyatn aratrma ve inceleme yntemleri zerine yazlm almalardan biri deildir? a. 1914 ylnda Fuat Kprlnn k Tarznn Menei ve Tekml adl almas b. Ziya Gkalpin 1923 ylnda yaynlad Yeni Hayat adl almas c. Ziya Gkalpin Kk Mecmuada yaynlad Usullere Dair: Halkiyat Masallar adl almas d. Ziyaeddin Fahri Fndkolunun Eski ve Yeni Trk Yazl Edebiyatlarn karlatrmas e. ankrl Ahmet Taltn (1928) Halk iirlerinin ekil ve Nevi adl almas 6. Trk Halk Edebiyatnn aratrma ve inceleme alan olarak ortaya kmas hangi yzylda gereklemitir? a. On altnc b. On yedinci c. On sekizinci d. On dokuzuncu e. Yirminci 7. Aadakilerden hangisi Dede Korkut Kitabnn zelliklerinden biri deildir? a. XV-XVI. yzyllarda yazya geirilmi olmas b. Arapa ve Farsa szcklerden faydalanlm olmas c. 12 hikyeden olumas d. inde ataszleri, alklar, karglar bulunmas e. Gelenek, grenek ve inanlar asndan birinci dereceden tarih kaynak olmas 8. Aadakilerden hangisi ortaadan kalma tarih kitaplar kategorisine girmez? a. Cmit-Tevarih b. Drert-Tcn c. Tevrih-i l-i Osman d. Dvnu Lgtit-Trk e. ecere-i Terkime
38
Okuma Paras
9. Alan aratrmasna kan bir aratrmac bir kna gecesi derlemesi yapacaktr. Alan aratrmas yapaca blgeden kna gecesine katlmak zere davetiye almtr. Bu aratrmacnn alan aratrmas yntemlerinden hangisini tercih etmesi doru olur? a. Grme b. Gzlem c. Buldurmaca listesi d. Aratrma e. nceleme 10. Aadakilerden hangisi grme ynteminde tercih edilen bir seenek deildir? a. Sorularn nceden hazrlanm olmas b. Sorularn dilinin sade ve anlalr olmas c. Sorularn kaynak kiiye bir kttan okunmas d. Sorularn ak ulu, ynlendirmeyen ve dolaysz olmas e. Sorularda kullanlan cmlelerin anlamlarnn ak olmas CNKLER VE MECMUALAR ZERNE Eski ktphanelerimizde veya ahslarn ellerinde baba yadigar, ou zaman anonim, el yazmas birtakm kitaplar vardr. Bu kitaplar ekil bakmndan birer defterden baka bir ey deildirler. Bunlarn alttan yukarya, uzunlamasna alanlarna cnk; sadan sola, soldan saa bugnk eserlerde olduu gibi tertip edilenlerine mecmua ad verilir. Eskiden cnkler ve mecmualar Arap harfleri ile yazlrlard. Bunlarn yazllarnda, tertiplerinde herhangi bir kaide ve nizama bal kalnmazd. Bir eit seme; kendi erevesinde bir nevi antoloji olan bu defterlerin yazarlar ve yazldklar tarihler ou zaman bilinmemektedir. Cnkler, halk; mecmualar, klasik kltrmzn mahsulleridir. Cnklerde saz ve tekke iirimizle folklorumuzu, mecmualarda ise Arap-Fars dil ve edebiyatlarnn tesirinde edebi, dini, tarihi, tasavvufi eserlerinden yaplm semeler buluruz. Her iki kltr trl sebep ve tesadflerle iine alan mecmualarla cnkler de vardr. Trk milletinin uzun asrlar okuma zevk ve seviyesini gsteren bu adsz, iddiasz, samimi ifadeli eserler, d grnleri ve muhtevalar ile ayr ayr deer tarlar. Ktphanelerimizde ve anlay ellerde boynu bkk, tetkikiler bekleyen bu deftercikler; ciltleri, katlar, yazlar (hat) ve bu yazlar iin kullanlan boyalarla, nadir de olsa minyatrleri ile yalnz plastik ve tezyini sanatlar bakmndan deil, muhtevalar ile yazldklar devirlerin bilgilerini, edebiyat ve sanat anlaylarn, tefekkr tarzlarn aksettirmek itibaryle de manal eserlerdir. Cnkler, mecmualara nispetle Trk halk kltr bakmndan daha byk ehemmiyet tarlar. Bunlar ifahi ananede, yazya gememi kltrmzn belli-belirsiz ve fakat bazen salam kilometre talar, krk ambar kitaplardr. Bilindii zere klsik muharrir (yazar) ve airler halktan gelene, ksacas anane (gelenek) medeniyetimize kar uurlu-uursuz dmanlklar, tahkirleri, tezyifleri, stnlk kompleksi, bu medeniyetin szden ve hafzadan yazya intikaline engel oldu. Bugn halk kltrn incelemeye alanlar, bu medreseli -mekteplilerin braktklar boluklar- mahdut da olsa cnklerle doldurmaya gayret etmekte, saz ve tekke iirimizi kymetlendirmeye almaktadrlar. Matbaann memleketimize geliinden evvel ve sonra klar, meddahlar, askerler, aalar, mollalar, ktipler...
39

gibi merakllar tarafndan kaleme alnan cnklerde btn Halk Edebiyat ve folklor mahslleri karmza kar: Destanlar, komalar, atlar, trkler, atalar sz, mniler, fkralar, masallar... akla ilk gelen eserlerdir. Orta oyunu ve karagz gibi metinleri, tasavvuf gibi felsefe, Alevilik, Bektailik gibi tarikat bilgilerini ve inanmalar iine alan cnkler de vardr. Mecmualar daha ziyade eserleri yazya gemi, ktphanelere intikal etmi air ve muharrirlerden yaplm semelerdir. Divan edebiyatmzn btn nevileri: iir, mesnevi, tarih, tezkire, mektup, seyahatname, seferatname; Kurn, tefsir, hadis, fkh, kelam... gibi slami ilimler; btl ve gerek bilgiler, mesela: lm-i simya, ilm-i reml (baz ekillere gre murad ve niyeti haber verme), sihir, rya tabiri, ilm-i ncm, ilm-i zyire (yldzlarn ve burlarn hareketlerinden hkm karp istikbali anlama), musiki ... mecmualarn belli bal mevzulardr. Bugne kadar isimleri bilindii halde elde edilememi mhim baz mstakil eserlerin asllar, suretleri, paralar ile bir takm nadir vesika ve kaytlarn birer kayna da yine bu mecmualardr. ... Kaynak: (Elin ., Trk Yurdu, Say: 278, Kasm 1959) 9. b 1. e Yantnz doru deil ise Halkbilimi ve Halk Edebiyat likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halkbilimi ve Halk Edebiyat likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyatnn Snrlar ve Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halkbilimi ve Halk Edebiyat likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Trk Halk Edebiyatnn Tarihesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Trk Halk Edebiyatnn Tarihesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyatnn Yazl Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyatnn Yazl Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyatnn Szl Kaynaklar ve Derleme Yntemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Edebiyatnn Yazl Kaynaklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d
3. c
4. a
5. b
6. e
7. b
8. d
10. c
40

Sra Sizde 1 Halkbilimi yerel ve ulusal kltr derleyip zmsememizi salar, yerel ve ulusal kltrel deerlerini ada formlarda ileyerek insanla sunacak olan sanat ve bilimsel disiplinlere ulamamza yardmc olur. Sra Sizde 2 Bu edebiyat gelenei arasndaki tr, ekil, tema, ilev ve yapsal benzerliklerin nedeni her nn de ayn kkten gelmeleridir. Mill edebiyat gelenei de denilen bu edeb kken zerinde zaman iersinde farkl nedenlere bal olarak sz konusu edebiyat gelenei olumutur. Sra Sizde 3 nk Halk Edebiyatnn derlenip yazya geirilen ksmndan ok daha fazlas hl szl kaynaklarda yaamaya devam etmektedir. Bunlar derlemeden oluturulacak bir halk ktphanesi eksik olacaktr. Sra Sizde 4 Szl edebiyatnn en nemli yazl kaynaklar eski zamanlarda dzenlenen cnkler ve mecmualardr. Bunlar, szl edebiyat eserlerini dinlemeye merakl olanlarn holarna gidenleri cnklerine ve mecmualarna yazmalaryla oluturulmutur. Yakn zamanlardaysa szl kaynaklardan yaplan derlemelerin yazya geirilmesi yoluyla hazrlanm yazl kaynaklar meydana getirilmitir. Sra Sizde 5 Szl kaynaklardan Halk Edebiyat derlemesi yapacak olanlar, masal, fkra, trk, at her ne tr edeb eser seerlerse sesinler bu eserin doal ortamlarnda gzlemde bulunmal ve anlamadklar ynlerini de anlayabilmek iin kaynak kiilerle grmeler yapmaldrlar. Ksaca, en iyi derleme hem gzlem hem de grme yntemlerinin birlikte ve birbirini desteklemesiyle yaplr.
Artun, E. (2004). Trk Halk Edebiyatna Giri. stanbul: Yaynevi. Boratav, P.N. (1968). k Edebiyat, Trk Dili Dergisi: Trk Halk Edebiyat zel Says, S. 207, s. 340-356. Boratav, P.N. (2000). Yz Soruda Trk Halk Edebiyat. stanbul: Gerek Yaynevi. obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . v.d. (2004). Liseler in Halkbilimi. Ankara: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. obanolu, . (2007). k Edebiyat ve stanbul. stanbul: 3F Yaynevi. Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Aka Yaynlar. Dizdarolu, H. (1969). Halk iirinde Trler. Ankara: TDK Yaynlar. Goldstein, S. K. (1977). Sahada Folklor Derleme Metotlar. (ev. A. Uysal), Ankara: Kltr Bak. Yay. Gle, H. (2002). Halk Edebiyat. Konya: izgi Kitabevi. Gnay, U. (1986) k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara: Aka Yaynlar. Gnay, U. (1987). Folklor Nedir? Trk Folklor Aratrmalar, S. 1987, s. 23-29. Karata, T. (2004). Ansikopedik Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar. Kaya, D. (1999). Anonim Halk iiri. Ankara: Aka Yaynevi. Onay, A.T. (1928). Trk Halk iirinin ekil ve Nevi. stanbul: MEB. Onay, A.T. (1933). Trk iirlerinin Vezni. stanbul: MEB. Ong, W. (1995). Szl ve Yazl Kltr. (ev. S. Postacolu Banon), stanbul: Metis Yaynlar. Yardmc, M. (1999). Balangcndan Gnmze: Halk iiri, k iiri, Tekke iiri. Ankara: rn Yaynlar.
3
Amalarmz
Halk Halk Halk Halk Halk iiri iirinde iirinde iirinde iirinde
Bu niteyi tamamladktan sonra; Halk iiri kavramn tanmlayabilecek, Halk iirinde l ve durak ilikisini aklayabilecek, Halk iirinde kafiye ve redifleri tanyabilecek, Halk iirinde nazm ekilleri ve nazm trlerini sralayabilecek, Halk iirinde kullanlan aruzlu trleri tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
l Kafiye Nazm Birimi Nazm Biimi Halk Halk Halk Halk iirinde Nazm Tr iiirinde Konu iirinde Ezgi iirinde Anlatm Tutumu
erik Haritas
Halk iirinde Tr ve ekil
HALK RNDE L VE DURAK HALK RNDE KAFYE VE REDF HALK RNDE HECEL NAZIM EKLLER HALK RNDE NAZIM TR KAVRAMI VE NAZIM TRLER HALK RNDE KULLANILAN ARUZLU TRLER
Halk iirinde Tr ve ekil

HALK RNDE L VE DURAK
Halk iirinin kaynann, mitlerin olutuu insanln en eski ve ilkel alarna kadar gittii nceki nitelerde ele alnmt. Ayrca, halk iirinin yaznn icadna kadar kltrlerin ve uygarln oluumunu salayan bilgi, dnce ve deneyimleri biriktiren tek kaynak ve olanak olmas zerinde durulmutu. Bu balamda, halk iiri terimiyle, halkn iinden yetimi kiilerin (ozanlarn, klarn) veya adlar bilinmeyen halk sanatlarnn ulusal l (hece lsyle) ve bu iir geleneine zel ekil, biim ve trlerde ortaya koyduklar manzum rnler anlalr. Halk iirinin iinde hem bireysel hem de anonim rnler yer alr. Bireysel olanlar ozanlarn, klarn ve halk airlerinin; anonim olanlarsa yaratclar bilinmeyen halk sanatlarnn rnleridir.
l (Vezin)
iirde ahenk ve ritmik tekrarlarn ayn olmasn salayan ve bir anlamda msralar sabitletiren ara onlarn lsdr. Bu nedenle l (vezin), ok eski alardan beri szl iirin temeli saylmtr. Trk halk iirinde l karlnda, vezin daha seyrek olarak da tart terimleri de kullanlmtr. Trk halk iirinde en ok kullanlan l hece lsdr. Hece ls Trk dilinin yapsndan domutur. Bu l, heceleri arasnda uzunluk/ ksalk vb. nitelik bakmndan bir ayrm bulunmayan Trkeye en uygun ldr. Bir dilin l sistemi, o dilin yapsndan doar ve ona uygun olur. Bu nedenle Trk halk iirinin ls, hece lsdr ve alar boyunca bu durum hi deimemitir. Hece ls, hecelerin saysna gre kurulmu bir vezindir. Bir baka ifadeyle, hece lsnde esas, msralardaki hece saysnn birbirine eitliidir. ki heceden balayarak yirmi heceye kadar dzenlenmi hece ls kalplar vardr. Bir halk iirinde ilk drtln msralar ka heceli ise, ondan sonraki drtlklerin hece saylar da ona uymak zorundadr. Bu dzene uymayan msralarn ls bozuk demektir. Halk iirinde halk airleri hece lsnn yan sra, XI. yzyldan XX. yzyla kadar Trk edebiyatnda yaygn bir ekilde kullanlan aruz lsyle de iirler yazmlardr.
Durak
Hece ls hecelerin say bakmndan ayn olmasna dayanr. Hece lsyle ayn sayda olan msralarn ahengini ve ritmik tekrarlar arttrmak iin kullanlan bir ge de duraktr. Msralarn geleneksellemi blmlere ayrlmasna durak denilir.
Durak: Hece lsye sylenmi veya yazlm msralarn geleneksellemi blmlere ayrlmasna durak denilir. Duraklar msrada kelime ortasndan blnmez.
44
Msralarn duraklara ayrlmasnda hece blnmez, durak yapabilmek iin mutlaka kelimenin bitmesi gerekir. Duraklar, msralarda tek dzelii nler ve anlatm zenginletirir. Bu nedenle, 5 heceli msralardan balanlarak kullanlan btn hece ls kalplarnda duraklara yer verilir. Duraklarn geleneksel bir dzenleri vardr. ift heceli (6, 8, 10, 12, 14, 16) msralarda durak, msray iki eit paraya bler. Tek heceli (3, 5, 7, 9, 11, 13, 15) msralarda ise, genellikle ok heceli ksm msran ilk yarsnda, az heceli ksmsa msran ikinci yarsnda bulunur. Ayn hece lsndeki msralarn duraklar deiik olabilir. Mesel, 11li hece lsyle sylenmi komalar 6+5=11, 4+4+3=11 veya 7+4=11 eklinde duraklara ayrlabilir. Ayn ekilde 7 heceli iirlerin kiminde (4+3=7) kimindeyse (3+4=7) eklinde duraklara ayrld da grlebilir. Baz hece ls kalplarnn duraklarn u ekilde gsterebiliriz: a) Hece says az olan llerde msralar ya hi blnmez ya da sadece ikiye blnr. ki duraa blnen ller, (2+3=5), (3+3=6), (4+3=7), (3+4=7), (4+4=8), (5+5=10), (6+5=11), (7+7=14) eklindedir. Bu eit iki duraa blnen lye rnek olarak Yunus Emrenin aadaki 3+3 durakl altl hece vezni ile yazd iir verilebilir: eyhimin /elleri (3+3=6) Uzaktr / yollar (3+3=6) Alm / glleri (3+3=6) Dermee / kim gelir (3+3=6) Trk halk iirinde en yaygn olarak kullanlan 6+5=11 heceli lye Karacaolann; Ilgt lgt esen / seher yelleri (6+5=11) Esip esip yre / demeli deil (6+5=11) Ak elleri elvan / elvan knal (6+5=11) Karadr gzleri / srmeli deil (6+5=11) eklindeki drtl rnek olarak verilebilir. Halk Edebiyatnda hece lsnn zellikle yedili, sekizli ve on birli kalplar ok kullanlmtr. Anonim Halk Edebiyat, k Edebiyat, Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat rnleri arasnda beli, altl, dokuzlu, on ikili, on l, on drtl, on beli, on altl hece ls kalplarna ok az rastlanlr. Bu hece kalplar daha ok bilmecelerde, manzum ataszlerinde ve trklerde grlr. Halk airleri kalplar kullanrken durak konusunda her zaman disiplinli davranmazlar. Birok halk airinin iirinde 7li ve 8lilerin duraklar ve durakszlar 11lilerin 6+5 ve 4+4+3 duraklar kark biimde kullanld grlr. Bu karklk yerine gre ritmin sk sk deiip zenginlemesini de salamaktadr. Dadalolunun aadaki drtlnn ilk msranda onbirli hece lsnn 4+4+3, son msranda ise 6+5 duraklar kullanlmtr. Belimizde/ klcmz / Kirman (4+4+3= 11) Ta deler / mzramn / temreni (4+4+3=11), Hakkmzda / devlet etmi / ferman (4+4+3=11), Ferman padiahn, / dalar bizimdir. (6+5=11)
3. nite - Halk iirinde Tr ve ekil
45
b) Hece says ok olan msralar, ikiye, e hatta drde blnr. duraa blnen ller, (3+3+3=9), (4+4+3=11), (4+4+4=12), (4+4+5=13) eklindedir. Kenarda/ kalp da/ buruma (3+3+3=9) Tembeller/ ile hi/ yarma (3+3+3=9) Ha! Kama/ karma/ yarma (3+3+3=9) Bir dnm bostan/ yan gel Osman (5+4=9) k Nri ahinolu Bir gn olur/ deli gnl / uslanr (4+4+3=11) Anonim. Knt kenzin/ iln etmek/ diledi Mevl (4+4+5=13) Alt gnde/ var olundu/ kubbe-i eflk (4+4+5=13) k Posoflu Sabit Mdam. Ak belas/ baa dse/ nln klar (4+4+4=12) Akln alp / akn klp / hayran klar (4+4+4=12) Gnl gz / alnca / giryan klar (4+4+4=12) L-mekanda / Hakdan dersler / aldm ite (4+4+4=12) Hoca Ahmed Yesev. Drt duraa blnen ller (4+4+4+4=16), (4+4+4+3=15) eklindedir. lim ilim /bilmektir /ilim kendin/ bilmektir (4+3+4+3=14) Yunus Emre. Glmedim geldim cihana/ grmedim bir neen dnya (8+8=16) Fitne fesat/ dt bana/ kelp dolu her/ ken dnya (4+4+4+4=16) Kimisine/ hay edersin/ yoksul ise/ bay edersin (4+4+4+4=16) Daha sonra/ zay edersin/ akl ermez/ ien dnya (4+4+4+4=16) k Posoflu Sabit Mdam. Sizce, niin Trkenin yapsna en uygun l hece lsdr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
HALK RNDE KAFYE VE REDF
Kafiye (uyak) szcnn szlk anlam, sonda, arkada gelen demektir. iirde ise, kafiye, anlamca ayr, sese ayn olan szcklerin msra (dize) sonunda yer alO U masdr. Bir baka syleyile, bir iirin en az iki msra arasndaSve Ren az bir ortak sese bal olarak meydana getirilen ses benzerliine kafiye denir. Ancak, bir iirin msralar arasndaki ses benzerlii sadece kafiye ile salanabilecei A T genellikgibi, DKK le kafiyeli sze redif dediimiz ve aynen tekrarlanan ek yahut kelimelerin eklenmesiyle de salanabilir. Tadklar zelliklere dikkat edilmezse bu iki konu kaSIRA SZDE rtrlabilir. Bu nedenle nce kafiyenin deeri veya yapl ekillerini ele alacaz sonra da redif konusunu ileyeceiz. Bylece redifle kafiyenin yap ve anlam bakmlarndan farkllklar ve tadklar zellikler ortaya konulacaktr. AMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
46
Halk iirinde Kafiye

Trk Halk Edebiyatnda kafiye konusunu yapl biimlerine gre ve dizili eitlerine gre iki balk altnda ele almak mmkndr. Bir baka ifadeyle, bir iirde kafiye incelemesi yaplrken iki noktaya dikkat edilmelidir. Bunlar, kafiyenin dizilii ve kafiyenin deeridir. Aada ele alnacak olan kafiyenin dizilii bir tip veya tipoloji meselesidir ve dorudan doruya nazm ekline ilikin bir konudur. te yandan, kafiyenin yapl veya deeri ise kafiye eitleri ile ilgilidir. Kafiye yapl eitleri: Kafiye, ses benzerliinin azlna, okluuna gre eitlenir. Halk iirinde kafiye eitleri olarak genellikle yarm kafiye, tam kafiye, zengin kafiye, tun kafiye ve cinasl kafiye saylabilir. 1) Yarm Kafiye : Benzerlii ounlukla bir tek sessiz harfe dayanan kafiyeler, yarm kafiyedir. Mesel, Bir iektim koruda/Harab oldum yarda/Gzm kald geride msralarndaki kafiyeler koru, yar, geri kelimelerinde bulunmaktadr. Dikkat edilirse bunlarn arasndaki ses benzerlii sadece r sesleridir. Kafiyeden sonra gelen -de veya -dalar rediftir. k yerleri birbirine yakn c, , s, lr, y, ka ke, dt, zs, gibi seste seslerle de yarm kafiye yaplabilir. Trkenin yaps gerei yarm kafiyenin bulunmas kolaydr. Trk halk irinde yarm kafiye son derece yaygn olarak kullanlmtr. Halk airleri ok eski alardan beri kafiye konusunda hafif bir ses benzerliini yeterli grmlerdir. Onlara gre, msra sonundaki deiik cinste yapda ve yazlta olsa bile -sese- kulakta ayn izlenimi uyandrmas kafiye olarak yeterlidir. Bu durumun en nemli nedeni, birincil szl kltr ortamnda okuma yazma tekniini bilmeyen ve doalama olarak iir syleyen ozanlarn iinde bulunduklar sosyal ve kltrel artlardr. zellikle de doalama olarak karlkl syledikleri iirlerle birbiriyle atarak yaran, atma veya deyime yapan ozanlarn kafiye bulma ve oluturmadaki kolayl nedeniyle yarm kafiyeyi setiklerini syleyebiliriz. Yarm kafiyeye Karacaolann; Gndz hayallerim gece dlerim Uyandka alamaya balarm Sevgilim stnden uan kularn Tutup kanatlarn krmaya geldim eklindeki drtl rnek olarak verilebilir. Kald ki mutlaka mzik ve ezgi eliinde sylenilen bu iirlerin ahengi ve ritmik tekrarlar mzikle zaten daha da zenginletirilmektedir. Dahas, yarm kafiye ile sylenmi iirlerin ou zaman redifle de glendirilip zenginletirildii grlr. Bu tr syleyilere rnek olarak k Gevhernin Gnlmz baland zlfn teline Alnmaz gzleri mestim alnmaz Sencileyin cevredici kuluna Bulunmaz gzleri mestim bulunmaz eklindeki drtlyle Kul Mustafann; Ferhat irin iin dalar deti k mauk iin derde bulat Mecnun Leyla iin llere dt Kereme Aslnn kz bakadr eklindeki drtl verilebilir.
Atma: Saz airlerinin deyile tartmalar anlamndadr.
47
2. Tam Kafiye: Ses benzerlikleri ounlukla bir sessiz ve bir sesli harfe dayanan kafiyeler, tam kafiyelerdir. Mesel, Sen akamlar kadar byl ve scak Ryalarm kadar sade, gzeldin Babaa uzandk gnlerce slak imenlerine yaz bahelerinin drtlnde tek ve ift sayl msralarn kafiyeleri byledir: scak, slak kelimelerindeki benzerlik -aklardan; gzeldin, bahelerinin kelimelerindeki benzerlik de -inlerden meydana gelmektedir. Trkeye Arapa ve Farsadan geen ve ayn uzun sesli ile biten kelimeler, baka benzerlikleri olmasa da, tam kafiye saylrlar. Mesel, Bir ba idi kim bu cna mev Her goncas cennet idi gy msralarnda mev ve gy kelimelerinin kafiyeleri birer uzun ya dayanmaktadr. Dolaysyla beytin kafiyesi tam kafiyedir. Trkede tam kafiyenin bulunmas olduka kolaydr. Trk halk iirinden tam kafiye rnei olarak Yunus Emrenin Tadn yine deli gnl sular gibi alar msn Aktn yine kanl yam yollarm balar msn eklindeki syleyii ve Karacaolann; Dost yoluna verdim olan varm Taa aldm namusumu arm Kim alatm benim nazl yarimi Top top olmu kirpikleri yanan eklindeki drtl verilebilir. 3. Zengin Kafiye: Msra sonlarnda redif dnda veya daha fazla sesin benzemesine zengin kafiye denilir. Yurt-kurt ve mert-sert gibi iki yada harfin yan yana gelmesi durumunda nl ve nszler kafiye sesi kabul edilerek zengin kafiye olarak adlandrlr. Mesel, ok srse ayrlk aradan gese ok sene Biz sende olmasak bile sen bizdesin gene msralarnda sene ve gene kelimelerindeki ses benzerlii enelerdedir. Arapa ve Farsadan geen kelimelerde bir sessizle bir uzun sesliden (, , gibi) ibaret kelimeler, iinde uzun nl bulundurmalar sebebiyle zengin kafiye olarak kabul edilirler. Mesela, Yldzlar eyledim tam Er ki Hlk etmi in msralarndaki lar, iinde uzun nl bulundurmas sebebiyle zengin kafiye saylmaktadr.
48
Trk halk iirinden zengin kafiye rnei olarak Karacaolann; Etmedim ahd aman Geti mihnetin zaman Yitirdim ka keman Gzm ya alar imdi eklindeki drtl ve Pr Sultan Abdaln Her nereye gitsem yolum dumandr Bizi byle klan ahd amandr Zincir boynumu skt yamandr Aln kaplar aha gidelim eklindeki drtl verilebilir. 4. Tun Kafiye: Kafiyeyi oluturan ses benzemelerinin ten fazla olmas halinde, kafiye olan kelimelerden birinin dierininin sonunda aynen tekrar edilmesiyle oluan kafiyeye tun kafiye denir. Mesel, Kalenin st direk Suyu nerden indirek veya lk sevgiliye benzeyen ilk ac, ilk ayrlk! Yreimin yakt atele hava lk msralarnda direk, indirek ve ayrlk, lk kelimelerindeki ses benzerlii direk ve lklardr. Trkede tun kafiye greceli olarak g bulunur. Trk halk iirinden tun kafiye rnei olarak Yunus Emrenin Hey Emrem Yunus bire Bulunmaz derdine re eklindeki syleyii verilebilir. 5. Cinasl Kafiye: Sese ayn, anlamca ayr olan kelimelerden veya kelime gruplarndan yaplm kafiyelere, cinasl kafiye denir. Mesel Niin kondun a blbl Kapmdaki asmaya Ben yrimden ayrlmam Gtrseler asmaya msralarndaki asmaya kelimeleri sese ayn olmakla birlikte anlamca birbirinden ayrdr. Kelime grubuyla yaplan cinasa rnek olarak; Ba bana Bahe sana ba bana Deme zincir kr etmez Zlfn teli ba bana eklindeki mni verilebilir. Kafiye eitleri hakknda yukarda verdiimiz bilgilerden sonra, konuyla ilgili dier unsurlar ise yle sralayabiliriz:
49
1) Ana Kafiye (Ayak): Bir halk iirinin btn drtlklerinde belli bir plan dahilinde tekrarlanan kafiyelere, ana kafiye ad verilir. k iirinde ana kafiyeye ayak da denir. k Seyrnnin aadaki iirinde her drtln son msralarndaki el sesleri iirin ana kafiyesi, yani ayadr. Bir stada olsam rak Bir olurdu yakn rak Yapsalar kemiim tarak Yar zlfnn tellerine Ynm Hakka dndrseler Kemiimi kavursalar Harman gibi savursalar Muhabbetin yellerine Seyrn kaldr parman Vaktidir Hakka durman Deryaya akan rman Katre olsam sellerine k Seyrn. 2) Kafiye: Hem halk iirinde hem de divan iirinde kullanlan i kafiye, bir iirde msra sonlar dnda msra iinde uygun yerlerde kafiye bulunmasna denilir. erisinde i kafiye bulunan iire musammat ad verilir. Aada Yunus Emreden verilen rnek iir i kafiyelerle yazlmtr. Bunda el ayak pilr grenn can kaplur Garib misafir yaplur zavye v mescid-hneden Agu ierse nu olsun si ierse ho olsun Yunus ile yolda olsun gelsn Allahna giden Yunus Emre Halk iirinde kafiyeyi ekil bakmndan yani kafiye rgsne gre incelersek; dz kafiye, apraz kafiyenin kullanld grlmektedir. 1) Dz Kafiye: Kafiyelerin alt alta sraland dizelerde grlen kafiye rgsdr. Kafiyenin yarm, tam veya zengin olmas nemli deildir. Tan yldz gibi parladn ktn......a Gren klarn barn yaktn......a Gzel turna msn glden mi kalktn......a Al valasn yeil ban sevdiim...........b Erzurumlu Emrah 2) apraz Kafiye: Kafiyelerin birer aralkla sraland dizelerde grlen kafiye rgsdr. apraz kafiyede de kafiyenin yarm, tam veya zengin olmas nemli deildir. urda bir dilbere gnl drdm......a Yanaklar benzer nar tanesine............b Divanesi olup aklm ardm............a Aslaydm zlfn her tanesine............b
50
Halk iirinde Redif

Redif iirde kafiye kelimesinden sonra gelen, anlam ve grevi bir olan ek ve kelimelere denilir. Kafiyeden ayrld nokta da burasdr. iirde anlamn kuvvetlendirilmesi, kafiyenin zenginlemesi ve ahengin artmas ou zaman redife baldr. Redifler kafiyeden sonra gelirse onu zenginletiren ve nazmda ekil btnl salayan bir e olur. Halk iirinde redifin en nemli grevi, kafiye bulmakta glk ekilen kelimeleri dize sonunda getirebilmekte salad kolaylktr. Baz iir rneklerinde kafiye kelimesi kullanlmadan redife yer verildikleri de grlebilir. Bu ekilde kafiye olmadan tekrarlanan rediflerin halk iirinde hibir nemi yoktur. Bu durum nazm acemiliinin en belirgin iareti olarak kabul edilir. iirde ayn anlama gelen kelimelerin tekraryla kafiye yaplmaz. Nitekim Bu gece ay solgun yldzlar uzak Ben yapayalnzm annemden uzak msralarndaki uzak kelimesi kafiye deil rediftir. Bu nedenle msralar kafiyesizdir. Eer msra sonlarndaki kelimeler farkl anlamlara geliyorsa kafiye olur. Mesel, Yollarda kalan gzler Yllardr seni gzler msralarndaki birinci gzler grme organ olan gzn ouludur; ikinci gzler ise gzlemekten geni zamandr ve bu nedenle msralar birbiriyle kafiyelidir. Gramer bakmndan msra sonlarnda yer alan ayn ilevi gren ekler de birbirleriyle kafiyelenemez. Bu trl ekler de redif olarak kabul edilir. Mesel, Uzun uzun yollara baktm Kimse gelmeyince atm msralarndaki -tmlar ayn ilevi yklenmi eklerdir ve bu msralarda kafiye yoktur, sadece redif vardr. Msra sonlarnda anlaml kelimeler veya ilevi ayn olan ekler varsa, kafiye bunlardan nceki kelimelerde aranr. Kafiyeden sonra tekrarlanan bu anlam ve ilevi ayn kelimeler ve eklere redif ad verilir. Mesel, Vardm ki ba alar, baban alar Smbller perian, gller kan alar. msralarnda alar rediftir. Kafiye ise baban ve kan kelimelerindedir. Halk iirinde redif genellikle msran sonundadr. Bazan, redifler bir ahenk unsuru olarak kafiye olmakszn msra sonlarnda tek balarna bulunabilirler. Bu durumda kafiyenin ilevini de redif stlenmi olur. Halk iirinde genellikle msrann sonunda olmakla birlikte redif eitli biimlerde grlr. Bazen dize sonundan daha ortalara kayabilir. Buna bal olarak kafiyenin msrann ilk kelimesine kadar gittii de olur. Aadaki iir, redifin msra bana kadar gittiini gsteren gzel bir rnektir: Kalkt deli gnl srd yrd Del oldu, gidelim bizim illere Gzm yalar yeryz brd Sel oldu gidelim bizim illere
51
Trk halk iirinde rediflerin uzunluk ls yoktur. Kim zaman bir dizenin tamam bile redif olabilir. Bu duruma Kul Himmetin; Gnl kuu yuvadan utu Giden gelsin bizimle dost iline Katarlar baland kafile gt Giden gelsin bizimle dost iline eklindeki drtl rnek olarak verilebilir. Bunun yansra, halk iirinde duygu, dnce ve benzetme retmedeki ilevsellii nedeniyle redife ok nem verilir. Halk airleri kafiyeden ok redife nem vermilerdir, demek yanl olmaz nk halk iirlerinin pek ou rediflidir. Halk airleri rediflerde dilin zelliklerinden yararlanarak, eitli sz oyunlar ve deyimleri son derece ekici bir biimde kullanmlardr. Ksaca, redif iirin ana fikrini belirlemeye yarayan bir anahtar deerindedir. iirin btn dnce gcn ve ykn tayan ve da vuran rediftir. Trk halk iirinde eit redif vardr: a) Yalnzca bir ekten ibaret rediflere ek redif ad verilir. Ek redife rnek olarak, Krolunun u drtl verilebilir: Yr yiit beyler nammz kalsn Kelle getirenler bahiin alsn ldrn atlarn hep yayan kalsn Yaya kalana da aln klnc b) Bir kelimeden ibaret rediflere kelime redif denilir. Bayburtlu Zihnnin aaSIRA SZDE daki syleyiinde kelime redif kullanlmtr: Vardm ki ba alar baban alar Smbller perian gller kan alar
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
c) Redif, bir dizenin sonunda hem kelime hem de ek redifS durumunda buluO R U nabilir, bu tr rediflere de ek ve kelime redif ad verilir. Ek ve kelime redife rnek olarak k Mesleknin;
DKKAT
DKKAT
Yksek uan yorulur bir gn Mizan terazisi kurulur bir gn Herkesin ettii sorulur bir gn Dner mi yarabbi dil yava yava eklindeki drtl verilebilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Halk iirinde kafiye ve redifle ilgili baz bilgileri zkul obanolunun k P K T A Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr (Ankara: Aka Yay. 2000) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Halk iirinde sizce kafiye mi yoksa redif mi nemlidir aklaynz. SIRA SZDE
NE E M DN T E R N L T
S O R U
SIRA SZDE
N N E M DN T E R E L T
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
52
HALK RNDE HECEL NAZIM EKLLER Nazm ekli

Halk iirinde nazm eklini d yap zellikleri belirler. Halk iirlerinin d yap zellikleri, nazm birimi , nazmn hacmi , nazmn kafiye rgs ve nazmn lsnden oluur. Bunlardan ilk dorudan doruya iirin ait olduu nazm biimini belirler. Bir baka ifadeyle, bir iirin nazm birimi, nazm hacmi ve nazmn kafiye rgs ve lsne bal geleneksel olarak kalplam formlara nazm ekli ad verilir. 1) Nazm Birimi: iirlerde, geleneksel ekil ve anlam btnl tayan, iirin inasnda yap unsuru olan ve kendi iinde organik bamszl bulunan msra topluluuna nazm birimi denir. Trk Halk Edebiyatnn heceli rnlerinde kullanlan nazm birimi drtlktr. Trk Halk Edebiyatnn aruzlu iirlerinde ise, nazm birimi beyittir. 2) Nazmn Hacmi: iirin inasnda kullanlan nazm biriminin saysna bal olarak uzunluk-ksalk veya hacim asndan nazm biiminin ayrt edilmesini salayan lttr. Trk halk iiri boy hacim lsne veya eit hacim formuna sahiptir. Bunlar, bir drtlkten oluan mni, en az iki drtlk en fazla drt drtlk olan koma ve en az be drtlkten balayp drtlk saysnda snr olmayan destan nazm biimleridir. Mnilerin ayn l ve uyaa bal olarak ayn anlatm tutumu ve konu btnlnde arka arkaya getirilmesiyle drtlk says birden fazla olduunda ise 4 mniye kadar koma ve 5 mniden fazlaysa destan nazm ekli ve tr olarak adlandrlr. 3) Nazmn Kafiye rgs (Uyak dzeni): Halk iirinde belli bir lde sylenmi olan iirin iinde kafiyelerin sralan ve tekrarlan kurallar demektir. Heceli halk nazmnn mni ve koma tipi olarak adlandrlan iki temel kafiye rgs vardr: SIRA a) MniSZDE Kafiye rgs: Dz, cinasl ve kesik (ayakl) gibi adlandrmaTipi larla yalnz mni trlerinde grlen bu kafiye dizili tarzna rnein tek olmas L M D N E nedeniyle mni tipi kafiye denilmektedir: aaxa eklinde bir kafiye rgs vardr. Halk iirinin yansra divan edebiyatnn aruz lsyle ina edilen kta, tuyu ve rba nazm biimlerinin kafiye dzeni de S O U mniRtipi kafiye diziliindedir. Kafiye emalarnda T(rg) x ile gsterilen msralar serbest (kafiyesiz) anlamndadr. DKKA b) Koma Tipi Kafiye rgs: Koma tipi kafiye dzeninin, sadece ilk drtSIRA SZDE l deien 4 kafiyeleni eidi vardr. Komann kafiyeleni ekilleri yledir:
AMALARIMIZ a) aaab, cccb, dddb ...
Beyit: ki msradan oluan nazm birimi.
Kta: En az iki beyitten veya daha fazla beyitten oluan bir nazm eklidir. Tuyu: Genellikle aruzun filtn filtn filn SIRA SZDE vezniyle yazlan, drt msral tek bentlik bir nazm eklidir. DNELM Rba: Kendine zg aruz kalplar bulunan, drt msral tek bentlik bir nazm S O eklidir.R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
b) abab,cccb, dddb ... c) abxb, dddb, eeeb ... K T A P d) aaaa, bbba, ccca ... Koma tipi kafiyenin btn ekillerinde drdnc msrann daima birbirleriyle kafiyeli oluu, szl kltr ortamnda yaratlan ve icra edilen TELEVZYON szl iirlerin btnln salamak ve ezberlenerek hafzada saklanmay kolaylatrmak amacnnn bir sonucudur. Szl kltr ortamnda daimi olarak ezgi eliinde icra edilen komalarn drdnc msralar genellikle nakarat durumundadrlar. NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
53
Halk iirinin, drtlk nazm birimi ve heceyle oluturulan destan, gzelleme, koaklama, talama, at, kouk, sau, sema, varsa, ilahi gibi nazm trleri ve ayn ekilde Divan Edebiyatnda kullanlan kta, ark, murabba ve tuyu gibi nazm ekillerinin kafiyelenii koma tipi kafiyedir. 4) Nazmn ls: Hecelerin saylarnn ya da uzunluk ve ksalklarnn dzenli biimde sralan temeline dayanan ve nazmda ritmik tekrarlarn ve ahengin arac olarak kullanlan sz lsdr. Halk iirlerin msralarn oluturan hece says, duraklar ve kafiye dzeni vastasyla szl kltr ortamnda szn msra btnlnde sabitlenmesini salar.
Halk iirinde Kullanlan Heceli Nazm ekilleri

Trk halk iirinin heceli rnlerinde mni, koma ve destan olmak zere nazm ekli kullanlr:
Mni
Mni, bir drtlkten oluan, kafiye rgs aaxa biiminde dzenlenen, ounlukla hecenin 7 ve 8li kalplaryla yazlan halk iiri nazm ekline denilir. Mendilim turaldr Sevdiim buraldr Geme kapm nnden Yreim yaraldr *** Evimizin n marul Sular akar harl harl Nolur anam gel bir daha Kzm diye bana sarl Eer ayn anlatm tutumuyla ve ayn konuda bir iir btnl iinde mniler arka arkaya getirilirse, drt-be mniden oluan metin nazm hacmi olarak komaya (bk. Koma), beten daha fazla on veya yirmi mniden oluan bir iir metni ise nazm hacmi bakmndan bir nazm ekli ve tr olan destana dnr. (bk. Destan).
Koma
Koma ounlukla hecenin 8li ve 11li kalplaryla yazlan; en az iki, en fazla drt drtlkten oluan bir nazm biimidir. Komann kafiye rgs aaab, cccb, dddb ...; abab, cccb, dddb ...; abxb, dddb, eeeb ...; aaaa, bbba, ccca ... ekillerinden birisi olabilir. Komalar yaplarna gre asl koma, koma ark, musammat koma, dedim-dedili koma, tecnis koma, zincirleme koma, ayakl koma, yedekli koma, zincirbend ayakl koma, musammat ayakl koma, musammat zincirbend koma ve musammat zincirbend ayakl koma eklinde snflandrlmtr.
Yaplarna Gre Komalar

a) Asl Koma: Dz koma veya adi koma da denilen, genellikle (4+4=8), (6+5=11), (4+4+3=11) durakl 8 veya 11li hece ls kullanlan, 2 ile 5 drtlk arasnda hacime sahip iirlere asl koma denilir. Halk Edebiyatnn en yaygn olarak kullanlan nazm biimidir.
54
Bir sabah uradm gl kenarna Sunam beni grd yzmeye durdu alnd rpnd kt kenara El gzlerini szmeye durdu stedim kendimi gle atam Elimi uzatp yavruyu tutam Bir hyl eyledim sarlp yatam Vefsz gnlm zmeye durdu Emrah ahin alm bugn yaln Yel estike dker bele san Arz- hl eyledim visal bacn nci dilerini dizmeye durdu (k Emrah). b) Koma ark: Kurulular bakmndan arklara benzedikleri iin ark-koma denilen bu ekildeki komalarda, ilk drtln ikinci ve drdnc msralaryla dier drtlklerin drdnc msralar kavutak (nakarat) olarak aynen tekrar edilir. Ezberlemeyi kolaylatran ve tekrar yoluyla vurgulanmak istenilen fikrin telkinini salayc teknik zelliklere sahiptir. Salnarak yr ceylan kuzusu Kama maral kama ben avc deilim Seni sevmek imi bam yazs Kama maral kama ben avc deilim ... Ktib kulunum yaz yazarm Altn kalem ile tarih yazarm Kkln teline inci dizerim Kama maral kama ben avc deilim (k Ktib). c) Musammat Koma: Musammat koma i kafiyelere sahip olan koma demektir. Musammat komalarda, msralarnn sonundaki kafiyeden baka bir de her msran iinde bir kafiye bulunur; bu msra iindeki ve sonundaki kafiyeler ayn zamanda birbirleriyle de kafiyeli olur. Sevdim bir dilberi/ gnl serveri Duda skkeri/ em emcesine Gezmiim her yeri/ byle bir peri Grmedim ekseri/ ademcesine (k Yesr). d) Dedim-Dedili Koma: Seven ve sevilen arasnda dedim-dedili ifadelerle karlkl diyalog eklinde dzenlenen komalardr. Dedim-Dedi eklindeki komalar iki ekilde oluturulurlar. Dedim-Dedili komalar, birinci ekilde bir msra soru bir msra cevap; ikinci ekilde ise bir msrada hem soru hem cevap yer alacak biimde dzenlenmitir.
Kavutak: Halk iirinde nakarata verilen isimdir.
55
Dedim Kemliyi alatma yrm Dedi klar alatmak krm Dedim kalmad hi sabr kararm Dedi sabrn sonu hep selamettir (k Keml). *** Dedim yanaklarn dedi glmdr Dedim kakllerin dedi smblmdr Dedim Garip Hasan dedi kulumdur Dedim sarmaalm dedi ki yok yok (k Garip Hasan). e) Tecnis Koma: Btn kafiyeleri cinasl olan komalara tecnis veya tecnis koma denilir. Ben km el gste yz yerde Gel efendim del snemi yz yerde Yaralarm gz gz oldu yz yerde Demem yrim ne yaradr o yara ... Gevher der benim yrim sanemdir ki gzm alar kurusa nemdir Gel gzelim dudaklardan sen emdir Mptelym lebler ile o yra (k Gevher). f) Zincirleme Koma: Her drtln son msrandaki kafiye szck ya da szck beinin, kendinden sonraki drtln ilk msrann banda tekrarlanmasyla oluturulan koma biimine zincirleme koma ad verilir. Bu ekilde msra bana alnan szck veya szck bei bazen kafiyeli szck bazen de baka bir szck de olabilir. O ki yaratldk turb- Turdan Perverdigr Hak Subhn biliriz Turbn asln yarattn nurdan Nurdan evvel bir mekn biliriz Meknda var iken nice bin eher An ziynet kld ne murg-u meher Gnde yetmi kere eyledi teher Ana nisbet d cihan biliriz (k Zll). g) Ayakl koma: Komann ilk drtlnde ilk iki msradan ve son iki msradan sonra ve dier drtlklerde ise drdnc msradan sonra be heceli ziyade (artk) bir msra eklenmesiyle oluturulan yedekli komalara ayakl koma ad verilir. Ayakl komalarn kafiye emas ab(b)ab(b) cccb(b) dddb(b)... eklindedir (Not: Parantez iindeki harfler ziyade msralar gsterir).
Ziyade: Kelime anlam ok, daha ok, artrmadr. Terim anlam ise, bir nazm biiminde sonradan eklenen msraa verilen isimdir.
56
Ey benim can ire canm uh nevcivnm olma b-vef Rahmeyle bana Ben sana kurbanm gel kes gerdanm Dk yerlere kanm tek ol ina Olma b-vef Nr- akn serde dtm derde eklin perilerde yoktur kiverde Ellerin hanerde zerrn kemerde Her grdn yerde gel kyma bana Can sana fed Sevdim sen dilberi hblar serveri Grdm eklin peri oldum mteri eksen de haneri kessen de bu seri Gayr imden geri sen ah ben geda Kul oldum sana h) Yedekli Koma: ki ekilde meydana getirilir. Birinci ekli komann drtlklerinin ikinci ve nc msralarnn arasna bir mninin (bayat) yerletirilmesi veya kafiye rgs mniye uymayan yedi heceli drtlk veya beliklerin konulmasyla oluturulur. Bu tr komaya yedekli koma denilir. Uyanmm hb- nazdan havf ilen Krklar dolusu verdi tabla raf ilen Dolu tabla raf ilen Divan durdum saf ilen t almam laf ilen Erenler taraf ilen Yedi deryalar kh-i Kaf ilen Gavvazam kaynaa dalsam el knar (k Zll) Yedekli komann ikinci eidineyse, yedekli beli koma ad verilir. Yedekli beli komalar hecenin 8li kalbyla oluturulur. Bu komalarn her bendinde iki kta bulunur. lk kta be, ikinci ve yedek olarak adlandrlan kta drt msradr. Birinci ktann ilk msra birbiriyle, drdnc ve beinci msralar da, ilk msradan ayr ve kendi aralarnda kafiyelidir. Yedek denilen ikinci ktann drt msra kendi aralarnda kafiyeli olmakla birlikte, bu ktalarn ikinci msralar birbiriyle ve drdnc msralar birbiriyle nakarattr. Bu dzen komann dier bentlerinde de aynen devam eder. Yani yedekli beli komann kafiye rgs aaabb-cCcC, dd-cCcC, eeeff-cCcC ekildedir. Kars ehitler yatadr (a) Gazilerin ocadr (a) Lain doan duradr (a) Yaatr m kargalar (b) Krd hemen gr kffar (b)
57
Yurdu ald batan baa (c) Osmanllar ann koa (C) Artrdn ey Muhtar Paa (c) Binler yaa binler yaa (C) j) Zincirbend Ayakl Koma: Ayakl komalarn ksa msralar (ziyade msralar) veya ksa msralarn son kelimeleri kendinden sonra gelecek msralarda tekrarlanan komalara zincirbend (zincirleme) ayakl koma denilir. Gani Mevlm dtm akn oduna Ak oduna dtm cierim kebb Syndrmez b b akyor benim iki gzmden Gzmden akan ya hep olur arab Kerem et Yrab Kerem et Yrabbi hlim yamandr Yaman oldu hlim sana yandr Iyan oldu beyn hir zamandr hir zaman oldu oku drt kitb Bulasn sevb Sevb istersen seherde uyan Uyan seher vakti alasn meydan Meydana girmiim bu snem uryan Uryan olur snem ey licenb Eyledim hicb Hicbdan baladm gzel feryda Feryad ediyorum dilim duada Duadan ayrlmam dr- dnyada Dnyada yok imi Zahmiy sahab Olmuum trb Zahm k) Musammat Ayakl Koma: Hem musammat hem de ayakl olma zelliklerine sahip komalara, musammat ayakl koma denir. Ey gzeller ah klar ah Kessin bizden rah etme itinap Haktan et hicab Yeryznn mah diller penah Seversen Allah ok klma azap Ey tasvir-i nikab Sen hublar las cihan ranas Kkln sevdas gnln havas Kaddin dilaras akn cilas Bamn bels kalarn mihrap Eyledi harab
58
Emrah ne savatr yar kalem katr Hain bar ta tr gzlerim ya tr Ruhlarn haha tr akn ata tr Cemalin mehve tir mislin afitap Bulunmaz erbab l) Musammat Zincirbend Koma: Hem musammat hem de zincirbend komann zelliklerine sahip komalara musammat zincirbend koma denir. m) Musammat Zincirbend Ayakl Koma: Hem musammat, hem ayakl hem de zincirbend komalarn zelliklerine sahip komalara, musammat zincirbend ayakl koma denir.
Destan
En az be drtlkten balayp snrsz drtlk saysna sahip, kafiye rgs aaab, cccb, dddb ....; abab,cccb, dddb ...; abxb, dddb, eeeb ...; aaaa, bbba, ccca ... eklindeki koma tipi kafiye rglerinden herhangi birisi kullanlan iirlerin nazm ekline destan ad verilir. Destanlar, ekil ynnden dz koma, zincirleme koma, yedekli beli koma, koma ark, divan ekilleriyle dzenlenebilecei gibi beten fazla mninin anlatm tutumu ve konu btnl iinde arka arkaya eklenmesiyle kafiye rgs mni, hacim bakmndan destan nazm ekilleriyle de oluturulabilir. Beten fazla mninin anlatm tutumu ve konu btnl iinde bir araya gelerek oluturduu bu tr destanlara rnek olarak, k Hznnin Neide-i Meserret: Yunanllara Nasihat adl destan verilebilir: Bonsuar Venizelos Nerede kald Pantos Gzlerin aydn olsun Denize dt Aftos Ankaray tuttun mu Yoksa hap yuttun mu Sakaryada yediin Daya unuttun mu Trkn elinde martin Duramaz Yohan, Artin Palikarya mahvoldu Kr olasn Kostantin Boaz tuttu Trkler Hac Anesti rker Sizi faka dren Dostunuz kikirikler Kikirie aldandn Onun akna yandn Anadolu gencini Btn ld m sandn Lord Curzinin yas gn Acy ihsas gn Venizelos nerdesin Yunann ifls gn Ben hrm hr yaarm Nice engel aarm Trke zincir vuracak Kafalara aarm Sanma eli balym Kl gibi zalym Dedeni ifte koan Byk Trkn oluyum Yeti ey medeniyet Yunan sard zillet Yaasn byk millet Kabul etmedi zillet, (k Hzn).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
59 AMALARIMIZ
Konuyla ilgili baz bilgileri zkul obanolunun k Tarz Kltr Gelenei ve Destan K T A P Tr (Ankara: Aka Yay. 2000) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. Sizce zincirleme (zincirbend) koma denilen ve bir drtln son msrandaki kafiye SIRA SZDE kelimesinin, dier drtln ilk kelimesi olmas esasna dayal ekil zellii niin oluturulmu olabilir?
DN T E R N L T NE E M
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON SIRA SZDE
DN T E R E L T N N E M S O R U
HALK RNDE NAZIM TR KAVRAMI VE NAZIM TRLER S O R U

