1

H T T DNEM ANADOLU CORAFYASI

Pnar BLBL (YAMAN) YKSEK L SANS TEZ

Danman Prof. Dr. Ekrem MEM

AFYONKARAH SAR-2006

NDEK LER TEZ JR S VE ENST T MDRL ONAYI............................................................... II ZET ...................................................................................................................................... iii ABSTRA CT.......................................................................................................................... .iv NSZ .....................................................................................................................................v ZGEM .............................................................................................................................vi KlSALTMALAR ....................................................................................................................vii G R ........................................................................................................................................1 I. BLM.................................................................................................................................2 ARZAVA MEMLEKETLER ...................................................................................................2 1- Arzava Beylii..................................................................................................................6 1.1. Arzava' nn Fethi ............................................................................................................7 1.2. Arinnanda Da:.............................................................................................................8 1.3. Apaa ...........................................................................................................................10 1.4. Milavanda ehri ...........................................................................................................11 2. Hapalla Beylii: ..............................................................................................................13 3. eha Nehri Memleketi ve Apaviya: .................................................................................15 4. Mira ve Kuvalya : ...........................................................................................................19 5. Vilua: ............................................................................................................................25 6. Zippala ve Harriyati Dalk Memleketleri:.....................................................................26 II. BLM .............................................................................................................................29 AAGI LKE.........................................................................................................................29 1. P TASSA LKES ........................................................................................................3 9 2. SALLAP A .....................................................................................................................39 3. V ALMA ........................................................................................................................40 4. USSA..............................................................................................................................41 III. BLM..........................................................................................................................42 YUKARI LKE ...................................................................................................................42 1- SAMUHA .....................................................................................................................42 2- AR NNA .......................................................................................................................43 a. AZZ -HAYA LKES ............................................................................................44 b. UVA LKES ......................................................................................................45 IV . BLM.........................................................................................................................47 HATT LKES ...................................................................................................................47 i. ANKUV A......................................................................................................................55 2. AP NUVA (ORTAKY)............................................................................................. 57 3. HANHANA................................................................................................................... 58 4. KASTAMA ................................................................................................................... 60 5. KARAHNA: .................................................................................................................. 61 6. NER K: ......................................................................................................................... 61 V. BLM........................................................................................................................... 64 K ZZUVATNA LKES ...................................................................................................... 64 1. Kizzuvatna Dili.............................................................................................................. 65 2. Kizzuvatna ve Kummanni .............................................................................................. 66 3. Kizzuvatna ehri............................................................................................................ 68 4. Kizzuwatna lkesi......................................................................................................... 76

3 a. Kizzuvatna ve Hurri Arazisi arasndaki iliki: ............................................................. 76 b. Urussa ehri: .............................................................................................................. 79 c. Sunassura Anlamasnda Betirnlenen Snr: ................................................................ 82 d. Lawazantiya ehri ...................................................................................................... 84 e. Tarsus Mhr ............................................................................................................ 86 VI. BLM ........................................................................................................................... 90 GAKALAR.......................................................................................................................... 90 VII. BLM.......................................................................................................................... 99 AUV A MEMLEKET ve MASA-KARK SA LKES ..................................................... 99 1. AUV A MEMLEKET ............................................................................................... 99 2. MASA - KARK SA LKES ....................................................................................... 100 SONU....................................................... .................................................................... ...1 02 B BL YOGRAFY A ............................................................................................................ 104 EKLER ............................................................................................................................... 1 06

ZET Bilindii zere Hititler, M. 2. Binylda Anadoluda byk bir medeniyet kurmulardr. Yine ayn corafyada siyasi varlklarn uzun sre koruyabilmi bir ok lke yer almtr. Bu memleketlerden Gneybat Anadoluya lokalize edilen Arzava Memleketleri, Hitit Devletine bal ve onun komusu olan memleketlerden meydana geliyordu. Bunlar srasyla: Arzava, Hapalla, Mira-Kuvalya, eha Nehri lkesi, Appaviya, Vilua, Zippala ve Harriyati Dalk Memleketleridir. Aa lkenin Arzava, Tuvanuva Blgesi ve Konya Ovas-Tuz Gl arasndaki blge olduu ynnde pek ok aratrmac fikir birliindedir. Bu yzden Aa lke, Anadolu'nun gneybatsndaki Arzava ve batda ayaklanabilecek dier vasal devletlere kar bir savunma blgesi olarak ilev grmtr. Bu amala da askeri bir kararghn kurulduu bir blge olmutur. Yukar Kzlrmaktan Frata kadar uzanan alanda Yukar lke olarak bilinen, idari ve dinsel merkezi Samuhada bulunan tampon blge yer alyordu. Bu blge kimi aratrmaclara gre Kzlrmak (Halys), kimine gre de Frat (Euphrates) zerindeydi. Bugnk Divrii ya da ona yakn bir yer de olabilir. Yukar lkede Dou Anadoluya lokalize edilen Azzi-Hayai Memleketi ile bugnk Elaz civarnda, Frat nehrinin bir kolu olan Murat suyunun gneyinde yer alan uva lkesi vardr. Bugnk ukurovada Kizzuvatna Krall vardr. Bu blge, Hititler ile Hurri-Mitanni ve Kuzey Suriye arasnda tampon bir blge grevi gryordu. Bugnk Karadeniz Blgesinde ise, her an iin isyana ve Hitit topraklarna kar saldrya hazr bulunan Gakalar yer alyordu. Bunlar, Karadeniz Blgesinin belli bir kesiminde yaamyorlard. Dank boylar halinde hemen hemen her tarafna yaylmlard. Kuzeybat Anadolu blgesinde, yani Marmara denizinin gney kysnda, Auva lkesi vard. Yine ayn blgeye yakn bir yerde Masa-Karkisa lkesi yer almaktayd.

ABSTRACT THE GEOGRAPHY OF ANATOLIA IN THE PERIOD OF THE HITTITES As it known, the Hittites founded a great civilization in Anatolia in the 2nd millenium B.C. In this geography, many countries which were protected their political existence in a very long time, were presented. Among these countries The Arzava Countries which were located to southwest Anatolia, were occuring countries that were dependent to Hittite State and its neighbours. These countries respectively: Arzava, Hapalla, Mira-Kuvalya, eha River Country, Appaviya, Vilua, Zippala ve Harriyati Hilly Country. Many researchers consensus that The Lower Country was among Arzava, Tuvanuva Domain and Konya Plain-Tuz Lake. For this reason Lower Country functioned as a defence region from Arzava that was in southwest of Anatolia and other rebeliable vasal states in west. With this purpose, Lower Country had been a region where an army headquarter was set up. A buffer zone called Upper Country had lied from Upper Kzlrmak to Euphrates. And Upper Countrys administrative and religious center was Samuha. This zone was on Kzlrmak for some researchers but some of the others thought it was on Euphrates. This zone maybe todays Divrii or near it. In Upper Country The Azzi-Hayai Country that was located to East Anatolia and around todays Elaz, The Iuva Country which was located south of Frat Rivers branch called Murat Stream had presented. Between Upper Hillsides of Toros and Upper Euphrates, todays ukurova, there was Kizzuvatna Kingdom. This region was functioning as a buffer zone among Hittites, HurriMitanni and North Syria. In todays Black Sea Domain, Gakas that were ready at any time to rebellion and attack to Hittites, were located. Gakas was not living in certain region of Black Sea Domain. They spreaded almost all region as dispersed clans. Along Northwest Anatolia beach, that is South coast of Marmara Sea, The Auva Country existed. Masa-Karkisa Country existed near the same region.

NSZ Bilindii zere, bir lkenin tarihini anlamann ve anlatmann en iyi yolu ilk aamada o lkenin corafi zelliklerini iyi anlamaktan geer. Tez konumuzu tekil eden Hitit Dnemi Anadolu Corafyas konusuyla ilgili daha nceden yaplm bal bana bir alma yoktur. Hititler Dnemi (M.. 1700-1200) Anadolu Corafyas, yerli ve yabanc bilim adamlarnn yapm olduklar youn aratrma ve almalara ramen tam olarak rayna oturtulamamtr. Bu almann amac bilinmeyen birok ynleri bulunan Hititler Dnemi Anadolu Corafyasn elimizden geldiince belirgin hale getirmeye almaktr. Hititler M.. 2. Binyl Anadolu tarihine 500 yl egemen olmu, Anadolunun siyasi kaderine yn vermi bir kavimdir. Onlardan bize binlerce ivi yazl belge kalmtr. Bu belgelerde birok ehir, kasaba, ky, da, memleket, rmak ve ova ismi gemektedir. Biz eer yapmay planladmz almada ivi yazl metinlerde geen memleket, da ve ehir isimlerinin gnmz corafyasnda nerelere tekabl ettiini tespit edebilirsek, Eskia Anadolu Tarihine en nemli hizmetlerden birini yapm olacamz kanaatindeyiz. Bu nedenle, yapacamz almann ne kadar nemli olduu apak ortadadr. Danman Hocamz Prof. Dr. Ekrem MEM in gzetiminde balattmz bu alma sonunda, yaynlanm olan ve Bat dillerine evirileri yaplarak, yorumlanm olan sz konusu metinleri tarama frsat bulduk. Ardndan Hitit Corafyas zerine yazlm olan kitap ve makaleleri gzden geirdik. Btn bu almalardan sonra da, aratrmamz akc ve anlalr bir dille kaleme almaya altk. Bu almamn gerekletirilmesinde bizden hibir yardmn esirgemeyen danman hocam Sayn Prof. Dr. Ekrem MEM e teekkr etmeyi bir bor bilirim. Pnar BLBL (YAMAN) Afyonkarahisar-2006

ZGEM Pnar BLBL (YAMAN) Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans

Eitim Lisans: 2003 Seluk niversitesi, Eitim Fakltesi, Sosyal Bilgiler retmenlii Blm. Lise: Karapnar Lisesi, Sosyal Bilimler Blm / stihdam renci Kiisel Bilgiler Doum Yeri ve Yl: Karapnar-1979 Cinsiyet: Kadn Yabanc dili: ngilizce

KISALTMALAR a.g.e.: a.g.m.: AJA: C: CAH: CTH: ev: EAT: JNES: KBo: KUB: MDOG: M: s: S: Tel Aviv: TTKong: TTK: Yay: Ad geen eser Ad geen makale American Journal of Archaelogy, Baltimore. Cilt Cambridge Ancient History. Cambridge E. Laroche, Catoloque des Textes Hittites, Paris 1971. eviren Eski Anadolu Tarihi Journal of Cuneiform Studies, New Hawen. Keilschrifttexte aus Bogazki. Berlin. Keilschrifturkunden aus Bogazki, Berlin. Mitteilungen Der Deutschhen Orient-Gesellschaft, Berlin. Milattan nce Sayfa Say Journal of the Tel Aviv University, nstitute of Archaeology, Tel Aviv. Trk Tarih Kongresi Trk Tarih Kurumu Yayn

A..D.T.C.F.: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

GR Hitit Dnemi Anadolu Corafyas konulu almamz 7 ana blmden oluturduk. almamzn I. Blmnde ARZAVA MEMLEKETLER ni ele aldk. Bu blmde Arzava memleketlerini oluturan lkeleri belirttikten sonra, gnmzde nerelere tekabl ettiklerini bulmaya altk. Ardndan, bu memleketlerin Hititlerle olan mnasebetlerinden bahsettik. AAI LKE konusunun ele alnd II. Blmde ise, bu lkenin lokalizasyonu konusunda ortaya atlan farkl grleri masaya yatrdk. En nemli yerleim birimlerinden ve komularndan sz ettik. Daha sonra bu blgenin Hititler iin nemini gzler nne sermeye gayret ettik. III. Blmde Hatti lkesinin kuzeydousunda bulunan YUKARI LKEye deindik. Bu lke iinde yer alan 2 nemli memleketi ele aldktan sonra, Yukar lke snrlar ierisinde yer alp da, Hitit tarihinde de nemli bir yere sahip olan ehirler hakknda bilgi verdik. IV. Blm tezimizin ana konusunu oluturan Hitit Devletinin ekirdek sahasn oluturan HATT LKES ne ayrdk. Bu blgede bulunan ve lokalizasyonu byk lde tamamlanan belli bal ehirleri ele aldk. V. Blmde ise, bugnk ukurovada bulunan K ZZUVATNA KRALLIInn corafi pozisyonunu tespit etmeye altk. Daha sonra bu lkenin Hititler bakmndan, siyasal, sosyal, ekonomik ve dinsel nemine temas ettik. VI. Blmde Hititlerin amansz dman GAKALARa yer verdik. Bu lkenin yerini belirtmeye altktan sonra Hititlerle olan mcadelelerini ana hatlaryla anlatmaya altk. Tezimizin VII. ve son blmnde ise, Kuzeybat Anadolu sahillerinde yer alan AUVA LKES hakknda genel olarak bilgi vermeye altk. Yine ayn blgeye yakn bir yerde bulunan MASA-KARK SA LKES ni ele aldk. SONU ksmnda ise, corafi meknn, bu memleketlerin birbirleriyle olan ilikilerini ne ynde etkilediini anlattktan sonra, corafi pozisyonlarnn bu lkelere saladklar artlarndan ve eksilerinden bahsettik. Tezimizin son ksmna da Bibliyografya listesi ve nemli grdmz baz haritalar koyduk. almamzn, bundan sonra, bu konu zerinde alacak olan arkadalarmza rehberlik edeceini umuyoruz.

10

I. BLM ARZAVA MEMLEKETLER Kk Asya, Asyann Avrupaya doru uzanm bir elidir. Baka bir ifadeyle Asya ile Avrupa arasnda bir kprdr. Anadolunun kuzeydou kesindeki Demirkap geidi ile gneyde Toroslarn zerindeki Kilikya kaplar, Kk Asyann dou kaplardr. Kuzeybatdaki boazlar ise, bat kaplarn tekil eder. Arzava Memleketleri M. 2. Binylda Orta Anadoluya hakim olan Hitit Devletine bal ve onun komusu olan memleketlerden meydana geliyordu.1 Corafi bir isim olarak Arzava kelimesi anlamda kullanlyor: 1. Bir ehir ismi (Bir yerleme merkezi) 2. Kk bir devletin ya da lkenin ad 3. Genellikle o kk devletin nderlik ettii, belli ehirlerden oluan, gevek federasyon2 Bu konfederasyon; Arzava, Hapalla, Mira-Kuvalya, eha Nehri lkesi, Appaviya, Vilua, Zippala ve Harriyati Dalk Memleketlerinden olumaktayd.3 Aslnda Mira-Kuvalya, eha Nehri lkesi ve Appaviya, Hapalla ve Vilua, Arzava eyaletleri olarak, beraber anlmayacak devletlerdir. Ama Arzavayla olan eski ve yakn ilikileri tartlmaz bir gerektir.4 Bat Anadolunun odak noktas Arzavadr. Yukarda da belirttiimiz gibi evresinde, dil ve hanedan ilikileriyle Arzavaya bal Arzava lkeleri kmelenmitir. Bu lkelerin yerini belirlemede kullanlan dayanaklar, onlara kar dzenlenen seferleri anlatan Hitit metinleridir. Bu metinlerden, kasabalar ve blgeler aras ilikiler a saptanabilir. Bu ilikilerin Anadolu corafyasyla balantsn kurarken, ordularn Hitit topraklarndan batya giderken izleyebilecei yollar dikkate almak gerekir. Bunlardan zellikle ikisi ok nemlidir. Daha kuzeyde olan, aa yukar tam bat ynnde gider ve Ege ky kesiminin ortalarnda son bulur. Bu yoldan ayrlan bir kol Sakarya Irmana ynelir, rma getikten sonra dner ve Marmara Denizine ulaana kadar kuzeye doru ilerler. Daha gneyde olan dier yol ise, Tuz Glnn gneyinden geer, Gller Blgesini aarak gneybatda Pamfilya ya da Likyada son bulur. Bu yol Arzavann yerini saptamamz kolaylatrr. Hitit topraklarna yaplan Arzava aknlarnn genellikle nce Tuz

F.Knal, Arzava Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, TTK Basmevi, Ankara-1953, s. 3 Y. Cokun, Hitit ivi Yazl Belgelerin I Altnda lkada Tuvanuva, Belleten 53, Aralk 1989, s.481 3 G.Karauuz, M. II. Binde Orta Anadolunun Gney Kesimi, izgi Kitabevi, Konya-2005 s.103 4 J.Garstang-O.R.Gurney., The geography Of The Hittite Empire, London 1959, s.89

