Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2444 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1416
CUMHURYET DNEM TRK NESR
Yazarlar Prof.Dr. smail ETL (nite 1, 2, 7) Prof.Dr. Yunus BALCI (nite 3, 4, 6, 8) Do.Dr. Emine KOLA (nite 5, 9, 10)
Editrler Prof.Dr. smail ETL Do.Dr. Emine KOLA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Nurcan Tepecik Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri
ISBN 978-975-06-1113-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 43.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Cumhuriyet Devri Trk Nesri................................................

DL ZERNE................................................................................................. NESR/DZYAZI ZERNE........................................................................... CUMHURYET NCES TRK NESRNE GENEL BR BAKI ..................... CUMHURYET SONRASI TRK NESR ........................................................ Cumhuriyet Dneminde Trke................................................................... Cumhuriyet Dneminde Nesir...................................................................... 1923-1940 Dnemi Trk Nesri ............................................................... 1940-2010 Dnemi Trk Nesri ............................................................... Cumhuriyet Dneminde Nesir Trleri ......................................................... Edeb Nesir .............................................................................................. Bilimsel ve retici Nesir....................................................................... Gnlk Nesir ........................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ........................................................................
2
3 5 7 11 11 12 13 13 14 14 16 17 18 19 20 20 21 21 21
1. NTE
Hikye/yk ............................................................................. 22
CUMHURYETE KADARK TRK HKYESNE GENEL BR BAKI ........ CUMHURYET DNEM TRK HKYES.................................................. Cumhuriyetin lk Hikyecileri .................................................................... Sosyal/Toplumcu Gerekiler....................................................................... Birinci Kuak (1930-1945) ...................................................................... kinci Kuak (1945-2000)........................................................................ Gerekliin Hikyecileri ........................................................................... Birinci Kuak (1930-1945) ...................................................................... kinci Kuak (1945-2000)........................................................................ Yeni Araylar ............................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 23 29 29 32 32 35 39 39 40 45 51 52 54 55 55 56 56
2. NTE
Makale-Fkra............................................................................. 58
MAKALE ......................................................................................................... Makalenin Anlam ve Tarifi ....................................................................... Trk Edebiyatnda Makale .......................................................................... FIKRA ............................................................................................................. 59 59 64 70
3. NTE
iv
indekiler
Fkrann Anlam ve Tarifi ........................................................................... Trk Edebiyatnda Fkra ............................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
70 71 74 76 77 78 78 79 79
4. NTE
Deneme .................................................................................... 80
DENEMENN ANLAMI VE TARF ................................................................ 81 BATI EDEBYATINDA DENEME .................................................................. 87 TRK EDEBYATINDA DENEME................................................................. 88 Cumhuriyet ncesi Dnemde Deneme....................................................... 88 Cumhuriyet Sonras Dnemde Deneme ...................................................... 91 DENEME TRLER ........................................................................................ 93 slup Bakmndan Denemeler ..................................................................... 93 nformal-Senli Benli Deneme ................................................................ 93 Formal-Resmi Deneme............................................................................ 93 erik Bakmndan Denemeler ..................................................................... 93 Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler ................................ 93 Psikoloji-Felsefe Konulu Denemeler...................................................... 94 ehir Konulu Denemeler ........................................................................ 94 Sosyal, Siyasi, Dini Konulu Denemeler ................................................. 95 Kark Konulu Denemeler ..................................................................... 95 zet................................................................................................................ 97 Kendimizi Snayalm...................................................................................... 98 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 99 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 99 Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 100 Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 101
5. NTE
Sohbet/Sylei .......................................................................... 102

SOHBET TRNN TANIMI VE ZELLKLER.......................................... Sohbet Trnn zellikleri .......................................................................... TRK EDEBYATINDA SOHBET TRNN GELM ............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 103 108 110 112 113 114 114 115 115
6. NTE
Gezi/Seyahat Yazs....................................................................116
GEZ TRNN TANIMI VE NTELKLER................................................. DNYA EDEBYATINDA GEZ YAZISI....................................................... CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATINDA GEZ YAZILARI............ CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATINDA GEZ YAZILARI............ 117 118 118 119
indekiler
zet.......................................................................................................... Kendimizi Snayalm................................................................................ Okuma Paras ........................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...................................................... Sra Sizde Yant Anahtar ........................................................................ Yararlanlan Kaynaklar............................................................................ Bavurulabilecek Kaynaklar ...................................................................
125 126 127 128 128 129 129
An/Hatra-Gnlk ................................................................... 130

ANI/HATIRA TR VE ZELLKLER ......................................................... GNLK TR VE ZELLKLER .............................................................. CUMHURYET NCES DNEMDE ANI VE GNLK .............................. An/Hatra ...................................................................................................... Gnlk ........................................................................................................... CUMHURYET DNEMNDE ANI VE GNLK ......................................... An ................................................................................................................. Siyas, Tarih ve Toplumsal Taraf Ar Basan Anlar ................................. Gnlk ........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 131 134 135 135 136 141 141 141 147 151 153 154 155 155 156 156
7. NTE
Biyografi.................................................................................... 158
BYOGRAFNN ANLAMI VE TARF ........................................................... DNYA EDEBYATINDA BYOGRAF ........................................................ CUMHURYET NCES TRK EDEBYATINDA BYOGRAF.................... CUMHURYET SONRASI TRK EDEBYATINDA BYOGRAF.................. Cumhuriyet Dneminde Yazlan Baz Genel Biyografi Eserleri................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 159 161 162 164 164 169 170 171 172 173 173 173
8. NTE
Mektup-Sylev.......................................................................... 174
MEKTUP......................................................................................................... Mektup Trnn Tanm ve zellikleri ....................................................... Mektup eitleri ............................................................................................ Mektup Trnn Geliimi ........................................................................... Trk Edebiyatnda Mektup Trnn Geliimi............................................. SYLEV.......................................................................................................... Sylev Trnn Tanm ve zellikleri......................................................... Sylev eitleri .............................................................................................. Trk Edebyatnda Sylev Trnn Geliimi .............................................. 175 175 176 179 180 181 181 182 184
9. NTE
vi
indekiler
zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
190 192 193 193 194 195
10. NTE
Rportaj-Mlkat........................................... .......................... 196

RPORTAJ ..................................................................................................... Rportaj Trnn Tanm ve zellikleri...................................................... Rportaj eitleri ........................................................................................... Trk Edebiyatnda Rportaj Trnn Geliimi ........................................... MLKAT ...................................................................................................... Mlkat Trnn Tanm ve zellikleri ...................................................... Trk Edebiyatnda Mlkat Trnn Geliimi ............................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 197 197 200 202 206 206 209 211 213 214 216 216 217 217
Szlk ................................................................................... 219
nsz
vii
nsz
Sevgili renciler, nsan dier canl varlklardan ayran temel zelliklerden biri, onun konuma/konuabilme yeteneidir. Dil, byle bir yetenein rndr. Unutmayalm ki dil, dier insanlarla iliki kurabilmemizin; duygu, dnce, hayal ve gzlemlerimizi bakalarna aktarabilmemizin en yaygn, en ak ve en salam yoludur. Yzyllar iinde hayatn hemen her alannda kullanlmas sonucu geliip zenginleen dilin birok farkl kullanm sz konusudur. Szl dil/konuma dili, yazl dil/yaz dili, manzum dil, mensur dil, gnlk dil, edebiyat dili, bilim dili, argo dili, bunlardan bazlardr. nsann, herhangi bir duygu, dnce, olay vb. eyleri, dilin tabi yapsna, gramer kaidelerine uygun bir biimde ve dz cmleler hlinde kullanmasna nesir denir. Kabul etmek gerekir ki dili, -ister szl, ister yazl biimde olsun- daha ok nesir hlinde kullanrz. Bu kullanmlar, zaman iinde gerek dnya edebiyatnda, gerekse Trk edebiyatnda pek ok farkl trn doup gelimesine zemin hazrlamtr. Elinizdeki kitap, sizlere, Cumhuriyet Devri Trk Nesrini anlatmak amacyla kaleme alnd. Bu dnceyle kitap, Trk kltr, dili ve edebiyatnn nesir sahasnda 1923ten gnmze kadar olan dnemdeki genel grnm, belli bal trleri, bu trlerde eser verip hrete ulam yazarlar ve onlarn eserleriyle snrlandrld. Kitabn ierdii on nitede Cumhuriyet devri Trk nesrinin belli bal trleri olan; hikye/yk, makale, fkra, deneme, sohbet, gezi yazs, an/hatra, gnlk/gnce, biyografi, otobiyografi, monografi, rportaj, mlkat, mektup, sylev zerinde duruldu. Ad geen trlerin zihnimizde ok daha somutlaabilmesi iin farkl yazarlardan alnan okuma paralarna yer verildi. Trlerle ilgili teorik bilgilerin alglanmas, rnek metinlerin okunup kavranmas, sizleri, Cumhuriyet devri Trk nesri hakknda ciddi bir bilgi birikimine sahip klacaktr. Bunun tesinde Trkenin ifade gcndeki zenginlik ve gzelliin bilincine ereceksiniz. Daha da nemlisi dilinizi kullanma; duygu, dnce ve gzlemlerinizi baaryla anlatma becerinizi gelitirip zenginletirebileceksiniz. Atatrkn; Trk dili dillerin en zenginlerindendir, yeter ki bu dil uurla ilensin cmlesinde veciz bir biimde ifade ettii bilince ulap sizden istenilen hedefi yakalayacanza inanyoruz. Kitabn yazarlar olarak sizlere baarlar diliyoruz.
Editr Prof. Dr. smail etili
1
indekiler
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Dilin birey ve millet hayatndaki nemini tartabilecek, Dilin yaygn kullanmlarndan olan nesirin ne olduunu aklayabilecek, Cumhuriyete kadarki Trk nesrinin dnem ve zelliklerini ayrt edebilecek, Cumhuriyet sonras Trk nesrinin belli bal devirleri, trleri, eilimleri ve bunlarn zelliklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nesir Edeb Nesir Bilimsel Nesir Didaktik Nesir Gnlk Nesir
Cumhuriyet Devri Trk Nesri
DL ZERNE NESR/DZYAZI ZERNE CUMHURYET NCES TRK NESRNE GENEL BR BAKI CUMHURYET SONRASI TRK NESR
Cumhuriyet Devri Trk Nesri

DL ZERNE
nsan dier canl varlklardan ayran en temel zelliklerden birisi, onun konuma/konuabilme yeteneidir. Konuma yetenei, insann sosyal bir varlk olmasnn en doal ve bir o kadar da zarur sonucudur. Hemcinsleriyle bir arada yaayan/yaamak zorunda olan insan, bu birlikteliini -en alt dzeyde bile olsa- srdrebilmek iin dier insanlarla iletiim kurmak mecburiyetindedir. te bu mecburiyet, onun konuma yeteneini ortaya karr ve hem kendisinin hem de sosyal hayatn gelimesine hizmet eder. Dil, byle bir mecburiyet ve byle bir yetenein rndr. Bu adan dil, dier insanlarla iliki kurabilmemizin en yaygn, en kesin, en ak, en salam ve en salkl yoludur. Bu gerek bize, dilin bir iletiim arac olduu gereini ak bir biimde hatrlatm olur. Dilin temel varlk sebebi, insanlar aras iletiimi salamaktr. En basitinden en karmana, en soyutundan en somutuna, en nemlisinden en nemsizine kadar her trl dertlerimizi, skntlarmz, isteklerimizi, arzularmz, dncelerimizi, mitlerimizi, hayallerimizi, tepkilerimizi karmzdaki insan veya insanlara dil vastasyla anlatrz. Elbette ki, onlar da bize ayn yolla ularlar. Bununla birlikte dil, sadece basit bir iletiim vastas deildir ve bu dar ereveye hapsedilemez. Onun, bunun dnda bireysel ve toplumsal pek ok ilevi daha vardr. Bunlarn banda da insann hem bireysel hem de sosyal bakmdan gelimesinin temel dinamiklerinden birisi olmas gelir. Bir baka ifadeyle dil, bizim insan olma noktasndaki kimlik ve kiiliimizi ina eden asl deerlerin banda yer alr. Unutmamak gerekir ki insan, dille varlklar tanr, dille dnr, dille inanr, dille dua eder, dille hayal kurar, dille rya grr ve kendisini dille ifade eder. arklarn, trklerini, efsanelerini, menkbelerini, masallarn, ninnilerini dille syler; arzularn, isteklerini, dncelerini, fikirlerini, hayallerini, ryalarn, mitlerini, nefretlerini, isyanlarn dille anlatr. Dilin olmad bir ortamda bunlardan bahsedilemez. Dilin birey asndan bir baka nemli yan, mensubu bulunduu ve dilini konutuu milletin kltrel deerlerinden biri olmasdr. Birey, ancak dil vastasyla milleti ve milletinin yzyllarn tesinden tayageldii kltr ile iletiim kurabilir. Daha annesinin kucanda iken kulana fsldanan ismi ve ninnilerle balayan bu iletiim, bir mr boyu srer. nsan, kimlik ve kiiliini de byle bir iletiim sreci iinde ekillendirir. Onun iindir ki dil, birey ile millet arasnda kurulmas kanlmaz olan iletiimin en salam ve en salkl kprsdr.
Dilin millet hayatndaki daha nemli ilevi; kltrn aynas, koruyucusu, taycs ve ifade vastas olmasdr. Her dil, kendini konuan milletin, yzyllar iinde ortaklaa yaratt sosyal ve mill bir kurumdur. Dolaysyla dilde, kendini var eden milletin mant, dnce tarz ve yaratcl sakldr. Daha ak bir ifadeyle, her dilin sahip olduu anlam, ses, yap ve mantk dokusu, o dili konuan millete aittir. Yzyllar boyunca bu dili ileyen, gelitirip zenginletiren millet, kendi tarihini ve kimliini diline ykler. ou zaman deiik saylardaki seslerden teekkl etmi basit anlaml birlikler olarak grdmz kelimeler, gerekte o kelimelere hayat veren milletin kltr atomcuklardr. Her birinin iinde de o milletin kltrne ait deerler sakldr. Zevklerimiz, ihtiraslarmz, hznlerimiz, sevinlerimiz, ideallerimiz, inanlarmz, dnya grmz ve hayatmz, zamanla kelimelerin anlam, duygu, arm ve ses dnyasna siner. Ksacas dil; bireyin kendini ifade etmesini salayan, evresi ve milletiyle iletiim kurmasn gerekletiren; bir adm sonra da toplumlar millet klan en temel kltr deeridir. Bunun da tesinde dil, milletin kltrnn kendinde yansd bir ayna, kltrn kendinde sakland ve korunduu bir mahfaza, kltrn ifade vastas ve geni kitlelere tanmas veya gelecek nesillere aktarlmasnda en salam ve salkl bir kprdr. Bu blmde son olarak Mustafa Kemal Atatrk, mer Seyfettin, Ali Canip Yntem, Yahya Kemal Beyatl ve Mehmet Kaplannn aadaki cmlelerinde veciz biimde vurgulanan, dilin millet hayatndaki nemini dikkatlerinize sunalm. Atatrk: Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin inkifnda balca messirdir. Trk dili dillerin en zenginlerindendir, yeter ki bu dil uurla ilensin. (Kocatrk 1999: 149) mer Seyfettin: Milletimiz nasl Trklk, vatanmz nasl Trkiye ise lisanmz da Trkedir. Trke bizim manev ve mukaddes vatanmzdr. Manev vatann istiklli, kuvveti resm ve mill vatanmzn istikllinden daha mhimdir. nk vatann kaybeden bir millet eer lisanna ve edebiyatna hkim kalrsa mahvolmaz, yaar ve yine bir gn gelir siyas istikllini kazanr, dmanlarndan intikamn alr. Fakat bir millet lisann bozar, kaybederse, hatta siyas hkimiyeti bk kalsa bile tarihten silinir. (Seyfettin 2001: 216) Ali Canip Yntem: Milletleri tutan tatan, topraktan, elikten yaplm kaleler deildir; zengin bir dil ve bu dilin stnde ykselmi yine zengin bir edebiyattr; yle ki asrlarca evvel istikllini kaybeden nice milletler vardr ki vatanlarnn stnde esen istikll kasrgalar onlarn kkn kazyamam ve bir gn yine meydana kmlardr; nk o milletler mazide zengin edebiyatla tetevvc etmi zengin lisanlarn muhafaza etmilerdir ve nk milliyetle lisan birdir. (Yntem 1995: 329) Yahya Kemal Beyatl: Bizi ezelden ebede kadar bir millet halinde koruyan, birbirimize balayan bu Trkedir, bu ba, yle metn bir badr ki vatann hudutlar koptuu zaman bile kopmaz, hudutlar ar yine bizi birbirimize bal tutar; Trkenin ekilmedii yerler vatandr, ancak ekildii yerler vatanlktan kar, vatann kendi gvde ve ruhu Trkedir. (Beyatl 1984: 84) Mehmet Kaplan: Trkiyenin en mhim kltr davas, hi phesiz, dil davasdr. O, btn davalarn banda gelir. Onu halletmedike, kltrle alkal dier meseleleri halletmeye imkn yoktur. (Kaplan 1988: 66)
SIRA SZDE
Atatrk, mer Seyfettin, Ali Canip Yntem, Yahya Kemal Beyatl ve Mehmet Kaplannn SIRA SZDE cmlelerindeki temel vurgu nedir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri
Yzyllar iinde hayatn hemen her alannda kullanla kullanla geliip zenginleen dilin birok farkl kullanm sz konusudur. Bunlar: Szl Dil/Konuma Dili Yazl Dil/Yaz Dili Manzum Dil Mensur Dil Gnlk Dil Edebiyat Dili Bilim Dili
OKUMA PARASI Konuma Dili Ve lim Dili Mehmet Kaplan Gnlk konuma dili, canl ve scak olmakla beraber, lgat bakmndan snrl, cmle yaps bakmndan basittir. Gnlk dilin snrlarn, telaffuz eklini ve muhtevasn yaanlan evre ve sosyal tabaka tekil eder. Bundan dolay gnlk konuma dili, onu konuan evrelere ve sosyal tabakalara gre deiir. Deniz, balk, fndk, ay ve ttn ile uraan bir Karadenizlinin kulland kelime kadrosu ile hayvanclkla megul olan Dou Anadolunun kelime kadrosu arasnda fark vardr. Birinde bulunan kelime ve tabirler tekisinde bulunmaz. Konuma dilinde ortak kelimelerin syleni tarz bile farkldr. Ortak dil kavram mahalli ive ve azlardan daha geni bir kelime ve ifade kadrosuna tekabl eder. Ortak dil eitli az ve ivelerden gelme kelime ve ifadelerle beraber okul, gazete ve kitaplardan gelen unsurlar da iine alr. Byk ehirler ortak dili oluturan potalardr. lim dili ortak dilden baz kelimeleri alsa da kelime kadrosu ve kelimelere verilen mana bakmndan ok farkldr. Tek bir ilim dili yoktur. Her ilmin kendine mahsus terim ve iaretlerinden ibaret bir dili vardr. Tp limi, hukukunun, kimya limi, corafyacnn kulland pek ok terimi bilmez. Bu bir ayp da deildir. Burada sz konusu olan ihtisastr. Bir bilim adam kendi ihtisas sahas ile ilgili kelimeleri bilir. Bu onun iin hayati bir konudur. lim sahasnda kullanlan kelimelerin ak, seik ve kesin tek bir manas vardr ve byle olmas gerekir. Gnlk dil veya ortak dilde kullanlan kelimeler ok manal olduu iin, ilim adamlar, fizik ve kimya formllerinde olduu gibi bir takm iaretlere bavururlar. Bunlar beynelmileldir. lim ve teknik her yerde ayn olduu iin bunlarla ilgili kelimeler kolayca bir dilden tekine girebilirler. Trkeye Bat dillerinden ilim ve teknikle ilgili binlerce kelime girmitir. (...) Trkiyenin bugn en ok muhta olduu eylerden biri, herkesin ayn manada kullanaca, zerinde anlamaya varlm bir ilm terimler lgatine sahip olmaktr. Bu mesele ok kolay olan yeni kelimeler uydurma yolu ile halledilemez. Ayn sahada alan ilim adamlarnn bir araya gelerek kelime kelime tartma ve anlamalar ile belki bir zme ulalabilir. (Kaplan 1983: 204-205)
NESR/DZYAZI ZERNE
Szlkte yayma, sama, datma anlamna gelen Arapa kkenli nesirin kavram anlam; manzum olmayan sz veya yazdr. Daha geni biimde tanmlamak gerekirse nesir; herhangi bir duygu, dnce, olay vb. eylerin, dilin tabi yapsna, gramer kaidelerine uygun bir biimde ve dz cmleler hlinde yazl veya szl olarak ifadesidir.
n; sanatl ve gzel nesir.
Manzum; nazm hlinde; yani vezinli ve kafiyeli biimde sylenmi sz.
Nesir kavram eski dilde in, mensr, mensre kelimeleriyle karlanrken yakn dnemde dzyaz kelimesiyle karlanm ve karlanmaktadr. Nesir kavram Trk edebiyatnda, Tanzimat yllarndan itibaren kullanlmaya balanm; ondan nceki dnemlerde byk lde in kavram tercih edilmitir. Nesir yazar demek olan nsir yerine de mn kavram kullanlmtr. nsanlar arasnda iletiimi salayan en doal ve en gelimi vasta durumundaki dil, -ister szl, ister yazl biimde olsun- ok byk oranda nesir hlinde kullanlagelmitir. Dolaysyla dilin manzum hlde kullanm ok daha snrldr. Bununla birlikte ilk edeb eserlerin (destan, trajedi, halk iiri vs.) hemen hepsi manzumdur. Nesrin edeb bir tr olarak kabul ok daha sonralardr. Baka bir ifadeyle, nesrin gelimesi, yaz dilinin gelimesine paralel bir seyir takip etmitir. Bu erevede her devir veya nesil, sahip olduu dnya gr ve sanat anlayna gre dili kullanm ve zaman iinde nesir dilini zenginletirmitir. Nesrin en belirgin taraf ve temel art, ait olduu dilin doal hli ve bu hlin kurallar erevesinde hayat bulmu olmasdr. Nesir, nazmda vazgeilemez olan kafiye ve vezni reddeder; yani manzum deildir. Ayrca msralar hlinde deil, dz cmleler hlindedir. te yandan nesir dili, nazm diline gre ok daha ak ve aklaycdr. Onun varlk sebebi, tad manay, en ak ve anlalr bir biimde ifade edebilmektir. Bir baka ifadeyle, nazmda ahenk-ritim endiesi daha n plnda yer alrken nesirde, dncelerin dilin tabi yaps iindeki ifadesi nem kazanr. Dzenli noktalama iaretleri, nesrin okuyucu tarafndan daha rahat anlalmasna hizmet eder. Nesrin en kk birimi; bir fikri, duyguyu, hareketi, ii, bir hkm hlinde ifade eden cmledir. Cmlelerin mantk sra iinde bir anlam veya fikir ekirdei etrafnda toplanmas ise paragraf; paragraflarn hem anlam hem yap bakmndan birlik ve btnl ise metini meydana getir. Bu sebeple metin; herhangi bir konu veya olayn dil vastasyla -yazl, szl veya basl olarak- ifadesinden oluan sz btndr. Nesir, kendi iinde ilk nce szl nesir, yazl nesir; yazl nesir de edeb nesir ve edeb olmayan nesir olmak zere ikiye ayrlr. Bir baka yaklamla, kullanm alan ve bundan kaynaklanan niteliklerine gre dil rnlerini gruba ayrmak gerekir. Bunlar; gnlk dil, bilim dili ve edebiyat dilidir. Bunlardan sadece edeb dil ekseninde var olan nesirler edeb nesir, dier dillerle kaleme alnan nesirler ise edeb olmayan; didaktik nesirlerdir. Edeb nesir, ok daha titiz bir dikkatle kaleme alnm, aleldelikten uzak, belli bir bilgi, fikir, duygu, yorum derinliine sahip, okuyucuya estetik haz verebilen ve edeblik zelliine sahip nesirdir. Edeb nesirde air ve yazar, dilin kaidelerine bal kalmak artyla, kendine has ifade biimleri ve edeb sanatlar kullanabilir. Bu, onun slbunu oluturur. Ancak milletlere, devirlere, nesillere gre ou zaman edeblik vasf veya anlay farkl farkl olabilmektedir. Bu sebeple edeb nesir ile edeb olmayan nesrin kesin snrlarn izmek zordur. Edeb nesir; masal, efsane, menkbe, halk hikyesi, roman, hikye, tiyatro, deneme gibi pek ok tr kapsar. Edeb olmayan nesir ise, bilimsel ve didaktik eserler ile gnlk hayatn deiik alanlarnda karmza kar. Sanat endiesi tamayan bu nesir, edeb nesre gre, daha ak ve aklaycdr. ncelik, bilgi ve deerlerin ak ve anlalr biimde okuyucu/dinleyiciye aktarlmasdr. Yukarda okuduunuz Nesir zerine blmndeki nesre, ierik ve dil bakmndan ne ad SIRA SZDE verilebilir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
CUMHURYET NCES TRK NESRNE GENEL BR BAKI

Trk kltr tarihine kronolojik bir perspektifle bakldnda, Trk nesrinin farkl devirlerde farkl niteliklere sahip olduu grlr. Trklerin slm kltr ve medeniyeti (X-XI. yzyl) ile Bat kltr ve medeniyeti (XIX. yzyl) dairelerine girileri, dil ve nesirlerindeki ana dnemleri belirler. Dolaysyla Trk nesrinin tarihini, sahip olduu zellikler bakmndan ana balk altnda inceleyip deerlendirmek gerekir. I- Tanzimat ncesi Trk Nesri Tanzimat ncesi Trk kltr ve edebiyatnda asl olan iirdir. Bir hayli geri plnda kalan ve ou zaman edeb bir deer olarak kabul edilmeyen nesir, ok ak biimde iirin tesirindedir. iire bir hayli uzak olan didaktik ve ahlk metinlerin bile manzum hlde yazlmas, bu hususun somut rneklerinden birisidir. Tanzimat ncesi Trk nesri, slmiyet ncesi ve sonras olmak zere iki ana dneme ayrlr. Aada grlecei gibi, Trklerin slm kltr ve medeniyeti dairesine girileri, kltr ve dillerinde nemli deiiklikleri beraberinde getirmitir. A- slmiyet ncesi Trk Nesri: slmiyet ncesi Trk nesrinin balang tarihi hakknda kesin bir bilgiye ulamak bir hayli zordur. Szl edebiyat devri rn durumundaki savlar, bu dnemin ilk nesir rnekleri olarak kabul etmek mmkndr. Yenisey (V. ve VI. y.y.) ve -bilhassa- Orhun Yaztlar (VIII. y.y.), yazl edebiyat dnemi Trk nesrinin ilk ve en nemli rnekleridir. Sade, ak ve ilek bir dile sahip olan Orhun Yaztlar, Bilge Tonyukuk ve Yollu Tigin tarafndan yazlmtr. Uygur dnemi nesri ise, Maniheizm ve Budizm erevesinde ekillenen metinlerde (Irk Bitig, Altun Yaruk, Prens Kalyanamkara ve Papam Kara Hikyesi, Sekiz Ykmek) ifadesini bulmutur. B- slmiyet Sonras Trk Nesri: Trk milletinin Orta Asyadan Batya doru bir g sreci iine girmesi, slm dinini kabul etmesi, bu erevede sz konusu olan farkl kltrlerle karlamas, alfabe deitirmesi ve yeni bir medeniyet dnyasna katlmas gibi sebepler, IX.-XIV. yzyllar arasndaki dnemde Trk nesrinin nemli lde duraklamasna sebep olmutur. Bununla birlikte slmiyeti kabul editen bir sre sonra XI. yzylda Karahanllar blgesinde bu dnemin eserleri vcut bulmaya balar. Bunlarn banda da Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakyk ve Divanu Lgatit-Trk yer alr. Daha sonra Harezm sahasna ait Rabguznin Ksas- Embiys, Altnordu sahasna ait Kerderli Mahmud b. Alinin Nehcl-Ferdisi, Altnordu sahasna ait Kodeks Komanikus, aatay sahasna ait Ali ir Nevnin Meclisn-Nefis ve Muhakemetl-Lugateyni, Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i Trk ve ecere-i Terkimesi ve ilk Kurn tercmeleri, slm dnemin ilk nesir rnekleri olarak anlabilir. slmiyet sonras Trk nesri, XV. yzyldan itibaren Divan edebiyatnn oluumu ile birlikte -zellikle Anadoluda- iki kola ayrlr. Tanzimattan nceki Trk edebiyatnda nasl biri halk, tekisi yksek ve kltrl tabakaya has, dil ve slp bakmndan birbirinden tamamiyle farkl iki iir ananesi var idiyse, tpk bunun gibi, biri halk kitaplarnda kullanlan ksa, ak ve sade, tekisi resm kitabet, muhaberat, tarih, ilm eserlerde kullanlan, umumiyetle uzun, dolak, kapal ve ssl iki nesir vard. (Kaplan 1976: 424) Halk Edebiyatnda Nesir: Btnyle halkn mal olan bu nesir, ok byk lde szl gelenee baldr. Azdan aza veya nesilden nesile szl olarak aktarlagelmitir. Masallar, efsaneler, menkbeler, hikyeler, mizah fkralar, halk
Sav; atasz.
nesrinin belli bal trlerini tekil eder. Halk nesrinin temel zellii, tamamyla halk dili ile ifade edilmi olmasdr. Bu sebeple ak, yaln ve doaldr. Ancak sylendii anda yazya geirilmedii iin halk edebiyat nesri zerinde konumak zordur. Bazlar, zerinden bir hayli zamandan getikten sonra yazya geirilmi ve gnmze ulama imkn bulabilmitir. Bunun en gzel rnei, XV. yzyln sonu ile XVI. yzyln banda yazya geirilmi olan Dede Korkut Hikyeleridir. Toplam on iki hikyeden meydana gelen Dede Korkut Hikyelerinde, manzum ve mensur anlatm i iedir. Mensur ksmlar ak, yaln ama ilenmi ve ahenkli bir dile sahiptir. Yer yer de kalplam ifadeler yer alr.
OKUMA PARASI Dede Korkut Hikyelerinden Meger hanum, Ouzda Duha Koca ol Del Dumrul dirleridi bir er var-idi. Bir kuru ayun zerine kpri yapdurm-idi. Kieninden otuz ake alur-idi. Gimeyeninden dge dge krk ake alr idi. Bun nin byle ider-idi? Anun-in ki menden del, menden gl er var-mdur ki ka menm-ile savaa dir-idi. Menm erlim, bahdrlum, clasunlum, yiitlim Rma ma gide avlana dir-idi. Meger bir gn kprisinn yamacnda bir blk oba konmu idi. Ol obada bir yah hub yigit sayru dmi idi. Allah emriyile ol yiit ldi. Kimi oul diy, kimi karda diy alad. Ol yiit zerine mhkem kara ven old. Ngehndan Deli Dumrul apar yetdi. Aydur: Mere kavatlar! Ne alarsz? Menm kprim yannda bu gavga nedr? Niye ven idersiz? didi. Aytdlar: Hanum bir yah yiidmz ldi, ana alaruz didiler. Deli Dumrul aydur: Mere yiidnzi kim ldrdi? Aytdlar: Vallah big yigit, Allah Taldan buyruk old, al kanatl Azril ol yiidn cnn ald. (Ergin 1997: 177)
Ftvvetnme; din uruna yaplan savalar anlatan eser. Gazavatnme; din uruna yaplan savalar anlatan eser. Menakpnme; eitli kii ve olaylara dair din ve tasavvuf menkbeleri anlatan eser.
Divan Edebiyatnda Nesir: Divan edebiyatnda nesir denilince, Tanzimat yllarna kadar sadece in denilen ssl nesir akla gelmi; bunun dndaki nesirler edebiyattan saylmad iin dikkate alnmamtr. Genellikle tarih, destan, hikye, seyahatnme, biyografi, mektup ve didaktik eserler gibi trler etrafnda hayat bulan Divan nesri, topluca deerlendirildiinde, birbirinden baz noktalarda farkllklar gsteren gruba ayrld grlr. Bunlar: Sade Nesir: Yer yer dier iki nesir trnde de yer alan birtakm dil ve slp unsurlar grlmesine ramen sade nesrin temel nitelii, halk dili veya konuma diline yakn zelliklere sahip olmasdr. Yalnlk, aklk, tabilik, dnce ve olaylarn dorudan doruya ifadesi, sade nesrin asl zellikleridir. Onda sanat yapma dnce ve gayreti sz konusu deildir. Kurn tefsirleri, hadis kitaplar, menkbev slm tarihleri, ftvvetnmeler, menakpnmeler, gazavatnmeler, din-destan halk kitaplar, halk hikyeleri, halka mahsus tasavvuf, ahlk kitaplar, sade nesrin hkim olduu eserlerdir. Mercimek Ahmetin Farsadan evirdii Kbusnme bunlardan birisidir. Orta Nesir: Medrese eitimi alm, st zmrelerin iinde veya onlarla eitli seviyelerde irtibat olan yazarlarn ou orta nesri tercih etmitir. Zaman zaman ssl nesrin unsurlarn da bnyesinde yer veren, bu sebeple halk konuma dilinden uzaklaan orta nesirde temel ama, sanat yapmaktan ok dncenin okuyucuya iletilmesidir. Nimnn Tarihi, Katip elebinin Mznl-Hak, Evliya elebinin Seyahatnmesi, Koi Beyin Risalesi ve baz din eserler, fetvalar, sefaretnmeler, orta nesrin rnekleridir.
Ssl Nesir: Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren (XV. yzyl) grlmeye balayp gittike gelien ssl nesir (in), sanat endiesi ekseninde var olan ve Divan iiri tesiri altnda kalan nesir eididir. Yzyllar boyu tek edeb nesir olarak kabul edilen ssl nesirler, youn Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar, bol secileri, uzun cmleleri ve sun yaps ile dier iki nesir trnden ve halk dilinden tamamen uzak ve farkldr. Bu tr nesir yazarna mn denir. Veys ve Nergisnin kalemlerinde en st noktaya ulaan ssl nesir, k elebi, Hasan elebi, Slim, Safay tezkirelerinde; Hoca Sadedin ve Karaelebizde Abdlaziz tarihlerinde; Sinan Paann Tazarrunmesinde rneklerini bulmutur.
OKUMA PARASI Tazarrunmeden Sinan Paa ret-i evsf- ak: Ak sy-i cndur, ak ry-i cihndur. Ak nemek-i dig-i vefdur, ak hadka-i ehl-i safdur. Ak hakkat arhnun ahteridr, ak cn lekerinn mehteridr. Ak bir sultn- khir ve tzdr ki alem ekicek birbirine urur vcdla ademi, ak bir b-karr ve rengizdr ki, kadem bascak r u gavgya braur lemi. Ak bir cevher-i pkdr araz sanman, ak rhat- cndur maraz sanman... Ak bir murgdur ki melmet-i halk ana bl olur, ak bir devletdr ki idbr- dny ana ikbl olur. Ak bzrnda cme-i db-y bir habbeye almazlar, uk mahallesinde nmusla nam pe saymazlar. k olanlar gayret ve ar braurlar, dost isteyenler evvel vekr braurlar. kil eydr: Cbbe ve destr kan? k eydr: Hne-i humr kan? k d kevnden b-niyz olur, k cihn iinde ser-firz olur.
II- Tanzimat Sonras Trk Nesri Trk toplumunun Batya ynelmesi, hayatn pek ok alannda olduu gibi, kltr, edebiyat ve dilinde de nemli deiiklikleri beraberinde getirmitir. Bu deiikliklerin ilki, nceki dnemde esas olan iir hkimiyetinin nesre gemi olmasdr. kincisi ise dilin, zaman iinde eski przlerinden temizlenerek sadelemesidir. nk Tanzimat sonrasnda Trk toplumunun btn ynleriyle idrak edip yaamaya balad yeni hayat ve bu hayat yapp yaayan yeni insann, kendisini eski dil veya nesirle anlatmas mmkn olamazd. Yeni bir dil veya yeni bir nesir ite byle bir ortamda domutur. Tanzimat nesrinin ilk rnekleri resm yazmalardr. eitli sahalarda ihtiya duyulan slahat hareketlerinde halkn desteini almak isteyen ynetim, bu konularda halk bilgilendirmek ihtiyacn hisseder. Bu ihtiya, ister istemez halkn anlayabilecei bir dili kanlmaz klar. Bu zeminde doan yeni nesir, bir adm sonra devrin aydn ve sanatkrlarnn gayretleriyle geliip alann geniletir. nk aydn ve sanatkrlar iin de halka hitap etmek esastr. Byle bir ortamda hayatmza giren gazete ve mecmualar, Tanzimat sonras nesrinin gelimesi ve yaygnlamasnda temel faktr durumundadr. Takvim-i Vekyi (1831), Ceride-i Havadis (1840), Tercman- Ahvl (1861), Tasvir-i Efkr (1862) gibi ilk gazeteler, hakl olarak halka hitap etmeyi amalarlar. Bu ama, halkn anlayabilecei bir nesir dilini kanlmaz klar. Nitekim inasi, Tercman- Ahvl nsznde gazetenin giderek umum halkn anlayabilecei bir dil ile yaynlanacan belirtme lzumu hisseder.
10
Bunun tesinde gazete ve dergilerde yaymlanan veya tefrika edilen makale, fkra, roman, hikye, tiyatro, eletiri gibi yeni trler -iire gre- hzla nesrin alann geniletir. Btn bu olumlu gelimelere 1727 ylnda kurulan matbaann ve giderek artan matbaa imknnn getirdii kolaylklar da ilve etmek gerekir. Bylece kullanm alan itibariyle, kendinden nceki dnemlere gre ok daha genileyen Tanzimat sonras Trk nesri, dilin geliimine paralel olarak da giderek sadeleir. inasi, Ahmet Vefik Paa, Ahmet Mithat Efendi, emsettin Sami, Namk Kemal, Ziya Paa gibi yazarlar, Tanzimat nesrinin olumasnda nemli katklar bulunan isimlerdir.
SIRA SZDE
Dil ve onun SIRA SZDE yaygn kullanmlarndan olan nesir, zamanla niin deiir?
D PARASI OKUMA N E L M
DNELM S O R U
Vatan Namk Kemal irhrlar beiini, ocuklar elendii yeri, genler mietghn, ihtiyarlar kei fergatini, evld vlidesini, peder ailesini ne trl hissiyt ile severse, insan da vaDKKAT tann o trl hissiyt ile sever. Bu hissiyt ise srf sebepsiz bir meyl-i tabiden ibaret deildir. SIRA SZDE nsan vatann sever; nk mevhib-i kudretin en azizi olan hayat, hava-y vatan teneffsle balar. nsan vatann sever; nk at-y tabiatn en revnakls olan nazar lemha-i ilAMALARIMIZ tifatnda hk-i vatana taalluk eder. nsan vatann sever; nk madde-i vcudu vatann bir czdr. nsan vatann sever; nk etrafna baktka, her kesinde mr-i gzetesinin K T A P bir yd- hazinini tahaccr etmi grr. nsan vatann sever; nk hrriyeti, rahat, hakk, menfaat vatan sayesinde kimdir. TELEVZYON nsan vatann sever; nk sebeb-i vcdu olan ecddnn makbere-i sknu ve netice-i hayat olacak evldnn cilvegh- zuhru vatandr. nsan vatann sever; nk ebn-y vatan arasnda itirk-i lisan ve ittihad- menNTER ET faat ve kesret-iNmuvnese cihetiyle bir karabet-i kalb ve uhuvvet-i efkr hsl olmutur. O sayede bir adama dnyaya nisbet vatan, oturduu ehre nisbet kendi hanesi hkmnde grnr. (Kaplan 1978: 222-223)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sz konusu olumlu gelime, Servet-i Fnn (1896-1901) ve Fecr-i ti (19091912) mektepleri dnemlerinde, benimsenen sanat anlay yznden bir dnem duraklar ve nesir dilinde arlama grlr. nk Cenap ahabeddin, Sleyman Nazif, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ahmet Haim gibi isimler, topluma hitap eden bir edebiyat anlay yerine sanat ve sanatkranelii esas alan bir edebiyat anlayn benimserler. Tanzimat sonras nesrindeki asl plnl sadeleme mer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gkalpn II. Merutiyetten sonra (1911) balattklar Yeni Lisan ve Mill Edebiyat hareketiyle mmkn olur. Ad geen hareketin temel dncesi u ilkeler etrafnda toplanr: Bundan byle Arapa ve Farsa gramer kaidelerine gre tamlama yaplmamas; baz kk istisnalar dnda (fevkalde, darbmesel, sevk-i tabi gibi) Arapa ve Farsa tamlamalarn kullanlmamas;
11
Bundan byle Arapa ve Farsa oul eklerinin (kint, inat, ahlk, mslman gibi klie hline gelmiler mstesna) kullanlmamas; Bundan byle Arapa ve Farsa edatlarn (ama, ayet, ey, keke, lkin, hem, hemen, henz, yani mstesna) kullanlmamas; Arapa ve Farsadan dilimize gemi ve halk tarafndan benimsenmi (Trkelemi) kelimelerin korunmas ve sylendii gibi yazlmas; Konuma dilinin zn tekil eden stanbul Trkesinin yaz dili hline getirilmesi; Dier Trk lehelerinden kelime alnmamas; Unutulmu (arkaik) Trke kelimelerin diriltilmeye allmamas. Ksacas Yeni Lisan hareketinin dilde yapmak istedii ey, Trkeyi yabanc dil kaidelerinden ve halkn dilinde kullanmad yabanc kelimelerden temizlemek, mevcut konuma dili ile yaz dili arasndaki ikilik ve uurumu ortadan kaldrmak ve konuma dilini yaz dili hline getirmektir. Nitekim bu dnceler 3-5 yl gibi ksa bir sre iinde dnemin edebiyat eserlerinde meyvesini verir. Resm yazmalarda bir sre daha devam eden eski dil alkanlklar, zaman iinde ayn noktaya gelir ve Trk nesri konuma veya halk diline yaklar. mer Seyfettin, Ziya Gkalp, Ahmet Hikmet, Refik Halit, Reat Nuri, Halide Edip gibi eitli yazarlarn eserlerinde (hikye, roman, makale, hatra vb.) somut rneklerine kavuur. Artk bu dnem nesrinde, dnce, duygu, intiba ve olaylarn ak bir biimde ifadesi temel esastr. Cmle, anlam bakmndan ak ve yaln; yap itibaryla da basit ve ksadr.
CUMHURYET SONRASI TRK NESR

Cumhuriyet devri Trk nesrindeki gelimelerin nemli bir ynn hi phesiz Trkedeki gelimeler oluturur. Bu sebeple nce 1923-2010 dneminde Trkenin durumuna ksaca deinmek faydal olacaktr.
Cumhuriyet Dneminde Trke

Cumhuriyet devrinde dili olumlu veya olumsuz ynde etkileyen baz gelime veya olaylar mevcuttur. Genelde edebiyatn, zelde ise nesrin gelimesinde u veya bu lde etkili olan bu hususlarn bilinmesi faydal olacaktr. Harf inklb, Trk Dil Kurumunun kurulmas, basn-yayn imknlarnn gelimesi, okuma-yazma ve okullama orannn artmas, dilde zletirme almalar, Cumhuriyet devrinde dilin ve nesrin gelimesinde olumlu veya olumsuz ynde etkileyen nemli hususlardr. Harf nklb: Cumhuriyet sonrasnda dil ve kltrmzdeki en nemli gelimelerin banda, 3 Kasm 1928de gerekletirilen harf inklb gelir. Arap alfabesinden Latin kkenli yeni Trk alfabesine gei, ncelikle okuma-yazmada ciddi kolaylklar getirmi; Arap alfabesinin getirdii baz skntlar ortadan kaldrm; Trk milletinin Batl milletlerle olan uyumunu kolaylatrmtr. Bununla beraber harf inklbnn -belli bir sre de olsa-, kalem sahiplerinin yeni alfabeyi alma; gazete, dergi ve kitap basmnda birtakm skntlara yol at da bir gerektir. Trk Dil Kurumu: Trk Dil Kurumu, 12 Temmuz 1932de bizzat Atatrkn direktifiyle kurulmutur. Amac; Trk dili zerinde aratrma ve incelemeler yaparak problemlerinin ortadan kaldrlmas, zenginletirilmesi ve millette ortak bir dil bilinci oluturulmasdr. Nitekim kurulduu yl (26 Eyll-5 Ekim 1932), Atatrkn de itirakiyle Dolmabahe Saraynda Birinci Trk Dili Kurultay toplanm ve dille ilgili eitli konular tartlmtr. Aradan geen seksen yl mddetince Trk Dil Kurumu almalarn srdrmtr. Buna, yine Atatrk tarafndan kurdurulan ve dil-
12
le yakn alkas bulunan Trkiyat Enstits (1924) ile Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi (1936) ve almalarn da ilve etmek gerekir. Dil almalar: Cumhuriyet dneminde Trk Dil Kurumu, Trkiyat Enstits, Mill Eitim Bakanl, Kltr ve Turizm Bakanl ve eitli niversitelerde Trk dili zerine pek ok derleme, tarama, gramer ve szlk almalar yaplmtr. Sekiz ciltlik Tarama Szl (1943-1976), on iki ciltlik Derleme Szl (1963-1983), Karlatrmal Leheler Szl (1992), eitli meslek veya bilim dallaryla ilgili terim szlkleri (Dilbilim Terimleri Szl, Biyoloji Terimleri Szl, Eitim Terimleri Szl, Toplumbilim Terimleri Szl, Matematik Terimleri Szl vb.), szlk almalarndan sadece birkadr. lk ciddi Trke szlk olan ve 1901de yaymlanan emsettin Saminin hazrlad Kamus- Trkde toplam 35.000 kelime mevcut iken Trk Dil Kurumunun yaymlad son Gncel Trke Szlkte 100.000nin zerinde kelime mevcuttur. Basm-Yaym mknlarnn Gelimesi: Belirtmek gerekir ki Cumhuriyet dneminde basm-yaym imknlarnda byk bir gelime olmutur. Memleketimizde matbaann ilk kurulduu 1727den 1928e kadarki iki yz yllk dnemde toplam 25.000 kitap baslmken, sadece 2004 ylnda baslan kitap says 15.000nin zerindedir. (Argunah 2005: 44) Dilin gelimesindeki bir baka nemli faktr Cumhuriyetin kurulu yllarnda % 5 olan okuma-yazma ile okullama oranlarndaki byk artlardr. Dilde zletirme almalar: Cumhuriyet devrinde dil ve nesri etkileyen asl nemli gelime, Trk Dil Kurumu merkezindeki dilde zletirme alma veya politikalardr. Atatrkn vefatndan sonra tek parti dneminde younlaan ve 19601980 yllar arasnda da devam eden z Trkecilik anlay, bir taraftan kutuplamay beraberinde getirmi, bir taraftan da tasfiyecilike dnp Trkeyi sarsmtr. z Trkecilik cereyan, dile yzyllar nce girmi, halk veya konuma diline yerlemi Arapa ve Farsa btn kelimelerin atlmas, yerlerine de Trkelerinin tretilmesi anlayna dayanr. Hareketin asl rahatsz edici yan, ciddi bir dil bilincinden ziyade ideolojik dnce temeline dayanm olmasdr. Sonuta Trkeden pek ok kelime atlrken kelime hazinesi daraltlm, yeni nesillerin Hseyin Rahmi, Halide Edib, Yakup Kadri, Refik Halit, Mehmet kif, Yahya Kemal gibi yazar ve airlerin eserlerini bile anlamalarn zorlatrmtr. 1980 sonrasnda nemli lde zayflayan bu anlay ve almalar, dilin giderek kendi doal seyri iinde gelime ve deimesinin kaplarn aralamtr. Yabanc Dillerin Trkeye Etkisi: Cumhuriyet devrinde dil ve nesri etkileyen bir baka nemli gelime, zellikle 1960 sonras dnemde giderek belirginleen -bata ngilizce ve Franszca olmak zere- yabanc kelimelerin Trkeye giriindeki arttr. Radyo, televizyon ve internet gibi iletiim aralarnn hzla toplum hayatna girmesi, kreselleme olgusunun giderek glenmesi, baz kesim ve kiilerdeki dil bilinci yokluu gibi sebepler, toplumsal hayatn pek ok alannda yabanc kelimelerin girmesi sonucunu dourmutur. Dikkat edilirse gazete, dergi, televizyon ve internet dili; ekonomi, ticaret ve reklm dili; farkl alanlardaki bilimsel dilde yabanc kelimelerin giderek artan sayda Trkeye girdii ve bu kelimelerin yaygn biimde kullanld grlmektedir.
Cumhuriyet Dneminde Nesir

Konuya girmeden belirtelim ki, 90 yllk Cumhuriyet dnemi Trk nesri, binlerce yazar ile birok farkl tr (hikye, roman, tiyatro, deneme vb.) veya isim altndaki milyonlarca metni kapsayan geni bir alandr. Bu sebeple sz konusu saha, metin
13
ve yazarlar ayrntl biimde anlatmak, bu nitenin snrlarn ok aar. Zaten ileriki nitelerde farkl nesir trlerinin (makale, fkra, deneme, hikye, biyografi, otobiyografi, an, gezi yazs vb.) Cumhuriyet dnemindeki grnmleri size tek tek anlatlacaktr. Bunun iin burada, sadece birtakm rnekler eliinde 90 yllk Cumhuriyet nesri, ana hatlar ve temel zellikleri ile tantmaya allacaktr. Cumhuriyet dnemi Trk nesri, zamana bal kendi i deimeleri dikkate alndnda iki dneme ayrlabilir. Bu iki dnem; 1923-1940 dnemi Trk nesri ve 1940-2010 dnemi Trk nesridir.
1923-1940 Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet sonras Trk nesri iin bilinmesi ve belirtilmesi gereken ilk husus, yukarda ksaca zetlenen Tanzimat sonras, zellikle Yeni Lisan ve Mill Edebiyat hareketi sonucu oluan nesrin devam olmasdr. 1923 ncesinden devralnan dil ve bu dil ekseninde var olan nesir, Cumhuriyet nesrinin temelini tekil eder. Bu gerein en nemli sebebi, Cumhuriyet ncesi yazarlarnn byk lde hayatta olmalar ve yazma faaliyetini srdrmeleri ile yine Cumhuriyet ncesi dil anlaynn nemli bir deime gstermeden devam etmekte oluudur. mer Seyfettin, Ziya Gkalp, Refik Halit, Yakup Kadri, Halide Edib, Memduh evket, Reat Nuri, Ahmet Hikmet, Mehmet Emin, Yahya Kemal, Faruk Nafiz gibi Cumhuriyet ncesi yazar ve airlerinin kalemlerinde ilk olgun, kusursuz ve gzel rneklerini bulan XX. yzyl Trk nesri, ayn kiilerin Cumhuriyet dneminde kaleme aldklar eserlerde daha da geliip zenginleir. Yeni nesilden Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Kutsi Tecer, Abdlhak inasi Hisar, Nurullah Ata, Hamdullah Suphi, Necip Fazl Ksakrek ve daha pek ok yazar, bu nesri, gei dneminin kusurlarndan bsbtn temizleyip ileyerek ok daha olgun seviyeye ykseltirler. Dneme hkim olan mill dil uuru, Trk dili zerine yaplan ciddi almalarla bir kat daha glenir. 1923-1940 dnemi nesrinin yukarda belirtilen sz konusu genel durumunu farkl dzeylerde etkileyen birtakm gelimelerden de bahsedilebilir elbette. Cumhuriyetin ilanyla birlikte somutlaan ve ulus dncesini merkez alan yeni bir toplum ve yeni bir devlet anlaynn temellerinden birini dil oluturur. Alfabe devriminin yaplmas; Trkiyat Enstits, Trk Dil Kurumu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi gibi kurumlarn kurulmas, byk lde Trkenin, modern bir toplumun ihtiyalarn karlayabilecek bir ilerlik ve zenginlie kavuturulmas isteiyle yakndan alkaldr. Bata aydnlar ve sanatkrlar olmak zere, btn toplum mill bir dil bilincine ulatrlmaya allr. 1923-1940 dnemi nesir trleri karlatrmal olarak incelendiinde, hem dnce hem de kullanm olarak, bu tr almalarn somut sonularn grmek mmkndr. Mesel Cumhuriyet ncesinde konuma dilinde kullanlmayan Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalarla ykl, sun ve bir hayli kapal bir dil ile iir ve nesirler yazan Ahmet Haim ve Cenap ahabettin gibi air ve yazarlar, Cumhuriyet sonrasnda dillerini daha anlalr bir dzeye getirirler. Halit Ziya Uaklgil, daha nceden kaleme ald romanlarnn dilini sadeletirme ihtiyac duyar.
1940-2010 Dnemi Trk Nesri

Trk dili ve nesri, 1940tan gnmze uzanan srete doal bir devamllk iinde varln srdrr. Her geen gn toplumun veya sanatkrlarn elinde yeni imknlarla geliip zenginleir. Bu doal srecin dnda tek parti dneminde glenen z Trkecilik almalar, kinci Dnya Sava sonras belirginleen eitli ideolo-
14
jik hareketler, 1950 sonras dnemde ok daha hzla gelien basm-yaym ve iletiim imknlar, kreselleme olgusu gibi etkenler, 1940 sonras Trk nesrinde birtakm gelime ve deimelere sebep olur. Bu deimelerin banda, Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin atlp yerine tretilen yeni kelimelerin nesir dilinde yer almas gelir. kinci bir husus, zellikle eitli bilimsel alanlar, basn-yayn, televizyon, internet, ticaret, ekonomi sahalaryla ilgili nesir dilinde giderek artan oranda yabanc kelimelerin yer almasdr.
Cumhuriyet Dneminde Nesir Trleri

Bir hayli geni bir sahay, binlerce yazar, birok farkl tr veya isim altndaki milyonlarca metni kapsayan Cumhuriyet dnemi nesrini tasnifte kullanlabilecek bir baka lt, bu nesrin niteliidir. nk kullanld saha ve kullanma amac ile bu dorultuda ekillenecek olan dil, nesrin zelliini belirlemede son derece nemlidir. Ayn kelimelerden meydana gelmesine ramen oluturduunuz metin, nerede ve niin kullanacanza gre farkllaacaktr. zellikle amacnz, dilin kullanm biimi ve ortaya konan metnin niteliini belirleyecektir. Buna gre Cumhuriyet dnemi Trk nesrini; edeb nesir, bilimsel nesir, didaktik nesir ve gnlk nesir olarak tasnif edebiliriz.
Edeb Nesir
Cumhuriyet nesrinin en geni, en kusursuz, en zengin ve en gzel ksmn edeb nesirler oluturur. Belli bir sanat endiesi ve yeteneine sahip yazarlarn kaleminden kan edeb nesirler, dier amalarnn yannda, gzellik ve okuyucuya estetik haz verme amacyla kaleme alnrlar. Onlarda dil, olabildiince kusursuz ve hatasz bir biimde kullanlr. Kelimelere temel anlamlarnn yannda bilinen veya bilinmeyen yan anlamlar yklenir. Benzetme, istiare, tezat, mecaz, kinaye gibi eitli edebiyat sanatlarna sahip olan dil, gnlk dilin ok stnde bir zenginlik ve derinlik kazanr. Bir baka ifadeyle edebiyat eserinde dil, gnlk ve ilm dille ayn kaynaktan beslenmesine veya ayn dil unsurlarn kullanmasna ramen, onlardan bir hayli farkl ve baka bir dildir. Sz konusu farkllk, tamamyla dil veya dil unsurlarnn farkl biim ve tarzda kullanlmasndan; onlara farkl anlam, ses, arm ve duygu deerleri yklenmesinden; onlarn yeni ve orijinal terkiplere dntrlmesinden kaynaklanr. Edeb dil, dilin alelde bir iletiim vastas olmaktan karlp ama seviyesine ykseltilmesi ve sanat objesine dntrlmesi ile elde edilir. Yazar ve air dediimiz insanlar, sahip olduklar olaanst sabr, gayret, hassasiyet, zevk-i selim ve kabiliyetleriyle byle bir dil terkibinin sanatkrlardr. Hepimizin ok iyi bildiini zannettiimiz dil, onlarn kaleminde dinleyen ve okuyanda heyecan ve hayranlk uyandran bir gzellik objesine; yani edebiyat sanatna dnr. Tpk alelde bir mermer ktlesinin heykeltran elinde ndide bir heykele dnmesi gibi. Buradan hareketle diyoruz ki edeb dil, dil iinde bir st dildir. Cumhuriyet dnemi edeb nesrinin en somut ve en yaygn rnekleri, elbette ki, her biri bir edeb tr olan hikye, roman, tiyatro, mensur iirlerdir. Seyahat, an, gnlk, mektup, makale, fkra, deneme, biyografi, otobiyografi, mlkat ise, Cumhuriyet nesrinin dier trlerini olutur. leriki nitelerde ayrntl biimde tantlacak olan ad geen trlerin dil bakmndan en nemli ortak yanlar, hepsinin de mensur olmalar; yani nesir diliyle kaleme alnm olmalardr.
15
OKUMA PARASI Cevdet Bey ve Oullarndan Orhan Pamuk Geceliin kolu da, srtm da... Btn snf da... araflar da... Of, of, of, btn yatak da srlsklam! Evet, her ey srlsklam ve ben uyandm! diye mrldand Cevdet Bey. Her ey az nce grd ryadaki gibi srlsklamd. Yatanda homurdanarak dnd, ryay hatrlad ve korktu. Ryada, Kuladaki sbyan mektebinde hocann karsnda oturuyordu. Ban slak yastktan kaldrp doruldu. Evet, hocann karsnda oturuyorduk. Btn okul diz boyu suya gmlmt, diye sylendi. Niye gmlmt? nk okulun tavan akyordu. Tavandan akan tuzlu sular benim alnmdan ve gsmden dklyor, btn odaya yaylyordu. Hoca da denei ile btn snfa beni gsteriyor, Hep bu Cevdetin yznden, diyordu. Hocann denei ile kendisini nasl gsterdiini, btn arkadalarnn dnp sulayarak ve kmseyerek kendisine nasl baktklarn, kendisinden iki ya byk abisinin de herkesten ok kendisini kmsediini gznn nnde canlandrnca rperdi. Ama gzn krpmadan btn snf bir solukta falakadan geiren, bir tokatla bir olan bayltan hoca, bir trl gelip tavandan akan sular iin kendisini cezalandrmyordu. Cevdet Bey, Herkesten bakaydm, yalnzdm, beni kmsyorlard, diye dnd. Ama hibiri gelip bana dokunmaya cesaret edemiyor, sular da btn okulu dolduruyordu! Korkun rya bir anda neeli ve ho bir an oluverdi. Bir kere okulun damna kp, kiremitleri krdn hatrlayarak ayaa kalkt. Kiremitleri krmtm. Ka yandaydm? Yedi yandaydm. imdi otuz yediyim, nianlandm, yaknda evleneceim. Nianlsn hatrlaynca heyecanland. Evet, yaknda evleneceim, sonra... Aman hl oyalanyorum! Ge kaldm! Vakti anlamak iin nce pencereye kotu, perdelerin arasndan darya bakt. Darda tuhaf bir k ve sis vard. Gnein doduunu anlad. Sonra bu eski alkanlna kzarak dnp, saatine bakt: Alaturka yarm. Aman, aman ge kalmayaym! diye sylenerek helaya kotu. Ykanp temizlenince neesi daha da artt. Tra olurken gene ryay dnd. Sonra kr Paann konana gideceini hatrlayp, o yeni ve temiz pantolonla ceketi, yakas kolal kartonlam gmlei ve zarif bulduu kravat takt. Bana nian treninden nce kalplatt fesini oturttu. Kk masa aynasnda kendini seyretti ve istedii gibi olduuna karar verdi, ama gene de iinde bir hzn uyand. Btn bu k kyafette, nisanlsnn konana gidecei iin tellanmasnda gln bir eyler olmalyd. Bu kk ve zararsz hznle perdeleri at. Sis ehzadeba Camiinin minarelerini rtm, ama kubbeyi gizleyememiti. Yan bahedeki ardak her zamankinden daha yeildi. Scak bir gn olacak! diye dnd. ardan altnda bir kedi ar ar yalanyordu. Cevdet Bey bir ey hatrlayarak pencereden uzand ve grd: Kupa arabas da gelmi, evin nnde durmutu. Atlar kuyruklarn sallyorlar, Cevdet Beyi bekleyen arabac kapnn nnde sigara iiyordu. Cevdet Bey hatrlad sigara paketini ve akman, czdann ve bir kere daha bakt saatini ceplerine yerletirerek odadan kt. Merdivenleri her zamanki alkanlyla grltyle indi. Gene her zamanki gibi, grlty duyan Zeliha Hanm merdivenlerin eiinde onu glmseyerek karlad ve kahvaltsnn hazr olduunu syledi. (Pamuk, 1991: 5-6)
Edeb nesrin temel zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
16
Bilimsel ve retici Nesir

Cumhuriyet dneminin nesrinin ikinci ana kolunu, bilimsel ve retici/eitici zellie sahip metinler oluturur. Felsefe, tarih, corafya, sosyoloji, psikoloji, ilhiyat, iktisat, fizik, kimya, biyoloji, tp gibi bugn her biri bamsz bir bilim dal hline gelmi pek ok alanla ilgili bilgileri ieren kitap, makale ve bildiriler bilimsel nesir metinlerini olutururlar. nk insanlar eitli bilim alanlarndaki bilgi, bulu, icat, fikir ve yorumlarn dille ifade ederler. Bilimsel nesir, ak, yalndr. Ayrca ierdii bilgiyi aklayc ve reticilii esas alr. Amac, iaret edenle edilen arasnda tam bir uygunluk kurmaktr. Bu sebeple okuyucunun dikkatini kendi zerine ekmeden iaret ettii eye, ak ve kesin bir biimde gtrr. Kelimeler btnyle temel anlamlarnda kullanr. Ayrca ilim dilinin kendine has terimleri mevcuttur. Nesir metni bu terimler ekseninde vcut bulur. Dolaysyla ilim dili matematik ve sembolik mantk gibi, bir iaretler sistemi olma ve evrenselleme eilimi gsterir. Birebir bilimsel bir ierii veya bilimsellik iddias olmayan; daha ok okuyucuyu kltrel, sosyal, ahlak, din vb. ynlerden bilgilendirme ve eitme amacn esas alan metinleri de eitici/retici nesir metinleri olarak isimlendirmek gerekir. Din, ahlk, fikr, siyas, felsef ierikli kitap, makale veya yazlar bu grupta dnmek gerekir. Eitici/retici nesirdeki asl ama da ncelikle anlalr olmaktr. Bu amacn dile yansyan sonucu yalnlk ve aklktr. nk anlamdaki kapallk veya karmaklk, metnin amacna ulamasn ortadan kaldrr. Telkin edicilik, eitici/retici nesrin bir dier nemli zelliidir.
OKUMA PARASI Mhendislik Termodinamiinden Hayri Yaln-Metin Gr Termodinamik, enerjinin bir halden baka bir hale dnmesini, zelikle snn ie dnmesini ve elde edilen iin en az kaypla verimli olarak kullanlmasn inceler. Kimya mhendisliinin btn temel ilemlerinde s ve i olarak enerji verilmesi veya alnmas gerekir. Enerji bu ilemlerde temel yrtc kuvvet olarak rol oynar. Her ne kadar enerjinin kayp olmas sz konusu deilse de, mhendis asndan yararl olarak kullanlamayan ve evreye kaan enerji kayp olmu demektir. Termodinamik, fiziksel ve kimyasal olaylarn incelenmesinde matematiksel bir kesinlikle byk kolaylklar salar. Bir olayn kendiliinden mmkn olup olamayaca termodinamik yntemlerle nceden belirlenebilir. Ancak burada nemli bir ayrnt gzden uzak tutulmamaldr. Bir olayn mmkn olamayaca termodinamik yntemler ile kesin olarak sylenebildii halde, mmkn olabilecei belirlenen olaylar pratik olarak baz halde gereklemeyebilir. Bunun nedeni reaksiyon hznn son derece yava oluudur. Reaksiyon hzlar, yeni olaylarn gerekleme hz termodinamik yntemlerle belirlenemez. Olaylarn yrmesini engelleyen diren, evre fiziksel ve kimyasal koullarna bal olup ancak kinetik yntemlerle incelenebilir. Doada yryen btn olaylar kapsamna alan termodinamiin yalnzca temel yasas vardr. Bu yasalar basite ifade edilmesine karn, uygulamada pek ok yanlgya dlebilir. nsanlar uzun yllar termodinamik yasalarna aykr olarak, kendi kendine ileyen makinalar icat etmek iin uramlardr. Termodinamik kural ve kavramlar bilimsel temellere dayandrldktan sonra artk bu gereksiz uralardan vazgeilmitir. Bugn artk enerjinin yoktan yaratlamayaca ve yalnz bir s kayna kullanlarak snn tamamnn ie evrilemeyecei kesin olarak bilinmektedir. Ancak yine de, enerji retilen ve tketilen btn ilemlerde enerji kayplarnn en aza indirilmesi ve verimin artrlmas iin termodinamiin temel yasa ve kurallarndan yararlanmak gerekir. (Yaln-Gr, 2004: 1)
Terim; bir kelime veya kelime grubunun, szlk anlamnn dnda ve belli bir bilim dal veya meslek sahasnda kullanlmak zere yeni bir anlam kazanmas. rnek: vezin, kafiye, msra, beyit kelimeleri edebiyat sahasnn terimleridir.
17
Orhan Pamukun romanndan ve Hayri Yaln-Metin Grnn kitabndan yaplan alntlaSIRA SZDE r karlatrnz. ki metin arasndaki farkllklar nelerdir?
SIRA SZDE
Gnlk Nesir
DNELM
DNELM S O R U
Dilin en yaygn olarak kullanld alan, hi phesiz gnlk hayattr. Evde, sokakta, arda, pazarda, kahvede, okulda insanlar birbirleriyle dil araclyla iletiimS O R U de bulunurlar. Dolaysyla Cumhuriyet nesrinin nc yaygn trn, gnlk hayat iindeki nesir oluturur. Gnlk hayat iindeki dil kullanmnn ok byk bir DKKAT blm szl nesirdir. Onu bir kenara braktmzda, yazl basn-yayn sahasnn (gazete, dergi, bror, internet vb.) da btnyle nesre dayandn ve ad geen SIRA SZDE basn-yayn organlarnda her gn on binlerce metnin yer aldn grrz. Gnlk hayat iindeki nesrin bir baka yaygn kullanm alann, devlet veya zel sektr kurumlarndaki yazmalar (dileke, rapor, program vb.) oluturur. Bunun dnda AMALARIMIZ hayatn hemen her alannda daha pek ok yazl nesir rnekleriyle (reklm, tabela) karlarz.
OKUMA PARASI
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Vanda Hortum Hasara Yol At Van merkeze bal Gvelek kynde etkili olan frtnann ardndan Y O N T E L E V Z oluan hortum nedeniyle birok ev hasar grd. Alnan bilgiye gre, gece saatlerinden itibaren etkisini gsteren ve gn boyu devam eden frtnann ardndan oluan hortum, kent merkezine 40 kilometre uzaklk TERNET taki Gvelek kynde yaam olumsuz etkiledi. Hortum nedeniyleNkydeki birok ev ve ahrda hasar olutu. Enerji ve iletiim hatlarn tayan direkler ile ok sayda aacn devrildii hortumda, can kayb yaanmad. Kyden 3 kilometre uzaklkta bulunduu srada hortumu fark ettiini ve kye gelerek, vatandalar durumdan haberdar ettiini belirten kyllerden Hsn Tefiye, Hortum, kymzdeki ev ve ahrlarda byk hasara yol at. Erken haber vermem nedeniyle darda kimse kalmad iin can kayb yaanmad. Tek tesellimiz de can kaybnn olmamas. Yetkililerden kymze gda maddesi ve adr gndermelerini istiyorum dedi. (Milliyet, 19 Mays 2011)
TELEVZYON
NTERNET
18
zet
A M A
Dilin birey ve millet hayatndaki nemini tartabilmek nsan dier canl varlklardan ayran en temel zelliklerin banda konuma yetenei gelir. Bu yetenek hem bireyin hem de sosyal hayatn gelimesine hizmet eder. Bu erevede dilin temel varlk sebebi, insanlar aras iletiimi salamaktr. Dilin bunun dnda bireysel ve toplumsal pek ok ilevi daha vardr. Bunlarn banda da insann hem bireysel hem de sosyal bakmdan gelimesinin temel dinamiklerinden birisi olmas gelir. Ayrca birey, mensubu bulunduu milletin kltrel deerleriyle, dil vastasyla iletiim kurabilir. nk dil kltrn aynas, mahfazas, taycs ve ifade vastasdr. Bunun da tesinde milletler, btn kltr deerlerini dillerine yklerler. Bunun da tesinde dil, kltrnn kendinde yansd bir ayna, sakland ve korunduu bir mahfaza, ifade vastas ve geni kitlelere tanmasnda en salam ve salkl bir kprdr. Nesirin ne olduunu aklayabilmek Nesir; herhangi bir duygu, dnce, olay vb. eylerin, dilin tabi yapsna, gramer kaidelerine uygun bir biimde ve cmleler hlinde yazl veya szl olarak ifadesidir. Nesrin en belirgin taraf, ait olduu dilin doal hli ve kurallar erevesinde hayat bulmu olmasdr. Nesir dili, nazm diline gre ok daha ak ve aklaycdr. Onun varlk sebebi, tad manay, en ak ve anlalr bir biimde ifade edebilmektir. Nesrin en kk birimi cmledir. Cmlelerin mantk sra iinde bir anlam ekirdei etrafnda toplanmas paragraf; onlar da metini meydana getirirler. Nesir, kendi iinde ilk nce edeb nesir ve edeb olmayan nesir olmak zere ikiye ayrlr. Edeb nesir, ok daha titiz bir dikkatle kaleme alnm, aleldelikten uzak, okuyucuya estetik haz verebilen zelliklere sahip nesirdir. Edeb nesir; masal, efsane, menkbe, halk hikyesi, roman, hikye, tiyatro vb. pek ok tr kapsar. Edeb olmayan nesir ise, bilimsel ve didaktik eserler ile gnlk hayatn deiik alanlarnda karmza kar. Cumhuriyete kadarki Trk nesrinin dnem ve zelliklerini ayrt edebilmek Trk kltr tarihine kronolojik olarak bakldnda, Trk nesrinin farkl devirlerde farkl niteliklere sahip olduunu grlr. slmiyet ncesi nesir, slmiyet sonras nesir ve Tanzimat sonras nesir, Trk nesrinin ana dnemini oluturur. Modern Trk nesri Tanzimat sonrasnda balar. Gazete ve mecmualarn yaymlanmaya balama-
s, aydnlar ve ynetimin halka seslenmek istemeleri, Tanzimat nesrinin gelimesinde temel faktr durumundadr. Bu olumlu gelime, Servet-i Fnun ve Fecr-i Ati mektepleri dnemlerinde bir sre duraklar ve nesir dilinde arlama grlr. Tanzimat sonras nesrindeki asl planl sadeleme, 1911deki Yeni Lisan ve Mill Edebiyat hareketiyle mmkn olur. Ad geen hareketin temel dncesi, Trkeyi yabanc dil kaidelerinden temizlemek, mevcut konuma dili ile yaz dili arasndaki ikilik ve uurumu ortadan kaldrmak ve konuma dilini yaz dili hline getirmektir. Nitekim bu dnceler 3-5 yl gibi ksa bir sre iinde dnemin edebiyat eserlerinde meyvesini verir.
A M A
A M A
A M A
Cumhuriyet sonras Trk nesrinin belli bal kollar ve zelliklerini zmleyebilmek Cumhuriyet nesri, Yeni Lisan ve Mill Edebiyat hareketi sonucu oluan nesrin devamdr. Bu nesri belirleyen temel faktrlerin banda Trkedeki gelimeler oluturur. Harf inklb, Trk Dil Kurumu, Trkiyat Enstits, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi gibi kurumlarn kurulmas ve almalar, basn-yayn imknlarnn gelimesi, okuma-yazma ve okullama orannn artmas, dilde zletirme almalar, Cumhuriyet devrinde dilin ve nesrin gelimesinde nemli hususlardr. Cumhuriyet nesrinin en geni, en zengin ve en gzel ksmn edeb nesirler oluturur. Belli bir sanat endiesi ve yeteneine sahip yazarlarn kaleminden kan edeb nesir, gzellik ve okuyucuya estetik haz verme amacyla kaleme alnrlar. Onlarda dil, olabildiince kusursuz ve hatasz bir biimde kullanlr. Hikye, roman, tiyatro, mensur iir, seyahat, an, gnlk, mektup, makale, fkra, deneme, biyografi, otobiyografi, mlakat, edeb nesrin trlerini olutur. Cumhuriyet nesrinin ikinci ana kolunu, bilimsel ve retici zelliine sahip metinler oluturur. Felsefe, tarih, corafya, sosyoloji, psikoloji, ilahiyat, iktisat, fizik, kimya, biyoloji tp gibi pek ok alanla ilgili bilgileri ieren kitap, makale ve bildiriler bilimsel nesir metinlerini oluturur. Bilimsel nesir, ak, yaln; aklayc ve didaktiktir. Okuyucuyu kltrel, sosyal, ahlak, din vb. ynlerden bilgilendirme ve eitme amacn esas alan metinleri de eitici/retici nesir metinleri olarak isimlendirmek gerekir. Eitici/retici nesirdeki asl ama, ncelikle anlalr olmaktr. Bu amacn dile yansyan sonucu yalnlk ve aklktr. Cumhuriyet nesrinin nc yaygn trn, gnlk hayat iindeki nesir oluturur.
19
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi nesirin karl deildir? a. Mensur b. n c. Dzyaz d. Nazm e. Mensure 2. Aadakilerden hangisi, nesirin temel zelliklerinden biri deildir? a. Nesir; manzum olmayan; dzyaz eklindeki sz ve yazdr. b. Nesir; dilin doal hli ve bu hlin kurallar erevesinde hayat bulur. c. Nesir; cmle ve paragraflarn mantk ve anlamsal btnlnden oluur. d. Nesir; nazm diline gre ok daha ak ve aklaycdr. e. Nesir; msralarnda ahenk ve ritmin varln nemser 3. Aadakilerden hangisi, slmiyet sonras Trk nesrinin oluumunda etkili deildir? a. Trklerin Orta Asyadan Batya g etmeleri b. Trklerin slm dinini kabul etmeleri c. Trklerin Arap alfabesini kabul etmeleri d. Trklerin yeni kltr ve medeniyetlerle temas etmeleri e. Trklerin yeni bir corafyada yeni bir hayat tarzna sahip olmalar 4. Aadakilerden hangisinin, Tanzimat sonras dnemde yeni bir nesrin olumasnda ciddi bir etkisinden bahsedilemez? a. Halkn ekonomik seviyesinin hzla ykselmesi b. Toplumun Avrupa tesiri altnda yeni bir hayat tarzna ynelmi olmas c. Basm-yaym imknlarnn giderek artmas d. Gazete ve dergilerin hzla oalmas e. Ynetim ve aydnlarn halka seslenmeye nem vermeleri 5. Aadakilerden hangisi mer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gkalpn balattklar Yeni Lisan hareketinin ilkelerinden biri deildir? a. Arapa ve Farsa gramer kaidelerine gre tamlama yaplmamas b. Arapa ve Farsa oul eklerinin kullanlmamas c. Arapa ve Farsa edatlarn kullanlmamas d. stanbul Trkesinin yaz dili hline getirilmesi e. Dier Trk lehelerinden kelime alnmas 6. Aadakilerden hangisi, edeb nesrin temel zelliklerinden biri deildir? a. Edeb nesir, belli bir sanat endiesi ve yeteneine sahip yazarlarn kaleminde hayat bulur. b. Edeb nesir, okuyucuyu bilgilendirme ve eitmeyi amalar. c. Edeb nesirde dil, olabildiince kusursuz ve hatasz bir biimde kullanlr. d. Edeb nesirde kelimeler daha ok yan anlamlarnda kullanlr. e. Edeb nesir, benzetme, istiare, tezat, mecaz, kinaye gibi eitli sanatlara sahiptir. 7. Cumhuriyet dnemi dili ve nesrini olumsuz olarak etkileyen en nemli gelime nedir? a. letiimin yaygnlamas sonucu yabanc dillerden Trkeye kelimelerin girmesi b. Halk ve aydnlarda dil bilincinin yeterince gelimemi olmas c. Dille ilgili kurumlarn (Trk Dil Kurumu, niversiteler) yetersizlii d. Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin dilden atlmas e. Toplumda okuma alkanlnn yetersiz olmas 8. Aadakilerden hangisi, bilimsel ve didaktik nesrin temel zelliklerinden biri deildir? a. Ak, yaln ve anlalr olmak b. erdii bildiriyi okuyucu/dinleyiciye aktarmay amalamak c. Dili doru ve kusursuz biimde kullanmak d. Kelimeleri daha ok yan anlamlarnda kullanmak e. Edebiyat sanatlarndan uzak olmak 9. Dilin mill bir deer olmasyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi, yanltr? a. Dil; ait olduu milletin ortak hazinesidir. b. Dil; milletin kltrel deerlerini dnden bugne tayan bir kltr kprsdr. c. Dil; temeli sese dayanan bir iletiim aracdr. d. Birey kimliini, mensubu olduu milletin dili vastasyla oluturur. e. Millet kltrel deerlerini, byk lde dilinde saklar. 10. Aadakilerden hangisi, dilin toplumsal ilevlerinden biri deildir? a. Dil; toplumu oluturan bireyler arasnda iletii salar. b. Dil; toplumun kltrel deerlerini gen nesillere aktarr. c. Dil; toplumsal hayatta kltrel bir devamllk salar. d. Dil; toplumlarn ekonomik geliimine kap aralar. e. Dil; toplumun kltrel deerlerinin koruyucusu ve taycsdr.
20
Okuma Paras
YAHYA KEMALN TRKES Nihat Sami Banarl Eski iirde bir Yunus Emre Trkesi vardr. Byk panteist, cokun ruhundaki ilh ak, byle bir ak iinde dile gelmi saf ve samim bir Trke ile sylemenin srlarn bulmutur. Yunusun XIII. asr Trkesine grlmemi, duyulmam bir ifade kudreti kazandrmas bundandr. Eski iirde bir Nev Trkesi vardr. XV. asrn Trkeye vurgun airi, bu dilin deta Trkiye topraklarndaki geleceini kefetmi gibi, Orta Asya Trkesine bir musiki lisan olmann imknlarn vermitir. Eski iirde bir Fuzl Trkesi vardr. Fuzl de tpk Nev gibi, dikenli bahelerde gl dermenin zevki ve evki iindedir. Mecnnun Leyly sevmesi kadar stn bir Trk dili sevgisiyle Ben diken gibi sert bilinen Trkeyle gl yapra gibi iirler syleyeceim demi ve aziz lisanmz gerekten gl yapra gibi ince ve renkli syleyilere ulatrmtr. Onlar, Trkenin byk klaryd. Onun iin ebed oldular. XX. asr iirinde de byle bir Yahya Kemal Trkesi vardr. Yahya Kemal Trkesi, lisanmzn byk frtnalar geirdii bir ada, Trkenin sesine, mimarisine, ruhuna ve dehsna sdk kalmak yoluyla bu lisan kendi devrinin ahikasna ulatrmtr. Yahya Kemal Trkesi ne bir tesadfn, ne de moda hareketlerle mterek bir dil cereyannn eseridir. air, Trkenin Trkiye topraklarndaki gzellemesi tarihini adm adm takip ederek, milletimizin asrlar boyunca bu lisana verdii gzellikteki srlar aratrm, bulmu ve onu terennm etmitir. Bat iir lisanlarnn kendi mill dehlar iinde asrlarca nasl ilendiini grp, ayn ses ve syleyi stnln Trkeye de vermek iin gereken yollar aratrmaktan doan bu netice, airin kendi dil ve sanat sevgisiyle kendi gayretiyle ve kendi lisan felsefesiyle elde edilmitir. Krfezdeki dalgn suya bir bak, greceksin; Gemi gecelerden biri durmakta derinde; Mehtb, iri gller ve senin en gzel aksin, Velhsl o ry duruyor yerli yerinde. (Banarl 1975: 119-120)
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. c 4. a 5. e 6. b 7. a 8. d 9. c Bu soruya yanl yant verdiyseniz Nesir zerine blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Nesir zerine blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz slamiyet Sonras Trk Nesri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Tanzimat Sonras Trk Nesri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Tanzimat Sonras Trk Nesri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Edeb Nesir blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dneminde Trke blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Bilimsel ve Didaktik Nesir blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Atatrk, . Seyfettin, Y.Kemalin dille ilgili cmlelerini tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Dil zerine blmn tekrar okuyunuz.
10.d
21
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Cmlelerdeki temel vurgu, millet-dil ilikisi ve dilin millet hayatndaki nemidir. yle ki, bir toplumun millet olmasndaki en nemli kltrel deer olan dil, vatan ve istikll deerlerinden de nde gelir. Sra Sizde 2 Nesir zerine blmndeki nesir, retici nesirdir. Dikkat edilirse blmde yazarn amac; dili dz cmleler halinde, ak ve anlalr bir biimde kullanarak, nesrin ne olup ne olmadn sizlere anlatmaya almaktadr. Sra Sizde 3 Dil, statik deil, dinamik bir olgu; canl bir kltrel deerdir. Dolaysyla ait olduu milletin hayat, dnce ve dnya grndeki deimeler, dorudan doruya dile tesir eder. Dildeki bu deimeler, kanlmaz olarak o dille var olan her trl sz ve metni de etkileyecektir. Sra Sizde 4 Sanat endiesi ve yeteneine sahip yazarlarn eserlerinde (hikye, roman, tiyatro, mensur iir, seyahat, an, gnlk, mektup) ortaya kan edeb nesir, gzellik ve estetik haz verme amacyla kaleme alnrlar. Onlarda dil, olabildiince kusursuz ve hatasz bir biimde kullanlr. Sra Sizde 5 Orhan Pamuk, Cevdet Bey ve Oullar isimli romanndan alnan metinde, kronolojik bir sra iinde kahramann hayatn; bu hayat iindeki dnce, duygu, tavr ve davranlarn anlatmakta ve onun evresinde kurgusal bir dnya kurmaktadr. Hlbuki dier metin Termodinamik, enerji, fizik, kimya, reaksiyon gibi terimlerle termodinamikle ilgili bilimsel gerei anlatmaktadr. Bunun iin ikinci metin ak ve aklaycdr.
Yararlanlan Kaynaklar
Ali Canip Yntemin Yeni Trk Edebiyat zerine Makaleleri. (1995). (Hzl. A.Sevgi-M.zcan). Konya: Star Ofset. Argunah, M. (2005). 1923ten Gnmze Trkedeki Baz Gelimeler. Karaman Dergisi. Karaman. (s.43-) s.44 Banarl, N.S. (1975). Trkenin Srlar. stanbul: Kubbealt Yaynlar Beyatl, Y.K. (1984). Edebiyata Dir. stanbul: FC Yaynlar. etili, . (2004). Nesir. Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik Szl. C.4. Ankara: AKMB Yaynlar. Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitab I, Ankara: TDK Yaynlar. Kaplan, M. (1976). Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 1. stanbul: Dergh Yaynlar. Kaplan, M. (1988). Mehmet Kaplandan Semeler. (Hzl. .Enginn-Z.Kerman). Ankara: KTB Yaynlar. Kaplan, M. (1983). Kltr ve Dil. stanbul: Dergh Yaynlar. Kocatrk, U. (1999). Atatrkn Fikir ve Dnceleri. Ankara: AKM Yaynlar. mer Seyfettin (2001). Btn Eserleri Makaleler I. (Hzl. H.Argunah). stanbul: Dergh Yaynlar Pamuk, O. (1991). Cevdet Bey ve Oullar. stanbul: Can Yaynlar. Ergin, M. (1997). Dede Korkut Kitab I. Ankara: TDK Yaynlar. Yaln, H.-Gr, B. (2004). Mhendislik Termodinamii. Ankara: Palme Yaynclk. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi. (1976). C.II. (Hzl. M.Kaplan-.Enginn-B.Emil). stanbul: EF Yaynlar.
Bavurulabilecek Kaynaklar
Bali, M. (1982). Halk Edebiyatnda Nesir. Erzurum: Byk Trk Klsikleri (1985), stanbul: tken-St Yaynlar. z, F. (1964). Eski Trk Edebiyatnda Nesir. stanbul: Kabakl, A. (1978). Trk Edebiyat. C.1. stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar. Kprl, M.F. (1928). Mil Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri ve Divan- Trk-i Basit. stanbul: Levend, A.S. (1972). Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri. Ankara: TDK Yaynlar. ksz, Y.Z. (1995). Trkenin Sadeleme Tarihi Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. Ankara: TDK Yaynlar. Yeni Trk Nesri Antolojisi. (1987). (Hzl. .ElinM.Tevfikolu). Ankara: KTB Yaynlar.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladnzda; Modern Trk hikyesinin Cumhuriyete kadarki geliimini aklayabilecek, Cumhuriyet sonras Trk hikyesini bir btn olarak deerlendirebilecek, Cumhuriyet sonras Trk hikyesinde grlen belli bal dnem ve eilimleri ayrt edip zmleyebilecek,
Anahtar Kavramlar
Hikye/yk Trk Hikyesi Sosyal Gerekiler Bireyciler Modernistler Postmodernistler Memduh evket Esendal Sait Faik Abasyank Orhan Kemal
indekiler
Hikye/yk
CUMHURYETE KADARK TRK HKYESNE GENEL BR BAKI CUMHURYET DNEM TRK HKYES
Hikye/yk
CUMHURYETE KADARK TRK HKYESNE GENEL BR BAKI
Hikye, Trk kltr tarihinde en azndan bin yllk gemie sahip ve giderek zenginleen bir anlam emberi iinde kkl ve yaygn bir kelime ve kavramdr. nk kelime kltr tarihimizde; tarih, destan, kssa, masal, mesel, menkbe, rivayet, ltife, fkra, hurafe, roman, yk, anlat, benzetme anlamlarnda da kullanlmtr. Bunlardan destan, kssa, masal, menkbe, ltife, fkra, yk ve roman, bugn ayr birer tr olarak kabul edilir. O zaman genel anlam bakmndan hikyenin, bugn ykde ifadesini bulan tek bir trn deil, mitten modern hikye veya romana kadar uzanan trlerin genel ad olduunu unutmamamz gerekir. Yani hikye, ncelikle insann sz kefettii gnden bugne en ok bavurduu bir anlatm tarz; edebiyat sanat iinde mitten modern hikyeye kadar uzanan pek ok anlatma esasna bal eser/trn ortak st formu; son iki asrdr da, anlatma esasna bal eser/trler emsiyesi altnda bamsz bir edeb trdr. Modern hikye ise; gerek ya da geree uygun olay ve durumlarn; insan, zaman ve mekn unsurlaryla birlikte kurgusal bir dnya erevesinde ve zerinde durulan konu, tema ve mesaja uygun bir biimde kurgulanp; ayrntya girilmeden younlatrlarak, okuyucuya estetik haz verecek tarzda anlatlmasndan doan ksa ve mensur metin/trdr. Trk edebiyatnda modern hikye, dier baz trlerde (roman, tiyatro vb.) olduu gibi, Osmanl-Trk toplumunun Batya ynelmesinden sonra 1870li yllardan itibaren grlmeye balar. Bu hikye, Cumhuriyete gelinceye kadarki srede sz konusu olan dnem iinde modern olarak niteleyebileceimiz bir forma sahip olur. Buna gre 1923 ncesi Trk hikyesini; Tanzimat hikyesi, Servet-i Fnn hikyesi ve Mill Edebiyat hikyesi gibi dnem veya ekol altnda toplayp deerlendirmek mmkndr. Bunlara -daha geri plnda olmak zere- Fecr-i ti hikyesi ile Hseyin Rahmi, Ahmet Rasim ve Ebubekir Hazm Tepeyran gibi bamsz yazarlarn hikyelerini de ilve etmek gerekir. Tanzimat Hikyesi: Gelenekten pek ok unsur tamakla birlikte modern Trk hikyesi veya Tanzimat hikyesi, Giritli Aziz Efendinin Muhayyelt- Aziz Efendisi (1852), Emin Nihatn Msameretnmesi (1870), Ahmet Mithat Efendinin Kssadan Hisse (1870) ve Letif-i Rivyt (1870-1895) ile balar. Ad geen kitaplarda yer alan hikyeler, geleneksel hikye anlayndan nemli tesirler tarlar. Bunlar bir sonraki nesle mensup olan Sami Paazde Sezinin Kk eyler (1892)
24
ad altnda kitaplatrd hikyeleri, Recaizde Mahmut Ekremin hikyesi ile Nbizde Nzmn -bata Karabibik olmak zere- hikyeleri takip eder. Sami Paazde Sezi ve Nbizde Nzmn hikyeleri gerek kurgu, gerek temel unsurlar, gerekse dil ve slplar bakmndan modern Bat hikyesine daha yakn eserlerdir. Servet-i Fnn Hikyesi: Edebiyatmzda hikyenin hem yap hem de dil bakmndan gerek formuna ulamas ve yaygnlamas, Halit Ziya Uaklgilin on be kitab (Solgun Demet, Hepsinden Ac, Aka Dair, htiyar Dost vb.) dolduran 150 civarndaki hikyesi ile mmkn olmutur. Ayrca Halit Ziya hikyelerinin konular, dilleri ve slplaryla, Servet-i Fnn mektebinin dier hikye yazarlar olan Mehmet Rauf (Son Emel, Meneke, Bir Akn Tarihi vb.), Hseyin Cahit (Hayat- Muhayyel, Hayat- Hakiye Sahneleri), Ahmet Hikmet (Hristan ve Glistan) ve Safveti Ziyay (Bir Safha-i Kalp, Hanm Mektuplar, Kadn Ruhu) geni lde etkilemitir. Bu sebeple Servet-i Fnn hikyesi; sanat nemseyen anlay, bireyin i dnyas zerinde younlaan psikolojik zellii, romantik ve ie dnek kahramanlar, hayal-hakikat atmas eksenindeki konu ve temalar (aile, hayat mcadelesi, ak, merhamet, yalnzlk, lm vb.), salam kurgular ve okuyucuyu zorlayan dilleriyle, olduka homojen bir grnm arz eder. nemli lde realizmin esas olduu Servet-i Fnn hikyesi, Mill Edebiyatn kendini byk lde kabul ettirdii Balkan Harbi yllarna kadar geerliliini korur. Bamszlar: Servet-i Fnn, Fecr-i ti ve Mill Edebiyat anlaylarnn geerli olduu dnemlerde eser vermelerine ramen bu gruplara katlmayan baz yazarlar da mevcuttur. Hseyin Rahmi, Ahmet Rasim ve Ebubekir Hzm Tepeyran gibi isimler bu grupta saylabilir. Bunlardan Hseyin Rahmi Grpnar (1864-1944), ilk hikyesini yaymlad 1884ten Cumhuriyet sonrasnda da devam eden uzun sanat hayatnda herhangi bir edebiyat toplulua katlmadan, byk lde Ahmet Mithat Efendinin yolundan giderek halk iin yazmay ama edinmi popler bir yazardr. O, sanat anlay bakmndan realizm ve natralizme; dnya gr bakmndan ise pozitivizme baldr. Hseyin Rahmi, hikyelerinde stanbulun konak ve kklerindeki hayat kadar, kenar mahallelerdeki hayat, bu hayatn insanlarn anlattr. ok byk lde gl gzlemlerine dayanarak yenileme dnemi stanbul hayatnn deiik kesitlerinden renkli ve realist tablolar sunar. Halkn yaama biimi ve hayatn dzenleyen deerler sistemini hareket noktas olarak alr ve daha ok hayatn bozuk, irkin ve komik yanlarn anlatmay tercih eder. Yanl batllama ve yozlama, aile hayatndaki aksaklklar, kadn-erkek ilikisi, zengin-fakir atmas, batl inanlar, toplum hayatndaki deimeler, onun hikyenin asl konularn oluturur. Sosyal aksaklklar abartarak ve mizah bir tavrla tenkit eder. Hseyin Rahmi Grpnar hikyelerinde, hedef ald okuyucu kitlesini dikkate alarak konuulan dili kulland. zellikle kahramanlarn kendi az zellikleri ile konuturmada byk baar gsterdi. Bylece sakan dilini roman ve hikyeye tad. Bununla birlikte przsz ve kusursuz yazma konusunda pek titiz davranmad. Ciddi bir slp endiesi tamad. Romanlarna gre teknik bakmndan daha baarl olduu toplam 100 civarndaki hikyesinden bir ksmn 1920den sonra kitaplatrarak Cumhuriyet hikyesine de katkda bulundu. Bunlar; Kadnlar Vaizi (1920), Meyhnede Kadnlar (1925), Ktil Buse (1932), Namusla Alk Meselesi (1933), ki Hdn Seyahati (1933), Tnelden lk k (1934), Gnl Ticareti (1939), Melek Sanmm eytan (1943), Dirilen skelet (1946), Eti Senin Kemii Benim (1963)dir.
2. nite - Hikye/yk
25
Mill Edebiyat Hikyesi: Mill Edebiyat hareketi, Yeni Lisan olarak bilinen dilde sadeleme hareketi ile birlikte 1911de balar. Trk/milliyeti dnceye dayanan Mill Edebiyat, dilinin yaln ve anlalr; konularnn mill, milliyeti ve yerli oluu ile kendinden nceki mekteplerden ayrlr. Mill Edebiyat anlay iinde hikye trnde eser veren yazarlar; mer Seyfettin, Memduh evket Esendal, Refik Halit Karay, Ahmet Hikmet Mftolu, Aka Gndz, Yakup Kadri Karaosmanolu, Halide Edib Advar, Reat Nuri Gntekin, F. Cellettindir. Ad geen yazarlar, II. Merutiyet sonrasnda tannp hrete ulamlarsa da Cumhuriyet sonrasnda da hikye yazma ve yaymlamay srdrmler; dolaysyla hem Cumhuriyet hikyesinin hazrlayclar hem de bilfiil yazarlar olmulardr. Bir millete ait edebiyatn farkl dnem veya grup/anlay/mektep olarak SZDE SIRA ayrlmasnn gerek sebebi nedir? Mill Edebiyatn en nemli hikye yazar, hi phesiz mer Seyfettin (18841920)dir. Ayn zamanda hareketin kurucusu ve teorisyeni olan yazar, ksa sanat S O R hayat mddetince kaleme ald 150 hikyesiyle, Trk edebiyatna Unemli katklarda bulunmutur. Osmanl Devletinin iinde bulunduu zlme ve yklma srecinin farknda olan mer Seyfettin, idealist ve milliyeti bir D K K A T Hikyeleyazardr. riyle okuyucuda mill uuru uyandrmak, mill kimlie ait deerleri sezdirmek, yaanan yanllk ve arpklklarn farkna vardrmak ister. Bunun iin hikyelerinde SIRA SZDE ou zaman tenkiti; baz hikyelerinde ise alayc ve muzip bir tavr sergiler. mer Seyfettin hikyelerinde kimi zaman ocukluk hatralarn (lk Namaz, Kaa, Falaka, And), kimi zaman yaanan hayatn gzlemlerini (Bomba, Beyaz LAMALARIMIZ le, Hrriyet Bayraklar), kimi zaman tarihi (Ban Vermeyen ehit, Diyet, Forsa, Topuz, Ferman), kimi zaman da folkloru (Yalnz Efe, Yz Ak, Kurumu Aalar) kaynak olarak kullanr. Bu noktada o, realist bir yazardr. Hatta realistliini zaman K T A P zaman irkini yanstmaya kadar gtrr (Bomba, Beyaz Lle). Birer vaka hikyesi olan metinlerini klsik bir yap iinde kurgular. Zt glerin atmasyla gerilimi ykseltir ve okuyucuyu artan ve sarsan bir sonula bitirir.VO,Yhikyelerinin TELE Z ON genel kurgusu ve temel unsurlarnn nitelikleri bakmndan, Maupassant tarz hikye anlayna baldr. mer Seyfettinin hikyeciliindeki bir baka temel nitelik, dil ve slbunda somutlar. Yeni Lisan ve Mill Edebiyat hareketlerini balatan N T E R N E T yazar, Edebiyatsz edebiyat yapmak dncesiyle yola karken stanbul hanmlarnn konuma dilini, yaz ve edebiyat dili hline getirmeye alr. Bu sebeple onun dili, son derece ak ve yalndr. Hatta yallk endiesi, zaman zaman hikyelerinin bir hayli kuru kalmasna sebep olur. Onun hikyelerindeki bir baka slp zellii, mizah ve eletirel yaklamdr. mer Seyfettinin Edebiyatsz edebiyat yapmak sznden ne anlyorsunuz? SIRA SZDE Mill Edebiyatn bir baka nemli hikye yazar, Ahmet Hikmet Mftolu DNEL M (1870-1927)dur. II. Merutiyet yllarna kadar olan dnemde Servet-i Fnn mektebine bal olan Mftolu, bu tarihten sonra Trklk/milliyetilik dncesini S O R benimser. Bu dnemde kaleme ald hikyelerinden on sekiziniU alayanlar (1922) ad altnda kitaplatrrken, baz hikyeleri gazetelerde kalr. Hikyelerinde eitli olay, insan ve mekna dair unsurlardan hareketle Trk ruhu ve kimliini anDKKAT latmaya alr. Trkn kahramanlk, yiitlik, asillik, incelik ve vekr gibi deerleSIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
26
rini sezdirmek ister. Mesel zmcde, sokakta grd bir satcnn sesi, tavrlar ve vcudunda, Trk ruhu ve kimliinin kristalize olmu rnei durumundaki Mehmetiki grr. Mftolunun hikyelerinin kayna, yer yer Trk tarihi ve destanlar; yer yer de Balkan, Birinci Dnya ve stikll harplerine dair gzlem ve hatralardr. Klsik hikye formundan zaman zaman bir hayli uzaklaan metinler gcn, yazarn his ve heyecanlarndan alr. Ayrca onun son derece sade bir dili; airane bir slbu vardr. eitli edeb sanatlarla zenginletirilen ve mensur iire yaklaan slbunda hitabet bir hayli belirgindir. iir, roman trlerinde de eserler kaleme alan Aka Gndz (1886-1958), Cumhuriyet ncesi ve sonrasnda hikyeleriyle Mill Edebiyat anlay iinde yer alr. Hikyelerini Trk Kalbi (1911) ve Trkn Kitab (1913), Bu Topran Kzlar (1927), Hayattan Hikyeler (1928), Sar Zeybek (1936) isimli kitaplarnda toplar. Onun ilk kitabndaki hikyelerde Trablusgarp, ikincisinde ise Balkan Harbi sebebiyle yaanan felketlerin anlatm ne kar. Kaybedilen topraklarda Trklerin maruz kaldklar zulmler, savalarda gsterilen kahramanlklar, Trkn vatanseverlii, baz yozlamalar ve aznlklarn marklklar, hikyelerin belli bal konularn oluturur. Osmanl corafyasnn farkl meknlarnda (Aydn, Sinop, Batum, Bingazi, Trablusgarp vb.) yaanan olaylar zerine kurulan bu hikyelerde erkek kahramanlar ne kar. Hikyelerini zaman zaman iir paralar ile zenginletiren yazar, kendini hikyeden ekmez. Olaylar ve insanlar karsnda tavrn ve heyecann ortaya koyar. Bu sebeple slbu zaman zaman hitabeye kayar. Diyaloglara geni yer verir. Yaln bir dille sca scana gnn olaylarn anlatmas, dnemin edebiyat kamuoyu tarafndan takdirle karlanmasn salar. Mill Edebiyatn hikye trndeki bir baka nemli yazar Refik Halit Karay (1888-1965)dr. Fikr bakmdan Mill Edebiyatn temelini tekil eden Trklk/milliyetilik dncesine uzak duran Karay, hikyeleriyle bu harekete nemli katklarda bulunmutur. lk hikyeleri ile srgn yllarna dair gzlem ve intibalarna dayanarak yazd hikyelerini, memleket veya Anadolu edebiyat konusunda bir r aan Memleket Hikyeleri (1919) ad altnda kitaplatrr. stanbulun kenar semtlerinde oturan orta ve alt gelir gruplarna mensup insanlarla Anadolunun eitli ky ve kasabalarnda yaayan insanlarn hayatlarndan eitli grnmler sunan Memleket Hikyelerinde ii haklar, cinsel arzular, batl inanlar, din istismar, brokrasinin uyuukluu, Anadolu ve insannn hayat mcadelesi ve iinde bulunduu yoksulluklarn anlatr. Refik Halit Karay, ikinci srgn dneminin (19221938) gzlem ve intibalarnn rn olan Gurbet Hikyelerinde (1940) toplad hikyelerini yazd. Gurbet Hikyelerindeki en nemli tema, vatan zlemi ve yabanclk duygusudur (Eskici, Akrep, Kpek, Kaak, stanbul). Bu hasret, Eskicideki kk Hasan ve adn bilmediimiz eskicide btn burukluu ile somutlar. Hayvan kahramanlarn ne kt hikyelerde de (Zincir, Keklik, Akrep, Kpek) ayn tema ekseninde hayat bulur. Refik Halit, batan sona Maupassant tarzna bal kald hikyelerinde gl bir gzlem gcne sahiptir. Salam bir kurgu iinde, daha ok olay rgsn ne karr. Olay rgsnde atma ak bir biimde okuyucuya sunulur ve sonu ou zaman trajik biter. Mekn tasvirlerinde realist ve baarldr. Belli bir sosyal ve tabi evre iinde ele alnan olaylar ve insanlar, son derece canldr. Daha ok d zerinde younlaan yazar, kahramanlarnn psikolojilerini tahlil etmekten uzak durur. Asl hretini mizah trndeki yazlar ve hikyeleri ile salayan Refik Halitin bir baka nemli yan, Trkeyi kullanmadaki baarsdr. Yazar, hikye, roman, mizah ve denemelerinde son derece berrak, duru, tabi, yaln ve ak bir dil
2. nite - Hikye/yk
27
kullanr. Konuma dilini, edeb esere tamada son derece baarldr. stelik o, ahenkli ve przsz bir slba sahiptir. ncelikle romanc olarak tandmz Cumhuriyet ncesi ve sonras kadn yazarmz Halide Edib Advar (1882-1964), hikye trnde de bir hayli eser vermitir. Harap Mabedler (1911), Daa kan Kurt (1922), zmirden Bursaya (1922; Y.Kadri, F.Rfk ve M.Asmla birlikte) ve Kubbede Kalan Ho Sada (1974), onun hikyelerini toplad kitaplardr. Advarn sanat hayatnda grlen iki farkl dnem, hikyeleri ve hikyecilii iin de geerlidir. Buna gre yazar, genlik dnemi eserlerinden oluan Harap Mabedlerdeki hikyelerinde ferdiyetidir. Zeminini eitli sebeplerin oluturduu hayal krklklar, yalnzlk, fedakrlk, annelik, ak, lm, bu hikyelerin belirgin temalarn oluturur. Hikyelerde santimantal ve bedbin bir ruh hli hkimdir. Yine bu hikyelerde Servet-i Fnn dil ve slbunun tesiri dikkati eker. Halide Edip, Balkan Harbi yllarndan itibaren toplumcu veya Mill Edebiyat anlayna kayar. Daa kan Kurt ve zmirden Bursaya isimli kitaplarnda yer alan hikyeler (Kabak ekirdeki, Tandm ocuklardan; Vurma Fatma, Eminenin ahadeti, Bayramz Altnda), bu dnemin ve anlayn eserleridir. galci glerin Trk vatanna saldrlar, Trklerin buna kar verdikleri mcadele, bu esnada yaanan zulmler ve aclar, hikyelerin asl konular oluturur. Mesel Daa kan Kurt hikyesinde, vah hayvanlarn orman istil etmeleri, bar salamak iin kurdu av olarak iln etmeleri, lkesi talan edilen ve yaralanan kurdun intikam iin daa kmasn anlatlr. Bir ocuun ryas olarak kurgulanan hikye, semboliktir. Kubbede Kalan Ho Sadada yer alan metinlerde ise, daha ok Dou-Bat sentezi ve bu eksenindeki problemler zerinde younlam olmasyla dikkati eker. Teknik bakmndan zayf olan Halide Edibin hikyeleri, romanlarnda olduu gibi, ounlukla bir kadn kahraman etrafnda ekillenir. Bu kadnlar, irade, kltr ve karakter bakmndan gldrler. Balangtaki hissedilen Servet-i Fnn dil ve slbu tesiri, giderek yaln, tabi ve sade Trkeye doru ilerler. Ancak Halide Edib, bir sanatkr olarak en ok dil ve slbu ynyle eletirilir. nk o, bu konuda itinaszdr. Fazl Ahmet Aykan, leziz fakat kl bol sardalya benzetmesi, onun dil ve slbu iin sk sk tekrarlanan bir tespittir. Halide Edib gibi, ncelikle romanlarnn kendisine salad hretle tandmz Yakup Kadri Karaosmanolu (1889-1974) da, hikye trnde vermi olduu eserlerle dnemin Trk edebiyatna nemli katklarda bulunmu yazarlarmzdandr. Onun Bir Serencam (1913), Rahmet (1923), zmirden Bursaya (H.Edib F.Rfk ve M.Asmla ortak 1922) ve Mill Sava Hikyeleri (1947) isimli kitaplarda yer alan 60a yakn hikyesi mevcuttur. Sanat hayatnn ilk yllarnda Servet-i Fnn mektebi ile Fransz edebiyatnn tesiri altnda bulunan Yakup Kadri, ferdiyeti sanat anlayna sahiptir. Sosyal bask-fert atmas, ekseninde bireyin mutsuzluklarn ele alr. Bir Serencamda yer alan; Baskn, Bir Kadn Meselesi, Bir lnn Mektuplar, apka, Nebba, Yalnz Kalmak Korkusu isimli sekiz hikye, yalnzlk, karlksz ak, cinsellik, l sevicilik gibi ferd temalaryla, bu anlayn somut rnekleridir. Yakup Kadri, sanat hayatnn ikinci devresinde dikkatini sosyal hayata evirmi; toplumun problemleri zerine eilmitir. Rahmet ve Mill Sava Hikyeleri isimli kitaplarda toplanan bu hikyelerinde (Zeynep Kadn, Ses Duyan Kz, Teslim Teslim, Gvercin Av, Bir ehit Mezad, Kyn Kaybeden Kadn), savan getirdii byk ykmlar ve aclar n plna kar. Ayrca o dikkatini Anadolu ve insanna e-
28
virmitir. Hikyelerinin yardan fazlasnn mekn Anadoludur. Bu itibarla Yakup Kadri, Refik Halit ile birlikte, memleket edebiyatna nemli katklarda bulunur. Ancak bedbin bak as ve Maupassanttan gelen hayatn kusurlu tarafna bakma tavr yznden hikyelerdeki Anadolu ve insan, Yaban romannda olduu gibi, byk lde olumsuz nitelikleriyle karmza kar. Yakup Kadri, hikyelerinde realisttir. Gerek eserin malzemesini temin etmede gzlem ve belgelere mracaat etme, gerek bu malzemeyi determinist bir yaklamla ileme, gerekse kahramanlar karsndaki tavr bakmndan Maupassanta ve realist gelenee bal kalmtr. Bununla birlikte onun gerekilii, dtan ok ie yneliktir. Psikolojik realizmi gndeme getiren bu tavr, eserlerinde zihin ve ruh tahlilini nemli klar. 1915lere kadar olan eserlerinde, nemli lde Edebiyat- Ceddeye yakn bir dil kullanan Yakup Kadri, hep sanatkrnelik endiesi iinde olmutur. Bu erevede bir sre Yeni Lisan hareketine kar kar. Ancak sanat hayatnn ikinci dneminde (1915ten sonra), yava yava Mill Edebiyatn sade dil anlayna ynelir ve bunda karar klar. Bununla birlikte kendine has bir slp endiesinden hibir zaman vazgemez. Dorudan doruya Mill Edebiyat hareketine katlmam olsa da, hikyelerinin dili ve konusu bakmndan bu hareket iinde deerlendirilmesi gereken bir baka yazarmz Memduh evket Esendal (1883-1952)dr. Onun sanat hayatnda iki devre sz konusudur. Esendal, 1908-1920 yllar arasn kapsayan birinci devrede kaleme ald hikyelerinde, kendisinden nceki Trk hikyesinin hazrlad edeb birikimlerden yola kar. D dnya ile psikolojik hlin ifadesini esas ald bu dnemde, tenkiti, tasvirci ve tahlilci olma ynleriyle belirginleen bir sosyal gerekilik anlayna sahiptir. Klsik giri, gelime ve sonu blmlerine gre ekillenen bu devrenin hikyeleri gcn, d dnyadan seilmi olaylardan ve tezatlarn atmasndan alr. Esendal, bu dnemde Maupassant tarz hikyeler yazar.
SIRA SZDE
Maupassant SIRA SZDE tarz hikyenin kendine zg temel zellikleri ne/nelerdir? Memduh evket, 1920ye kadar olan dnemde kaleme ald 40-45 civarndaki D NEL hikyesinde BulgarM zulm (Veysel avu, Bomba, Korku, Baba Halil), sosyal deerlerde yozlama (htiyar ilingir, Gdeli Mehmet), kylnn durumu (Pazarclk, Buday Almaya Kye Gitmitik, ane, Hasan Kahya Hastaland), yneticilerin S O R U zihniyeti ve halka baklar (Hrriyet Gelirken, nsann Beni) gibi konular zerinde durur. Ele ald konularda ok ak tenkiti bir tavr sergiler. Onun bu dnemDKKAT deki dil ve slbu, asl mecrasn bulamam bir sanatkrn araylarn dndrecek niteliklere sahiptir. lk eserlerinde Servet-i Fnn diline yakn duran yazar, daSIRA SZDE ha sonra Mill Edebiyatn getirdii Yeni Lisan hareketinin dil anlayn benimsemitir. Yazar, 1921den sonra ehov tarz hikyeyi benimseyerek Trk hikyesine yeni bir tarz kazandrr. AMALARIMIZ Daha ok romancl ile tannan Reat Nuri Gntekin (1889-1956), 1917-1930 aras dnemde hikyeye geni yer ayrm, 200 civarnda hikye kaleme almtr. Klsik bir giri-gelime-sonu yapsna sahip olmas, belirgin bir mesaj tamas, K T A P belli bir gerilim iinde gelien olay rgsnn zaman zaman artc bir sonla bitmesi gibi nitelikler, Gntekinin hikyelerini Maupassant tarzna balar. Eski Ahbap (1919), Recm,E Genlik ve Gzellik (1919), Roild Bey (1919), Tanr Misafiri (1927), TEL VZYON Snm Yldzlar (1928), Leyl ile Mecnun (1928), Olaan ler (1930) hikyelerini toplad kitaplardr.
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2. nite - Hikye/yk
29
Reat Nurinin eserlerinin kayna, zellikle mfettilik grevi sebebiyle uzun yllar Anadoluyu dolamas srasndaki gzlem ve tecrbeleridir. Bu hikyelerinin nemli bir ksmnda (daha ok ilk dnem hikyeleri) santimantal ve romantik bir yaklamla bireysel konu ve temalar ne karan Gntekin, bir ksmnda da gzlemci gereki bir yaklamla sosyal konu ve temalar zerinde durur. Bu erevede ak temas ilk srada yer alr. Sz konusu aklarn bir ksm, kavumayla sonulanmas mmkn olmayan trdendir (Snm Yldzlar, Bir Hazin Hakikat, Bir Hayal Krkl vb.). Aka byk deer veren yazar, onu yaanmas gereken insan bir duygu olarak grr. Aile ve bu kurum evresindeki birtakm problemler (eler aras denklik, taraflardan birinin ihaneti vb.) hikyelerindeki ikinci nemli konuyu tekil eder (Akrep, Deniz Banyosu, Glgelerin Busesi, Bir Zaaf Dakikas vb.). ocuk ve ocukla ilgili birtakm problemler, yazarn nemsedii bir baka konudur (ocuk Kavgas, Bilek Saati, Bir stifa). Reat Nuri Gntekin, btn eserlerinde Anadolu corafyas zerindeki Trk insannn sosyal ve psikolojik yapsn, gnlk hayatn anlatr. nsann ve hayatn i yzn sergilemeye alr. Bir-iki eseri dnda, herhangi bir ideolojiye sapmayan yazar, eserlerinde hep sevgi ve hogry esas alr. Acma ve sevgi temalarn, hibir zaman eserlerinden eksik etmez. O, en olumsuz artlarda bile veya en olumsuz kiilerde bile bu tr olumlu deerleri grmeye alr. Hiciv ve sosyal tenkidi ne kard eserlerinde de bu tavrn korur. Btn eserlerinde sade, temiz ve tabi bir Trke kullanr. Bu sebeple onun yaln, ssten uzak, tabi ve lirik bir slbu vardr.
CUMHURYET DNEM TRK HKYES