D K (eda), iirin ezTrk halk iirinde nazm trleri iirin konusu, airin anlatm tutumu K A T gisi ve nazm ekli gibi unsurlara dikkat edilerek belirlenir. Bir anlamda bir iirin nazm ekli deerlendirilirken, o iirin d yap zellerine; nazm tr tespit edilirSIRA SZDE ken d yap zellikleri yan sra i yap zelliklerine dikkat edilmesi gerekir. Halk iirinde nazm trn belirlemede kullanlan dikkat edilmesi gereken hususlar kAMALARIMIZ saca yle aklayabiliriz: 1) iirin Konusu: Halk iirinde konu snrszdr. Gelenei bilen herhangi bir kimse tarafndan herhangi bir nedenle iirletirilmee deer bulunan bir koK T A P nu ele alnp, o konu hakknda bir iir sylenebilir. 2) airin Anlatm Tutumu: Yaratc veya icracnn eseriyle, dinleyicide uyandrmak istedii duygu ve dnceleri gerekletirme amacna ynelik olarak TE EVZ ON konuya kar taknd vme, yerme, yerinme (ikyet), LtYverme, bilgilendirme (didaktik), elendirme (gldrme), yas tutturma (alatma) gibi geleneksel tavrlara ve bunlara bal olarak konuyu ileyi tarznn her birine anlatm tutumu veya eda denilir. NTERNET Bir baka ifadeyle halk iiri balamnda anlatm tutumu veya eda, bir n iirinin mesajnn icra balamnda dinleyicide uyandrmasn bekledii duygusal reaksiyona ynelik olarak ezgiyle btnleen ve geleneksel olarak kalplam konuyu ele al tavr eklinde tanmlanabilir. k iirinde herhangi bir tema yukarda saylan sekiz anlatm tutumuyla ele alnabilir. Bir baka syleyile herhangi bir konuyu ileyen bir k iledii konunun icrasyla dinleyicisi zerinde sekiz adan tesirde bulunabilir veya n iiriyle vermek istedii duygulara ynelik olarak setii konuyu ileyi tarz veya tavrnn nitelii sekiz kategoriden birinde ele alnabilir. ok nadir olarak bir iirde birden fazla ileyi tarz veya anlatm tutumu kark olarak bir arada bulunabilir. Bu anlatm tutumlaryla sylenen nazm ekil ve trlerini yle sralayabiliriz: a) Gldrmeye/Elendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Gldrc, Parodi, Mizah Edayla leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar). b) vmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Koaklama, Yiitleme, Methiye ve Gzelleme Edasyla leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar). c) Yermeye Ynelik Anlatm Tutumu (Talama, Sicilleme ve Eletirel Edayla leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar). d) ikyet Etmeye Ynelik Anlatm Tutumu (ikayet-nme ve Dileke Edasyla leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar). e) t Vermeye Ynelik Anlatm Tutumu (t verici, Mniler, KomalarAtasz Destanlar).
Nazm Tr
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
60
f) Bilgilendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Bilgilendirici, Didaktik/Haber-Mniler Komalar-Destanlar). g) Yas Tutturmaya Ynelik Anlatm Tutumu (Alatc, At-Komalar-Destanlar-Mniler). h) Hner Gstermeye-vnmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Elifbalar, Atasz Destanlar, Dudakdemez, Satran, Tecnis, Mniler-KomalarDestanlar). 3) iirin Ezgisi: k tarafndan herhangi bir nedenle iirletirilmee deer bulunan bir konu ele alnr ve bu konu etrafnda oluturulan iir ezgi ad verilen, konu ve anlatm tutumu asndan tr belirleyen geleneksel k havas veya havalaryla icra edilir. Halk iirinde ounlukla trler ile ezgileri kalplam olarak bir arada bulunur. 4) Nazm ekli: iirin oluturulduu nazm birimi, kafiye rgs ve lyle birlikte oluan geleneksel kalplam formlardan her biri. 5) Nazm Trleri: Trk halk iirinde konu, anlatm tutumu, ezgi, nazm ekli ltlerinden birini veya bazen de birkan dikkate alarak yaplan tr tanmlarna nazm trleri ad verilir. Bunlar arasnda en yaygn olarak kabul gren nazm trleri unlardr:
Konularna Gre Koma Trleri

a) Gzelleme: Gzelleme gzel ve gzellerle gzelliklerin vld komalara denir. Yurt, doa, mevsim tasvirleri ve benzeri gzellikleri konu edinen vmeye ynelik anlatm tutumuyla oluturulan ve bu tre has ezgilerle icra edilen komalar da gzelleme tr iinde yer alrlar. Dinleyin aalar medhin edeyim Elma yanaklmn kara kalmn O gl yzlerine kurban olaym Dal gerdanlmn srma salmn ... Bin deyi sylerin her gidiine Evvel sevip sonra terk ediine Noksn girdin mi sen de dne O turun memeli beyaz dlmn (k Noksn). b) Koaklama: Bu tr komalara yiitleme de denilir. Yiitlik, kahramanlk, dv ve sava konularnda sylenen vmeye ynelik bir anlatm tutumuyla oluturulan ve bu tre has ezgilerle icra edilen iirlere koaklama ad verilir. ki koak bir araya gelende Grelim ne iler meydan iinde Kesilir kelleler boalr kanlar Yein olur leker meydan iinde ... Yiitler arr yaman gn olur Allah Allah derler yksek n olur arha arha diicek hun olur Hasmn arar kolar meydan iinde (Krolu).
61
c) Talama: Toplumdaki hakszlklarn, geriliklerin, ekonomik sorunlarn, yolsuzluklarn, kiilerin beenilmeyen ynlerinin alaya alnarak, gldrc, ineleyici bir biimde eletirerek yermeye ve gldrmeye ynelik anlatm tutumuyla oluturulan ve bu tre has ezgilerle icra edilen iirlere talama ad verilir. Telli sazdr bunun ad Ne yet dinler ne kad Bunu alan anlar kendi eytan bunun neresinde? Venedikten gelir teli Ard aacndan kolu Be Allahn sersem kulu eytan bunun neresinde? Abdest alsan aldn demez Namaz klsan kldn demez Kad gibi haram yemez eytan bunun neresinde? ... Dertli gibi sarkszdr Aya da arkszdr Boynuzu yok kuyruksuzdur eytan bunun neresinde? (k Dertli). d) At: Tannan, bilinen fertlerin lm ve ldrlmesi bata olmak zere yangn, deprem, sel baskn ve trafik kazalar, salgn hastalklar gibi toplumsal ve doal afetleri, gurbet, askerlik, kaybolma, gelin gitme gibi ackl, hznl ve zc olaylar konu edinen, trenlerde veya tren d zamanlarda alatmay ve yas tutturmay amalayan, buna ynelik bir anlatm tutumuyla oluturulan ve bu tre has ezgilerle icra edilen iirlere at denilir. Ayvalkn kara ta Yand yreimin ba Emin Hacnn karda Uyan Hacbeyim uyan ... Ayvalktan ktm yayan Dayan dizlerim dayan Emmim atl ben yayan Uyan Hacbeyim uyan ... e) Varsa: Kendilerine has bir ezgi eidine sahip olan varsalar, zellikle sert ve dal diliyle sylenmi olmalaryla dier komalardan ayrt edilirler. Ezgileri ve usluplar varsalarn bir tr olarak kabul edilme nedenleridir. Sert dal dili olarak ifade edilen uslup zellii, iirde yer alan kahramann dmanlarna meydan okuyup kendini ve gcn vmeye ynelik bir anlatm tutumuyla sylenmi olmasdr. Baz varsa rneklerinde kahramann dmann yermeye
62
ynelik anlatm tutumuyla, kendini vmeye ynelik anlatm tutumu bir arada bulunabilir. Varsalarn byk bir ounluu hecenin 8li kalbyla daha az olmakla birlikte bazlar da hecenin 11li kalbyla sylenmitir. Yr bire yr Antep illeri Senin yakn yaznan gelir Ba top top olmu eri peeli Gelinler karm kznan gelir Haydi olum haydi yoluna yr Alaz alaz olmu dalarn kar Gayet gzel olsa yiidin yari O da sevdiine naznan gelir Yiide yiitlik veren hep varlk Yiide kteden kr olsun yokluk Sen seni sarpa vur knal keklik Bey olu stne baznan gelir Yr bire yiit yolundan kalma Her yze gleni dost olur sanma Ecelden korkup sen geri durma Yiidin alnna yazlan gelir (Karacolan).
Sema: Kelime anlam belli bir kurala bal olmadan, iitilerek renilen anlamna gelmektedir.
f) Sema: Sema nazm trnn Halk Edebiyatnda aruzla ve hece ile oluturulan iki eidi vardr. (Aruzla oluturulan semaler iin nitenin Halk iirinde Kullanlan Aruzlu Trler blmne baknz.) Hece ile yazlan semalerin kafiye rgs koma gibidir. Bu tr semaler, ounlukla hecenin 8li kalbyla meydana getirilir ve kendine has bir ezgi eidiyle icra edilirler. Semalerde sevgi, doa ve gzellik gibi konular vmeye ve gzellemeye ynelik bir anlatm tutumuyla ilenilir. Semaler, hecenin 8li kalbyla meydana getirilen dier komalardan sadece daha kvrak, hafif, uar ve canl olarak nitelendirilen ezgileriyle ayrt edilirler. ncecikten bir kar yaar Tozar Elif Elif diye Deli gnl abdal olmu Gezer Elif Elif diye Elifin uru nakl Yavru balaban bakl Yayla iei kokulu Kokar Elif Elif diye Elif kalarn atar Gamzesi sineme batar Ak elleri kalem tutar Yazar Elif Elif diye
63
Evlerinin n ardak Elifin elinde bardak Sanki yeil bal rdek Yzer Elif Elif diye Karacolan emelerin Gnl sevmez demelerin liklenmi dmelerin zer Elif Elif diye (Karacaolan). g) Destan: Halk iirinde mni, koma gibi hem bir nazm ekli hem de bir nazm tr olan destanlar, mni ve komalardan sadece uzunluklaryla veya hacimleriyle ayrlrlar. Komalarn ok byk bir ounluunun 4 drtlkten az olduu gz nnde bulundurularak destanlarn en az be drtlkten oluup en fazla snrnn olmad konu ve yaratcsnn gcne gre 150 hatta daha fazla drtlkten meydana gelebildii sylenebilir. Destanlarn konular kahramanlk ve avatan trafik kazalarna kadar her konu olabilir. zel ezgilerinin yannda dier halk iiri trleriyle kalplam olduu dnlen btn geleneksel ezgiler, konu ve anlatm tutumu uygun olduunda destanlarda da kullanlabilir. iiri oluturan her drtlnn son msrandaki bir kelime veya kelime grubunun kendisinden sonraki drtln ilk msrann balangcn oluturduu ve bylece drtlklerin biribirine balann (zincirleme) ve ezberleniini kolaylatran zincirleme koma ekliyle ve destan hacmi ve nazm biiminde, ele ald konuyu vmeye ynelik bir anlatm tutumuyla (gzelleme) ifade eden k Bayburtlu Cellnin Gzeller Destan hem nazm biimi ve hem de tr olarak destana rnek olarak verilebilir: Gzellerin ynana uradm Birer birer beri gelin gzeller Her biri geldike can tazelenir Sndrrsz yangnlar gzeller Sndrrsz kurtarrsz cefadan Deli gnl kam almad sefadan Siyah mylar ser ekmitir fezadan Balatrsz ruzigar gzeller Ruzigar deince srma telize nanlmaz sizin ferzenk dilize Elli kadem balamz belize Kuanmz hub kemeri gzeller Kuanmz hub kemeri bellere Meyil vermi olur olmaz kullara erefiz ycedir dtz dillere Artrrsz ah zar gzeller
64
Ah zar almayn olursuz asi Tatl olur gzellerin busesi Koynuzda alm gller bahesi Yetrmsz ifte nar gzeller ifte nar demesin biribirlerine Yetemedim gzellerin srrna Kan edersiz bir busenin yerine Haram etmen helal kr gzeller Haram etmeyin ki helal edesiz Daim siz de bu an ile gidesiz Cennet bahesinde huri kalasz klarn muteberi gzeller Muteberlik size memur kalanda ki hasret birbirini bulanda Ya bir dn ya bir seyran olanda Kuanrsz dalc nar gzeller Kuanrsz dalc nar hareden Ak memeler buse ister yaradan Gzellii size vermi Yaradan Ter vurmutur taze kar gzeller
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Taze karsz, gzelliiz de caba SIRA SZDE Al giyinip balamsz hem diba Ne bir ehir koyduz ne bir kasaba Viran ettizher diyar gzeller D NEL M Her diyarda adz kt as()mana S kail Sizi gren O R U Hurit kemana Meyil vermi delikanl cihana Gzetleyin K K A T D emektar gzeller Emektar gzetleyin cennetten SIRA SZDE Elbet bir gn bu can kar cesetten Celli metheder sizi gayetten klarn umutlar gzeller, AMALARIMIZ (k Bayburtlu Cell). Konuyla ilgili bazAbilgileri zkul obanolunun k Tarz Kltr Gelenei ve Destan K T P Tr (Ankara: Aka Yay. 2000) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. Dillere destan olmak deyimi ile sizce destan tr arasnda bir iliki olabilir mi? SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON
N T E R N E TM DNEL
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
65
HALK RNDE KULLANILAN ARUZLU TRLER

Trklerin slm medeniyetinin etkisinde kaldktan sonra yaygn bir ekilde kullanmaya baladklar aruz ls, halk airlerini de etkilemitir. Bu etkilenme nedeniyle halk airlerimiz de greceli bir ekilde en yaygnlar olarak kabul edilen divan, selis, sema, kalender, satran ve vezn-i her gibi nazm ekillerini kullanarak aruz lyle iirler sylemi ve yazmlardr.
Gazel: 5-15 beyit arasnda yazlabilen; ilk beyti kendi arasnda kafiyeli, dier beyitlerin ilk msralar serbest, ikinci msralar ise birinci beyitle kafiyeli olan divan edebiyat nazm ekli. Murabba: Drt msral bentlerle kurulan divan edebiyat nazm ekli. Muhammes: Be msral bentlerle kurulan divan edebiyat nazm ekli. Mseddes: Alt msral bentlerle kurulan divan edebiyat nazm ekli.
Divan
Divan olarak da adlandrlan divanlar, aruzun filtn filtn filtn filn kalbyla oluturulan iirlere denilir. Baz aratrmaclar, bu iirlerin gerekte on beli heceyle yaratlm olup zorlamalarla aruza uydurulduu kanaatindedir. Divan veya divanler klar tarafndan bu tre has ezgilerle icra edilirler. Divan ezgilerinden bazlar Osmanl divansi, Kars divansi ve terekeme divansi adlarn tar. Bentlerindeki msra saysna gre ad alan divann gazel, murabba, muhammes, mseddes, musammat ve ayakl divan denilen ekilleri vardr. Divanler ounlukla gazel biiminde yazlmlardr. Divanlarn kafiye dzeni, gazel biiminde (beyitlerle) yazlanlarnda aa/xa/xa/xa...; drtlkler (murabbalarla) eklinde oluturulanlarda ise aaxa, bbba, ccca... veya aaaa, bbba, ccca... eklindedir. erh edip rz- dernum ol cenna sylesem Pyine yzm srsem b-bahne sylesem Katre-i ekim dklse dne dne sylesem ektiim her trl gamdan bir nine sylesem Tutalm ben sylemiim ol per mazrdur Tfl- nev-res hl-i dilden bilmemek mehrdur Bilse de b-merhamettir hsnne magrrdur Bana rahm etmez o kfir mslmna sylesem ... Cm- emimdir grnen eldeki peymne-vr Ski-i gam dil surhden alr mey-hne-vr Gevher bir keyf ile ok syledin dvne-vr Kil idim bir kelm klne sylesem Gevher
Selis
Halk iirinde, klarca aruzun feiltn feiltn feiltn feiln kalbyla meydana getirdikleri iirlere selis denir. Selisde de tpk divanler gibi ounlukla gazel nazm biimi kullanlmakla birlikte murabba, muhammes, mseddes eklinde yazlm selisler de vardr. Baz aratrmaclar selisin de gerekte hecenin on beli kalbyla yazldn dnmlerdir. Selisin uyak dzeni divan, sema ve kalenderye benzer. Selis nazm biimi de dier halk iiri trleri gibi dierlerinden farkl ve kendine zg ezgilere sahiptir. Benden zge sana yok k- vre gzel Sz-i firkat ile yakma beni nre gzel Dn gece dde-i hun-hr ile ettike nigh Cierim bana atn yine bir yare gzel
66
ok cef-pe per-rlara mecbr oldum Grmedim sen gibi lemde sitemkre gzel Kan dker hecrin ile subh u mes ddelerim Yok mu mnn acep bendene bir pre gzel Ne fsn ettin acep Nri-i nlnna sen Aamam rzm ne dosta ne ayre gzel (k Nur).
Sema
Gazel nazm biimine uygun olarak ve aruzun mefln mefln mefln mefln kalbyla meydana getirilen iirlerdir. Semaler gazel, murabba, muhammes ve mseddes eklinde de yazlabilir. Kafiye rgs gazel eklindeki semalerde aa, xa, xa... eklinde, eer i kafiyelere sahipse (musammat) veya drtlk (murabba) ekliyle dzenlenmise kafiye rgs aaaa, bbba, ccca veya abab, cccb, dddb,... biimindedir. Semaler, baz aratrmaclara gre aruzla deil on alt heceli kalpla (8+8=16) oluturulan heceli iirlerdir. Semalerin, musammat sema, yedekli sema (ayakl sema) gibi eitleri vardr. Musammat semai: Her beyti i kafiyelerle eit iki msraya blnebilen semalerdir. Aceb bir hb- enversin/ ziy verdin bu dnyya Alm bir gl-i tersin/ sezsn medh-i alya Cemlin d- ekberdir/ kerem elbet mukarrerdir Cenbn zge dilberdir/ drdn beni gavgya Bu akm dilde yol buldu/ d emim kan ile doldu Senin medhin hemen oldu/ benim mrme sermye Ruhunda gonce-i gller/ eder feryd blbller Sana meftun olan diller/ der mi kar- deryya Gde verd-i ahmerler/ harm oldu beyaz tenler Bize de Vasfiy derler/ gnl vermez her ednya Yedekli sema (ayakl sema): Aruzun, mefln mefln mefln mefln kalbndaki msralardan sonra mefln mefln kalbnda ksa ziyade bir msran eklenmesiyle oluturulmu semalere denilir. Bi-hamdillah bugn ol nzennim hb dehnndan Bana bir merhab verdi Dil-i endhuma ol merhab rin zebnndan Nihyetsiz saf verdi Kaz emr-i mjgnm havle kld emimden Vcdum kalasn ykd Terahhum kld dermn etti lal-i gher-fenndan arbndan if verdi
67
Visli*ikrr edip ol nev-civnm bu perna Meer kim gelmi mna Hemen ref etti ebrin ehre-i mh- tabnndan Mnevver tek ziy verdi Kadeh peymnesin sk ki ben n ettim Emvh Ezelden mest medhum Bana akn arbn bir gzel bezmin nihnndan Kadeh pr leb cab verdi
Kalender
Kalender, aruzun mefl mefl mefl feln kalbyla ve gazel, murabba, muhammes ve mseddes nazm ekilleriyle klar tarafndan sylenen iirlere denilir. Kalenderlerin de zel ve geleneksel ezgileri (k havalar) vardr. Kalenderler icralarna elik eden bu ezgilere gre dz kalender, Acem kalendersi ve Emrah kalendersi gibi adlandrlmlardr. kble zevl erse ne var, sen de kemal var Marr- keml olma ki ardnca zeval var Her bir kiinin tlihi devlette bir olmaz Bir lokmas yoktur ki yesin bunca rical var Ahvli pernm hi de sorma efendim Vallahi beim boynuma, bu ite vebal var Tek bama olsam aha gedaya kul olmam Viran olas hanede evlad- yal var Dr olmay ister mi kii z vatanndan Ey Dertli bre bu esrarda ne hal var (k Dertli).
Satran
Baz aratrmaclara gre atran diye de adlandrlan ve Halk Edebiyatnda ok fazla kullanlmayan bu tr iirler, aruzun mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln kalbyla yazlmlardr. Ancak klarn meydana getirdii satranlar, genellikle on alt heceli (8+8=16) i kafiyeli (musammat) beyitlerden oluur. Dolaysyla her msra iki eit paraya blen i kafiyeler vardr ve her msra paras da uyakldr. Buna gre, musammat (i kafiyeli) msralardan oluan bir beyit, alt alta yazldnda bir drtlk elde edilir. Bu ekilde tertiplenen bir satrancn uyak dzeni abab cccb dddb... eklindedir. Satranc, Halk Edebiyatnda klarn vezn-i her, dudak demez, elif-nme gibi, iirin ekli ynyle hner gstermeye ynelik anlatm tutumuyla meydana getirdii iir trlerindendir. Medhine meddh olalm hsrev-i hban gzele Vasfna szler bulalm dinleye yran gzele Benzeyemez hr u melek hizmetine ektik emek Dileri zer ne gerek zlf peran gzele
Dudak demez: inde dudak nszlerinin (b, f, m, p, v) bulunmad kelimelerle yazlan iire denir. Dier ad da leb demez dir. Elif-nme: Genellikle msra balarndaki ilk harflerin alt alta dizildiinde eliften ye harfine kadar alfabetik tarzda dzenlenmesiyle oluturulan iirlere denir.
68
Dayanamam nazlarna tti gibi szlerine ekme sez gzlerine kuhl-i Sfhan gzele Sylese diller dolar bakmaya gzler kamar Srmal kaftan yarar serv-i hrman gzele Ruhlar gl gonca femi kendi aret Hatemi Gezseler Rm u Acemi olmaya akran gzele Emrine tat edelim cevrine gayret edelim Hneyi halvet edelim bir gece mihman gzele Cm ile mey szdrelim bezme eker ezdirelim Seyr ederek gezdirelim b ile bostan gzele Dertli-i efkendeleriz vasfn gyendeleriz Can ba ile bendeleriz imdi Al-an gzele (k Dertli)
Vezn-i her
Drtlk (murabba) eklinde ve aruzun mstefiltn mstefiltn mstefiltn mstefiltn kalbyla yazlan iirlere vezn-i her denilir. Vezn-i herde her msra, ilk kendi iinde kafiyeli drt eit paraya blnr. Vezn-i her de, k tarz iir geleneinde satran gibi greceli olarak daha az kullanlan aruzlu nazm ekillerindendir. Halk Edebiyatnda satran gibi klarn iirin ekli ynyle hner gstermeye ynelik anlatm tutumuyla meydana getirdii iir trlerindendir. Vezn-i herde kafiye rgs aaaa bbba, ccca... eklindedir. Kafiye rgs aaab, ccca, ddda... biiminde olan vezn-i herler de vardr. Vezn-i herde en belirleyici tr zellikleri; i kafiyelerin olmas, her msran drt eit paraya blnebilmesi ve birinci msran paralarnn srayla ikinci, nc ve drdnc msralarn banda yer almasdr. Aadaki vezn-i her rneinde birinci drtln ilk msrandaki paralarn dier msralarda nasl kullanldklar altlarndaki rakamlarla gsterilmitir: Ey vasl- cennet / kl cna minnet / vay serv-i kmet / cn ire cansn 1 2 3 4 Kl cna minnet / vay serv-i kmet / cn ire cansn / nevres fidansn 2 3 4 5 Vay serv-i kmet / cn ire cansn / nevres fidansn / h-i cihansn 3 4 5 6 Cn ire cansn / nevres fidansn / h-i cihansn / gzden nihansn 4 5 6 7 ftden oldum/ gl gibi soldum/ sor bana noldum/ cevrinle candan Gl gibi soldum/ sor bana noldum/ cevrinle candan/ oldum peran Sor bana noldum/ cevrinle candan/ oldum peran/ ey fitne devran Cevrinle candan/ oldum peran/ ey fitne devran/ hr zamansn
69
Bir hb edsn/ pek dil-rbsn/ lik pr-cefsn/ srrn bilinmez Pek dil-rbsn/ lik pr-cefsn/ srrn bilinmez/ nakn alnmaz Lik pr-cefsn/ srrn bilinmez/ nakn alnmaz/ mislin bulunmaz Srrn bilinmez/ nakn alnmaz/ mislin bulunmaz/ bir nev civansn fte-hlim/ refet-mellim/ gel beri zlim/ ltfet ne dersem Refet-mellim/ gel beri zlim/ ltfet ne dersem/ ol bana hem-dem Gel beri zlim/ ltfet ne dersem/ ol bana hem-dem/ gnlme her dem Ltfet ne dersem/ ol bana hem-dem/ gnlme her dem/ gnden ayansn Ettimse h/ fethetti mh/ ak- ilh/ var sende gyet Fethetti mh/ ak- ilh/ var sende gyet/ Hakdan hidyet Ak- ilh/ var sende gyet/ Hakdan hidyet/ Nr nihyet Var sende gyet/ Hakdan hidyet/ Nr nihyet/ ship-divansn (k Nur). Sizce halk airleri niin aruz lsn kullanarak iirler meydana getirme ihtiyac duymu SIRA SZDE olabilirler?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
70
zet
A M A
Halk iiri Kavramn Tanmlamak Halk iiri terimiyle, halk iinden yetimi kiilerin (ozanlarn, klarn) veya adlar bilinmeyen halk sanatlarnn ortaya koyduklar manzum rnler anlalr. Halk iirinin iinde hem bireysel hem de anonim rnler yer alr. Halk iirinde l ve Durak likisini Aklayabilmek iirde ahenk ve ritmik tekrarlarn ayn olmasn salayan ve bir anlamda msralar sabitletiren araca l denir. Trk halk iirinde l karlnda, vezin daha seyrek olarak da tart terimleri de kullanlr. Trk halk iirinde msradaki hecelerin saylarna gre dzenlenen ve Trkenin yapsndan doan hece ls kullanlmtr. Bu l, heceleri arasnda uzunluk/ ksalk vb. nitelik bakmndan bir ayrm bulunmayan Trkeye en uygun ldr. Halk iirinde hece lsnn yan sra, XI. yzyldan XX. yzyla kadar Trk edebiyatnda youn bir ekilde kullanlm olan aruz lsyle yazlm iirler de bulunmaktadr. Hece ls hecelerin say bakmndan ayn olmasna dayanr. Hece lsyle ayn sayda olan msralarn ahengini ve ritmik tekrarlar arttrmak iin kullanlan bir ge de duraktr. Msralarn geleneksellemi blmlere ayrlmasna durak denilir. Duraklar, msralarda tek dzelii nler ve anlatm zenginletirir. Msralarn duraklara ayrlmasnda hece blnmez, durak yapabilmek iin mutlaka kelimenin bitmesi gerekir. Bu nedenle, 5 heceli msralardan balanlarak kullanlan btn hece ls kalplarnda duraklara yer verilir. Duraklarn geleneksel bir dzenleri vardr. ift heceli (6, 8, 10, 12, 14, 16) msralarda durak, msray iki eit paraya bler. Tek heceli (3, 5, 7, 9, 11, 13, 15) msralarda ise, genellikle ok heceli ksm msran ilk yarsnda, az heceli ksmsa msran ikinci yarsnda bulunur. Ayn hece lsndeki msralarn deiik duraklar da olabilir. Mesel, 11li hece lsyle sylenmi komalar 6+5=11, 4+4+3=11 veya 7+4=11 eklinde duraklara ayrlabilir. Ayn ekilde 7 heceli iirlerin kiminde (4+3=7) kimindeyse (3+4=7) eklinde duraklara ayrld da grlebilir.
A M A
A M A
Halk iirinde Kafiye ve Redifleri Tanmlamak Kafiye, anlamca ayr, sese ayn olan szcklerin msra sonunda yer almalardr. Kafiyeler benzedikleri harf saylarna gre yarm kafiye, tam kafiye, zengin kafiye, tun kafiye, cinasl kafiye; dzenlenilerine gre ise ana kafiye, i kafiye, dz kafiye, apraz kafiye gibi isimler alrlar. Redif, iirde msra sonlarnda bulunan, ayn anlam ve grevde olan ek ve kelimelere denilir. Bir baka ifadeyle redif, iirde uyaktan sonra tekrarlanan ayn anlamdaki kelime veya eklerdir. Kafiyeden ayrld nokta da burasdr. Bunun yansra, halk iirinde duygu, dnce ve benzetme retmedeki ilevsellii nedeniyle redife ok nem verilir. Halk airleri kafiyeden ok redife nem vermilerdir, demek yanl olmaz. nk halk iirlerinin pek ou rediflidir. Halk airleri rediflerde, dilin zelliklerinden yararlanarak, eitli sz oyunlarn ve deyimleri son derece ekici bir biimde kullanmlardr. Ksaca, redif iirin ana fikrini belirlemeye yarayan bir anahtar deerindedir. iirin btn dnce gcn ve ykn tayan ve da vuran rediftir. Trk halk iirinde eit redif vardr: a) Yalnzca bir ekten ibaret rediflere ek redif ad verilir. b) Bir kelimeden ibaret rediflere kelime redif denilir. c) Bir msran sonunda hem kelime hem de ek redif durumunda bulunabilir, bu tr rediflere de ek ve kelime redif ad verilir.
71
AM A
Halk iirinde Nazm ekilleri ve Nazm Trlerini Sralayabilmek Halk iirinde nazm eklini iirin d yap zellikleri belirler. Halk iirlerinin d yap zellikleri, nazm birimi, nazmn hacmi, nazmn kafiye rgs ve nazmn lsnden oluur. Bunlardan ilk dorudan doruya iirin ait olduu nazm biimini belirler. 1) Nazm Birimi: iirin inasnda yap unsuru, kendi iinde organik bamszl bulunan msra topluluuna nazm birimi denir. 2) Nazmn hacmi: iirin inasnda kullanlan nazm biriminin saysna bal olarak uzunlukksalk veya hacim asndan nazm biiminin ayrt edilmesini salayan lttr. 3) Nazmn kafiye rgs (Uyak dzeni): Halk iirinde belli bir lde sylenmi olan iirin iinde uyaklarn (kafiye) sralan ve tekrarlan kurallarna denir. Heceli halk nazmnn mni ve koma tipi olarak adlandrlan iki temel kafiye rgs vardr. 4) Nazmn ls: Hecelerin saylarnn ya da kelimelerdeki uzun ve ksa hecelerin dzenli biimde sralan temeline dayanan ve nazmda ritmik tekrarlarn ve ahengin arac olarak kullanlan sz lsdr. Trk halk iirinin heceli rnlerinde tane nazm ekli vardr bunlar: Mni, Koma, Destandr. Mni, bir drtlkten oluur, kafiye rgs aaxa eklindedir, ounlukla hecenin 7 ve 8li kalplaryla oluturulur. Koma ounlukla hecenin 8li ve 11li kalplaryla yazlan; en az iki, en fazla drt drtlkten oluan bir nazm biimidir. Komann kafiye rgs aaab, cccb, dddb , abab, cccb, dddb , abxb, dddb, eeeb , aaaa, bbba, ccca ekillerinden birisi olabilir. Koma nazm biiminin yaplarna gre asl koma, koma ark, musammat koma, dedim-dedili koma, tecnis koma, zincirleme koma, ayakl koma, yedekli koma, zincirbend ayakl koma, musammat ayakl koma, musammat zincirbend koma ve musammat zincirbend ayakl koma eitleri vardr. Destan en az be drtlkten balayp snrsz drtlk saysna sahip, kafiye rgs aaab, cccb, dddb , abab, cccb, dddb , abxb, dddb, eeeb ..., aaaa, bbba, ccca eklindeki koma tipi kafiye rglerinden herhangi birisi olabilen iirle-
rin nazm ekline denilir. Destanlar, ekil ynnden dz koma, zincirleme koma, yedekli beli koma, koma ark, divan ekilleriyle dzenlenebilecei gibi beten fazla mninin anlatm tutumu ve konu btnl iinde arka arkaya eklenmesiyle kafiye rgs mni, hacim bakmndan destan nazm ekilleriyle de oluturulabilir. Trk halk iirinde nazm trleri, iirin konusu, iirin ezgisi, airin anlatm tutumu (eda) ve nazm ekli gibi unsurlara dikkat edilerek belirlenirler. 1) iirin Konusu: Halk iirinde konu snrszdr. Gelenei bilen herhangi bir kimse herhangi bir nedenle iirletirilmee deer bulunan bir konuyu ele alp bu konu hakknda iir syleyebilir. 2) airin Anlatm Tutumu: cracnn konuyu ileyi tarzlarnn her birine anlatm tutumu veya eda denilir. Anlatm tutumlar sekiz balk altnda incelenebilir: a) Gldrmeye/Elendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu b) vmeye Ynelik Anlatm Tutumu c) Yermeye Ynelik Anlatm Tutumu d) ikyet Etmeye Ynelik Anlatm Tutumu e) t Vermeye Ynelik Anlatm Tutumu f) Bilgilendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu g) Yas Tutturmaya Ynelik Anlatm Tutumu h) Hner Gstermeye-nmeye Ynelik Anlatm Tutumu 3) iirin Ezgisi: Tr belirleyen geleneksel k havas veya havalarna denir. 4) Nazm ekli: iirin dzenlendii nazm birimi, kafiye rgs ve lyle birlikte meydana getirilen geleneksel olarak kalplam formlardan her biri. 5) Nazm Trleri: Trk halk iirinde konu, anlatm tutumu, ezgi, nazm ekli ltlerinden birine bazen de birkana dikkat edilerek yaplan tr tanmlarna nazm trleri ad verilir. Bunlar arasnda en yaygn olarak kullanlan nazm trleri, koma nazm biimiyle oluturulan gzelleme, koaklama, talama, at, varsa, sema ve destandr.
72
AM A
Halk iirinde Kullanlan Aruzlu Trleri Tanmlamak slmiyetin etkisiyle Trkler arasnda yaygn bir biimde kullanlmaya balanan aruz ls, halk airlerimizi de etkilemitir. Bu etkilenme nedeniyle halk airlerimiz de greceli bir ekilde en yaygnlar olarak kabul edilen divan, selis, sema, kalender, satran ve vezn-i her gibi nazm ekillerini kullanarak aruz lyle iirler sylemilerdir. Divan olarak da adlandrlan divanlar, aruzun filtn filtn filtn filn kalbyla oluturulan iirlere denilir. Divan veya divanler klar tarafndan bu tre has ezgilerle icra edilirler. Bentlerindeki msra saysna gre ad alan divann gazel, murabba, muhammes, mseddes, musammat ve ayakl divan denilen ekilleri vardr. Divanlarn kafiye dzeni gazel biiminde (beyitlerle) yazlanlarda aa/xa/xa/xa.; drtlklerle (murabbalarla) eklinde oluturulanlarda ise aaaa/bbba/bbba veya aaxa/bbba/bbba eklindedir. Halk iirinde, klarca aruzun feiltn feiltn feiltn feiln kalbyla meydana getirilen iirlere selis denir. Selis de tpk divanler gibi ounlukla gazel nazm biimiyle yazlmakla birlikte murabba, muhammes, mseddes nazm ekilleriyle yazlm olanlar da vardr. Selisin uyak dzeni divan, sema ve kalenderye benzer. Selis nazm biimi de dier halk iiri trleri gibi dierlerinden farkl ve kendine zg ezgilere sahiptir. Sema, gazel nazm biimine uygun olarak ve aruzun mefln mefln mefln mefln kalbyla meydana getirilen iirlerdir. Semalerde de gazel, murabba, muhammes ve mseddes gibi nazm ekilleri kullanlabilir. Kafiye rgs divanye benzer. Semalerin, musammat sema, yedekli sema (ayakl semai) gibi eitleri de vardr. Kalender, aruzun mefl mefl mefl feln kalbyla ve gazel, murabba, muhammes ve mseddes nazm ekilleriyle klar tarafndan sylenen iirlere denilir. Kalenderlerin de zel ve geleneksel ezgileri (k havalar) vardr. Kalenderler, icralarna elik eden bu ezgilere gre Dz kalender, Acem kalendersi ve Emrah kalendersi gibi adlandrlmlardr.
Satran, aruzun mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln kalbyla yazlmlardr. Baz aratrmaclara gre atran diye de adlandrlrlar. Satranlar, musammat beyitlerden oluurlar. Dolaysyla her msra iki eit paraya blen i kafiyeler vardr ve her msra paras da uyakldr. Satranc, Halk Edebiyatnda klarn vezn-i her, dudak demez, elif-nme gibi, iirin ekli ynyle hner gstermeye ynelik anlatm tutumuyla meydana getirdii iir trlerindendir. Drtlk (murabba) eklinde ve aruzun mstefiltn mstefiltn mstefiltn mstefiltn kalbyla yazlan iirlere vezn-i her denilir. Vezn-i herde her msra, ilk kendi iinde kafiyeli drt eit paraya blnr. Halk Edebiyatnda satran gibi klarn iirin ekli ynyle hner gstermeye ynelik anlatm tutumuyla meydana getirdii iir trlerindendir. Kafiye rgs aaab/cccb/dddb veya aaaa/cccb/dddb eklindedir. Vezn-i herde kullanlan i kafiye rgs bu trn en nemli ve tr belirleyici zelliidir. Vezn-i herin her drtlndeki her msra drt paraya blnmtr ve birinci msrann paralar, srasyla ikinci, nc ve drdnc msralarn banda yer alr.
73
Kendimizi Snayalm
1. Sar Zeybek u dalara yaslanr Yaslandka gnlleri yaslanr Yamur yaar silahlar slanr Bir gn olur deli gnl uslanr Yukardaki drtln hece ls ve duraklar aadakilerden hangisidir? a. 6+5+ 0=11 b. 4 +3+ 4=11 c. 3 +4+ 4=11 d. 4 +4+ 3=11 e. 5 +3+ 3=11 2. zleminden yoruldum kapnda durdur beni Ucu sana dek ulaan bir zincire vur beni Yukardaki beyitte hangi kafiye tr kullanlmtr? a. Yarm kafiye b. Tam kafiye c. Tun kafiye d. Zengin kafiye e. Cinasl kafiye 3. Dolansn yiitler ke bucakta Bir sava edelim kelle kucakta Bu beyitteki kafiye tr aadakilerden hangisidir? a. Yarm kafiye b. Tam kafiye c. Tun kafiye d. Zengin kafiye e. Cinasl kafiye 4. Aadaki beyitleri hangisinde redif yoktur? a. Bahende gller bitmesin Dalnda blbl tmesin b. Karacolan der mert gibi Yreim yanar ot gibi c. Evlerinin n ardak Elifin elinde bardak d. Rzgar eser dallarmz atr Kularmz birbiriyle tr e. ukurova bayramln giyerken plakln zerinden soyarken 5. Gaflet iinde uyan Edepsiz olma ey can Edeptr asl- iman Var edep ren edep Bu dizelerde aadakilerden hangisi yoktur? a. l b. Uyak c. Dilek kipleri d. Redif e. Dz kafiye 6. Bahelerde gl gerek Gllere blbl gerek Senin gibi gzele Bencileyin kul gerek Bu drtln nazm biimi aadakilerden hangisidir? a. Divan b. Varsa c. Destan d. Koma e. Mni 7. Aadakilerden hangisi Anonim Halk Edebiyat rnlerinden deildir? a. Mni b. Koma c. Ninni d. At e. Trk 8. Bir vakte erdi ki bizim gnmz Yiit belli deil mert belli deil Herkes yarasna derman aryor Deva belli deil dert belli deil Yukardaki drtlk, konusu gz nnde bulundurulacak olursa aadakilerden hangisiyle yazlmtr? a. Talama b. Koaklama c. Gzelleme d. Destan e. Trk 9. Aadakilerden hangisi anlatm tutumlarndan biri deildir? a. Gldrmeye/Elendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu b. Bilgilendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu c. Yas Tutturmaya Ynelik Anlatm Tutumu d. vmeye Ynelik Anlatm Tutumu e. ncelemeye Ynelik Anlatm Tutumu 10. Aadakilerden hangisi halk iirinde kullanlan aruzlu trlerden biri deildir? a. Divan b. Sema c. Satran d. Kaside e. Kalenderi
74
Okuma Paras
Trklerde nsanlarn Sesi Prof.Dr.Pertev Naili Boratav teden beri halk edebiyatn ve daha hususi olarak da halk trklerini kymetlendirenler, bunlarda bulduklar beer unsurlar zerinde dururlar; onlara mill karakterlerindeki orijinallii veren vasfn bu beerilik vasf olduunu tekrar ederler. Halk edebiyatnn bu vasf zerinde senelerden beri frsat dtke duranlardan biri de benim. J. G. Herder, dnya milletlerinden birounun arklarndan bir seme yaparak meydana getirdii kitapta halk arklarna halkn sesi diyordu; onun kitabn nereden bir dostu bu kitaba arklarda milletlerin sesi adn verdi. Halk trklerinde sadece, milletlerin ayr ayr seslerini deil, btn insanln sesini, insan sesini duymak mmkndr. Ein trksnn mehur nakaratn hepimiz hatrlarz; gurbetten bar yanm kadn aasn anarken; Gurbet icad eden grmesin cennet kargn haykrr. Gurbetin icat edilmi olduunu ifade eden msradaki bu bulu, bir ok sanatkr hayran brakacak kadar gzel deil mi? Ein trklerinin nakaratna, bu msra hangi halk airi koydu bilmiyoruz. tede, ad belirsiz bir Alman halk airi de, arksnn bir msranda ayrlk, seni kim icat etti? diye soruyor. Birbirinden byk mekan ve mesafeleriyle ve belki ayn derece de byk zaman mesafeleriyle ayrlm bu iki halk trksnde ayn gzel, esiz ifade buluuna rastlyoruz. Bu ifadeyi, Alman trks m Anadolu halk edebiyatndan almtr? Ein trks m Alman arksndan almtr? Diye sormann manaszln takdir edersiniz. Burada eskilerin tevart* dedikleri bir hadise karsnda olduumuzu kabul etmek gerekiyor. Ayn itimai artlar iinde yaayan insanlarn ayn dn ve duyu kalplarn meydana getirmeleri, tpk birbirinden byk okyanuslarla ayrlm iki iptidai kabilenin basit aletlerinde tam benzerlikler gstermesi kadar tabi bir olaydr. Gurbet, insann nleyemeyecei, ona dardan gelen, kendini zorla kabul ettiren bir zaruret... lm Allahn emri/ Ayrlk olmasayd msralarnda da ayrln bir tabiat zarureti deil, sonradan km, kt bir icat olduu hissolunmuyor mu? nsanlara kendini zorla ykleyen bu ar yk, Trk halk da, Alman halk da yklenegelmitir; bunun hakknda duyduklarn, ayn ifade kalb ile anlatmalar garip karlanmamal. ... Biz halk edebiyat mahsllerinin (ve btn kltr mahsllerinin) mekanik bir taklitle, yahut stn kuvvetlerin zoruyla deil, insanln mterek duygularn anlattklar, ayn ihtiyalar karladklar iin milletten millete, cemiyetten cemiyete geip kendilerini kabul ettirdiklerine inanyoruz. (*Tevart: ki airin birbirinden habersiz ayn iiri sylemesidir.) Kaynak: Ulus Gazetesi, 16 Aralk 1941.

1. d Yantnz doru deil ise Trk Halk iirinde l ve Durak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Kafiye ve Redif konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Kafiye ve Redif konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Redif konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Kafiye ve Redif konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Heceli Nazm ekilleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Heceli Nazm ekilleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Nazm Tr Kavram ve Nazm Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Nazm Tr Kavram ve Nazm Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk iirinde Kullanlan Aruzlu Trler konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b 3. d 4. c 5. d 6. e
7. b
8. a
9. e
10. d
75

Sra Sizde 1 Trkiye Trkesinde baka dillerden alnan kelimeler dnda uzun sesli harf ve hece yoktur. Heceler uzun veya ksa sesli zelliklere sahip olmaynca l olmaya yatkn olan zellik hecelerin says olarak ortaya kmaktadr. Bu nedenle de hecelerin saysn esas alan hece ls Trkenin yapsna en uygun l olmaktadr. Sra Sizde 2 Halk iirinde esas olan kafiyedir. Redifler kafiyenin ardndan gelirse anlam meydana getirmedeki yaratclklar ve kafiyenin oluturduu ahengi pekitirmeleri mmkn olabilir. Kafiye olmakszn tek bana bu ilevi de stlenen rediflerin ok anlaml ve fonksiyonel olmad bilinmektedir. Sra Sizde 3 Zincirleme koma (zincirbend) koma ekil zellii szl kltr ortamnda retilip tketilen iirlerin daha kolayca ezberlenmesini salama amacna ynelik olarak oluturulmu olmaldr. Sra Sizde 4 Dillere destan olmak deyimi ile destan tr arasnda dorudan bir iliki vardr. k tarz destanlar her konuda sylenip yazlan ve geni kitlelerin dikkatini ekerek ou kez ezberlenen zaman zaman toplantlarda okunarak elenilen bir edeb trdr. Hatta ok zengin kiiler dn yaptklarnda bir destancy dnlerine davet ederek dn en aal ekilde anlatacak bir destan yazmasn smarlarlard. Byle yapmalarnn nedeni destan eklinde anlatlacak olan dnn elden ele, dilden dile yaylarak zenginlik ve glerinin propogandasn yapmakt. Sra Sizde 5 Burada iki gelenein birbirini etkilemesi gibi bir sosyal olay sz konusudur. Bu nedenle tek bir nedene indirgeyerek aklamaya almak doru olmaz. Ancak, slmiyetin kabulyle birlikte aruz ve arzulu trlerin yeni veya medreseli aydnn tercihi olmas, brokratik, sosyo-kltrel gc elinde tutan ve ynlendiren bu g kaynaklarnn yerli ve yerel lyle yazlan iirleri iirden byle yazanlar da airden saymamalar, geleneksel ekillerde ve heceyle syleyip yazan airlerin kendilerini medreseli airlere ispatlama kayglar ilk anda akla gelebilecek nedenlerdir.
Boratav, P. N. (1968). k Edebiyat, Trk Dili Dergisi: Trk Halk Edebiyat zel Says, S. 207, s. 340-356. Boratav, P. N. (2000). Yz Soruda Trk Halk Edebiyat. stanbul: Gerek Yaynevi. obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2007). k Edebiyat ve stanbul. stanbul: 3F Yaynevi. Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Aka Yaynlar. Dizdarolu, H. (1969). Halk iirinde Trler. Ankara: TDK Yaynlar. Goldstein, S. (1977). Sahada Folklor Derleme Metotlar. (ev. A. Uysal), Ankara: Kltr Bak. Yay. Gle, H. (2002). Halk Edebiyat. Konya: izgi Kitabevi. Gnay, U. (1986). k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara: Aka Yaynlar. Onay, A. T. (1928). Trk Halk iirinin ekil ve Nevi. stanbul: MEB. Onay, A. T. (1933). Trk iirlerinin Vezni. stanbul: MEB. Yardmc, M. (1999). Balangcndan Gnmze: Halk iiri, k iiri, Tekke iiri. Ankara: rn Yaynlar.
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Konumalk tr kavramn aklayabilecek, Ataszlerinin tr ve ekil zelliklerini tanmlayabilecek, Deyimlerin tr ve ekil zelliklerini tanyabilecek, Alklar ve Karglarn tr ve ekil zelliklerini aklayabilecek, Tekerlemelerin tr ve ekil zelliklerini aklayabilecek, Bilmece trnn ekil zelliklerini tanyabilecek bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Konumalk Tr Atasz Deyim Bilmece Alk Karg Tekerleme
erik Haritas
ANONM HALK EDEBYATI VE KONUMALIK TRLER ATASZLERNN TR VE EKL ZELLKLER DEYMLER ALKILAR VE KARGILAR TEKERLEMELER BLMECELER
Halk Edebiyatnda Konumalk Trler: Ataszleri, Deyimler, Bilmeceler, AlkKarglar, Tekerlemeler
Halk Edebiyatnda Konumalk Trler: Ataszleri, Deyimler, Bilmeceler, Alk-Karglar, Tekerlemeler

ANONM HALK EDEBYATI VE KONUMALIK TRLER
Halkbiliminin XVIII. yzyl sonlarnda bamsz bir bilimsel disiplin olarak ortaya kt gnlerde yaayan halkbilimcilerin bir Halk Edebiyat eserinin en ok deer verdikleri zellii bu eserin anonim olmasyd. nk o gnlerde anonim kavram hemen akla, halkn trk, masal, atasz ve benzeri Halk Edebiyat rnlerini topluca (kollektif) yaratt eklinde zetlenebilecek Topluluk Hlinde Yaratma kuramn getiriyordu. Gnmz, Halkbilimi almalarnda Topluluk Hlinde Yaratma Kuram geerliliini yitirmitir. Bu kurama gre, Halk Edebiyat rnlerinin bir birey tarafndan deil de tarihin ok eski alarnda onlar kullanan topluluk tarafndan yaratlm olduu kabul, bu rnlerin onlar yaratan topluluun mill ruhunu (volkgeist) yanstt sonucuna varyordu. Bu sonuca gre, Halk Edebiyat rnleri mill ruhu ortaya koyan en ar ve duru kaynaklard. Bu nedenle de son derece nemliydiler. Bu kabullere bal olarak ataszleri, epik destanlar, trkler, mitler, masallar, fkralar, efsaneler, tekerlemeler ve benzeri Anonim Halk Edebiyat rnleri yaklak iki yzyldr byk gayretlerle szl ve yazl kaynaklardan derlenerek yaynlanmaktadr. Anonim Halk Edebiyat rnleri, ulusal kimliin oluumunda ve kkleri stnde yenilenerek ada formlarn oluturulmasndaki katklar nedeniyle gnmzde de nem verilen ulusal kaynaklarn banda gelmektedir. Bu balamda, Trk Halk Edebiyat almalarnda Anonim Halk Edebiyat terimi, yaratclar unutulmu ancak szl kltrde anlatlan, okunan, alnp sylenilmeye devam eden geleneksel edeb yaratmalar kapsamaktadr. Anonim Halk Edebiyat tr ve ekilleri mensur, manzum, manzum-mensur kark szl edebiyat rnleri gibi eitli snflamalarla ele alnmaktadr. te yandan, Halk Edebiyat trlerini metin merkezli bir anlayla rastgele metinler ve onlara yansyan zellikler olarak grmek tamamen yanl olmasa bile eksiktir. Dorusu ve eksiksiz olan ise, szl edebiyat teatral bir biimde icra edilen ve anlatc ile dinleyici arasnda bir iletiim biimi olarak grmektir. Bu anlaya gre szl edebiyatn bir rnn, yazl edebiyatn yazlp bitirilmi, tamamlanm bir yazl metni olarak dnmek doru deildir. Szl edebiyatn bir rnnn icras, -mesela bir fkrann anlatm- szl kltr ortamnda yz yze gerekleen bir sosyal sre ve bu sreci ekillendiren bir iletiim biimi olarak anlalmaldr. Szl edebiyat yaratmalarna yaratldklar sosyo-kltrel balamlardan ve onu anlatan ve dinleyen kimlikleriyle retip tketen insanlardan soyutlamadan yakla-
Manzum: iir olarak sylenmi ey. Mensur: Nesir olarak sylenmi ey.
78
tmzda, Halk Edebiyatyla birlikte halk da anlam ve renmi oluruz. Daha da nemlisi, ou szl kltr ortamnn rn olan bu szl edebiyat trlerinin zelliklerine bakarak onlar daha doru snflandrma olanana da kavuuruz. Bu snflandrma ltlerine gre Halk Edebiyat rnlerini, mit, epik destan, masal ve efsaneler iin anlatmalk trler; trk, nini, at iin sylemelik trler, karagz, ky tiyatrosu, kukla ve meddah iin seyirlik trler, atasz, deyim, bilmece, alk-karg ve tekerlemeler iin de konumalk trler olarak snflandrmak mmkndr. Bu tip bir snflandrma lt ile ele alacamz trlerin metinleri yansra onlar reten ve tketenleriyle birlikte icra edildikleri sosyo-kltrel balamlar ve bunlara bal yapsal ve ilevsel zellikleri de gz nnde bulundurabileceiz.
ATASZLERNN TR VE EKL ZELLKLER