11 Glnn gneyindeki topraklara yapld anlalmaktadr. Bu nedenle Arzavaya ynelik Hitit saldrlarnn da ayn blgeden balayacan varsaymak mantkl olacaktr.5 Forrer, Arzavay Kilikyaya yerletirmitir.6 Bylece ona gre Kilikyann sahil ovasnda bulunan Arzavann dousunda Asparta (Seyhan Nehri), gneybatda Pyramos (Ceyhan nehri) aznda Puranda ehri (Domuztepesi) ve Arinnanda (Misis) da, daha batda Apasa (Tarsus) ehri, kuzeyde ise Valma memleketi (Elmal) Arzavann snrlarn oluturuyordu. Ancak Goetze, Kizzuvatnaya ait resmi vesikalarn Akkada yazlm olmas, bizzat Kizzuvatna adnn Kumanni gibi Hurri meneli bir isim tamas gibi delilleri saydktan sonra, Aa Memleketin her zaman Hitit blgesine dahil bulunduunu syler. Bylece Goetze, Arzavann daha batda olmas gerektiini belirterek, sauria, Pysidia, Pamphilia memleketlerinin Arzavann dou ksmlarn tekil ettiini ileri sryordu. Bize gre ise bu metin bilhassa Arzava ile Hatti memleketleri arasndaki yolun Aa memleketten gemesi bakmndan nemlidir.7 Tuvanuva (Tyana-Kilisehisar)8 gereini Goetze de kabul ettiine gre ve Aa lke genellikle Kayseri ile Ulukla arasndaki blge olduuna gre, bu takdirde burada bulunan bir Aa memleketten geilerek Bor civarndaki Tuvanuva ehrine kolaylkla gelinebilir. Fakat biz Goetzenin kabul ettii gibi, Orta Anadoluda Hititler zamannda yalnz Aa yolun kullanld kanaatinde deiliz. Garstang ise bu fikrin tam aksine, yani kuzey yolunun kullanlm olduu kanaatindedir. Bu yzden, Murilinin Arzava seferine bu yoldan gittiini ileri srer. Bununla birlikte Arzavann batda ve zellikle Antalya civarnda olduunu o da kabul eder. Fakat onun almalarnn zn, Goetzenin iaret ettii gibi, yer adlarnn muhtelif devirlerdeki ses benzeyileri oluturmaktadr. Bu iddiasn, Murilinin annallerinde Arzava seferini anlatan belgeye dayandrmaktadr. Garstang Arzavay nce Kilikyadan Lukkaya kadar uzanan Akdeniz sahillerine koymutu. Daha sonra ise bugnk Antalya civarna yerletiriyor. Metinlerde geen btn yer adlarn, benzeri klasik ehir adlaryla u ekilde karlatryor. Sallapa-Spalia (Sivrihisar); Aura-Amorium (Hac Hamza veya Asar; Garstanga gre ise, Aziziye), Valma-Holmoi (Karacaren) Puranda-Celeane (Dinar); Arinnanda-Solymada (Tahtalda); Apasus-Habesus (Andifilio). Bunlarn filolojik bakmdan ne derece doru veya yanl olduunu bilmiyoruz. Fakat bunlardan bize gerekli olan ehirlerin mevkiini sras geldike belirlemee alacaz.9

J.G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, ev: Esra Davutolu, Arkada Yaynevi, Ankara 2001, S. 40 Bu lokalizasyonu, (KBo IV, 4) (KBo VI,28) numaral metinlerdeki bilgilere dayanarak yapmtr. 7 F. Knal, a.g.e., s.7 8 E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi Yay., Konya 2005, s. 82. 9 F.Knal, a.g.e., s. 7,8,9,10

12 Tel el-Amarna mektuplarna baktmz zaman ise, Arzavann denizden uzak olmadn biliyoruz. Son yaynlanan bir Boazky metninde (B. K. VI, 28. 8, 9), Kral III. Hattuili diyor ki: Aa lkeden Arzaval dman geldi ve Hitit topraklarn ele geirdi; ondan sonra Tyana ve Uda (Hyd) y snr ehirleri yapt (istumat aliSalitinakru ali Arzawas uit nu apass-a matati Khatti Khartanut nu-[za ali] Tuwanuan ali Uda-nna ZAK-an iyat). Aa lke Halysn (Kzlrmak) gney kysndan Akdenize doru uzanan blgeydi.10 J.Garstang ve O.R. Gurney ise Arzavann "arlk noktas" olarak, F. Cornelius'un da kabul ettii gibi, Gediz ve Byk Menderes Vadisini teklif ederler. A. Goetze ve P. H. J. Houwinkten Cate gibi bilim adamlar soruna olduka ak bir kap brakmlardr. Onlar da gney sahilleri boyunca orta-ge tun a yerlemelerinin olmadn ve henz kefedilmediini iddia ederek u anda bu blgeye Arzavann lokalizasyonunun yaplmasnn erken olduunu sylediler. phesiz Arzava lkesi, Aa lke'ye doru uzanmakta idi. Aa lke'de olan Tuvanuva'da da, Arzavallar herhalde bir snr karakolu kurmu olmalydlar. Bylece Aa lke'nin ou blmlerine yaylmak veya zapt etmek kolaylaabilirdi. Eer bu doru ise Aa lke'ye yaplan saldrlar Tuvanuva'nn bat yolu boyunca uzanan bir yerden yaplm olmaldr. J. Mellaart'n Ortakaraviran Hyk'te bulduu ve Mira-Kuvalya beyi Mahuiluvaa ait olan bir mhr basksndan Arzava snrlarnn zaman zaman Sula Gl civarlarna kadar uzanm olduunu syleyebiliriz. Arzava-Hitit ilikilerine ksaca baktmz zaman, Eski Krallk dneminde belirsizlik gstermesine karn Alakandu antlamasnda, bu dnemde Arzava'nn zaptedildii anlalmaktadr: Eskiden byk babam Labarna, Arzava ve Vilua lkeleri ile savat srada onlar kle yapt. Bu ifade daha sonra I. Hattuilinin kendi annalleri tarafndan da dorulanacaktr. Nitekim I. Hattuili hkmdarlnn nc idare ylnda Arzavaya doru bir sefere kar. Bu arada Hurrilerin Anadolu ilerine saldrmas zerine batdaki seferden vazgeer ve Hattua'ya dner. Arzava, Hitit kanunlarnda Luwi lkesi ile balantl olarak gemektedir. Bu kanun maddelerinden eski kralln daha ge dnemlerinden itibaren Arzava'da Luwice konuulduunu karmamz mmkndr. Yine Luwice konuulan blgeler arasnda, Lukka, Kizzuvatna'nn bir blm ve Tarhuntaa-Hulaya Nehri lkesi'ni sayabiliriz. Telepinu fermannda, Ammunan kendi babas Zidanza'y ldrmesi zerine, tanrlarn Hititlere kuraklk ve alk felaketi verdii
10

A.H.Sayce, The Geographical Position of Arzava, The Journal of Egyptian Archaeolgy, Volume VIII, London 1922, s.233

13 ve Ammuna'a pekok lkenin dman olduu anlatlmaktadr. Bu dman lkeler iinde Arzavann da ad gemektedir. Hitit imparatorluunun erken dnemlerinde Arzava ismine I.Arnuvanda dnemine tarihlendirilen Madduvatta metninde rastlarz. Bu metinde Madduvattan Aa lke ve komularna kar yapt seferler anlatlmaktadr. A.Goetzenin Sallapann yerini Nevehirin gneyinde gstermek istemesi, Arzavann Konya ovasndaki Karapnar evresinde bir yerde olan Aurayla birlikte Pamphyliada bulunduu iddiasn ortaya karmaktadr.11 Bu konuda, Arzavann bakenti Apaay12 Antalyaya ya da yaknnda bir yere yerletiren T.Byrce, A.Gotzeyi takip etmitir. Dier taraftan Arzava daha ok Anadolu'nun gney ksmna ve Pamphylia Blgesi'ne yerletirilmitir. Ge tun anda Bat Kilikya sahillerinde bu dneme ait herhangi bir yerleim alan olmamasndan dolay J. Mellaart, F. Cornelius ve J. G. Macqeen gibi bilim adamlar Anadolu'nun gney sahili boyunca Arzavann yerletirilemeyeceini ve bu yzden de Lidya evresine lokalize edilmesini savunmaktadrlar.13 Buraya kadar sylenenlerin nda Arzava Memleketlerinin gneybatda yer almas gerekir. Arzava bir ky eridi olduuna gre, sz konusu ky, Pamfilya ya da Likyannki olmaldr. Bu sonu olduka mantkl grnmekle birlikte baz przler vardr. Likya ve Pamfilyann yzey aratrmalarnda Hitit anda yerleim izine rastlanmamtr.14 Bu yzden Arzavann pozisyonu iin baka bir yere bakmalyz. Alternatif olarak, sonradan Lidya krallna hayat veren ve Sardisin ykselmesine tanklk eden Gediz vadisinin verimli blgesi konumuzda ak bir iddiadr. Bu yeni neri; Bat Asyada birok devlete hkmeden ve 500 yl boyunca Hitit krallarnn onu srekli vasal devlet durumuna drme abalarna kar baarl bir ekilde dayanan Arzavann nceki yceliini ve youn nfusunu simgeleyen Lidyann bereketlilii ve zenginlii iin, Arzavay Likyann iine yerletirme teorisine kyasla ok daha mantkldr. Murili tarafndan son fetih zamannda Arzava nfusunun daha youn olmas gerekirdi. nk, askeri harekatn iki yl boyunca muzaffer kral ve generalleri tarafndan hapishanelerden alnan insanlarn tamam 100.000den fazlayd. Likya blgesi, Lidyann muhteem zenginliini salayan doal avantajlara sahip deildi. Ve bizim Arzava topraklar diye iddia ettiimiz Lidya ile doru orantl bir gelime gsteremedi.15
11

12

G.Karauuz, a.g.e., s. 103-105 Hitit metinlerinde Apaa olarak geen kent, klasik Efesos kentidir. Bkz: E. Memi, Eskia Trkiye Tarihi, s.107 13 G.Karauuz, a.g.e., s.105 14 J.G. Macqueen, a.g.e., s.40 15 J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.84

14 zetle belirtecek olursak, Hitit metinlerinde genellikle Hatti lkesinin batsnda olduu anlalan Arzava Memleketlerini Anadolu'nun gneybat kesine yerletirmek bizim amzdan da uygun olacaktr. imdi de srasyla, Hitit metinlerinde geen ve Arzava Memleketleri olarak gsterilen Arzava, Hapalla, eha Nehri Memleketi ve Apaviya, Mira-Kuvalya, Zippala ve Harriyati Memleketleri ile Vilua beyliklerinin corafi mevkilerini belirlemeye alalm. 1- Arzava Beylii Arzavann corafi mevkiinin belirlenmesinde her eyden nce gz nnde bulundurulmas gereken nemli noktalardan birisi de, Arzava memleketlerinin Msr, Hitit ve Ahhiyava devletleriyle mnasebette bulunabilecek bir yerde olmasdr. nk, Arzava kral bir taraftan Firavun III. Amenofis ile mektuplarken, dier taraftan da bu mektuplar Hitite yazar ve cevaplarnn da bu dille yazlmasn arzu eder.16 Arzavadan gelen mektuplarn Akkad dili yerine Hitite yazlm olmas, Arzava memleketlerinin Akkad ivi yazs sahasnda olmayp, tersine Hitit kltr sahas iinde bulunduunu gsterir.17 Gelbin haritasna baklrsa, bilhassa Kzlrmak kavisinin ii ile bu kavisin hemen altna den sahada Hitit kltr izlerinin youn oldu grlr. Hitit keramiinin bat hudutu ise Afyonkarahisarn batsna kadar devam etmektedir. Bu durumda, Hitit kltr sahas iinde bulunan, ayn zamanda da Msrla yazan Arzava memleketleri iin Anadolunun gney sahil blgesi en uygun yer olarak grlmektedir. Ancak bu sahilin dousunda, yani Kilikyada Kizzuvatnann, bunun dousunda ise HurriMitanni Devletinin bulunduunu unutmamak lazmdr. Bylece Kizzuvatnann, nerede olduunu bilmediimiz bat snrndan Ege Denizine kadar uzanan Gney Anadolu sahili, byle bir varsaym iin ele alnabilir. Arzavann bulunduu yn tayin etmek iin, Arzavaya kesinlikle Aa memleketten geerek Sallapa ehri zerinden gidilmesi gerekiyordu.18 Hitit metinlerinde Labarna, denizi hudut yapt diye bir ifade geer. Buna gre Labarna, Asyann bat yarsnda bir yerlerde kurulmu olan Arzava krallnn gelimesini engelledi. Arzava ve onun uydu devletleri, Labarnann lmnden ksa bir sre sonra Hititlere yenildiler. II. Hattuili ve III. Tuthalyan blgelerinde daha nce de tekrarland gibi nceleri Hatti lkeleri dman tarafndan harap edilmiti. Gakal dman geldi. Hatti lkesini harap etti. Nenaa ehrini snr yapt. Aa lke istikametinden Arzaval dman geldi. O dahi Hatti lkesi 'nin yakp ykt. Tuvanuva ve Uda ehirlerini kendisine snr yapt.
16 17

F. Knal, a.g.e., s.11 Marc Van De Mieroop, Antik Yakndounun Tarihi, ev: Sinem Gl, Ankara 2006, S.164 18 F. Knal, a.g.e., s.12

15 Arzava sonra, Aa lkenin batsna, dmanlarn Tuvanuvaya ulamak iin getii Tyana (Kilisehisar) diye adlandrlan bir blgeye yerletirildi. Arzava topraklarnn bu pozisyonu, II. Murilinin babas I. uppiluliumann 2. idare ylnn kaytlarndaki ifade tarafndan dorulanr: Asurun karsnda olan Karkama yerleen askeri birliklerin yan sra, lkeyi Arzava dmanlarndan korumak iin, Aa lkeye baka bir ordu daha gndermek gerekti. Baka bir kaynaa gre Kral uppiluliuma veya Arnuvanda ba at Hannuttisi Aa lkeye gnderdi ve ona harp arabas savalar verdi. Hannuttis geldiinde Lalandann adamlar onu duydular, korktular ve onunla bar yaptlar. Ama ba at Hannuttis gitti ve Hapalla topraklarn vurdu. Murili, Hapalla ile bir antlama yapt. Fakat ne yazk ki corafi detaylar ieren metnin bir ksm okunmad iin antlamayla ilgili ayrntl bir bilgiye sahip deiliz. Arzava topraklarnn tm hikayesi, II. Murilinin 3. ve 4. idare yllarna ait kiisel ve resmi kaytlarnda anlatld gibi, Onun askeri dehas ve yneticilik kabiliyeti sayesinde bu belge blgenin karmak yerleimine kk bir k tutmaktadr. Arzavann merkez blgesinin pozisyonu bile phelidir. Fakat metinden direkt rendiimiz ise, bunun deniz kysnda olduudur. Bu metindeki denizin Akdeniz mi, Ege mi olduu kesin olarak belirtilmiyor. Fakat, her iki durumda da Hattuatan uzakl 300 mil civarnda olur.19 1.1. Arzavann Fethi Bir zamanlar Tuthalya tarafndan boyun edirilen gl Arzava beylii Hititlerin gerileme devrinde bamszln ilan etmiti. Hatta Msr kralyla dostluk ilikileri iinde yazmalarda bulunmutu. Arzava Beylii, uppiluliuma tarafndan tekrar fethedilmise de, birkez daha Mira-Kuvalya, Hapalla ve eha Nehri lkesi ile birlikte bakaldrd.20 II. Murilinin 3. idare ylnn balarnda Attarimma ehrinin adamlar ve Lukka topraklarndaki dier yerler, Hitit ordusunun yaklamasyla Arzava topraklarna sndlar. Murili, Arzava kral Uhhazititen adamlar teslim etmesini istedi. Fakat u cevab ald: Benim topraklarma herhangi bir bask olmadan kendi istekleriyle geldikleri iin sana hi kimseyi teslim etmeyeceim. Uhhaziti, bylelikle Muriliye kar olduunu ilan etmi oldu. Milavandann (Miletos) adamlarn isyan etmeleri hususunda kkrtt iin, Hitit birlikleri ona saldrdlar. Srlar ile koyunlarn ve baz yerlileri Hatti topraklarnda almalar iin yanlarnda gtrdler. Murilinin, 3. idare ylnn kiisel kaytlarnda; Hattuasa geri geldim diye yazm. Ve arabal savalar ve birlikleri harekete geirdim; sonra bu yl,
19 20