Cumhuriyet dnemi Trk hikyesi, ncelikle -yukarda ksaca zetlenen- Tanzimattan itibaren ortaya konan hikye birikiminin doal bir devamdr. Hatta Cumhuriyet dnemi yazarlarnn nemli bir ksm, nceki dnemlerde pek ok hikye kaleme alm ve edeb hretlerini kazanm olan yazarlardr. Bu birikimden yola kan Cumhuriyet hikyesi, zaman iinde ve toplumun sosyal, kltrel, ekonomik ve politik artlar ile dnya edebiyatnda grlen hikye anlayndaki deimeler ve bunlar besleyen edebiyat anlaylar erevesinde geliip zenginlemitir. Cumhuriyet dneminin yaklak 90 yllk hikyesini kendi iinde dnemlere veya gruplara ayrmak mmkndr. Ancak zamana, konulara, edebiyat anlaylarna veya edebiyat akmlarna gre yaplabilecek tasnif veya gruplandrmalar -birtakm geiler sebebiyle- kesinlik arz etmeyecektir. Bu sebeple edebiyat tarihleri veya ilgili kaynaklarda farkl tasniflerle karlamak mmkndr. Biz, 1923-2010 dnemi Trk hikyesini u drt balk altnda deerlendirmeyi uygun bulduk: Cumhuriyetin lk Hikyecileri/Mill Edebiyat Anlayn Srdrenler Sosyal/Toplumcu Gerekiler Bireyin Dnyasn Esas Alanlar Yeni Araylar
Cumhuriyetin lk Hikyecileri
Bu grubu oluturan yazarlar, ilk eserlerini Sultan II. Abdlhamid dneminde kaleme alm olmakla birlikte asl II. Merutiyet sonrasnn hrriyet ortamnda kimliklerini kazanmlardr. Ayrca onlarn nemli bir ksm Balkan veya Binci Dnya savalarna kadar daha ok Servet-i Fnn mektebinin tesiri altnda bireysel hikyeler yazdktan sonra Mill Edebiyat hareketine katlp toplumcu sanat anlay benimserlerken bir ksm Mill Edebiyat anlayna katlmadan kendi yollarnda yr-
30
meyi tercih etmilerdir. Bir nceki blmde tandmz Hseyin Rahmi Grpnar, Aka Gndz, Refik Halit Karay, Yakup Kadri Karaosmanolu, Halide Edib Advar, Memduh evket Esendal, Reat Nuri Gntekin gibi isimler, Cumhuriyet dneminde de hikye yazmay srdrmlerdir. Ad geen isimleri nceki blmde tandmz iin burada sadece Memduh evket Esandal zerinde durulacaz. Yukarda 1920ye kadar olan dnemde Maupassant tarz hikyeler yazdn grdmz Memduh evket Esendal (1884-1952), sanat hayatnn ikinci devresinde ehov tarz hikyeler yazar. nk Bak Mmessillii esnasnda (1920-1924) Rus yazar Anton ehovu tanyan Memduh evket, 1921-1952 dneminde, zellikle trn yaps, bu yapy tekil eden temel unsurlar bakmndan ehov tarz hikyeyi benimsedi. Esendal, bu devredeki 200 civarndaki hikyesinde, yine realist bir sanat anlayna sahip olmakla birlikte, d dnyay hikyenin itibar dnyasna tarken ok byk lde tabilii esas alr. Olay rgs iin byk olaylar ve atmalara ihtiya duymaz. Okuyucunun merak duygusunu kamlayacak gerilimlerden uzak durur. ou zaman belli bir giri blm kullanlmadan ve dorudan doruya olayla balayan hikye, belli bir sonuca ulamadan da bitiverir. Daha ok kiilerin ruh hllerini sezdirmenin esas olduu bu hikyelerde dramatik unsur ne kar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE ehov tarz hikyenin kendine zg temel zellikleri ne/nelerdir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Memduh evket, hikyelerinde aile kurumu, yneten-ynetilen ilikisi, gnlk DNELM hayat erevesinde kk insan, yozlama, ocuk ve ocukluk gibi birka ana konu etrafnda younlamtr. O dikkatini, Trk milletinin mparatorluktan CumhuO R U riyete geiS dnemi problemleri zerinde younlatrm bir yazardr. stanbul, Ankara ve baz Anadolu ehir, kasaba ve kylerini geni mekn olarak kullanrken daha ok fakirK ve Tkenar semtlere ynelir. Farkl kesim, kltr, meslek, ya, cinsiD KA yet, sosyal durum ve karakterdeki insanlar, baaryla dikkatlere sunar. Zengin ahs kadrosu, ok byk lde da dnk ve aktif insanlardan oluur. Bu ereSIRA SZDE vede dikkatini memur, brokrat ve yar aydn, ev kadn, alafranga, esnaf, din adam ve dedikoducu tipleri zerinde younlatrd grlr. Gl bir Trkecilik uuruna sahip olan Memduh evketin dil ve slbu, saAMALARIMIZ nat hayat mddetince belli bir dinamizm iinde olmutur. lk hikyelerinde, Servet-i Fnn ile Mill Edebiyatn Yeni Lisan anlay arasnda gidip gelen yazar, 1920lerden itibaren hzla konuma diline yaklar ve sokan dilini yakalamaya aK T A P lr. 1930lara gelindiinde ise, artk onun iin asl olan konuma dilidir. Tabilik, yalnlk, aklk, iyimserlik ve yer yer mizahilik, onun slbunun belli bal nitelikleridir. Hayatnda Ysadece iki hikye kitab (Hikyeler Birinci Kitap (l946), HikyeTELEVZ ON ler kinci Kitap (l946) yaymlayabilen Esendaln hikyeleri lmnden ok sonra kitaplaabildi. Bunlar: Otlak (l958), Mendil Altnda (l958), Temiz Sevgiler (l965), Ev Ona Yakt (l971), Sahan Klbasts (l983), Veysel avu (l984), Bir Kucak iNTERN T ek (l984), htiyarEilingir (l984), Hava Paras (l984), Bizim Nesibe (l985), Kelepir (l986), Gdeli Mehmet (l988), Gllce Balar Yolunda (1992), Gnl Kaan Kovalar (1993)dr. Cumhuriyet ncesinden 1950lere uzanan bir baka hikyeci F. Cellettin (1895-1975)dir. Asl ad Fahri Cellettin Gktulga olan yazar, ilk hikyelerini Birinci Dnya Sava yllarnn sonlarna doru yaymlamaya balam; 1923te baslan ilk kitab Talak- Selse ile byk alka toplamtr. Cumhuriyet dneminde Kna Gecesi (1927), Eldebir Mustafendi (1943), Avurzavur Kahvesi (1948), Salgn (1953),
2. nite - Hikye/yk
31
Rzgr (1955) isimli hikye kitaplarn yaymlamtr. Yer yer eski hikyelerinin yeni basmlarn da ieren kitaplarnda toplam 78 hikyesi mevcuttur. F.Cellettinin uzun sanat hayat mddetince hemen hemen hi deimeden ayn anlay srdrmtr. O, giri-gelime-sonu esasna gre kurgulanm, kiileri idealize edilmi, okuyucuyu artan ve kssadan hisse veren geleneksel hikye tarzna baldr. Bu itibarla F.Cellettin, Cumhuriyet ncesi Trk hikyesini Cumhuriyet sonras hikyesine balayan bir yazar durumundadr. Hikyelerinden bazlarnda (Koltuk, Akamc), Hseyin Rahmi-Ahmet Rasim izgisine bal kalarak stanbulun kenar semtlerindeki eitli yerli hayat tablolarn, az grlen tipler etrafnda anlatr. Doktor olmann getirdii birikimle daha ok insann mizac zerinde younlar. Kadn-erkek ilikileri, eski kna geceleri ve dnler, bu eksende yaanan deiik problemler, sosyal hayat, gelenekler ve insan ilikilerindeki deime, onun nemsedii konulardr. Yeni hikyeciliimizin yol aclarndan biri olarak kabul edilen yazar, realist bir anlayla hayata bakar. ou zaman mizah bir yaklam sergileyerek ideolojik tavrdan uzak durur. Osman Cemal Kaygl (1890-1945), Hseyin Rahmi ve Ahmet Rasimin yolunu takip eden bir baka yazarmzdr. O, Ekya Gzeli (1925), Sandalm Geliyor Varda (1938) isimli hikye kitaplar ile bir halk yazar olarak dikkati eker. zellikle stanbulun kenar semtlerinde yaayan alt tabaka insanlarn (mirasyediler, klhanbeyleri) hayatlarn realist bir biimde ele alr. Dil ve slbu ok itinal olmasa da scak, samimi ve mizahidir. Yaz hayatna 1928de balayan Kenan Hulusi Koray (1906-1943), ayn yl kurulan Yedi Mealeciler isimli grubun tek hikye yazardr. Korayn sanat hayatnda iki devre sz konusudur. 1928-1931 yllar aras dnemde daha ok mensur iire yaklaan iirsel bir slpla romantik ve masa ba hikyeler yazarken 1931den sonra Vakit gazetesi etrafndaki sosyal gereki hikyeci grubuna katlp bu dorultuda eser verdi. mer Seyfettin ve Sadri Ertemin tesirinde kald. Onun hikyelerinin bir ksmn Bir Yudum Su (1929), Bahar Hikyeleri (1939), Son p (1939), Bir Otelde Yedi Kii (1940) isimli kitaplarnda toplanrken bir ksm gazetelerde kald.
OKUMA PARASI Mendil Altnda Memduh evket Esendal Austos, Cuma gn. Sicil mdr Cavit bey, yemekten sonra minderin stne uzanm, uyumak istiyor. Ama, karasinekler rahat brakmyorlar. Kyllerin, duvar diplerine uzanp, yzlerine birer mendil rterek ml ml uyuduklar gznn nne geldi. mrendi. Uzand, sandalya zerinde duran ceketinin cebinden beyaz keten mendilini alp yzne rtt, skntl olmasna aldrmayarak uyku gelecek diye bekledi. Bu arada da ilkin ocuklarnn mektep taksitleri iin gnderdii parann makbuzunu nereye koyduunu dnd. Sonra, karsnn Para yetitiremiyorum diye szlanmasn hatrlad. Ben burada a duracak, deilim ya! dedi. Maalara zam yaplacak diyorlard... Mstearn, kendisini sevdiini dnp, sevindi. Yanllkla iten el ektirilen bir memuru Cavit Beyin bir sz ile mstear hemen eski iine gndermiti. Ya byle olmayp da mstear dayatsayd. Bu zavall adam sefil olurdu. Sonra onun han kelerinde srneceini, nasl borlanacan, klnn nasl bozulacan trann nasl uzayacan birer birer gznn nne getiri. Acd. Ya, mstear kabul etmese idi diye dnd. O zaman sanki mstear dayatm gibi kzd. Kendi kendine sordu: Ne yapardm? Hemen ceketinin gsn ilikledi, arkadana Ver u evrak dedi, ktlar ald, doru mstearn yanna.
32
Mstear masann banda kt okuyordu, ban kaldrd, her gn sorduu gibi Hayrola, mdr bey diye sordu. Efendim, dedi akta kalan filn efendi iin olmaz buyurmusunuz... Bu da rev m, efendim. Bu zavall nereye gidip derdini anlatsn? Bu bizim yanlmz yznden iten el ektirilmi. Kendisinin bir gnah var m? Siz de oluk ocuk sahibisiniz. nsaf ediniz efendim. Mstear Olmu olmutur, diyor. Bir defa her naslsa el ektirilmi. Memuriyet hayatnda byle eyler olur. Kendine baka yerde i arasn... Sicil mdr bu hakszla kar kpryor. Msteara diyor ki: Bu i aksederse, elbette bizim iin iyi olmaz. O, bu szleri sylerken, btn kalem arkadalar, btn daire halk da kapdan dinleseler... Sicil mdrne ate basyor. Btn daire, btn iitenler, onun yiitliine, kabadaylna ap kalyorlar. ardan, pazardan geerken, herkes arkasndan gsteriyor... Mstear, Sicil mdrnn szlerinden korkuyor, imzasn bozup szn geri alyor, sicil mdr, ktlar elinde odadan karken, kapda dinleyenlerin aralktan kendi odalarna katklarn gryor, aa inip elindeki ktlar muavinin nne atyor. Muavin, mstearn silinmi imzasn grnce az ak kalyor. Sicil mdr, muavinin ardn dnnce, beyaz keten mendil altnda tatl tatl gld. Sonra, iine yeniden tyin edilen memur haber alyor, gelip sicil mdrnn ayaklarna kapanyor, bu i de her yerde duyuluyor. Karsnn kulana kadar da gidiyor. Kadndan bir mektup: Orada bu kadar iler yapyorsun da, bize para gndermiyorsun! Artk kzyor. Bu kadar da olmaz... Hemen o da bir mektup deniyor. Aradan biraz geince, bilmem nerenin ikinci mntehiplerinden bir mektup: Mebus seeceiz, kabul buyurunuz. Mazbatas meclisten geince, bir gn daireye geliyor, btn arkadalar tebrik ediyorlar, mstear, oda kapsndan karlyor, pantolonunun arka cebinden altn tabakasn karp cgara veriyor... Meclise girince ilk i, memur maalarnn arttrlmasna dair bir teklif... Sicil mdr terden, heyecandan boulacakt. Mendili yznden ekip frlad. Yz kzarm, gzleri dnm, salar dikilmi, keye oturdu. Bu mendil altnda nasl uyunur diye dnd, sonra da tekmesiyle odann demesini teperek: - Meryem, bir kahve piir, diye hizmetisine bard. (Esendal, 1983: 104-105)
Sosyal/Toplumcu Gerekiler
Birinci Kuak (1930-1945)
Bir btn olarak ele aldmzda Cumhuriyet dnemi Trk hikyesinde en belirgin zelliinin eletirel ve toplumcu gerekilik olduunu grrz. Balangc Nbizde Nzm ve Hseyin Rahmiye kadar giden bu anlay; toplumun iinde yaad hayatn yakndan gzlemi, tespit edilen btn problemlerin ak biimde tasviri ve eletirisini esas alr. Realist olan yazar, ok byk lde gzlemlenebilen d gereklik zerine younlar. Eletirel ve toplumcu gerekilik, zellikle 1930 sonrasnda Vakit gazetesi etrafnda toplanan yazarlarla yeni bir boyut kazanr. Sadri Ertemin nclndeki bu ilk kuak; Selahattin Enis, Reat Enis Aygen, Hakk Sha Gezgin, Refik Ahmet Sevengil, Kenan Hulusi Koray ve Bekir Stk Kunttan oluur. Bunlardan Sadri Ertem (1898-1943), yaz hayatna Cumhuriyet ncesinde balamasna ramen asl eserlerini harf inklbndan sonra verdi. Hikyelerini Silindir apka Giyen Kyl (1933), Bacay ndir Bacay Kaldr (1933), Korku (1934), Bay
2. nite - Hikye/yk
33
Virgl (1935), Bir ehrin Ruhu (1938) isimli kitaplarnda toplad. Sanat balk gibidir, toplumsal suyun iinde yaar diyen yazar ak bir realist/natralist ve sosyal gereki tavr sergiledi. Kylnn aa ve tccarlar, iinin de patronlar tarafndan smrlmesi, brokrasinin halk zerindeki basks, aydn-halk ikilii, batl inanlar, tek parti dneminin temel ilkeleri gibi, ok ak sosyal ve toplumsal konular zerinde younlat. Vakit gazetesi etrafnda btnyle realizmden beslenen yeni bir anlay getirmeye alt. Ancak o hayata hep maddeci bir zihniyet asndan ve karamsar bir gzle bakt. Ele ald konularda, inand dncenin gdmnden kurtulup ciddi bir derinlik kazand, gerek insana ve hayata ulaabildii, kendine zg salam bir dil ve slp oluturabildii sylenemez. Cumhuriyet dnemi Trk hikyesinin bir baka ismi Selahattin Enis (18921942)tir. Bataklk ieinde (1924) sadece on hikyesini kitaplatrabilen Selahattin Enisin dier hikyeleri, yaymlandklar dergilerde kalmtr. Piyasa hikye ve romannn bir hayli yaygn olduu Mtareke yllarnda, Maupassant ve Zolavar gerekilii benimseyen Selahattin Enis, dneminde pek anlalamam ve yadrganmtr. ingeneler isimli hikyesi sebebiyle yarglanmak durumunda kalmtr. Natralist anlaya bal olan Selahattin Enisin hikyeleri konular, olaylar ve kahramanlar bakmndan gzlem ve geree dayanr. Ancak bu gerek, byk lde ac ve rahatsz edicidir. Selahattin Enis hikyelerini, kadn-erkek, namuslu-namussuz, fakir-zengin, iyikt ztlklarndan doan atmalar zerine kurar. Bu yaklamyla sosyal hayatn aksayan, ryen yanlarna neter vurur. Konular ve kahramanlar karsnda ok ak eletirel tavr taknr. zellikle fahieler evresindeki fuhu ve cinsellik zerinde srar eder. Bir Kadnn Son Mektubu, Barsak, Bataklk iei, aheser, Buhran, Hufre gibi pek ok hikyesinde ahlken dm kadnlarn sebep olduklar felketleri anlatr. Sz konusu hikyeler, onun anti-feminist olduunu dndrr. Edebiyat dnyasna Les Oeuvres Libres (1927) isimli Fransz dergisindeki Zeynep La Courtisane (Kibar Fahie Zeynep) isimli hikyesi ile ilk admn atan Nahit Srr rik (1895-1960), edebiyatmza hikye, roman, oyun, seyahat, hatra, eviri, tarih trlerinde verdii eserleriyle nemli hizmetlerde bulundu. O, bata Abdlhamid Derken isimli roman olmak zere; Krmz ve Siyah (1929), Sanatkrlar (1932), Eski Resimler (1933), Eve Den Yldrm (1934) isimli kitaplarnda toplad hikyeleriyle Cumhuriyet ncesi Trk toplumunun sosyal hayatnda youn biimde yaanan k sreci zerinde durdu ve bu dnemin hayatndan realist sahneler sundu. Merkezinde daha ok gl kadnlarn yer ald eserlerinin itibar dnyasnda, bu kadnlarn erkekleri ve evrelerini nasl tahrip ettiklerini vurgulad. Onun eserlerinde kaybolan deerler karsnda duyulan hzn ve yaanan rme karsnda hissedilen kapal bir ironi, kendini hissettirir. Yakn tarihe olan ilgisi, iinde byd konak hayat, ona sosyal hayattaki k, insan ilikilerini anlatmada geni imknlar salar. Bu bakmdan yer yer Abdlhak inasi Hisar hatrlatr. Eserlerinde hatra ve gzlemlerinden geni lde faydalanr. Objektif ve soukkanl bir yaklam sergiler. Dnemin edeb ynelileri ve modalarndan uzak duran Nahit Srrnn sakin ve akc bir slbu vardr. Sanat hayatna iirle balayan Bekir Stk Kunt (1905-1959), 1930dan sonra ykye yneldi ve bu trde farkl yazarlarn tesirinde kald. Sadri Ertemin Vakit gazetesinde balatt sosyal gereki anlayn tesiri altnda hikyeye balayan Kuntta bu tavr, ilk kitab Memleket Hikyelerinde son derece belirgindir. Zira o, sanatn bir gayesi olduuna inanmaktadr. Realistim. Halkn ve kylnn ztrap-
34
larn, dertlerini, ihtiyalarn gstermeyi ve onlar intibaha, tayakkuza, idrake sevk etmeye almay vazife bilirim. Sanat uyandrc bir kam olarak kullanmak isterim. Sanat iin sanat fikrine taraftar deilim. Sanat gayeye varmak iin vasta telakki ederim. (Yazar, 1938: 88) Bu erevede yazar, kylnn skntlarn, yoksulluklarn dile getirir. Bir hayli sert eletirel bir tavr sergiler. Bununla birlikte Sadri Ertem izgisinden Fahri Celalettine izgisine yneldii Talknla Salkm ve Herkes Kendi Hayatn Yaar kitaplarndaki hikyelerinde gzlemci gerekilikte daha baarldr. Mesleinin gerei daha yakndan tand evrenin insanlarn anlatr. Eletiren yaklamn yumuatarak, olan olduu gibi vermeyi nemser. Bekir Stk Kunt 1940tan sonra, Maupassant tarz hikyeden ehov tarz hikyeye ynelir. Herkes Kendi Hayatn Yaardaki hikyelerle balayan bu yneli, Yatakl Vagon Yolcusu ve Ayr Dnya ile devam eder. Olaylar dpedz anlatmann sanat olmadn dnen yazar, Memduh evket Esendaln diline, anlatna ve hikye anlayna yaklar. Hayat Her Zaman Olduu Gibi hikyesi, Esendaln Hayat Ne Tatl adndaki hikyesiyle byk benzerlikler gsterir. ddial bir yazar olmayan Bekir Stk Kunt, daha ok kk insanlarn hikyecisidir. Siyas ve memuriyet hayatyla ilgili almalar, gen denilebilecek bir yataki lm, onun sanatta ulamak istedii hedefi yakalamasna imkn vermemitir. Hayat boyunca Vakit, Varlk, Yurt ve Dnya, Admlar, Yeditepe dergilerinde 60 civarnda yk yaymlayan Kunt hikyelerini; Memleket Hikyeleri (1933) Talknla Salkm (1937), Herkes Kendi Hayatn Yaar (1941), Yatakl Vagon Yolcusu (1948), Ayr Dnya (1952) isimli kitaplarnda toplad. Edebiyata 1925lerde iirle balayan Sabahattin Ali (1907-1948), bir sre sonra iirden hikye ve roman trlerine yneldi ve edebiyatmzda daha ok hikyeleri ve hikyecilii ile tannd. Toplam 65 hikyesi bulunan yazar, ilk kitab Deirmendeki (1935) hikyelerinde byk lde devrinde moda olan masa ba romantik hikye geleneine bal kald. Bunlardan bazlarnda Maupassant, Edgar Allen Poe, Maksim Gorki tesiri aka dikkati eker. Daha ok mevcut dzene kar kan kahramanlarn hikyesini anlatr. Sz konusu hikyeler ile yazarn toplumda yerini bulamam titiz ve alngan kiilii arasnda yakn ilikiler mevcuttur. Sabahattin Ali hikye yazarlndaki olgunluunu, Kan (1936) ve Ses (1937) isimli kitaplarndaki hikyeleriyle eriti. Orta Anadoludaki retmenlik yllarna ait eitli izlenim ve gzlemleri ile hapishnede dinlediklerine dayanan bu hikyelerde (Ses, Kan, Kamyon, Kafa Kad, Skandal) olduka baarldr. Gereki bir yaklamla Anadoludaki hayat, bu hayatn ezilen insanlarn anlatr. Gl bir tabiat, halk ve memleket sevgisi dikkati eker. Mekn, byk lde ky ve kasabadr. 1936-1942 yllar arasnn hikyelerini toplayan Yeni Dnyada (1943), mer Seyfettin ve Refik Halitin devam olma ile Sadri Ertemden gelen sosyal tenkitilik dikkati eker. Son hikye kitab Sra Kkte (1947) ise btnyle tenkiti-sosyal gerekidir. Bylece Orhan Kemal, Yaar Kemal, Kemal Tahir, Samim Kocagz gibi yazarlarla devam edecek olan yolu belirlemitir. Sabahattin Alinin hikyeleri yaanan hayattan seilerek alnm salam bir konu, ok iyi gzlemlenmi bir tabiat, salam ve dzenlenmi bir vaka erevesinde hayat bulur. Bu hikyeler, Maupassant tarznn giri, gelime, sonu blmleri erevesinde salam bir kurguya sahiptirler. Yazar, hikyelerinin malzemesini teminde gzlem ve hayatndan geni lde faydalanr. Ancak o hayata, olaylara ve insanlara, hep belli bir dnya grnden bakar. ou zaman mesaj ne karr ve trn unsurlarn belli bir amaca gre dzenlemeye kalkr.
2. nite - Hikye/yk
35
lhan Tarus (1907-1967), yaz hayatna tiyatro trnde kaleme ald eserleriyle balam; ancak baarsz olmas zerine hikye ve roman trlerine ynelmitir. Edebiyat tamamen sosyal endie emberinde grp sanat endiesini tanmadn belirten yazar, bu anlayn sonucu olarak eserlerinde daha ok gdml kalmtr. Hikyelerinin konularn, memuriyeti sebebiyle yakndan gzleme imkn bulduu evre ve yerlerdeki insanlarn (gecekondu insanlar, memurlar, brokratlar, mahpuslar, kasaba insanlar vb.) hayatndan almtr. Bu erevede o, gecekondu veya ehrin kenar semtlerinde yaayan insanlarn problemleri, kk kasaba memurlarnn ekonomik skntlarn, kinci Dnya Sava ortamnda giderek artan sosyal sorunlar (ahlk ve ekonomik knt) anlatr. Salam ve edeb niteliklere sahip bir dil ve slbunun olduu sylenemez. Son hikyelerinde M.. Esendaln hayat ve insanlar karsndaki yumuak tavrnn tesirinde grlen Tarus, hikyelerini Doktor Monranun Mektubu (1938), Tarusun Hikyeleri (1947), Apartman (1950), Ekin ti (1953), Kle Han (1954) isimli kitaplarnda toplamtr.
kinci Kuak (1945-2000)

Nabizde Nzmla balayp bir takm deimelerle Cumhuriyet dnemine ulaan ve giderek glenen sosyal ve toplumcu gerekilik, Cumhuriyet dneminin ikinci kuan oluturan Kemal Bilbaar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Samim Kocagz, Fakir Baykurt, Aziz Nesin, Necati Cumal, Bekir Yldz gibi isimlerle varln srdrr. Ad geen yazarlar hikyelerinde lkenin tamam veya bir blgesindeki sosyal problemleri eletirel bir yaklamla ele alrlar. zellikle ky ve kyl, alt gelir gruplar, kyden ehre g etmi insanlarn hayat mcadeleleri, bu mcadele esnasnda yaanan atmalar hikyelerin temel konular olur. Hikyelerini Anadoludan Hikyeler (1939), evizli Bahe (1941), Pazarlk (1941), Pembe Kurt (1953), Buutlu Hikyeler (1956), Irgatlarn fkesi (1971) isimli kitaplarnda toplayan Kemal Bilbaar (1910-1983), daha ok memleket hikyeleri snrlar iinde kalmas ve eletirel gereki kimliiyle dikkati eker. Sanat hayatna hikye ile balayan yazar, genellikle konularn Kuzey-Anadolu ve BatAnadolu blgesi kasaba insanlarnn hayatlarndan alr. ok ak tezatlar zerine (tutucu kii-aydn kii, zengin-fakir, gl-zayf) kurgulad hikyelerinde kinci Dnya Sava yllar ve sonrasnda yaanan sosyal/toplumsal aksaklklar (rvet, kumar, fuhu, karaborsaclk, vurgunculuk vb.) anlatr. Titiz bir dil iilii, tasvirlerde zgnlk ve insan kavramada derinlikten mahrum olan Bilbaar, bolca ive taklitlerine yer verir. Toplumcu bir yazar olan Kemal Tahir (Demir) (1910-1973), edebiyata 1931de iir ile balad. 1940ta hikyeye geti. Daha sonra da roman trnde karar kld. Ancak uzun sre eitli takma adlarla, sanat dzeyi zayf hikye ve romanlar yaymlad. Asl baarl romanlarn ise 1950den sonra yazd. 1955te Gl nsanlar ad altnda kitaplatrabildii hikyelerinde ky merkezli toplumsal meseleleri ele ald. ok yakn gzlemlerin rn olan hikyelerde, Sabahattin Ali ve Sadri Ertemden daha ileri dzeyde toplumsal yapy derinden kavrayan bir bak dikkati eker. Bu ynyle de o, dier ky hikye ve romanclarndan ayrlr. Ayrca Kemal Tahir, basit ive taklitlerine de yaslanmaz. kinci kuak sosyal ve toplumcu gereklilik akmnn nemli temsilcilerinden biri Orhan Kemal (1914-1970)dir. Edebiyata iirle balayan Orhan Kemal, Nazm Hikmet ile tanmasndan sonra hikye ve romana yneldi ve asl hretini bu trlerdeki eserleri ile kazand. Onun kendinden ncekilerden (Sadri Ertem, Sabahattin Ali) fark, anlatt hayatn iinden gelmesidir. zellikle hikyelerinde ii ve
36
kk memur gibi orta tabaka; dilenci, p ve fahieler gibi alt tabaka insannn hayat mcadeleleri ve zlemlerini anlatr. Eserlerini aa-rgat, patron-ii, zenginfakir ztlndan doan atmalar zerine kurar. Onun byk sknt, yokluk ve sefalet iindeki kahramanlar, sz konusu durumlarna ramen birtakm gzel insan deerleri benliklerinde tarlar. Hatra, gzlem ve izlenimlerinden geni lde faydalanan Orhan Kemalin hikyelerinin mekn, daha ok yaad (Adana, hapishane, stanbulun kenar semtleri) evrelerdir. Olay hikyesini benimseyen yazar, ele ald konular derinlemesine incelemekten uzaktr. Yzeysel grnmleri anlatmakla yetinir. Eserlerinde diyaloga ve ive taklitlerine geni yer verir. Konuma dilini esas ald slbunda yeterince itina gstermez. Hikye kitaplar; Ekmek Kavgas (1949), Sarholar (1951) amarcnn Kz (1952), 72. Kou (1954), Grev (1954), Arka Sokak (1956), Karde Pay (1957), Babil Kulesi (1957), Dnyada Harp Vard (1963), siz (1966), nce Ekmek (1968)tir Cumhuriyet dneminin bir baka hikyecisi sosyal ve toplumcu hikyecisi Samim Kocagz (1916-1993)dr. Balangta Sadri Ertem, Sabahattin Ali ve Sait Faikin tesiri altnda kalan Kocagz, 1950lerden sonra kendi sanatkr kimliine kavuur. Memleket hikyeleri erevesinde deerlendirebileceimiz 150 civarndaki hikyesinde byk lde Ske ve civarndaki insanlarn hayatlarn anlatr. Topraa bal bir hayat srdren bu insanlar (ortaklar, rgatlar, kyller), zellikle makinenin (traktr) tarma girmesinden sonra pek ok problemle yz yze kalrlar. Arada srada baka evreler zerine yazd birka hikyesini bir yana brakrsak, Kocagzn, hemen hemen btn hikyelerinde, Menderes vadisinin da ve ova kylerindeki yaay, aalar-ortaklar arasnda srp giden toprak davalarn, km bir dzenden arta kalan yeni bir a, eski-yeni ekimelerinin altnda kaynaan menfaat kavgalarnn anlatldn grrz. (Alangu, 1968, C.2, s.332) Bu balamdaki eserlerinin zn, geleneksel retim tarz ile endstriyel retim tarz arasndaki atmalar oluturur. Byk lde gzleme dayanan bu hikyelerinde Kocagz, toplumcu endie ile sanat endiesi arasnda bir tavr sergiler. Telli Kavak (1941), Snak (1946), Sam Amca (1951), Cihan ofr (1954), Ahmetin Kuzular (1958), Yolun stndeki Kaya (1964), Yamurdaki Kz (1967), Alandaki Delikanl (1978), Zar Kanat (1985), Gecenin Soluu (1985) ve Baskn (1990), Kocagzn hikyeleri toplad kitaplardr. Ky Enstits kkenli olan bir baka hikyecimiz Fakir Baykurt (19291999)tur. Baykurt, yaz hayatna iirle balad. Asl hretini roman ve hikyeleriyle kazand. Kitleleri uyundurmak ve bilinlendirmek arzusuyla toplumcu sanat anlayn benimseyen yazar, daha ok krsal kesimdeki insanlarn ve ky/kylnn eitli meseleleri zerinde younlat. Son dnem hikyelerinde Almanyada alan iilerin yaadklar sknt ve atmalar ele ald. zellikle kahramanlarn konumalarnda mahall az zelliklerini ne kard. Yaln, ak bir dil kulland. deolojik yaklam ok ne karmas ve sanat ihmal etmesi yznden romanlarndaki baarya ulaamad. Hikyelerini illi (1955), Efendilik Sava (1961), Karn Ars (1961), Cce Muhammet (1964), Anadolu Garaj (1970), On Binlerce Kan (1971), Can Paras (1973), erdeki Oul (1974), Snrdaki l (1975), Kalekale (1978), Bar rei (1982), Gece Vardiyas (1985), Duisburg Treni (1986) isimli kitaplarnda toplad. Yakn dnemin bir baka sosyal gereki yazar Bekir Yldz (1933-1998)dr. Yazar, hikyelerinin konularn nce Gney Dou Anadoludan, sonra byk ehrin kenar semti insanlarndan, daha sonra da Almanyadaki insanlarn hayatlarn-
2. nite - Hikye/yk
37
dan alr. ok ak ztlklar (tre-modern hayat, birey-toplum, aa-kyl, Trk-Alman) zerine kurulan bu hikyeler, arzulanan temsil eden tematik g ile nefret edileni temsil eden kar g arasndaki atmaya dayanr. Bu balamda yazar; evlilik kurumundaki arpklklar, yabanclama, insan ilikilerdeki yozlama, kyden kente/Almanyaya g meseleleri zerinde durur. Bekir Yldz, 1980 sonras hikyelerinde gerekstc ve fantastik hikyeye doru kayar. Hikyelerini Reo Aa (1968), Kara Vagon (1969), Kaak ahan (1970), Sahipsizler (1971), Evlilik irketi (1972), Beyaz Trk (1973), Alman Ekmei (1974), Dnyadan Bir Atl Geti (1975), nsan Posas (1976), Demir Bebek (1977), Maherin nsanlar (1982), Bozkr Gelini (1989) isimli kitaplarnda toplad. kinci Dnya Savann balad yllarda iirle edebiyat dnyasna admn atan Necati Cumal (1921-2001), daha sonra hikye, roman ve oyunlar yazarak edebiyatn dier trlerinde de eserler verdi. Hikyelerinin bir ksmnda (Yalnz Kadn, Deiik Gzle), kendi beninin merkez alrken, bir ksmnda (Susuz Yaz) tara hayat ve insanlarn anlatan Cumal, ttn iilerinin problemleri, kylnn tabiatla mcadelesi, kadn-erkek ilikileri zerinde durdu. Gzlemlerinden geni lde faydalanarak kasaba insan ve kadn gerei zerinde younlat. Sanat hayatnn akn dikkate aldmzda Cumalnn Sait Faik tarz hikyeden sosyal gereki hikyeye doru kaydn grrz. Necati Cumalnn hikyeleri; Yalnz Kadn (1955), Deiik Gzle (1956), Susuz Yaz (1962), Ay Byrken Uyuyamam (1969), Mekadonya 1900 (1976), Kente nen Kaplnlar (1976) isimli kitaplarnda topland. Cumhuriyet dnemi sosyal ve toplumcu gereki ikinci nesil yazarlarndan Aziz Nesin, Haldun Taner ve Rfat Ilgaz, hikyelerindeki mizah ve ironik tavrlaryla dierlerinden nemli lde ayrlrlar. Bunlardan Aziz Nesin (1916-1995), mizah hikye alannda Cumhuriyet dneminin nemli yazardr. Yaz hayatna iir ve realist hikyelerle balayan Aziz Nesin, bir sre sonra asl kimliini oluturan mizah hikyelerde karar kld. Hseyin Rahmi, Ahmet Rasim, Osman Cemal Kaygl ve Refik Halit gibi nceki dnemlerin mizah yazarlarndan ve halk mizahndan da faydalanan yazar, zaman iinde kendine zg bir mizah anlay gelitirmitir. Bylece birey ve toplum hayatndaki birok aksakl, arpkl veya yanll kyasya eletirmitir. Sz konusu eletiriler zaman zaman seslendii toplumun din ve ahlk deerlerine kadar uzanr. lk hikyesini 1943; ilk kitabn da 1945te yaymlayan Nesin, ok yazan ve hayatn kalemiyle kazanan popler bir yazardr. Bu sebeple kimi hikyeleri taslak olmann tesine geemezken, zaman zaman tekrara dm; hayata ve insana belli bir dncenin perspektifinden bakmann doal sonucu olan gdml edebiyat snrlarnda kalmtr. stelik o, dil ve slp zerine ciddi bir endieye sahip deildir. Otuzun zerinde hikye kitab ve 2000i akn hikyesi bulunan Aziz Nesinin hikyelerinden nemli bir ksm dergilerde kalmtr. Hikye kitaplarndan bazlar; Geriye Kalan (1948), t Kuyruu (1955), Yedek Para (1955), Fil Hamdi (1956), Damda Deli Var (1956), Koltuk (1957), Kazan Treni (1957), Deliler Boand (1957), Hangi Parti Kazanacak (1957), lm Eek (1957), Mahallenin Ksmeti (1957), Bay Ddk (1958), Gdgd (1958), Gzne Gzlk (1960), Namus Gaz (1964), Vatan Sa Olsun (1968), Byk Grev (1978), Mainli Kz in Ev (1987)dir. Daha ok tiyatro trnde verdii eserleriyle tannan Haldun Taner (19161986), ayn zamanda hikye trnde de baarl eserler kaleme alm; ihaneye Yamur Yayordu isimli hikyesiyle Yeni stanbul gazetesinin at yarmada Trkiye birinciliini kazanmtr. Yaasn Demokrasi (1949), Tu (1951), ihaneye
38
Yamur Yayordu (1953), On kiye Bir Var (1954), Sanchonun Sabah Yry (1969), Yalda Sabah (1983), Aynda alkur (1954), Tanerin hikye kitaplardr. Hikyeye kinci Dnya Sava sonras yllarda balayan Haldun Taner, ele ald konu, var ettii kahraman ve tasvir ettii zaman ve mekn karsnda taknd hafif ironik tavryla dikkati eker. Klasik kurgu ve yapya sahip olan hikyelerindeki bu tavryla o, F.Celalettin tarznn yeni temsilcisi olur. Ayrca o dneminin sosyal gereki yazarlarndan da ayrlr. nsanlarn -daha ok zengin, szde aydn, cahil kyl- eitli zaaf ve eksikliklerini (cahillik, bencillik, kabalk, sonradan grmlk, gsteri budalal, zppelik vb.) baaryla sergileyen yazar, sert eletirel bir tavr yerine ironiyi tercih eder. nsann eitli zaaflar yannda ruhsal arzalar da, hikyelerinde oka zerinde durulan taraf oluturur. Ona gre btn dzensizlikler, bozukluklar, daha ok kiilerin yaratllarndaki bozukluklardan, eitim ve retim noksanlklarndan, aileye ve yakn evreye bal kt etkiler, alkanlklar, grgszlklerden gelmekteydi. (Alangu, 1968: 3. cilt, s.728) Onun kendine has canl, nkteli ve yer yer meddahlar hatrlatan bir slbu vardr. Hikyelerinde ironiyi ne karan bir baka yazarmz, ayn zamanda air ve romanc olan Rfat Ilgaz (1911-1993)dr. 1950den sonra hikye ve roman trlerine ynelen Ilgaz, zellikle Hababam Snf (1957) romanyla mehur oldu. Radarn Anahtar (1957), Don Kiot stanbulda (1957), Kesmeli Bunlar (1962), evket Ustann Kedisi (1965), Garibin Horozu (1969), isimli kitaplarnda toplad hikyelerinde Rfat Ilgaz, sosyal eletiri ile mizah birlikte gtrr. Kendine zg zelliklerini unutmamak kaydyla bu gruba dahil edebileceimiz bir baka nemli yazarmz, asl ad Cevat akir Kabaaal olan Halikarnas Balks (1886-1973)dr. Srgn edilip uzun sre yaad Bodrumu ok sevmesinden dolay, burann eski ad olan Halikarnas isim olarak ald. Yaz hayatna 1908den sonra balamasna ramen 1925e kadar fazla bir varlk gsteremedi. Onun asl sanatkrlk kimlii, Bodruma srgn edilmesinden sonra teekkl etti. Cevat akir, Bodrumda bulunduu uzun yllar boyunca kendini bir taraftan tabiata, denize, deniz insanlarna verirken, dier taraftan bu dnyann hikye ve romann yazmaya gayret etti. lk hikye kitab Ege Kylarnda (1939) fazla ilgi ekmediyse de ilk roman Aganta, Burina, Burinata (1946), ona hretin kaplarn aralad. Halikarnas Balksnn gerek roman, gerekse hikyelerinin deimez ve temel konusu deniz ve deniz insanlardr. Sz konusu trlerdeki eserlerin btn unsurlar (muhteva, vaka, ahs kadrosu, mekn), hep bu emberin iinden gelir. Deniz, deniz mitolojisi, deniz insanlar, bu insanlarn denize olan tutkular, hayat mcadeleleri onun eserlerinin muhtevasn; bata deniz olmak zere balklar, gemiciler, dalglar, sngerciler kahramanlarn; Bodrum, adalar ve Ege Denizi meknn oluturdu. Byk bir deniz ve tabiat tutkunu olan yazar, hikye ve romanlarnda hep bu tutkuyu anlatt. Bylece Trk edebiyatna ciddi manada denizi ve deniz insanlarn kazandrd. Bylece Sait Faike nclk etti. Ancak Sait Faik, denizi temel obje olarak deil, kendini anlatmada bir arac olarak kulland. Halikarnas Balksnn eserlerinde dikkati eken bir baka husus, Bodrum merkezli Ee Denizi medeniyetini anlatm olmasdr. Onun eserlerinde mitoloji, folklor ve tarih geni yer tutar. Halikarnas Balksnn Ege Kylarnda (1939), Merhaba Akdeniz (1947), Egenin Dibi (1952), Yaasn Deniz (1954), Glen Ada (1957) kitaplarnda toplad hikyeleri, kurgu, dil ve slp bakmndan birtakm arzalara sahiptir. Edeb
2. nite - Hikye/yk
39
eserde vazgeilemez niteliklerden olan btnlk yeterince dikkate almaz. Ciddi bir kompozisyon fikrinden uzaktr. Kimi zaman bir hayli uzayan tasvirler, kimi zaman vakay keserek okuyucuya bilgi verme tavrndan kurtulamaz. Deniz ve denizcilik terimlerinin bol olduu dil ve slbunda itinaszdr. Zaman zaman iirsel anlatm ve geni tasvirlere bavurur. Sonraki nesillerden ve daha ok air-eletirmen ynyle tannan Zeyyat Salimolu (1922-), Halikarnas Balksnn edebiyatmza kazandrd izgiyi devam ettirir. Direin Tepesinde Bir Adam (1969) isimli kitabnda toplad hikyeleriyle, hayatlarn denizden kazanan insanlarn mcadeleleri ve i dnyalarn anlatr.
Gerekliin Hikyecileri
Cumhuriyet dnemi hikyesinin ikinci ana kolunu, daha ok i gerekliin anlatm zerinde younlaan hikyeciler oluturur. Sz konusu i gereklik, insann duygu, zihin ve psikolojik dnyasdr. D gereklii bir kenara brakan veya i gereklii yanstmada bir ayna olarak gren yazar, btn dikkatini insann i dnyasna yneltir. Bu i dnya ou zaman, yazarn kendi i beni, kimi zaman da baka insanlarn i benleridir. Peyami Safa, Samet Aaolu, Ziya Osman Saba, Sait Faik Abasyank, Ahmet Hamdi Tanpnar, Tark Bura, Oktay Akbal, Nezihe Meri hikyelerinde insann i gereklii zerinde younlaan yazarlardan bazlardr.
Birinci Kuak (1930-1945)

Daha ok romanlar ile tannan Peyami Safa (1899-1961), edebiyata admn, gen yata Alemdr gazetesinin at hikye yarmasnda kazand birincilikle atar. Aabeyi ile birlikte kardklar Yirminci Asr gazetesinde Asrn Hikyeleri bal altnda imzasz hikyeler nereder. Edebiyat kamuoyu onu nce, sz konusu bu kk hikyeleri ile tanr. Cumhuriyet yllarna kadar da byk lde hikye trnde eser vermeyi srdrr. Peyami Safann Bir Mekteplinin Hatrat: Karanlklar Kral (1913, bir hikye), Siyah, Beyaz Hikyeler (1923), stanbul Hikyeleri, Atebcekleri (1925), Genliimiz (1922), Snglerin Glgesinde (1924) isimli kitaplarnda toplanan 100 civarndaki hikyesi, daha ok, dergi ve gazete okuyucusunun ilgi duyaca konu, kurgu ve edeblik snrlar iindedir. Mekn byk lde stanbul olan hikyelerin olay rgleri, kadn-erkek ilikileri, ak, kskanlk, apknlk, sahtekrlk, hrszlk konular etrafnda ekillenir. Sava yllarnn skntlarn konu alan hikyeleri de mevcuttur. Kolay yazlm intiba ile bu hikyeler, daha ok yazarn ekonomik endielerinin rn olmann izlerini tar. Bununla birlikte bu hikyeler, yer yer ileriki yllarda -zellikle romanlarnda- karlaacamz Peyami Safay mjdeleyen unsurlara da sahiptir. Kahramanlarn i dnyalarna ynelik zmleyici unsurlar bunlarn banda gelir. Yazarn salam bir dil ve slbu vardr. Konuma dilini ustaca kullanr. Kelime hazinesi en zengin yazarlarmzdan birisidir. zellikle insan psikolojisini anlatmada kulland tahlil, i konuma ve uur akm tarzlarnda son derece baarldr. Trk Edebiyatnda Peyami Safadan sonra insan psikolojisi zerinde en fazla duran hikyecimiz Samet Aaolu (1909-1982)dur. Ben Dostoyevskyi on be yamdan beri okumaktaym. Tesiri altnda kaldm muhakkak. diyen yazar, Rus yazar Dostoyevkynin tesiri altnda kaleme ald psikolojik hikyeleriyle dikkati eker. Ona gre ama ne olunsa olsun hikye ve romann tek konusu ve bel kemii insan ve insan psikolojidir. Allahn varl, kader, lm, hasta ruhlu insanlar, kadn-erkek ilikileri, aile, kimsesiz ocuklar gibi konular etrafnda ele alnan in-
40
san ve psikolojisi, onun sanatnn temeli oluturur. Bu sebeple hikyelerinin ounda olayn nemsenmedii grlr. Yazar, hasta ruhlarn derinlikli tahlilini esas alan hikyelerinde, kk adam tipinin tesinde, toplumdan kopmu, hayal dnyasnn mehulleri ile savaan kahramanlar retir. Onun hikye kahramanlar srekli bir eyler soran, bir eyler arayan, sonra da kadere ve hayatn akna kendilerini brakan buhranl septik insanlardr. Onlar sua meyilli, vehimli, lmlmszlk meseleleri arasnda rpnan, bunalml bir kimlie sahiptirler. Samet Aaolu, gerek kahramanlar gerekse konularn seerken ncelikle kendinden, daha sonra da yakn evresinden hareket eder. Zengin bir hayat tecrbesi olan yazar, grp yaadklarn, izlenimlerini, etkilendiklerini, hatrda kald kadaryla ve sonradan kazanlm bir perspektifle hikyelerine yanstmtr. yle ki kimi hikyelerinde hikye ile annn snrn izmek gleir. zellikle Strazburg Hatralarndaki metinler, bu niteliktedir. Strazburg Hatralar (1945), Zrriyet (1950), retmen Gafur (1953), Byk Aile (1957), Hcredeki Adam (1964), Katrn lm (1965), yazarn hikye kitaplardr.
SIRA SZDE
Psikolojik hikyenin kendine zg temel zellikleri ne/nelerdir? SIRA SZDE

D NELM Cumhuriyetdneminin en nemli hikye yazar, hi phesiz Sait Faik Abasyank (1906-1954)tr. nk o, kendisine kadarki Trk hikye geleneini deitiren O kimlik kazandran bir yazardr. Belli bir yaps, olay ve tezi bulunve tre yeni Sbir R U mayan bu hikyelerde rportaj, hatra, hikye ve iir birbirine karr. airlik taraf da bulunan yazar, kalemini asl hikye trne adam ve hayatnn sonuna kadar DKKAT ondan vazgememi nadir yazarlarmzdandr. Sait Faikin Bursa yllarnda (1925) balayp lmne kadar devam eden hikyeciliinde,SIRA SZDE trn sahip olduu nitelikler bakmndan belli deime dikkati eker. Kitaplarna almad ilk hikyeleri ve Semaverdeki hikyelerinde, belli bir forma ulam olmaktan ziyade bir aray iinde grlen Abasyank, Trk hikyesinin o AMALARIMIZ gne kadar kazand deerler emberi iinde kalr. Maupassant tarz hikye erevesinde deerlendirilebilecek bu metinlerde toplumcu gereki bir bak dikkati eker. K T A P Sait Faik, asl kendine zg hikye anlay ve slbunu Fransa dn yakalamaya alr. 1936-1940 dnemi hikyelerini ieren Sarn ve ahmerdan isimli kitaplarnda,L yer ZyerNSemaverdekilere benzeyen hikyeler bulunmakla birlikte, daTE EV YO ha ok gerek Sait Faiki mjdeleyen metinler dikkati ekmeye balar. Artk o vaka hikyesinden durum hikyesine; toplumcu gerekilikten gzlemci ve tasvirci veya gzlemci ve tahlilci anlaya ynelmi; dikkatini byk ehrin kk TERNET adamlarna N(balklar, maclar, iiler, sefil ocuklar) evirmitir. Byk ehri dolduran bu kk insanlarn yaama sevincine ynelen yazar, onlarn hayatlarn dolduran nee, yaama mutluluu ve paylama sevincini anlatmay nemser. Yaad baz olumsuzluklar yznden 1940-1948 yllar aras dnemde kitap yaymlamayan Sait Faikin, 1948te kan Lzumsuz Adamdaki hikyelerinde bir kere daha deiir. Bu defa daha ok bireyin hayatna, kk insann atmalardan uzak dnyasna ekildii grlr. Havada Bulut, Havuz Ba ve Son Kular isimli eserlerinde de devam eden bu izgide, insann i dnyas esastr. Ayrca hikye trnn bilinen esaslar veya kurallar bsbtn terk edilerek deneme trne ok yaklaan bir tarzda karar klmtr.
DNELM S O R U
kinci Kuak (1945-2000)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2. nite - Hikye/yk
41
Sait Faik, Alemdada Var Bir Ylanla sanat hayatnn nc merhalesini idrak eder. Bireyin uuraltnn esas olduu yle Bir Hikye, Yalnzln Yaratt nsan, Panonun Ryas gibi metinlerde srrealist bir yaklam belirginleir. Gerei, semboller ve alegoriler iinde saklar; uuralt dnyasn konuturur. lm korkusu, yaama sevincini alp gtrmtr. Sait Faikin hikyeleri konu asndan bir hayli zengindir. Konularn merkezinde de insan yer alr. Tabiat ve hayvanlar, onun hikyelerindeki dier konular oluturur. Hikyelerinin temeli topluma dayanmakla birlikte o, insanlar arasnda korku, nefret, isyan hisleri uyandrmaya almaz. Amac, sevgi temelinde daha gzel bir dnya kurmaktr. Bu sebeple Sevmek, bir insan sevmekle balar her ey anlay, hemen hemen btn eserlerinde esastr. Sait Faik, Cumhuriyet sonrasnda yetimesine ramen stanbul dna pek kmam yazarlarmzdandr. Daha ok Adalar ve Beyolunun arka sokaklar ve kenar mahallelerine ynelir. Onun hikyelerinde eitli tipteki insanlar yer almasna ramen bunlar kk insan olmada mterektirler. Balklar, ocuklar, ev kadnlar, aylaklar, iftiler, sokak kadnlar, sarholar, retmenler, en ok dikkati eken kahramanlardr. Bu arada hikyelerde kendi beni ve hayat byk yer tutar. Onun hikyelerinin temel kahramanlarndan biri kendisidir. Zaman zaman kendi hayat ile kahramanlarn hayat birbirine karr. Sait Faikin slbu ile kiilii arasnda ok yakn ilikiler vardr. Oldum alas kitablikten, ssten, sanattan, yapmacklktan nefret etmitir. Bu sebeple slbunun en belirgin nitelii, konuur gibi yazmaktr. Btn anlatm tarzlarnda bu havay yakalamaya alr. Bunu sylerken onun slbunun yaln ve basit olmadn da belirtmek gerekir. Kelime hazinesi zengindir. Bol mecaz kullanr. Scak, samimi ve iirli bir slbu vardr. Hayat ve mizacndaki derbederlik, zaman zaman onun dili ve slbuna da yansr. Sait Faikin hikye kitaplar; Semaver (1936), Sarn (1939), ahmerdan (1940), Lzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada Bulut (1951), Kumpanya (1951), Havuz Ba (1951), Son Kular (1952), Alemdada Var Bir Ylan (1954), Az ekerli (1954), Tneldeki ocuk (1955), Balknn lm-Yaasn Edebiyat (1977), Ak Hava Oteli (1980), Bir Mthi Tren (1981), Yaamak Hrs, Sevgiliye Mektup (1987), Bitmemi Senfoni (1989)dir. Bu grupta yer alan bir baka nemli hikye yazarmz Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962)dr. Tanpnar, bilim adamlnn yan sra, edebiyatn iir, roman, hikye ve deneme trlerinde de eserler verir. Dou ve Bat kltr ve sanatn ok iyi tanyan Tanpnarn eserleri, derin kltr, estetik bak as ve mkemmel diliyle hemen dikkati eker. Tanpnar toplam 14 hikyesini Abdullah Efendinin Ryalar (1943), Yaz Yamuru (1955) ad altnda kitaplatrmtr. Ayn hikyeler vefatndan sonra Hikyeler (1983) ad altnda yeniden baslr. Baz hikyeleri (Yaz Yamuru, Abdullah Efendinin Ryalar) bir hayli uzun olan Tanpnar, daha ok hatra ve gzlemlerinden hareket eder. nsann i dnyas zerinde younlar. Bu sebeple olay rgsn geri plna alarak olaylarn uyandrd armlarla hikyesini geniletip derinletirir. Gerek ile hayal; daha doru bir ifadeyle gerek ile rya arasnda gidip gelen ve daha ok rya zerinde younlaan bir sanal lem kurgular. Hikye ve romanlarndaki ana temalarn banda rya, zaman, kadn ve musiki gelir. O, ustas Marcel Proust gibi, bireye ait gemi zamann peindedir. dnyalar derin, alglama ve hayal gleri zengin kahramanlar, zamana bal paralanmln st-
42
rabn yaarlar. Yazarn, zengin bir felsefe, tarih ve psikoloji birikimi ile kaleme ald hikyelerinde salam ve iirsel bir dil ve slbu vardr. ncelikle bir air olan Ziya Osman Sabay (1910-1957) da, Mesut nsanlar Fotorafhanesi (1952) ve Deien stanbul (1959) isimli kitaplarnda toplad on be hikyesiyle bu guruba dahil etmek gerekir. Saba hikyelerinde, Abdlhak inasi Hisara yaklaan bir tavrla air bir mizacn gemie ait zlemlerini anlatmtr. ocukluk, tahsil ve genlik yllar hatralarndan hz alan bu metinler, daha ok hikye-an aras bir nitelie sahiptir. Yakn dnem Trk edebiyatnn nemli hikye ve roman yazarlarndan olan Tark Bura (1918-1994) da hikyelerinde bireyin i dnyasn ne karr. Edebiyata hikye ile balayan Bura, Olumuz isimli hikyesinin Cumhuriyet gazetesinin at yarmada ikinci olmas (1948) ile ilk kn gerekletirir. Ardndan naralt dergisinde yer alan hikyeleriyle de bu trdeki yeteneini ispat eder ve 1949da ilk hikye kitab Olumuzu nereder. 1955lerden itibaren hikyeyi ihmal ederken roman ve tiyatro trlerini tercih eder. Tark Burann kaleme ald seksen civarndaki hikyeyi yaplar bakmndan ele aldmzda klsik vaka hikyesinden uzak, daha ok durum hikyesine yaklatn grrz. nk bu hikyelerde olay fazla bir nem tamaz; dolaysyla tr olay rgs zerine ina edilmez. Bir anlk bir intiba, olay iin yeterlidir. Bu tavrn nemli sebebi, yazarn hayata ve insana bakdr. Tark Bura iin hayat ve insann anlam, dta deil, itedir. Dolaysyla onun hikyelerinde asl olan insan; insann i dnyas, psikolojisidir. Ksacas onun hikyeleri, ok byk lde psikolojik hikye snrlar iinde hayat bulur. Bu nitelik, olay rgsnn olduu kadar, mekn ve insan tasvirlerinin de en aza indirilmesini beraberinde getirir. Tark Burann hikyelerindeki ana tema insandr. Byk lde yalnz olan bu insan, tedirgin, aresiz; aka, sevgiye ve iyilie susam ve zaman zaman da bunalmdadr. Ancak yazar, bu insan iinde bulunduu kmazdan kurtarp sahip olduu iyilik, ycelik ve gzellik deerlerinin farkna varmasn arzular; mide, yaama mutluluuna gtrmek ister. Ayrca bu insan, kendi ahsiyetinden nemli izler tar. Karaolan, Sz Alma, ki htiyar, Piyano ve Keman in isimli hikyelerin kayna dorudan doruya kendi hayatdr. Ak, sanat, aile, ocuk sevgisi, onun hikyelerinin belli bal temalardr. Tark Bura, sanatn gayesinin insan yceltmek olduuna inanr. Sanatkrn insana, evreye ve topluma gzlemci bir gzle deil, sanatkr gzyle bakmas gerektiini vurgular. Sanat sanat iindir prensibini benimser. Hatta fildii kuleye vglerde bulunur. Sanatn herhangi bir fikrin emrine vermez, ama kendi toplumun deerlerine bal ve saygldr. Tark Bura hikye ve romanlarnda kltr Trkesini esas alr. ive taklitlerine yer vermez. Zaman zaman sembolik anlatma, zaman zaman da leitmotif tarz syleyilere yer verir. Hemen hemen btn eserlerinde iirsel bir anlatm, lirik bir slbu vardr. Kelime seimi konusunda titizdir. Olumuz (1949), Yarn Diye Bir ey Yoktur (1952), ki Uyku Arasnda (1954), Hikyeler (1964), Burann hikye kitaplardr. e dnk ve romantik bir mizaca sahip olan Oktay Akbal (1923-), dneminde bir hayli yaygn olan sosyal ve toplumcu gereki bir sanat anlayn deil, Sait Faikin izinde bireyi esas alan bir sanat anlayn benimsedi. Bilhassa onun ykclnn belirleyici vasflarndan olan kentin kk insanna ynelme, kendine zg biim kurma, yklerde balang ve sonu blmlerinden kurtulma, hayatn her anndan yk konusu karma gibi belirleyici vasflarn Sait Faike bor-
2. nite - Hikye/yk
43
ludur. (Gndz 2003: 311) Bu sebeple huzursuz ve mutsuz ehirli bireyin yalnzlk, can sknts ve korkularndan kaynaklanan i alkantlar zerinde younlamtr. Akbaln hikyelerinin kayna kendi hayat; daha ok ocukluk ve genlik yllar anlardr. Bu sebeple hikyelerinin merkezine kendi benini koyar. ou zaman dle gerein i ieliinden doan bu hikyeler, ben anlat tarzyla hayat bulur. Onda daima gemi zlemi vardr. nce Ekmekler Bozuldu (1946), Aksz nsanlar (1949), Bizans Definesi (1953), Bulutun Rengi (1954), Berber Aynas (1958), Yalnzlk Bana Yasak (1967), Tarzan ld (1969), stinye Sular (1973), Kar Kylar (1973), Lunapark (1983), Bayrakl Kap (1986), Ey Gece Kapn stme Kapat (1988), Akbaln hikye kitaplardr. te yandan d ile i, rya ile gerei bir arada vermeye alan Nezihe Meri (1924-2009) de, yer yer iire yaklaan slbu ve kadn duyarll ile insann i ve d dnyasn birlikte ele alan hikyeler yazd. Bireyin bilin ve bilinaltna ynelerek hikyede psikolojik yn ne kard. Daha ok ataerkil zellii ile belirginleen aile ve toplumsal hayattaki kadnlarn yz yze kaldklar mutsuzluk ve yalnzlklar zerinde durdu. Ele ald konular karsnda ilk hikyelerinde grlen iyimserliini, ileriki yllarda nemli lde kaybetti. Mekn-insan ilikisine nem verdi. Anlatlan konu, insan ve mekna uygun bir dil yakalamay nemsedi. Hikyelerini; Bozbulank (1953), Topal Komu (1956), Menekeli Bilin (1965), Dumanalt (1979), Bir Kara Derin Kuyu (1989), Yandrma (1998) isenti (2005), Gln inde Blbl Sesi Var (2008) isimli kitaplarnda toplad.
OKUMA PARASI Karanfiller ve Domates Suyu Sait Faik Abasyank Kk bir am orman. Vakit sabah. Ar, sinek, ku sesi. Bir siyah gzlkten grlen yerde ve aalarda gne paralar. Sonra uzak, gn kendi renginden biraz daha koyu kylara giden hudutlu bir deniz... te byle bir yerde kyn insanlarn dnyorum. Kitaplar, bir zaman bana, insanlar sevmek lzm geldiini, insanlar sevince tabiatn, tabiat sevince dnyann sevileceini, oradan yaama sevinci duyulacan retmitiler. Hayr, imdi insanlar, kitaplarn rettii ekilde sevmiyorum. Kitaplar dediime bakp da byk ilm kitaplar, yahut da drt mehur kitaptan birisini okuyup iman ettiim sanlmasn. iirler, romanlar, hikyeler, masallar bana bu ilmi tahsil ettirmilerdi. Beyinin vapurdan iner inmez antasn kapan uaktan irenmeyi, sabahleyin alt buukta tabiatla kavga iin sokaa frlamayan adamn almadn kendi kendime rendim. Ama u sabahleyin alt buukta tabiatla kavga iin sokaa frlamayan adam, isterse akama kadar insanlar aldatmak iin didinsin. Ka para eder! Gzmde, milyonu olsa da kalp para ile metelik etmez. imdi artk kimi sevdiimi, kime sayg duyduumu biliyorum. Gnlerden beri kafam bir adam kaplyor (igal ediyor dememek iin). Kyde ona, Kr Mustafa derlerdi. Bir gz sola doru biraz kaymt. Sa tarafnn beyaz ile gzkapa arasna cier krmzs bir et paras oturmutu. Byle mi domutur? Yoksa ocukken bir ey mi batmtr?.. Bu arzal gz, teki gzde daha parlaktr, daha siyah, daha canl, daha zekidir. Bana bir kamburu hatrlatyor bu gz; tuhaf deil mi? Bir kambur insan irkindir ama, btn kamburlar iyi yrekli, sevimli insanlardr. Arkada canlsdrlar, endirler. Ne severim kamburlar! te Kr Mustafann bu gz de bir kambur insann ruh hletini iine sindirmi, kr kr, prl prl, sevimli, apkn, canl bir gzdr. teki doru drst gz, onun yannda, mahcup, snk, tatsz tuzsuz, pek de kibirlidir.
44
Kr Mustafa bahelerde alr, gndelie gider, sarn svar, dam aktarr, kuyu kazar... Bizim kyn lodos taraf gayri meskndur. Orada fundalar, yaban mee palamutlar, kocayemiler, al sprgeleri bir trl aa haline gelemeden, ama aac taklit edercesine geliir, birbirinin iine girmi yaarlar. Btn bu fundalklar Fino kilisesinin maldr. Kocaman, kirli sakall, cin gibi bir papaz, fundalklar bizimdir diye arada bir dolar. steyen olursa ucuza kiraya verir. Ama kimse kiralamaz. nk, orman memuru buralar, Orman Kanunu mucibinde orman addeder. Aralarnda be ufack am aacnn boulduu yaban, cce, oduna bile gelmez al rp orman memurunun, Orman Kanununun sayesinde mesut yaarlar. Kr Mustafa nasl becerdi bilmem... Denize diklemesine inen bu alln bir ksmn ne pahasna ayklad, biliyor musunuz; trnaklar pahasna. O al rpnn sere serpe gelitii, bu denizlere diklemesine inen toprak yle talk, yle talkt ki... Sonra Mustafa gndzleri baka yerde almak mecburiyetindeydi. Akam olunca allarn arasna saklad kazmasnn alyor, gn aarncaya kadar skyor, koparyor, kazyordu. Kazdka kaya, kazdka ta. Btn bir yaz, btn bir k, orman memurunun tazyiki, al, palamut, defne, kocayemi, diken, ot, kk ona kar koydular. Bu korkun mcadeleye evlek toprak iin Mustafadan baka bizim kyde kimse giriemezdi. Kaya bitip de yumuak, esmer, pembe bir funda topra bir kar meydana knca, bir mee palamudunun korkun ylan gibi kk nne kard. Onu sknce, orman memurunu karsnda bulurdu. O gidince, zehirli bir diken ba parman iirirdi. Kazma krlenir, krek bulamaz, ta da gibi ylrd. nsan byklnde bir kaya, yumuak topran stnde, altndaki bir insan byklnde cssesini hi belli etmeden yosunlu yzyle dikilir; omuzlar, trnaklar, ayaklar, gs, srt, btn kuvvetiyle dayanr, onu yener, ykard. Kazma i grmedii zaman yumruu, yumruu yetmedii zaman parmaklar, parmaklar kaln geldii zaman trnaklar ile topra trmalard. Bir sonbahar gn bakt ki, kk am aalar filizi, krpe diken yapraklaryle, be kocayemi ngl ngl yemileriyle yer yer esmer, pembe kl rengi topraa saye salar... Biz grenler: - Bakarsan ba, bakmazsan da olur, dedik. Bilmedik ki dile, trnakla, kanla, canla tabiat denilen canavar yenmek lzm gelir. Bendeniz bu mcadeleye ahidim. Mustafann kr gz, hiddetten ala buland gnleri hatrlyorum. Hey arslan Mustafa! der; uzakta bir am glgesinden korkun kavgay seyrederdim. Bu kavga, Romal esirlerin arslanla dvmesinden u itibarla farklyd ki, Romal esir, arslana bir eyrek saat iinde yeniliyordu. Mustafa, ejderhay bir sene iinde bazan mitsizlikten, bazan mitten yeniyordu. Bir sabah her zamanki amn altna vardm ki, bir kyl kadn yar plak ocuk garip birtakm talar, tahtalar, salarla bir eyler yaparlar. Bu, her tarafndan poyraz, lodos, gndousu, keileme, kasna, yeiller giymi, gl kuvvetli bir kadn takm, evleine izgiler, ocaklar ayordu. - Arslan Mustafa!, dedim. Su buldun mu, su? - Deniz kysnda eski bir kuyu vard. Tuzlu bir para ama, idare edeceiz. uraya bir sarn kazabilsem... Onu grdm m toparlanyor; hayret, sevgi ve sayg ile bakyorum. Koca yaylamzn zerinde byle milyonlarca insan bulunduunu dnyorum. Yine dnya yuvarl zerinde byle milyonlarca insann trnaklar, nasrlar, irkinlikleri, tek gzleri, tek kollaryle bir ejderha ile kavga etmek iin bekletiklerini dnyorum. Kk hanmlar! Bugnlerde bir gn nianlnz size koyu al renkli karanfiller gnderecektir. Dikkat edin, belki Mustafannkilerdir. Kk beyler! Domatesler greceksiniz arda. Elmalar, ferik elmalar gibi kokulu, ekerli, tatldr. Keserseniz iinde ekirdekleri altn gibi parlar. Belki de lokantada bir gn ielere doldurulmu bir domates suyu iersiniz ve tadn fevkalde bulursunuz. Yunan tanrlarnn lmemek iin itii nektar lezzetini damanzda hissederseniz, emin olun ki Mustafann domateslerinden bir tanesi itiiniz suya katlmtr. (Abasyank, 1984: 42-46)
2. nite - Hikye/yk
45
Yeni Araylar
Trk hikyesi 1970; zellikle 1980 sonrasnda, neredeyse yz yldr devam edegelen ve geleneklemi bulunan hikyeden farkl ve yeni birtakm araylara sahne olur. Bu gelimenin arkasnda 1960tan sonra her on ylda bir tekrarlanan asker ihtilllerin dourduu sosyal, siyas ve ekonomik alkantlar; 1950den sonra giderek younlaan ky ve kasabadan byk ehirlere g; toplumun eitli ideolojiler etrafnda kamplamas gibi i gelimelerin byk tesiri vardr. Sz konusu i gelimelere d dnyadaki; yani Batdaki gelimeleri de ilve etmek gerekir. kinci Dnya Savandan sonra giderek sertleen souk sava artlar, Sovyet Birlii blokunun dalmas, varoluuluk ve zellikle hzla btn dnyay saran postmodernizm akmlar, bu gelimelerin banda yer alr. Her geen gn biraz daha Batya ve dnyaya alan Trk kltr ve edebiyat, sz konusu siyas, kltrel, sosyal, ekonomik ve sanatsal gelime veya deimelerden geni lde etkilenir. Bunun yannda baz sanatkrlarmz gelenekten beslenmeye veya gelenek ile moderni sentez etmeye alrlar.
SIRA Postmodernist hikyenin kendine zg temel zellikleri ne/nelerdir? SZDE SIRA SZDE
Ahmet Hamdi Tanpnar ve Sait Faik Abasyanklarla balayan modernist hikDNELM ye, Yusuf Atlgan, Adalet Aaolu, Ferit Edg, Nazl Eray, Tomris Uyar, Murathan Mungan, Selim leri gibi yazarlarn kalemlerinde daha da ileri seviyeye ulap yer yer postmodernist zelliklere sahip olur. Sevin okum, Rasim S O R U zdenren, evket Bulut daha ok klasiklemi hikye erevesinde kalrlarken Mustafa Kutlu, geleneksel hikye ile modern hikye arasnda kendine zg yeni bir hikye formu orD KKAT taya koymaya alr. Yusuf Atlgan (1921-1989), Aylak Adam (1959) ve Anayurt Oteli (1973) roSIRA SZDE manlaryla tannan yazar, hayatnda Bodur Minareden te (1960) isimli tek hikye kitabn yaymlamtr. Vefatndan sonra btn hikyeleri Eylemci (1993) isimli kitapta toplanr. Atlgan hikyelerinde geleneksel hayat ile modern hayat arasnda AMALARIMIZ yaanan atmalarn bireyin ruhunda dourduu bunalmlar, eitli sebeplerle u veren uyumsuzluklar, hayatn tek dzelii zerinde younlar. Birey-toplum, id atmalarn anaforunda bunalan bireyin bir baka problemi cinselliktir. Btn K T A P bu konularn arkasnda insan hayatn alt-st eden modernizm vardr. Roman ve oyunlaryla da tannan Adalet Aaolu (1929-), Yksek Gerilim (1974), Sessizliin lk Sesi (1978), Hadi Gidelim (1982), Hayat LSavunma BiimleTE EVZYON ri (1997) isimli kitaplarnda toplad hikyeleriyle 1970 sonrasnn nemli yazarlarndandr. Belli bir hikye formuna yaslanmayan Aaolu, ne anlatacandan ok nasl anlatacan nemser. Gerein anlatm kadar, sanattan da taviz vermez. NT RNET te yandan gen yata vefat eden Ouz Atay (1934-1977), ETrk hikyesine Korkuyu Beklerken (1973) isimli tek hikye kitab kazandrr. Onun hikyeleri vaka ve kurgu bakmndan daha ok ehov tarzna yaklar. ounlukla ben anlatc tarzn kullanarak, kahramanlarn kendilerini anlatmasn salar. Psikolojik adan dengesiz, toplumdan kopuk, bunalml ve yalnz kiilerin toplumla ve kendileriyle olan atmalarn anlatr. Daha ok aydn kimliiyle ne kan bu kiiler, toplumda tutunamam, kimlik buhranlar iindedirler. Sz konusu kahramanlar, ayn zamanda toplumsal problemlerin de yanstcsdrlar. Hikyelerde gerek bireyin gerekse toplumun temel problemi, Tanzimattan sonraki hayatmzn zn tekil eden Dou-Bat arasndaki blnmlk, tereddtler ve kimliksizliktir. Atay
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
46
hikyelerinde bir hayli kapal, eitli sembollerle rlm ve ironik bir dil ve slp kullanr. Tek bir gereklie inanmayan Ferit Edg (1936-) ise hikyelerinde gereklii eitli biimlerde yanstmaya alr. Bu balamda modern insann belirgin niteliklerinden olan yalnzlk ve yabanclama problemleri zerinde durur. Bir trl iine dtkleri yabanclama olgusundan kurtulamayan ie dnk kahramanlarn bunalm ve atmalarn derinlemesine zmlemeye alr. Bilinalt yntemi ve alegorik anlatmda faydalanr. Ferit Edg hikyelerini; Kaknlar (1959), Bozgun (1962), Srek (1967), Bir Gemide (1978), Ada (1978), lk (1982), Ressamn yks (1991), Dou ykleri (1995), te Deniz, Maria (1999), Do Sese (2002), Nijinski ykleri (2007) isimli kitaplarnda toplad. 1970 sonrasnn yeni yk tarznn bir baka ismi Tomris Uyar (1941-2003)dr. Yazar, ilk hikyelerinden son hikyelerine uzanan srete klasik hikye formu veya yaygn hikye anlaylar (sosyal gerekilik vb.) gibi allm tavrlardan uzak bir tavra sahiptir. O her kitabnda kendini yenilemeye alan ve srekli yeniyi arayan bir yazardr. iirsel bir dilin belirgin olduu hikyelerini anlar, izlenimler, armlar, i konumalar ve birtakm imgeler etrafnda kurgulad. Dnyasn daha ok stanbul ile snrlayan Uyar, ince bir duyarllkla -bata kadn olmak zere- modern insann skntlarn anlatr. Tomris Uyar hikyelerini; pek ve Bakr (1971), demeler (1973), Diz Boyu Papatyalar (1975), Yrekte Buka (1979), Yaz Dleri D Klar (1981), Gece Gezen Kzlar (1983), Yaza Yolculuk (1986), Sekizinci Gnah (1990), Otuzlarn Kadn (1992), Gzel Yaz Defteri (2002) kitaplarnda toplad. Trk hikyesinde giderek yaygnlaan fantastik gerekliin en ok dikkati eken yazarlarndan biri Nazl Eray (1945-)dr. Bununla birlikte onun hikyeleri gereklik ve fantastik olmak zere iki dzlem zerine kuruludur. Bu iki dzlem arasnda gidip gelen hikyelerde sradan insanlarn sknt ve araylar ilenir. Zulm, adaletsizlik, isizlik ve siyas krgnlklarn dourduu sknt ve araylardr bunlar. Nazl Eray hikyelerini Msy Hristo (1959), Ah Baym Ah (1976), Geceyi Tandm (1979), Kz pmek Kuyruu (1982), Hazr Dnya (1983), Eski Gece Paralar (1985), Yoldan Geen ykler (1987), Ak Artk Burada Oturmuyor (1989), Kapy Vurmadan Gir (2004) ad altnda kitaplatrmtr. Hikyelerini temelde yalnzlktan doan hzn duygusu zerine kuran yakn dnem hikyecilerimizden Selim leri (1949-), modern insann problemleri zerine younlar. Daha ok kk burjuva insanna ait olan sz konusu yalnzlk, evresiyle uyumsuzluun getirdii dlanmlktan kaynaklanr. Ayrnty ve estetik duyarll nemseyen leri, hikyelerinde daha ok hznleri, aclar, ayrlklar anlatrken dramatik bir duru sergiler. Yazarn hikyelerini toplad kitaplar; Cumartesi Yalnzl (1968), Pastrma Yaz (1971), Dostluklarn Son Gn (1975), Bir Deniz Eteklerinde (1980), Son Yaz Akam (1983), Eski Defterde Solmu iekler (1982), Hzn Kahvesi (1991), Otuz Yln Tm Hikyeleri (1997)dir. Toplumcu gerekilerin tesirinde hikyeye balayan Rasim zdenren (1940-), geen zaman iinde kendine has bir bak as ve hikye anlayna kavuur. lk hikyelerinde byk ehrin kenarnda deerlerinden koparlm insann yalnzln anlatrken; ikinci dnemde aile kurumundaki zlmeyi ne almtr. Bir anlamda onun hikyelerinin ana konusu toplumsal hayat ve deerlerdeki deime ve zlme; bunun getirdii yabanclamadr. Bu balamda daha ok insan ruhu zerine eilir. Son hikyelerinde modernitenin kaosundan tasavvufa sn dikkati eker. Psikolojik ve metafizik buhran iindeki insan, zm metafizik teslimiyette
2. nite - Hikye/yk
47
bulur. Onun insann i dnyasn baaryla tahlil eden, evreyi/mekn konunun atmosferini salamak zere tasvir eden, yer yer iire yaklan, kimi zaman metaforik unsurlarla zenginleen bir dil ve slbu vardr. zdenrenin hikye kitaplar; Hastalar ve Iklar (1967), zlme (1973), ok Sesli Bir lm (1977), arplmlar (1977), Gl Yetitiren Adam (1979), Denize Alan Kap (1983), Kuyu (1999), Hrt (2000), Anszn Yola kmak (2000)dr. Daha ok geleneksel hikye formunu devam ettiren Sevin okum (1943-), 1970li yllarda hikyelerini yaymlamaya balad. Yaln ve scak bir slpla, kadn duyarll iinde ait olduu toplumun meselelerini anlatt. Onun hikyeleri kaynan kendi hayat, hatralar ve evresindeki insanlarn hayatlarndan alr. Gelenek, ahlk ve mill deerlere yaplan vurgunun ne kt hikyeleri, yeni araylardan uzaktr. Yazar, bazlar tekrar olmakla birlikte on kitaba sahiptir. Bunlar Eik Aalar (1972), Blmek (1974), Makine (1976), Derin Yara (1984), Onlardan Kalan (1987), Rozayla Ana (1993), Bir Eski Sokak Sesi (1996), Evlerinin n (1997), Beyaz Bir Ky (1998), Gece Kuu Uzun ter (2003)dir. Tanzimat ncesi hikye geleneine dayal yeni bir hikye formu aray iinde grlen Mustafa Kutlu (1947-), 1970li yllarda yaymlad Ortadaki Adam (1970) ve Gnl i (1974), isimli ilk kitaplarn yaymlad. Ad geen iki kitabndaki hikyelerde, kendinden nceki gelenee bal olan yazar, nc kitab Yokua Akan Sular (1979)dan itibaren yeni bir hikye formu arayna girdi. Giderek oturan bu form, nemli lde Dou hikyesinden beslenen i ie gemi uzun hikyeyi gndeme getirir. Ben topramzda temellerini bulan bir oluumun peindeyim. Bize has olan yeniden yakalamak arzusundaym. (..) Ben eski geleneimizi esas alyorum. Buradan yola karak gnmz anlatm imknlarn, yani modern ifadeyi kollayan bir yap aratryorum. Yokua Akan Sular (1979), Yoksulluk imizde (1981), Ya Tahamml Ya Sefer (1983), Bu Byledir (1987), Sr (1990), Hzn ve Tesadf (1998), Beyhude mrm (2001), Mavi Ku (2002), Tufandan nce (2003), Rzgrl Pazar (), Chef (2006), isimli kitaplar, Kutluya zg hikye formunun somut rneklerini oluturur. Mustafa Kutlu hikyelerinde iki ana konu sz konusudur. Bunlar; insann i gelimesi ve tara insannn byk ehirdeki skntlardr. Kimi hikyelerinde tasavvuf bir erevede iman, kader, ahiret, lm konular zerine eilen Kutlu, Trk hikyesine metafizik bir boyut kazandrr. Hikyelerinin nemli bir ksmnda ise tara-ehir, gelenek-modernizm ztl ekseninde insann yaad skntlar anlatr. zellikle tara insannn modern ehirde yz yze kald skntlar; deerlerini koruma mcadelesini ne karr. Konularn sosyal gerekiliin aplonculuundan uzak ve insan duyarllkla ele alr. Mustafa Kutluyu Trk hikyesinde nemli bir yere ykselten bir baka deer, kendine has dil ve slbudur. Belirgin bir nikbinlik iinde olan yazar, son derece scak, samimi ve lirik bir slba sahiptir. Trkeyi, sahip olduu ifade gc, anlatm zenginlii ve iiriyet imknlar erevesinde ustaca kullanr. Yaklak 90 yllk Cumhuriyet hikyesinin topluca deerlendirdiimizde u genel zelliklere sahip olduunu syleyebiliriz: 1923-2010 dnemi Trk edebiyat, hikye tr bakmndan zengin bir yazar ve eser kadrosuna sahiptir. Yukarda isimleri ve eserleri zerinde durulanlarn dnda daha pek ok yazar da (Bkz. Anda 2007: 449) dnemin hikyesine u veya bu lde katkda bulunmulardr. Bunlar; Hakk Kamil Bee (1889-1982), Orhan Hanerliolu (1916-1991), Salim engil (1916-2005), Sabahattin Kudret Aksal (19201993), Faik Baysal (1922-2002), Vsat O. Bener (1922-2005), Tark Dursun K.
48
(1931-), Leyla Erbil (1931-), Sevim Burak (1931-1983), Mustafa Necati Sepetiolu (1932-2006), Orhan Duru (1933-2009), Seluk Baran (1933-1999), Demir zl (1935-), Fruzan (1938-), evket Bulut (1936-1996), Ayla Kutlu (1938-), Pnar Kr (1943-), Sabahat Emir (1943-), Necati Tosuner (1944-), nci Aral (1944-), Erendiz Atas (1947-), Feyza Hepilingirler (1948-), Durali Ylmaz (1948-), Nedim Grsel (1951-), Cemil Kavuku (1951-), Murathan Mungan (1955-), Buket Uzuner (1955-), Nazan Bekirolu (1957-)dur. Bu arada Cumhuriyet dneminin hikyesine nemli katklar bulunan dergileri de (Bunlardan bazlar sadece hikye trne yer verir.) belirtmemiz gerekir. Resimli Hikye (1927-1928), Varlk (1933-), Seilmi Hikyeler (1947-1957), Hisar (1950-1980), Trk Edebiyat (1972-), Yaba yk (1984), Dergh (1990-), Adam yk (1995-2005), Dler ykler (1996-1998), nc ykler (1998-2001), Eik Cini (2006-), Hece yk (2004-) mge yk (2005-) dergileri bunlardan bazlardr. Ad geen dergilerden bazlar hikye/yk zel says yaymlamlardr. Trk Dili (1975), Mavera (eyll 1980), Hece (Ek-Kas.2000), Dost (Haziran 1965), Yordam (Tem-A. 1969), Divan (Tem-A. 1979), Tre (Ar.1980), ada Trk Dili (Tem-Ey 1991), Yaba (Oc-ub 1982) dergileri belirtilen ay ve yldaki saylarn Trk hikyesine ayrmlardr. Toplam saylar iki yz bulan Cumhuriyet dnemi hikyecilerinin eserlerinde, genel yap, konu, dil ve slp bakmndan birtakm ortaklklar veya yaknlklar sz konusu ise de, bunlar kesin izgilerle ayrp mutlak bir tasnife tabi tutmak bir hayli zordur. nk her tasnif, -karlkl geiler sebebiyle- birtakm karklklar beraberinde getirecektir. Bu durum dikkate alnmak kaydyla 90 yllk Cumhuriyet dnemi Trk hikyesi; Cumhuriyetin lk Hikyecileri/Mill Edebiyat Anlayn Srdrenler, Sosyal ve Toplumcu Gerekiler, Bireyin Dnyasna Ynelenler, Yeni Araylarda Olanlar (Modernistler-Postmodernistler-Yeni Gelenekiler) olmak zere drt ana balk altnda gruplandrmak mmkndr. Grdk ki Cumhuriyet hikyesi, kendinden nceki dnemin; yani Mill Edebiyat hikyesinin doal uzants durumundadr. nk mer Seyfettin, Ahmet Hikmet, Aka Gndz, Refik Halit, Memduh evket, Halide Edib, Yakup Kadri, Reat Nuriden oluan Mill Edebiyatn hikyecileri, II. Merutiyet sonras Trk hikyesine hayat verdikleri gibi, Cumhuriyet yllarnda da hemen hemen ayn tavr iinde yollarna devam etmilerdir. Bunun tesinde 1940l yllara kadar hikye kaleme alan gen yazarlar, byk lde onlar okumu ve tesirleri altnda kalmlardr. Mill Edebiyat hikyecileri veya bu anlay srdrenleri, 1930lardan itibaren Vakit gazetesi etrafnda toplanan Sosyal ve Toplumcu Gerekiler takip ederler. Aslnda Nbizde Nzmdan itibaren Trk hikyesi byk lde toplumsal konulara ncelik verir. Toplumun iinde yaad hayatn yakndan gzlemi, tespit edilen btn problemlerin ak biimde tasviri ve eletirisini okuyucuya sunar. Byk lde realist anlay benimseyen yazarlar, gzlemlenebilen d gereklik zerine younlar. Bu anlay, zellikle 1930 sonrasnda Vakit gazetesi etrafnda toplanan yazarlarla yeni bir boyut kazanr. Sadri Ertem Selahattin Enis, Reat Enis Aygen, Bekir Stk Kunttan oluan bu nesil, sosyal ve toplumsal konular karsnda ok daha ak bir tavr taknr. Kemal Bilbaar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Samim Kocagz, Fakir Baykurt, Aziz Nesin, Necati Cumal, Bekir Yldz, sosyal ve toplumcu gerekiliin ikinci kuan olutururlar. Ad geen yazarlar hikyelerinde lkenin tamam veya bir blgesindeki sosyal problemleri eletirel bir yaklamla ele alrlar. zellikle ky ve kyl, alt gelir gruplar, kyden ehre g etmi insanlarn hayat mcadeleleri, bu mcadele esnasnda yaanan atmalar hikyelerin temel konular olur.
2. nite - Hikye/yk
49
Bir baka adan yaklatmzda Cumhuriyet hikyesinin ele alnan konular bakmndan iki ana grup etrafnda toplandn grrz. Bunlardan ilk grubu, daha ok sosyal/toplumsal konu ve temalar esas alan hikyeler; ikinci grubu ise daha ok bireysel konu ve temay esas alan hikyeler oluturur. Balkan Harbi yllarndan itibaren ne kmaya balayan sosyal/toplumsal konu ve temalar, Birinci Dnya Harbi ve Mill Mcadele yllarnda daha da genileyerek Cumhuriyet dnemine ular. Yaanan nemli olay ve gelimeler, yazarlarn hikyelerini, toplumun dili hline getirmeye sevk eder. Bylece hikye, yaanmakta olan sosyal ve siyas olaylar karsnda kesin tavrn belirlemi, ok ak mesaj olan bir nitelie brnr. Cumhuriyet ncesi ynetimin tenkidi, Osmanl mparatorluunun son dnemde yaad zlme ve dalma sreci, yanl Batllamann birey, aile ve toplum hayatna getirdii yozlama ve rme, Mill Mcadele, savalarn getirdii ac ve ykmlar, aile evresindeki eitli problemler, kadn-erkek ilikisi, eitim, stanbulun kenar semtleri veya Anadoludaki insann durumu ve hayat mcadelesi, brokratik arpklklar, 1940lara kadarki Cumhuriyet hikyesinin belli bal konulardr. Bunlardan Anadoluya ynelme; Anadolu corafyas, insan ve hayatn ciddi anlamda gndeme tama, Cumhuriyet hikyesinin en nemli niteliklerinden birisi olur. Bu balamda ok ak bir Memleket Edebiyat veya Anadolu Edebiyat rndan bahsedilebilir. 1908den sonra Trk edebiyatnn asl byk hususiyeti Refik Halit, Yakup Kadri gibi yazarlarla yava yava olsa da bilhassa hikyenin stanbuldan ve imparatorluk merkezinden memlekete doru almasdr. Arada geen zaman zarfnda bir nceki neslin realizmi daha sk sanat terbiyesi hline girmitir. Fakat tecrbeyi asl keskinletiren eyler, bizzat merutiyet inklbnn getirdii hayat ekillerine dikkat, ideoloji buhranlar, zihniyet farkllklarnn bariz ekil al ve nihayet Balkan Harbi ve onu takip eden hadiselerdir. (Tanpnar, 1977: 120) 1940 sonras Cumhuriyet hikyesinde ise ele alnan konular, yaanan belli bal siyas, kltrel ve ekonomik olay ve gelimeler dorultusunda belli bir deiime urar. Buna gre kinci Dnya Sava ve sebep olduu skntlar, ky ve kyl evresindeki problemler, ky ve kasabadan ehre g ve sonular, demokratikleme srecine bal gelime ve olaylar, modern hayat ve byk ehir ortamndaki aydnn buhran ve bunalmlar, aile, kadn ve cinsellik, 1940 sonrasnda ne kan konular olur. Cumhuriyet dnemi Trk hikyesinin ana damarlarndan birini, birey ve bireyin i dnyas oluturur. ou zaman kendinden yola kan yazar, insan psikolojik dnyasndaki alkantlar, atmalar, buhran ve bunalmlarla anlatmay tercih eder. Vakann geri plna itildii bu hikyelerde bireyin psikolojisinin zmlemesi esas olur. zellikle 1940tan sonra yaygnlaan bu tr hikyelerde modernizm, ehirleme, eitli fikr ve felsef akmlarn tesiri altnda yalnzlap bunalma den birey ne kar. Trk hikyesi, 1970li yllardan sonra gerek i, gerekse d gelimelerin tesiri altnda yeni araylara ynelir. Bat hikyesinin tesiri altndaki bu gelimede, modernist ve postmodernist anlaylar ne kmaya; dolaysyla allm klasik hikyeden bir hayli farkl yeni bir hikye formu ne kmaya balar. Baz yazarlar da klasik hikye geleneini srdrrken bazlar gelenek ile modern aras bir yerde durmay tercih ederler. Cumhuriyet hikyesi, yer yer romantik tavrlar grlmekle birlikte hkim anlay realizmdir. Yazar, eserinin hikyesi ve bu hikyenin temel unsurlarn (olay r-
50
gs, ahs kadrosu, zaman, mekn) daha ok hatra ve gzlemlerinden hareketle oluturur. zellikle toplumun yaad hayat, bu hayatn eitli ynlerini, sz konusu olan eitli aksaklk ve eksikliklerini gereki bir yaklamla anlatmak, yaygn bir tavrdr. Bu husus, sosyal, eletirel ve toplumcu gerekilii beraberinde getirir. Bununla birlikte gerek dnemin romantik ruhu, gerekse yazarn idealistliinden kaynaklanan romantik tavr, kendini hissettirmekten geri kalmaz. Olay rgs, ok ak kutupluluk ve atma zerine kurulur. Dou-Bat, eski-yeni, idealistyozlam, Trk-yabanc, bu kutuplarn belli ballardr. Cumhuriyet dnemi Trk hikyesi, dnya hikye edebiyatndaki gelimeleri yakndan takip eder ve etkilenir. Maupassant tarz hikye, ehov tarz hikye, modernist ve postmodernist hikye, bu takip ve tesirin somut sonulardr. Sami Paazde Sezden itibaren Trk hikyesinde belirginlemeye balayan Maupassant tarz hikye, Servet-i Fnn, Mill Edebiyat ve Cumhuriyet dnemi hikyesinin en nemli tarzdr. Gzlemlenebilen gerekliin byk atmalarndan doan gerilimi nemseyen bu tarz, gcn olay rgsnden alr. ok ak zt gler arasnda yaanan atma, ou zaman okuyucuyu artan bir sonula biter. Sosyal bir konuyu ele alan ve mesaj nemseyen hikyede, mekn-insan, mekn-konu ilikisi nemlidir. ehov tarz hikye, bizim edebiyatmzda ilk olarak Memduh evket Esendaln 1925 sonrasnda kaleme ald hikyelerinde grlr ve giderek yaygnlar. Sait Faik Abasyank, bu tarz hikyenin geni okuyucu kitlelerine tantlmas ve sevdirilmesinde nemli bir isimdir. Oktay Akbal ve Tark Burann hikyelerini de bu erevede dnebiliriz. ok ak bir giri ve sonu blmn ihmal eden ehov tarz hikyede, gnlk hayatn kk olay ve durumlarnn anlatm ne kar. Olay rgsnn nemi azaltlr; byk atma ve gerilimlerden kanlr. Ak bir mesajdan ok sezdirme esastr. Bu iki ana hikye formu dnda hikyecilerimiz 1940 sonrasnda Alain Fournier, Raymond Radiguet, George Duhamel, Katherine Mansfield, Henry Miller, Maksim Grki, Mark Twain gibi birok Batl hikyeciden faydalanmaya alrlar. II. Dnya Sava sonrasnda bir hayli yaygnlaan Varoluuluk ve Gerekstclk akmlarndan farkl dzeylerde etkilenirler. 1980li yllardan itibaren de baz yazarlarn eserlerinde postmodernizmin etkileri grnmeye balar. Geleneksel hikye formunun pek ok unsurunu bozarak yeniden ekillendiren postmodernist hikye, bu yeni yapsyla okuyucuyu artr. Gereklik vurgusunu mizahiletirir. Gerek ile hayali i ie ve bir arada sunar veya fantastik gereklii ne karr. Cumhuriyet hikyesinin kendinden nceki dnemlerin hikyesinden en byk farklarndan biri, dil ve slpta kendini gsterir. Cumhuriyet ncesinde mer Seyfettin ve Ziya Gkalpn erevesini izdikleri yaln, ak ve tabi bir Trke, Refik Halit, Yakup Kadri, Memduh evket, Reat Nuri gibi yazarlarn kalemlerinde giderek yaygnlap zenginleir. Daha sonraki dnemlerde de bu sre devam eder. Bylece Trk hikyesi hem d gerekliin hem de i gereklii btn ayrntlaryla anlatmnda kvrak bir dile kavuur. Yazarlar, sanat kabiliyetleri, dili kullanma becerileri ve dil iiliklerine gre en karmak olaylarn anlatmn, mekn ve insann ayrntl tasvirini, kahramann psikolojik dnyasnn zmlemesini baaryla gerekletirirler.
2. nite - Hikye/yk
51
zet
A M A
Modern Trk hikyesinin Cumhuriyete kadarki geliimini aklamak Trk edebiyatnda modern hikye, Osmanl-Trk toplumunun Batya ynelmesinden sonra 1870li yllardan itibaren grlmeye balar. Bu hikye, Cumhuriyete gelinceye kadarki Tanzimat, Servet-i Fnn, Fecr-i ti ve Mill Edebiyat dnemleri iinde modern olarak niteleyebileceimiz bir forma sahip olur. zellikle Milli Edebiyat hikyecileri, Cumhuriyet hikyesinin hem hazrlayclar hem de ilk yazarlar olmas bakmndan byk nem tarlar. Onlar II. Merutiyet sonrasnda tannp hrete ulamlarsa da Cumhuriyet sonrasnda da hikye yazma ve yaymlamay srdrrler. Cumhuriyet sonras Trk hikyesini bir btn olarak deerlendirmek Cumhuriyet dnemi Trk hikyesi, ncelikle kendinden nceki dnemlerde ortaya konan hikye gelenek ve birikiminin doal bir devamdr. Hatta Cumhuriyet dnemi yazarlarnn nemli bir ksm, nceki dnemlerde pek ok hikye kaleme alm ve edeb hretlerini kazanm olan yazarlardr. Bununla birlikte Cumhuriyet hikyesi, bu birikimden yola karak zaman iinde ve toplumun sosyal, kltrel ve ekonomik artlar ile dnya edebiyatnda grlen hikye anlayndaki deimeler ve bunlar besleyen edebiyat anlaylar erevesinde geliip zenginlemitir. Cumhuriyet dnemi hikyesini kendi iinde; Mill Edebiyat Anlayn Srdrenler; Sosyal ve Toplumcu Gerekiler; Bireyin Dnyasn Esas Alanlar ve Yeni Araylar (Modernistler-Postmedernistler-Yeni Gelenekiler) olmak zere gruplara ayrmak mmkndr. Cumhuriyet sonras Trk hikyesinde grlen belli bal dnem, eilim ve tarzlar birbirinden ayrt edip zmleyebilmek Cumhuriyet ncesi dnemden Mill Edebiyat ekol iinde tandmz Refik Hali, Yakup Kadri, Halide Edib, Memduh evket, Reat Nuri gibi yazarlar, Cumhuriyet dneminde de hikye yazmay srdrrler. Bunlarn dnda F. Cellettin, Osman Cemal, Kenan Hulusi, Peyami Safa, hemen
A M A
A M A
hemen ayn anlay iinde hikye yazmay srdrrler. Cumhuriyet dnemi Trk hikyesinde en belirgin zelliinin eletirel ve toplumcu gerekilik olduunu grrz. Balangc Nbizde Nzma kadar giden bu anlay; toplumun iinde yaad hayatn yakndan gzlemi, problemlerin ak biimde tasviri ve eletirisini esas alr. Realist olan yazar, ok byk lde gzlemlenebilen d gereklik zerine younlar. Bu anlay, zellikle 1930 sonrasnda Vakit gazetesi etrafnda toplanan yazarlarla yeni bir boyut kazanr. Sadri Ertemin nclndeki bu topluluk; Selahattin Enis, Reat Enis Aygen, Bekir Stk Kunttan oluur. Bu arada Sabahattin Ali, lhan Tarus, Kemal Bilbaar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Samim Kocagz, Fakir Baykurt, Necati Cumal, Bekir Yldz, Aziz Nesin, Haldun Taner, Rfat Ilgaz gibi yazarlar da eletirel gereki yazarlardandr. Cevat akir Kabaaal ise deniz ve deniz insanlarn hikyeye tar. Cumhuriyet dnemi hikyesinin ikinci ana kolunu, i gerekliin anlatm zerinde younlaan hikyeciler oluturur. Sz konusu i gereklik, insann duygu, zihin ve psikolojidir. Peyami Safa, Samet Aaolu, Sait Faik Abasyank, Ziya Osman Saba, Tark Bura, Ahmet Hamdi Tanpnar, Oktay Akbal, Nezihe Meri bunlardan bazlardr. Trk hikyesi 1970 sonrasnda, yeni birtakm araylara sahne olur. Bu gelimenin arkasnda dnemin sosyal, siyas ve ekonomik alkantlar; giderek younlaan byk ehirlere g; toplumun eitli ideolojiler etrafnda kamplamas gibi i gelimelerin byk tesiri vardr. Bunlara Batdaki gelimeler ve zellikle hzla btn dnyay saran postmodernizm akmnn tesirini de ilve etmek gerekir. Yusuf Atlgan, Ouz Atay, Tomris Uyar, Nazl Eray, Selim leri ve dier baz hikyecilerde postmodernist akmn tesirleri grlr. Bu arada Sevin okum, evket Bulut gibi geleneksel hikyeyi devam ettiren veya Mustafa Kutlu gibi gelenekle moderni birletirmeye alan hikyeciler de sz konusudur.
52
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki kavramlardan hangisi, Trk kltr tarihinde hikye kelimesi ile karlanmaz? a. Tiyatro b. Masal c. Destan d. Roman e. Kssa 2. Aadakilerden hangisi, modern Trk hikyesini oluturan grup, anlay veya akmlardan biri deildir? a. Tanzimat hikyesi b. Servet-i Fnn hikyesi c. Garipiler hikyesi d. Mill Edebiyat hikyesi e. Cumhuriyet hikyesi 3. Aadakilerden hangisi, Mill Edebiyat anlayna bal bir hikyeci deildir? a. mer Seyfettin b. Sait Faik Abasyank c. Ahmet Hikmet Mftolu d. Reat Nuri Gntekin e. Yakup Kadri Karaosmanolu 4. Aadaki seeneklerden hangisi, Hseyin Rahmi Grpnarn hikyeleri veya hikyeciliinin temel zelliklerinden biri deildir? a. Kahramanlar kendi az zellikleriyle konuturmak b. stanbulun konak ve kklerindeki hayat kadar, kenar mahallelerdeki hayat anlatmak c. Hayatn bozuk, irkin ve komik yanlarn anlatmak d. Ahmet Mithatn devam olarak halk iin yazmay ama edinmek e. Bireyin psikolojik dnyasndaki alkantlar anlatmak 5. Aadakilerden hangisi, A.H.Mftolunun alayanlarda toplad hikyelerinin genel ve belirgin zelliklerinden biri deildir? a. Trk ruhu ve deerlerini (kahramanlk, yiitlik, asillik vb.) anlatmas b. Belirgin biimde realist, hatta yer yer natralist anlay benimsemi olmas c. Trk destanlar ile Balkan, Birinci Dnya ve stikll harplerine ait gzlemlerinden faydalanmas d. Son derece ak ve yaln bir dil erevesinde airane bir slba bavurmas e. Kendi mill veya milliyeti his ve heyecanlarndan g alm olmas 6. Birer hikyeci olarak, . Seyfettin, R.Halit ve M.evket arasndaki en nemli farkllk nedir? a. R.Halitin ayn zamanda roman ve mizah yazar olmas b. M. evketin hikyelerini sca scana yaynlayamam olmas c. Farkl dnemlerin hikyecileri olmalar d. Dilleri ve dil anlaylarnn farkl olmas e. Dnce ve dnya grlerinin farkl olmas 7. .Seyfettin ile ilgili aadaki yarglardan hangisi yanltr? a. .Seyfettin, Mill Edebiyat hareketinin hem teorisyeni hem de nemli yazarlarndan biridir. b. .Seyfettin, hikyelerinde anlalmas zor bir dil kullanmtr. c. .Seyfettin, hikyelerinde Maupassant tarz hikye anlayna bal kalmtr. d. .Seyfettin, hikyelerinde toplumda mill bilinci uyandrma amacn esas almtr. e. .Seyfettin, hikyelerinde kendi hayat ve gzlemlerinden faydalanmtr.
2. nite - Hikye/yk
53
8. Aadaki gerekelerden hangisi Memleket Hikyelerinin hikyeciliimize olan katklarndan biri deildir? a. Anadoluyu gereki bir bak asyla hikyeciliimize getirmesi b. Mill Edebiyatn savunduu yaln, ak ve yaayan Trkeyle yazlmas c. Yazarlarn dikkatini Anadolu kasaba ve kylerinde yaayan insanlara ekmesi d. Maupassant tarz hikye formunu edebiyatmza kazandrmas e. Edebiyat- Ceddenin ferdiyetiliinden uzak, toplumcu bir yaklam ne karmas 9. M..Esendal ile ilgili aadaki yarglardan hangisi yanltr? a. Esendal, 1908-1952 tarihleri arasndaki 44 yllk sanat hayatnda 300 civarnda hikye yazmtr. b. Esendal, sanat hayatna Edebiyat- Cedide anlayna bal hikyelerle balamtr. c. Esendal, sanat hayatnn 1908-1930 devresinde Maupassant tarz hikyeler yazmtr. d. Esendal, sanat hayatnn ikinci devresinde ehov tarz hikyeler yazmtr. e. Esendaln birinci devre hikyeleri, bir hayli karamsar bir atmosfere sahiptir. 10. Sait Faik Abasyank ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sait Faik, sanat hayat mddetince hep ayn hikye anlayna bal kalmtr. b. Sait Faik, oldum olas ssten ve yapmacklktan nefret etmi; konuur gibi yazmaktr. c. Sait Faik, hikyelerinde byk lde kk insanlarn hikyesini anlatmtr. d. Sait Faik, hikyelerinde Sevmek, bir insan sevmekle balar her ey bal kalmtr. e. Sait Faikin hikyelerinin temel kahramanlarndan biri kendisidir.
54
Okuma Paras
OLUMUZ Tark Bura Karm, belirmee balayan pencerenin nnde oturuyordu; btn geceyi orada geirmiti. - Sen hl yatmayacak msn? dedim. Doruldu. Kl rengi pencerenin nnde sadece bir glgeden ibaretti. Fakat bu glgede, beraber geirdiimiz yirmi kusur yln her gnnden bir ey vard. - Ezan okunuyor, diye mrldand. Sesi bana hzn verdi. Odamz bu dnyadan, duygularn eriemeyecei kadar tede gibiydi ve karm, Kuranla vaatedilen saadetini, sanki asrlardan beri beyhude yere bekliyordu. Hareketlerinde ve yrynde, kabul edilmi bir malbiyetin hazin skneti vard. Mutfaa geti. Onu sanki ryada gryordum: Mangala ve semavere kmr koydu; abdest ald, sonra seccadesini sofaya sererek namaza durdu. Pencere iyiden iyiye aydnlanmt. Renksiz, sessiz ve serin kuluk vakti. Yatan lkl, belirsiz duygular, dnceden ka. Dalmm. - Yahu... - Ne var? - Geldi.. - yi ya ite... Fakat mesele bu deildi. Karm beni kaytsz buluyor ve zlyordu: - Bir ey sylemeyecek misin; bu nc oluyor... Ha yahu: Ne yapacaz? Bilir miyim ben. Fakat ona: - Yarn bir eyler yaparm, diyorum. Hangi yarn?.. Gkyz tatl maviliini bulmutu bile. Gn, katlmaa mecbur olduumuz gn, balyordu. Karm hakl. Bunun zerinde durmak lzm. Olum yatana daha yeni giriyordu. Ona, bu yaptnn mitsiz bir isyan olduunu anlatmalydm. Yataktan, birdenbire frladm. Karm telland: - Fazla sert davranma. Ne de olsa artk... Devam edemedi. Ona baktm. Gzlerindeki mana allak bullak. Ah benim saz benizli, kr sal bebeim. karken, omuzlarma hrkam koydu. Odas gn dodu tarafndayd. Pencereleri byke bir baheye bakard. Kar evden kurtulmak zere olan gne duvarlar hafife pembeletirmiti. Ve o, uyumutu. Elbiselerini masann stne atvermi, pijamasnn ceketini giymemiti. Yatan yanndaki sandalyeye ilitim. im bir tuhaft. Ona bakamyordum; fakat onunla doluydum. Tpk, ok eskiden bir defa daha olduu gibi. O zaman daha kkt, tifoya tutulmutu, atei vard, sayklyordu. O, imdi bunu hatrlamaz ki... *** Karl bir ubat gecesi domutu. Babamn kucana verirken bir tuhaftm... sim ararken kamus bana ne kadar bo gelmiti. Ona, l l, kinat gibi manal bir kelime bulmak istiyordu. Sonunda mer dedik. Bu da ona yakmt. Onu, tarihe girmi btn merlerin ikbaline lyk gryordum. lk gl... ilk di... ilk kelime... annesine doru, gen, gzel ve mesut annesine doru ilk adm. Sonra yedinci ya... Mektebe gtrdm gn ne kadar alamt. Sanki varlna evden baka bir ortak kabul etmek istemiyordu. Fakat bu makadderdi. O da her oul gibi sokak, mektep ve ar arasnda, gnden gne katleen bir blnmeye mahkmdu. Ve on drdnc ya. Hrnlklar, itahszlklar... Bize yeni bir ortak daha, ortaklarn en yenilmezi... Karmn marur tellar ve benim ilk endiem. Liseyi, daha sonra faklteyi bitirdi. Bu arada, onu biraz daha iyi yaatabilmek iin, karm, dnnden kalma beibirliini bozdurdu... Ve o, ilk akn bahtszl ile sarsld, bizi de perian etti. Bylece biz ona btn btn balanrken, dnyamz artk tamamen onunla hudutlanrken... Sen bizden ayrlverdin. Sevgimiz arttka sen biraz daha fazla rahatsz oluyordun. Ben bunu anlyordum. Sen bunda biraz da hrriyetine tecavz buluyordun. Fakat annen... Ben biliyorum. Sen, artk odalarn bu deni tarzn hatta bu evi beenmiyorsun... Umay renmi bir sere yavrusu gibi, gzn baka dallarda. Senin dndn, kim bilir ne cici eydir. Bizi misafir edecein oday da unutmamsndr; buna eminim. Bu kadar bize... Bana yeter. Fakat annen... Bunu sen de seziyor, arada srada, hatta sk sk kardelerini nasl okutacandan, bizim iin neler tasavvur ettiinden bahsediyorsun. Fakat birbirimizden niin gizleyelim; sen byle konuurken sesini titreten eyde biraz vicdan burkulmas ve daha ok aresizliin azab yok mu?. Ama sen bunun iin zlme, senin elinden ne gelir; hayat byle ite, yapamazsn ki...
2. nite - Hikye/yk
55