Btn milletlerin atalarndan kalm, yol, yntem gsteren, t veren szleri vardr. Bu szlere her millet kanatl sz, nasihat, cevherli sz, ibret verici sz, altn sz, dilin glzr, halk mektebi, halk hikmeti, ruhun tabibi, akln gz ve benzeri anlamlar ieren isimler vermitir. Szl kltr ve edebiyatn bu en ksa ve greceli olarak en sabit metne sahip olan tr, gnmz Trkiye Trkesinde, atasz olarak adlandrlr. Ataszleri, eitli merasimlerde, alma srasnda, szl ve yazl edebiyat kaynaklarnda yer almak suretiyle ortaya kar ve yaylrlar. Muhakkak ki, ilk yaratl balamlarnda bir yaratcya baldrlar ancak son derece ksa bir srede ve hatta bazen hibir ekilde fark edilmeden yaratclaryla olan balarn kaybederler ve anonimleirler. Bu balamda, atasz yksek bir ideal ve ferde bal bir aidiyet tamaz. O, gnlk deneyimlerin zelliklerinin toplamn seslendirir ve sosyal grup esinin ortak zellii olarak formle edilir ve i grr. Bir baka ifadeyle, ataszlerinin douu da dier Anonim Halk Edebiyat trlerinin douu gibidir. nce belli bir yaratcs olan bu yaratmalarn zamanla ilk yaratclar unutulmusa da, toplum bu yaratmalar benimseyerek kendi zevk ve dncesine gre ileyip yourmu ve kendisine mal etmitir. Evrensel olarak son derece yaygn bir kltrel olgu olmakla beraber, ataszlerinin ilk defa nerede ve ne zaman ortaya ktklar konusunda bir eyler sylemek mmkn deildir. Her atasz, toplumsal yaant iindeki bireyin uymas beklenilen ya bir genel kural veya bir dstur niteliindedir. Bu nedenle de, ataszleri, milletlerin karakterlerini, hayat karsnda tavr ve zihniyetlerini ifade eden ve ayn zamanda da ekillendiren zl szlerdir. Salkl ve saduyulu bir dnce, keskin zek ve idrak rn olan ataszleri ifade etmek istediklerinde fevkalade isabetlidirler. Anlam bakmndan zengin, konu bakmndan eitli olan ataszleri geleneksel balamnda veya yerinde kullanldnda, dncenin deerini bin kat daha arttrr ve her ne nedenle ortaya km olursa olsun mevcut sosyo-kltrel kargaa ve karkl (conflict) zer, ileri srlen grlerin doruluunu ispatlar. Bir baka ifadeyle, ataszleri herhangi bir fikri veya hkm tasdik etmek yahut tenkit etmek iin, muhakeme edilmeksizin meruiyeti, sosyal ve kltrel deerlerce onaylanm, en uygun aratr. Ataszlerinin temel ilevi de budur. Bu ilevin yerine getirilii veya ataszlerinin kullanmnn ileyii, benzer olaylardan ikincisini, birincinin akla ve manta dayanan sonular nedeniyle sosyal ve kltrel bir ferman (social-cultural charter) olarak kabul edilmiliinden hareketle, ikinci veya herhangi bir konuma durumunda balama bal olarak doruluunun meruiyetinin temelini oluturmaya dayanr. Bir baka ifadeyle, benzer olaylardan ikincisinin, atasznn verdii birinci rnekten elde edilen akl sonular vastasyla doruluu tespit edilir.
4. nite - Halk Edebiyatnda Konumalk Trler: Ataszleri, Deyimler, Bilmeceler, Alk-Karglar, Tekerlemeler
79
Ataszleri Halkbiliminin ele ald her trl szl ve yazl folklor formu iinde yer alabilen son derece yaygn kullanma sahip bir trdr. Bu nedenle ataszleri, Halkbilimin ele ald her trl szl ve yazl folklor formlar iinde yaratclar veya icraclar tarafndan kolaylkla kullanlabilen trlerdir. Bilindii gibi, ataszlerinin kullanmlar iinde en yaygn olan ksa geleneksel ve bir konuma durumunu bitirmeye ynelik olandr. Dier bir kullanm alan ise, herhangi bir konuma durumunda, yeni bir konu amaya yneliktir. Bir baka ifadeyle, ataszleri, gnlk konumalardan olduu kadar, eitimin daha yksek yaplam durumlarndan ve hukuki ilemlerden doan, ksa ve nkteli geleneksel ifadelerdir. Her atasz srekli tekrarlanan bir soruna, geleneksellemi ve sosyo-kltrel olarak kabul edilmi zm sunan bir yaklamn ifadesidir. Kendi kendine yeterli ve ortaya kmas sadece bir iletiim olayna bal olan bir gr as ve meselenin zmne ynelik bir strateji sunar. Ataszleri gndelik yaamda geleneksel olarak kabul gren konuma durumlarnda kullanlrlar. Geleneksel olarak uygun olmayan yerde kullanlan bir atasznn kullanm yadrganr ve kendisinden beklenileni tam olarak yerine getiremez. Geleneksel olarak konuma durumuna uygun bir biimde ve tam yerinde kullanldnda atasz deta fizik bir alet veya mekanizma gibi alr. Bu, atasznn konuma durumuna uygun bir mantk ve sistematik iinde alma biimidir. Byle bir geleneksel kullanmda ataszleri, kiiler arasnda gereklemi olan kiisel bir konuma balamn, kiisel olmayan kendi mantk ve balamna tayarak zer. Kiisel olan, kiisel olmayan bir ekle sokar ve deta geerliliinin kaynan atalardan alan tarafsz bir hakem konumundaki onaylanm geleneksel mant gndelik hayatta oluan kiisel konuma -atma, anlamazlk vb- yerine koyarak doru ve hakl olan, doru ve hakl olmayandan ayrr. Ataszlerinin bu deta bir cetvel veya lm aleti gibi ileyiinde kabul edilen mant toplumsal psikoloji tarafndan onaylanm, kabul grm tartmasz doru kabul edilmekte oluu onu ilevsel klar. Ataszlerinin var olu zemini ve ileyi sistematii budur. Bu balamda ataszleri, srekli tekrarlanan sosyal durumla ilikisi olan bir tutum veya hareket tarzn ortaya koyan ifadelerdir. Ataszleri bir duruma aklk getirerek, ona bir isim vererek ve bylece sorununun daha nce meydana gelmi olduunu ve eski tecrbenin, sosyal ve kltrel olarak onaylanm bir zmle neticelendiini belirterek kiileri ikna etmeye ve ortadaki duruma aklk getirmeye alr. Bu aklk getirme tarz veya zmleme, ataszn nkteli bir ekilde vermeyle yaplr ve nktenin en ak ekilde ikna edici yn ifade ettii sosyal ve kltrel deerlerin yanstld dengenin etkisidir. Atasz tantmlarnn veya anlatmlarnn iki veya daha fazla ksm hemen grlecek bir ekilde balantldr ve iliki hissi genelde iki unsur arasndaki eitleme ve sebebiyet fiili ile salanr. Bu, ataszleriyle anlatlan sosyal duruma transfer edilir grnen, szl bir sabit olma hissi salar. Bu ekilde sabitlenmi olan kargaa veya tartma unsuru, geleneksel veya anonim dnya gr yahut halk felsefesince belirlenmi ve benimsenmi zm yollarnn iinde yer ald atasznn tanklnn ve kantlnn kabulyle son derece nadir durumlar hari kesin bir ekilde son bulur. Atasznn ve sahip olduu gcn ilevsellii ve yapsnn ekilleni zellikleri de burada bulunmaktadr. Ataszleri hemen hemen her zaman tek cmle hlindedirler. Formal sanat varlklar olarak dikkati eken, geleneksel ifadelerin en ksa ekilleri arasnda yer alrlar. fadenin sanat dolu, nkteli ve gerek olmayan ekilleri olarak, ataszleri, szl kltr ortamnda yaratlmalar nedeniyle kolayca ezberlenip hatrlanabilmek ve zamana kar durabilmek maksadyla l, ikili yapyla dengeli ve ayarl ifade, ka-
80
fiye, uyum ve aliterasyon, ksalk, benzetme, devrik cmle gibi iir sanatyla badatrlan btn vastalar kullanrlar. Bu nedenle de, ataszleri ve deyimlerin byk ounluu redif ve kafiyeli olmalar bakmndan iir paralarn hatrlatmaktadr. Dahas pek ok aratrmac tarafndan da bir ou iir saylmtr. Bu trn en nemli yapsal zellii iki paradan meydana geliidir. iir zelliine sahip ataszlerinde bu ikili yap kafiyelerle kendisini kolayca da vurur. Bir baka ifadeyle szn ettiimiz ikili yap kafiyelemede de ilev sahibidir. Bu zellik ayn zamanda anlam alannda da geerlidir. Atasz iki veya daha fazla unsurdan olumu bir anlatmdr ve bu unsurlar genellikle atasznn dengelenmi yapsnn iki ksmna uyarlar. Bu iki veya daha fazla unsur, genellikle bir eitleme veya sebep fiiliyle birbirine balanr ve bu unsurlar arasndaki iliki olumlu ve olumsuz bir ekilde salanabilir. Bylece atasznn drt eidi vardr. Bunlar ataszleri hakkndaki ataszlerinden hareketle u ekilde rnekleyebiliriz: 1. Olumlu eitleme: Atasz hikmettir 2. Olumsuz eitleme: Atalarsz pazarda satlmaz 3. Olumlu sebebiyet: Atalarsznn ba vicdan korkusudur 4. Olumsuz sebebiyet: Atalarszn tutmayan yabana atarlar Bu drt eit; deikenlerin ilavesiyle arttrlabilir. Ayrca da, btn ataszleri niteleyici zelliklerini tam olarak ortaya koymayabilirler; Atalarsz Kurana girmez ama Kurann yannda gider rneinde olduu gibi, bir unsur sadece ima da edilebilir. Bu durum btn ataszlerinin annda bir hareket meydana getirecei anlamna gelmez. Tam tersine, birok atasz hareketsizlii douran duruma kar bir tutum yaratmaya alr. Bu, Ecele are olmaz, Dnya tkenir dman tkenmez ve Ekmeden biilmez gibi ataszlerinin genel kullanmdr. yleyse ataszlerinin ahlaki problemlere kar iki eit durumunu ayrt edebiliriz: Bir tanesi, atasznn gelecek olaylara ynelmesi, dieri ise, hlen olmu bir eye kar tutumu deitirmesidir. Her iki durumda da, atasz, geleneksel olarak kabul edilmi deerler etrafnda nkteli bir ekilde zm salayarak sorunu zer, tartmay sonlandrr ve ortaya km kargaay dzeltip bitirir. Ataszleri kullanldklar konuma durumlarnda veya sosyo-kltrel icra balamlarnda bu ekilde ilerler. Ataszlerinin szl hukukun kaynaklarndan olmann, eitici ve retici ilevlerinin yan sra geleneksel konuma kuvvetlendirici unsurlar olarak zellikle hitabeti ssleyici unsurlarn banda yer ald da bilinmektedir. Trk kltrnde, ataszlerinin yaygn olarak kullanld bir baka konuma durumu olarak karmza toplumsal hiyerariden kaynaklananlar kmaktadr. Hiyerari ast ve st konumlarnda bulunma hlidir. Mesela orduda hiyerari rtbelerin derecesine gre oluturulur. Trk kltrnde geleneksel deerlere gre kkler byklerin, gelinler kaynana ve kaynatalarnn vb. yannda konuamaz veya konumamaldr. Bunu aksi durumlar geleneksel yaplarda yadrganr ve konuanlar ayplanr veya knanrlar. Gnmzde bu geleneksel yap byk lde deimi olsa da etkili bir biimde kullanmda olduu alanlar hl varln srdrmektedir. Bir ok yer ve durumda geleneksel deerler dorultusunda hiyerarik olarak yaa gen ve kk olanlar, gelinler, oullar konuamama durumuyla karlamaktadrlar. Konuamama yani derdini ve konumunu uzun uzun cmlelerle rahata anlatmama hli ve bundan kaynaklanan skntlar ataszleriyle alabilmektedir. Ksaca, Trk kltr iinde geleneksel sosyal ve kltrel kabullere gre st konumda bulunanlara kar oluabilen kolayca ve rahata konuamama veya konuma yetersizlii durumlarnda, etkili bir iletiim biimi ve dilin deer verilen bir ekli olarak ataszleri devreye girer ve kullanlr.
81
Bu balamda atasz, baka trl konumann yetersiz olduu konuma durumlarnda, anne, baba, mir veya benzeri bykler karsnda oluan konuma yetersizliklerinde son derece etkili bir biimde kullanlr. Ataszleri bu cepheleriyle zaman, sz ve ifade bakmndan son derece kstl bir konuma annda en etkili ikna etme teknikleri olarak karmza karlar. Yukarda sraladmz yapsal zellikleri ve ilevsel nitelikleriyle ataszleri sosyal ve kltrel hayatn ikame ve idame ettirmede, bireylerin ister yksek tahsil alm olsunlar isterse okuma yazma bilmesinler kolaylkla edindikleri, ok byk zorlukla karlaacaklar durumlarda kullanabilecekleri, son derece nemli bir ara gere konumundadrlar. Ataszlerinin tadklar yarglarn niteliklerinden hareketle de bir tasnifleri yaplabilir. Buna gre, ataszlerinin bir ksm aktan aa ahlaki amalar gzetir. Geleneksel olarak ataszleri, Byle yapnz, yle olmaynz, Bu i u ekilde yaplmal veya yaplmamal gibi hkmler ieren yaplar olarak karmza karlar. Bugnn iini yarna brakma gibi ataszleri bu tip ataszlerine rnek olarak verilebilir. Ataszlerinin dier bir ksm ise, bu ekilde aktan aa t vermez. Bunlar, t yerine genel kabul grm bir doruyu yansz bir biimde bildiriler. Bu tr ataszleri ounlukla, hayat ve tabiat olaylarnn yzyllar boyunca nasl srp gelmi olduunu tarafsz bir kural halinde ifade ederler. Bunlardan ders ve ibret alnr ve birok faydal eyler reniriz. Pek ok tecrbeden ve olaydan karlan, olgun dncelerle oluturulan bu kurallar bizi aydnlatp, uyarrlar, dnce ve davranlarmz ynlendirirler. Bu tr ataszlerine rnek olarak Davulun sesi uzaktan ho gelir verilebilir. Ataszlerinin nc bir ksm da baz det ve gelenekleri dsturlatrm olanlardr. Bir fincan kahvenin krk yl hatr vardr gibi rneklenebilecek olan bu tr ataszleri ele aldklar konuyla ilgili alanlarda sosyal ve kltrel olarak kabul edilmi kurallar olutururlar. Ataszlerinde byk bir ounlukla geni zaman kipi ve zellikle t verme durumundakilerde de emir kipi kullanlmtr. Bunlarn dnda kalan kiplerle kurulan az saydaki ataszlerinde de geni zaman veya emir anlam gizli olarak muhafaza edilmitir. Dil ekonomisi veya kelime seimi ynyle bakldnda, ataszlerinde ksalk, dnceyi mmkn olan en az kelime ile en olgun ller iinde vermek deta amaz bir kuraldr. Bu nedenle ataszlerinde gereksiz bir kelimeye bile rastlanlmaz. Ayn ekilde, edat ve bala trnden kelimelerin ancak ok gerekli ise, atasznn anlamn glendiriyorsa kullanldklar grlmektedir. Ataszlerinde, bu durumun dnda edat ve balaca pek rastlanmaz. Dahas, bir takm ataszlerinde anlam ok daha keskin bir anlatm gcne eriirken fiillere bile ihtiya duyulmamtr. Bununla birlikte, cmlenin en nemli esi olan fiil atlm olduu halde atasznn anlam tamdr: Aba vakti yaba, yaba vakti aba, El el ile, deirmen yel ile, Kark ipin buruuk bezi gibi ataszleri buna rnek olarak verilebilir. Trk ataszlerinde kullanlan isim cinsi kelimelerin ounluunu maddi kltre ait hayvan, bitki ve eya adlar meydana getirmektedir. Bu hayvan ve bitkilerin ou bozkr corafyasnn canllardr. Trk uygarlnn en azndan tarih sahnesine ktktan sonraki uzun bir dneminin, bir bozkr uygarl olduu artk bilinen bir gerektir. Ataszlerinde grlen yabanc asll kelimeler, meydana gelen kltr deimelerine bal olarak dilimize girip yerlemitir. Bunlarn en azndan terim zellii
82
gsterenlerinin dilimize giriinin eitimli kiiler tarafndan gerekletirilmi olmas akla yatkn gelmektedir. Ancak bu yabanc asll kelimeler zamanla halk diline girip gnlk dilin kelimeleriyle karp kaynamtr. Bu nedenle sz konusu yabanc asll kelimeleri atp yerlerine -eanlamllar bile olsa- baka kelime kullanlamaz. Bu husus, Tebihte hata olmaz yerine Benzetmede yanllk olmaz denilemeyii, denilse de bunun deyimliini yitirii yeterince ak bir rnektir. Yukarda iaret edildii gibi, ataszlerinin dier dil ve slup zelliklerinin banda byk bir ksmnda grlen manzum olmalar ve eitli edeb sanatlardan da faydalanlarak kurulmalardr. Bu zelliklerden l ve kafiye bilhassa iki cmleli ataszlerinde yaygndr. Ataszlerinin kafiye, l bata olmak zere eitli edeb sanatlardan faydalanlmasnda daha nce de iaret edildii gibi yaratl ve icra edilerek yayl balamlarnn tamamen szl kltr ortam olmas etkili olmutur. Hatrda kolayca kalarak ezberlenebilme ve az szle ok eyi ifade edebilme gereklilikleri beraberinde ahengi salamaya ynelik sz konusu szel teknolojik unsurlar getirmitir. Bu balamda Trk ataszlerinde yer alan sz sanatlar ve l, kafiye gibi unsurlar ieren szel dokusal (textural) nitelikler u ekilde sralanabilir. Trkiye Trkesinde yer alan ataszlerini gz nnde bulundurarak, ataszlerinde en az heceliden balayarak on ve daha fazla heceli olanlarna kadar pek ok eitli hece lsnn kullanldn syleyebiliriz. Zincirleme sralanan cmlelerden oluan baz ataszlerimiz ise Trk uygarlnn tamamen szl kltr ortamnda olutuu dnemde yaratlm olmalarnn veya bu dnemde oluan sz syleme sanatlarnn izlerinden olan ve en eski durak ekli kabul edilen drtl tempo ile sylendikleri grlmektedir; Alma al, sat yaz, besle kr, bin doruya eklindeki ataszmz bu hususa rnek olarak verilebilir. Trk ataszlerinde ahengi salayan seci, aliterasyon ve l gibi unsurlarn yan sra akis, cinas, intak, kinaye, mecaz, mbala, tenasp, tebih, tevriye, tezat gibi edeb sanatlarn da kullanld grlebilir. Trk ataszlerinde olgun, fakat atl olmayan faal bir anlay etrafnda hayata dair derin bir bilgeliin ifadesi olan hakikatler ve tler dile getirilmektedir. Bu hakikatler ve tler, tabiatla bark bir zihn yap ile beraber vatan sevgisini n plana karan bir dnya grn de ortaya koymaktadr. Trk ataszlerine yansyan ulusal deerlerimizin banda yiitlik, mertlik, arballk, sabrllk, konukseverlik yer almaktadr. Ataszlerinde, akrabalk, komuluk, dostluk, aile gibi sosyal kurumlar ve anne, baba, kadn, erkek, ocuklar hakkndaki sosyal deerler ve grg kurallar ele alnr. Ayrca, salk, lm, bitkiler, tarm, hayvanlar, hayvanclk, ekonomi, tabiat, evren, iklim, takvim ve zihin terbiyesi ataszlerinin iledii balca konular arasnda yer alr. Ataszlerinde, birliin beraberliin nemiyle yararlar ve yalnzln zararlar vurgulanr. Nerde birlik, orda dirlik, Bir elin nesi var iki elin sesi var gibi ataszleri bunlara rnek olarak verilebilir. Ayn ekilde, balama, namus, edep, eref, terbiye, bilgi, hakikat, digergamlk, fedakrlk, hayata ballk, temkin, ak, sevgi, sebat, azim ve gzel ahlak Trk ataszlerinin daima tercih edip tavsiye ettii veya kazanlmasn istedii, istendik deerler olarak karmza kmaktadr. Bu konularn ilendii ataszlerine rnek olarak, Aman diyene kl kalkmaz, Da ne kadar yce olsa yol stnden aar, Gl seven dikenine katlanr, Gnl kimi severse gzel odur, Karde kardei atm yar banda tutmu, iftinin karnn yarmlar, krk tane gelecek yl km ve neyi kendine batr, uvaldz ele eklinde olanlar verilebilir.
83
Trk ataszleri insan ve toplum ilikilerinde, sosyal ibirlii ve dayanmay, sosyal hiciv, mevkie rabet, yneticilik, kanun fikri, mlkiyet, tasarruf, eitim, i ve zaman deerlendirilmesi, kabiliyetlerin deerlendirilmesi, kader, nasip, tanr fikri, sebep-sonu ilikisi, deerlerin deer deitirmesi konular yaygn olarak ilenilmitir. Bu konulara dair birka atasz rnei olarak, Balk batan kokar., Atlar tepiir, ara yerde eekler ezilir, Mhr kimde ise Sleyman odur, obansz koyunu kurt kapar, eriatn kestii parmak acmaz, Ummadk ta ba yarar, Su uyur dman uyumaz, Akl yata deil batadr, Yarm hekim candan eder, yarm hoca dinden, Gne balkla svanmaz, Baa gelen ekilir, Garip kuun yuvasn Allah yapar ve Alda olak dosa ovada otu biter gibiler ilk akla gelenler arasndadr. Atalar, insanlar kt ilerden korunmaya ve hayrsever olmaya hatta kendisine ktlk yapanlara kar bile kiiyi iyilik yapmaya armlardr. Mesel, Bakasna kuyu kazan kendi der, yilie iyilik her kiinin krdr, ktle iyilik er kiinin krdr ve yilik eden iyilik bulur. gibi ataszleri iyilik kavramyla ilgili ataszlerine rnek olarak verilebilir. Trk ataszlerinde cimrilik, suu yklenmeyi, tenkide tahammlszlk, ihtiyatszlk, fke, boboazlk, gevezelik, bencillik, kibirlilik eletirilip yerilen konularn banda gelir. Bu kavramlarla ilgili ataszlerine, Az tamah ok ziyan getirir, Yalancnn mumu yatsya kadar yanar, Kabahat samur krk olsa da kimse srtna almaz, Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar, Keskin sirke kpne zarar ve Besle kargay oysun gzn gibi rnekler verilebilir. Ataszleri ve deyimlerde kurnaz, hilekr insanlardan uzak durma tavsiye edilmitir. Nankrlk, gayretsizlik, geveklik, laubalilik veya gayri ciddilik, utanmazlk gibi olumsuz vasflar da, Trk ataszlerinde yerilip eletirilen konular arasndadr. Yalanclk, cahillik, iki yzllk, nadanlk, yadanlk, hainlik, kallelik kavramlar ve dolaysyla bunlar ileyen kiiler de yine Trk ataszlerinde eletirilip tenkit edilen ve kendilerinden uzak durulmas istenilen kii ve eylemler olarak ifade edilmektedir. Ataszlerinde bakasnn yznden zor gnler yaayanlara dair hususlar dile getirilmi ve bu gibi durumlardan kanlmas tavsiye edilmitir. Ataszlerinin byk bir ounluu kiiye sabr, temkin, gerein yzne doru bakmak, kalp ve vicdan rahatl gibi duygular telkin eder mahiyettedir. Ksaca, yazl kanunlarn olmad dnemlerde, kiilerin ve toplumun dncelerine ve yaayna yn veren kurallar bata olmak zere, Trk ataszlerinde sosyo-kltrel hayatn hemen her safhasyla ilgili olumlu ve olumsuz deerlerin snflandrlmasna (taksonomi) dayanan bir genilik ve zenginlikte konularn ele alnp ilendii grlmektedir. Ataszleri hner gstermek isteyen klar tarafndan destan nazm biimiyle iirletirilmilerdir. Bu tr atasz destanlarna k Levnnin destan rnek olarak verilebilir:
Tut atalar szn kalb-i selim ol Gnlden gnle yol var demiler Gider yavuzluun tab- halim ol Sert sirke kabna zarar demiler *** n bildin alaa akmaktadr su Kemalin cahile nasiyhati bu krarn gzet olma abes-g Birdir ikrar ile iman demiler *** Akibet-endi ol, gnl dibelik Yetimez mi sana bu nmunelik Kaan loru kuu bulsa bir kemik Evvel ler sonra yutar demiler *** Her kra uzatma elin etein Yelkovana dner ahr emein Nitekim gllerde akn rdein Ban kor kn dalar demiler ***
Taksonomi: Canllarn snflandrlmas ve bu snflandrlmada kullanlan kural ve prensipler demektir.
84
Aldanma cihann sakn varna Aldanmayagr ah zarna Bugnk iini koyma yarna Yar ykld gn tozar demiler *** Ben de astm bu arsaya bir koyun Meydan- hnerde gel sen de soyun Felein zoruna dayanmaz oyun Kati zor oyunu bozar demiler *** Ak()l erimez bu felein iine Drl gilesin alma bana bretle nazar kl loru kuuna Evvel ler sonra yutar demiler *** oktur bu lemde boa yelenler Kande bilenler ile bilmeyenler Eskiden dettir dadan gelenler Bada olanlar kovar demiler *** Dediler bu pendi sordumsa kime Tuz ekmek bilmeze mikilin deme Kl kmr ye namerd lokmasn yeme Gn olur bana kakar demiler *** Abestir her vara yoa koanlar Gahi doru gahi eri aanlar Alamak ne demek kendi denler ki gzden bile kar demiler *** Arzeyle bu pendi kendi zne Dost addetme her gleni yzne ncinme dostunun doru szne Doru sz insana batar demiler *** Eski mesellerle eylersen amel Krklarn yerine olursun bedel Usul-i maniyi bilmeyen echel Solana davul alar demiler *** Bir mrid-i kamil bulmayanlara Pirler nasiyhatin almayanlara Sznn isbat olmayanlara Dipsiz kile bombo ambar demiler ***
Ekin at yanna koulsa gre Huy alr huyundan gre gre Hizmet eyler isen eyle bir ere Su akt yeri ykar demiler *** aru-yi dehirde nice toz kopar Ol vakti gzeten ok takye kapar Helalzade gelir pazar yapar Haramzade pazar bozar demiler *** det-i Hak budur ezel ebed Kul kula sebeptir ey dil-i nd Bye ged hizmet etmekten murad Bal tutan parman yalar demiler *** Dilden ister isen gll g gide Meta- razn ama haside Kyma mteriye az al faide Alan da satandan umar demiler *** Yar ile ettiin kavle ver karar Kr etmezsen bari eyleme zarar Aza kanaat et olma tamakr Ucuz satan tizcek satar demiler *** Kanaat halkasn brakma elden Elinden kmasn der isen dmen Deve h gibi boynuz isterken ki kulaktan da kar demiler *** Gne balkla svanmaz ey dil Bi-zeban da olsa bellidir kmil Kendden gayriyi beenmez cahil Kendi alar kendi oynar demiler *** Talib-i marifet ekerse emek Yrk at artrr yemi giderek aire ses ile saz u sz gerek Yalnz ta olmaz duvar demiler *** Hiyleyi irtikap etme, kl hazer Desinler sana: bir er oludur er Sen ilin kapusun kakarsan eer l de senin kapun kakar demiler ***
85
Irziyle varamaz ekiya eve Uslu gez kim seni kmiller seve Hardan byk at var attan da deve Deveden de byk fil var demiler *** Ky- dilrya eylersen akn Zinhar gfil olma etrafa bakn Karda yr izin bildirme sakn l olu ariftir duyar demiler *** Takdir-i Mevla hep gelir ne are Hicran- ak ile dil pare pare Ne giderse gittsin visal-i yare Yek vuslet hezaran dinar demiler *** Kani ol lokmana her rz u ebe Elle konar topladn ehdebe Bilirsin atalar bir yerde debbe Yklr bir yerde dolar demiler ***
Yrtc kularn mrleri olur az Bir tek ipte iki canbaz oynamaz ehrahta kuyuyu kametince kaz Ezkaza ayan kayar demiler *** Yzm yerde tenim hk ile yeksan Serim kavgalarda halim perian Gzlerim cemal-i SIRA SZDE canana hayran Gnl masumudur umar demiler *** DNELM Levn nasihat pirlerin byle Durub-u emsalden naz ile syle S O R U Meydan- hnerde arlk eyle Ar bassa yeni aar demiler
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Bu bilgilerin byk bir ksmn zkul obanolunun Trk Dnyas K T A P Ortak Ataszleri Szl (Ankara: AKM Yaynlar, 2004) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Ataszlerinin byk bir ksmnn kafiyesi ve redifi vardr ve aratrmaclarn ounluu taSIRA SZDE rafndan iir saylmlardr. Sizce ataszlerinin bu tr ekil zelliklerine sahip olmalarnn nedeni ne olabilir?
SIRA SZDE
NN E M DN T E R E L T
S O R U
DEYMLER
S bir dnceyi diGerek anlam dnda kullanlarak yeni bir anlam ifade eden ve O R U le getiren iki veya daha fazla kelimeden oluan kalplam sz dizisine deyim ad verilir. Deyimler gndelik konuma dilinin gerek yap talardr. Deyimler araclDKKAT yla gndelik konuma dilinde retilen ve tketilen anlamlar zenginleip eitlenir. Bir dilin zenginlii sadece kelimeleriyle deil, deyimleriyle belli olur. Bir milSIRA SZDE letin sz yaratma gcn ortaya koyan deyimler, ulusal damga tayan ve ulusal kltr zenginletiren dil varlklardr. Her deyim gzel bir bulutur ve ou zaman kck bir ka kelimeye koskoca bir anlam dnyas sdrlm olarak karmza AMALARIMIZ kar. Bu nedenle, deyimler Anonim Halk Edebiyatnn en kk ancak en ilevsel ve yaygn olarak kullanlan konumalk trdr. Deyimler birka kelimeyle kurulmu ve kendi anlamlarndan T A P K syrlarak yepyeni bir anlam kazanmlardr. Kellesi koltuunda veya kala, gz arasnda gibi deyimleri asl anlamlaryla anlayamayz. Kimsenin kellesi koltuunda olmaz ve kala gz arasnda ne iimiz olabilir? Fakat, geree uymayanT buEanlamlar dnda EL VZYON mecazi anlam diye adlandrlan daha baka ve daha derin anlamlar vardr. Bu anlamlar, ancak szn geliinden ve sunumuyla birlikte konumann yer ald balamdan anlalabilir. Baz deyimlerse, mecazi anlamlar olutururken gerek anlam N T E R N anlamlarnda larndan da tamamen syrlmazlar ve bazen tamamen kendi gerek E T
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
da kullanlabilirler. Baltay taa vurmak deyimi yerine gre gerekten de baltann taa vurulmas anlamnda da kullanlabilir. Hem sulu, hem gl ve iyiye iyi ktye kt demek deyimlerinde olduu gibi baz deyimlerse sadece kendi gerek anlamlarnda kullanlrlar ve baka bir anlam tamazlar. Deyim tanmyla eliir gibi gzken bu tip kalplam ifadeler ve yaygn szler de deyim saylrlar. Deyimlerin sz dizimi bakmndan zelliklerini; 1. Baz deyimlerin sonu bir mastarla biter. Bu tip deyimlere rnek olarak, neyle kuyu kazmak, can atmak ve pamuk ipliine balanmak verilebilir. 2. Baz deyimler cmle eklinde grnrler. Cmle eklinde grnen deyimlere Azn bak amyor ve Gz topraa bakyor rnek olarak verilebilir. 3. Bu iki ekle de girmeyen ve ekle tretilmi kelime biiminde deyimler vardr. Bu tr deyimlere rnek olarak dnyalk, adamakll, ve nane molla verilebilir. Deyimler kalplam szlerdir ve istee bal olarak deitirilemez. Deyimler halkn yaratt ve gndelik konumalarnda yaatt gibi kullanlr. Mesel, Krd ceviz krk geti deyimi krd fndk krk geti eklinde sylenemez. Bununla birlikte baz deyimler farkl blgelerde baka baka kelimelerle kalplam olarak karmza kabilir. Mesel, krk dereden su getirmek deyimi baz blgelerimizde yetmi iki dereden su getirmek eklinde kullanlabilir. te yandan, deyimler kalplam olmakla birlikte tamamen donmu saylamaz. Deyimlerden sonlar mastarla bitenler ve cmle biimindekilerden bazlar birleik fiiller gibi ekilebilir. Bu tr ekimlerde, zamir ekime gre deimekle birlikte deyimlerin kelimeleri deimez. Bu tr ekimlere rnek olarak, gzden dmek deyiminin, gzden dtm, gzden dtn, gzden dt, gzden dtk, gzden dtnz, gzden dtler gibi ekimli hlleri verilebilir. Baz ekime giren deyimlerde, zaman kipleri, tekil ve oul baz ahs ekleri kulanlamaz. Mesel, kaleminden kan damlyor deyimi kalemimizden kan damlyor eklinde kullanlamaz. Kalplar neredeyse tamamen donmu saylabilecek baz deyimlerse, hibir ekilde ekime girmez. Daha ok birleik kelimelere benzeyen eski amlar bardak oldu rneindeki gibi anlatm kalplar cmle iinde sfat, zamir ve zarf grevlerini yklenirler. SIRA ataszleri gibi toplumun mal olmu eski szler olarak bilinirler. Deyimler deSZDE Ancak, deyimler ataszleri kadar uzun bir sre beklemeksizin veya ok daha ksa bir srede dile yerleirler. Deyimler ve ataszleri ounlukla birbirleriyle kartrDNELM lrlar. Deyimlerle, ataszleri arasndaki benzerliklerden birisi her ikisinin de kalplam olmalardr. Ayrca hem ataszleri hem de deyimler ounlukla mecazi anS O R U lam tarlar ve her ikisi de anonimdir. Deyimlerin says, hem de kullanm alanlar ataszlerinden oktur. Deyimler bir cmle iinde kullanlarak sz iinde yer alrlar. Ataszleriyse, Tkendileri cmle yapsnda olduklar iin daha ok cmleler araDKKA snda yer alarak konumaya dahil olmaktadrlar. Deyimlerin ok byk bir ounluunun herhangi bir hkm anlam yoktur. Deyim bir kavram belirtmek iin SIRA SZDE oluturulmu zel bir anlatm kalbdr. Deyim genel kural niteliinde bir sz deildir. Ataszleriyle deyimleri birbirinden ayran en nemli zellik budur. Ayn ekilde, deyimlerin amac bir kavram zel bir sz kalb iinde anlatmaktr. AtaAMALARIMIZ szlerinin amac ise, insanlara yol, yntem gsterip onlara ders ve t vermektir. Bu bilgilerin ounuPmer Asm Aksoyun Ataszleri ve Deyimler Szl (Ankara: TDK K T A yay. 1965) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
87
Her deyim gzel bir bulutur ve ou zaman kck bir ka kelimeye koskoca bir anlam SIRA SZDE dnyas sdrlm olarak karmza kar. cmlesinde sizce deyimlerin hangi zellikleri vurgulanyor?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ALKILAR VE KARGILAR
S O R U Trkiye Trkesinde yaygn olarak kullandmz dua ve beddua terimlerinin eski ve gnmzde de Trk dnyasnda yaygn ekilleri alk ve kargtr. Tarihsel olarak da, Dvnu Lgtit-Trk bata olmak zere hemen hemen btn yazDKKAT l kaynaklarmzda karmza kan arkaik form, alk ve karg eklindeki syleyitir. SIRA SZDE Alk (dua), insann kendisi ile yaknlar, tandklar, hsm ve akrabalaryla sevdikleri bata olmak zere iinde yaad toplumun btn bireylerinin maddi refah ve manevi saadetinde yardm ve merhametini istemek iin Tanrya yapt bir hiAMALARIMIZ tap ve bir seslenitir. Alklar, salk hastalk hllerinde, rnn bereketli olmasnda, her trl kaza ve belann mala mlke gelmemesi iin iyi dilek ve temennilerle Tanrnn yardm ve koruyuculuuna snlarak istenir. Alklar tpk ataszleri giK T A P bi hkm bildiren olumlu dilek ifadeleridir. Alkn (dua sznn) temel hkm dilek olmas nedeniyle cmle istei belirtecek bir kelimeyle tamamlanlr. Konu bakmndan genel nitelikte alklar olduu gibi, zel konulu T E L E V Z YdaN vardr. Alalklar O klar konumay ssler ve ifadeye canllk verirler. Ayrca toplumsal olarak sylenmesi kalplam alklar vastasyla insanlarn birbirleriyle olan samimiyeti artar. Karg (beddua) ise, alkn aksine insann kendisine, ailesine, toplumuna ve NT RNET toplumunun deerlerine, kurumlarna zarar dokunacak ahslara,E onlarn dnce ve fikirlerine kar iddetli bir tepkidir. Bu tepkinin amac, sz konusu zararl ve dman kabul edilen kii veya kiilere kar bir yandan Tanrnn korumasna snmak, dier yandan Tanrnn gazabn onlarn stne ekerek zarara urayp yok olmalarn salamaktr. Bir baka ifadeyle, hayatta adaletsizlie uram, kfran- nimet ile karlam insann vicdannda uyanan isyan ve hiddeti susturma areleri aramas son derece doaldr. Bu balamda, beddualar veya karglar, bu tr bir ruh hlini yaayan insanlarn en byk kudret olan Tanrnn ktl cezalandrmasn istemesi yolundaki dileklerinden doan szl gelenek rnleridir. Bu nedenle dorudan doruya tpk alk gibi Tanrya ynelen bir sesleni eklindeki karglarn da sze dayal sihirli szl formller olduklar inan ve dncesi yaygndr. zellikle geriye ve gemie doru gittike by, fal, sihir ve benzeri uygulamalarla da beslenip desteklenen alk ve karglardan bilhassa karglarn bo yere sylenmesi ho karlanmaz. Ev ve benzeri kapal bir meknda karg sylenecei zaman nce evden dar vb. baka koruyucu ilevlere sahip olduuna inanlan bir szl forml kullanlarak karg veya beddua edilir. Hatta ou zaman Allah belan vermesin rneinde grld gibi karg ediyormu gibi yaparken bile eklenen olumsuzluk ekiyle gerekte beddua edilmemektedir ki halkmz, youn ve yaygn olarak bu szlerin gcn dnp gereklemesinden korkarak veya kzdklarna bile ou zaman iindeki insan sevgisinden ya da Tanrnn cezalandraca korkusundan dolay kyamayarak beddua etmez ve karg ho karlamaz. Az szle ok eyin anlatld, anlamlar ak ve kesin kalplam szler olan alk ve karglarn ou zaman kurall cmle yaps eklindeki yaplar ve sz dizimleri kolaylkla deitirilemez. Alk ve karglarn da hem mensur hem de manzum
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
88
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekilleri vardr. Manzum alk ve karglar daha ok mni ve ninni eklinde karmza kar. SIRA SZDE ve l katar eklinde alk ve karglar da vardr. Ancak, ikili Alk rnekleri : Allah utandrmasn, Allah namerde muhta etmesin, Allah analbabal bytsn, Allah alk yz gstermesin, Nice bayramlar gresiniz, Ruhun ad DNELM olsun, Yiyenlere afiyet olsun, Ocan ttedursun, Allah doru yoldan ayrmasn, Ermilerden olasn, Fatma Anaya komu olasn... Baz alklar ise karg grnmnS O R U dedir. Bunlar daha ziyade ocuk severken kullanlan alklardr: Cuma gn lesice, Elin krlmasn, Gzn kr olmasn, Kk mezar olamayasn, lmeyesice... Karg rnekleri : Meskeni viran yurt ver Yarabbi, Daima ters gitsin ileri, LokDKKAT masn sert ver Yarabbi, Helal lokma yiyip karn doymasn, Yansn ocan duman ttmesin... Eyybn derdinden dert ver Yarabbi, Bir ate dsn yaksn zn, SIRA SZDE Uzansn dallar meyva tutmasn, Hak seni de benim gibi yandra, Kurtlansn, rsn btn dileri, Sar olsun kula ses duymasn, Sen desin yanan narn kzne, Kabrinde yeil ot bitmesin, Tez gnde yklsn kfrn kalesi, Hasmn a kalAMALARIMIZ m kurt ver yarabbi. Burada verdiimizA bilgilerin byk bir ksmn kr Elinin Halk Edebiyatna Giri K T P (Ankara: Aka Yaynlar, 1992) adl kitabndan alnmr. Bu kitabn 3. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
Trkiyede baz yrelerde kargta bulunan kiinin nce Evden dar diyerek daha sonSIRA SZDE ra kargn sylemesinin nedeni nedir?
NN E M DN T E R E L T TEKERLEMELER
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tekerleme, ses benzerlikleri ile uyaklardan faydalanlarak oluturulan secili-kafiyeli ve belli S O R U bir konusu olmayan hatta nemli bir blm anlaml da olmayan ses ve szlerin ak bakmndan iirimsi bir trdr. Bir ksm tekerlemelerse tamamen nesir eklindedir ve hayal rn unsurlarn veya tasarmlarn ne kt i kafiyeDKKAT ye nem veren uzunca metinlerdir. Tekerleme trnn en nemli nitelii, herhangi bir konusunun olmaydr. SIRA SZDE Tekerlemeler tadklar yapsal ve tematik zelliklerden ziyade icra balamlarnda tadklar ilevsel zellikleriyle kendilerini tartmasz bir biimde ortaya koyup kabul ettiren bir szl edebiyat trdr. Tiyatrodaki gonga benzer bir ihtiyaAMALARIMIZ tan doan tekerlemelerin, yuvarlak bir eyi hareket ettirip yrtmek manasndaki maddi karl ile uygunluk gstererek hangi tr iinde veya birlikte yer alyorsa onu balatpT harekete geiren bir ilev yklenmekte olduu sylenebilir. K A P Mesel, sz konusu bir masaln a tekerlemesiyse, masal ap harekete geirmesi sz konusudur. Masallarn banda ortasnda ve sonunda yer alan ve kalplam ifadeler olarak O N T E L E V Z Y batdan alnma formel terimiyle de ifade edilen Bir varm bir yokmu, az gitmiler uz gitmiler alt ay gece alt ay gndz gitmiler bir bakmlar arpa boyu yol gitmiler gibi dinleyiciye artk gerekten kldn ve masal moduna girildiini bundan byle biti formeli veya tekerlemesine kadar her eyi N ERNET masal olarakT anlayp yorumlamas gerektii iaret edip belirleyen tekerlemelerle, masaln sonunda yer alan masaln bittiini geree dnldn deta bir dua tavr iinde Onlar ermi muradna biz kalm kerevetine eklinde ifade eden ya da Gkten elma dt diye balayan ve masaln bitiiyle dinleyiciyi ve anlatcy gerek ya da gndelik zamann eiinde buluturup gkten den birer elmayla arladktan sonra aradan ekilen masal ve masalcnn ihtiram ve ikazndan baka bir ey deildir tekerleme.
89
Ayn ey ebe karmak veya saymaca adlaryla da bilinen oyun tekerlemelerinde ve ocuklarn belli zamanlarda dzenledikleri trenlerde mesel Orta Anadoluda idem Pilav adyla bilinen bahar bayramnda, Biek Gelin me Gelin, Bodi bodi, Bodi Bostan, Godu Godu adlaryla bilinen yamur dualarnda, yal pehlivan grelerinde cazgrn greileri salavatlamasnda, mesir bayram, ba bozumu enliklerinde, Ko katm, Saya gezme, Tekecik ve benzeri trenlerde ezgiyle syledikleri ve tren tekerlemeleri adyla bilinen tekerleme trnde de geerlidir. O hlde tekerlemeyle tekerlenen deta tekerleklenen ve yryen onun vastasyla yrtlen bir baka ey sz konusudur. Bu bir masaldr, oyundur, trendir hatta karagzdeki muhvere ve k sanatnda bal bana bir fasldr en azndan onun nemli bir ksmdr, denebilir. Dolaysyla tekerleme tr kendi bana kullanldnda kiinin veya kiilerin dil kullanmlar ve fonetik olarak birbiri ardnca kullanmlar zor olan sesleri kullanabilme yeteneini ortaya koyan ve kiileri bu yolla yartrp boy ltren bir lt veya yarma ekline dnmektedir. Amerikan ve ngiliz folklorunda bal bana mstakil bir szl edebiyat tr olarak kabul edilen bu tekerleme tr zerinde Trk halkbilimi almalarnda pek fazla durulmamtr. Tekerlemenin trk, masal, hikye, karagz ve orta oyunu gibi bir ok trle ilikisi vardr. Bu balamda tekerlemeleri eitleri bakmndan u ekilde tasnif edebiliriz: a. Masal Tekerlemeleri: Masallarn balangcnda, ortalarnda, uygun yerlerinde ve masaln sonunda sylenen uzunca ya da ok ksa kalplam szlerdir. Bir varm bir yokmu, vaktin birinde... Evvel zaman iinde,/ Kalbur saman iinde/ Deve tellaklk edermi/ Eski hamam iinde/ Hamamcnn tas yok/ Klhancnn saltas yok/ Babam on be yandaym/ Anam krkna varm/ Dedem yetmiindeyken/ Kzlarla oynarm/ Ben diktim; anam skt/ Anam dikti; ben sktm/ Anam ald maay/ Katm, buldum keyi/ ktm bir minareye/ Kaftan giydim boynuma/ Eildim su imeye/ Susuz akan dereye/ Sinek geldi vz dedi/ Urallym kz dedi/ Uralda bal ok olur/ Testilerde sz dedi. Dnya yeni kurulduunda, ben on be yanda bir delikanl idim. Kazmann keskin tarafyla ba tra ettiim, iki atla bir anahtar deliinden getiim zamanlard. Birgn yolda giderken bir dn yapldn duydum. Hi enmedim kalkp dne gittim. Bana orada tane pasta verdiler. Onlar size getirmek iin yola devam ettim. Dere kenarndan geerken kurbaalar vrak vrak dediler. Ben de brak brak anladm. Braktm da geldim. Gkten elma dm. Biri yazana biri syleyene biri de dinleyene. Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde, develer tellal, pireler berber iken, ben annemin beiini tngr mngr sallar iken.. Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde, develer top oynarken eski hamam iinde, bir var idi, bir yok idi, a idik, doymu idik. Zaman zaman iinde / Kalbur saman iinde/ Cinler cirit oynarken/ Eski hamam iinde. O yalan bu yalan/ Fili yuttu bir ylan/ Karncaya vurduk semer/ Bu da m yalan?/ Az gittik uz gittik/ Alt ay bir gz gittik/ Bir de dnp baktk ki/ Bir arpa boyu yol gittik. Dnde hep birlikte yemiler, imiler, sefalar srmler. Bu dne giden birine bir tabak helva, bir tabak da kemik vermiler. Helvay diinin kovu-
90
una kstrm, kemii heybesine koymu... Heybesi kattan, eeinin ayaklar mumdanm. Giderken bir yangna rast gelmi; eeinin ayaklar erimi, heybedeki ekmekleri kpekler yemi, adam da diinin kovuundaki helvann tadyla yetinmi... Ben de oradan geiyordum bu dn iitip gittim. Bana da biraz pilav ve zerde verin dedim. Bana da biraz pilav ile zerde verdiler. Yolda gelirken bir kpek hav hav diye bacama sarlnca elimdeki pilav ile zerdeyi atp kamaya baladm; nme bir san kt. O yana bu yana srarken teden bir arap geldi Aman tutalm, ldrelim derken san korkusundan burnuma kat; ben de Hapu dedim, arap da Allah belan versin diye enseme bir tokat att; gzlerim darya kt sandm... it bunu sakn gitme dne, san kaar sonra senin burun deliine... Dnde hep birlikte yemiler, imiler, sefalar srmler, muratlarna ermiler, bize de bundan ne anladn deyip kesmiler... Gkten elma yerine arpa dm, tavuklar bana m, hepsini yemiler, Haka kr demiler, onlar muratlarna ermi biz de erelim demiler. b. Oyun Tekerlemeleri (Saymacalar): Oyun tekerlemeleri kendileri dnda baka hibir tre balanamaz. Oyun tekerlemelerinin hepsi dorudan doruya oyunlarla ilikilidir. Bunlarn ou ocuklar tarafndan retilmitir. iirsel zellikleri n plandadr. O piti piti/ Karemala sepeti/ Terazi lastik / Jimnastik/ Biz size geldik bitlendik/ Hamama gittik temizlendik. ek ek amca/ Burnu kanca/ Al sana bir tabanca/ Tabancada be kurun/ bir iki drt be. ne batt/ Canm yakt/ Tombul ku/ Arabaya ko/ Arabann tekeri/ stanbulun ekeri/ Hop hop altn top/ Bundan baka oyun yok. Komu komu!/ Huu!/ Olun geldi mi?/ Geldi/ Ne getirdi?/ ncik boncuk/ Kime kime?/ Sana bana/ Baka kime?/ Kara kediye/ kara kedi nerede?/ Aaca kt/ Aa nerede?/ Balta kesti/ Balta nerede?/ Suya dt/ Su nerede?/ nek iti/ nek nerede/Daa kat/ Da nerede?/ Yand, bitti kl oldu. Leylek leykek havada/ Yumurtas tavada/ Geldi bizim hayata/ Hayat kaps kitli/ Leylein ba bitli. Oy li li/ Papatya dilli/ Ana dilli/ Baba dilli/ Kz senin adn ka harfli? Mustafa Mstk/ Arabaya kstk/ mum yaktk/ Seyrine baktk. Kutu kutu pense / Elmay yese/ Arkadam Nefse/ Arkasn dnse/ Kutu kutu pense /Elmay yese/ Arkadam Aye/ nne dnse. Oooo/ Portakal soydum/ Ba ucuma koydum/ Ben bir yalan uydurdum/ Duma duma dum/ Krmz mum/ Dolapta pekmez/ Yala yala bitmez/ Ayecik/ Cik cik/ Fatmack/ ck ck/ Sen bu oyundan k. c. Tren Tekerlemeleri: Tren tekerlemelerinin byk bir ksm ocuklarn gerekletirdii trenlerde sylenir. Bu tr trenlere Anadoluda ocuklarn yapt idem pilav veya yamur duas mahiyetinde olan me gelin trenleri rnek olarak verilebilir. K atk yaz geldi/ Abdal geldi saz geldi/ Yol verin dikenle gller/ Evlere idem geldi/ idem idem iecik/ Ebem oldu kecik/ idem geldi kapya/ Ya gnderin kapya/ Ya olmazsa bal olsun/ Bir verenin kz, iki verenin olu olsun/ ok verenin ok olsun/ Kz bamza ta/ Olan yanmza yolda olsun/ Dam banda boyunduruk/ Dura dura yorulduk/ verirseniz gideriz/ Vermezseniz dururuk.
91
Teknede hamur/ Bahede amur/ Ver Allahm ver/ Sicim gibi yamur. Bodi.. bodi/ Neden oldu/ Bir kack sudan oldu/ Madrabazn kuyusuna/ iftilerin tarlasna/ Ko koyun kurban iste/ Allahtan rahmet iste/ Ver Allahm ver/ Sulu sulu yamur. d. klarn Syledikleri Tekerlemeli iirler: klar tekerleme ad verilen uzun ve elendirici iirler sylerler. ktm bdem dalna Anda yedim zm Ol dem ki zm yedim Man buldum szm k Pzde. e. Karagz-Hacivat Tekerlemeleri: Karagz ve Hacivat ile orta oyununda da eitli tekerlemeler sylenilmektedir. Seni gidi eskici yalandan su iip iki renge girmi sahtiyan- atik suratl kerata. Ulan ne alp veremiyorsun, iki tarafnn derileri patlam beki davulu kyafetli kerata. Kapnn nne gelip Hani bana pancar! Hani bana pancar! Hay pancarlarn paralansn... Akamdan beri vr vr, zr zr! Ama kayor kerata. Canm, yle ke penceresine lengerendaz oldum da kemanm elime aldm, nota talimi ezberliyordum. Hicaz perevini falan karttm da Isfahan perevinin yapra geti elime. Tamamdr, Isfahan perevini kartaym derken, spanak erefin gzn kartmaz mym? f. Yanltmacalar (Bamsz Sz Cambazl Tekerlemeleri): Herhangi bir trle ilikili olmakszn tek balarna gelenekte yaayan tekerlemelerdir. Yanltmaca olarak bilinen bu tr tekerlemeler sz canbazl olarak da nitelendirilmekte ve baz aratrmaclar tarafndan byle adlandrlmaktadr. Bu tekerlemelerin gzle grnen ak ilevi dinleyicileri gldrmek ve elendirmektir. Yanltmacalar, dorudan doruya ses yaps bakmndan glkler tayan ve yanlnd zaman syleyeni kk drecek anlamlar tayan cmleleri sratle sylemeye dayal bir elenme ve hoa vakit geirme etkinliidir. Ayn zamanda dili kullanmay gelitiren zellikler de tar. SIRA SZDE Kekekinin kekeklenmemi kekek kepesi. Bir dalda bir kartal, kartal kalkar dal sarkar, dal sarkar kartal kalkar. Bu yourdu sarmsaklasak da m yesek, sarmsaklamasak da m yesek. DNELM Bir berber bir berbere, bre berber gel beraber, bir berber dkkn aalm demi. S O R U u ke yaz kesi, u ke k kesi, elinde su iesi. Al u tatatukalar, takatukacya gtr. Takatukac takatukalar takatukalatmazsa, takatukalar takatukalatmadan getir. DKKAT Emile memi mahkemeye gitmi, mahkemelemiler mi, mahkemelememiler mi? SIRA SZDE Siz bizim ekoslavakyallatrdklarmzdan msnz yoksa ekoslavakyallatramadklarmzdan msnz? Hakk Hakknn hakkn yemi. Hakk Hakkdan hakkn istemi. Hakk AMALARIMIZ Hakkya hakkn vermeyince Hakkda Hakknn hakkndan gelmi. Buradaki bilgilerin bir ksm Ali Duymazn rfan Arzulayan Szler: Tekerlemeler. (AnK T A P kara: Aka, 2002) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 1. ve 2. blmlerinde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
92
SIRA SZDE
Sizce, en nemli SZDE hibir konusunun bulunmamas olan bu tekerlemeler, nasl asrSIRA nitelii lardan beri devam eden bir edebiyat tr olarak yaayabiliyor?
DNELM BLMECELER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilmeceler ok eski alardan beri olumu ve yklendii ilevlere gre ekillenip belirli kurallarOdorultusunda gnmzdeki eklini alarak kalplam ve kuaktan S R U kuaa aktarlarak gelen szl edebiyat rn bir gelenektir. Bilmeceler bir toplumun dnya grn, dnce yapsn, ortak deerlerini ve kltrn yanstr. DKK T Bilmece sormak Abu yolla hoa vakit geirmek iin oluturulan bu sz ve zeka oyunlar bu zellikleriyle evrenseldir ve hemen hemen her kltrde rastlanlan sosyo-kltrel bir olgudur. SIRA SZDE Bu balamda bilmeceler, her trl eyay, bitkileri ve hayvanlar iine alacak ekilde canl cansz varlklar, tabiat unsurlar ve bu unsurlara bal olaylar, akl, AMALARIMIZ zeka, gzellik gibi soyut kavramlarla din konu ve motifleri, duygular ksaca gnlk hayatta karlalabilecek hemen hemen her eyi konu edinen, bilinmesi ve bulunmas istenilen cevab bir takm ipular vererek veya uzak-yakn armlarda K T A P bulunarak tanmlamay, bulmay salamay amalayan, soru-cevap olmak zere iki ana ksmdan oluan, manzum veya mensur eitleri bulunan Anonim Halk Edebiyat trdr. Manzum bilmeceler daha ok beyitlerden ve drtlklerden olumakTELEVZY N tadr. BilmecelerdeOanlaml kelimelerin yansra herhangi bir anlam olmayan doldurma kelimeler de yer alabilir. Bilmeceler genellikle bir bazen de birden fazla cmleden oluabilirler. Bilmeceler problem zme yeteneini gelitirirler. Bugne kadar bilmecelerin cevap ve konular gz nnde bulundurularak alNTERNET fabetik snflama bata olmak zere eitli snflandrmalar yaplmtr. Bilmecelerin manzum ve mensur olmalar da bir snflandrma lt olarak kullanlmtr. Bilmeceler, Trk szl kltrnde ounlukla manzum olarak dzenlenmilerdir. Manzum bilmeceler iki veya l, drtl, beli ve altl msralardan oluabilir. Halk Edebiyatmzda iki veya drt msralk bilmeceler olduka yaygndr. Yedi heceli drtlkler hlindeki bilmeceler en yaygn olandr. Bu yaygnln nedeni mni ekil ve biiminin tesirine balanmaktadr. Msra says drtten fazla olan bilmecelerin klarn, Divan Edebiyat veya Tekke-Tasavvuf Edebiyat mensuplar tarafndan yazl olarak hazrlanan ve ounlukla yaratcs belli olan bilmecelerine yani lugaz veya muamma bilmece geleneklerine ait olma ihtimali yksektir. Trk dnyasnda bilmece karl olarak kullanlan terimler, Azerbaycanda tabmaca, tappaca, bilmaca, Bakurt ve Kazan Tatarlarnda tabmak, Uygurlarda tabzu, Hakaslarda tapan nmah, Altaylarda tavsak, Tuvalarda tavsak, Karaay-Malkarlarda yumak, zomak Kazak ve Karakalpaklarda jumbak Trkmenistanda matal, Kbrsta mesel, Yakutlarda taabrn eklindedir. Trk dilinde bilmece trnden bahseden en eski kaynak Dvnu LgtitTrktr. Dvnu Lgtit-Trkte bilmece terimi yerine tabuzgu, tabuzgu neng, tabuzuk, bilmece sylemek anlamnda da tabuz-, tabzu-, tabzuguk-, tabz- kullanlmaktadr. Trk bilmece metinlerinin yer ald en eski metin Codex Cumanicustur. Bu eserin ikinci blmnde 46 adet bilmece ve cevaplar yer almaktadr. Bilmeceler ilk alardan beri toplumun btn kesimlerince kullanlan bir trdr. Bir baka ifadeyle, bilmeceler, kadn, erkek, ocuk, aydn, cahil, zengin ve fakir ayrm yapmakszn elenmek hoa vakit geirmek, devlet adamlar arasnda gizli haber ulatrmak ve daha da yaygn olan ilevleriyle zekada ve hafzada, dikkatte, srati intikalde stnlk elde etmeye ynelik bir yarma, birbirini snama, bir iletiim kurma ve elence eklidir.
93
eitli amalarla bir araya gelen insanlarn elenme amal olarak balattklar ve birbirlerinin zeka ve bilgi seviyelerini kyasladklar bilmece sorma geleneinin 25-30 sene ncesine kadar en yaygn biimlerinden biri, bilmeceyi bilemeyenin sorana istedii bir ehri ve beldeyi vermesi bu yolla bir ehri veya beldeyi alan, vereni aalayan bir tekerlemeyi syledikten sonra bir baka bilmeceye geilmesiydi. Bilmeceyi soran kiiye, bilmece sorulan kii canl m, cansz m? veya yenir mi yenmez mi gibi ksa sorularla ipucu isteyerek cevab bulmaya alr. Bilmeceyi soran kii ise biraz da ardan alp nazlanan tavrlarla evet ya da hayr gibi cevaplar verir. Bilmece geleneinin gerei sorulan bilmeceyi bilemeyenler eitli ekillerde aalanr ya da Trkiyenin belli bal ehirlerini veya meyvelerini bilmeceyi sorana vermeyi kabul ederek o ehri ve meyveyi kaybetmek gibi sembolik mahiyetteki cezalar verilir ve aalayc bir tekerlemeyle bu ceza bazen daha da pekitirilirdi. Bilmeceleri yaplarna gre mensur bilmeceler ve manzum bilmeceler olarak iki gruba ayrmak mmkndr. 1. Mensur Bilmeceler: Kurall cmle hlinde sorulan bilmecelere mensur bilmeceler denir. Manzum bilmecelere nazaran says az olan mensur bilmecelerin kafiyeli olmaylar nedeniyle hatrda kalmalar zordur. Ayn nedenle, mensur bilmecelerin deiiklie urama ihtimalleri yksektir. Mensur bilmecelere rnek olarak unlar verilebilir: Dal stnde sar olan. (Ayva) Havada uar, kanad yok. (Bulut) Yer altnda yal kay. (Ylan) Yol stnde yorgun eek. (Kpr) Alack dadan kar yaar. (Elek) K olunca cmle lemi bana toplar. (Ate) Bir arkadam var gece gndz resim eker. (Ayna). Yeil yeil gelirler sar sar giderler. (Kays) Yeil yaprak arasnda sar kz dolar. (Sincap) Hayatnda yerinden ayrlmayan ldkten sora gezen nedir? (Yaprak) 2. Manzum Bilmeceler: Manzum bilmeceler ls, kafiyesi ve nazm birimi olan msra, drtlk ve bentlerden meydana getirilmilerdir. Manzum bilmeceler, mensur bilmecelerden nce ve muhtemelen birincil szl kltr ortamnda yaratlm olmaldr. Kafiyeli ve ll olular, manzum bilmecelerin ezberlenerek hatrda kalmalarn kolaylatran nemli zelliklerindendir. Manzum bilmecelere rnek olarak unlar verilebilir: a. Beyitlerden kurulu bilmeceler st tl/ Alt gl 2+1=3 (Lamba) Kuru kafa/Attm rafa 2+2=4 (Ceviz) Allahtan korkmaz/ Cennetten kmaz 3+2=5 (ocuk) Fini fini fincan/ i dolu mercan 2+2+2=6 (Az, di) Dokunmayn krlr/Scak bulsa dirilir 4+3=7 (Yumurta) Bir tepside iki balk/Biri scak biri souk 4+4=8 (Gnele-Ay) b. Bentlerden kurulu bilmeceler Hor hor eme/lek dkkan/ Sivri tepe 2+2=4 (Burun, Az, ene) ardan alnmaz/Tadna doyulmaz/Mendile koyulmaz 3+3=6 (Uyku) Az var/ Dili yok/ Can var/ Kan yok 2+1=3 (Aa)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
94
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Dilberin yanadr/ Temmuz ay adr/ Vatann sorarsan/ Amasyann badr 4+3=7 (Elma) S O R U Anaya demez babaya deer Halaya demez amcaya deer neye Ademez iplie deer DKK T Vallahi demez billahi deer 6+5=11 (Dudaklar) Ey bulutlar bulutlar SIRA SZDE Yusufu yiyen kurtlar O hangi ku ola ki Ayandan su iip AMALARIMIZ Tepesinden yumurtlar 4+3=7 (Buday). Burada verdiimiz bilgilerin byk bir ksmn kr Elinin Halk Edebiyatna Giri K T A P (Ankara: Aka Yaynlar, 1992) adl kitabndan alnmr. Bu kitabn 3. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
DNELM
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
Sizce, bilmecelerle ataszleri arasndaki icra (sylenili/kullanl) bakmndan en byk SIRA SZDE farkllk ne olabilir.
S O R U
DN TE R N E TM NEL
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
95
zet
A M A
Konumalk Tr Kavramn Aklamak Halkbiliminin XVIII. yzyl sonlarnda bamsz bir bilimsel disiplin olarak ortaya kt gnlerde yaayan halkbilimcilerin bir Halk Edebiyat eserinin en ok deer verdikleri zellii eserin anonim olmasyd. Bu dncenin gerekliinden yola karak ataszleri, epik destanlar, trkler, mitler, masallar, fkralar, efsaneler, tekerlemeler ve benzeri Anonim Halk Edebiyat rnleri yaklak iki yzyldr byk gayretlerle szl ve yazl kaynaklardan derlenerek yaynlanmaktadr. Bu balamda, Trk Halk Edebiyat almalarnda Anonim Halk Edebiyat terimi yaratclar unutulmu ancak szl kltrde anlatlan, okunan, alnp sylenilmeye devam eden geleneksel edeb yaratmalar kapsamaktadr. Szl edebiyat yaratmalarn, yaratldklar sosyo-kltrel balamlardan ve onu anlatan ve dinleyen kimlikleriyle retip tketen insanlardan yola karak belli bir snflandrmaya tabi tutabiliriz. Bu snflandrma ltlerini, mit, epik destan, masal ve efsaneler iin anlatmalk trler; trk, nini, at iin sylemelik trler; karagz, ky tiyatrosu, kukla ve meddah iin seyirlik trler; atasz, deyim, bilmece, alk-karg ve tekerlemeler iin de konumalk trler olarak sralamak mmkndr. Bu tip bir snflandrma lt ile ele alacamz trlerin metinleri yansra onlar reten ve tketenleriyle birlikte icra edildikleri sosyo-kltrel balamlar ve bunlara bal yapsal ve ilevsel zellikleri de gz nnde bulundurabileceiz. Ataszlerinin Tr ve ekil zelliklerini Tanmlamak Szl kltr ve edebiyatn bu en ksa ve greceli olarak en sabit metne sahip olan tr, gnmz Trkiye Trkesinde atasz olarak adlandrlr. Ataszleri, eitli merasimlerde, alma srasnda, szl ve yazl edebiyat kaynaklarnda yer almak suretiyle ortaya kar ve yaylrlar. Her atasz, toplumsal yaant iindeki bireyin uymas beklenilen ya bir genel kural veya bir dstur niteliindedir.
AM A
cra edildikleri balamda, ataszleri kiisel olan bir ortam alrlar ve onu kiisel olmayan, geleneksel olarak kabul edilmi nkteli bir ekle sokarlar. Ataszleri hemen hemen her zaman tek cmle hlindedirler. Ataszlerinin szl hukukun kaynaklarndan olmann, eitici ve retici ilevlerinin yan sra geleneksel konuma kuvvetlendirici unsurlar olarak zellikle hitabeti ssleyici unsurlarn banda yer ald da bilinmektedir. Ataszlerinde byk bir ounlukla geni zaman kipi ve zellikle t verme durumundakilerde de emir kipi kullanlmtr. Ayn ekilde, edat ve bala trnden kelimelerin ancak ok gerekli ise, atasznn anlamn glendiriyorsa kullanldklar grlmektedir. Trk ataszlerinde kullanlan isim cinsi kelimelerin ounluunu maddi kltre ait hayvan, bitki ve eya adlar oluturmaktadr. Trk uygarlnn en azndan tarih sahnesine ktktan sonraki uzun bir dneminin, bir bozkr uygarl olduu artk bilinen bir gerektir. Ataszlerinde grlen yabanc asll kelimeler, meydana gelen kltr deimelerine bal olarak ya okumu kiilerin etkisiyle yerlemitir veya halk diline girip gnlk dilin kelimeleriyle karp kaynam olanlardr. Trk ataszlerinde olgun, fakat atl olmayan faal bir anlay etrafnda hayata dair derin bir bilgeliin ifadesi olan hakikatler ve tler dile getirilmektedir. Bu hakikatler ve tler, tabiatla bark bir zihn yap ile beraber vatan sevgisini n plana karan bir dnya grn de ortaya koymaktadr. Trk ataszlerine yansyan ulusal deerlerimizin banda yiitlik, mertlik, arballk, sabrllk, konukseverlik yer almaktadr. Ksaca, yazl kanunlarn olmad dnemlerde, kiilerin ve toplumun dncelerine ve yaayna yn veren kurallar bata olmak zere, Trk ataszlerinde sosyo-kltrel hayatn hemen her safhasyla ilgili olumlu ve olumsuz deerlerin taksonomisine dayanan bir genilik ve zenginlikte konularn ele alnp ilendii grlmektedir.
96
AM A
Deyimlerin Tr ve ekil zelliklerini Tanmlamak Gerek anlam dnda kullanlarak yeni bir anlam ifade eden ve bir dnceyi dile getiren iki veya daha fazla kelimeden oluan kalplam sz dizisine deyim ad verilir. Bir dilin zenginlii sadece kelimeleriyle deil, deyimleriyle belli olur. Her deyim gzel bir bulutur ve ou zaman kck bir ka kelimeye koskoca bir anlam dnyas sdrlm olarak karmza kar. Deyimler birka kelimeyle kurulmu ve kendi anlamlarndan syrlarak yepyeni bir anlam kazanmlardr. Baz deyimlerse, mecazi anlamlar olutururken gerek anlamlarndan da tamamen syrlmazlar ve bazen tamamen kendi gerek anlamlarnda da kullanlabilirler. Baz deyimlerse sadece kendi gerek anlamlarnda kullanlrlar ve baka bir anlam tamazlar. Deyimler kalplam szlerdir ve istee bal olarak deitirilemez. Deyimler halkn yaratt ve gndelik konumalarnda yaatt gibi kullanlr. Bununla birlikte baz deyimler farkl blgelerde baka baka kelimelerle kalplam olarak karmza kabilir. te yandan, deyimler kalplam olmakla birlikte tamamen donmu saylamaz. Deyimlerden sonlar mastarla bitenler ve cmle biimindekilerden bazlar birleik fiiller gibi ekilebilir. Deyimler de ataszleri gibi toplumun mal olmu eski szler olarak bilinirler. Ancak, deyimler ataszleri kadar uzun bir sre beklemeksizin veya ok daha ksa bir srede dile yerleirler. Deyimler ve ataszleri ounlukla birbirleriyle kartrlrlar. Deyimlerle, ataszleri arasndaki benzerliklerden birisi her ikisinin de kalplam olmalardr. Ayrca hem ataszleri hem de deyimler ounlukla mecazi anlam tarlar ve her ikisi de anonimdir. Deyimlerin amac bir kavram zel bir sz kalb iinde anlatmaktr. Ataszlerinin amacysa insanlara yol, yntem gsterip onlara ders ve t vermektir.
A M A
Alklar ve Karglarn Tr ve ekil zelliklerini Aklamak Trkiye Trkesinde yaygn olarak kullandmz dua ve beddua terimlerinin eski ve gnmzde de Trk dnyasnda yaygn ekilleri alk ve kargtr. Alk (dua), insann kendisi ile yaknlar, tandklar, hsm ve akrabalaryla sevdikleri bata olmak zere iinde yaad toplumun btn bireylerinin maddi refah ve manevi saadetinde yardm ve merhametini istemek iin Tanrya yapt bir hitap ve bir seslenitir. Karg (beddua) ise, alkn aksine insann kendisine, ailesine, toplumuna ve toplumunun deerlerine, kurumlarna zarar dokunacak ahslara, onlarn dnce ve fikirlerine kar iddetli bir tepkidir. Bu nedenle dorudan doruya tpk alk gibi Tanrya ynelen bir sesleni eklindeki karglarn da sze dayal sihirli szl formller olduklar inan ve dncesi yaygndr. zellikle geriye ve gemie doru gittike by, fal, sihir ve benzeri uygulamalarla da beslenip desteklenen alk ve karglardan bilhassa karglarn bo yere sylenmesi ho karlanmaz. Ev ve benzeri kapal bir meknda karg sylenecei zaman nce evden dar vb. baka koruyucu ilevlere sahip olduuna inanlan bir szl forml kullanlarak karg veya beddua edilir. Az szle ok eyin anlatld, anlamlar ak ve kesin kalplam szler olan alk ve karglarn ou zaman kurall cmle yaps eklindeki yaplar ve sz dizimleri kolaylkla deitirilemez. Alk ve karglarn da hem mensur hem de manzum ekilleri vardr. Manzum alk ve karglar daha ok mni ve ninni eklinde karmza kar. Ancak, ikili ve l katar eklinde alk ve karglar da vardr.
97
A M A
Tekerlemenin Tr ve ekil zelliklerini Aklayabilmek Tekerleme, ses benzerlikleri ile uyaklardan faydalanlarak oluturulan secili-kafiyeli ve belli bir konusu olmayan hatta nemli bir blm anlaml da olmayan ses ve szlerin ak bakmndan iirimsi bir trdr. Tekerlemeler tadklar yapsal ve tematik zelliklerden ziyade icra balamlarnda tadklar ilevsel zellikleriyle kendilerini tartmasz bir biimde ortaya koyup kabul ettiren bir szl edebiyat trdr. Mesel, bir masaln a tekerlemesi, masal ap dinleyicileri harekete geirir, masaln sonundaysa dinleyiciyi gndelik zamann eiiyle yeniden buluturur. Ayn ey ebe karmak veya saymaca adlaryla da bilinen oyun tekerlemelerinde ve ocuklarn belli zamanlarda dzenledikleri trenlerde ezgiyle syledikleri ve tren tekerlemeleri adyla bilinen tekerleme trnde de geerlidir. O hlde tekerlemeyle tekerlenen deta tekerleklenen ve yryen onun vastasyla yrtlen bir baka ey sz konusudur. Bu bir masaldr, oyundur, trendir hatta karagzdeki muhvere ve k sanatnda bal bana bir fasldr en azndan onun nemli bir ksmdr, denebilir. Dolaysyla tekerleme tr kendi bana kullanldnda kiinin veya kiilerin dil kullanmlar ve fonetik olarak birbiri ardnca kullanmlar zor olan sesleri kullanabilme yeteneini ortaya koyan ve kiileri bu yolla yartrp boy ltren bir lt veya yarma ekline dnmektedir. Tekerlemeleri eitleri bakmndan u ekilde tasnif edebiliriz: Masal tekerlemeleri, Oyun tekerlemeleri, Tren tekerlemeleri, Bamsz sz cambazl tekerlemeleri, klarn syledikleri tekerlemeli iirler, Karagz-Hacivat tekerlemeleri.
AM A
Bilmece Trnn ekil zelliklerini Aklayabilmek Bilmeceler ok eski alardan beri olumu ve yklendii ilevlere gre ekillenip belirli kurallar dorultusunda gnmzdeki eklini alarak kalplam ve kuaktan kuaa aktarlarak gelen szl edebiyat rn bir gelenektir. Bu balamda bilmeceler, gnlk hayatta karlalabilecek hemen hemen her eyi konu edinen, bilinmesi ve bulunmas istenilen cevab bir takm ipular vererek veya uzak-yakn armlarda bulunarak tanmlamay, bulmay salamay amalayan, sorucevap olmak zere iki ana ksmdan oluan, manzum veya mensur eitleri bulunan Anonim Halk Edebiyat trdr. Bugne kadar bilmecelerin cevap ve konular gz nnde bulundurularak alfabetik snflama bata olmak zere eitli snflandrmalar yaplmtr. Bilmecelerin manzum ve mensur olmalar da bir snflandrma lt olarak kullanlmtr. Bilmeceler ilk alardan beri toplumun btn kesimlerince kullanlan bir trdr, bir yarma, birbirini snama, bir iletiim kurma ve elence eklidir.
98
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Anonim Halk Edebiyatnn zelliklerinden biri deildir? a. Halkn topluca yaratmas kuramn dorultusunda rnler vermesi b. Milletin mill ruhunu yanstmas c. Ulusal kimliin oluumuna katkda bulunmas d. Bireysel eserlere rnek tekil etmesi e. Ulusal kaynaklarn banda gelmeleri 2. Ataszleri genel kural nitelii tayp toplumun geneline seslenerek herkes iin geerlidirler. Deyimler ise kiilerin zel durumlarn yanstrlar. Buna gre aadakilerden hangisi atasz deildir? a. Asl azmaz bal kokmaz. b. Kestane kabuundan km da kabuunu beenmez. c. Kavgada kln dn verilmez. d. Rzgar eken frtna bier. e. Balta demedik aa olmaz. 3. Aadaki ataszlerinin hangisinde mecazl bir syleyi yoktur? a. Bin tasa bir bor demez. b. Balta demedik aa olmaz. c. Kimsenin ras tana kadar yanmaz. d. Balk aa girdikten sonra akl bana gelir. e. Blbln ektii dili belas. 4. Aadaki cmlelerin hangisinde deyim kullanlmamtr? a. Balarda hi holanmadm bu ie gel zaman git zaman almtm. b. Sorunlarndan bahsetmezsen sana yardmc olamam. c. Dkkanda al veri ederken terbiyesizlik yapan bu kaba saba adam bir yerden tanyordum. d. Bence artk bu yaananlara bo verip yzn gelecee evirmelisin. e. Beni keye sktrdn sanyor zerime geldike geliyordu. 5. Aadakilerden hangisi deyim deildir? a. Kpeksiz ky bulmu omaksz geziyor. b. Ku umaz kervan gemez. c. Ktlna kran girmi. d. Kel baa imir tarak. e. El ile gelen dn bayram. 6. Aadakilerden hangisi kargtr? a. Cuma gn lesice b. Bana toprak dkle c. Gzn kr olmasn d. Kk mezar olamayasn e. lmeyesice... 7. Tekerlemelerin temel zellii aadakilerden hangisidir? a. Gerek d ve artc oluu. b. Gereki ve bildik oluu. c. Yalnzca masallarda bulunuu. d. Yalnzca oyunlarda bulunuu. e. Herkes tarafndan kolayca sylenii. 8. Aadakilerden hangisi bir tekerleme eidi deildir? a. Masal tekerlemeleri. b. Oyun tekerlemeleri c. Tresel tekerlemeler d. Bamsz Sz cambazl tekerlemeleri e. Tren tekerlemeleri 9. Aadakilerden hangisi eski alarda olumu ve yklendii ilevlere gre ekillenip belirli kurallar dorultusunda gnmzdeki eklini alarak kalplam ve kuaktan kuaa aktarlarak gelmi szl edebiyat rnmzdr? a. Atasz b. Bilmece c. Alk d. Karg e. Deyim 10. Bilmeceler genellikle aadaki ekillerden hangisiyle sylenirler? a. iir eklinde b. Dz yaz eklinde c. iir ve dzyaz bir arada olmak zere d. iir veya dzyaz eklinde e. Herhangi bir syleni ekli yoktur.
99
Okuma Paras
Bir Atasznn Trk Dnyasnda Bin Yllk yks Prof.Dr.zkul obanolu Trkiye Trkesi: Damlaya damlaya gl olur. Dvnu Lgtit-Trk: Birin birin ming bolar, tama tama kl bolur. aatay Trkesi: Tama-tama kl bolar, bir tammasa l bolar. Ouz Trkesi: Tama-tama gl olur, dman gz kr olur. Osmanl Trkesi: Damla damla gl olur. Afganistan Trkesi: Tama tama kl bolot. Azerbaycan Trkesi: Dama-dama gl olar, aha aha sel. Kosova-Makedonya Trk. Damlaya damlaya ol olur, damlacktan sel olur. Bakurt Trkesi: Kl tamsnan yyla./ Tams tamp ta tier. Bulgaristan Trkesi: Damla damla gl olur, damlacktan sel olur. uva Trkesi: Tumlam sine tumlam kle pulat. Dobruca Trkesi: Damla damla kl bolr. Deliorman Trkesi: Damlaya damlaya gl oluu. Gagauz Trkesi: Damnaya-damnaya gl olur. Hakas Trkesi: Sug teerbenni dee talapa. Karakalpak Trkesi: Tama-tama kl bolar, bir tambasa l bolar. Karaay Trkesi: Kl da tama-tama bolad./ Kp tamdan kl bolur. Kakay Trkesi: Dama dama gl olur amma dada dada hi olmaz. Kazak Trkesi: Tamdan tama-tama kl bolad. Kazan Tatar Trkesi: Tam tama-tama kl bula. Kerkk Trkesi: Adm adm yol olu, damla damla gl olu. Kbrs Trkesi: Damlaya damlaya gl olur, damlacktan sel olur. Krm Tatar Trkesi. Tama-tama gl olur, aka aka sel olur. Krgz Trkesi: Bulakt cysa kl bolot, maydan cysa el bolot. Nogay Trkesi: Kp tkirse kl bolar. zbek Trkesi: Tama-tama kl bolar, bir tambasa l bolar. Tva Trkesi: Dalayga damd duza. Trkmen Trkesi: Dama-dama kl bolar, hi dammasa l bolar. Uygur Trkesi: Tama-tama kl bolar, tamlamsa l bolar. Yakut (Saha) Trkesi: Otonnootoxxo oooyuk tuolar.