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.83 O.R.Gurney, Hititler, ev: Pnar Arpaay, Dost Kitabevi, Ankara 2001, S. 37

16 Arzava topraklarna ayak bastm. Uhhazitie, Topraklarna snan vatandalarm bana geri gnderilmedi. Bu yzden artk silahlara sarlacam. Rzgar tanrs, tanrm, aramzdaki anlamazln adaletine karar verecek. diyen bir mektupla haberci gnderdim.21 Murili, her halde kendi kuvvetleri yeterli gelmedii iin, aabeyisi Karkam kral Biyaili ile enitesi Mira Beyi Mahuiluvatan yardm istemiti. Arzavann mttefikleri arasnda ise, yukarda belirttiklerimiz dnda Attarimma, uruda ve Huvaranaa22 da vard. Kardei ve enitesinin kuvvetleriyle ordusunu takviye eden Murili, Arzava ittifakna kar ilk muharebeyi Valma (Elmal) civarndaki Astarpa nehri (Aksu) kenarnda vermiti. Bu savata Arzavallar yenilmilerse de kesin sonu alnamamt. Fakat bu srada mevsim ka girdiinden Murili, Valmaya dnmek zorunda kalmt. Bahar gelince savaa tekrar balanm ve bu defa btn Arzava ordusu ar bir yenilgiye uratlmt.23 Bu zaferden sonra bakent Apaa (Efesos), savamadan teslim alnd. Kral Uhhaziti, deniz yoluyla kaarak ok sayda vatandayla birlikte Akalarn (Ahhiyavallar) yanna gitti. Kimileri de Puruhanda kentine ya da Arinnanda dalarna kat. Murili bu ksm yle anlatr: Dimdik denize uzanr, ayrca (oras) ok etin ve geit vermez bir kayalktr. At arabas oralara kamaz. (Sisamn tam karsnda yer alan, Antik ada ad Mykale olan bu gzel yarmada, bugn gzel piknik alanlar ve plajlaryla bakml bir ulusal parktr.) Murili burada sava arabalarn kullanamad iin klasik bir sava taktiine bavurarak bu dalk blgeye snanlar ala mahkm etti. Sonunda bunlarn 15.500n tutsak olarak Hattuaa gnderdi; sava ortaklarysa daha fazla tutsak aldlar.24 Bu kesin zaferden sonra gen kral, Arzava koalisyonuna giren btn mttefikleri cezalandrmak istemiti. Fakat eha Nehri Memleketi kral Manapa-Datta, Hitit kralndan af dilemi ve ricas yerine getirilmiti. Bylece Bat Anadoluda asayi yeniden salandktan sonra, Arzava Memleketlerinin her biri ile ayr birer antlama yaplmt. Bu antlamalara gre, eha Nehri Memleketi yine Manapa-Dattaa, Hapalla Targanallie, Mira ve Kuvalya memleketleri Mahuiluvaa, Kk Arzava krall da esir den Arzava prensi SUM-ma naraa verilmiti.25 1.2. Arinnanda Da: Murili annallerinde Arzava corafyasna ait bir metni okuduumuzda Arinnanda da hakknda bir fikir ediniriz.( KUB XIV,15, Ay III, 39-49 Ann. s.54):

21 22

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.84 Bu ehirlerin Bat Anadoluda olduu tahmin edilmektedir. 23 E. Memi, a.g.e., s. 106 24 B. Brandau-H. Schickert, Hititler (Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu), ev:Nazife Mert Olu,Arkada Yaynlar, Ankara 2004, s. 198 25 E. Memi, a.g.e., s. 106,107

17 39) [nu DUTU-si] ( -N)A :HUR.SAG A-ri-in-na-an-da pa-a-un a-si ma (HUR.SAG) [Ari-i] (n-na-an-da-a)s me-i k-ki 40) (na)-ak-ki-is a-ru-ni-ia-as-kan par-ra-an-da pa-a-an-za n(am-ma-as me-ik-ki par-kuu) ua-ar-hu-i-sa-as 41) nam-ma-as NA pi-e-nu-na-za nu-kan S- TU ANSU. KUR.RA.MES s(a-ra-a pi-e-numa-a)n-zi U-UL DU-ri. 42) NAM.RA.MES-ma-an pa-an-ku-u har-ta ERIN MES-ia-kan pa an-ku-(us e-ir e-esta). Tercmesi: 39) Hametmaabm Arinnanna dana gittim, fakat mezkur da ok 40) sarpt. Denize doru kntl idi; bundan baka ok yksek ve arzal idi. 41) stelik de kayalktr. (Oraya) atlarla kmak imknszdr. 42) Fakat onu (da) btn halk NAM.RAlar tutuyordu ve btn askerler yukar ktlar. Arzava'ya gidebilmek iin nce Arinnanda denilen yksek bir dan almas g, sarp yamalarndan aa, denize doru inmek gerektiini reniyoruz. Fakat, daha nce Valma'ya gelmek gerektiine gre, bu da Valma memleketi ile Arzava'y birbirinden ayryordu. Forrer, bu da Kilikyadaki Misis da olarak gstermiti. Garstang ise (Tahtal da) Solyma da ile birletirmektedir. F.Knala greyse bu da, ancak, Apaa ehri lokalize edildikten sonra tesbit edilebilir. Her halde bu ehir civarndaki dalardan biri olacaktr. Zaten metinde anlatlan sarp yap da genellikle Antalya sahillerinde grlen dalarn karakterine uygundur. nk Bat Toroslarn bat yakasnn d ksmlarn tekil eden Antalya Krfezinin bat kysndaki dalar uzun ve dar sra dalar karakterini tarlar. u halde bu metin sadece Arinnanda dann tasvirini yapyor, onun tayini hususunda hi bir sabit nokta vermiyor. Bununla beraber bu tasvir, genellikle Gneybat Anadolu sahilindeki dalarn yapsna uygun dmektedir.26 Arinnanda, Miletus ve Ephesus veya Ephesus ve Smyrna arasndaki kayalk burunlarndan (ufak yarmada gibi bir eyler aslnda) biri olmalyd. Bu burunlardan bir tanesi Ephesusta antik bir koydan kmaktadr. Miletustakiler, ok verimsiz olduu iin dieri en uygunu gibi grnyor. Byle bir durumda Lukka lkesinden kaan firariler iin doal bir snak olurdu. Piyama-Inaras yenildikten sonra mltecilerin katklar tepelerden biri olan Puranda, babas Uhhazitiin lmnden sonra mltecileri denizin ortasnda brakan prens Tapalazunavilinin korumas altndayd. Murili, Hatti birliklerini ve atl savalar nasl hareket ettirdiini ve Purandaya nasl gittiini anlatmaya devam eder. Prens onunla tanmaya geldi ve kendi sava blgesinde standn ald, ama yenilmiti. Murili onlar tepeye kadar kovalad ve Puranday kuatt ve saldrd, tm su kaynaklarn kesti. Prens gece boyunca kamaya devam etti ve Lukka topraklarndan gelen Hitit mltecilere kendi aileleriyle gitmelerini

26

F. Knal, a.g.e., s. 14

18 emretti. Ama ben, gne, bunlar duyduumda diye anlatr Murili; birliklerimi ve atl savalarm arkalarndan yolladm ve azimle hi durmadan kovalamaya devam ettiler ve ondan ocuklarn aldm ve mahkmlarm geri aldm ve Tapalazunavili yalnz bana kat. Purandann bu tanmn cevaplayan birka tepe Astarpa nehri yaknlarnda olas sava alannn bat taraflarnda uzanr. Buras, kuatma annda su temin edilmesinin ok zor olduu, da yamacnda bir kalenin kontrol ettii, ykseklerde bir kasabadr. Batya doru giden iki ana rotann buluma noktalarn gsterir. Birisi Gediz vadisi yannda Lidya boyunca ilerler. Dieri de Menderes vadisine katlmak iin gney bat dorultusunda, Ephesusa doru bir istikamette ilerler. Gediz ve Menderes vadilerinin ortasnda ykselen Blaundusun27 biraz gneyindedir. Blaundus tepesi, trmanmas ok zor, killi, dik yamalarn yaklak bir mil ykseklikteki yerleri boyunca uzanr. Buna ramen Roma egemenlii zamannda blgenin su ihtiyac, eski ilkel tahta yalan yerini alan bir su kemerinden salanrd. Tepe o kadar kk ki, metinte belirtildii sayda snmacya yetecek kadar suyu salamak imknsz olabilirdi veya snrl miktarda salanabilirdi. Daha fazla aratrma olmadan bu dik yamalarn Hitit kaytlarnn Purandasn simgeleyen yerler olduunu sylemek imknszdr.28 1.3. Apaa Arzavada belirtilen en nemli yerlerden birisinin, idare merkezi olan Apaa (Efesos = Efes) olduunu belirtmitik. imdi de harekt srasnda kasabaya yaplanlar aktarabiliriz. Murili, Arzavaya doru ilerlerken, Sallapa yaknlarnda, gney yerine bat istikametinde ordusunu takip ederken grd bir imek Apaaya dt. Apaada Arzava kralnn bir konutu vard. Murilinin yaklamasyla Arzava kral Apaadan kat, denizi geti ve orda kald. imek tarafndan vuruldu. Denizin ortasnda ok kt bir hastala yakaland ve denizde ld. Oullar da onun yanndayd. Tapalazunavli Purandada bir snak edinmek iin kaarken Piyama-Inaras orada kald. Daha sonra Piyama- naras denizden kt. Ahhiyava kralna gitti. Murili Ahhiyavaya gemiyle bir eli gndermiti ve kral prensi Muriliye geri verdi. Buraya kadar grdk ki; kraln yaad yer olan Apaa, Ege kysnda bir limana sahipti. Byk ihtimalle kydan ok da uzakta olmayan bir ada vard. Kraln ok hasta olup daha uzaa gidemeyip de kat ada. Burada bahsedilen denizin bir gl olmad gerei, prensi geri getirmek iin Ahhiyayay geen gemiden bahsedilmesiyle de destekleniyor. Miletusun kuzey sahilinde klasik zamanlarda birisi Ephesusta, dieri Smyrnada ( zmir) olmak zere iyi korunan
27

28

Lidya snrnda bir kent. Bkz: Strabon Geographka, s.63 J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.86,87

19 ve adalar olan en azndan iki tane liman vardr. Buradaki adalar da eski sahil eridinden biraz uzakta bulunur. Bu da aslnda Arzava kral ve yanndakilerin ekilmesi olarak da dnlebilir. Eer Ephesusun (Efesos) eski adnn Apaa olduu hatrlanrsa, meteor, yzyllardr tapnakta korunan yce frtna tanrs tarafndan frlatlmamal myd? Tarsuslu Saint Paul zamannda bile Ephesus insanlarnn byk tapnaklarnda jpiterden den kutsal taa taptklar sylendi. u an nehir alvyonlar altnda kalan Ephesusun eski liman olarak tanmlanabilen Apaadan nce, Ayasalkn alak katmanlarndaki kazlar kesinlikle gerekli olabilirdi. Bayraklda (eski Smyrna) Hititlerin son dnemlerine ait anak mlekler ve yaplar kaz yapan kiilerce akland. Fakat Arzava kralnn igal edildii dnlen konutu gibi hibir kraliyet konutuna ait nemli bir belirti aklanmad. O kynn havas scak ve nemli olduu iin ylesine bir servete sahip herkes ana sarayn ehrin i kesimlerinde, yksek yerlerde, daha canlandrc bir atmosferi olan herhangi bir yere yapabilirdi.29 1.4. Milavanda ehri lk defa Forrer, sonra Sommer, krk olan satr sonlarn tamamlayarak bu konuda nemli bir metni (KUB XIV, 15) aklamaya altlar. Son olarak da Goetze bunu u ekilde tamamlad: 23) ma-ah-ha-an-ma ha-me-es-ha-an-za ki-sa-at nu mUh-[ha-LU-is ku-it A-NA LUGAL.KUR ah-hi-ia-u-ua EG R-an ti-ia-at 24) nu-kan KUR URU Mi-il-la-ua-an-da A-NA LUGAL KUR ah-hi {u-ua-a..nu UTU-si} 25) nu-kan gul-la-an ma-la-LU-in ER N.MES ANSU.KUR.RA MES-ia pa-ra-a n[e-eh-hu-un na-as- KUR URU mi-il-la-ua-an-da] Tercmesi: 23) Vaktaki bahar geldi, Uhhaziti, Ahhiyava memleketi kral tarafna getiinden 24)Millavanda memleketini Ahhiyava kralna [gei hakk olarak vermiti.] 25) Bunun zerine Gullas', Mala-LU-is'i, as[kerleri, harp arabalarn yolladm.] Burada ad geen Uhhaziti'in Arzava kral olduunu daha nce belirtmitik. Yukardaki satrlardan Arzava kralnn Milavanda (=Miletos) ehrini Ahhiyava kralna teslim etmi olduunu, bunun zerine Hitit kral Murilinin, komutanlarndan Gullas ile Mala-LU-iS'i isyan bastrmak zere Arzava memleketine gnderdiini reniyoruz. Demek ki Milavanda ehri ister dorudan doruya, ister Arzava kral vastasyla olsun, Hitit hakimiyeti altnda bulunan bir ehirdi. Fakat burada bizi birinci derecede ilgilendiren ksm, bu ehrin Hattiye veya Ahhiyava
29

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.88

20 kralna ait bulunmas deildir. Bu ehrin yerinin tayin edilmi olmasdr. nce Forrer, sonra ona dayanarak Dhorme bu ehri klasik30 Miletos31 ile birletirmek istediler. Fakat bu ehrin daha sonraki eklinin Milavanada olduu anlald. Gerekten de Milavandann Miletos ile ayn olduu filolojik olarak kabul edildi. Metinlerin corafi ilikisi de bu benzerlii desteklemektedir. nk, Tavagalava mektubunda, Piamaradu'nun bir gemi ile hareketinden bahsediliyor. Bu mnasebet Miletos'un corafi mevkiine ok uymaktadr. Bu bakmdan Arzava'nn bat snrn Ege Denizine dayanmaktadr. Bu sahilde, hi olmazsa bu ehre kadar Hitit nfuzunun, dolayl yoldan da olsa, hakim olduu anlalm oluyor.32 Bir baka fikre gre de Hitit ordular, batdan Lukka topraklar ve Milavandaya ya da gney batdan Arzavaya hareket edebilirdi. Bu da, Garstang ve Gurneyin de hem fikir olduu, Lidyann bulunabilecei konumdu. Fakat bize gre, Lukka topraklar ve Milavandann Arzavann gneyinde olmadn, onun kuzeyinde ve hatta Mira, Vilua ve eha Nehri lkesiyle snrda olan Arzavann kuzeyinde olduunu konutuk. Bylelikle J. Mellaart, Lukka ve Milavandann konumunu, Gneybat Anadolu kylar olarak belirlemitir.33 Dier rotaya dnersek kraln seferinin ilk hedefi Attarimmann Lukka adamlaryd. Milavanda Lukka topraklarna ait grnmektedir. nk Attarimmann yine ayn dmanlar tarafndan saldrlmtr. Milavanda Lukka topraklarnda ya da yakn bir yerlerde olabilir. Milavanda, Lukka topraklarna olduka yakndr. Fakat tahminen bu topraklarn tesinde de olabilir. nk o zamanlarda Hitit kontrolne maruz deildir. ema yle olabilir:

DEN Z M LAVANDA LUKKA HATT

Sallapa

ki rotann birbirleriyle ilikilendirilebilecei ortak noktalar bulunmakta mdr? Her eyden nce deniz vardr. Hem Apaa, hem de Milavanda sahil kenarnda bulunmaktadr. Sonra yine, Murilinin Arzavaya olan saldrsndaki hazr nedenlerden birisi olan Attarimmann adamlar sorunu vardr. Attarimmann adamlar Arzavaya gemiti. Arzava kral onlar vermeyi