Ben senin ikiden ne umduunu biliyorum; almayacana da eminim.. Fakat annen... Sonra ben senin darda ne aradn, evden niin katn da biliyorum. Belki de kk bir orospu. Ben onlara dman deilim; hatta... Fakat annen... Kadncaz byle birine kaplvereceksin diye tir tir titriyor. Sen gecelerini byle darda geirince, kuruntular, l l caddeleri ve gazinolar masal maaralarna eviriyor. Fakat btn bunlara ne lzum var; sen sanki bunlar bilmiyor musun?.. Ben sanki btn bu eylerin senin kalbini nasl szlattn biliyor muyum? Annen, ben... Sen bize bakma. Btn budalalk bizde. Biraz hasta olman bekler gibiyiz. Hl bize en ok ait olduun gnlerdeki gibi kalman istiyoruz. Deiebileceini aklmz almyor. te, gzlerimi bir trl yzne eviremiyorum, sana bakamyorum. Annen de byle. imdi biz, seni uyandramayz. nk, dnmee cesaret edemeden biliyoruz ki, artk senin uykun da deiti. Eskiden bizi bekler gibi uyurdun. Evet, artk uykun da deiti. Hatta asl deiiklik uykularnda oldu; sen uykularnda da bizden uzaklatn... Bam evirdim. Ona baktm. Bunu yaparken romatizmal kolumu kullanr gibiydim. Fakat iim birdenbire ferahlad. Sanki yllardr aradm bir arkadam bulmutum. Islk almak istiyordum. Perdeleri indirdim; gne onu rahatsz edecekti. Benimkilere benzeyen sert ve siyah sakall yzn hafife perek dar ktm. aymz ierken karm biraz dalgnd. Ben, kk olumun ayn gizlice, hi sevmedii limonla doldurdum. (Bura, Hikyeler II, s. 6-9) 1. a 2. c Bu soruya yanl yant verdiyseniz, nitenin bandaki blm tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, nitenin tamamndaki Trk hikyesindeki dnem, grup veya mektep adlarn tekrar gzden geiriniz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Sait Faikin hangi grup iinde yer aldna dikkat ediniz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Hseyin Rahmi blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Ahmet Hikmet blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, .Seyfettin, R.Halit ve M..Esendaln anlatld blmleri tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, ilgili blmleri tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Refik Halit blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Memduh evket Esendal blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Sait Faik blmn tekrar okuyunuz.
3. b 4. e 5. b 6. e
7. b 8. d 9. c 10. b

Sra Sizde 1 Edebiyat ile toplum arasnda sk ilikiler vardr. Toplum hayatndaki her trl deime ve gelimeler, edebiyatn da deime ve gelimesine zemin hazrlar. Edebiyattaki bu deimeyi belirtmek iin tasnif kanlmazdr. Sra Sizde 2 mer Seyfettin bu szyle, kendinden nceki dnemlerde grlen bir hayli yapay ve anlalmas zor bir dil ve slpla yaplan edebiyata kar, olabildiince ssten ve yapaylktan uzak ak, yaln ve doal bir dil ve slba sahip edebiyat kastetmitir. Sra Sizde 3 Maupassant tarz hikye, olay rgsn nemser. Byk olay ve atmalara dayanr. Seilip ayklanm bir gerekilik dikkati eker. Belirgin bir giri, gelime ve sonu blmleri ile nemli sosyal mesaja sahiptir. Ayrntl anlatmyla okuyucunun hayaline fazla bir ey brakmaz.
56
Sra Sizde 4 ehov tarz hikye, olay rgsnn nemini azaltr. Byk olay ve atmalara dayanmaz. Akp giden hayatn doalln nemser. ok belirgin bir giri ve sonu blmleri bulunmayabilir. Ayrntl anlatma yer vermedii iin okuyucunun hayal gcne ihtiya duyulur. Sra Sizde 5 Psikolojik hikye, olaylarn anlatmndan ok, kahramanlarn psikolojik dnyalarn zmlemeyi nemser. Hayattaki birtakm kk olay ve gelimelerin, kahramanlarn ruh dnyalarnda dourduklar dalgalanmalar, krllar, mitler ve mitsizlikleri okuyucuya sunar. Sra Sizde 6 Postmodernist hikye, kendinden nceki klasik ve modern hikyenin geleneklemi zelliklerini alt st eder. Olay, kahraman, mekn, zaman ve anlatc unsurlarnda gerek ile gerek d olan i ie verir. Hikye daha ok kendi var olu servenini merkeze alr. Alangu, T. (1968). Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman 1-2-3. stanbul: stanbul Matbaas. Bezirci, A. (1980). 1950 Sonras Hikyeciliimiz. stanbul: ABC Yaynlar. etili, . (2010). Metin Tahlillerine Giri 2 HikyeRoman-Tiyatro. Ankara: Aka Yaynlar. Demir, A. (2006). Balangcndan Cumhuriyete Kadar Ana izgileriyle Trk Hikyesi, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi. C.4, S.7. Enginn, . (2002). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. leri, S. (1998). Modern Trk Edebiyatnda 99 Hikyeciden 99 Hikye. stanbul: Olak Yaynlar. Kahraman, . (2006). Trk Edebiyatnda Hikye Literatr: Cumhuriyet Dnemi. Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi. C.4. S.7. Kapln, M. (1979). Hikye Tahlilleri. stanbul: Dergh Yaynlar. Kudret, C. (1979). Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman 1-2-3. stanbul: Varlk Yaynlar. Lekesiz, . (1997-2001). Yeni Trk Edebiyatnda yk 1-2-3-4-5. stanbul: Kakns Yaynlar. nertoy, O. (1984). Cumhuriyet Dnemi Trk Roman ve yks. Ankara: Bankas Yaynlar. Su, H. (2000). ykmzn Hikyesi. Ankara: Hece Yaynlar. Trk Dili (Trk ykcl zel Says). (1975). C.XXXII, S. 286. Yeni Trk Edebiyat El Kitab. (2004). Ankara: Grafiker Yaynlar.
Abasyank, S.F. (1984). Mahalle Kahvesi-Havada Bulut. Ankara: Bilgi Yaynlar. Akta, . (1992). Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat. Trk Dnyas El Kitab. C.3. Ankara. TKAE Yaynlar. Alangu, T. (1968). Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman 1-2-3. stanbul: stanbul Matbaas. Anda, F. (2007). 1960 Sonras Trk Edebiyat Tarihi. C. 4. Ankara: KTB Yaynlar. etili, . (1999). Memduh evket Esendal -nsan ve Eser-. Isparta: Kardelen Kitabevi. etili, . (2010). Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar. Ankara: Aka Yaynlar. Esendal, M.. (1983). Mendil Altnda. Ankara: Bilgi Yaynlar. Gndz, O. (2003). Oktay Akbaln ykcl. Ankara: Aka Yaynlar. Hece (Trk ykcl zel Says). (2000). S.46/47. Ekim/Kasm. slam, A.K. (2002). Modern Trk Hikyesinin Ksa Tarihi. Trkler. C.18. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1977). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar.
3
Amalarmz
Makale Fkra
Bu niteyi tamamladktan sonra; Makalenin anlam ve niteliklerini aklayabilecek, Fkrann anlam ve niteliklerini ifade edebilecek, Makale ve fkrann Trk edebiyatnda doup gelimesini aklayabilecek, Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnda belli bal makale ve fkra yazarlar ile eserlerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Edebiyatnda Makale Trk Edebiyatnda Fkra
indekiler
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri Makale-Fkra MAKALE FIKRA
Makale-Fkra
MAKALE Makalenin Anlam ve Tarifi
Makale; bir konuda bilgi vermek, ele alnan konuyu, dnceyi, tezi savunmak amacyla yazlan yazdr. Sz konusu edilen dnce, derinlemesine bir bak asyla detayl bir ekilde dayanaklar etrafnda, inceleme ve aratrmalarla tartlr ve ispat edilmeye allr. Makale, ele ald konuyu ispat gayreti ve kesin kantlara dayanma metodu bakmndan deneme, sohbet ve fkra gibi dzyaz trlerinden ayrlr. Dolaysyla makalenin temel hareket noktas dncedir. Ele alnan konu bir tem, bir imge, kii, bir eser de olsa bir dnce etrafnda ilenir veya bunun sonucunda bir dnce retilir. Ancak -belirttiimiz gibi- bu yaplrken ileri srlen iddialar destekleyecek kesin kantlar, inandrc veriler kullanlmaya allr. Makalenin bilimsel boyutu olduundan didaktik/retici zellii bulunmaktadr. Buna bal olarak da makalede ciddi, sade ve anlalr bir dil tercih edilir. Fakat zaman zaman sanatkrane bir slubu kendine tarz edinmi yazarlarn makalelerinde sanatkrane bir dil sz konusu olabilmektedir. Dier taraftan bilim dergilerinde ve kitaplarnda kan bilimsel, zel alanl makalelerin, o alann terimleriyle ykl ve sadece ilgili kiilerin anlayabilecei bir dili olabilmektedir. Makalenin konusu gnlk olabilecei gibi, herhangi bir bilim dalyla alkal olarak felsefe, sanat, edebiyat konularnda da yazlabilmektedir. Gnlk konularla ilgili olanlar daha ok gazetelerde gnlk problemlere bal olarak gndemi megul eden, siyasal, sosyal, vs. durumlar, olaylar, olgular zerine yazlmakta iken; bilhassa akademik dergilerde karmza kanlar, gn aan, daha evrensel nitelikler tayan, deiik bilim alanlarnn ihtisas gerektiren konularndan seilmekte ve kimi zaman belirli bir metodik yaklamn uygulama yntemlerini de kullanmaktadr. Klasik kompozisyon plannda olduu gibi, makalenin de giri blmnde konu ortaya konur ve bununla ilgili iddialar, tezler sralanr; gelime blmnde deiik kantlarla iddiann ispatna gidilir; sonu blmnde ise, yazdan karlmak istenen dncelere varld gsterilir. Gazetelerin gnlk kyor olmas, makale konusunda gncelle alkal bir boyutu kanlmaz klar. Dier taraftan dergilerin de belirli alanlarda younlam olmas, son zamanlarda gazete makaleleri ile dergi ve kitap makalelerini birbirinden ayran bir eilimi beraberinde getirir. Bu adan bakldnda ise gazete yazs olarak makalenin yine bir gazete yazs olan fkrayla yaknl sz konusu iken, dergi
60
makalelerinin daha ziyade bilim dallarnn konularn ele almas dolaysyla gazete fkralarndan uzaklarlar. Dier bir adan baktmzda sylemek istediimiz udur: Gazete makalesi ile bir ke yazs olan gazete fkras arasndaki fark, makalenin ele ald gncel konuyu ispat etme arzusuna karlk fkrann byle bir zorunluluunun bulunmamasdr. Makalede iddia ve ispat sabit kalmak kouluyla bir konu snrlamasndan bahsedilemez. Hemen her konuda makale yazlabilir. Resim, mzik, edebiyat gibi sosyal bilim dallarnda, fizik, kimya, biyoloji gibi fen bilimi dallarnda; kltr, politika, spor, askeriye alanlarnda makaleler yazlabilir. Trk edebiyatnn batllamasnda gazete ve dergilerin rol tartlmazdr. zellikle dz yaz trlerinin edebiyatmzda gelimesinde bilhassa gazete ok nemli bir rol oynamtr. Eski edebiyatmzda sanat gayreti n planda olduu iin iirin gelimilii yannda dz yaz geri kalmtr. te bu noktada Tanzimat sonrasnda kltr hayatmza giren gazete ve dergiler dnce merkezli dzyaz trlerinin de yaygnlamas bakmndan ok nemli bir grevi yerine getirmilerdir. Fakat unu da unutmadan eklemek gerekir ki, bu dnemde bahsini ettiimiz dz yaz trlerinin birbirinden kesin snrlarla ayrldn sylemek olduka gtr. Roman ve hikyede olduu gibi, deneme, makale, fkra, eletiri, vb. dzyaz trlerinin eski edebiyatmzda modern manta bal bir tecrbesi olmad iin, Tanzimat dneminde de bunlar arasndaki ayrm tam olarak ortaya konamamtr. Dolaysyla Tanzimat dnemindeki gazete ve dergilerde kan baz dzyaz rneklerini ister istemez, sonradan kesin snrlarna kavuan dzyazlarn pek ounun ilk rnei olarak kabul etmek durumunda kalmaktayz. Yani bir anlamda inasinin, Namk Kemalin veya Ziya Paann bu dnem gazetelerindeki baz yazlar hem makalenin ve hem de eletirinin, denemenin, gazete fkrasnn rnei olarak kabul edilmektedir.
SIRA SZDE
En son okuduunuz bir gazete makalesini ele ald konuyu, tezi ispatlama yntemi bakSIRA SZDE mndan deerlendiriniz.
DNELM
DNELM S O R U
OKUMA PARASI
S O R U
Tanpnarn Ryalar Dnyas
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
M. Orhan Okay ok eskimi olmakla beraber eitli alardan baklnca, Buffonun her zaman deeD KKAT rini muhafaza eden mehur ve malm bir sz var: slb- beyan ayniyle insandr. slbu geni manasyla dnrsek, yalnz yazarlarda ve sanatkrlarda deil, SIRA SZDE hemen her insanda her trl davran ekli sayabileceimiz slpla miza arasnda sk bir iliki olduu muhakkaktr. Ahmet Hamdi Tanpnarda ryalar konusuna bu kapdan girmek istiyorum. nk edebi eserleri yani iir, roman ve hikyeleri ile fiAMALARIMIZ kirlerini ihtiva eden denemeleri, makaleleri, mektuplar hatta yaama tarznda onu idare eden birka mekanizmadan galiba en nemlisi ryalardr. Tanpnarn kendi ahsiyetini en iyi veren ipularn tayan Antalya Mektubu bu K T A P bakmdan da nemli bir metin. Bu mektubun daha ba taraflarnda mizacn ifa eden yle bir ifade var: Sizin sahillerinizde, o denize bakarak, o lodos dalgalarn seyrederek,Ebenim N T E L V Z Y O genliimde imdikinden ok az verimli olan meyve bahelerinde dolarken ilk iirlerimi tasavvur ettim ve edebiyattan baka bir ey yapamayacam anladm. Yava yava bir hulya adam oldum. Tanpnarn kendisi hakknda kendi ifadesiyle sarf ettii bu sz onun i dnyasnn nemli anahtarlarndan biridir.
NTERNET
3. nite - Makale-Fkra
61
Burada hlya kelimesini asl manasnn dnda daha genel bir kavram olarak dnmek ve Tanpnarda ok tekerrr eden rya, hayal, tlsm, by, sr gibi kelimelerle ayn kategori iinde anlamak istiyorum. Btn bunlar irreel bir dnyann onda n plana getiinin iaretleridir. Tanpnarn da her sanatkr, her insan gibi yaad gerek (reel) bir dnya da var phesiz. Fakat o bu dnyann gereklerine de buulu bir camdan veya bir kaleydoskopta grnen renklerin olaanst terkibinden bakmak istiyordu. Burada buulu cam ifadesinin benden deil kendisinden geldiini sylemeliyim. Yine ayn mektuptan, ocukluuna ait bir kk hatra: Erganimadeninde, yamda iken bir gn kendime rastladm. ok karl bir gnd. Ben scak ve buulu bir camdan karla rtl bir bayra bakyordum. Sonra birdenbire kar tekrar yamaa balad. Bir eit ok lezzetli hayranlk iinde kalmtm. Bu n her karl gnde hatrlar ve yamasn beklerim. Bu satrlar yazd tarihten hemen altm yl kadar ncesine ait bu ok kklk hatras, hi phesiz altm yan birikimiyle deerlendirilmektedir. Bu buulu cam ve onun arkasndan grnen, daha dorusu grnd hatrlanan btn bu visuel manzara bir empresyonist tabloyu dndrmektedir. Resim sanatnda empresyonistleri tercih etmesi, iir, hikye ve belki btn yazlarndaki tasvirlerin empresyonist izler tamas da galiba hep bu mizacndan kaynaklanyor. Tanpnardaki bu izlenimci karakteri de rya kategorisi iine giren kavramlarla beraber dnmekte bir mahzur yok. Alabildiine genileyebilecek olan bu motifleri bir tarafa brakarak konumuzu yalnz rya ile snrlandrrsak yine Antalya Mektubunda, genlik yllarnda bir deniz maarasnda, suyun hcumuyla alp kapanan aydnln onu nasl ldrttn anlatrken: Estetiimin temeli olan rya fikri biraz da bu maaraya baldr. dediini grrz. Biraz daha aada, daha sonraki yllarda Valeryyi tandktan sonra onun estetik-rya ilikisi hakkndaki velev ki ryalarn yazmak isteyen adam bile azami derecede uyank olmaldr. cmlesini en uyank bir gayret ve alma ile dilde bir rya halini kurma eklinde deitirerek kendi estetik anlayn verir. Btn bunlarda gerek bir ryann anlatmndan ziyade, ryay bir estetik unsur olarak kullanmann, belki daha doru bir ifadeyle ryalar zihinde yeniden yaratmann bahis konusu olduu anlalyor. Zaten mektubun sonuna doru Ne iindeyim zamann iirinden bahsederken bir eit murakabe ve rya halidir der ve hemen ilave eder: Gryorsunuz ki, hakiki ryann kendisinden ziyade, -benim iir anlaymda- baz ryalara iimizde refakat eden duygu mhimdir. Asl olan bu duygudur. der ki bu ifadeler de bizi yine empresyonizme gtrmektedir. Tanpnar, u ryalara iimizden refakat eden duygu ibaresini Ryalar hikyesinde de iki defa tekrarlar. Onun estetiini meydana getiren faktr de asl rya deil, birok yazsnda farkl kelimelerle rya hali, rya duygusu, rya nizam diye ifade etmek istedii eydir. Tanpnarn iki hikyesi hemen tamamen ryalar zerine kurulmutur. lk defa 1941 ylnda yaynlanan ve krk ksur sayfalk kk bir roman apnda olan Abdullah Efendinin Ryalar Freudun psikanalitik rya teorileri zerine kurulmu, biraz da patolojik bir karakter gsterirken, bu tarihten on bir yl sonra 1952de yaynlanan Ryalar hikyesi ise metapsiik ve spritel bir temele dayanr. Bu iki hikyenin dndaki dier hikyeleriyle romanlarna da rya ok zengin ve deiik imaj ve motiflerle girer. Bu zengin literatr burada bir takm zetler halinde bile vermek mmkn deildir. Onun eserlerindeki ryalar konusu ile ilgili birka yaznn varln biliyoruz. Fakat bunlar yeterli deildir. Tanpnarda ryalar, zerinde bir doktora almas yaplacak kadar geni ve nemli bir konudur. Ben burada, deneme, makale ve romanlarnda Tanpnarn konuyu estetik bir problem olarak almas ve teorik yaklam zerinde duracam.
62
Son devir Trk edebiyatndaki akmlar ve baz ahsiyetleri deerlendirdii Trk Edebiyatnda Cereyanlar adl uzun makalesinde Tanpnar bir edebiyat tarihisi sfatyla kendisi hakknda, dardan bir kii gibi u hkm veriyor: Ahmet Hamdi Tanpnar, kendi iir dilini rya nizamnn hkim olmasn istedii bir estetiin iinde aramtr. Abdullah Efendinin Ryalar bu estetiinin bir tarafn verir. (Edebiyat zerine Makaleler, s. 112) Bu bir tarafn Freuda bal rya ve cinsi rfulmanlar olduunu biraz evvel syledim. u halde bu cmleye gre bu rya estetiinin baka taraflar da olmaldr. Onu da yine demin bahsettiim Ryalar hikyesinde buluyoruz. Kald ki Yahya Kemal kitabnda, mecaz manada da kullanm olsa, ryay bu skntl dnyadan kan bir motifi olarak kullandn gryoruz. Orada, baz Avrupal yazarlarla beraber Yahya Kemalin eski Osmanl medeniyeti nostaljisini de bir rya olarak dnmtr: Byrondan balanlmas mmkn olan bu airler ve muharrirler, Garbn gittike maddileen hayatiyeti ile taban tabana zt olan hayatmzda muhta olduklar skn, murakabe ve ryay buluyorlard. Geri bu cmlede bahis konusu edilen, Batl yazarlar ve Yahya Kemaldir. Fakat Tanpnarn bunu ifade tarz, belki onlardan daha fazla kendi duygularn aksettirmektedir. yleyse Tanpnarn arad, maddi hayatla taban tabana zt bir skn, murakabe ve rya dnyasdr. Estetiinin temelinde bulunduunu syledii ryann bir baka taraf da budur. Valery gibi Tanpnar rya zerine eilmeye sevk eden bir baka isim daha var. Antalya Mektubunda kendisine tesir edenler arasnda ok mhim bir Fransz airi diye belirttii Gerard de Nerval hakknda bir baka yazsnda unlar sylyor: Nerval deli deildi. Sadece ryay seen, onun nizamn zaman zaman uyank hayata tayan adamd. Tanpnarn Valeryninki gibi Nervalin bu szn de benimsedii ve ona estetiinde yer verdii grlyor. Tanpnarn iir ve Rya zerine 1943te yazd iki makale de (Edebiyat zerine Makaleler, s. 30-37) ryann estetik rol hakkndaki dncelerine aklk getirmektedir. Bu tarihten daha nce yazd iir ve hikyelerinden gelen bir takm unsurlarla daha sonrakilerinin nveleri bu iki yazda yer alm gibidir. Orada, muhakkak ki kendi hayat tecrbelerinin de nda, rya gren insan u cmleleriyle anlatr: Kapsz duvarlardan geiyor, yksekliklerden atlyor, adn iitmedii dinlerin ayinine itirak ediyor, tasavvurun derhal hatra olduu bir lemde tanmad llere alyor, bilmedii lezzetlerin hasretini ekiyor, cam bir kavanozda alayan bir yz, bir mercan dalnda hain ve kudretli bir Tanr buluyor. Aala karde, yaprak ve su ile hemhaldir. Tanpnarn hikye ve romanlarn okumu olanlar bu cmlelerde anlattklarnn onlarda zenginleerek yer aldn hatrlayacaklardr. zellikle rya gren insann Benlii, kk ve yapra birbirinin ayn bir aa, kozmik bir sarmak olmu zamann buudunda yzyor. Onun iin mazi, hal ve istikbal bir hatradr. ifadesinde Ne indeyim Zamann iirini hatrlamamz iin nemli ipular bulunmaktadr. Yine bu yazda Btn mitler ryalarn ocuudur. cmlesiyle dar manasyla mitolojinin, fakat geni manada Dou ve Bat olarak ayrlmakszn insan muhayyilesinin btn meyvelerinin, yani btn sanat eserlerinin kaynan haber verir. Daha sonra, ryann baz ahsi mitleri vcuda getirdiini syleyerek lemml mitoloji ile ferdi yaratcl ayn kaynaa balar. Ryann bu komplike kayna zerinde dnrken uzviyetimizde cetlerimizden miras kalm duygular, atavizmi, gndelik intibalar, endieleri ve uuraltnda yzen her eyi bu kadronun iinde kabul eder. Btn bunlarda Freuddan balayarak Gaston Bachelard ve Junga kadar btn bir uuralt psikanaliz mektebinin ve archetype teorilerinin izlerini grmemek mmkn m?
63
Burada ryann sadece uykuya ait bir hadise olmadn syleyerek yine estetik yaratcla dner. Tecrit (yani soyutlama) ve teksif (yani younlatrma) gibi estetik davrana ait iki nemli konunun kaynann da rya ile byk yaknl olduuna inanan Tanpnar, Zihnin baz imknsz vuzuh anlar, uyank halde grlen bir ryadan baka bir ey deildir. der. Ayn yaznn ikinci blmne, ryay sadece nakletmenin veya ryann tesadflerini taklit etmenin sanatta kolayclk olduunu, asl sanatn bu ryann bizde mevcut olan srl derinliini kefetmek olduunu ifade eder. (Tanpnar yorumlamada mmkn olduu kadar onun kelimelerini kullanmaya gayret ediyorum.) Bu sr ve derinliin arkasndan ryalar iin zlmesi g ibaresini de kullanyor. ster bir ryay anlatalm, ister realiteden bahsedelim, sanatta asl olan bu havay kurabilmek, bu duygu kesiflii altnda eyay gsterebilmektir. (Edebiyat zerine Makaleler, s. 34) Tanpnarda rya ile beraber belki ryaya paralel olarak gelien baka bir tema da musikidir. Bu yaznn konusu dorudan doruya musiki olmamakla beraber sadece bu iki farkl unsurun Tanpnara gre birbirine temas noktalarn gstermekle yetinmek istiyorum. Antalya Mektubunda ryann kendisinden ziyade baz ryalara iimizde refakat eden duygunun esas olduundan bahsederken hemen: Musiki burada ie girer. der. nk bu duygu musikiinas olmamak artyla musiki sevenlerde bu sanatn uyandrd duyguya benzer. Grlyor ki asl ryadan ziyade ryann uyandrd duyguyu yakalamak gibi, asl musikiden ziyade musikinin uyandrd duyguyu zapt etmek iirde, dolaysyla teki trlerde esastr. Tanpnarda gerek Dou gerekse Bat musikisinin byk klsik paralarnn yorumu ile bir musiki uzmannn yorumu birbirine benzemez. Bu kanaatimiz Tanpnarn mimari, heykel ve resim sanat iin yapt yorumlar hakknda da geerlidir. Onun bir gn, bir besteyi ilk defa dinlerken karlat psikolojik tecrbe, eserlerindeki dier musiki ve rya yorumlarn, hi deilse bazlarn kavrayabilmekte bir ipucu olarak telkki edilebilir. Diyor ki Tanpnar: Dedenin Mahur Bestesini ilk defa dinlediim zaman, birdenbire gzlerimin nnde plak bir manzaraya tek bana hkim olan byk bir aa canland. Bu hayal musikinin rzgryla bende doan bir eydi. Hlbuki bu besteyi o anda dinlemeye hazrlanm deildim; name beni anszn yakalamt. Bu hayalin meydana gelmesi, uyank halde bir ryadr. (Edebiyat zerine Makaleler, s. 35) Grld gibi Tanpnarn psikolojisinde, dolaysyla estetiinde rya ve musiki ayn kaynaktan beslenen iki temel motif oluturmaktadr. Bu kaynak, tek bir kelimeyle ifade etmek gerekirse armdr. Fakat bence yeterli deildir. Buna hafzann, hatralarn, uurun ve uuraltnn, hatta gerek ryalarn oyunlarn da eklemek gerekir. Belki de armn iinde bunlarn hepsi vardr. Onda musiki ile beraber gelen ve kendisinin uyankken grd rya olarak izah ettii imajlarn zenginlii de bunu desteklemektedir. Burada musiki ile beraber uyanan armlara birka rnek vermek isterim: Yaz Yamurundan: Sabri biraz sonra yamur seslerinin sk ormannda Debussy musikisinin, sanki yan balarnda uyuyan bir mahlk gibi olduu yerden silkindiini, mcevher parltlaryla kmldandn, kendisine yol atn duydu. (Hikye1er, s.21) Ryalar hikyesinde de yine Debussynin bir paras zerine: Denizin dalga grltleri arasnda kadn sesleri, beyaz, sadece dua ve alay, byk yelkenler gibi yrtld. arm gelir. Huzurda 3. blmn 4. altblmndeki musiki fasl ile 1949da yazd Musiki Hlyalar adl yazs (Yaadm Gibi, s.357-360) hemen tamamen bu eit musiki-rya armlaryla ykldr.
64
Bu konu ile ilgili olarak notlarm kartrrken, sonuna doru Tanpnarn Yahya Kemal iin syledii bir cmle dikkatimi ekti: Yahya Kemalde rya kelimesinin en fazla rastlanan kelimelerden biri olduunu burada hatrlatalm. diyor. Tabii o, Yahya Kemalin yalnz iirleri iin bunu sylyordu. Fakat Tanpnarda iiri, roman ve hikyeleri, denemeleri ve makaleleriyle btn bir poetika ve estetik dnyasn, ryalarn idare ettiini rahata syleyebiliriz. Doumunun 100. Ylnda Ahmet Hamdi Tanpnar (Hzl. S.Uurcan)dan, s.101-106)
Trk Edebiyatnda Makale

Yukarda da belirttiimiz gibi bugnk edebiyatmzda yer alan dz yaz trlerinin ou modernleme srecinde edebiyatmza Bat edebiyatlarndan girmitir. zellikle bu dnemde kltr hayatmza giren gazetenin nemli bir iletiim vastas grevi grd ve pek ok Batl edebi trn tannmasna ve yaygnlamasna vesile olduu sylenebilir. Bu bakmdan makalenin, sz konusu dnemde dier dzyaz trleriyle kark bir ekilde edebiyatmza gazeteler vastasyla girdiini sylemek mmkndr. Mesela 1 Agustos 1840ta ngiliz asll William Churchillin imtiyaz sahibi bulunduu, balangta on gnde bir, 139. saydan itibaren de haftalk olarak kan ve yar resm olan Ceride-i Havadis gazetesi, ilim ve ahlak konularndan baka edebiyat zerine makaleler.. (kla, 2007, 36) de yaymlamaktadr. Bu gazete Trk okuyucusunun sadece edeb konularla karlamasn deil ayn zamanda vatan sevgisi hakkndaki makaleyle vatan konusuna, dnyadan haberlerle dnya hareketlerine alaka ve meraknn uyanmasnn da ilk iaretlerini tamtr. (kla, 2007, 36) Dolaysyla hep sylene geldiinin aksine, kltr hayatmzda ilk makale rneklerine Tercman- Ahvalden nce rastlamak mmkndr. Kltrmzde gnlk gazete anlaynn domasna yol aan ilk gazete ise, 1860 tarihli Tercman- Ahvaldir. inasinin Agah Efendi ile birlikte kard bu gazete, mukaddimesinde inasinin ifade ettii amalar dorultusunda toplumu aydnlatma maksatl pek ok makaleye yer verir. inasinin ayn bilgilendirme maksatl tavr, 1862 tarihli Tasvir-i Efkr gazetesinde de devam eder. inasi, i ve d siyasetin yan sra, sanat ve edebiyat konulu makalelere de bu gazetede yer verir. Fakat tekrar etmekte yarar vardr: Bu yazlarn bir ksm, ayn zamanda bizdeki ilk eletiri, deneme vs. dzyaz trlerinin zelliklerini de iinde barndrmaktadr. Tanzimat dnemi gazetecilerinin byk oranda edebiyat olmalar, yeni edebi trlerin gazetelerde yaygnlamasna yol amtr. Ahmet Hamdi Tanpnarn ifade ettii gibi bu dnem gazeteleri, 1880lere kadar hem edebiyatlarn ve hem de yeni edebi trlerin yetime yerlerinden biri olmu ve yenilii idare etmitir. Nitekim inasinin Avrupaya kamas zerine Tasvir-i Efkar bu kez Namk Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem ve Ebuzziya Tevfikin dier edebi eserlerinin olduu gibi sanat, edebiyat, siyaset konulu makalelerine de kaynaklk etmitir. Namk Kemal, Londrada Ziya Pasa ile birlikte kardklar Hrriyet (1868) ve stanbula dndkten sonra kard bret (1871); Ahmet Mithat Efendi, Devir (1872) ve Tercman- Hakkat (1878); Semseddin Sami, Sabah (1876) ve Tercmn- ark (1878); Ebuzziya Tevfik, Hadka (1872) ve Sirc (1873), Basreti Ali Bey, Basret (1869) gazetesinde hem kendileri ve hem de baka pek ok yazarn din, va-
65
tan, siyaset, edebiyat konulu makalelerine yer verirken sadece makale trnn deil, genel anlamda btn bir edebiyatmzn ve hayatmzn deimesinde nemli bir rol oynamlardr. Mesela yenilik edebiyatmz iin olduka nemli olduu dnlen Ziya Paann iir ve na makalesi Londrada kardklar Hrriyet gazetesinde ve Namk Kemalin Lisan- Osmnnin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir balkl makalesi ise Tasvir-i Efkrda yaymlanmtr. Nitekim Muallim Naci de Ahmet Mithat Efendinin Tercman- Hakikat gazetesindeki kesinde gen airlerin iirlerini deerlendirdii eletirel yazlarnn yan sra eviri ve makalelerine de yer verir. Bu erevede u sylenebilir; Tanzimattan Cumhuriyete kadar olan dnemde gazete ve edebiyat i ie olduu iin, hemen her edebiyat ve sanat makale de yazmtr. Yukarda bahsini ettiimiz Tanzimat neslinden sonra gelen Servet-i Fnn ve Milli Edebiyat yazar ve airleri, -kimi zaman eletiriyle kark da olsa- makale trn daha da olgunlatrmlardr. Halit Ziya, Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Hseyin Cahit, Sleyman Nazif, Beir Fuad, Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul, Fuat Kprl, mer Seyfettin, Ali Canip ve daha da arttrlabilecek pek ok yazar ve air, dil, edebiyat, sanat, siyaset, tarih, din gibi sosyal, siyasal, tarihsel, gncel konulardaki makaleleriyle edebiyatmzda bilimsel bir mantn da yerlemesine katkda bulunmulardr. Bir ksm Cumhuriyet ncesinde de yazmakla birlikte, Yakup Kadri, Reat Nuri, Halide Edip, Hseyin Cahit Yaln, Refik Halit, Nurullah Ata, Peyami Safa, Sabri Esat Siyavugil, Refik Halit Karay, Ahmet Hamdi Tanpnar, Suut Kemal Yetkin, Sabahattin Eyubolu, Erol Gngr, Nadir Nadi, Cumhuriyet sonrasnda gazete makalesiyle dikkat eken isimlerdir. Dier taraftan akademik evrelerin niversitelere bal olarak genilemesiyle dergi makalelerinde de olduka nemli bir art olmutur. Bugn gazete makalelerinin daha ok siyasi ve sosyal merkezli bir ierie sahip olmalarna ve yazarlarnn genellikle gazetecilikten gelen kimseler olmasna karn dergi makaleleri zel bilimsel alanlarda olduka zengin bir eitlilikte dikkat ekmektedir. Bugn hemen hemen her akademik kimlik tayan yazarn dergi makaleleriyle yakndan ilgili olduu dnlrse bu trdeki yazlarn olduka zengin bir literatr sergiledii sylenebilir. Bu erevedeki btn dergileri ve dergi makalelerini sralamak mmkn olmadndan bilhassa sosyal bilimler erevesinde makaleleri kitap haline getirilen aratrmaclarn eserlerinin bir ksmn sralamak bile bu konudaki zenginlii gsterecektir. Bu tipteki makalelerin zellikle Makaleler bal altnda toplanmas bir gelenek halini alm grnmektedir. phesiz ki bu gelenein nde gelen eserlerinin banda Ahmet Hamdi Tanpnarn Edebiyat zerine Makaleler (1969)i ve Mehmet Kaplann, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, (1976); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar II, (1987) ve Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3: Tip Tahlilleri (1985) isimli eserleri gelmektedir. Daha sonra yine nemli akademisyenlerin makalelerini bir araya getirdii grlmektedir. Son yllarda akademik seviyedeki makalelerin yer ald bu tarzdaki kitaplara unlar rnek olarak verilebilir: smail Aka, Makaleler (2005) Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler (1998) Abdlkadir Turan, Kimliime Dokunmayn: iir-Makale (1996) Ahmet Bican Ercilasun, Makaleler / Dil - Destan - Tarih - Edebiyat (2007) Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Sufiliine Baklar & Makaleler-ncelemeler (2011) Ali Sevim, Makaleler (2005) Aydn Taneri, Makaleler (2005)
66
Azmi Ssl, Makaleler (2006) Ahmet Bican Ercilasun, Makaleler (2007) Baki Kuru, Makaleler (2006) Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak (1983) Ekrem Hakk Ayverdi, Makaleler (1985) Erdoan Morolu, Makaleler (2006) Hakk Dursun Yldz, Makaleler (2007) Halil nalck, Dou Bat Makaleler (2009) Hilmi Yavuz, Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar Makaleler (2005) Kazm Yaar Kopraman, Makaleler (2005) Mehmet Ali nal, Osmanl Devri zerine Makaleler, Aratrmalar, (1999) Musa Duman, Makaleler Eski Trkiye Trkesinden Osmanl Trkesine (2008) Orhan Kprl/Bilgehan A. Gkda, Makaleler, (2006) Osman Turan, Makaleler Kurtuba (2010) Sabri F. lgener, Makaleler (2006) Sleyman Ate, Makaleler (1996) erif Batav, Makaleler (2005) erif Mardin, Siyasal ve Sosyal Bilimler Makaleler, (2007) Talat Koyiit, Makaleler (2009) Yahya Kemal Beyatl, Mektuplar Makaleler (1977) Bunlarn ok daha fazla sayda olduunu tekrar hatrlatarak son yllarda yine bu erevede gelenekleen bir baka gelimeye geebiliriz. zellikle niversite evresinde tecrbesi ve eserleriyle alanna nemli katklarda bulunmu akademisyenler adna karlan armaan kitaplar ve nl yazar ve airlerin doum ve lm yldnmleri dolaysyla karlan anma kitaplar da pek ok makaleyi iinde barndrmalar bakmndan konumuz itibariyle dikkate alnmas gerekir. Bunlardan bazlar: Ahmet nc (Derleyen), erif Mardine Armaan (2009) Ahmet Sevgi (Haz.), Erol Gngrn Ansna Armaan (1998) Alpay Kabacal, 100. Doum Ylnda Nazm Hikmete Armaan (2002) Ezel Elverdi (Editr), nci Enginne Armaan (1997) Halef Nas (Haz.), mer Faruk Huyugzele Armaan (2010) Handan nci (Haz.), Ouz Ataya Armaan (2008) Handan nci (Haz.), Zeynep Kerman Kitab, (2010) Kollektif, Mehmet Kaplana Armaan (1984) Kollektif, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan (1991) M. . Alkan, Mete Tunaya Armaan (2007) Nazan Aksoy (Haz.), Berna Morana Armaan (2008) Veysel etin, Afar Timuine Armaan (2010) Yakup elik (Editr), Attila lhan Armaan (2010) Zeynep Kerman, Mehmet Kaplan in (1988) Akademik evrelerin dergilerdeki, anma ve armaan kitaplarndaki makalelerini bir tarafa brakp gazete makaleciliine dndmzde bunun biraz da gazetecilik tarihimizle paralel olduunu grrz. Cumhuriyet yllarnda makalelerle dnemin problemleri zerinde dnen, zmler sunan nemli gazetelerin bulunduunu grrz. Bunlarn bir ksm yayn hayatna Cumhuriyetten nce balamakla birlikte nemli bir ksm Milli Mcadeleyi desteklemi ve Cumhuriyet sonrasnda da cumhuriyet dncesi erevesinde yazlara yer vermilerdir.
67
phesiz ki Cumhuriyet sonras dnemde makale yazarlar bunlarla snrl deildir. Ayrca dorudan bir niversiteye bal olmayan ve daha ok sanat ve fikir dergisi zelliindeki dergileri de hesaba kattmzda bu saynn binleri bulaca da kesindir. Dier taraftan bu makaleleri isim isim anmak veya gruplandrmak da byle bir almada mmkn grnmemektedir. Dolaysyla daha ok nemli ulusal gazeteler ve buralarda makale yazlaryla n plana kan yazarlar etrafnda konuya devam etmek uygun olacaktr. Bu anlamda ilk dikkati eken gazetelerden biri Vakittir. 1917de Ahmet Emin Yalman ve Asm Us tarafndan yayna balayan Vakit gazetesi 1934te Kurun adn alr, fakat bir sre sonra yine Vakit adna dner. Bu gazetede Yusuf Ziya, Sadri Ertem, Hakk Sha, Refik Ahmet, Fikret Adil dnemin nemli sosyal, kltrel ve siyasal olaylaryla ilgili makaleler ve fkralar yazarlar. 1924te Yunus Nadi, Nebizade Hamdi ve Zekeriya Sertelin birlikte kurduklar ve isim babaln Atatrkn yapt Cumhuriyet gazetesi bugn hl yayn hayatna devam etmektedir. 1945 ylna kadar gazetenin ba makalelerini genellikle Yunus Nadi yazmtr. Zekeriya Sertel, Yakup Kadri, Abidin Daver, M.Nermi, kr Kaya gibi yazarlarn da ba makale yazdklar grlr. lk yllarnda Aka Gndz, Hasan Bedreddin, Reat Ekrem Kou, Ahmet Rasim, Peyami Safa, Ahmet Refik, smail Habip, Abidin Daver, Cenap ahabettin, Vedat Nedim, Halit Ziya, Cevat Fehmi Bakut, Mmtaz Faik, Fuad Kprl, Halit Fahri gibi nemli isimlerin makale ve fkralarna da yer verilmitir. Yunus Nadiden sonra Nadir Nadi ba makaleleri yazmaya devam etmi, Doan Nadi ise genellikle fkralar yazmtr. Bankas tarafndan 1935 ylnda kurulan ve Ali Naci Karacan tarafndan ynetilen Tan gazetesinde Ahmet Emin Yalman, Zekeriya Sertel, Halil Ltfi Drdnc, Sabiha Sertel, Burhan Felek, Fikret Adil, Eref efik, Refik Halit Karay ve Refii Cevat Ulunay gibi isimler fkra ve makale yazmaktadrlar. Trkiyenin en eski gazetelerinden olan ve 1918de yayn hayatna balayan Akam gazetesinde Necmettin Sadak, Falih Rfk Atay, Ali Naci Karacan gibi isimler Cumhuriyet yllarnda da makale ve fkralaryla yazmaya devam ederler. Nazm Hikmet de bu gazetede Orhan Selim adyla kk fkralar yazmtr. Atatrkn 1920 ylnn ilk gnlerinde Ankarada kurduu Hkimiyet-i Milliye gazetesi ise, 1934te Ulus adn alr. Falih Rfk Atayn ynetiminde kan gazete, hkmetin ve CHPnin grlerini yanstr. Ulusun zengin yaz kadrosu ierisinde yer alan Necip Ali Kka, Vedat Nedim Tr, Orhan aik Gkyay, Yakup Kadri Zeki Mesud, Burhan Belge, Nurullah Ata, Cemal Kutay gibi isimler, Cumhuriyetin ilk yllarndaki problemlere dikkat eken makale, eletiri ve fkralar yazmlardr. kinci Dnya Sava yllarnda ise Tan, Vatan, Akam, Tanin, Tasvir-i Efkr gibi gazeteler ve baz dergiler, siyasal olaylarn etkisiyle politik taraf n plana kan makale ve fkralara yer verirler. Bir ksm 1940 ve 50li yllarda yayn hayatna balayan bugnk gazetelerde artk en fazla yeri siyaset, magazin, i ve d olaylar, ekonomi, spor gibi konular ald iin (kla, 2007, 57) bu gazetelerdeki makalelerde artk bu erevede olmaya balamtr. Nitekim buna bal olarak da 1960l yllardan itibaren edebiyatn gazetelerden uzaklamaya balad grlr. 1948de yayn hayatna giren Hrriyet gazetesinin kurucusu Sedat Simavidir. Gazetenin nemli makale yazarlar arasnda Erturul zkk, Oktay Eki, Selim leri, Konur Ertop, Hfz Topuz, Hasan Blent Kahraman, Doan Hzlan, Emre Kongar, Asm Bezirci, Nedim Grsel, Fsun Akatl, Berna Moran, Vedat Gnyol, Atilla
68
zkrml, Atilla Dorsay, Tahsin Ycel, Murat Bardak, Yusuf otuksken, Cevdet Kudret, Yaar Kemal gibi isimler saylabilir. Trk gazetecilik tarihinde nemli bir yeri olan Milliyet ise 1950de gazetenin hem sahibi ve hem de bayazar olan Ali Naci Karacan tarafndan kurulmutur. Gazetenin nemli makale yazarlar arasnda bilhassa sanat, edebiyat ve kltrle ilikili olanlar saymak bile yeterli bir fikir verecektir. Makale bata olmak zere, deneme, fkra ve eletirileriyle de n plana kan Milliyet yazarlar arasnda zellikle u isimler dikkat eker: Refii Cevat, Aziz Nesin, zdemir Nutku, Ahmet Cemal, Alpay Kabacal, Vedat Gnyol, Cevat apan, lhami Soysal, Demir zl, Enis Batur, Atilla Dorsay, Konur Ertop, Ayla Kutlu, lber Ortayl, Erhan Bener, Nurullah Ata, Sabahattin Eybolu, Yaar Nabi Nayr, Feyza Hepilingirler, Vecdi Sayar, Atilla zkrml... Bugnk Tercman gazetesi ise milliyeti ve muhafazakr bir izgide yayn yapmak zere 1961 ylnda Hadiselere Tercman adyla kmtr. Kemal Ilcak, nal Sakman ve Saadettin ulcu gazetenin kurucular arasndadrlar. lk dnemlerinde Yakup Kadri, Kadircan Kafl, Rauf Tamer, Tark Bura, Yaar Nabi Nayr, Ahmet Kabakl, Nazl Ilcak, Yavuz Donat gibi isimler nemli konularda makaleler yazmlardr. 1955te kmaya balayan Yeni Sabah gazetesinde Nezih Demirkent, Merref Hekimolu, Nezihe Araz, Hakk Devrim, Altan Erbulak, gibi isimlerin makalelerine rastlanmaktadr. Ayrca bugn byk gazeteler arasna girmi olan ve 1980lerin ortalarnda yayn hayatna balam olan Sabah (1985) ve Zaman (1986) gazeteleri de nemli siyasal, kltrel, sosyal, ekonomik, dini vs konulardaki makalelerle gndemi takip eden ve pek ok okuyucu bulan gazeteler olmulardr. Bilhassa Zaman gazetesi yazar kadrosunda yer alan Fehmi Koru, Ali Bula, Mehmet Doan, Hseyin Hatemi, Nevzat Yalnta, smail Hekimolu, Nezih Uzel gibi isimler, gndeme ilikin makale, deneme, fkra ve eletirileriyle muhafazakr okuyucunun ilgisi ekmeye devam etmektedir. Dier taraftan yukarda bahsini ettiimiz gazeteler kadar uzun mrl olmam ama iinde nemli sanat, edebiyat kltr adamlarnn makalelerine yer vermi olan baz gazeteleri de anmak gerekmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda kan Haftalk Resimli Gazetede Ziyaettin Fahri, Mustafa ekip, Ahmet Refik; 1939da kan Yeni Gnde Refik Halit, brahim Hakk Konyal, Yusuf Ziya, Nizamettin Nazif, Kandemir, Burhan Felek, Mahmut Yesari; 1950lerde kan Yeni Sabahta ise Abdlhak inasi Hisar, Hilmi Ziya lken, Sabri Esat Siyavugil, Sulhi Dnmezer, Cahit Tanyol, Refii Cevat Ulunay gibi isimlerin makalelerine rastlanmaktadr.
SIRA SZDE
Yukardaki ve aadaki okuma paralarn dikkate alarak gazete ve dergi makalesi araSIRA SZDE sndaki fark belirtiniz.
DNELM
DNELM S O R U
OKUMA PARASI-GAZETE MAKALES

S O R U
Trklerin lk Nobel dl
DKKAT
SIRA SZDE
ahin Alpay svein byk gazetelerinden Dagens Nyheter, 12 Ekim Perembe gnk, sve AkaDKKAT demisinin 2006 Nobel Edebiyat dln Trk romanc Orhan Pamuka verdiini duyuran saysnda, haberin Stockholmn gney semtlerinden birinde yaayan SIRA SZDE Trkler arasnda nasl karlandna dair bir habere de yer verdi.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
69
Bredang Trk Kltr Dernei yeleri Dagens Nyheterin muhabirine zetle unlar sylyorlard: Orhan Pamukun en beendiimiz yan siyasi grleri deil, ama fikirlerini cesaretle dile getirmesini takdir ediyoruz. Bundan byle Trkiyede dncelerini ekinmeden ifade eden kimselerin says oalabilir. Bundan byle dnyann gz daha ok Trkiyenin zerinde olacak, bu da Trkiyede demokrasinin glenmesine yardm edecek. Pamukun Nobel edebiyat dln kazanmas, Trklerin son yllarda, eitli alanlarda kazandklar baarlarn, dnya sahnesinde grnmelerinin yeni bir rnei. Bundan gurur duyuyoruz. Bunlar okuduumda, Trkiyenin insanlarn fikirleri yznden itilip kaklmad, grlerini zgrce ifade edebildikleri bir ak toplum haline gelmesini zleyen, her alanda baarlar kazanmasndan mutluluk duyan, saduyu sahibi Trklerin ortak sesini duyar gibi oldum. Orhan Pamuk, grleri yznden ondan nefret eden kimilerinin fkesini, baarlarn kskanan kimilerinin hasetini zerine ekiyor olabilir. Hangi alanda olursa olsun byk katklar yapm insanlar, hemen her zaman byk husumetlerin hedefi olmam mdr? Krktan fazla dilde okura hitap edebilen bir yazar olan Orhan Pamuk, bu alandaki en nemli hakem olan sve Akademisinin takdiriyle, dnya edebiyatna stn deerde katk yapan bir isim olarak tarihe geti... Bu gerei hi kimse, hibir gayret glgeleyemez. Gerisi bo laftr. Orhan Pamuka verilen dl, kendisinin de belirttii zere, onun ahsna deil, temsil ettii Trk edebiyatna ve kltrne verilen bir onurdur. Bundan byle Trk edebiyatna ilgi katlanarak artacak. Orhan Pamuk, Nobel dln kazanan ilk Trk oldu; gsmz kabartt. Trkl aalad iddiasyla yarglanmaya kalklan bir byk yazarmz, Trklere ok byk bir onur kazandrd. Ona candan tebrik ve teekkrler. Umarz, kazand dl bundan byle Trkiyeye gelecek teki Nobel dllerinin bir habercisi olur. Orhan Pamuk nmzdeki yllarda Nobel dln kazanacaktr... Yllar nce Stockholmde, o sralar Dagens Nyheterin kltrden sorumlu genel yayn mdr olan dostum Arne Ruth bana byle sylemiti. O yllarda Orhan Pamuk, romanlaryla dnya apnda okunan bir yazar olarak adn henz duyurmaya balamt; kesinlikle Trk siyasi hayatna ynelik eletirel grleriyle temayz etmi deildi. Ruth, Orhan Pamukun roman sanatna yeni bir soluk getirdiini, bunun deerinin bilineceini sylemiti. Nitekim yle oldu. Peki, Nobel dln kazanmasnda iinde yaad topluma eletirel gzle bakmasnn rol olmam mdr? Trkl aalamak iddiasyla yarglanmasnn, Pamukun Nobel dln kazanmasnda bir rol olup olmad sorulduunda sve Akademisi Bakan Horace Engdahl yle demi: Tabii, dl kazanmas lkesinde siyasi alkant yaratabilir, ama biz bununla hi ilgili deiliz. Pamuk, lkesinde tartmal bir kiidir, ama bu dl kazananlarn hemen hepsi tartmal kiilerdir... Pamuku hem Bat, hem de Dou kltrndeki kkleriyle ada roman zenginletirdii iin dle layk bulduk... Denebilir ki o roman biz Batllardan alp, daha nce hi bilmediimiz bir eye dntrd. Evet, Nobel edebiyat dln kazananlarn hemen hepsi lkelerinde tartmal kiiler. rnein Nobel edebiyat dl 2004te Avusturyadaki tutuculua ynelttii eletirilerle tannan Elfriede Jelineke, 2005te de lkesinin Irak Savana bulamasna iddetle kar kan ngiliz oyun yazar Harold Pintere verildi. Toplumlarna eletirel gzle bakamayan, yani entelektel vasflar olmayan yazarlarn dnya apnda yaratclk gsterdikleri grlm ey midir? Zaman Gazetesi 14 Ekim 2006
70
FIKRA Fkrann Anlam ve Tarifi

Fkra, Trk edebiyatna batdan gelmi olan dier dzyaz trlerinde olduu gibi hemen ayn maceraya sahiptir. Genellikle edebiyatmza gazete yoluyla gelmi olan bu trlerin balangta kesin ayrm izgileri yoktur. Zamanla oluan ayrmlar dikkate alndnda fkra iin yle bir tanmlama yaplabilir: Bir yazarn gazete ve dergi gibi sreli yaynlarda, gncel sosyal ve siyasal olaylar belli bir bak asndan; kantlama, belgeleme, ayrntlama gerei duymadan, gnlk konuma diline yakn bir slupla, yer yer nktelere yer vererek deerlendirdii ksa dnce yazlarna fkra denir. Fkralarda genellikle ineleyici, alayc ve bazen de eletirel bir sohbet tarz benimsenir. nandrc, etkileyici, senli benli ve ounlukla konuma diline yakn serbest bir slup kullanlr. Bu gibi yazlar, gazete ve dergilerin belli stun ve kelerinde yer alrlar ve bunlara ke yazs da denir. Bu gibi yazlarn amac gncel bir takm siyas, kltrel, ekonomik, toplumsal konular eletirel bir bak asyla anlatarak okuyucuyu bilgilendirmek, ynlendirmektir. lk zamanlarda sosyal ve siyasal arlkl bir ierikte karmza kan fkralarda bugn, salktan, spora, sanata, ekonomiye kadar pek ok gnlk konu ele alnmaktadr. Yazarn ideolojisinin, dnya grnn n plana kt fkralarda kesinlikten ziyade canl, ilgi ekici, esprili olmaya zen gsteren bir slup sz konusudur. Yazar bir sonuca varr, fakat okuru ikna etme amac gtmez, sadece dndrmeyi amalar. Bu tr gazete ve dergi yazs olan fkralar, ksa hikye niteliindeki, nkteli, mizah esi tayan ve daha ok gldrmeyi amalayan fkralarla kartrmamak gerekir.
SIRA SZDE
Gazete fkras ileSZDE SIRA gldr fkras arasndaki fark belirtiniz.

DNELM S O R U
DNELM S O R U
OKUMA PARASI Piyasa Ykselirken! Ahmet Rasim Bir iki ay evvel diyorlard ki, yaknda basna gn doacak!.. Kalpten dua ettim, dedim ki: D K K A T - Ey gelecein gnei, sakn buralar cayr cayr yakma! Meer ettiim dualar kabul olmu. Dn dediler SIRA SZDE - Basna gn dodu!.. Gerekten, hava, ilkbahar andran bir gelime ile yazdan kalma bir gn ltifliinde belirmiti. AMALARIMIZ Vapurda tesadf ettiim yeni yetimelerden birine sordum: - Doacak dediiniz gn bu mu idi? Muhbir olduu Ahalde, yazar tavr taknarak: K T P - Ne yapalm? Bize doan gnler de byle olur. Yeni sermayeli gazete kacak. Bizim cretler frlyor... Bir trl otuz liradan yukarya kamayanYmuhbirlik maa altm, yetmie, yazarlklar iki yz, iki yz elliye!.. TELEVZ ON - Hay bereket! Daha? - Bundan tesi salk!. Hi olmazsa. Adam akll bir le yemei yeriz! Babli Caddesine geldim. Bir iki sene evvel muhabirlikten yazarla terfi etmi olan NTERNET bir bakas nledi. Yz glyordu. Dedi ki:
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
71
- Duydunuz mu, piyasa ykseliyor! - Ne gibi? - Yazar maalar... - Allah versin! - Siz hangisine yazacaksnz? - Benim gazetelerim bana yeter!.. Siz frsattan faydalanmaya bakn. Bu aralk bir yeni yetime daha yzme bakarak geti. Be on adm tede oturdu. Anladm, beni bekliyordu. Yaklatm. Alak gnlllkle dedi ki: - Milliyete mi gideyim, Yeni Sese mi? - Hangisi ok para veriyorsa!.. Fakat... - Fakat? Acele ettii, ellerini ovuturur gibi parmaklarn birbirine dolatrmasndan anlalyordu. Dedim ki: - mtiyaz sahiplerini de, ynetim memurlarn da hesaba koy!.. - Ne demek istiyorsunuz? - Malum a... Titiz olanlaryla geinmek, bizim gazetecilikte ayrca bir hnerdir. Her ite olduu gibi, Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olmak ihtimali bu ite de vardr. - yle ama altm, yetmi lira veriyorlar. - Anladm olum. Fakat sen i mi aryorsun, vurgun mu? Ellerini yine ovuturarak: Otuz ile altm, yetmi arasnda da. Dayanamadm: - ok fark var!.. Haklsn... Hangisini gzn keserse ona git!.. Ne yaparsnz, geim dnyas!.. Muharrir Bu Yadan, s.464-466
Trk Edebiyatnda Fkra

Fkrann Trk edebiyatndaki maceras deneme ve makaleyle kark olduundan, onlar iin sz konusu edilen tarihsel balangc fkra iin de kabul edebiliriz. Yani bir anlamda kltr hayatmza gazetenin girii, beraberinde pek ok batl yaz trn de getirmitir. Bunlar iinde roman ve hikye n planda olsa da bilhassa inasinin Tercman- Ahval (1860) ve Tasvir-i Efkar (1862)ndan itibaren sade bir dil anlay etrafnda gncel ve evrensel problemlere bal konular bir deneme, eletiri, sohbet, makale, fkra havas iinde ele alnmaya balanmtr. Eski Trk edebiyatnda zengin bir dzyaz eidinin bulunmamas ve var olannda da iirselliin n planda olmas, fkra, deneme, eletiri, makale ve sohbet gibi gazete ve dergi yazlarnn kesin izgilerle kltr hayatmzda balanglarnn olmamasna ve uzun zaman bunlarn kark bir zellikte kendilerini devam ettirmelerine yol amtr. Yani bir anlamda inasi, Namk Kemal, Ziya Paa, Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Ahmet Midhat Efendi, emsettin Sami, Ebuzziya Tevfik, vb. yazar ve airler edebiyatmzn Tanzimat dnemi sonrasndaki fkra yazarlar arasnda saylabilirler. Bilhassa inasinin Tasvir-i Efkar (1862)ndan itibaren gazetelerin sayca artmas Hrriyet, bret, Tercman- Hakikat, Hadika, Sabah gibi gazetelerle edebiyat hayatnn da ynlendirilmesi, pek ok edebi trn yannda dz yazlarn da giderek artarak edebiyatmzda yer etmesine neden olmutur. II. Abdlha-
72
mit dneminde sansr dolaysyla gazetelerin saysnn azalmas fkra yazlarnda da azalmaya yol am, fakat 1908 II. Merutiyet sonrasnda olduka zengin matbuat hayatna karlk gazete yazlarnda, dolaysyla fkra yazlarnda da nitelik ve nicelik bakmndan nemli bir art ve zenginleme olmutur. Peyam Sabah, Alemdar, stanbul, Akam, Vakit, Aydede, Yeni Gn, leri, Ulus, Hkimiyeti Milliye, Hrriyet, Sabah, Gnaydn, Bugn, Milliyet, Trkiye, Cumhuriyet, Tercman, Yeni Asr gibi bir ksm Cumhuriyet ncesinde de kan gazetelerde dnemin nl edebiyatlar, yazarlar, airleri, gazetecileri, gncel problemlerle ilgili fkralar yazmlardr. Bunlar arasnda gazete kelerindeki fkralaryla Cumhuriyet sonras dnemde de n plana kan yazarlar arasnda bilhassa Ahmet Rasim, Yakup Kadri, Ahmet Haim, Falih Rfk Atay, Refik Halit Karay, Orhan Seyfi Orhon, Peyami Safa, Hasan Ali Ycel, Aka Gndz, Burhan Felek gibi yazarlar bulunmaktadr. Son yllarda ise Nazl Ilcak, Rauf Tamer, Ahmet Kabakl, etin Altan, Oktay Eki, Uur Mumcu, Abdi peki, lhan Seluk, Ergun Gze, Hasan Pulur, Mehmet Barlas, Fehmi Koru, Taha Akyol, Grbz Azak, Ahmet Tagetiren, Cengiz andar, Yavuz Gkmen, Glay Gktrk dikkat eken fkralaryla okur zerinde etkili olmulardr. Btn bu adn saydmz ve saymadmz fkra yazarlarnn yazlar zerinde dnemin siyasal, sosyal yapsnn etkili olduunu sylemek lazmdr. Cumhuriyet ncesinde ve sonrasnda fkra yazlaryla tannan yazarlarmzdan bazlar ve fkralarn bir araya getirdikleri eserleri unlardr: Ahmet Rasim, Ekl-i Zaman (1918), Glp Aladklarm (1924), Muharrir Bu Ya (1926) isimli eserlerinde dnemin deiik gazete ve dergilerinde yazm olduu deneme, sohbet ve fkralarn bir araya getirmitir. Falih Rfk Atay, Hkimiyeti Milliye, Milliyet, Ulus, Cumhuriyet ve Dnya gazetelerinde dneminin sosyal, siyasal problemlerini, yeni Trkiye Cumhuriyetinin skntlarn el alan fkralar yazd. Eski Saat (1933), Niin Kurtulmamak (1953), ile (1955), nan (1965), Kurtulu (1966), Pazar Konumalar (1966) isimli kitaplarnda deiik dzyazlaryla kark fkralar da bulunmaktadr. Yine Cumhuriyet dneminde siyasi, sosyal ierikli fkralaryla n plana kan bir dier isim Arif Nihat Asyadr. Arif Nihat Asyann deiik dergi ve gazetelerdeki fkralar daha sonra Kanatlar ve Gagalar (1945), Enikli Kap-Top Sesleri (1964), Terazi Kendini Tartamaz (1967), Tehdit Mektuplar (1967), Onlar Bu Dilden Anlar (1970), Aramak ve Syleyememek (1976), Ayn Aynasnda (1976), Kubbeler (1976) isimli kitaplarnda toplanmtr. (Yldz, 1997, 116-122) Peyami Safann ok saydaki gazete ve dergi yazsnn tken Yaynevi tarafndan bir araya getirildii Objektif balkl seride fkralarna da yer verilmitir. Ahmet Haimin, Gurebahaneyi Laklakan (1928), Bize Gre (1928), Frankfurt Seyahatnamesi (1933) isimli eserlerinde gezi, hatra ve deneme ile kark fkralarna da rastlamaktayz. Hseyin Cahit Yaln, olduka inili kl geen siyasal yaamna bal olarak bu konulardaki grlerini Akam ve Tanin, Yeni Sabah, Ulus, Yeni Ulus, Yedign gibi gazetelerdeki deneme, sohbet ve fkralarnda dile getirir.(Huyugzel, 1982, 30-32) Biri yurtii ve biri de yurt d olmak zere iki kere srgn hayat yaayan Refik Halit Karayn pek ok trdeki eserlerinin yan sra siyasi arlkl fkralarnn da yer ald Bir im Su (1931), Bir Avu Sama (1937), lk Adm (1941), Nesil Hayat (1943), Makyajl Kadn (1943), Tanrya ikayet (1944) isimli eserleri bulunmaktadr.
73
Orhan Seyfi Orhonun Fiskeler (1922), Dn Bugn Yarn (1943), Kulaktan Kulaa (1943); Burhan Felekin Felek (1947), Yaadmz Gnler (1971), Recebin Kahvesi (1984), Biraz da Yarenlik (1984), Felekten Dostlara (1984), Gemi Zaman Olur ki (1985); Ahmet Kabaklnn Mslman Trkiye (1970), Mabet ve Millet (1970), Brokrasi ve Biz (1976), Sohbetler (1987) isimli eserlerinde zaman zaman deiik dzyaz trleriyle kark fkralarna yer vermilerdir. 1960lardan sonra gazetelerin sosyal ve siyasi sorunlara daha fazla yer vermelerine bal olarak edebiyat ve sanat merkezli fkralarn saysnda da azalma grlmesine karlk gazeteciliiyle n plana kan yazarlarda ise daha ok gncel gelimelere bal siyasal ve sosyal problemleri ele alan fkralar oalr. Bugn yerel gazete ve dergiler de dikkate alndnda hemen hemen hergn bu gazete ve dergilerde yaymlanan saysz fkra yazsndan bahsedebiliriz. Dier taraftan bugn gazete makalesi ile gazete fkras arasndaki fark kalkm gibi grnmekte onun yerine zaman zaman her ikisinin de zelliklerini barndran bayaz veya ke yazs gibi tanmlamalar kullanlmaktadr. Son gnlerde herhangi bir gnlk gazetede bir fkra okudunuz mu? Ne gibi zellikleri SIRA SZDE dikkatinizi ekti?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
74
zet
A M A
Makalenin kavram anlam ve niteliklerini aklayabilmek Makaleler bir konuda bilgi vermek, bir dnceyi, bir tezi savunmak amacyla derinlemesine yazlan ve ele alnan konuyu rneklerle, belgelerle ispatlamaya alan bir dzyaz trdr. Bundan dolay, reticidir, dili sade ve anlalrdr, inandrc veriler kullanr. Gnlk konulara bal siyasal, sosyal eitim, ekonomi vb. konularda yazlabilecei gibi sanat, edebiyat, kltr, tarih gibi evrensel konularda da yazlmaktadrlar. Ayrca bugn gazete makalesi ile dergi makalesi birbirinden ayrlm gibidir. zellikle akademik nitelikteki dergilerde belli bir bilim alannn konularn yine bu alann lleriyle ele alan makaleler, gndelik problemlerle ilgili olan veya sanat edebiyat konulu gazete ve dergi makalelerinden ayrlm durumdadr. Fkrann kavram ve niteliklerini aklayabilmek Gazete fkras, makaleden ele ald konuyu ispatlama zorunluluu bulunmamasyla ayrlr. Yazarn gazete ve dergi gibi sreli yaynlarda, gncel sosyal ve siyasal olaylar, kantlama gerei duymadan, konuma diline yakn ineleyici, alayc ve bazen de eletirel bir sohbet slubuyla deerlendirdii ksa dnce yazlarna fkra denir. Makale ve fkrann Trk edebiyatnda doup gelimesini aklayabilmek Trk edebiyatnda makale ve fkrann doup gelitii ortam gazetenin kltr hayatmza girmesine bal olmutur. Batl sivil gazetenin 1840 ylndan itibaren kltr hayatmza girmesiyle edebiyatmzda da ounlukla birbiriyle kark makale, fkra, deneme, sohbet trnde dzyazlara da rastlanmaya balar. Tanzimat dneminin ilk sivil gazeteleri olan Ceride-i Havadis, Tercman Ahval, Tasvir-i Efkarda bu anlamda ilk dzyazlara rastlamaktayz. Bu dnemde inasi, Namk Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci ve daha sonra Servet-i Fnn ve Milli Edebiyat dneminde de Halit Ziya, Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Hseyin Cahit, Sleyman Nazif, Beir Fuad, Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul, Fuat Kprl, mer Seyfettin, Ali Canip gibi isim-
ler makale fkra ve denemeleriyle n plana karlar. Kltr hayatmzda makale ve fkra gazetecilikle paralel yrmtr. Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnda belli bal makale ve fkra yazarlar ile eserlerini sralayabilmek Cumhuriyet dneminde gittike artan gazete ve dergilere bal olarak makale saysnda da nitelik ve nicelik bakmndan art sz konusu olmutur. Akademik evrelerin gelimesiyle de dergi makalesi ve gazete makalesi birbirinden ayrmaya balam; gazete makalelerinin gnlk sosyal, siyasal, kltrel problemlere bal makalelerine karlk, dergi makaleleri belli bir bilim alannda uzmanlam kiilerin elinden kmaya balamtr. Bu evrelerdeki anma ve armaan kitaplar da ayrca bilimsel makalelerin topland eserler olmutur. Gazete makalesi ise Cumhuriyet dneminde saylar gittike artan ve bir ksm yayn hayatna hala devam etmekte olan gazeteler araclyla yrtlr. Cumhuriyetin ilk yllarnda Vakit, Cumhuriyet, Tan, Ulus gibi gazeteler, II. Dnya Sava yllarnda Vatan, Akam, Tanin, Tasvir-i Efkr gibi gazeteler ve sonraki yllardan bu gne kadar gelen srede Hrriyet Milliyet Tercman Yeni Sabah, Sabah Zaman gibi belli bal gazeteler makalenin kltr hayatmzda geliip yaygnlat iletiim aralar olmulardr. Yusuf Ziya, Sadri Ertem, Hakk Sha, Refik Ahmet, Yunus Nadi, Zekeriya Sertel, Yakup Kadri, Aka Gndz, Hasan Bedreddin, Reat Ekrem Kou, Ahmet Rasim, Peyami Safa, smail Habip, Vedat Nedim, Fuad Kprl, Halit Fahri, Ziyaettin Fahri, Mustafa ekip, brahim Hakk Konyal, Yusuf Ziya, Nizamettin Nazif, Kandemir, Burhan Felek, Mahmut Yesari; Abdlhak inasi Hisar, Hilmi Ziya lken, Sabri Esat Siyavugil, Sulhi Dnmezer, Cahit Tanyol, Refii Cevat Ulunay, Sabiha Sertel, Burhan Felek, Fikret Adil, Eref efik, Refik Halit Karay, Falih Rfk, Nurullah Ata, Cemal Kutay Erturul zkk, Oktay Eki, Selim leri, Konur Ertop, Hfz Topuz, Hasan Blent Kahraman, Doan Hzlan, Emre Kongar, Asm Bezirci, Nedim Grsel, Fsun Akatl, Berna Moran, Vedat Gnyol, Atilla zkrml, Atilla Dorsay, Tahsin
A M A
AM A
A M A
75
Ycel, Murat Bardak, Yusuf otuksken, Cevdet Kudret, Yaar Kemal, Aziz Nesin, zdemir Nutku, Ahmet Cemal, Alpay Kabacal, Vedat Gnyol, Cevat apan, lhami Soysal, Demir zl, Enis Batur, Atilla Dorsay, Konur Ertop, Ayla Kutlu, lber Ortayl, Erhan Bener, Nurullah Ata, Sabahattin Eybolu, Yaar Nabi Nayr, Feyza Hepilingirler, Vecdi Sayar, Atilla zkrml, Fehmi Koru, Ali Bula, Mehmet Doan, Hseyin Hatemi, Nevzat Yalnta, smail Hekimolu ve daha da eklenebilecek pek ok isim Cumhuriyetin kuruluundan bu gne kadar siyaset, ekonomi, eitim, sanat, edebiyat vb pek ok konuda yazm olduklar makalelerle n plana kmlardr. Cumhuriyet dneminde gazete fkrasnn hem gazetenin geliimiyle ve hem de makaleyle paralel yrdn sylemek yanl olmaz. zellikle son yllarda edebiyatn gazetelerden biraz uzaklamasna bal olarak gazete makale ve fkrasn birbirinden ayrmayan bayaz veya ke yazs gibi kavramlar tercih eden bir ynelim ortaya kmtr. Bu bahsi edilen yazlarda da zaman zaman makalenin olduu gibi ounlukla da fkra ve denemenin, sohbetin ve znel eletirinin zelliklerinin birbirine kartrld grlmektedir. Edebiyatmzda Ahmet Rasim, Falih Rfk Atay, Ahmet Haim, Peyami Safa, Arif Nihat Asya, Hseyin Cahit Yaln, Orhan Seyfi Orhon gibi yazarlar, gazete fkralaryla dikkat ekmilerdir.
76
Kendimizi Snayalm
1. Makale ile gazete fkrasnn ortak taraf aadakilerden hangisidir? a. Her ikisinin de ele aldklar konuyu belgelemeyi amalamas b. Her ikisinde de ineleyici bir slup olmas c. Her ikisinin de dnce yazs olmas d. Her ikisinin de gncel konulardan bahsetmesi e. Hibiri 2. Makalenin zellikleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Makale, ele ald konudaki belge, tank ve bilgileri birer ispat arac olarak kullanr. b. Gazete makalelerine son yllarda bayaz deme temayl artmtr. c. Makalelerin didaktik-retici taraf bulunmaktadr. d. Bilimsel dergi makaleleri belli bilim alanndaki konular zerinde derinlemesine, aratrmalara, deneylere ve verilere dayanr. e. Makalede yazar gayet samimi bir slup kullanr. 3. Bir yazarn gazete ve dergi gibi sreli yaynlarda, gncel sosyal ve siyasal olaylar belli bir bak asndan; kantlama, belgeleme, ayrntlama gerei duymadan gnlk konuma diline yakn inandrc, senli benli bir slupla, yer yer nktelere yer vererek deerlendirdii ksa dnce yazlarna ne ad verilir? a. Oyun b. Fkra c. Deneme d. Eletiri e. Makale 4. Yazarn ideolojisinin, dnya grnn n plana kt fkralarda kesinlik yoktur (I); buna karlk canl (II), ilgi ekici, esprili olmaya zen gsteren bir slup sz konusudur. Yazar bir sonuca varr (III) fakat okuru ikna etme amac gtmez (IV), sadece dndrmeyi amalar. Yukardaki paragrafta alt izili ifadelerin hangi ikisinin anlam bakmndan zdd makale iin geerlidir? a. I ve II b. II ve IV c. I ve III d. I ve IV e. II ve IV 5. Trk edebiyatnda makalenin ortaya kyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. lk gazete makalelerine Tanzimat dneminde kan Ceride-i Havadiste rastlanmaktadr. b. lk gazete makalesi Cumhuriyetten sonra yazlmtr. c. lk gazete makalesini Namk Kemal yazmtr. d. lk gazete makalesi Tercman- Ahval gazetesinde kmtr. e. lk gazete makalesi edebiyat zerine yazlmtr. 6. Aadakilerden hangisi Cumhuriyetin ilk yllarnda nemli makale ve fkralarn yaymland gazetelerden biri deildir? a. Ulus b. Tercman c. Tan d. Vakit e. Cumhuriyet 7. Aadakilerden hangisi Cumhuriyetin ilk yllarnn nemli fkra yazarlarndan biri deildir? a. Yakup Kadri b. Ahmet Haim c. Falih Rfk Atay d. Orhan Seyfi e. Orhan Pamuk 8. Deiik dergi ve gazetelerdeki fkralar daha sonra Kanatlar ve Gagalar (1945), Enikli Kap-Top Sesleri (1964), Terazi Kendini Tartamaz (1967) gibi kitaplarnda toplanmtr. Yukardaki paragrafta sz edilen yazar aadakilerden hangisidir? a. Yahya Kemal b. Ahmet Rasim c. Arif Nihat Asya d. Falih Rfk e. Orhan Seyfi
77
Okuma Paras
9. Trkiyenin en eski gazetelerinden olan ve 1918de yayn hayatna balayan Akam gazetesinde Falih Rfk Atay, Ali Naci Karacan gibi isimlerle Cumhuriyet yllarnda da makale ve fkralaryla yazmaya devam eden kii aadakilerden hangisidir? a. Necmettin Sadak b. Halide Edip c. Elif afak d. Namk Kemal e. Tevfik Fikret 10. Pek ok aratrmacnn katk salad toplu makalelerin yer ald ortak kitap aadakilerden hangisidir? a. Yeni Trk Edebiyat zerine Aratrmalar b. Edebiyat zerine Makaleler c. Trk Romanna Eletirel Bir Bak d. Mehmet Kaplan in e. Edebiyat ve Sanat zerine Yazlar FEZAYA GDEN ADAM Peyami Safa nsan hayali kim bilir ka asrdan beri Aya seyahat etmektedir. Mehtapta dolaan klar, hayalleri sonsuz bo1uk1ar saran airler, bu dnyann bazen tahamml aan straplarndan manen kurtulmak isteyen bedbahtlar, o mavi ryann iinde masal lemleri ve teselliler aramlardr. On yedinci asrda air Cyrano de Bergerac Aya Seyahat adnda ilk iir kitabn yazd. ki asr sonra mehur Jules Verne bu hayali seyahati roman haline getirdi. Yirminci asr, Aya ve komu yldzlara seyahat imknnn gereklemeye balad asrdr. O kadar ki, Aya seyahat bileti kesmee hazrlanan uak acentelerinden bile bahsediliyor. Artk bu hayal iir ve roman halinden kp hakikat halini almak istidadn kazanmtr. Hemen herkes buna inanyor. te bu srada (birka ay evvel), Amerikal ve uan dairelere dair kitaplar yazm bir astronom, Zhre yldzna gidip geldiini iddia etmi ve Hollanda Kraliesi Juliana tarafndan, seyahatini anlatmak zere, saraya davet edilmitir. Bu davet, gizli ilimlere kar ar bir merak ve alaka besleyen Kralienin bir fantezisi gibi grlm, baz evrelerde tenkitlere uramtr. Hatta Adamskiyi dinlemee arlan Hollanda silahl kuvvetleri kumandanlar hayretler iinde kalmlardr. Adamski astronomiye ok merakl bir halk adamdr. Mehur Palomas rasathanesiyle alakas onun mtehassslaryla gnlk ve devaml temasndan bir de civarda sandvi satmasndan ibarettir. Fakat mehur limlerle mterek imzal eserleri neredilmitir. Bir bakma bir hayalperest, bir bakma da btn hayatn astronomiye ve felsefeye vakfetmi, bilhassa uan daireler zerinde hayret verici mahedelere sahip bir fikir adamdr. Yazd kitabn tercmesini Tercmanda belki takip ediyorsunuz. leride hayretiniz artacak. nk Adamski uan dairelerden inen garip bir insan tipinin ayak izlerini ve mevcudiyetini tesbit etmitir. Daha sonra, yine bir uan daire iinde fezaya gidip geldii hakkndaki haberler, Jules Vernein romanlaryla fze teknii arasnda, hayal ve hakikati evlendiren garip bir hadisenin belirtileridir. nanmak iin de, inanmamak iin de birok sebepleri var. Fakat insan, hem harika yaratan, hem de harika imknn inkra kalkan bir mahluktur. Buna ramen dnn hurafeleri bugn birer hakikattir. Adamskinin de, gzel bir ryann esiri, bir meczup ve psikopat olduuna hkmetmek iin acele etmek doru olmaz. Harikaya inanmayanlar istikbal daima utandryor. Kaynak: Tercman, 2 Temmuz 1959
78