1. d Yantnz doru deil ise Anonim Halk Edebiyat ve Konumalk Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Atasz ve Deyimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Atasz ve Deyimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Deyimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Deyimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Alk ve Karglar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Tekerlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Tekerlemeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Bilmeceler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Bilmeceler konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b 3. a 4. b 5. e 6. b 7. a 8. c 9. b 10. d
100

Sra Sizde 1 Ataszleri birincil szl kltr ortamnda retilmeye balanlm szl edebiyat yaratmalardr. Bu nedenle kolayca ezberlenebilmeleri ve hatrlanabilmelerini arttrc ilevleri nedeniyle kafiye ve rediflere sahip iir paracklar hlinde retilmi ve daha sonra da bu retim modeli geleneklemi olmaldr. Sra Sizde 2 Her deyim gzel bir bulutur ve ou zaman kck bir ka kelimeye koskoca bir anlam dnyas sdrlm olarak karmza kar. Cmlesinde deyimlerin yaratllar annda bir kiinin buluu olmasna ve sonradan anonimlemesine ve anlam retmedeki rollerine dikkat ekilmektedir. Sra Sizde 3 Trkiyede baz yrelerde kargn rastgele ve uluorta sylenmesinin, karg sylenen yerdeki insanlara da zarar vecei dncesi vardr. Bu nedenle karg sleyecek insanlar nce evden dar vb. geleneksel szl koruyucu formlleri syledikten sonra kargta bulunurlar. Sra Sizde 4 Tekerleme ve baka szl edebiyat rnlerinin konularnn olmay tek bana onlarn szl edebiyat geleneinde yaayp yaamamasna karar veremez. Asl nemli olan iinde yer aldklar kltrn ileyiinde karladklar ilevdir. Eer bir ilevleri varsa ki tekerlemelerin pek ok ii ve ilevi yerine getirdikleri grlmektedir, yaamaya devam edeceklerdir. Sra Sizde 5 Ataszlerinin sylendii ortamdakiler tarafndan bilinmesi ilevini yerine getirmesi bakmndan nemliyken sorulan bir bilmecenin daha nce duyulmam olmas ilevini yerine getirmesi bakmndan nemlidir.
Boratav, P.N. (2000). Yz Soruda Trk Halk Edebiyat. stanbul: Gerek Yaynevi. obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2007). k Edebiyat ve stanbul. stanbul: 3F Yaynevi. Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Aka Yaynlar. Dizdarolu, H. (1969). Halk iirinde Trler. Ankara: TDK Yaynlar. Duymaz, A. (2002). rfan Arzulayan Szler: Tekerlemeler. Ankara: Aka Yaynlar. Gle, H. (2002). Halk Edebiyat. Konya: izgi Kitabevi. Kaya, D. (1999). Anonim Halk iiri. Ankara: Aka Yaynlar.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Anlatmalk tr kavramn tanyabilecek, Mit kavram ve oluumunu aklayabilecek, Trk mitolojisinin zelliklerini tanyabilecek, Epik destan kavram ve temel zelliklerini tanmlayabilecek, Trk epik destan geleneini tanyabilecek, Efsane kavram ve zelliklerini aklayabilecek ve tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anlatmalk Tr Mit Mitoloji Trk Mitolojisi Epik Destan Trk Epik Destan Gelenei Efsane
erik Haritas
HALK EDEBYATINDA ANLATMALIK TRLER MT KAVRAMI VE MTLERN OLUUMU TRK MTOLOJS VE BR KAM ALKII EPK DESTAN TRK EPK DESTAN GELENE EFSANE KAVRAMI VE EFSANENN ZELLKLER
Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Mitler, Epik Destanlar, Efsaneler
Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Mitler, Epik Destanlar, Efsaneler

HALK EDEBYATINDA ANLATMALIK TRLER Giri
Halk Edebiyat, szl kltr ortamnda yz yze bir iliki iinde birisi konuan, syleyen veya anlatan kii dieri de dinleyici veya dinleyiciler konumunda olan iki tarafn geleneksel anlatlar yoluyla kurduu bir iletiim biimidir. Bu iletiim esnasnda anlatc/syleyici ve konuan deta bir tiyatro oyununda oynarmcasna geleneksel Halk Edebiyat trlerine ait geleneksel konular yine geleneksel ifade edi yolu olan, teatral bir biimde ortaya koyup sergiler. Dinleyici konumunda olanlar da, geleneksel davran, jest ve mimikler eliinde anlatlan geleneksel anlaty anlamlandrarak dinler ve kendine gre bir deerlendirmeye tabi tutar. Anlatc, geleneksel anlaty ok gzel anlatmsa ve dinleyen bunu beenmise anlatcya gelenein uygun grd yollarla bu durumu syleyebilir; eer anlatc profosyonel bir anlatcysa dinleyici bu beenisini para, bahi ve benzeri yollarla pekitirebilir. Eer dinleyici, anlatcnn anlatmn beenmemise yine bu durumu geleneksel yollardan biriyle ifade eder. Szl edebiyat geleneinin sosyal ve szl eletiri bata olmak zere son derece gl bir szl tenkit kurumsallamas vardr. Halk Edebiyatnn ounlukla bir ya da birka kahramann bandan geen bir olay geleneksel tavr ve tarzda hikye etmeye dayal olarak icra eden trlerine, anlatmalk trler (narrative genres) ad verilir. Trk Halk Edebiyatnda anlatmalk trlerin icraclar destanc, hikyeci k ve masalc gibi uzmanlamtr ve ounlukla da profesyonel veya yar profesyonel geleneksel sanat kimliine sahiptirler. Bu tr geleneksel sanatlar gelenek iinde ve usta-rak ilikisine gre yetiirler ve sanatlarn geleneksel icra balamlarnda icra ederler. Bu balamda, Halk Edebiyatnn anonim trleri arasnda anlatma eylemine dayal olarak oluturulan szl edebiyat trlerinden mitler, epik destanlar, efsaneler, masallar, halk hikyeleri ve fkralar en yaygn olarak bilinen ve yaayanlardr. Mitler her ne kadar masal, halk hikyesi ve epik destan gibi yaps bakmndan kesinlemi saylabilecek bir ekle sahip deillerse de, bir cmlelik bir halk inancndan yzbinlerce msralk epik destanlara kadar oluturulan anlatlarn dnya grn oluturmak bakmndan son derece nemlidir. Mitleri anlalp zmlenmemi bir toplumun masallar, epik destanlar, fkralar ve dier halk edebiyat trlerine ait rnleri ve bu rnlerin oluum srelerini anlayabilmek mmkn deildir.
Teatral: Tiyatro zellii tayan anlamndadr.
104
MT KAVRAMI VE MTLERN OLUUMU