30 31

F.Knal, a.g.e. s.15 Pisidiada dalk bir lke. Bkz: Strabon Geographka, ev: A. Pekman, s.63 32 F.Knal, a.g.e. s.15 33 J.Mellaart, The Present State of Hittite Geography, Aspect of Art And Iconography: Anatolia And Its Neighbors. Studies In Honor of N. zg, Nimet zge Armaan, (Edited by M.J.Mellink, E.Porada, T. zg), Ankara 1993, s. 416

21 reddetmiti. O ayrca Milavandann adamlarn da isyana kkrtmt. Btn bunlar tahminen, Arzava snrlarnn ya da bir Arzava smrgesinin, Lukka topraklarnn o zamanlarda birbirine olduka yakn olduu anlamna gelir.(Birbirine tam snr olduundan emin olamayz. Snrlarn tanmlanmas byk lde doru olmasna ramen etkili denetimin nitelii diye bir eyin olmas her zaman olas deildir ve yerleilmi ky ve ana rotalardan uzak tepeleri takip ederek dman topraklarndan ieriye doru szan nemli ldeki insan says da olasyd) emamz imdi ikisinden birisi olacaktr: Ya,

Milavanda

LUKKA

HATT

DEN Z

Sallapa

Apasa
ARZAVA

M RA

R. Astarpa

HATT

Ya da

Apaa

ARZAVA M RA

R. Astarpa HATT Sallapa HATT

DEN Z

Milavanda

LUKKA

( Bu aamada hangi yolun devam etmesi gerektiini sylemek mmkn deildir)34 Bizim kanaatimize gre de Milavanda, Arzavann gneyindeki sahil kenarnda bulunmaktadr. 2. Hapalla Beylii: Arzava memleketlerinden birisi de Hapalladr. nk Murilinin, Arzava seferinden sonraki
34

J.G.Macqueen, Geography and Hstory in Western Asa Minor in the Second Milennium B.C, Anatolian

Studies, Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara 1968, Vol: XVIII s.170

22 snr taksimatna bu memleket de dahildir. Ayn ekilde Targanalli antlamasnda geen memleketimde sizler, sen Targanalli (Hapalla Beyi), Mahuiluva (Mira beyi) ve Manappa-Datta (eha Nehri Memleketi beyi) asil adamsnz, birbiriniz ile bozumayn eklindeki ifadeler de bu ama iin kullanlabilir. Buradaki ortak ifade, bu memleketlerin birbirinden farkl olduunu gsterir. nk burada ad geen Mira beyi Mahuiluva, Alakandu antlamasnda adlar saylan drt Arzava kralndan biridir. Bunlardan baka Madduvatta anlamasnda da Hapallann Hattiye ait olduunu bizzat Madduvatta itiraf etmekte ve ald bu memleketi geri vermeye raz olmaktadr. Bu kayt Hapallann Hattinin yaknnda bir yerde olduunu gsterir. Bunun iindir ki; Goetze, Hapallann, eha Nehri Memleketi ile Kk Arzava arasnda bulunduu yolundaki eski grnden vazgemitir. Hapallay Hatti lkesinin batsna, hem Mira-Kuvalya, hem de Zippala-Harriyati ve kk Arzava memleketleriyle snr komusu olacak ekilde yerletirmitir ve klasik Kaballa ile idantifiye etmitir. Onun burada belirttii ikinci nokta KUB XIX,22 de uppiluliumann komutanlarndan Hannuttiin Hapallaya Aa memleketten gitmesi, fakat Mira-Kuvalya veya eha Nehri Memleketlerine uramamasdr. Dier taraftan KUB XXXI,80 de yaynlanan Hitite bir mektupta gemi ile yaplan gnlk bir seyahatten sonra Hapalla ehrine dnldnden bahsediliyor. Forrer de buna dayanarak Hapallann Akdeniz sahilinde bulunduunu ileri srmtr. Sommer ise gemi seyahatinden bahseden paragraf ile Hapalla ehrinin adnn getii paragrafn ayr ayr olduunu dnerek bu iddiaya katlmyor. Fakat Sommer bu itirazda biraz haksz gibi grnmektedir. nk kt ifadeli Hitit metinlerinde bazen byle mnasebetler kurulabiliyor. Ayn suretle Goetzenin teklifi de pek isabetli deil gibi grnyor. Arzava ile Hatti memleketleri arasndaki iliki Aa memleket yoluyla olduuna gre, Hapalla = Kaballa olsayd, Murilinin Arzava seferinde buraya uradndan bahsetmesi beklenirdi. Nitekim KBo III,4teki boluu dolduran ilave parada Hapalla'dan bahsedilmediini kendisi de sylemektedir. Sonra Aa memlekette olduunu bildiimiz Dattaann Valma ile komu olabileceini de hatrlamak lazmdr. Grlyor ki, Hapallann yeri hakknda henz kesin bir hkm verilemiyor. Ancak Hapalla bir yandan Aa memleket vastasyla Hatti ile iliki halinde, dier taraftan Arzava Memleketlerine dahildir. imdilik ister sahilde, ister ierde olsun, bu memleketin Arzavann dousunda olduunu gsterir. Bu nedenle de eha Nehri Memleketini Arzavann dousundaki Kpr su ve Aksu nehirleri mecrasnda aramayacamz sonucu elde edilmi oluyor.35

35

F.Knal, a.g.e., s. 16,17

23 yleyse Hapalla krall nerededir? Ne yazk ki, Murilinin bu lkeyle antlamasnn corafi blm kayptr ama birka gsterge vardr. Tuthalyann annallerinde, bu kralln Lukka topraklaryla olan ilikisi anlatlmaktadr. Fakat metnin birok yerinin okunamamasndan dolay pek bir netice elde edilememitir. Aslnda Madduvatta metni de olayn tam tersini iddia etmektedir. Madduvatta iki taraf arasndaki birliktelii idare eden bir konumdadr. Hitit kral Hapallay kendisine boyun edirirken, yasal olarak onun kendisinin olduunu kabul ederek Lukka topraklarndaki fetihlerini de devam ettirmektedir. Madduvatta Siyanti nehri ( MiraKuvaliya?) topraklarndan harekta balad iin Hatti topraklarna daha yakn bir yere yerletirilmitir. Bu, emamzda hangi yolda ilerlememiz konusunda da yardm eden dier kaynakalar tarafndan dorulanmaktadr. Hapalla, Aa lkeden zarar grmtr. Tekrar, Madduvatta Hapallay krallna dahil ettikten sonra Pitassadaki isyan kkrtmtr. Bunun zerine Hitit kral, Sallapada ona kar glerini toplamtr. Sallapa zaten bizim emamzda yer almaktadr ve Pitassann Tuz Glnn batsnda ya da gney batsnda olduu genel bir inantr. yle anlalyor ki, Hapalla, Mira ( Siyanti nehrinin topraklar) ve Hatti topraklar ve hatta Pitassa ve Aa lkeden meydana gelen Hatti toprann paras arasndadr. Bylece, emamz aadaki gibi yapabiliriz:36

Milavanda
APAV YA EHA N.

LUKKA

V LUA

HATT

Sallapa

DEN Z

Apaa

ARZAVA

M RA

HAPALLA

P TASSA

AAI LKE

3. eha Nehri Memleketi ve Apaviya: eha Nehri Memleketi, Kk Arzava Beylii ile snr komusudur. nk Murili annallerinde, eha Memleketi Beyi Manapa-Dattan Arzava seferinde Uhhazitiin tarafna getii sylenmektedir.(KUB XIV,I5 Ay. IV 26-32=Ann. 70). Manapa-Dattan memleketi Arzava'ya yakn olmasayd, herhalde bu yardm yapamazd veya yapmak istemezdi. Ayn metnin paralelinde (KBo III,4 Ay. III,10-11 =Ann. 67) Murilinin Purandadaki son Arzava gcn de imha ettiini reniyoruz. Daha sonra, Manapa-Datta cezalandrmak zere eha
36

J.G.Macqueen, a.g.m., s.172,173

24 Nehri Memleketine giderken, Manapa-Dattas'n bunu haber alarak korktuunu ve byk krala ricac olarak annesini, ihtiyarlar gnderdiini reniyoruz. Demek ki Murili, Arzava'dan ok ksa srede eha Nehri Memleketine geebilecek bir yerde bulunuyordu. Yani bu iki memleket birbirleriyle komu idiler. Dier taraftan eha Nehri Memleketinin Mira-Kuvalya memleketleriyle de komu olduu anlalyor. nk, annallerde (KUR XIV,I5 Ay. IV33=Ann. 70) "Seha nehri memleketini ve Manapa-Datta tebala aldktan sonra Mira memleketine dndm" deniliyor. Sonraki annallerde de ayn haber tekrar ediliyor. eha Nehri Memleketinin bir taraftan Karkisa memleketine de yakn olduu anlalyor. nk, Murili eha Nehri Memleketi beyi Manapa-Datta ile yapt antlamann giriinde, Manapa-Datta ile kardeleri arasnda ihtilaf kt zaman, Manapa-Dattan Karkisa memleketine kat anlatlyor. Ayn antlamann artlar arasnda ise Hitit kral yle demektedir:37 63) ka-as-ma-at-ta ID se-e-ha KUR URU [ap-pa-u] i-ia-ia AD.D N. 64) nu-ut-ta a-pa-a-at KUR-e e-es-du n[a-at-za] pa-ah-si 65) nam-ma-za DUMU URU ha-at-ti ZAG URU ha-at-ti l[i-e i-la-li-ia-si. 66) ma-a-an-za DUMU URU ha-at-ti ZAG URU ha-at-ti-ia HUL-u-ua-an-ni. 67) i-la-li-ia-si mu-kan ka-a-as-ma N .[ S D NG] R.LIM sar-ra-at-ti Tercmesi : 63) te ben Seha nehri memleketini ve Appaviya'y sana verdim. 64) Bu senin lken olsun, onu koru! 65) Sonra sen bir Hattiliyi veya bir Hatti hududunu istemeye kalkma. 66) Eer bir Hattiliye veya bir Hatti hududuna fenalk 67) Yaparsan, o zaman yemini bozarsn. Demek ki btn bu bilgilere gre eha Nehri Memleketi, 1 - Arzava beylii ile 2 - Mira ve Kuvalia beylii ile 3 - Karkisa memleketi ile 4- - Hatti lkesi ile komuluk edebilecek bir mevkide olacaktr. Byle bir mevki neresi olabilir? nce, isminin de gsterdii gibi bu memleket phesiz bir nehir mecrasnda aranacaktr. Geni manadaki Arzava lkesi iinde bulunan douda Kpr su ve Aksu vadileri ile Antalyann batsnda Esenay ve Dalaman ay, daha yukarda Miletos yannda denize dklen Menderes vadileri bulunmaktadr.
37

F.Knal, a.g.e., s. 17

25 Bunlardan ilk bu akarsu yata iin dikkate alnamaz. nk eer eha Nehri Memleketi Kprsu ve Aksu vadilerinde olsayd, Murili Arzava seferine giderken bu memleketten gemesi beklenirdi. Halbuki O, bu nehir memleketine Arzava meselesini hallettikten sonra gidiyor. Esenay ve Dalaman ay vadileri ise bize gre Kk Arzava beyliinin hakimiyet sahas iindedir. O halde eha Nehri Memleketi iin sadece Menderes vadisi kalmaktadr. Gerekten de Menderes vadisinde bulunan bir eha Nehri Memleketi gneyden Arzava ile, doudan gller blgesinde olabileceini tahmin ettiimiz Mira ve Kuvalya beylii ile, kuzeydoudan ise belki de Apaviya vastasyla Karkisa memleketi ile snr komuluu yapabilecektir. Ancak bu mevkide Hatti devleti snrlaryla dorudan doruya bir komuluk imkanszdr. Nitekim Goetze de, eha Nehrini Kk Menderes olarak kabul ediyor. Garstang nce Forrere dayanarak eha nehrini Seyhan olarak gstermiti. Fakat daha sonra bunu Byk Menderes'in bir kolu olarak kabul etmitir. Bize gre daha kesin bir tespit yaplncaya kadar Menderesler arasndaki sahay byk bir ihtimalle eha Nehri Memleketi olarak kabul etmek gerekir. Bu mevki, onun Mira memleketi ile olan komuluuna da elverilidir.38

Milavanda
LUKKA

DEN Z

EHA NEHR LKES

HATT

SALLAPA

Apaa

M RA ARZAVA

Bu, yle grnyor ki, corafi ve tarihi bir anlam tamaktadr. Murilinin hkm srd zamanlarn banda, Lukka adamlar eha Nehri topraklarndan geerek Arzavaya kaabiliyordu. Bu da o zamanlar Manapa-Dattan Arzavann dier tarafndan geri ekilmesi sayesindeydi. Manapa-Datta antlamas tarihsel adan, kendi lkesinin aka eha nehri topra olarak tanmlanmasn ilgin bir ekilde ortaya karmaktadr. Fakat Hitit Kralna sadakatini tekrar dorulamasnn bir sonucu olarak Manapa-Dattaa Seha Nehri ve Apaviya topra
38

F.Knal, a.g.e., s. 18

26 verilmitir. Seha Nehri topra ile Milavandann ilikisi, bize, Hitit Kralnn Milavandaya giderken dinlendii eksik isimli Abay hatrlatr. Bu isim Sommer tarafndan Abawiya olarak dzeltilmiti ve eer kalp doru ise bu da isim iin olduka uygun olan dzeltmedir. Zorlu bir mcadeleden sonra geri ekilen Hitit kral iin komu Apaviyada dinlenmek doal bir eydi. emamz o halde yledir:39

Milavanda
APAV YA EHA NEHR LKES

LUKKA HATT

Sallapa

DEN Z

Apaa

ARZAVA

M RA

eha Nehri lkesiyle yaplan antlama, veliahtn, aabeylerinin zalimce davranmasnn hikayesiyle balar. Ana hatlaryla Mira-Kuvalyayla yaplan antlamann balangcna ok benzemektedir. Bu durumda antlama, Manapa-Dattala yani Murili tarafndan korunan ve bu konuma getirilen prensle yaplmtr. Nankrln, sadakatsizliin ve affn ayn hikayesi tekrar gzler nne serilir. Manapa-Datta dier hkmdarlara kar Arzaval Uhhazitiin tarafnda yer alr. Murili onun pimanlk beyann kabul eder ve onu vasal olarak tutar. Corafi sonular ele aldktan sonra ksaca Seha Nehri lkesinin sonraki tarihi hakknda ne kadar az ey bilindiini belirtmek iyi olacaktr. Kral Manapa-Dattan sonraki servetine bir bak, aadaki gibi balayan mektubun bir parasyla ortaya kt. Bu mektubun Muriliye veya varisi Muvattaliye gnderilip gnderilmedii kesin deildir. Eer Viluaya saldrdklar sylenen birlikler sonraki satrlarda belirtilen Hitit birlikleriyse, mektubun alcs muhtemelen Muvattallidir. Baka bir ifadeye gre de Murilinin hkmdarl boyunca Viluayla hibir sorunu yoktu. Fakat maalesef cmlenin znesi kayp ve konu bir dman saldrs bile olabilir. Deniz haydutu Piyama-radus ve damad Atpasn eylemleri, tarihi hala pheli olan, szde, Tawagalawas Mektubunun ana konusudur. Muvattallinin hkmdarl boyunca eha Nehri lkesi sadk kalma benziyor. Bildiimiz kadaryla Muvattalli, kz kardeini, Manapa-Dattasn olu Maturie nikahlad.
39