1. c Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Makalenin Anlam ve Tarifi ile Fkrann Anlam ve Tarifi blmlerini yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Makalenin Anlam ve Tarifi blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Fkrann Anlam ve Tarifi blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Makalenin Anlam ve Tarifi blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Trk Edebiyatnda Makale blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Trk Edebiyatnda Makale blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Trk Edebiyatnda Fkra blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Trk Edebiyatnda Fkra blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Trk Edebiyatnda Makale blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz, Trk Edebiyatnda Makale blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Bu gibi yazlarda konunun siyaset, ekonomi, eitim, kltr vb. alanlarla ilgili gncel bir konu olduuna ve zellikle yazarn ele ald konuyu rnekleme, karlatrma, belge gsterme gibi deiik metotlarla ispat etmeye altna dikkat ediniz. Sra Sizde 2 Gazete makalesi daha ok gndelik ya da genel konularda yazlan ve konuyu ispatlamaya, belgelemeye alan bir yazdr. Dergi makalesi ise daha ok belli bir bilim dalna ait, zel konulu, o bilim dalnn terminolojisini kullanan ve bilimsel verilerden hareket eden yazdr. Sra Sizde 3 Gazete fkralar dnce ieriklidir, gldr fkralar ise adnda da anlalaca gibi gldr maksatldr. Birinde bir dnceyi belli bir bak asndan ispatlama zorunluluu olmadan ineleyici ve alayc bir konuma slubuyla anlatmak varken, brnde ama gldrmektir. Sra Sizde 4 Gnlk gazete fkralarnda konunun gazete makalesi gibi gncel olmakla birlikte yazarn sz konusu ettii konuyu ispatlamak gibi bir yola gitmediine; ayrca ineleyici, alayc bazen eletirel sohbet tarzna; inandc, etkileyici, senli benli ve ounlukla konuma diline yakn serbest bir slup kullandna dikkat ediniz.
2. e 3. b 4. d 5. a 6. b 7. e 8. c 9. a 10. d
79
Akyz, K. (1990). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Kitapevi. kla, S. (2009). Tanzimattan Gnmze GazeteEdebiyat likisi. Trkbilig. S. 18. s.34-63. Huyugzel, .F. (1982). Hseyin Cahit Yalnn Hayat, Hikye ve Romanlar zerinde Bir Aratrma. Ankara: KTB Yaynlar. Yldz, S. (1992). Arif Nihat Asyann iir Dnyas. stanbul: MEB Yaynlar.
Demiray, K. (1971). Edebiyatta Trler. stanbul: nklp ve Aka Yaynlar. zdemir, E. (1983). Yaznsal Trler. stanbul: Varlk Yaynlar. Atay, F.R. (1933). Eski Saat. stanbul: Y.Y. yok. Atay, F.R. (1953). Niin Kurtulmamak. stanbul.Varlk Yaynevi, Asya, A.N. (1945). Kanatlar ve Gagalar. Ankara: Y.Y. yok. Tanpnar, A.H. (2000). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar,
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Deneme kavram ve trn aklayabilecek, Denemenin Bat edebiyatlarnda doup gelimesini tartabilecek, Denemenin Cumhuriyet ncesi ve sonras Trk edebiyatnda doup gelimesini aklayabilecek; belli bal deneme yazarlarn sralayabilecek, Denemenin slup ve ierik bakmndan farkllklarn zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Deneme Batda Deneme Trk Edebiyatnda Deneme Cumhuriyet ncesinde Deneme Cumhuriyet Sonrasnda Deneme slubuna Gre Deneme eriine Gre Deneme
indekiler
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri Deneme DENEMENN ANLAMI VE TARF BATI EDEBYATINDA DENEME TRK EDEBYATINDA DENEME DENEME TRLER
Deneme
DENEMENN ANLAMI VE TARF
Bat edebiyatlarnda ncelikle Montaignein icad olan ve daha sonra da dnya edebiyatnda olduka yaygnlk kazanan deneme kavram iin Cumhuriyet ncesinde tecrbe-i kalemiyye, kalem tecrbesi gibi tamlamalar kullanlmakla birlikte, essay karlnda deneme szcnn kullanlmas Cumhuriyet sonrasndadr. Deneme, bir tr olarak Trk edebiyatna Bat edebiyatlarndan gemitir. Tanzimat sonrasnda ve bilhassa II. Merutiyet dneminde benzer yazlar yazlmasna ramen denemenin Trk Edebiyatnda Batl anlamda yer etmesi de yine Cumhuriyet sonrasndadr. Deneme, Bat edebiyatlarnda bir edeb form olarak Montaignein buluu olarak kabul edilmektedir. 1580de Les Essais adl eserinin giriinde eseri hakknda bilgi veren Montaigne, bir anlamda denemeyi tantm oluyordu:
Okuyucu, bu kitapta yalan dolan yok. Sana batan syleyeyim ki, ben burada yaknlarm ve kendim dnda hibir ama gtmedim. Sana hizmet etmek yahut kendime n salamak hi aklmdan gemedi; byle bir ama peinde komaya gcm yetmez... Ksacas, okuyucu, kitabmn z benim. Bo zamanlarn bu kadar sudan ve anlamsz bir konuya harcaman akl kr olmaz. Haydi, uurlar olsun. (Montaigne, 1987: 25)
Btn bunlardan anlalaca zere Bat kltrnde deneme; bir konuyu tartan, tantan, o konu hakknda belli bir bak asndan insanlar ikna etmeye alan bir nesir tr; yazarn herhangi bir konuyu tartmaya at veya okuyucuyu belli bir bak asndan ikna etmeye alt ksa edebiyat tr olarak tanmlanr. Deneme, belli bir alandaki okuyucu tipine deil, daha genele hitap etmeyi amalar. Deneme, belirlenmi bir teknii olmayan; anekdotlarla, rneklemelerle, ironi ve hicivle ekici hale getirilmi serbest bir yazdr. Kesin ilkeleri, kurallar olmayan; yazarn iddiasz, ispatsz, itenlikle konutuu, herhangi bir balayc plna bal kalmad; insan ve toplumu ilgilendiren her konuda yazabildii bir trdr. Yazarn kendi kendisiyle konuur gibi bir anlatm slubu ierisinde bulunduu ve kesin yargya varmak gibi bir amacnn olmad denemelerde hayat, lm, sanat, felsefe, edebiyat, siyaset gibi insan ilgilendiren her konuyu grebilmek mmkndr. Trk edebiyatnda deneme ile ilgili pek ok tanm bulmak mmkndr. 1961de Trk Dili dergisi zel bir deneme says karrken sunu yazsnda son
82
yllarda bu trde yazlm yazlarn younluuna dikkat ekilir. Bu zel saynn Deneme Deyince adl sunu yazsnda denemenin zgrce seilen bir konuda yazlan orta uzunlukta bir nesir tr; arbal edebiyat yazlar iinde en dikkat ekici tr olduu, okurun denemeyle hoa vakit geirdii; denemedeki gelii gzelliin bir dzeni olduu belirtilir. Bu zel sayda ayrca Montaigne, Sartre, Unamuno, Rilke gibi yabanc yazarlarn ve pek ok yerli yazarn denemelerine yer verilir. lk basks 1963te yaplan Szl/Yazl Kompozisyon-Konumak ve Yazmak Sanat adl eserinde Seyit Kemal Karaaliolu ise denemeyi; ...bir yazarn herhangi bir konu zerinde, zel gr ve dncelerini iddiasz, kesin kurallara varmakszn anlatt yaz... eklinde tanmlar. Karaalioluna gre denemeye kalem tecrbesi de denir. Karaaliolu, Deneme yazar; denemeyi yazarken, konu ile ilgili olan kendi duygu ve dncelerini aratrr. Eletirmesini teklifsiz ve samimi bir dille yapar. demektedir. Yazsnn devamnda Bat edebiyatlarnda bunun adnn essai (ese) ve bu trn en tannm isimlerinin ise Montaigne ile Bacon olduunu ekler. Karaalioluna gre Denemeler; daha ok fkra, makale uzunluunda, bazen de byk bir kitap geniliinde olabilirler... Edebiyatmza ilkin tecrbe-i kalemiye adyla giren deneme; okumaktan, dnceler zerinde durmaktan holananlarn seecei bir kompozisyon tr, sakin yava bir sohbettir. Her konuyu ilemeye elverili olmasna ramen; ele alnan konuyu derinletirmek denemenin belirli zelliklerindendir. Karaaliolu, deneme yazarnn her eyden nce kulland dili iyi bilmesi gerektiini ve ileyecei konuyu her ynden iyi kavram olmas gerektii syler. Denemenin bata gelen zelliinin ise yazarn kendi kendisiyle konuur gibi yazmas olduunu belirtir. Karaaliolu denemeyi kiisel, sanatsal deneme, retici, eletirel deneme ve hikmetli, zszl, aforizmal deneme olmak zere e gruba ayrr ve son olarak denemenin plnna deinir: Deneme bir makale havas, bir anlar defteri kokusu tamakla beraber, belirli bir teknii, bir pln yoktur denilebilir. Monologu andrr. Bir konu, trl konularla karlatrlr, bu konular birbirine balamak, aralarnda ilikiler kurmak gerekir. Salam bilgi sahibi olmayanlar, deneme trnde baar salayamazlar. nk bir konu yerine gre, bilimsel, ahlksal, ruhbilimsel v.b. ynlerden incelemeyi gerektirecektir. (Karaaliolu, 1982: 330) 1971de Edebiyatta Trler kitabnda Kemal Demiray, denemeyi bir konu zerinde yazarn dncelerini yanstt ksa nesir olarak tanmlar. Demiraya gre bu tr nutuk, konferans, zdeyi, edeb eletiri, mektup biiminde de olabilir. (Demiray, 1971: 103) Cemal Sreyya ise denemeyi dnmeyi salad iin edebiyatmz asndan nemli bulur ve baz konularn denemeyle daha iyi anlatlabileceini belirtir. ( Sreya, 1976: 86) Edebiyatmzda deneme trnde yazlarn oalm olmas, antolojilerinin de hazrlanmasn beraberinde getirir. Nitekim smet Kemal Karaday 1977de baslan Denemeler, Denemeciler Antolojisi adl eserinde yazarlarmzdan seilmi pek ok deneme rneine yer verir. Karaday, eserinin Antoloji in Birka Sz balkl sunu yazsnda savsz, kesinliksiz, itenlikli ve konuur, syleir gibi, zgn, ilgin, benceli bir tr olduunu belirttii denemenin amzn en nemli yaz trlerinden biri olacana inanr ve denemenin geni bir kltr ve yaz yeteneini gerektirdiini ekler. Karadayya gre kk gncel konulardan genel konulara kadar geni bir erevesi bulunan denemenin slup bakmndan akc ve inandrc olmas gerekir. ( Karaday, 1977: 3)
4. nite - Deneme
83
Yine ayn antolojide Ceyhun Atuf Kansu Deneme balkl yazda denemenin bat kltrnde Latince exaqiumdan geldiini, bunun da arlk, tart, l demek olduunu, denemenin bir ak hava, ak alan yazs olduunu belirttikten sonra denemecinin ise kendisiyle birlikte gelmi gemi tm insanln birikimini deneyen insan... olduunu vurgular. (Kansu, 1977: 302) Suut Kemal Yetkin de Deneme balkl yazsnda denemenin bu serbestliine temas eder. Ona gre deneme makale gibi belli bir fikri kesin bir sonuca balamaz. Bir felsefe incelemesi gibi bir doktrinin boyunduruu altnda solumaz. (Yetkin, 1978: 51) Denemenin geni bir ereveye sahip oluuna temas edenlerden biri de Cemil Meritir. Roman ve Deneme yazsnda Meri, amz insannn inzibatsz tecesssnn deneme yneldii fikrindedir ve ona gre deneme yunan felsefesi gibi her duyguya, her dnceye, her tereddde aktr. (Meri, 1978: 3) Emin zdemir, Trk ve dnya edebiyatndan deneme rneklerini bir araya getirdii antolojisinin giriinde denemede konunun zgrce seimine, konuma havas tamasna, hoa vakit geirici olmasnn yannda retici oluuna, bir iddiay ispatlama endiesi barndrmayna ve denemecinin itenliine temas eder. (zdemir, 1979: v-v) smail Tunal denemelerini bir araya getirdii Denemeler kitabnn giriinde, bu ad kitabna veriini yazlarn olaylara felsefi adan bir yaklama denemesi olmalarna balar. Bylece deneme yazlarnda felsefi bir bakn gerekliliini ne srer. (Tunal, 1980: nsz) Deneme zerine pek ok yazs bulunan Fsun Akatl ise denemenin edebiyatmzn en clz trlerinden biri olduunu belirtir ve birbirinden farkl deneme tarzlar arasnda bir ortaklk aramann gereksizlii zerinde durur. (Akatl, 1980: 53) Kediler kitabnda Salah Birsel kendi denemelerinden bahsederken denemelerinde olayn esas olduunu, bu bakmdan onlara olaylar mozaii demenin doru olacan syleyerek kendi deneme tarzndan hareketle deneme trne yeni bir nans katar. Denemelerini yazarken onlar para para yazdn, iledii konuyla ilgili filer hazrladn ve denemelerini yava yava zenginletirdiini ekler. (Birsel, 1998: 150-151) Birinci basks 1983te yaplan Tarihten Gncellie kitabnda Murat Belge, buraya kadar sz konusu ettiimiz yazarlarn denemeye kar gstermi olduklar ilginin aksine imdiye kadar denemenin an tamamlam bir tr olduuna inandn sylemektedir. Bunun sebebini de denemenin bireye dayal bir syleminin bulunmasna karlk kendisinin bilimsel bir tavra inanm olmasna balar. Hatta denemenin bir nevi entelektel tehircilik ierdiinden de kukusu olduunu dile getirir. (Belge, 1997: nsz) Memet Fuat da denemenin en ok zerinde durulan zelliklerinden znellik ve snrszlka vurguda bulunur. Ona gre deneme; yazara gre yaz, her eyin n plnda olduu itenlikli bir yazdr. (Fuat, 1997: 7) Nurdan Grbilek ise denemenin tr olarak snrlarnn belirsizliine temas eder. Ev devi kitabndaki yazlarnn birer inceleme mi, eletiri mi yoksa deneme mi olduu konusundaki phelerine yer verdikten sonra bunlarda bir deneyim olarak edebiyatn sz konusu olmasndan dolay denemeye daha yakn olduklarn ifade eder, fakat ele ald metinlere eletirel bir mesafeden yaklatn da ekler. (Grbilek, 1998: 7-8) Feridun Anda da kendisiyle yaplan bir rportaja verdii cevapta denemenin ok ynllne temas eder: Deneme, insana insan, toplumu, hayat anlatr bi-
84
raz da. Hayatn ayrntlarn yani. Gze ilienler, ilimeyenler... Duyup hissettiklerimiz, dile getiremediklerimiz. Her ey, her ey denemenin konusudur. Sznn bir ucu insanadr, bir ucu insandadr denemenin. Bu yaz biemini besleyen kaynaklar zengindir. O zenginlii yakalayabildike, deneme biimlenir... Deneme biimsel yan n plnda olan bir yaz uradr. Her ey denemenin konusu olabilir, ama biemi yakalamak o her ey den daha da nemlidir, bence. (Gkhan, 1999:5) 1998de baslan Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat adl kitapta denemeyle ilgili birka yazya rastlamaktayz. Bunlardan ilki Emin zdemirin Deneme ve Denemecilerimiz baln tamaktadr. Bu yazda zdemir, denemenin edebiyatmza 1940l yllarda baladn belirttikten sonra deneme trnn bene dayal bir sylemi bulunduunu, 40 ncesinde edebiyatmzda denemeye benzer yazlar bulunmakla birlikte bunlara deneme denemeyeceini belirtir ve bilhassa Nurullah Atan denemeyi edebiyatmza yerletirdiini syler, Yazsnn devamnda da eitli yazarlarn deneme anlaylar zerinde durur. (zdemir, 1998: 239-248) Bu kitaptaki denemeyle ilgili ikinci yaz ise Afar Timuinin Eletiri ve Deneme Alannda Yeni Adlar ve rnler yazsdr. Burada Afar Timuin deneme konusunda smail Tunalya yakn bir bak asyla bu trn edebiyatta felsefenin bir casusu ve denemecinin de amzn bilgesi olduunu yazar. Timuin, Bat edebiyatnda deneme ve denemeciler zerinde durduktan sonra Trk edebiyatnda 6098 aras denemecileri ele alr. (Timuin, 1998:351-354) Deneme ve Eletiri stne Bir Deneme Denemesi adl nc yazda Hayati Baki, imdiye kadar denemenin an tamamlam bir tr olduunu belirten Murat Belgenin aksine bu trn yeniliine vurguda bulunur ve 60-98 aras edebiyatmzdaki denemeciler ve deneme anlaylar zerinde durur. (Baki, 1998: 355-372) Deneme konusunda yazlm orijinal eserlerden birisi pek ok deneme yazs bulunan Nermi Uygurun Denemeli Denemesiz kitabdr. Deneme zerine yazlm denemelerden olutuunu syleyebileceimiz bu kitap Neden Yazyorum, Adyla Sanyla Deneme, Dil, Biem, Okur, Delinin Delisi, Katk abalar, Zeytinsi Deneme, Yazmasam m, Deneme Sanat Bilinci ana balklarndan ve bunlarn alt balklarndan olumaktadr. Uygur, Tanmlama Tutana bal altnda denemeyi tanmlamann gl zerinde durduktan sonra yle bir tanm yapar: Ne salt, ne eksiksiz, ne yetkin; ne yaamn efendisi, ne retmeni deneme. Ne her eyin anahtar, ne her eyin temeli, ne her eyin anlam. Deneme: araylar bulular, mutsuzluklar mutluluklar, balanglar varlar, ller doular. Sonra gene mutluluklar, balanglar, doular, araylar, mutsuzluklar, balanglar. Henz dsine yle bir gz atarken sezinlediimiz, sezinler gibi olduumuz grnmyle bile byle bir ey deneme. Ustalarla Esenleme bal altnda ise Uygur denemeyi; ... her eyin her eyle sarma dola sevitii bir sre... eklinde tanmlar. (Uygur, 1999: 39) Kitabnn tamamnda yazar, denemenin dille, slupla ve okurla ilikisine; denemenin dier trlerden ayrlan taraflarna, kendine has zeliklerine yer verir. Trk Dil Kurumunun 1999da yaymlam olduu Gzel Yazlar-Denemeler antolojisinin Deneme zerine balkl sunu yazsnda da denemenin Avrupadaki ve Trk edebiyatndaki macerasna ksaca temas edilir ve denemenin bir kltr birikimini gerektirdii vurgulanr. (Parlatr, 1999: 9-14) nci Enginn, ilk basks 2001de yaplan Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat kitabnda Deneme ve Denemecilik bal altnda bir blm deneme trne ayrr. Enginne gre deneme hibir eyi ispat etme amac olmayan ge-
4. nite - Deneme
85
ni bir trdr. Denemecinin geni bir kltre sahip olmas gerekir. Enginn, sohbet ve fkray da deneme tr iinde sayar. Enginn, edebiyatmzn ilk denemecileri arasnda Ahmet Rasim, Ruen Eref, Reat Nuri, Ahmet Haim, Nurullah Ata, A. Hamdi Tanpnar, Abdlhak inasi, Suut Kemal, Ahmet Muhip, Sabahattin Eybolu, Haldun Taner, Salah Birsel, Mehmet Kaplan gibi yazarlar sayar; denemeleri konusunda bilgi verir ve bazlarndan rnek metinler alr. (Enginn, 2004: 387-409) Ahmet nam, Eletirinin Kylarnda kitabnn bir blmnde eletiriyle balantl olarak denemeye de temas eder: Eletiriyle denemeyi birbirinden ayranlardan deilim artk. Eletirimin belki belgelere daha dnk, aratrma isteyen bir yan var. Ama denemeci tavr olmadan eletiriyi elektronik beyin bile yapar. Ahmet nam denemeciyi ise bir edebiyat yorumcusu olarak tanmlar. nama gre O, gzlyle yarglanacak. Grd, sorduu, demeye alt sorularla.. zm getirdiini sand eylerle demiyorum. zm her zaman gzlk oluturmaz. Sorular da sorunlara yaklama biimi de bir denemecinin gzldr. (nam, 2003: 21) Deneme konusunda en orijinal yazlardan birisi, M. Kayahan zgle ait Denemeyi Deneme yazsdr. Bu yazda zgl, denemenin tarifinin belirsizliine dikkat eker; makale eletiri, sohbet ve fkrayla yaknlna temas eder; her biriyle olan balantlar zerinde ayrntlar vererek durur. zgl yazsnn bunun sonrasnda yerli ve yabanc kaynaklardan hareketle essay kelimesinin etimolojisi zerinde durur ve essayn Arapa say(alma)dan Bat dillerine gemi olduunu ve bu anlamn bat dillerindeki essayda da bulunduunu belirtir. Trkede 1800l yllarn ortalarnda yazlm olan baz Osmanl lgatlerinde essai karl risle ve zmyi-i kalem tabirlerinin kullanldn, bunlardan sonra gelen tecrbe-i kalemiyyenin ise 1950lere kadar kltr hayatmzda yer ettiini belirtir. (zgl, 2003: 213-228) Deneme konusunda dikkat eken analitik yazlardan birisi Nurullah etinin Trk Edebiyatnda Deneme balkl yazsdr. etin, bu makalesinde zgln etimolojik yaklamnn aksine Franszca essai olan denemenin Latince exagium, exigere szcklerinden geldiini belirtir. Trkede ise nceleri bend, tecrbe-i kalemiyye, kalem tecrbesi dendiini sylemektedir. Bunun ardndan deneme ve denemecinin zelliklerine yer veren etin, daha sonra Bat edebiyatlarnda denemeye yer vermi ve Trk edebiyatnda denemeyi konularna gre snflandrarak ele almtr. (etin, 2005: 165) Kronolojiyi takip ederek sz konusu ettiimiz bu kaynaklara dikkat edildiinde bunlarn deneme zerine deneme tarz yazlar veya deneme zerine akademik yazlar ya da deneme antolojileri veya deneme kitaplarnn nszlerinde yer alan sunu yazlar olduu grlr. Denemenin serbest konulu bir yaz olduu, samimi bir slubu bulunduu ve denemecinin geni bir kltre sahip olmas gerektii konularnda yazarlarn bir fikir birlii ierisinde olduunu syleyebiliriz. Ancak denemenin daha dorusu essay szcnn etimolojisi konusunda ve an nemli bir tr olduu veya an tamamlad konularnda yazarlar arasnda bir fikir birlii yoktur. Denemenin etimolojisi konusundaki temel iki gr hangisidir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
86
Okuma Paras DENEME

Suut Kemal YETKN
Montaignein Denemeleri sk sk okuduum kitaplardandr. Gecenin ge vakitlerinde konuacak birini aradm zaman Denemeleri aar, Montaigne ile konumaya balarm. Onda kendisinden sz ederken bizden sz eden, bizi dinlemeye hazrlanan bir hl vardr. Havann yal veya gneli olduuna gre inanlar da bakalaan bu iklim adam hayatnn en tatl yllarn Perigoddaki atosunun bahesinde yryn tadn kararak, hayale dalmakla, bask tavanl kitap odasna kapanarak, zevk iinde Denemelerini yazmakla geirmitir. Ne zaman Denemeleri okumaya balasam Montaignein masas zerine edii ban kaldrarak, yzyllarn sisleri arasndan, uykulu zeki gzleriyle bana baktn grr gibi olurum. Okuma bir konumaya dner. Montaigne ile gene tatl tatl konuuyorum. Nasl oldu bilmem, gzlerim essais (denemeler) kelimesine taklverdi. nsan her grd eyi her zaman grmyor. u satrlar yazdm srada, arkamda kitapln stnde duran vazoyu hayalimde canlandrmak istedim. Ne biim eydi o vazo? Rengi, izgileri nasld? Hatrlayamadm. Sorular zihnimde uzayp gittike, oradaki vazonun varlndan bile pheye baladm. evremizden kaybolduklar zaman yokluklarn anszn hissedecek kadar bizden olan, yaaymza karan eyleri bile ok defa grmekten uzaz. Ama baz anlarmz olur, bilinmez nasl, bilinmez niin, grdmz halde grmediimiz bir eyi greceimiz tutar ve btn dncelerimiz onunla dolar. Grmeden grdmz eyler gibi, dikkatimizi ekmeden, bizi dndrmeden kullandmz kelimeler de vardr. te deneme kelimesi benim iin bu kelimelerden biri oldu, dikkatimi srarla ekti, ilkin bana yaklar gibi oldu, sonra uzaklaarak kafamdaki birok kitaplarn kapanda gezindi durdu. Zaman zaman okuyor, zaman zaman dnyorum. Deneme kelimesini, yeni bir edebiyat trne ilk defa ad olarak koyan Montaigne olmutur. Bu ad koymaya tarih olarak 1571 ylnn Mart ayn gsterenler bile vardr. Burada deneme, yeni bir edebiyat trn deneme anlamna gelmektedir. Ama bu yeni edebiyat trn br edebiyat trlerinden ayran snrlar nedir? Kim bilir cevap belki de o arkada kitabn iindedir. Montaignein trl konular zerindeki dnceleri gzden geirilirse bu dnceleri, hibir plna uymadan, hibir eyi ispata kalkmadan, insan ahlklatrmak yoluna sapmadan, srf dnmekten zevk ald, bu zevki de bize tattrmak istedii iin yazd anlalr. Denemelerin konusu btn hayattr, hayat tecrbeleridir. Bu tecrbeler insan ruhu zerine eilen, grdn -grd ac da olsa- tatl bir dille soyut szlere dmeden delilsiz ispatsz anlatan, grgl bir adamn hayatndan derlenmitir. Montaigne kitabnn banda: Okuyucu, kitabmn konusu benim! demiyor mu? Baka bir yerinde de Herkes nne bakar, ben iime bakarm: Benim iim yalnz kendimledir: Hep kendimi gzden geiririm, kendimi yoklarm. diyerek gene kendinden sz etmiyor mu? Ama aldanmayalm, o istedii kadar kendisini anlatsn, kitabnn konusu sadece insandr. Denemeleri ebediletiren ey dilinin canll, raksedii iinde her birimizin bir kesine dokunduu iindir. Deneme tarznn, derin bir insanlk duygusunu, ergin bir insanlk bilgisini gerektirdiini gene Montaigneden anlyorum.
4. nite - Deneme
87
Deneme, makale gibi belli bir fikri kesin bir sonuca balamaz. Bir felsefe incelemesi gibi, bir doktrinin boyunduruu altnda solumaz. Ataca adm hesaplamaz. te Apologie de Raimond Sebondu okuyorum. Montaigne bu parada skyor. Srklemiyor. Gidein belki de hakk var: Montaigne burada srklemiyorsa belki de o serseri ve kaytsz dncesini bir yeni doktrin urunda zorluyor, belli bir hedefe yneltiyor, kompozisyona byk bir dikkat gsteriyor da ondan! Bu parann yazarna zevk vermeden yazldn da bize zevk vermeyiinden anlyoruz. Kitapta deneme karakterinden uzaklaan tek para bu grnyor. Montaigneden baka, bata Bacon olmak zere birok filozof, edebiyat, dndrc kitaplarn bu kelime ile adlandrdlar. Ama hibiri onun gibi, insan ruhunu soutmadan btn scakl iinde, tabiat kadar tabi olan renkli bir dille bize tantmasn bilmemitir. Hele deneme ad altnda kendini tantan baz eserlerin eletiri yazlarndan ibaret olduunu dnnce, denemenin ne kadar akc, tanm ne kadar g tarz olduunu kabul etmemek elden gelmiyor. Baz filozoflarn iddial eserlerine deneme demeleri de bana, sadece alak gnlll denediklerini anlatyor. Okuyuumu ara sra keserek byle dnmeme, tek bir kelime sebep oldu. Gece olduka ilerlemi: Bir eser vesilesiyle kendi ruhumuzun hikyesini anlatan impressionniste eletiriyle, deneme arasndaki fark, A. Gidein Pretextesleri gibi eserlere hangi etiketin gittiini de bir bakas dnsn. yi geceler, Montaigne!
Gzel Yazlar-Denemelerden, (Haz. smail Parlatr, vd), s.128
BATI EDEBYATINDA DENEME

Fransz yazar Montaigne, 1580de Les Essais ile ilk kez bu trn adn koymadan nce Greklerde Theophrastus ve Plutarch; Romallarda Marcus Aurelius, iero ve Seneca denemeye benzer yazlar yazmlard. Aslnda deneme benzeri nesir yazlarna btn dnya edebiyatlarnda rastlanmaktadr. Baz aratrmaclar bu trn Avrupa edebiyatlarnda ortaya kmasndan ok nce in ve Hindistan gibi dou lkelerinde var olduunu ileri srmlerdir. Essay/Deneme, kelime anlam itibaryla denemek, girimek, teebbs etmek, kalkmak anlamlarna geliyordu ve bilimsel ve teknik yazlarn tersine Montaignein tartmalarnn sistematik olmayan yapsn ifade ediyordu. 1597de Bacon bu terimi Hakikat zerine, Evlilik ve Bekr Hayat zerine gibi baz konularda kurnazca yorumlarn ieren kendi Essaysnn ad olarak kullanarak onu ngiltereye tad. Bacon deneme trne ekil, slup ve ierik bakmndan yeni bir ehre kazandrmtr. Fakat bizzat Baconun kendisi denemenin ok daha nceki baz yaz tecrbelerine dayandn ifade etmekteydi. ( Walker, 1915:5) Daha sonra Alexander Pope bu terimi Eletiri zerine Deneme, nsan zerine Deneme adl eserlerinde kendisinin manzum aklamalarn ifade iin kulland. Fakat XVIII. yzyldan sonra manzum deneme pek az rabet grd. Kendilerinden sonra gelen pek ouyla birlikte Addison ve Steelein Tatler ve Spectatoru dzyaz denemesine modern eklini verdi ve deneme XIX. yzyln balarnda edebiyat dergilerinin nemli bir tr haline geldi. Bu yzylda deneme sanat ve edebiyat konularna ynelik tenkit ieren bir tr haline gelir. Gnmzde pek ok dergide pek ok denemeye ve deneme yazarna rastlamaktayz. Montaigne ve Bacon Bat edebiyatlarnda formal (resmi) ve informal (teklifsiz, senli benli) olmak zere iki farkl denemenin de ortaya kmasna yol amlardr. Formal denemenin tannm isimleri; Jonathan Swift, J.H. Newman, Mark Twain, Charles Lamb, William Hazlitt, Thomas De Quincey, James Thumber, E.B. White,
88
George Orwell, E.M.Forsterdr. nformal denemenin tannm isimleri ise; Joseph Addison, Samuel Johnson, Matthew Arnold, John Stuart Mill, J.H.Newman, Walter Pater, Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreaudur. Bugn formal ve informal deneme arasndaki fark ortadan kalkm gibidir.
SIRA SZDE
SIRA deneme trn kim hangi eseriyle balatmtr? Bat edebiyatndaSZDE
DNELM S O R U
TRK EDEBYATINDA DENEME

DNELM
Cumhuriyet ncesi Dnemde Deneme

S O R U Trk edebiyatnda deneme konusuna geldiimizde durumun biraz daha kark olduunu grrz. Batl edebiyat trlerinin hemen hepsi ierik ve ekil zellikleriyle XIX. yzyldaKedebiyatmza girmiken denemenin essayn karl olan deneDK AT me adyla ve bunun ifade ettii ekil ve ierik bilinciyle edebiyatmza girii daha ge olmutur. Aslnda bunda denemenin Bat edebiyatlarnda da tam olarak snrlarnn belliSIRA SZDE olmamasnn etkisi bulunmakla birlikte bir roman, hikye, tiyatro, gazete kadar ncelikli bulunmamasnn da etkisi vardr. Ancak u da unutulmamaldr ki aada dile getireceimiz zere -adna deneme denmemi olsa da- aslnda AMALARIMIZ edebiyatmzda Tanzimat sonrasnda deneme benzeri yazlar yazla gelmitir. Bunu ifade ederken Batl bir bilinle ilenmi essay tarz yazlar kastetmekteyiz. Aslnda TanzimatA ncesi edebiyatmz ierisinde bir btn halinde olmasa da tarz K T P asndan bat edebiyatlarndaki denemeye benzeyen yazlar bulmak mmkndr. Bilhassa nesir yazlarn ieren mneatlarda, tezkirelerde, siyasetnamelerde, kyafetnamelerde, N T E L E V Z Y O ehrengizlerde denemeye yaklaan ksmlar bulabiliriz. Ancak tabii ki bu tr yazlarn birer deneme kabul edilebilmesi iin bunlar yeterli deildir. nk burada asl dikkat edilmesi gereken, Batl bir bilin, insan, hayat ve edebiyat gryle ekillenmi bir formdur. Bu bakmdan deneme konuNTER ET sunda bakmzN otomatik olarak edebiyatmzn yenileme srecine yneltmemiz gerekmektedir. nk Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle ...eski nesir bir eit rahat ve dank konumada kalmtr... Trkede nesrin teekkl iin insann ve cemiyet messeselerinin deimesi, tahsil sisteminin Trkeye dnmesi lazmd. te Tanzimat bunu yapt. (Tanpnar, 1985: 33) Tanzimatn ilk edebi neslini oluturan inasi-Namk Kemal-Ziya Paa mektebinde eitli nesir rnekleri bulunmakla birlikte Batl anlamda deneme bilinciyle yazlm bir nesre rastlayamyoruz. Fakat bilhassa gazete gibi nemli bir iletiim vastasnn toplum hayatmza girmi olmas, halk aydnlatma ihtiyac ve benzeri sebepler dolaysyla nesir de kltr hayatmzn nlerinde yer almaya balar. inasinin Tercman- Ahval ve Tasvir-i Efkrda kan ve makale diye adlandrlan yazlarnn ne derece gerek makaleyle rtt de tartlr bir konudur. nk bir dnce vastas olarak edebiyatmzda yer etmeye balayan nesrin trler bakmndan henz tam olarak birbirinden ayrmad bir gerektir. Bu yzden bu tipteki yazlar makalenin olduu kadar deneme, sohbet ve tenkit trnn de ilk rnekleri arasnda saymak gerekmektedir. Gerek inasinin gerekse Namk Kemalin bu tipteki yazlarnda kimi zaman bu trlerin zelliklerini bir arada grebilmek mmkndr. Tanzimatn ikinci neslinde birey ve sanat merkezli bir anlayn oturmaya balamas, denemenin ruhuna uygun bir zemin hazrlar. ahs bakn deer kazanmas, acemice de olsa birey merkezli bir tenkit anlaynn yava yava olumas bunda etkilidir. Recaizde Mahmut Ekremin, Abdlhak Hmidin, Muallim Nacinin ve
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
4. nite - Deneme
89
edebiyat ortamnn zenginliine katkda bulunan dier yazar ve airlerin deneme kategorisine koyabileceimiz baz nesirleri bulunmaktadr. Bilindii zere Servet-i Fnn dnemi edebiyat, Batl trlerin yerlemesi ve ayrmas bakmndan nemli bir dnm noktasdr. Bu dnemde de bir nesir tr ad olarak denemeye rastlayamyoruz, fakat gazete ve dergilerin saylarnn oalm olmas ve edebiyat, sanat kltr ve toplumla ilgili meselelerin Batl bir bak asyla ele alnr, zerinde tartlr olmas; nesrin de gittike geni bir soluk kazanm olmas dolaysyla ortaya kan bir perspektif ierisinde denemeye daha ok yaklaan yazlarn varlndan bahsedebiliriz. Musahabe balkl yazlarn okluu, tenkidin gittike Batl bir yaklamla edebiyatmza girmi olmas, tecrbe-i kalemiye veya kalem tecrbesi anlay, denemeyi ciddi anlamda hazrlayan giriimlerdir. Genellikle ad deneme olmasa da Batl anlamda ilk deneme rneklerinin II. Merutiyet dnemi edebiyatlarnda grld ifade edilir. Bilhassa mer Seyfettinin, Ahmet Rasimin, Ahmet Haimin, Yahya Kemalin, Yakup Kadrinin, Halide Edibin baarl deneme yazlar sz konusudur. Fakat bunlarn byk bir ksm bahsini ettiimiz deneme trndeki eserlerini daha ok Cumhuriyet devrinde vermilerdir. Bu dnemde ok sayda denemeye benzer yazlarn yazlm olmasnda edebiyatmzn batllama yolunda nemli bir mesafe kat etmi olmas, artk ciddi bir alt yapya sahip olmas ve daha nemlisi Bat edebiyatlarn ve edebiyatlarn yakndan tanm yazarlarmzn sayca artm olmas etkilidir. Dier taraftan Tanzimatn II. nesliyle balam olan edebiyat, sanat ve hayat karsndaki birey merkezli bak asnn Servet-i Fnnda ciddi bir seviye yakalam olmasnn da katksn unutmamak lzmdr. nk denemenin temel motiflerinden birisi, bireyci bak asna sahip olmasdr. Fakat yine Merutiyet dneminde de bahsini ettiimiz denemelerin bir tr bilinciyle yazldklarn syleyemeyiz. Ayn ekilde yirminci yzyl iirimizin nde gelen isimlerinden Yahya Kemal, iirleriyle olduu kadar nesirleriyle de kendi dneminde ve sonrasnda dikkat ekmi bir airimizdir. Uzun yllar Fransada kalm olmas, Batl yazar ve airleri, Batl edebi trleri yakndan tanm olmas edebiyatmzda da bu alanlarda orijinal rnekler vermesine yol amtr. phesiz ki ok iyi bildii Fransz edebiyat ierisinde gzel deneme rneklerinden de etkilenmi olmas gayet tabiidir. Bir sohbet havas ierisinde yazd nesirlerinin ounda deneme trnn inceliklerine de rastlam olmamz bu etkiye balanabilir. Aziz stanbul, Eil Dalar ve ocukluum, Genliim, Siyas ve Edeb Hatralarmda kendi zamannn sosyal ve siyasi meseleleriyle kark bir hatrat havas ar bassa da bunlarda yer yer bir deneme havas da sezilir. Yine Merutiyet yllarnn ve edebiyatmzn nde gelen airlerinden biri olan Ahmet Haimin byk bir ksmn Cumhuriyet sonrasnda yazd Bize Gre, Gurabhne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi adl eserlerinde toplanan yazlarnda Montaigne tarz informal denemenin olduka baarl rneklerini bulmaktayz. Yahya Kemalin Aziz stanbul kitabndan aldmz rnekte daha ziyade formal; yani Bacon tarz bir slup bulunmakla birlikte, Ahmet Haimin deneme diyebileceimiz yazlar daha ahsi bir zellik tamaktadr. Bu eserlerin tek bir cilt halinde basld MEB basksna bir nsz yazan Mehmet Kaplan, bu yazlarda Ahmet Haimin Fransz filozof yazar Alainin proposlarnn etkisinin bulunduunu syler. (Kaplan, 1992:v) Yer yer bu yazlardan bahsederken Kaplan sohbet ve fkra kelimelerini kullansa da ounlukla bu nesirler ifadesini tercih etmesi deneme, soh-
90
bet, fkra ve kimi zaman da ahsi tenkidin birbirinden kesin izgilerle ayrlamamasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim nci Enginn, sohbet ve fkray da deneme tr iinde saymaktadr. (Enginn, 2004: 387) Ad geen eserlerinde Ahmet Haim sanat, edebiyat, kltr, tarih ierikli yazlarnn yannda gndelik konulara, sosyal ve ahsi problemlere temas etmekte; bunlar zerindeki duygu ve dncelerini akc ve samimi bir slupla dile getirmektedir. Mesela, Bize Grede yer alan Bahar, At, ingene, Dostum, Dilenci, Esnemek, Leylek; Bir Seyahatin Notlarnda yer alan Paris Kadn ve says dier eselerindekilerle daha da arttrlabilecek rnekleri edebiyatmzn tamamnda deneme iin rnek gsterilebilecek metinlerdir. Nitekim Mehmet Kaplan da bu yazlar en az onun iirleri kadar deerli ve dolgun bulur. Ahmet Rasimin ise ehir Mektuplar (1316), Tarih ve Muharrir (1329), Ekli Zaman (1334) ve Cumhuriyet dneminde baslm olan Muharrir Bu Ya (1926) adl eserlerinde fkra, makale ve sohbet havasyla kark denemeler bulmak mmkndr.
SIRA SZDE
Cumhuriyet SIRA SZDE edebiyatnda deneme, ayr bir tr olarak gelimi midir? ncesi Trk Okuma Paras
DNELM
DNELM S O R U
OKUMAK
Hasan Ali YCEL
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr deerli bir dostum geen gn bana diyordu ki; - Artk benim iin yeryznde bir tek elence kald: Okumak. Ne ikiden, ne danstan D K K A T ne toplanmalardan hibir eyden tatl bir duygu alamyorum. nsanlardan kaan yabani bir mahlk oldum. Bu duyu, belki sinir bozukluundan geliyor. Yalnz doru bir taraf var ki, SIRA SZDE o da bu dostumun her tatl duyguya kar ta gibi donuk ve souk kald hlde okumaktan kendini alamamasdr. Demek kltrl bir insan iin; dnen, anlayan, renmek isteyen bir kimse iin her elence geebiliyor, AMALARIMIZ hepsi snp gidiyor, yalnz okumak kalyor. yle ise okumak nedir nasl bir itir ki byle srekli ve kolay lmeyen bir tad var? T A P K Yaz, bir trl lm ortadan kaldrmayan insanolunun lme kar bulabildii tek aredir. Yaz, zeknn fotorafdr. alardan alara, ellerden ellere E V Z Ygee, btn tarihi ap gelir. Onda, insan hayatnn her yapT E L gee O N ra stnde gezen gzlerin klar, dnen kafalarn glgeleri bulunur. Gzel yazlm bir yazy okumak, snp gitmi bir varln fotorafna bakmak gibidir. Daha dorusu, donup kalm, sessiz bir fotoraf deil; koNTERNET nuan, dndklerini anlatan canl ve sesli bir sinema. Onun iindir ki yaz, birok olamamazlklar olur yapmtr. l dirilmez; yz kurua Amerikaya gidilmez; her byk adam bizimle konumaz. Bu byledir de, en byk yazclarn herhangi bir kitab pek gzel yz kurua alnr ve bu byk dnc ile ba baa on gn, yirmi gn, bir ay oturup konuabilirsin. nsanlk iinde, gne gibi, kendinden kan zeklara yaklamak, biraz yanmak olsa bile, pek ok aydnlanmaktr. Onlar anlamak, dediklerini kavramak iin dima dediimiz dnme makinesini iletmek ve onu yormak lzmdr. Hangi varlk yorulmadan iler ve yanmadan parlar. Gnein kendi bile sonsuz karanlklara klarn verebilmek iin bir ate kazan gibi durmadan kaynamyor mu?
S O geni ok R U
4. nite - Deneme
91
Eski Yunann byk filozofu Sokrat, hi yazmad. Eer yetitirdii Platon da byle yapsayd Sokrat, baldran ausuyla deil, yaz yazmamakla kendini ldrm olurdu. Kendinden byklerin ne dndklerini renmek iin onlarn yazlarn okumak, retmenlerimizin saysn oaltmaktadr. Okulda insann olsa olsa on hocas olur. Hlbuki kitap okuyan iin her zl yazc bir deerli retmendir. yi bilmeliyiz ki, okuduumuz her satr, kafamzn iinde, yeni bir dnce lemi yaratr. Ya eski dncelerimizi yerinden oynatarak onlar canlandrr ya yeni bir dnce ile varmz artrr. Kitap, en gerek bir dosttur. Dalgnla vurmadan okunan gzel bir kitaptan sonra, tpk ok sevdiimiz bir arkadala konumaktan aldmz tad duyarz. Ona her an davetli gibiyizdir. armasna gitmezsek bile o yine darlmaz, bkmadan usanmadan bizi bekler. Biz yanna gidinceye kadar gzleri gzlerimize tatl tatl gler; amaya ve evirmeye baladmz beyaz yapraklar sevinten ellerimizi okar. Okunacak eyin ne deerde olduunu kitapsz, gazetesiz kaldmz zaman ok iyi anlarz. Hele yalnzlkta... Mtareke iinde ngilizlerin Maltaya srdkleri yurttalarn pek ou gazetesizlik ve kitapszl yiyecek ve ieceksiz kalmak kadar ac bulmulardr. Bir an kendinizi tek banza bir odaya kapatlm olarak dnn. Biraz ekmek ve su bulduktan sonra ilk arayacanz ey dilinizden anlayan, konuacak bir insandr, deil mi? Bu his, iinde yaadnz cemiyetten uzak kalmann verdii manevi alnzn giderilmesini istemekten ve baka insanlarla olan banzn koparlmas kaygusundan baka ne ifade eder? Yalnzlkta, dost ve arkada yokluunun yerini ancak kitap tutabilir. Bulabildiiniz kitab yazan, sizin bu tek bana kaldnz anda konuabileceiniz tek arkada deil midir? Yazk okumaya almam, onun tadn almam olanlara. Onlar, ssz bir lemde, yapayalnz yaayan mahkmlardr.
15 Mart 1935, (Pazartesi Konumalar 1, stanbul 1937, s. 105-107)
Cumhuriyet Sonras Dnemde Deneme

Bin nceki blmde sylediklerimizin nda deneme trnn deneme adyla Cumhuriyet ncesi edebiyatmzda yer etmediini bir kez daha yinelemekte fayda vardr. Bunlarn banda denemenin kiisel bir vizyon tam olmasnn etkisi vardr. nk Tanzimattan itibaren yenileme edebiyatmz genellikle sosyal fayda fikri zerinde ilerlemitir. Dikkat edildiinde denemeye en ok yaklaan musahabe trnn Servet-i Fnunda younluk kazand grlr. phesiz ki bunda bireysel duyu ve dnn etkisi vardr. Bu adla olmasa da ancak bundan sonra deneme edebiyatmzda ortaya kmtr. Bilhassa Ahmet Rasim, Ahmet Haim, Yahya Kemal gibi yazarlarn nesirlerinde kuvvetli bir deneme bilinciyle yazlm ierie rastlamaktayz. Bu yazarlarn sz konusu ettiimiz yazlarnda sadece sanat, edebiyat konularna deil, hayatn tamamn ilgilendirecek geni bir erevede konu zenginlii bulunduunu ve bu konular etrafnda yazarlarn kiisel bak, yorum ve eletirilerinin sz konusu olduunu grmekteyiz. Deneme tr Trk edebiyatnda bu adla Cumhuriyet sonrasnda grlm bir trdr. Servet-i Fnun sonrasnda musahabe edebiyatnn younluk kazanm olmas da bir anlamda Cumhuriyet dnemindeki denemelere zemin oluturmutur. 1 Nisan 1936da Kltr Haftas dergisinde Peyami Safa, Musahabe Edebiyat balkl yazsnda, bu tr metotsuz, slupsuz bulur ve bu zellikleri eserlerinde
92
metot kuramayan yazarlarn bir sna, bir lafazanlk sanat olarak deerlendirir. Nitekim bizde denemenin ilk ve nemli yazarlarndan biri olarak kabul edilen Nurullah Atan yazlarn da bundan dolay beenmemektedir. Bu da bize o yllarda bahsini ettiimiz tarzda yazlarn younluk kazandn gstermektedir. Cumhuriyet sonras Trk edebiyatnda deneme tr hakknda ilk bilgi verenlerden biri olan Orhan Buriann bu konudaki ilk yazs da ayn ylda baslmtr. 1936da Ycel dergisinde kan Essay Hakknda adl yazsnda Burian, denemenin bizim edebiyatmzda ve bilhassa Bat edebiyatlarndaki seyri hakknda ve denemenin zellikleri hakknda bilgiler verir. Deneme yerine essay szcn kullanm olmas da henz edebiyatmzda ayr bir tr ad olarak denemenin yerlemediini gstermektedir. Nitekim dipnotta yapt aklamada kendisinin essay adn kullanmasna ramen bunun yerine Trke bir isimlendirme olarak dengi demenin uygun olacan belirtir. Burian yazsna Montaignein Les Essaisinden denemeyi tantan alntlar yaparak balar. Montaignein Kitabmn konusu ben kendimim. szne vurguda bulunur. Burian denemeyi ise gerek konuda, gerek biimde herhangi bir kalba konamad iin btn yaz trlerinden daha zgr olan ve amacna daha abuk ulaan bir tr olarak tanmlar. Bunun sebebinin ise zn dnme deil de konuma olmasndan kaynaklandn belirtir. Burian yazsnn devamnda denemeyi slubun ama olduu tek yaz tr olarak tantr ve Bat edebiyatlarndaki macerasndan bahseder. Bacon ve onun tarzndaki denemenin kiilii silip bilimsel bir yolu tutturmalarna ramen, Montaigne tarz denemenin daha yaygn olduunu belirtir. Bizim edebiyatmzda deneme konusuna gelince bu trn yirminci yzyl edebiyatmzn adsz yapclarndan olduunu syler:
Birok yazarlarmzn bu nevide, batl yoldalarnnkiyle boy lebilecek yazlar vardr. Fakat bunlar nesir gibi mphem bir adla, teki edebi nevilere verilen itibardan mahrum ortada duruyorlar. Ahmet Haim bunun en meydanda olan bir rneidir. Herhangi bir dilde onun nesir paralar son derece gzel birer essay olurdu. Nitekim o da bunlar birer essay olarak yazmt. Kitaplarndan birine Bize Gre adn verii essay edebi nevinin edebiyatmzda neden adsz, saygsz kaldn ac ac sylemiyor mu? (Burian, 1936: 142-144)
Nurullah Ata da 1938de yazd bir yazsnda kendisinin mnekkit deil de essayist olduunu sylemektedir: Bu gazetede, daha baka gazetelerde yazdklarm -iyi veya kt- birer essaidir, bir moralistin dnceleridir. Tekrar ediyorum: Yazdklarmn iyi olduunu iddia etmiyorum. Fakat onlar tenkit, critique deildir, essaidir... demesi deneme adnn henz edebiyatmza girmediinin bir baka rneidir. Yine 1943te Trker Acarolunun Ycel dergisinde Nurullah Ataa ithafen yazd Essai Tecrbe mi Demektir adl yazda da deneme yerine essai adnn kullanldn grmekteyiz. Fakat Nurullah Ata 6.11.1944te Ulus gazetesinde kan bir yazsnda essai kelimesinin yannda denemeye de yer verir: ...asl essai, deneme yazmaa, bir moraliste olmaa heves ederim... demektedir. Bu bize essai yerine deneme adnn yerlemeye balad yllar vermektedir. Nitekim 1940l yllardan sonra denemenin bir tr bilinciyle edebiyatmza yerletiini Montaigne ve Bacondan yaplan evirilerden de anlamaktayz. Sabahattin Eybolu, Montaigneden yapt deneme evirilerine 1940da yazd nszde sze Montaignein memleketimizde pek tannmadndan balar, fakat Montaignein ve eserinin Trk okuyucusuna pek de yabanc gelmeyeceini de belirtir. Ayn evirilere 1950de
4. nite - Deneme
93
yazd nsz-IIde Sabahattin Eybolu, denemelerin serbest dnme tarzna temas eder ve denemeler yoluyla okuyucunun kendini bir yola soktuunu syler. Ayn ekilde 1943te Baconn denemelerinin de kitap halinde evrildiini gryoruz. Saffet Korkutun Denemeleri sunu yazsnda Bacon ve denemeleri hakknda bilgi verdiini grmekteyiz. Korkuta gre Baconn Denemelerinin ngiliz nesir tarihinde devrim yapacak kudrette nemli bir yeri olmutur. Gerekten de 1940l yllardan sonra deneme bilinciyle yazlm yazlarn ve ad deneme olan kitaplarn saysnn arttn grmekteyiz. Nurullah Atan yan sra Refik Halit, Falih Rfk, Sabahattin Eybolu, Suut Kemal Yetkin, Ahmet Hamdi Tanpnar, Mehmet Kaplan, Nurettin Topu, Cemil Meri ve daha da saylabilecek isimler edebiyatmzda denemeleriyle tannm isimlerdir. Fakat bu yazar eitlilii denemenin snrlarn kesinletirme konusunda da skntlar yaratmtr. Yazarlarn eletirel, mizahi, paylamc, kantlayc, diyalog, mektup veya fanteziye dayal farkl anlatm tutumlar zaman zaman denemeyi dier dzyaz trleriyle i ie geirmektedir. Burada bu isimleri ve eserlerini uzun uzun anlatmak mmkn olmayacandan denemeleri ieriklerine gre gruplandrp bunlardan bahsetmek daha uygun olacaktr.
SIRA Deneme konusunda Cumhuriyet sonrasndaki en nemli gelime nedir? SZDE SIRA SZDE
DENEME TRLER slup Bakmndan Denemeler
DNELM S O R U
DNELM S O R U
nformal-Senli Benli Deneme

Montaigne tarz olarak da bilinen bu deneme okuyucu ile senliK benli bir slup D KAT ierir. nformal deneme okuyucu ile samimi bir ilikiye sahiptir. zel konular yerine her gn olan eyleri yazarn kefettii orijinal almlarla rahat bir atmosSIRA SZDE fer iinde anlatma tercih edilir. nformal deneme samimidir, yumuak bir hava tar, konuma diline yakn bir slupla yazlr. Nurullah Atan denemeleri bu gruba konabilir. AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Formal-Resmi Deneme
Bacon tarz olarak da bilinen formal denemede ise yazar bir otorite kimliinde koK T A P nuur ya da en azndan o konuda yksek bir bilgi sahibi bir insan konumunda konusunu derli toplu izah eder. Bu tr deneme dogmatik, sistematik ve aklaycdr. rneklerini ise o konuda yazlm ciddi makale ve kitaplardan E V Z Y O N T E L seer. Yahya Kemalin denemeleri bu gruba konabilir.
K T A P
TELEVZYON
erik Bakmndan Denemeler

Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler
NTERNET
NTERNET
Bu tr denemelerde resim, mzik, dil, iir roman, hikye ve benzeri sanat edebiyat rnleri, teknikleri, yazarlar, akmlar, kuramlar zerinde yazarn kiisel gr ve dncelerini sz konusu ettii denemelerdir. Zaman zaman bu denemelerin znel bir eletiri zellii kazand da grlr. Aslnda bu tr yazlarda bazen sohbet ve fkra trlerine yaklaan taraflar da dikkatimizi eker. Bu balk altnda yer alabilecek belli bal deneme yazarlar ve eserleri unlardr:
94
Nurullah Ata, Gnlerin Getirdii (1946), Karalama Defteri (1952), Szden Sze (1952) Cemal Sreya, apkam Dolu iekle smet zel, iir Okuma Klavuzu (1980) Vedat Gnyol, Dile Gelseler (1966) Orhan Burian, Denemeler Eletiriler (1964) Peyami Safa, Sanat Edebiyat Tenkit (1971) Mehmet Kaplan, Edebiyatmzn inden (1978), Kltr ve Dil (1982) Oktay Akbal, Konumuz Edebiyat (1967), Dost Kitaplar (1977), Yaasn Edebiyat (1977), Temmuz Seresi (1978), nce iir Vard (1982), Gemiin inden (1985), Bir de Simit Aac Olsayd (1990) Memet Fuat, Dnceye Sayg (1960), Sezai Karako, Edebiyat Yazlar-I (1982), Edebiyat Yazlar-II (1986), Edebiyat Yazlar-III (1996) Hilmi Yavuz, Yazn zerine (1987) Enis Batur, iir ve Cinayet (1979) Suut Kemal Yetkin, Edebiyat Konumalar (1944), Edebiyat zerine (1952) Nermi Uygur, Dilin Gc (1962) Cemil Meri, Krk Ambar (1981)
Psikoloji-Felsefe Konulu Denemeler

Bu alandaki denemeleri daha ok psikoloji, felsefe, sosyoloji gibi alanlarda kendini yetitirmi olan ve bir ksm akademisyenlik de yapan yazarlar yazmlardr. Dolaysyla bu zel alanlarn getirmi olduu felsefi, psikolojik ve sosyolojik birikimin ve bak asnn ekillendirdii bir ierik, bu denemelerde karmza kar. Nurettin Topu, Trkiyenin Maarif Davas (1960), Var Olmak (1965), Kltr ve Medeniyet (1970) Nusret Hzr, Felsefe Yazlar (1976), Geride Kalanlar (1987), Denemeler (1980) Suna Tanaltay, Sevdike (1995), Yaam Nehri (1996)
ehir Konulu Denemeler

ehri konu alan yazlar aslnda btn dnya edebiyatlarnda ok yaygndr. Klasik Trk edebiyatnda da ehrengizler, bu tarzdaki ehir yazlarnn edebiyatmzdaki ilk rneklerinden saylabilir. Fakat bu tarz yazlarn gezi yazlarna da yaklatn belirtmek gerekir. Bu itibarla yazarn gezip grd yerlerin kltrel, tarihi, mimari, sanatsal boyutlarn bir deneme havas iinde anlattklar yazlar ehir denemeleri iinde ele alabiliriz. Ahmet Rasim, ehir Mektuplar (1912-1913) Malik Aksel, stanbulun Ortas (1977) Yahya Kemal, Aziz stanbul (1964) Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir (1946) Nihad Sami Banarl, stanbula Dair (1986) Samiha Ayverdi, stanbul Geceleri (1971) Hilmi Yavuz, ehirlerin skeleti (1988) Beir Ayvazolu, ehir Fotoraflar (1997) Ahmet Turan Alkan, Altnc ehir (1992)
4. nite - Deneme
95
Sosyal, Siyasi, Dini Konulu Denemeler

Bu gruba giren denemeler, kimi zaman gndelik, kimi zaman da evrensel siyasi, sosyal ve dini konulu denemelerdir. Bu konuda yazan yazarlarn bazlar bizzat bahsi geen konularda otorite saylan veya mesleki bir donanmla bu alanda yazanlar olmakla birlikte, bazlar ise gazetecilik mesleine mensup olup gndelik konular balamnda bu ierikte denemeler yazmlardr. Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu (1967), Byk Trkiye Ryas (1969) Tahsin Banguolu, Kendimize Geleceiz (1984) smet zel, Mesele (1978) Nurettin Topu, slm ve nsan (1969)
Kark Konulu Denemeler

Gndelik hayat, kadn konusu, gnlk problemler, tarih, tabiat ve benzeri farkl farkl konularn sz konusu edildii denemeler bu balk altnda toplanabilirler. Ahmet Haim Bize Gre (1928), Gurabhne-i Laklakan (1928), Frankfurt Seyahatnamesi (1933) Ahmet Hamdi Tanpnar, Yaadm Gibi (1970) Cemil Meri, Maaradakiler (1978), Bu lke (1974) Murat Belge, Tarihten Gncellie (1983) Denemeler, slup ve ierik bakmndan hangi gruplara ayrlrlar? SIRA SZDE Okuma Paras MUKADDES UURUM
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
S inilir. Yunus bir uurumda yatar. Onun yatt yere yksek tepelerden O R U Gece yars yayl araba, korkulu yollardan sarsla sarsla derken, uzakta, ta derinlerde bir k gsterdiler: stasyon dediler, Yunusun trbesi onun K K A T D yanndadr. ocuk gzlerimle ona baktm ve rperdim. Kulaklarmda bir efsanenin uultusu vard. Dalar, talar, aalar manasn bilmediim bir ilahi sylyorlard. SIRA SZDE Kye yerletikten sonra, uurum, Yunus, istasyon ve ben, birbirimizle kaynatk. Zamanla orkestramza daha baka sesler de kart. Yakc yaz gneinde stmadan topraa uzanm kyller grdm: Toprak yzlerinde,AMALARIMIZ gibi el ruh yar gzleri daima bir veliyi hatrlatan kyller. atlak dudaklar ile gldkleri zaman, talar canlanyormu hissiyle insan korkutan kyller ve akam gnei K T A P bataklkta yanarken milyonlarca zehirli sineini gklere salveren Porsuk. Gece, ellerimizde ayran bakralar, trene kardk. Issz bozkr karanlnda, seyyar, kl saraylar gibi, birden karmzda duruveren vagonlar bizi bylerdi. Pencereden, uyku iinde donmu veya bir ryadan Y O N gibi T E L E V Z bakar ehreler uzanr, l gzler ile souk boluu yoklar, tekrar kaytsz ieri ekilirlerdi. Bir ey gremezlerdi. Orada, uurumun iinde, Yunusun ve bizim bulunduumuzu fark etmezlerdi. Nereden fark edeceklerdi? Etseler ne NTERNET yapacaklard sanki? Bu aydnlk, masal kaneleri uzaklarda eriyince, biz yine maaramza dnerdik: Kerpi damlarmza, uykularmza, hastalmza ve sefaletimize. Yllar var, bu uurumdan nasl ktm bilmiyorum. Arabalar, evler, istasyonlar, ehirler, mektepler, kitaplar ve insanlar beni uzun bir vadiden geirdiler. Bu vadide asrlarca yrm gibiyim. Bir daha dnmedim.
Mehmet KAPLAN
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
Bir daha oraya dnmedim. Fakat uurum benimle her yeri dolat. Ne zaman iime baksam, karma onun karanlk boluu, titreyen istasyon , Yunus, kyller ve Porsuk kar. Milyonlarca sivrisinein yzme hcum ettiini hissederim. Yayl, tpk ilk gecede olduu gibi, yksek tepeden iner; kulaklarmda anne sesiyle sylenen bir efsane uuldar; dalar, talar, aalar, kular, o zaman manasn bilmediim, fakat imdi ok iyi anladm ilhler sylerler: Ben Yunus-u bareyim, Dost elinden avareyim. Batan ayaa yareyim. Gel gr beni ak neyledi. Bu uurum arks beni her zaman rpertti. Ben onu Yunusun kendi azndan dinledim. Ben bare, batan ayaa yare ve dost elinden avare Yunusu grdm. Ben bu uurum trksn toprak yzlerinde, ruh yar gibi el gzleri Yunusunkinin tpks olan insanlardan duydum. Bunaltc bozkr lesi Porsuk sularn kaynatt zaman, onlar, topraa uzanrlar, stmal, atlak ve yorgun sesleri ile bu trky mrldanrlard. Harap trbesinde yatan Yunus da onlara karrd. Yllar geti. Trl arklar dinledim. Mesut evlerin pencerelerinden szan arklar, meyhane arklar, ssz sokaklarda sylenen klhanbeyi arklar, gzel kadnlarn, irkin kadnlarn, ocuklarn, yallarn, artistlerin ve vatmanlarn arklarn dinledim. Alayan, glen, sen ve okayan arklar. Fakat hepsi de kulaklarmda kald. Ruhuma girmedi. Ama Yunusun, Yunuslarn arklarn hi unutmadm. Ka sabah Yunus lmemi, Yunus oalm, kyler Yunusla dolmu hissi ile uyandm. Uyandm, fakat etrafmda ehir vard; ehirli vard. Asfalt yollar prl prl, apartmanlar gklere trmanan, meydanlar, otomobil, kamyon, otobs, tramvay, dilenci, fahie, bey, isiz, hamal ve talebe ile tklm tklm dolu ehir. Her biri kendi iine kapanm krler gibi dolaan insanlar. Kendimi onlar arasnda buldum. Yllar var, byk, sonsuz kark bir labirentin iinde, kacak bir yer bulmak iin urayorum. Zaman zaman iimdeki uurum beni arr ve k yeri benim, der. Haydi, atlayver, korkma! Ve kalbim kendi kendine yle sylenir: Bir yaylya binsem, krbac elime alsam, atlara deh! desem, yollardan geri dnsem, o mukaddes uuruma insem...
Gzel Yazlar-Denemelerden, (Haz. . Parlatr, vd), s.226
4. nite - Deneme
97
zet
AM A
Deneme kavram ve trn tartabilmek Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde de benzer birtakm yazlar bulunmakla birlikte Trk Edebiyatna Bat edebiyatlarndan gemi olan deneme, bugnk anlamna Cumhuriyet sonrasnda kavumutur. Deneme genel okuyucuya hitap eder, belli bir teknii yoktur. Yazar, anekdotlarla, rneklemelerle, ironi ve hicivle ele ald konuyu ekici hale getirmeye alr. Denemede yazar herhangi bir iddia ve ispat peinde deildir. nsan ve toplumu ilgilendiren her konu sz konusu edilebilir. Kkeninin essay veya exagium olduu konusunda bir fikir birlii olmamasna ramen, deneme zerine yorum yapan yazarlar, denemecinin geni bir kltre sahip olmas gerektii konusunda hemfikirdirler. Denemenin Bat edebiyatlarnda doup gelimesini tartabilmek Bat edebiyatlarnda, benzeri yazlar eski Yunundan beri var olmakla birlikte denemenin bir tr olarak 1580de Les Essais eseri ile Montaignein icat ettii kabul edilmektedir. Deneme daha sonra. Bacon ve onun ardndan gelen baz yazarlar tarafndan yaygnlatrlmtr.
AM A
AM A
Denemenin Cumhuriyet ncesi ve sondas Trk edebiyatnda doup gelimesini tartabilmek; belli bal deneme yazarlarn sralayabilmek Tanzimat dneminin I. ve II. Nesil yazarlarnda, denemeye nclk ettiini syleyebileceimiz baz yazlar grlmektedir. Fakat bu dnem dzyaznn bizde yeni yeni canland bir dnem olduu iin dz yaz trleri arasnda kesin ayrmlardan bahsetmek henz mmkn deildir. Servet-i Fnun dneminde Musahabe ve tecrbe-i kalemiye balkl yazlarn deneme yolunda daha ciddi admlar olduunu kabul edebiliriz. Fakat asl denemeye yaklaan yazlar mer Seyfettin, Ahmet Rasim, Ahmet Haim, Yahya Kemal, Yakup Kadri, Halide Edib gibi yazarlarn kaleminden II. Merutiyet dneminde ortaya km ve yine bu yazarlar araclyla Cumhuriyet dnemine de daha da yaygnlaarak ulamtr. zellikle 1940l yllardan sonra Trk edebiyatnda artk ad da deneme olan zengin bir deneme edebiyat bulmak mmkndr. Yukardaki isimlerin yan sra Peyami Safa, Nurullah Ata, Orhan Burian, Ahmet Hamdi Tanpnar, Refik Halit, Falih Rfk, Sabahattin Eybolu, Suut Kemal Yetkin, Mehmet Kaplan, Nurettin Topu, Cemil Meri ve daha da arttrlabilecek isimler, sanat, edebiyat, psikoloji, felsefe, din, hayat, vs konularda deneme rnekleri vermilerdir. Denemenin slup ve ierik bakmndan farkllklarn zmleyebilmek Denemeler slup olarak Formal-resmi ve nformal yani senli benli veya teklifsiz deneme; ierik olarak ise ele ald konuya bal olarak Konusunu Sanat ve Edebiyattan Alan Denemeler, Psikoloji-Felsefe Konulu Denemeler, ehir Konulu Denemeler, Sosyal, Siyasi, Dini Konulu Denemeler, Kark Konulu Denemeler olarak gruplandrlabilirler.
A M A
98
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi denemenin temel zelliklerinden biridir? a. Belli erevedeki konular ilemesi b. Ele ald konuyu ispatlamaya almas c. ddiasz olmas d. Belgelere dayanmas e. Ele ald konuyu ykletirmesi 2. Denemenin ne olduu konusunda yazan yazarlarn fikir birlii iinde olduklar nokta aadakilerden hangisidir? a. Denemenin kkeninin essay szcnden geldii b. Deneme yazarnn geni bir kltre sahip olmas gerektii c. Denemenin kkeninin exagium szcnden geldii d. Denemenin an tamamlam bir tr olduu e. Denemenin dou edebiyatlarnda da var olduu 3. Aadaki konulardan hangisinde deneme yazlabilir? a. Toplum-nsan b. Edebiyat-Sanat c. Felsefe-Psikoloji d. Siyaset e. Hepsi 4. Denemenin ortaya kyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. lk deneme, Boccacio tarafndan yazlm ve btn dnyaya yaylmtr. b. 1580de Les Essais adl eseriyle Montaigne bu trn adn koymutur. c. Bacon bu tr yaygnlatrmtr. d. Eski Yunan ve Latinden beri benzeri yazlar yazlmtr. e. XVIII. yzyla kadar manzum denemeler de yazlmtr. 5. Cumhuriyet ncesi edebiyatmzda denemeyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ad deneme olan yazlara rastlamak mmkndr. b. lk deneme yazarmz Yahya Kemaldir. c. Gelimi bir edebi tr olarak rnekleri vardr. d. Eski Trk edebiyatnda da deneme rneklerine rastlamak mmkndr. e. Dier dzyaz trleriyle kark bir denemeden bahsedilebilir. 6. Cumhuriyet sonras edebiyatmzda bir tr ad olarak deneme szcn ilk kullanan yazarlardan biri aadakilerden hangisidir? a. mer Seyfettin b. Yahya Kemal c. Mehmet Kaplan d. Nurullah Ata e. Suut Kemal 7. Aadakilerden hangisi slup bakmndan bir deneme eididir? a. Psikoloji-Felsefe konulu deneme b. ehir konulu deneme c. Senli-benli/informal deneme d. Sanat-Edebiyat konulu deneme e. Siyaset konulu deneme 8. Deneme, bir tr ad olarak edebiyatmza hangi yllardan sonra tam olarak girmitir? a. 1940l yllardan sonra b. 1890l yllardan sonra c. 1908den sonra d. 1923ten sonra e. 1960tan sonra 9. Yahya Kemalin, Aziz stanbul isimli kitab, daha ok hangi grup denemelerde yer alabilir? a. Dini konulu denemelerde b. ehir konulu denemelerde c. Tarih konulu denemelerde d. Felsefe konulu denemelerde e. Corafya konulu denemelerde 10. Sanat-edebiyat konulu denemelerin yer ald eser aadakilerden hangisidir? a. Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir b. smet zel, Mesele c. Nusret Hzr, Felsefe Yazlar d. Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil e. Nurettin Topu, Trkiyenin Maarif Davas
4. nite - Deneme
99

1. c 2. b 3. e 4. a 5. e Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Denemenin Anlam ve Tarifi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Denemenin Anlam ve Tarifi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Denemenin Anlam ve Tarifi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Bat Edebiyatnda Deneme blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda Deneme blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Cumhuriyet Sonras Trk Edebiyatnda Deneme blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Deneme Trleri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise Cumhuriyet Sonras Dnemde Deneme blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise erik Bakmndan Denemeler blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz cevap yanl ise erik Bakmndan Denemeler blmn okuyunuz.

Sra Sizde 1 Deneme szcnn etimolojisi ile ilgili iki gr vardr. Bunlardan biri denemenin batl dillerde essaydan, dieri ise exagiumdan geldiini sylemektedir. Sra Sizde 2 Montaigne-1580, Les Essais Sra Sizde 3 Hayr. nk bu dnemde dz yaz trleri yeni yeni gelimeye balad iin dier trlerle kark bir denemeden bahsedilebilir. Sra Sizde 4 Servet-i Fnun sonrasnda musahabe bal altnda deneme tarz yazlarn says artar ve Cumhuriyet sonrasnda 1940l yllarda artk ad deneme olan yazlara rastlarz. Sra Sizde 5 slup bakmndan resmi-formal ve senli benli-informal; ierik olarak ise sanat-edebiyat konulu psikoloji-felsefe konulu denemeler, ehir konulu denemeler, sosyal, siyasi, dini konulu denemeler, kark konulu denemeler olarak gruplandrlabilirler.
6. d
7. c 8. a
9. b 10. d
100
Akatl, F. (1980). Yaz Bana Neler Gelir. stanbul: Ada Yaynlar. Bacon, F. (1943). Denemeler (Essays). (ev. S.Korkut) Ankara: Maarif Matbaas. Baki, H. (1998). Deneme ve Eletiri stne Bir Deneme Denemesi. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. (Hzl. H.Ataba, A.imek, D.Dirlikyapan). Ankara: Edebiyatlar Dernei. s.355-372. Belge, M. (1997). Tarihten Gncellie. stanbul: letiim Yaynlar. Birsel, S. (1998). Kediler, stanbul: Balam Yaynlar. Burian, O. (1936). Essay zerine. Ycel, S.16, s.142144. etin, N. (2005). Trk Edebiyatnda Deneme. Milli Eitim. S.165. Demiray, K. (1971). Edebiyatta Trler. stanbul: nklap ve Aka Yaynlar. Enginn, . (2004). Deneme ve Denemecilik. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. s.387-409. Fuat, M. (1996). Trk Yaznndan Seilmi Denemeler. stanbul: Adam Yaynlar. Gkhan, H. (1999). Szn ve Yaznn Yurdunda Bir Yazar Feridun Anda le Sylei. Cumhuriyet Kitap. 19 Austos. Grbilek, N. (1998) Ev devi. stanbul: Metis Yaynlar. Gzel Yazlar-Denemeler. (1999). (Haz. .Parlatr, .Enginn, O.Okay, Z.Kerman, K.Yeti) Ankara: TDK Yaynlar. nam, A. (2003). Eletirinin Kylarnda. Ankara: Hece Yaynlar. Kansu, C.A. (1977). Deneme. Denemeler, Denemeciler Antolojisi. (Haz. .K.Karaday). stanbul: Yaynevi Yok. s.301-302. Kaplan, M. (1992). Ahmet Haim ve Nesirleri Hakknda Birka Sz. Bize Gre, Gurabhne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi. stanbul: MEB. Yaynevi Karaaliolu, S.K. (1982). Szl/Yazl KompozisyonKonumak ve Yazmak Sanat. stanbul: nklp Yaynevi. Karaday, .K. (1977). Antoloji in Birka Sz. Denemeler, Denemeciler Antolojisi. stanbul: Yaynevi Yok. Levend, A.S. (1984). Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu. Meri, C. (1978). Roman ve Deneme. Hisar. Aralk. S 255. s. 3. Mengi, N. (2005). Bir Edebi Tr Olarak Deneme ve Trk Edebiyatndaki Yeri. .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. C.14. S.2. s.353-368. Montaigne. (1987). Denemeler. (ev. S.Eybolu). stanbul: Cem Yaynlar. mer S. (2001). Btn Eserleri -Makaleler 1. (Haz. H.Argunah). stanbul: Dergh Yaynlar. zdemir, E. (1998). Deneme ve Denemecilerimiz. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. (Haz. H.Ataba, A.imek, D.Dirlikyapan). Ankara: Edebiyatlar Dernei. s.239-248. zdemir, E. (1979). Dncenin Topra/Trk ve Dnya Yaznndan Denemeler. Ankara: KTB. Yaynlar. zgl, M.K. (2003). Denemeyi Deneme. Kandille skandil. Ankara: Hece Yaynlar. s.213-229. Safa, P. (1990). Objektif 2 -Sanat Edebiyat Tenkit. stanbul: tken Yaynlar. Sreya, C. (1976). Eletiri Deneme. Nesin Vakf Edebiyat Yll 1976. stanbul: Tekin Yaynevi. s.86. Timuin, A. (1998). Eletiri ve Deneme Alannda Yeni Adlar ve rnler. Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. (Haz. H.Ataba, A.imek, D.Dirlikyapan). Ankara: Edebiyatlar Dernei. s.351-354. Tunal, . (1980). Denemeler. stanbul: ktisadi Yaynlar. Trk Dili (Deneme zel Says). (1961). Temmuz, C.10. S.118. Uygur, N. (1999). Denemeli Denemesiz. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Walker, H. (1915). The English Essay and Essayists. London and Toronto. Yetkin, S.K. (1978). Edebiyat zerine Denemeler. Ankara: Bankas Kltr Yaynlar.
4. nite - Deneme
101
Denemeler, Denemeciler Antolojisi. (Haz. .K.Karaday). stanbul: Yaynevi Yok. Bacon, F. (1943). Denemeler (Essays). (ev. S.Korkut) Ankara: Maarif Matbaas. Gzel Yazlar-Denemeler. (1999). (Haz. .Parlatr, .Enginn, O.Okay, Z.Kerman, K.Yeti) Ankara: TDK Yaynlar. Enginn, . (2004). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. Demiray, K. (1971). Edebiyatta Trler. stanbul: nklap ve Aka Yaynlar. Montaigne. (1987). Denemeler. (ev.S.Eybolu). stanbul: Cem Yaynlar. etin, N. (2005). Trk Edebiyatnda Deneme. Milli Eitim, K, S.165. Yetkin, S.K. (1978). Edebiyat zerine Denemeler. Ankara: Bankas Kltr Yaynlar.
5
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sohbetin kavramsal olarak anlamn aklayabilecek; Sohbetin temel niteliklerini sralayabilecek; Edebiyatmzda sohbet trnde yazan belli bal yazarlar ve trlerin nemli rneklerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sohbet/Sylei Sohbet ve Fikir Yazlar Sohbette Anlatm zellikleri Sohbet ve Dil
Sohbet/Sylei
SOHBET TRNN TANIMI VE ZELLKLER TRK EDEBYATINDA SOHBET TRNN GELM
Sohbet/Sylei
SOHBET TRNN TANIMI VE ZELLKLER
Bir yazarn gndelik yaam, insan, sanat ve edebiyatla ilgili bir konu hakkndaki dncelerini, karsnda okuyucular varm gibi onlarla sohbet ediyormuasna scak ve iten bir anlatmla dile getirdii, makale plannda yazd fikir yazsna sohbet denir (Ate, 1990: 178; Emir, 1986: 201; Yzbaolu, 1984: 147). Trk Dil Kurumu Trke Szlkte; 1. Arkadaa, dosta karlkl konuma, hasbhl, sohbet 2. Uluslararas iletiim a ortamlarn kullanarak eitli yazlmlar araclyla kiilerle karlkl olarak yazl, sesli veya grntl grme 3. Bir bilim veya sanat konusunu, konumay andran biimde inceleyerek anlatan edebiyat tr (TDK, 1998: 2022) eklinde sohbetin akland grlmektedir. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi ise syleiyi; 1. Bir kurala, belli bir konuya bal olmayan karlkl konuma, sohbet; hasbhl 2. Bir kimseyle belli bir konuda ve samimi bir havada yaplan konuma, sohbet (Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 1986: 10739) eklinde tanmlamaktadr. Redhouse Szlnde ise ngilizce karlk olarak; chat, conversation (Redhouse Byk Elszl, 1997: 679), yani sohbet etmek, dosta konumak eklinde gemektedir. Sohbet szc, dilimize Arapadan gemitir. Sohbet szcne szlklerde hangi anlamlar yklenmitir?
SIRA SZDE
Sohbet trnn kapsam, insan ilgilendiren hemen her ey kadar genitir.
SIRA SZDE
Sohbet trnde yazar bir ansn, bir yazar, airi, onun eserleri hakkndaki deDNELM erlendirmelerini, okuduu bir dergi ve kitap hakkndaki dncelerini, izledii bir sinema veya tiyatro hakkndaki yorumlarn, gndelik yaamda gzne taklan S R U eyleri okuyucularyla paylar. Bu trde yazlan yazlar bir anda Ookuru etkisi altna alr. Yazar okurla konumaya, zaman zaman ona sorular sormaya balar. Okuyucunun azndan sorular sorar, okuyuculardan onay bekler, sorular yine kendi DKKAT cevaplar. Sohbet yazarlar kltr, sanat, edebiyat, felsefe gibi eitli alanlarda birikimleri olan kiilerdir. Ele aldklar konular fazla derine inmeden, kantlama enSIRA SZDE diesi tamadan, okuyucularla dertleiyormu gibi iten bir ekilde anlatrlar. Dncelerini kimi zaman bir atasz syleyerek, bir vecize syleyerek, bazen de nl bir dnrn szleriyle pekitirirler. En skc, en ar konular bile usta bir AMALARIMIZ sohbet yazarnn kalemiyle ekillenince neeyle, keyifle okunan bir yaz haline dnr (Emir, 1986: 201).
K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
104
OKUMA PARASI Gler Yz evket Rado Ask suratl insanlardan holanr msnz desem tabii bana glersiniz. Zaten ben de biraz glmeniz iin sze byle baladm. Gler yze ve glmeye dair olan bu konumay ask suratla dinlemenizi istemem tabii. Konuurken sze baladnz srada karnzdakinin kalarn attn, ask bir suratla sizi dinlediini grrseniz konumak hevesiniz krlr. Laf ksa kesip bu tatsz sohbeti bir an nce bitirmeye bakarsnz. Bir de karnzdakinin sizi gler yzle dinlediini, hatta araya biraz da tatl sz kartrarak sohbete renk verdiini grecek olsanz konutuka konuacanz gelir. Zaten yledir. Gler yz her eyden nce insana cesaret verir. nk gler yzl insanlar her kusuru ho gren, affeden insanlardr. Dnyada ilk admlarn yeni atmaya balam bir ocua herkes gler yzle bakar. Onun her kusuru yapabileceini ve btn kusurlarn affedilmeye layk olduunu nceden kabul ettiimiz iin ocuk karsnda glmser bir yz taknrz. Olgun insanlar yalnz ocuklara deil, herkese affedici, kusura pek aldrmayc bir yzle bakarlar. Bu dnya yle atk kala dolamaya, unun bunun kalbini krmaya deer bir dnya deildir. Onun iin gler yzl insanlar arasnda yaayanlarn hayat daha tatl geer. Baz kimseler vardr, sanki Cenab Hak onlara glmeyi yasak etmitir. Glmsemeyi akl banda adamn ciddiliini bozan bir hl sayarlar. Yzgz olmasnlar diye ocuklarna glmezler; laubali demesinler diye komularna glmezler. Kalar sanki kudretten atlmtr. alrken atk, konuurken atklar. Hatta kendilerine ettikleri zulm yetmiyormu gibi glenlere de kzarlar. Hayat byle saymak ok yanltr. Unutmayalm ki, biz insanlarn hayvanlardan bir farkmz konumaksa teki farkmz da glmektir. Hi siz mrnzde glen, kahkahalar savuran bir hayvan grdnz m? Zavalllar kim bilir ne kadar glmek istiyorlardr! Hatta insan kardelerinin yle baz tuhaflklar vardr ki, onlarn karsnda herhlde kahkahalarla glmek iin can atyorlardr. Ama, ne hikmetse, yzleri glmeye elverili bir ekilde yaratlmamtr. Kendilerini ne kadar zorlasalar glemezler. Hlbuki insanlar, ok kr, glebiliyorlar. Bu imkn niin kullanmamal? Alain filozof hiddetin bir hastalk olduunu syler. Hem de hiddeti ksre benzetir. Nasl ksrk bir gckla gelirse hiddet de yledir. Bir kere balad m bir kere ile kalmaz; ikide bir ksrdnz gibi ikide bir de hiddetlenir, saa sola atarsnz. Bu hastaln bir tek tedavisi vardr. O da glmeye almaktr. Glmeye almak deyip gemeyiniz. kinci Cihan Harbinden nce, belki de Birinci Cihan Harbinin yaratt ruh hli yznden Avrupada baz milletler ok az gldklerini fark etmilerdi. deta nee azalm, insanlar fazlasyla somurtur olmulard. Bunun en ok Macarlar farkna varmlar ve hatrmda kaldna gre Budapete ehrinde insanlara glmeyi reten bir mektep amlar. O zaman bu mektebe pek ok renci yazlm; zel olarak yetitirilmi hocalar glmeyi ya renmemi veya unutmu olan yal bal rencilerine hayatn trl hadiseleri karsnda evlerinde, altklar yerlerde, kulplerde, gazinolarda, hatta elence yerlerinde nasl gleceklerini retmiler. O insanlar imdi ne hldedirler pek bilmiyoruz ama fi tarihinde insanlar biraz olsun glmeye altrmak iin harcanan gayret herhlde bouna deildi. Nitekim Tagor filozof da kendi hususi mektebinde rencilerine gnde bir saat glmeyi, kahkahalarla glmeyi deilse bile, glmsemeyi belletiyordu. Japonlarda yksek terbiye, en byk matem gnlerinde bile glmsemeyi emreder. Kocas len bir Japon kadn ziyaretilerini glerek karlamak zorundadr.
5. nite - Sohbet/Sylei
105
Hayat iyi karlamann srrn bulabilmek iin her eyden nce glmsemeyi renmeli. Belki siz de bilirsiniz: Her hadiseyi gler yzle karlayan bir adama, Eh... Hayatta muvaffak olduun iin sen tabii daima glersin. Ama biz yle miyiz ya? demiler. Adam, bir kere daha glm, Yanlyorsunuz, hem de ok yanlyorsunuz. Ben hayatta muvaffak olduum iin glmyorum. Tam tersine! Gldm iin hayatta muvaffak oluyorum. demi. Bu sz bouna sylenmi bir sz deildir. inde bilinmesi gereken bir hakikat sakl. Soua dayanmann en emin aresi souu sevmektir, derler. Gerekten insan souu arad zaman, ne kadar iddetli olursa olsun, etkilenmez. Scack ehir dururken karl dalara kanlar, vaktinden nce k arayanlar vardr. Karlarn iinde, gmleklerini de kararak bir pantolon deta plak gezerler. Souk, sfrn ok altnda olduu hlde onlar tmez. Souu sevdikleri iin ona seve seve dayanrlar. Hayata dayanmann en emin aresi de hayat sevmektir. nsan bir kere hayat sevince onun btn klfetlerine katlanr; hibiri ar gelmez. Sizi ok seven anneniz nasl sizin yznze hep glerek bakarsa siz de hayata gler yzle bakar, etrafnzdaki insanlara da nee verir, hayatn bir kat daha gzellemesine hizmet edersiniz. Gleriz alanacak hlimize. diyen air, emin olunuz ki, hata ediyor. Alanacak bir hl karsnda alamaya kalkan adamdan hibir fayda gelmez. Fakat glmseyen adamda, mit vardr: Bu hlin bir aresini bulacak demektir. Gler yzn zemeyecei hibir mesele yoktur. Buzlar gne karsnda nasl erirse etin meseleler de ie gler yzle balayan ve ylece devam eden insanlarn elinde zlr. Ask surata kapanan kaplar gler yze alr. Bektainin hikyesini bilirsiniz: 80 yanda ld hlde mezar tana 5 sene yaad diye yazdrm. Bu be sene onun hayatta glerek, nee iinde yaad, gam kasavet nedir bilmeden hoa geirdii senelermi. Hayatnz yaadnz yllar boyunca uzatabilmek iin her annz glerek geirmeniz gerekir. Gene bizim bir airimiz bir dostuna hediye ettii resminin altna Alarm hatra geldike gltklerimiz! diye yazmtr. Bu da gzel bir szdr. nk en iyi hatra glerek geen gnlerin hatrasdr. Hayatta o gnlerin says az olursa insan bir gn gelir, Ne etmiim de glmemiim! diye alayabilir. Yznzden tebessm eksik olmasn. (evket Rado, Eref Saati)
Sohbet trnde yazar nasl bir anlatm tarz benimser?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Genellikle be sayfalk ksa yazlardan oluan bu trn rnekleri gazete ve DNELM dergilerde yaymlanr. Bu yazlar daha sonra bir kitapta toplanabilir. Sohbet, makaleden slup asndan ayrlr. Makaledeki arbal ve ciddi hava O R U sohbet trnde yerini tatl bir samimiyete brakr. Sohbet yazlarS okuyucuda yazarla sohbet ediyormu hissini uyandran yazlardr. Sohbet yazar bilimsel makale yazan bilim adam gibi konuda derinlik yaratmaz, fikirlerini kantlamakT gibi bir zoDKKA runluluu yoktur. Sohbet trnde zmlemeler yaplr, rnekler verilir, yazarn gr okuyucuya sezdirilir, sonu blmnde yazar ulat karar bildirir.
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM
Sohbet trndeki yazlarn DNELM deneme, makale, fkra gibi dier trlerden ayrlan yn konunun ileniinde ve anlatmndadr. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sohbet tr ile makale arasndaki en belirgin farklar nelerdir?
SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U T E L E V KZA T N D K YO
K T A P S O R U T E D E K ZAYTO N L VK
106
Fkralar gibi sohbet yazlar da yazarn herhangi bir konu hakknda gr ve dncelerini ortaya koyarlar. Ancak sohbet yazlarnda yazar daha pikin daha usta olma yolunda ilerler. Okuyucunun zihnini kamlamaya alrken ara sra duygu tellerine de basar. Veya ac durumlar ortaya koyarken dertlemek kaygsyla, teselli etmek isteiyle ruhunu okuyucunun ruhuna e eder, onunla birlikte zlr, ikayet eder. Bazen de olaylarn stne karak t veren, doru yollara k tutan olgun biri durumuna geer. Btn amac okuyucuyu kendine ekmek, kendi havasna srklemektir (Emir, 1976: 174-175). Fkralarda olduu gibi kiisel grler dile getirilir. Dil ak, sade ve durudur. Bu nedenle her yatan ve her eitim dzeyinden insanlarn bu trdeki yazlar okuyup anlama olaslklar ok yksektir.
SIRA SZDE
Sohbet trSIRAfkra arasnda nasl bir iliki vardr? ile SZDE Dildeki sadelik bakmndan denemeyi andran sohbet, denemeye gre daha DNELM uzun bir yazn trdr. Eletiri ile deneme arasnda kalan sohbet trnde yazar genellikle gncel ya da O R U bu niteliiniS yitirmeyen konulara odaklanr. Bakalarnn dncelerini irdelemesi bakmndan eletiriyi andrr. Yazarn kendi grlerini kesin yarglara varmadan aklamas asndan da denemeye benzer (Yzbaolu, 1984: 147). DKKAT
OKUMA PARASI
SIRA SZDE
Aralarnda belirgin farklar D N ramen olmasna E L M sohbet ve rportajn kartrld grlr. Sohbette tek kiinin varl sz U S O R konusuyken rportajda bir uzman bir de rportaj yapann varl sz konusudur. DKKAT
SIRA SZDE
Szden Sze
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Nurullah Ata Mektuptan alm talihim, bir tane daha geldi. teki gibi deil bu. Bir kere yazan AMALARIMIZ gizlemiyor kendini, kim olduunu sylyor: smet Zeki Eybolu adnda bir gen. stanbul bilim yurdunda yani niversitesinde okuyormu. Sonra da benimle elenmiyor, alaya almyor beni, ver gibi gzkp alttan alta inelemee kalkmyor. kK T A P yor bana, kyor ya, hakl olarak kyor. Eski yazlarm, u z Trke yazlarm beenirmi, yenilerine sinirleniyor, yle diyor: GeenT gnk Y O N dergisinde Ulustan aktarlm bir yaznz okudum. Ne ok E L E V Z Nokta zldm bilseniz! Yoksa sizi de mi elden kardk? Nerde o eski gzelim z Trke szler, nerde o yaznzdaki edebiyat, ahlk, hak, sanat, merak, iir gibi tatsz tutsuz Osmanlca szler. Niin unun bunun szne bakp da dncelerimizi deitiriyor N T E R szleri beenmeyenler var diye mi yazmak istemiyorsunuz? Gnn bisunuz? O yeniN E T rinde bir kii kp size: beenmedim bu sesinizi dese ona bakp da sesinizi deitirecek misiniz? Ne derse desin el gn. Biz yolumuza bakalm. Daha byle ok eyler sylyor. O mektubu okurken tatl bir duygu sard iimi, mektup deil de beti dediim gnleri andm. Doru sylyor, iyi sylyor o gen. Utandm kendi kendimden inandm yoldan dnmenin yeri mi vard? Bu kmalarna karlk ne diyeyim de balataym suu mu? Var benim de bir zrm, gelgelelim genler anlamaz, anlamamalar daha da iyidir. Gene syleyeyim ben. A ocuum, ben yalandm, kocadm da onun iin saptm yolumdan. Bilin ki sevinerek olmad bu. Gene durup durup o yola zlemle bakyorum. Bir sevgilinin bir daha evine varamayacanz bir sevgilinin yoluna nasl baklrsa yle bakyorum. Biliyorum ki doru oradadr; gzel oradadr, ancak ben yoruldum, dizlerim kesildi. Bir de o ii baaramayacam anladm. Yalnzdm, pek yalnz kaldm. Beni tutanlar, benim o yolda gitmemi dileyenler vard, uzaktan seslenmekle yetiniyorlard. Beni zendirmek istemelerine ne denli sevinirsem sevineyim, yanmda kimseyi grememek zyordu beni.
107
Dorusu, bsbtn de brakmadm o yolu. Byle Arapa, Farsa tilcikleri kullandm yazlarmda gene o sevdiim, kimini de kendim uydurduum tilciklere yer veriyorum. Biliyorum, yetmez bu, en dorusu gene eskisi gibi z Trke yazmaktr. Onu yaknda, bir dergide gene deneyeceim. ok sevindim o mektuba. Birka yl benim yrdm bir yolu brakmak, istemeyenler olmasna ok sevindim. Genler unutsun benim emeklerimi, onlar hie saysnlar, Arapa, Farsa tilciklerden kanmadm bir suda sevgiliden geliverecek bir esenleme gibi yreimi aydnlatr, gneler dourur gnlmde. talyan yazar Luigi Pirandellonun bir iki oyununu grmsnzdr, hikyelerini okudunuz mu? Bay Feridun Timur onlardan otuz altsn dilimize evirmi, mill eitim bakanl da bastrm. Hepsini okumadmsa da okuduklarm ok houma gitti, diyebilirim ki o yazarn oyunlarndan daha ok beendim hikyelerini. Oyunlarnda yksekten atmay andrr bir hal vardr. Hikyeleri yle deil, Pirandello onlarda kiilerini daha iyi gsteriyor, canlandryor. Oyunlarnda hep bir gr savunmak, okuyanlar, yahut seyircilerini dndrmek ister. Hem de zmlenemeyeceini syledii meseleler zerinde dndrmek ister. Bir gerginlik vardr oyunlarnda, hikyeleri ise yle deil, onlardaki kiiler daha canl, okuyana daha yakn. Herhalde bana yle geldi. Bay Feridun Timur da iyi evirmi dilimize. Belli ki talyanca cmleye bal kalmak istememi, her yerde deilse bile ok yerde: bizim dilimizde nasl sylemeli? Diye dnm. rnein bir yerde: Don lollo hiddetten kplere biniyordu. diyor. Kplere binmek deyimi sanmam ki talyancada olsun. Daha byle ok bulular var bay Feridun Timurun evirisinde. Ama belli ki daha gen bir yazar, o cesareti daima gsteremiyor, bazan acemiliklere dyor. te bir rnek: Don lollo bu szlere olmaz diyordu. Nafile; olan olmutu; fakat nihayet kabul etti ve ertesi sabah afakla beraber, let ve edevat torbas srtnda olduu halde, Zi Dima Locas Primosoleye geldi. Nihayet kabul etti. Den nce bir fakat koymann ne yeri var? Hele: avandanl srtnda demek dururken let ve edevat torbas srtnda olduu halde demenin cmleye bir arlk verdiini nasl anlamyor? Daha byle kusurlar var Bay Feridun Timurun evirisinde, haykrmak szn ok kullanyor, hem de barmak yerine kullanyor. Gene o hikyenin bir yerinde: kpten olmamak iin ihtiyar orada mevkuf mu tutacakt? diyor. Burada mevkuf sz hi yakyor mu? kendisi kpten olmasn diye ihtiyar hrriyetinden mi edecekti diyemez miydi? Bir de unu syleyelim. Ciddi Bir ey Deil adl hikyede yle bir cmle var: Her defasnda bir daha ayn hataya dmeyeceine dair yemin stne yemin ediyor, ahd peyman ediyor, yeniden k olmamak iin kahraman bir deva aratracan sylyordu. Bay Feridun Timur byle konumaz elbette dmeyeceine yemin etti . der. Dmeyeceine dair yemin etti. demez. Belki talyanlar yle der, biz demeyiz. Kahraman deva da ne oluyor? Belli, Franszlarn remde hroique dedikleri, talyancada tpks olabilir, Trkede yle denmez, baka bir ey arasn. Luigi pirandellodan seme hikyeler de byle ufak tefek kusurlar var, gene de o kitap tatl tatl okunuyor, Bay Feridun Timuru iyi evirmenlerimizden, yani mtercimlerimizden sayabiliriz. Hele bir eye ok sevindim: kinci ciltte dil birinci cilttekinden ok daha iyi. Demek ki Bay Feridun Timurun evirileri gnden gne iyileecek. Ben adn yeni duyduuma gre kendisinin bir gen olduunu sanyorum, bundan sonraki evirileri elbette daha kusursuz olur. Siz de okuyun o hikyeleri, elenirsiniz, hele ikinci cildin bandaki Donna Mimmadan balarsanz, btn kitab okumak hevesi uyanr iinizde. (Nurullah Ata. Syleiler, TDK, 231, Ankara 1964)
108
Sohbet yazlarnda dil gnlk konuma dilidir. Kurall, sral, devrik cmleler gerekli zamanlarda, birbiriyle uyum iinde i ie kullanlr.
Sohbet yazlarnda uzun cmlelerden kanlr. Konumalar gerektiinde hikyemsi bir hava iinde aktarlr. Deyimlerden, nlemlerden, samimi hitaplardan yararlanlr. Soru cmlelerine ska yer verildii grlr. Yazar soruyu bazen kendi kendine bazen de okuyucuya sorar. Bu tr yazlar yazmak kolay gibi grnse de aslnda keskin, kvrak bir zeky gerektirir. Yer yer elendiren olaylarda, dikkat eken tahlillerde aslnda uyarmak isteyen ustaca sitemlerin gizlendii grlr. Yazar okuyucuyu itham etme yoluna gitmez. Ortada bir su ya da kusur varsa biz ifadelerine bavurarak kendisini de iin iine katar. Bylece okuyucu dorudan sulanmam, hedef gsterilmemi olur. Okuyucuyu gerekleri aratrmaya, zm yollar bulmaya, gereini yapmaya yneltmeye alr. Bunlar yaparken alakgnlll elden brakmaz (Emir, 1986: 201-207).
Sohbet Trnn zellikleri