nsan davranlar iin model tekil eden, hayata anlam ve nem kazandran, dolaysyla insann kendini anlamlandrmasn salayan ve her zaman iin bir yaratln yksn anlatan kutsal kabul edilen metinlere mit (myht) ad verilir. Mit evrenin yaratlndaki kutsal bir yky, yeryznn hatta kinatn balangcn ve kkenini anlatr. Mitlerdeki zaman, tarih olarak adlandrdmz zamann da tesinde kozmik bir balang zamandr. Mitler ya btn kinatn veya onun yalnzca kk bir paras diyelim ki bir ku veya aa cinsinin, bir insan davrannn, bir sosyal kurumun nasl olutuunu ve kkeninin ne olduunu anlatr. Mitler hemen her zaman bir yaratln yksdr. Bir eyin nasl yaratldn ve nasl var olmaya baladn anlatr. Mitlerdeki kahramanlar veya kiiler olaanst tanrsal varlklardr. Mitler, onlarn zellikle balang zamannda yaptklar o olaanst eylerle tannrlar. Mitler, bu olaanst ve tanrsal varlklarn kinatn balang zamannda yaratc etkinliklerini ortaya koyar. Bu tanrsal olaanst glerin yaptklarnn kutsalln veya doast olma zelliini gzler nne sererek kinatn topyekn bir yokluk veya kaos denilen bir kargaa hlinden nasl bildik ve tandk dzenine kavutuunu anlatr. Mitler, kutsal ya da olaanst olan g veya glerin dnyaya eitli zamanlarda yaptklar heyecan verici aknlarnn tasvir edildii yklerdir. Dnyay da gerek anlamda kuran ve onu bugn iinde yaadmz bildik tandk yer hline dntren bu kutsal veya tanrsal glerin akn ve bu aknlarda yaptklardr. Kutsaln ve tanrsal olaanst glerin dnyaya akn sadece dnyay ekillendirmekle kalmaz onda var olan en bata insan olmak zere erkeklik, diilik gibi cinsiyetten milliyetlere kadar btn temel ve evrensel kavramsallatrmalar ekillendiren hep onlardr. nsan, bugnk durumunu olaanst tanrsal varlklarn mdahaleleriyle edinmitir. Mitlerin, yaadklar kltrlerde gerek hikye olduuna inanlr. Bu tr toplumlarda mitler u yapsal zellikleri gsterirler: 1) Mit, tanrsal ve olaanst varlklarn eylemlerinin yksdr. 2) Mitlerde anlatlan bu yk, kesinlikle gerek ve kutsal olarak kabul edilir. 3) Mit, her zaman iin bir yaratl ve kkenle ilgilidir. Bir eyin nasl hayata getii ya da bir davrann, bir kurumun, bir alma biiminin nasl yaratlm olduunu anlatr. Bu nedenle de mitler, insana zg her anlaml eylemin rnek tiplerini oluturur. 4) Hem gerek hem de kutsal kabul edilen bir yknn anlattklar, onlara gerek ve kutsal olarak inananlar tarafndan bir model olarak dnlr. Dahas gerek ve kutsal olan bu inan ve davran biimleri sosyal bir ferman niteliine brnerek o sosyal ve toplumsal yapdaki davran ve dn biimlerini etkileyip ynlendirici bir konuma ykselir. 5) nsan, miti bilmekle nesnelerin kkenini bilir, bu nedenle de, nesnelere egemen olmay ve onlar istedii gibi ynlendirip kullanmay bu bilgiyle baarabileceine inanr. Bu bilgi, dtan ve soyut bir bilgi deildir. Mitlerde tren havas iinde anlatlmas veya kantn oluturduu trenin (ritelin) gerekletirilmesiyle, tren (rit) biiminde yaanan bir bilgi sz konusudur. 6) nsan, mitlerin anlattklarn kantlayan riteller araclyla, kendisine, yeniden anmsatlan ve yeniden gerekleme aamasna getirilen olaylarn kutsal, coku verici gcnn etkisine girmek amacyla bunlar yaar.
5. nite - Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Mitler, Epik Destanlar, Efsaneler
105
Bu zelliklerden aka grlyor ki, mitler yaadklar toplumlarda yer alan ve gerek olduklarna inanlan inanlardr. teden beri, mitler din bir sistemin paras olarak ritelin hareketle anlatt eyleri kelimelerle anlatr. Hem mitler hem de ritellerin birlik beraberlik ruhunu yceltmek ve salamak gibi ilevlere sahip olduklar dncesi olduka eskidir. Mitler, yaadklar bir toplum iinde ritel olarak uygulama eklinde trenlerde anlatlarak canlandrlrlar. Mit, anlatld toplumda inanca uygundur, inanc oluturan ve ynlendirendir. O, inanlmak zere anlatlr. Mit, inanszlarn, bilgisizlerin ve phe etmeye kar cevaplaryla birlikte kendini ortaya koyar. Mitler dogmann temelidir ve ounlukla kutsal ve trenlerle ilgilidir. Mitlerin temel karakterleri daha nce de iaret ettiimiz gibi insanolu deildir ancak mitleri gerekletiren tanrsal, olaanst karakterler, insan tavr ve davranlarn sergilerler. Mitler, dnyann, insann, dier varlklarn, corafi artlarn oluumunu, kaynan ve niteliklerini, dinsel trenleri, trensel aralarn ayrntlarn ya da tabularn neden incelenmesi gerektiini aklarlar. Kken aklayc (etiyolojik) geler bu balamda mitlerin en ilevsel unsurlar arasndadr. Miti bir sembol olarak deil uzak gemite yaanlan bir gerein ifadesi olarak dnen bilim insanlar da vardr. Onlara gre mit, uzak gemiteki bir gerekliin anlat biiminde yeniden yaanlmasdr. Dahas, bu bilgi, derin ihtiyalarn, ahlaki amalarn, toplumsal tabiliin karlanmas iin haklar, hatta pratik gerekeler nedeniyle verilir. Bu balamda, mitin ilkel kltrlerde vaz geilmez bir ilevi vardr. O da, inancn ifadesidir, onu derinletirir ve erginler. Ahlak korur ona g verir. yinin retkenliine mitler kefil olur. nsanolu iin rnek olacak pratik kurallar ierir. Buna gre, mit insan uygarlnn bir parasdr. O deersiz bir anlat deil, zor elde edilen aktif bir gtr. Mitler, entelektel bir aklama veya sanatsal bir canlandrmada olmayp ilkel inancn ve ahlaki bilgeliin bir bildirgesi ve toplumsal yaamn bir ynergesidir. Vcudumuzla birlikte fiziki varlmzn da dahil olduu d dnyay veya her eyi iine alacak ekilde eyay var klar ve yine var olduunu var saydmz/inandmz/bildiimiz varlk hususiyetlerine gre snflayp tasnif ederken akl ve dilden baka hibir aracmz yoktur. Mitler ite bylesi bir dnyann ocuklar ve ilkel yahut ilksel veya ok eski zamanlarda yeryznde vcut bulan toplumlarn kaosu (kargaay) kozmosa (kinata) dntren dncesinin iekleridir. Bir baka ifadeyle syleyecek olursak, mit veya mitler, insanlarn toplumsal yaamlarn belirleyen temel elerden biri, bu insanlarn iinde yaadklar toplumu ve dnyay alglama ekilleridir. Bu balamda, her insan kendi toplumunun iindeki dier kiilerle ve zellikle yakn olduu gruplarla bir toplum haritas paylar. Bu toplum iindeki insanlar byle bir temel haritadan hareket ettikleri iin anlaabilirler ve iinde yaadklar toplumun gereklerini yerine getirebilirler. Fakat belleimizde tadmz bu toplum haritas gerek bir harita gibi kesin izgilerle izilmemitir. Bu nedenle de, haritann tad anlamlar esnektir ve bu anlamalar, deiime az veya ok ak bir simge daarc yoluyla toplumdan insana, kuaktan kuaa geer. En genel anlamda kltr denilen bu simge sisteminin almasna yukarda izdiimiz toplum profili ve mitler asndan bakldnda, mitler veya topyekn zellikleriyle birlikte ifade anlamnda mitoloji bir toplumun en eski veya daha doru bir ifadeyle bilinebilen en eski geleneksel toplumsal haritalar; insana, hayata ve tabiata dair asrlar ve nesiller boyunca ilenmi kltrel kodlardr.
Dogma: Doruluu snanmadan benimsenen, bir retinin veya ideolojinin temeli yaplan sav, nas.
Mitoloji: Bir ulusa, bir dine, zellikle Yunan, Latin uygarlna ait mitlerin, efsanelerin btndr.
106
Determinist: Belirlenimci, her olayn baka olaylarn gerekli ve kanlmaz bir sonucu oduu retisini kabul eden kii.
Epistemolojik: Bilgi Kuramna ait olan.
nsanlk, bugn ulat bilgi seviyesiyle, dnyay ve yakn uzay, bir bakkal dkkannn raflarndaki nesnelerin varl ve tanzimi iinde tanmaktadr. Bu varlk bilgisi, iine doulan kltrn eitim artlarna gre de nesillerden nesillere aktarlmaktadr. Bu varlk bilgisine doru yola kn ilk rnleri mitlerdir. D dnyamzda, etrafmzda var olan her eyin adlandrl, snflandrl, anlamlandrl ve yzyllar hatta bin yllar boyu devam eden tecrbelerin idrak edilmesiyle ve bunlarn aktarlmasyla oluan ilkel bilim ve din, mitlerin temelini tekil eder. Bu balamda, hibir ekilde dikkatimizden kamamas gereken husus, etrafmzdaki lemi snflandrmadan yaamamzn mmkn olmaddr. Bir an iin bir orman iinde toplayclkla geinen ilkel topluluun bulduu mantarlar yiyerek geinen bir ferdini dndmzde, bu konu daha iyi anlalabilir. Bu fert yaayabilmek iin sadece mantar bulmak zorunda deildir. O, ayn zamanda zehirsiz olan yani yenilebilen mantar bulmak zorundadr. Bu balamda zehirli ve zehirsiz mantar kategorilerinin oluabilmesi iin veya hangi mantarn zehirli olup olmadnn bilinebilmesi iin ne kadar bir sre ve ne kadar denek insann bu lmcl deneyin, yaama mcadelesinin, kurban olduunu dnebilirsiniz. Bu rnekleri salt maddi boyutu olanlar iin bile sonsuz sayda oaltmak mmkndr. Bu rneklerin artrd anlamlar iinde nemli olan, insanlk tarihinin sosyal ve kltrel anlamda balangcnda mitlerin ortaya k zeminindeki psiko-kltrel ve hatta biyolojik gereklilik zeminin nasl cebreden bir zorunluluk veya determinist zellie sahip olduunun tartmasz bir biimde anlalmasdr. Ksacas, zehirli, zehirsiz, iyi, kt, btn bu kelimeler dnyamzda birbirinden ayrlmas ok zor olan olgularn doal karkln bir sraya koyar ve snflandrr. Bylelikle yaanlan tecrbe onlar anlalabilir birer olay ve olgu hline getirirler. Bu olaylar ve olgular kelimelerle simgeletirilirler. inde bulunduumuz toplumda yaayan ve srekli kullanlan binlerce hazr simge vardr. Birarada yaamak bir anlamda bu simgeleri kullanmak demektir. Topluma, toplum tarafndan aktarlm ve dolaysyla retilmi, kullanlmaya hazr olan bu simgeler arasnda en nemlisi kelimelerdir. Dil bir simge sistemi olarak bize dnyay alglamay mmkn klyor. Bu balamda, mitler belki de en eski simge daarcklardr denilebilir. Mitler ierdikleri simgeler nedeniyle, iinde yaratldklar kltrn ideolojisini oluturan ilkel din ve bilimin ifadesidir. Her kltr sahibi topluluk veya millet kendi varl da dahil iinde yaad yakn evreyi ve yaam sonras hayatnn devam edecei tasavvur (sanal) evreyi anlamlandrp oluturduunda, kltrel ideolojisi veya dnya gr anlamnda mitlerini ve bunlarn toplam ifadesi olarak da mitolojisini meydana getiriyordu. Buna gre, bir toplum iin mitlerin ve mitolojinin en nemli yanlarndan birisinin epistemolojik olarak onun mmkn olduunca az ithal veya dnyay istila eden mahiyetinin gnmzle greceli olarak daha snrl olduu bir toplumsal evrenin rn olarak grlebilmesidir. Bir baka ifadeyle bir toplumun kinat ve hayat karsnda ald olabildiince yaln ve kendine ait dncelerini mitler ierir denilebilir. Mitlerle bir milletin varlk sahnesine kmas ve ulusal kimliini ekillendirmesi arasndaki iliki bu balamda daha rahata grlebilir. nsanlk tarihinin en eski devirlerinden beri, insan topluluklar yce saydklar kavram, olay ve atalar, lleri, lm, doum, efsane kahramanlar bata olmak zere kutsal olarak niteledikleri hayvanlara, da, kaya, su, gne, ay, yldz vb. tabi unsurlara kar, z itibariyle inantan kaynaklanan ve birbirleriyle gevek de
107
Klt: Yerel zellikler tayan din trenler.
olsa ilikili olarak bir davranlar rgs oluturan ve klt olarak nitelendirilen inan ve pratikler ortaya koymulardr. Bunlarn temelinde yatan inanlarn ilevsel olarak yaps, kt olarak nitelendirilenlerden korunma, iyi olarak nitelendirilen unsurlara yaknlama ve esirgenmeyi amalayan inan ve ballk gstermek esasna dayal bir rnek zerine kalplam, ritel veya rit karakterinde olmalardr. Sz konusu inanlarn zn phesiz insan merkezli olarak, insann ve yakn evresindeki gerek ve gerekst varlklarn kozmos iindeki yeri ve btn bunlarn stnde yer alan yaratc veya yaratclarla ilikilerini anlaml klmak oluturmaktadr. Bylece insanlar iine doduklar kaosu veya kargaay, evrelerindeki sosyo-kltrel artlanmann mantk dzleminde bir neden-sonu ilikisine dayal aklamalarla anlaml klarak kozmosa yani bilinip anlamlandrlabilindii kadaryla da olsa dzenlilik ifade eden anlamyla, kinata dntrmektedirler. Bu bir ynyle gnmz insann da, teknolojisi itibariyle daha yeni, aklclk asndan daha tutarl, tecrbi olmak bakmndan daha denetlenebilir ve standartSIRA SZDE latrma asndan llebilirlikleri nedeniyle bilimsel olarak adlandrd faaliyetlerinin neredeyse tamamn kapsayan zihn alglay, aray ve anlamlandr almas insanlk tarihinin en eski devirlerinden beri sregelmektedir. Bir baka ifaDNELM deyle, eski alarda da ham gzlemler yoluyla elde edilen bilgiler, gnmz bilgilerinin teorik bir dnceyle temellendirilmelerine benzer bir ekilde zamann anS O R U lay ve dnya gr iinde yorumlanp, din ve mitolojik karakterdeki sistemizasyona tabi tutularak, bir nevi teorik bir bilgi perspektifi iine yerletirilmilerdir. Bu zelliiyle de, mitler, ilkel ilm dncenin ilk belirtileridir.K Bugn mitolojiD KAT nin alma sahas iinde yer alan bu anlatlar, insanlk tarihinde gerek veya gerekst olgu ve olaylar kavramlatrmann ve kendi iinde bir manta sahip kuSIRA SZDE ramsal bir yapya oturtmann yan sra, szn eitli maddi kayt teknolojileriyle kaydedilip saklanmasnn henz bilinmedii dnemlerden balayarak szl kltr ortamnda, sz konusu kavramlatrmalar derleyip, koruyarak yeni kuaklara akAMALARIMIZ taran szel bir ansiklopedi ilevi grmlerdir. Burada anlatlan bilgilerin byk bir ksmn zkul obanolunun K T Mitolojisi Trk Trk A P Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, C.1, (Ankara: AKM Yay. 2001) adl makalesinden aldk. Bu makalenin 2. ksmnda konuyla ilgili daha ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Mitler yaadklar toplumlarn eitimine nasl katkda bulunurlar? SIRA SZDE
TRK MTOLOJS VE BR KAM ALKII
SIRA SZDE
Trk mitleri dnyann en zengin mitolojik geleneklerinden birisidir. Bu mitler, Trklerin tarih ncesi ve tarihsel devirlerde yaadklar corafyann bykl ve Trk boylarnn farkl corafyalarda bazen birbirleriyle ilikisiz S O R U deiik dinolarak lere mensup olmalar ve farkl kltrel gelime izgileri takip etmeleri nedeniyle allmas kolay olmayan bir Trk szl edebiyat alan olarak karmza kmaktaDKKAT dr. Trk mitolojisinin en nemli kayna, kltre zel duygu, dnce ve tecrbelerin taycs olan bizzat Trk dilinin kendisidir. Bu yzden Trk mitlerine ait SIRA pek ok inan ve kalplam davranlarn izlerini ve niteliklerinin SZDE ounu dipek limize ait tarihsel ve gncel malzemeden takip etmek mmkndr. Trkeden baka, bata in kronikleri gibi komularnn Trkler ve Trk kltr hakkndaki AMALARIMIZ kaytlar ve daha sonraki dnemler iin gezginlerin seyahatnameleri de Trk mitK T A P
DN TE R N E TM NEL
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
108
lerinin yazl kaynaklar arasndadr. Trk szl kltrnde yer alan destanlar, efsaneler, masallar, ataszleri, deyimler, alklar, karglar, bilmeceler, treler, gelenekler, grenekler ve halk inanlar gibi szl kaynaklarda da Trk mitleriyle ilgili son derece zengin bilgiler yer almaktadr. Buna bir de Trk uygarlna ait arkeolojik buluntular ve maddi kltrel unsurlar eklendiinde Trk mitolojisiyle ilgili bilgilerin binlerce kaynaa yaylm olarak yer ald ortaya kmaktadr. Bugne kadar bunlarn tamamn bir araya derleme ilemi bitirilememitir. Bu amala, Trk mitolojisiyle ilgili yaplm en nemli almalardan birisi Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi adl 2 ciltlik (1971, 1994) eseridir. Trkiyede Trk mitolojisiyle ilgili almalar yapanlar arasnda Abdlkadir nan, Murat Uraz, Bilge Seyidolu, Yaar oruhlu, Fuzuli Bayat, Celal Beydilli ve zkul obanolu saylabilir. Mehur Rus Trkologu, W. Radloffun XIX. yzylda, Altay Dalarnda yaayan amanist, Gk Tanr inancndaki Altay Trklerinden derleyip Proben adl seri eserinde yer alan kam (aman) alklar vardr. Birincil szl kltr ortamnda szl edebiyatn ortaya k srecinde bu edebiyatn ilk yaratclar, kk gruplar hlinde ormanlarda yaayan bu topluluklarn Tanr veya tanrsal glerle iletiime geebildiine ve topluluklarn kt g ve ruhlarn kt tesirlerinden koruduuna ve iyi g ya da glerin destek ve yardmn alabildiine inanlan bu nedenle kutsal din liderler olarak grlen bu kamlardr. Trk kltrnn de erken dnemlerinden (prehistorya/ tarih ncesi) itibaren nce kadnlarn hakim olduu anaerkil bir dneme sahip olduklar ve yaratc gc kadn Umay Tanra, (Erkek egemen yap oluunca eril nitelikleri olan Gk Tanr Kk Tenrinin yansra zellikle kadn ve ocuklara yardm eden kutsal bir g konumunda Umay Ana veya Ak Ana da denilirdi) olarak tasavvur etmilerdir. Aada yer alan amanist Altay Trklerine ait bir kam alknda (duasnda) atein ruhunun kutsan grlmektedir. Trk mitolojisinin yaratl balamnda geirdii, ormanda toplayc-avc olarak yaanan dnemin izlerini tamas bakmndan da dikkat ekici olan atee edilen bu alkta, Gk Tanr ve Umay Anann yansra inanlan dier olaanst varlklarda sralanmaktadr. Bunlarn banda alkn edildii ve ayinin dzenlendii kutsal da ba, da klt, kutsal kayn aac aa klt ve duann dorudan yneldii kutsal ate dolaysyla od ve ocak kltleri gelmektedir. Kayn aacna kayn anam eklinde hitap edilmesi hem en eski Trk kken miti olan kutsal kayn aacndan yaratlmay ve zaman iinde de ulusun koruyucu ruhuna dnmesini gstermesi bakmndan hem de gnmzde kaynana, kaynata vb. ekillerde yaamakta olan akrabalk adlarnn kkenini gstermesi bakmndan son derece nemli ve dikkat ekicidir. Abdlkadir nann (1986) W. Radlofftan naklettii Alar Doyuran mleri Istan Ate Anaya Alk (Dua) eklinde adlandrlabilecek bu dua u ekildedir: Otuz dili ate (od) anam, krk dili kayn anam, gndzleri bizim iin alp abalyorsun, karanlk gecelerde bizi kt ruhlardan koruyorsun; gelenlerin bandasn, gidenlerin arkasndasn!... Oraa benzeyen hill deiiyor, eski yl gidiyor, yeni yl geliyor. Ben de senin kurumu azn (salarla) slatmaa geldim. Sen karanlk gecelerde, gen kzlar gibi salarn dalgalandrarak oynuyorsun, krmz ipekli kumalar sallayarak gen al ksrak zerinde geziyorsun, aydn gecelerde masum ocuk suretine giriyorsun! Ulusun koruyucusu, srlerimizin bekisisin! Altn yaprakl mukaddes kayn aacnn glgesinde dinleniyorsun! Siyah yanakl beyaz ko sana kurban olsun! Kuyruk yann sa yanndan kesilip dokuz tane ite kzartlm yalarla azn yalyorsun. Dokuz para krmz beyaz eritler, paavralar seni sslyor. Koyunun gs sana kurban olsun! Elbisen hakanlara mahsus
109
zrhtr. Kzl boya ile boyanm ki (bir hayvan) trnaklar sana ss olsun! Altm tane sa rgs arkanda, elli tane sa rgs omuzlarndadr. nnde Abakan rma, arkanda Yenisey rma kvrla kvrla akyor. Eteklerinde sra dalar uzanyor, damarlarnda byk rmaklar akyor. Yandn yerde ot bitmez! lker yldz arkadan, bir tanrdan fermanlsn! Gklere doru sivrilen dalarn ilk defa yaratld, kanatl kular umak iin ilk defa kanatlarn at, sert kayalar ilk defa meydana kt, kat kara elik ilk defa dvlmee balad zaman alt dall otlarn balar yanmaa balad, alt hemire dnyay dolamaa balad. Kkleri altm dal olan mukaddes kayn aacnn ilk bittii gnden beri sen, ate anamz, alar doyurdun, yenleri sttn, yemeklerimizi piirmek iin sacayaklarmz kurdun, zerinde dokuz kulplu tun kazanmz kaynattn! Gklerde yzen ak bulutlar styorsun, kzartyorsun! Umay anam, sana a veriyorum, ye! Geceleri bizi koruyor, gndzleri bizi bekliyorsun! Mukaddes ayn adn anarak beyaz inein style seni besliyorum. Ellerin, masum kzlarn elleri gibi temizdir, her gn seni takdis ediyoruz! Bizi sa avucunda oynat, sa memenle besle! Beik balarmz berk eyle! Kk byk kardeler oalsn! Bamzn altndaki yastklarmz dalmasn! Yakalarmzdaki dmeler zlmesin! nmzde ay parlasn, evremizi gne aydnlatsn: Kklerimizi eytan koparmasn! Byk yaradan yakarmz kabul etsin! Ey ate anamz, sen, dokuz rman kavanda dokuz keli bakr evde oturan ve rmaklarn, denizlerin hatunu (melikesi) olan su tanrasyla konuuyorsun! Altm trl rmaklarn ilk defa aktklar, mbarek kayn aacnn ilk defa kk salverdii, dokuz da sralarnda altn yaprakl kayn aalarnn ilk defa sallandklar, temiz kurbanlarn sunulduu, yaz yerin yedi kapsnn ilk defa ald yksek Gk tanrnn ilk defa grledii, yaz yer altm trl iekle ilk defa bezendii, altm trl hayvan srlerinin ilk defa kinedii ve meledii zaman sen yaratldn! Irmaklarn ve denizlerin hkimi olan ruhun bulunduu yerde ak boz at zerinde geziyorsun! Akar suyun yannda biten altn yaprakl mbarek kayn aacn (senin erefine) diktik, alt ayakl altn masay (kurban sunmak iin) kuruyoruz; mbarek kayn aacn dolayor, kara yanakl beyaz kou kurban ediyoruz. Bu alk metni yukarda iaret ettiklerimizin ok tesinde geni ve Trk kltr tarihi iin son derece nemli ve derin anlamlar tamaktadr. Biz bunlardan Anadolu Trklyle de yakndan ilikili bir tanesini mitlerin yukarda verilen ilev ve zelliklerini rneklemek iin dikkatlerinize sunmak istiyoruz. Bu Altay kam alkna gre ate ana, -Trke ate od ve al kelimeleriyle ifade edilirdi- geceleri al bir ksran zerine binerek gezdiine inanlmas Sen karanlk gecelerde, gen kzlar gibi salarn dalgalandrarak oynuyorsun, krmz ipekli kumalar sallayarak gen al ksrak zerinde geziyorsun eklinde ifade edilmektedir. Bugn Anadolu dahil btn Trk dnyasnda hangi dine inanrsa inansn Trk boylarnn tamamnda al kars veya albast olarak adlandrlan inanla ilikilidir. Cmle iinde yer alan krmz ipekli kumalar sallayarak gezme, yine Trk dnyasnn hemen her yerinde rastlanlan al kars efsane ve memoratlarnda alkarsnn al ya da krmz renkli elbisesine ve dknlne iaret etmektedir. Nitekim, bu kutsal ruhu memnun etmek iin yine adak olarak getirilip muhtemelen kutsal kayn aacna balanarak adanan krmz ve beyaz (ak ve al) renkli bezlerin dokuz kat g de sembolize edecek ekilde Dokuz para krmz beyaz eritler, paavralar seni sslyor. Al ruhunu memnun etmek iin sunulduu anlalyor.
110
Hemen Anadoluya ve en az bin yldan beri mslman olan Ouz Trkleri arasndaki al kars, al ruhu veya albast inancna dnebiliriz. zellikle yeni doum yapm ve krklanmam kadnlara musallat olan al karsnn kendisi ve ocuklarn beslemek iin bu kadn ve ocuklar cierlerini skerek ldrdne inanlr. Bu nedenle lohusa kadnlarn ve yeni domu ocuklarn korunmas iin, lohusa kadna gelincik ve meyan kk erbeti gibi krmz renkli bir eyler iirmeye, krmz atlas kaplanm yorgan rtmeye, bana krmz renkli al veya kurdele balamaya, lohusa kadn yalnz brakmamaya ve odasnda mutlaka demir bulundurmaya allr. Gelenee gre al kars erkein bulunduu yere giremez. Ayrca, al karsnn lohusa kadn basarak eziyet etmeye baladna hkmedildii zaman silah atma vastasyla da hastann korunacana olan inan yaygndr. Al karsnn lohusa kadnlardan baka ahrlardaki atlara da musallat olarak onlarn yelelerini ve kuyruklarn rd, atlar sabahlara kadar koturarak yorduuna inanlr. Bu inanlar bin yllk mslmanlmza ramen halk arasnda ok yaygndr. Halkbiliminde bu tr olaanst glerle olan iletiim ve ilikiye dair anlatlan kiisel hatralar memorat olarak adlandrlr. Yakn tarihlerde (1999) derlenmi bir memoratta bakn al kars inanc Anadoluda nasl yaamaktadr: Erzurumun Karayaz, ullu Kynde yaayan dedemin ok gzel bir at varm. Ky yerinde yartrrlarm bunu ve ok severlermi. Sabahlar onunla ilgilendiinde yelelerinin krdm olduunu grrm. Ahrda da albastnn olduunu biliyormu. Albast ahrda hayvana biniyormu ve at ter iinde kalyormu. Buna ok zlen dedem albasty yakalamak iin planlar dnm. Ham bezin stne kara sakz eritip srm. Atn zerine bezi sermi. Kendi de bir keye saklanm. Albast yine gelmi ve ata binince yapp kalm. Albast metalden, demirden korkarm. Bunu bilen dedem sakland yerden karak albastya bir engelli ine takm. Albast yakalannca bir kadn eklini alm. O gnden sonra o albast evde bir hizmeti vazifesi grm. Dedem onu hizmeti olarak kullanm. Uzun bir sre altktan sonra albast yalvarmaya balam. Beni brakn, oluk ocuum var diye. Dedem brakmam. Bir gn albast su almak iin emeye gitmi. Orada kadnlar varm ve birine Bacm u ineyi stmden alr msn? demi ve ine alndktan sonra gle atlam. Geri dnte ekmek piirecekmi. O gelmeyince evin kadnlar tandrn bana oturup piirmeye balamlar. Hamuru bir trl bitirememiler. Bunun stne gle gidip Nolur hamuru nasl bitireceiz bize syle ? demiler. Glden Kara tavuun kanadndan bir ty alp hamura atn diye bir ses gelmi. Kadnlar denileni yapmlar ve ok olan hamur ellerinde bir avu kalm. Dedem albasty zamannda brakmad iin albast, Eviniz zebilden (pislik) kurtulmasn diye beddua etmi. Aradan bunca nesil gemesine ramen evlerimiz hl zebilden kurtulamyor. Sabah temizleyip evde hi kimse olmasa ev yine pisleniyor.. Bu memorat ve daha bunun gibi binlercesi bu inancn Anadoluda ne kadar yaygn ve kkl olduunu gstermektedir. Bu memoratlar arasnda dorudan doruya olay yaadn iddia eden bir baka kaynak kiimizin anlatm daha da dikkat ekidir: Yeni gelindim. Evimiz iki katlyd. imdikiler gibi dubleks deildi ama ieriden merdivenleri vard. Bir sabah merdivenleri spryordum. Bir karartnn getiini grdm. Beni her sabah byle korkutuyordu. Ben ne olduunu bilmiyordum. Kaynanama syledim bana ya kma (cin) ya da aldr dedi. Ben ona okuyup frdm ama hibir ey olmad. dedim. O da bu aldr dedi. Buna bir ine batrmam syledi. Yine ev temizlii yapyordum. Bu sefer zerimde ine tayordum. Kendime bir gven gelmiti. O varlk aniden nmden geerken ben ona ineyi batrdm. O varlk aniden insana dnt. O zamana kadar hi
111
konumayan ve bir glge eklindeydi. neyi batrnca kadn eklini ald. Beni serbest brak diye yalvard. Ben bunu yedi sene altrdm. Yedi sene sonunda bana tekrar yalvarmaya balad. Yedi yldr senin emrindeyim, eer ineyi ekersen yedi kuak boyunca senin hibir yaknna yaklamayacamdedi Ben de onu serbest braktm. Bu memoratta aln, okumayla ve flemeyle de ba edilemeyen slmi olmayan kkenine de iaret yer almaktadr. Al olarak adlandrlan bu Trk mitolojisine ait tasavvuri varln, binlerce yldan beri varlna inanlmas nedeniyle kltrmzde ondan korunmak iin pek ok davran ve gelenek gelitirilmitir. Bunlardan bir tanesi de, lohusalarn al renkli bir eyi zerlerinde tamalardr. Bu nedenle Seluklu ve Osmanl hakanlarnn kzlarn evlendirirken eyizlerinde mutlaka krmz ipek bir yorgan verdikleri bilinmektedir. Onlar kadar zengin olmayanlarn da bu gelenei yakn zamanlara kadar Anadoluda en fakir insann bile kznn eyizine krmz (al) renkli atlas kumala kaplanm bir yorgann olmazsa olmaz olarak konulduu bilinmektedir. Ayrca, krmz renkli lohusa erbeti ve gnmzde krmz bir kurdele balamaya kadar dnen bu inan yaamaya devam etmektedir. Bize has bir uygulama olan Nfus hviyet czdanlarnn kadnlarn pembe veya al renkli erkeklerin mavi olmasndan, nazar inancyla da birleerek evlenen kzn beline balanan al renkli SIRA SZDE kuaa kadar pek ok gelenek ve uygulama yukarda grdmz al kars inancyla ilgilidir. Bunlar arasnda Anadoluda gnmzde de lohusalar al karsndan korumak iin yatann veya yastnn altna bak veya kama gibi demirden nesDNELM nelerin konulmas da vardr. Hi phesiz bu uygulamalarn bazlar zaman iinde eski anlamlarn yitirerek yeni anlamlar stlenmektedir. Ancak konunun ve bu uyS O U gulamalarn kkeni Trk kltr tarihinin tarih ncesi dnemlerineR kadar yaklak on bin yllk bir gemiin derinliklerinde yatmaktadr. Ksaca, mitler bylesi bir gemie kadar uzanabilen ve Trklerin Tpek ok din DKKA deitirmesine ramen kendini yorumlan bakmndan yeni sosyal yapya gre reterek yaamay ve toplumsal hayat ynlendirmeyi baarabilen inan ve alglaSIRA SZDE y ekirdekleridir. Ayn zamanda bir kltrn de temel var olu ve toplumsal ya da kltrel kimlik verici unsurlarnn banda yer alrlar. ada ve modern batl toplumlarn resim, heykel, mzik, sinema ve edebiyat gibi sanatlarn temel ilham AMALARIMIZ kaynan mitler ve mitolojileri oluturur. Burada anlatlan bilgilerin byk bir ksmn zkul obanolununKTrk Halk Kltrn T A P de Memoratlar ve Halk nanlar (Ankara: Aka Yay. 2003) adl kitabndan aldk. Bu kitabn 1. ksmnda konuyla ilgili daha ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sizce, Trk mitolojisinin oluum alarndan kalma baz tasavvuri (sanal) varlklarn binSIRA SZDE lerce yl sonra gnmz Anadolusunda yaayan insanlar tarafndan bile bilinmesinin nedeni nedir?
NEE M DN T E R N L T
SIRA SZDE
S O R U
EPK DESTAN
Szl edebiyatn en eski trlerinden birisi olan epik destan (epics), toplumlarn S O R U ounlukla d dmanlara ve felaketlere kar koruyan olaanst zelliklere de sahip kahramanlarn hayatn ve kahramanlklarn anlatan uzun ve ounlukla DKKAT manzum veya manzum-mensur kark anlatlardr. Destan kelimesinin dilimize giriinden itibaren birden fazla anlam ve edeb tSIRA SZDE r karlayacak ekilde eitli edeb gelenek ve trlerde kullanld bilinmektedir. Bu nedenle biz kahramanlk destanlarn Trk edebiyatnda destan olarak adlanAMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
112
drlan dier trlerden ayrmak iin epik destan ifadesini kullanyoruz. Trk dnyasnda gncel ve tarihsel balamlarda, destan szcnn yannda, Trk boylarnca alpt nmah, comok, cr, jr, batrlar cr, maadrlg tool, kahramandk epos, kay rk, olongho, lng, boy, epos, epostk jrlar, kne epos hatta irtegi veya batrlk ertegi gibi pek ok kelime de, epik destan terimi karlnda kullanlmaktadr. Szl edebiyatn trleri arasnda kronolojik olarak sralamada en eski olduu kabul edilen mitlerden sonra veya daha yakn zamanlar asndan da e zamanl olduu dnlen epik destanlar gelmektedir. Mitlerin kutsal anlatlar olmasna karlk epik destanlar kutsal anlatlar deildir. Mitlerin kahramanlar tanrlar, tanralar ve yar tanrlar gibi tanrsal varlklar olmasna karlk epik destanlarn kahramanlar insanlardr. Bu insanlar arasnda olaanst zelliklere sahip olanlar olsa bile bunlar yine insandrlar. Mitler de zaman dnyann veya kinatn yaratl gibi kozmik zamanlar olmasna karlk epik destanlarda zaman tarihsel zamanlardr. Bu sraladmz zelliklerle epik destanlar mitlerden ayrlr. Ksacas, kahramanlarnn ve balarndan getii anlatlan olaylarn akyla tarihe ait zamanlarda olmu olaylarn hikyesi inancyla, szl kltr ortamnda ve yz yze bir iletiim balamnda teatral izgilere sahip bir biimde anlatlp nakledilen, en geni anlamyla kahramanlk ana temal ykleri epik destanlar olarak adlandryoruz. Epik destanlar bir ynyle aile, soy, boy gibi kltrel sreklilik veya benzerliklere sahip topluluklarn stnde onlar ortak bir kader, tasa, sevin, kvan, lk, ilke ve yasa etrafnda birletiren kahramanlarn baarlarnn veya hayatlarnn hikyesidir. Epik destanlar pek ok kltrel ortakla sahip topluluklarn bir kahramann ve onun yksnn etrafnda uluslamalarnn hikyesi olarak grmek mmkndr. Birincil szl kltr ortamnda szl olarak oluturulup nakledilen bu edeb metinlere daha sonraki dnemlerde geni kitleler gerek olarak inanm ve epik destanlarda anlatlanlar szl tarihleri olarak alglamlardr. Oysa, gerek bir tarih olaydan kaynaklansa bile epik destanlar szl kltr ortamnda oluturulup aktarlrlarken pek ok deiime ve dnme urarlar. Kahraman adlar ve olaylarn getii yer adlar gerek ve tarihsel olmas nedeniyle dinleyiciler zerinde gerekmi duygusu brakrlar. Bu nedenle de dinleyiciler onlarn gerek olduuna inanr ve dinlerler. Ancak hi bir epik destan gerek tarihle birebir rtmez. rttndeyse o bir epik destan deil tarihtir. Epik destan geleneinde, destanlar belli bir tarih dnemi birok ynyle olduka geni bir ereve de ele alr. Bu tarih olaylarn halk hafzasndaki grnlerini uygun bir dille, estetik adan kendine has destan mant iinde ileyerek ortaya koyarlar. Destanlarda, milletin d dmanlarna kar sava ve bu savalarda gsterdii kahramanlklar, devletin i meseleleri, sosyal atmalar ve benzeri unsurlar bir btnlk iinde anlatlr. Ancak bu genel anlald anlamyla tarih deildir. Destanda tarihin grnn aratrmak arttr. Fakat bu tr aratrmalarda yer alan ve yaplan yanllklardan birisi, destann tarihle uyumayan zelliklerini geitirmek ya da bunlar tarihten sapmak diye kabul etmektir. Bu, aratrmacnn destan geleneine yapt bir hakszlktr. Dolaysyla, destan aratrmalarnn erken dneminde dlen yanllklardan birisi, destanlar tarih aratrmalar iin belge saymaktr. Tarih belge ve bilgi ile destann uyumad ynleri sapma veya yanl kabul etmek gibi yanllklar tekrar etmemek gerekir. Ksacas, destan, tarih mcadelenin yapsn deil ruhunu verir. Epik destan her eyden nce,
113
bir edebiyat eseridir ve hayattan alnm durum ve olaylar gereimsiletirilmi olarak ele alr ve iler. Bunun tesinde, destanlarda tarih gerekliklere de yer verilir. zellikle destan oluturan olaylar, kahraman adlar en nemlisi de destann anlatld halkn yer, da, rmak adlar gibi adlandrmalar ounlukla gerektir. Kahramanlk destanlarnda yer-su, da-ta, yurt-mekn adlar gerek olmasa, halk anlatlanlarn tamamnn gerekliinden pheye der. Bu nedenle de gereimsiletirilme srecinde destan gerek yer adlandrmalarndan (toponomik) oluur. Bylece inandrclk salanmakta ve konu gelenein kendine has kurallar ierisinde ilenmektedir. Epik destan geleneinin kendine has kurallarnn banda olaylar yorumlay anlamnda destan mant yer alr. Epik destann kendine has bir mant vardr. Destann bu mant her zaman doal dnyann mant ile llemez ve onunla da hibir zaman bire bir rtmez. Animizme ve hatta mucize ve byye olan eilim veya olaanstyle olan i ielik destann mantnn temel kuraldr. Her eyden nce onun kabul edilmesi byk lde olay rgsnn i tutarllna ve epik destan mantna dayanr. Bu kendine has mantk silsilesi iinde, akla sabilirlik pek seyrek olarak d gereklikle llr. Epik destanlar bu kendilerine has mantklar ve olaanstlkleri kabul edileri ynyle mitlerle benzeirler. Bunun tesinde, destan ister szl olsun ister yazya gemi bulunsun bir edebiyat trdr. Destan bir olaylar anlatm kalbdr. Destann, kendisine has bir ekli, bir ak ve slubu, anlatm teknii ve szl kltr ortamnda dinleyiciyi de kanlmaz bir zorunluluk olarak dikkate almay gerektiren icra tresi vardr. Anlatm teknii bakmndan epik destanlarn zellikleri yle sralanabilir: Epik destan birden bire balamaz ve birden bire bitmez. Bu ilke giri (al) ve bitiri (kapan) kuraldr. Destan anlatm durgunluktan cokunlua doru giderek balar ve ou zaman balca kiilerden birinin bana gelen bir felketi ieren sonu olayndan sonra cokunluktan durgunlua giderek biter. Destann bitirilii, ou zaman konunun o yreye zg bir devam biimini alr. Bu balamda, Trk epik destan geleneinde Manas, Semetey, Seytek rneinde grld gibi babadan oula geen destan daireleri oluur. Anlatm gnler hatta aylar sren uzun destanlarda bu gibi bir ok durak noktalar gereklidir. Ksa bir destan anlats iin sadece bir durak noktas yeterlidir. Destann icrasnda takip edilen anlatm tutumu bir olay izgisini bir baka olay izgisiyle kartrmaz. Destan anlatmlar her zaman tek izgilidir. Bu anlatmda eksik kalan ksmlar tamamlamak iin anlatc geriye dn yapmaz. Eer daha nceki olaylar hakknda bilgi vermek gerekiyorsa; bu bir diyalog veya konuma iinde verilir. Epik destan anlatm geleneinin en byk kural dikkati ba kahraman zerine toplamadr. Destanda gerek veya tarihsel olaylar da anlatlyorsa dikkat ba kahramann zerinde toplanr. te yandan destan anlatm geleneinin bir baka kural olan destanda iki kahraman belirdii zaman da dikkat ba kahramann zerindedir. ki kahraman da olsa sadece bir tanesi her zaman gerek ba kahramandr. Destan da devaml olarak onun hikyesiyle balar ve btn d grnyle o, en nemli karakter olan kahramann hikyesiyle devam edip biter. Destan geleneinde ayn eitten iki insan veya durum, elverdii lde deiik deil, mmkn olduu lde kalplam olarak birbirine benzerdir. Hayatn byle kat sluplatrlmasnn ve kalplatrlmasnn kendine zg bir estetik deeri vardr. Gereksiz olan her ey atlm ve sadece gerekli olanlar gze arpc bir durumda ortaya karlmtr.
Animizm: Da, ta, su aa gibi her trl doal varln canl ve bir ruhu olduuna inanma.
114
Szl anlatmn rn olan epik destann kompozisyonunun bir baka nemli kural da tekrarlama (yineleme) ilkesidir. Destan anlatlar, kelimenin tam anlamyla ayrntya inme tekniinden yoksundurlar. Geleneksel szl anlatmnda yalnz bir seenek vardr; yineleme. Anlatmda ne zaman arpc bir sahne ortaya ksa durum olayn akn kesmeyecek ekilde uygunsa, sahne yinelenir. Bu sadece gerilimi salamak iin deil, ayn zamanda anlatnn boluklarn doldurmak iin de geerlidir. Yineleme bazen gerilimi arttrc ekilde youn bazen basittir. Ama nemli olan destan anlatmnn yineleme olmadan tam olarak kendi biimini kazanamayacadr. Yineleme hemen hemen her zaman saysna baldr. says da kendi bana bir kuraldr. Ancak, btn destan anlatlar leme kuralna uymaz. Destan anlatm boyunca sadece iki kiinin ayn sahnede ortaya kmas bir sahnede iki kuralolarak bilinir. ki ayn zamanda ortaya kan en yksek kii saysdr. Ayn anda sahneye kan kiiden her birinin kendi kiilikleriyle rol almas gelenein bozulmas demektir. Kompozisyon bakmndan destan anlatmnda her zaman kutuplama vardr. Bu temel ztlk, epik yapsnn nemli bir kuraldr. Ztlk kural, destann ba kahramanndan, zellikleri ve eylemleriyle dier bireylerin farkl oluudur. ki kii ayn rolde ortaya ktnda, bunlarn ikisinin de kk zayf olarak betimlendiini gzleyebiliriz. kinci derecede gelen tipler ift olarak ortaya kmaktadr. Eer bu ikizlerden biri nemli bir role geerse ztlk kuralyla kar karya gelmekte ve bylece dieriyle ztlamaya balamaktadr. Anlatmda, bir sr kii veya nesne pe pee ortaya knca en nemli kii ne gelir. Buna ramen sonuncu gelen kii anlatnn duygudalk dourduu kii olan ba kahramandr. Anlatmn arlk merkezi her zaman buradadr. Destan icrasnda anlatm, anlatlan btn kahramanlarn yan yana geldii bu sahnelerde dorua eriir. Bu sahnelerde anlatnn kahramanlar yan yana gelirler. Ba kahraman ile at ve onun mcadele ettii kar kahraman veya ejderha. Byk tablo sahneleri bir geicilik duygusu deil bir eit zaman iinde sreklilik nitelii tamakta ve tek bana dinleyen kiinin kafasna bir resim olarak ilenmektedir. Byk tablo zelliiyle destanlar, topluluklar etrafnda birletiren ve onlara biz duygusunu hissettiren bir g tamaktadr. Olay rgsnde, entrikann birlii destan anlatm iin bir ldr. Bu entrika birlii olay rgsnde birbiriyle gevek ilikilerle balanm ve belirsiz hareketlerin olmayn salar. Destandaki btn anlat eleri, en batan beri ortaya kma ihtimali grlen ve artk gzden uzak tutulamayan olaylar yaratmas eklinde gereklemektedir. Destan icrasndaki bir ok anlat eleri, kiiler arasndaki ilikileri en iyi ekilde aydnlatmak iin bir araya gelirler. Bu, destancnn anlat elerini seimi veya ayklamasnda yeri ve rol onun gelenei tamadaki ustalyla birleir. Destanc dinleyicisiyle destan vastasyla kurduu iletiimle balamsal artlara gre destann icra edip ekillendirir. Destan vakasn ok nadir hller dnda bir tek olaydan ziyade pek ok olay oluturur. Bu nedenle de destanlardaki olaylarn sralanp sunulu ekli gerek hayatta olduu gibi deil, vakadaki atmann/dmn zmne uygun olan bir biimde dzenlenip verilir. Destan kahramann hl ve hareketleri, onun baka lkeye sefere/yolculua kmas, kendi memleketini dmandan kurtarmas gibi olaylarn tamam bir tek kiinin, kahramann karakteri etrafnda birletirilir. Dahas, olaylarn sras da ba kahramann kiilik zelliklerini belirgin klacak ekilde sralanr. Ayr ayr olaylarn fonksiyonu, ba kahramann kiiliini ortaya koymaya hizmet edecek ekilde, dikkati ba kahraman zerinde toplama kuralna gre dzenlenir.
115
Buna gre, destanlar, olaylar zinciri (vaka) bakmndan belli bir tarih dneme dayansa da, onlar hibir zaman tek katl ve yaln tarih gerein tekrar olarak ele almaz, daima ok katl bir biimde ele al esastr. Bir baka ifadeyle destan, ou kez, eitli zaman dilimlerinde meydana gelmi bazen birbiri ile hibir ilikisi olmayan olaylar bile bir araya toplayp hepsini ba kahraman etrafnda gerekleen olaylar olarak kurgular ve sunar. Bu balamda epik destanlar, bir milletin ruhundan kan, mill benlii, deerler sistemini, yaanan corafyay aksettiren ve bir kahramann etrafnda oluan uzun manzum eserler olarak tanmlamak mmkndr. Ancak byle bir tanm esas itibariyle yanl olmamakla birlikte eksiktir. Epik destann sadece yazya geirilmi veya yazl metnine iaret eden bu tanmn yannda, sz konusu metnin (text) iinde yaratlp teatral bir biimde veya deta tiyatro oynarmcasna icra edildii artlar btn anlamnda, balamna (context) gereken nem verilmelidir. nk bu eserler, bir milletin ruhundan kt kadar sz konusu ruhu oluturan, ileyip gelitiren entelektel ve kltrel ara-gerelerin de banda gelmektedir. Epik destanlar szl kltr ortam rn ve bir szl edebiyat trdr. Epik destanlarn yazl kltr ortam anlayna gre yazlarak oluturulmu deimez, sabit, kuru ve l yazl metinler olmadklarnn bilincinde olunmaldr. Epik destanlarn, destancs ve dinleyicisi arasnda kurulan yz yze iletiim ortamnda, geleneksel icra tresine gre destanc tarafndan teatral olarak icra edilen, szl kltrde deimeye ve dnmeye ak, canl verimler ve gsterimler btn olmas son derece nemlidir. Dahas, bu sraladmz vasflar, bir szl edebiyat tr olarak epik destanlarn, eksiksiz bir tanm iin mutlaka dikkat edilmesi gereken tr belirleyici zellikleridir. Bu zellikler o kadar nemlidir ki, sosyal ve kltrel bir olgu olarak epik destanlar, dinleyicilerin nnde teatral bir biimde icra edilen kltrel ve tarihsel kahramanlara ait gsterimler demekle e anlamldr. Bu gsterimlerin icrasnn gerek mahiyeti ise, gerevli bir kltrel balamda -yaznn icat olmad dnemler veya kullanmnn son derece snrl olduu yakn alar- dnlrse daha iyi anlalr. Trkistann usuz bucaksz bozkrlarnda 6-7 ay sren yaz mevsimi boyunca, ok kk yalardan itibaren sabahtan akama kadar tek bana veya bir iki arkadayla srlerin peinde obanlk yaparak dolaan veya avlanan bir insann hayatnda epik destanlarn yeri ve rol nedir? Epik destanlar tarihinin byk bir dneminde bozkrlarda yaz aylarnn geirildii yayla ve klanlan kla arasnda gerevli bir hayat tarz sren Trk milletinin sosyal ve kltrel hayatnda ne gibi ilevlere sahiptir? Bu sorularn cevab dnlmeden neden Trklerin dnyann en zengin epik destan geleneine sahip olduu iyi bir biimde anlalamaz. Bir an iin durup bozkrda doru dzgn kimseyi grmeden aylarca obanlk yapan bir ocuu dnelim. Birgn, ailesi dnda bir bireyin, bir ozann veya destancnn obalarna gelerek keeden yaplm yurt ad verilen adrlarnda geceler boyunca bir kahramann hayatn deta bir tiyatro havasnda dramatize ederek aktard anlatlarn veya destanlarn onun hayatnda nasl bir nem tayabilir? ncelikle bu bir sosyalleme vesilesidir. Dahas ve belki de en nemlisi, destancnn anlatt destan anlatlar araclyla, iine doulan kltrn temel sosyal ve ahlaki deerleri aktarlmakta ve retilmektedir. stelik bu retim ve eitim bir kahramann bandan geen olaylar dinleyerek, elenerek gerekletirilen bir eitim ve retim biimindedir. Bu destan dinleme olay, ayn zamanda onun kelime hazinesini ve dnce dnyasn da zenginletirmektedir. Dahas, destanda kahrama-
116
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
nn bandan geen rnek olaylarla, yiit kimdir? Kahraman kimdir? Dman kimdir? deal e veya kadn nasl olmaldra kadar pek ok konuda ona rol modellik oluturmaktadr. nsanlar gerek olduuna inanarak dinledikleri bu kahramanlarn yk ve lleriyle hayatlarn karlatrarak kendilerine bir yol izmekte ve evrelerindekileri deerlendirmeye girimektedirler. Ksacas, destan anlatm, dilin ve onunla tanan kltrn btn yn ve deerleriyle zmsenmesini salayan bir kltrleme (acculturation) hadisesidir. Topraa yerleik kltrlerde olduu gibi okulu, yaygn yazs, kitab, ansiklopedisi, interneti, gazetesi, radyosu, televizyonu olmayan bir sosyo-kltrel yap olan bozkrdaki gerevli Trk boylarnn btn bu ihtiyalarn karlayan en nemli kltrel SIRA SZDE ara ve gere epik destan geleneidir. Epik destan gelenei bu zellikleri ve ilevleriyle anlalmadka, Trklerin binlerce yl boyunca 20 milyon kilometre karelik bir alanda dillerini ve kltrlerini yaatarak gnmze ulaabilme mucizesini anDNELM layabilmek mmkn deildir. Ayn sosyal ve kltrel deerlere dayal ve gerek olduuna inanlan olaansS R U t bir kltrelOkahraman simgeciliinde tematik olarak gerekleen ortak deerler manzumesinin kazandrd toplumsalln ifadesini bulaca biz kabul ise, Trk ulusal D K K A T kimliinin son derece nemli bir var olu zeminidir. Destanlar, usuz bucakszm gibi gzken kinata aile, soy, boy esasna gre dalm yerleiklikten uzak toplumsal bir var oluun ve binlerce yla ulaan srekliliinin belki de en SIRA SZDE nemli nedenidir. Dahas bu kltrel sreklilie dayanan millet hayatnn gereklemesini salayan en nemli kurumu, ara ve gereci de, yine epik destanlardr. Ksacas, gerevli Trk boylarnn binlerce yl deta bir akademi gibi sosyal ve AMALARIMIZ kltrel eitimlerini salayan Trk epik destan gelenei olmutur. Bu ksmda kullanlan bilgiler zkul obanolunun Trk Dnyas Epik Destan Gelenei K T A P (Ankara: Aka Yaynlar, 2003) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 1. ve 2. blmlerinde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. Epik destanlar destanc tarafndan dinleyiciye teatral bir biimde anlatlrlar. Cmlesiyle SIRA SZDE destancnn bir kitaptan destan okumas m kastedilmektedir?
DN M TRK EPKE LDESTAN GELENE
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
TELEVZYON
N T E R N L TM DNEE
S O R U
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Derlenmi yazya geirilmi destanlarn says, gelenein eskilii, yaygnl ve hS O R U l yaamakta oluu bakmlarndan dnyann en zengin epik destan gelenei Trk epik destan geleneidir. Bugne kadar Trk milletini oluturan Trk boylarndan yzlerce epik destan derlenmi ve bunlarn ok byk bir ksm son yllarda TrD KKAT kiye Trkesine aktarlmtr. Yeryzndeki milletlerin ok byk bir ksmnn epik destan yoktur. Epik destan var olanlarnsa bir ya da iki tanedir. Dahas epik SIRA SZDE destan olan milletlerin destanlar yzlerce hatta binlerce yl nce yazya geirilmitir ve szl kltr ortamnda epik destan gelenei yaayan birka tane millet vardr. Bu balamda Trk dnyas epik destan gelenei dnyann en zengin ve hl AMALARIMIZ yaayan en gl szl edebiyat geleneidir. Trk epik destan geleneinde yer alan destanlarn, tadklar zellikler dikkate alnarak,Ku ekilde genel bir snflandrmasn yapmak mmkndr: T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
117
Eski Trk Destanlar

Bu destanlar arasnda Alp Er Tunga Destan, u Destan, Atilla Destan, Bozkurt Destan, G Destan, Ergenekon Destan, Mani Dininin Kabul Destan, Treyi Destan ve Ouz Kaan Destan yer almaktadr. Bu destanlarn en yenisi bile bin yldan daha eskidir. Bu destanlardan elimize kk paralar veya haklarnda bilgi veren kk kaytlar gemitir. Bu destanlar arasnda Ouz Kaan Destan, Trk destan geleneinin dili, yaps ve temalar hakknda bilgi edinmemizi ve Trk destan geleneini daha iyi anlamamz salayan nemli bir destandr. Bu yzden Ouz Kaan Destannn Uygur varyant nitenin Okuma Paras olarak verilmitir.
Yeni Trk Destanlar

Son yzyllarda szl kaynaklardan derlenerek yazya geirilmi bu destanlar, sahip olduklar tematik ve yapsal zellikler bakmndan kendi aralarnda arkaik, kahramanlk ve tarih destanlar olarak e ayrlrlar. 1) Arkaik Destanlar: Daha ziyade Altay, Hakas, Tva, Saha (Yakut), Telet, or gibi slmiyeti kabul etmemi ve arlkl olarak amanist dnya grne sahip Sibiryada yaayan Trk boylar arasndan derlenmi, ierisinde yaygn olarak mitolojik motif ler yer alan tematik destanlar bu gruba girmektedir. Bu destanlar, ilerinde birok eski veya arkaik temalar ve motifler nedeniyle arkaik destanlar olarak adlandrlmaktadr. Bu tr destanlara, Altn Ar Destan, Alp Mana Destan, Maaday Kara Destan, Ural Batr, Er Ttk, Yaratl Destan, Ucoco Destan, Olonhoy Destan, Altn Cs Destan, Kula Mergen Destan, Abat Destan, Koutay Destan, Duha Kocaolu Deli Dumrul Destan, Basat ve Tepegz Destan, Ay Mans Destan, Akbuzat Destan, Altn Tayc Destan, Er Samr Destan ve Ool Han Destan rnek olarak verilebilir. 2) Kahramanlk Destanlar: Kahramann yerini, yurdunu dmanlara kar koruduu ve k olduu kz elde ederek evlendii ounlukla ok epizotlu bu destanlar asl kahramanlk destanlar olarak bilinir. Trk epik destan geleneinde en yaygn olan bu tr destanlardr. Kahramanlk destanlarna, Manas Destan, Krolu Destan, Alpam Destan, Kambar Batr Destan, Bozolan Destan, Kobland Batr Destan, Kurmanbek Destan, ora Batr Destan gibi rnekler verilebilir. 3) Tarih Destanlar: Konu ve kahramanlarn tarih ahsiyetler ve tarih olaylarn oluturduu kahramalk destanlarna tarih destanlar ad verilir. Tarih destanlara, Battal Gazi Destan, Danimend Gazi Destan, Sar Saltuk Destan, Edigey Destan, Karasay Kazi Destan, Orak Mamay Destan, Nzm Destan, Abdurrahman Han Destan, Timur Destan, Osman Batr Destan ve Gen Osman Destan rnek olarak verilebilir. Trk epik destan geleneindeki balca tipler ve tadklar tipolojik zellikleri u ekilde snflandrlabilir: 1) Alperen Tipi: Destanlardaki ba kahraman son derece gl yenilmez bir alp yiit olmasnn yan sra, davas ve toplumu iin kendisini feda edecek kadar da bireysellii am, toplumcu bir dnya grne sahip, eren zellikleri de gsteren bir alperendir. Onun dmanlarysa en az onun kadar fizik gcne sahip olmakla birlikte, kiisel menfaatlerini n planda tutan, bu ynleriyle de eksik ve zayf olup yenilen kar kahramanlardr.
Motif: Geleneksel halk anlatlarnn anlaml olarak blnebildii en kk birime denir.
Epizot: Halk Edebiyat anlatlarnda ana olaya bal yan olay anlamndadr.
118
2) Bilge Devlet Adam Tipi: Trk destanlarnda bamsz dnr tipi yoktur. Trk destanlarnda bilge devlet adam vardr ve bilgisini uzmanln devletin gelecei iin kullanr. 3) Kadn Tipleri: Altn Ar Destan bata olmak zere birka Trk destannn ba kahraman kadndr. Bunu anaerkil yapnn uzantlar olarak grmek mmkndr. Bunlarn dndaki kadn tipleri kahramann sevgilisi ideal kadn tipini yanstr. Bunlar dnda, k olup fedakarlk yapanlarla, dedikoducu, tembel beceriksiz entrikac olumsuz kadn tipleri de yer almaktadr. 4) Kahramann At Tipi: Destanlarda en az bakahraman kadar nemli bir tip de, kahramann atdr. Hemen hepsi mitolojik gl, rmak ve denizlerde yaayan mitolojik bir aygrn at ksraktan doan gereince bakldnda kanatlanp uabilen tulpar at zelliine sahiptir. Kahramanla konuabilirler ve onu kurtarmak iin eitli yollara ve hilelere ba vurabilirler. Trk destanlarnda binlerce motif yer alr. Bunlar arasndan greceli olarak ok karlatmz motifleri u ekilde snflandrmak mmkndr: Bozkurt (Gkbr) Motifi: Trkn hayat ve sava gcnn simgesi olarak destanlarda karmza kan bozkurt, baz destanlarda Gk Tanr tarafndan ba kahramana yardm iin gnderilmi klavuz olarak da yer alr. Kutsal Ik Motifi: Destanlarda ilah ve tanrsal kkenli bir olgu olarak yer alr ve bata kahramann evlenecei kadnlar olmak zere tanrsal iradenin iletiim yollarndan birisi olarak karmza kar. Kutsal Da Motifi: nsanlar dmanlardan koruyan ve kendine has bir ruha sahip olarak grlen kutsal da motifi ayn zamanda Gk Tanrya kurban adanan ve tren yaplan kutsal bir tapnak hviyetindedir. D Motifi: Destanlarda ba kahramann grd ve aynen gerekleen tanrsal d motifi yer alr. Kahraman, pek ok nemli olaydan dler vastasyla haberdar olur. Dn Motifi: Hemen her destanda yer alan ve destann dmnn ounlukla zld son derece aal, atlk, okuluk ve gre gibi geleneksel sporlarn yapld yarlar kazananlara dl verilen dnler deta festival mahiyetindedir. Dne Son Anda Yetime Motifi: Bata Bams Beyrek ve Alpam destan dairesi olmak zere pek ok destanda ba kahraman sevdiinin dnne son anda yetiir ve sevdiine sahip olur. Krklar Motifi: Trk destanlarnda ba kahramann ve sevgilisinin bata olmak zere krk yoldalar bulunur. Krk says kltre zel ve kalplam bir saydr. Kutsal Su: Tanr yz grd gerekesiyle su kutsaldr. Ayrca kainat oluturan be elementten birisidir. Kutsal Aa Motifi: Muhtemelen en eski Trk kken miti olan aatan yaratlma motifinin devam olarak kayn aac bata olmak zere baz aalar kutsaldr. Aa Trk mitolojisinde kinat oluturan be elementten birisidir. At Motifi: Trkn kanad at eklindeki ataszn dorularcasna, destanlarn ou zaman bakahramanlarnn en byk yardmcs ve yolda attr. nsan gibi konuabilirler ve mitik kkenli tulpar atlar gerektiinde uabilirler. Bakahramann adyla birlikte onlarn ad da anlr.
119
Ok-yay Motifi: Ok ve yay bir sava ara ve gereci olduu kadar bir haberleme aygtdr. Ouz Kaan Destannda tanrsal bir kkene sahip olarak karmza karlar. Maara Motifi: Kutsal aile ocann yer ald ve atalar kltne kurbanlarn adand yerdir. Muhtemelen len atalarn da ilk olarak gmldkleri kutsal mabetlerdir. Tepegz Destan gibi baz destanlarda maaralar devasa byklktedir ve buralarda devler yaar. Pir Motifi: Kendini am ve tanrsal yaknla ulam Trk Ata, Korkut Ata, Irkl Ata gibi pirler destan kahramanlarna yol gsterirler. Sihir-By Motifi: Hemen hemen btn destanlarda karmza kan sihir ve by motifleri destann mantna aykr deildir. Tam tersine kahramann ve dier tiplerin tadklar olaanst zelliklerin kayna durumundadr. Canl Kl Motifi: Metaller veya demir Trk mitolojisinde kinat oluturan be elementten birisidir ve canl olduklar dnlr. SIRA SZDE Demir ve Demircilik: Demir kutsaldr ve demiri ileyen demircilere de tekin gzle baklmaz. Demircilerle kamlar ayn yuvadandr eklindeki Saha (YaDN LM kut) atasz de bu gemii ve nceleri kadnlarn tekelindeE olan kamln demirci erkeklerin de kam olabilmesiyle toplumsal yapnn anaerkilliktenataerkillie deiiminde nemli yeri vardr. Destanlarda O R U S demirci, bilgisine gvenilen bir uzman kimliinde karmza kar. Trk destanlarnda sosyo-kltrel yap: Trk destanlarnda K K A T yaanlan D iinde toplum ve toplum yaps olduu gibi aksettirilmitir. Bir han veya bey liderliindeki boy yaplan boylar st daha yksek bir lider etrafnda olumu bir konfedaSIRA SZDE rasyon eklindedir. Kararlar beylerin oluturduu bir kurultayda topluca alnr ve uygulanr. Bu asker demokrasi de snf farkllklar yoktur. Toplum topyekn bir biimde hareket eder. Bey ve hangi rtbede olursa olsun idareciler de tre ad veAMALARIMIZ rilen anayasa ve yasalara gre hareket etmek mecburiyetindedirler. Bu ksmda kullanlan bilgiler zkul obanolunun Trk DnyasKEpik Destan Gelenei T A P (Ankara: Aka Yaynlar, 2003) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 1. ve 3. blmlerinde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Niin Trk epik destan gelenei dnyann en zengin ve gl geleneidir? SIRA SZDE
Evrensel olarak yeryzndeki btn Halk Edebiyat geleneklerinde yer alan trlerden birisi de efsane (legend) trdr. Efsane terimi, dilimize Farsadan girmitir. S R U Efsane kavram slm medeniyeti dairesine girmezden nce EskiO Trkede sab, saw, kep ve irtegi kelimeleriyle ifade edilmitir. Bat dillerinde Latince legendus kknden kaynaklanan legend, legenda, leggenda, leyenda gibi keliDKKAT meler efsane karl olarak kullanlmaktadr. Ayrca, Almanca sage, Rusa predaniya ve skaz Yunanca mythe veya mythos kelimeleri de efsanenin karlSIRA SZDE olarak kullanlr. Trkiye Trkesinde efsanenin yan sra Arapa meneli ustre, menkabe ve esatirle, mitoloji kelimelerinin de kullanm yaygndr. AMALARIMIZ ve iveleTrk lehe rinde ise, Azerilerde estir, mif, efsane; zbeklerde efsane, rivayat; Karakalpaklarda epsane, legenda, Kazaklarda anz, epsane-hikayet; Bakurtlarda rivayat, legenda; Krm Tatarlarnda efsane; Kazan Tatarlarnda rivaK T A P
EFSANE KAVRAMI VE EFSANENN ZELLKLER NTERNET

DNELM
SIRA SZDE
D N EE TM N T E R N L
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
120
Memorat: Olaanst varlklarla grme, dokunma, hissetme ve konuma yollarndan biriyle kurulan iletiime dair kiisel hatralar.
yat, legenda, ekiyet, beyt; Altay Trklerinde kuun, legenda-kuun; Tva Trklerinde tool-ugaa, tg uga, toolurgu bolga; Karaaylarda aytv, tavruh; Uygurlarda rivayet, epsene; Yakutlarda kepseen, sehen, kepsel; Krgzlarda ulam, mif, lakap, comok gibi terimler efsane karlnda kullanlmaktadr. Szl kltr ortamnda yaratlan ve szl edebiyat geleneinin bir tr olan efsanenin en yaygn olarak kabul gren tanm gerek veya hayal muayyen ahs, hdise veya yer hakknda gerek olduuna inanlarak anlatlan hikye eklindedir. Bu ksa ve zl tanmnda yer alan ana unsurdan hareketle sistematik bir biimde tanmlan u ekildedir: 1) Efsane, anlatcnn tarih zaman kavram iinde uygundur. a) Efsane, muayyen bir tarih (gerek veya hayal) bir hadise ile birletirilmitir. b) Efsane, muayyen bir ahsla, yani, bir ad verilen tarih (gerek veya hayal) bir ahsiyet ile birletirilmitir. 2) Efsane, anlatann coraf alan kavramna uygundur; yani, o, belirli bir yerle birletirilmitir; 3) Efsane gerek olduuna inanlan bir hikyedir. Geri o, tabiatst hdiselerle i grr, ama anlatclar tarafndan onun gerek olduuna inanlr. Onu anlatann ve dinleyenin yaad dnyasna aitmi gibi itibar edilir. Bu unsurlar iinde yer alan belirli tarih bir olay ve kii ile birletirilmesi ile belirli coraf bir yerle birletirilmesi hususlar efsanelerin en temel zellikleri arasndadr. Tarih bir olay dolaysyla, tarihsel zamanla birletirilmi olmak efsaneleri, zaman bakmndan balang zaman veya kosmostan kinata dnm srecinde ilk yaratl zamann konu edinen veya kozmik zamandaki olaylar konu edinen mit trnden ayrt edici bir zelliktir. Ayrca efsanelerde kahramanlar, olaanst glere sahip olmalarna karn tanr veya yar tanr deildir. Efsaneler bu zellikleriyle, kahramanlar genellikle tanr ve yar tanr olan mitlerden ayrlrlar. Anlatc ve dinleyicileri tarafndan efsanelerin gerek olduklarna inanlr. Bu gerek llebilen objektif bir gerek olmaktan ziyade anlatan ve dinleyene bal greceli bir gerektir ve geleneksel icra balamlarnda benzer olaylar gncel rneklerle nakleden bir baka szl edebiyat tr olan memoratlardan kaynaklanan nedenlerle mutlak bir gerek olarak kabul grr ve inanlr. Bu zellikleriyle de efsanelerin en nemli ilevi bir toplumdaki yaygn halk inanlarn kkletirmek, bir veya birka cmleyle ifade edilebilecek bir inan ekirdeini (ritini) bir ok tarih veya tarihletirilmi olaya balayarak trensel hle getirmek (ritelletirmek) ve bu trensel kutlamalarla geni bir gelenek evresi meydana getirmek veya mevcut gelenek evresinin devamn salamaktr. Nakledilenlerin gerek olduuna inan efsaneleri bir baka szl edebiyat tr olan ve esasen ieriinin gerek olduuna inanlmamas veya yalan yahut kurgu olarak dnlen masal trnden ayrr. Efsanelerde, tabiatst akn g veya glerin tecelli ettii olaylarn bal olduu gizli ve esrarengiz bir lem vardr. Bu lemin srlarna hibir zaman tam olarak eriilemez. Bu balamda, yukarda iaret edildii gibi gereklik unsurunun yannda olaanstlk ve kutsallk da efsanenin sahip olduu unsurlardandr. Bir baka ifadeyle, bir efsanenin temelinde inan unsuru mutlaka bulunurken, dier zelliklerden bir veya birka mevcuttur.
121
Yap bakmndan masal gibi sabit veya yar sabit bir forma sahip olmayan efsaneler icra edildikleri konuma durumuna uygun bir biim alarak hacimleri ilk, ikinci defa veya daha fazla anlatlmakta olduklarna bal olarak deiebilen konumalk trlerin (conversional genres) zelliklerini gsterirler. Ancak kendi balarna bamsz bir anlat olarak anlatldklar iin anlatmalk trler arasnda yer alrlar. Efsaneler genel olarak bir veya birka motif ieren ksa bir anlatm trdr. Efsanelerin bazlar pek az deiiklerle bir lkenin deiik yerlerinde veya deiik lkelerde, anlatldklar yere uygun den bir mahalllemeye urayp sz konusu corafyaya balanarak anlatlrlar, bu tr efsanelere gezgin efsane (migratory legends) ad verilir. Baz hayvan ve bitkilerin oluum ve kkenini anlatan efsanelere de etiyolojik efsaneler denilmektedir. Trk kltrndeki byk sufilerin, evliyalarn, hayatlarndan, kerametlerinden bahseden efsanelere menkbe ve bu tr menkbeleri toplayan eserlere de menakb-nme ad verilir. Ta kesilme motifi Trk efsaneleri arasnda son derece yaygn bir motiftir. Bu motifi tayan bir efsane yledir: Erzurumun, Karayaz lesinin Kzmusa adl kynde vaktiyle bir adam yaarm. Bu adam veliymi fakat kz kendisinin szn dinlemezmi. Ayn kyden Musa adnda bir gen varm. Musa bu kz seviyormu. Kzla gizli gizli buluurlarm. Genler bir gn aralarnda anlarlar ve kaarlar. Kzn babas katklarn anlaynca pelerinden gitmemi. Kyller gelip, Msaade et, biz gidelim Musay ldrp kzn getirelim demiler. Kzn babas msaade etmemi. Siz gelin oturun onlar kaamaz demi. Sabah olunca kyller, kyn dnda iki kii grrler, yanlarna yaklanca delikanlyla kz talam olarak grmler. O gnden sonra bu kyn ad Kzmusa olarak kalm. Hl kyn giriinde bu talam iki insan eklini grmek mmkndr. Bu efsane bir ynyle kyn adn, dier ynyle de kye yakn insan ekline benzeyen iki kayann oluum nedenini aklamaktadr. Efsaneyle baba sznn dinlenmesinin nemli olduu ve toplumsal geleneklerin inenmesi durumunda Tanrnn gazaba gelip isyankarlar cezalandraca anlatlmaktadr. Tematik olarak son derece zengin bir eitlilie sahip olan efsanelerin ihtiva ettikleri konulara gre yaplm ve genel kabul grm snflandrmas u ekildedir: I) Yaratl ve Dnyann Sonu ile lgili Efsaneler II) Tarih Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile lgili Efsaneler A. Medeniyetle ilgili yerlerin ve eylerin kaynan anlatan efsaneler. B. Belli yerlerle ilgili efsaneler. C. lk ve erken tarihle ilgili efsaneler. . Savalar ve felaketlerle ilgili efsaneler. D. Belli ve sekin ahsiyetlerle ilgili efsaneler. E. syanlarla ilgili efsaneler. III)Olaanst Kiiler, Varlklar ve Glerle lgili Efsaneler A. Kaderle ilgili efsaneler. B. lm ve llerle ilgili efsaneler. C. Tabiatn ve hayvanlarn koruyucularyla ilgili efsaneler. . Olaanst yaratklarla ilgili efsaneler. D. Tabiatta bulunan ruhlarla ilgili efsaneler. E. Hayaletlerle ilgili efsaneler. F. ekil deitiren yaratklarla ilgili efsaneler. G. eytanla ilgili efsaneler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
122
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
H. Hastalk ve sakatla sebep olan yaratklarla ilgili efsaneler. I. Olaanst gleri olan yaratklarla ilgili efsaneler. DKKAT . Mitik hayvanlar ve bitkilerle ilgili efsaneler K. Hazinelerle ilgili efsaneler. IV)DinSIRA SZDE Efsaneler. Kendi balarna bamsz bir tr olmakla birlikte pek ok dier szl edebiyat tr gibi efsaneler de icra edildikleri balamn durumuna gre bazen mitler, epik AMALARIMIZ destanlar bata olmak zere dier anlatlarn iinde de yer alabilirler. Buradaki bilgilerin byk bir ksmn zkul obanolunun Trk Halk Kltrnde MeK T A P moratlar ve Halk nanlar (Ankara: Aka Yaynlar, 2003) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 1. ve 2. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
Efsanelerin mitlerle en ok benzeen yn nedir? SIRA SZDE