J.G.Macqueen, a.g.m., s.171

27 Maturii eha Nehri lkesinin kral yapt. Muvattallinin Alakandula yapt antlamada, Vilua kral, kendisinin hkm altnda yaayan Seha lkesinde veya Arzavada isyana kalkan veya bunu tevik eden herkesin bildirilmesini emretti. Bu, o iki lkenin de halen vasal krallklar olduunu gsteriyor. Bu yzden, Alakanduun, Arzavadaki drt kraldan biri olduu sylenen ayn antlamada, eha Nehri lkesi dahil edilmiyor. Akas bu lke, dierleriyle yakn ilikiler iersinde olmasna ramen, tam olarak bir Arzava topra olarak saylmad. Hattuiliyi tahta karan coupe dtat (Franszca bir kelime)ta Manapa-Dattan olu Maturi, Hattuiliyi yeeni Urhi-Tehupa kar destekledi. Ama Hattuilinin lmnden sonra eha Nehri lkesi, dier bat blgeleriyle birlikte ekildi. IV. Tuthalyann annallerinde, baz ksmlarnn karlp sakland bir blmde Ahhiyava kral ekildi diye belirtilir. Ahhiyava kralnn eha lkesini ayaklanmalarda destekledii grlyordu. Fakat, bir Hitit saldrsyla kar karya kalmaya da isteksizdi. Tuthalya; Arzava, eha Nehri lkesi, Hapalla ve Milavanday da ieren birka lkeye kar harekat da kaydeder.40 4. Mira ve Kuvalya : Genelde d lke olarak nitelenenler, antlamayla Hattuaya balanan ve kendi kral tarafndan ynetilen bal krallklard. Bu bal devletler, Mitanni ile uva dnda (Hitit olduklar srece), Hattuann emri altnda deil, bir bakma emaneti konumundaydlar. Bu sistemin Bat Anadoludaki rnei Mira kraldr. Bu kral bir anlamda eha, Hapalla ve Vilua lkelerinin denetleyicisiydi. Sz konusu lkelerde kan antlamazlklar konusunda Mira kral karar verirdi. Ayaklanma ya da d saldr durumunda kendi ordusuyla nlem alrd. Bunlar yaparken de Hattuann e gdmnde hareket etmek zorundayd. Komu lkelere dorudan mdahale yetkisi yoktu. G durumlarda Tarhuntaa kral da ona yardm ederdi. Yine de zm bulunamazsa sorunu byk kral ele alyordu.41 Snrlar hakknda en etrafl bilgi verilen bu memlekettir. Evvela Mira ile Arzava snr komusudur. Bunu, Murili annallerinde (KUB XIV,l5 y. 110-32=Ann. s.38) bildirilen Arzava kralnn olu SUM-DKAL ile Mira beyi Mahuiluva arasnda cereyan eden Hapanuva sava ile biliyoruz. Metne gre bu memleketin yars zaten Mahuiluvan tarafndaym. teki yarsn da malup etmi ve buras Hatti lkesinin bir paras olmutur. Burada Mira beyi Hatti'ye tabi olduu iin Hapanuvann yeniden zaptedilen ksm Hatti'ye aitmi gibi gsterilmitir. Bu Hapanuva ehrinin yerini bilmemekle beraber, iki memleketin hudutlarnn bu ehirde birlemesi phesiz bir komulua iaret eder. Ayn suretle Arzava seferi srasnda Murilinin Mira'ya ait
40 41

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.94 B. Brandau-H. Schickert, a.g.e., s.278,279

28 bir snr ehri olduunu Kupanta-KAL antlamasyla bildiimiz Aura'ya gelip, ondan sonra Arzava'ya girmesi de bu komuluu gsterir. Geri burada "Arzava'ya yrdm" dedikten sonra Aura'ya gittiini sylyor. Fakat en mantkls bu yardm da aldktan sonra Kk Arzava krallna girmesi gerekir. Bununla birlikte daha nce sylemekle bir yanl yaplm olmaz. nk Mira da geni manadaki Arzava'nn memleketlerinden biridir. Kupanta-KAL antlamasnda bu memleketin hudutlar yle iziliyor: 29) ki-e-iz-za-at-ta URU ma-ad-du-un-na-sa-sa-za BAD KARAS SA Du-ut-ha-li-ia 30) ZAG-as e-es-du ki-e-iz-ma-at-ta SA URU ui-ia-na-ua-an-da DKAS. KUR HIA ZAG-as e-esdu 31) nu-kan I-NA URU a-u-ra pa-ri-ia li-e za-a(-i]-it-ti ki-e-iz - ma-at-ta 32) ID as-tar-pa KUR URU ku-v.a-li-ia- ZAG-as e-es-du nu-ut-ta a-pa a-at KUR TAM e-es-du 33) na-at-za pa-ah-si IS-TU D as-tar-pa U IS-TU ID si-ia-an-ta i EN URU.LUM-ia Tercmesi: 29) Bir taraftan Tuthalyann kalesi (?) Maddunassas ehri senin snrn olsun. 30) te taraftan ise, Milavanda ehrinin kap tanrlar hudut olsun. 31) Ve sen Aura ehrinden teye gememelisin. 32) Astarpa nehrinin bu tarafnda ise Kuvalya memleketi senin hududun olsun, ve bu, senin hududun olsun.42 33) Onu koru ve sen Astarpa ve Siyanti nehirleri tesinde bir ehir kuramazsn! Burada 29. satrdaki Tuthalias'n kalesi olan Maddunassas ehrinin yeri bilinmiyor. Fakat 30. satrdaki Vianauanda ehri bugn umumiyetle klasik alarda Xanthos (Esenay) nehrinin yukar ksmndaki Oinoanda ile birletirilmektedir. Bu grte filologlarn dayandklar tek nokta, bu iki ismin de Hitite ve Yunancada arap manasna gelmesidir. Bu hkmn doruluunu aratrmak konumuzun dndadr. Ancak bu tespite dayanlarak 33. satrda ad geen Astarpa ve Siyanti nehirlerinin tayinini yapmak phelidir. nk antlamada Vianauanda ehrinin nehir kenarnda bulunduuna dair bir kayt yoktur. Burada 29-32. satrlardaki hudutlarn 33. satrda bu defa nehirlerle olmak zere tekrar eklinde bir dnce zoraki olur. Zira Hitite metinler nehir kenarnda olan ehirler iin Astarpa'daki Valma, Siyanti nehrindeki Mahuiluvan tanr ehri Kupanta-KAL diye syledikleri gibi, burada da Astarpa veya Siyanti nehrindeki Vianauanda ehri eklinde bir aklama beklenirdi. Bundan baka Murilinin Arzava'ya giderken Sallapa'dan sonra Mira memleketi, snr olan Aura'ya geldiini, burada mttefik kuvvetlerle birletikten sonra Valma'ya girdiini ve buradaki Arinnanda dan aarak

42

F.Knal, a.g.e.,s. 19

29 Kk Arzava krallna hcum ettiini biliyoruz. Bu itibarla eer Oinoanda= Vianauanda ayniyeti kabul edilirse, bu takdirde Mirann snr bu ehrin kenarnda bulunduu Xanthos (Esenay)'a kadar uzayacak ve o zaman Mira ile Valmann snrn ayran Astarpa nehrinin Xanthos (= Esenay) ve bugnk Antalya ehrinden bu nehre kadar uzanan arazinin de Mira memleketi olmas daha uygun olacaktr. Halbuki, Valma memleketi Konya blgesi olarak kabul edilen Pitassa ile de komu idi. Bu yzden, biz, Antalya krfezine dklen "Aksu" aynn Astarpa olarak gsterilmesini daha uygun buluyoruz. nk, bu nehrin aznda bulunan Valma Memleketinin, douda Pitassa ile, kuzeyde Mira, Gneybatda da kk Arzava ile snr komuluu mmkndr. Buna gre Mira ve Kuvalya memleketleri iin en elverili yer olarak Gller blgesi dnlebilir. Buraya yerletirilen Mira ve Kuvalya memleketleri, bir taraftan Aksu (bize gre Astarpa) nehri kenarnda bulunan Valma ile, batda Byk Menderes(=Seha nehri memleketi) ve zellikle Apaviya ile snr komusu olabilir. Bu durum Arzavaya giderken Sallapadan sonra Mirann snr ehri olduunu rendiimiz Aura'nn bu civarda aranmasna da elverilidir. nk Konya'dan Beyehir'e doru gelirken rastlanan Fasllar ve Eflatunpnar abideleri bize bu yolun Hititler zamannda kullanldn gsterir. Kupanta-KAL antlamasnda saylan Mira snr ehirlerinden birinin bu abideler civarnda olabilir. Mirann teki snrn gsteren Siyanti nehrine gelince; Forrer, Arzavay Kilikyaya yerltirmitir. Kupanta-KAL antlamasnda Astarpa ve Siyanti nehirlerinin birlikte bahsedilmesine dayanarak, bunlarn Seyhan ve Ceyhan nehirleri olacaklarn iddia etmiti. Fakat Goetze, bu metinden nehirlerin yan yana bulunduu eklinde bir anlam karlamayacan belirtti. Siyanti nehrinden birok defa bahsedilen Madduvatta antlamasndan renildiine gre, bu nehrin Afyonkarahisar civarndaki Akaray olabileceini syledi. Garstang ise belki de her iki kelimede grlen ant unsuruna dayanarak evvelce Xanthos=Siyanti demiti. Fakat metinlerdeki corafi durumlarn buna uymadn kendisi de grmtr. Siyanti nehrinin Kk Arzava krallnn dnda bir yerde aranmas normaldir. Bu sebeple bu nehir iin Gneybat Anadolu sahilindeki Dalaman ve Esenay, Aksu ve Kprsu aylar dikkate alnamaz. Gerekte, Mirann bir kara memleketi olmas da bu nehri Gller Blgesinin batsnda aramaya sevk etmektedir. Bu durum Forrerin iaret ettii Valma-Pitassa komuluuna da uygundur. Haritaya dikkat edilecek olursa, burada Menderesin birok kolundan baka nehirler de grlr. te Mirann bat snrn tekil eden Siyanti nehri takriben bu civarda aranmaldr.43

43

F.Knal, a.g.e., s. 20,21

30 Mira eyaleti, Arzava birliinin en eski yelerinden biri ve muhtemelen orjinal ekirdeidir. Hitit kaynaklarndan renildiine gre Kuvalya blgesi, onunla neredeyse her zaman iliki iersindedir. Kaytlar; uppiluliuma dneminde, Mahuiluvan, bir Mira prensinin ve Arzava kralnn bir akrabasnn uppiluliumann kardei tarafndan snr d edildii ve koruma iin Hitit kralna sndklar zamandan balar. Bu hikaye Murili tarafndan yaplan antlamann giriinde, Kupanta- naran Mahuiluvan varisi olarak tahta kmasnn zerinde yazldr. Herhangi bir corafi nemi olmadan devam eden bu antlamann 27. satrnda, Bunun yan sra, siz nz, kabile reisleri, Kupanta- nara, Manapa-Datta ve Targanalli; sizi ortak bir yeminle mecbur braktm iin artk birlein. diye belirtilir. Sadece bir dieriyle arkada olmak iin uyarlmadlar. Ayn zamanda birinin dman nn de dman olarak kabul edilmeliydi. Ortak bir dmana kar savayor gibi birlemeliydiler. Bu asilzade sonradan Mira-Kuvalyann, eha Nehri lkesinin ve Hapallann hkmdarlar oldular. Bu yzden bu lke yle bir pozisyonla yerlemiler ki birbirlerine ulaabilmeleri ve iletiim kurabilmeleri ok kolay olmutur. Bu ynde her ortak dman kefedebilir ve ona kar birleebilirler. Kupanta- narasn, hala, Vilual Alakandu ile Muvattalliin antlamalar zamannda bir Hitit vasal olan Mira zerinde, hakimiyeti devam ediyordu. Grne gre Hattuilinin Bat blgesiyle ba beladayd. O dnemlerde, Mira kral, zgr dncenin nemini benimsiyordu ki bu ona; tahtndan olan Hitit kral Urhi-Tehup adna 2. Ramsese dorudan mdahele edecek yeterli gc verdi.44 Ama Firavun, Hattuili ile byk dostluk antlamasn yeni imzalamt. Mira kraln cevaplarken mektubunun bir kopyasn da yeniden ele geirildii yere, Hattuaa gnderdi. Ondan sonra Mira ismi kaytlardan silinir. Byk ihtimalle Hattuili lkeyi tekrar fethetti, paralad ve kendisine bal hale getirdi. Varisi Madduvattaa Siyanti Nehri lkesini tmar olarak brakabildi ve Siyanti nehri, Murilinin antlamasnda Mira-Kuvalyann snrnn bir paras olarak belirtildiinden beri Madduvattan bu tmar sadece yeni bir isim altnda Mira topraklaryd. Kuvalyann bu blgesi kurtarld. Murilinin annallerinden rendiimize gre kendisinin 4. idare ylnda; dzeni devam ettirmek iin Mira topraklarna geri dndnde Arsani, Sarava ve Impay kurduunu, glendirdiini ve zerlerine Hapanuvayla birlikte Hitit birlikleri iin askeri bir alan kurduklarn syler. Bu drt kasaba kazlarla kefedilmemiti ama Hapanuva, Mahuiluvan

44

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.89

31 mpadaki Arzava prensine kar zaferinden sonra, Mahuiluva tarafndan kefedilen ve saldrlan tek ehir olduu iin, en az Impa kadar nemli bir askeri merkez olmalyd. MiraKuvalya topraklarnn tamamnn tahmini corafi konumu, Sallapa ve Pitassayla olan sk ilikilerinden renilir. Kupanta- narala olan antlamasnn giri blmlerinde de bahsedildii gibi Murili, Sallapa araclyla iki durumda Miraya yaklat. Birincisi, ahsi kaytlarnda da yer alan, Arzavaya kar byk harektn balatmak iindir. kincisinde ise, birka yl sonra Pitassayla isyan plan yapan sadakatsiz Mahuiluvaa kar hareket etmek iin yardm edildii zaman yaklamtr. Grlyor ki Mira-Kuvalya, dou snrnda Pitassayla, kuzeydeki Sallapa yaknlarnda olmaldr. Kupanta- narala olan antlamasnn 8-10. blmlerinde baz detaylarda, Mira-Kuvalya ve Hatti arasndaki snrdan bahsedilir. Snr tanmlama metodu, Hulaya Nehri lkesininki ile karlatrlmaldr. Burada aktr ki, btn snrlar tanmlanmamtr ama sadece, Hatti topraklarnn kendisinin olduu bu taraf ksm tanmlanmtr. Amorium (Emirda) olarak tanmlanan Aura blgesi Mira kralnn gemeyi yasaklad blge olarak tanmlanyor. Bu yzden Mira lkesinin, Akar ayn gney ve batsnda uzanmas gerekiyor. Bunun yan sra metinde belirtildii gibi; ayn kralln bir paras olan Kuvalya blgesi dorudan nehirle bitiiktir. Bu durumda ayn cmlede Astarpa nehri olarak belirtilen Siyanti nehri, nerede aa yukar kesintisiz bir snr izgisiymi gibi yer alyor? Kar taraftan baka bir nehrin daha akmasna ramen Akar ay Akehir glne akyor. Bu Valma topraklar olabilecei iin Mira snrlarn o kadar douda aramak neredeyse imkanszdr. Siyanti nehri iin Aurann batsna bakmamz gerekiyor. Sonra Siyanti nehrini temsil ediyor gibi Senarus ve Banaz seeriz. Menderesin bu kolu Astarpa ayn su blm izgisinde yer alr. Bu iki nehir beraber MiraKuvalya krall iin uygun bir snr izgisi olurlar. Bahsedilen dier yerler kolayca tespit edilemez.45 Maddunaa ismi, Glacus nehri zerinde bir kasabay Attanassusu nerir. Fakat tanm, doudan batya doru ilerliyorsa, yer bundan daha da douda uzanmaktadr. Tuthalyann salamlatrlm kamp da henz tanmlanmad. Ilgn yaknlarndaki Kyltolu Yaylas yaln kayalklarla kuatlm, zerlerinde de byk bir kraln adnn yazl olduu bir levha var. Fakat isim tanmlanamyor ama kukusuz Tuthalya deil ve yapda hibir antik kant yok. Eer Mira kral ehri kurtardktan sonra Astarpa nehrini getiyse Valma yaknlarndan baka s bir blgeye doru ilerleyen Arzava prensinden kanmtr. Afyon-Karahisardaki ortaaa ait kalenin aa taraflarnda, byk ihtimalle Hitit zamanndan kalma megalithic (byk kaya paralar) ta bloklar var.