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Yazar, okuyucu ile bir sohbet havas iinde senli benli konuur. Yazar, dncelerinin doruluunu kabul ettirme konusunda srarc deildir. Daha ok, yazarn kiisel dncelerine younlalr. Yazar samimi, iten bir ifade tarz kullanr. Yazar eitli gncel olaylar da kullanarak duygu ve dncelerini destekler. Gazete ve dergi yazlardr. Gnlk konuma dili kullanlr. Kurall, sral, devrik cmleler gerekli zamanlarda, birbiriyle uyum iinde yer alr. 8. Uzun cmlelerden kanlr. 9. Dil ak, sade ve durudur. Bu nedenle her yatan ve her eitim dzeyinden insanlarn okuyup anlama olaslklar ok yksektir. 10. Yazar, sorulu cevapl cmlelerle konuuyormu hissi verir.
OKUMA PARASI Yryler (Sz Oyunlar) brahim Alettin Gvsa Yrylerin anlam ve mahiyetini hi tahlil ettiniz mi? Eer sokakta tramvayda yahut nnden kalabaln akt pencerede zihniniz bir yere takl deilse zamannz elenceli ve faydal geirmek iin bunu tavsiye ederim. Yryleri gzlerinizle dinlemeye altnz. nk her yry yle bir dildir ki, mahiyetleri szden daha ak ifa eder. Bu dil ancak gzlerle iitiliyor. Fakat kulakla duyulan szlerden daha samimi oluyor. Yry adeta bnyenin dili, kiiliin iradesiz ifadesidir. Hi tanmadnz birinin yryn yle birka dakika hatta birka saniye izleyiniz. Onunla birka saat konumu olsanz bu kadar tanmayacaktnz. Yrylerin eitli belirtilerine ksaca gz gezdirelim: Ba havada, burnu yukarda yry, ya azametin ya ahmakln ifadesidir ki ikisi bir yola kar. oka kazanmaya balayanlarda, yeni bir mevkie geenlerde, kendilerine kymet veya hret yaktranlarda bu duruma rastlanr. Gs kk, burun delikleri ak olduu oranda gurur fazladr. Yrrken ellerinin durumuna baknz! Onlarn baston eldiven tutuu, ceplere konuu, arkada balan ya da yrylerdeki anlam eitlendiriyor. Kimseye nem vermez gibidirler, herkesi kendilerine nem verdiine inandklar iin gzleri yine evrededir. Ba omuzlarn iinde, gzler yerde yry ya paraszlk gibi bir dnceye yahut kabahate delalet edebilir. Eer kollarn sallyorsa kabahati deil, dncesi vardr. Kollar vcuda yapk, kendini hissettirmeden glge gibi ayrlmak istiyorsa ondan korkunuz!
109
Sk adm daima megaleye delalet etmez. Tez canl ve sinirli olanlar bir trl admlarn seyrek atamazlar. Hantal yry de her zaman isizliklerin harc deildir. Ruhu hantal olanlar ne kadar skya gelseler, bir trl abuk ve evik yryemiyorlar. Ban iki tarafa sallanmas yry sahibinin ya salakln yahut kalenderliini ifade edebilir ki, bunu teki jestleriyle ayrmak mmkndr. Yrrken ban daima vcudundan ileriye doru uzatan u adam merakl olmak ihtimalindedir. Onun tamamiyle tersini yapanlar, yani yrylerinde balar vcutlarndan geride duranlar da vardr. Onlar iin ihtiyatl ve temkinli diye bir hkm vermenizde hata bulunmaz. Hovardalk etmek mizacnda olanlarn bir yana gidileri vardr ki, bunun anlamn mehur darbmesel pek gzel sylyor. Yengece sormular, niin yan gidersin, serde kabadaylk var demi! Fakat her yana gidiin kabadaylk ve klhanilik meyline delalet edeceini zannetmemeli. nk i adamlarnn hatta fikir adamlarnn ou yan giderler. Fakat bu gidite ve ban bir tarafa doru bklnde hibir dava manzaras sezilmez. Latif cinsi yry daha ifadelidir. Kimi sereler ve keklikler gibi admlarn adeta amadan, srar ve seker gibi yrrler. Gen kzlarn ou byledir. Kk yapl tknaz kadnlar arasnda gvercin yryller vardr. Onlar ekseriyle ar bal ve kendi halinde olanlardr. Bazs bir elale gibi dalgalana dalgalana, kimi de sk vcudunun btn hatlar ile kvrla kvrla yrr. Dalga ve ylan yryler arasnda phe yok ki, dikkati ekmek kasdi fazladr. yle kadn vardr ki, yryn airin dedii gibi ayaklanm bir kyamet halindedir. Mutlaka etrafn emniyetini, rahatn bozar. Omuzlarnda fkrdayan kahkahalar ve kalalarnda kaynayan ihtiraslarla gzleri ve gnlleri eteklerinde srkleyen yryleri iin vaktiyle airler neler sylemediler. Enderunlu Vasf: O gl-endam bir al ale brnsn, yrsn, Ucu gnlm gibi ardnca srnsn yrsn arksn elbette byle bir yry iin terennm etmiti. Abdlhak Hamite: Hubub eder gibi reftarnz ne halettir Aceb nesim-i seherden mi refidesiniz? beyitini ilham eden rzgar yryller de vardr. Tecrbeli bir gz, mehur halk sznde olduu gibi kadnn ne mal olduunu adm atndan tanr. Yryler, yalnz insanlarn ayr ayr mahiyetlerini anlatmakla kalmaz. Bir memleketin umumi hayat hakknda da az ok fikir verebilir. Yirmi be, otuz sene nceki sokak yrylerimizle bugnk gidilerimizi karlatrnz. imdi tesbihi arkasndan galolarn gcrdata gcrdata aheste gidenler ve sekiz, on adm yrmeden tamamlayanlar ne kadar azald. Atl tramvaylar kalkal, hele otomobiller oalal, srat eski alkanlklar da arkasndan srklemitir. Bununla beraber, belediyenin kalabalk yerlerde yaya gidenlere yry ihtarlar asmasndan da anlalr ki, henz yrylerimiz Avrupa merkezlerinin manzarasn alamamtr. Hele kenar mahallelerde ve cra semtlerde nanemolla salapati yrylere daha sk tesadf edilir. Yrylerin ne kadar zengin ifadesi bulunduunu yrmek kelimesinin eitli anlamlarndan anlayabiliriz. Yrmek yalnz ayaklarnn hareketleriyle yol almak
110
anlamna gelmiyor. Mecazi delaletleri daha boldur. Terakkiyi bununla anlatrz. ler yryor deriz. Japonlar yrd deyince hcum ve istila fikri kastedilmi olmuyor mu? Aleyhine yrmek, stne yrmek, alp yrmek, uluorta yrmek...tabirleri zerinde biraz dnnz! Nihayet bir yrmek vardr ki, btn yrylerin durduunu anlatr. nk lm de bununla ifade ederiz. Frenklerce yrmenin raz olmak, kabul etmek anlam son zamanlarda Trkeye sirayet etmi gibi grnyor. Onlarn bir kadn hakknda Elle marche dedikleri zaman, murat ettikleri anlam artk biz de Yrr! kelimesiyle ifadeye baladk. Yrylerin tahlili meselesinde eer bu yaz, sizi biraz yola koyabildiyse artk kendi banza yryebilirsiniz. Yolunuz ak olsun! (Emir, 1986, 206-207).
SIRA SZDE
Sohbet trnn en belirgin zellikleri nelerdir? SIRA SZDE

DNEL Trk edebiyatnda M Ahmet Rasim (Ramazan Sohbetleri), Yahya Kemal Beyatl (Tarih Musahabeleri), Suut Kemal Yetkin (Edebiyat Syleileri), evket Rado (Eref S O R U Saati), Melih Cevdet Anday (Dilimiz zerine Syleiler), Nurullah Ata (Karalama Defteri), Cenap ehabettin, Refik Halit Karay, Hasan Ali Ycel, Attila lhan, Falih Rfk Atay, Ercment Ekrem Talu gibi yazarlar sohbet trnde eser vermi isimler DKKAT arasnda yer almaktadr.
DNELM S O R U
TRK EDEBYATINDA SOHBET TRNN GELM
DKKAT
SIRA SZDE
OKUMASIRA SZDE PARASI Kibirli Raymond De Saint Laurent AMALARIMIZ Kibirli, kendini beenmile ayn ailedendir, onun amcazadesidir. Bununla beraber, birbirlerine kendini beenmilik hususunda benzeyen bu iki kii, nemli bir noktada ayrlrlar: Kibirli, yle bir dziye konumaz, konuurken de yapmack falan K T A P yapmaz. Sadece her frsatta, kendi gururunu tatmin etmee alr. vnmekten son derece holanr; birisinin kendisine iltifatta bulunmasn drt gzle bekler. Karsndakilerin bu ii yeteri kadar yapamayacaklarndan korktuu iindir ki, kendi kenTELEVZYON dine iltifatta bulunmak ihtiyacn duyar. Konumalar, kendi zaferlerini ifade eden bir teraneden baka bir ey deildir. Daha yanna yaklar yaklamaz, size kendisinden bahseder; bundan baka onu hibir konu ilgilendirmez. Servetinden, ev hayatndan, ahbaplarndan, ailesinden NTERNET bahseder. Kendi ahsiyetini belirtecek en kk bir noktay bile ihmal etmez. Eer fazlaca ahmak deilse, zekann servetten ve asaletten stn olduunu anlar ve bu sefer size meziyetlerinden, kabiliyetlerinden dem vurur. Mamafih bunlarn kendisini yeteri kadar tanmadn sanarak size daha bir takm teferruat hakknda izahat vermek hususunda tereddt etmez. Kibarlna, zarafetine dikkatinizi eker. Elbiselerinin kln, kumann ve terzinin ok gzel olduunu sylemenizi bekler. Parisin en byk terzisinde elbiselerini yaptrdn, sanki nemsiz bir eymi gibi, aldr etmeden syler. Biraz pahal olduunu, fakat taradakilere nazaran Paris terzilerinin ne kadar stn olduklarn ilave etmei de unutmaz! Kibirli bir adam grdm, konuurken, kravatn grsnler diye boynunu uzatp duruyordu. - Ne dersiniz rengi elbisemin rengine ok uyuyor, deil mi?
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
111
Kibirliyi evinde ziyaret edecek olursanz, size eyasn gsterir, tablolarn, deerli eylerini nnze serer: Velhasl, nesi var nesi yok her eyi gzlerinizin nne kor. Tabii bu eyann nadir bulunan cinsten olduklarna, ok pahal olduklarna sizi ikna etmek iin gayret sarf eder. Eer ok eitim grm bir insansa, ne de olsa kendine hkim olur ve usan verecek raddeye varmaz. Dalnn biri, tuzlu domuz ya ve kei peyniri satmak iin ovadaki kylere iner. Panayrlarda dolaa dolaa ekmek parasn g bel karr. Dnyay alt st eden savalar gnn birinde onun da iini yoluna koymasna frsat verir. Dalnn ticareti alp yrr. Banknotlar istif eder, milyonlara ykselen servete sahip olur. Zengin olunca da dhi olduuna inanr. Sanki karaborsann gizli piyasasna gre mal satmak insann dhi olmasn gerektiren g bir imi gibi. Bu ekilde zengin olmak insan zeki yapmaz, ona ancak bir ekya, bir gangster zihniyeti verir, o kadar. Bizim harp zengini, vaktiyle kyl lehesiyle yarm yamalk meramn anlatrken imdi aldr etmeden, kafa gz yararcasna dangul dangul konumaktan ekinmez. Paras ile orantl bir de ev yaptrr. ine en pahal eyalar doldurur, gzelmi deilmi ona vz gelir, yeter ki pahal olsun. Velhasl zevksizliin aheseri olan bir abide meydana getirmeyi baarr. Konumalarnda artk evinden baka bir eyden bahsetmez; dinleyenleri bktrncaya kadar anlatr. Yeni otomobilinden, buzdolabndan, elektrikli mutfak ocandan, banyo dairesinden bahseder. Bilhassa fiyatlara dair binlerce tafsilat verir. O kadar ki, insann eyasnn zerinden etiketleri ne diye kardn soraca gelir; yle ya, o zaman btn bu izahat vermek zahmetine katlanmazd. Baz kibirli insanlar vardr, hayaszl vnmeye kadar vardrmazlar. Fakat, kendisine iltifatta bulunmanz salamak iin sinsi sinsi arelere bavururlar, bin bir dereden su getirirler. rnein, bir macera anlatacak olsalar, hikyeyi evirirler evirirler, sonunda parsay kendilerine toplarlar. Yani ne yapp yapp kendilerini tebrik ettirmee muvaffak olurlar. Eer byleleriyle karlk vermeden alay etmek isterseniz, yaptklar bu manevralar anlamyormu gibi grnnz, tebrik falan etmeyiniz; greceksiniz ki, umduklarn bulamadklar iin ekip gideceklerdir. Bu suretle szle karlk vermeden zararsz bir usul ile, kurtulmu olursunuz. iei burnunda bir harp zengini karaborsacnn yirmi yalarndaki olu evinize geliyor. undan bundan konuuyor; syledikleri eyler incir ekirdeini doldurmaz. Sizden ne istediini kendi kendinize soruyorsunuz; anlamakta gecikmeyeceksiniz. Gen adam kolunu yle bir kaldrr, ceketinin yenini kvrr ve saatine bakar. Bu hareketini yaparken, kolundaki o cnm altn saati grmenize itina eder. Karaborsaclktan milyonlar kazanan babas ona byle bir hediye alabilir. Delikanl bekler ki: Ne gzel bir saatin var! diyesiniz. Bu iltifat yapsanz yetmez, sizden ayrlr ayrlmaz, bakasna gider ve ayn komediyi oynar. Bu, babasnn maazasnda kazklanan mterilere kar denen bir minnet borcu deil midir? Kibirli insan konuurken bir yldz gibi parlamak ister; fakat, parlamak yle dursun, aksine aleldelie der. vnmesi ve herkesten iltifat beklemesi, onun kafasz bir insan olduunu gsterir. Akll insan, kendi deerini ve haddini bilir; bakalarnn ikide bir bu meziyeti tasvip etmelerine ihtiya bile duymaz. Tavazuda kusur etse bile, kibirin ve kendi kendini beenmiliin yokuuna hibir zaman kaplmaz; gururunda kalmasn bilir. Geri, ahlk bakmndan bu daha feci bir haldir; fakat hi olmazsa gln deildir. (Emir, 1986: 202 -204)
112
zet
A M A
Sohbetin kavramsal olarak anlamn aklayabilmek Bir yazarn gndelik yaam, insan, sanat ve edebiyatla ilgili bir konu hakkndaki dncelerini, karsnda okuyucular varm gibi onlarla sohbet ediyormuasna scak ve iten bir anlatmla dile getirdii, makale plannda yazd fikir yazsna sohbet denir. Sohbetin temel niteliklerini sralayabilmek 1. Yazar, okuyucu ile bir sohbet havas iinde senli benli konuur. 2. Yazar, dncelerinin doruluunu kabul ettirme konusunda srarc deildir. 3. Daha ok, yazarn kiisel dncelerine younlalr. 4. Yazar samimi, iten bir ifade tarz kullanr. 5. Yazar eitli gncel olaylar da kullanarak duygu ve dncelerini destekler. 6. Gazete ve dergi yazlardr. 7. Gnlk konuma dilinin kullanlr. Kurall, sral, devrik cmleler gerekli zamanlarda, birbiriyle uyum iinde yer alr. 8. Uzun cmlelerden kanlr. 9. Dil ak, sade ve durudur. Bu nedenle her yatan ve her eitim dzeyinden insanlarn okuyup anlama olaslklar ok yksektir. 10. Yazar, sorulu cevapl cmlelerle konuuyormu hissi verir.
A M A
A M A
Edebiyatmzda sohbet trnde yazan belli bal yazarlar ve trlerin nemli rneklerini sralayabilmek Trk edebiyatnda Ahmet Rasim (Ramazan Sohbetleri), Yahya Kemal Beyatl (Tarih Musahabeleri), Suut Kemal Yetkin (Edebiyat Syleileri), evket Rado (Eref Saati), Melih Cevdet Anday (Dilimiz zerine Syleiler), Nurullah Ata (Karalama Defteri), Cenap ehabettin, Refik Halit Karay, Hasan Ali Ycel, Attila lhan, Falih Rfk Atay, Ercment Ekrem Talu gibi yazarlar sohbet trnde eser vermi isimler arasnda yer almaktadr.
113
Kendimizi Snayalm
1. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sohbet yazarlar eitli alanlarda birikimleri olan kiilerdir. b. Genellikle be sayfalk ksa yazlardan oluur. c. Dier yazn trlerinden en uzun olandr. d. Konular genellikle gncel ya da bu niteliini yitirmeyen konulardr. e. Yazar, sorulu cevapl cmlelerle konuuyormu hissi verir. 2. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Soru cmlelerine ska yer verilir. b. Uzun cmlelere yer verilir. c. Cmleler olduka karmaktr. d. Konular genelde skcdr. e. Dier yazn trlerinden en uzun olandr. 3. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi doru yanltr? a. Makaleden slup asndan ayrlr. b. Fkralarda olduu gibi kiisel grler dile getirilir. c. Dildeki sadelik bakmndan denemeyi andrr. d. Belli bir dnceyi savunmak amacyla yazlr. e. Genellikle be sayfalk ksa yazlardan oluur. 4. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kiisel grler kabul ettirilmeye allr. b. Kantlara, belgelere ska yer verilir. c. Kiisel grler kabul ettirilmeye allmaz. d. Genellikle siyasi konular ilenir. e. Cmleler olduka karmaktr. 5. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Denemeye gre daha uzun bir yazn trdr. b. Yazar kendi grlerini kesin yarglarla aklar. c. Bakalarnn dncelerini irdelemesi bakmndan eletiriyi andrr. d. Yazar kendi grlerini kesin yarglara varmadan aklar. e. Fkralarda olduu gibi kiisel grler dile getirilir. 6. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yazar okuyucuyu gerekleri aratrmaya yneltir. b. Yazar kendi savunduu gerekleri kabul ettirmeye alr. c. Yazar bilimsel konulara ncelik verir. d. Yazar sadece olaylarn sonularndan hareket eder. e. Genellikle siyasi konular ilenir. 7. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Dil ak, sade ve durudur b. Uzun cmlelerden kanlr. c. Konumalar gerektiinde hikyemsi bir hava iinde aktarlr. d. Ska uzun cmlelere yer verilir. e. Kiisel grler kabul ettirilmeye allmaz. 8. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Konumalar gerektiinde hikyemsi bir hava iinde aktarlr. b. Resmi hitap dili kullanlr. c. Ele alnan konular genellikle skcdr. d. Kullanlan dil anlalmaz ve karmaktr. e. Belli bir dnceyi savunmak amacyla yazlr. 9. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerdenhangisi yanltr? a. Arkadaa, dosta karlkl konuma dili kullanlr. b. Her yatan insann okuyup anlama olasl ok yksektir. c. Her eitim dzeyinden insann okuyup anlama olasl ok yksektir. d. Fotoraflar en nemli bavuru kaynadr. e. Uzun cmlelerden kanlr. 10. Sohbet ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yazar soruyu bazen kendi kendine bazen de okuyucuya sorar. b. Yazar okuyucuyu ska itham eder. c. En ksa yazn trdr. d. Birden fazla kiinin varl sz konusudur. e. Kantlara, belgelere ska yer verilir.
114

1. c 2. a 3. d 4. c 5. b 6. a 7. d 8. a 9. d 10. a Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Sohbetin Tanm ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Sra Sizde 3 Sohbet, makaleden slup asndan ayrlr. Makaledeki arbal ve ciddi hava sohbet trnde yerini tatl bir samimiyete brakr. Okuyucuda yazarla sohbet ediyormu hissini uyandran yazlardr. Sohbet yazar bilimsel makale yazan bilim adam gibi konuda derinlik yaratmaz, fikirlerini kantlamak gibi bir zorunluluu yoktur. zmlemeler yaplr, rnekler verilir, yazarn gr okuyucuya sezdirilir. Sonu blmndede yazar ulat karar dile getirir. Sra Sizde 4 Fkralar gibi sohbet yazlar da yazarn herhangi bir konu hakknda gr ve dncelerini ortaya koyarlar. Ancak sohbet yazlarnda yazar daha pikin daha usta olmaya bakar. Okuyucunun zihnini kamlamaya alrken sra duygu tellerine de basar. Veya ac durumlar ortaya koyarken dertlemek kaygsyla, teselli etmek isteiyle ruhunu okuyucunun ruhuna e eder, onunla birlikte zlr, ikayet eder. Bazen de olaylarn stne karak t veren, doru yollara k tutan olgun biri durumuna geer. Btn amac okuyucuyu kendine ekmek, kendi havasna srklemektir (Emir, 1976: 174175). Fkralarda olduu gibi kiisel grler dile getirilir. Dil ak, sade ve durudur. Bu nedenle her yatan ve her eitim dzeyinden insanlarn bu trdeki yazlar okuyup anlama olaslklar ok yksektir. Sra Sizde 5 1. Yazar, okuyucu ile bir sohbet havas iinde senli benli konuur. 2. Yazar, dncelerinin doruluunu kabul ettirme konusunda srarc deildir. 3. Daha ok, yazarn kiisel dncelerine younlalr. 4. Yazar samimi, iten bir ifade tarz kullanr. 5. Yazar eitli gncel olaylar da kullanarak duygu ve dncelerini destekler. 6. Gazete ve dergi yazlardr. 7. Gnlk konuma dili kullanlr. Kurall, sral, devrik cmleler gerekli zamanlarda, birbiriyle uyum iinde yer alr. 8. Uzun cmlelerden kanlr. 9. Dil ak, sade ve durudur. Bu nedenle her yatan ve her eitim dzeyinden insanlarn okuyup anlama olaslklar ok yksektir. 10. Yazar, sorulu cevapl cmlelerle konuuyormu hissi verir.

Sra Sizde 1 Trk Dil Kurumu Trke Szlkte; 1. Arkadaa, dosta karlkl konuma, hasbhl, sohbet 2. Uluslararas iletiim a ortamlarn kullanarak eitli yazlmlar araclyla kiilerle karlkl olarak yazl, sesli veya grntl grme 3. Bir bilim veya sanat konusunu, konumay andran biimde inceleyerek anlatan edebiyat tr (TDK, 1998: 2022) eklinde aklanmaktadr. Sra Sizde 2 Sohbet trnde yazar bir ansn, bir yazar, airi, onun eserleri hakkndaki deerlendirmelerini, okuduu bir dergi ve kitap hakkndaki dncelerini, izledii bir sinema veya tiyatro hakkndaki yorumlarn, gndelik yaamda gzne taklan eyleri okuyucularyla paylar. Bu trde yazlan yazlar bir anda okuru etkisi altna alr. Yazar okurla konumaya, zaman zaman ona sorular sormaya balar. Okuyucunun azndan sorular sorar, okuyuculardan onay bekler, sorular yine kendi cevaplar. Sohbet yazarlar kltr, sanat, edebiyat, felsefe gibi eitli alanlarda birikimleri olan kiilerdir. Ele aldklar konular fazla derine inmeden, kantlama endiesi tamadan, okuyucularla dertleiyormu gibi iten bir ekilde anlatrlar. Dncelerini kimi zaman bir atasz vecize syleyerek, bazen de nl bir dnrn szleriyle pekitirir. En skc, en ar konular bile usta bir sohbet yazarnn kalemiyle ekillenince neeyle, keyifle okunan bir yaz haline dnr (Emir, 1986: 201).
115
Ate, Kemal (1990). Trk Dili. Ankara: mge Kitabevi. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi (1986). stanbul: Geliim Yaynlar. Emir, Sabahat (1976). Kompozisyon Yazma Sanat. stanbul: Emir Yaynlar. Emir, Sabahat (1986). rnekleriyle Kompozisyon Yazma Sanat. Ankara: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar: 25. Redhouse Byk Szlk (1997). stanbul: Redhouse Yaynevi. Trke Szlk (1998). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Yzbaolu, Muammer (1984). rneklerle Yazl ve Szl Anlatm Bilgileri. stanbul: Serhat Yaynlar.
Ahmet Rasim (2011). Ramazan Sohbetleri. stanbul: Kap Yaynlar. Melih Cevdet Anday (1996). Dilimiz zerine Konumalar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Nurullah Ata (2008). Syleiler. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Nurullah Ata (2010). Karalama Defteri. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. zdemir, E. (1983). Yaz ve Yaznsal Trler. stanbul: Varlk Yaynlar. Suut Kemal Yetkin (?). Edebiyat Konumalar. stanbul: Remzi Kitabevi. evket Rado (2007). Eref Saati. Ankara: Elips Kitabevi
6
Amalarmz
Gezi Yazs Seyahatname Sefaretname
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gezi Yazsnn anlamn ve tr zelliklerini aklayabilecek; Dnya edebiyatnda belli bal gezi yazs yazarlar ve eserlerini tanyabilecek; Cumhuriyet ncesi ve sonras dnemlerde Trk edebiyatnda gezi yazsnn geliimini aklayabilecek ve belli bal yazarlarn ve eserlerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dnya Edebiyatnda Gezi Yazs Trk Edebiyatnda Gezi Yazs
indekiler
Gezi/Seyahat Yazs
GEZ TRNN TANIMI VE NTELKLER DNYA EDEBYATINDA GEZ YAZISI CUMHURYET NCES TRK EDEBYATINDA GEZ YAZILARI CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATINDA GEZ YAZILARI
Gezi/Seyahat Yazs
GEZ TRNN TANIMI VE NTELKLER
Gezmek, insann doasndaki en temel eylemlerden birisidir. nsanlar ekonomik, dini, askeri, bilimsel, turistik veya buna benzer pek ok nedenden dolay gezerler. Baz kiiler gezip grdkleri yerlerin zelliklerini yazya aktarmaktan holanr. te gezi yazlarnn temelde ortaya k burasdr. Bunlardan anlalaca zere gezi yazs, yurt dnda veya yurt iinde gezip grlen yerlerin, mimari, kltrel, dini, ticari, tarihi vb. ynlerinin anlatld yazlardr. Gezi yazlar, ok deiik edebiyat trlerine kaynaklk ettii gibi, an ve gnlk trleriyle de nemli ortak taraflar vardr. Bununla birlikte gezi yazlarnn temel hareket noktasnn corafya olduu unutulmamaldr. zerinde durulan corafyann tarihi, insan, yaam biimi, mimarisi, ulam, gnlk hayat, gelenek ve grenekleri, ahlak ve hukuk anlay, inanlar, giyim tarzlar, yemek kltrleri, yan ayrntlar olarak gezi yazsn destekler. Bundan dolay gezi yazlar edebiyatn olduu kadar tarihin, sosyolojinin, antropolojinin, ekonominin, corafyann ve bilimin de ilgi alanna girmektedir. Dolaysyla gezi yazlarnn kendi zamanlarna olduu kadar kendilerinden sonraki zamanlara da seslenebilme zellikleri vardr. Bat edebiyatlarnda olduu gibi, Trk edebiyatnda da baka corafyalara, lkelere yaplan yolculuk olgusuna bal olarak yazlan roman ve hikyelere rastlanmaktadr. Mesela Homerosun liada ve Odysseias bata olmak zere Voltairein Candidei, Cervantesin Don Quijoteu, Jean-Jacques Rousseaunun Yalnz Gezerin Hayalleri, Goethenin Wilhelm Meistern Yolculuk Yllar isimli eseri; Hermann Melvillein Moby Dicki, Daniel de Foenun Robinson Crusoesu, Lewis Carroln Alice Harikalar Diyarndas, Jonathan Swiftin Gulliverin Seyahatleri kitab; Stevensonn Define Adas, Jules Vernein Onbe Yanda Bir Kaptan, Seksen Gnde Devr-i lem, Arzn Merkezine Yolculuk, Aya Seyahat, Denizler Altnda Yirmi Bin Fersah gibi eserleri, Hermann Hessein Siddhartas bu konuda verilebilecek balca rneklerdendir. Ayn ekilde Trk edebiyatnda da ilhamn gezmek fikrinden alan bu tarz eserlere rastlamaktayz. Ahmet Midhat Efendinin Hasan Mellah Pariste Bir Trk, Acib-i lemi, Yakup Kadrinin Bir Srgn, Reat Nuri Gntekinin alkuu adl roman, Halide Edip Advarn Handan, Refik Halit Karayn Srgn ve Gurbet Hikyeleri, Hseyin Rahmi Grpnarn ki Hdn Seyahati, Ercment Ekrem Talunun Mehedi ile Devr-i lemi ilk anda hatrlanabilecek gezi merkezli roman ve hikyelerdir.
118
SIRA SZDE
Gezi yazlarnn ana konusu nedir? SIRA SZDE

D NELM Btn dnya edebiyatlarnda gemi yzyllardan beri gezi yazlarna rastlanmaktadr. Resmi grevlerle baka lkelere gitme; sava, hastalk, ktlk, ticaret, din gibi nedenlerle baka Uyerlere gme gibi sosyal etkenlerin haricinde ilgin yerler grS O R me, yeni corafyalar kefetme gibi bireysel amalarla da klan yolculuklar, grlen yerler, gezi yazlar iin birer kaynak olabilmektedir. Batl edebiyatlarda zenDKKAT gin aristokratlarn yeni yerler grme merak, din adamlarnn dini amalarla baka toplumlara alma dnceleri de zaman zaman gezi yazlarnn yazlmasna yol SIRA SZDE amtr. Trk edebiyatnda da seyahatname adyla bilinen yazlar edebiyatmzdaki ilk gezi yazlar olarak kabul edilebilir. Dnya edebiyatnda en bilinen gezi yazlar unlardr: AMALARIMIZ Homer, Odyssey (M..8.yy) Xenophon, Anabassis (M.. 5.yy) Pausanias, Yunanistann Tantm (M.. 2.yy) K T A P bni Fazlan, Risale ismiyle bilinen Seyahatnamesi (10.yy.) Nasir Hsrev (1004-1088), Sefername Marco T E L E V (1254-1224), Dnyann Hikaye Edilii Polo Z Y O N bni Batuta (1304 - 1368), Rihletl- bni Batuta isimli Seyahatnamesi Muhammet Babur (1483-1531), Baburname Ferno Mendes Pinto (1509-1583), Hac NT RNET Lady MaryEWortley Montagu (1689-1762), Trk Sefaret Mektuplar (ark Mektuplar adyla Trkeye evrilmitir.) Thomas Jefferson (1743-1826), Thomas Jeffersonn Seyahatleri Heinrich Heine (1797-1856), Seyahat Resimleri Alexis de Tocqueville (1805-1859), Amerikaya Yolculuk Gerard de Nerval(1808-1855), Douya Seyahat Charles Dickens (1812-1870), talyadan Resimler Gustave Flaubert (1821-1880), Flaubert Msrda Henry James (1843-1916) Fransada Kk Bir Tur Edmond de Amicis (1846-1908), stanbul Pierre Loti (1850-1923), sfahan Seyahatnamesi Andr Gide (1869-1951), Kongoya Seyahat John Steinbeck (1902-1968), Rusya Gncesi Heinrich Harrer (1912-2006) Tibette Yedi Yl Dennison Berwick (1956-), Amazon ve Ganj Boyunca Yrmek
DNELM S O R U
DNYA EDEBYATINDA GEZ YAZISI
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Dnya edebiyatnda ne zamandan beri gezi yazlarna rastlanmaktadr? SIRA SZDE
DNELM S O R U
CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATINDA GEZ D YAZILARI N E L M

Tanzimat ncesi Trk edebiyatnda, daha ok seyahatname ad altnda gezi yazlarna rastlanmaktadr. Dier taraftan Osmanl mparatorluunun son yzyllarnS O R U da Bat ile ilikilerin gelitirilmesi maksadyla gnderilen elilerin yazm olduu Sefaretnameler de gezi yazs snfna sokulabilirler. DKKAT Trk edebiyatnda seyahatname trne rnek olabilecek ilk eser Hoca Gyaseddin Nakkan Htay Sefaretnamesi olarak da bilinen 1422 tarihli Acibl-LetSIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
6. nite - Gezi/Seyahat Yazs
119
ifidir. Bundan sonra Ali Ekber Htnin Htnmesi (1515-1516), Pir Reisin Kitab- Bahriyesi (1521/1526) Seydi Ali Reisin Miratl-Memliki (1557), Trabzonlu k Mehmet elebinin Menzrul-Avlimi (1597) sadece Trk edebiyatnn deil, 17. yzyl dnya edebiyatnn da en byk eserlerinden saylan Evliya elebinin 10 ciltlik Seyahatnamesi, Nbnin 1712de tamamlad Tuhfetl-Haremeyni, Fransay ilk kez geni biimde tantan ve 1690larda yazld sanlan Sleyman Aa Seyahatnamesi, Ktip elebinin, 1648de yazmaya balad ve 1732de baslan Cihannms, Keecizade zzet Mollann, Keana srgnn anlatt Mihnet-Kean mesnevisi ve bunlarn yan sra brahim Paann, Viyana Sefaretnamesi (1719), Ahmet Drr Efendinin ran Sefaretnamesi (1721) Nili Mehmet Aann Rusya Sefaretnamesi (1730), Mehmet Efendinin Lehistan Sefaretnamesi (1730), Hatt Mustafa Efendinin Neme Sefaretnamesi (1748), Ahmet Resm Efendinin Viyana Sefaretnamesi (1758) ve Prusya Sefaretnamesi (1764), Vasf Efendinin spanya Sefaretnamesi (1787-88), Ebubekir Ratib Efendinin Neme Sefaretnamesi (1791-92), Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Fransa Sefaretnamesi (1720-21) Tanzimat ncesinde yazlan seyahat eserleri veya iinde gezilen, grlen yerlere dair bilgiler ieren eserler olarak anlabilirler. Tanzimat sonrasnda ise Bat edebiyatlarn da yakndan tannmasyla gerek eviri yoluyla batl yazarlarn, gerek dorudan Trk yazarlarnn gezi yazlarnn edebiyatmzda sayca artmaya balad grlmektedir. Bunda bilhassa batllama politikalarna bal olarak batl lkelere ait intibalarn nemli bir yeri vardr. Gelenekten gelen seyahatname kltrnn yan sra, modern dnceyle yaygnlk kazanmaya balayan yeni yerler grme, egzotik yerler kefetme anlaynn da bu tarz eserlerde bir etken olduu sylenebilir. Sadk Rfat Paann talya Seyahatnamesi (1838), Mustafa Sami Efendinin Avrupa Risalesi (1840), Mehmet Raufun, Seyahatname-i Avrupas (1851), Hayrullah Efendinin Avrupa Seyahatnamesi (1864) mer Faiz Efendinin Sultan Abdlazizin Avrupa Seyahati (1867) Ahmet Midhat Efendinin olduka hacimli Avrupada Bir Cevelan (1889) Ahmet hsann Avrupada Ne Grdm (1891), Doktor Hseyin Hulkinin Berlin Hatrat (1892) Karnczade Sleyman krnn Seyahatl-Kbras (1907) Gmrk Mdr Mustafa Sait Beyin Avrupa Seyahatnamesi (1898) Fafurizade Hseyin Nesiminin Seyahati (1904) Celal Nurinin imal Hatralar (1914) ve Kutup Musahabeleri (1915) Halit Ziyann Almanya Mektuplar (1915) ve Alman Hayat (1915), Selim Srrnn Bizce Mehul Hayatlar: svete Grdklerim (1327), Cenap ahabettinin Avrupa Mektuplar (1919), mer Ltfi, mit Burnu Seyahatnamesi (1292), Mhendis Faikin kaleme ald Seyahatname-i Bahr-i Muhit (1868), Seyyah Mehmed Eminin stanbuldan Asy-y Vustya Seyahat (1878), Dyn- Umumiye mfettii li Beyin Seyahat Jurnali (1898), brahim Abdsselmn Yemen Seyahatnamesi (1907) Cenap ahabettinin Hac Yolundas (1896-98), Tanzimat sonrasnda yazlan gezi yazs eserleri arasnda saylabilirler. Tanzimat sonrasnda gezi yazlarnn sayca artmasnn sebeplerinden en nemlisi nedir? SIRA SZDE
SIRA SZDE
CUMHURYET DNEM TRK EDEBYATINDA GEZ DNELM YAZILARI

Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatna geldiimiz de ise daha zengin bir gezi edeS O R balanmasyla biyatyla karlarz. Bir taraftan batnn daha yakndan tannmaya U deiik batl lke ve ehirlerine ait gezi yazlar artmaya balar; dier taraftan zellikle Cumhuriyet dncesine bal olarak ortaya kan Anadoluculuk ve memleDKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
120
ket edebiyat, Anadolu corafyasn, insann, kltrn, tarihini, yaama biimini n plana karr. Buna bal olarak da bilhassa Anadolunun deiik ehir ve blgelerine ait gezi yazlar dikkat ekmeye balar. Bunlarn bir ksmnn rportajla kark gezi yazs olduunu da belirtmek lazmdr. Halide Edip Advarn 1937de Londrada baslan nside ndia kitab dnda Trkede bir gezi kitab olmamakla birlikte pek ok eserinde gezi yazs saylabilecek blmler vardr. Advar, 1924de kt talya seyahatini Daa kan Kurtta Yolculuk Notlar bal altnda anlatr. Burada Halide Edip Atina, Selanik, Venedik, Verona ve Tirol ehirlerine ait gzlemlerini, bu ehirlerin tarihi, kltrel, sanatsal, mimari taraflarn dikkatlerimize sunar. Yakup Kadri Karaosmanolu, Alp Dalarndan ve Miss Chalfrinin Albmnden (1942) kitabnda 1926da hastal dolaysyla tedavi olmak iin gittii svire Alplerinde yaadklarn, grdklerini gnlk yaam erevesinde tarihsel ve sanatsal bir perspektifle birlikte verir. Celal Esad, 1928 tarihli Seyahat ntibalar kitabnda talyann antik Pompei, Venedik, Cenova ehirlerini; Hollandann Amsterdam; svein Stockholm ve Finlandiyann Helsingfrs ehirlerinde grdklerini anlatr. Cumhuriyet ncesi dnemde de gezi kitaplar bulunan Selim Srr Tarcan, 1940ta baslan rfan Diyar: Finlandiya, sve, Danimarka kitabnda ve 1948 tarihli Yurt Dnda:Londrada Grdklerim adl kitabnda kuzey lkelerine yapt gezileri ve ngiltere bakentinin gelimiliini anlatmaktadr. Yirminci yzyl iirimizin nemli isimlerinden biri olan Ahmet Haimin Cumhuriyet dneminde yazm olduu Frankfurt Seyahatnamesinde (1933) ve Bize Grenin (1928) Bir Seyahatin Notlar ksmnda Frankfurta ve Parise dair olduka ince ayrntlara dayanan, air bir kiiliin ince hassasiyetinin dikkatinden km gezi yazlar yer almaktadr. Haim tedavi maksadyla gittii Frankfurtun ve 1928deki Paris ziyaretinin izlenimlerini iirlerinde alk olduumuz kapalln aksine olduka ak anlaml tasvirci, tahlilci bir ereveden verir. Haim, zaman zaman ironik gndermelerle dolu sanatkrane bir slupla Alman ve Fransz toplumunun modern yaama biiminden, insan eitliliine, sanatsal, tarihsel, kltrel zenginliine uzanan bir genilikte bir anlamda modern Avrupa hayatn dikkatlerimize sunar.
SIRA SZDE
Cumhuriyetin ilanndan sonra Anadoluya dair gezi yazlarnn sayca artmasnn en nemSIRA SZDE li sebebi nedir? Bunlar arasnda en dikkate deer olan gezi kitab hangi yazarmzndr?
DNELM
DNELM S O R U
Okuma Paras Ahmet Haim Sabah kahvaltsndan sonra otelimden ktm. Bana imdilik her eyi kapal olan KKAT FrankfurtDcaddelerinde gelii gzel dolayorum. Seyyahn yabanc kaldrmlar zerinde gze arpan bir acayip hali var: GzleSIRA SZDE ri, etraftaki izahatsz eyay kavramak iin yataklarndan lzumundan fazla frlamlardr; kulaklar ise, iittiklerinin manasn seebilmek mezbuhane gayretiyle sersemlemi bann iki yannda asabi yapraklar gibi dikilmilerdir. Victor HuAMALARIMIZ gonun stanbulu gren mehur patlak gzl adam bir karikatr deil, seyyahn daima doru kalacak olan bir portresidir; Frankfurt caddelerinde, kabark dikkatlerimle, kendimiAbu karikatre dnm hissediyorum. K T P
S O R U
CADDELER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
121
Etrafma baknyorum: Hayalimizde bile grmediimiz kadar geni, hendes, temiz, pergel ve zevkin mterek eseri, nihayetsiz caddeler. Bu caddeler o kadar mkemmel eyler ki bunlar grdm diye ayrca not etmeyi kendimce lzumsuz bir i addetmiyorum. Byk ve zengin cameknlar, henz elifini bilmediimiz bir gz avlama sanatnn zalim incelikleriyle dzeltilmi maazalar... Sabahn pembe aydnlnda parl parl yanan kocaman billr camlarn arkasnda di bir meyva, i bir biftek, bir cep defteri, bir hal, bir stilo firuzeden bir bilezik veya prlanta bir gerdanln korkun cazibesiyle gz ekiyor. Caddelerin sanda ve solunda tpk kinci Frederikin mehur piyadeleri gibi sert, bir hizada dizilmi ve marur cepheleri batan baa ticari altn yazlarla kaplanm granit renginde hayat kayna koca binalar... Bunlarn bana verdii gz zevkinden burada ayrca bahsetmeyeceim. Yalnz pencereler zerinde duracam: Arkalarnda k fidanlarnn krmz iekleri ve iri yeil yapraklarnn tembel tembel dinlendii, silinmi byk kristal caml, bembeyaz tl perdeli mesut Frankfurt pencereleri! Hastane, kla, kk, maaza ve mektep pencereleri burada hep Alman kadnnn eliyle, ruhu ayn mahrem hlyalarla deli edecek gizli bir saadet marifetiyle sslendirilmitir. Yalnz Alman pencerelerinin srrn kavrayp getirecek olan bir kimse, kendini memleketine gzel bir hizmet yapm addedebilir. Fakat bu muhteem sokak dekoru iinde ne garip iler gren adamlar gze arpyor: yi giyinmi, iyi taranm, yz rahat birtakm efendiler, caddelerin muhtelif noktalarnda kme kme durarak ark syleyip mzka alyorlar. Ne var? Bir umumi nee mi, bir bayram m var? Hayr, ne nee, ne de bayram! Bunlar Almanyann, adedi gnden gne artan sefalet habercileri, isizleri, dilencileridir. Gelip geenlerin yolunu terbiyeli bir tebessmle kesen ve teneke kutular uzatp kttan sar, pembe, beyaz iekler datan u adamlar ne istiyor? Bunlar artk Almanyay azna kadar dolduran saysz sakat, yetim, fakir, hasta cemiyetlerinin sadaka toplayclardr. Sar bezden uydurma bir avc niformas zerinde, uydurma bir kay, uydurma bir matra ve bir muhayyel mstakbel seferin uydurma tehizatyla erken sslenmi u baya ehreli adamlar kim? Bunlar Hitler askerleridir. Etrafa yan bakarak, sessiz ve karanlk dolaan krmz kravatl genler kim? Bunlar da Hitlercilerden daha hayrl olmayan komnistlerdir. Akam oluyor: Lacivert gece, bin bir k beneiyle caddeleri dolduruyor; karanlk kelerde siyah mantolarna sarlm birtakm korkak, gen kadn ehreleri belirdi. Bunlar bir deil, iki deil, belki binlerden fazla! Bunlar ne? Bunlar da aln gnden gne artrd kt mterili Alman gece fahieleridir. Almanya pembe ve byk bir elmadr. Fakat ii kurtludur. Kaynak: Ahmet Haim, Frankfurt Seyahatnamesinden
Bir corafya retmeni olan Faik Sabri Duran, gezip grd yerlere dair pek ok resmin de yer ald, stanbuldan Londraya ileple Bir Yolculuk (1934) ve Akdenizde Bir Yaz Gezintisi (1938) isimli kitaplarnda ak deniz izlenimlerinden stanbuldan, Lizbondan, Atinadan, Amsterdamdan, Londradan, Paristen, ve pek ok talyan ehrinden bahseder. Edebiyatmzn nemli edebiyat tarihilerinden biri olan smail Habip Sevk, Trkiye dna yapt seyahatlerine ait gzlemlerini Tunadan Batya (1935) kita-
122
bnda ve yurt ii gezilerine ait intibalarn ise Yurttan Yazlar (1943) isimli eserinde bir araya getirmitir. Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnn roman alanndaki en nemli isimlerinden biri olan Reat Nuri Gntekin, iki ciltlik Anadolu Notlar (I.C.1936; II.C. 1966) eseriyle gezi edebiyatnn da en gzel rneklerinden birini verir. Anadoluda yapt memuriyetler dolaysyla yakndan tanma frsat bulduu Anadolu insan, Anadolu corafyas, kltr, tarihi, yaama biimi, ztrab, sefaleti ve ihtiam ve her trl manzarasyla Reat Nurinin bu eserinde yer alr. Cumhuriyet dneminin yine nemli yazarlarndan birisi olan Falih Rfk, gezi edebiyatna ona yakn saydaki eseriyle katkda bulunmutur. Denizar (1931), Yeni Rusya (1931), Yolcu Defteri (1946), Taymis Kylar (1934), Bizim Akdeniz (1934), Tuna Kylar (1938) ve Hind (1944) isimli kitaplarnda Brezilyann tropik ormanlarndan Rusya corafyasna kadar geni bir corafyadaki gezilerinde gezip grdklerini gzler nne serer. Ahmet Hamdi Tanpnarn Be ehiri deneme, hatra ve benzer trlerle kark bir ehir monografisi olmakla birlikte, iinde yazarn yaayp grd stanbul, Ankara, Konya, Bursa ve Erzurum ehirlerine ait intibalarn da yer almas dolaysyla gezi edebiyat iinde de dnlebilir. Bunlarn dnda aadaki yazar da ad geen eserleriyle Cumhuriyet dnemi gezi yazs edebiyatna nemli katlarda bulunur. Sadri Ertem, Bir Vagon Penceresinden (1934); Ankara-Bkre (1938) Samet Aaolu, Strazburg Hatralar (1962), Sovyet Rusya mparatorluu (1966) air kfe Nihal, Finlandiya (1935) ve Domani Dalarnn Yolcusu (1946) Haldun Tanerin Dsem Yollara Yollara (1979) ve Berlin Mektuplar (1984) Bedri Rahmi Eybolu, Canm Anadolu (1953) Hikmet Feridun Es, Ak Tamtamlar (1953) Burhan Arpad, Tunadan imale Avrupa (1953), Uu Gnl (1959), Gezi Gnl (1962), Avusturya Gnl (1963) A.Rza Aksan, Gney Akdeniz ve Afrika Seyahati (1954), Trenle Avrupay Dolatm (1956), Anadoluda Seyahat (1958), Amerikay Dolatm (1958) Hasan-li Ycel, Kbrs Mektuplar (1957), ngiltere Mektuplar (1958) Fikret Otyam, Ha Bu Diyar (1959), Doudan Gezi Notlar (1960), Toprakszlar (1963), Can Pazar (1969), Ne Biim Amerika, Ne Biim Rusya (1970), Karasevdam Anadolum (1976), Ad Yemendir (1981) Selahattin Batu, Romancero (1953), svire Gnleri (1966), Avusturya ve Venedik Gnleri (1970), spanya Bys (1972) Melih Cevdet Anday, Sovyet Rusya, Azerbaycan, zbekistan, Bulgaristan, Macaristan (1965) Nail Greli, Yre Yre (1982) Hikmet Birand, Anadolu Manzaralar (1983) Glten Dayolu, Bambaka Bir lke: Amerikaya Yolculuk, Kafdann Ardna Yolculuk (1988), Okyanuslar tesine Yolculuk (1988), Kenyaya Yolculuk (1993), Msra Yolculuk (1993) Buket Uzuner, Bir Siyah Sal Kadnn Gezi Notlar (1989) Nadir Paksoy, Srt antamda Corafyalar (1992) Orhan Kural, Byk Dnyada Kk Admlar (1993)
123
Okuma Paras KURTUBA CAM Selahattin Batu nl bir seyyah, dnyay gezmi, yolu Hindistandaki Tac Mahale gelince, muhteem kaplar nnde durmu. Geri renk renk naklara, arabesklere o da hayran, ama bu gzellik ok acayip bir lemdir onun iin; kolay kavranlmaz, anlalmaz. Gzleri mcerrede almam ki. Barbar sanat deyip km. Kurtubadaki Ulu Cami ile Sevilladaki, Grnatadaki saraylar grnce bu sz aklma geldi. Acaba Arabesk gerekten bir barbar sanat mdr? Eski Yunan, kendi snrlarnn dna bu ad verirdi. Sanatn barbar da insan darda brakan bir yarat olabilir, diye dndm. Bu geometrik maher, sonsuza doru uzanp gidiyor. Takentten Grnataya kadar bir tekrar. Geri dal, iek, tomurcuk mcevherlenmi; ama bunlarda tabiat yok. l, zevk, estetik yerli yerinde, ama insan nerede? Arabeske insan d manasnda barbar demek, yerinde olmaz myd? Kelime dilimin ucunda idi, gnlerce hakl gibi gzkt bana, ama bir trl syleyemedim. Acaba niin syleyemedim? Bunu imdi Kurtuba Camiini dnrken yava yava anlyorum. nsan d bir sanat, bu mabedi yaratabilir miydi? O ilhlik, sessiz bir alt gibi talara dklen, o stunlar, kemerleri yzdren i , insan anlamam bir sanatn eseri olabilir miydi? Geri ba sonu olmayan bir mabetti bu cami; insan sanatta btn, snrl olan sever; bir bakta kavrayamadn anlamaz, hi olmazsa rker ondan. Ama bu sonu grnmeyen naklar az ey deil. Mabet, bu haliyle daha ok bir epopeye benzemi, lyada, ehname, Harp ve Sulh gibi. Nasl bir destana girince kaybolursanz, burada da yle oluyor. Adeta bir byl dnya iinde yol oluyorsunuz. Kurtuba Camii bir stun ve kemer ormandr. Tabiat gibi bir ey. Sanki drt yanna doru saatlerce yryebilirsiniz: Saa gitseniz bir stun kyameti, sola dnseniz bir kemer cenneti... Epik, bundan baka bir ey midir? Epik, tarihin mimarisi deil mi? Sonra, atmosferdeki o ruhanilik... Bursa ne kadar ruhaniyetli bir ehirse, ehre benzeyen bir cami de yle. Pencerelerden fkran o kar beyaz k, oklar gibi frlam, dokunsanz belki krlacak, bir avize yere dalm gibi, onu toplayacaksnz. Dnmeye, duymaya, susmaya mecbursunuz. Mutlaka ellerinizi yavaa kaldracak, mihraba doru yryeceksiniz. Kemerler kat kat... Kubbeleri eilerek ge doru onlar kaldryor. Mermer, krmz tulalarla dilim dilim, oymalarla kabartmalarla muhteem. Fakat bunlar ta olabilir mi? ylesine hafif, effaf ki hepsi... Kurtubann altn andaki esirciler en gzel kzlar m semiler? ki bklm rakseder gibi bir durular, tllere, ilemelere bir brnleri var ki oynuyorlar sanyorsunuz. Ellerindeki defleri saklamlar belki. nsann arayas geliyor. Kemerler hangi mimaride bu kadar insana benzetilmitir? Sonra havaya aslan, adeta kubbelere ykseltilen o dolu duvarlar. Stunlarn, kemerlerin hareketlerinden sonra bu sessizlik ne kadar gzel. Bu dz sathlar hor grmeyin, yle som, ylesine yaln ki hepsi... Dualar onlara deince nlayacak, renkler orada dalga dalga olacak. Her mabette seslerin yumuayaca, gzlerin dinlenecei bir yer lazmdr, bu som duvarlar o yer olmal... Stunlarn herbiri bir tarih. Nerelerden gelmi? Kimler getirmi? Kubbelere aslan u fildii bu stunlar tayan bir file aitmi; ekilmi bir klca benziyor. Yap, para para, asrlarca srm. Esirler krbalanm, filler srtlarndan can vermiler.
124
Ama bu mcevher stunlara feda edilmeyecek ne vardr? Damar damar kla ssl, yle bir hava iindeler ki, Tanr Buradaym diye sesleniyor. Belki o hkmdarlar zalimdi, belki o devrin halifeleri bu kubbeleri bir taviz diye Allaha uzattlar, bilmiyorum. Ama gzelliin affettirmeyecei hangi gnah var? O zaman kan m dkmler? Bugnk neelerine, feda olsun. O zaman kapkara zulme mi dmler? Bugn bu mihraplarda unutulsun hepsi. nsann gzellik nnde unutmayaca ne vardr? Ama bu elmas pencereleri halifeler deil, sanatkrlar dnd. Hem gemii adm tede l olan bir sanat... Mucizeye nasl inanmazsnz? Onlar spanyaya hemen hemen geleneksiz geldiler. lk duyduklar hasret, lde byyen bir hurma dal idi. Bu gurbetzede medeniyeti de o dourdu. Btn bu arabeskleri, naklar yalnz imana benzeyen bir itiyak aydnlatabilir. nsan ruhunun mucizesi, kameri ikiye bler gibi, g ikiye ayrm. Kurtuba Camiindeki apraz kemerler byle bir mucizenin eseridir. Mermer balkl u necef stunlar, bir mihrab deil harikuladeyi tayor. izgiler yaz gibi, yazlar tomurcuk ve btn iekler hatra gibi. nsann ruh ii uyandrlnca her ey byle bir hatra olur. Byle bir cokunluk annda dncenin katl kalmaz, ta iinden aydnlanr. Bu tomurcuklar, gl bezekler, szlm, slp olmu zm salkmlar, mutlaka bu yumuamadan dodular. Altn zemin stndeki u derin, l l maviler onun glmsemesi hi phesiz. Bu stunlar da Wizigot yaplarndan o seti. Eski yklar arasndan Yunan mermerlerini bu sezgi tad. u korint balnn bu mabette ne ii mi var? Ama olmasa seilir miydi? u antik rakslar bir anda donar da bu balklar ssler miydi? Kurtuba Camiine dnyann en byk mabedi diyorlar. Belki en by deildir, ama en mucizelisi olduuna phe etmiyorum: Sekizinci yzylda yeryz kapkaranlkt. l de bugnk gibi kupkuru, Kbe duvarlarndan kaznan resimler, maara resimleri gibiydi. Kurtubadaki bu fkr onun iin muhteemdir. Bu damar damar kla blmeli, ge aslan yce eser; bir ruh mucizesi deil de nedir? Elmas pencerelerin parlts da gneten deil. Hisarlara benzeyen d duvarlar yontma ta deil sanki. Vadi-i Kebirin bu kysnda o zaman bir kaynak patlam: ki katl apraz kemerler yalnz kubbeleri ykseltmemi, ruhlarda da ykselmeler olmu, insann ii uyanm. spanya byk ehirler, katedrallerle doludur. Ama bu cami olmasa acaba ne kadar eksilecekti? ehri ssleyen slam eseri olmasa bugnk spanya, spanya olur muydu? Geri bu cami de spanya deil, ama koskoca bir kltr ondan ruh alm, hazneler edinmi. Bugn beyaz minaresi yklm, artk ta uzaklardan grnmyor. Ama bu mermerler ka asr btn bir mimariyi aydnlatm. Hl Kurtubann i avlular onun inileriyle bezeniyor. Hala en modern yaplarda ondan bir nak, bu slptan bir koku var. Onlar sekiz asr bu topraklarda kaldlar; ama sekiz asr bir gn gibi gemi. imdi bu plak talar stnde secdeye kapananlar dnyorum. Ne muhteem, ne byk zamanm... Hepsi beyaz harmanili, yaz yzl mcahitlerdi. Tanrya, kendilerine inanmlar, ta buralara kadar gelmiler, kl klca savamlar. Neler yktklarn bilmiyorum, ama neler kurduklar meydandadr. Hepsi biricik ve ihtiaml... Kyasya hayal ettikleri, lesiye kendilerinden getikleri nasl belli. Kaynak: Selahattin Batu, Romencerodan
125
zet
AM A
Gezi Yazsnn anlamn ve tr zelliklerini aklayabilmek nsanlar, mimari, kltrel, dini, ticari, tarihi vs. nedenlerden dolay gezerler ve gezip grd yerleri sanatsal bir slupla yazya geirenler, gezi edebiyatna da katkda bulunmu olur. Dolaysyla gezi yazlar, yurt iinde ve yurt dnda gezip grlen yerleri, doa, ehir, yaay biimi, tarihi, mimari boyut gibi deiik boyutlaryla ele alp anlatan yazlardr. Dnya edebiyatnda belli bal gezi yazs yazarlar ve eserlerini tanyabilmek Dnya edebiyatnda milattan nceki zamanlardan beri gezi yazlarna rastlanmaktadr. Bunlardan en nlleri arasnda Homerin Odysseyi (M..8.yy), bni Fazlann, Risale ismiyle bilinen Seyahatnamesi(10.yy.), Marco Polonun(12541224), Dnyann Hikaye Edilii adl eseri, bni Batutann(1304 - 1368), Rihletl- bni Batuta isimli seyahatnamesi, Gerard de Nervalin(18081855) Douya Seyahati, Pierre Lotinin(18501923) sfahan Seyahatnamesi saylabilir. Cumhuriyet ncesi ve sonras Trk edebiyatnda gezi yazsnn geliimini, belli bal yazarlar ve eserlerini sralayabilmek Cumhuriyet ncesi Trk edebiyatnda gezi yazlar seyahatname adyla bilinmektedir. Divan edebiyatnda bu adla bilinen eserlerin yan sra batyla ilikilerin yaknlamas sonucu elilik grevlilerinin yazm olduu sefaretnameler de bu gruba sokulabilirler. Bu anlamda Trk edebiyatnn ilk gezi yazs, Hoca Gyaseddin Nakkan Htay Sefaretnamesi olarak da bilinen 1422 tarihli Acibl-Letifidir. Cumhuriyet dneminde ok deiik nedenlerden batya giden yazar ve sanatkrlarn saysnn artmas ve dier taraftan Anadoluculuk ve memleket edebiyat akmna bal olarak zellikle Avrupa merkezili ve Anadolu merkezli gezi yazlarnn says artarak gnmze kadar devam eder. Bu dnemdeki en nl gezi yazlar arasnda Ahmet Haimin Frankfurt Seyahatnamesi, Yakup Kadri Karaosmanolunun Alp Dalarndan ve Miss Chalfrinin Albmnden(1942), smail Ha-
bip Sevkn, Tunadan Batya(1935), Yurttan Yazlar(1943) Reat Nuri Gntekinin Anadolu Notlar(I.C.1936; II.C. 1966), Falih Rfk Atayn Denizar(1931), Yeni Rusya(1931), Yolcu Defteri(1946), Taymis Kylar(1934), Bizim Akdeniz(1934), Tuna Kylar(1938) ve Hind(1944)gibi eserleri; Bedri Rahmi Eybolunun Canm Anadolu(1953); Hasan-li Ycelin Kbrs Mektuplar(1957), ngiltere Mektuplar(1958) saylabilir.
AM A
AM A
126
Kendimizi Snayalm
1. Gezi yazlarnn aadaki yaz trlerinden hangisi ile yakn bir ilikisi olabilir? a. Tiyatro b. yk c. Roman d. iir e. Hatra-an 2. Aadakilerden hangisi gezi yazlar ierisinde kabul edilebilir? a. Sefaretname b. Mektup c. Eletiri d. Biyografi e. Roman 3. Dou kltrnn en nemli gezi yazs saylabilecek ilk eserlerinden biri aadakilerden hangisidir? a. Montaigne-Les Essais b. Gerard de Nerval, Douya Seyahat c. Pierre Loti, Isfahan Seyahatnamesi d. bni Fazlan- Risale e. Edmond de Amicis, stanbul 4. Trk edebiyatnn gezi trnde yazlm ilk eseri hangisidir? a. bni Batuta, Rihletl- bni Batuta b. Hoca Gyaseddin Nakka, Htay Sefaretnamesi (Acibl-Letif) c. Sadk Rfat Paa, talya Seyahatnamesi d. brahim Paa, Viyana Sefaretnamesi e. Sehi Bey, Het Behit 5. Cumhuriyet dneminde Anadoluyu yakndan grp anlatan yazar ve eseri aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Hseyin Rahmi Grpnar, Anadolu Notlar b. Ahmet Haim, Gureba-y Laklakan c. Reat Nuri Gntekin, Anadolu Notlar d. Yakup Kadri Karaosmanolu, Alp Dalarndan e. Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir 6. 1926da hastal dolaysyla tedavi olmak iin gittii svire Alplerinde yaadklarn, grdklerini gnlk yaam erevesinde tarihsel ve sanatsal bir perspektifle birlikte veren yazar ve eseri aadakilerden hangisidir? a. Ahmet Haim- Frankfurt Seyahatnamesi b. Yahya Kemal-Alpler c. Celal Esat-Seyahat ntibalar d. Yakup Kadri Karaosmanolu, Alp Dalarndan ve Miss Chalfrinin Albmnden e. Sadri Ertem, Bir Vagon Penceresinden 7. Edebiyatmzn nemli edebiyat tarihilerinden biri olan smail Habip Sevk, Trkiye dna yapt seyahatlerine ait gzlemlerini yazd kitab ve yurt ii gezilerine ait intibalarn yazd eseri aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Tunadan Batya- Yurttan Yazlar b. Tunadan Batya- stanbuldan Anadoluya c. stanbuldan Batya- Yurttan Yazlar d. Avrupa ntibalar- Anadolu Notlar e. Avrupa Seyahati-Bize Gre 8. Aadakilerden hangisi edebiyatmzda, gezi yazs olmasnn yannda deneme ve anyla da kark nemli bir ehir monografisi rneidir? a. Anadolu Notlar b. Dsem Yollara c. Bizim Akdeniz d. Gezi Gnl e. Be ehir 9. 1928 tarihli Seyahat ntibalar kitabnda talyann antik Pompei, Venedik, Cenova ehirlerini; Hollandann Amsterdam; svein Stockholm ve Finlandiyann Helsingfrs ehirlerinde grdklerini anlatan yazar aadakilerden hangisidir? a. Yahya Kemal b. Selim Srr c. Celal Esat d. Halide Edip e. Haldun Taner 10. talyaya ait intibalarnn yer ald eserleri bulunan iki yazar aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Selim Srr-Ahmet Haim b. Halide Edip Advar- Celal Esat c. Faik Sabri Duran-Sadri Ertem d. Falih Rfk-kufe Nihal e. Samet Aaolu-Burhan Arpad
127
Okuma Paras
KLS Fikret OTYAM Zeytin aalarnn yeili yeillerin kszdr. Ne ayr yeiline benzer, ne de zmrde. Kskn, bitkin bir yeildir. Fakat rnn vermeye grsn, yz gldrr, kese doldurur, sepet doldurur, sonunda da mide doldurur. osenin iki yan ba ve zeytinlik sral. Zengin bir blge Kilis. lk etkisi bu. Fakat kabua bakp aldanmamal. Balara floksera denilen bir hastalk el atm. Yamur zamansz yam. Zeytin aalar ihanet etmi! Floksera ba belas, insann trahomu, veremi gibi bir meret. O tarifsiz yeillik var ya, meer adam aldatyormu! zm vermedikten sonra neylersin ba? Hayrsz Kilisin balar da oluyor bu hastalk yznden. Tedbir alnmyor mu? Alnyormu. Hani devenin kula var ya onun gibi. Konutuum baclarn yznden den bin para olur. - Baclk lrse, Kilis de lr. Zeytin rn yok denecek kadar az. Bizim suratmz aslmasn da kimin aslsn? Doru sze ne denir? Kilisin bir arap fabrikas var: Sratin en hallicesinden ie el konmazsa burada kahrdan bile iilecek Kilis arab bulunmayacak... Halk, Belediyeden de, ilgisizlikten de, pahallktan da yaknma iinde... Esnaf denetimsiz. Mal bildii gibi, diledii gibi satyor. rnein, 400 kurua et, sade ya 750, domates 20, yerli patlcan 40 kuru! Kyl sknca bir kilo budaya bir kilo domates alyor. Ahenk mi bu. Ahenksizlik bir yana konsun, ya gvenlik dzensizlii? Kana kan! te ahenk olan tek ey! nsan, keklik ayar! Hrs, takip, kin namlusunun ucuna gelmeye grsn, kurtulu yaamak deil, lmdr. Salabyan Ky, Kilise 4 kilometre. Kan davas uzun srmyor burada. Osman kyde vururlar. Osman lr. Katil ne olur. Yok olur elbette! Yok olmak, var olmaktan kolaydr snrda! Katil taraf, bana gelecei bilir. Gerler Kilise. l Osmann taraf bo durmaz gayr. Oul, babasnn lmnde parma olan Krl Memeti Kilisin gbeinde sebze pazarnda ldrverir! Silah elde merhaba der, karakola teslim olur. Durum bir bir berabere! kinci dnem balar. Krl Memetin olu ise askerdedir. Kara haber telgraftan tez gider. Asker oul haberi alr, yola bir k kar ki, silah bile yanndadr... Kk kardeinin yanna Kilise gelir. Kan, kan eker, ister. Kk karde iyice doludur. Kk Karde bir eyler yapacak, bundan dn yoktur. Kiliste bir Kad Camii vardr. Gzel camidir Kad Camii. ehrin tam ortasna der. Gpegndzdr. Scaktr. Camilerse serin olur. Kk karde serin serin gelir, serin serin tabancasn karr, serin serin drt kurun boaltr! Birinci lnn, Osmann olu yere der, sonra defterden knyesi! Kk karde nerede? Kimse bilmiyor bunu. Tavuun fiyat lira. Drt kurun ellierden iki lira, insanolu tavuktan bir lira aa fiyata gidiyor, haberiniz ola. Can gider de mal gitmez mi? Gider. Koyunlar sryle, mercimekler uvalla Suriyeye gider. Hem de gnde 100-150 uval! Mamafih ihracat ithalatsz olmaz. Suriyeden de kullanlm Amerikan ceketleri, yelekleri, ince pantolonlar, ipekli kumalar gelir. O ipekli kumalar ki Smerbank bezleri gibi aktan aa satlr. Kara kilit, kara sakal, kara kafa... Kilisin evleri dzlk. Kilisin sokaklar dar. Havas scak m scak. Sinek de var. Sinek, kara sinektir. Kara kafa kadar, lanet bir ey. Trahom eskisi gibi icra-y sanat edemiyor! Ama yapm yapacan. Ocak sndrm, fer sndrm, dnyay zindan etmi. Eer yolunuz bir gn Kilise derse arya gidip dolan. Bir yerde hasr renler greceksiniz. Hepsi yal bal insanlar. Onlarn ellerine bakn. Makine gibi ellerine. rdklerine bakn, sonra hi ekinmeden yzlerine bakn, gzlerine bakn. yi bakn. Onlar sizi grmezler korkmayn. nk buras Krler arsdr. Bu ar trahomun marifetidir. Kiliste dolarken iki park greceksiniz kar karya. 7 Birinciknun ve Kurtulu parklar. Pot krmak isterseniz benim gibi, Kurtulu Parkna girin! Erkekseniz kadnlarn helsna girebilir misiniz? Kurtulua elinizi kolunuzu sallaya sallaya girip bir sraya kersiniz, beki de banza ker, parmann ucuyla kar park gsterir. Kafa tutarsanz size der ki: - BURASI KADINLARA MAHSUSTUR! Kurtuluun ne olduunu bilen bir kaymakam bu ii bozmak istemi, mi le bitirdiime gre anladnz deil mi? Baaramam! Bu ileri yrtense Belediyedir. Allah Allah ne tuhaf, burada belediyeler dnp dnp bina okuyorlar. Binada okuyanlar demeyelim de okumayanlar binden fazla! binden fazla okumayan ocuk! binden fazla cahil. Bu binden fazla deyimi kaytl olan! Kayt dnda kalm okumayanlarn hesabn kim tutar ne bilelim? Okul, floksera, trahom hastalnn tedbirleri gibi deil de, onlardan daha kuvvetli, onlardan daha abuk ele alnmal... Bu da asl hastalklara dahil, bununsa ifas zordur... 7 Birincikanunla Kurtulu parknn ortasndaki yol, sizi Gaziantepe gtrr. Eer zeytinliklerde, bada, buday ambarnda yank, insann iini burum burum eden bir trk duyarsanz Kilisten ve trkden zor ayrlrsnz. Beyler trks beni yle etti. Kaynak: Fikret OTYAM, Gide Gideden
128

1. b 2. a Bu soruya yanl yant verdiyseniz Gezi Yazsnn Anlam blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda Gezi Yazlar blmnn giri paragrafn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Dnya Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Yazs blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Gezi yazlarnn ana konusu gezilip grlen yerlerin mimari, yaay, dini, kltrel, vs. ynlerinin anlatlmasdr. Sra Sizde 2 Dnya edebiyatnda M.. 8. Yzyldan beri gezi trnde zellikler tayan yazlara rastlamak mmkndr. Bu bakmdan Homerosun Odysseyi, iinde gezi trne has zellikler tayan ilk eser saylabilir. Sra Sizde 3 Tanzimat sonrasnda gezi trne girebilecek zellikteki eserlerin sayca artmasnn en byk nedeni batyla ilikilerin gittike gelimesidir. Buna bal olarak batya gerek grevli ve gerek seyahat veya tedavi maksatl giden aydnlarn grdklerini yazya aktarmas gezi yazs trnn edebiyatmzda gelimesine yol amtr. Sra Sizde 4 Cumhuriyet dneminde Anadoluya dair gezi yazlarnn sayca artmasnn nedeni, Anadolucuk hareketine bal gelien memleket edebiyatdr. Bu harekete bal olarak yazlan nemli gezi yazs eseri Reat Nuri Gntekinin Anadolu Notlar isimli iki ciltlik eseridir.
3. d
4. b
5. c
6. d
7. a
8. e
9. c
10. b
129
Ahmet Haim. (1992). Eser- Bize Gre Gurebahanei Laklakan Frankfurt Seyahatnamesi. stanbul: MEB. Yaynlar. Akyz, K. (1982). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Kitapevi Asiltrk, B. (2009). Edebiyatn Kayna Olarak Seyahatnameler. Turkish Studies. C.IV/1-I. K. s.911995. Batu, S. (1953). Romancero. stanbul: Varlk Yaynevi. Gkyay, O.. (1973). Trkede Gezi Kitaplar. Trk Dili (Gezi zel Says). S.258. Karaaliolu, S.K. (1980). Szl-Yazl Kompozisyon Sanat. stanbul: nklap ve Aka Kitapevi. Korkmaz, R. ( 2005). Yeni Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar. Kurt, Y.D. (2008). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnda Gezi Trnn Geliimi (1920-1980). Baslmam Doktora Tezi. Ankara: Gazi n. Sosyal Bilimler Enstits. Otyam, F. (1960). Gide Gide. Ankara: Dost Yaynlar.
Ahmet Haim. (1992). Eser- Bize Gre Gurebahanei Laklakan Frankfurt Seyahatnamesi. stanbul: MEB. Yaynlar. Asiltrk, B. (2009). Edebiyatn Kayna Olarak Seyahatnameler. Turkish Studies. C.IV/1-I. K. s.911995. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat, Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul: Dergh Yaynlar. Gntekin, R.N. (2010). Anadolu Notlar I-II. stanbul: nklap Kitapevi. Karaosmanolu, Y.K. (1942), Alp Dalarndan ve Miss Chalfrinin Albmnden. stanbul: Remzi Kitabevi. Tanpnar, A.H. (2008). Be ehir. stanbul: Dergh Yaynlar. Trk Dili (Gezi zel Says). (1973). S.258, Mart.
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; An ve Gnlk trlerinin temel zelliklerini sralayabilecek, Gnlk trnn zelliklerini aklayabilmek, Trk kltrnde an ve gnlk trlerinin doup gelimesini aklayabilecek, Cumhuriyet sonras dnemde an ve gnlk trlerinin geliimini zmleyebilecek, Cumhuriyet sonras dnemde an ve gnlk trlerinde eser vermi belli bal yazarlar ile eserlerini ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
An Gnlk Cumhuriyet Sonrasnda An Cumhuriyet Sonrasnda Gnlk Toplumsal An ve Gnlkler Sanatsal An ve Gnlkler Bireysel An ve Gnlkler
indekiler
ANI/HATIRA TR VE ZELLKLER GNLK TR VE ZELLKLER CUMHURYET NCES DNEMDE ANI VE GNLK CUMHURYET DNEMNDE ANI VE GNLK
An/Hatra-Gnlk
An/Hatra-Gnlk
ANI/HATIRA TR VE ZELLKLER
Gemite yaanan veya olup biten bir eyi hatrlamak; hatrlayarak anmak manasndaki an kelimesi, anmak fiil kknden (-) yapm ekiyle tretilmi (yapmak-yap-, atmak-at-, yazmak-yaz- vb.) bir isimdir. Hatrda kalan, hatra gelen ey anlamndaki hatra kelimesi ise, Arapa hutur kknden tretilmi bir isimdir. Hatrt da, onun oul hlidir. An, hatra, hatrt kelimelerinin bugnk anlamda dilimizde kullanlmas ve bir tr karlamak zere kavramlamas olduka yenidir. XIX. yzyln ikinci yarsnda Franszcadaki memories kelimesi, hatrt (hatralar) kelimesiyle karlanmtr. Yakn dneme kadar kelime/kavramn hem oul (hatrt), hem tekil (hatra) hli kullanlmtr. Sz konusu kavramn an kelimesi ile karlanmas ok daha yenidir. An/hatra/hatrt; kiinin yaadklar, grdkleri ve iittiklerini, zerinden belli bir zaman getikten sonra hatrlamas ve bu hatrladklarn kendi alg ve bak asna gre yazmasdr. nsann hafza ve hatrlama gcne dayanan bu eylem sonucu ortaya konan farkl uzunluktaki nesir metinlerine de an/hatra/hatrt denir. Anlar, kiinin btn bir hayatn kapsayabilecei gibi, hayatnn sadece bir dnemine ait herhangi bir olay ve gzlemleriyle de snrl olabilir. Buna bal olarak hacmi belirlenecek olan an trnn uzunluu veya ksal hakknda belli bir l sz konusu deildir. Gemite yaanan olaylara dayanmas, doal olarak any tarihe yaklatrr. Bir baka ifadeyle tarih toplumsal; an ise daha ok bireysel bir tarihtir. Ayrca, kiinin yaadklar ve gzlemlediklerini anlatmalar bakmndan otobiyografi, seyahatname, sefaretname, tezkire, mektup ve gnlk trleri ile an arasnda nemli ortaklklar mevcuttur. Sz konusu trlerin birbirlerinden ayrldklar temel nokta, ierikleri, yazl amalar ve slplarndaki farkllklardr. Yaanlan, grlen ve iitilenlerin, zerinden belli bir zaman getikten sonra yazlmas, anlarn ayrntdan ve anlk sbjektif yarglardan nemli lde temizlenmesini salar. Any gnlkten ayran temel zellik de burada karmza kar. Yaanlanlarn hemen sca scana yazlmas olan gnlk, anya gre bir hayli ayrnt ierdii gibi, bir o kadar da sbjektif yarglar ierebilir. Bununla birlikte anlarda anlatlanlarn, her zaman yazann bak as erevesinde bize aktarldn unutmamak gerekir. stelik yaananlarn aradan geen uzun zaman sonra hatrla-
132
narak anlatlmas, baz eylerin unutulmas veya yanl hatrlanmasn da beraberinde getirebilir. Bu sebeple anlarn tarih bir belge olarak kullanlmas, verilen bilgilerin dier kaynaklar ve belgelerle karlatrlmas hlinde mmkn olabilir. Nitekim edeb trlerin en ziyade ferd olan deerlendirmesinde bulunan Yahya Kemal, bir ksmn yazp yaymlamasna ramen, hatralarn okuyucu tarafndan phe ve tereddtle karlanaca ihtimali zerinde durur. Htrt yazmak kimin hatrndan gememitir? Bu nev-i edebiyata kim kendini yakndan ehil grmemitir? smi stnde olduu gibi, btn edeb nevlerin en ziyde ferd olan bu olduu iin, hi phesiz ki en fazla sahtekrla ve yalancla msid olan yine budur. Kdi ola davac v muhzr dahi hid meselesi bu nevde hkmfermdr. Lkin tabiatn ne kadar garip bir kanunu vardr. Htrat kadar az inandran nev de yok gibidir. Jean-Jacques Rousseau gibi, htrtn kendi aleyhinde yazan bir muharrire kriler derhal inanr da, kendini temiz, gzde gsterene inanmaz, hele bbrlenene, yle demitim, byle yapmtm... diyene burun bker. (Beyatl 1976: 117-118) An trnn yapsnda dikkati eken temel zellik, gemite yaanm ve gzlemlenmi olaylarn sebep-sonu balants iinde ve kronolojik bir sra dhilinde pe pee anlatlmasdr. Bu sebeple an, hikye, roman, masal gibi belli olaylar dizisini anlatmaya dayanan edebiyat trlerine benzer. An, sz konusu trlerden, yukarda belirtildii gibi- anlatlanlarn gerei ve yaanm esas almasyla ayrlr. Hikye ve roman, birebir yaanm gerei anlatma amac ve iddiasnda deildir. air ve yazar eserinde (hikye, roman, iir, tiyatro vb.), kendi hayat veya evresine dair gzlemlerinden faydalanmakla beraber, bu malzemeyi esere dntrrken ciddi bir seme-ayklama szgecinden geirir. Yaanmam veya gerek d eyler (olay, insan, mekn) ilve edebilir. Daha da nemlisi yazar, btn bu malzemeyi, yaratc gc, sanat anlay ve vermek istedii mesaja gre yeniden kurgular. Bu sebeple edebiyat eseri kurgusaldr. Hlbuki an, yaanan veya gzlemlenen gerekleri anlatma iddiasndadr. Bununla birlikte anda kalem sahibi birtakm deiiklikler yapabilir. Edebiyat eseri ile any birbirine yaklatran temel deer, anlatlanlarn kurgusall ile dil ve slbudur. Eer an yazar, hatralarn -gerei zedelemeden- belli bir kurgu iinde sunabiliyor ve kendine zg ve estetik bir dil ve slpla kaleme alabiliyorsa, eseri, edeblik deeri kazanr. Anlarn yazl amalar konusunda farkl sebeplerden bahsedilebilir. Kiinin yaayp grdklerini gelecek nesillere aktarp bunlardan ders almalarn istemesi, gemiteki olay ve gelimelerin gelecekte bsbtn unutulmas veya yanl bilinmesinin nne geme dncesi, kendisi ve hayatnn kamuoyu tarafndan doru biimde bilinmesi ve tannmas arzusu, toplumun tarih ve kltrne katkda bulunma istei, bu sebepler arasnda saylabilir. Bunlarn tesinde insan, gemii hatrlamak ve -duygu veya dnce plannda- yeniden yaamaktan zevk alr. Kmildir o insan ki yaar htralarla; Bir baka kerem beklemez artk gelecekten; (Yahya Kemal Beyatl) Nurullah Ata bu konuda unlar syler: Hayatn asl zevklerinden biri de hatrlamak, mtemadi olu halindeki dnyaya bakmayp iimizdeki olmu lemi seyretmek zevki deil midir?.. Yaadmz onunla anlyoruz; her saadet de her felket de ancak biz onlar iimizde seyredince, yani bizden uzaklamaa, bizim gnlmzn zenginliini, asl hayatmz kurmuyor mu? Hayat hatralardan ibarettir; hatta mitler, gelecek gnlerden beklediklerimiz de birer hatradr: Gemie
7. nite - An/Hatra-Gnlk
133
deil, gelecekte birer hatra. Biz onlar anarz, hatrlarz, onlarda eski gnleri grdmz gibi grrz, onlar da ou zihnimizden gelecek deil, gemiin kisvesi ile, edeceim, olacam diye deil, ettim, oldum diye geer. (Ata 1997: 30-31) Her an bir deer olmakla birlikte yazan kiinin toplumdaki yeri, meslei, dnya gr, karakteri, ya, cinsiyeti gibi hususlar, onun nitelii ve ierii gibi nemini de belirler. Bir baka husus, yazan kiinin dile olan hkimiyeti ve sanatkr kimlii, anlarn dil ve slbunu belirleyecek; deerini bir kat daha artracaktr. Edebiyat sanat bakmndan kymet ifade eden ve asl an trn oluturan metinler, daha ok yazar ve airlerin kaleminden km anlardr. Anlar, yazarnn toplumdaki yeri, ya, mesleine; ieriine veya yazlm olduu yere gre tasnif etmek mmkndr. Siyas an, asker an, edeb an; retmenlik anlar, hapishane anlar, askerlik anlar; genlik anlar, yallk anlar; toplum hayatnda nemli rol oynam (padiah, babakan, filozof vb.) kiilerin anlar, sanatkrlarn anlar ve dier insanlarn anlar bunlardan bazlardr. Ancak bu tasnifin mutlak bir kesinlik ifade etmediini belirtmek isteriz. nk herhangi bir gruba dhil edilen bir an, dier gruplar ilgilendiren olay ve gzlemleri ierebilecektir ve ou zaman da ierir. Kitabmzda an trn grup olarak tasnif ettik. Bunlar: Siyas, Tarih ve Toplumsal erii Ar Basan Anlar: Anlar iinde hem okuyucu hem de toplum asndan en ok tercih edilenleri siyas, tarih ve toplumsal olay, durum, gelime veya deimeler ile toplum hayatnda nemli rol oynam kiileri anlatan anlardr. nk bu tr anlar, anlatt dnemin pek ok olay, kii, durum, gelime veya deimeleri hakknda bilgi, gzlem ve yarg ierirler. Dolaysyla bu tr anlar, anlatt dnemin yeterince veya hi bilinmeyen yanlarn gn yzne karr; toplumun siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel tarihine nemli katklarda bulunurlar. En st dzeyde toplumsal ierikli anlar, elbette devlet adamlar (padiah, sadrazam, cumhurbakan, babakan, komutan vb.) tarafndan kaleme alnrlardr. Kltr, Sanat ve Edebiyat erii Ar Basan Anlar: Anlar arasnda yaplacak tasnifte ikinci nemli grubu, daha ok kltr, sanat ve edebiyat konularn ieren anlar oluturur. eitli sanat trlerinde (edebiyat, resim, musiki, heykel, mimari vb.) eser veren sanatkrlarn (yazar, air, ressam, bestekr, heykeltra, mimar vb.) kaleme aldklar bu tr anlar, bir taraftan an sahibinin hayat, sanat anlay ve faaliyetleri hakknda birinci elden bilgiler verirlerken; dier taraftan anlatt dnemin kltr ve sanat hayatnda yaanan olay, durum ve gelimeleri hakknda kymetli gzlem ve yarglar ierirler. Dolaysyla hem kalem sahibinin sanat hayat ve dnyas hem de dnemin sanat hayatn aydnlatmada nemli grevler stlenmi olurlar. Her iki sonu da bu tr anlarn, toplumun kltr, sanat ve edebiyat tarihinin ortaya konabilmesindeki nemini ortaya koyar. Bir baka nemli husus, air ve yazarlarn kaleme aldklar anlar, doal olarak kusursuz bir dil ve gzel bir anlatma sahiptirler. Bireysel erii Ar Basan Anlar: Anlarn ierik bakmndan nc grubunu, yukardaki iki grubun dnda kalan anlar oluturur. Devlet ynetiminin deiik basamaklarnda; ticaret, eitim, spor gibi eitli meslek veya alanlarda hrete ulap tannm; meslei veya ilgi alannda nemli hayat tecrbesi ve gzlem imkn elde etmi kiilerin kaleme aldklar bu tr anlar da nemli kymete sahiptirler. nk bir taraftan toplum hayatnn ilgili alanndaki olay ve gelimelere k tutarken, dier taraftan kymetli hayat tecrbelerini okuyucuya aktarrlar.
134
SIRA SZDE
An trn tarih ten ayran en temel zellik nedir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
GNLK TR VE ZELLKLER
Gnlk, gnce kelimelerinin bugnk anlamda dilimizde kullanlmas ve bir tr karlamak zere kavramlamas olduka yenidir. ngilizcede diary, FranszS O U cada journal, RArapada yevmiyyt kelimeleriyle karlanan gnlk, eski Trkede rznme kelime/kavramlaryla karlanmtr. Gnlk; D K K A T yaadklar, grdkleri ve iittiklerini sca scana veya -ad kiinin stnde- gnlk olarak kendi alg ve bak asna gre bir deftere yazmas veya not etmesidir. Bu faaliyet sonucu ortaya konan metin/defter veya esere de gnlk SIRA SZDE denir. Elbette yaanan veya gzlemlenen her ey gnle yazlmaz. Hayatmzdaki sradan olay ve gzlemlerin dnda kalan ilgin ve etkileyici olaylar, kiiler ve gzlemler gnlmze girme ans bulur. Yaanlan, grlen ve iitilenler, tarih belirAMALARIMIZ tilerek her gn aralksz biimde yazlabilecei gibi, belli aralklarla da yazlabilir. Gnlklerde kiinin yaadklar, grdkleri ve iittiklerini her gn veya ksa sre sonra yazmas, pek ok ayrnt ve anlk sbjektif yarglar kanlmaz klar. BuK T A P nun tesinde gnlkler, ou zaman yaymlama dncesi olmadan kaleme alndklar iin kiinin kendi zel ve mahrem hayatn ierirler. Gnlk trn an trnden ayran V Z Y O Nzellik de burada karmza kar. Yani gnlkler, anlara gT E L E temel re hem ok daha sbjektif yarglar, hem de ayrnt ierirler. Hlbuki anlar, aradan geen uzun yllarn kazandrd bir olgunluk ve soukkanlla sahiptir. Nitekim Andre Gide; Gnln andan tek fark, gn gnne tutulmu olmasdr der. yi NTERNET tutulmu bir gnlk, daha sonraki yllarda yazlacak olan anlarn kaleme alnmasnda, yllarca biriktirilmi byk bir hazine ilevi grr. Gnlkler, ncelikle sahibinin hayatna ait ayrntl tutanaklardr. Bu sebeple onlarda, yazan kiinin hayatna dair pek ok ey bulmak mmkndr. Gnlk hayatn ak, bu ak iinde yaananlar ve gzlemlenenler, karlalan insanlar, gezilip grlen yerler, okunan eserler; kiinin ekonomik, sosyal, kltrel, duygusal hayat bunlardan bazlardr. Bu sebeple gnlklerin merkezinde yazan kiinin kendisi yer alr. Bunun yannda gnlkler, yazan kiinin toplumla olan ilikisi ve gzlem gcne gre, toplum hayatna dair de pek ok olay, durum, gelime, insan ve gelenei ieren hayat tablolar da sunarlar. Bu erevede gnlkleri; ie dnk ve da dnk gnlk olarak iki gruba ayrmak mmkndr. Ayrca gnlklerde yaananlarn anlatm, grlen mekn ve insanlarn tasviri, gzlem ve intibalarn yorumu ve btn bunlarn gnlk sahibinin ruhunda dourduu duygularn tahlili ne kar. Anda olduu gibi, gnlkte de kiinin toplumdaki yeri, meslei, dnya gr, karakteri, ya, cinsiyeti gibi hususlar, gnln nitelii, ierii ve nemini belirler. Bu etkenlere gnlk sahibinin gzlem, anlatma ve yorumlama gc ile dil yeteneini de ilve etmek gerekir. Gnlk tutmann farkl sebeplerinden bahsedilebilir. Kiinin evresiyle iletiim kurmasn zorlatran ie dnk karakterde olmas, bakalaryla paylaamad duygu ve dncelerini anlatma istei, bilgi, tecrbe ve gzlemlerini yarnlara brakma dncesi, kendini ruhen ve zihnen rahatlatma ve gelitirme arzusu, bu sebepler arasnda saylabilir. ou zaman evreyle balant kuramamaktan, yalnzlktan, toplumdan uzak dmekten kaynaklanan gnce tutma gereksinimi, bu durumun tam kartndan da doabilir, yani ok youn gereklikler, ok eitli yeDNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
135
nilikler ve izlenimlerle kar karya gelme de gnce tutmaya itebilir. (Ayta 1990: 456) Fransz yazar Henri Frederic Amiel, gnlk yazmasnn bireysel sebepleri hakknda u itiraflarda bulunur: Neden bu Jurnale devam ediyorum? Devam ediyorum, nk o benim kendimle diyaloum, evrem, dostum, srdam. Tesellim ayn zamanda. Hafzam, yankm. Aclarm da paylayor. Jurnalim kiisel deneyimlerimin deposu, psikolojik gzerghm, dncelerimin paslanmasna kar bir nlem. Yaama bahanem, neredeyse benden sonrakilere brakacam tek yararl ey.. (Meri 1992: 10-11) nsanlar neden gnlk yazma istek ve ihtiyac duymu olabilir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Anlarda olduu gibi, gnlkleri de ieriklerinin zelliine gre; siyas, tarih ve D taraf toplumsal taraf ar basan gnlkler; kltr, sanat ve edebiyat N E L M ar basan gnlkler; bireysel taraf ar basan gnlkler olmak zere ana grupta tasnif edebiliriz. S O R U An ile gnlk arasndaki temel farkllk/farkllklar ne/nelerdir? SIRA SZDE
DKKAT
DNELM S O R U
CUMHURYET NCES DNEMDE ANI VE GNLK

D NELM SIRASZDE
SIRA SZDE DKKAT

DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P
An/Hatra
S O R U mparator Julius Sezarn kendini savunmak dncesiyle kaleme ald Gallia SaAMALARIMIZ va adl eseri, Bat kltrnde hatra trnn ilk rneklerinden biri olarak kabul edilir. Bununla birlikte an trnn asl ekillenmesi ve yaygnlk kazanmas birey DKKAT ve bireyciliin glendii XVIII. ve XIX. yzyllardadr. Romantik Tduyarlln yayK A P gn olduu dnemlerde bireyin kendini btn plakl ile anlatma arzusu ne SIRA da kar. Tanzimat sonrasnda pek ok sahada olduu gibi, bu konudaSZDEsanatkr ve aydnlarmza byk lde rneklik eden Batl mehur an yazar ve O N eserlerinden TELEV ZY bazlar unlardr: J. J. Rouseaunun tiraflar, Goldoninin yilik Sever Somurtkan, AMALARIMIZ Goethenin iir ve Gereki, Victor Hugonun Grdklerimi, Stendhalin Bencillik Anlar, Verlainein tiraflar, Tolstoyun tirafm. Yukarda belirtildii gibi an, hatra, hatrt kelimelerinin bugnk Panlamda diK N T E R N E T T A limizde kullanlmas ve bir tr karlamak zere kavramlamas olduka yenidir. Nitekim hatrt (hatralar) kelimesi, XIX. yzyln ikinci yarsnda Franszcadaki memories kelimesine karlk olarak tretilmi ve kullanlmayaEbalanmtr. DoTEL VZYON laysyla modern anlamdaki hatra tr, Trk kltr ve edebiyatnda Tanzimattan sonra grlr. Bu gelimede Osmanl-Trk toplumunun Batya ynelmesi ve etkilenmesinin ak bir tesiri vardr. nk Tanzimat aydn ve sanatkrlar Bat kltNTERNET r ve edebiyatnda somut ve gelimi bir an edebiyatyla karlamlardr. Gazete ve dergi gibi basn-yayn organlarnn toplum hayatna girmesi ve romantizmin bireyi merkez alma anlay gibi sebepler de an trnn doup gelimesine nemli tesiri olduu sylenebilir. Bununla birlikte -modern anlamda olmamak zere- an trnn tarihini gerek Trk kltr, gerek dier milletlerin kltrlerinde ok eskilere gtrmek mmkndr. Elbette burada andan kastmz, bugnk manada kendine zg zellikleri olan tr deil, en geni manada kiinin yaadklar ve grdklerini u veya bu biimde, u veya bu amala anlatmasdr. Bu balamda kltrmzdeki baz tarihler, seyahatnameler, tezkireler, an snrlar iinde deerlendirilebilecek blmlere
SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
K T E T NAE T N R P
TELEVZYON
NTERNET
136
Tezkire: Daha ok airlerin biyografileri ile iirlerinden rnekleri ieren kitap/eser. Sefaretname: Yabanc lkelerde bulunan elilerin bulunduklar lke ile ilgili gzlem ve izlenimlerini ieren kitap/eser.
sahiptir. Hatra, Dou milletlerinde bal bana bir tr deil, genellikle tarih, seyahat, tezkire, menkp gibi daha yaygn dier trlerde yazlm eserlerin iinde baz bahisler olarak yer almaktayd. Nitekim Arap literatrnde rihlt, vefeyt, havdis; Farsada sefernme, tezkire nevilerindeki kitaplarda yer yer dikkati eken hatra notlarna rastlanr. Trkede de vekayi, sergzet, seyahatnme, sefaretnme gibi metinler arasnda hatralarn da yer ald grlmektedir. (Okay, 2005: 216) Bu adan bakldnda VIII. yzyla ait Gktrk Kitabeleri, Trk kltr tarihinin ilk an tr rnei olarak kabul edilebilir. Bbur ah (1483-1530)n hatralarn ieren Bburname (XV. yzyl), an trnn ok daha olgun rneidir. te yandan Evliya elebinin Seyahatnamesi (XVII. yzyl) de, yazarn seyahatlerine dair pek ok hatralarn ihtiva eder. Bunlarn dnda Barbaros Hayreddin Paann savalarn anlatan ve Seyyid Murad Reis tarafndan yazlan Gazavt- Hayreddin Paa; Malta korsanlarna esir den Kbrs kads Macuncuzde Mustafa Efendinin Sergzet-i Esir-i Malta (1597)s, 1688de Viyana kuatmas srasnda esir den Tamevarl Osman Aann hatralarn (Viyana Muhasarasndan Sonra Avusturyallara Esir Den Osman Aann Hatralar (1961) sayabiliriz. Tanzimat sonras dnemde grlmeye balayan modern an trnn ilk rnekleri, daha ok air ve yazarlara aittir. Bunlardan bazlar; Keecizde zzet Mollann Mihnetkean (1852), Ahmet Mithat Efendinin Menfas (1876), Ziya Paann Defter-i Amli (1881), Muallim Nacinin Medrese Hatralar (1886) ve merin ocukluu (1889), Sami Pazde Sezainin Londra Hatralar, Ahmet Rasimin Gecelerim (1896), Ekl-i Zaman (1918), Muharrir-air-Edibi (1922) ve Ali Kemalin mrm (1919)dr.
Gnlk
Gnlk trnn Batda balangc XV. yzyl; yaygnlk kazanmas ise XIX. yzyldadr. zellikle XX. yzylda byk bir art gsteren ve birou Trkeye evrilen Batl yazarlara ait baz nemli gnlkler unlardr: Cesare Pavesenin Yaama Uras, Franz Kafkann Gnlkleri, Andre Gidein Gnlk, Charles Baudelairein Apak Yreimi, Albert Camusnun Defterleri, Andrei Tarkovskinin Zaman Zaman indesi, Katherine Mansfieldn Bir Hzn Gncesi, Soren Kierkegaardn Gnlkleri, Virginia Woolfun Bir Yazarn Gnl, Stefan Zweigin Gnlkleri. Gnlk trnn Trk kltrndeki tarihi, anya paralel bir seyir takip eder. Yani modern manadaki gnlk, kltrmzde Tanzimattan sonra grlmeye balar. Bununla birlikte Osmanl kltrndeki gnlk olaylarn, tevcihlerin ve savalarn, bu ile zel olarak grevlendirilmi ahslar tarafndan kaydedildii ehnme, vekayinme, rznme, rzname adlar verilen defterler, -resm de olsa- bir eit gnlk mahiyetindedir. Bunlar arasnda III. Selimin sr ktibi Ahmed Efendi tarafndan tutulan Rznme, 1791-1802 yllarn iine alan siyas olaylarla beraber padiahn gnlk hayatn, saray ve evresini, yenilemekte olan stanbuldaki yaay yanstmas bakmndan nemlidir. (Okay, 2005: 224) Ayrca Yavuz Sultan Selimin aldran ve Msr seferlerini anlatan Haydar elebi Ruznamesi ile kinci Viyana kuatmasn anlatan Osmanl Terifatlarndan Ahmet Aann Vaka-y Be adl eseri (Viyana Kuatmas Gnl olarak yaynlanmtr.) de gnlk trnn Tanzimat ncesi rnekleri arasnda saylabilir. Trk kltr ve edebiyatnda bugnk manada gnlk, Tanzimattan sonra grlmeye balar. Direktr Ali Beyin Hindistana yapt gezinin intibalarn ieren Seyahat Jurnali (1897) ilk gnlk rnei olarak kabul edilebilir. Bunu air Nigr
137
Hanmn lmnden sonra yaymlanan Hayatmn Hikyesi, Ahmet Refikin Kafkas Yollarnda adl seyahat gnl, mer Seyfettinin Balkan Harbi gnlerini anlatan Ruznmesi izler. Sz konusu rneklere ramen yakn dnemlere kadar Trk toplumunda yaygn bir gnlk yazma alkanl olduu sylenemez. Trn yeterince yaygnlamam olmasnn bir baka sebebi, gnlkleri yaynlama konusundaki ekingenliktir. nk ok byk lde kiinin mahrem dnyasn ieren gnlkler, ou zaman zeldir ve herkesle paylalmak iin kaleme alnmam olabilir. imdi Cumhuriyet ncesi dnemine ait an ve gnlkleri, ieriklerine gre gruplandrarak rnekleri eliinde daha yakndan tanmaya alalm. Siyas, Tarih ve Toplumsal Taraf Ar Basan Anlar: Tanzimat sonras dnemde kaleme alnm, bazlar Cumhuriyet ncesinde, ounluu da Cumhuriyet sonrasnda yaymlanm anlarn nemli bir ksmn, siyas, tarih ve toplumsal taraf ar basan anlar oluturur. Padiah, sadrazam, asker, brokrat gibi toplum hayatnda etkin konumlarda bulunmu kiiler, yakndan ahit olduklar; Tanzimat hareketi, Batllama istikmetindeki eitli slah ve tanzim almalar, I. ve II. Merutiyetin ilanlar ve sonular, Doksan, Trablusgarp, Balkan, Birinci Dnya harpleri ve Mill Mcadele, Yeni Osmanllar, Jn Trkler, ttihat ve Terakki hareketleri gibi dnemin nemli olay, gelime ve deimelerine dair anlarn yazmlardr. Mesel ayn zamanda bir vakanvist olan Tanzimat aydn ve devlet adamlarndan Cevdet Paa, Tezakir ve Marzat isimli ilk siyas hatra rnei kabul edilebilecek eserlerinde, Tanzimat dneminin siyas olaylarna dair gzlem ve deerlendirmelerini anlatr. Sultan II. Abdlhamid, hayatnn son yllarnda kaleme ald gnlk/anlarnda (Abdlhamidin Hatra Defteri), otuz yllk (1876-1909) saltanat dneminin pek ok nemli olay (I. ve II. Merutiyetin ilnlar, Doksan, Balkan, Birinci Dnya savalar) ve kiilerini (Mithat Paa, Enver Paa, Talat Paa), kendi gzlem ve kanaatleri dorultusunda anlatr. Halit Ziya Uaklgil ise, Cumhuriyet dneminde yazd Saray ve tesi (1940-1942) isimli hatralarnda, Mabeyn baktibi olduu dnemde (1909-1912) yaadklar ile devrin padiah Sultan Reat, saray hayat, ttihat ve Terakki-saray ilikileri hakknda kymetli bilgi ve gzlemlere yer verir. Tanzimat sonrasnda kaleme alnan siyas, tarih ve toplumsal taraf ar basan anlardan bazlar unlardr: Sultan II. Abdlhamid, Abdlhamidin Hatra Defteri, 1975; Cevdet Paa, Tezakir (1853-1887), Marzat (1890); Reit Paa, Reid Paann Hatralar, (1939); Talat Paa, Talat Paann Hatralar, 1946; Enver Paa, Enver Paann Anlar, 1991; Cemal Paa, Cemal Paa Hatrt, 1922; Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1982; Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, 1991; Mithat kr Beleda, mparatorluun k, 1979; Ahmet Muhtar Paa, Sergzet-i Hayatm; Hseyin Raci, Tarihe-i Vaka-i Zara; Hseyin Cahit Yaln, Kavgalarm, 1910; Memet Arif, Bamza Gelenler 1-2-3; Halit Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, 1940-1942; Ali Kemal, Yldz Hatrat- Elimesi (1910); Ebzziya Tevik, Yeni Osmanllar Tarihi,
Vakanvist; Osmanl dneminde yaanan nemli olay ve gelimeleri yazmakla grevlendirilmi tarihi.
138
OKUMA PARASI Abdlhamitin Hatra Defterinden 17 Mart 1333 (1917), Beylerbeyi Musahibim iki gndr neden yazlara devam etmediimizi sordu durdu. Dnyorum. Vatanmn nereden nereye geldiini dnyorum. ktaya yaylm koskoca bir cihangirlik, on ylda bir avu toprak haline geldi. Vebali kimin?.. Kimin olduunu bulsak ne ie yarar? Vatan elden gittikten sonra.. Krk yldr byk devletlerin birbirlerile kapmasn bekledim. Btn midim oydu ve Osmanlnn bahtn buna bal grrdm. O beklediim gn geldi. Heyhat ki ben tahttan uzaklatrlm, lkemi idare edenler de akldan ve basiretten uzaklamlard. Krk yl beklediim byk frsat, bir daha ele gememek zere Osmanlnn elinden kt gitti. Otuz bu kadar yl tahttan uzaklamamak iin almsam, bunun iindi! Saltanatm gnlerinde baz byk devletlere tavizler vermisem, bunun iindi. Donanmay Halie kapam, talime dahi karmamsam, bunun iindi. Giridi ngilizlere kaptrmamak iin Yunan muharebesini gze almsam, bunun iindi. Velhasl otuz bu kadar yl ne yapmsam, ne etmisem, dorusu da yanl da yalnz bunun iindi! Bu srr krk yl iimde sakladm. Ahfadma (gelecek kuaklar) beni tanmalar iin anlatacam. En gvendiim Sadrazamlarma bile amadm. nk snayarak rendim ki, iki kiinin bildii bir ey sr olmaktan kyor. Oysa, bunun yabanc devletlerce bilinmemesi, duyulmamas gerekliydi. Osmanllar ancak byle bir frsat zamannda ve basiretle kullandklar takdirde kurtulacaklar, yeniden byk devlet olacaklard. Bu kanaate nereden ve nasl ulatm anlatabilmekliim iin tahta ktm gnlerde dnyay ve memleketi nasl bulduumu bilmek lzmdr. Ben bu kanaate o gnlerde de ulam deilim; Rus muharebesini kaybettikten ve bu muharebe iinde byk devletlerin bize baklarn yakndan grdkten sonra edindim. Tek bana yaayacak ve direnecek gcmz yoktu. Bizi paralamakta birlemi dmanlarmz kendi aralarnda paralanrlarsa ve biz de bu paralardan birinin vazgeemeyecei kuvvet olabilirsek yeniden dnya iin sz sahibi olabilirdik. Byk devletler arasndaki rekabetin eninde sonunda onlar atmaya gtrecei gzler nndeydi. yleyse Osmanl Devleti de byle bir atmaya kadar paralanma tehlikesinden uzak yaamal ve atma gn arln ortaya koymalyd. te benim 33 yl sren siyasetimin srr... 18 Mart 1333 (1917), Beylerbeyi Amcamn ehadeti ve Biraderim Muradn aklna zarar gelmesinden sonra tahta ktm zaman, dta ve ite byk meselelerle kar karya kaldm. Payitaht karmakarkt. Birka ay gibi ksa bir zaman iinde iki padiah drlm, biri ehit edilmi, biri mecnun olmutu. Ordunun ve devletin ileri gelenlerinden bazlar, bu ilere karmlar, su ilemilerdi. Korku iindeydiler. Hem devleti ellerinde tutuyorlar, hem de korkuyorlard. Ykmak iin aralarnda birlemilerdi ama, ne yapacaklarn bilmiyorlard. in elebas Hseyin Avni Paa, kendisini srgne gnderen padiah tahttan drm, ehit ettirmi, muradna ermiti, ama i birlii ettii arkadalarnn ayr havalar almasndan tedirgindi. Mithat Paa ve arkadalar, hesap verme korkusu iinde Saray btn haklarndan tecrit etmek sevdasna dmlerdi. Sadrazam Rt Paa, her iki tarafa da gvenemiyor, ama onlardan da bir trl ayrlamyordu. Durmadan konaklarda toplanyorlar, konuuyorlar, fakat bir karara varamyorlard. (Abdlhamidin Hatra Defteri, 1975: 65-67) 27 Eyll 1328/1912, Selanik Siyas, Tarih ve Toplumsal Taraf Ar Basan Gnlkler: Bu grupta yer
139
Siyas, Tarih ve Toplumsal Taraf Ar Basan Gnlkler: Bu grupta yer alan nemli gnlk mer Seyfettinin bir asker olarak katld ve Yunanllara esir dt Balkan Sava esnasnda tuttuu Balkan Harbi Ruznamesidir. Yazar gnlnde 27 Eyll-1328/1912-15 Kasm 1329/1913 tarihleri arasndaki on drt ay mddetince yaadklar ve gzlemlerini anlatmaktadr. Bunun dnda mer Seyfettinin 1917-1918 dnemine ait bir gnl daha vardr.
OKUMA PARASI Balkan Harbi Ruznamesinden mer Seyfettin Dn Karaburundan geldik. Galiba bu gece imendifere bineceiz. Karada iln harp etti. Bulgaristan ve Srbistan henz susuyorlar. Kimi grdmse - Mutlaka harp olacak!... Diyor. Ben hl mit ediyorum. Niin harp olacak? Buna aklm ermiyor. Otuz dokuzuncu alayn nc taburundaym. Asker hastanenin arkasndaki viranelikte oturuyoruz. adrlarmz intizamsz faslalarla kurulmu. Yzbam Faik Efendi, Selanikli. Ksa, tombul, kuvvetli bir ocuk. Lkrd sylerken sesi titriyor. Bu hl kalbinin iyiliine, yani ruhunun hafifliine dellet eder. Terbiye ve harekt asker olmaktan ziyade mihanik. Hemen btn bl o idare ediyor. Ben daha misafirim. Neferleri tanmyor, isimlerini bilmiyorum. Demek muharebe olursa son derece mnasebetsiz artlar dahilinde atee gireceim. 1 Terin-i Evvel (Ekim) Ordughtaym. Buras Kprlnn iki saat tesinde bir vadi. Bir yayla... Souk ve rutubetli. Hl harbi bekliyoruz. Benim gzlerim aryor, nezleyim. Ne dnyor, ne hareket edebiliyorum. 4 Terin-i Evvel, Kpr Diyorlar ki Harp balad... Fakat kimsenin bir eyden haberi yok. Ne telgraf geliyor, ne gazete. Bugn nbetiyim. imdi, yani gece yedide hareket emri verildi. avulara ve saireye lzm gelen tembihleri verdim. Yarn Gzeyile gideceiz. Bu kk bir kym. Umum harekta dair bize hi malumat verilmiyor. Her gn bir alay emir nerolunuyorsa da bir ey anlamak mmkn deil. 5 Terin-i Evvel Bu sabah alayla hareket ettik. Hava gzeldi. imdi karargha geldik. Henz adrlar kurulmad. Ben ok yorgunum. Yorgunluktan biraz bam aryor. Yolda mola ederken bir Turan gazetesi bulduk. Tarih 2 Terin-i evvel idi. Bulgaristann, Srbistann mnasebetlerini kestiklerini yazyordu. Hatta Vedranye civarnda bir muzafferiyetten haber veriyor. (...) 10 Terin-i Evvel Dn buraya gelmi ve portatif adrlarmz kurmutuk. Top ve tfek sesleri iittik. Gece hareket emri verildi. imdi yola dzldk. Yine nereye gidiyoruz bilmiyoruz. Garibi u ki erkanharpler de bu muammay bilmiyor. Yolda bizi grnce ardlar. *** Bugn muharebeye girdik. Daha dman grmeden drt kii mecruh braktk. ld. Topularn muhafzyz. Topu mevziinden dmann katn grdk. Ve drbnle takm avularmza gsterdik. O kadar sevindiler ki... Sevinlerinden avazlarnn kt kadar bardlar. Biz boyuna top atyoruz, fakat onlar niin atmyorlar?
140
*** Ayn ka? Bugn ne? Bilmiyorum. Benimle beraber kimse de bilmiyor. Ne felaket yarabbi! Ricatin, inhizamn en irkinini grdm. Bugn burada, Kprlnn nndeyiz. kinci frka kat. Yalnz biz, nizamiye frkas kald. Birden ricat emri verildi. Hep kendimizi galip sanyorduk. Meer mthi surette malup imiiz. Toplar filan hep kat. En nihayet bizim tabur kalmt. Biz de ekildik. Btn gece, tam on iki saat yryerek sabaha yakn Kiliseliye geldik. Oradan dn sabah kalktk. Buraya dkldk. Yolda uzun bir muhacir kafilesine tesadf ettik. Oh ne felaket! Kadn, oluk, ocuk tam be bin ev imi. (mer Seyfettin, 2000: 269-270/272-273)
Kltr, Sanat ve Edebiyat Taraf Ar Basan Anlar: Tanzimat sonras dnem modern an trnn ilk rnekleri, dnemin baz air ve yazarlar tarafndan kaleme alnmtr. Daha ok kltr, sanat ve bilhassa edebiyat alanna dair yaanan veya gzlemlenen eitli gelime ve deimeleri ieren bu anlar, hem bireysel hem de toplumsal deer tamas bakmndan nemlidir. Mesel Keecizde zzet Molla, Mihnetkean isimli manzum eserinde Keana srgn edilmesinin hikyesini, srgn gnlerini, gidi ve geliindeki gzlemlerini anlatr. Ahmet Mithat Efendi Menfasnda II. Abdlhamid tarafndan Rodosa srgne gnderilmesinin hatralarn yazar. Muallim Naci ise merin ocukluunda, ocukluk yllarna ait hatralarn; Medrese Hatralarnda da rencilik yllarn dile getirir. Tanzimattan Cumhuriyete uzanan srete kaleme alnan bu gruba dhil anlardan bazlar unlardr: Keecizde zzet Molla, Mihnetkean, (1852); Ahmet Mithat Efendi, Menfa (1876); Ziya Paa, Defter-i Aml (1881); Muallim Naci, Medrese Hatralar (1886); merin ocukluu (1889); Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl, 1936; Ahmet Rasim, Gecelerim (1896), Muharrir-air-Edib, (1922), Ekl-i Zaman (1918); Ali Kemal, mrm, (1919); Mehmet Rauf, Edeb Hatralar, 1997; Ali Ekrem Bolayr, Ali Ekrem Bolayrn Hatralar, 1991; Hseyin Cahit Yaln, Edebi Hatralar, (1935). Kltr, Sanat ve Edebiyat Taraf Ar Basan Gnlkler: Cumhuriyet ncesi kadn airlerimizden Nigar Hanm (1856-1918), birok defterden oluan gnlkler tutmu ve bunlarn vefatndan elli yl sonra yaymlanmasn vasiyet etmitir. Bu defterlerden semeleri ieren bir blm Hayatmn Hikyesi (1959) ad altnda yaymlanmtr. Selim leri, gnlklerin ierikleri hakknda unlar syler: Hayatmn Hikyesi gnceden bir seme. On dokuzuncu yzyln sonu, yirminci yzyln ba zaman dilimi olarak karmza kar. Aydn bir Osmanl kadnnn, stelik bir airin stanbul hayatn yakalarz: Mutsuz evlilik, Rumelihisar, Bykada, ocuklar, platonik yaknlklar -ak szcn zellikle kullanmadm-, geen zaman, Abdlhamidin tahttan indirilii, Sultan Reatn huzurunda, Naciye Sultana rica, savalar, ken imparatorluk, ykm... air Nigr Hanm btn itenliiyle anlatyor. Defterlerin tm kim bilir daha neler, ne zenginlikler ieriyor! (leri 2011) Bunun dnda Direktr Ali Beyin Hindistana yapt gezinin intibalarn ieren Seyahat Jurnalini (1897) ve Ahmet Refikin Kafkas Yollarndasn da ilk gnlk rnekleri arasnda sayabiliriz.
141
CUMHURYET DNEMNDE ANI VE GNLK