DN TE R N E TM NEL
S O R U
D TER N E TM N NEL
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
123
zet
A M A
Anlatmalk Tr Kavramn Tanmak. Anonim Halk Edebiyat trlerinden bazlar anlatma etkinliine dayal ve buna uygun bir anlatm tutumu ve yapsal zelliklere sahiptir. Bu tr anlatmay esas alan iir, dzyaz (nesir) ve her ikisinin kark olarak bulunabildii bu szl edebiyat trleri anlatmalk trler (narrative genres) olarak adlandrlr. Anonim Halk Edebiyatnn anlatmalk trlerini mitler, epik destanlar, efsaneler, masallar, halk hikyeleri ve fkralar olarak sralanabilir. Mit Kavram ve Oluumunu Aklamak. nsan davranlar iin model tekil eden, hayata anlam ve nem kazandran, dolaysyla insann kendini anlamlandrmasn salayan ve her zaman iin bir yaratln yksn anlatan kutsal kabul edilen metinlere mit (myht) ad verilir. Mitlerdeki kahramanlar veya kiiler olaanst tanrsal varlklardr. Mitler, kutsal ya da olaanst olan g veya glerin dnyaya eitli zamanlarda yaptklar heyecan verici aknlarnn tasvir edildii yklerdir. Mitlerin, yaadklar kltrlerde gerek hikye olduuna inanlr, yaadklar toplum iinde ritel olarak uygulama eklinde trenlerde anlatlarak canlandrlrlar. Bir baka ifadeyle syleyecek olursak, mit veya mitler, insanlarn toplumsal yaamlarn belirleyen temel elerden biri, bu insanlarn iinde yaadklar toplumu ve dnyay alglama ekilleridir. Bu balamda, her insan kendi toplumunun iindeki dier kiilerle ve zellikle yakn olduu gruplarla bir toplum haritas paylar. Bu toplum iindeki insanlar byle bir temel haritadan hareket ettikleri iin anlaabilirler ve iinde yaadklar toplumun gereklerini yerine getirebilirler. nsanlk tarihinin en eski devirlerinden beri, insan topluluklar yce saydklar kavram, olay ve atalar, lleri, lm, doum, efsane kahramanlar bata olmak zere kutsal olarak niteledikleri hayvanlara, da, kaya, su, gne, ay, yldz vb. tabi unsurlara kar, z itibariyle inantan kaynaklanan ve birbirleriyle gevek de olsa ilikili olarak bir davranlar rgs oluturan ve klt olarak nitelendirilen inan ve pratikler ortaya koymulardr. Bu zelliiyle de, mitler, ilkel
AM A
ilm dncenin ilk belirtileridir. Dahas bugn mitolojinin alma sahas iinde yer alan bu anlatlar, insanlk tarihinde gerek veya gerekst olgu ve olaylar kavramlatrmann ve kendi iinde bir manta sahip teorik bir yapya oturtmann yan sra, szn eitli maddi kayt teknolojileriyle kaydedilip saklanmasnn henz bilinmedii dnemlerden balayarak szl kltr ortamnda, sz konusu kavramlatrmalar derleyip, koruyarak yeni kuaklara aktaran szel bir ansiklopedi ilevi grmlerdir. Trk Mitolojisinin zelliklerini Tanmak. Trk mitolojisi dnyann en eski ve en zengin mitolojik geleneklerinden birisidir. Trk mitolojisi zerine pek ok alma yaplm olmakla birlikte henz tam anlamyla Trk mitolojisine ait unsurlarn yer ald materyalin tamam toplanamamtr. Trkiyede Trk mitolojisiyle ilgili en hacimli alma Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi adl iki ciltlik almasdr. W. Radlofun XIX. yzylda Trkistan ve Sibirya Trkleri arasnda szl kaynaklardan derleyip Proben adl almasnda yaynlad szl kaynaklar da Trk mitolojisi asndan son derece nemli bilgiler iermektedir. Bunlardan birisi olan bir kam (aman) alkn (duas) Trkiye Trkesine aktararak yaynlayan Abdlkadir nandr. Bugn hl, Gk Tanr dinine veya amanist inanlara sahip olan Altay Trklerinin bu duasnda yer alan alkars ve albast inanlar bin yldan beri mslman olan ve bin yl nce Trkistandan Anadoluya g eden Mslman Ouz Trkleri arasnda da yaad ve sosyo-kltrel hayatta baz inan ve davranlar ynlendirmeye devam ettii grlmektedir. Epik Destan Kavramn Tanmlamak. Mitlerden sonra yaratlan en eski szl edebiyat trlerinden birisi epik destan geleneidir. Epik destanlar, kahramanlarnn insan, anlattklar zamann tarihsel zaman ve kutsal kabul edilmeyileri gibi zelliklerle mitlerden ayrlan, bir kahramann bandan geen olaylarn ounlukla manzum olarak anlatld uzun anlatlardr. Sosyal ve kltrel bir olgu olarak epik destanlar dinleyicilerin nnde teatral bir biimde icra edilen kltrel ve tarihsel kahramanlara ait gste-
A M A
A M A
124
rimler demekle e anlamldr. Bu gsterimlerin icrasnn gerek mahiyeti ise, gerevli bir kltrel balamda -yaznn icat olmad dnemler veya kullanmnn son derece snrl olduu yakn alar- dnldnde ok kk yalardan itibaren sabahtan akama kadar tek bana veya bir iki arkadayla srlerin peinde dolaan veya avlanan bir insann, ailesi dnda bir bireyin gelenek kurumsallamas dahilinde- dramatize ederek aktard anlatlarn onun hayatnda tad nem ve yer dnlmeden, anlalamaz. ncelikle bu bir sosyalleme vesilesidir. Dahas ve belki de en nemlisi iine doulan kltrn temel deerlerini aktaran dilin ve tanan kltrn zmsenmesini salayan bir kltrleme (acculturation) hadisesidir. Ayn deerlere dayal ve kltrel kahraman simgeciliinde tematik olarak gerekleen ortak deerler manzumesinin kazandrd toplumsallk vardr. Bu toplumsalln ifadesini bulaca biz kabul ise, destanlarn ulusal kltrn var olu zeminidir. Yaratl devrinden usuz bucakszm gibi gzken kinata aile, soy, boy esasna gre dalm yerleiklikten uzak veya yerleik toplumsal bir var oluun ve binlerce yla ulaan srekliliinin belki de en nemli nedeni, dahas bunun gereklemesini salayan kurumu, ara ve gereci, epik destanlardr.
A M A
AM A
Trk Epik Destan Geleneini Tanmak. Trk epik destan gelenei szl kaynaklardan derlenerek yazya geirilmi destan says ve pek ok yerde hl yaamakta oluu gibi nedenlerle dnyann en zengin epik destan geleneidir. Trk depik destanlar, eski destanlar ve yeni destanlar olarak ikiye ayrlabilir. Yeni destanlar, sahip olduklar konusal zelliklerle arkaik, kahramanlk ve tarih destanlar olarak e ayrlabilir. Trk epik destan gelenei yzlerce destandan oluur. Dnyann en geni hacimli veya byk destan Krgz Trkleri arasnda anlatlmakta olan Manas Destandr. Trk destanlarnda binlerce motif yer almakla birlikte kutsal k, demir ve demirciler, dler, ok-yay, canl kl, kutsal aa, kutsal da, kutsal su, bozkurt, kutsal da, kutsal maara gibi baz motiflere destanlarda yaygn olarak rastlanr. Trk epik destan gelenei kahramanlarn yaadklar sosyal yapy gereki bir biimde aksettirmilersdir.
Efsane Kavramn ve zelliklerini Aklamak. Efsane terimi, dilimize Farsadan girmitir. Efsane kavram slm medeniyeti dairesine girmezden nce Eski Trkede sab, saw, kep ve irtegi kelimeleriyle ifade edilmitir. Szl kltr ortamnda yaratlan ve szl edebiyat geleneinin bir tr olan efsanenin en yaygn olarak kabul gren tanm gerek veya hayal muayyen ahs, hdise veya yer hakknda gerek olduuna inanlarak anlatlan hikye eklindedir. Tarih bir olay dolaysyla zamanla birletirilmi olmak efsaneleri, zaman bakmndan balang zaman veya kosmostan kinata dnm srecinde ilk yaratl zamann konu edinen mit trnden ayrt edici bir zelliktir. Ayrca, efsanelerde kahramanlar, olaanst glere sahip olmalarna karn tanr veya yar tanr deildir. Efsanelerin temelinde yer alan inan unsuru n plandadr. Anlatc ve dinleyicileri tarafndan efsanelerin gerek olduklarna inanlr. Bu gerek llebilen objektif bir gerek olmaktan ziyade anlatan ve dinleyene bal greceli bir gerektir ve geleneksel icra balamlarnda benzer olaylar gncel rneklerle nakleden bir baka szl edebiyat tr olan memorat lardan kaynaklanan nedenlerle mutlak bir gerek olarak kabul grr ve inanlr. Efsanelerin bazlar pek az deiikliklerle bir lkenin deiik yerlerinde veya deiik lkelerde, anlatldklar yere uygun den bir mahalllemeye urayp sz konusu corafyaya balanarak anlatlrlar, bu tr efsaneler gezgin efsane (migratory legends) ad verilir. Varlklarn oluum ve kkenini anlatan efsanelere de etiyolojik efsaneler denilmektedir. Trk kltrndeki byk sufilerin, evliyalarn, hayatlarndan, kerametlerinden bahseden efsanelere menkbe ve bu tr menkbeleri toplayan eserlere de menakb-nme ad verilir. Tematik olarak son derece zengin bir eitlilie sahip olan efsanelerin ierdikleri konulara gre genel kabul grm bir snflandrmalar mevcuttur. Kendi balarna bamsz bir tr olmakla birlikte pek ok dier szl edebiyat tr gibi efsaneler de icra edildikleri balamn durumuna gre bazen mitler ve epik destanlar bata olmak zere dier anlatlanlarn iinde de yer alabilirler.
125
Kendimizi Snayalm
1. nsan davranlar iin model tekil eden, hayata anlam ve nem kazandran, dolaysyla insann kendini anlamlandrmasn salayan ve kutsal kabul edilen metinlere ne ad verilir? a. Epik destan b. Efsane c. Mit d. Memorat e. Menkbe 2. Yaanm olaylarn hikyesi inancyla, szl kltr ortamnda ve yz yze bir iletiim balamnda teatral izgilere sahip bir biimde anlatlp nakledilen, temal yklere ne ad verilir? a. Epik destanlar b. Efsaneler c. Surname d. Menakpnameler e. Mitler 3. Mitlerin konusu nedir? a. Tarih yerleri ve olaylar anlatmak b. Tarih kiiliklerin hayatlarn anlatmak c. Olaanst varlklarla grme, dokunma, hissetme ve konuma yollarndan biriyle kurulan iletiimi anlatmak d. Kahramanlk ana temal ykler anlatmak e. Her zaman bir yaratln yksn anlatmak 4. Aadakilerden hangisi mitlerin zelliklerinden biri deildir? a. Tanrsal ve olaanst varlklarn eylemlerini konu etmesi b. Anlatlan yklerin gerek ve kutsal olarak kabul edilmesi c. Sosyal ve toplumsal yapdaki davran ve dn biimlerini etkilemesi d. Ritellere yer vermemesi e. Bir tren havas iinde anlatlmas 5. Aadakilerden hangisi Kken Aklayc (etiyolojik mitlerin ele ald konulardan biri deildir? a. Dnyann oluumu b. nsann yaradl c. Yeni dnyann kefi d. Corafi artlarn oluumu e. Dinsel trenlerin nitelikleri 6. Dile dayal kltrel malzeme aadaki akademik disiplinlerin hangisinin ortaya knda etkili olmamtr? a. Halkbilimi b. Arkeoloji c. Sosyoloji d. Etnolojii e. Antropoloji 7. Aadakilerden hangisi epik destanlarn gerek olduunu dndren nedenlerden biri deildir? a. Kahramanlarn tarihi kiilikler olmas b. Olaylarn gerek olmas c. Olaylarn getii meknlarnn gerek olmas d. Kullanlan dilin saf Trke olmas e. Belli tarihi dnemleri iermesi 8. Aadakilerden hangisi Tarih Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile lgili Efsaneler kategorisine girmez? a. Medeniyetle ilgili yerlerin ve eylerin kaynan anlatan efsaneler b. Belli yerlerle ilgili efsaneler c. lk ve erken tarihle ilgili efsaneler d. Savalar ve felaketlerle ilgili efsaneler e. lm ve llerle ilgili efsaneler 9. Olaanst varlklarla grme, dokunma, hissetme ve konuma yollarndan biriyle kurulan iletiime dair kiisel hatralara ne ad verilir? a. Memorat b. Epik destan c. Mit d. Efsane e. Seyahatname 10. Pek az deiiklerle bir lkenin deiik yerlerinde veya deiik lkelerde, anlatldklar yere uygun den bir mahalllemeye urayp sz konusu corafyaya balanarak anlatlan efsanelere ne ad verilir? a. Etiyolojik efsane b. Menkbe efsane c. Gezgin efsane d. Din efsane e. Tarih efsane
126
Okuma Paras
Ouz Kaan Destan Olsun dediler. Onun resmi budur. Bundan sonra sevindiler. Yine gnlerden bir gn Ay Kaann gz parlad, doum arlar balad ve bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuun yz gk; az ate (gibi) kzl; gzleri ela; salar ve kalar kara idi. Perilerden daha gzeldi. Bu ocuk anasnn gsnden ilk st emdi ve bir daha emmedi. i et, orba ve arap istedi. Dile gelmeye balad; krk gn sonra byd, yrd ve oynad. Ayaklar kz aya gibi; beli kurt beli gibi; omuzlar samur omuzu gibi; gs ay gs gibi idi. Vcudu batan aa tyl idi. At srleri gder, ata biner ve av avlard. Gnlerden ve gecelerden sonra yiit oldu. (eksik...) O ada, orada byk bir orman vard; birok dereler ve rmaklar vard. Buraya gelen avlar ve uan kular oktu. Bu ormann iinde bir gergedan vard. At srlerini ve halk yerdi. Byk ve yaman bir canavard. Ar bir eziyetle halk ezmiti. Ouz Kaan cesur bir adamd. Bu gergedan avlamak istedi. Gnlerden bir gn ava kt. Karg, yay, ok, kl ve kalkanla ava gitti. Bir geyik ele geirdi, onu st dal ile bir aaca balad ve gitti. Sonra sabah oldu. Tan aarrken yine geldi ve grd ki: gergedan geyii alm. Sonra Ouz Kaan bir ay tuttu; onu altn kua ile aaca balad, gitti. Yine sabah oldu. Tan aarrken yine geldi ve grd ki: gergedan ayy da alm. Bu sefer o aacn dibinde (kendisi) durdu. Gergedan geldi ve ba ile Ouzun kalkanna vurdu. Ouz karg ile gergedann bana vurdu ve onu ldrd. Klc ile ban kesti, ald gitti. Tekrar geldii zaman grd ki: bir ala doan gergedann barsaklarn yemekteydi. Yay ve okla ala doan ldrd ve ban kesti. Ala doann resmi budur (...). Sonra dedi ki: (Gergedan) geyii yedi, ayy yedi. Kargm onu ldrd; demir olsa (olduu iin). Gergedan ala doan yedi. Yaym, okum onu ldrd; bakr olsa (olduu iin) - dedi, gitti. Gergedann resmi budur (...). Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan bir yerde Tanrya yalvarmakta idi. Karanlk bast. Gkten bir gk k indi. Gneten ve aydan daha parlakt. Ouz Kaan oraya yrd ve grd ki: o n iinde bir kz var, yalnz oturuyor. ok gzel bir kzd. Banda (alnnda?) ateli ve parlak bir beni vard, demir kazk (kutup yldz) gibi idi. O kz yle gzeldi ki, glse, gk tanr glyor; alasa, gk tanr alyor (sanlrd). Ouz Kaan onu grnce akl gitti; sevdi, ald. Onunla yatt ve istediini ald. Kz gebe kald. Gnler ve gecelerden sonra (gzleri) parlad ve erkek ocuk dourdu. Birincisine Kn adn koydular; ikincisine Ay adn koydular; ncsne Yulduz adn koydular. Yine bir gn Ouz Kaan ava gitti. nnde, bir gl ortasnda, bir aa grd. Bu aacn kovuunda bir kz vard, yalnz oturuyordu. ok gzel bir kzd. Gz gkten daha gk idi: sa rmak gibi dalgal idi; dii inci gibi idi. yle gzeldi ki, eer yer yznn halk onu grse: Eyvah! lyoruz! der ve (tatl) st (ac) kmz olurdu. Ouz Kaan onu grnce akl gitti. Yreine ate dt; onu sevdi, ald. Onunla yatt ve dilediini ald. (Kz) gebe kald. Gnler ve gecelerden sonra (gzleri) parlad ve erkek ocuk dourdu. Birincisine Kk adn koydular; ikincisine Ta adn koydular; ncsne Tengiz adn koydular. Sonra Ouz Kaan byk bir toy (ziyafet) verdi. Halka emir verdi ki... (Eksik) (Ouz Kaan halk) arnca, ahali birbirine dant ve geldi. Ouz Kaan krk masa ve krk sra yaptrd. Trl alar, trl araplar, tatllar ve kmzlar yediler ve itiler. Toydan sonra Ouz Kaan beylere ve halka yarlk verdi ve Ben sizlere oldum Kaan; alalm yay ile kalkan; nian olsun bize buyan; kurt olsun (bize) uran (sava bar); demir karg olsun orman; av yerine yr()sn kulan; daha deniz daha mren (rmak); gne bayrak, gk kurkan, (adr) dedi. Ondan sonra Ouz Kaan drt yana emirler yollad; tebliler yazd ve ililere verip gnderdi. Bu teblilerde yle yazlmt: Ben Uygurlarn kaanym ve yer yznn drt kesinin kaan olsam gerekir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime ba eerse, hediyelerini kabul ederek, onu dost edinirim. Kim ba emezse, gazaba gelirim; dman sayarak, ona kar asker kartr ve derhal baskn yapp onu astrr ve yok ettiririm. Yine o zamanlarda sa yanda, Altun Kaan adnda bir kaan vard. Bu Altun Kaan Ouz Kaana eli gnderdi. Pek ok altn, gm takdim etti ve yakut talar alp, pek ok cevahir yollayarak, bunlar Ouz Kaana sayg ile sundu. Ona itaat etti, eyi hediyelerle dostluk temin etti ve onunla dost oldu. Sol yannda Urum adnda bir kaan vard. Bu kaann askeri ve ehirleri pek oktu. Bu Urum Kaan, Ouz Kaann emirlerini dinlemezdi. Onun arkasndan gitmezdi. Ben onun szn tutmam diyerek emrine bakmad. Ouz Kaan gazaba gelerek onun zerine yrmek istedi; bayran aarak, asker ile ona kar yrd. Krk gn sonra Muz Ta adnda bir dan eteine geldi. adrn kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan aarnca Ouz Kaann adrna gne gibi bir k girdi. O ktan gk tyl ve gk yeleli byk bir erkek kurt kt. Grd ki, askerin nnde gk tyl ve gk
127
yeleli byk bir erkek kurt yrmektedir ve kurdun ard sra ordu gelmektedir. Gk tyl ve gk yeleli bu byk erkek kurt birka gn sonra durdu. Ouz Kaan da askeri ile durdu. Burada til Mren adnda bir deniz vard. Bu til Mrenin kenarnda bir kara dan nnde sava balad. Okla, karg ile ve klla vurutular. Askerlerin arasnda vuruma ok oldu, halkn gnllerinde kayg ok oldu. Bouma ve vuruma yle yaman oldu ki, til Mrenin suyu zencefre gibi batanbaa kp krmz oldu. Ouz Kaan yendi ve Urum Kaan kat. Ouz Kaan Urum Kaann hanln ve halkn ald. Onun ordugahna pek ok cansz ve pek ok canl ganimet dt. Urum Kaann bir kardei vard. Ad Uruz Beg idi. Bu Uruz Beg olunu da banda, derin rmak arasnda iyi tahkim edilmi bir ehre yollad ve: ehri korumak gerek, sen ehri bizim iin koru ve savatan sonra bize gel- dedi. Ouz Kaan bu ehre yrd Uruz Begin olu ona ok altn ve gm yollad ve dedi ki: Ey (Ouz Kaan), sen benim kaanmsn; babam bana bu ehri verdi ve: ehri korumak gerekir; sen de ehri benim iin koru ve savatan sonra gel dedi. Babam (sana) kzd ise, bu benim suum mudur? Ben senin emrini yerine getirmeye hazrm. Bizim saadetimiz senin saadetindir; bizim uruumuz senin aacnn (?) yemiindendir. Tanr sana yer vermek ltfunda bulunmu; ben sana bam ve saadetimi veriyorum; sana vergi veririm ve dostluktan kmam dedi. Ouz Kaan yiiti iyi grd, sevindi, gld ve Sen bana ok altn yollamsn ve ehri iyi korumusun dedi. Onun iin ona Saklap adn koydu ve onunla dost oldu. Sonra Ouz Kaan askerleriyle til adndaki rmaa geldi. til byk bir rmaktr. Ouz Kaan onu grd ve tilin suyunu nasl geeriz? dedi. Asker arasnda iyi bir bey vard. Onun ad Ulu Ordu Beg idi. O akll ve... bir erdi; grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok aa aa... O aalar... kesti ve bu aalara yatt, geti. Ouz Kaan sevindi, gld ve: Sen burada bey ol; senin adn Kpak Beg olsun - dedi. Yine ilerledi. Ondan sonra Ouz Kaan yine gk tyl ve gk yeleli erkek kurdu grd. O kurt Ouz Kaana: imdi Ouz, sen asker ile buradan yryerek, halk ve beyleri gtr; ben nden sana yol gsteririm. dedi. Tan aarnca, Ouz Kaan grd ki, erkek kurt askerin nnde yrmektedir; sevindi ve ilerledi. Ouz Kaan her zaman bir alaca ata binerdi. O bu at pek ok severdi. Yolda bu at gzden kaybolup kat. Burada byk bir da vard. stnde don ve buz vard. Onun ba souktan ap ak idi. Onun iin ad Muz Ta idi. Ouz Kaann at bu Muz Tan iine kat, gitti. Ouz Kaan bundan ok eziyet ve strap ekti. Asker arasnda bir kahraman
bey vard. Ne tanrdan ne de eytandan korkar idi. Yrye ve soua dayankl bir erdi. O bey dalara girdi, yrd. Dokuz gn sonra at Ouz Kaana getirdi. Muz Tada ok souk olduundan, o bey kara sarlmt, bembeyazd. Ouz sevinle gld ve: Sen buradaki beylere ba ol ve senin adn ebediyen Karluk olsun dedi. Ona ok mcevher balad ve ilerledi. Yolda byk bir ev grd. Bu evin duvarlar altndan, pencereleri gmten ve ats demirdendi. Kapal idi ve anahtar yoktu. Asker arasnda ok becerikli bir adam vard. Ad Tmrd Kaul idi. Ona buyurdu: Sen burada kal ve aty a; atktan sonra orduya gel. - Bunun zerine ona Kala (Kal! A!) adn koydu ve ilerledi. Yine bir gn gk tyl ve gk yeleli erkek kurt durdu. Ouz Kaan da durdu ve adrn kurdurdu. Bu, tarlasz ve orak bir yerdi. Buraya ret diyorlard. Byk bir yurt idi; atlar ok, kzleri ve buzalar ok, altn ve gmleri ok, cevahirleri oktu. Burada ret Kaan ve onun halk Ouz Kaana kar geldiler. Vuruma ve arpma balad. Oklarla, kllarla vurutular. Ouz Kaan yendi, ret Kaan malup etti, ldrd; ban kesti ve ret halkn kendisine tabi kld. Vurumadan sonra Ouz Kaann askerlerine, maiyetine ve halkna yle byk bir ganimet dt ki, yklenmek ve gtrmek iin at, katr ve kz az geldi. Ouz Kaann askerleri arasnda tecrbeli ve gayet becerikli bir adam vard. Onun ad Barmakl osun Billi idi. Bu becerikli usta, bir araba yapt. Arabaya cansz ganimetleri ykledi. Arabann n tarafna canl ganimetleri koydu. Onlar ektiler, gittiler. Ouz Kaann mahiyeti ve halk, hepsi bunu grd ve ard. Onlar da araba yaptlar. Bunlar arabay ekerken (durmadan) Kanga! kanga! diye baryorlard. Onun iin onlara Kana adn koydular. Ouz Kaan arabalar grd, gld ve: Kana kana ile canl cansz yrtsn; sizin adnz Kanalu olsun ve (bunu) araba gstersin (?) dedi, gitti. Ondan sonra yine bu gk tyl ve gk yeleli erkek kurtla Hint, Tankut ve Suriye taraflarna yrd. Pek ok vurumadan ve pek ok arpmadan sonra onlar ald ve kendi yurduna katt; onlar yendi ve kendisine tabi kld. Yine sylenmeden kalmasn ve belli olsun ki, cenupta Barkan denilen bir yer vardr, ok zengin bir yurttur ve ok scak bir yerdir. Burada ok av ve ok ku vardr. Altn, gm ve cevahiri oktur. Halknn ehresi kapkaradr. Bu yerin kaan Masar adnda bir kaand. Ouz Kaan onun zerine yrd. ok yaman bir vuruma oldu. Ouz Kaan yendi, Masar Kaan kat. Ouz onu hkm altna ald, yurdunu ele geirdi, gitti.
128

Onun dostlar ok sevindiler, dmanlar ok zldler. Ouz Kaan yendi. Saysz eya, at ald ve yurduna, evine doru yola koyuldu, gitti. Yine sylenmeden kalmasn ve belli olsun ki, Ouz Kaann yannda ak sakall, kr sal uzun tecrbeli bir ihtiyar vard. O, anlayl ve asil bir adamd. Ouz Kaann nazr idi. Ad Ulu Trk idi. Gnlerden bir gn uykuda bir altn yay ve gm ok grd. Bu altn yay gn dousundan ta gn batsna kadar ulamt. ve gm ok ta imale doru gidiyordu. Uykudan uyannca dte grdn Ouz Kaana anlatt ve dedi ki: Ey kaanm, senin mrn ho olsun; ey kaanm, senin hayatn ho olsun. Gk Tanr dmde verdiini hakikate karsn. Tanr btn dnyay senin uruuna balasn! Ouz Kaan Ulu Trkn szn beendi; onun dn diledi ve dne gre yapt. Ondan sonra sabah olunca byk ve kk oullarn artt ve: Benim gnlm avlanmak istiyor. htiyar olduum iin benim artk cesaretim yoktur: Kn, Ay ve Yulduz, dou tarafna sizler gidin: Kk, Ta ve Tengiz, sizler de bat tarafna gidin dedi. Ondan sonra dou tarafna, de bat tarafna gittiler. Kn, Ay ve Yultuz ok av ve ok ku avladktan sonra, yolda bir altn yay buldular; onu aldlar ve babalarna verdiler. Ouz Kaan sevindi, gld, yay e bld ve: Ey byk (oullarm), yay sizlerin olsun; yay gibi oklar ge kadar atn -dedi. Kk, Ta ve Tengiz ok av ve ok ku avladktan sonra, yolda gm ok buldular; aldlar ve babalarna verdiler. Ouz Kaan sevindi, gld, oklar e letirdi ve: Ey kk (oullarm), oklar sizlerin olsun. Yay oku att: sizler de ok gibi olun dedi. Ondan sonra Ouz Kaan byk kurultay toplad. Maiyetini ve halkn artt. Onlar geldiler ve mavere ettiler. Ouz Kaan byk ordugah... sa yanna krk kula direk diktirdi: stne bir altn tavuk koydu; altna bir ak koyun balad. Sol yanna krk kula direk diktirdi. stne bir gm tavuk koydu; dibine bir kara koyun balad. Sa yanda Boz Oklar oturdu; sol yanda Oklar oturdu. Krk gn krk gece yediler itiler ve sevindiler. Sonra Ouz Kaan oullarna yurdunu letirip verdi ve: Ey oullarm, ben ok atm; ok vurumalar grdm; ok karg ve ok ok attm; atla ok yrdm; dmanlar alattm; dostlarm gldrdm. Ben Gk Tanrya (borcumu) dedim. imdi yurdumu sizlere veriyorum -dedi. Kaynak: (Prof.Dr. Reit Rahmeti Arat, Ouz Kaan Destan, Ankara: TK Yaynlar, 1987). 1. c 2. a 3. e 4. d 5. c 6. b 7. d 8. e 9. a 10. c Yantnz doru deilse, Mit Kavram konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Epik Destan konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Mit Kavram konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Mit Kavram konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Mit Kavram konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Epik Destan konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Epik Destan konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Efsane konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Efsane konusunu gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, Efsane konusunu gzden geiriniz.
129

Sra Sizde 1 Mitler yaadklar toplumun eitimine insanlarn yaamlarn oluturup devam ettirmek iin elde etmeleri gereken zellikleri model olarak gstererek katkda bulunurlar. Sra Sizde 2 Trk mitolojisinin oluum alarndan kalma baz tasavvuri (sanal) varlklara binlerce yl sonra gnmz Anadolusunda yaayan insanlar tarafndan da bilinmesinin en nemli nedeni tarih boyunca ve gnmzde geni Trk kitlelerinin bu varlklarn varlna ve bu inanlarn gerekliine inanmasdr. Sra Sizde 3 Hayr. Epik destanlar destanc tarafndan dinleyiciye teatral bir biimde anlatlrlar. Cmlesiyle destancnn bir kitaptan destan okumas kastedilmez. Bu ifade de epik destanlar dinleyici karsnda doalama olarak anlatan bir destancnn destanda anlattklaryla ilikili olarak sesini alaltp ykseltmesi az konuanlarn konutuklar az taklit etmesi bylece dinleyicinin dikkatini anlatt destana ekmesi ve dinleyicileri memnun etmeye almas anlatlmaktadr. Sra Sizde 4 Trk epik destan gelenei say olarak szl kaynaklardan derlenerek yazya geirilmi en fazla destana sahip olmas ve szl kltr ortamlarnda hl destanclar tarafndan anlatlmaya devam edilmesi nedenleriyle en zengin ve gl geleneidir. Sra Sizde 5 Efsanelerin mitlerle en ok benzeen yn yaadklar kltrlerde her iki tre ait anlatlarn mutlak gerek olduklarna inanlarak anlatlmasdr.
Arat, R.R. (1987).Ouz Kaan Destan. Makaleler I, (Hazl. O.F. Sertkaya), Ankara: TK Yaynlar, s. 605672. Boratav, P.N. (1974). Trk Efsaneleri. Folklora Doru, S. 35, s. 12-20. obanolu, .(1999). Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2001). Trk Mitolojisi Trk Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, s.1-222. obanolu, . (2003). Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2003). Trk Dnyas Epik Destan Gelenei. Ankara: Aka Yaynlar. Eliade, M. (1993) Mitlerin zellikleri, stanbul 1993; brayev, . (1998). Destann Yaps. (akt. A.A. nar). Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. nan, A. (1986). Tarihte ve Gnmzde amanizm. Ankara: TTK Yaynlar. Malinowski, B. (1988). lkel Toplum, (ev. H. Portakal) Ankara: teki Yaynevi. gel, B. (1971) Trk Mitolojisi I. Ankara: TTK Yaynlar. gel, B. (1994) Trk Mitolojisi II. Ankara: TTK Yaynlar. Reichl, K. (2002). Trk Boylarnn Destanlar. (ev. M. Ekici), Ankara: TDK Yaynlar. erif, M. (1982) deoloji, Ankara: Dost Yaynlar. Seyidolu, B. (1985). Erzurum Efsaneleri, Ankara: KB Yaynlar. Seyidolu, B. (1992). Efsane. Trk Dnyas El Kitab, C. III, Ankara. TK Yaynlar, s. 315-320. Sayl, A. (1982). Msrllarda ve Mezapotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara: AKM Yaynlar. Zhirmunsky, V. (1969). Epic Songs and Singers in Central Asia. Oral Epics of Central Asia (ed. N.K. Chadwick ve V. Zhirmunsky), Cambridge: The University Press, s. 269-347.
6
Amalarmz
Masal Masal Tipi Trk Masallar
Bu niteyi tamamladktan sonra; Masal kavramn aklayabilecek, Trk masallarn tanyabilecek, Halk hikyesi kavramn tanmlayabilecek, Fkra kavramn aklayabilecek; Trk fkra tiplerini tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Halk Hikyesi Fkra Trk Fkra Tipleri
erik Haritas
Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Masal, Halk Hikyesi, Fkralar
MASAL TRK MASALLARI HALK HKYES FIKRALAR TRK FIKRA TPLER
Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Masal, Halk Hikyesi, Fkralar