45

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.90

32 Daha nce de belirtildii gibi; grne gre Mira topraklar, Hitit kral tarafndan Madduvattaa tmar olarak verilen Siyanti Nehri lkesi ad altnda, IV. Tuthalya dneminde tekrar dodu. Madduvatta, Zippala Dalk Blgesini, orada yaamak iin ald. Bu, Siyanti Nehri Topraklarnn bir dier ismi olabilir gibi grnyor ya da en azndan sonraki ismi olabilir. Hitit topraklarn Arzava dmanlarndan korumak iin; sadece Cayster (Astarpa) ve Seranus (Siyanti) nehirlerinin deil ayn zamanda Lidyann bat kesimine doru akan Gedizun da doduu Dindymus (Murat Da) dalk ktlesinden daha iyi bir kale burcu bulunamad. Buradan Madduvattaa verilen Zippala Dalk Blgesinin konumunu da karabiliriz. Eer kant doru bir ekilde yorumlandysa Byk Menderesin eski istikametinin yannda, Glaucusla baland yerin hemen aasnda bulunan Beycesultan tepesi, Mira-Kuvalya snrlar iinde olurdu. Ankaradaki ngiliz Arkeoloji Enstits tarafndan yaplan kazlar Orta Tun ann geni sarayna ve onun stndeki 13. yzyln sonlarna ait daha kk bir meskene k tutmutur.46 M. 2. Binyldaki Bat Asya Aznlnn corafi incelemesi, iki olay gz nnde bulundurarak balamaldr. a. II. Murilinin Arzavaya kar seferi b. Bir Hitit Kralnn (Murili veya Muvattali) Lukka-topraklar ve Milavandaya kar seferi. Her bir vakada, Hitit ordusu tarafndan takip edilen rota verilmektedir: (a) Hattua Sallapa Aura Valma Astarpa N. Arzava lkesi Apaa ki ey bu tanmlardan aka bellidir. Birincisi, olaylar, her ikisi de Sallapadan getii iin, ayn ynde balamaktadr. kincisi, Sallapadan sonra olaylar, yn deitirmektedir. Sallapadan sonra ikisi iin de ortak bir isim yoktur. Her listedeki geriye kalan dier isimlerin de Hattuadan balam, uzun, ortak bir seferin ulat komu alanlarda yakn bir ekilde gruplandrlm olabilecei ile ilgili bir fikir ortaya atlmamtr. Fakat iki rota arasnda daha
46

(b) Hattua Sallapa Valiwawanda Iyalanda Aba Attarimma-Millawanda

J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s.91

33 yakn bir iliki kurmaya almak ve var olan corafi ve arkeolojik durumlar iin uygulanabilir dncesiyle byle bir gidiat ina etmek doru olur diye dnyoruz. lk nce Apaa rotasna bakalm. Murilinin daha sonra Mira-Kuvalyann Kupanta- naras ile yapt antlamada, Astarpa Nehrinin Kuvalya snr olduu sylenmektedir. Kupanta- narasn da Auraya gemesi yasaklanmtr. Bylece, bu birlikteliin sonuna kadar, Hitit topraklar Astarpa Nehrine kadar uzanmt. Fakat Mahuiluva taraf, antlama artlarndan anladmz kadaryla, Arzavayla birlikte olan erkek kardeleri tarafndan lkesinden srlmt. Bu yzden Murilinin, Astarpa Nehrini getiinde Arzava lkesine de girebileceinden bahsedebiliyordu. Bundan dolay birliktelikten nce nehir Arzava snryd. Birliktelikten sonra da MiraKuvalyann snr olmutu. Bunu yle emalatrabiliriz:47

DEN Z

Apaa

ARZAVA

M RA

HATT

Sallapa

Astarpa Nehri

5. Vilua: Belki de, Vilua kralln emaya yerletirmek imdilik mmkn olmayabilir. Fakat, Yeni Hitit Devleti zamanna ait bir antlamann tarihi giri ksmnda, Labarnann (I. Hattuili), Arzava memleketlerinden Viluay zapt ve olunu da Tuvanuvaya (Tyana-Kilisehisar) vali tayin ettii anlatlmaktadr. Bu suretle onun zamannda, devletin siyasi hudutlarnn, hi olmazsa bugnk Bordan Bat Anadoluda aranmas gereken Viluaya kadar uzand tespit edilebilmektedir.48 Bu lke Garstang ve Gurneyin de belirttii gibi, kukusuz Hititlere sadkt. Vilua kral Alakandu ile II. Muvattali arasndaki antlamann 14. satrnda, Karkisa, Masa, Lukka ve Warsiyalla senin ynetiminde eklinde belirtilir. Karkisa, Masa ve Warsiyalladan daha sonra detayl bahsedilecektir. Fakat Lukka zaten bizim emamzda yer almaktadr. Vilua kral da Seha nehri topraklar ve Arzava daki isyandan haberdar olabilecek bir konumdadr. Fakat belki ilgili deyim, lkesinin onlara olan uzaklnn Lukka topraklarna olan uzaklndan daha fazla olduunu ortaya atmaktadr. Ayn antlamann 17. satrnda, Alakanduun Mira kraln
47 48

J.G.Macqueen, a.g.m., s.169 E. Memi, a.g.e., s. 82

34 koruduu sylenmektedir. Bu aka belli olan yakn bir balanty ima eder. Vilusa ne Apaa rotasnda, ne de Milavanda rotasnda yer alr. Fakat bu onun konumunu belirlemede ok nemli deildir. Rotalardan bir tanesi (ya da ikisi de) Viluadan uzak durmak iin bir sapma yapm olabilir. Gerekten Hitit kralnn her iki durumda da, dost bir lke sayesinde sefere kmasna msaade edilmi olabilir. Hitit metinlerinde Wilua adyla anlan fakat Homeros destanlarnda lios (Wilios) olarak geen bu kent aslnda Troya kentinden bakas deildir. nk Homeros lios ya da lion ismini Troyann ikinci ismi olarak kullanmaktadr. Hitit-Wilua ya da Hitit-Troya arasndaki sk dostluk ilikileri Troya kenti yklncaya kadar devam edecektir.49 Sonu olarak, Vilua iin en uygun konum ekildeki gibi grnmektedir:50
Milavanda APAV YA DEN Z EHA NEHR LKES V LUA

HATT

Sallapa

Apaa

ARZAVA

LUKKA

M RA

Yukarda da deindiimiz gibi, bu beylik hakknda vesika olarak tek bir antlama vardr. Fakat balang ksm tam olarak ele gemediindenden, zellikle Arzava ve Viluann Eski Hitit Devletiyle olan ilikileri hakknda ayrntl bilgi edinmek mmkn olmuyor. Bu nszden Viluann Hatti devletine kar daima sadk kaldn, uppiluliuma zamanndaki beyin Kukkinnis olduunu reniyoruz. Bu antlama Muvattali zamannda Vilua beyi olan Alakandu ile yaplmtr. Antlamada dier Arzava beyliklerinden hemen hemen hi bahsedilmiyor. Bunun iin Viluann komularyla olan mnasebetleri hakknda da bir fikir edinemiyoruz.51 6. Zippala ve Harriyati Dalk Memleketleri: II. Tuthalya idaresinin sonlarna doru, Harriyati (Karya) ve Zippala memleketleri kral Madduvatta ile uramt. Madduvatta antlamasndan renildiine gre, Ahhiyava kral, Madduvatta memleketinden srp karm, fakat Madduvatta, iltica ettii Hattuata iyi muamele grmt. Hitit kral, kendisine ordu ve malzeme vermi, bylece Madduvatta kendi kralln tekrar ele geirmiti. Fakat Ahhiyava kral ikinci defa gelip, Zipala ve Harriyati
49 50

Ayrntl bilgi iin bkz: E. Memi, Troya ve Troyallar (Troyallar Trk Mdr?), s. 51-57 J.G.Macqueen, a.g.m., s.172 51 F.Knal, a.g.e., s. 29

35 memleketini zaptetmiti. Bunun zerine II. Tuthalya, bizzat savaa mdahale etmek gereini duymu, eha Nehri (Byk Menderes) memleketinde meydana gelen savata, Ahhiyava kral Attariiya, byk bir yenilgiye uramt. Ancak gariptir ki, Madduvatta bu savata dmanla ibirlii yapm, fakat buna ramen, Hitit kral, kendisini affederek, bugn elimizde bulunan antlamay yapmt. Dier tarftan bu antlamada, Madduvattan, kzn, Arzava kral II. Kupanta-Kala vererek akrabalk kurmas su saylmaktadr ki, buradan, II. Tuthalya ile Arzava kral arasndaki ilikilerin de gergin olduu anlalmaktadr. Yine bu antlamadan renildiine gre Madduvatta, Hatti kral adna Arzava Kralln da zaptetmi, gerekte ise hakimiyet sahasn geniletmiti. Btn bunlar bir yana, Alayadan (Kbrs) gelen vergilere de el koymutu.52 Yukarda tek tek ele alp, ayrntlaryla anlatmaya altmz, Hitit kaynaklarnda adlar geen Arzava memleketleri bunlardr. imdi hepsini gz nnde bulundurarak bir sonuca varmaya alalm. Bugnk Antalya evresinde bulunan olan Kk Arzava krallnn dousunda Hapalla, kuzeydousunda Mira-Kuvalia; kuzey-batsnda Seha nehri memleketi ve Apaviya beyliklerinin bulunduunu, bat ve gneyden Ege Denizi ve Akdenizle evrildiini syleyebiliriz. Geni mandaki Arzava memleketlerinin ise takriben Menderes'in izdii doal bir snrla Aksu ve Kprsunun dousunda kalan blgeyi kapladn doruluu pheli grlerek- ileri srebiliriz. Fakat bu snrlar genellikle vesikalarn en ok bulunduu Murili devri iin geerli tutulmaldr. Geni anlamdaki Arzava snrlarnn zaman zaman deitiini hatrlamak gereklidir. IV. Tuthalya zamannda ise Zippasla ve Harriyati dalk memleketleri de Arzavaya dahildir. Bu memleketler hem Hatti'ye yakn bulunuyorlard hem de Hapallay zaptedebilecek bir yerde idiler. Bunun yannda, Murili zamannda Arzava ile birleen Attarima-Huvarsanassa-Suruda ehirlerine sahip bulunuyorlard. Ayn zamanda da Madduvattas Alasia (Kbrs)dan gelen vergileri ele geiriyordu.nk, Pitassa ile de mnasebeti vard. Demek ki Madduvatta, Arzava beyliklerinden birounu zaptetmiti. Bunun iin onun memleketi olan Zippala- Harriyatinin yerini tesbit etmek nemlidir. Goetze bu memleketleri Afyonkarahisarn dousundaki Akaray ile yukar Sakarya arasndaki sahaya yerletiriyor. Hitit metinlerinde genellikle Hatti lkesinin batsnda olduu anlalan Arzava memleketlerini Anadolunun gneybat kesine yerletirmek en uygun olandr. II. Murili zamannda Arzava memleketlerinin bata Kk Arzava krall olmak zere, Hapalla, Mira ve Kuvalya, eha Nehri Memleketi ve Apaviya denilen ve snrlar Hatti krallar tarafndan tayin

52

E. Memi, a.g.e., s. 93,94

36 edilen kk beylikleri ierisinde barndrmaktadr. Bu memleketlerin hepsine birden Arzava memleketleri denildii gibi, beylerinden her birine Arzava kral denildii anlalmaktadr. Sonra metinlerin verdii imkn lsnde bu beyliklerin bulunduklar blgeler en geni hatlarla tespite alld. 53

53

F.Knal, a.g.e., 21,22

37 II. BLM AAI LKE Aa lke sznden dz lke anlam kmaktadr. nk Aa lke (KUR UGU), Yukar lke'nin kartdr. Aa lkenin Arzava, Tuvanuva Blgesi ve Konya Ovas-Tuz Gl arasndaki blge olduu ynnde pek ok aratrmac fikir birliindedir.54 III. Tuthalya dnemine ait bir metin, Aa lke ynnde bulunan Hitit topraklarna yaplan dman saldrlarn anlatmaktadr: nceleri Hatti lkeleri dman tarafndan harap edilmiti. Gagal dman geldi. Hatti lkesini harap etti. Nenaa ehrini snr yapt. Aa lke istikametinden Arzaval dman geldi. O dahi Hatti lkesi 'nin yakp ykt. Tuvanuva ve Uda ehirlerini kendisine snr yapt.55 Bu metin bir zet niteliindedir. Gerekte tm dmanlarn ayn anda Hattuaya saldrmadn biliyoruz. Yine de, belli ki Tuthalya ldnde Hititlerin durumu hi de i ac deildi.56 Grlecei zere Arzaval dman Aa lkeyi geici bir sre de olsa ele geirmi ve Tuvanuvay snr yapmtr. Burada Tuvanuva ehri, Hupina ve Nenaa ile birlikte gemektedir. Bu yer Aa lkenin snrnn hemen dnda aranmaldr. Tuvanuva, Aa lkenin kuzeydou snrndadr. Dolaysyla buraya ulamak iin Aa lke yolunun izlenmesi gerekecektir. 57 uppiluliumann belgelerinden anlalmaktadr ki; uppiluliumann babas Hitit tahtndayken, Hititler Aa lkenin kontroln tekrar ele geirmilerdi. Belgelere gre, kral hastal srasnda Samuhada oturmu; olu uppiluliuma ise Aa lkeden Azzi-Hayaa, Gaka ve dier dman lkelere kar yaplan askeri operasyonlar yrtmt. Yine de, Aa lkenin Azzi-Hayaa snrndaki topraklardan bazlar, uppiluliumann Hukkana ve Hayaa halkyla olan antlamalarna kadar, Azzi-Hayaa kontrolnde kald anlalmaktadr. Antlama gereince, Hayaallar, daha nceden kendisine ait olup, Hayaaya verdii tm namralar uppiluliumaya iade etmeye ve uppiluliumann Hatti lkesine ait olduunu iddia ettii snr topran da geri vermeye zorunluydu. Aa lkeyi, komu dman lkelerin igaline kar korumaya ynelik problemler, Gakalarn o blgede aktif olduklar, Murilinin hkimiyetinde de devam etti. Murilinin Gakaya kar yapt seferlerden nce, Tipiyadan gelen Gakal bir adam olan Pihhuniyann Aa lkeyi ele geirip onu Gaka topraklarna dhil ettiini anlyoruz. Arkasndan Murili
54

G.Karauuz, a.g.e., s. 41 O.R.Gurney, a.g.e., s.34 56 B. Brandau-H. Schickert, a.g.e., s.142 57 G.Karauuz, a.g.e., s. 41,42
55

38 savata Pihhuniyay yenilgiye uratp, lkesini yakp ykar ve onu tutsak alp Hattuaya getirir. Tahminen Aa lkede Hitit egemenliini yeniden oluturur. Fakat, restorasyon ksa srmtr. 2 yl sonra (Murilinin 9. yl), Aa lke, bu sefer Hayaa birlikleri tarafndan yeniden istilaya urar. Hayaann dmanlarn kovma grevi askeri komutan Nuwanzaya dmtr. O ise, biraz gecikmeden sonra, (Nuwanzann khinlere danma konusundaki srarndan dolay) igal glerine ve Aa lkedeki yeniden elde edilmi Hitit egemenliine kar yank getiren bir yenilgiye neden olmutur. Tanmlayabildiimiz kadaryla, Aa lke, Murilinin hkimiyetinin geri kalan dneminde, kral tarafndan tayin edilen yerel bir yneticinin idaresi altnda, kesin olarak Hitit topraklarnda kalmtr.58 Aa lke II. Muvattali dneminde Hitit devletinin bir parasyd. Nitekim II. Muvattali blgenin tanrlarn sk sk anma gerei duymu ve muhtemelen Gaka saldrlarndan korunmak iin Hatti'nin tanrlarn Aa lke'ye tamt: Kardeim Muvattali tanrsnn emri zerine, Aa lke'ye gidip Hattuay terk edince, [kardeim] Hatti'nin (tanrlarn) ve l krallarm ald ve onlar [ ] lkesine gtrd. Hatti lkesi'nin yaya ve arabal savalarn nden gnderdi. Onlar gittiler. Sonra Hatti'nin tanrlarn ve l ruhlarn yerlerinden ald. Onlar aaya, Tarhuntaa lkesi'ne gtrd ve Tarhuntaay ald (ve onu devlet merkezi yapt ).59 Marmara Denizine ve Ege denizine akan nehirler arasnda bulunan, Bat Anadoludaki su blm izgisini oluturduu bilinen Mt. Temnos hizas olduunu dndm asl Arzavann kuzey snr olduka gvenli olabilir. Herhangi bir kararl kart taraf, bu savunmalar ykabilmiken, ayn zamanda oradan tekrar kmak zorunda da kalm olabilirdi. Murilinin seferlerinden sonra, hibir Hitit kral onun galibiyetiyle rekabet etmeye cesaret edememitir. Onun gibi dierlerinin abalar da, eha Nehri lkesi, Vilua, Mira, Hapalla, ve Walwara nehri vatannn oluturduu koruyucu bir halka olan d Arzava devletlerini birbirinden ayrmaya odaklanmt. Tarhuntaa krall o halde Arzawa, Valma, Pitassa, Ussa, Hurniya (Kzlcasu havsas), Kizzuvatna, Kuwania ve Akdeniz ile snr oluturmaktadr. lk olarak Labarna, tarafndan fethedilen ve I. Hattuiliye kar isyan eden, Aksaray blgesindeki Parsuhanda eski krallnn merkez vadisindeki Hulaya Nehri lkesinin ilk esi olan yapay arazi kesinlikle budur.