Tanzimat sonras dnemde ilk rnekleri grlmeye balayan an ve gnlk trleri, Cumhuriyet sonrasnda giderek artan bir yaygnlk, zenginlik ve derinlik kazanr. Bu olumlu gelimede, yaadklarn yazma ve yaynlama alkanl ve geleneinin olumas, basn-yayn imknlarnn gelimesi, okur-yazar veya eitimli insan nfusunun giderek artmas ve bireyin olumas gibi faktrler nemli rol oynar. Bir baka nemli etken, Trk milletinin mparatorluktan Cumhuriyete gei srecinde yaad byk olaylar, deiim ve dnmlerin zihin ve ruhlarda yaratt byk tesirlerdir. Bu tr olay, gelime ve deimelere yakndan ahit olmu veya yaam olan insanlar, kimi zaman gelecek nesillere gzlem, tecrbe, intiba ve deerlendirmelerini aktarmak istemiler; kimi zaman da siyas, sosyal ve kltrel tarih iinde oynadklar rollerini savunmak ihtiyacn duymulardr. Son bir husus, genelde kiilerin anlarn yallk dneminde kaleme almalar ve ou zaman da vefatndan sonra yaynlanmasn istemeleridir. Nitekim yukardaki rneklerde de grlecei gibi, Cumhuriyet ncesinde yazlm gnlk ve anlarn byk bir ksm Cumhuriyet sonrasnda yaymlanmtr.
An
Siyas, Tarih ve Toplumsal Taraf Ar Basan Anlar stikll Harbi ile lgili Anlar: Cumhuriyet dneminde yazlp yaymlanan toplumsal nitelikli anlarn ana konularndan biri, stikll Harbidir. Osmanl mparatorluunun yklp dalmas zerine sz konusu olan Mill Mcadele, hakl olarak bugnleri yaam pek ok komutan, devlet adam ve yazarn hatralarna girmitir. Kurtulu Sava ile ilgili en nemli anlarn banda Atatrk tarafndan kaleme alnan Nutuk gelir. Atatrk, iinde yaad veya ok yakndan gzlemledii Osmanl mparatorluunun dal, lkenin yer yer igal edilii, buna kar Trk milletinin rgtlenii, Erzurum, Sivas, Amasya kongrelerinden sonra Ankara hkmetinin kuruluu, Dou ve Bat Anadoluda dmana kar yaplan savalar, lkenin dmandan temizlenii, Lozan konferans, Cumhuriyetin iln ve eitli inklplar hakkndaki hatralarn, birok belgeye dayanarak anlatr. Nutuk, Cumhuriyet Halk Partisinin 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasnda Ankarada toplanan ikinci kurultaynda delegelere kar alt gnde okunmu; ilk olarak 1927de baslmtr. te yandan Yakup Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda (1969) adn verdii hatralarnda Mondros Mtarekesinden zmirin kurtuluuna kadarki zaman diliminde (1918-1922) yaanan olay ve gelimeleri anlatr. stanbul ve dier baz blgelerin igal edilmesi, bu duruma karlk Mill Mcadelenin balamas, Ankarada toplan, Sakarya Sava, Byk Taarruz ve zmirin kurtuluu gibi dnemin nemli olaylar, onun anlarnn zn oluturur. Ayn dnemi yaam ve birok olay ve gelimeyi yakndan ahit olmu Halide Edip Advar da anlarn Trkn Atele mtihan (1956) ismi altnda kitaplatrmtr. Mustafa Kemal, Nutuk, 1927; Kazm Karabekir, stikll Harbimiz, 1960; Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni, 1993; erkez Ethem, erkez Ethemin Hatralar, 1962; Celal Bayar, Bende Yazdm, 1997; Yakup Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda, 1957; Halide Edib Advar, Trkn Atele mtihan, 1956;
142
Rza Nur, Hayat ve Hatrtm, 1967; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar (1953);
OKUMA PARASI Nutuktan/ Byk Taarruz Mustafa Kemal Atatrk 20/21 Austos 1922 gecesi Birinci ve kinci Ordu Komutanlarn da Cephe Kararghna ardm. Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi ve Cephe Komutann da hazr bulunmasyla, taarruzun ekli hakkndaki gr, harita zerinde ksa bir sava oyunu tarznda izah ettikten sonra, Cephe Komutanna o gn vermi olduum emri tekrar ettim. Komutanlar harekete getiler. Taarruzumuz, strateji ve ayn zamanda bir taktik baskn halende yrtlecekti. Bunun mmkn olabilmesi iin kuvvetlerin ynak ve hazrlklarnn gizli kalmasna nem vermek lzmd. Bu sebeple btn yryler, gece yaplacak, birlikler gndzleri kylerde ve aalklar altnda dinleneceklerdi. Taarruz blgesinde yollarn dzeltilmesi ve saire gibi faaliyetlerle dmann dikkatini ekmemek iin, dier baz blgelerde de ayn ekilde yanltma hareketlerinde bulunulacakt. 24 Austos 1922de kararghmz Akehirden taarruz cephesi gerisindeki uhut kasabasna naklettirdik. 25 Austos 1922 sabah da uhuttan sava idare ettiimiz Kocatepenin gneybatsnda adrl ordugha naklettik. 26 Austos sabah Kocatepede hazr bulunuyorduk. Sabah 5.30da topu ateimizle taarruz balad. Efendiler, 26/27 Austos gnlerinde, yani iki gn iinde, dman Karahisarn gneyinde 50 ve dousunda 20, 30 kilometre uzunluunda bulunan mstahkem cephelerini, drdk. Yenilen dman ordusunun btn kuvvetlerini 30 Austosa kadar Aslhanlar civarnda kuattk. 30 Austosta yaptmz sava neticesinde (Buna Bakumandan Muharebesi ad verilmitir.) dmann ana kuvvetlerini imha ve esir ettik. Dman ordusu kumandanln yapan General Trikupis de esirler arasna girdi. Demek ki, dndmz kesin sonu be gnde alnm oldu. 31 Austos 1922 gn ordularmz ana kuvvetleriyle zmir umum istikametinde hareket ederken, dier birlikleriyle de dmann Eskiehir ve kuzeyinde bulunan kuvvetlerini malup etmek zere, ilerliyorlard. Efendiler, Bakomutan savann neticesine kadar her gn byk baarlarla gelien taarruzumuzu, resm teblilerde gayet nemsiz harekttan ibaret gsteriyordu. Maksadmz, durumu mmkn olduu kadar dnyadan gizlemekti. nk, dman ordusunu tamamen imha edeceimizden emindik. Bunu anlayp, dman ordusunu felketten kurtarmak isteyeceklerin yeni teebbslerine meydan vermemeyi uygun grmtk. Gerekten, bizim hareketimizi duyduklar zaman ve taarruzumuzdan sonra mracaatlar yaplmtr. Mesel, taarruz etmekte bulunduumuz srada Vekiller Heyeti Reisi olan Rauf Beyden atekes hakknda stanbuldan haber geldiine dair 4 Eyll 1922 tarihli bir telgraf almtm. (Nutuk, 1975: 279-281)
Atatrk ile lgili Anlar: Cumhuriyet dnemi an trnn ahs etrafnda ekillendii en nemli kii Mustafa Kemal Atatrktr. Trablusgarp Harbinden Balkan Harbine, Birinci Dnya Harbinden Mill Mcadeleye uzanan savalarda gsterdii byk kahramanlklar; ken ve dalan bir imparatorluktan yeni bir devletin (Trkiye Cumhuriyeti) kurulmas; inklplar ekseninde devletin ve toplumun yeniden yaplandrlmasnda ortaya koyduu stn baarlar, Atatrkn hayat, mcadeleleri ve kiilii etrafnda pek ok hatrann olumasna zemin hazrlamtr. Onu
143
yakndan tanyan kiiler, bu hatralarn hayatta iken ve vefatndan sonra yazm ve yaynlamlardr. Mesel bunlardan biri olan Falih Rfk Atayn ankaya isimli anlar; Atatrkn doumundan lmne kadarki hayatn kapsar. 1923-1938 yllar arasnda Atatrke ok yakn gazetecilerden biri olan Falih Rfk, zellikle bu dneme ait pek ok olaya yakndan ahit olmu ve bunlara anlarnda yer vermitir. Atatrk merkez alan dier anlardan bazlar unlardr: Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, (1997); Celal Bayar, Atatrkten Hatralar, (1955); Falih Rfk Atay, Atatrkn Bana Anlattklar, (1955); ankaya, (1961); Atatrkn Hatralar (1965); Ruen Eref naydn, Anafartalar Kahraman Mustafa Kemal ile Mlkat, (1930); Atatrk zleyi (1957); Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, (1966); Afet nan, Atatrkten Hatralar, (1950); Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, (1959); Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk, (1977); smail Habib Sevk, Atatrk in, (1939); Hafz Yaar Okur, Atatrkle On Be Yl, (1962) Turhan Grkan, Atatrkn Uann Gizli Defteri, (1971); Hilmi Yceba: Atatrkn Nkteleri Fkralar Hatralar (1963). Atatrk ile ilgili anlar okumak bize ne/neler kazandrabilir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Dier Anlar: Cumhuriyet sonras dnemde stikll Harbi ve Atatrk ile ilgili D ve N E L M anlarn dnda, yine arlkl olarak dnemin siyas, ekonomik toplumsal hayatnda nemli yeri bulunan olay, gelime ve kiilere dair pek ok an kaleme alnmtr. Bunlardan bazlar unlardr: S O R U Samet Aaolu, Arkadam Menderes, (1967); Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, (1969); DKKAT Necip Fazl Ksakrek, Benim Gzmle Menderes, (1970); Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, (1968); SIRA SZDE Erdal nn, Anlar ve Dnceler; Rauf Denkta, Rauf Denktan Hatralar, (1996); Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, (1955); AMALARIMIZ Emre Kongar, Ben Mstearken, (1996). Kltr, Sanat ve Edebiyat Taraf Ar Basan Anlar: Cumhuriyet dnemi an trnn en zengin alanlarndan ikincisi, zellikle air ve yazarlarnAkaleme aldkK T P lar kltr, sanat ve edebiyat sahasndaki olay, gelime, kii ve eserlere dair gzlem, intiba ve kanaatleri ieren anlardr. Neredeyse hemen her air ve yazarn bu dorultuda anlarn yazdn sylemek abart olmayacaktr. Hatralarn yazmada TELEVZYON en ok dikkati eken isimler; Ahmet Rasim, Halit Ziya Uaklgil, Yakup Kadri Karaosmanolu, Halide Edib Advar, Yahya Kemal Beyatl, Halide Nusret Zorlutuna, Abdlhak inasi Hisar, Mehmet narldr. NTER ET Bunlardan Ahmet Rasim, daha sonra Gecelerim (1884), Falaka N(1927), Fuh-i Atik (1922), Muharri-air-Edib (1926), Glp Aladklarm (1926) isimleri altnda kitaplatrd fkra-sohbet-hatra tr karm hemen hemen btn gazete yazlarnda geni lde hatralarna yer verir. Yaadklar, gzlemledikleri, duyduklar ve rendiklerini, yer yer mizah bir yaklamla anlatr. te yandan Abdlhak i-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
144
nasi Hisarn romanlar da dahil olmak zere btn eserlerinde gemi zaman veya hatra tad sz konusudur. Hisar Gemi Zaman Kkleri (1956), Gemi Zaman Fkralar (1958), Boazii Yallar (...), Boazii Mehtaplarnda (...), kendi gzlem ve hatralar merkezinde, XIX. yzyln ikinci yarsndan XX. yzyla uzanan srete stanbulda yaanan hayat, bu hayatn insanlarn anlatr. Ayrca onun bata Yahya Kemal (Yahya Kemale Veda) ve Ahmet Haim olmak zere, yakndan tand pek ok air ve yazara dair an yaz ve eserleri mevcuttur. Kltr, sanat ve edebiyata dair olay, gelime, kii ve eserleri ieren anlar kendi iinde iki gruba ayrlabilir. Bu gruplardan birincisi, daha ok yazan kiinin kendi sanat ve edebiyat hayatn esas alr. Mesel Halit Ziya Uaklgilin, be ciltlik Krk Yl isimli eseri, yazarn doumundan Sultan Reata mabeyn baktibi olduu 1909 Nisanna kadar olan dnemin hatralarn kapsar. Kendi husus ve edeb hayat, Servet-i Fnn mektebi ve sanatkrlar iin son derece kymetli bilgilere sahip olan eser, ayn zamanda II. Abdlhamid dneminin siyas ve sosyal hayatna ayna tutar. Yakup Kadri Karaosmanolu Anamn Kitab (1957) isimli anlarnda, kendini idrak ettii gnden itibaren ocukluk yllarnda yaadklarn; ilkrenim yllarn; yakn evresini oluturan babas, annesi ve ailenin dier bireylerini; babasnn hastal ve vefatn; bulunduu yerlerin kltrel deerleri ve tabiatn anlatr. Genlik ve Edebiyat Hatralar (1958)nda ise ilk genlik a duyarllklarn, edebiyata olan ilgisinin doup gelimesini, Fecr-i ti grubunun faaliyetleri ve bu esnada evresinde tand edebiyatlar (Mehmet Rauf, ahabettin Sleyman, Refik Halit, Ahmet Haim, Yahya Kemal, Abdlhak Hmid, Tevfik Fikret vb.) anlatr. Yahya Kemal Beyatl ise ocukluum, Genliim, Siyas ve Edeb Hatralarm isimli anlarnda, ocukluk yllarndan balayarak ileriki yllara kadarki yaadklar ve grdklerini yazar. kinci gruptakiler ise, yazan kiinin yakndan tand dier yazar ve airlerin hayatlar, kiilikleri ve sanatlarn merkez alr. Mesel Yusuf Ziya Orta Portreler (1960) adl eserinde, yakndan tand yirmi drt air ve yazarn fiziksel ve ruhsal portrelerini, sanatlar ve eserleri ile ilgili dncelerini ve kendi zerinde brakt izlenimleri kaleme almtr. Beir Ayvazolu da 40 kiinin portresini, Defterimde 40 Suret (1996) ad altnda kitaplatrmtr. Elbette iki grup arasnda sk sk geiler sz konusu olur. Cumhuriyet sonras dnemde kaleme alnm ve yaymlanm kltr, sanat ve edebiyat taraf ar basan anlardan bazlar unlardr: Abdlhak Hamid Tarhan, stad- Azam Abdlhak Hamidin Hayat ve Hatralar, (1924); Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemale Veda, (1959); Ahmet hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm I-II, (1930); Ahmet Rasim, Glp Aladklarm (1926), Falaka (1927); Ali Kemal, mrm, (1985); Aye Kulin, Hayat Drbnmde Krk Sene, Hzn Drbnmde Krk Sene, (2011); Aziz Nesin, Bir Srgnn Anlar, (2005); Baki Sha Edibolu, Bizim Kuak ve tekiler, Beir Ayvazolu, Defterimde Krk Suret, (1996); Celal Esar Arseven, Sanat ve Siyaset Hatralarm, (1993); Glriz Sururi, Kldan nce Kltan Keskince (1978);
145
Halit Fahri Ozansoy, Edebiyatlar Geiyor, (1967); Edebiyatlar evremde, (1970); Haldun Dormen, Sr Lisan Ettikse (1977); Halide Edip Advar, Mor Salkml Ev, (1963); Halide Nusret Zorlutuna, Bir Devrin Roman, (1975); Halikarnas Balks, Mavi Srgn Mahir z, Yllarn zi, (1975); Mehmet narl, Hatralarn Inda, (1984); Sanat Dostlarm, (1979); Mehmet Seyda, Edebiyat Dostlar, (1970) Melih Cevdet Anday: Akan Zaman Duran Zaman, (1984); Mna Urgan, Bir Dinozorun Anlar, (1998); Mcap Ofluolu, Bir Avu Alk (1985); Oktay Akbal, air Dostlarm, (1964); Refik Halit Karay, Minelbab lelmihrab (1964); Bir mr Boyunca, (2009); Rza Tevfik, Biraz da Ben Konuaym, (1993); Salah Birsel, Ah Beyolu Vah Beyolu Samet Aaolu, Aina Yzler, (1965); Babamn Arkadalar, (1969); Sezai Karako, Hatralar, (1992); Vasfi Rza Zobu, O Gnden Bu Gne (1977); Uzun Hikyenin Sonu (1990); Yahya Kemal Beyatl, ocukluum, Genliim, Siyas ve Edeb Hatralarm, (1973); Siyas ve Edeb Portreler (1968); Yakup Kadri Karaosmanolu, Genlik ve Edebiyat Hatralar, (1969); Zekeriya Sertel, Mavi Gzl Dev (1968), Nazm Hikmetin Son Yllar (1979);
OKUMA PARASI Sait Faik Salim engil Yeditepe dergisi sahibi ve ynetmeni Hsamettin Bozok: Ben nasl olsa yaz paras deyemiyorum. stersen senin iin araya gireyim, Sait, Seilmi Hikyeler dergisine versin yklerini. deyince birdenbire, nce duraksadm, sonra hemen kendimi toparlayarak sevinle: ok iyi olur. dedim. Yanlmyorsam yl 1951. lk kez alan stanbul Fuarn mz geziyoruz. Sait arkamzdan yryor. (...) Ka lira vereceksin her yksne? diye Hsamettin sordu: Yirmi be lira... O sralar Varlk gibi daha baka dergilerin yk ban en ok yedi buuk, on lira verdiklerini biliyordum. Biz konuurken biraz amzda yryen Sait Faike Hsamettin: Salim yirmi be lira veriyor her ykne. stersen ver Seilmi Hikyeler dergisinde ksn. dedi. Sait Faik, gzmn nnden hi silinmeyen saf bir glmseme ile yanmza yaklat: Veririm. dedi, arkasndan da ekledi: Yalnz bir artm var. Heyecanla bekledim. yklerimden imdiye dek elime bir yzlk gemedi. Ben sana drt yk verince, sen de bana bir yzlk gnderirsin.
146
Sait istese avans bile verebilirdim. Yeter ki yk versin, ama istemedi. O, zenle yzlk gnderilmesini istiyordu. (...) Sait Faik, annesinden ald harlk, yklerinin getirdii telif paras ile geinmeye alrd. Gene de iki yakasn denk dremedi herkese bilinirdi. Yazlar genellikle Burgaz adasnda otururlard. Sait Faikin harln annesi, nceleri aydan aya veriyormu. Ama, bakm olunun paras ksa zamanda bitiyor. Dnm, tanm bir are bulmu kendince... Saitin ayln ikiye blerek on be gnde bir vermeye balam. Sait, bu llere, hesaplara sacak bir kii deil ki. Be gn paralysa, on gn parasz... Annesi bu kez ayl drde blm, haftadan haftaya vermeye balam. Ne yaptysa Saitin paraszlnn nne geememi. Srekli paraszlk Saitin kaderi deil, yaamnn biimiydi. (engil, 1992: 47-49)
Bireysel Taraf Ar Basan Anlar: Cumhuriyet sonras anlarnn nc kolunu bireysel taraf ar basan anlar oluturur. Yazarlar, airler, retmenler, tiyatrocular, gazeteciler vb. farkl meslek ve sosyal statde bulunan kiilerin yazdklar bu anlar, birebir sosyal ve toplumsal veya sanat ve edebiyat konularn deil, an sahibinin bireysel hayatn ihtiva eder. Mesel Halit Ziya Uaklgil, olu Halil Vedatn gen yata intiharndan duyduu acy, Bir Ac Hikye (1942) isimli anlarnda dile getirir. Mersiye eds iinde kaleme alnan eser, yer yer Abdlhak Hmidin Makberi ve Ekremin olu Nijad iin yazdklarn artrr. te yandan ayn zamanda bir air ve yazar olan Halide Nusret Zorlutunann (1901-1984) Bir Devrin Roman isimli anlar, bireysel taraf ar basan anlar grubunda deerlendirilebilir. Zorlutuna anlarnda hayatnn ilk 30-35 yllk dnemine ait yaadklar ve gzlemlediklerini kaleme alr. Otoriter kimlikli annesi, krek mahkmu hrriyeti babas, eitim ve retimi, ilk kalem denemeleri, babasnn memuriyeti ve kendi meslek hayat sebebiyle gidilip grd ehirler, retmenlik yllar, tand kiiler ve II. Merutiyet ncesinden Cumhuriyet sonrasna kadar uzanan dnemde toplum hayatnda yaanan pek ok olay ve gelimeyi anlatr. Ayn yazar, Benim Kk Dostlarm (1976) isimli eserinde ise retmenlik anlarna yer verir. evket Sreyya Aydemir ise Suyu Arayan Adam isimli anlarnda; yakn evresini, okul yllarn, sahip olduu idealler uruna verdii mcadeleleri, fikir ve dncelerindeki deimeleri, Trk toplumunun yaad nemli deiim ve dnmleri, kendi gzlem, intiba ve yorumlar erevesinde akc bir dille kaleme almtr. Cumhuriyet sonras dnemde kaleme alnm ve yaymlanm bireysel taraf ar basan anlardan bazlar unlardr: Gazetecilik Anlar Ahmet Rasim, Muharrir-air-Edip, (1926); Ahmet hsan Tokgz, Matbuat Hatralarm, (1930-1931); Yusuf Ziya Orta, Bizim Yoku, (1966); Necip Fazl Ksakrek, Babali, (1975); Vedat Nedim Tr, Yllar Byle Geti, (1976). retmenlik Anlar Halide Nusret Zorlutuna, Benim Kk Dostlarm, (1976); Enver Demir, Bir retmenin Defterinden 41 Yln Hikyesi, (1968); Cavit Gnay, Bir Ky Tarm retmeninin Notlar,
147
evket Sreyya Aydemir, Toprak Uyanrsa, (1963); Fikret Madaral, Ekmekli Dneme, (1965); M. Rauf nan, Bir mrn yks, (1986); Kemal Kurda, ODT Yllarm, (1998). Safa Gner, Ky Enstitleri Hatralar, (1963). Cezaevi Anlar Necip Fazl Ksakrek, Cinnet Mustatili, (1955); Halikarnas Balks, Mavi Srgn, (1971); Aziz Nesin, Bir Srgnn Anlar, (1971); Nazl Ilcak, Allah Kurtarsn, (1987); Zeynep Oral, Bir Ses, (1987); Sevgi Soysal, Yldrm Blge Kadnlar Kouu, (1976). Bedi Faik, Hapishane Notlar, (1958); Hariciye Anlar Yakup Kadri Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, (1955); Feridun Cemal Erkin, Dilerinde 34 Yl, (1980); Yldrm Keskin, Zaman Akerken Edebiyat ve Diplomasi Anlar, (2005); Kemal Girgin, Diplomatik Anlarla D likilerimiz, (2007); Dier Anlar Halit Ziya Uaklgil, Bir Ac Hikye, (1942); Samiha Ayverdi, Hey Gidi Gnler Hey, (1988); Vehbi Polat, Ac Anlar, (1965); evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, (1976); Halit Kvan, Hadi Anlat Bakalm Anlar 1, (1998)); Samet Aaolu, Strazburg Hatralar (1933); Babamdan Hatralar (1939); Nahit Srr rik, Eski Zaman Kadnlar Arasnda, (1958); Halit Fahri Ozansoy, Eski stanbul Ramazanlar, (1968); Glsn Bilgehan, Mevhibe nnnn Anlar, (1998); Refik Ahmet Sevengil, stanbul Nasl Eleniyordu, (1927); Samiha Ayverdi, Bir Dnyadan Bir Dnyaya (1974); Hatralarla Babaa (1977); Necip Fazl Ksakrek, O ve Ben, (1974). Yakup Kadri, Anamn Kitab (1957).
Gnlk
Siyas, Tarih ve Toplumsal Taraf Ar Basan Gnlkler: Kazm Karabekirin 1906-1948 yllar aras dnemi kapsayan ve yeni yaymlanan iki ciltlik Gnlkler 1906-1948i( 2009) ile babakanlk yapm olan Nihat Erimin 1925-1979 yllar aras kapsayan Gnlkler 1925-1979ini (2005) ve Samet Aaolunun Siyas Gnlkn (1992) bu grubun rnekleri arasnda sayabiliriz. Altan ymen, Bir Dnem Bir ocuk, (2009); Kltr, Sanat ve Edebiyat Taraf Ar Basan Gnlkler: Cumhuriyet dneminde gnlklerin yaymnda da nemli bir art gzlenir. Bu alanda en ok tannan Nurullah Atatr. Ata, 1950den itibaren gazetede yazlar Gnce st bal altnda yaymlar. Dnemin edebiyatna yn vermesiyle byk ilgi eken bu yazlar daha sonra kitaplatrlacaktr. Bir baka nemli gnlk yazar Salah Birseldir. O, Kular rtnmek, Nezleli Karga, Bay Sessizlik, Aynalar Gnl, Yallk
148
Gnl gibi kitaplaryla ada edebiyatmzn nemli gnlk yazarlarndan biri oldu. Romanc Adalet Aaolu ise dert dkme defterleri olarak niteledii gnlklerini iki cilt halinde yaymlad. Damla Damla Gnler adn tayan eserde Aaolu, alma hayatn, lme Yatmak romann nasl yazdn ve yakndan tand edebiyat dnyasnn baz simalarn (Muhsin Erturul, Orhan Kemal, Behet Necatigil) anlatr. te yandan Cemil Meriin iki ciltlik Jurnali, kendi hayat merkezinde bir entelektelin fikr, zihn buhranlarn, sosyal hayat veya kiilere ynelik eletirilerini ierir. Ahmet Hamdi Tanpnarn gnlkleri de, buna yakn bir ierie sahiptir. Bunlarn dnda Nuri Pakdil, Orhan Burian, Tomris Uyar (Gndkmleri), Ouz Atay (Gnlk), Cemal Sreya (Gnler), Cahit Zarifolu (Yaamak), lhan Berk (El Yazlarna Vuruyor Gne), Hilmi Yavuz (Gemi Yaz Defterleri), Hulki Aktun (Kediler Gnl), Oktay Akbal (Anlarda Grmek, Gemiin Kular, Yeryz Korkusu), Fethi Naci (Eletiri Gnlkleri), Memet Fuat nemli gnlk yazarlarmzdr. Bu arada air, yazar, eletirmen ve dnrlerin kaleme aldklar gnlklerde yeni gnlk trleri de olumaktadr. Eletiri gnl, okuma gnl balklar altnda yaymlanan baz gnlkler bu gelimenin somut rnekleri olarak grlebilir. Batda grlen ve bazlar tercme yoluyla dilimize kazandrlan rnekler (Alberto Manguel-Okuma Gnl), bu konuda gnlk yazarlarmza nclk etmektedir. Fethi Nacinin Eletiri Gnlkleri, yeni tarz gnle bir rnektir. Cumhuriyet sonras dnemde kaleme alnm ve yaymlanm kltr, sanat ve edebiyat taraf ar basan anlardan bazlar unlardr: Nurullah Ata, Gnce I (1960); Gnce II (1972); Uu Gnl, Gazi Gnl, Avusturya Gnl Salah Birsel, Gnlk (1955) Kular rtnmek (1976), Hacivat Gnl (1982), Nezleli Karga, Bay Sessizlik, Yallk Gnl (1982) Aynalar Gnl (1988), Yalnzln Frnlanm Kokusu (1992) Oktay Akbal, Gnlerde (1968), Anlarda Grmek (1972), 80lerde Bir Yazar (1994), Yeryz Korkusu, Gemiin Kular, Anlarda Grmek; Tomris Uyar, Gndkm 75 (1977), Sesler, Yzler, Sokaklar (1981), Gnlerin Tortusu. Suut Kemal Yetkin, Gnlerin Gtrd, (1958); Nuri Pakdil, Edebiyat Kulesi, (1984); Ouz Atay, Gnlk, (1987); Ahmet Hamdi Tanpnar, Gnlklerin Inda Tanpnarla Babaa, (2008); Cemil Meri, Jurnal I-II, (1992); lhan Berk, Elyazlarna Vuruyor Gne, (1983); Cemal Sreya, 999. Gn / st Kalsn, (1991); Necati Cumal, Yeil Bir At Srtnda, (1991); Ece Ayhan, Babozuk Gnceler, (1993); Mehmet Seyda, Romanc Gnl, (1973); Cengiz Gndodu, Yldz Gncesi, (1996).
149
OKUMA PARASI Jurnal 1den / Gnler Cemil Meri Gnler nehir gibi akmyor. Nehrin serinlii var, sularnda ykanabilirsiniz, gm pullu balklar yaar koynunda nehrin... Hayata zincirliyiz kollarmzdan, zaaflarmzdan iviliyiz. Ve gnler, ehrelerinde kamdan sert bir istihza. Ve gnler, baklarnda haner... birer birer geiyor nmzden. Kimi suratmza tkryor durup, kimi tokatlyor bizi. Kim zecek ellerimizi Tanrm? Kim zecek?... Gnler kkreyerek geen canavarlara benziyor, uluyarak geen canavarlara... Gk karanlk, kulaklarmzda ac bir nr... Nehre benzemez gnler Heraklit! Yanan alnmz serinletir karde sular nehrin. Nehir bir gzyadr, bize alayan. Nehir bir busedir. Nehrin sularnda gk var, altn yldzlaryla gk. Neden azgn rzgrlarn nne katt kumlara benzetmedin gnlerin geiini, neden dklen yapraklara benzetmedin, eriyen kara benzetmedin Koca Hfz! Gnler belki de nmzden uh birer kadn gibi gz szerek geiyordu. Bir an serin bir rzgr gibi dosta dolayordu yanan alnmzda parmaklar. Gnler birer ar, siz kovandnz Belki zaman zaman yandnz alevden dudaklaryla, ama aydnlandnz, aydnlattnz... Gnler belki dilber zaman zaman, belki o canavar kafilesinden sonra bir Meryem, bir Mesalina. Ama zincirli ellerin, koparsan da zincirlerini, gnlerin san okayamazsn, kadn sandn canavarlar birden. Meryem ifritleir, Mesalina srr parmaklarn zavall dostum! ok ok, yrtlan entarilerinden birer para kalr avularnda... Korkuyorum gnlerden, korkuyorum. Usuz bucaksz bir uurum gnler, anlamyorum sylediklerini. Drt nala giden azgn bir atn yelelerini sarlmz bir elimizle, yarlarn arasndan geiyoruz... ve tarlalarda baaklar, iirin baaklar, manann baaklar... Yoluyoruz yolabildiimiz kadar. Yazk ki dikenle baak yan yana ve avularmzda, bir avu diken, bir avu srgan! Gnler birer kelebek belki. Ama ellerine konmuyor ki bilesin ve bir anda tozlaan o iekleri hatralarn defterine gzyalarnla ineleyesin! Gnler birer ku belki de. Neden salarna konmuyorlar? Kanatlar birer el gibi dokunsa alnna ne olur? Gnler senden birer para gtren haramiler, krk haramiler, krk bin haramiler. Gnler sam yeli, sen l, sen kumdan bir tepecik. Gnler yaramaz birer ocuk, sen erden pten kurduklar bir evcik... Gnler geiyorlar, getiler... Her biri bir paran kopard koparacak... Onlardan sana ne kald? Hi. Senden onlara arklarn kalacak. Ne arklar? (...) Gnleri salarndan yakalayacaksn, canavar bir gen kz oluverecek. Gzlerinin iine bakacaksn gnlerin. Birer aa gibi meyve verecek gnler. Gnler ksr deil, ksr olan sensin. Gnler erkein karsnda diz ker... htiyar Homerin yaral ayaklarn lepiska salar ile okayan onlar deil mi? Hl donuk gz bebekleri ihtiyar Homerin, onlar iin kutsal birer ate... Seni denemek istiyor gnler, dostum. Onlar birer masal sfenksi, bylerini zdn m perileirler, akbaba gvercinleir, yardan yara atlayan kzgn kheylen, seni Himalayaya, Olempe kanatlandrr. Senin Himalayada iin ne? stemiyorsun, gnleri kelimeletirmek istemiyorsun. Mezarlaan saatleri hayata kavuturmak, lleri diriltmek belki elinde, ne biliyorsun. Belki kader btn oklarn bunun iin saplyor kalbine. stiyor ki, oradan akan kan gnlere dokunarak ebediletirsin onlar... Kan ve gzya: simyagerlerin arad felsefe ta. (Meri, 1992: 73-75)
150
SIRA SZDE
Cemil Meriin gnlnden alnan yukardaki metin, dil ve slubu bakmndan size daha SIRA SZDE ok hangi edeb tr hatrlatyor?
D NEL Bireysel TarafMAr Basan Gnlkler: Cumhuriyet sonras dnemde yukardaki iki ana grubun dnda bireysel taraf ne kan birok U S O R gnlk kaleme alnm ve yaymlanmtr. Toplumda okuma-yazma oran ve kltr dzeyinin ykselmesi, basn-yayn imknlarnn gelimesi, kiilerin birey olma bilincinin derinlemesi gibi sebeplerle her geen gn saylar daha da artan D K K A T taraf ar basan gnlklerden bazlar unlardr: bireysel Ahmet Turan Alkan, Hac Gnl , 2010; Nasuh Mahruki- zlem Solok, Bir Dacnn Gncesi, 2011; SIRA SZDE Salah Birsel, Papaanname Gnlk, 1995; Hasan Akarsu, Kalan zler/Gnlk, AMALARIMIZ Mahfi Eilmez, Light Gnlk, 2001; Feyza Hepilingirler, Yldzlarn Suya Dkld Trke Gnlkleri, 2005; Aydn Doan, Bir Taral Gencin Gnl, 2007; K T A P Hatice Solmaz, Bu Annem Beni ldrecek, 2009;
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE
TELEVZYON6
DNELM
Herhangi bir an SZDEgnl okumann size ne gibi faydalar olabilir? SIRA veya
TELEVZYON
OKUMA PARASI
DNELM
Nadide Halide Nusret Zorlutuna
NTERNET S O R U
NTERNET S O R deil, hastanede tandm. Ben okula gittiim gn, retmenleri onOnu snfta U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
dan yana yana sz etmilerdi. - Drdnc snftan bir ocuumuz cierlerinden hasta, grseniz ne ince, ne hisDKKAT li, ne zeki bir kzd. Gzel yaz yazar, gzel keman alar... Demilerdi. O akam birka onu yoklamaya giderlerken, ben de aralarna katlmtm; yanSIRA SZDE mzda son snf rencilerinden biri de vard; bu, gen hastann en yakn arkadayd; ona pembe gll basmadan bir entari dikmi gtryordu. Havas ila kokan koridorda, hademe bir kap at; girdik. Nadide, beyaz rtler AMALARIMIZ arasnda solgun bir papatya gibi yatyordu. Sar kvrck salarnn parlak erevesi iinde ince yz bsbtn ufalm gibiydi. Yanak kemiklerinde atein verdii bir kzllk, bahar yeili gzlerinde acayip bir prlt vard. Bizi grnce hemen tatllat. K T A P - Sefa geldiniz, Mdreanm! Sefa geldiniz Hocnm. Sizi bekliyordum, bugn mutlaka gelirler, diyordum. Gz bana iliince, birden susuverdi; tanttlar: T LEVZY N - Yeni EedebiyatOhocanz... Szgn gzleri sevinle gld: -Sizi tanyorum, dedi. Mecmualarda yazlarnz okudum.... - Sen mecmua okur musun ocuum? NTERNET - Evet. Ben gzel yazlar ok severim, Hocanm.. Ben her zaman... (...) Hastalk, hastadan da doktordan da daha glyd. Ne on sekiz baharn hayata bir sarmak gibi sk sk dolanan parmaklar, ne de gen hekimin bilgi, kitap, ila dolu elleri; cieri yiyen bu grnmez canavar hergn biraz daha kuvvetlenmekten alkoyamyordu. Nadidecii her ziyaretimde, bir evvelkinden daha zayf, daha mecalsiz, fakat -ne hazindir!- daha mitli, hayata daha bal buluyordum. Bu hal, iimi bsbtn paralyordu. (Zorlutuna, 1976: 21-22/25-26)
151
zet
A M A
An trnn temel zelliklerini aklayabilmek Gemite yaanan veya olan bir eyi hatrlamak; hatrlayarak anmak anlamndaki an veya hatra kelimelerinin bir tr karlamas, XIX. yzyln ikinci yarsndadr. An; kiinin yaadklar, grdkleri ve iittiklerini zerinden belli bir zaman getikten sonra hatrlamas ve kendi alg ve bak asna gre yazmasdr. Anlar, kiinin btn bir hayatn kapsayabilecei gibi, sadece hayatnn bir dnemine ait olay ve gzlemleri de kapsayabilir. Gemite yaanan olaylarn anlatmna dayanmas, any tarih, otobiyografi, seyahatname, sefaretname, tezkire, mektup trlerine yaklatrr. Anlarn yazl amalar; kiinin yaayp grdklerini gelecek nesillere aktarp bunlardan ders almalarn istemesi, gemiteki olay ve gelimelerin gelecekte bsbtn unutulmasnn nne gemek dncesi, kendisi ve hayatnn kamuoyu tarafndan doru biimde bilinmesi ve tannmas arzusu olabilir. Anlar, toplum hayatnda nemli rol oynam kiilerin anlar, sanatkrlarn anlar ve dier anlar olarak tasnif etmek mmkndr. Gnlk trnn temel zelliklerini aklayabilmek Gnlk/gnce kelimelerinin bir tr karlamak zere kavramlamas olduka yenidir. Gnlk; kiinin yaadklar, grdkleri ve iittiklerini sca scana veya gnlk olarak bir deftere yazmas veya not etmesidir. Gnlkte pek ok ayrnt ve anlk sbjektif yarglar kanlmazdr. Gnl an trnden ayran temel zellik de burada karmza kar. Gnlkler, yazan kiinin hayatna ait ayrntl tutanaklardr. Yazan kiinin toplumdaki yeri, meslei, dnya gr, karakteri, ya, cinsiyeti gibi hususlar, gnln nitelii ve ieriini belirler. Buna gnlk sahibinin gzlem, anlatma ve yorumlama gc ile dil yeteneini de ilve etmek gerekir.
A M A
AM A
Trk kltrnde an ve gnlk trlerinin doup gelimesini zmleyebilmek Trk kltrnde modern manada an ve gnlk, Tanzimattan sonra grlmeye balar. Bu gelimede Osmanl-Trk toplumunun Batya ynelmesinin ak tesiri vardr. Bununla birlikte bu trlerin tarihini ok eskilere gtrmek mmkndr. VIII. yzyla ait Gktrk Kitabeleri, XV. yzyla ait Bburname ve XVII. yzyla ait Evliya elebinin Seyahatnamesi ilk an rnekleri olarak saylabilir. Tanzimat sonras dnemde grlmeye balayan modern an trnn ilk rnekleri, daha ok air ve yazarlara aittir. Bunlardan bazlar; Keecizde zzet Mollann Mihnetkean, Ahmet Mithat Efendinin Menfas, Ziya Paann Defter-i Amli, Muallim Nacinin Medrese Hatralar, Ahmet Rasimin Gecelerimi ve Ali Kemalin mrm (1919)dr. Bunlarn yannda toplumsal taraf ar basan hatralar da mevcuttur. Abdlhamid, Cevdet Paa, Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paann anlar bunlardan bazlardr. Gnlk trnn Trk kltrndeki tarihi, anya paralel bir seyir takip eder ve Tanzimattan sonra grlmeye balar. Bununla birlikte Osmanl kltrndeki baz eserler bir eit gnlk mahiyetindedir. Bunlar arasnda III. Selimin sr ktibi Ahmed Efendi tarafndan tutulan Rznme, Yavuz Sultan Selimin aldran ve Msr seferlerini anlatan Haydar elebi Ruznamesi ile Osmanl Terifatlarndan Ahmet Aann Vakay- Be adl eseri de gnlk trnn Tanzimat ncesi rnekleri arasnda saylabilir. Direktr Ali Beyin Seyahat Jurnali, Nigr Hanmn Hayatmn Hikyesi, Ahmet Refikin Kafkas Yollarnda, mer Seyfettinin Ruznmesi, modern gnln Tanzimattan sonra yazlan ilk rnekleridir.
152
AM A
Cumhuriyet sonras dnemde an ve gnlk trlerinin geliimini zmleyebilmek Cumhuriyetten gnmze uzanan srete an ve gnlk trleri giderek geliip zenginleir ve saysal olarak da byk bir art gsterir. Bu olumlu gelimede, yaadklarn yazma ve yaynlama alkanlnn olumas, basn-yayn imknlarnn gelimesi, okur-yazar orannn giderek artmas ve bireyin olumas gibi faktrler nemli rol oynar. An ve gnlkleri ierikleri ve yazan kiilerin toplumsal yerleri bakmndan tasnif etmek gerekir. Buna gre Cumhuriyet sonras an ve gnlkleri kendi iinde siyas, tarih ve toplumsal taraf ar basan; kltr, sanat ve edebiyat taraf ar basan ve bireysel taraf ar basan anlar ve gnlkler olmak zere balk altnda tasnif etmek gerekir.
AM A
Cumhuriyet sonras dnemde an ve gnlk trlerinde eser vermi belli bal yazarlar ile eserlerini ayrt edebilmek Cumhuriyet dneminde neredeyse hemen her air ve yazarn anlarn yazdn sylemek abart olmayacaktr. Hatralarn yazmada en ok dikkati eken isimler; Ahmet Rasim, Halit Ziya Uaklgil, Yakup Kadri Karaosmanolu, Halide Edib Advar, Yahya Kemal Beyatl, Halide Nusret Zorlutuna, Abdlhak inasi Hisar, Mehmet narldr. Bu anlarn bir ksmnda daha ok yazan kiinin kendi sanat ve edebiyat hayat; dier bir ksmnda ise yakndan tand yazar ve airlerin hayatlar, kiilikleri ve sanatlar ne kmaktadr. Bunun yannda devlet adam, politikac, asker, retmen, gazeteci gibi farkl mesleklerdeki pek ok insandaanlaryazmtr. Cumhuriyet dneminde gnlklerin yaymnda da nemli bir art gzlenir. Bu alanda en ok tannan Nurullah Atatr. Bir baka nemli gnlk yazar Salah Birseldir. Bunlarn dnda Nuri Pakdil, Orhan Burian, Tomris Uyar, Ouz Atay, Cemal Sreya, Cahit Zarifolu, lhan Berk, Hilmi Yavuz, Oktay Akbal, Fethi Naci, Memet Fuat nemli gnlk yazarlarmzdr.
153
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki trlerden hangisi ile an arasnda ciddi bir ortaklk bulunmaz? a. Biyografi b. Gnlk c. Mektup d. Makale e. Seyahatname 2. Aadakilerden hangisi an trnn zelliklerinden biri deildir? a. An; kiinin yaadklar ve grdklerini zerinden belli bir zaman getikten sonra yazmasdr. b. An; kiinin yaadklar ve grdklerini sca scana yazmasdr. c. An; anlatlanlarn merkezinde anlatann bulunduu bir trdr. d. An; her zaman iin sahibinin sbjektif yarglarn iinde barndrr. e. An; okuyucuya gemie dair pek ok olay ve kii hakknda bilgi kadar, hayat tecrbesi de sunar. 3. Aadakilerden hangisi Trk kltr ve edebiyatnda an trnn doup gelimesinde etkili deildir? a. Aydnlarmzn Batda an tryle karlamas b. Gazete ve dergilerin hayatmza girmesi c. Bireyi nemseyen romantizm akmnn yaygn olmas d. Okur-yazar veya eitimli insan saysnn artmas e. Toplumumuzun ekonomik seviyesinin ykselmesi 4. Aadaki eserlerden hangisinin an tryle herhangi bir yaknl yoktur? a. Evliya elebi-Seyahatname b. Gktrk Kitabeleri c. Bbur ah- Bburname d. Fuzl-Leyl ile Mecnun e. zzet Molla-Mihnetkean 5. Neden bu Jurale devam ediyorum? Devam ediyorum, nk o benim kendimle diyaloum, evrem, dostum, srdam. Tesellim ayn zamanda. Hafzam, yankm. Aclarm da paylayor. Jurnalim kiisel deneyimlerimin deposu, psikolojik gzerghm, dncelerimin paslanmasna kar bir nlem. Yaama bahanem, neredeyse benden sonrakilere brakacam tek yararl ey.. Henri Frederic Amielin cmlelerinden aadaki yarglardan hangisi karlamaz? a. Gnlk; kiinin kendi kendisiyle konumasdr. b. Gnlk; kiinin yaadklar ve grdklerinin kayda geirilmesidir. c. Gnlk; kiinin kendisinden sonrakilere brakabilecei en kymetli deerdir. d. Gnlk; kiinin dostu ve srdadr. e. Gnlk; kiinin toplumsal hafzasdr. 6. Aadaki seeneklerden hangisi gnlk trnn zelliklerinden biri deildir? a. Gnlk; kiinin yaadklarn zerinden zaman gemeden sca scana yazmasdr. b. Gnlk; kiinin yaadklar ve grdklerini szl olarak bakalarna anlatmasdr. c. Gnlk; anlatlanlarn merkezinde anlatann bulunduu bir trdr. d. Gnlk; her zaman iin sahibinin sbjektif yarglarn iinde barndrr. e. Gnlk; okuyucuya pek ok olay ve kii hakknda bilgi kadar, hayat tecrbesi de sunar. 7. An ile gnlk trlerini birbirinden ayran en temel zellik aadakilerden hangisidir? a. An daha ok objektif; gnlk sbjektif yarglar ierir. b. An daha ok toplumsal; gnlk bireysel yaant ve gzlemleri ierir. c. An uzak gemie; gnlk yakn gemie ait yaanm ve gzlemlenmileri ierir. d. An ileri yalardaki; gnlk her yataki insanlar tarafndan yazlr. e. Hibiri
154
Okuma Paras
8. Aadaki kitaplarndan hangisi Atatrk ile ilgilidir? a. ankaya b. Menfa c. Benim Kk Dostlarm d. Mor Salkml Ev e. Krk Yl 9. Saf an eseri ile saf edebiyat eserini (hikye, roman vb.) birbirinden ayran temel farkllk nedir? a. Her ikisinin de olaylar sebep-sonu balants iinde zincirleme olarak anlatmas b. Her ikisinin de ak, yaln, anlalr bir dille yazlmas c. Her ikisinin de yaanm veya gzlemlenmi olaylar anlatmas d. Her ikisinde de yazarn okuyucuya birtakm hayat tecrbesini anlatmak istemesi e. Her ikisinin de Trk kltr ve edebiyatnda Tanzimattan sonra grlmesi 10. Aadakilerden seeneklerden hangisi, an ve gnlklerin ieriklerine gre yaplan tasnifinde yer almaz? a. Hapishane an ve gnlkleri b. retmenlik an ve gnlkleri c. Toplumsal an ve gnlkler d. Edebiyat an ve gnlkleri e. Bireysel an ve gnlkler GNLKLERN IIINDA TANPINARLA BABAADAN Ahmet Hamdi Tanpnar 1 Haziran (1961). Bu gece iki uyku ilac sayesinde sekiz saat uyudum. Yeni bir aya, doduum aya giriyorum. On dokuz gn sonra altm bir yama gireceim. Bu altm bir seneye uzaktan baknca hayatm bazen bir trl muvaffakiyet, bazen bir anlamazlk ve sadece strap gryorum. Bunun balca sebebi yetitiim nesil iinde yol ve akide deitirmeden, bir frkann mensubu olduum zamanlar bile inandm adamn bu frka banda olmasna ramen, lzumunda tavizat vermeden yaayan, fkaralna raz olan ve sadece kendi sanat idealini gren insan oluumdur. Daima derinletim. Sfrdan balam gibiyim. Bu sfr Yahya Kemal ve Haim hari Trk iirinin deer seviyesiydi. Eer burada genilemee raz olsaydm benim de hi olmazsa Faruk (Nafiz amlbel) kadar bir hretim olurdu. Biraz kaysaydm Orhan (Veli) ve Cahitten (Stk Taranc) fazla sevilen adam olurdum. Yapmadm. Hakikaten sfrdan balamtm. Sade temlerimi bulmak, estetiimi kendime mal etmek uzun senelere ihtiya gsterdi. Acayip bir kader her eyimi geciktirdi. yle ki elli yamda ilk defa evlenen ihtiyar bir kz gibi darya gittim. Bunun ne demek olduunu Rus edebiyatyla biraz megul olanlar bilir. Krk yamda tek odal mstakil bir evim oldu. Her ey, hayatmda her ey ge oldu. lk nesir kitabm krk yamda kt. Hl bile ikinci romanm Remzide bekliyor. ansa inanyor muyum? nanmal m? Buralarn bilmiyorum. Fakat muhakkak olan bir ey varsa ya ansma kar, veyahut da hayatm tarumar eden ahlakma ve tabiatma kar mcadele ile geti. Hayatmda loisirin ve zevkin hakikaten az olan yerine bakyorum da ayorum. Ben hakiki bir tarik-i dnya gibi yaadm. Altm yanda bir pikabm ve be on plam oldu! Ne yaptm! Be ehirle, okunmayan, bahsedilmeyen Be ehirle btn o hikyeler, romanla Trk edebiyatnn btn bir tarafym!... Bu eserlerden memnun muyum? Oras baka. Fakat Abdullah Efendinin Ryalar bilhassa birinci hikye byle tenkitsiz mi geecekti? Huzur ki okuyanlarn hepsi sevdiler, makale ile, Yaz Yamuru hibir akissiz mi geecekti? Bunlarn Trkiyeye getirdii hibir ey yok muydu? Trkiyeye ve Trkeye. Ya iirlerim? Hl hi kimse Deniz manzumesinden bahsetmedi. Deniz manzumesi Trkenin be on manzumesinden biridir. Buna
155

eminim. Buna makalelerimi de ilve edin. Hayr, ben adm kk hretimi hak ettim ve ok ileriye getim. Fakat niin bu kadar hakszlk? Bu ite eksiim nedir? in br taraf hl kendimle cenklemem. Hl kendimi olmu addetmemem. Belki de kendimi mahveden benim. Hakkmdaki skt saikasnn bir sebebi de belki benim. Edebiyatlarla dp kalkmyorum. Yirmi ile otuz be ya arasnda olanlarla ok yakndm, imdi ok uzam. Aramzda btn bir kltr ayrl var. Mesafe... Bu genilik ve ayrlk benimle beendiim garpllarn arasndakine hemen hemen yaklayor. Edebiyat memleketin bugnk vaziyetinde bu kadar ciddiye almamalydm. (Tanpnar, 2008: 299-300) Sra Sizde 1 An ve tarih trleri gemite yaananlar anlatmas bakmndan birbirine yaklar ve benzeir. Ancak an, ok byk lde yazarnn gemiini anlatrken tarih, toplumun veya milletin gemiini anlatr. Bu bakmdan tarih toplumsal; an ise bireysel bir tarihtir. Ayrca tarih ok daha nesnel, an ise zneldir. Sra Sizde 2 Kiinin evresiyle iletiim kurmasn zorlatran ie dnk karekterde olmas; bakalaryla paylaamad duygu ve dncelerini anlatma istei, bilgi, tecrbe ve gzlemlerini yarna brakma dncesi, kendini ruhen ve zihnen rahatlatma ve gelitirme arzusu, yaadklarn unutma korkusu arasnda saylabilir. Sra Sizde 3 An; yaananlarn zerinden bir hayli zaman getikten sonra yazlmas, ayrntlarn atlmas, anlk sbjektif yarglardan nemli lde uzaklalmas, kesintisiz bir mr veya bir dnemi anlatmas bakmndan gnlkten ayrlr. Sra Sizde 4 Hayatnn farkl dnemlerinde ve farkl ortamlarda Mustafa Kemal Atatrk yakndan tanm kiilerin hatralarn okumak, onun kiilik ve karakterini, Trk milleti iin verdii mcadeleleri ok daha yakndan tanmamz salayacaktr. Sra Sizde 5 Cemil Meriin bu metni; duygusal younluu, farkl cmle tarzlar, ilenmi ahenkli dili ve dier estetik deerleriyle byk lde mensur iir trn hatrlatmaktadr. Sra Sizde 6 Herhangi bir an veya gnl okumak; yazan kiinin yakndan tannmas, dnemin eitli olay ve gelimelerinin renilmesi, toplumsal hayata ait pek ok eyin yakndan grlmesi ve zengin bir hayat tecrbesi vermesi gibi pek ok faydalar olacaktr.

1. d 2. b 3. e 4. d 5. e 6. b 7. c Bu soruya yanl yant verdiyseniz An Tr ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz An Tr ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz An Tr ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz an tryle ilgili ilk eserleri yeniden hatrlaynz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz cmleyi tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Gnlk Tr ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz an ve gnlk trlerinin zelliklerini yeniden gzden geiriniz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz Atatrk ile ilgili anlar blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz An Tr ve zellikleri blmn tekrar okuyunuz. Bu soruya yanl yant verdiyseniz nitedeki an ve gnlk tasniflerini yeniden gzden geiriniz.
8. a 9. c 10. a
156
Ata, N. (1997). Gnlerin Getirdii. stanbul: Can Yaynlar. Ayta, G. (1990). Gnce ve An zerine. Edebiyat Yazlar. Ankara: Gndoan Yaynlar. Beyatl, Y.K. (1976). ocukluum, Genliim, Siyas ve Edeb Htralarm. stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar. etin, N. (2004). Hatra. Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik Szl. C.3. Ankara: AKM Yaynlar. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), stanbul: Dergh Yaynlar leri, S. (2011). air Nigr Hanmn Defterleri. Zaman. 26 Mart. Meri, C. (1982). Jurnal I. stanbul: letiim Yaynlar. Meri, M.A. (1982). Jurnali Baskya Hazrlarken. Jurnal I. stanbul: letiim Yaynlar. Nutuk, (1975). C.II. stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar. Okay, M.O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. Olgun, . (1972). An Tr ve Trk Edebiyatnda An, Trk Dili (An zel Says). C.24. s.411-413. mer Seyfettin, (2000). iirler, Mensur iirler, Fkralar, Hatralar, Mektuplar. (Hzl. Hlya Argunah). stanbul: Dergh Yaynlar. engil, S. (1992). Anlarda Kalan Portreler. stanbul: Cem Yaynlar. Tanpnar, A.H. (2008). Gnlklerin Inda Tanpnarla Babaa. (Hzl. .Enginn-Z.Kerman). stanbul: Dergh Yaynlar. Turinay, N. (1996). nsan, Tarih ve Hatra. Gelenein Dnyas Yeniliin Ufuklar. Ankara. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi (1981). C. 4. stanbul: Dergh Yaynlar.
Ulular, E.B. (2006). 1908-1918 Yllar Arasnda Trk Edebiyatnda Hatra Tr. Ankara: Gazi . Sosyal Bilimler Enstits. (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi) Ayal, M. (1973). Hatrt Edebiyat. stanbul: Ayda, A. (1979). Edebiyatta Hatra. Hisar. C.19. Gzel Yazlar Gezi-Hatra. (1997). Ankara: TDK Yaynlar. Kaplan, M. (1966). Hatrt zerine. Hisar. C.6. Karako, . (). Anlar ve Edebiyatlarn Anlar Bibliyografyas. stanbul: Fatih . Yksek Lisans Tezi. Okay, M.O. (1997). Hatrt, slm Ansiklopedisi. C.16, stanbul: TDV Yaynlar. zdemir, E. (1972). An ve An Dilimiz zerine, Trk Dili. C.25. s.246-398 zdemir, E. (1983). Yaz ve Yaznsal Trler. stanbul: Varlk Yaynlar. Salah, B. (1972). An zerine. Trk Dili. C.25. s.246428 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi (1977-1990), Dergh Yaynlar, stanbul. Trk Dili (Gnlk zel Says). (1962). C.11. S.127.
8
Amalarmz
Biyografi Hal Tercmesi Otobiyografi Monografi
Bu niteyi tamamladktan sonra; Biyografinin kavram anlamn aklayabilecek, trn niteliklerini sralayabilecek; Biyografinin dnya edebiyatnda ortaya kn ve gelimesini tartabilecek, Biyografinin Trk edebiyatnda ortaya kn ve gelimesini tartabilecek, Cumhuriyet ncesi ve soras edebiyatmzda biyografi trnde yazan belli bal sanatkrlar, aratrmaclar ve nemli eserleri sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Portre Nekroloji Edebi Biyografi Bilimsel Biyografi
indekiler
BYOGRAFNN ANLAMI VE TARF DNYA EDEBYATINDA BYOGRAF CUMHURYET NCES TRK EDEBYATINDA BYOGRAF CUMHURYET SONRASI TRK EDEBYATINDA BYOGRAF
Biyografi
Biyografi
BYOGRAFNN ANLAMI VE TARF
Biyografi, otobiyografi ve monografiyi de iinde barndran bir st kavram olarak; sanat, edebiyat, tarih, politika vs. alanlarda tannm, sevilmi; lkesine ve btn insanla veya belli bir sanat bilim alanna nemli katklarda bulunmu kiilerin yaam yklerinin yazlmasyla ortaya kan edebiyat trdr. Bir anlamda biyografi, gemite kalan hayat ve ona bal baary ve rn yeniden retme, deneyimleme ve bunu yaygnlatrma giriimi olarak deerlendirilebilir. Bu tannm kiinin doduu yer ve tarih, ailesi, eitim hayat, alannda yaptklar, baarlar; ksaca iinde yetimi olduu maddi ve manevi evre ierisinde kiilii ve eserleri erevesinde anlatlmaya allr. Dolaysyla biyografilerde bir gereklik vurgusu n plana kar. Bu gereklik ilkesi gerei, sz konusu edilen bilgiler, resmi belgelere, kaytlara, gnlklere, mektuplara, syleilere veya bahsi edilen kiinin yaamnda yer tutan kimselerin szl bilgilerine dayandrlmaya allr. Ele ald kiiyi btn ynleriyle anlatan olduka hacimli biyografiler bulunmakla birlikte, ansiklopedilerde, edebiyat tarihlerinde ksa olan biyografiler de bulunmaktadr. Edebiyatmzda biyografilere yaam yks de denmektedir. Eski Trk edebiyatnda bu tarz yazlar; Tercme-i Hal ya da Hal Tercmesi olarak bilinmekteydiler. Bir yazarn kendi yaam yksn yazmasyla ortaya kan biyografiye otobiyografi veya zyaam yks denir. Otobiyografiler, ben merkezli olduu iin kiisellik n plandadr. Dolaysyla yaanmla bal olarak yazarn yaad zamana ait sosyal dnceleri, tutum ve tavrlar, zihniyeti, dini, ahlaki dnceleri, mutluluklar, hznleri sz konusu olabilmektedir. Otobiyografi ile an/hatra tr birbirine olduka yakndr. Fakat otobiyografide merkezde yazarn kendisi vardr; bir nevi yazar kendi dnyasna bakar, znel bir yaklam sz konusudur; an/hatrada ise evredeki insanlar da n plana kar. nl bir kiinin btn ahsiyetini, hayatnn tamamn, eserini, her ynyle ele alan veya ayn detayl bak asyla herhangi bir konuyu ele alan yazlara monografi denmektedir. Mesela Ahmet Hamdi Tanpnarn Yahya Kemal zerine yazd monografisinin yan sra stanbul, Ankara, Konya, Erzurum ve Bursay geni bir ereveden tarihsel, kltrel, mimari, yaay vs. boyutlaryla ele alp anlatt Be ehir isimli ehir monografisi de bulunmaktadr. Dolaysyla bir eletiri, tarihi olay zerinde zel bir bak asyla derinlemesine bir aratrma, bir edebiyat veya sosyal hayat olgusunu ayrntlaryla ortaya koyan bir alma da monografinin snrlaLatince biyo yaam, canl; graphe ise yaz, ekil anlamlarna gelmektedir. Dolaysyla ikisinin birleiminden oluan biyografi, yaam anlatan yaz demektir.
160
r ierisine girmektedir. Bu sebeple monografinin zaman zaman biyografiden ayrlan bir taraf bulunmaktadr. Bunun haricinde, bilimsel anlaya bal olarak sz konusu kiiye ait bilgiler, bir mantk silsilesi ierisinde, mesela kronolojik dzende, alt balklar halinde; doumu, yetimesi, eitimi, dnemi ierisinde konumu, eseriyle tuttuu yer, baarlar, eserinin zellikleri; ekli, ierii, vs. blmler halinde verilip btn bunlar eletirel bir tutumla ele alnp bilgi ve belgelerle desteklenmeye allyorsa, bu tarz biyografilere bilimsel biyografi denir. Mesela Mehmet Kaplann, Tevfik Fikret Devir-ahsiyet-Eser (1971), smail Parlatrn, Recaizade Mahmut Ekrem (1995), .Faruk Huyugzelin, Hseyin Cahit Yalnn Hayat ve Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma (1984) isimli almalar bilimsel biyografiye rnektir. Dolaysyla biyografi eserleri arasnda edebi ve sanatsal yn ar basanlar kadar bilimsel taraf ne kan rnekler de bulunmaktadr. Bilimsel biyografiler, yukarda bahsini ettiimiz gibi bilimsel bir aratrmann btn gereklerine bal olmak iddiasyla yola karlar. Biyografisi yazlan kiinin hayat ve biyografisinin yazlmasna neden olan taraf, ilgili btn materyallerin gzden geirilmesi sonucunda tarafsz ve bilimsel ciddiyete bal bir slpla okuyucuya aktarlmaya allr. Bilim adam, bilimsel biyografisinde edebiyat, sanat veya kltr tarihinde nemli bir yeri bulunduu dnlen bir kiiyi, hayatnn veya eserinin karanlkta kalm yanlarn aydnlatmak iddiasyla aratrr. Edeb biyografiler ise bu kadar tarafsz ve nesnel olma iddiasnda deillerdir. Zaten bu tip biyografilerde yazar yaam yksn yazmaya iten neden genellikle sz konusu edilen kiiye duyulan yaknlk, ballk gibi kiisel nedenlerdir. Mesela yukarda sz konusu ettiimiz Ahmet Hamdi Tanpnarn Yahya Kemal hakknda yazd biyografi, bu tarz bir edebi biyografi olarak da grlebilir. nk sz konusu olan, Tanpnarn hem hocas hem de yakn dostu olan bir ahsiyettir. Bu sebeple Tanpnarn kiisel duyu ve dn ile bu yaknln sanatkrane slubu zaman zaman esere yansr. Bilimsel ve edebi biyografilerin yan sra belki de edebi-sanatsal biyografinin farkl bir boyutu olarak grlebilecek biyografik romandan da sz edilebilir. Yani btn biyografik veriler bir kurmacaya dntrlerek bir roman veya hikye formatnda veriliyorsa, dier bir anlamda, nemli bir ahsiyet bir romann, bir hikyenin kahramanna dntrlerek anlatlyorsa, bu tarz eserlere de biyografik roman denmektedir. Bir anlamda burada sz konusu edilen kii, hayat ierisinde yaay, dn; fiziksel, ruhsal btn zellikleriyle canl bir kiilik olarak sergilenir. Mesela Tahir Alangunun mer Seyfeddin: lkc Bir Yazarn Roman (1968), M. Emin Eriirgilin Mehmet Akif-slmc Bir airin Roman (1956), Ouz Atayn Bir Bilim Adamnn Roman (1975). Fakat burada yine de bir romandan beklenen btn bir kurmacann, tam bir karakter yaratmann sz konusu olmad bir gerektir. Bu durumda biyografi eserleri iin her zaman sorulan soru tekrar ve hem de daha gl olarak sz konusu edilebilir: Biyografi yazar bir sanat eseri mi yazmaktadr, yoksa tarihi bir realiteyi mi metinletirmektedir? Her durumda biyografik roman ne tam olarak bir kurmaca metindir, ne de tam olarak bir biyografi yazsdr. Dier taraftan nl bir ahsiyetin lm zerine, hemen ayn gnlerde gazete ve dergilerde yaknlar tarafndan yazlan ve onun ahsiyetinden, eserlerinden bahseden yazlara da lm ard yazs balamnda nekroloji denmektedir. Bu gibi yazlarda da yer yer biyografiye ilikin bilgiler yer ald iin nekrolojiler bir alt balk olarak ele alnrlar. Kltr, edebiyat ve sanat dnyamzda bu gibi yazlarn says olduka fazladr. Fakat bu gibi lm ard yazlarnn deneme tr
8. nite - Biyografi
161
iinde de deerlendirilmektedirler. nk bu gibi lm ard yazlarnn tmyle biyografiye dayal olanlar olduu gibi, haber verme nitelikli olanlar, duygusal ierikli olanlar, bir anya dayal olanlar, portre zellikli olanlar, eletirel olanlar da bulunmaktadr. Ayrca, biyografi trnn iinde sayabileceimiz yazlardan bir dieri de portredir. Bir yazarn, yakndan tansn ya da tanmasn deerli sayd, etkilendii, beendii kiilerin karakter zelliklerini, belirgin yanlarn, aralarnda geen ilgin olaylar veya daha baka zelliklerini anlatt be sayfalk ksa yazlara portre denir. Bunun iki tr vardr. Bunlardan birincisi ele alnan kiinin d grnnden bahseden fiziki portredir. Dieri ise tahmin edildii zere karakter zelliklerinden, i dnyadan bahseden ruhsal portredir. Biyografinin anlamn aklaynz? Baka hangi kavram/trler biyografi iinde deerlendiSIRA SZDE rilmektedir?
SIRA SZDE
DNYA EDEBYATINDA BYOGRAF
DNELM
DNELM S O R U
Eski zamanlarda bal bana bir tr olarak ortaya kmadan nce deiik edebi S mmkndr. Var trler ierisinde biyografi diyebileceimiz baz yazlara rastlamak O R U olma, var klma, kendi varln devam ettirme igdsnn farkl bir yansmas olan sanatsal faaliyetin deiik alanlarnda insana ait bulgular, Milattan nceki zaDKKAT manlardan beri grle gelmitir. Mesela maara resimlerindeki gndelik insan yaamna ait veriler biyografinin henz yazya gemeyen balangc olarak grlebilir. nk her ikisinin de temelinde lml olmann karsnaSIRA SZDE var klma, karlan devam ettirme, anma, anlaml klma, yceltme gibi insani duru sz konusudur. Ayn ekilde mezar talar, yazl antlar veya lm trenlerindeki anmalar, ayn AMALARIMIZ tarzda biyografinin bana koyabileceimiz balang rnekleridir. Harold Nicolsonn Biyografi, anma igdsn tatmin etmek iin icat edilmitir: aileler, ly anmay arzu eder bu yzden atlarmz, kitabelerimiz bulunmaktadr; kabileler, K T A P kahramanlarn anmak ister bunun iin destan ve menkbelerimiz vardr; kilise, kurucularn anmay ister bu yzden azizleri anlatan hikyeler vardr. (elebiolu, 2007) derken bir taraftan biyografinin ortaya k realitesine Ek tutmakta, dier T LEV ZYON taraftan da farkl edebi trler ierisindeki dalmlna da iaret etmektedir. Btn bunlar bir taraf brakp edebiyatn bir tr olarak biyografiye dndmzde, bamsz bir tr olarak biyografinin ncs, M.S. 46-120 yllar arasnda ya N T gsterilmektedir. am olan Yunanl deneme, tarih ve biyografi yazar Plutarkhos E R N E T Plutarkhosun 23 Yunanl ile 23 Romalnn hayatlarn ifter ifter birbirine paralel olarak kaleme ald Paralel Yaamlar kitab dnya edebiyatnda ilk biyografi rnei olarak kabul edilmektedir. Pek ou tannm isimlerden oluan bu 46 kiiyi tantrken tarihi verilerden ziyade karakter zellikleri zerinde duran yazar, kin ve nefretin, a gzlln, asaletin, erdemin vs. kiisel zelliklerin bu isimlerdeki yerine deinerek bir taraftan da eitici bir rol icra etmek istemitir. Altnc yzyl ngilteresinde ise dini ve ahlaki kavramlar etrafnda ekillendirilen aziz kimselerin hayatlarn anlatan hagiographi ad verilen biyografi tarz eserlerin yaygnlk kazand grlmektedir. Ortaa boyunca bu tarz biyografiler devam etmekle beraber Boccacio 56 biyografiye yer verdii De Casibus Virorum et Feminarum Illustrium (nl Erkeklerin ve Kadnlarn Kaderi) adl eseriyle trn yeniden canlanmasn salar. Fakat ortaa boyunca azizlerin hayatlarna dair biyografiler devam eder. Ortaa sonlarna doru bu kez krallarn ve valyelerin biyografileri n plana kmaya balar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
162
Ahbr kitaplar: Ahbr, haberler demekse de klasik kltrmzde bilgi anlamnda kullanlmtr. Daha ok da din ulularnn hayatlarn, sylediklerini anlatan ahbar kitaplar, birer biyografi zelliine de sahiptirler. Tabakt kitaplar: Daha ok belli bir dnemdeki hadisilerin hayatlarn anlatan kitaplar olmakla birlikte, bir bilim dalnda belli zamanda yaam bilim adamlarnn hayatlarn anlatan kitaplara da bu ad verilmektedir. Vefeyatnameler: Din byklerinin ve baz meslek mensuplarnn lmleri zerine yazlan e onlarn hayatlar hakknda bilgi veren kitaplardr.
Rnesansla birlikte artk sanatlar, yazarlar ve airler biyografilere konu olmaya balar. Bu anlamda talyan Giorgio Vassarinin Lives of Artists (1550) adl eseri ve Thomas Moreun idam edilii zerine damad William Roper tarafndan yazlan Life of Sir Thomas More isimli biyografisi ve George Cavendishin Life of Wolseyi dikkat eker. Bundan sonra 18. yzylda Johnsonn saf bir biyografi yazma niyetiyle ele ald Life of Savage adl eseri ve yine ayn an bir baka biyograf James Boswellin ise gereklik merkezli bir anlay oturtmaya alt Life of Johnson gelir. Modern anlamdaki biyografi ise psikolojik merkezli bir anlay kullanan ve ayn zamanda bir eletirmen de olan Lytton Stracheyin Eminent Victorians (Viktorya a Sekinleri (1918) ile Queen Victoria (Kralie Viktorya) (1921) isimli eserleriyle balatlr. Son yllarda Trkeye evrilen ve Trk okuru tarafndan da byk bir ilgiyle karlanan Stefan Zweigin Dnya Fikir Mimarlar ise dnya edebiyatnda edebi biyografilerin nemli rneklerinden birisidir. slam dnyasnda ise erken zamanlardan beri biyografi benzeri eserlere rastlamaktayz. Tarihin balangta devlet bykleri etrafnda ekillendirilmesinden dolay, biyografi tarz yazlar da tarih kitaplarnn ierisinde yer almaktayd. Fakat zamanla nce peygamberlerin, din byklerinin, halifelerin hayatlarn anlatan siyerler eklinde balayan biyografi benzeri eserler, ok deiik ekillerde karmza kmaya balar. Hz. Peygamberin gazalarn anlatan Gazavt kitaplar, onun evresinde bulunanlarn hal tercmesi saylabilecek ahbr kitaplar, hadis rivayetilerinin, tefsircilerin, fakhlerin, imamlarn, limlerin, airlerin, tabiplerin hal tercmesi sayabileceimiz tabakt kitaplar, tezkire kitaplar, menakpnameler, ecere kitaplar, vefeyatnameler, ksasl-enbiyalar, biyografi edebiyat bakmndan zengin bir kaynak olutururlar. Dnya edebiyatnda biyografinin ncs kabul edilen yazar ve eserini syleyiniz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
CUMHURYET NCES TRK EDEBYATINDA DNE BYOGRAFL M

Yukarda son paragrafta bahsini ettiimiz slam kltrnde biyografiye benzeyen eserlerin hemen tamamn klasik Trk edebiyat ierisinde de grmek mmknS O R U dr. Fakat bilhassa tezkire gelenei klasik Trk edebiyatnda biyografi anlamnda zengin bir malzeme oluturur. Ancak phesiz ki bunlar modern biyografinin baDKKAT langcna koymak mmkn deildir. nk klasik edebiyatn pek ok trnde olduu gibi tezkirelerde de kalplam ifade biimlerini hemen btn eserlerde aySIRA SZDE n ekilde grmek mmkndr. Dolaysyla bilimsel, eletirel, zgn bir biyografi anlayndan bahsetmek henz sz konusu deildir. Eski Trk edebiyat ierisindeki tezkirecilik geleneinin balangc, Arap edebiAMALARIMIZ yatna dayanmaktadr. airler etrafnda yazlan tezkirelerin ilk rnei, Arap edebiyatnda Muhammed b. Sallam el-Cumhi (.865) tarafndan Tabaktu-uar adyla verilmi Tve XII. yzyldan sonra Fars edebiyatna gemitir. Bununla birlikK A P te bu tr en olgun rneklerini Trkede vermitir. Edebiyatmzda tezkire ilk olarak XV. Yzylda aatay sahasnda Ali ir Nevay tarafndan yazlmtr. Anadolu sahasnda Tise,E ilk Y O N rnei Sehi Bey (Het-Behit) tarafndan verilmitir. Latif ve k EL VZ elebinin tezkireleri, bu trn en baarl rnekleri olarak kabul edilmektedir. (Horata, 2006, s.28-29) Dier taraftan Tanzimat sonrasnda da tam bir tezkire olmamakla birlikte tezNTERNET kirelerden hareketle oluturulmu eski edebiyat airlerinden bahseden biyogra-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
8. nite - Biyografi
163
filere rastlamaktayz. Mesela Mehmed Siraceddinin Mecmuau-uar ve Tezkire-i deb (1907) adl eseri, Bursal Mehmed Tahirin Osmanl Mellifleri (3 cilt, 1916-1925), bnlemin Mahmud Kemal naln Son Asr Trk airleri (1930) ve Sadettin Nzhet Ergunun Trk airleri (1935), Recaizade Mahmut Ekremin Kudemadan Birka air (1885), Ebzziya Tevfikin Numune-i Edebiyat- Osmaniye, Muallim Nacinin Osmanl airleri (1890) ve Esmi (1890) isimli eseri bunlar arasnda saylabilirler. Tanzimat dnemi Trk edebiyatyla Avrupai bir grnm kazanmaya balayan edebiyatmzda klasik edebiyatta grlmeyen baz batl trler ortaya kar. zellikle akl merkezli bir anlay da beraberinde getiren roman, hikye, tiyatro gibi trler ve gazete ve dergi gibi iletiim aralar yava yava rasyonel bir mant da yaygnlatrr. Fakat bu dnemin yeni edebi trlerinde batl rneklerinin bir benzerinin tam bir olgunlukla bulunmadn; bunun yerine bir gei dnemi zellii tadklarn sylemek mmkndr. Dolaysyla ayn gei mantn biyografi tarznda yazlm eserlerde de grmekteyiz. Geri modern biyografilerin yazm batl edebiyatlarda da ok ge olmutur. Fakat kaynaklara, belgelere dayal konuma mant batl edebiyatlarda daha erken balamtr. Klasik Trk edebiyatnda biyografik eserler ierisinde nemli bir yeri bulunan tezkireleSIRA SZDE rin zelliklerini anlatnz. Bunlar modern biyografilerin ncs saylabilirler mi? Bu tarz biyografinin edebiyatmzdaki ilk rnei hangisidir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
OKUMA PARASI Pariste Genlik Zamanlar
Abdlhak inasi Hisar DKKAT Yahya Kemal, 1902de on yedi yalarndayken, skpten stanbula gelmi, bir SIRA SZDE sene burada kalm, galiba Saryerde oturmu ve bir mddet Robert Koleje devam etmiti. O zamanki matbuatn Baba Tahiri ile biraz grm ve onun nerettii rAMALARIMIZ tika ve Musavver Malumt mecmualarnda, Agh Kemal ismiyle baz manzumeler neretmiti. Hatrlyorum ki o zamanlar Tevfik Fikretin tesiri altnda grnyordu. Fakat kendisi bu eski hatralarn hi sevmedii hatt inkr ettii iin bunlardan K T A P hibir zaman bahsedememitik. O, 1903te Parise gitmiti. 1905te kendisi ile Pariste tantm zaman yirmi yalarnda olmalyd. Bir memur olan babas kendisine bir maa yolluyordu. Fakat belTELEVZY N ki msrif olduundan muntazaman para sknts ektiini gryordum.ONice senelerden sonra bu eski zamanlarda kendisine gnderilen tahsisatn baka bir talebenin sarfiyatna yetebileceini duymutum. Pariste Yahya Kemal, talebe mahallesi olan Quartier Latinin hududundan daNTERNET r kmyordu. .... Ona, bilhassa Quartier Latinin ana caddesi olan, byk kahvehanelerinin bulunduu ve talebelerin, Boul-Miche diye ydettikleri Boulevard Saint Michel stndeki kahvehanelerde, ya Trklerin ok gittikleri Souffle veya daha ziyade, edebi bir hreti olan Vachette kahvehanesinde rastgelinirdi. (Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemale Vedadan, s.169-171)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
164
CUMHURYET SONRASI TRK EDEBYATINDA BYOGRAF

Cumhuriyet sonrasnda edebiyatmzn gelimesine paralel olarak biyografi trndeki yazlarda da bir eitlilik ve zenginlik grlmektedir. Bir btn halinde bunlardan bahsetmek yerine gruplandrp dikkat ekici olanlarndan bahsetmek daha uygun olacaktr.
Cumhuriyet Dneminde Yazlan Baz Genel Biyografi Eserleri