MASAL
Evrensel olarak en yaygn Anonim Halk Edebiyat rnlerinin banda masallar gelmektedir. Yeryznde masal tr rnlere sahip olmayan kltr yoktur. nsanlk tarihinin erken dnemlerinde mitler, memoratlar, efsaneler ve epik destanlar gerek olduklarna inanlan trler olarak birbirinin ard sra ortaya kmlardr. Bu szl edebiyat trlerinin tamamnn ortak paydas gerek olduklarna inanlmasdr. Tamamen inan faktrne dayal bu trlerden sonra, bir edeb tr belirleyici zellik olan gerek olduuna inanlmamas gereken anlatlar ortaya kmtr. Edeb tr belirleyici zellii gerek olduuna inanlmamas olan ve kalplam bir anlatm tekniiyle anlatlan bu anlatlara masal (folktale) ad verilir. Masal kelimesinin Trkeye, halk dilinde yaygn olarak t anlamndaki Arapa mesel kelimesinin anlam ve syleyi deiikliine uramasyla getii yaygn olarak kabul edilmektedir. Bu kendine has szl edebiyat zelliklerine sahip bir anlatmalk tr, Trkede XIX. yzyldan beri masal olarak adlandrlmaktadr. Masal trne XIX. yzyla kadar Trkiyede ve Balkanlarda kssa, destan, hikye, hekat, mesel gibi adlar da verilmitir. Trkiye dnda yaayan dier Trk topluluklarnda ise masal yerine Trkistanda ertei, ertek; Azerbaycanda nagl; uvalarda hallap; Uygurlarda tn (t verici hikye) terimleri kullanlmaktadr. Masaln uygarlk tarihindeki yerini, dier szl trlerle ilikilerini ve anlatldklar sosyo-kltrel balamlar dikkate almadan sadece yazya geirilmi masal metinlerinden hareketle pek ok ve eksik tanmlar yaplmtr. Masal, masal mefhumundan anlalan mana, bilinmeyen bir yerde veya sahada bilinmeyen ahslara ait faaliyetlerin hikyesidir veya ... olaylarn getii yer ve zaman belli olmayan, peri, cin, dev, ejderha, arapbac gibi kahramanlar, belirli kiileri temsil etmeyen hikyedir eklinde metin merkezli yaklamlarla tanmlamak eksik hatta yanl tanmlamalardr. Masal, anlatlanlar yazya geirildiinde elbette bir yazl metin elde edilen bir sosyo-kltrel etkinliktir. Ancak, masal, sadece yazlarak elde edilen o kuru ve l metin deildir. Masal anlatma yolu, szl kltr ortamnda anlatanla dinleyenlerinin bu yolla kurduu szl kltrel bir iletiim biimidir. Ayn durum mit, memorat, epik destan, fkra, halk hikyesi ve halk iiri trleri gibi dier szl edebiyat trleri iin de geerlidir. Szl edebiyatn en nemli anlatmalk trlerinden birisi olan masallar, modern ve yksek teknolojiye sahip kitle iletiim aralarnn ortaya kp yaygnlamad dnemlerde -bir baka ifadeyle insanlk tarihinin olduka erken dnemlerinden iti-
132
Kurmaca: Salt dnceyle tretilmi, olana aykr ve geerlenmeye kapal bilgiler dizgesi.
Fabl: Hayvan masal demektir.
baren- insanlarn bir araya gelip sosyallemeleri srecine katkda bulunan, onlarn hoa vakit geirmelerini salarken kltre zel deerler ve evrensel bak alar dorultusunda bilgilenmelerini ve eitilmelerini salayan son derece nemli bir ara, kaynak, eitim ve iletiim biimiydi. Masallar, insanlk tarihinin en eski szl edebiyat trleri olan mitler, memoratlar, epik destanlar ve efsanelerin karsnda onlara deta antitez olan bir anlatm trdr. Bilindii gibi mitler, epik destanlar ve efsaneler deta mutlak doru ve gerek tarih imicesine inanlarak anlatlan anlatm trleridir. Anlatlanlarn gerek olduuna inanlmas bu szl edebiyat trlerinin en nemli ve tr belirleyici zelliidir. Bu trlere ait anlatlarn geleneksel icra balamlarnda mutlaka olup bitmi gerek bir olayn bir anlatc tarafndan szl olarak aktarldna inanlr. Bu szl edebiyat trlerinin arlkl olarak ilevleri deta haber, bilgi ve buyruk vermekle snrl gibidir. Memorat, mit ve efsaneler, bu dnyay yaratan akn g veya glerin istek, emir, dilek ve ltuflarn eitli olaylar iinde insanlara ileten, deta kinat yaratan ve mevcut dzenini eitli nedenlere bal olarak ortaya koyan g ya da glerin bu zelliklerini gncel ve aktel olaylarla canlandrarak, yeniden yaatan ve onlar glendiren zellikler tarlar. Epik destanlarda bu zellikler biraz daha insan kahramanlara yneltilmekle birlikte temel ilevler ayndr. Epik destanlarda anlatlanlar; soyun, boyun yahut ulusun yaplan bir yanllk, tanrsal bir cezalandrma ya da kt bir gcn saldrsna kar uranlan kt bir durumdan kurtarc bir kahramann baars ve ona bal olarak yeniden kuruluun bilgisi veya haberidir. Bu szl edebiyat trlerinde, gerek olmayan ancak gerekmi gibi anlatlan anlamnda kurmacaya yer yoktur. Onlar doru olan veya kendilerince mutlak gerei anlattklar iddiasndadrlar. Bu trler, inan dolaysyla ilah ve tanrsal var olular anlatrlar. Bu balamda masallar insanlk dnce tarihinde belki de kurgu ve kurmacann meru bir dn ve anlat biimi olarak kabul ediliinin ifadesidirler. Masallar, belki de mutlak dorudan yani phesiz ve tartmasz doru anlamnda dogmadan ayrln ilk ocuklardr. Masallar kurgu ve kurmacay, ilah bir var oluu anlatan trler yerine insan bir var edii, edeb yaratmay koyan ilk szl edebiyat trdr. Buna gre masallara; edeb kurguyu bizzat kurgu olarak anlamaya, tanmaya ve tasarlamaya olanak veren insan yaratclnn en erken dnemlerinde ald biimdir demek yanl olmaz. Masallar bu zelliklerinden dolay ryalara benzeten ve onlarda insanln arzu veya dileklerinin sembolize edildiini dnenler olmutur. Masallarda olmayacak ey yoktur. nsanlarn olmasn ok istedii, ancak olmas imknsz gzken her ey masallarda oluvermitir. Bugn ok sradan bir ey olan umak, binlerce yl insanolunun bir arzusu olarak nce masallarda gereklemi ve yaatlm, daha sonraki yllarda bu uma arzusu geree dntrlmtr. Bu balamda zellikle mitlerin kltrel kahraman (cultural hero) ile epik destanlarn i ve d dmanlara kar olaanst zelliklere brnm bir hlde yurdu ve kavmi koruyan, efsane ve menkbelerde insanst ve dinsel zelliklere brnm olarak yaamaya devam eden, kahramanlk ann (heroic age) insan kahraman, karlarnda kendilerini eitli hile ve desiselerle aldatan bir hayvan karakteri veya hilekar kahraman (trickster hero) bulurlar. Bu aldatan hayvan kahraman tipine bal olarak ilk masallar domu olmaldr. Muhtemelen hayvanclkla uraan ve amanist gerevli topluluklarda ilk olarak ortaya km olan daha sonralar fabl olarak anlacak hayvan masallar tr ilk yaratl balamlarnda yar-din bir karakter de tayor olabilirler. Ancak ksa srede din d
6. nite - Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Masal, Halk Hikyesi, Fkralar
133
bir karaktere brnerek mit, efsane ve epik destanlarla olan ban motif, kahraman ve benzer olaylar dzeyine indirgeyerek bamszlklarn kazanm olmaldr. Aldatan hilekar kahraman (trickster hero) kltrden kltre deien hayvanlarla temsil edilmektedir. Mesel, Amerikan yerlilerinde tilki veya kurt iken, Trk kltr ekolojisinde tilki belki ondan da eski olan saksaan ve kuzgun daha sonralar da nce dazlak veya taz kiilerin temsil ettii kel hilekar kahraman daha sonra bir masal tipi olan Kelolana dnecek ve Trk kltrnde Kelolan Masallar bal bana bir klliyat hacmine eriecektir. Masal bir edeb tr olarak bu serveni yaarken bu yolculuk gerei kendine has tr ve ekil zelliklerine kavuacaktr. Bunlarn banda, masallarn balang, orta ve sonlarnda bulunan formel veya tekerleme ad verilen kalplam ifadeler gelmektedir. Trkede tekerleme dediimiz bu formel ifadeler, balangtan itibaren tr, dier szl edebiyat trlerinden zellikle de anlatlann gerek olduuna inanlan mit, efsane ve destandan ayrmak iin yaratlm veya tekerlemeler bu ilev ile donatlm olmaldr. Bylece, Bir varm, bir yokmu eklindeki ifadeyi duyan dinleyiciye dolayl olarak sylenilen, Ey dinleyici bundan sonra sylediklerimin tamamn, bir masaln paralar olarak anla ve yorumla, bunlarn gerekle ilgisi yoktur. Anlatlanlar gerek olarak anlamamal ve yle yorumlamamalsn. Bana ve dier dinleyicilere de masal anlatan ve dinleyen insanlar olarak yaklamal, bu durumun gerektirdii geleneksel ve kltrel olarak istendik davranlar iinde olmalsn. Aksi hldeki davran, anlay ve yorumlaylar kabul edilemez demekten baka bir ey deildir. Masaln biti veya kapan tekerlemesine kadar dinleyiciden istenilen davran ekli belirlenmi olmaktadr. Masallar yoluyla yaanan hayattan alnan veya mitler dahil szl edebiyattan derlenen malzemeler, masal trne has bir ileyi ve anlatm tekniiyle ayklanp ilenip deitirilerek bir bakma dsel veya fantastik bir gereklie dntrlerek ya da zihinde tasavvur edilerek, kurulup kurgulanarak dinleyiciye anlatlmaktadr. Masaln geleneksel icra balamlarnda anlat tresini bilen dinleyici de dinledii masaldaki sembolik kahramanlarn temsil ettii deerler ve anlamlar ve onlarn mcadelesini alglayp anlayarak takip etmekte, zmsedii, benimsedii deerlerin sembolik baarsndan haz duymaktadr. Bu tr icralara yeni katlmaya balayanlara veya ocuklarn ahsnda yeni kuaa da sosyal ve toplumsal olarak zmsenen ve benimsenen sosyo-kltrel deerler, semboller etrafnda telkin edilmektedir. Bu balamda masal, gerek ve inan balarndan kurtulmu olarak insan dncesinin, hayal snrlar iinde yapt zgr dn, uu ve yarat altrma ve aratrmalardr. Ancak, Onlar ermi muradna biz kalm kerevetine ifadesiyle sembolize edilen Bitiri veya Kapan tekerlemesi ya da formelinden sonra masal yoluyla iletiim ve masal icras bitirilir. Artk normal ve her gnk davran tarzna, gnlk hayatn ve sosyal hiyerarinin gerektirdii kltrel koda dnmenin zaman gelmitir. Kapan formeliyle dolayl yoldan verilen mesaj bundan baka bir ey deildir. Bu sylediklerimizi zellikle gemite ok daha youn olarak yaanlan, tabu szleri sylememe, tabu szleri ve ifadeleri gereksiz yer ve zamanlarda yapanlara musallat olaca dlen olaanst varlklar da hesaba kattmzda daha net anlamak mmkndr. Bu balamda masallarn da Trk kltr ekolojisinde tpk epik destan ve baz menkbe ve mitlerin gndz anlatlmamalar gibi gnmzde bile baz geleneksel korkularla anlatlmamas dnldnde tekerlemelerin belki de ok gemite kalmas nedeniyle kolayca fark edemediimiz ritelistik veya ayinsel ilevlerinin izlerini daha rahata takip etmek mmkndr. Bu tr zellikler anlat-
Formel: Biimsel anlamndadr.
134
c, dinleyici baznda unutulduka bunlarn iletiimine bal olarak oluan masal metinlerinde de balang ve biti formelleri dier tekerlemelerle birlikte kullanmdan tamamen debilir. Masallarda gerek anlamda zaman ve mekn kavram yoktur. Baz masallarda yer alan in Main, Hindistan, Yemen hatta stanbul gibi gerek yer adlarndan sz edilse bile bunlarn kullanm masal, o kendine has masal dnyas ve lkesi kavramndan kopararak gerek hayata balayacak nitelikte deildir. Bu yer adlarnn masaln anlatmnda herhangi bir katks ve nemi yoktur. Ayn ekilde zaman kavram da belirsizdir. Gerek anlamda bir masaln nerede ve ne zaman olduuna dair hibir bilgi bulunamaz. Bu zellikler masaln tr belirleyici zellikleri olarak son derece nemlidir. Bu tr bilgilere sahip metinler bulunduunda bunlarn masal trnden ok efsane trne yakn olduu anlalr. Tpk epik destanlar gibi masal anas, masal ninesi veya masalc ad verilen ok byk bir ounlukla hanm olan zel bir anlatc tarafndan ve belli kural ve kalplamalara sahip bir gelenee bal olarak anlatlan masallar, hacimleri itibariyle bir destan veya halk hikyesi kadar uzun -nadir de olsa birka gece boyunca anlatlabilen masallar da vardr- olabilen anlatmalk trlerdir. Asl halk masallar ve peri masallar arasnda bu tr uzun masallara rast gelinmektedir. Hayvan masallar ve zincirlemeli masallar greceli olarak daha ksa anlatm trleridir. Baz masallara anlatc tarafndan eklenen kk ve ksa manzum ksmlarn dnda hemen hemen btn masallar mensurdur. Masalclar unutkanla bal olarak bazen birka masal kartrarak ve birbirine ekleyerek tek ve yeni bir masalm gibi anlatt da grlr. Masallar szl kltrde youn bir anlatm geleneinin rn olmalar nedeniyle olduka sade bir halk diliyle yaratlp anlatlrlar. Dier pek ok szl edebiyat tr gibi masallarn da iinde efsane, atasz, deyim, alk, karg, mni, trk, bilmece gibi pek ok baka szl edebiyat tr bir arada bulunabilir. Masallarn ieriklerinde pek ok bakmdan olaanst eitli olaylar bulunabilir. Ayn ekilde masal kahramanlarnn ou olaanst zelliklere sahip olarak karmza karlar. Masallar da insan ve hayvanlarn yansra cansz pek ok nesne ve eya da olaanst zelliklere sahip olarak anlatlr. Masallarda 3, 5, 7 veya 40 gibi formel saylar olarak adlandrlan kalplam saylar ve ifadeler gelenee bal olarak deimeksizin yer alrlar.
Masallarn Snflandrlmas
Masal aratrmalarnn balangcndan itibaren masaln, eitli ltlere gre snflandrmalar yaplmtr. Bunlar iinde en nemli almalar, masallar tiplerine gre snflandran Anti Aarne ve onu genileten Stith Thompsonun 1921 ylnda yapt The Types of Folktale ve Stith Thompsonun 1955te hazrlad, evrensel olarak masallar motiflerine ayrrarak st balklar altnda tasnif ettii Motif Index of Folk Literature adl almalardr. Bu almalarda masallar, kahramanlarnn hayvan olmalarna, olaanst olay ve yaratklara sahip olup olmamalarna, gldrmeye ynelik anlatm tutumuyla anlatlmalarna ve birbirine bir zincir gibi balanm biri biterken dieri onun iinden balayan olaylar zincirini andrmalarna bal olarak; 1. Hayvan Masallar. 2. Asl (Olaanst) Masallar. 3. Gldrc Masallar. 4. Zincirlemeli Masallar. eklinde de snflandrlmlardr.
DNELM S O R U
6. nite - Halk Edebiyatnda Anlatmalk Trler: Masal, Halk Hikyesi, Fkralar DKKAT
DNELM S O R U T D K K A 135
Masallarn, yaps ve kahramann nitelii ne olursa olsun, evrensel mesajlar verSIRA SZDE dii grlr. Hemen hemen btn masallarda dinleyicilere verilen mesaj: Onlar iyilie, drstle, gzellie, dorulua, alkanla yneltecek evrensel, ortak bir mesajdr. Kltrleraras evrensel ortak deerlerin oluup yaylmasnda masallarn AMALARIMIZ son derece nemli bir yeri ve rol olduu rahatlkla sylenebilir. Umay Gnayn Elaz Masallar (Erzurum: Atatrk niversitesi Basmevi, 1975) adl kiK T A P tabnda masalla ilgili daha fazla bilgi bulabilirsiniz. Masallarn gerek olduuna inanlmayan ilk edeb tr olarak ortayaLkmasNzellii uyTSIRAVSZDE E E ZYO garlk tarihi asndan neden nemlidir? Tartnz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T SIRAV SZDE ELE ZYON
TRK MASALLARI
Trk masal aratrmalar, Trk halkbilimi almalar iinde en ok allan ve en S O R tamamn bueski aratrma alanlarndan birisidir. Bu alanda yaplan almalarn U rada ele almaya imkn yoktur. Ancak, bu konuyu aratrmaya ynelecek bir renciye genel bir yol haritas izilebilmek iin bu almalarn en nemlilerini beDKKAT lirtmek faydal olacaktr: Trk masallar zerine ilk aratrmay yapan kii nl Trkolog F.W. Radlofftur. Radloff, Trk boylarnn Halk Edebiyat malzemelerini ProbenSIRA SZDE adn tayan 10 ciltlik bir klliyat hlinde 1866-1907 yllar arasnda yaynlamtr. Bu klliyatn Halk Edebiyat bakmndan son derece zengin kapsam iinde masallar da yer almaktadr. AMALARIMIZ Trk masallarn ilm bir bak asyla ilk derleyen Macar Trk halkbilimcisi Ignacz Kunotur. Kuno, Balkanlarda ve Anadoluda yaklak be yl sren alan aratrmalarnn sonucu olarak pek ok masal derleyerek bunlar T1887-1907 yllar K A P arasnda be cilt hlinde yaynlamtr. I. Kuno, 1925 ylnda yaynlad Trk Halk Edebiyat adl eserinde masal tr hakknda bilgiler vermitir. Yabanclarn Trk masallar zerinde XIX. yzylda younlaan buOilgisini takiTELEV ZY N ben Trk aratrmaclarn da masallar zerindeki almalar bu yzyln son eyreinde yaynlanmaya balamtr. Bunlardan ilki yayn tarihi ve yaynlayan belli olmayan ve 14 masaldan oluan Billur Kk Masallardr. Bu alma 1923 ylnda TERNE Theodor Herzel tarafndan Billur Kschk (Der Kristal Kiosk)N adyla TAlmancaya tercme edilerek yaynlanmtr. Trk masallarn yaynlayan ilk Trk, szl kaynaklardan derledii 13 masal Trk Masallar adyla 1912 ylnda bastran K.D. rumuzunu kullanan ancak gerek kimlii bilinmeyen bir hanmdr. Trk halkbiliminin, Trkiyede bir disiplin olarak ortaya k srecinde nemli bir isim olan Ziya Gkalp, daha sonraki yllarda bir yandan masallar nazma ekerek, dier yandan da derledii masallar yaynlayarak Halkbilimi rnleri zerine nemli aratrmalar yapmtr. Ziya Gkalp Diyarbakrda yaynlad Kk Mecmua adl dergide (1922b, 1922c) Usullere Dair; Halkiyyat (1) Masallar ve Usullere Dair: Tandrnme adyla yaynlanan makalelerinde masal derlemelerinde takip edilecek yntemler konusunda ve kaynak kii olarak masal analarnn zellikleri zerinde duran ve birok bakmdan hl geerli olan aratrmalarn ve derledii masallar yaynlar. Ziya Gkalp metotla ilgili makalelerinde derlenen masallarn diline mdahale edilmemesini vurgulamasna ramen yaynlad baz masal metinlerinin diline mdahale edip dzelttii grlr. Daha sonra 1930 ylnda Bahtaver Hanmn Trk Masallar; 1934 ylnda da Yusuf Ziya Demircioluun Yrkler ve Kyllerde Hikyeler-Masallar ad almalar
DNELM NTERNET
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
136
yaynlanmtr. Yusuf Ziya Demirciolunun yapt almada szl kaynaklardan derlenmi 14 masal metni vardr. Hamit Zbeyir Koayn 1935 ylnda yaynlad Ankara Budun Bilgisi, adl kitabnda szl kaynaklardan derlenmi sekiz adet masal yer almaktadr. Naki Tezel ise 1936 ylnda szl kaynaklardan derledii masallar Kelolan Masallar adyla yaynlar. Naki Tezel 1938 ylnda da stanbul Masallar adyla szl kaynaklardan derledii 72 masal metnini kitap eklinde yaynlanmtr. Tahir Alangu 1943 ylnda Masal Aratrmalar Sahasna Toplu Bir Bak ve Trk Halk Masallarnn Yaps ve Kahramanlar zerine Bir Deneme adl, kendinden sonraki pek ok almaya yn veren lisans tezini hazrlamtr. Tahir Alangu 1961 ylnda Billr Kk Masallarn, 1967 ylnda da Kelolan Masallarn yaynlar. Mehmet Turulun, 1946 ylnda hazrlad Mahmutgazi Kynde Halk Edebiyat adl doktora tezinde ve ayn yl yaynlad Malatyadan Derlenmi Masallar adl kitabnda szl kaynaklardan derlenmi masal metinleri bulunmaktadr. Trk masallar zerine alma yapan en nemli aratrmaclardan birisi Pertev Naili Boratavdr. Pertev Naili Boratavn Trk masallar zerine yapt en nemli alma 1953 ylnda Wolfram Eberhard ile birlikte hazrladklar Typen Trkischer Volksmarchen adyla yaynlad Trk Masal Tipleri Katalogudur. Bu eser, masal aratrmalarnda TTV ksaltmasyla kullanlmaktadr. Pertev Naili Boratav, bu eser dnda 1959 ylnda Zaman Zaman inde, 1969 ylnda da Az Gittik Uz Gittik adl masal monografilerini yaynlamtr. Trk halkbilimcileri arasnda nemli bir yere sahip olan Pertev Naili Boratav, bu almalar dnda masal konusunda birok lisans, yksek lisans ve doktora tezleri ynetmi, yurt dnda Trk masallarnn Franszca ve Almanca evirilerini de yaynlamtr. Saim Sakaolu da 1973 ylnda Gmhane Masallar: Metin Toplama ve Tahlil adl doktora tezinde Gmhaneden derlenen 70 masal metni zerine tahlil almas yapmtr. Bu almada masallar kahramanlarna, temlerine ve motiflerine gre tahlil edilmi, masallarn balang ve bitiri tekerlemeleri zerinde durulmu ve masallarda yer alan det ve gelenekler deerlendirilmitir. Bilge Seyidolu, 1975 ylnda Erzurumdan derlenen 72 masaln bulunduu Erzurum Halk Masallar zerine Aratrmalar adl doktora tezini hazrlamtr. almada, dnyada ve Trkiyede masallar zerine yaplan aratrmalar hakknda bilgi verilmi ve Erzurum masallarnn tip ve olay rgs zellikleri belirlenmi, derlenen Erzurum masallarnn Stith Thompsonun Motif Index of Folk Literaturedaki motif sra ve numaralarna gre listesi hazrlanmtr. Bu, masal geleneini anlayp daha iyi tanmada ok da faydal olmayan yaklam, bir modaya dnecek ve uzun sre Trk masal aratrmalarnda srarla kullanlacaktr. Trk masallar zerine yaplan bir baka nemli alma da Umay Gnayn 1975 ylnda hazrlad Elaz Masallar (Metin-nceleme) adl almadr. Bu almada Elazdan szl kaynaklardan derlenen 70 masal metni zerine V. Propp tarafndan gelitirilen ynteme gre bir tahlil almas yaplmtr. almada nce V. Propp yntemi tantlm, sonra da bu ynteme gre Elaz masallarnn tad zellikler tespit edilmitir. Umay Gnayn bu almas Trk masallarnn evrensel llerle denkliini ortaya koymak, Halkbilimi almalarnda evrensel modelleri kullanma anlayn yerletirmek ve yapsal almalarn nn amak bakmndan son derece nemli ve Trk halkbilimi aratrmalarnda dnm noktas mahiyetinde bir almadr. Bu nc almalardan sonra Trkiyeden derlenen masallar zerine krka yakn master ve doktora tezi hazrlanmtr. Son yllarda Trkiyeden derlenen masallarla Trk dnyasndan derlenmi masallar arasnda eitli bakmlardan karlatr-
137
malar yaplmaya balanlmtr. Ancak imdiye kadar Trk masallarnn bir motif-indeksinin hazrlanmam olmas Trk masal aratrmalarnn en byk eksikliidir. A.Trk Masallarnn Yaps: Trk masallarnn yaps deme, olay ve dilek olarak adlandrlan blmden oluur. Birinci ve nc ksmlar az veya ok birbirine benzeyen kalplam ifadeler olan tekerlemelerden oluur. Bu nedenle de, birinci ve nc ksmlar Trk masallarnn byk bir ounluunda ortaktr. a. Deme: Bu blm, masalcnn dinleyicileri masal atmosferine ve masal biimindeki iletiim ve etkileim ekline hazrlad blmdr. Deme blmnde masalc ounu gelenekten rendii ve bu rneklere uygun olarak kendisinin de yaratt ya da naklettiklerine baz unsurlar katt balang veya masala giri tekerlemeleri syler. Dinleyiciler bir yandan tekerlemelerdeki komik szlere glerken dier yandan da masalcya yaklaarak ve dikkatlerini toparlayarak masal dinlemeye hazrlanrlar. Deme blmnde sylenen tekerlemelere Bir varm bir yokmu, Allahn kulu okmu. Evvel zaman iinde deve tellal iken, san berber iken, ben on be yanda iken, anamn babamn beiini tngr mngr sallar iken.. Var varann sr srenin destursuz baa girenin hali budur hey... Yanan Sefa, Bekri Mustafa, kaynad kafa... Ak sakal kara sakal, yeni berber elinden km bir taze sakal... Kasap olsam sallayamam satr, nalbant olsam nallayamam katr, hamamc olsam dost ahbap hatr... Birisi benim krm deil doru kelm, bir gn bama ykld hamam.. eklindeki tekerleme rnek verilebilir. b. Olay: Asl masal, masaln bu blmdr. Deme ve Dilek blmleri deta bu blme yaplm ekler gibidir. Bu blm de kendi iinde, anlatlacak olayn kompozisyonu eklinde, giri, gelime ve sonu olarak ksmdan oluur. Masalcnn asl sz ve hikye etme gcn ortaya koyaca yer bu blmdr. Anlataca olay dinleyiciye giriinde takdim eden veya masaln olayna giri yapan masalc, bu olayn gelimesini nelerin nasl olup bittiini anlatr, anlatt olayda zlmesi g dmlere dnen karmaklaan rgleri de zerek, olayn sonucunu ortaya koyar. Masaln, olay blmnde de yer yer tekerlemelere veya kalplam szlere yer verilir. Bu blmdeki tekerlemeler ounlukla, masalda kahraman tarafndan almas gereken byk zaman ve mekn aralklar bulunduunda bunlarnn oluunu ifade etmek iin sylenilir. Ayn ekilde masal kahramann bandan byk deiiklikler gemesi durumunda da masalc az gider uz gider.., ... konarak, gerek lale smbl bierek.., Tepelerden yel gibi, derelerden sel gibi.., veya Manastrdan Tireden, ben syleyim buradan, siz dinleyin oradan.. gibi ifadelerle dinleyiciyi buna hazrlar. Masal iinde anlatlan bir olaydan baka olaya geii salayan bu tekerlemeler balay veya gei formelleri (tekerlemeleri) adyla da bilinir. Bunlara rnek olarak Uzatmayalm kameti, koparrz kyameti, ok ilerde hikyeler uzun gider, ustalar tez balarlar verilebilir. Masalda anlatlan kahramandan baka bir kahramana gei iin de kullanlan kalplam szlere Gel haberi .... dan verelim., Haberi kimden verelim... gibi rnekler verilebilir. c. Dilek: Dilek ksmnda da masalc kalplam szler veya tekerlemeler syler. Masaln sonunda masal hemen herkesin kabul edebilecei ve katlabilecei gzel bir sonuca balanr. Oluan bu birlik ve birliktelik ruhunu pekitirecek mahiyette, masalc masal kahramanlarnn balarna gelen mutlu son ve sonucu, ans ve bahtlarn dinleyicileri iin de dilemeye balar. Dilek ksmnda sylenen tekerlemelere, Onlar ermi muradna, dars buradakilerin bana; veya Gkten elma dm, grenlerin bana, birisi bu masal dzp koana, birisi oturup dinleyene, birisi de anlatana... ya da dilek yer almamakla birlikte bir tekerleme havas iinde masalc masal dinleyenleri masaln dnyasndan gerek dnyaya karan ... Ben
138
de orada bir zaman daha kaldm, sonra braktm geri geldim. Daha ne ettiler bilmiyorum, ... Onlar orada safa srsnler, ben de braktm geldim. eklinde rnekler verilebilir. Bu tr bitiri tekerlemelerinin yannda, bazen bitmekte olan bir masala ahlaki bir gr veya bir t de eklenebilir. Bu sona eklenen yilik yap denize at, balk bilmezse Halik bilir gibi bir atasz de olabilir. Bylece dinlenen masaldan bir sonu veya bir ders karlm olur. B. Trk Masal Kahramanlarnn zellikleri: Masallarda olumlu olduu dnlen ve yaatlmas istenilen deerler yceltilir, olumsuz bulunan ve onaylanmayan davranlar da ktlenir. Bu amaca ynelik olarak da, yaatlmak istenilen, yceltilen deerler belirli kahramanlarda yaatlr. Buna bal olarak masallarda iyi tipler ortaya kar. Bu iyi masal tipleri idealletirilerek toplumda benimsenen ve herkes tarafndan alklanan kiilik zellikleri kazanrlar. Masallarda, olumsuz bulunan, onaylanmayan ve ktlenen dnce ve davranlar da kt tiplerle anlatlr. Kt masal tipleri, iyi masal kahraman tiplerinin iyiliklerini iyice ortaya karacak ekilde kartlk veya ztlklar salarlar. Bylece iyi ile ktnn rekabetini ve mcadelesini ortaya koyarlar. Trk masallarnn en nemli erkek tiplerinden Kelolan ktlerle savamas ve gllerle olan mcadelesinde hi beklenmeyen baarlar elde etmesi bakmndan iyi bir tiptir. Kelolan srekli bakalar tarafndan horlanan fakir ve kimsesiz bir delikanldr. Kelolan tipinin ahsnda fakir, kimsesiz ve horlanan insanlarn karlatklar glkleri amaya ynelik tevik ve baarya susam insanlarn zlemlerini grmek mmkndr. Masallarda her kesimden ve her meslekten insan yer alr. Bunlar iinde haydutlar, hrszlar bata olmak zere her trl kt insan da yer alr. Trk masallarnda evresindekilere kt oyunlar oynamaktan zevk alan kt tip Kse tipidir. yi tipin kazanmas her masalda esastr ve her zaman iyi tipin kazanmas deta masaln temel yasasdr. Bu nedenle, masallarda, Kse tipinin karsna Kelolan tipi karlr. Kelolan Kseye kar hazrlad zekice oyunlaryla onu alt eder. Bu sonu iyimser ve ho grl Trk masallarnn, Ksenin ahsnda tm hilekar, dzenbaz, fesat ve babelas insanlara ve bu yollara ynelenlere uyarsndan ve iyi deerlere yneltilmelerinden baka bir ey deildir. Trk masallarnda belki de masalclarn ok byk bir ounluunun kadn olmasndan dolay kadn tipleri erkeklere gre daha fazla yer alrlar. Kadnlarn masallara yanstt aln yazs kavramsallatrmas, kadn-erkek eitsizlii kavramlarnn n plana karlmas bu balamda son derece anlamldr. Masallardaki iyi kadn tipi vefal, sa duyulu, uysal, iyi yrekli, alkan, doru, gzel ve sabrldr. Masallardaki kt kadn tipi ise cad, zalim kaynana, vey ana, kskan karde olarak yer alr. Cadlar daima ktlk yaparlar ve ktlk yapmak iin en nemli aralar bydr. Cadlar iki yzldrler ve gerek yzlerini tatl dil ve gleryz gstererek saklarlar ve karsndakileri bu grnmleriyle kolayca aldatabilirler. C. Trk Masal Anlatma Gelenei: Szl kltr ortamnda teatral bir biimde anlatlan masallarn kendilerine has bir anlatm gelenei vardr. Masallar toplumsal deerleri konu edinirler ve anlatldklar toplumun deerlerini ve dnya gr dorultusunda inanlarn, zlemlerini ve hayallerini yanstrlar. Masallarda insanlarn zlemlerini, sevinlerini, hayallerini, korkularn, zntlerini, dileklerini, yaam biimlerini ve endielerini grmek mmkndr. Masallar, insanlar elendirmek, eitmek ve topluca yaplan ie odaklanmasn ve kolayca hep birlikte almasn salamak, toplumsal istekleri dile getirmek ve insanlarn hayal gcn gelitirmek gibi ilevlere sahiptir. Gnmzde, masal anlatma geleneinin elendirmeye ve eitmeye ynelik olanlar bata olma zere ilevlerini stlenen alternatif
139
radyo, tv gibi kitle iletiim aralarnn yaygnlamas sonucu, masal anlatma gelenei zayflam neredeyse yok olmaya yz tutmutur. Masal anlatma gelenei yzyllarn deneyimiyle ekillenmi, kendine has icra tresi veya belirli kurallar olan bir gelenektir. Yakn zamanlara kadar son derece gl olan masal anlatma geleneinin anlatclar ve dinleyicilerinin genel zellikleri u ekilde sralanabilir. a. Masaln Anlatcs: Masallar daha ok kadnlar tarafndan anlatlrd. Masallarn da tpk destanclar gibi bu ii yapmakla tannm zel anlatclar vardr. Bunlar ok byk bir ounlukta kadnlardr. Bu masalclara, masal anas veya masalc ya da baz yrelerde hekveci, olcum gibi isimler verilirdi. Bu tr usta masalclarn kendilerine has usluplar ve anlatm tarzlar vard. Bu nedenlerle, Ziya Gkalp masalc kadnlar, ozanln kadnlarda devam eden ksm olarak dnmtr. Ozanlk mesleinin babadan oula kald gibi masalcln da anadan kza gemesi de bu dnceyi glendirmi olmaldr. Kuaktan kuaa aktarlan szl rnler olan masallar, masalclar anlatrken dili kullanma yetenekleri lsnce ssleyerek ve yeni motifler ekleyerek geniletirler. Masalclar, anlattklar masal karlnda maddi herhangi bir ey talep etmemekle birlikte kendilerine gsterilen sayg ve itibar en nemli tatmin unsurlar olarak grlmektedir. Bulunduklar evrede tam bir sanat gibi kabul edilen bu tr masal analarnn olmad yer, durum ve zamanlarda zellikle yal kadnlar arasndan gelenei bilen, dinleyici karsnda masal anlatmay gze alabilen herkes masal anlatmtr. b.Masaln Dinleyicisi: Daha nce iaret edildii gibi gnmzde kitle iletiim aralarnda meydana gelen deimeler nedeniyle pek ok dier szl edebiyat gelenei gibi masal anlatma gelenei de zayflamtr. Bu zayflama srecinde orta kan yanlsamalardan birisi de masallarn sadece ocuklara anlatlan ve onlarn dinledii bir szl edebiyat tr olduudur. Bu doru deildir. Gemite masallar ocuk, yal, gen her ya grubuna anlatlr ve bu anlatmlar veya masal icralar ok geni bir dinleyici kitlesinin ilgisini ekerdi. zellikle, krsal kesimde hasat zamanlarnda veya ttn dizme, tarla apalama, bulgur kaynatma, biber temizleme, klk erzak hazrlama, pamuk toplama gibi toplu alma anlarnda bir arada bulunan SIRA SZDE insanlar elendirmek maksadyla masal anlatlrd. Bu tr topluca i yaplan yerlerde ounlukla masal anlatcya i yaptrlmaz sadece masal anlatmasnn istendii de olurdu. Ayrca geceleri yaplan yetikin ve ocuklarn bir arada olduu her trDNELM l toplant ve elencelerde dier geleneksel elentilerden baka masallar da anlatlrd. Baz masalclar masal anlatmlarn glendirmek ve dinleyiciler zerinde S O R U daha etkili olmak iin seslerini alaltp ykseltmek, jest ve mimiklerle kahramanlarn taklidini yapmann yannda zaman zaman ellerindeki apka, mendil, asa ve tespih gibi eyalarn da yardmyla rol yapar, ayaa kalkar ve anlatm dramatize ederDKKAT lerdi. Btn bunlar yapmann amac dinleyicinin dikkatini ekmek ve masal olabildiince en etkili biimde dinleyiciye aktarmakt. Dinleyiciler masal anlatm sraSIRA SZDE snda dikkatli ve sessiz olmalydlar. Masal anlatm srasnda sessiz olmayan grlt yapanlar masalc tarafndan toplulua srtn dnmek, topluluun bir hizmetini grmek eklinde cezalandrlrd. Masalc tarafndan konuan veya grlt yapan AMALARIMIZ dinleyicilerin cezalandrmalar toplantdan kartlmaya kadar varabilirdi. Bu konuyla ilgili daha fazla bilgiyi Nuri Tanerin Masal Aratrmalar, (stanbul: Art-San, K T A P 1988) adl kitabnda bulabilirsiniz. Sizce, gnmzde masal gemie nazaran niin daha az anlatlmaktadr?SZDEN TSIRAV Z Y O ELE
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DNELM
NTERNET
S O R U
NTERNET
S O R U
DKKAT
DKKAT
140
HALK HKYES
Halk hikyesi Trk szl edebiyat geleneinde XVI. yzyldan itibaren grlmeye balamtr. Genellikle klar tarafndan nazm-nesir kark bir ifade tarz ile dinleyicilere kar yz-yze iletiim ortamnda icra edilir. Halk hikyeleri szl kltr yoluyla nesilden nesile intikal eder. Trk halk hikyelerine devirlere ve yrelere gre deiik adlar verilmitir. Dede Korkut Hikyelerinde boy, XVII-XVIII. yzyllarda hikye, zeri sahasnda hekt gnmzde, Dou Anadolu ve Azerbaycanda nal da denmektedir. Ayrca, ksa hikyelere kssa, serkte (sergzet), trksz hikyelere de kara hikye ad verilmektedir. Trk topluluk ve cumhuriyetlerinin byk bir ounluunda halk hikyesi yerine halk dessan, liro epos, gaktk cr denilmekte ve zelikle de ak destan terimi tercih edilmektedir. Dede Korkut Hikyelerinde ozanlarn anlattn grdmz, halk hikyeleri, Anadolu ve Rumeli sahasnda k, dier Trk blgelerinde, dastan, dessan, hekt, akn ve bah ad verilen geleneksel szl anlatm sanatkrlar tarafndan oluturularak veya usta mal olarak aktarlmak suretiyle szl kltr ortamlarnda; balama, dombra, kopuz ve benzeri alglarla yaplan mzik eliinde yzyllardan beri icra edilmektedirler. Halk hikyelerinin mutlaka bir tarih olaya dayanma zorunluluklar yoktur. Nazm-nesir kark olmakla birlikte zamanla nesir ksmlar arlk kazanmtr. Olaylarn geree daha uygun olmas, kahramanlktan ok ak macerasna yer vermeleri gibi zelliklerle epik destandan ayrlmaktadrlar. Epik destanlarda bir toplumu temsil eden ve onun d dmanlarna kar savaan, bar ve dzeni kuran kahramanlarn mcadelerinin yerini halk hikyelerinde bir toplumun kendi iindeki tabakalar, snflar ve bireyler arasndaki ilikiler ve mcadeleler almtr. Epik destanla modern roman arasndaki gei dneminde ortaya kmalar nedeniyle evrensel bir edeb kategori olarak epik-romanesk (pico-romansque) diye de adlandrlan halk hikyeleri, gerek konu gerekse ekil olarak hem epik eserlerin hem de modern romandaki tiplerin, karakterlerin ve olaylarn zelliklerini tarlar. Halk hikyelerinde, epik destanlara gre olaanst olaylarn azald grlr. Ayn ekilde, halk hikyelerinde olaylarn ve kiilerin yaadmz zamann ltlerine tanmas, insan gerekilikle rttrlmesine doru bir eilim hz kazanr. Halk hikyelerine milllik zellii kazandran en nemli unsurlar arasnda yap ve ekillenmelerinde kullanlan malzeme ve ayrntlar, olaylara yn veren dnya gr, rf, det ve geleneklerin devamlln salayan halk felsefesi gibi kltre zel unsurlar saylabilir. Halk hikyelerinde mill ve manevi yapya uygun formlarda ifade edilen evrensel deerler de son derece nemli bir yer tutarlar. Epik destandan halk hikyeciliine gei dnemi eseri kabul edilen Dede Korkut Hikyeleri Trk edebiyatnda bu trn en eski rneklerinden saylmaktadr. Eski ozan-bakslar ve tekke klar, kahvehanelerin din d bir Mslman-Trk kurumu olarak ortaya kmasyla, XVI. yzyldan itibaren yerlerini nasihat yerine gzellemeyi, irat yerine hoa zaman geirtmeyi hedefleyen yeni tarz sanat klara brakmtr. Tekkelerde, ordughlarda; sosyalleme zamanlarnda, anlatlan-okunan din ve mill motiflere dayal halk kitaplarndaki kahramanlk konularnn yansra ak konular da anlatlmaya balanmtr. Bu balamlarda gelien hikyeler ok arlkl olarak erkek-erkee meknlarda anlatlrlar. Biraz da bu nedenle olsa gerek en keskin izgileriyle erkek egemen bir yapy yanstrlar. Hikyelerde kadn neredeyse kaytsz ve artsz ikincil ve tamamen edilgen bir konumdadr.
Usta Mal Daha nceki klarn eserleridir.
141
Bu erkek-erkee meknlarn en nemlilerinden biri k kahvehaneleridir. Bu kahvehaneler, zamanla kendini gelitirerek kamuoyu oluturmaya ynelik fonksiyonlar kazanr. Bu kurumda ortaya kan sosyal eletiri doal olarak buralarda icra edilen eserlere de yansr. Destanlardaki da dnk mcadele; halk hikyelerinde topluma ynelmi, zenginlik-fakirlik, padiahlk-kulluk gibi sosyal farkllama ve bu farkllamadan kaynaklanan problemler bu hikyelerde yer almaya balamtr. Da dnk din ve mill mcadelenin toplumcu alperen tipinin yerini; ferd mcadelesinin, seilmi sanatkr ve idealist ilekei rolyle, sevgilisine kavumak derdindeki k tipi almtr. Halk hikyelerinin bilinen en eski rnekleri olan k Garip ve Kerem ile Aslda manzum ksmlarn daha sonraki halk hikyelerine gre daha fazla olduu grlr. Baz aratrmaclara gre k Garip ve Kerem ile Asl kurmaca hikyeler deildir. k Garip ve k Kerem gerekten yaam klardr. Bu hikyeler de klarn gerek hikyeleridir. Bu nedenle klarn btn iirleri bu hikyelerde yer almtr. Ancak k fasl ad verilen icra tresi eklindeki gelenek oluup kalplanca hikye ncesi aktarlan usta mal iirlerin okluu nedeniyle klarn kurgulad yeni hikyelerde gittike daha az iir ve daha ok mensur ksmlarn hakim olduu bir yapya dnmtr. Bu balamda geleneksel olarak halk hikyelerinin kendine has bir mantk rgs vardr. Bu mantk rgs ideal llere gre ekillenmi bir hayat anlayn ortaya koyar. Bu nedenle de hikye kahraman idealist bir kiilie sahiptir. Halk hikyelerinin konularn kusursuz gzellik duygusundan, yceltilmi fikirlerden almasnn kayna da budur. Halk hikyelerinde zellikle ryada k olma motifinden gurbete kma motifine kadar geliecek olaylar bir mekna balayarak ilikilendirme nemli bir yere ve role sahiptir. Ancak, kahraman ve olaylaryla geree ok yaklaan halk hikyelerinde bile zaman ve mekn kavramlarnn snrlar kesin bir ekilde belli deildir. Dahas, Tiflis, Amasya, Badat, Buhara, Tebriz, Halep, stanbul gibi gerek yer adlarndan bahsedildiinde bile bu gerek mekndan ziyade gereimsiletirilmi hayali bir ehir tipi hviyetindedir. Hikyeci k, olaylara akl ve mantyla bir zm bulamad hllerde hayal ve sembollerden faydalanr. Bu nedenle de hikye kahramanlar normal bir insann yapabileceklerinin yannda arzu ettiklerini de gerekletirebilecek kadar olaanst glere sahip olur. Halk hikyelerinin kendine has mant iinde tutarl olmak artyla, hikyelerde olmayacak ey yoktur. Ancak XIX. yzyldan itibaren stanbul hikye geleneinde realist olaylara doru gittike artan bir deime grlr. Daha nce de iaret edildii gibi, bunda toplumun hzla deiimi ve yeni deerlerin kabulnn de rol olduu son derece aktr. Bunun yansra Pertev Naili Boratavn tezine gre kahvehanelerde kendine has sanatn icra eden meddahlk geleneine bal olarak sz konusu realist halk hikyelerin meydana gelmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Szl edebiyatta teekkl eden dier hacimli anlat trleri gibi halk hikyelerinde de destan motiflerinden, bilmece ve ataszlerinden halk iirinin btn ekillerine kadar Halk Edebiyatnn eitli rnlerini bulmak mmkndr. Halk hikyelerinin icra ortamlarna, icrac ve dinleyicileriyle bir arada bulunduklar sosyo-kltrel balamlarna bal olarak bir ok unsurlarn eklenip karlmas, bilerek veya bilmeyerek deitirilmesi szl gelenein mahsul olan bir anlat tr iin son derece sradan ve olaan zelliklerdendir. Bu nedenle de oluturulma (ina) ve icralarnda dier trlerde de kullanlan unsurlar veya bizzat dier szl trlerin kendilerinin de halk hikyelerinde bulunmas szl edebiyatn doas gerei kanlmazdr.
142
Ancak lkemizde ve baka lkelerde yaynlanan halk hikyesi metinlerinin neredeyse tamamnn derlendikten sonra yazl edebiyat metnine benzetme ynnde derleyici ve yaynclarnn yaptklar redaksiyon mdahalelerinin yanll pek ok insanda hikyeleri bir yazl edebiyat unsuru gibi alglama dolaysyla da deerlendirme yanlsamasnn temel nedenidir. Halk hikyeleri szl gelenek ortamnda hibir zaman kuru kuruya okunan, bir modern tiyatronun sabit metni teksti deillerdir. Halk hikyeleri, geleneksel icra balamlarnda anlatc k tarafndan geleneksel dinleyici kitlesi karsnda teatral bir biimde icra edilen, szl edebiyatn geleneksel bir anlatsnn ekillendirdii bir sosyal ve kltrel olaydr. Trk kltrnde gelenekli sanatsal bir iletiim ve etkileim biimidir. Halk hikyelerinin icras, anlatld evreye ve anlatan a gre farkllklar gsterir. Pertev Naili Boratavn tespitlerine gre halk hikyesi anlatma gelenei genel olarak fasl, deme, asl konu (hikye), duvak kapamayla drt ve bazen bunlara eklenen efsanelerle be blm hlinde tertip edilir: 1. Fasl: k, hikyesine balamadan nce dinleyiciyi hikye icrasna hazrlamak, ustaln gstermek veya isteklere cevap vermek iin nce bir divan syler. Divan zel ezgileri olan ve filtn filtn filtn filn vezniyle veya on beli hece kalbyla sylenen bir iirdir. Sonraki klar, aruz vezniyle iir sylemede zorlandklar iin daha ok hece lsyle sylemeyi tercih ederler. Bundan sonra cinasl bir trknn (tecns) okunmas gelenek gereidir. Ardndan olaanst bir konunun dile getirildii bir tekerleme sylenir. Tekerlemenin sylenmesinden sonra baz yrelerde statnme ad verilen eski usta klardan iir okunur. Ezgiyle okunan bu iirlerde daha ok Hz. Muhammedin bykl, drt halife ve din bykleri anlatlr veya dnyann fanilii dile getirilir. Son olarak da mizahi bir atma veya destana, bazen de n yine kendisinin zd bir muammaya yer verilir. Fasl ksmnn uzunluu ya da ksal veya bu ksmda icra olunacak paralarn zellikleri bir bakma hikyeyi dinlemeye gelen dinleyicilerin tadklar zellikler, istekleri ve ilgilerine gre n yapt tercihlerle belirlenir. 2. Deme: Manzum veya mensur kalplam cmlelerden oluan bir giritir. Demede hikyenin getii zaman ve mekndan sz edilir. Szl gelenekte deme blm bazan konuyla ilgili ksa bir hikye, bazen de deiik konulu ksa bir blm halinde dzenlenebilir. Hikye kahramanlarnn aileleri deme blmnde takdim edilir. 3. Asl Konu (hikye): Hikye en byk arzular ocuk edinebilmek olan yal kimseler zerine geliir ve bunun iin araylar balar. Bu araylar srasnda kahramanlar olaanst yardmlar alrlar. Mesel, grnp kaybolan bir derviin verdii elmay hanmyla pay edip yiyince veya Hz. Ali, Krklar, Hac Bekta Veli gibi din ahsiyetleri ryasnda grp onlarn emirleri dorultusunda hareket edip gerekenleri yerine getirince ocuk sahibi olurlar. Bu olaanst unsurlarn yardmyla doan ocuk ok zel, itinal bir eitimle yetitirilir. Ergenlik ana gelinceye kadar av avlamak-ku kulamak denilen pratik eitimle birlikte devrin btn ilimlerini tahsil eder. Sonra k olma motifi devreye girer. Trk halk hikyelerinde k olma deiik ekillerde gerekleebilir. Baz hikyelerde k Allahn kendisine takdir ettii, btn mrn ona kavumak iin harcayaca sevgilisiyle birlikte byr. Bu durumun sonucu olarak aralarnda bir ak balar. Baz hikyelerde ise k ryasnda kutsal kiilerin veya bir derviin verdii bdeyi iince sevgilisini grr ve uyannca k olduu anlalr. Bu balamda k olma iki anlamda kullanlr. Birinci anlam birini sevme, ikinci anlamysa saz
143
alp trk syleme yetenei kazanmadr. Bu epizota gelinceye kadar hikye genel olarak nesirdir. Bu yapsal nedenle de k bu blmde hikyeyi istedii kadar uzatabilir, ssleyebilir. Hikyenin kahraman olan k, hikyeye girdikten sonra zellikle heyecan ve duygunun artt yerlerde, diyaloglarda dil ile deil tel ile sylemeyi tercih eder ve bylece iir ve musiki devreye girer. Buralarda artk anlatcnn pek fazla inisiyatifi kalmaz. Hikyenin deimeyen ve deitirilmemesi gereken blmleri bu manzum ksmlardr. Hikye bundan sonra n sevgiliye kavuma serveni olan serencamla devam eder. Halk hikyesi gelenei, n karsna sevgiliye kavumasn gletiren saysz engeller karr. Bunlar arasnda epik ve mitolojik unsurlarla masal unsurlar son derece nemli bir yer tutar. Sihirli gler, hayvanlar, kar, tipi, boran gibi tabiat olaylar, geilemeyen rmaklar, alamayan dalar gibi tabi engeller kahramann nne sralanmtr. Bir bakma k sevgilisi iin btn bu engelleri aarak ak imtihanndan geer. Hikye kahraman k, glklerle her karlamasnda trk ile Allaha yalvarr ve dualar kabul olunur. Esasen doumdaki olaanstlk bu glkleri yenmesi iin bir hazrlk durumundadr. Hikyelerin anlatm esnasnda, k hikyenin belirli bir ksmn anlattktan sonra hikyenin yatlacak yeri veya hikyenin yatak yeri de denilen heyecann dorua kt ve dinleyicilerin olayn nasl gelieceini ok merak ettikleri yerlerinden birinde ay, kahve, sigara imek ve dinleyicilerin de dinlenmelerini salamak zere mola verir. Moladan sonra hikye anlatm tekrar balarken k, genellikle 8 heceli kalpla oluturduu bir trkyle dinleyici topluluuna hikye anlatmnn nerede kaldn sorar. Gelenee gre dinleyici ses karmamal sessizce dinleyerek n kald yerden hikyesine devam etmesini beklemelidir. Gelenei bilmeyen veya bilgilik taslayarak a hikye anlatm urada kald diyen kii, gelenee gre a bahi vermek zorundadr. Byle n trkyle sorduu soruya cevap veren kiinin nne gelen k sazn onun nne koyarak Sen biliyorsan, anlat yleyse ! der. Bunun zerine a bahisi verilir, daha sonra k hikyeye devam eder. klar ou kez bu bahii alabilmek iin hikye anlatmnda nerede kaldklar sorusunu sorduklar trky iyice uzatrlar. Dinleyiciler arasndan birisi hikye urada kald deyip n bahiini verir ve hikye anlatm devam eder. Bu uygulama ak ilev olarak n bahi almasna ynelikse de gizli ilev olarak da molada kendi aralarnda konumaya balayan ve dikkatleri dalan dinleyici kitlesinin dikkatini toplamak ve susarak sessizlii salamaya yneliktir. Hikyelerin byk bir ounluunun anlatmas bir gecede bitmez. Bu durumlarda k yine hikyenin bir yatak yerinde anlatmn keser ve ertesi gece devam edeceini dinleyiciye bildirir. 4. Sonu ve Dua: Bu blmde gelenek halk hikyelerini sonucuna gre iki ksma ayrmaktadr: Vuslata erenler ve trajik bir sonla bitenler. Bdeli klardan sadece k Garip vuslata ermitir. k Kerem gibi yanarak vuslata eremeyen dier gruptakiler ise gerek vuslatn br dnyada olduu mesaj ile sona erer. Mutlu sonla biten hikyelerde duvak kapama ad verilen ve be msralk bentlerden oluan muhammes eklinde uzun bir trk sylenir. Bu trkde sevgililer birbirlerine ektiklerini anlatr hediyelerini sayar ve dinleyiciye dua ederek hikyeyi bitirirler. Mutlu sonla bitmeyen hikyelerdeyse ounlukla bayati makamnda veya tatyan havalar sylenir. 5. Hikye ile Organik Ba Olmayan Efsane: Sevgililerin kavuamadan ld hikyelerde kahramanlarn br dnyada vuslata erdiklerine iaret eden bir efsane hikyeye eklenir. Bu efsanelerden birine gre sevgililerin mezarnda iki gl biter. Bu
144
gller kutsal gnlerde alp birbirlerine sarlmak ister. Baz hikyelerde ise mezarlarnn banda iki kavak aacnn bitmesi, bu kavaklara konan iki kuun tmesi gibi sevgililerin birbirine kavuamadan ldklerini sembolize eden motifler yer alr. Halk hikyelerinin teekkl hakknda alanlar, hikyeyi genellikle syleyeni bilinmeyen Anonim Halk Edebiyat rnlerinden saymlardr. Konuyu ele alanlar, uzun bir mddet hikyelerin konusundan ziyade nerede doduu meselesi zerinde durduktan sonra hikyelerin konular ele alnmaa balanlmtr. Her hikyenin bir dou serveni vardr. Bunlar ya klarn belli geleneklere uyarak gerekten yaanm bir olay zerine oluturduklar hikyelerdir ya da yaad kabul edilen bir n hayatn ve maceralarn konu edinmitir. Bir baka ifadeyle, klar bu konular gelitirmek ve ilemek suretiyle tasnif etmilerdir. Gelenekte de yaamakta olan tasnif terimi hikyelerin oluumunu aydnlatacak niteliktedir. Buna gre, k, konuyu tespit ettikten sonra halk hikyesi gelenei iinde nerelerin nesirle anlatlaca (saya), nerelere iirlerin konulacan zihninde planlar. Bundan sonra hikyenin olay mantn, gelenei, dinleyici evresinin istek ve eilimlerini, kendi yeteneini ve hikyeciliin hazr kalplarn kullanarak hikye tasnifini gerekletirir. Trk halk hikyelerinin kkenleri itibariyle drt nemli kaynaktan teekkl ettii kabul edilir ve hikyeler de bu kabule gre u ekilde tasnif edilir: 1. Dou ve Gneydou Anadoluda gerek olaylardan domu ksa hikyeler: Salman Bey Hikyesi, lbeyolu Hikyesi vb. 2. Yaayan veya yaad rivayet edilen klarn hl tercmelerinden doan hikyeler: Kerem ile Asl, k Garip, Emrah ile Selvihan vb. 3. Din-mill hadiselerle bunlara dayal kahramanlk konularn konu edinen halk kitaplar kkenli hikyeler: Battal Gazi, Eb Mslim Cenkleri, Kesikba Hikyesi, Gvercin Destan vb. 4. Klasik hikyeler: Tutinme, Binbir Gece Masallar, Ferhad ile irin, Leyla ve Mecnun vb. Trk halk hikyelerini ele alp iledikleri konularna greyse u ekilde tasnif etmek mmkndr: 1. Kahramanlk Hikyeleri: Krolu hikyesi ve kollar, Cell Bey, Kirmanah, Eref Bey vb. 2. Din-hams Hikyeler: Hz. Ali Cenkleri, Battal Gazi, Hamzanme, Eb Mslim Cenkleri. 3. Din-itimai, Ahlaki Hikyeler: Kesik Ba, Deve, Gvercin Hikyesi, Ejderha Hikyesi. 4. Ak Hikyeleri: Kerem ile Asl, k Garip, Tahir ile Zhre, Emrah ile Selvihan vb. Trk halk hikyeleri zerine yerli ve yabanc pek ok aratrmac tarafndan metin tespiti bata olmak zere eitli bilimsel almalar yaplmtr. Halk hikyeleri ya cnklerde ve yazma mecmualarda ya da szl gelenekte klarn hafzalarnda bulunur. Bu metinler XIX. yzyln sonlarndan itibaren derlenip yaymlanmaya balanlmtr. lk olarak Macar Trk halkbilimcisi Ignacz Kuno 1892 ylnda, k Garip, ah smail, Elif ile Mahmut, Melikah, Derdiyok ile Zlfsiyah, Thir ile Zhre, Rznihan ile Mahfiruze, Gl ile Sitemkr, Arzu ile Kamber, k Kerem ve Krolu adl on bir hikyeyi yaynlamtr. Kuno bu hikyelerden k Garip ve k Kerem hikyeleriyle k merin iirlerini Macarcaya evirmi ve bunlar Trklerin Mill Romanlar olarak takdim etmitir. F. Wilhelm Radloff, 1899 ylnda Proben serisinin VIII. cildinde Osmanl Trklerinin Halk Edebiyat balyla Kunoun derledii hikyelerden ah sma-
145
ilin tam metnini, k Keremin 123, k Garipin 51 iirini yaynlamtr. Tanzimat sonras 1847 ylndan balayarak Cumhuriyete kadar ounlukla Azerbaycandan Trkiyeye g edenlerden veya eski yazma mecmualardan derlenerek bazs birden fazla bask yapan 22 halk hikyesi ta basks usulyle yaymlanmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra gerek yerli ve gerekse yabanc bilim adamlarSIRA SZDE nn halk hikyeleri zerinde yaptklar almalar artmaya balamtr. Otto Spies 1929 ylnda Trkische Volksbucher adl almay yaynlar. Bu kitap Behet Gnl (Necatigil) tarafndan 1941 ylnda Trk Halk Kitaplar adyla Trkeye terDNELM cme edilir. Ayn yl Alman arkiyats Hans August Fischer Schah Ismail und Glzar adl monografiyi yaynlar. Mehmed Fuad Kprl 1930 ylnda yaynlaS O R U d Kayk Kul Mustafa ve Gen Osman Hikyesi adl incelemesiyle hem halk hikyelerinin teekkl konusuna iaret eder hem de hikye-tarih ilikisi zerinde durur. M. Fuad Kprl bu almasyla ayn zamanda Trkiyede Khalk hikyeleri DK AT zerinde ilm almalar balatmtr. Pertev Naili Boratav 1931 ylnda Krolu Destan ve 1946 ylnda da Halk Hikyeleri ve Hikyecilii adl incelemelerini, SIRA SZDE kr Elin 1949 ylnda Kerem ile Asl Hikyesini yaynlamtr. lhan Bagz 1949 ylnda Biyografik Halk Hikyeleri adl, halk hikyeleri konusunda yaplan ilk doktora tezini tamamlamtr. Halk hikyeleri 1980lerden sonra pek ok ykAMALARIMIZ sek lisans ve doktora almasna da konu olmutur. Halk hikyeleri konusunda daha fazla bilgiyi Pertev Naili Boratavn Halk Hikyeleri ve K T A P Hikyecilii, (stanbul: Adam Yaynlar, 1988) adl kitabnda bulabilirsiniz. Sizce, halk hikyelerinin neredeyse hepsinin mutlu sonla bitmesi bir Ltesadf mdr? TSIRAVSZDEN E E ZYO
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
FIKRALAR
Trk szl edebiyatnn gnmzde de son derece canl olarak yaamakta olan tNTERNET r fkradr. Fkralar, ayn zamanda Trk szl edebiyat geleneinin en eski trleS O R U rinden biridir. Dvnu Lgtit-Trkte fkra karl olarak kullanlan ve tam olarak da, Halk arasnda ortaya kp insanlar gldren ey anlamndaki kg ve klt kelimelerinin varl da fkra trnn eskiliinin bir gstergesidir. TrkeDKKAT ye Arapadan gemi bir kelime olan fkra, dilimizde para, cmlecik, paragraf, bend, madde gibi pek ok anlam karlamasnn yan sra yaygn olarak, bir edeSIRA biyat trnn ad olarak kullanlmaktadr. Fkra tr, ounluklaSZDE edebiyat szl gelenei iinde yer almakla birlikte yazl edebiyat geleneinin de youn olarak kulland bir iletiim formu, konumann veya yazmann zel bir biimi yahut AMALARIMIZ kompozisyonudur. Trkede fkra, (anectode) kelimesiyle adlandrlan bu tr, kendine zg kompozisyonuyla dier trlerden ayrlr. Fkrann dier trlerdenT ayrlmasn saK A P layan zellikleri, anlatm srasnda seilen kelimeler, tasvir biimi, diyalog ats, konu seimi, belirlenen hedefle ortaya karlan kompozisyonudur. Fkra; hikye ekirdei hayattan alnm bir vaka veya tamLbir Z Y O N tekil etT E E V fikrin tii ksa youn anlatml bir tr olup genellikle nesir diliyle, bir fkra tipine bal olarak yaratlm, szl edebiyatn bamsz ekillerinden oluan, yaygn epikdram trndeki realist hikyelere verilen isimdir. Fkra tr konu olarak, insanlara N gln ait kusurlarla sosyal ve gndelik hayatta ortaya kan kt ve T E R N E T hadiseleri, arpklklar, ztlklar, eski ve yeni arasndaki atmalar saduyuya dayal ince bir mizah, hikmetli bir sz, keskin ve ince bir alay (istihza) yoluyla yanstr.
DNELM
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
146
Fkrann konu olarak gndelik hayatta ortaya kan sosyal ve kltrel uyumsuzluk ve uygunsuzluklar hikmetli bir sz, keskin ve ince bir alayla yanstmasnn nedeni nedir? Neden byle bir yanstma yolu ortaya kmtr? Dahas, Niin bylesi bir sosyo-kltrel uyumsuzluk ve uygunsuzluklar yanstma yolu, kalplam bir szl edebiyat biimi ve trne dnmtr? eklindeki bir grup soru bize fkra trnn var olu zeminini aklayabilir. Bu aklamadan hareketle de fkrann ilevlerini ve onlara ynelik yapsal zelliklerini anlamak olanakl hle gelebilir. O hlde, ilk olarak dnlmesi gereken kltr kavramnn kendisidir. Kltr sosyal bir varlk olan insann gndelik, sosyal ve kltrel hayatn organize eden ortak deer yarglar ve bunlar uygulayarak insan hayata balayan her trl gelenek ve greneklerin toplamdr. Kltr; gndelik, sosyal ve kltrel hayat oluturup devam ettiren byk bir meknizma olarak korunmaya ihtiya gsterir. deta sonsuz sayda birbirleriyle ilikili dili arklardan meydana gelmi gibi duran bir kltrel meknizmann (sistemin) bir yerinde ilemeyen bir dili ark ksa srede btn sistemde kendini hissettirebilecek bozulmalarn ve tkanmalarn balangc olabilir. Kltrn devam ettirilebilmesi, toplumun sosyal deer ve ilkelerine (norm) uyumsuz uygulamalardan kanlmasyla mmkndr. Gndelik hayatta bir toplumun sosyal deer ve ilkelerine uygun olmayan davranlar gsteren bir birey, toplumun dier bireyleri tarafndan yanl yapt iin uyarlr. Bu uyarlar sosyal deer ve ilkelerin ve onlar uygulayan gelenek ve grenekler btn olarak kltr korumak ve devamn salamak iindir. Sosyal deer ve ilkeleri ineyenlere kar bu uyarlar dikkat ekme, knama, dlama gibi eitli biimlerde olabilir. Bunlardan birincisi, uyarlann yapt yanln farknda olmad dncesiyle, dikkatini ekmek ve onun ben bir yanl yapyorum ama ne? veya benim toplumla uyumlu olmayan uygunsuz bir davranm m oldu, acaba nedir? diye dnmesini salamak amacyla glmektir. Bu balamda, glmek deta glnen kiiye ynelik kltrel olarak kalplam anlamlar tayan bir sinyaldir. Sosyal ve kltrel deer ve ilkelere uygun davranmayann davranna glnr. Bu hem ona yaptnn karl olarak bir yaptrm veya bir cezadr hem de yapt yanl anlayp tekrar etmemesi iin bir uyardr. Bir insann yapt bir davrana veya syledii bir sze ahit olanlarn glmesi bal bana bir sosyal ilkedir ve yapan kmseyen, hafife alan hatta aalayan anlamlar tar. te fkralarn, konu olarak sosyal ve gndelik hayatta ortaya kan sosyal ve kltrel uyumsuzluklar hikmetli bir sz, keskin ve ince bir alayla yanstmasnn nedeni tam da budur. Birisinin yapt ve toplum olarak benimsenen ortak sosyal ve kltrel deerlere ters den, onlar ineyen veya dikkate almayan bir davrana veya ifadeye, kiisel bir biim vermeden, bunu kiisel bir tartma veya kavga konusu hline getirmeden, fkra yoluyla nesnel ve tarafsz saylabilecek bir ekilde uyarmak en uygar yollardan birisi olarak karmza kmaktadr. Fkralar yoluyla sosyal ve kltrel deerlere ve ilkelere sahip kan bu anlay ve uygulay evrensel bir yaklamdr ve hemen hemen btn kltrlerde uygulanmaktadr. Bu fkralarn en yaygn ve en nemli ilevidir. Ancak, bu ilev fkralarn tek sosyal ve kltrel ilevi deildir. Fkralarn dier sosyal ve kltrel ilevlerinin en bilinenlerinden birisi de, yeni tanan insanlar arasndaki birbirini tanmamaktan kaynaklanan souk duru veya kimlik ve kiiliini ele verecek kadar ak olmama tavrn ortadan kaldrmasdr. Pek ok kltrde insanlar yeni tantklar insanlar tanyncaya kadar ihtiyatl davranarak kendilerini ortaya koymaktan ok dier insann kendi kimlik ve kiiliini ortaya koymasn beklemek ve ona gre davranmak alkanlndadrlar. Yeni ta-
147
nan iki insann her ikisi de byle davrandnda bu tanma ok fazla bir ey ifade etmez ve bu iliki daha yakn ve samimi bir hle dnemez. Diyelim ki iki i adam ayn alanda faaliyet gsteriyor ve bir vesileyle tantlar ancak her iki taraf da yukarda ifade edildii gibi kendi kimlik ve kiiliklerini ortaya koymada temkinli davrand ve sonuta birka Naslsnz?, yi misiniz? trnden cmleden sonra konumalar tkanp kald ve ayrlp gittiler. Oysa belki de birbirlerini tansalar ve buna bal karlkl ortak gven tesis etseler muhteem projeler ve i imknlar ortaya kacakt. Bu gibi rnekleri gndelik sosyo-kltrel balamlar dnerek sonsuz sayda oaltmak mmkndr. te fkralar tam da bu tip sosyo-kltrel balamlarda insanlarn aralarndaki soukluu veya buzlar kran bir buz kracadr. Bir vesileyle yeni tanan iki iadam rneine dnecek olursak, eer birisi uygun grd bir nedene balayarak -ki bu da bal bana bir zeka ve strateji rndr- bir fkra anlatm olsayd, sonu tamamen deiebilirdi. Sz konusu sosyal ve kltrel balama uygun olarak fkra anlatm iin seilen neden, buna balanarak anlatlan fkra ve fkrann tematik zelliklerinin tamam karsndakine kendi kimlii ve kiilii hakknda vermek istedii pek ok bilgi ierecektir. Anlatlan bir fkrann kltre zel bir biimde deta sosyal ve kltrel ifreler gibi aktard bu bilgileri alp zeka, bilgi ve grgs yeterli derecede olan dier i adam bunlar zmleyerek bir sonuca ulaacaktr. Bunlardan hareketle de kendisi, kiilii ve kimlii hakknda o da muhatabna bilmesini istedii bilgileri ayn yolla bir fkrayla veya dier konuma yollaryla iletebilecektir. Fkralarn buz krc ilevi (ice breaker function) budur. Sanal olarak tasarladmz bu rnekteki ilevi hemen her birimiz gndelik hayatmzda deiik sosyo-kltrel balamlarda uyguluyoruz veya bakalar bize kar uyguluyorlar. Fkralarn bundan daha da yaygn bir baka ilevi bir ekilde tanp temasa gemi iki birey arasndaki samimiyeti arttrc (intimacy maker) ilevleridir. Samimiyet tanan iki insann birbirine kar duyduu yaknln derinlii olarak tanmlanabilir. Samimiyet sayesinde insanlar birbirlerine kar daha az resm ve daha zel olarak kendilerini, kimlik ve kiiliklerini tantmalarn salar. Aradaki samimiyetin veya yaknln resmiyet bakmndan derinlik derecesini lmek isteyen bir insan anlataca fkralarla bunu salayabilir. Bu konuda zellikle hemen her toplumun resm, sosyal ve kltrel balamlarda sylenilmesini tabu kabul ettii kfr ve benzeri szleri zellikle de mstehcen fkralar vardr. Bunlar, insanlar arasndaki samimiyetin veya yaknln derinliini belirleyen nemli ltlerdendir. Tanan ve epeydir birbiriyle temasta olan iki kiiden birinin anlatt bu tr bir fkraya dierinin verecei tepki aradaki resmiyetin ve buna bal samimiyetin derecesi hakknda net bir fikir verecektir. Eer tepki ok sert ve utanmayla birlikte bir protesto ieriyorsa, fkra anlatan, dinleyenle samimiyetlerinin o dereceye varmadn ve muhatabnn resmiyeti n planda tutma isteinde olduu anlayacak ve bir zr dileme ile balangtaki resmiyet ve samimiyet dzeyine geri dnecektir. Fkralar deta arada masum ve tarafsz bir ara gibidir. Anlatlan fkraya bal olarak zr dileyerek geri ekilmek aradaki samimiyet derecesini ayarlayamayarak yaplan yanl, kstah, yersiz bir davran veya szle ilikinin tamamen bitmesinden her kayt ve art altna daha iyi olduu aktr. Yok, muhatap anlatlan mstehcen fkray, son derece en akrak bir ifadeyle karlyor ve espriye glyor hatta daha beter bir mstecen fkrayla karlk veriyorsa, onun da aradaki ilikiyi tamak istedii resmiyet ve samimiyet derecesinin bu olduu sonucu ortaya kacaktr. likinin bundan sonraki samimiyet ve resmiyet derecesi bu yeni anlalan ve uzlalan derecede olacaktr. Fkralarn samimiyet arttrc ilevi de budur.
148
Fkralarn bir baka ilevi de, bir eyi anlatmak iin ona benzetilen baka bir eyin adn ereti olan kullanma anlamnda, eretileme veya istiare eklindeki kullanmdr. Bata, politikaclar ve diplomatlar olmak zere hemen her kesimden insan gndelik hayatta baz eyleri ak ak sylemekten takip ettikleri iletiim stratejisi gerei kanrlar. Bunun kiiye ve sosyo-kltrel balamlara zel pek ok nedeni olabilir. Bir politikac iin rnekleyecek olursak, belki de syleyecei eyi ak ak sylerse bunun artk kendisini balayacak politik bir vaat olarak anlalmas ve muhalifleri tarafndan yeri geldiinde kendisine kar kullanlmas ihtimali olabilir. Bu riski almak istemeyen bir politikac anlatp sylemek istedii eyi ak ak sylemek yerine, ne sylemek istediini istiare yoluyla anlalr klan bir fkra anlatabilir. Mesel, eski Cumhurbakanlarmzdan Sayn Sleyman Demirel, bu tr fkralar yoluyla bir iletiim kurarak maksadn rtl bir biimde eretileme yoluyla sylemede son derece baarl bir rnektir. Fkralarn evrensel olarak en yaygn ilevlerinden birisi de, bir kii veya kurumu ypratmak, gln duruma drmek ve geni kitlelere ynelik propoganda malzemesi olarak kamuoyu oluturmak ve ynlendirmektir. zellikle, ak muhalefete olanak tanmayan baskc veya dikta rejimlerinde insanlarn fslt gazetesi dedikleri azdan aza kulaktan kulaa szl kltr yoluyla yaylan fkralarla gizli bir muhalif kamuoyu oluturulur, beslenir ve ynlendirilir. Hitler Almanyas, Komnist rejimler bu tr muhalif yaplarn fkralar yoluyla oluturulup desteklendii en tipik rneklerdir. lkemizde de fkralar yoluyla bir politikacnn eletirilip hakknda kamuoyu oluturulmasna ve bunun neticesi olarak iktidardan drlmesine 19891991 yllar arasnda Babakanlk yapan Sayn Yldrm Akbulut rnei verilebilir. Gnmz Trkiyesinde kitle iletiim aralarna yaptklar aklamalarda ve gndelik hayatlarnda en ok fkra anlatan insanlar arasnda iadamlarnn ve zellikle de baz politikaclarn yer almas bir tesadf deildir. Fkralarn yukarda iaret ettiimiz ilevlerinin farknda olan bu mesleklere mensup insanlar, onlar son derece ilevsel olarak kullanmaktadrlar. Btn bu saydmz fkra ilevleri onlarn szl kltr ortamndaki durumlaryla ilgilidir. Fkralar yazl kltr ortamnda da son derece ilevsel bir trdr. Buna bal olarak, fkralar yazl kltr ortamnda da zellikle lkemizde baz gazete ke yazarlar tarafndan ok sk ve youn bir biimde kullanlrlar. Fkralarn gnlk basndaki veya yazl kltr ortamndaki bu youn kullanmlarnn altndaki ilev onlarn yaplaryla ilgilidir. Fkralar, anlatmak istedikleri fikrin daha iyi ve etkili anlatlmasna hizmet etmeyen her trl fazlalktan arndrlm bir yap ve kompozisyon zelliine sahiptirler. Bu ynleriyle deta ataszlerine benzerler. Dahas fkralar anlatmak istedikleri dnceyi en etkili biimde aktaracak ekilde sivriltilmi bir dile ve herkes tarafndan kolaylkla anlalacak ekilde cilalanp parlatlm bir anlatm biimine sahiptirler. Bu zellikleriyle fkralar, geni kitlelere mesajn ulatrmak ve anlalmak isteyen gazete ke yazarlarnn vaz geemedikleri bir iletiim ve etkileim arac olarak kullandklar edebiyat tr olarak karmza kmaktadr. Bu balamda fkralar deta legolar gibidir. Hem azck ifadeyle pek ok eyi sylerler hem de o kadar kristalize edilmi ifadelerdir ki herkesin bilgisine ve zeka seviyesine gre onlardan farkl anlamlar, yneltilip balandklar konu ve olaya gre farkl yorumlar karmasn olanakl klarlar. Szl ve yazl edebiyat trleri iinde hibir edebiyat tr, kullanlan sz miktar bakmndan bu kadar ekonomik, ifade edebilecei konular bakmndan ok ynl ve amaca ulamak bakmndan bu kadar ilevsel deildir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
149 AMALARIMIZ
Dursun Yldrmn Trk Edebiyatnda Bektai Fkralar, (Ankara: Aka Yaynlar, 1999) K T A P adl kitabnda fkra ile ilgili daha fazla bilgi bulabilirsiniz. Sizce, fkra tr ile atasz tr arasnda gndelik hayatta kullanmlarVSZDEN TSIRA bakmndan benELE ZYO zerlikler var mdr?
NTERNET Trk szl edebiyatnn en eski trlerinden birisi olan fkralar gnmzde de AnoO R U nim Halk Edebiyatnn en yaygn olarak kullanlan trlerinden Sbirisidir. Yukarda, ilevlerine ve buna dayal olarak yaplarna dair bilgiler edindiimiz fkralar ya her biri kendi bana bamsz kiilerin ve olaylarn anlatld tek fkralardr ya da bir DKKAT takm sivriltilmi kiilik zellikleriyle geleneksel olarak bildik veya tandk bir fkra tipine balanarak aktarlan fkralardr. Bu balamda fkra, genellikle bir fkra tipine bal olarak nesir diliyle yaratlm, szl edebiyatnSIRA SZDE ekillerinbamsz den ibaret yaygn epik-dram trndeki gereki (realist) hikyelerden her birine verilen isimdir. Bu zelliiyle, fkralara deta tek perdelik piyes eklinde icralarla AMALARIMIZ kurulan bir iletiim ve etkileim biimidir denilebilir. Fkralar, ounlukla, onlar yaratanlar tarafndan bir fkra tipine balanarak anlatlma eilimindedir. Halk temsil yetenei kazanan fkra kompozisyonunda olayK T A P larn etrafnda gelitii ba kahraman ana-tip konumunda bir fkra tipidir. Fkralarda bu ana-tipin yansra ana-tip olmamakla birlikte tipleme eilimde ikinci dereceden tipler de bulunur. Bunlara alt tip ad verilir. Bu durumu E V Z Y O N T E L rneklemek gerekirse, Temel fkralarnn ana-tipi Temeldir. Temel fkralarnda yer alan Cemal, Dursun, Fadime gibi tipler ise alt tipler olarak nitelendirilebilir. Fkra tipleri Nasrettin Hoca, ncili avu, Bekri Mustafa, Ahmet Akay gibi tarihte yaadklar bilinen NTE NET kiiler olabilecei gibi bir blgenin bir meslek grubunun, bir inanRbeinin zihniyetini veya dnya grn ve buna bal olarak inan ve uygulamalarn ortak bir kiilik hlinde ortaya koyabilen hayali veya szl gelenekte yaratlm Temel veya Bektai Baba gibi tipler de olabilir. Fkra tiplerinin temel ve ortak zellii, tarihte yaad bilinen ahsiyetler de olsalar, ahs kiiliklerinden arnarak toplumun onlara ykledii gelenekselleen tipe ait kimlikle hareket etmeleridir. Tarihte yaad bilinen bir ahsiyet, ferd kiiliklerine ait zelliklerden arnarak bir fkra tipine dnrken ayn zamanda anonim bir kiilik hli de kazanr. Anadoluda hemen her kyn kasabann ve ehrin bir delisi veya delileri; tuhaf davranlaryla n kazanan, yaptklar ve syledikleri yaadklar evrede anlatlan insanlar vardr. ok byk bir ounluu yaayan ya da yaad bilinen bu insanlar mahall fkra tipi olarak adlandrlr. Kuramsal olarak, mevcut fkra tiplerinden ok farkl ve ilevsel olmalar durumunda bu mahall fkra tipleri zaman iinde ulusal fkra tipine ve hatta zamanla uluslararas fkra tipine dnebilirler. Ancak, bu son derece zor ve nadir gerekleen bir olgudur. ounlukla bu mahall fkra tiplerinin bandan geen, belki de bir ou gerekten yaanm olan olaylar, anlatldklar gelenek evresinde yaylrken, kimlik ve kiiliklerine en yakn ulusal fkra tipine balanlarak anlatlmaya balanlrlar. Yeni bir fkra tipi yaratmak yerine yaratlm bir fkray uygun bir fkra tipine balamak hem daha kolay hem de harcanacak emek bakmndan daha ekonomiktir. Bu yolla, yzyllar nce yaam fkra tiplerine ait yepyeni fkralar ortaya kmaktadr. Bilinen bir fkra tipine ait yeni fkralar yaratmann bir baka yolu da udur: Fkrann temsil ettii toplumsal katman ve zihniyet eskiyebilir byle-
K T A P
T SIRAV SZDEN ELE ZYO
TRK FIKRA TPLER
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
150
ce gelenek evresi daralan ve unutulmaya yz tutan baz fkra tipleri gncel hayatla ilikilendirilir. Bunlar ilevsellie sahip, bilinen ve yaayan baka fkra tiplerine balanarak szl kltr geleneinde yaama imknna kavuurlar. Bylece, yzyllar nce yaam fkra tiplerina ait yeni fkralar da retilmi olur. Trk halk kltrnde halkn yaratt eitli fkra tipleri vardr. Her fkra tipi, kendisini yaratan toplumun uygun grd, istedii bir tutum ve davran iinde hayatiyetini devam ettirir. Halkn ortak yaratma gcnden doan bu fkra tipleri, sosyal hayatta toplumun ortak gr ve dncelerini yanstmakla grevlidirler. Gcn halktan alan bu fkra tiplerinin olaylar ve meseleler karsnda aldklar tavr, ileri srdkleri zm yollar, yaptklar tenkitler, verdikleri tler ortak tecrbenin yaratp ortaya koyduu hkmlerdir. nsanlar, hayatlarn bu fkra tiplerinin sz ve davranlarna gre ekillendirmee alrlar. nk bu fkra tipleri, toplumun ortak dnya grn temsil eden rnek tiplerdir. Toplumun sosyal deer ve ilkelerini, gelenek ve greneklerini ineyen kiiler; bu fkra tiplerinin bandan gemi gibi anlatlan rnek olaylarla uyarlrlar. Sosyo-kltrel deerlerin izdii erevenin dna kanlar, toplumsal deerlere kar bu tr uyumsuz davranlar ahs menfaatlerine uygun bulanlar, karlarnda daima bu fkra tiplerini bulurlar. Halkn her trl szcln yklenmi olan bu fkra tipleri, ahs menfaatlerini genel menfaatlerinin stnde tutmay tercih eden insanlarla amansz bir mcadeleye giriir. Onlar halkn alay konusu hline getirerek, glnletirir, yaptklar yanl ileri sert bir ekilde tenkit ederler. Fkralar yoluyla oluturulan bu sosyal ve toplumsal eletiri sonucu, halk arasnda itibar sarslmaa balayan, bu gibi insanlar ya kendi hayatlarna eki dzen vermek zorunda kalrlar veya itibarlarn kaybederler. Bu balamda, Trk edebiyatnda -ister szl, ister yazl gelenekte olsun- btn fkralar, u veya bu ekilde halkn yaratt herhangi bir fkra tipine, bal olarak anlatlmaktadr. Bu nedenle bazen sz konusu bir tip etrafnda saysz fkrann topland grlr. Buna gre, fkra tipi, fkrann vazgeilmez hikye kahraman olarak baka baka hikyelerde tekrar tekrar karmza kan kahramandr. Ancak bu durum fkralarn tek kahraman olduu anlamna gelmez. Dahas, bir fkra tipine bal olarak anlatlan baz fkralarn baka icra balamlarnda, mekn, zaman ve nkil gelenei bata olmak zere eitli nedenlerle baka bir fkra tipine bal olarak anlatlmas szl kltrn doasndan kaynaklanan zelliklerdendir. Nasrettin Hocann bandan gemi olarak duyup rendiimiz bir fkrann bir bakas tarafndan ncili avuun bandan geiyormu gibi anlatlmas bu duruma rnek olarak verilebilir. Trk fkralarnn etrafnda teekkl ettii pek ok fkra tipinden en yaygn olanlarndan bazlar Nasrettin Hoca, Bekta, Ahmet Akay, ncili avu, Bekri Mustafa, Aldar Kse, Jerene een, Esenpolat ve Temel olarak sralanabilir. Trk fkra tiplerinden bazlar hakknda bilgi ve temsil ettikleri fkralara u rnekler verilebilir: A. Nasrettin Hoca Fkra Tipi ve rnek Nasrettin Hoca Fkralar: Tarih bir ahsiyet olan Nasrettin Hocann Sivrihisarda doduu ve yaad Akehirde ld bilinmektedir. Nasrettin Hoca uluslararas bir fkra tipine dnm durumdadr. Trk dnyasnda pek ok Trk boyu onun kendi aralarndan km ve yaam bir kiilik olduuna inanacak kadar benimsemitir. 1. Eek: Hocann eei lm. Kapnn eiine oturmu hngr hngr alarm. Bir komusu yanna yaklaarak: -A Hoca, geende karn ld alamadn. Bir eek iin alamak sana yakr m? Demi. Hoca hemen cevap vermi: -Nasl alamam! Karm lnce e dost, hepiniz etrafm aldnz, zlme biz da-
151
ha iyisini buluruz dediniz; ama imdi bir kii kp da Hoca alama, sana eek alrz demedi. 2. Sirke: Bir gn komusu Hocaya: -Krk yllk sirken var m? diye sormu. Hoca Var deyince bir miktar istemi. Hoca vermeye yanamaynca adam: -Yahu ne olur, bir fincan sirkeden ne kar? diye srar etmi. Bunun zerine Hoca: -Ne kacak? Ben byle fincan fincan datsaydm, hi krk yl dayanr myd? B. ncili avu Fkra Tipi ve rnek ncili avu Fkralar: Kayserinin Tomarza lesinin ncili Kynde doan ncili avuun iyi bir eitim ald, stanbulda padiahn nedimi olarak yaad ve elilik grevleri stlendii bilinmektedir. 1. Ocana Dikersin: Zulm ve hakszlk yapmakla tannm vezirlerden biri evinin bahesini tanzim ediyordu. lerinde ncilinin de bulunduu saray erkanna: -uraya havuz yaptraym, uraya gl, uraya erguvan diktireyim diye anlatp danyordu. Derken bir incir aacn gstererek: -u aac sktrp atacam! deyince, ncili avu dayanamad dedi ki: -Efendim bu incir aacn braknz dursun, elbet bir gn birinin ocana dikersiniz. 2. Adamna Gre: ncili avu bir zamanlar Osmanl elisi olarak Fransaya da gnderilmi. ncilinin kara grntsne perian klna bakarak onu kmseyen Fransa kral demi ki: - Bana senden baka gnderecek adam bulamamlar m? ncili avu u cevab vermi: - Osmanllar, adama gre adam gnderirler. Beni de sana gndermelerinin sebebi bu olsa gerek! C. Bekri Mustafa Fkra Tipi ve rnek Bekri Mustafa Fkralar: stanbulda doan ve iyi bir eitim alan Bekri Mustafann hafz olduu bilinmektedir. kiye ve imeye ok dkn olan Bekri Mustafa tipi, fkralarnn ounda bu zellii ve pervaszl ile ilenen bir tiptir. IV.Murat tebdil-i kyafete kmtr. Koyduu iki yasann uygulanp uygulanmadn kontrol etmek istemektedir. Sandalc Bekri Mustafa iki yasana kulak asmayan biridir. Padiah tesadfen Bekrinin sandalna biner. Padiah tanmayan sandalc Bekri, bir sre sonra cebinden bir ie kartp yudumlamaya balaynca padiah sorar : - Ne iersin sandalc? Sandalc Bekri: - Kuvvet urubu der. Ben bundan iki yudum ekince kendimi aslan gibi hissediyorum krek ekmek vz geliyor. Padiah tadna bakmak isteyince, Bekri Mustafa, naslsa denizin ortasndayz, bizi kim yakalayacak, diye dnp ieyi uzatr. Padiah iki yudum alr almaz kkrer: - Bre zndk! Bu arap. arap imeyi yasakladm bilmiyor musun? Bekri Mustafa arr: - Sen kimsin ki ikiyi yasaklyorsun? der. - Ben IV. Muratm !.. yantn alnca Bekri Mustafa krei kapt gibi ayaa frlar. - imdi atarm seni denize, daha iki yudum aldn, kendini IV. Murat sanmaya baladn. ki yudum daha isen Allahm diyeceksin! D. Bektai Fkra Tipi ve rnek Bektai Fkralar: Tarih bir kiilik olmamakla birlikte Bekta tarikatine mensup insanlarn zihniyet ve dnya grlerini temsil yetenei kazanm hayal bir fkra tipidir.
152
1. nei De Kurbana Saymazsam: Bektai bulgurunu kaynatp kurumas iin sermi, bir yandan bulguru kartrrken bir yandan da dua ediyormu: -Allahm ne olur bulgurlarm kurumadan yamur yadrma! Bulgurlar tam kurumaya yz tutmuken yaan yamur Bektainin bulgur sergisini su iinde brakm. Bu zor durum zerinden bir hafta gemeden tek ineini de ahrda l bulan Bektai, st ste gelen bu kt olaylar kabullenmekte zorlanm. Ramazan aynn geldiini gren Bektai oru tutmaya karar vermi. Ramazan aynn ilk gn akama kadar oru tutmu, iftara be dakika kala sigarasn yakm. Sigarasndan ektii duman byk bir keyifle gkyzne fleyerek: -Nasl, illet oluyorsun imdi bana deil mi? Diyerek kendi kendine sylenmeye devam ederek: -len inei de kurbana saymazsam ne olaym! 2. Bir De Senin Kuluna Bak: Bektai Baba stanbulda gezerken padiahn saray olduunu zannettii grkemli bir binann yaknndan gemekteymi. Binann nnde atafatl bir fayton varm. Binadan srmal elbiselerle bir adam knca muhafzlar selam durmular. Adam faytona binerken Bektai meraklanm, muhafzlardan birinin yanna sokularak sormu: -Faytona binen padiah mdr? Muhafz cevap vermi: -Hayr padiahn bir kuludur. Bektai nce faytona binen adam tepeden trnaa bir szm sonra dnp bir de kendi hline bakm ve ellerini ap: -Tanrm, bir padiahn kuluna bak sonra bir de senin kuluna bak! E. Ahmet Akay Fkra Tipi ve rnek Ahmet Akay Fkralar: Krmn zenba Kynde doan Ahmet Akayn Krm Hannn meddah olduuna inanlmaktadr. Krm Tatar Trkleri arasnda fkralar yaygn olarak anlatlan bir fkra tipidir. 1.Ayttm (syledim) desem, yalan olur: Aytkan (syledii) ve yapkan (yapt) akalar in baz adamlar Ahmet Akayga yalanc dey ekenler (derler). oyle (byle) adamlardan birisi ondan: -Sen Ahmet Akay, omurnde br kere bile olsa da, doru br sz ayttn m? dep soray (deyip sorar). Bu sualnin (sualin/sorunun) ne maksatnen (maksatla) berilgenini anlagan (sorulduunu anlayan) Ahmet Akay, O adamn bandan aktarmak (def etmek) in: -Eger, ayttm desem yalan olur, - dep cevaplana (deyip cevaplar). F. Aldar Kse (Aldar Ks) Fkra Tipi ve rnek Aldar Kse Fkralar: Bata Krgzistan olmak zere Ulu Trkistan blgesinde yaayan zbek, Kazak, Karakalpak ve Krgzlar arasnda yaygn bir fkra tipidir. Aada Krgzlar arasnda yaygn bir baka fkra tip olan Jiyerene eenle birlikte yer aldklar bir fkra yer almaktadr. 1. Gemite Yerin Ortas Gk Tepeydi: Yine bir gn Jiyrene een bir toplantya katlm. Orada baz insanlar: Ondan daha akll kimse yoktur. Onu kimse kandramaz. diyerek Aldar Kseyi vm. Jiyrene een Aldar Kseyi daha nce grmemi. O, oradakilere: Aldar Kse hep ie yaramazlar, ktleri kandryordur. Aklllar kandrmak nerede ona? Beni kandrmak onun iin zordur. demi. Bu sz zerine oradakiler: Git de kendini bir dene. demiler. Jiyrene een Aldar Kseyi arayp bulmak iin yola km. O srada Jiyrene eenin kendisini arayp yola kt haberi Aldar Kseye de ulam. Aldar Kse bu haberi alnca evinden km ve o civardaki daa trmanp bir tepenin eteinde durmu. Orada kh tepenin o yanna, kh bu yanna kyor; bir ileri, bir geri gelip gidiyormu. O byle avare avare dolarken Jiyrene een de
153
gelmi ve Aldar Kseye: Ne yapyorsun? diye sormu. Aldar Kse: Han bana ok zor bir i buyurdu. Grevim, yerin ortasnn nerede olduunu lp bulmaktr. Admlaya admlaya bulmak zormu. l olarak kullandm sopam da evde kalmt; eve gidip gelmek de zor. demi. Jiyrene een: u benim ata binip sopan al da gel. demi ve hemen inip atn Aldar Kseye vermi. Aldar Kse: Peki demi. O ata bindikten sonra: Jiyrene een, sen yerin ortas gk tepedir szn bilir misin? demi ve gitmi. te, Aldar Kse Jiyreneyi byle kandrm derler. Bugn bile Kazaklar arasnda bir kimse, birini kandrd, kurnazlkla yere oturttuu zaman gemite yerin ortas gk tepeydi der. G. Temel Fkra Tipi ve rnek Temel Fkralar: Temel tarih bir kiilik deildir. Karadeniz blgesinin insannn zihniyetini ve yerel zelliklerini temsil eden kurmaca bir tiptir. Temel tipi son yllarda gittike blgesel bir tip olmaktan ziyade ulusal bir tipe dnme eilimindedir. 1. Nasl Olsa Tatbikattayz: Temel ile Dursun bir parat tatbikatna katlmlar. Dier paratler uaktan atladktan sonra sra bizimkilere gelmi ve iki kafadar kendilerini bolua brakvermiler. Temelin parat alm ama Dursunun parat almam. SIRA SZDE Dursun: Ula temel bu meret almayu da! Temel: Ula Tursun yardumcu parasuti aucasun. Dursun yardmc parat amaya alm ama o da almam. Bunun zeriDNELM ne Dursun Temele: -Ula temel bu meret de almayu! S O R U Temel: Bover uaum nasul olsa tatbikattayz. 2. ift Katl Otobs: Temelle Dursun iki katl otobsle Trabzona gidiyormu. Sigara imeyen Temel st kattan, sigara ien Dursun da alt kattan Abilet almlar. DKK T Yolda can sklan Temel cep telefonuyla alt katta yolculuk eden Dursunu aram. -Ula Tursun aauda havalar nasil? SIRA SZDE Dursun: -Bizim ofr ekerleme yapayi, otobs de saa sola yalpalayp durayi. Temel heyecanla cevaplam: AMALARIMIZ -O da bir ey mi hemo, buraya ofr bile yok. Otobs cendi cendine cideyi. Dursun Yldrmn Trk Edebiyatnda Bektai Fkralar, (Ankara: K T Yaynlar, 1999) Aka A P adl kitabnda Trk fkra tipleriyle ilgili daha fazla bilgi bulabilirsiniz. Neden yerel bir fkra tipinin veya yaayan bir insann bandan geen Ekomik N olay bilTSIRAVSZDE bir EL ZYO dik ulusal bir fkra tipine balanarak anlatlr ?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T SIRAV SZDEN ELE ZYO
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
154
zet
A M A
Masal Kavramn Aklamak En yaygn Anonim Halk Edebiyat rnlerinin banda masallar gelir. Her kltr masal tr rnlere sahiptir. Masal, tr belirleyici zellii gerek olduuna inanlmamas olan, kalplam bir anlatm tekniiyle anlatlan anlatlardr. En nemli anlatmalk trlerinden birisi olan masallar, kitle iletiim aralarnn henz ortaya kmad dnemlerde insanlarn sosyallemelerini salayan, onlara hoa vakit geirten, bir ynyle eitilmelerini salayan son derece nemli bir ara grevi stlenmitir. Masal bir edeb tr olarak kendine has tr ve ekil zelliklerine sahiptir. Bunlarn banda, masallarn balang, orta ve sonlarnda bulunan formel veya tekerleme ad verilen kalplam ifadeler gelmektedir. Gerek anlamda zaman ve mekn kavramnn bulunmad masallarda olaanst olaylara yer verilir ayrca masal kahramanlar da birok olaanst yetenee sahiptirler. Masalc ad verilen anlatclar tarafndan belli kalplar iinde gelenee bal olarak anlatlrlar. Masallar eitli ltlere gre snflandrlmtr. Masallarda insanlar dorulua, drstle, gzellie ynelten evrensel mesajlar verilir. Trk Masallarn Tanmak Trk Masallar deme, olay ve dilek olarak isimlendirebileceimiz ana blmden oluur. Deme blmnde masalc dinleyicileri masala hazrlar, olay blmnde anlatlacak olayn ayrntsyla dile getirilir. Dilek blmndeyse masalc; iyileri dllendiren, ktleri cezalandran bir sonula masal bitirirken herkes iin geerli olacak evrensel bir mesaj vermeyi de ihmal etmez. Masallarda mesaj ztlklardan faydalanarak iletilir. Masalda iyi kahramanlarn rnek alnmas amalanr. yilerin her zaman kazanaca, hilekar ve dzenbaz olmamak gerektii vurgulanr. Trk kltrnde szl kltr ortamnda teatral bir biimde anlatlan masallarn kendilerine has bir anlatm gelenei vardr. Genellikle kadnlar tarafndan icra edilen masal anlatma gelenei yzyllarn deneyimiyle ekillenmi, kendine has bir icra tresine sahip olmutur. Gnmzde kitle iletiim aralarnda meydana gelen deimeler
nedeniyle masal anlatma gelenei zayflamtr. Gemite yetikin ve ocuklarn bulunduklar toplantlarda herkese anlatlan masal gnmzde ne yazk ki yatmadan nce sadece ocuklara anlatlan bir szl gelenek hline gelmitir.
AM A
Halk Hikyesi Kavramn Tanmlamak XVI. yzyldan itibaren grlmeye balanan halk hikyesi; szl edebiyat geleneinin klar tarafndan yaratlan ve dinleyicilere aktarlan bir trdr. Bata kahvehaneler olmak zere dnlerde ve benzeri elencelerde anlatlr. Hikyeler balarda nazm-nesir karktr. Fakat zamanla nesir ksmlar arlk kazanmtr. Kahramanlktan ok ak maceralarn konu etmesi ynyle epik destan trnden ayrlrlar. Halk hikyelerinin icras, anlatld evreye ve anlatan a gre farkllklar gsterir. Halk hikyesi anlatma gelenei genel olarak fasl, deme, asl konu (hikye), duvak kapamayla drt ve bazen bunlara eklenen efsanelerle be blm hlinde tertip edilir. Trk halk hikyeleri kkenleri itibariyle ve ele alp iledikleri konular itibaryle olmak zere iki ana snf ve kendi iinde oluan alt balklar hlinde tasnif edilirler. Fkra Kavramn Aklamak Fkra; hikye ekirdei hayattan alnm bir vaka veya tam bir fikrin tekil ettii ksa youn anlatml bir tr olup genellikle nesir diliyle, szl edebiyatn bamsz ekilleriyle oluturulmu, yaygn epik-dram trndeki realist hikyelere verilen isimdir. Fkra tr konu olarak, insanlara ait kusurlarla sosyal ve gndelik hayatta ortaya kan kt ve gln hadiseleri, arpklklar, ztlklar, eski ve yeni arasndaki atmalar saduyuya dayal ince bir mizah, hikmetli bir sz, keskin ve ince bir alay (istihza) yoluyla yanstr. Fkralarn evrensel olarak en yaygn ilevlerinden birisi de, bir kii veya kurumu ypratmak, gln duruma drmek ve geni kitlelere ynelik propoganda malzemesi olarak kamuoyu oluturmak ve ynlendirmektir. Fkra kullanlan sz miktar bakmndan ekonomik, ifade edebilecei konular bakmndan ok ynl ve amaca ulamak bakmndan son derece ilevsel bir trdr.
A M A
A M A
155
A M A
Trk Fkra Tiplerini Tanmlamak Fkra kompozisyonunda olaylarn etrafnda gelitii bir ba kahraman ana tip, bu ana tipin yansra ana tip olmamakla birlikte tipleme eilimde ikinci dereceden tipler alt tipler bulunur. Trk halk kltrnde halkn yaratt eitli fkra tipleri vardr. Her fkra tipi, kendisini yaratan toplumun uygun grd ekilde davranr. Gcn halktan alan bu fkra tiplerinin olaylar ve meseleler karsnda aldklar tavr, toplumun ortak tecrbesinin yaratt hkmlerdir. Fkralarda ana tipler, ahs menfaatlerini genel menfaatlerinin stnde tutmay tercih eden insanlarla amansz bir mcadeleye giriirler. Fkralar bu kiileri halkn alay konusu hline getirerek, glnletirir, yaptklar yanl ileri sert bir ekilde tenkit ederler. Fkralar yoluyla oluturulan bu sosyal ve toplumsal eletiri sonucu, halk arasnda itibar sarslmaa balayan, bu gibi insanlar ya kendi hayatlarna eki dzen vermek zorunda kalrlar ya da itibarlarn kaybederler. Trk fkra geleneinde Nasreddin Hoca, ncili avu Bekri Mustafa, Bektai, Aldar Kse gibi fkra tipleri karmza kmaktadr.
156
Kendimizi Snayalm
1. Gerek olduuna inanlmamas tr belirleyici zellii olan ve kalplam bir anlatm tekniiyle anlatlan anlatlar aadakilerden hangisidir? a. Efsane b. Mit c. Memorat d. Masal e. Hikye 2. Aadakilerden hangisi masaln zelliklerinden biri deildir? a. Toplumun ortak hayal gcnn rn olmas. b. Olaanst olay ve kiilere yer verilmesi. c. Olaylarn belirli bir zamanda ve yerde gemesi. d. Dinleyenlere veya okuyanlara iyimserlik alanmas. e. Masal iinde manzum paralar bulunabilmesi. 3. Aadakilerden hangisi Trkiye ve Balkanlarda masal yerine kullanlan kelimelerden biri deildir? a. menakb b. destan c. kssa d. hekt e. mesel 4. Pertev Naili Boratavn yaynlad Zaman Zaman inde adl eserde hangi tre ait metinler bulunmaktadr? a. Hikye b. Masal c. Fkra d. Efsane e. Destan 5. Aadaki hangisi halk hikyeleri iin sylenemez? a. Hikyeler bilindik bir dua ile balar. b. Olaylar nesir; duygular nazm yoluyla anlatlr. c. Ferhat ile irin, Kerem ile Asl, Arzu ile Kamber nl halk hikyeleridir. d. Ak ve kahramanlk konular ilenir. e. Anlatmda kalplam szlere yer verilir. 6. Genellikle klar tarafndan nazm-nesir kark bir ifadeyle dinleyicilere kar anlatlarak kuaktan kuaa aktarlan, konular sevgi ve kahramanlk olan Halk Edebiyat tr aadakilerden hangisidir? a. Efsane b. Fkra c. Karagz d. Halk hikyesi e. Masal 7. Aadakilerden hangisi Trk halk hikyelerinin kkenleri itibariyle teekkl ettii kabul edilen kaynaklardan biri deildir? a. Dou ve Gneydou Anadoluda gerek olaylardan domu ksa hikyeler: Salman Bey Hikyesi, lbeyolu Hikyesi. b. Yaayan veya yaad rivayet edilen klarn hal tercmelerinden doan hikyeler: Kerem ile Asl, k Garip, Emrah ile Selvihan. c. Din-mill hadiselerle bunlara dayal kahramanlk konularn konu edinen halk kitaplar kkenli hikyeler: Battal Gazi, Eb Mslim Cenkleri, Kesikba Hikyesi, Gvercin Destan. d. Klasik hikyeler: Tutinme, Binbir Gece Masallar, Ferhad ile irin, Leyla ve Mecnun. e. Kahramanlk hikyeleri: Krolu hikyesi ve kollar, Cell Bey, Kirmanah, Eref Bey. 8. Aadakilerden hangisi Trk halk hikyelerinin ele alp iledii konulara gre teekkl ettii kabul edilen kaynaklardan biri deildir? a. Kahramanlk hikyeleri: Krolu hikyesi ve kollar, Cell Bey, Kirmanah, Eref Bey. b. Din-hams hikyeler: Hz. Ali Cenkleri, Battal Gazi, Hamzanme. c. Din-itimai, ahlaki hikyeler: Kesik Ba, Deve Hikyesi, Ejderha Hikyesi, Gvercin Hikyesi. d. Halk kitaplar konulu hikyeler: Battal Gazi, Ebu Mslim Cenkleri. e. Ak hikyeleri: Kerem ile Asl, k Garip, Tahir ile Zhre, Emrah ile Selvihan.
157
Okuma Paras
9. En nemli ilevi gldrmek ve mesaj vermek olan Halk Edebiyat tr aadakilerden hangisidir? a. Destan b. Atasz c. Fkra d. Efsane e. Masal 10. Aldar Kse fkra tipi aadaki hangi Trk topluluklarnda grlmez? a. Kazaklar b. Azeriler c. zbekler d. Krgzlar e. Kara Kalpaklar BR MASAL RNE: ABSNAN OYUNU Vakti zamannda bir fakir ailenin bir tek ocuu varm. Bu ocuun ad Kelolanm. Gnlerden bir gn Kelolan padiahn kzna k olmu. Annesinden padiahn kzna dnr gitmesini istemi. Annesi Bre, olum sen delirdin mi? Koskoca padiah bizim gibi fakire kz verir mi hi? demi. Kelolan sznde srar ederek annesini zorla padiaha dnr gndermi. O devirlerde padiahn kzna dnr gidenler yeil, dierleri al sandalyeye otururlarm. Kelolann annesi utanarak yeil sandalyeye oturmu ve padiaha kzna dnr geldiini sylemi. Padiah da ben fakirlik, zenginlik aramam Bana Abisinan oyununu kim retirse kzm ona vereceim demi. Kelolann annesi eve gelmi, oluna padiahn isteini sylemi, bunu duyan Kelolan yal babasnn yanna gidip kendisini Abisinan oyununu retecek birinin yanna gtrmesini istemi. Yal adam ne yapsn, aresiz olunun isteini kabul etmi. Kelolan annesine yolluk yaptrm. Yal babasn da yanna alarak yola km. Yolda yrye yrye yorulan ihtiyar bir kaya dibine oturtmu. Adamcaz yorgunlukla bir of ekmi. Birdenbire kaya ikiye blnm, iinden bir Arap kp ihtiyara beni niye ardn diye sormu. htiyar, ben seni armadm, yorgunlukla bir of ektim demi. Bunun zerine Arap: Benim adm oftur. Nerden gelip nereye gidersiniz? demi. htiyar, Arapa olup biteni anlatm. Bunun zerine Arap; ihtiyara, Abisinan oyununu bildiini ve Kelolana bunu retebileceini, olunu kendisine brakp on be gn sonra gelip almasn sylemi. Yal adam olunu Arapa brakm. Arap, Kelolan yanna alp kayann iine girmi, onlar girdikten sonra kaya ald gibi kapanm. htiyar da on be gn sonra gelmek zere kyne geri dnm. Kayann iine giren Arap ve Kelolan, Arapn evine gitmiler. Arap, Kelolana Abisinan oyununu retmeye balam. Kelolan oyunu renmeye baladnda Arapn kardei Kelolann yanna gelip: _ Aabeyim Arap, Abisinan oyununu rendim diyen herkesin ban keser. Kestii bu balardan kocaman bir saray yapt. Sarayn bitmesi iin bir baa daha ihtiyac var. Dikkat et o ba senin ban olmasn. Bunun iin Arapn Abisinan oyununu rendin mi? sorusuna asla evet diye cevap verme. Deyince Kelolan ona minnettar olmu. Arap her gn gelip Kelolana Abisinan oyununu rendin mi? diye soruyormu. Kelolan da her seferinde hayr, renemedim diyormu. Bylece on be gn gemi. Kelo-
158
lann babas olunu almak iin kayann nne gelmi, Of diye Arap arm. Arap gelmi. htiyar, olunun oyunu renip renemediini sorunca Arap: Olun kafasz kt ihtiyar, oyunu renemedi. Deyince ihtiyar, Arapa ne yapalm, olsun diye cevap vermi. Arap, Kelolan babasna teslim etmi. Baba oul yola koyulmular. Yolda giderken tazlarn bir tavan kovaladklarn ama yakalayamadklarn grmler. Kelolan, babasna: Baba, ben bir taz olup bu tavan iki dakikada yakalarm. Avclar beni satn almak isterlerse beni sat ama sakn tasmam onlara verme. demi. Der demez bir taz olmu ve nde giden tavan bir hamlede yakalam. Avclar ihtiyarn yanna yaklap tazsn almak istediklerini sylemiler. htiyar tazsn satabileceini ama tasmasn veremeyeceini sylemi, avclar kabul etmiler. htiyar karl bir al verile tazsn satm. Yola devam ederken bir bakm kardan olu geliyor ok arm ama Kelolana bir ey sormam. Baba oul az gitmiler, uz gitmiler; dere tepe dz gitmiler, bir yaz, iki gz gitmiler sonunda bir ehre gelmiler. ehirde at yar yaplyormu. Kelolan babasna: Baba, ben bir at olup bu yar iki dakikada kazanrm. At merakls zenginlerden biri beni satn almak isterlerse beni sat ama sakn gemimi verme. demi. Kelolan, birdenbire yaz bir ata dnm, bir hamlede yaran atlara yetiip onlar gemi, yar birincilikle bitirmi. At merakls zenginlerden biri bu at almak istemi. htiyar atn satabileceini ama gemini veremeyeceini sylemi. Zengin adam bir ara kzm: At veriyorsun da gemini neden vermiyorsun? demi. Bir bakas, benim byle atm olsa ona gmten gem yaptrrm deyince zengin adam atn eski gemini almaktan vazgemi. htiyar karl bir al verile atn satm. Yolda giderken aniden olu yannda belirivermi. htiyar sinsice glmseyerek cebindeki paralarn krtsn memnuniyetle dinlemi. Baba oul derelerden sel gibi, tepelerden yel gibi aarak sonunda memleketlerine varmlar. Memleketlerine varnca Kelolan babasna: Baba ben bir hamam olurum bu hamama kimse para yettiremez bir tek bana Abisinan oyununu reten Arap para yettirebilir. Hamam Arapa sat ama sakn anahtarn verme. demi. Bunlar syler sylemez, ei benzeri grlmemi bir hamam oluvermi. Dnyann drt bir yanndan insanlar bu gzelim hamam grmeye gelmiler. Hamam almak isteyen ok olmu ama kimse hamama para yettirememi. Hamamn gzellii Arapn kulana kadar gitmi. Hamam ok merak eden Arap gelip hamam gezmi, ok beenmi. Satn almak istemi. htiyarn istedii pa-
ray verebileceini sylemi. Anlamlar. Arap hamam alm ama ihtiyar hamamn anahtarn vermiyormu. Arap bu ie ok kzm ama ihtiyar bir trl laf dinlemiyor, hamamn anahtarn vermemekte direniyormu. Btn halk oraya toplanm. Olay duyan padiah da gelmi. Kelolann babasna Hamam sattn, neden anahtar vermiyorsun? deyince ihtiyar sinirlenip anahtar havaya atm. Anahtar bir gvercin olmu. Arap da bir karaku olup onun peine dm. Bu olup bitene halkn az ak kalm. Karaku tarafndan yakalanacan anlayan gvercin bir beyaz gl olup padiahn kznn kucana dm. Arap da yeniden insan olup kzn karsna dikilmi. Kza gln kendisinin olduunu, onu vermesi gerektiini sylemi. Kz, gln havadan kucana dtn onu kimseye vermeyeceini sylemi. Onlar karlkl az dalana giriince bahende kavga var diye padiaha haber gitmi. Padiah hemen gelmi ne olduunu sormu. Kz, baba bu Arap glm almak istiyor, kendisinin olduunu sylyor demi. Padiah belki onundur, ver kzm deyince gl birden dar olmu, yere salm. Arap da gurk tavuk olup darlar toplamaya balam. Bir dar kzn etekleri altnda kalm Arap bu dary grmemi. Hepsini yediini dnerek gidip civcivlerinin zerine gurka yatm. Bu arada kzn eteinin altndaki dar bir kpek olup dar frlam. Hrlayarak gidip gurka yatm Arapn zerine saldrm onu ve civcivlerini bir hamlede bomu. Ardndan insan suretine brnm. Orada akn akn duran padiaha dnerek: te Abisinan oyunu buna derler padiahm. demi. Bunun zerine padiah kzn Kelolana vermi. Krk gn krk gece dn yapmlar. Onlar ermi muradna, biz kalm kerevetine. Gkten elma dm. Biri bu masal dzenin, biri anlatann, biri de dinleyenin bana.
159