58

Trevor, R. Bryce, The Boundares of Hatti and Hittite Border Policy, Journal of the Tel Aviv University Institute of Archaeology, Vol: 13, 1986, s. 89 59 G.Karauuz, a.g.e., s.43,44.

39 Garstang ve Gurney Hulaya nehrini aramba ay ile tanmlamlard; Goetze Kzlcasu yu nermiti; Laroche, Millink ve Singer, Gksu ve Gkay olarak tanmlamay tercih etti. Dierleri farkl isimler almtr: R.Hurniya (Kzlca Su), R.Walwara (Gksu ya da Gkay) ve aramba ay hala yaynlanmam (E.Gordon, kiisel bildiri) II. Murilinin metnindeki Landa ve Hapalla ile ilikilendirilen Lalaya nehri olarak ortaya kar. Kurunta Anlamasndan aktr ki; R.Kasuraya ile yeni bir snr sayesinde, III. Hattuili ya da IV. Tuthalya Arzava devleti Hapallay yeni bir tampon devlet haline getirmiti. Bu ise, en sonunda IV. Tuthalyann dne ve Tarhuntasann blnmesine yol aan bir hatadr. Bat Anadolunun gney bat eyrei tam bir Arzavan lkesiydi (yani Arzavann ii) ve Hapalla krall gibi II. Murilinin onlarla yapt antlamalarda bamsz olarak kalmt. Oullar Muvattali ve III. Hattuili, onun yapt anlamalar bozdu. Arzava lkeleri, Lukka ve Milavandaya kar kk ama etkili baarlar elde ederek savalar balattlar. Hititologlarn ve tarihilerin Hitit Emperyalizmini vmek iin yaptklar gven ieren patrtlar, gerekte varsayma dayaldr. Muvattali, III. Murili, III. Hattuili ve Tuthalyann annalleri para halindeki bilgiler dnda (III. Hattuili) u ana kadar bulunmamtr. E.J. Gardon nun 1963te verdii bilgiye gre, yaynlanmam metinlere dayanarak, Hattinin d II Murilinin hkimiyetinden sonra balamt. II Murili ise, komulara kar yaplan tm d savalarn Hattinin askeri gcn atn anlayan ve kendini bu savalardan en gl Arzava devletleri olan Arzava Beylii ve Hapallayla dostluk (kardelik anlamalar) kurarak kurtaran tek Hitit kralyd. Muvattali ve Hattuili, sonra babalarnn anlamalarn bozmutu. Bu olayn ortasnda, mehul savalarla Msrdan hcum tehditi ba gsterdi ve hemen ardndan gney Anadoludaki sava yeniden balad. Bu ise, Muvattalinin lmne, III. Hattuilinin, Walwara ve Hapallay yendikten sonra, Tarhuntaa tampon devletini kurmasna yol at.60 Bu bilgilerin nda Aa lke, Anadolu'nun gneybatsndaki Arzava ve batda ayaklanabilecek dier vasal devletlere kar bir savunma blgesi olarak ilev grmtr. Bu amala da askeri bir kararghn kurulduu bir blge olmutur. Aa lke, Halysn (Kzlrmak) batdaki st ksm ve doudaki Euphrates (Frat) arasnda bulunan topraklarn ounluunu iine alan, Hatti topraklarnn doudaki bir uzantsyd. Kuzeyde Gaka blgesiyle, kuzeydouda Azzi-Hayaa blgesiyle snr61 oluturuyordu. Birok kez, bu iki blgedeki dman gleri tarafndan saldrya uramt. Bilinen ilk istila hareketi, Hitit topraklarna genel hcum esnasnda uppiluliumann
60 61

J.Mellaart, a.g.m., s. 417 G.F. D. Monte- J. Tischler, Die Orts und Gewssernamen der Hethitische Texte ( Rportoire Gographique des Textes Cuniformes-RGTC VI), Wiasbaden 1978, s. 293

40 hkimiyetinden nce olmutu. O zaman, lke, Samuhada snrn oluturan Azzideki dmanlarca yamalanmt. Daha sonralar, Samuhann Aa lke iin idari bir merkez grevini yapt anlalmaktadr62 Aa lke ierisinde pek ok yerleme olduu Hitit iviyazl belgelerinden anlalmaktadr. Bunlardan biri ve en nemlisi kukusuz Hititlerin belli bir sre bakentliini yapm olan Tarhuntaadr.63 nceleri Dattaa olarak, daha sonralar Frtna Tanrsnn ideogramnn Luwice tarhuntokunmas gerektiine dayandrlarak, Tarhuntaa olarak okunan bu corafi blgenin, Parhadan (Perge) Anadolunun gney sahilleri ve Kizzuvatnay da kontrol ederek, Konya-Kuluya kadar uzand, ayrca Tarhuntaann idari, Hulaya Nehri lkesinin ise corafi bir adlandrma olduu anlalmtr.64 te yandan II. Muvattalinin, Hitit tanrlarn, Kade sava srasnda Tarhuntaa ehrine tad ve devlete ait toplantlarla birlikte, dinsel ilerin burada yrtld nceden beri bilinmektedir. Ancak son yllarda Tarhuntaa tarihi ile ilgili belgelerin saysnn artmas, bu krallk hakknda ilgin sonularn ortaya kmasn salamtr. Bunlardan Bronz tabletin, Boazky Gney-Burcu yaztnn, Kurunta mhrlerinin ve Konya-Hatpta Kurunta yaztl kaya kabartmasnn kefedilmesi, bu krallk ve onun Hattua ile olan siyasi ilikileri konusundaki bilinen fikirlerimizin deimesine neden olmutur.65 mparatorluun son dnemlerine k tutan bu belgeler, Hitit devletinin kmediini, aksine baz kk krallklar halinde varln bir sre daha devam ettirdiini gstermitir. Konya Ovasnn gneyinde Kzlda, Karada ve Aksarayn dousunda Burunkayada bulunan, kral Hartapua ait olan baz hiyeroglif yaztlarn, Yalburt yaztlaryla balantlar kurularak M. 1150 yllarna tarihlendirilmitir.66 Bunun sonucu olarak da Tarhuntaa krallnn, daha gneye kayp varln bu blgede devam ettirdii yorumu yaplmtr. Urhi-Tehup ve III. Hattuili arasnda yaplan Kurunta antlamasndan rendiimize gre, Tarhuntaa-Hulaya lkesine ait ehirler: Hawa da, Zarnia, Halapuwanza, Zarata, Santimma, Alana, Ninainta, Harmimas, Walwara, Mata, Sanhata, Surimma, Saranduwa, Daddassi, Waltanna, Usawala, Alluprata ve Huhhura Pitassa lkesine ait ehirler: Sanantarwa, Arimatta,
62 63

Trevor, R. Bryce, a.g.m., s. 89 G.Karauuz, a.g.e., s. 44. 64 G.Karauuz, Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitabevi, Konya 2002, s. 72 65 G.Karauuz, a.g.e., s. 73,74 66 G.Karauuz, a.g.e., s. 75

41 Ussa lkesine ait ehirler: Harazuwa, Hatti lkesi: Saliia,67 Tarhuntaa lkesi iinde yer alp da Hatti lkesine ait olan mstahkem ehirler: Anta ehri ve Anta ehri harabeleri, Lahwiiassi, Wastissa, Hadduwassa, Handawa, Daganza, Simmuwa, Sahita, ehirleri, grevli olan Kamama ehri kylleri, Walistasa ehri, altn saray olanlar, nurta, Wattanna, Malhuwaliiata, Kasuriia, Sawiia, Pariiassa, Annauliia, Puhanta, Gurtanassa ehirleri, Aralla ehri nar yetitiricileri, Araunna ehri adamlar, Uppanassa ehri ku bakclar.68 KBo XL 360 nolu fal metni ok fazla tahrip olduundan Tarhuntaa hakknda bize fazla bir bilgi vermemektedir. Ancak Tarhuntaa lkesi'nde sinapsi evinin herhangi bir Frtna Tanrs gnahlarn balad m? ve Meale festivali gnlerinde Tarhuntaa kralna, kralie ryasnda bir dua yneltti. cmleleri dikkat eker. Bu krallk hakknda bilgi veren Akkada metinler de mevcuttur. Bunlar Msr'dan Boazky'e gnderilmi olan Akkada mektuplardr.69 Hititlerden bize ulam olan binlerce iviyazl belgede ehir (URU), lke (KUR), da (HUR.SAG), nehir ( D) ve kaynak (PU) adlar gemesine karn bunlar hakknda maalesef Hitit belgeleri bize detayl bilgi vermemektedir. Bugn iin Hitit corafyasnn pek ok zlmemi problemi vardr. Bunlar iinde bir tanesi de Tarhuntaa-Hulaia Nehri lkesi sorunudur.70 Tarhuntaa lkesinin yeri hakknda imdiye kadar ileri srlen grler unlardr: E. Forrer ve Getze blgeyi Tarhuntaa ve Hulaya Nehri olarak iki ksma ayrmaktadr. E. Forrer ayrca Tarhuntaann Develi-Karahisarn 6 km gneybatsnda, Zencibar kalesi olabileceini ileri srmektedir. A. Getze ise Tarhuntaay Bat Kilikyada Toroslarn gneyinde aramaktadr. J. Garstang burasn Sula civarnda; F.Cornelius eitli yerlerde ve Mut civarndaki Dalisandosda; E.Laroche eitli yerlerde ve Kilikya Toroslarnda; J. Garstang-O.R.Gurney aramba ay zerinde; E.von Schuler Konyann gneyinde; M.Mellink Glnarn 9 km gneyinde Meydanck Kalesi; A.nal Ceyhan Irma zerinde Sirkelide aramlardr.71 Aratrmaclarn ou Hulaya Nehri lkesi'ni aramba ay civarna yerletirmilerdi. Bilindii zere aramba aynn en nemli kayna Bozkr'dan gelen ksmdr. Ancak bu ana akarsuya Konya-umra Ovasndan Beyehir-Sula-aramba Blgesi'nin daha verimli sulanabilmesi iin yukarda akarsular blmnde sz edildii gibi bir sulama kanal almtr. Bu ekliyle kanal harita zerinde sanki aramba aynn bir uzants grnm vermektedir.
67

G.Karauuz, a.g.e., s. 86-88 G.Karauuz, a.g.e., s. 96 69 G. Karauuz, M. II. Binde Orta Anadolunun Gney Kesimi, s. 47 70 G. Karauuz, a.g.e., s.63 71 H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., Eskia Konya Aratrmalar I, stanbul 1996, s.45,46
68

42 Dolaysyla bu durum lokalizasyon almalarnda aldatc olmutur.72 phesiz aramba ay Neolitik ve daha sonraki tarihi dnem insan iin nemli bir akarsu idi. Fakat byk bir corafyay kaplad grlen Hulaya Nehri lkesine ismini verecek kadar byk deildir. Yukarda da belirttiimiz gibi blgenin en byk akarsuyu Gksu nehridir. Bu yzden H.Bahar, G. Karauuz ve zdemir Koak Hulaya Nehri lkesinin Gksu'ya yerletirilmesi gerektii kansndadr.73 IV. Tuthalya ve Kurunta arasnda yaplm olan bronz tablet zerine kaznan antlamada, Tarhuntaa-Hulaya Nehri lkesinin snrlar KBo IV 10'a gre daha geniletilmi olarak verilmitir:74 Daha nce de belirttiimiz gibi, Yukardaki metnin nda, snrlar iinde pek ok mstahkem ehir bulunduran Hulaya Nehri lkesi'nin, blgenin corafi; Tarhuntaa'nn idari bir isimlendirme olduu anlalmaktadr. Nitekim baz aratrmaclar Hulaya Nehri ve Tarhuntaa lkesi'ni birbirinden ayr ve bitiik olarak dnmlerdir. H.G. Gterbock, Tarhuntaa'nn Hulaia Nehri lkesinden daha byk olduunu ve blgenin tmn kapsadn ifade etmitir.75 Hulaya Nehri lkesinin snr Urhi-Tehup antlamasnda Pitassa, Valma ve Valuara'ya imdi ilaveten Parha, Haualiia ve Kastariia Nehri'ne kadar uzand grlmektedir. Dolaysyla blge, Parha (Perge)'dan Anadolu'nun gney sahilleri ve Kizzuvatnay da kontrol ederek en azndan Damlakuyu/ora (Cihanbeyli)-Kulu'ya kadar uzanmakta idi. Bylesine geni bir alana dalm, Tarhuntaa-Hulaya Nehri lkesi snrlar iindeki yerlemeleri yle sralamak mmkndr:76 Alana: Alana ehri Hulaya Nehri Memleketine aittir. Fakat su Arlanta Da zerindedir. Bu suyu Hulaya nehri memleketi ile Hatti memleketi ortaklaa kullanacaktr.77 Forrer, J. GarstangO.R. Gurney, L. Jakop-Rost bu ehrin Kybistra/Ereli ve Tyana (Ak Gl ve Ereli) arasnda kalan Alan Kasabas olduu grndedirler. Alluprata: Valma ve Hulaya Nehri lkesi arasnda bir snr ehridir. E. Laroche ve J. Garstang-O.R. Gurney ehri, Asur belgelerinde geen ve Tarsus'un kuzeyinde yer alan Illubruya (aktsu) yerletirmitir. Ancak bu ehir Hulaya Nehri lkesinin batsnda yer alan Valma Ikesinde bulunduundan bu aratrmaclarn Hulaya Nehri lkesi'nin gneyinde yer alan Illubru

72

J.Garstang, The Hulaia River Land and Dadaa, A Curcial Problem in Hittite Geography, JNES, III, London 1944, s.23 73 H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., a.g.e., s.50 74 G. Karauuz, a.g.e., s.64 75 G. Karauuz, a.g.e., s.66 76 G. Karauuz, a.g.e., s.67 77 H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., a.g.e., s.49

43 (aktsu) eitlemesi isabetli grlmemektedir.78 Arimatta: Hulaya lkesinin kuzeybatsnda Pitassa ehrine snr olup, Hulayann buradaki snr ehirleri Nahanta iken IV. Tuthalya zamannda Arimatta ehri olmutu.79 E. Forrer'in bu ehri Develi yaknlarnda aramasna karlk J. Garstang, Karapnar yaknnda yer alan ve bir klasik dnem yerlemesi olan Ardistama=Arissama ile paralellik kurar.80 Oysaki bu ehir Pitassa snrndadr ve Hulaya Nehri lkesinin kuzeybatsndadr. Karapnar ise tam aksine Hulaya Nehri lkesinin dousunda ve Ussa ehrine snrdr. Eer J. Garstang'n teklifi dikkate alnrsa bu kez Pitassa Blgesini douya yerletirmek gerekecektir. Oysaki Ilgn ve evresinde yaplan incelemeler esnasnda, Ilgn'a 12 km uzaklkta ve imdi Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nde sergilenmekte olan hiyeroglif bir yaztn bulunduu Kyltolu Yayla'da antn kt yerin aa yukar 500 m dousunda dden olduunu dnlen bir oluumun var olduunu grld. Bilindii zere bronz tablette Kurunta'ya, Pitassa lkesiden Arimatta ehrinin (D GAKAL.KUR) snr olduu vurgulanmaktadr. Bize gre Arimatta ehri Kyltolu'nun Hititler dnemindeki ad olmaldr ve burann hemen ilerisinde de M. II. bin dnemini yanstan bir yerleme izine de rastlanmas bu grmz pekitirmektedir. Antlamaya gre Arimatta'nn, Hulaya Nehri lkesi ve Tarhuntaann bat snrn oluturduu aktr. HUR.SAG Arlanta: Bu da Aa lkede, Hulaya Nehri lkesinin dou giriinde bir snr dadr. Bronz tablette bu da zerinde bulunan suyun Hatti ve Hulaya Nehri lkesi tarafndan ortaklaa kullanlaca ynnde bir kayt bulunmaktadr. 81 Bu da iin E. Forrer, Tuvanuva/Tyanann gneybats; J. Garstang-O. R. Gumey, Ereli'nin kuzeybatsndaki Karacada tekliflerinde bulunmulardr. Harazuva: Bu ehir Hulaya Nehri lkesi'nin dousunda Ussa'da snr ehridir. Hattaa: Eer bizim yaptmz Arimatta=Kyloltu eitlii doruysa o zaman Hattaa ehri de her halde, Hulaya Nehri Memleketine aittir.82 Havaliya: E. Forrer, J. Garstang ve A. nal bu ehri Karamann gneyinde aramlardr. Huhhura: Hulaya Nehri lkesinde bir bir snr ehridir. ehir E. Forrer tarafndan Kilikya geitlerinde, J. Garstang tarafndan Szmada, J. Garstang-O.R. Gurney tarafndan Konyann