Sleyman Nazif, Mehmet Akif, (1924) Mithat Cemal Kuntay, Mehmed kif-Hayat, Seciyesi, Sanat (1939) Mithat Cemal Kuntay, stikll airi Mehmed kif (1944) Mithat Cemalin bu iki biyografik almas, Mehmet Akifle yakn tanklnn izlerini tar. Mithat Cemal, kendi sanat ve hayat zerinde nemli etkileri bulunan Mehmet Akifi bu iki eserinde bir insan, bir eylem adam, bir edebiyat adam, bir aydn olarak ele alm ve anlatmtr. Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal: Devrin Olaylar ve nsanlar Arasnda (1944-1956) Mithat Cemal Kuntay, Sarkl htillci Ali Suavi (1946) Abdlhak inasi Hisar, stanbul ve Pierre Loti (1958) Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemale Veda (1959) Bu eserde Abdlhak inasi Hisar, Yahya Kemalin hayatn skpten stanbula geliinden balayarak anlatr; hayat ve airlii ile ilgili ayrntl ve deerli bilgilere yer verir. Ayrnt bakmndan olduka zengin bir Yahya Kemal portresinin yer ald bu biyografik eser, yazarn Yahya Kemalle yakn dostluunun izleri ve izlenimlerini tamaktadr. Kitapta, Abdlhak inasi Hisar, genel olarak Yahya Kemalin karakterinden kiisel hayatna, hassasiyetlerine, hatralarna, edebiyat dnyasna, eserlerinin yaymlanmas macerasna kadar hayatnn nemli ayrntlarn nakleder. Abdlhak inasi Hisar, Ahmet Haim: iiri ve Hayat (1963) Yakup Kadri Karaosmanolu, Ahmet Haim (1934) Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk (1946) Sadettin Nzhet Ergunun zellikle divan edebiyat ve halk edebiyatnn nemli yazar ve airleriyle ilgili pek ok biyografik almas bulunmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr: Gevheri (1928), Pir Sultan Abdal (1929), Mevln (1932), eyh Glib (1932), Beiktal Ged (1933), Hengm (1933), Ktibi (1933), Kulolu (1933), Silleli Surur (1933), Namk Kemal (1933), Net (1933), Cenab ahabeddin (1943), Bak (1935), eyh Glib (1935), Aka Gndz (1937), Ali Cnib (1937)... Asm Bezirci de edebiyatmzda pek ok biyografi yazan aratrclardan birisidir. Biyografik nitelikteki eserlerinden bazlar unlardr: Edip Cansever (1961); Abdlhak Hamit ve Tark yahut Endls Fethi (1966); Ahmet Haim (1967); Nazm Hikmet ve Seme iirleri (1975); Nurullah Ata (1968); Orhan Veli Kank (1967); Sabahattin Ali (1974) brahim Alaettin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi (1945) Gndz Aknc, Abdlhak Hamit Tarhan (1956) Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler Szl (1960) evket Sreyya Aydemir, Tek Adam (Atatrkn yaamyks, 3 cilt, 19631965) evket Sreyya Aydemir, kinci Adam (smet nnnn yaamyks, 3 cilt, 1966-1968)
8. nite - Biyografi
165
Abdlhak inasi Hisarn Yahya Kemale Veda isimli biyografik eserinin zellikleri nelerdir? SIRA SZDE
OKUMA PARASI PEYAM SAFA SAFA, Peyami. * XX. yy. yazar ve romanclarndan, 1899 - 15 Haziran 1961, do. ve lm. stanbul * ki yanda iken, babas air smail Safa, Sivasta srgnde ld D K K A kazanmak (1901), dokuz yanda balayan bir hastalk ve on yanda hayatn T zarureti yznden okullarda deil, kendi kendine yetiti, on dokuz yana kadar hem kendine, hem de retmenlik ettii okullarda ocuklara bir SIRA SZDE (1914rehber oldu 1918). On dokuz yanda kardeinin tevikiyle retmenlik ve memurluk hayatndan basna geti. Yirminci Asr adnda bir akam gazetesi kard, orada Asrn HiAMALARIMIZ kyeleri bal altnda yazd -ilk otuz, krk tanesi imzasz- hikyeler, basnda ilk baarlar oldu; o tarihten sonra, fkra, makale, roman yazar olarak hep gazetelerde alt. lmnde Son Havadis gazetesi bayazar bulunuyordu, beyin kanamaK T A P sndan ld, Edirnekap Mezarlnda gml * Sanat endieleriyle deil de, geimi iin ok abuk yazd, deersiz bulduu romanlarnda Server Bedi takma adn kullanan, eserlerinin says yz krka yaklaan Peyami Safa, asl adn tayan roTELEVZYON manlarnda ok cepheli bir sanat kiilii gsterir, geni kltr ve kuvvetli sezileriyle duygu ve dnce planlarnda aratrmaya giriir; olaya deil tahlile nem verir. lk roman, Szde Kzlarda bir toplum yarasn demi Maherde Birinci Dnya Savann ahlk kntlerini incelemi, otobiyografik roman N E T N T E R Dokuzuncu Hariciye Kouunda hasta gen psikolojisini, Fatih-Harbiyede Dou ve Bat arasnda bocalaylar derinletirmi, Bir Teredddn Romannda Birinci Dnya Sava sonras ahlk zayfln, bezginlik ve knty sebep ve sonulara balam, Matmazel Noraliyann Koltuunda kainat ve varlk muammalarn zmeye koyulmutu. Bylece hemen her romannda devirler, ktalar, anlay ve gelenekler arasnda psiko-sosyolojik karlatrmalar yapt grlr * Kltr Haftas (21 say; 15 Ocak- 3 Haziran 1936). Trk Dncesi (63 say; Aralk 1953 - Nisan 1960) dergilerini de karm olan Peyami Safann sanat, edebiyat, felsefe, psikoloji ve baka alanlarda yazd, kitap biimine girmemi, saylamayacak kadar ok fkra, makale ve denemeleri; onun bu trlerde de en kuvvetli yazarlarmzdan olduunu gsterir. * Eserlerinin tam listesi iin Trker Acarolunun yazsna (Milliyet, 22 Haziran 1961) ve Yeni Yaynlar dergisine baknz (Aralk 1961 says). Hakknda yazlm kitaplar arasnda Cahit Stk Tarancnn (Peyami Safa, Hayat ve Eserleri, 1940) ve Ycel Hacalolunun (Sevenlerinin Kalemiyle Peyami Safa, 1962) kayda deer * En tannm romanlar: Genliimiz (1922). Szde Kzlar (1928) imek (1923), Maher (1924), Bir Akamd (1924), Dokuzuncu Hariciye Kouu (1930), Fatih - Harbiye (1931), Bir Teredddn Roman (1933), Matmazel Noraliyann Koltuu (1949), Yalnzz (1951), Biz nsanlar (1959), vb. Hikyeler (1980) yeni yaynlanan kitabdr. * Dokuzuncu Hariciye Kouu, Salih Diriklik ynetiminde TRT Televizyonu iin filme alnd. 1966dan beri Peyami Safann eserlerinin yeni basklarn yapa gelmekte olan tken Yaynevince 1974te konulmu ve 1978den sonra da kaldrlm olan Peyami Safa Roman Yarmas iin kitabn sonuna, Edebiyat Armaan ve dlleri blmne baknz. (Behet Necatigil, Edebiyatmzda simler Szl, 12. Basmdan, s 282-283) Behet S O R U Necatigil
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
166
Bilimsel Biyografiler: Cumhuriyet sonras dnemde bilhassa Trkiyede niversitelerin yaygnlamasna ve bilimsel almalarn artmasna bal olarak biyografik eserlerde de nitelik ve nicelik olarak bir gelime sz konusu olmutur. zellikle 1980 sonrasnda akademik evrelerde olduka fazla sayda biyografi almalarna rastlamaktayz. Trk edebiyatnda nemli saylabilecek hemen btn yazar ve airlerin bilimsel erevede biyografilerinin gerek kitap ve gerek makale boyutunda yazlm olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Dier taraftan son yllarda sadece hayatta olmayanlar iin deil, yaamakta olan bilim adam, sanatkr vs. kimseler iinde armaan, hatra says kabilinden dergiler, zel saylar, kitaplar baslmakta ve bunlarda nemli lde biyografi kaynakl yazlara yer verilmektedir. Aada akademik evrelerde yazlm olan ve bu alanda nemli saylan bilimsel biyografilerden birka yer almaktadr. Ayrca bunlarn bir ksm ayn zamanda birer monografi zellii de tamaktadr. Kenan Akyz, Tevfik Fikret (1947) Mehmet Kaplan, Namk Kemal Hayat ve Eserleri (1948) Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-ahsiyet-Eser (1971); Bu eserde Kaplan, Tevfik Fikretin hayatnn merhalelerine yer vermekle birlikte daha ziyade eser merkezli bir yol takip etmi; Tevfik Fikretin hayatndaki nemli deiim ve dnmlerin izlerini iirlerinde aramtr. Olcay nertoy, Halit Ziya Uaklgil, Romancl ve Romanmzdaki Yeri (1965) Birol Emil, Mizanc Murad Bey, Hayat ve Eserleri (1979) .Faruk Huyugzel, Hseyin Cahit Yalnn Hayat ve Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma (1984) Haluk pekten, Fuzuli-Hayat Sanat ve Eserleri (1999) smail Parlatr, Recaizade Mahmut Ekrem (1995), Fatih And, Ara Nesil airi Mehmed Celal-Hayat, Grleri, iirleri-(1995) smail etili, Cahit Klebi ve iiri (1998) smail etili, Memduh evket Esendal (nsan-Eser) (1999) Nurullah etin, Behet Necatigil, Hayat, Sanat ve Eserleri (1998). Yakup elik, Atilla lhan (2006) Mustafa zbalc, Ahmet Kutsi Tecer-airlii ve iirleri zerine Bir nceleme (1998) Ramazan Korkmaz, karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc (2002) Gler Gven, Sami Paazade Sezayi ve Eserleri (2009) Burada Ahmet Hamdi Tanpnarn 1946da baslan Be ehir ve 1962de yaymlanan Yahya Kemal monografilerine ayr bir yer vermek lazmdr. nk btn eserlerinde olduu gibi bu iki monografide Tanpnarn hem bir bilim adam olarak ve hem de bir sanatkr olarak duyu ve dnnn yansmalar dikkat eker. Bu bakmdan bu iki monografi bilimsel biyografi ksmnda yer alabildii gibi edebi biyografi iinde de saylabilirler. Tanpnar Be ehirde stanbul, Ankara, Konya, Bursa, Erzurum ehirlerini kimi zaman bir gezi ve hatra havas da tayan bir erevede tarihsel, kltrel, sanatsal boyutuyla ve daha da ok zamanda devamllk ve deierek devam eden, devam ederek deien zihniyet balamnda ele alr. Bir anlamda Tanpnar, bu ehirlere derinlemesine bakarken, bunlar bir eit giydirilmi zaman olarak grr. Dier taraftan Yahya Kemal monografisi ise ayn sanatkrane duyu ve dnn, hocas ve yakn dostu olan bir aire ynlendirilmesiyle oluturulmutur. Tanpnar, Yahya Kemalin hayatna ve bilhassa iirine bakarken Bergsonun fenomenolojik yntemini kullanr. Dier bir anlamda bu esere monografik derinlii veren Bergsonun su, hava, ate ve toprak merkezli imge zmlemesidir.
8. nite - Biyografi
167
OKUMA PARASI CAHT KLEB-Memuriyet Hayat smail ETL Cahit Klebinin memuriyet hayat, 28 Ocak 1943te Antalya Lisesi edebiyat retmenlii ile balar. 0, retmenlii isteyerek semi; Milli Eitim Bakanlnn deiik birimlerinde yllarca retmen, idareci ve mfetti olarak severek almtr. ...32 yl milli eitimde grev aldm. 16 yl Trk dili ve edebiyat uzman olarak mfettilik yaptm. Bu arada 1957de dzenlenen mfredat programnn hazrlanmasnda Talim Terbiye Dairesi yesi arkadamla birlikte altm. 1971 ylnda eitim enstitlerince uygulanmak zere dzenlenen fakat uygulamaya konulmayan mfredat programn ben hazrladm. Ayrca Milli Eitim Bakanlnca baslp imdi hangi kede unutulduunu bilmediim Avrupa Konseyince hazrlanm olan Avrupa Konseyi yesi lkelerde Anadili retimi adl yapt Trkeye ben evirdim. yl sren Antalya Lisesi edebiyat retmenliinden sonra, Sabahattin Alinin bakanlk emrine alnmas zerine Ankara Devlet Konservatuar diksiyon retmenlii ve Tatbikat Sahnesi Temsil leri muavinlii grevine getirilen (26 Ocak 1946) Klebi, -maann kat artacak olmasna ramen- bu grevi kabul etmemitir. Bunun zerine Konservatuara edebiyat retmeni olmutur (7 ubat 1946). 30 Nisan25 1946 Aralk tarihleri arasnda Konservatuar Mdr yardmcl; 19 Aralk 1951de de mdr bayardmcl grevine getirilmitir. 12 Aralk 1954te Ankara Gazi Lisesi edebiyat retmenliine geen Klebi, 23 Aralk l954te mdr yardmcs olmu, 10 Eyll 1956da Milli Eitim Bakanl nc snf mfettiliine ykselmitir. Mfettilik grevi, airin daha nceden nemli lde tand Anadoluyu ve oradaki insanlar daha iyi tanmasna zemin hazrlamas asndan son derece nemlidir. Mfettilii srasnda, Aralk 1958-Nisan 1959 tarihleri arasnda greviyle ilgili olarak Amerikadadr. 31 Austos 1960ta svire blgesi renci mfettilii ve kltr ataelii grevine atanan Cahit Klebi, 23 Nisan 1964e kadar burada kalmtr. Yurt dndan dnnce tekrar mfettilik grevine dnen air, bu arada zaman zaman Devlet Konservatuar mdrlne vekalet etmi; asaleten mdrlk teklif edilmesine ramen kabul etmemitir. 28 ubat l966da Milli Eitim Bakanl bamfettii; 4 Aralk l969da Milli Eitim Bakanl kltr mstear yardmcs olmutur. 4 Austos 197 lde kendi arzusuyla tekrar mfettilie dnen Klebi, 3 Ocak l973te de yine kendi isteiyle emekli olmu; bylece otuz yllk memuriyet hayatn tamamlamtr. Klebi, memuriyet hayatnn ekonomik ynn u ekilde deerlendirir: Meslek yaammda btn deerli, sevgili meslektalarm gibi ben de sknt hep sknt iinde, yokluk iinde altm. Ayrca da mfetti olarak meslektalarmn birounu ok yakndan tandm. Onlarn iinde, ortann altnda bir yaant srdrdm. Bu da bugne dein srd geldi. Memuriyet hayatnn skntlar sadece ekonomik deildir. Zaman zaman gerek iirleri, gerekse siyasi grleri yznden takibata uram, soruturmalar geirmitir. Mesela; Yurdumuz iirinin, Sleyman evketin hazrlad Gzel Yazlar kitabna alnmas ve iirin Mulada bir retmen tarafndan bir trende okutturulmas zerine hakknda soruturma almtr. (smail ETL, Cahit Klebi ve iiriden, s.45-46.)
SIRA SZDE Ahmet Hamdi Tanpnarn Be ehir isimli eserini monografi snfna sokan zellikleri nelerdir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
168
Biyografik Romanlar: Cumhuriyet dneminde biyografik roman diyebileceimiz ilk eserlerden biri, Hasan Ali Ycelin 1932de baslan Goethe Bir Dehann Romandr. Trk edebiyatnda kaleme alnm bir dier biyografik roman Mehmet Emin Eriirgilin 1951de yaymlanan Bir Fikir Adamnn Roman: Ziya Gkalp isimli eserdir. Ayn yazarn yine ayn formatta yazd bir baka biyografik roman ise slamc Bir airin Roman: Mehmet Akif adn tamaktadr. Bu almalarnda Mehmet Emin Eriirgil, Ziya Gkalp ve Mehmet Akifi birer roman kahraman olarak tasarlam ve yer yer onlarn eserlerinden, grlerinden alntlarla ve kendisinin dncelerinin yan sra, ahit olduklaryla zenginletirmitir. Tahir Alangunun 1968de yaymlanan mer Seyfeddin: lkc Bir Yazarn Roman adl eseri ise roman adn tamakla birlikte tam olarak bir biyografik roman deildir. Yine Yusuf Ziya Ortan yazm olduu ve Bir Hayatn Roman takdimini tayan smet nn adl eser de roman zelliklerine sahip deildir. Bu saydklarmz haricinde gerekten bir roman kurgusuna ulaan biyografik roman diyebileceimiz bir eser Ouz Atayn bilim adam ve hocas Prof. Dr. Mustafa nann hayatn anlatt ve 1975te yaymlanan Bir Bilim Adamnn Roman adl eseridir. Dediimiz gibi bu eser kurgusundaki baar dolaysyla biyografik romanlarn allagelen yapsnn biraz dnda yer almaktadr. Dier taraftan 1980 sonras Trk edebiyatnda postmodern bir anlayn yaygnlamaya balamasyla trler arasnda da daha gl geiler sz konusu olmutur. Daha dorusu postmodern anlayn trler aras ayrm ortadan kaldrma, ok sluplu, ok deiik trlerdeki metinlerin zelliklerini barndran metinleraras eserler yazma anlayna bal olarak biyografik roman tarzndaki eserlerde de bir deime dikkatimizi eker. Kimi zaman yakn akrabalar, kimi zaman tarihi kiilikler, bu kez modern roman anlayn bir krma giriimi olarak biyografiyi bir malzeme alarak ortaya karlar. Mesela Nermin Bezmenin kendi dedesinin hayat hikyesini anlatt Kurt Seyt ve Shura ile Kurt Seyt ve Murka isimli eseri, Aye Kulinin bir hayli ilgi eken ve kuzeni Aylin Devrimerin hayatn anlatt Ad: Aylini, Hfz Topuzun hem tarihsel romann, hem de biyografik romann zelliklerini tayan eseri Meyyale ile Mediha Sultan anlatt Pariste Son Osmanllar, Atilla enkonun Nazl Erayn fantastik roman anlayna bal olarak onun hayatn da fantastik bir erevede ele ald Btn Dler Nazldr bu erevede dikkat eken biyografik romanlardan bazlardr. Portreler: Edebiyatmzda Cumhuriyet sonras dnemde yazlan baz portre eserleri aada verilmitir. Yusuf Ziya Orta, Portreler (1960) Haldun Taner, lrse Ten lr Canlar lesi Deil (1979) Beir Ayvazolu, Defterimde Krk Suret (2010) Hseyin Cahit Yaln, Tandklarm (1936) Hakk Sha Gezgin, Edeb Portreler (1939) Orhan Okay, Silik Fotoraflar (2001) Hilmi Yavuz, Yzler ve zler (2006) Btn bunlarn yan sra Trk edebiyatnda zengin bir nekroloji edebiyat bulmak da mmkndr. Hemen btn nemli devlet adam, sanat, yazar, air vb. kimselerin lm zerine gazete ve dergilerde yazlan biyografik ierikli yazlarn says bir hayli fazladr. Bunlarn bazlarnn kimi aratrmaclar tarafndan toplanp bir araya getirildii de grlmektedir. Mesela Yahya Kemalin, Ahmet Haimin, Ahmet Hamdi Tanpnarn, Necip Fazln, Atilla lhann lmleri zerine yazlan nekrolojiler sayca bir hayli fazladr.
8. nite - Biyografi
169
zet
A M A
Biyografinin kavram anlamn ve niteliklerini aklayabilmek Biyografi, sanat, edebiyat, kltr, siyaset gibi alanlarda nemli iler yapm, eserler vermi ve lkesine, insanla faydas dokunmu kimselerin yaam yksdr. Biyografinin monografi, otobiyografi, portre gibi alt dallar vardr. Ayrca bir kimsenin hayatnn bilimsel veriler nda anlatlmasna bilimsel biyografi, sanatsal ve estetik bir tutumla anlatlmasna da edebi biyografi denir. Biyografinin dnya edebiyatnda ortaya kn ve gelimesini tartabilmek Dnya edebiyatnda biyografinin olduka eski bir tarihi vardr. 46-120 yllar arasnda yaam olan Putarkosun Paralel Yaamlar isimli kitab bu tarzn dnya edebiyatndaki ilk rnei saylmaktadr. Bat edebiyatlarnda daha sonra Hristiyanlk etkisiyle yazlan din byklerinin hayatlarn anlatan hagiografiler gelmektedir. Rnesans sonrasndaki gelimelere paralel olarak batda da modern anlamdaki biyografilerin ilk rnekleri dikkatimizi ekmeye balar. slam dnyasnda da erken zamanlardan itibaren biyografi tarzndaki eserleri grmekteyiz. Hz.Peygamber ve etrafndakilerin hayatlarn, zelliklerini, yaptklarn anlatan dini ierikli eserler, devlet byklerini anlatan eserler ve nihayetinde airleri, sanatkrlar anlatan eseler, batl anlamda olmasa da birer biyografik eser kabul edilmektedirler. Biyografinin Trk edebiyatnda ortaya kn ve gelimesini tartabilmek Cumhuriyet ncesi Trk edebiyat biyografik eserler bakmndan iki dnemde dnlebilir. Bunlardan birincisi Klasik edebiyat dnemidir ki bu dnemde pek ok biyografik nitelikte esere rastlamaktayz. Bunlarn banda da tezkire trndeki eserler gelmektedir. Dier taraftan siyerler, gazavatnameler, menakpnameler, vefeyatnameler, velayetnameler, ecere kitaplar, ksasl- enbiyalar da eski Trk edebiyat ierisindeki biyografik zellikler barndran eserler olarak grlebilirler. Fakat bunlarn hibirisi ni bizdeki modern biyografilerin balangc saymak
mmkn deildir. Bu anlamdaki biyografiler Tanzimat edebiyat ierisinde ortaya kmaya balarlar. Bunlarn bazlarnda da tezkirecilik geleneinden etkiler bulunmakla birlikte Batnn belgelere dayal, eletirel ve nedensellik ilkesine bal biyografi anlay da yava yava kendisini gstermeye balar. Cumhuriyet soras edebiyatmzda biyografi trnde yazan belli bal sanatkrlar, aratrmaclar ve nemli eserleri sralayabilmek Cumhuriyet sonras dnemde olduka zengin bir biyografi eitlilii ile karlamaktayz. lk yllardaki genellikle edebi zellikleri n plana kan ve yazarlar da birer edebiyat olan biyografilerin yerini, zamanla akademik evrelerden gelen akademisyenlerin yazm olduu bilimsel zellikli biyografiler ve monografiler almaya balar. Bylece kiisel tanklklarn yerini, bilimsel bilginin merkez alnd, belgelere ve verilere dayal, akli zmlemelerin iledii bir anlay gemeye balar. Bunlarn yan sra lm ertesi yazlar diyebileceimiz nekrolojiler ve ksa biyografi diyebileceimiz portreler bu biyografi eitliliini zenginletirmektedirler. Cumhuriyet dneminde sz konusu edilmesi gereken biyografi merkezli bir nokta da biyografilerin roman formatnda verilmeleridir. Cumhuriyetin ilk yllarnda nemli edebiyat, sanat adam, siyaset adam ve bilim adam iin yazlan biyografik romanlarn yerini 80 sonrasnda tarihsel kiilikler veya yakn akrabalarn sz konusu edildii biyografik romanlar almaya balar.
A M A
A M A
A M A
170
Kendimizi Snayalm
1. Monografinin biyografiden ayrlan taraf ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Monografide sadece kii hayat sz konusu edilmemi olabilir. b. Monografi, bir kimse hakkndaki ksa yazlardr. c. Monografi, bir kimsenin yaam yksnn romanlatrlm eklidir. d. Monografi bir kimsenin kendi yaam yksn anlatmasdr. e. Monografi sadece ehirleri konu edinir. 2. Biyografik roman biyografiden farkl klan taraf ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Biyografik romanda biyografisi yazlan kimsenin yaamnn tamam sz konusu edilir. b. Biyografik romanda anlatc kendi duygu ve dncelerine yer vermez. c. Biyografik romanda biyografiden farkl olarak sz konusu edilen kiinin yaamndan bir kesit verilir. d. Biyografik romanda biyografisi yazlan kimse yaad zaman iinde ele alnr. e. Biyografik romanda biyografisi yazlan kii, kurmaca dnyann bir kahraman olarak sunulur. 3. Dnya edebiyatnda ilk biyografi rnei aadakilerden hangisidir? a. Aristo, Hagiografi b. Plutarkos, Paralel Hayatlar c. Boccacio, Feminarum Illustrium d. Boswell, Queen Victoria e. George Cavendish, Life of Wolsey 4. Aadakilerden hangisi Klasik Trk edebiyat ierisinde biyografi trnde bir eser saylmaz? a. Tezkire b. Vefeyatname c. Menakpname d. Kaside e. Tabakat kitaplar 5. Cumhuriyet dneminde yazlan biyografilerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Cumhuriyet dneminde gerek edebi ve gerek bilimsel nitelikli biyografi rneklerine rastlanr. b. Cumhuriyet dneminde yazlan bilimsel biyografilerin sayca artmasnda niversitelerin oalmas ve aratrma tekniklerinin gelimesinin nemli etkisi vardr. c. Bu dnemdeki biyografik eserler klasik edebiyattaki tezkirelerin bir devam olarak grlebilirler. d. Cumhuriyet dneminde, baz siyaseti, bilim adam, sanatkr ve edebiyatnn hayatlarnn bir roman havas ierisinde anlatld eserler de yazlmtr. e. Bir yazarn, sanatnn yaamn btn ynleriyle ele alan monografilerin de says olduka fazladr. 6. Namk Kemal, gayet byk yuvarlak bal, pek yksek alnl, pembe ehreli, hiddetlendike atlr az eri kal, koyu el gzl, irice burunlu, fevkalde gzel azl, krk yandan sonra siyah denecek kadar koyulam uzunca, kumral sakall, ksaya mail orta boylu, imanca, omuzlar geni, elleri ayaklar kk bir insand. Burnunun sa tarafnda attan dt zaman hsl olan yaradan kalma bir izgi vard. Pek nadir hiddetlenir fakat iddeti uzun srerdi. Simasndaki ilahi cazibeyi tasvirden acizim. O ulv simada pek ok manalar dolard. Yukardaki metin hangi tipteki biyografiye rnek saylabilir? a. Monografi b. Portre c. Otobiyografi d. Biyografik roman e. Hibiri 7. Mithat Cemal Kuntayn biyografik eserlerine konu olan iki nemli edebiyatmz aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Namk Kemal ve Mehmet Akif b. Namk Kemal ve Necip Fazl c. Mehmet Akif ve Yahya Kemal d. Ahmet Haim ve Yahya Kemal e. Mehmet Akif ve Ahmet Haim
8. nite - Biyografi
171
Okuma Paras
8. Aadaki klarn hangisinde yazar-eser ilikisi yanl kurulmutur? a. Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret Devir-ahsiyetEser b. Birol Emil, Mizanc Murad Bey, Hayat ve Eserleri c. Yakup elik, Atilla lhan d. Ramazan Korkmaz, karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc e. .Faruk Huyugzel, Hseyin Suat Yalnn Hayat ve Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma 9. Ahmet Hamdi Tanpnarn Yahya Kemal ve Be ehir isimli kitaplarnn ortak taraflar aadaki klarn hangisinde doru verilmitir? a. Her ikisinde de edebiyatmzn nemli airlerinin yaamlar anlatlmaktadr. b. Her ikisi de stanbulda yaam olan sanatlar anlatmaktadr. c. Her ikisi de bilimsel biyografi saylmaktadrlar d. Biri ehri, br bir airi konu etmesine ramen her iki eser de monografi saylmaktadr. e. Her ikisi de biyografik roman zellii tarlar. 10. Aadakilerden hangisi biyografik romandr? a. Yahya Kemale Veda b. Abdlhak Hamit ve Tark yahut Endls Fethi c. Bir Bilim Adamnn Roman d. Bir Teredddn Roman e. Sessiz Ev Portre rnei ATATRK Ahmet Hamdi Tanpnar Atatrk gibi milli varln her alannda yaratc eserler brakan, dehasnn mucizesiyle btn milli hayat yourup dirilten bir insandan bahsetmek daima g bir eydir. nk Atatrkten bahsetmek, fanilerin diliyle bir mucizeler zincirini anlatmak demektir. Mucize, mucize ile anlatlr. Onun iindir ki kahramanlarn gerek yzleri ancak sanatta grlr. Hi bir hayat onunki gibi zengin ve dolu olmamtr. Hi bir eser, alt yl nce aramzdan ekilip gitmesine aladmz byk insannki kadar artc, ilk bakta kavranmas daima g, bununla beraber son derecede aydnlk olmamt. Atatrk, byk ve mull manasyla kahramandr. Bu kelimenin manasnda gerek bir vuzuhu, elle tutulacak, gzle grlecek, zaman iinde bir yldz mahreki gibi nurlu izi takip edilebilecek bir misalin getirebilecei vuzuhu isteyenler onun hayatna bakmaldrlar. Kahraman nedir? Eski trajedi, kahraman kaderle peneleen adam diye vasflandrr. Atatrk bu mcadeleyi kendi nefsi iin deil, bir milletin hayat iin yapm ve ondan muzaffer olarak kmtr. Onun iin Trk milletinin milli kahramandr. Bugn kendi yurdumuzda hr ve mstakil, yaama haklarmza sahip, toplu ve nefsimize kar saygyla, gvenle dolu yayorsak bu, onun milletimizin talihine kar kazand zafer sayesindedir. Bununla beraber bu kadar byk bir ii ne basit unsurlarla yapar! Onun hayatna bakarken bir daha gryoruz ki, deha dediimiz ey, yaratln bir ucubesi deil, sadece fanilere nadir bahettii bir kudrettir. Gerekten Atatrkn hayat, vazife duygusunun, memleket ve millet sevgisinin, imann ve iradenin beraberce rdkleri bir kumaa benzer. Onu harekete getiren bu byk zembereklere hadiseleri sezmek ve anlatmaktaki kudretini, byk realite duygusunu, tasarlama ve yapmadaki o imknsz denebilecek isabetini, bir de, gerek manasyla ef domu olanlara mahsus ahsi cazibeyi ilave edersek, bize bugn ve onun nimetlerini hazrlayan, Trk milletine gelecek nesillerin serbeste almas ve kendi imknlarn gerekletirmek iin hr ve mstakil bir yurda sahip olmann emniyetini baheden bir hayatn byk vasflarn hlsa etmi oluruz. Kahraman kelimesinin manasn duyabilmek iin onun hayatn grmek ve zerinde dnmek yeter, dedim. imdi bu hayatn bir noktasna iaret etmek is-
172

terim: Bu deha, etrafndaki olaylarla beraber, adeta baz panzehirler, insanla teselli, mit ve ifa veren baz byk, kurtarc fikirler gibi, onlarn cevherinden domutur, diyebilirim. Tannm bir tarihi: Dnya, gmlek deitirecei zamanlarda hadiseler mukadder bir mahiyet alr der. te Atatrk, bu yolundan amaz kader mahiyetli hadiseleri, daha zengin bir iradeyle, adeta bir milletin yaama iradesinin tek bir ahsta toplandna inandran bir kudretle gn gnne, saati saatine karlayan, onlarla beraber lleri byyen, genileyen, kudreti artan insand. Denebilir ki Atatrkn dehs, milletine gerekten hizmet edebilecek bir aa geldikten sonra, milli hayat tehdit eden tehlikeler nispetinde bym, gelimitir. Hayatna baktmz zaman, bu hayatn bize nceden izilmi bir yol gibi muntazam, sade ve son derecede tabii grnmesinin srr buradadr. Asl olan yaamak olduuna gre bir hastaln, bir fetin, bir kazann karlanmas kadar tabii ne olabilir? Fakat bir an kendimizi teredddn, phenin ifritine terk ederek kendi kendimize soralm: Mukadder grnen bir akbetin bu kadar zamannda, bu kadar isabetli bir ekilde karlanmas kadar insan artabilecek ne vardr? Ben, Atatrkn hayatndan bugn iin ve yarn iin alnabilecek en byk dersin, ters tarafndan sorulmu sualde olduuna inanyorum. Gerekten Mustafa Kemalin dehs, daima gnnn meseleleriyle onlarn iinde, onlarn havasnda yaad. Onu herhangi byk bir kumandan, byk ve baarl bir politika adamndan daha stn, ok stn, ok yaratc yapan ey, bir tek adamn zeksn bir milletin hayatnda bu kadar mull bir merhale haline getiren cemiyet meseleleri zerinde kendi kendisini bu derece teksif etmi olmas, btn varln onlarn emrine vermesi, ahsiyetini onlarda idrak etmesidir. Kaynak: Ahmet Hamdi Tanpnar, Yaadm Gibiden, s.96-98. 1. a 2. e 3. b 4. d Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Biyografinin Anlam ve Tarifi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Biyografinin Anlam ve Tarifi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Dnya Edebiyatnda Biyografi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Cumhuriyet ncesi Trk Edebiyatnda Biyografi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Cumhuriyet Sonras Trk Edebiyatnda Biyografi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Biyografinin Anlam ve Tarifi blmnn son paragrafn yeniden okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Cumhuriyet Sonras Trk Edebiyatnda Biyografi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Bilimsel Biyografiler blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Cumhuriyet Sonras Trk Edebiyatnda Biyografi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Biyografik Romanlar blmn okuyunuz.
5. c
6. b
7. a
8. e 9. d
10. c
8. nite - Biyografi
173

Sra Sizde 1 Biyografi, sanat, edebiyat, kltr, politika, vs alanlarda insanla, lkesine nemli hizmetlerde bulunmu kimselerin yaam yklerinin yazlmasyla ortaya kan edebiyat trdr. Bir kimsenin veya konunun derinlemesine incelenmesine monografi; bir kimsenin kendi yaam yksn yazmasna otobiyografi veya zyaam yks; nl bir kimsenin hemen lmnden sonra gazete ve dergilerde yazlan biyografik zellikteki yazlara nekroloji; beenilen, sevilen bir kimsenin i ya da d zelliklerinin bir iki sayfalk ksa bir yazda anlatlmasna da portre denmektedir. Sra Sizde 2 M.S. 46 ile 120 yllar arasnda yaam olan Yunanl yazar Plutarkhos, 23 Yunanl ile 23 Romalnn hayatlarn ifter ifter birbirine paralel olarak kaleme ald Paralel Yaamlar adl eseriyle dnya edebiyatnda biyografinin ncs saylmaktadr. Sra Sizde 3 Tezkireler, divan airlerinin hayatlar ve eserleri hakknda bilgi veren eserlerdir; fakat bunlarda modern bir bak as sz konusu olmad, ounlukla geleneksellemi ifade biimlerine yer verildii iin modern biyografilerin balangcna koymak mmkn deildir. Bu tarz biyografinin edebiyatmzda ilk rnei Sehi Beyin Het Behit isimli tezkiresidir. Sra Sizde 4 Bu eser, ncelikle Abdlhak inasi Hisar ile Yahya Kemal arasndaki dostluun izlerini tamaktadr. Hisar bu eserinde, Yahya Kemalin hayatnn ilk yllarndan, Paris macerasna, iir ve edebiyat servenine, kiilik zelliklerine ve hayatnn son zamanlarna yer vermitir. Dolaysyla bu eser ayn zamanda bir monografi zellii de gstermektedir. Sra Sizde 5 Bu eser, Ahmet Hamdi Tanpnarn yaad veya gezip grd be ehri anlatmas noktasnda bir gezi yazs veya hatra-an olarak da deerlendirilmekle beraber; sz konusu bu be ehri tarihsel, kltrel, sanatsal, mimari, yaay gibi btnlkl bir erevede derinlemesine ele almas nedeniyle monografik bir alma olarak kabul edilmektedir.
Apaydn, M. (2002). Biyografik Roman Trnn Trk Edebiyatnda Geliimi zerinde Baz Dikkatler, Hece ( Trk Roman zel Says). S.65-67. s. 460-469. Baycanlar, S.. (2005). Cahit Stk Tarancnn lm Ardndan Yazlanlar ve lmard (Nekroloji) Yazlar zerine Genel Bir Deerlendirme. .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. C.14. S.2. s.105-112. elebiolu, S. (2007). Trk Edebiyatnda Modern Biyografinin Douu. Baslmam Yksek Lisans Tezi. stanbul: Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. etili, . (1998). Cahit Klebi ve iiri. Ankara: Aka Yaynlar. Hisar, A.. (1979). Ahmet Haim-Yahya Kemale Veda. stanbul: tken Yaynlar. sen, M. (2010). Tezkireden Biyografiye. stanbul: Kap Yaynlar. Necatigil, B. (1985). Edebiyatmzda simler Szl. stanbul: Varlk Yaynlar. Oru, .-Erdem, R. (2010). Sosyal Bilgiler retiminde Biyografi Kullanmnn rencilerin Sosyal Bilgiler Dersine likin Tutumlarna Etkisi. Seluk niversitesi Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi Dergisi, S.30. s.215-229. Tanpnar, A.H. (2000). Yaadm Gibi. stanbul: Dergh Yaynlar. Yuva, H. (2009). Trk Edebiyatnda Yahya Kemal Portreleri. Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi. S.21. s.117-135.
Demiray, K. (1971). Edebiyatta Trler. stanbul: nklap ve Aka Yaynlar. Enginn, . (2010). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. Kaplan, M. (1971). Tevfik Fikret Devir-ahsiyet-Eser. stanbul: Dergh Yaynlar. Orta, Y.Z. (1960). Portreler. stanbul: Akbaba Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1982). Yahya Kemal. stanbul: Dergh Yaynlar. Tanpnar, A.H. (2008). Be ehir. stanbul: Dergh Yaynlar.
9
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Mektup ve Sylevin kavramsal anlamn aklayabilecek, temel niteliklerini sralayabilecek, Mektup ve Sylev trlerinin Trk edebiyatnda ortaya kn ve gelimesini aklayabilecek, Edebiyatmzda Mektup ve Sylev trnde yazan belli bal yazarlar ile trlerin nemli rneklerini sralayabilecek, Sylevin kavramsal olarak anlamn aklayabilecek, temel niteliklerini sralayabilecek, Sylevin Trk edebiyatnda ortaya kn ve geliimini aklayabilecek, Edebiyatmzda sylev trnde yazan belli bal yazarlar ve nemli rneklerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mektup zel Mektup Mektubu Edebi ve Felsefi Mektup Sylev Siyasi Sylev Bilimsel ve Kltrel Sylev Dini Sylev Hukuki Sylev Askeri Sylev
indekiler
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri Mektup-Sylev MEKTUP SYLEV
Mektup-Sylev
MEKTUP Mektup Trnn Tanm ve zellikleri
Mektup, kelime olarak Arapada yazl nesne, yazlm ey anlamna gelmektedir. Bir haberi, dilei, duyguyu birine iletmek iin kullanlan; konu snrlamas olmadan btn hayat iine alabilen; yazann i dnyasn, dnyaya ve hayata bakn yanstan bir yaz tr ve iletiim aracdr. En eski haberleme aralarndan biri olan mektup, sosyal yaantmzda ska bavurduumuz yazl bir anlatm trdr. nsanlarn duygu ve dncelerini, evrelerinde olup bitenleri yaknlarna bildirme ihtiyacndan domutur. Birbirleriyle ilikisi olan insanlarn karlkl olarak yazdklar zel mektuplarla, herhangi bir dncenin, grn akland mektuplar edebiyatn inceleme alanna girmektedir (Kavcar ve dierleri, 2009: 228). Edebiyatn en eski trlerinden biri olan mektubun yazyla yat olduu sylenebilir. Yaznn bulunuuyla birlikte mektuplamalar da balamtr. Latin yazar Ciceronun bu tre kimliini kazandrd bilinmektedir (zdemir, 1981: 167). Bu trn elde bulunan en eski rnekleri Msr firavunlarnn yazd diplomatik mektuplar (M XV.-XIV. yzyllar) ile Hitit krallarnn Boazky arivinde bulunan mektuplardr. Mektuplar yaln ve itendir. Konu alanlar snrszdr. Yaamn ve yaanlanlarn deiik ynleri (gzlemler, duygular, dedikodular, haberler, dnceler, yorumlar, kayglar, korkular, zlemler, istekler, vb.) mektuplarn konusu olabilir. Dil ve anlatm zellikleri bakmndan toplumsal yaamn deiik grnmlerinden kesitler sunduu iin bir bakma tarih belgesi nitelii tarlar (zdemir, 2007: 198-199). Yazann i ve d yaamndan seilmi kareler, haberler, evresi zerine yapt gzlemler, yorumlar mektubun konusu iinde yer alabilir. Tpk gnlk ve anlar gibi mektuplarda da yazar kendisini iinde yaad ortamdan soyutlayamaz; kendisiyle birlikte evresini ve o zaman dilimini de anlatr. Temel zelliklerinin doallk, yalnlk ve itenlik olduklar sylenebilir (zdemir, 1981: 165-166). Sabahattin Eybolunun Necati Cumalya yazd mektupta mektup trnn zelliklerini bir arada grmek mmkn. zel mektup trnn bir rnei olan bu mektup, yaynland iin yaznsal bir mektup haline dnmtr. Anlatm tarznn doal, iten ve yaln olmas dikkati ekiyor. Mektuplarn gerek bir yaamdan
Mektuplar yazarn kiiliini yanstan birer ayna gibidir. Yapaylktan uzak, yaln, zentisiz ve tam bir itenliin rndr.
176
kaynakland ve belgesel nitelik tad bu rnekte de grlmektedir. Mektupta geen isimler edebiyatmzn tandk isimleridir ve onlarn sanat yaamlaryla ilgili kesitlere yer verilmektedir (zdemir, 1981: 167-169):
OKUMA PARASI Sabahattin Eybolu Necati karde, Mektubunu, piyesini aldm. Hem seni zlediim iin, hem de piyesin bam teline dokunduu iin heyecanlandm. Piyesi imdi bitirdim; u srada Bedri okuyor. Benim beklediim bir yola girmi olduun iin belki fazla titizlik gstereceim; ama sen yine bildiini yap. Sana piyesin deerli taraflarndan, dilinin tadndan filan bahsetmeyi lzumsuz buluyorum. Bunlar piyesin oynadktan sonra syleriz. Bence aza kanaat etmediin iin, ayr konuyu (Ksr Gelin, bebek ve suya giden gelin)bir araya getirdiin iin piyes derinleecek yerde dalm. Ksrlk dram balar balamaz bitiyor. D olaylar piyesi saryor. Yalnz ksrlk dramnda kalsan daha iyi ederdin. Ancak o zaman bizi az ok bilinenden teye gtrebilir, ilk perdelerde olduu gibi meselenin kklerine giderdin. Korkarm bu haliyle piyes, seyircinin merakn sonuna kadar devam ettirmeyecek. Merak dnce de ne oluyor biliyorsun, en gzel eyler gme gidiyor, ne yapsan piyes ayakta duramyor. Bebek hikyesi dramlamaa hi elverili deil, nk nihayet bir kaza. Ancak mersiye olarak gzel. Ksrlksa yle deil, etrafa yaylyor, geniliyor, meseleler douruyor, yayor. lk iki perde tiyatro olarak onun iin srkleyici. Yalnz bu meselede kalsaydn ok iyi balanm olan piyes daha salam yapl olacak, ahslar ve ky daha fazla yaayacakt. imdi Erol telefon etti. Piyesi bastrmak zere olduunu syledi. zmirde oynanyormu. O zaman bundan sonraki piyesinde daha sade olmasn temenni etmekten baka are yok. nallah tutar ve seni bu gzel yolda yrtr. Trklerin notalar maalesef yok. Rojiden istemek uzun i. Fakat herhalde zmirde birini bulursun. Yalnz dikkat, bu trkler sahnede ok zaman alr. Birer kta bence ancak sylenebilir. O da sahne oyunlaryla. Piyesi durdurmak ok tehlikeli. Piyesin E. Muhsine verilmesini temin edebilirim. Yazy da piyesin baslnca yazarm. Annene, babana, kardelerine selam ve sevgiler. Hasretle gzlerinden perim. S. Eybolu (Trk Dili Dergisi, Mektup zel Says, s. 274)
Mektup eitleri
Sanat, dnce, bilim, siyaset adam ve byk komutanlarn zel mektuplar, onlarn duygu, dnce ve hayatlarnn aydnlanmasna yarad ve yaadklar dnem ve evre zerine bilgi edinmemizi saladklar iin belgesel nitelii tamaktadrlar (Kavcar ve dierleri, 2009: 231).
Mektup trleri konusunda farkl yaklamlar bulunmaktadr. Kimi yazarlarn, zel ve yaznsal ve dnsel boyutlu mektup diye ikiye ayrdklar; kimlerinin ise, i ve zel mektup eklinde snflandrdklar grlmektedir. Bu farkllklara karn mektuplar genel olarak; zel mektup, i mektubu ve edebi-felsefi mektup olmak zere gruba ayrlabilir. zel Mektuplar: Birbirleriyle yakn ilikideki insanlar arasnda yazlan mektuplardr. Mektubun ierii sadece yazan ve yazlan ilgilendirmektedir. Ayn zamanda bu tr mektuplarn gizlilii vardr. Bu gizlilik kanunlarla korunmaktadr. zel mektuplar akla gelebilecek her konuda yazlabilirler. Duygular, dnceler, gzlemler, yaantlar bu tr mektuplarn konusu iine girebilir. Doal, iten ve sade bir anlatm tarzyla yazlr.
9. nite - Mektup-Sylev
177
Yaknlar ve tandklarla haberleme mektuplar; teekkr, basal, zr dileme, davet, tebrik mektuplar; tebrikler, bayram ve ylba tebrikleri bu grubun iine girmektedir. Memduh evket Esendaln Kbilden olu Ahmet evki Esendal iin yazd mektup bu trn zelliklerini yanstan bir rnek olarak aaya alnmtr (zdemir, 2007: 200-201):
OKUMA PARASI Memduh evket Esendal Kbil, 6 Nisan 1934 Olusu, Bu hafta sana mektup yazmak sras iken, kaptana geen hafta yazamadm baz yksek ve ar ilim lakrdlarn yazmak iin senin sran alp ona yazacam. Geen hafta arz ve beyan etmi isem de, gece ran eliliinde saat bire kadar kokup oturduktan sonra sabah oturup felsefi ve hikemi lakrdlar yumurtlayp, kabil olduu kadar hezeyan olmayan birka lakrd yazmak epeyce etin olacana gre, sana hafta mektubunu yazmaya baladm. drt senedir burada Fransz elilii eden efendi bugnlerde memleketine gidiyor. Bir daha da gelmeyecek imi. Bu mnasebetle ngiliz elisi onun adna bir akam yemei verdi. Arkasndan Rus elisi de bir akam yemei dayad. Daha arkadan ran elisi de bir akam yemei verdi. Bu yemeklere misyon efleri ile, dans eden sefaret ktiplerini aryorlar. Hibir memlekette Kbilde olduu kadar frak giyilmez. Giyinip gidiyoruz. Vakas olmayan, hayat uyku iinde geen bu memlekette, birbirini haftada kere gren diplomatlarn aralarnda ne konuacaklar olabilir! Hi olmazsa biriyle teklifsiz olsan. Dnyann hibir yerinde olmayan enine boyuna, drt ke bir terifat. Yemek odasna giderken kim nden geecek? Bir mesele! Bir ziyafette, bir ayda duayen olan Rus elisi kalkp gitmedike kimse gidemez imi! Bu deti ilk defa burada gryorum. Konumalar, lakrdlar o kadar knarak, o kadar zoraki ki insann lakrddan sonra oturup alayaca geliyor. Dn gece yemekte ben susuyor imiim. Rus elisinin karmda oturan kars: - Ne dnyorsunuz? diye sordu. - Madam, yarn yamur yaarsa br gn de yaar m diye dnyorum, dedim. Kadn bu derin dnceme, bu hakl dnceme hayran kald. Yemek hi olmazsa iyi olursa bir nimettir. Ya olmazsa? Dn gece zerzevat unundan yaplm bir orba vard. Sanki orbann iine biraz kum dklm gibi, onun da suyuna karmam, dibine km, tad tuzu da hak getire. Arkasndan kutu sardalyasndan balk, yannda mayonez gibi bir ey. Mide bozma ilac! Daha arkadan mayonezli tavuk, stne de zelatin dklm. Tavuk iyi pimi. Pimi olsa da bir ey deil ya! Arkasndan yumurta aknn kpnden yaplm bir tatl, arkasndan da yemi. urasn arz edeyim ki buralarda kays ve zm gibi baz yaz meyvelerinden az tad ile yenilecek yemi bulacan zannedenler aldanrlar. Yemekten sonra kahveler iilir, o da tamam olunca gramofonu aar dansa balarlar. Kime sorsan danstan holanmadn syler gibidir ama doru deildir. Belli bir ey ki kadn erkek birbirine fazlaca sokulup srtnmekten kadn erkei bir zevk bulurlar. Bu gizli zevk ne dereceye kadar ho bir eydir bilmem. Ama holanr ve srtnrler. Bu toplantlarn btn ltfu bu cinsi itahn gcklanmasndan ibaret kalr. Dans etmeyenler ne yapar? Faide Hanm ran doktoru, Rus ktibi ile tavla oynar. Ben zavall teki beriki kadnlara sokulur smsklerim. Kadnlar arasnda: - Niin dans etmi
178
yorsunuz? diye soranlar olur. - htiyarladm madam! diye cevap veririm. Artk ne anlarsan anla! Kadn bana dese ki: - yi gzel ama smskleniyorsunuz! Ne cevap veririm. Derim ki: - O da eski alkanlk madam, kusura bakmaynz, sizi rahatsz edecek deilim, derim. Hepinizin gzlerinden perim. Olusu mektup yaz. Fatma aalar yetitirsin, sonras kolay, yle syle. M. evket
Mektuplar: zel kiilerle i kurumlar veya i kurumlar ile zel kiiler arasnda, ile ilgili olarak yazlan mektuplardr. Bu mektuplarda, konusu ne olursa olsun bir i veya hizmet sz konusudur. Bu bir sipari, sat, bor alp verme istei, bilgi isteme veya bir konuda ikyet olabilir. Edebi ve Felsefi Mektuplar: Herhangi bir dncenin, grn aklanmas; bir tezin savunulmas iin yazlan mektuplardr. Bu yoldaki mektuplar sanat amac gdlerek bir grn aklanmas ve savunulmas amacyla yazlrlar. Kiiden kiiye gnderilmek zere yazlanlar, bir gazete veya dergide yaymlanmak zere yazlm olan ak mektuplar bu mektup trnn eitleri arasnda yer almaktadr. Ali Canip Yntemin Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Beyle Mnakaalarm adl eseri ak mektuplardan olumaktadr. zel mektuplardan bazlar da ak mektuplardan olumaktadr ( Kavcar ve dierleri, 2009: 231).
SIRA SZDE
Balca mektup eitleri ve zellikleri nelerdir? SIRA SZDE

DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
OKUMA PARASI Ahmet Hamdi Tanpnardan Ahmet Kutsi Tecere S O R U Paris, 27 Temmuz 1959 Kutsiciim, DKKAT Ka defa baladm, bir trl olmad, aramza muhakkak birisi girdi. Seni ektiim kede tutamadm. Bugn stanbuldan kmn tam ay. Byle on tane daha bitti mi, elveda hrriyete, elveda Parise...Bana bu bir aydr ne yaptn diye sorma. SadeSIRA SZDE ce Paristeydim. Ara sra gittim, geldim, okudum, yaz yazmaya altm. Ama asl yaptm sadece Pariste olmakt. Ve imdi ki, saat tam drt buuktur, yani uan AMALARIMIZ hareketine yarm saat vardr, bu bir ayda yalnz Paristeydim demekten baka cevap veremem. Memnun oldum mu? Pek syleyemem. Bazen yalnzlk ok ar basyor, birer evi olmamann acayiplii insana eitli sabrszlklar veriyor. Muhayyile, banK T A P dan reddettiimiz birtakm eylerin etrafnda dnyor. Btn mesele u ki scaklar ve otel odamn ktl almama, istediim gibi almama imkn vermediler. Ve insan almaynca da her eyi kaybediyor. Ka defa bu Paris bitti yenisini getirin! T E E V Z Y Halbuki ne grmesini o kadar dndm eyleri grebilmi, ne diyeceimL geldi. O N bildiim ve seveceimi sandm eyleri tanmtm. Bununla beraber epeyce yer gezdim ve epeyce film ve tiyatro grdm. Tiyatrolar fazla deildi. Fakat senin de holanacan eylerdi, yani routinein dna km eyNTERNET ler Strindbergin Alacakllar ile Lonesconun La Cantatrice Chauveu ve Riyaziye Dersi. Bittabi oyun ikisinde de gzeldi. Strinberg sahnede iyi oynanrsa deiiyor. Muazzam bir ey kabilir bu piyesten. nk daha ok iyi oynanmas da kabildir.
179
Lonesco daha baka trl. Tiyatro muharriri deil. Traditionun dnda kendisine bir iklim aram ve sembolik diyeceim komii bulmu. Konuuruz daha. Hibir zaman kendisini kabul ettiremeyecek, hibir zaman da tam unutulmayacak. Limbeslerde, tam eklini bulmam eylerin arasnda dolaacak. Asl ayan dikkat olan taraf, bu zalim olmaya alan gln arkasnda yahut nnde hibir ey bulunmamas. Niye glyor? Niin glyor? Neyi tehir ediyor? Her an ciddi birtakm eyleri kastettiimi zannediyorsunuz, sonra byle bir eyin mevcut olmadn anlyorsunuz. Lonesco, bo basamaklarla inilen ve klan merdivene benzer. Tabii insan ve cemiyet dman Lonescodan baka kimseyi sevmiyor, beenmiyor. Hibir koz kendisi iin deildir. Kksz ve topraksz, hatta glgesiz...Tabii Aristodan klnca byle oluyor. Semboller tek balarna kalyorlar. Sinemada daha gzel eyler grdm. Mesela dn Courtelinein u Memurlarn. Harika bir maskaralk. Onun yan banda Dostoyevskinin Ruslar tarafndan yaplan Idiotsu. Bilir misiniz bu film beni gnlerce megul etti. nk mthi bir tezad var. Bir taraftan yalnz Ruslar tarafndan Rusyada evrilebildi. Peyzaj, atmosfer, musiki, mthi mahalli sahneler ki insan hakikaten artyorlar. Hakikaten mesuttum seyrederken, demek istiyorum. Dier taraftan kitabn birinci ksmyla iktifa edilmi. Dier ksm atlm. Dostoyevski, bu bakmdan biraz da darda kalm. Fakat, garip ey ama, muvaffak da olmu. nk Dostoyevskideki azab, dnceyi eyaya, ehrelere, musikiye falan geirmi. Roman olarak, yahut Alexandre Dumas Filsin iktifa edebilecei bir senaryo kalyor. Ve insan bu filmi grnce dorusunu istersen, Ruslardan ziyade Franszlardan kmas icap eden bu filmi grnce demem lazm, nk ortaya atlan mesele Bourget taraftarlaryla Rus roman taraftarlarnn arasnda o kadar mnakaaya sebep olan meseledir; bu mnakaalarn byk bir ksm genliimizde geti. Hem Dostoyevskinin hareket noktalarn hem de (biraz da yokluuyla) biraz da kendi dehasn gryor. Yalnz bir yerde asla sadklar: yani diat saya, generalin katibi eytana benziyor. Fakat Rogojinle prenses arasndaki o korkun sahne, Holbein tablosu arasndaki konuma onlar kaybolmu. Hlasa kompozisyon meselesini bsbtn baka plana nakleden acayip bir eser ki, insan na-mtenahi zerinde konuabilir. Yarn Allah ksmet ederse Londraya gideceim. Sen ne haldesin? Meliha Hanm, ocuklar nasllar? Faklteye gidiyor musun? Kzn tezi nasl oldu? Ben daha faklteden doru drst bir havadis mektubu alamadm. Aziz Kutsiciim, yapacak bir yn i var, (var m acaba?) onun iin mektubu burada kesiyorum. Gzlerinizden, hepinizin gzlerinden perim, aziz kardeim A.H. Tanpnar (Kavcar ve dierleri, 2009: 235-237)
Mektup Trnn Geliimi

Eski Yunanda mektup, klasik edebiyatta olduu gibi halk yaamnda nemli bir rol oynamtr. O dneme ait Platon, Demosthenes ve sokratesin mektuplar bugn de okunmaktadr. Daha sonraki dnemlerde Romada; asker seferler, smrgeciliin gelimesi, byk yollarn douyla birlemesiyle birlikte mektupla yazmada byk ilerlemelerin kaydedildii grlmektedir. Latinlerde iyice ilenen ve gelien mektup trnn bu dnemdeki en belirgin ismi ierodur. XIV. yzylda mektuplar, kdn bulunmasyla birlikte yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Okur yazar orannn o yllarda dk olmas nede-
Mektubun gemiinin ilkaa kadar uzand bilinmektedir. Eski Msrda kil tabletler ve papirslere yazlm mektuplarn bir blm bulunmutur. Msrda bulunan mektuplardan Firavun Amenofis III ve Amenofis IVn (M. 1408-1354) Filistin, Suriye ve Babil prensleriyle yaptklar yazmalar, M.. IV ve III. bin yllarda Dounun siyasal koullaryla ilgili bilgiler vermesi bakmndan nemlidir.
180
niyle mektuplar, daha ok ar ve pazar gibi yerlerde bulunan ktipler kaleme almlardr. Konularnn eitlilii ve yazanlarn kiilikleriyle zenginleen mektuplara, ortaan skolastik dncesinden sonra balayan hmanizmin ilk yayl srasndaki rnesans talyasnda rastlanr. Bu dnemde Aretino, Tasso ve Ariostonun mektuplar nemlidir. 15. yzyla kadar bir yazn tr olmaktan ok, bir iletiim arac olan mektubun, btnyle bireysel konulara yer vermesi, birbirinden ayr dm insanlarn hasretlerini, duygu ve dncelerini ifade edebilmesi bu yzylla birlikte gereklemitir. Avrupada 15. yzyldan 19. yzyla gelinceye kadar Machiavelli, Michalengello, Mozart, Vagner, Racine, Leopardi, Goethe, Schiller, Madame de Sevigne, Dostoyevski, Pukin gibi sanatlarn yazdklar mektuplar bu trn gzel rneklerini oluturmaktadr. Trn en byk ustasnn Voltaire olduu bilinmektedir. On sekiz bin mektubu barndran Voltairein mektuplar, o zamana kadar yaplm en hacimli yazma olup on sekiz bin mektubu ierisinde barndrmaktadr. Avrupa edebiyatlarnda olduu gibi Dou edebiyatlarnda da mektubun tarihi eskidir. slmiyetten nce Arap edebiyatnda bir tr olarak mektup vard. Mkatebe ve Mrasele denilen bu tr, slmiyetin ilk yllarnda da kullanlmtr. Bu dnemde Hz. Muhammedin deiik topluluklar slmiyete davet etmek zere yazd mektuplar nemlidir (Kaplan, 1999: 5-6).
SIRA SZDE
Mektubun dnyadaki geliim seyri nasl olmutur? SIRA SZDE

N E L karl olarak kullanlan kelimelerin fazlal dikkat ekmekDilimizde, Dmektup M tedir. Dostluk, kardelik, sevgi belirten mektuplara; muhabbetname meveddetnme, uhuvvetnme; rtbe olarak astn ste yazd mektuplara; arza, ukS O R U ka; alak gnll gstermek iin bazen varakpre dendii grlmektedir. k edebiyatnda mektuba; kat, gam yk, gnl dili, ile bohas ekDKKAT linde isimler verilmitir. Divan edebiyat dneminde ise mektup tr, ina ad verilen dz yaznn bir eidi olarak deerlendirilmitir. Bu dnemde, dz yaz veya SIRA SZDE mektup yazanlar, mni, devletin ve sarayn resm yazcln yapanlar da, nianc adyla anlmlardr. Divan edebiyatnda mnilerin yazd zel veya resm mektuplarla baka nesirlerin topland eserlere mneat ad verilmektedir. MnAMALARIMIZ eatlardaki mektuplarda sanatl nesir kullanlm, slupta seci, tebih, istiare ve abartya fazlasyla yer verilmi, nesir yazmak bir bakma hner gstermek olarak alglanmtr (Kaplan, 1999: 5). Fuzulinin ikyetname adl eseri bu trde yazlm K T A P nemli eserler arasnda yer alr. Lamii, Gelibolulu li, Ragp Paa gibi yazarlarn eserlerinde de mektup trnde yazlm metinlerin varl dikkat ekmektedir. TanzimatL E V Z Y O N dneminde Abdlhak Hmit, Namk Kemal ve Muallim Nacinin bu TE trde eserler verdikleri grlmektedir. Servet-i Fnn dneminde, sanatlarn zel mektuplar kitap halinde yaymlanmamtr. Sanatlarn kimi mektuplarna deiik dergi ve kitaplarda rastlanmaktadr. II. Merutiyetten sonra, toplum yaamnda birNTER ET birini kovalayan Nar olaylarn etkisiyle nemli kiiler arasnda yazlm mektuplar Tanzimat dnemindeki gibi fazla deildir. mer Seyfettin ile Ziya Gkalpin mektuplar ancak Cumhuriyet dneminde yaymlanma olana bulmutur (Kaplan, 1999: 7). Tanzimattan sonraki edebiyatmzda mektuplar kitap halinde toplanan sanatlarn varlklar dikkat ekmektedir. Namk Kemal (Namk Kemalin Hususi Mektuplar, 3 cilt), Abdlhak Hamit Tarhan (Mektuplar, 2 cilt), Ahmet Mithat-Muallim
DNELM S O R U
Trk Edebiyatnda Mektup Trnn Geliimi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON dneminde inasinin
Tanzimat edebiyat
nclnde balayan sade anlatm tarzn mektuplarda da grmek mmkndr. inasinin Paristen N T E R yazd annesine N E T mektup, trn bu dnemdeki nemli rnekleri arasnda yer almaktadr.
181
Naci (Muhaberat ve Muhaverat), Ziya Gkalp (Limni ve Malta Mektuplar), Cahit Stk Taranc (Ziyaya Mektuplar), Ahmet Hamdi Tanpnar (Mektuplar) bu sanatlar arasnda yer almaktadr. Namk Kemal, batl anlamda eletiriyi mektuplaryla edebiyatmza tamtr. Ziya Gkalp, srgn gittii Maltada yazd mektuplarda zaman zaman felsefi, sosyal ve eitim konularna deinmi, mesajlar vermitir. Cahit Stk Tarancnn Diyarbakr, Paris, Burhaniye ve Ilcadan Ziya Osman Sabaya 1930-1946 yllar arasnda yazd mektuplar Cumhuriyet dneminin bu trde yaymlanan en geni kapsaml kitaplar olarak nitelendirilebilir. Halit Ziya Uaklgil, Yahya Kemal Beyatl, mer Seyfettin, Ziya Osman Saba, Nazm Hikmet, Orhan Veli Kank, Halikarnas Balks ve Aziz Nesin bu trde eser veren sanatlar arasnda yer almaktadr (Kavcar ve dierleri, 2009: 232-233). Tanzimat dneminde mektup trnn geliimi nasl olmutur?
SIRA SZDE SIRA SZDE
SYLEV Sylev Trnn Tanm ve zellikleri
DNELM
DNELM
Arapa bir kelime olan U S O R hitabet; hitap etmek, vaaz etmek, gzel sz syleme sanat, hutbe okuma, nutuk DKKA irad etme gibi anlamlaraT gelmektedir.
Bir kiinin topluluk karsnda bir dnce ve inanc savunmak O R onu toplulua S ve U alamak amacyla yapt etkili konumaya sylev (nutuk) denir. Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlkte etkili sz syleme sanat olarak gemektedir. Sylev DKKAT sanatna hitabet, syleyene de hatip denir (Par, 1982: 302; Emir, 1986: 318; Develiolu, 2006: 846). SIRA SZDE Sylevler ok eitli konularda verilebilir. Ortak zellik, bir topluluk karsnda sylenmek iin hazrlanm ve sylenmi olmasdr. Sylevlerde ncelikle konu ve ama belirlenir; hitap edilecek toplumun kltr, bilgi ve grg seviyesi gz nne AMALARIMIZ alnr. Konuya uygun malzemeler, inandrc kantlar toplandktan sonra konuyla ilgili incelemeler ve gzlemlere geilir. Gereken n hazrlklar bittikten sonra fikirlerin nem srasna gre ncelikleri belirlenir ve konu belli Kbir Tplana oturtulur. A P Metnin giri blmnde ama dile getirilir. stee bal olarak dikkat ekmek, ilgi ekmek amacyla bu blmde bir zdeyi, bir olay ya da bir anya da yer verilebilir. Gelime blmnde ise konu ayrntl olarak ele alnr. Konuyla Zilgili tezler ileTELEV YON ri srlr, dnceler dile getirilir, rnekler verilir, belgeler, kantlar sunulur. Kart grler ele alnarak rtlmeye allr. Ele alnan konuyla ilgili olarak kesin bir yargda bulunulmaya allr. Sonu blm sylevin en nemli blmdr. N T E R ve Konuyla veya ne srlen tezle ilgili yarglar, olabildiince arpc N E T etkili ekilde bu blmde toparlanr (Emir, 1986: 318). Sylevlerde cmleler genellikle ksadr. Devrik cmleler tercih edilir. Szckler, cmleler arpc, ak ve anlalrdr (Yzbaolu, 1984: 262). Daha ok haber kipi veya mastar halindeki filler kullanlr. Basmakalp szler ve deyimlerden kanlr. Sylevlerde topluluu yakndan ilgilendiren bir dnce ya da sorun ilenir. Dnceler belli bir plana uygun olarak sral haldedir. Sylevin z, kkl bir zihin kltrnden kuvvet alr. Zihin kltr ise, edebi, sosyal, tarihi bilgilerin bir bileimidir. Dolaysyla konumacnn geni ve kkl bir kltre sahip olmas bir zorunluluktur. Sylevi yapann konuma srasnda telaa dmemesi, sakin ve soukkanl olmas, karsndaki topluluu bir btn olarak kucaklayabilmesi gerekir (Par, 1982: 302). nsan beyninde soyutlamann olumas ne denli nemli bir evrimsel aamaysa, seslenmeye tartmann katlmas ylesine nemli bir dnsel aamadr. Bu nedenle sylevcilerin en bata gelen zellii, topluluklar inandrma alannda gster-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
182
dikleri yetkinliktir. Sesi topluluun sesine dntrme, coturma, toplulukta duygusal doruklar ve insann iinde bir tartma yaratma sylevin ba amacdr (Binyazar,1977: 356). Kimi yazarlarn sylev tr ile roman ve yk arasnda yaknlk kurduu grlmektedir. Adnan Binyazara gre sylev yk ve roman trnn zelliklerini tar. Sylev, yoktan var olan bir ulusun, kendi ncsnn azndan anlatlm bir ykdr. Tarihle, siyasayla, sanatla akan bir yk. Atatrk, Trk toplumunun tarih karsnda verdii var olma-yok olma savann yksn, romann yazmtr. Atatrkn Sylevinde zellikle siyasal sorumluluk, youn ve etkili sz syleme, ykleme geni yer tutar. Bu ynyle Sylev bir romandr, bir hesaplamadr, bir zdeyiler kitabdr (Binyazar,1977: 360-361).
SIRA SZDE
Sylevde ka blm vardr? Bu blmlerde nelere yer verilir? SIRA SZDE

D ELM Siyasi Sylev:NSiyasi konularda yaplan sylevlerdir. Millet meclisleri, siyasi toplantlar, mitingler ve seim meydanlarnda yaplan sylevler bu gruba girmektedir. S O U Siyasi hatiplere Ren ok devlet adamlar arasnda rastlanr. Bilimsel ve Kltrel Sylev: Belli bir kltrel derinlie sahip dnce adamlar ve sanatlarn farkl fikir, sanat ve kltr konularnda verdikleri konferanslar, DKKAT genele ak bilimsel toplant, panel ve sempozyumlarda yaplan akademik konumalar bu gruba girmektedir. Fazl Ahmet Aykan Hitabeler (1934), Necip Fazl Ksakrekin SIRA SZDE Mdafaalarm (1946) ve Sahte Kahramanlar (1976) bu trn ilk akla gelen rnekleri arasnda yer almaktadr. Hamdullah Suphi Tanrver, Osman Yksel Serdengetinin de bu trde rnekler verdii bilinmektedir. AMALARIMIZ
DNELM Sylevler, ele alnan teze, ilenen konuya gre siyasi, dini, askeri ve bilimselS O sylev kltrel R U olarak adlandrlan eitleri vardr. DKKAT
Sylev eitleri
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
OKUMA PARASI
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
lmin Faydas Ord.Prof. Salih Murad UZDLEK Konuya girmeden evvel ilim tarihi ve kendi tecrbelerimden birka enteresan misal TEL vereceim. E V Z Y O N Bir sabah Fransann bir yerinde, kyl kadn seher vakti apalamak zere balara giderken yolda bir hendek iinde oturmu gzlerini bir noktaya dikmi olan yal birini grmler ve gnaydn diyerek yollarna devam etmiler. Akam evlerine NTERNET dnerlerken Ayn adamn ayn yerde, ayn noktaya gzlerini dikip oturduunu grnce, akln kardna hkmederek istavroz karmlar. Kadnlarn hendek iindeki ta zerinde btn gn oturup gzn bir noktaya diktiini grdkleri adam, ilim tarihinde bcekler zerinde en byk eserler yaratan Prof. Fabre idi. Bu zat mrn bcekler zerinde aratrmalara vermi, bu vadide ciltlerce eserler yazmtr. Onaltnc yzyln son gnlerinden bir gn gen bir adamn Pisann Eri Kulesinin helezoni merdivenlerini trmanarak yukar kt grlyordu. Galileo adl bu byk limin maksad, kule tepesinden braklan birinin arl dierinden ok farkl olan cisimlerin ayn zamanda dn gstermekti. Birinci deneyden biraz evvel itildiinden dolay ar cismin daha abuk dmesi olay, Galileonun muarzlarnn dncelerine uygun olduundan onlar sevindirmiti. Fakat sonraki deneyle her iki cisim ayn anda braklm ve yere ayn anda dtn gren Aristo ile mesleine sadk profesrler, gzlerine inanamamlar, ellerindeki kitaba bakarak byle olmayacan iddia etmilerdir.
K T A P
183
Bu deneyin ahidi olan Aristocular, bir delinin yz librelik bir cismin yz librelik bir cisimden yz defa daha abuk deceine dair kanaatlerimizi sarsmak iin bu tecrbeye girmi olduklarn syleyerek onunla alay etmilerdi. Byle deneylerin otoriteler tarafndan ortaya konan fikirlere aykr olduunu ve tekrar edilmemesini sylemilerdi. Bu hikayeye ait tafsilat hepiniz bilirsiniz. Galileo, cehalet ve kskanlk yznden zorluklar karsnda kalyordu. Vaktiyle Galileonun rencisi olan Papa 8. Urban imdadna yetimeseydi, Galileonun ba daha byk derde girecekti. lim tarihinde tecrbeler kral ad ile anlan Michael Faraday, Bir gn Londrann Royal Enstitution adl ilim messesesinde verdii derste kk bir mknats bir bobine yaklatrnca, bobinde elektrik akmnn hasl olduunu gstermiti (1831). Bu konferans dinleyen bir bayan, yerinden kalkarak Profesr Faradaya Bu tecrbenin ne faydas var diye sorunca, Faraday cevaben: -Doan ocuun ne faydas var? demitir. Ayn tecrbeyi gren ngiltere Bavekili Mr. Gladstone, Faradaya tecrbesinin faydasn sorunca, ona da u cevab verdi: -Bunlardan bir gn motorlar meydana gelecek ve sen de vergi alacaksn, demiti. Faradayn bu deneyi elektrik, dinamo ve motorlarnn esasn tekil eder ve bugnk endstri bunlara dayanr. Bu keif olmasayd, ne elektrik , ne radyo, ne uak, ne de otomobil vesaireye sahip olamazdk. Bu endstride milyonlarca insan alyor, gnlk kazanlarn temin ediyorlar. Bu keiften sonra Faradayn hreti dnyaya yayld ve bir ok meselelerde onun yardm ve fikirlerine mracaat edildi. Faradaydan sonra bu krsye gelen Tyndallin ifadesine gre, demircinin olu ve bir vakitler ifti ra olan Faraday, bu kefinden sonra yzbinlerce ngiliz liralk teklifler karsnda kalm ve hepsini de reddetmi, ilim krssnde almasna devam etmiti. Bu yzden fakir bir adam olarak ld. Faraday, bir taraftan ilimdeki muvaffakiyetler ve dier taraftan yksek ahlknn gzelliine mukabil birtakm kskan kimselerin ktlkleri karsnda kalmt. Hatta kendisinin stad olan byk kimyager Sir Hmphray Davy bile, Faradayn akademiye seilmesinde bir tek muhalif rey kullanmt. Bu ilim adam Faraday, Galileo, Fabre ilim tarihinde mehul perdesini kaldrmak iin alan byk aptaki insanlara misal tekil ederler. lmin ana hedefi tabiatta hakikat, realiteyi aratrmaktr. lmin tatbikat ise, bunun yan mahsulnden istifadedir. Biz ilim dnyasnda yayoruz. Etrafmz ilmin tatbikatiyle evrelenmitir. Binaenaleyh ilmi yaymak iin buna gre tertibat almalyz. lmi ve beeri aratrmalar pek cazip grnmezlerse de ilim tarihinin sahifelerini evirdiimiz takdirde ilmi aratrmalarn insan dimandan kan yksek kalitede eyler olduunu anlarz. Bu aratrmalar ayn zamanda insann konforunu ve dier hayat artlarnn faaliyetini de arttrmaya yarar. lmin, refahn yaratc ve insanln gcn arttran kaynak olma iddialarnn doruluunu ve haklln ispatlama amacndayz. Bu sebeple ne kadar harikulade ve deerli olsa da gaye ve metodu ile keif ve endstri geliimine ayn nem verilmektedir. Tabiat alannda azimli bir aratrma yapld vakit, orada ilmin esas ruhunun mevcut olduu grlr ve sadece parlak bir baar deil, ayn zamanda gayenin deeri, aratrmann maliyeti tayin edilir. Fen, sadece pratik hizmeti ile llmez. Fen, maddi refah arttrrsa da, esas itibariyle bir entelektel gr, bir gerek sevgisi ve bir k ncsdr.
184
lmi aratrma, ounluk ahsi bir kazan iin yaplmaz. Varlan sonu ve keifler ise kskan bir davranla bir mabedin drt duvar arasnda gizlenmez. Aksine btn dnyaya cmerte yaylr. Kendi kendini kollama yerine bakalarna yardmc olmas gibi asil bir ama gdlr. Gerek bu deerli ve asil davran, gerekse fedakrlk, sebat, cesaret, greve ballk, gerekilik, alakgnlllk ve umut, ilim adamlarnn hayat incelenince nice rneklerle ispatlanan ilim adam eilimleridir ama bunlardan pek az bahsedilir. Yzyllardr ilim amacnn asaletini gsteren nice olaylarn hikyeleri devrimize kadar gelmitir. Bizler de hayatn tabiat bilimine adam kiilerin biyografilerinden alnm byk ve derin szlerle bunun doruluunu gstermeye altk. lmin halka yaylmas deyimi ile, ilmin bu ynn kasdettim. lmin zevkine varmak iin lim Tarihi Birliinin ideallerine uymamz gerekir. Biri Amsterdam, dieri Kudste yaplan kongrelerde ilim tarihi derslerinin, niversitelerin deil liselerin de ders programna konulmas gerektii fikri ifade olunmutu. Okullarda byk bilim adamlarnn hayatlarn anlatmalyz ve rencilerimiz bu adamlarn almalarn, insanla hizmette byk nem tadn retmeliyiz. Bu retim, Genel Tarih dediimiz derse muvazi olarak, hatta tercih edilerek yaplmaldr. J.J. Roentgenin X ualar, Currie iftinin ve Rutterfordun radyoaktivitesini modern toplumun geliimini bugn tarih kitaplarn dolduran Anibaln ve Napolyonun zaferlerine kyasla ok daha fazla etkiledii ve etkilemekte olduunu elbette hi kimse inkr edemez. lim renimi yaparken snfta sadece buzdolab, elektrik sprgesi, radar, atom bombas gibi ilim tatbikatn deil, ayn zamanda ilmin ruhunu, esasn ve ilim adamlarnn hayatlarn da anlatmal ve retmeliyiz. Bu eitimde kitap ve dergilerin eitli dil ve seviyede- zellikle ilmin renimini yapmam vasat kiilein anlayaca seviyede- yaynlanmas iin yardm etmeli, destek olmalyz (Kantemir, 1995: 312-315).
Askeri Sylev: Byk komutanlarn askerlerini coturmak, onlara cesaret vermek amacyla yaptklar konumalardr. Fatihin, Napolyonun, Atatrkn sava alanlarnda yaptklar konumalar bu gruba girmektedir. Dini Sylev: Mbetlerde din konusunda yaplan konumalardr. Dini ve ahlki deer ve konularn yer ald sylevlerdir. Peygamberlerin, din adamlarnn konumalar bu gruba girmektedir. Belirli gnlerde hatiplerin camilerde minbere karak toplulua kar konumalar (hutbe), camilerde yetkin din adamlar tarafndan gncel konularla ilgili olarak toplulua kar yaplan konumalar (vaaz) bu tr sylevler iinde deerlendirilebilir. Hukuki Sylev: Mahkemelerde hak-hukuk konularnda yaplan konumalar, savclarn iddianameleri, avukatlarn savunmalar bu tr sylevler arasnda yer almaktadr.
SIRA SZDE
Ka eit sylev vardr? Bunlarn zellikleri nelerdir? SIRA SZDE

DNEL M Trk edebiyatnda sylev trnn geliimine deinmeden nce dnya edebiyatndaki geliimi zerinde ksaca durmak gerekir. Sylev ile ilgili en nemli kaynak S O R U eserin Aristo tarafndan M.. 330 ylnda Retorika adyla yazld bilinmektedir.
DNELM S O R U
Trk Edebyatnda Sylev Trnn Geliimi
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
185
Aristodan nce de eitli sz syleme sanatlar yazlmtr, ancak Aristo onlarn retorikteki kantlama esini tmyle gz ard ettiklerinden ve dinleyicilerde heyecan yaratma gibi zle ilgisi olmayan konular nemsemelerinden yaknmtr. Heyecan uyandrmann nemini Aristo da kabul etmi, ancak heyecann konumann kendisiyle uyandrlmas gerektiini ileri srmtr. Aslnda o, eski retorik yazarlarnn bu kusurlarn, onlarn bu sanatn daha soylu politik dalndan ok, mahkemelerdeki retorikle ilgilenmelerine balamtr. Onun iin bu iki konuda kendisinden ncekilerin yaptklarn gelitirmeye almtr. Aristo kitabnda batan sona retorikteki kantlama esini vurgular. Kitap blme ayrlmtr. Birinci ve ikinci kitap, retoriksel sylevin ieriiyle (sylenmesi gereken eyler), ncs ise ifade (nasl sylemek gerekir) ile ilgilidir. Aristodan sonra hitabet konusunda alan en byk dnrlerden biri de Cicerodur. Cicero, dneminin en nemli Romal hatibi, avukat ve politikacs olarak tannmaktadr. En nemli esrelerinden biri olan De re publicada siyaset felsefesine dair grlerini belirtmitir. Mevcut ynetimi hicivsel bir dille eletirdii eserinde, Roma devletinin ideal, olmas gereken eklini anlatm, iyi devlet adamnn zelliklerinden bahsetmitir. Sylevin Eski Yunanda ortaya kmasnn ardndan pek ok dnr bu kavram ele alarak gelitirmeye alm ve aratrmalar yaparak eserler ortaya koymulardr. Bu dnrlerden birisi de Farabidir. Aristonun ve Platonun eserlerinden etkilenerek sylev konusunda aratrmalar yapan Farabi, Fusull Medeni isimli yaptnda, iyi bir devlet adamnn sahip olmas gereken zellikleri sralarken, gzel sz syleme yeteneinden ayrca bahsetmitir. Farabi, slm dnyasna Aristoyu ve Aristonun bak asn getirerek, kendisinden sonraki btn slm mantklarnn Aristoyu, kendi bak asyla yorumlamalarna kaynaklk etmitir. Cabiri, Farabinin mantk alannda slm dnyasnn Aristotelesi saylabileceini ifade etmektedir (Yldrm, 2008: 40-67). Orhun Yaztlarnn edebiyatmzdaki ilk siyasi sylev rnei olduu bilinmektedir. Bu yaztlar; 732de dikilen Kl Tigin, 735te dikilen Bilge Kaan, 720-725 yllarnda dikilen Tonyukuk yaztlardr. Halide Edip Advarn zellikle Mondros Mtarekesinden sonra stanbul ve zmirin igal edildii sralarda, 16 Mays 1919da Sultanahmette dzenlenen protesto mitingindeki konumas, Hamdullah Suphi Tanrverin 30 Mays 1919da kinci Sultanahmet Mitinginde zmirin Yunanllar tarafndan igalini protesto konumas, Mehmet Emin Yurdakulun 23 Mays 1919 gn Sultanahmet Meydannda 200.000 kiiye seslendii konuma, Sleyman Nazifin 1920de stanbul niversitesi Konferans salonunda dzenlenen Piere Loti gnnde yapt konuma, Mustafa Kemal Atatrkn 15-20 Ekim 1927 tarihlerinde Cumhuriyet Halk Partisi kinci Kurultaynda 36.5 saat sreyle okuduu Nutuku, Genlie Hitabesi ve Cumhuriyetin 10. ylnda okuduu 10. Yl Nutku siyasi sylevler arasnda deerlendirilebilir. Rza Tevfik Blkba, Sleyman Nazif, Behet Kemal alar, Selim Srr Tarcan, Osman Blkba gibi siyasi kimlii olan kiiler de siyasal sylevlerde baarl isimler arasnda yer almaktadr.
186
OKUMA PARASI Sultanahmet Mitingi Konumas1 Halide Edip Advar Kardelerim, evlatlarm! Ruhu gklerde olan yedi yz senelik anl tarihimiz bu minarelerden bugn, Osmanl tarihinin faciasn seyrediyor. Bu muazzam, bu tarihi meydanda, zafer alaylar tertip eden ecdadmzn ruhu bizi seyrediyor. Dnyalarn br ucuna at sren namalup erlerin evlatlar nnde ba eiyor ve yemin ediyorum: Ben, Mslman tarihinin bedbaht bir kzym. Bugn de dnk kadar kahraman ve talihsiz Trk milletinin anasym. Millet namna. ecdadmzn bizi seyreden ruhlarna yemin ediyorum. Bugn, kollar kesilmi olan Trkn kalbi, eski cesaret ve ecaatini kaybetmemitir. Yemin ediyorum ki, Osmanl sancana, tarihine hyanet etmeyeceim. Allaha, hakka, milletlerin ilahi hakkna dayanan Trk milleti, btn Mslman ve Trk dnyasna ilan ediyorum. Davamz ilan ediyorum. Trklere zalim diyenler yle gnah iliyorlar ki, tarihin karsnda onlarn gnahlarn, btn denizlerin bitmez tkenmez sular bile ykayamayacaktr. Bugn karmzda ykselen ses, Mslman kardelerin sesidir. Esaret boyunduruu can damarlarna gemi olan milletler, bizim felaketimiz karsnda gr sesleriyle baryorlar. Ben, karde Mslman dnyasna, sizin namnza hitap ediyorum. Davamz udur: zaten elinden tutanlar kalmayan, ellerini, bacaklarn kaybeden gazilerimiz, ehitlerimiz namna davamz ilan ediyorum. Bu davamz da, Trklerin hak ve istiklalidir. Trkler, Trkiyenin ebedi haklarna asla dokundurmayacaklar; yarn, Hakkn mahkeme-i kbras nnde zalimlerin hepsi mahkemeye ekilecek; onlara, bizim kanlarmz dktrdnz, diyecekler. te kardelerim, ite evlatlarm, davanzdan kamaynz. O gn size hak verecekler. Bugn iki dostunuz vardr: Birisi, kalbi, mabedleri bizimle beraber olan Mslman dnyas: dieri, zalimleri yakasndan srkleyecek byk milletlerdir. Kardelerim, evlatlarm! Osmanl topranda byle muazzam, byle tarihi bir gn. belki bir daha idrak etmeyeceiz. Evlatlarm, yle bir gn olur da bir daha toplanamazsak. iimizde lenler olursa, Trkn istiklal bayra ile mezar zerine geliniz. Eski tarihimizin. bu muazzam minarelerin bahettii tarihimizin en asil, en terbiyeli vekarmz asla unutmayacaz! Yemin ediniz! Yediyz senelik minareler, mavi semalaryla bize bakt bu gnlerde. Osmanl bayra, Osmanl hakk iin can vermekten ekinmeyeceinize yemin ediniz! (http://www.hfalbayrak.com/yazi_siir/h_4.php)
Yakn tarihimiz iin en nemli sylev rnei Mustafa Kemal Atatrk tarafndan nce kaleme alnm, sonra kendisi tarafndan okunmu olan Nutuktur. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuku 15-20 Ekim 1927 ylnda Cumhuriyet Halk Frkasnn 2. Kurultaynda -gnlk ortalama 6 saat olmak zere- toplam 36 saat 31 dakikada okumutur.
Mustafa Kemal, Nutuk ile Trk tarihinin 1919-1927 yllar arasndaki 8 yllk dnemin olaylarn belgeleri ile ortaya koymutur. Uzunluundan dolay baz aratrmaclarn alt gnlk nutuk, uzun sreli nutuk gibi ifadelerle tanmlad Nutukta Mustafa Kemal, bir yandan milletine hesap verirken dier yandan da milletini ada medeniyetler seviyesine karrken yapaca yenilikleri ve bunlar gerekletirirken uygulanacak yntemleri anlatmaya almtr (Eren, 2008: 3). Yurdumuzun paralanp igal edildii gnlerden balayarak Trk tarihinde bir dnm noktas olan stiklal Savan, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun ve inklplarn yapln anlatan Nutuk, siyasi ve milli tarihimizin birinci elden deerli bir kaynak eseridir. Atatrkn kendi kaleminden kan bu eser, yine Atatrk tarafndan 36,5 saat sren ve 6 gnde okunan tarihi bir hitabeye dayand iin Nutuk adn almtr (Korkmaz, 2004: IX). Nutuk, sylendii dnemde, mill kltr ve ter-
187
biyenin tek kayna olarak grlm ve milletin bilinlenmesinde yapaca katk ile gelecek nesiller iin bir rehber ve sonsuz kaynak eser olarak ele alnmtr (Uzun, 2005: 125). Necati Cumal Nutuk adl yazsnda Nutukun bildiimiz edebiyat trlerinden hibirine uymadn dile getirir. Roman, iir, hikye ve deneme trlerine benzemediini syler. Bu trlerden hibirine uymamasna ramen blm blm eitli edebiyat trlerine uyduunu syler. Nutuku okuyann, her sayfada bir devlet adamnn siyasi demecinden deiik, ayr, stn, yaratc bir kitap olduunu kavrayacan ifade eder (Arar, 1980: 152). Nutukun; 1927, 1934, 1950, 1963, 1973, 1978, 1984 yllarnda Trke basklar yaplmtr. 1927 ylnda talyanca ve Almancaya, 1929 ylnda Franszca ve ngilizceye evrilmitir.
OKUMA PARASI Nutuk Mustafa Kemal Atatrk Memlekette huzur ve gvenlii salamak iin uygulanan olaanst tedbirlerin iyi sonular Saygdeer Efendiler, durumun ciddlemesi zerine, hkmete olaanst tedbirler alnmas gerektii yolundaki grmz ilk defa ortaya koyduumuz zaman, bunu iyi karlamayanlar vard. Takrr-i Skn Kanununu ve stikll Mahkemelerini bir bask vastas olarak kullanacamz dncesini ortaya atanlar ve bu dnceyi benimsetmeye alanlar oldu. phe yok ki, zaman ve olaylar, bu nefret verici dnceyi alamaya alanlar, elbette utanlacak bir duruma drmtr. Biz, alnan fakat kanun olan bu olaanst tedbirleri, hibir zaman ve hibir ekilde kanunun stne kmak iin bir vasta olarak kullanmadk. Aksine, memlekette huzur ve gvenlii salamak iin uyguladk. Biz o tedbirleri, milletin meden ve sosyal alandaki gelimesinde yararl kldk. Efendiler, aldmz olaanst tedbirlerin uygulanmasna gerek kalmad grldke, onlarn uygulamadan kaldrlmasnda tereddt edilmemitir. Nitekim, stikll Mahkemeleri, zamannda kaldrld gibi, Takrr-i Skn Kanunu da yrrlk sresinin sonunda, yeniden Byk Millet Meclisinin incelemesine sunuldu Meclis, Kanunun bir sre daha yrrlkte kalmasn gerekli bulmusa, elbette, bu milletin ve Cumhuriyetin yksek yararlar iindir. Yce Meclisin elimize istibdat vastas verme gayesi gderek byle bir karar ald dnlebilir mi? Efendiler, Takrr-i Skn Kanununun yrrlkte ve stikll Mahkemelerinin faaliyette bulunduu sre iinde yaplan ileri gznne getirecek olursanz, Meclisin ve milletin gven ve itimadnn tamamen yerinde kullanlm olduu kendiliinden anlalr. Memlekette karlan byk isyan ve hazrlanan suikast tertipleri bastrlarak salanan gvenlik ve huzur, elbette btn millete memnunlukla karlanmtr. Efendiler, milletimizin bana giymekte olduu, cahillik, gaflet, taassup, yenilik ve medeniyet dmanlnn belirgin iareti gibi grnen fesi atarak, onun yerine btn meden dnyaca balk olarak kullanlan apkay giymek ve bylece, Trk milletinin meden toplumlardan zihniyet bakmndan da hibir ayrl bulunmadm gstermek kanlmaz oluyordu. Bunu, Takrr-i Skn Kanunu yrrlkte iken yaptk. Bu kanun yrrlkte olmasayd yine yapacaktk.
188
Fakat, bu uygulamada, kanunun yrrlkte oluu da kolaylk salam oldu denirse, bu, ok dorudur. Gerekten de Takrr-i Skn Kanununun yrrlkte olmas, baz gericilerin, milleti geni lde zehirlemesine meydan vermemitir. Geri, bir Bursa Milletvekili, yasama grevi boyunca, hibir zaman krsye kmam ve hibir zaman Mecliste milletin ve Cumhuriyetin karlarn savunmak iin azna bir tek kelime bile almam olan Bursa Milletvekili Nurettin Paa, yalnz apka giyilmesinin aleyhine uzun bir nerge vermi ve bunu savunmak iin krsye kmtr. apka giydirilmesinin <temel haklara, mill hkimiyete ve kii dokunulmazlna aykr bir ilem> olduunu iddia etmi ve bunun <halka uygulanmamasn salamaya> almtr. Ancak, Nurettin Paann, millet krssnden alevlendirmeyi baarabildii taassup ve gericilik duygular sonunda birka yerde, o da yalnz, birka gericinin, stikll Mahkemelerinde hesap vermeleriyle snd. Efendiler, tekke ve zaviyelerle, trbelerin kapatlmas ve btn tarikatlarla, eyhlik, dervilik, mritlik, elebilik, falclk, byclk ve trbedarlk v.b. birtakm nvanlarn kaldrlmas ve yasaklanmas da Takrr-i Skn Kanunu yrrlkte iken yaplmtr. Bu konularla ilgili yrtme ve uygulamalarn, toplumumuzun, hurafelere inanan, ilkel bir kavim olmadn gstermek bakmndan ne kadar gerekli olduu takdir olunur. Birtakm eyhlerin, dedelerin, seyyitlerin, elebilerin, babalarn, emirlerin arkasndan srklenen, kaderlerini ve hayatlarn falclara, byclere, frklere, muskaclarn ellerine brakan insanlardan meydana gelmi bir toplulua bir millet gzyle baklabilir mi? Milletimizin kendine has niteliini yanl ekilde gsterebilen ve yzyllarca gstermi olan bu gibi unsurlar ve kurulular, yeni Trkiye Devletinde Trkiye Cumhuriyetinde devam ettirilmeli miydi? Buna nem vermemek, ilerleme ve yenileme adna pek byk ve dzeltilmesi imknsz bir yanlma olmaz myd? te biz, Takrr-i Skn Kanununun yrrlkte olmasndan yararlandk ise, bu tarih haty bir daha ilememek iin, milletimizin alnn olduu gibi ak ve ak gstermek iin, milletimizin mutaassp ve ortaa zihniyetinde olmadn ispat etmek iin yararlandk. Efendiler, milletimizin sosyal, ekonomik, ksacas btn meden i ve ilikilerinde feyizli sonular veren yeni kanunlarmz da, kadn hak ve hrriyetlerini salayan ve aile hayatn salamlatran Meden Kanun da bu szn ettiimiz devrede karlmtr. Grlyor ki, biz her vastadan yalnz ve ancak bir tek temel gre dayanarak yararlanrz. O gr udur: Trk milletini medeni dnyada, lyk olduu mevkie ykseltmek, Trkiye Cumhuriyetini sarslmaz temelleri zerinde her gn daha ok glendirmek... ve bunun iin de istibdat fikrini ldrmek... Saygdeer Efendiler, sizi gnlerce igal eden uzun ve teferruatl nutkum, nihayet gemie karm bir devrin hikyesidir. Bunda milletim iin ve gelecekteki evltlarmz iin dikkat ve uyanklk salayabilecek baz noktalar belirtebilmi isem kendimi bahtiyar sayacam. Efendiler, bu nutkumla, mill varl sona ermi saylan byk bir milletin, istikllini nasl kazandn, ilim ve tekniin en son esaslarna dayanan milli ve ada bir devleti nasl kurduunu anlatmaya altm. Bugn ulatmz sonu, asrlardan beri ekilen mill felketlerin yaratt uyankln eseri ve bu aziz vatann her kesini sulayan kanlarn bedelidir. Bu sonucu, Trk genliine emanet ediyorum.
189
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dahil ve harici bedhahlarn olacaktr. Bir gn, stikll ve Cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eritini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erit, ok namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve Cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zaptedilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eritten daha elim ve daha vahim olmak zere, memleketin dhilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri, ahsi menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhid edebilirler. Millet, fakr zaruret iinde harap ve bitap dm olabilir. Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erit iinde dahi vazifen, Trk stikll ve Cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta olduun kudret, damarlarndaki asil kanda mevcuttur!
190
zet
AM A
Mektubun kavramsal olarak anlamn aklayabilmek, temel niteliklerini sralayabilmek Mektup, Arapada yazl nesne, yazlm ey anlamna gelmektedir. Bir haberi, dilei, duyguyu birine iletmek iin kullanlan konu snrlamas olmadan btn hayat iine alabilen, yazann i dnyasn, dnyaya ve hayata bakn yanstan bir iletiim aracdr. En eski haberleme aralarndan biri olan mektup, sosyal yaantmzda ska bavurduumuz yazl bir anlatm trdr. nsanlarn duygu, dnce, sorun ve evrelerinde olup bitenleri yaknlarna bildirme ihtiyacndan domutur. Birbirleriyle ilikisi olan insanlarn birbirlerine yazdklar zel mektuplarla, herhangi bir dncenin, grn akland mektuplar edebiyatn inceleme alanna girmektedir. Yazn trnn en eskilerinden biri olan mektubun yazyla yat olduu sylenebilir. Yaznn bulunuuyla birlikte mektuplamalar da balamtr. Ancak Latin yazar Ciceronun bu tre kimliini kazandrd sylenebilir. Mektuplar yazarn kiiliini yanstan birer ayna gibidir. Yazarn kiilii, duygular satrlarn iine sinmi gibidir. Tam bir itenliin rndr. Yapaylktan uzak, yaln ve zentisidir. Dil ve anlatm zellikleri bakmndan toplumsal yaamn deiik grnmlerinden kesitler sunduu iin bir bakma tarih belgesi niteliini de tar. Mektuplar yaln ve itendir. Konu alan snrszdr. Yaamn ve yaanlanlarn deiik ynleri (gzlemler, duygular, dedikodular, haberler, dnceler, yorumlar, kayglar, korkular, zlemler, istekler, vb.) mektuplarn konusu olabilir. Yazann i ve d yaamndan seilmi kareler, haberler, evresi zerine yapt gzlemler, yorumlar mektubun konusu iinde yer alabilir. Tpk gnlkler, anlar gibi mektuplarda da yazar kendisini iinde yaad ortamdan soyutlayamaz, kendisiyle birlikte evresini ve o zaman dilimini de anlatr. Dier yaznsal trlerde ifade edilecekse temel zelliklerinin doallk, yalnlk ve itenlik olduklar sylenebilir.
AM A
Mektubun Trk edebiyatnda ortaya kn ve geliimini aklayabilmek Ak edebiyatnda mektuba; kat, gam yk, gnl dili, ile bohas eklinde isimler verilmitir. Divan edebiyat dneminde ise mektup tr, ina ad verilen dz yaznn bir eidi olarak deerlendirilmitir. Fuzulinin ikyetname adl eseri bu trde yazlm nemli eserler arasnda yer alr. Lamii, Gelibolulu Ali, Ragp Paa gibi yazarlarn eserlerinde de mektup trnde yazlm metinlerin varl dikkat ekmektedir. Tanzimat edebiyat dneminde inasinin nclnde balayan sade anlatm tarzn mektuplarda da grmek mmkndr. inasinin Paristen annesine yazd mektup bu dnemde yazlan mektup trnn nemli rnekleri arasnda yer almaktadr. Tanzimat dneminde; Abdlhak Hmit, Namk Kemal, Muallim Nacinin bu trde eserler verdikleri grlmektedir. Servet-i Fnn dneminde, sanatlarn zel mektuplar kitap halinde yaymlanmamtr. Sanatlarn kimi mektuplarna deiik dergi ve kitaplarda rastlanmaktadr. II. Merutiyetten sonra, toplum yaamnda birbirini kovalayan ar olaylarn etkisiyle nemli kiiler arasnda yazlm mektuplar Tanzimat dnemindeki gibi fazla deildir. mer Seyfettin ile Ziya Gkalpin mektuplar ancak Cumhuriyet dneminde yaymlanma olana bulmutur.Tanzimattan sonraki edebiyatmzda mektuplar kitap halinde toplanan sanatlarn varlklar dikkat ekmektedir. Edebiyatmzda mektup trnde yazan belli bal yazarlar ve trlerin nemli rneklerini sralayabilmek Fuzulinin ikayetname adl eseri, inasinin Paristen annesine yazd mektup, Namk Kemal (Namk Kemalin Hususi Mektuplar, 3 cilt), Abdlhak Hamit Tarhan (Mektuplar, 2 cilt), Ahmet Mithat-Muallim Naci (Muhaberat ve Muhaverat), Ziya Gkalp (Limni ve Malta Mektuplar), Cahit Stk Taranc (Ziyaya Mektuplar), Ahmet Hamdi Tanpnar (Mektuplar) bu sanatlar arasnda yer almaktadr. Namk Kemal, batl anlamda eletiriyi mektuplaryla edebiyatmza tamtr. Ziya Gkalp, srgn gittii Maltada yazd mektuplarda zaman zaman felsefi, sosyal ve eitim ko-
A M A
191
nularna deinmi, mesajlar vermitir. Cahit Stk Tarancnn Diyarbakr, Paris, Burhaniye ve Ilcadan Ziya Osman Sabaya 1930-1946 yllar arasnda yazd mektuplar Cumhuriyet dneminin bu trde yaymlanan en geni kapsaml kitaplar olarak nitelendirilebilir. Halit Ziya Uaklgil, Yahya Kemal Beyatl, mer Seyfettin, Ziya Osman Saba, Nazm Hikmet, Orhan Veli Kank, Halikarnas Balks ve Aziz Nesin bu trde eser veren sanatlar arasnda yer almaktadr. Sylevin kavramsal olarak anlamn aklayabilmek, temel niteliklerini sralayabilmek Bir kiinin bir topluluk karsnda bir dnce ve inanc savunmak ve onu toplulua alamak amacyla yapt etkili konumaya sylev (nutuk) denir. Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlkte etkili sz syleme sanat olarak gemektedir. Sylev sanatna hitabet, syleyene de hatip denir. Sylevler ok eitli konularda olabilir. Ortak zellik, bir topluluk karsnda sylenmek iin hazrlanmasdr. Giri blmnde ama dile getirilir. stee bal olarak dikkat ekmek, ilgi ekmek amacyla bu blmde bir zdeyi, bir olay ya da bir anya da yer verilebilir. Gelime blmnde ise konu ayrntl olarak ele alnr. Konuyla ilgili tezler ileri srlr, dnceler dile getirilir, rnekler verilir, belgeler, kantlar sunulur. Kart grler ele alnarak rtlmeye allr. Ele alnan konuyla ilgili olarak kesin bir yargda bulunulmaya allr. Sonu blm sylevin en nemli blmdr. Olabildiince arpc, etkili ekilde konuyla ilgili, ne srlen tezle ilgili ulalan yarglar toparlanr. Sylevlerde cmleler genellikle ksadr. Devrik cmleler tercih edilir. Szckler, cmleler arpc, ak ve anlalrdr. Daha ok haber kipi veya mastar halindeki filler kullanlr. Basmakalp szler ve deyimlerden kanlr. Topluluu yakndan ilgilendiren bir dnce ya da sorun ilenir. Dnceler belli bir plana uygun olarak sral haldedir. Sylevin z, kkl bir zihin kltrnden kuvvet alr. Zihin kltr ise, edebi, sosyal, tarihi bilgilerin bir bileimidir. Dolaysyla konumacnn geni ve kkl bir kltre sahip olmas bir zorunluluktur. Konuma srasnda telaa dmemesi, sakin ve soukkanl olmas, karsndaki topluluu bir btn olarak kucaklayabilmelidir.
A M A
A M A
Sylevin Trk edebiyatnda ortaya kn ve geliimini aklayabilmek Orhun Yaztlarnn edebiyatmzdaki ilk siyasi sylev rnei olduu bilinmektedir. Bu yaztlar;732de dikilen Kl Tigin, 735te dikilen Bilge Kaan, 720-725 yllarnda dikilen Tonyukuk Yaztlardr. Halide Edip Advarn zellikle Mondros Mtarekesinden sonra stanbul ve zmirin igal edildii sralarda, 16 Mays 1919da stanbul Sultanahmette dzenlenen protesto mitingindeki konumas, Hamdullah Suphi Tanrverin 30 Mays 1919da kinci Sultanahmet Mitinginde zmirin Yunanllar tarafndan igalini protesto konumas, Mehmet Emin Yurdakulun 23 Mays 1919 gn Sultanahmet Meydannda 200.000 kiiye seslendii konuma, Sleyman Nazifin 1920de stanbul niversitesi Konferans salonunda Piere Loti gnnde yapt konuma, Mustafa Kemal Atatrkn 15-20 Ekim 1927 tarihlerinde Cumhuriyet Halk Partisi kinci Kurultaynda 36.5 saat sreyle okuduu Nutuku, Genlie Hitabesi ve Cumhuriyetin 10. ylnda okuduu 10. Yl Nutku siyasi sylevler arasnda deerlendirilebilir. Rza Tevfik Blkba, Sleyman Nazif, Behet Kemal alar, Selim Srr Tarcan, Osman Blkba gibi siyasi kimlii olan kiiler de siyasal sylevlerinde baarl isimler arasnda yer almaktadr. Edebiyatmzda sylev trnde yazan belli bal yazarlar ve nemli rneklerini sralayabilmek Halide Edip Advarn 16 Mays 1919da stanbul Sultanahmette dzenlenen protesto mitingindeki konumas, Hamdullah Suphi Tanrverin 30 Mays 1919da kinci Sultanahmet Mitinginde yapt protesto konumas, Mehmet Emin Yurdakulun 23 Mays 1919 gn Sultanahmet Meydanndaki konumas, Sleyman Nazifin 1920de Piere Loti gnnde yapt konuma, Mustafa Kemal Atatrkn 15-20 Ekim 1927 tarihlerinde Cumhuriyet Halk Partisi kinci Kurultaynda 36.5 saat sreyle okuduu Nutuku, Genlie Hitabesi ve Cumhuriyetin 10. ylnda okuduu 10. Yl Nutku siyasi sylevler arasnda yer almaktadr. Rza Tevfik Blkba, Sleyman Nazif, Behet Kemal alar, Selim Srr Tarcan, Osman Blkba da siyasal sylevlerde baarl isimler arasnda yer almaktadr.
A M A
192
Kendimizi Snayalm
1. Mektup ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Bir haberi, dilei, duyguyu birine iletmek iin kullanlr. b. Konu snrlamas olmadan btn hayat iine alr. c. Yazann i dnyasn, dnyaya ve hayata bakn yanstr. d. Latin yazar ehovun bu tre kimliini kazandrd bilinir. e. En eski haberleme aralarndan biridir. 2. Aadakilerden hangisi zel mektuplar arasnda yer almaz? a. Teekkr mektubu b. Basal mektubu c. Felsefi mektup d. Davet mektubu e. Bayram ve ylba tebrikleri 3. mektuplaryla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. zel kiilerle i kurumlar arasnda yazlan mektuplardr. b. Bir tezin savunulmas iin yazlan mektuplardr. c. Bu mektuplarda, konusu ne olursa olsun bir i veya hizmet sz konusudur. d. Konusu; sat, bor alp verme istei olabilir. e. Bilgi isteme veya bir konuda ikayet konusunda yazlabilir. 4. Mektupla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Dostluk, kardelik, sevgi belirten mektuplara muhabbetname denir. b. Rtbe olarak astn ste yazd mektuplara arza denir. c. Ak edebiyatnda mektuba kat ad verilir. d. Divan edebiyatnda mektuba ile bohas denir. e. Bayram ve ylba tebrikleri zel mektuplar arasnda yer alr. 5. Aadakilerden hangisi Tanzimat dneminde mektup trnde eser veren yazarlar arasnda yer almaz? a. Abdlhak Hmit b. Namk Kemal c. inasi d. Cahit Stk Taranc e. Ahmet Mithat 6. Sylevle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sylevlerde cmleler genellikle uzundur. b. Devrik cmleler tercih edilir. c. Szckler, cmleler arpc, ak ve anlalrdr. d. Daha ok haber kipi veya mastar halindeki filler kullanlr. e. Orhun Yaztlar edebiyatmzdaki ilk siyasi sylev rneidir. 7. Aadaki yazarlardan hangisi bilimsel-kltrel sylev yazarlar arasnda yer almaz? a. Fazl Ahmet Ayka b. Hamdullah Suphi Tanrver c. Necip Fazl Ksakrek d. inasi e. Osman Yksel Serdengeti 8. Aadakilerden hangisi dnya edebiyatnda sylevleri ile n yapm dnrler arasnda yer almaz? a. Eflatun b. Aristo c. Cicero d. Farabi e. Platon 9. Nutuk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Mustafa Kemal, Nutuk ile Trk tarihinin 19191930 yllar arasndaki dnemin olaylarn ortaya koymutur. b. Uzunluundan dolay baz aratrmaclar alt gnlk nutuk, uzun sreli nutuk ifadelerini kullanrlar. c. Atatrkn kendi kaleminden kmtr. d. Atatrk tarafndan 6 gnde okunan hitabeye dayand iin Nutuk adn almtr. e. 36.5 saat sreyle okunmutur. 10. Nutuk hangi dile evrilmemitir? a. ngilizce b. spanyolca c. Franszca d. Almanca e. talyanca
193

1. d 2. c 3. b 4. d Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Mektubun Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Mektubun Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Mektup eitleri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Trk Edebiyatnda Mektup Trnn Geliimi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Trk Edebiyatnda Mektup Trnn Geliimi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Sylevin Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Sylev eitleri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Trk Edebiyatnda Sylev Trnn Geliimi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Trk Edebiyatnda Sylev Trnn Geliimi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Trk Edebiyatnda Sylev Trnn Geliimi blmn okuyunuz.