1. d 2. c 3. a 4. b 5.a 6. d 7. e 8. d 9. c 10. b Yantnz doru deil ise Masal konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Masal konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Masal konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Trk Masallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Hikyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Hikyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Hikyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Halk Hikyesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Fkralar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deil ise Fkralar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Masallarn gerek olduuna inanlmayan ilk edebiyat tr olarak ortaya kmas, insan yaratmas kurgu ve kurmacann geerli bir insan uras olarak tannmasnn nn am ve bu sreci balatmtr. Bu uygarlk tarihinde her trl insan icadnn ve sanatsal yaratnn balangc demektir. Sra Sizde 2 Gnmzde masallarn gemie nazaran daha az anlatlmasnn en nemli nedeni toplumsal hayattaki deimeler ve bata kitle iletiim aralar olarak teknolojideki gelimelerdir. Bir elendirme ve bilgilendirme ara ve gereci olarak masallara pek ok alternatif kmtr insanlar bu tr ihtiyalarn buralardan salamaktadrlar. Toplumsal yap da tarm toplumu yapsndan endstri toplum yapsna dnmtr. Bu nedenle de masal anlatp dinlemeye ayracaklar zaman da azalmtr. Sra Sizde 3 klarn icra ettikleri halk hikyelerinin neredeyse hepsinin mutlu sonla bitmesi bir tesadf deildir. Bu tr hikyeleri dinleyen insanlarn byk bir ounluu kendisini hikye kahramanyla zdeletirerek dinlemekte ve hikyenin mutlu sonla bitmesini istemektedirler. Dinleyicinin bu isteine ynelik olarak hikyeler mutlu sonla bitecek ekilde hazrlanmtr. Sra Sizde 4 Evet vardr. Fkra tr de atasz tr de gndelik yaamda insanlarn kiisel sorunlarn zmede kullandklar edeb birer ara geretir. Bu trlerle syleyemedikleri pek ok eyi dolayl olarak muhataplarna iletebilirler. Sra Sizde 5 Yerel bir fkra tipinin veya yaayan bir insann bandan geen komik bir olayn ulusal olarak bildik bir fkra tipine balanlarak anlatlmasnn nedeni, fkrann daha geni evrelere kolayca yaylmasn salamak iindir.
160
Boratav, P.N. (1988). Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecilii. stanbul: Adam Yaynlar. obanolu, . (1999).Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka Yaynlar. obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar. Gnay, U. (1975). Elaz Masallar. Erzurum: Atatrk niversitesi Basmevi. Eker, G.. (2001). Fkralar. Trk Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, C.1, Ankara: AKM Yaynlar, s.62-130.. Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Aka Yaynlar. Taner, N. (1988). Masal Aratrmalar I. stanbul: ArtSan Yaynlar. Yldrm, D. (1999). Trk Edebiyatnda Bektai Fkralar. Ankara: Aka Yaynlar.
Szlk
161
Szlk A
Abes-g: Bo ve tuhaf konuan. Adabmuaeret: Grg kurallar Afitb: Gne. Ayr: Yabanclar. Ahbr: Haberler. Ahd: Yemin, zaman. Ahmer: Krmz. Aidiyet: Aitlik. kbet-end: Sonunu dnen. l: En yce, en iyi. li-cenb: an yce. Antropoloji: nsan bilimi. Arkaik: Konuulan ve yazlan dilde kullanmdan dm olan, eskimi. sitane-i liye: Yce kap, yce eik. fte-hl: Perian, hli kt olan. Atl: Tembel, ie yaramaz. Avam: Halk Ayan: leri gelenler.
D
Dr: Ev Dehn: Az. Dehr: Dnya. Del olmak: Delirmek Der-u etmek: Kucaklamak. Der-pi: nde. Derun: , gnl. Dide: Gz. Diergamlk: zgecilik. Dil: Gnl. Dil-r: Gnl ssleyen. Dil-rb: Gnl kapan, sevgili. Dolab: Dnme dolap. Dr: Uzak. Dstur: Kural.
E
Ebr: Bulut. Echel-i chel: Cahillerin en cahili. Edn: Alak. Eflk: Felekler, gkyz. Ekoloji: evre bilimi. Elvan: Trl, eitli Emsal: rnekler Enduh: Keder, tasa. Erginlemek: Donanmak, temel bilgileri almak. Er: iirler. Ek: Gzya. Ekin: Atn drt nala ve trs arasndaki hzl yry. Etnoloji: Irk bilimi. Etvar: tavrlar. Evrilmek: Bir biimden baka bir biime doal olarak dnmek.
B
Ba: Vergi. Bd: Rzgar Badem: Bundan sonra, bundan byle. Baban: Bahvan. Baks: Ozan Bala: Yavru Bay: zengin Baz: Oyun, hile. Bery: in. Beer: nsanla ilgili. Bezm: ki meclisi. B-bahne: Sebepsiz, bahanesiz. Bi-hamdillah: Allaha kr olsun. B-zeban: Dilsiz.
F
Fekk: Amak, ayrmak. Ferzenk: Kt, fena. Fir: Yatak. Form: ekil Fsun: By.
C-
Caba: Bedava verilen ey. Cam: Kadeh. Cebr etmek: Zorlamak. Cef-pe: Zalim. Ceryim: Crmler, sular. Ceyran: Ceylan. ubuk ekmek: Sigara imek.
G
Gavvaz: Asl gavvas dalg, Geda: Dilenci Gll u g: Kararszlk, gnl darl. Giryan: Alayan Grng: Duyularla alglanabilen her ey.
162
Gher-fean: nci saan. Gl-i ter: Taze gl. Glistan: Gl bahesi. Glzar: Glbahesi. Gre: Bir yandan yana kadar olan tay. Gade: Ak, alm.
K
Kar: Dip. Kaan: Ne zaman. Kadime: Eski. Kalb-i selim: Gnl temiz olan. Km: Murat, arzu. Kamet: Boy. Kande: Nerede. Karava: Cariye. Katre: Damla. Kelp: Kpek. Kemal ehli: Olgun kii. Keman: Yay. Kerihe-siret: Kt huylu. Kibr: Bykler. Kirman: Kirman ii. Kiver: lke, memleket. Koak: Yiit. Kombinezon: Dzenleme. Konca: Gonca. Koutluk: Paralellik. Kronolojik: Zaman bilimsel. Kh: Da Kuram: Teori. Kuy: Mahalle, sokak. Kfran- nimet: Nimetin kadrini bilmeme. Knt kenz: Gizli hazine.
H
Hb: Uyku Hak Sbhan: Tanr. Hlk: Tanr Handesin: Neredesin Har: Eek. Havf: Korku Hazer: ekinme. Hecr: Ayrlk. Hicb eylemek: Utanmak. Hub: Gzel. Hun-har: Kan iici. Huzzar- kiram: Saygn izleyiciler.
I-
Ira: Karakter. Iyal: Bir kiinin bakmakla ykml olduu kiiler. Iyan: Ak, belli bk-y nam: smin kalc olmas. cra: Yrtme, yerine getirme tinab: ekinme. d: bayram dme: Srdrme, devam ettirme. dgh: Bayram yeri. drak: Anlama, anlay. hsas: Hissetme, duyma. kame: Yerine koyma, yerine kullanma. kbal: Gelecek. krar: Yapt bir ii diliyle de sylemek. nayet: Yardm nce saz: Trk mziinde keman, ney, tambur, kemene, ut, kanun, daire vb. alglardan ve okuyuculardan oluan, fasl yapan topluluk. nksam: Blnme. rtifaen: Yksekliine gre. rtikap: alma. ttisal: Bitiik, yan.
L
Lal: Krmz deerli bir ta. L-mekn: Mekn olmayan. Leb: Dudak. Lenger-endaz: Demir atan. Levs: Pislik Loru kuu: Papaan.
M
Mah: Ay Mahdut: Snrl, snrlanm. Mah- tbn: Dolunay. Mahiyet: Nitelik, z. Mauk: Sevgili. Materyal: Malzeme, gere. Mev: Snak. Medhu: Dehete dm. Mehve: Ay gibi. Mell: Can sknts, kederli olma. Mesa: Akam.
Szlk Mest: Sarho. Meruiyet: Meruluk. Methiye: vg. Meydan almak: Sahneye kmak. Mezellet: Alaklk. Mistik: Gizemli. Miyan: Bel. Mizan: kyamet, maher Monografi: Bilimsel alanlarda zel bir konu veya sorun zerine yaplan alma. Muhaddisan: Sz syleyenler. Muhakeme: Yarglama. Muhatap: Kendisiyle konuulan kimse. Muhvere: Konuma Muhibb: Dost, sevgili. Mukabil: Bir eyin karl olan. Mukallid: Takliti. Mukarrer: Kararlatrlm. Musahib: Dost, arkada. Mutad: det hline getirilmi. My: Kl, sa Mjgan: Kirpikler. Mnevver: Parlak, klandrlm. Mstk: Mstehak kelimesinin bozulmu ekli. Mtekmil: Olgun, eksiksiz.
163
P
Pay: Ayak. Penah: Snma. Per-r: Peri yzl. Perverdigar: Tanr. Peymne-vr: Kadeh gibi. Pir-i mugan: Meyhaneci. Pr-cef: Zalim.
R
Rah: Yol. Raviyan: Rivayet edenler. Rz: Sr. Ref: Kaldrma. Rekz: Dikmek. Rezalet-mefru: Rezalet yayan. Rical: Erkekler, ileri gelenler. Rindane: Rinte, Hayattan zevk alrcasna. Rite: p. Rber: Yz yze. Ruh: Yanak.
S-
Safa-yab: Mutluluk bulan. Sahab: Sahib Sahib-kran: Padiahlar iin kullan bir sfat, kutlu, saygn. Sahtiyan- atik: Eski deri. Sanem: Put. Sebat: Sznden ve kararndan dnmemek. Seci: Dzyazda kafiye. Ser: Ba Server: Bakan, reis. Serv-i kmet: Boyu servi gibi olan. Seza: Layk, yarar. Sicilleme: Halk edebiyatnda bir konuda sylenmesi gerekenleri manzum olarak sayp dkmek. Sorunsal: zm belli olamayan. Subh: Sabah. Suz: Yanma, yan. Si: ki Shan-sz: air. Skker: eker. ehrh: Ana yol. emr: Kl.
N
Ndan: Cahil. Ndanlk: Cahillik. Nkilan: Nakledenler, anlatanlar. Nalan: nleyen. Nar: Ate Nad: Mutsuz. Nazenin: Nazl. Nev-civan: Gen. Nev-res: Yeni yetimi. Nezket: Naziklik, incelik. Nigah: Bak. Nihal: Fidan. Nihan: Gizli. Nikab: Pee, rt. Nu: Tatl
O
Od: Ate
164
T
Tab- halim: Yumuak huylu. Tama: Temaa, seyir Tecnis: Cinasl sz syleme. Teher: Tehir, erteleme. Temren: Okun ucundaki demir. Terahhum: Merhamet, acma. Tfl: ocuk. Top yekun: tm, btn. Toy eylemek: Arlamak Tur: Tur Da Turab: Toprak.
U-
Urun: Gizli. Uhuvvet: Kardelik. ftde: Dkn.
V
Vala: Bir eit kuma Vasl: Ulama Vech: Yz. Verd: Gl. Verim: rn Visal: Sevgiliye kavuma. Vzera: Vezirler.
Y
Yad: Hatr, akl Yapmak: Kapamak Yarlgayc: Tanr. Yein: Zorlu, kat, iddetli. Yelmek: Komak. Yeti: Meleke, alglama gc.
Z
Zal: Cilal. Zhir: Grnen, ortaya kan. Zavye: Tekke, zaviye. Zay: zayi, yitik, kayp Zebn: Dil. Zeval: Sona erme, gnein batmaya balamas. Zevat- kiram: Saygn kiiler. Zillet: Zelillik, rezillik. Zuhur: Grnme, ortaya kma Zulmet: Karanlk.

Halk Edebiyatına Giriş 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Halk Edebiyatına Giriş 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

HALK EDEBYATINA GR-I

Yazar Prof.Dr. zkul OBANOLU

Editr Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN

Halk Edebiyatna Giri-I

Kltr ve letiim .....................................................................

Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri.................... 18

Halk iirinde Tr ve ekil....................................................... 42

Szlk ................................................................................... 161

Editr Yrd.Do.Dr.Halit Biltekin

HALK EDEBYATINA GR-I

Halk Edebiyatna Giri-I

Ulusal Kltr: nsann iinde byd, rendii ve zmseyip benimsedii kltrdr.

Halk Edebiyatna Giri-I

letiim: Duygu, dnce, bilgi ve becerilerin aktarlma srecidir.

1. nite - Kltr ve letiim AMALARIMIZ

TELEVZYON SIRA SZDE

Halk Edebiyatna Giri-I

Teatral: Tiyatro zellii SIRA SZDE tayan anlamndadr.

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

1. nite - Kltr ve letiim

YKSEK KLTR VE HALK KLTR TABAKALAMASI

Halk Edebiyatna Giri-I SIRA SZDE

TELEVZYON SIRA SZDE

1. nite - Kltr ve letiim

SIRA SZDE NTERNET

1. nite - Kltr ve letiim

Halk Edebiyatna Giri-I

1. nite - Kltr ve letiim

Halk Edebiyatna Giri-I

1. nite - Kltr ve letiim

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Halk Edebiyatna Giri-I

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Kltr ve letiim

HALK EDEBYATINA GR-I

Halk Edebiyatna Giri-I

Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Folklor, Halkbilimi anlamna gelen bir kelimedir.

Halk Edebiyatna Giri-I

2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Halk Edebiyatna Giri-I

TELEVZYON SIRA SZDE

HALK EDEBYATININ SINIRLARI VE SINIFLANDIRMASI S O R U

Anonim: Yaratcs belli olmayan demektir.

2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Ayak: Halk iirinde temel kafiyeye verilen isimdir.

Halk Edebiyatna Giri-I

TELEVZYON SIRA SZDE

2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Tezkire: Eski airlerin biyografilerinin ve eserlerinden rneklerinin verildii kitaplar.

Halk Edebiyatna Giri-I

2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

TELEVZYON SIRA SZDE

Halk Edebiyatna Giri-I

2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Halk Edebiyatna Giri-I

TELEVZYON SIRA SZDE

SZL KAYNAKLARDAN HALK EDEBYATI DN T E N N L T E E M DERLEMERYNTEMLER

2. nite - Halk Edebiyat Alan ve Aratrma Yntemleri

Gzlem (Mhede) Yntemi

Halk Edebiyatna Giri-I

Grme (Mlkat) Yntemi