Sra Sizde 1 Mektuplar; zel, i ve edebi-felsefi olmak zere snflandrlabilir. zel Mektuplar; Birbirleriyle yakn iliki iinde olan insanlar arasnda gidip gelen mektuplardr. Mektubun ierii sadece yazan ve yazlan ilgilendirmektedir. Ayn zamanda bu tr mektuplarn gizlilii vardr. Bu gizlilik kanunlarla korunmaktadr. zel mektuplar akla gelebilecek her konuda yazlabilirler. Yaknlar ve tandklarla haberleme mektuplar; teekkr, basal, zr dileme, davet, tebrik mektuplar; tebrikler, bayram ve ylba tebrikleri bu grubun iine girmektedir. Mektuplar; zel kiilerle i kurumlar veya i kurumlar ile zel kiiler arasnda, ile ilgili olarak yazlan mektuplardr. Bu mektuplarda, konusu ne olursa olsun bir i veya hizmet sz konusudur. Bu bir sipari, sat, bor alp verme istei, bilgi isteme veya bir konuda ikayet olabilir. Edebi ve Felsefi Mektuplar; herhangi bir dncenin, bir grn aklanmas, bir tezin savunulmas iin yazlan mektuplardr. Kiiden kiiye gnderilmek zere yazlanlar, bir gazete veya dergide yaymlanmak zere yazlm olan ak mektuplar bu mektup trnn eitleri arasnda yer almaktadr. Ali Canip Yntemin Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Beyle Mnakaalarm adl eseri ak mektuplardan olumaktadr. Sra Sizde 2 Mektubun gemiinin ilkaa kadar uzand bilinmektedir. Eski Msrda kil tabletler ve papirslere yazlm mektuplarn bir blm bulunmutur. Eski Yunanda mektup, klasik edebiyatta olduu gibi halk yaamnda nemli bir rol oynamtr. Bu dnemde Platon, Demosthenes ve sokratesin mektuplar bugn de okunmaktadr. Latinlerde iyice ilenen ve gelien mektup trnn bu dnemdeki en belirgin ismi ierodur. XIV. yzylda mektuplar, kadn bulunmasyla birlikte yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. Bu dnemde Aretino, Tasso ve Ariostonun mektuplar nemlidir. 15. yzyla kadar bir yazn tr olmaktan ok, bir iletiim arac olan mektubun, btnyle bireysel konulara yer vermesi, birbirinden ayr dm insanlarn hasretlerini, duygu ve dncelerini ifade edebilmesi bu yzylla birlikte gereklemitir. Avrupada 15. yzyldan 19. yzyla gelinceye kadar Machiavelli, Michalengello, Mozart, Vagner, Racine, Leopardi, Goethe, Schiller, Madame de Se-
5. d
6. a 7. d 8. a
9. a
10. b
194
vigne, Dostoyevski, Pukin gibi sanatlarn yazdklar mektuplar bu trn gzel rneklerini oluturmaktadr. Trn en byk ustasnn Voltaire olduu bilinmektedir. slmiyetten nce Arap edebiyatnda bir tr olarak mektup vard. Mkatebe ve Mrasele denilen bu tr, islmiyetin ilk yllarnda da kullanlmtr. Bu dnemde Hz.Muhammedin deiik topluluklar islmiyete davet etmek zere yazd mektuplar nemlidir. Sra Sizde 3 Tanzimat edebiyat dneminde inasinin nclnde balayan sade anlatm tarzn mektuplarda da grmek mmkndr. inasinin Paristen annesine yazd mektup bu dnemde yazlan mektup trnn nemli rnekleri arasnda yer almaktadr. Tanzimat dneminde Abdlhak Hmit, Namk Kemal, Muallim Nacinin bu trde eserler verdikleri grlmektedir. Servet-i Fnn dneminde, sanatlarn zel mektuplar kitap halinde yaymlanmamtr. Sanatlarn kimi mektuplarna deiik dergi ve kitaplarda rastlanmaktadr. II. Merutiyetten sonra, toplum yaamnda birbirini kovalayan ar olaylarn etkisiyle nemli kiiler arasnda yazlm mektuplar Tanzimat dnemindeki gibi fazla deildir. mer Seyfettin ile Ziya Gkalpin mektuplar ancak Cumhuriyet dneminde yaymlanma olana bulmutur. Sra Sizde 4 Sylevde giri, gelime ve sonu olmak zere 3 blm vardr. Giri blmnde ama dile getirilir. stee bal olarak dikkat ekmek, ilgi ekmek amacyla bu blmde bir zdeyi, bir olay ya da bir anya da yer verilebilir. Gelime blmnde ise konu ayrntl olarak ele alnr. Konuyla ilgili tezler ileri srlr, dnceler dile getirilir, rnekler verilir, belgeler, kantlar sunulur. Kart grler ele alnarak rtlmeye allr. Ele alnan konuyla ilgili olarak kesin bir yargda bulunulmaya allr. Sonu blm sylevin en nemli blmdr. Olabildiince arpc, etkili ekilde konuyla ilgili, ne srlen tezle ilgili ulalan yarglar toparlanr. Sra Sizde 5 Sylevler, ele alnan teze, ilenen konuya gre isimler alrlar. Siyasi, bilimsel-kltrel, dini, askeri olmak zere eitleri vardr. Siyasi Sylev; Siyasi konularda yaplan sylevlerdir. Millet meclisleri, siyasi toplantlar, mitingler, seim meydanlarnda yaplan sylevler bu gruba girmektedir. Bilimsel ve Kltrel Sylev; Belli bir kltrel derinlie sa-
hip dnce adamlar ve sanatlarn fikir sanat ve kltr konularnda verdikleri konferanslar, genele ak bilimsel toplant, panel ve konferanslarda yaplan akademik konumalar bu gruba girmektedir. Fazl Ahmet Ayka Hitabeler (1934), Hamdullah Suphi Tanrver (1885-1966), Necip Fazl Ksakrek Mdafaa (1946), Sahte Kahramanlar (1976), Yolumuz Halimiz aremiz (1977), Osman Yksel Serdengeti (1917-1983) bu tr sylevleri olan isimler arasnda saylabilir Askeri Sylev; Byk komutanlarn askerlerini coturmak, onlara cesaret vermek amacyla yaptklar konumalardr. Fatihin, Napolyonun, Atatrkn sava alanlarnda yaptklar konumalar bu gruba girmektedir. Dini Sylev; Mbetlerde din konusunda yaplan konumalardr. Dini ve ahlki deerlerin, konularn yer ald sylevlerdir. Peygamberlerin, din adamlarnn konumalar bu gruba girmektedir. Belirli gnlerde hatiplerin camilerde minbere karak toplulua kar konumalar (Hutbe), camilerde yetkin dini adamlar tarafndan gncel konularla ilgili olarak toplulua kar yaplan konumalar (Vaaz) bu tr sylevler iinde deerlendirilebilir. Hukuki Sylev; Mahkemelerde hak-hukuk konularnda yaplan konumalar, savclarn iddianameleri, avukatlarn savunmalar bu tr sylevler arasnda yer almaktadr.
Arar, smail (1981). Byk Nutukun Kapsam, Nitelii, Amac, Atatrkn Byk Sylevinin 50. Yl Semineri Bildiriler ve Tartmalar. Ankara: TTK Basmevi, 119-171. Binyazar, Adnan (1977). Sylev Tr ve Atatrkn Sylevi, Trk Dili Dergisi Okunuunun 50. Ylnda Sylev zel Says, Ankara, 356- 362. Develiolu, Ferit (2006). Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar. Emir, Sabahat (1986). rnekleriyle Kompozisyon Yazma Sanat, Ankara: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar: 25. Eren, Burcu (2008). Nutukun Kelime Serveti ve Sadeletirilmesi zerine Bir Aratrma, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Bolu Abant zzet Baysal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bolu. Kantemir, Enise (1997). Yazl ve Szl Anlatm. Engin Yaynevi: stanbul. Kaplan, Erdin (1999). Bir Edebi Tr Olarak Mektup ve Trk Edebiyatndaki Yeri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Mersin.
195
Kavcar, Cahit, Ferhan Ouzkan ve zlem Aksoy (2007). Yazl ve Szl Anlatm, Ankara: An Yaynclk. Korkmaz, Zeynep (2004). Kemal Atatrk Nutuk 19191927. Ankara: Atatrk Kltr Ve Tarih Yksek Kurumu. zdemir, Emin (2007). Yaznsal Trler, Ankara: Bilgi Yaynevi. zdemir, Emin (1998). Szl-Yazl Anlatm Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi. zdemir, Emin (1981). Yaz ve Yaznsal Trler, stanbul: Karacan Yaynlar. Par, Arif Hikmet (1982). Plnl Yazma Sanat, Ankara: Serhat Yaynevi. Uzun, Hakan (2005). Atatrkn Nutukunun erik Analizi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Ankara. Yavuz, Kemal (2000). niversite Trk Dili ve Kompozisyon Dersleri, stanbul: Beir Kitabevi. Yldrm, Asl (2008). Siyasal letiim Srecinde Hitabet Sanatnn Kullanlmasnn Liderin Baarsna Etkisi: Recep Tayyip Erdoan rnei, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Yzbaolu, Muammer (1984). rneklerle Yazl ve Szl Anlatm Bilgileri. stanbul: Serhat Yaynlar. http://www.hfalbayrak.com/yazi_siir/h_4.php
Atatrk, Mustafa Kemal (2011). Nutuk. stanbul: Alfa Yaynlar. Kerman, Zeynep (1992). Tanpnarn Mektuplar. stanbul: Dergah Yaynlar. Necip Fazl Ksakre (1998). Mdafaalarm. stanbul: Byk Dou Yaynlar. Tansel, Fevziye Abdullah (1965). Ziya Gkalp Klliyat II, Limni ve Malta Mektuplar. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar 18.
10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Rportaj Kurgusal Rportaj yksel Rportaj Tek Rportaj
Bu niteyi tamamladktan sonra; Rportaj ve mlkatn kavramsal olarak anlamn aklayabilecek, temel niteliklerini sralayabilecek; Rportaj ve mlkat trlerinin Trk edebiyatnda ortaya kn ve gelimesini aklayabilecek; Edebiyatmzda rportaj ve mlkat trlerinde yazan belli bal yazarlar ve nemli rneklerini sralayabileceksiniz.
Edebi Rportaj Belgesel Rportaj Mlkat
indekiler
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri Rportaj-Mlkat RRPORTAJ MLKAT
Rportaj-Mlkat
RPORTAJ Rportaj Trnn Tanm ve zellikleri
Rportaj, Franszca reportage szcnden dilimize gemitir. Kelimenin kkeni Latincede toplamak, getirmek anlamlarnda kullanlan reportare fiiline dayanmaktadr. Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlkte; 1. Konusu bir soruturma, aratrma olan gazete veya dergi yazs; 2. Radyo ve televizyon habercisinin aratrma ve soruturma sonucunda hazrlam olduu program, mlkat eklinde tanmlanmaktadr. Genel olarak gazete ve dergilerde yaynlanan, retici nitelii ar basan rportajlarn ok ynl ve deiik anlatm olanaklarndan yararlanlarak oluturulmas onu sradan gazete ve dergi yazs olmaktan karm, yaznsal bir tr haline getirmitir. Gezip grmeye, incelemeye, soruturmaya, ilgililerle grp konumaya dayanan rportajn bu zelliklerinden dolay dier yaz trleriyle hatta yk, roman ve tiyatro trleriyle sk bir iliki iinde olduu sylenebilir (Kavcar ve dierleri, 2009: 275). Romanda, ykde, oyunda bir yaam gereinden yola klr. Ancak yazar bu gerei deitirebilir, ona yeni boyutlar, yorumlar katabilir. Rportajda ise bu yoktur. Rportaj yalnzca bize yaam gereini, olaylar ya da sorunlar gstermekle kalmaz, bunlarn arkasnda yatan nedenleri, ynlendirici etkilerini de gsterir. Bu durum rportaj haberden ayran temel bir zellik olarak da ifade edilebilir (zdemir, 2007: 152). Haber yazsndan farkl olarak rportajda yazar kendi kiisel grlerini dile getirirken ayn zamanda okuru da ynlendirmeye alr (Par, 1982: 376). Dnsel bir planlamaya gre yazlan rportajlarda yazar anlattklarnn doruluunu; konuma, bilgi toplama ve fotoraflarla destekler; anlattklarn bir mantk erevesine oturtur. Anlatlanlar bir ncekiyle elimez. Rportajn inandrcl gereklere dayanmasyla dorudan ilikilidir. Rportaj yazar, konusunun gerektirdiine gre resimlerden, fotoraflardan, teki yazl anlatm trlerinden yararlanarak inandrcln artrr, okuyucuyu gereklerle yz yze getirir (zdemir, 1998: 245). Resimler, fotoraflar, inandrclk asndan rportajlarn en gl dayanaklar durumundadr. Bu ynyle rportajlarn belgesel deerlerinin her geen gn daha da artt sylenebilir. Rportajn etkisi deiik anlatm biimlerini zgrce kullanmasndan gelir. Somut bir toplum gerei ya da sorunu dile getirilirken o konuda yazlm bir iirden, sylenmi bir trkden, yaklm bir attan yararlanlr. Ayrca, yklemeyle bir-
Rportajda btn anlatm biimlerinden (aklama, ykleme, tartma, betimleme) yararlanmak mmkndr. Okuyucuya konunun nemini kavratabilmek iin rnekleme, karlatrma, tank gsterme gibi nesnel verilerden yararlanlr.
198
ok ynl anlatm olanaklarnn kullanlabilmesi, rportaj dier dnce yazlarndan daha zengin klar. Uzunluu ou zaman makaleden fazladr.
likte aklamaya, aklamayla birlikte betimlemeye de rportajda yer verildii grlr. Bilimsel veriler, aratrmalarn sonularn yanstan anketler, gerektike ykleme, aklama, tartma ve betimleme rportajn iine sindirilerek verilir. Bylece tekdzelikten uzaklalr ve rportaja bir gereklik kazandrlm olur (zdemir, 1981: 170). Yaatarak retme, okuyucuyu yaamla, yaamn zyle kar karya getirme rportajlarn balca zelliklerinden biri olarak gsterilebilir. Bu, bir bakma yklerin, romanlarn, oyunlarn da belirleyici zelliidir. Rportaj, gazeteciliin nemli bir daldr. Ne bir roman, ne bir yk ne de bir oyundur. Bilgiyi, haberi, gerei ak, yaln, arpc bir dille okura ileten, okuyucuyu skmadan, kendini okutan, gcn, inandrcln belgelerden alan, okuyucuyu belgelerin de tesine geiren bir yaz trdr (zdemir, 2007:151). Rportajlar tantma zellii gsterdikleri gibi ele aldklar konu zerinde bilgi de verirler. Yalnz bu bilgi, makalede olduu gibi kat bir ciddiyet havas iinde sralanmaz. Bazen bir sohbet, bazen bir konuma, bazen de kk aklamalar halinde verilebilir. Ancak olabildiince canllk kaygs gdlr. Okuyucunun, rportaj okurken konuyu btn boyutlaryla yaamasna zen gsterilir (Emir, 1986: 239). Rportaj hem gezi yazlarnn hem de makalenin zelliklerini tar. Makale gibi dayand salam bir dnce, bir tez vardr. Yazar sorunu yerinde inceleyerek, gezip grerek, ilgili kiilerle konuarak, fotoraf ve belgelerle destekleyerek okuyucunun bilgisine sunar. Rportajlarda her yazar kendi slubuna gre renkli bir anlatm ve plan kullanr. Anlatm tarz konuya gre deiebilir. Okuru yoran gereksiz betimlemelerden, uzun cmlelerden kanlr, daha ok ksa cmlelerden oluan gnlk konuma dili benimsenir. Rportajn anlatm ve yanstm olanaklar yznden teki retici boyutlu yazlara gre daha zengindir. Aadaki metinde bu zelliklerin bir ksmn grmek mmkndr: Rportaj hangi zelliklerinden dolay dier yaz trleriyle sk bir iliki iindedir? SIRA SZDE Hikmet Feridun Esin Hseyin Rahmi Grpnar ile yapt ve Mays 1932de MuD NELM hit dergisindeyaymlanan rportaj (Kavcar ve dierleri, 2009: 283-285):
S O R U OKUMA PARASI Hseyin Rahmi Grpnarla Bir konuma Hikmet Feridun Es DKKAT - Konu sizde nasl doar? - Gz kuvvetli romanc daima yazmak iin bir eyler grebilir? Mesel bir tetkik yaSIRA SZDE pyordum. Cep Kartranlar isminde bir seri... Bir gn bir hoca efendi grdm. Ada vapuruna binecek. Biletini sarnn yanna sktrm. Birden bire yannda bir adam peyda oldu. Afili kyafette bir delikanl... yle garip bir tavrla hocaya yaklat. Elini AMALARIMIZ ekip ald. Elini kolunu sallaya sallaya vapura bindi. Bir eyden uzatt. Bileti haberi olmayan biare hoca efendi de ayn kamaraya girdi. Biraz sonra kondktr zuhur etti. Hoca efendi biletini aramaya balad. Bir trl bulamyor. Bulamaynca da buram buram ter dkyordu. Bir kede oturan afilli delikanl da bu ie ks ks K T A P glyor. te benim mevzularmdan bir sahne...bunu ben gzmle grdkten sonra biraz ilerim. Biraz sala, tuz biber...mevzu hamuru meydana kar. - Konuya dair ilk notlarnz? TELEV YON - Birok notlarZalrm. imdi ruhlara dair bir tetkik yapyorum. Bunlarn zerine birok eserler okuyorum. Birok notlar topluyorum. Mesel Cemil Flammarionun Avant la Mort, Aprs la Mort ismindeki eserlerini getirttim, mtemadiyen tetkik yapyorum.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
10. nite - Rportaj-Mlkat
199
Perili Evler ismindeki eseri okuyorum. Ben romanlara dair birok elemanlarm da kitaplardan okuyarak alrm. Mesela mrmde kokain ekmemiken romanlarmda kokaini, kokainin tesirlerini, kokainmanlarn hayatlarn iyice tasvir etmiimdir. Hatta bu romanlar okuyanlar benim kokain ekmediime bir trl inanmazlar. Fakat dediim gibi, kendi grdklerime de pek fazla ehemmiyet verir, vapurda, tramvayda hemen not alrm. Bazen kt da bulunmaz. Hulusi Beyden bir para kt ister, derhal yazarm. Hayatta yle eyler vardr ki ne kadar dnseniz bunlar bulmanza imkn yoktur. - Pln yapar msnz? - Klot Farer stanbula geldii zaman: Ben romanlarm iin plan yapmam, plan yapmak yaatacamz ehasn ruhlarn evvelden cendere altna almak demektir. Siz onlara pln yapnca kendi ruhlarn veremezsiniz. Plandaki ruhlar tehdit edilmi, etrafna duvar ekilmi olur. Brakalm, yazmak iin setiimiz ruhlar kendi halinde kalsn, kendi istedikleri gibi hareket etsinler, kendi istedikleri gibi sylesinler, kendi istedikleri gibi konusunlar, istedikleri gibi oturup kalksnlar. Tipler kafamzda uydurulmu bir manken gibi durmasn. Kendilerini gstersinler. demiti. Bana sorarsanz, btn teferruatyla plan yapmam. Fakat baladm gn romann neticesini bilirim. Zihnimde kestirmiimdir. Yazdka, ok defa kahramanlar alr. Romann sonlarna doru daha iyi netice bulursam eski neticede srar etmem. - Yaz snrlarnz var mdr? - oook... Yaz yazarken grltnn mthi dmanym. t olmasn istemem. Yapayalnz alrm. Yaz yazarken odaya kimsenin girmesine tahamml edemem. Ekseri yukar kattaki ktphane odamda yaz yazarm. Grltden o kadar nefret ederim ki ben yukarda alrken alttaki odaya da kimsenin girmesin, orada kimsenin dolamasna tahamml edemem. Hatta daha tuhafn syleyeyim: Ben odada altm srece sofadaki saatin ilemesi memnudur. Yazya balar balamaz hemen darya kar, sofadaki saati durdururum. Avrupada fenni bir maske icat etmiler. Bu maskeyi kafalarna geirenler hi grlt duymazlarm. Maskeden yalnz gzler grnrm. Ne iyi. Bulsam derhal bu maskeden smarlarm. Mopassan yaz yazmak iin sessiz bir yer aryormu. Bir apartmanda bir daire bulmu. Yerlemi ancak romanc bu dairenin altnda bir ekmek imalathanesi olduunu renince hemen mahkemeye mracaat ederek ev sahibinin aleyhine dava am. Ben de olsam ayn eyi yaparm. stat hayatn, yaz tarzn fevkalde iyi anlatyor. Garp ediplerinden, plandan bahsederken Klot Farerden, grltnn tesirlerini anlatrken Mopassandan misaller alyor. Mesela yine plan hakknda fikirlerini izah ederken: - Zola yaz yazmaya oturduu zaman, ilk yazaca kelimeyi bilmezmi, diyor. Hseyin Rahmi Bey, nnde duran Ali Canip Beyin antolojisini kartrarak, szlerine devam etti: - Daha yaz snrlarm bitmedi: Lodoslu havalarda katiyen yaz yazmam. Lodos sinirlerimi bozar. Bir kadeh iki isem yazamam. Geenlerde biri geldi, bana sordu: yi yazmak iin ne kullanrsnz? Kokain mi, rak m, bira m, arap m, konyak m, likr m? cevap verdim: mrmde mkeyyifattan hibirini kullanmam, hatta sigaray bile, dedim. Bu cevab alan zat pek ziyade ard. Yaz yazarken oturduum oda, nnde bulunduum pencere ok nemlidir. Yaz esnasnda seyrettiim manzara gayet gzel olmal. Pencereden baktm zaman mutlaka ufuk karmda ak olmal. Hseyin Rahmi Bey bir mddet dnd: - Ama mide meselesini unutmamal. Midem bozuk olduu zaman katiyen yaz yazamam. Bir ziyafetten dndkten sonra artk benden 3 gn yaz beklemeyin. Sonra demir kalemle yazarm, kurun kalemle yazamam. - Yaz yazarken okuru nazar itibara alr msnz? Yani kendi zevkinize gre mi yazarsnz, yoksa okuyucuyu dnerek mi? - Daima okuru dnrm. Bazlar okuyucuya hi ehemmiyet vermezler. Yalnz kendileri iin, kendi hislerine, kendi zevklerine, kendi dncelerine gre yazarlar. Buna taraftar deilim. nsan kari iin yazmazsa yaz akl ta gibi sert, yenmez bir hal alyor. (air ve Yazarlarmz Nasl Yazyorlar? 125-128)
200
Rportaj eitleri
Rportajlar; izlenen yntem, ele alnan konu, tantlan kiiler, uzunluk ve sunu tarz asndan eitlere ayrlmaktadr (Kavcar ve dierleri, 2009: 276): Yntem asndan rportajlar: Yazarn izledii yntem asndan rportajlarn konumaya dayal ve belgesel olmak zere ikiye ayrld grlmektedir. Konumaya dayal rportaj, geleneksel grme yntemiyle yaplr. Bir gazetecinin nl bir devlet adamna, bir sanatya veya bir sporcuya sorduu sorulara ald cevaplara dayanarak yazd rportajlar bu gruba girmektedir. Szl ve yazl kaynaklardan yararlanlarak, inceleme, aratrmalara dayanlarak oluturulan rportajlar ise belgesel rportaj adn almaktadr. Ele alnan konu ve grlen kiilere gre rportajlar: Bu kapsamda rportajlar edeb rportaj, siyasal rportaj, salk rportaj, spor rportaj eklinde eitlere ayrlmaktadr. air ve yazarlarmzn yaay ve kiilik zelliklerini, sanat grlerini daha iyi anlamamza olanak tanyan rportajlara edeb rportaj ad verilmektedir. Salk konularn ele alan rportajlara salk rportaj, siyasi konular ele alan, devlet ynetiminde bulunan kiilerle yaplan grmelere dayanan rportajlar da siyasal rportaj olarak anlmaktadr. Uzunluuna gre rportajlar: Rportajlarn uzunluk ksalk asndan da ayr deerlendirildikleri grlmektedir. Belirli bir konuyu ele alan ve tek yaz erevesinde sunulan rportajlar tek rportaj olarak adlandrlmaktadr. Bu tr rportajlara gazete ve sanat dergilerinde ska rastlanmaktadr. Bir konuyu kapsaml biimde, deiik ynleriyle ele alan ve inceleyen rportajlara dizi rportaj denilmektedir. Olaylar yerinde incelemeye ve ok sayda kiilerle iliki kurulup grmelere dayandrlan rportajlar bu gruba girmektedir. Bu rportajlarn yaymnn gnlerce srd grlmektedir. Anlatm tarzna gre rportajlar: Yazarn anlatm tarzna uygun olarak rportajlarn yksel ve kurgusal olarak deiik isimlerle anld grlmektedir. Kiilerin bir yk havas iinde ele alnd, konuturulduu, sorunlara parmak basld rportajlar yksel rportaj adn almaktadr. yklemenin ok snrl kald, anlatmda yazarn ok az araya girdii, ses alma makinesinin kalemin yerini tuttuu, bu zelliiyle yaamdan canl bir kesit zellii gsteren rportajlara kurgusal rportaj ad verilmektedir. Bu tr rportajlarda yazar, ele ald konuyu, konuya karan kiilerin konumalaryla biimlendirir. Ses alma makinesinde kaytlar yazya dkerken eklemelere gitmeden, anlatlanlarn yerlerini deitirme gibi (baa, ortaya, sona alma eklinde) kurgusal deiiklikler yapar. Bu tr rportajlarda tutanak havasnn olduu sylenebilir. Anlatm daha doaldr. zerinde uzun uzun dnlm cmleler yoktur (zdemir, 2007: 161). Bunu Fikret Otyamn Kara Sevdam Anadolum adl eserinden alnan bir metinde grmek mmkn (zdemir, 1981: 128-129):
201
OKUMA PARASI Kara Sevdam Anadolum Fikret Otyam Ald Muhtar bakalm ne dedi: Babam vard 95 yanda. Babam ld. Babam lnce mallar btn varise kald. Varise kaldktan sonra bir enitem vard, Ahmet Kar diye, daha dorusu Deli Ahmet derlerdi adna, ama esas ismi Ahmet Kard. Bu adam, babamn malndan biraz mal istedi, tabii btn mallar kendisi alp kendisi yemek istiyordu. Taraftar olunmuyor, biz de o zamanlar ocuktuk, sonra buna olmaz dedilerse, bu da geldi, cebri olarak bizim mallarmz srp gtrp yemek istedi, bir ksmn srd gtrd, sonra jandarmayla getirdik. Hakim kaldrdk geldik, mallar yeddi emine teslim edeceiz diye, mallar teslim ettiler, bu sefer yine aabeyimle aralar ald, adam geldi aabeyimin evine, bir kurban bayramyd, bayramda topluluk vard, orada davar falan kestik, ekmek filan yiyorduk, yemek falan, o srada silah taklamaya balad, aabeyimin evine 18 kere silah att o adam, o silahlar attktan sonra aralar tamamen aabeyimle ikisinin, bu sefer, nihayeti, birka gn sonra annemi gtrm, benim annemi, bu sefer kadnn elinden btn mallar almak iin senet almak istemi, senet aldktan sonra annemi dvm, kt muameleler yapmak istemi anneme, o annem de bunu grnce aabeyime anlatm, aabeyim de gelmi, bu sefer eline bir silah alm... Okullarn bayram tatilleri var, tm bebeler kyn ta sokaklarnda, evlerin damlar zerinde barp oynuyorlar, sere sesleri karyor o tatl cvl cvl seslerine. Hepsi ses alma makinasnn bandna doluuyor ve de muhtar bu cvltlar iinde devam ediyor anlatmaya...
Rportajlar; izlenen yntem, ele alnan konular, tantlan kiiler, sunu biimi ve uzunluk SIRA SZDE asndan nasl snflandrlmaktadr?
D NELM Sunu tarzna gre rportajlar: Giri blmnn srpriz, artc bir paragraf olduu, en son sylenmesi gereken kelimelerin en bata sylendii rportajlar S kendini n plana Amerikan rportaj olarak adlandrlr. Yazarn konuyu ilerken O R U ald, ben eksenli rportajlar da Alman rportaj olarak sunu tarzna gre rportajlar arasnda yer almaktadr. DKKAT Rportajlarla biyografi tr birbiriyle karlatrldnda, rportajda anlatlan kiinin konumalarna yer verilirken biyografide bu olmayabilir. Genelde rportajlar SIRA SZDE yaayan sanatlarla yaplr. Her iki tr de belgelere dayandrlr. Ancak biyografilerde hayat yazlan kii hakknda yorum yaplmaz. Rportajlarda ise kiisel yorum vardr. AMALARIMIZ Gezi yazlaryla gezi rportajlar arasndaki temel fark, gezi yazlarnda yazarn ilgisini eken ynler dile getirilirken gezi rportajlarnda sorunsallk ar basmaktadr. Bu durumu Fikret Otyamn Karasevdam Anadolum adl eserinden alnan K T A P metinde daha ayrntl grmek mmkn (zdemir, 1991: 168-169):
SIRA SZDE
D ynleriyle Bir blgeyi deiik N E L M (folklor, kltr, sanayi durumu, yemekleri, vb) S O R U tantmak amacyla yazlan ve dizi biiminde yaymlanan rportajlar da vardr. Bunlara D K K A T blgesel rportaj ad verilmektedir.
Kimi yazarlarn gezi SIRA SZDE yazlarnn zel bir biimini gezi rportaj olarak adlandrdklar grlmektedir. Bu tr AMALARIMIZ rportajlara gezi rportajlar ad verilmektedir.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
202
OKUMA PARASI Dtk Yollara Fikret Otyam Sonra uurladlar tmcek.. Sa tekeri isyankr, hep kendi ynne eken ne anayasa, ne kanun dinleyen blk prk otomobile binip ayrldk.. Aktil kynden.. ncecik kyne ek, dedim.. ofr direndi gitmem diye.. Canm istiyorsa kendim gidermiim. Nah urasym ncecik dediim ky.. stersen ofr direndi.! Gitmem, gitmem!..stersen sen git bey.. Ben burada bekleyeyim.. stersen deil ncecik kyne, byk yapalak kyne bile git.. ocuk bitkin. Bir kadn vard arabada, kucanda ocuu. Yannda eri.. ocuk hastalanm..Bizi atver dediler Elbistan hokmatna.. O taksi o lnet, o otomobilden baka her eye benzeyen, sa n tekeri her daim tekerin aksine aba gsteren nesne akld yola! Ne krmz biber... ne teneke teneke su!.. Fren koptu. Vites kutusu birbirine girdi.. ttik bayr aa ellerimizle vites deitirdik de be saatte, ge vakit geldik Elbistan hokmatna.. Elbistan hokmat toz iindeydi.. Elbistan hokmat eltik sinei doluydu..Bir kaymakam varm eskiden..Ah Ankara, Ah!. Almlar Ankaraya daha iyi greve.. Kalmalym ki Elbistanda iki yl, onlar da insan olduklarn bilselermi.. Ama gitmi kaymakam.. Okullar yapan, yollar aan, su iini dzene koyan.. Hasta bebei anasnn kucanda grdm ah dkknnda.. Bitkindi.. Doktor, Doktor dedi, ocuun babas.. yi ki doktor var. Doktor olmasa doktorsuz lrz.. kr buna da.. Ay nda eltik sular dik dik parlyordu.. Toz dumand ortalk.. Kamyonun zplamasna koyverdim kendimi.. Neden sonra grnd Mara, l gibi, yaamsz.
SIRA SZDE
yksel rportajlarla kurgusal rportajlar arasndaki temel farklar nelerdir? SIRA SZDE
DNE M Dier toplumlarnL kltrlerinde kklerinin gezi-izlenim trndeki kitaplara dayandrlmas gibi, Trk kltrnde de rportaj geleneinin ilk rneklerini Osmanl dS O R U neminde yazlm seyahatnamelere kadar uzatmak mmkndr. Trk denizcisi Seydi Ali Reis (1498-1563), komuta ettii Osmanl donanmasnn kt hava koullar nedeniyle Kgzergahnda yaad zorunlu deiiklikler sonrasnda Hindistan, D KAT Afganistan, Irak ve randan geerek stanbula geldiinde, yaadklarn, grd ehirleri, karlat ilgin olaylar ve ektii zorluklar Miratl Memalik (lkelerin Aynas) SIRA SZDE adl eserinde anlatr. Seydi Ali Reis, Trke yazlm ilk gezi kitab olarak kabul edilen bu eserini Edirnede Kanuni Sultan Sleymana sunar. Bunun AMALARIMIZ yannda Evliya elebinin (1611-1648) Seyahatnamesi Trk yazn dnyasnn ilk rportaj rnei olarak kabul edilmektedir. nl gezginin dolap grd yerlerdeki toplumsal yaantlara dair bilgileri ieren yazlar rportaj trnn zelliklerini tar A P K T (enyapl, 1981:176). Rportaj; balangta mlkat szcnn anlam iinde, herhangi bir alanda tannm bir kiiye sorular sorma, yantlar alma eklinde anlalmtr. Ruen Eref naydnn Eeitli Y O N T L E V Z sanatlarla yapt konumalar ieren eseri Diyorlar ki, mlkat biimindeki rportajcln ilk rnekleri arasnda yer almaktadr. Hikmet Feridun
DNELM S O R U
Trk Edebiyatnda Rportaj Trnn Geliimi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
203
Esin Bugn de Diyorlar ki (1932), Mustafa Baydarn Edebiyatlarmz Ne Diyorlar (1960), Gavsi Ozansoyun 40 Yl Sonra Diyorlar ki (1962), Yaar Nabinin Edebiyatlarmz Konuuyor (1976) adl eserleri bu kullanmn dier rnekleri arasnda yer almaktadr (zdemir, 2007:153). Edebiyatmzda rportaj trnn ilk rneklerini Diyorlar ki ve Anafartalar Kumandan Mustafa Kemalle Mlkat adl eserleriyle Ruen Eref naydn vermitir. Ruen Eref, Diyorlar ki adl eserinde edebiyat ve gazetecilik alanlarnda tannm on sekiz kiiyle yapt grmeleri bir yaz dizisi haline getirmitir. Bu yazlarn bir blmn 1916 ylnda Servet-i Fnun ve Trk Yurdu dergilerinde, bir blmn de 1917-1918 yllarnda Vakit gazetesinde yaymlamtr. Balangta Edeb Ziyaretler ve Mlkatlar ad altnda yaymlanan bu rportajlar 1918 ylnda toplu halde Diyorlar ki adn tayan bir kitapta kmtr. Mustafa Kemali Trkiyeye ve dnyaya tantan ilk rportaj olarak deerlendirilen Anafartalar Kumandan Mustafa Kemalle Mlkat adn tayan eser, Ruen Erefin bu trde verdii ikinci nemli eserdir. Mustafa Kemal ile yaplan grmeyi ieren eser 1939 ylnda kitap halinde yaymlanmtr. Tannm yazarlarla yaplan grmelere dayal rportaj trndeki eserlere daha sonraki yllarda yenilerinin eklendii grlmektedir. Hikmet Feridun Esin Bugn de Diyorlar ki (1932), Mustafa Baydarn Edebiyatlarmz Ne Diyorlar (1960), Gavsi Ozansoyun (1917-1970) 40 Yl Sonra Diyorlar ki (1962), Mehmet Seydann (1919-1986) Edebiyat Dostlar (1970), Yaar Nabi Nayrn (1908-1981) Edebiyatlarmz Konuuyor (1976), Hikmet etinkayann Yllarn Tan Yazar (1986) adl eserleri bu trn rnekleri arasnda saylabilir. Cumhuriyetin ilk yllarnda yabanc lkeleri gezip gren yazarlarn bu gezilerdeki gzlem ve izlenimlerini rportaj trnde yaymladklar grlmektedir. Falih Rfk Atayn Faist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmu Makedonya (1930), Moskova-Roma (1932), Ylmaz etinerin Bilinmeyen Arnavutluk (1966) ve El Fateh (1968), Abdi pekinin Dnyann Drt Bucandan (1972), Fikret Otyamn Ne Biim Amerika, Ne Biim Rusya (1970) adl eserleri yine bu trn rnekleri arasnda yer almaktadr. 1950li yllardan sonra bu trde verilen eserlerin saysnn art gsterdii, konu olarak da daha ok lke sorunlarna, toplumsal ve kltrel arlk verildii gzlenmektedir. Sait Faik Abasyankn adliye muhabiri olarak alt yllarda gerekletirdii rportajlar da yine bu dnemde Mahkeme Kaps (1956) ad ile yaymlanr. 1960 askeri darbesinden sonra toplumsal sorunlar dile getiren rportajlar gazetelerde daha geni yer alr. Bu genel eilimi ortaya koyacak en iyi rnek Milliyet gazetesinin 1962de at Bir Yurt Gerei konulu rportaj yarmasdr. Eitim, kadn haklar, insan emeinin smrlmesi, aa basks gibi sorunlarn somutluk kazand rportajlar arasndan birincilii Dursun Akamn Analarmz adl rportaj kazanr. Anadolu kadnnn yaad a d koullar sergileyen bu rportaj ile Akam, lkemizdeki kadn smrs sorununa dikkat eker (Binyazar, 1981: 175). Bu trn nemli temsilcileri ve eserleri unlardr: Cevat Fehmi Bakut, Geceleri Bizi Kimler Bekliyor (1933) Sait Faik Abasyank, Mahkeme Kaps (1956) Nemci Onur, anakkale Savalar ve ehitler Abidesi (1950), adr Tiyatrosu (1966) Fikret Otyam, Doudan Gezi Notlar (1960), Bir Kar Toprak in (1965), Oy Frat Asi Frat (1966) Tahir Kutsi Makal, G (1964), Ac Yol (1964)
204

SIRA SZDE
Yaar Kemal, Peri Bacalar (1957), Bu Diyar Batan Baa (1964) Hikmet etinkaya, Toprak Bizim Canmz (1973) Ylmaz etiner, Bir Yudum ay in (1968) Nurulah Berk, Ustalarla Konumalar (1971)
Mlkat biimindeki rportajcln ilk rnekleri nelerdir? Bu tr rportajlarn en belirSIRA SZDE gin zellii nedir?
DNELM
DNELM S O R U
OKUMA PARASI
S O R U
Cenap ehabettini Ziyaret
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ruen Eref naydn Ilk bile olmayan bir gne , tek pencereden kck odann ortasna saydam DKKAT sarartsn uuk bir hal eskisi gibi yaydka, duvarlar arkalarnda kaybetmi koyu ciltli kitaplarn renkleri morumsu bir loluk, souk bir glge iinde btn koyu gzSIRA SZDE kyordu... Ben bu kt kokulu kk odada Cenap ehabettin Beyi beklerken kendisine soracam suali zihnimde hazrlyordum. Siyah prtkl kadife ceketinin yakas kalkk; tombul ellerini ovutura ovutura yaAMALARIMIZ zhanesinin bana getii zaman dedim ki: - Siz Servetifnuna bir seyahat edebiyat ve nesrimize yeni bir tasvir tarz getiren bir K T A P yazarsnz. Yeni nesirde Namk Kemalle balayan tasvir, sizin elinizde byk bir gelime ve gzelleme gsterdi. Akif Beydeki krk elli satrlk mbalaal frtna tasviri nerede, Varaka-i Seyahatta okuduum yalnz u: Etrafmda nihayetsiz bir ac T E gryordum... cmlesi nerede? Arada bir asrlk fark var. Chateaubrisu yn L E V Z Y O N anddan, Bernardin De Saint Pieerreden, Pierre Lotiye, Rene Bazine kadar olan mhim bir fark!... Edebiyatta bu tarz tercih etmenizde seyahatlerinizin elbette byk rol olmutur. NTERNET Duygu ve dncelerinizi nasl topladnz, sonra bunlar nasl genileterek yazdnz, ltfen anlatr msnz? Verecei cevapta siz okuyanlar ve ben; trenlerden gemilere, kelebeklerden develere, sulardan kumlara, babablardan hurmalara giden, hanlardan otellere geen ve durmakszn grp zihnine nakettiklerini toplayan neeli bir seyyah grecek; sonra da bu toplad malzemelerle sanatkrn atlyedeki iiliine temas edecektik. nk onun slbunda kl krk yaran bir iilik fazlasyla gzkr. Tabiat byle Kl rengi bulutlar, sngerler gibi gklerde skldka, aada memleket gl rengi bir lm hissi iinde sklr... diye terkipli, cinasl, oyuncakl hissedilebilir mi? Ben inanmyorum. Olsa olsa bunlar masa banda dnlr!... Onun iin Cenap ehabettin Beyin nasl altn, eserlerini nasl yazdn merak ediyorum. Fakat sualim, byk ve el altndan salverilen ksa kahkahalarla faslandrlarak, anlatt birka tuhaf edebiyat dedikodusuna karp gitti. Demek stat, sanatnn bu bakasndan gizli kelerini bize emanet etmekten ekiniyordu. Ben de fazla srar etmedim; baka bir suale atladm. Eski edebiyatmz hakkndaki duygu ve dncelerini renmek istedim. Bunda stad sylemeye hazr buldum. Dedi ki: - Bizim edebiyatmz, maatessf, muntazam bir ekilde tekaml etmedi; nk taklitilikle balamt ve yle de devam ediyor. Bilirsiniz ki edebiyatn kendi ve tabi gelimesinde byk merhale vardr: ark trk gibi sylenen, arlan devir; epope-destan devri ve nihayet bizzat hayat yaayan ve bunu dile getiren devir...
205
- Biraz da yenilik devrimizden bahis buyurmaz msnz efendim? Dedim. - phe yok ki yenilik devrimiz batya ynelmekle balad ve ilk batya ynelen de inasi oldu. Bununla beraber inasi, nazm bakmndan tamamiyle eskiye bal kald gibi nesri bakmndan da bir gazeteci olmaktan ileriye varamamtr. Kanaatimizce bizde edeb nesir Namk Kemalle ve nazmdaki inklbda Abdlhk Hamidle balar. Bunlar iki byk varlktr ve her byk ahsiyet gibi onlar da yaratltan romantik idiler. Hgoya ve benzerlerine iddetle balandlar. Eserlerinde bu tesiri hissetmek iin nefsimizi son dereceye kadar zorlamamz lzm gelir. O zamanlarn gen bir eleman daha vard Sami Paazde Sezai Bey, ki hizmeti pek byk olduu halde, kendisine yeteri kadar minnet ve kran ifadesi gsterilmemektedir. Sezai Bey, yenileme devrinin en gzel romann, en gzel edeb makalelerini en mutedil ve deerli nesrini vcuda getirdi. O kanaatteyim ki, yenileme devri ile bizim devrimiz olan Edebiyat- Cedide arasnda Sezai Bey balayc bir izgidir. Bu devri hlasa edelim. Kemal, edeb nesri kurdu. Hmid, nazmmz eski snrl ekillerinden kurtard; nazmn, fikirce de ekilce de alabildiine ilerleyebileceini gsterdi. Hmidin iirlerinde mazmunlara esir olmak diye bir ey yoktur. Bu, byk bir ileri admdr. Sezai, Kemalin mbalaalarndan uzak, daha yontulmu, dolaysyla daha edeb ve daha zarif bir nesir meydana getirdi. - Sonra Servetifnun edebiyat ne yapt efendim? - Bize gelince: bizler, byk bir hrmetle Kemal, Hmid ve Sezaiyi takip ettik. Bizim edebiyat mevzuundaki incelemelerimizin daha geni olmas tabi ve gerekliydi. ok erkenden Fransz edebiyat ile tanmaya, al verie balamtk. yle sanyorum ki biz edebiyat n ne demek olduunu, nazmn ve nesrin asl manasnn ve gayesinin ne olduunu daha iyi anladk ve bunun neticesi olarak mesel stad Sleyman Nazifin nesri, Kemal Beyin nesrine nisbetle byk bir ilerleme tekil eder. Bunda phe yoktur. Fikretin nazm, Hmidin nazmna gre; Halid Ziyann hikyeleri, Kemalin ve Sezainin romanlaryla karlatrld zaman yine yledir. Bununla beraber, bu devirden bahsetmeyi kendi nefsim bakmndan, pek de doru bulmam; nk ben de bu devirle yakndan alkalym, onlarn iindeyim. Yalnz u kadar diyeyim ki: Servetifnun devrinin btn baarlarn Fikrete mal edenler byk, ama byk, kaba ve ar bir ekilde edebiyat tarihimizi yanltm, zedelemi oluyorlar (Gzleri parlyor, kenarlarndaki buruukluklar artyordu. Yzne hafif bir hareket krmzl kmt). Genlerin hibiri Fikreti ve Fikret zamann benim kadar tanm olduklarn iddia edemezler. Bu salhiyetle sylyorum ki: Fikretin, kendi adalar ile olan mnasebeti, hi de biroklarnzn zannettii gibi deildir. Onun, mesel, Halit Ziya zerindeki etkisi hemen hemen bir hi olduu halde, kendisi Halit Ziyann pek derin bir surette etkisinde kalmtr. Ve hatta, hi adn anmaya bile lzum grmediiniz Mehmet Raufun bile Fikret zerinde nfuz kurduunu, tesirler yaratm olduunu iddia edebilirim. Fikretin byklne, hepinizden fazla inanm olduumu, ona dair yazdklarm ve sylediklerim ispat eder. - Peki efendim; son edebiyat hareketleri hakknda, yani Servetifnun edebiyatndan sonra yazan genler hakknda ne dnyorsunuz? Ak gm pantolonunun gm atlas paralar hafif ayak oynatmalaryla kprdanyordu.
206
- Genler arasnda byk bir hrmetle sevdiklerim vardr; hatta bazlarn ahsen tanmadm halde. Bu arada, tandm Falih Rfk ile hi tanmadm Faruk Nazif. Birini yarnn en byk nesir stad, tekini en byk airi olmak zere tahmin ediyorum. Bir gen daha var ki kendisini pek ok severim; kendisinde byk bir edeb kudret grrm. Fakat tuttuu yolun kendisi iin faydal olacan sanmyorum, anladnz deil mi? Fazl Ahmet...te nesli iinde eserleriyle ehliyetini ispat etmi bir gen. Ancak, kendisi hesabna zldm bir nokta var: Elence ye pek dkn... Hodkmca alyor, sadece kendi zevki iin herkesin dili ve ifade tarzyla, slbuyla oynamak, phe yok ki, byk bir zek eseri, byk bir ustalktr. Herkesin zevkinin, bilgisinin, kltrnn toplamna sahip olabilmeli ki, istedii zaman istedii gibi yazabilsin. eytan Fazl bunu yapabiliyor. Bu byk bir iktidar eseridir. Fakat, sz aramzda, bir milletin edebiyat bundan ne kazanr?... Hani ya baz mahir oyuncular vardr ki birbirine uymayan, mesel bir haner, bir baston, bir mendil, bir tabak, bir bilyeyi havada evirirler; bir eyi drmeksizin... phesiz bu bir hnerdir; elimden gelse bana da haz verirdi. Fakat gnl istemez mi ki bu istidat daha yksek bir maksat urunda harcansn?... Fazl Ahmet Bey iin de, kalben, byle diyorum ve inanmak istiyorum ki yaknda artk alay edip kltecek, taklidini yaparak sarakaya olacak ortada bir kimse brakmaynca edebiyatmzn en gzel, en mkemmel rneklerini vcuda getirsin... imdilik beni una inandrd ki sanat bile eytansz bir mbet deil!...
MLKAT Mlkat Trnn Tanm ve zellikleri

Arapa bir kelime olan mlkat; karlkl bulumak, grmek anlamna gelmektedir. Herhangi bir konuda bir kimse ile karlkl yaplan konumadr. Kendi uzmanlk alanlarnda tannm kiilerle hayatlar, almalar, eserleri ya da istenilen herhangi bir konuda sorulu cevapl olarak karlkl konumalarn yazya geirilmesidir. Toplumu ilgilendiren herhangi bir konu hakknda ilgili uzmanlarla veya nl kiilerle yaplan grmeleri ieren yazlardr. Soru-cevap temeline dayal olan mlkatlar, rportaj trnn balangc saylabilir; ancak onun kadar esnek olduu sylenemez. Mlkat yazarnn konuulanlar herhangi bir deiiklik yapmadan yaynlama zorunluluu vardr. Mlkat, ciddi bir n hazrlk gerektirir. Muzaffer zg ile yaplan konumadan seilmi bir para, mlkat daha iyi anlama; yapsn ve havasn kavramada yardmc olacaktr.
207
OKUMA PARASI Muzaffer zg ile Mlkat Hikmet etinkaya - Dilerseniz son kitabnz zerine konualm. Ama ondan nce unu soraym size: yk kitaplarnz art arda yaymlanyor, ok mu yazyorsunuz? - Yo, hayr. Yirmi yl geti yazyorum. O gnden bu yana yle bir geriye bakyorum da, binden fazla yk yazmm, romanlar bunun dnda. Her kitaba yirmi be yk koyduumuza gre, yle bir seimle daha hi yazmadan 20 kitaplk yk var bende, hi yeni yk retmesem 20 kitap daha rahatlkla yaymlayabilirim. - Bu ykler nerede yaymlanmt? - ou Akbabada. Bir blm de baka dergi ve gazetelerde. Ben bu ykleri ele alyorum, gerekli dzeltmeleri yapyorum. - eriini mi? - Yo, dilini, biraz da anlatmna el atyorum. Son kitabmda 20 yl nce yazm olduum ykler bile var. O zaman eletirdiim, o zaman alaya aldm ey u anda yine ayn, yerinde duruyor. Duruyor ki ben rahatlkla bu konuyu son kitabma alabiliyorum. - Ama kitaplarnzda hibir dergide okumadmz ykler de var. - Elbette. Onlar yeni yazyorum. - Peki, niin daha nce kitap haline getirmediniz bu ykleri de 1975ten sonra hzla yaymlamaya baladnz? - Yaymlamak yazarn elinde olan bir ey deil ki, yazar salt yazar. Yaymlamak ayr bir ey. lk kitabm 1970de kmt, romand, ad da Gecekondu. Bunu baka romanlar izledi yl yl. Kendi kendime, Galiba okuyucu beni romanc olarak tanyacak diyordum ki ilk yk kitabm kt. Bando Takm. Onun ardndan dier yk kitaplar. - Ka yk kitabnz var? - Yedi tane. Sekizinciyi hazrlyorum. Ylda iki kitap. - ocuklara da yazyorsunuz. - Severek, isteyerek. Belki bilmiyorsunuz benim kitap haline getirilen ilk yaptm bir ocuk romandr. yle tutup da ocuk yl diye oturup yazmadm. Yazarla baladm gn ocuklara iin de yazmaya balamtm. - Ka ocuk kitabnz var? - Yirmi sekiz. Bunlardan dokuz tanesi glmece roman. ocuklar alatmaya hakkmz yok. Byynce zaten yalnz kendi deil, anas bile alayacak. Onun iin ocuklar gldrmeliyiz. Ama bilinli bir gldrme olmal bu. u anda da elimde zerinde altm iki ocuk oyunu var. - Radyo iin mi? - Hayr sahne iin. Radyoya ocuk oyunu olarak 25 tane yazdm. - ok alkan bir yazarsnz, bu enerjiyi nereden buluyorsunuz? - Disiplinli alyorum. Kendim iin kat kurallarm var. Kendime verdiim sz benim iin ok nemli, o sz yerine getirmeliyim. yle orada, burada meyhanede sz retecek zamanm yok. Yrek kt kt diye duracak bir gn. lmek hi nemli deil, yazmamak, almamak nemli. Yazarn byk sorumluluu var bu lkede.(......) (H. etinkaya, Cumhuriyet, 19.8.1981)
208
Alnan metinde grld gibi, grmeci konumasn Muzaffer zgnn almalar ve kitaplar zerine oturtarak grmesini yapyor. Yazarn yklerini nasl yazd konusuna odakl olarak grmesini devam ettiriyor. Grmecinin daha nceden yazarn kitaplar hakknda ayrntl bir inceleme yapt ve bilgi sahibi olduu, temel sorular nceden hazrlad, ara, gei nitelii tayan sorularla da konuyu gelitirmeye alt dikkati ekiyor. Bu da yz yze yaplan bir grme olduu izlenimini glendiriyor (zdemir, 1998: 233).
OKUMA PARASI Tahsin Banguolu ile Mlkat (T.R.Tnin sorularna cevap olarak hazrlanmtr.) - Efendim, bugne kadar dillerin douu hakkndaki teolojik ve ilm izahlar nasldr? Ksaca anlatr msnz? - nsan hayvandan ayran dil (konuma) melekesinin douu hakknda kitab (izahlar ile bir gelime nazariyesi vardr. Bildiiniz gibi Tevrattan gelen rivayet Tanrya irk koan Nemrudun Babil Kulesine yldrmlar yadnda kaan insanlarn dillerini kaybedip trl diller konumaya balamalar eklindedir. Kurann hkm ise mutlaktr: Ulu Tanr... nsan yaratt ve ona konumay retti. Trkemiz hakknda Kgarl Mahmudun naklettii bir de hads-i erf vardr: Trk dilini reniniz. nk onlara ok uzun bir hkimiyet mukadderdir. Gelime nazariyesi de yle: Toplu olarak yaamaya balayan ilk uurlu insan (homo sapiens) candalaryla anlama ihtiyacn duydu. El, yz ve ses iaretleriyle balayan bu anlamada dankl ses iaretleri gelierek kelimeleri ve zamanla cmleleri yaratt. Bylece yeryznde meydana gelen az sayda ana diller yer yer farkllap eitlenerek bu gnk dnya dilleri domu oldu. - Trkenin sadeletirilmesi hareketlerini anlatr msnz? Atatrkn bu konudaki tavr hakknda neler syleyeceksiniz? - Trk yaz dilinde sadeleme ve millileme hareketi Merutiyet devrinde ekillenmitir. Bugn Osmanlca dediimiz yaz dilimiz pek ok Arapa ve Farsa kelimeler ve kurallarla dolmu, halka anlalmaz bir karma dil hline gelmi bulunuyordu. Trklerin yrttkleri bu hareket ksa zamanda bize yeni Trke dediimiz gzel bir edeb dil kazandrd. Atatrk bu gelimeyi hzlandrmak ve yaymak istedi. nk o yllarda devlet dili ilim dili henz Osmanlca hizasnda kalm bulunuyordu. te devlete ele alnan bu harekete dil inklb adn verdik. Atatrk bu almalara bizzat katlmtr (1932-1936). Mill bir seferberlik eklini alan dil davasna millete katldk. Her eli kalem tutan yazarken ve bir lde konuurken kendi ana dili duygusu klavuzluu ile Trke kelimeleri tercih etmeye ve yaayan dil kurallaryla doru Trke kelimeler yaratmaya gayret eder oldu. Bu yaygn mill uurlanma dilimize yeni, doru ve gzel kelime kazandrmtr. Bu organik hareket devam ediyor ve devam edecektir. Trkemiz her zaman dilin kelime yapm kurallarna ve zevkine uygun, doru ve gzel yeni kelime tekliflerine ak olacaktr. u var ki bu hzlandrma hareketinin balangcnda tasfiyeciler n plna gemilerdi. %100 Trke, bir z Trke yaratacaklarn iddia etmilerdi. Atatrk bir kkten inklp olduu iin onlara n verdi. Bunlar daha Merutiyetin balarndan beri bu iddiay yrtmler ve Trklerin Trklemi Trkedir lsne kar kmlard. Onlar iin dilin yaps ve kurallar da sz konusu deildi, uyduruyorlard. imdi bunlar Trkelemi her kelimenin karsna da bir glge kelime koyarak bir
209
z Trke yapmak ve dilde yaayanlarn yasaklamak yoluna gittiler. Konan kelimelerin birou dilin yapsna aykr, uydurma, yabanc dillerden yaktrma, hatta Arapa yerine Franszcasyd (Baknz, Cep Klavuzu 1935). Atatrk bu yapma Trkeyi denemi ve denetmitir. Ama beenmemitir. Yazlarnda ve nutuklarnda da grld gibi o genliinden beri Osmanlca yazm, bir ara bu yapma Trkeyi denemi, sonra yaayan Trkeyi semitir. Bu son davran ile de tasfiyecilie son vermek istemitir. - Atatrk Gne-Dil Teorisini ileri srerken ne dnmtr? - Gne-Dil teorisi Atatrkn dilde rkla, tasfiyecilie, uydurmacla son verme kararnn ifadesidir. O yllarda yaknnda bulunan Falih Rfk, Yakup Kadri ve Ahmed Cevadn kitaplarn okuyunuz. - Efendim, soruyu genileterek tekrarlamak istiyoruz. Atatrkn Trkeye mdahale ederken maksad neydi? Bu mdahalede TDKnn yeri ne idi? - Atatrkn dile ne maksatla mdahale etmi olduunu yukarda konumu bulunuyoruz. Onun bu mdahalesi iki hususta dilimizin olumas ynnde olumlu sonu vermitir. Biri dilde istikll davasn millete mal ederek ilerletmek, ana dilin kendine gelme ve kelime yaratma gcn canlandrmak, milllemeyi dilin her sahasna ulatrmak, biri de terimleri (adlamalar) ana dilden yapma kararna varmak. Trkler bu son hususta henz cesaretsiz grnmlerdi. Trk Dil Kurumu (dernek) baz ahs ve toplu almalarla faydal eserler de vermitir. Ancak dilin gelimesini ynlendirmek hususunda arpk bir yolda ve yetersiz kalmtr. Kurucusunun lmnden sonra ise yeniden ve daha hzl bir uydurmaclk yoluna itilmitir (Felsefe Terimlerine baknz, 1942). Bu hl aydnlarda ana dile gven duygusunu sarsm ve daha ok bat dillerinden terimler kullanlmasna yol amtr. Yar aydnlar ise buna zaten merakl olduklarndan alabildiine Franszca kelimeler kullanmaya, hatta Franszca kelime icat etmeye dklmlerdir. yle ki Trkemiz bu sefer bat dillerinin istilsna ak bir duruma dmtr. Sonralar o kurum da yozlam, yapma dil yabanc bir ideolojinin vastas hline getirilmitir. Sayn Banguolu, mdahalelerdeki yanllklar ve kelime uydurma politikasna kar karken, Trkenin hlihazrdaki durumuyla amzn dilleri karsnda zayf kalaca iddialarn nasl karlarsnz? - Anadilimizin kelime daarc zengindir. Eski Trke, taban geni bir dildir. Ancak sonraki devirlerde medresede retim dilimiz Trke deil, Arapa olmu ve o dilden kelime retme yoluna gidilmitir. Bylece dilimize pek ok Arapa, edebiyat yoluyla da Farsa kelimeler girerken, Trke kelime retme imknlarmz iletilmemi, ksrlam. imdi onlar altrp Trke kelime daarcmz zenginletirme yolundayz. Trkemizin fiil kkleri btn Hind-Avrupa dilleri fiil kklerinden daha ok ve fiil ats daha zengindir. Fiil ekimi kalplar ise Arapadan da daha eitli ve daha inceliklidir. (Yavuz ve dierleri, 2000: 307-310).
Trk Edebiyatnda Mlkat Trnn Geliimi

Rportaj ve mlkatn anlamnn balangta birbirinin iine gemi olduu grlmektedir. Rportaj tr mlkat szcnn anlam iinde dnlm, herhangi bir alanda tannm, n yapm kiiye sorular sorma, cevap alma eklinde anlalmtr. Bu dnce mlkat biiminde rportaj trnn geliimine de zemin hazrlamtr.
210
Balangta mlkat ile birlikte anlan rportaj, gnmzde mlkat ve gezi yazsndan ayrlm, gazeteciliin nemli bir aratrma, haber verme, bilgilendirme etkinlii olarak yerini almtr (Akta ve Gndz, 2010: 306). Ruen Eref naydnn, aralarnda Abdlhak Hamit, Halit Ziya, Mehmet Emin, Halide Edip gibi nl yazar ve airlerle yapt Diyorlar ki adn verdii konumalar mlkat biimindeki rportajcln ilk rnekleri arasnda yer almaktadr (zdemir, 2007:153). Mlkat trnn belli bal temsilcileri ve eserleri unlardr: Ruen Eref naydn; Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat, Edebi Ziyaretler ve Mlakatlar Hikmet Feridun Es, Bugn de Diyorlar ki Mustafa Baydar, Edebiyatlarmz Ne Diyorlar Gavsi Ozansoy, Edebiyatmzda Dnkler mi Bugnkler mi Daha Kuvvetli, 40 Yl Sonra Diyorlar ki, Be Kuak Konuuyor Yaar Nabi, Edebiyatlarmz Konuuyor Sermet Sami Uysal, Yahya Kemalle Sohbetler Tahir Kutsi, G Halil Aytekin, Douda Ktlk Vard Abdi peki, Liderler Diyor ki Yaar Kemal, ukurova Yana Yana, Peri Bacalar, Bu Diyar Batan Baa, Bir Bulut Kaynyor Nurullah Berk, Ustalarla Konumalar Fikret Otyam, Ha Bu Diyar, Doudan Gezi Notlar, Harran-Hoyrat Irp ve Mayn, Uy Babo, Toprakszlar, H Dost, Bir Kar Toprak in, Oy Frat Asi Frat, Can Pazar, Vay Kurban, Hayvanlar ve nsanlar, Gide Gide Necmi Onur, Mezarlarnda Yaayanlar, Telsiz Duvaksz Anadolu Hikmet etinkaya, Toprak Bizim Canmz Yaar Nabi Nayr, Edebiyatlarmz Konuuyor Fikret Otyam, Naci Sadullah, Yaar Kemal, Kemal Tahir, ahap Balcolu, Aziz Nesin, Nevzat stn, Mustafa Ekmeki, Yahya Benekay, Mete Akyol, Halit apn, Necmi Onur, Fakir Baykurt, Sait Faik, Vasfiye zkoak, Fsun zbilgen, Leyla Umar, Nuriye Akman, Uur Dndar, Aye Arman, Fehmi Koru, Yazgl Aldoan, Hsamettin Aslan ise gazatelerde bu trde almalar yaymlanan isimler arasnda yer almaktadr.
211
zet
AM A
Rportajn kavramsal olarak anlamn aklayabilmek, temel niteliklerini sralayabilmek Rportaj, Franszca reportage szcnden dilimize gemitir. Konusu bir soruturma, aratrma olan gazete veya dergi yazs; gezip grmeye, incelemeye, soruturmaya, ilgililerle grp konumaya dayanan rportajn bu zelliklerinden dolay dier yaz trleriyle hatta yk, roman ve tiyatro trleriyle sk bir iliki iinde olduu sylenebilir. Rportajn Trk edebiyatnda ortaya kn ve geliimini tartabilmek Rportaj trnn ilk rneklerini ok eskilere dayandrmak mmkndr ancak bugnk anlamyla dnldnde trn ilk rneklerinin yirminci yzyln balarnda verilmeye baland sylenebilir. Balangta mlkat szcnn anlam iinde herhangi bir alanda tannm bir kiiye sorular sorma, yantlar alma eklinde anlalmtr. Edebiyatmzda rportaj trnn ilk rneklerini Diyorlar ki ve Anafartalar Kumandan Mustafa Kemalle Mlkat adl eserleriyle Ruen Eref naydn vermitir. Tannm yazarlarla yaplan grmelere dayal rportaj trndeki eserlere daha sonraki yllarda yenilerinin eklendii grlmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda yabanc lkeleri gezip gren yazarlarn bu gezilerdeki gzlem ve izlenimlerini rportaj trnde yaymladklar grlmektedir. 1950li yllardan sonra bu trde verilen eserlerin saysnn art gsterdii, konu olarak da daha ok lke sorunlarna, toplumsal ve kltrel arlk verildii gzlenmektedir. Edebiyatmzda rportaj trnde yazan belli bal yazarlar ve trlerin nemli rneklerini sralayabilmek Hikmet Feridun Esin Bugn De Diyorlar ki (1932), Mustafa Baydarn Edebiyatlarmz Ne Diyorlar (1960), Gavsi Ozansoyun 40 Yl Sonra Diyorlar ki (1962), Mehmet Seydann Edebiyat Dostlar (1970), Yaar Nabi Nayrn Edebiyatlarmz Konuuyor (1976), Hikmet etinkayann Yllarn Tan Yazar; Falih Rfk Atayn Faist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmu Makedonya
A M A
(1930), Moskova-Roma (1932), Ylmaz etinerin Bilinmeyen Arnavutluk (1966) ve El Fateh (1968), Abdi pekinin Dnyann Drt Bucandan (1972), Fikret Otyamn Ne Biim Amerika, Ne Biim Rusya (1970); Cevat Fehmi Bakutun Geceleri Bizi Kimler Bekliyor (1933), Sait Faik Abasyankn Mahkeme Kaps (1956), Necmi Onurun anakkale Savalar ve ehitler Abidesi (1950), adr Tiyatrosu (1966), Fikret Otyamn Doudan Gezi Notlar (1960), Bir Kar Toprak in (1965), Oy Frat Asi Frat (1966), Tahir Kutsi Makaln G (1964), Ac Yol (1964), Yaar Kemalin Peri Bacalar (1957), Bu Diyar Batan Baa (1964), Hikmet etinkayann Toprak Bizim Canmz (1973), Ylmaz etiner Bir Yudum ay in (1968), Nurulah Berkin Ustalarla Konumalar (1971). Mlkatn kavramsal olarak anlamn aklayabilmek, temel niteliklerini sralayabilmek Herhangi bir konuda bir kimse ile karlkl yaplan konumadr. Kendi uzmanlk alanlarnda tannm kiilerle hayatlar, almalar, eserleri ya da istenilen herhangi bir konuda sorulu cevapl olarak karlkl konumalarn yazya geirilmesidir. Toplumu ilgilendiren herhangi bir konu hakknda ilgili uzmanlarla veya nl kiilerle yaplan grmeleri ieren yazlardr. Edebiyatmzda mlkat trnde yazan belli bal yazarlar ve trlerin nemli rneklerini sralayabilmek Ruen Eref naydnn, aralarnda Abdlhak Hamit, Halit Ziya, Mehmet Emin, Halide Edip gibi nl yazar ve airlerle yapt Diyorlar ki adn verdii konumalar mlkat biimindeki rportajcln ilk rnekleri arasnda yer almaktadr. Ruen Eref naydn (Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat, Edebi Ziyaretler ve Mlakatlar) Hikmet Feridun Es (Bugn de Diyorlar ki), Mustafa Baydar (Edebiyatlarmz Ne Diyorlar), Gavsi Ozansoy (Edebiyatmzda Dnkler mi Bugnkler mi Daha Kuvvetli 40 Yl Sonra Diyorlar ki, Be Kuak Konuuyor), Yaar Nabi (Edebiyatlarmz Konuuyor, 1976), Sermet Sami Uysal (Yahya Kemalle Sohbetler), Tahir
AM A
A M A
A M A
212
Kutsi ( G), Halil Aytekin (Douda Ktlk Vard), Abdi peki (Liderler Diyor ki, Yaar Kemal ukurova Yana Yana, Peri Bacalar, Bu Diyar Batan Baa, Bir Bulut Kaynyor), Nurulah Berk (Ustalarla Konumalar), Fikret Otyam (Ha Bu Diyar, Doudan Gezi Notlar, Harran - Hoyrat Irp ve Mayn, Uy Babo, Toprakszlar, H Dost, Bir Kar Toprak in, Oy Frat Asi Frat, Can Pazar, Vay Kurban, Hayvanlar ve nsanlar, Gide Gide), Necmi Onur (Mezarlarnda Yaayanlar, Telsiz Duvaksz Anadolu), Hikmet etinkaya (Toprak Bizim Canmz), Yaar Nabi Nayr (Edebiyatlarmz Konuuyor) bu trde eser veren yazarlar arasnda yer almaktadr. Fikret Otyam, Naci Sadullah, Yaar Kemal, Kemal Tahir, ahap Balcolu, Aziz Nesin, Nevzat stn, Mustafa Ekmeki, Yahya Benekay, Mete Akyol, Halit apn, Necmi Onur, Fakir Baykurt, Sait Faik, Vasfiye zkoak, Fsun zbilgen, Leyla Umar, Nuriye Akman, Uur Dndar, Aye Arman, Fehmi Koru, Yazgl Aldoan, Hsamettin Aslan ise gazatelerde bu trde almalar yaymlanan isimler arasnda yer almaktadr.
213
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisinin rportaj tryle yakn ilikisi yoktur? a. yk b. Deneme c. Roman d. Gezi yazs e. Biyografi 2. Aadakilerden hangisi rportaj ile haber yazs arasndaki farklardan biri deildir? a. Rportaj, gazete haberlerinin geniletilmi ve yazarn kiisel grleriyle zenginletirilmi hlidir. b. Rportajn da haber yazlarnn da temel nitelii haber olmalardr. c. Rportajn konusu olan habere, rportajcnn ilgili dnce ve grleri de ilave edilir. d. Rportajda nemli olan, birok kiinin grd ve bildii eyleri ustaca dile getirmektir. e. Rportaj, bir yaam gereinden yola kar ve olaylar nesnel bir tutumla aktarr. 3. Aadakilerden hangisi Trk Edebiyatnda tannm rportaj yazarlarndan biri deildir? a. Ruen Eref naydn b. Fakir Baykurt c. Hikmet Feridun Es d. Tahir Kutsi Makal e. Yaar Nabi Nayr 4. Aadakilerden hangisi rportaj ile gezi yazs arasndaki farklardan biri deildir? a. Rportaj, dil ve anlatm yapsyla, ykleme ynyle gezi yazlarndan ayrlr. b. Rportajn gerei arama, lke ve insanlarn sorunlarn dile getirme yn ve ynelimi vardr. c. Her ikisi de tek bir yaz olabilecei gibi ayn konuyu ileyen bir yaz dizisi de olabilir. d. Rportajda yazar, eserine grsellik katar ve eserini zenginletirir. e. Rportajda yazarn bir hedefi ve bir mesaj, gezi yazsnda ise gezilen yerlerle ilgili izlenimler vardr. 5. Aadakilerden hangisi rportaj trnn zelliklerinden biri deildir? a. XX. yzylda gazete ve gazetecilik evresinde tam olarak gelien bir trdr. b. retici, aklayc, kantlayc, betimleyici anlatm gibi anlatm trlerinden yararlanlr. c. Yazar, konuyla ilgili grsellerden yararlanarak eserine grsellik katar ve eserini zenginletirir. d. Rportaj, bir yaam gereinden yola kar ve olaylar nesnel bir tutumla aktarr. e. Rportaj, bir yaz dizisi biiminde olmak zorundadr. 6. Aadakilerden hangisi rportaj ile mlkat arasndaki farklardan biri deildir? a. Rportajda okuyucunun dikkatini ekecek, dndrecek zellikler verilir. Yazar tespitleriyle, dnce ve kanaatlerini birlikte ifade eder. b. Mlakat (grme), herhangi bir alanda n kazanm bir kiiye sorular sorarak cevaplar alma biiminde tanmlanabilecek bir trdr. c. Mlakatta rportajdaki gibi yazarn kendi tespit ve dnceleri yoktur. d. Rportaj tek kiiyle olmak zorunda deildir. ok kiiyle olabilecei gibi hi kimseyle grme yapmadan da rportaj yaplabilir. e. Rportajn dayand salam bir dnce, bir tez vardr. 7. Trk edebiyatnda ilk rportaj rnei aadakilerden hangisidir? a. Yahya Kemale Veda b. Tark yahut Endls Fethi c. Diyorlar ki d. Bir Teredddn Roman e. Sessiz Ev 8. Bir konuyu kapsaml biimde, deiik ynleriyle ele alan ve inceleyen rportajlara ne ad verilir? a. Dizi rportaj b. Tek c. zel d. Belgesel e. Gezi
214
Okuma Paras
9. Gezip grmeye, incelemeye, soruturmaya, ilgililerle grp konumaya dayanan rportajn hangi yaz tryle ilikisi vardr? a. yk b. Roman c. Tiyatro d. Deneme e. Gezi yazs 10. Genel olarak gazete ve dergilerde yaynlanan, retici nitelii ar basan rportajlarn ok ynl ve deiik anlatm olanaklarndan yararlanlarak oluturulmas onu hangi tr yazlardan ayrmaktadr? a. Sradan gazete ve dergi yazs olmaktan b. Gezi yazs olmaktan c. Fkra olmaktan d. Makale olmaktan e. Deneme yazs olmaktan Yahya Kemalle Sohbetler Sermet Sami Uysal Gzellik mi, orjinallik mi?- Bir besteci hakkndaki fikri- neden eldeki yirmi besteden onyedisi Itrinindir? -Haim, Cenap vs. dili nereden ald? - Yahya Kemalin, Jean Moreastan rendii - Franszca iir yazmay denedi mi? - Annem beni bu memlekette dourmutuYerime yeni oturmutum. Yahya Kemal, ertesi gn Hrriyet gazetesinde kacak olan Bir Yldz Akt isimli iirinin provasn aramzdaki ufak masann zerinden alp bana uzatt: - Bakalm ne demek istediim anlalyor mu? iiri okudum. Sonra dedim ki: - Semaya ve dolaysyla kinata ait olan koca bir yldz, bir anda akp kayboluyor. Bizse kinatn kck bir zerresiyiz. Ve buna ramen bki kalmak iin areler aryoruz. - Hele kr, bu iirimin mnsn anlayana rastladm. Hakikaten yle; koca bir yldz, altn kanatl bir ku gibi bir anda kayp gider ve insanolu bunu grr de yine bide yaparak, nesil yetitirerek bkilie are arar... Halbuki hepsinin sonu lmdr...Haaa. Son yazdm iirde baz tereddt ettiim yerler var... Size okuyaym, bakalm hangi eklini uygun bulacaksnz... Biten yaz m, geen yaz m? Daha iyi. Sorduu yerde biten yaz ifadesi, daha uygun dyordu.; byle tesir ve mzikalite daha kuvvetli oluyordu. Fikrimi syledim. Birden masann zerinde duran elimi avular iine alarak, -Ah, sizinle tanmamz ne iyi oldu. Ben o msra yle brakmaya karar vermitim. Birka kiiye okudum. br ekle sok dediler. Halbuki iaret ettiin gibi byle daha tesirli... Sonra, ark seslendi mi gzel, ykseldi mi gzel? - Ykseldi gzel. ark zaten sestir. - Seslendi deiiklik olmaz m? - Olur amma her yenilik gibi, her deiiklik de gzel deildir ki. - Seslendi bana, ok orijinal gelmiti. - Gzeli, tesirliyi, orijinale feda edebilirseniz yle yapn. Sonra sz musikiden ve bestelenmi eserlerden ald. mrn u biten nevesi tam olsun erenler diye balayan Veda Gazelinin, bestesinin ok beenildiini syledim glerek:
215
- Evet, dedi, bu beste sizin nesle gzel geliyor. Halbuki ben onu yorulmu bir beste olarak gryorum. Bektalerin birok nefesleri bu melodide. Biz onlar ok dinledik. Onun iin bu orijinal gelmiyor. stelik bu bestenin her beyiti ayn makamda; o da monotonluk veriyor. Fakat dostum Avukat Hicabi Fratl, musikiden iyi anlar. O ve birka kii: Bu beste fena deil dediler. Benim sevmediim taraf fazla repete (tekrar) ediliidir. - Lamartinein Lac da ok tekrar edilmitir; ama gzeldir. - Doru. - Itr, dede Efendi ve Zaharyann en beendiini eserleri. - Dedeninkilerin hepsini seviyorum. Itrnin de hepsini. Hatt hepsinin iinde her msran seviyorum. Yalnz Tt-i mcize gyemin hibir tarafnda Itrlik yoktur. Ondan binlerce eser kalm. Zamanla dierleri kaybolup elimize yirmi eser gemi. Bu iin tekniine vkf olan mtehassslar, bu yirmi eserin onyedisi Itrnindir diyorlar...teknikten Nevres iyi anlard: Itr gibi bir std, mahurdan Isfahana gesin; o imkansz. Ya o eser Itrnin deil, yahut sonradan anlamayanlar deitirmitir. Derdi...Bu iir de byledir. Avn Bey, sevgilisinin mezarndan bahsederken: Gel ser-i kabrimde dur ey smin beden. Nurdan bir serv dikmiler kyas etsin gren diyor. iirden iyi anlayan, dikmiler dememeli, ykselmi demeliydi. Nurdan bir serv ykselmi hayal etsin gren, deseydi daha gzel olurdu. Hmit: Gldm ki fakat iimden ldm diyor. Halbuki: Gldm ki fakat ah iimden gldm deseydi, daha dorusu diyebilseydi daha gzel olurdu. Biz bunu nasl iirde grrsek, onlar da musiki de gryor. - Evet, doru ya, Zaharyadan beendikleriniz? - Evvel ehnaz puselik. Sonra hepsi. Zaharyay arka arkaya deil, fakat perakende olarak dinledim. Fakat Zaharyadan banal, hatta orta ey dinlemedim. Son sz iir dilinden ald. air, Hseyin Siret ve Cenapn kendi iiri tesiri ile sade dil kullandklarn, fakat iire ayn i ahengi veremediklerini syledi. Sonra masasnn zerinde duran antolojiden Hseyin Siretin Boazii Notlar isimli iirini okudu. Bitirince ilve etti: - Benim lisan uzaktan takip ediyor, fakat iinde iir yok....Cenap da 1926da yazd Senin iin manzumesinde hem lisan hem de ed bakmndan beni taklit eder. Bakn dinleyin:
Sesin iler gibi bir uh kanat amlarma Seni dinlerken olur kalbim uan kulara e, Gn batarken sanrm glgeni bir baka gne; Sarnlk getirir gzlerin akamlarma, Douyor mrme bir yirmi sekiz ya gnei, Bir ku okar gibi sen salarm okarken. Yahya Kemal, iir okumay brakarak szlerine devam etti: - Koklarm ellerini diye eski imaleyi kullanyor Fikret. Servet-i Fnnda, btn kartallariyle diye byle imale yapard. Ama bu artk daha sonralar kalkmal idi. Ahmet Haim de evvel Servet-i Fnnu taklit etmitir. Fraz- zirve-i...vs der. Sonralar benim iirimin dili ile deiip: Bir ku dnr bu bahelerde dedi. Syemde bizim lisanmzda sade Trkeyi sylemeyi anlad. Fakat asl mesele Trkenin estetiini bulmakta idi. te Haim buna eriemedi. Zannetme ki gldr ne de lle yanltr. Zannetme ki gldr yahut lledir dorudur. Sonra: te doludur diyor. Atete imale yaplmaz. stelik ate olan ey tutulmaz. Dokunulur ve hemen el ekilir. Glgn da dememeliydi. Bu kelime, divan dilinde var. Bizim lisana akl erseydi Piyaleyi: Gl rengine aldanma yanarsn El srme atetir bu piyale Gibi bir syleyile sylerdi...Sonra eski dilde annn, bundan dolay demektir. Yani lisanda efgan yoktur. yle demeliydi: Aksetmede sevda gecesinden Batanbaa feryat ile nle (Sanki nle Trke mi?) Elbette ki bizde de, Fransz mnekkitleri gibi msralara bakan hocalar ve mnekkitler yetiip, bu hususlara dikkat edeceklerdir... Sonra Haim, Merdivende: Eilmi arza diyor. Arza eilmi denmez... Yere eilmi denir. Piyale, Blbl, Merdiven hep bizim lisanla. Niye O Beldeyi bizim lisanla sylemedi? nk Yahya Kmal o zaman Paristen gelmemiti. air hayli heyecanlanm ve sinirlenmiti... kendisinden baka bir airin iiri de ok sevilecek diye d kopard. Hatta bir defa Acaba bu hafta talebelere Haimden hangi iirleri okutsam demitim... Birden yz karp O iirden ne anlar ki ocuklarn zihnini o sama sapan eylerle yoracaksn diye kmt... Yeni yakt sigarasndan bir nefes ekip takma dilerini masann stndeki bir mendille kurulayp azna yerletirdikten sonra szlerine yle devam etti:
216

- Mithat Cemalin de ok yanllar var. Yurt Duygularnda: tide gneler doacak bayramzdan diyor. Halbuki o, bugn kutsidir. Niye tide gneler dosun? Bayrak iin bir sstr diyor. Bayrak ss deil semboldr.Altnda yatarken de diyor, Rumeliyi kaybettik. Bulgarlar, Srplar, Yunan palikaryalar stnde hora tepiyor. Alt bizim. st onlarn... Sonra: Hatt ve tarz mahalden biri fazla stelik bir saniye bile koca milleti, bir tabut halinde tasavvur hi ho bir ey deil. Ben mrmde baudelairee, verlainee haset etmedim. Ama bizde haset etmemeyi ayp sayyorlar. Ben Moresatan proporsiyonu (nisbet) rendim. O Sheakespearedeki mbalalar sevmez. Halbuki Sofokide her ey proporsiyone (ll). te Moreas bize bunu retti. Carneille Le Cidde: Benim gibiler ilk darbeyi stadca vurmak ister der. te mbala burada biter. Mesela Fuzulnin: yle sermestem ki idrak etmezsem dnya nedir Ben kimem ski olan kimdir mey-i sahba nedir beyti!. eyh Galipin: Bir lesi var ki sem-i cnn Fnusuna smaz smann beyti mbalaya misaldir. Hugonun da: Ufukta yanan nedir? Herkl lm de onu yakmak iin odun yakmlardr, msra mbalaya misaldir...Sonra Moreas, bize tesir altnda kalmadan msralara bakarak hkm vermeyi retti. Ben Moreas, Vachette kahvesinde ilk grdmde, Anatole France, onu ocuk gibi dinliyordu. Anatole France, Latince ve Yunancay su gibi bilirdi. - Hi Franszca iir denediniz mi? - Hayr, aklm fikrim Trke iirde idi. Bunu annemden emdiim ste hamlediyorum. Annem beni bu milletten dourmutu. Yalnz kendi milletimizi duymak ve onu sevmek hassasn annemden almmdr zannediyorum. Sermet Sami Uysal (Yahya Kemalle Sohbetler) 1. b 2. e 3. b 4. d 5. e 6. a 7. c 8. a 9. e 10. a Yantnz yanl ise Rportajn Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Rportajn Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Trk Edebiyatnda Rportaj Trnn Geliimi blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Rportaj eitleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Rportajn Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Mlkatn Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Trk Edebiyatnda Rportaj Trnn Geliimi blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Rportaj eitleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Rportaj eitleri blmn okuyunuz. Yantnz yanl ise Rportajn Tanm ve zellikleri blmn okuyunuz.

Sra Sizde 1 Romanda, ykde, oyunda bir yaam gereinden yola klr. Ancak yazar bu gerei deitirebilir, ona yeni boyutlar, yorumlar katabilir. Rportajda ise bu yoktur. Rportaj yalnzca bize yaam gereini, olaylar ya da sorunlar gstermekle kalmaz, bunlarn arkasnda yatan nedenleri, ynlendirici etkilerini de gsterir. Bu durum rportaj haberden ayran temel bir zellik olarak da ifade edilebilir. Haber yazsndan farkl olarak rportajda yazar kendi kiisel grlerini dile getirirken ayn zamanda okuru da ynlendirmeye de alr. ok ynl anlatm olanaklarnn olmas onu dier dnce yazlarndan zengin klar. Uzunluu ou zaman makaleden fazladr. Sra Sizde 2 Yntem asndan rportajlar: Yazarn izledii yntem asndan rportajlarn konumaya dayal ve belgesel olmak zere ikiye ayrld grlmektedir. Ele alnan konu ve grlen kiilere gre rportajlar: Bu kapsamda rportajlar edeb rportaj, siyasal rportaj, salk rportaj, spor rportaj eklinde eitlere ayrlmaktadr. Uzunluuna gre rportajlar: Belirli bir konuyu ele
217
alan ve tek yaz erevesinde sunulan rportajlar tek rportaj olarak adlandrlmaktadr. Bir konuyu kapsaml biimde, deiik ynleriyle ele alan ve inceleyen rportajlara dizi rportaj denilmektedir. Anlatm tarzna gre rportajlar: Kiilerin bir yk havas iinde ele alnd, konuturulduu, sorunlara parmak basld rportajlar yksel rportaj adn almaktadr. yklemenin ok snrl kald, anlatmda yazarn ok az araya girdii, ses alma makinesinin kalemin yerini tuttuu, bu zelliiyle yaamdan canl bir kesit zellii gsteren rportajlara kurgusal rportaj ad verilmektedir. Sra Sizde 3 Kurgusal rportajlarda yazar ele ald konuyu, konuya karan kiilerin konumalaryla biimlendirir. Ses alma makinesinde kaytlar yazya dkerken eklemelere gitmeden anlatlanlarn yerlerini deitirme gibi (baa, ortaya, sona alma eklinde) kurgusal deiiklikler yapar. Bu tr rportajlarda tutanak havasnn olduu sylenebilir. Anlatm daha doaldr. zerinde uzun uzun dnlm cmleler yoktur. Sra Sizde 4 Mlkat biimindeki rportajcln en belirgin zellii, soru-cevap temeline dayal olan mlkatlar rportaj trnn balangc saylabilir ancak onun kadar esnek olduu sylenemez. Mlkat yazarnn konuulanlar herhangi bir deiiklik yapmadan yaynlama zorunluluu vardr. Mlkat, ciddi bir n hazrlk gerektirir. Akta, erif, Gndz, Osman (2010). Yazl ve Szl Anlatm. Ankara: Aka Yaynlar. Binyazar, Adnan (1975). Trkiyede Rportajn Tarihesi. Milliyet Sanat, (Rportaj zel Says), 147: 13-16. Emir, Sabahat (1986). rnekleriyle Kompozisyon Yazma Sanat. Ankara: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar: 25. Kavcar, Cahit, Ouzkan, Ferhan ve zlem Aksoy (2007). Yazl ve Szl Anlatm, Ankara: An Yaynclk. zdemir, Emin (2007). Yaznsal Trler. Ankara: Bilgi Yaynevi. zdemir, Emin (1998). Szl-Yazl Anlatm Sanat. stanbul: Remzi Kitabevi. zdemir, Emin (1981). Yaz ve Yaznsal Trler. stanbul: Karacan Yaynlar. Par, Arif Hikmet (1982). Plnl Yazma Sanat. Ankara: Serhat Yaynevi. enyapl, nder (1981). ada Gazetenin nemli Yaz Tr: Rportaj, letiim, (A..T..A.) G.H. .Y.O., Ankara, 2: 175. Yavuz, Kemal (2000). niversite Trk Dili ve Kompozisyon Dersleri. stanbul: Beir Kitabevi.
Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat, Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul: Dergh Yaynlar. Baydar, Mustafa (1960). Edebiyatlarmz Ne Diyorlar. stanbul: Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk. Berk, Nurullah (1970). Ustalarla Konumalar. stanbul: Ankara Sanat Yaynevi. Nayr, Yaar Nabi (1976). Edebiyatlarmz Konuuyor. stanbul: Varlk Yaynlar Uysal, Sermet Sami (1959). Yahya Kemalle Sohbetler. stanbul: Kitap Yaynlar. naydn, Ruen Eref (2009). Diyorlar ki. stanbul: Yamur Yaynlar.
Szlk
219
Szlk
Terimler
Eletirel Gerekilik: Gzlemlenen bireysel veya toplumsal gereklerin belli bir dnya gr ekseninde eletiriye tbi tutularak anlatlmasn esas alan tavr. Empresyonist: Sanatnda izlenimci; izlenimci sanat anlayn benimseyen sanatkr. anlatan biyografik eserler. An (Hatra): Kiinin yaadklar, grdkleri ve iittiklerini, zerinden belli bir zaman getikten sonra kendi alg ve bak asna gre yazmas; bu erevedeki nesir yazs/tr.
A
Ahbr: Daha ok din byklerinin hayatlar ve sylediklerini
F
Fkra: Yazarn gazete ve dergi gibi sreli yaynlarda, gncel sosyal ve siyasal olaylar belli bir bak asndan; kantlama, belgeleme gerei duymadan, gnlk konuma diline yakn bir slupla, yer yer nktelere yer vererek deerlendirdii ksa dnce yazs. Ftvvetnme: Din uruna yaplan savalar anlatan eser.
B
Bilimsel Nesir: Felsefe, tarih, corafya, psikoloji, kimya, biyoloji, tp gibi eitli bilim dallarndaki bilgileri ieren kitap, makale ve bildirilerdeki nesir. Bilimsel Sylev: Genele ak bilimsel toplant, panel ve sempozyumlarda yaplan akademik konuma. Biyografi: Sanat, edebiyat, tarih, politika vb. alanlarda tannm, sevilmi kiilerin yaam yklerinin yazlmasyla ortaya kan edebiyat tr. Biyografik Roman: nl bir kiinin hayatn kurmaca bir yap iinde anlatan roman.
G
Gazavatnme: Din uruna yaplan savalar anlatan eser. Gerekstlk (Srrealizm): Sanat insan bilinaltnn karanlk ve karmak srlarnn tek konusu, sanatkr da i beninin emirlerini kda geiren bir otomat olarak gren, akl ve mantk perspektifini reddeden sanat/edebiyat akm. Gezi Yazs: Yurt dnda veya yurt iinde yaplan gezilerde gidilip grlen yerlerin corafyas, kltr, hayat tarzna dair gzlem ve intibalar ieren yaz tr. Gnlk: Kiinin yaadklar, grdkleri ve iittiklerini sca scana veya gnlk olarak kendi alg ve bak asna gre bir deftere yazmas veya not etmesi.
C-
Cmle: Bir fikri, duyguyu, hareketi, ii, bir hkm hlinde ifade eden en kk nesir birimi. ehov Tarz Hikye: Olay rgsnde byk olay, atma ve gerilimlere yer vermeyen, hayatn her zamanki gnlk akn nemseyen, ou zaman belli bir giri blm kullanlmadan ve dorudan doruya olayla balayan, belli bir sonuca ulamadan bitiveren, daha ok kiilerin ruh hllerini sezdirmenin esas olduu hikye.
n: Sanatl, ssl ve gzel nesir.
D
Darb- mesel: Atasz, hikmetli sz. Deneme: Bir konuyu tartan, tantan, o konu hakknda insanlar ikna etmeye alan bir nesir tr. Dil: nsann dier insanlarla iliki ve iletiim kurabilmesinin en yaygn, en kesin, en ak, en salam ve en salkl arac.
K
Kltrel Sylev: Ciddi bir kltrel birikime sahip kltr ve dnce adamlarnn sanat ve kltr konularnda yaptklar konuma.
L
Leitmotif: Eserde herhangi bir hareket, tavr, cmle vb. eylerin estetik veya vurgu amacyla birden fazla tekrar edilmesi sanat. Literatr: Edebiyat; bir konudaki eserlerin tamam.
E
Edeb Nesir: air ve yazarlarn titiz bir dikkatle kaleme aldklar, aleldelikten uzak, belli bir bilgi, fikir, duygu, yorum derinliine sahip, okuyucuya estetik haz veren nesir. Eitici/retici Nesir: Birebir bilimsel bir ierii ve sanatsal nitelii olmayan; okuyucuyu kltrel, sosyal, ahlak ynlerden bilgilendirme ve eitmeyi ama edinen nesir.
M
Makale: Yazarn bir konuda bilgi vermek; ele alnan konuyu, dnceyi, tezi savunup ispat etmek amacyla derinlemesine ve ayrntl bir biimde kaleme ald yaz.
220
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri Postmodernizm: Modern hayat deerlerine sorgulayc ve eletirel bir tavr taknan, merkezsiz veya ok merkezli bir dnya tasavvurunu savunan, oulculuu esas alan bir felsefe, sanat ve edebiyat akm.
Manzum: Nazm hlinde; yani vezinli ve kafiyeli biimde sylenmi sz, yaz. Maupassant Tarz Hikye: Belli bir giri, geli ve sonu erevesinde atma ve gerilimlere ykl olaylarn anlatmn nemseyen hikye tarz. Mecaz: Bir szn gerek manasnda deil, ilgi ve benzerlik ba bulunan baka bir manada kullanlmas. Mektup: Bir haberi, dilei, duyguyu birine iletmek iin yazlan yaz tr. Menakpnme: eitli kii ve olaylara dair din ve tasavvuf menkbeleri anlatan eser. Mensur: Manzum olmayan, nesir halinde yazlm olan yaz. Mersiye: lm bir kimsenin ardndan yazlan iir, at, sagu. Metafor: Bir eyi, o eyi sylemeden kendisine benzetilen bir baka ey ile anlatma sanat, istiare. Metin: Herhangi bir konu veya olayn dil vastasyla -yazl, szl veya basl olarak- ifadesinden oluan sz/yaz btn. Modern Hikye: Gerek ya da geree uygun olay ve durumlarn insan, zaman ve mekn unsurlaryla birlikte kurgulanp ayrntya girilmeden okuyucuya estetik haz verecek tarzda anlatlmasndan doan ksa ve mensur metin/tr. Monografi: nl bir kiinin btn ahsiyetini, hayatn ve eserini, her ynyle ele alp detayl biimde inceleyen eser. Musahabe: Sohbet, sylei Mn: Nesir tarznda yazan kii, edip.
R
Realizm: Pozitivist dnce zemininde XVIII. yzyln ikinci yarsnda itibaren doup gelien; gerekilik ve nesnellik ilkeleri dorultusunda ada insan ve toplumu iinde yaad evreyle birlikte anlatmay esas alan edebiyat akm. Rportaj: Konusu bir soruturma, aratrma olan gazete veya dergi yazs. Ruznme: Gnlk, gnce.
S
Sav: zl sz; atasz. Seci: Nesir yazlarnda cmlecik veya cmle sonlarndaki ses benzerlii sanat. Sefaretnme: Yabanc lkelerde bulunan elilerin bulunduklar lke ile ilgili gzlem ve izlenimlerini ieren kitap/eser. Siyas Sylev: Siyas konular ieren sylev. Sohbet/Sylei: Yazarn eitli konularla ilgili dncelerini, okuyucuyla sohbet eder bir scaklk ve itenlikle dile getirdii yaz tr. Sylev: Bir kiinin topluluk karsnda bir dnce ve inanc savunmak ve onu toplulua alamak amacyla yapt etkili konumaya.
N
Nsir: Nesir yazar. Nekroloji: nl bir kiinin lm zerine gazete ve dergilerde yaknlar tarafndan onun hakknda yazlan yaz. Nesir: Herhangi bir duygu, dnce, olay vb. eylerin, dilin tabi yapsna, gramer kaidelerine uygun bir biimde ve dz cmleler hlinde yazl veya szl olarak ifadesi.
T
Tabakt Kitaplar: Belli bir dnemdeki hadisilerin veya bilim adamlarnn hayatlarn anlatan kitaplar. Terim: Szlk anlamnn dnda ve belli bir bilim dal veya meslek sahasnda kullanlmak zere bir kelime veya kelime grubunun yeni bir anlam kazanmas. Termodinamik: Is ve hareket enerjileri arasndaki ilikileri inceleyen fizik dal. Tezkire: Daha ok airlerin biyografileri ile iirlerinden rnekleri ieren kitap/eser. Toplumcu Gerekilik: Gzlemlenen bireysel veya toplumsal gereklerin belli bir dnya gr ekseninde eletiriye tbi tutularak anlatlmasnn yan sra k ve zm yollar da teklif eden tavr.
O
Otobiyografi: Bir yazarn kendi yaam yksn yazmasyla ortaya kan biyografi.
P
Panteizm: Tanr ile kainatn tek varlk olduunu iddia eden akm. Paragraf: Bir anlam, fikir veya olay ekirdei etrafnda toplanan cmlelerin mantk sra iinde oluturduklar nesir birimi. Portre: Bir yazarn, deerli sayd, etkilendii ve beendii kiilerin karakter zellikleri anlatt ksa yaz.
V
Vakanvist: Osmanl dneminde yaanan nemli olay ve gelimeleri yazmakla grevlendirilmi tarihi.
Szlk Varoluuluk (Egzistansiyalizm): Egzistansiyalist felsefeden hareketle insann varolu problemini edebiyat yoluyla geni kitlelere aktarmay esas alan bir sanat/edebiyat akm. Vefeyatnme: Din byklerinin ve baz meslek mensuplarnn lmleri zerine yazlan ve onlarn hayatlar hakknda bilgi veren eser. hub: Gzel, ho, iyi hulya: Hayal, kuruntu hkmferm: Hkm sren, hkm yrten
221
ifrit: Korkun ve zarl bir cin; korku verici kimse veya ey ifa: Gizli bir eyi meydana dkme, aa vurma, yayma, aklama iln- harp: Savan ilan inkiaf: Gelime; belirli hale gelme, aa kma ina: Nesir; mektup yazma; kaleme alma; yapma, bina etme, kurma; irreel: Reel olmayan, gerek d ittihad: Birleme, birlik oluturma; fikir birlii etme
Kelimeler ve Tamlamalar
A
bide: Bir olay ve kiiyi gelecek nesillere hatrlatmak iin yaplan eser, ant afili: Gsterili, cakal, alml ahbr: Haberler; din adamlar ahd: Sz verme, yemin, and ahfad: Gelecek kuaklar lemml: Evreni kapsayan at-y tabiat: Tabiatn ba, ihsan
K
kdi/kad: Hkim, yarg kmil: Olgun, eksiksiz, noksansz; tecrbeli; bilgili, kltrl karabet-i kalb: Kalp yaknl, akrabal kri: Okuyucu, okur kesret: okluk, bolluk, fazlalk; kssa: Hikaye, masal, destan; hadise, macera, sergzet; konu ke-i fergat: Feragat kesi; davadan vazgeme kesi
B
bk: Kalc, srekli, devaml bare: aresiz, zavall birinci knun: Aralk buud: Bir cismin en, boy ve yksekliinden her biri; uzaklk, mesafe
L
lemha-i iltifat: ltifat bak; iltifat parlamas lisan: Dil; anlama amacyla kullanlan iaretler sistemi
C
cedid: Yeni, yeni olan cihangir: Cihan, dnyay tutan, zapteden; cihana hakim olan cilvegh: Grnme, belirme, tecelli yeri
M
maatessf: Tessfle, esef ederek, zlerek madde-i vcud: Vcudun maddesi, var olmann kayna mahkeme-i kbra: Byk mahkeme; lmden sonra klacak ilahi mahkeme mietgh: Yaama yeri, geim yeri, geimin saland yer makbere/makber: Mezar, mezarlk mamafih: Bununla beraber, hal byle iken mazbata: Tutanak mecaz: Mecazla ilgili, mecaza ait memnu: Yasaklanm, yasak, metn: Salam, dayankl; kolaylkla sarslmayan mevhib-i kudret: Kudretin balar; Allahn ihsanlar mevzu: Ele alnan, zerinde durulan husus, konu meyl-i tabi: Doal ilgi, alka mezbuhane: Boazlanrcasna mihaniki: Dnerek deil, makine gibi alkanlkla yaplan hareket muazzam: ok byk, ok iri; ehemmiyetli, nemli; ulu, muhteem muhabert: Haberlemeler
D
duayen: Bir meslektekilerin en eskisi, en kdemlisi; kdemli
E
ebn-y vatan: Vatann ocuklar, oullar Erkan- Harbiye: Genel Kurmay; ordunun sevk ve idaresi ile uraan yksek askeri makam ehas: ahslar, kiiler; bir eserin kiileri
G
galo: Tahta tabanl ayakkab Garp: Bat; batda bulunan yerler gzde: Seilmi, sekin
H
hk-i vatan: Vatan topra hemhal: Ayn halde bulunan, halde
222
Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri em-i cn: Can mumu, cann k kayna erit: artlar mul: ini alma, kaplama, ihtiva etme
muharrir: Yazar, gazete yazar muhzr: Mbair; mahkemede daval taraflar aran kii mukadder: Allah tarafndan ezelde takdir olunmu kaza, kader, aln yazs murakabe: Gzetleme, gzleme, kontrol; dnceyi bir ey zerinde odaklatrma musahib: Birbiriyle sohbet eden; hkmdarn sohbet arkada muvaffakiyet: Baarma, baar; galibiyet mkeyyifat: Keyif verici eyler, ttn, iki; sarholuk veren eyler mlkat: Grme, konuma, buluma; karlkl bulumak, grmek mntehip: Seen, seen kimse mstahkem: Tahkim olunmu, korunmu, salamlatrlm, salam mstevli: stila eden, igal eden mtemadi: Aralksz, srekli; arkas kesilmeksizin
T
tahaccr: Talama, ta kesilme; katlama tavizat: Tavizler; kar tarafn lehine vazgemeler tecrit: Yalnz brakma, ayrma; soyma, soyutlama tecrbe-i kalemiyye: Kalem tecrbesi, yazma deneyimi tehizat: Elbise ve silah dnda asker harp malzemeleri tekml: Basamak basamak meydana gelen deime ve gelime, evrim tekerrr: Tekrarlama, tekrar tekrar olma teksif: Younlatrma, sktrma, koyulatrma teoloji: lahiyat terakki: Ykselme, ilerleme terin-i evvel: Ekim tetevvc: Ta giyme, hkmdar olma tevhid: Birletirme, bir olduuna inanma; Allahn birliine inanma
N
ngehan: Anszn, birdenbire nmalup: Yenilmeyen, malup olmam nmsait: Uygun olmayan nmtenahi: Sonsuz, sonu olmayan nazariye: Bilginin uygulamal olmayan yn; teorik nesim-i seher: Seher rzgr nev-i edebiyat: Edebiyat tr nianc: Fermanlarda Omsal padiahnn turasn eken imse, turake
U-
uhuvvet-i efkr: Fikir kardelii, dnce ortakl slb- beyan: Bir eyi ifade etme, aklama tarz
V
vebal: Sonunda ceza ve gnah olan fiil, sorumluluk; kt sonu vuzuh: Aklk, kolay anlalr olma
P
panteist: Panteizmle ilgili, panteizm taraftar payitaht: Bakent, baehir peyman: Yemin, and
Y
yd- hazin: Hznl hatrlama, keder verici hatrlama
Z
zuhur: Meydana kma, grnme; belli olma, belirme
R
raks: Oyun, oynama, dans reftar: Yry, gidi, hareket ricat: Geri dnme, ekilme; bozgun halinde geri ekilme
S-
ski: ki datan kii saraka: Alay, elenme, ineleme sergzet: Bir kiinin bandan geen olaylar, macera ser-i kabir: Kabrin ba, kabir ba sevk-i tabi: Dnce sonucu olmayan; igdsel seyyah: Gezgin, gezen ahdet: ehit olma, ehitlik; ahitlik etme, ahitlik ecaat: Yiitlik, cesurluk, kahramanlk

Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

CUMHURYET DNEM TRK NESR

Editrler Prof.Dr. smail ETL Do.Dr. Emine KOLA

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Devri Trk Nesri................................................

Sohbet/Sylei .......................................................................... 102

125 126 127 128 128 129 129

An/Hatra-Gnlk ................................................................... 130

190 192 193 193 194 195

Rportaj-Mlkat........................................... .......................... 196

Szlk ................................................................................... 219

Editr Prof. Dr. smail etili

CUMHURYET DNEM TRK NESR

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

n; sanatl ve gzel nesir.

Manzum; nazm hlinde; yani vezinli ve kafiyeli biimde sylenmi sz.

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

CUMHURYET NCES TRK NESRNE GENEL BR BAKI

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

CUMHURYET SONRASI TRK NESR

Cumhuriyet Dneminde Trke

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dneminde Nesir

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

1923-1940 Dnemi Trk Nesri

1940-2010 Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dneminde Nesir Trleri

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Edeb nesrin temel zellikleri nelerdir?

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Bilimsel ve retici Nesir

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. nite - Cumhuriyet Devri Trk Nesri

Sra Sizde Yant Anahtar

CUMHURYET DNEM TRK NESR

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

CUMHURYET DNEM TRK HKYES

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

SIRA SZDE ehov tarz hikyenin kendine zg temel zellikleri ne/nelerdir?

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

kinci Kuak (1945-2000)

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Birinci Kuak (1930-1945)

Cumhuriyet Dnemi Trk Nesri

Psikolojik hikyenin kendine zg temel zellikleri ne/nelerdir? SIRA SZDE

kinci Kuak (1945-2000)