78 79

G. Karauuz, a.g.e., s.67 H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., a.g.e., s.52 80 J.Garstang, a.g.e., 1944, s.30 81 G. Karauuz, a.g.e., s.68 82 H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., a.g.e., s.48

44 kuzeybatsnda aranmtr.83 Ikuuaniia: Konyann M. II. Bindeki ismi olmaldr. stappanna: Urhi-Tehup antlamasnda gemeyen bu ehir, Hulaya Nehri lkesi'nin denize snr olan liman ehirleri arasnda saylmaktadr. Kaparuua: Hulaya Nehri lkesinin snr ehridir. D Kastaraya: Bu nehir ismi imdiye kadar sadece bronz tablette (I 6134) grlmtr. Nehir, Tarhuntaa lkesinin bat snrnda olup klasik dnemdeki Kestrosl Aksu ay olmaldr. Bronz tablette bu nehrin, Hatti desteiyle ele geirildii takdirde Tarhuntaa lkesine ait olaca belirtilmektedir. Kunzinasa: Hulaya Nehri lkesinin dou snr zerindedir. P. Hulin, hakl olarak bu ehrin Erelinin kuzey ynnde olduu kansndadr.84 Kursavansa/Kuvarsanta: Hulaya Nehri lkesi'nin kuzeydou ynnde bir snr ehri olmaldr. HURSAG Kuvaliyatta: Hulaya Nehri lkesi'nin dousunda ve Hulaya ile Ussa lkesi arasnda snr dadr. H. Gonnet hakl olarak bu dan Hulaya Nehri lkesi iindeki Santimma ve Suttasna snrna yerletirilmesi gerektiini savunur. Larimma: Hulaya Nehri lkesinde bir snr ehridir. HURSAG Lula: Bu da, Hulaya Nehri lkesi ve Sinuuanta ehirleriyle balantl olarak Tarhuntaa giriinde dinsel ierikli bir snr da olmaldr. E. Forrer ve J. Garstang-O.R. Gurney bu da iin hakl olarak Sinand yaknlarndaki Kapakl Da teklifinde bulunmulardr. Mata: Hulaya Nehri lkesine deniz ksmndan snr olan bir ehirdir. Mila: Usauala ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr.85 Nahhanta: Pitassa ve Hulaya Nehri lkesi arasnda bir snr ehridir. Bronz tabletten bu ehrin Hulaya Nehri lkesi'nin kuzeybatsnda olduu anlalmaktadr. III.Hattuili dneminde Kurunta'ya ilk defa bu ehir snr yaplm ve IV. Tuthalya dneminde snr Arimatta ehrine kadar ekilmitir. Dolaysyla buras tahminimizce IV. Tuthalya'nn Lukka lkelerine giritii askeri seferleri anlatan yaztlarn bulunduu dini bir merkez olan Yalburt'un yaknnda bulunan obankayas (uhut) Hyk olmaldr. Nata: Hulaya Nehri lkesi'nin batsnda; Haualiia ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr. Ninainta: Hulaya Nehri lkesi ve Sinuuanta arasnda bir snr ehridir. E. Forrer, J. Garstang83 84

J.Garstang, a.g.e., 1944, s.33 G. Karauuz, a.g.e., s.72 85 G. Karauuz, a.g.e., s.73

45 O.R. Gurney ve E.Laroche, ehrin hakl olarak Sinand yaknlarnda aranmas gerektiini belirtmilerdir Palmata: Usaula ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr.86 Parha: Parha ehrinin klasik dnemdeki Perge ile eitlenmesi gerektii H. Otten ve M. Forlanini tarafndan nerilmitir.87 Pargauazmassi HURSAG (Yksek Da): Bu dan Toros Dalar olabilecei ilk defa J. Garstang tarafndan ileri srlmt. Biz de bu gre katlmaktayz. nk Saliia ehri bu daa snrdr. Bilindii zere Saliia ehri aada daha ayrntl deinilecei gibi Kizzuvatna snrndadr.88 Saliia: Bu ehir, II. Tuthalya dneminde Tarhuntaa ve Kizzuvatna arasnda bir snr ehri idi. B. Hrozny, Malatya prensi tarafndan zgin yaknlarnda bulunmu hiyerogrif yazt zerinde Saliia adn grmek istemitir. Ona gre, Sunaura antlamasnda geen Saliia, zgin yaknlarnda idi. Ancak daha sonra A. Goetze bu neriyi rtmt.89 ehir, E. Laroche ve J. Garstang tarafndan Tekir Da'nn gneyindeki Saray olarak idantifiye edilirken; A. Getze, Kilikya geitlerinin kuzeyine; F. Cornelius, J. Garstang-O. R. Gurney, Pozant civarna, A. nal, Ulukla yaknndaki Porsuk Hyk'e yerletirmilerdir.90 Salusa: Bu ehir Hulaya Nehri lkesine deniz ynnde snr olan ehirler arasnda saylmaktadr. M. Forlanini bu ehri, klasik dnemdeki Sillyon ile eitlemek istemesine karn biz Sallune=Selinus=Gazipaa olduu kanaatini tamaktayz.91 Sanantaura: Pitassa ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snr ehridir. Sanhata: Hatti ve Hulaya Nehri lkesi arasnda deniz ynnden bir snr ehridir.92 Santimma: Hulaya Nehri lkesinin dousunda ve Ussada snr ehridir. Bronz tablette, III. Hattuili dneminde yine bu ehrin civarlarnda olmas muhtemel Suttasna ehrinin snr olduu fakat daha sonra IV. Tuthalya dneminde snrn Santimma olarak belirlendii anlalmaktadr. Saranduva: Ualuara ve Hulaya Nehri lkesi arasnda denize snr olan bir ehir olup J. Mellaart tarafndan Alanya ile eitlenmitir. HURSAG Sarlaimi: Hupina ve Zaruisa yaknlarnda bir dadr. Hitit metinlerinden de anlalaca zere buras Hupinada (Ereli) kutsal bir dadr. Bronz tablette bu da zerinde
86 87

G. Karauuz, a.g.e., s.74 G. Karauuz, a.g.e., s.75 88 J.Garstang, a.g.e., 1944, s.37 89 G. Karauuz, a.g.e., s.75 90 G. Karauuz, a.g.e., s.76 91 H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., a.g.e., s.51 92 G. Karauuz, a.g.e., s.76

46 hinaruua olarak adlandrlan bir pnar havuzu bulunmaktadr. Bu da ismi karmza bir tanr ad olarak da (DSarlaimmi) kmaktadr.93 Bu da, E. Laroche, Balkar Dalar; J. Garstang-O. R. Gurney, vriz Da, F. J. Carmody Aksaray'n gneydousundaki klasik dnem Salambriai'si ile eitlemilerdir. Sarmana: Sarmana ehri byk olaslkla Tuz Gl yaknndaki Damlakuyu/ora Hyk (Cihanbeyli) olmaldr. Ayrca Sarmana ehri ile birlikte anlan Pataruanta ve Mahrimma ehirleri de tuz ile ilgili olup Sarmana yaknlarnda aranmaldr. Bylece Hulaya Nehri lkesinin de kuzey snr Tuz Glne kadar ulam olmaldr. Sarnanta: Hulaya Nehri lkesinin batsndadr. Sinnuuanta: III. Hattuili dneminde Hulaya Nehri lkesinde bir snr ehridir. ehrin Zunahara ve Adaniia yaknlarnda olduunu III. Arnuvanda'nn annallerinden renmekteyiz.94 Sura: Ussa ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr. Surimma: Hulaya Nehri lkesinin denize snr olan ehirlerinden biridir. Suttasna: Hulaya Nehri lkesi ve Ussa arasnda snr ehridir. HURSAG MES damnassaru: Sinuuanta ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr. Tarapa: Hulaya Nehri lkesinin bat snrnda ve Haualiia ile Hulaya Nehri lkesinde bir snr ehridir. T/Dasa: Hulaya Nehri lkesine deniz kesiminden snr olan bu ehir, Hurri blgesinde bir da olan HURSAG Akuliri evresinde aranmaldr.95 Tatta: Hulaya Nehri lkesine deniz kesiminden snrdr. Tupisa: Haualiia ile Hulaya Nehri lkesi arasnda snr ehridir. Uppassana: Zarnusa ve Hulaia Nehri lkesi arasnda snr ehridir. Usauala: Hulaya Nehri lkesi ve Valma arasnda snrdr. Uala: Valma ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr. Ualippa: Valma ve Hulaya Nehri lkesi arasnda snrdr. Ualtanna: Hulaya Nehri lkesi ve Valma arasnda snrdr.96
93 94

G. Karauuz, a.g.e., s.77 G. Karauuz, a.g.e., s.78 95 G. Karauuz, a.g.e., s.79 96 G. Karauuz, a.g.e., s.80

47 Ualuara: Hulaya Nehri lkesinin deniz ynndeki snr ehridir. M. Forlanininin Ualuaray, Eflatunpnar ile eitlemesinin tersine biz Gksunun aa kolu olan Alara ay ve civarnda aranmasnn daha isabetli olacan dnmekteyiz.97 Uanzataruua: Hulaya Nehri lkesinin dousunda ve Ussada snr ehridir. Zarata: Hulaya Nehri lkesinin dousunda ve Ussada snr ehridir. Zarniia: Hulaya Nehri lkesinin dousunda ve Pitassa arasnda snr ehridir. Zarnusa: Hulaya Nehri lkesinde bir snr ehridir. Zaruisa: Sarlaimi Da yaknlarnda aranmaldr.98 Tarhuntaa-Hulaya Nehri lkesindeki yerleim birimlerinin en nemlilerini ele aldktan sonra imdi de srasyla bu lkenin komularn ele alalm: 1. P TASSA LKES Pitassa'y (Pisidya) J.Garstang - O.R. Gumey, Sultan Dalar ve Boz Da arasna yerletirirken; A.Getze, Konyann kuzeyine; J. Mellaart, Kadnhan-Ilgn arasna; J. D. Hawkins, I1gn Blges 'ne; F. J. Carmody, Pitnissosa; S. Kosak, T.R. Bryce ve F. Cornelius, Pisidya ile eitlemilerdir. Pitassa lkesinin grnd son metin Urhi-Tehup ve Kurunta antlamalardr. Bu antlama metinlerinde Pitassa, Ussa lkesinin batsnda, Hulaya Nehri lkesinin kuzeybat snrnda bulunmakta ve I.uppiluliumann annallerinde de Mira ve Arzava'ya komu olduu anlalmaktadr.99 2. SALLAPA Hulaya Nehri lkesine komu olan dier bir ehir de Sallapadr. (Pessinus = Sivrihisar) Sallapann eitleme tartmalar henz bir sonuca balanamamtr.100 Garstang ve Gurney gre Sallapa, ya Sivrihisarda veya yaknnda olabilirdi.101 Onun bu nerisi iin destekleyici bir belgesi olmamasna ramen, Pessinus Blgesi'nin bir yol kava zerinde olmasn lokalizasyon iin uygun grr. J.G. Macqueen bu blgenin Tuz Gl'nn kuzeybatsnda herhangi bir yere lokalize edilmesi zerinde durur. Fakat o, byle bir lokalizasyon iin destekleyici herhangi bir delil gstermez. J. Mellaart, Tuz Gl'nn kuzeyindeki Yaral veya dousunda bir merkez
97 98

H.Bahar, G.Karauuz, .Koak., a.g.e., s.52 G. Karauuz, a.g.e., s.81 99 G.Karauuz, a.g.e., s.82,85 100 G.Karauuz, a.g.e., s.85 101 J.Mellaart, a.g.e., s. 416

48 olmas gerektiini belirtir. S. Heinhold-Krahmer, Kltepe'nin gneyinde, Kzlrmak'n kuzeybat ynnde olmas gerektiini vurgular ve A. Goetze de Sallapa'y Nevehir'in gneyinde arar.102 Bu ehrin adna ilk defa Telepinu metninde rastlanmaktadr. Sallapann Hatti ile Arzava arasnda mecburi bir urak yeri olduu anlalyor. Arzavaya giderken veya oaradan gelirken Aa memleketten geildiine gre, Sallapa Aa memlekette bulunuyordu. Nitekim Forrer ve Goetze bu ehrin Erciyes civarnda olabilecei fikrinde birleiyorlar. Arzava memleketlerinden saylan Mira beyi Mahuiluva isyan ettii zaman, Murili Sallapadan mektup yazyor ve onu oraya aryor. Tavagalava mektubunu gnderen Hitit kral da Arzava ehirlerinden Milavandaya gitmeden nce, Sallapada bulunuyor.103 II. Murili Arzava'ya, kar giritii sefer srasnda Hattua, Sallapa, Aura, Valma, Astarpa Nehri, Arzava lkesi, Apaa yol gzergahn izlemitir. Lukka ve Milavanda'ya yapt sefer srasnda da, Hattua, Sallapa, Milavanda rotasn izlemitir. Buradan anlalaca zere seferler ayn istikametten balayp, Sallapa'dan gemekte ve buradan yollar ayrlmaktadr. Sallapa, Hitit krallar tarafndan hep batya alan bir kap ve batya uzanan yollarn kavak noktas olarak grlmtr. nk Arzava, Mira, Milavanda ve muhtemelen Lukka'ya giden yollar Sallapa'dan gemekte idi. Eer Tavagalava mektubunun M. XIII. yy.'n ge dnemine tarihlendirilmesi doru ise, bu durumda Sallapa imparatorluun kne kadar batya alan bir karargh ehri olmutur.104 Murili annallerinde Arzava memleketi corafyas hakknda da bilgi vermektedir. Annallerinde Arzava corafyas hakknda u noktay belirtmektedir. 1- Arzava sahil bir memlekettir. 2- Arzavann idare merkezi Apasadr. 3- Arzava gitmek iin nce Astarpa nehri yaknndaki Valmaya gelmek lazmdr.105 3. VALMA Hulaya Nehri lkesi ile snr olan Valma, (Elmal-Antalya) Kapadokya metinlerinde Uabartum olarak bilinen Ulama ehri ile ok benzerlik gstermektedir. Bu ehir Hitit ve Arzava arasnda daima kavga sebebi olmu ve bu yzden ok fazla el deitirmitir. Valma, Akehir Gl civar (J. Garstang); Konya'nn kuzeybatsndaki Holmoi (J. Garstang - O. R. Gurney), Emirda ile Sultan Dalar arasnda kuzey ve batya uzanan alan (J. Mellaart) ve Kalykadnos/Gksu'nun denize dkld Silifke Blgesi (F. Cornelius) ile
102 103

G.Karauuz, a.g.e., s.85 F. Knal, a.g.e., s.12 104 G.Karauuz, a.g.e., s.85-89 105 F.Knal, a.g.e.,s. 12-14

49 eitlenmitir. Ancak Bronz tablette) ve Urhi-Tehup antlamasnda Hulaya Nehri lkesi ile ilgili olarak geen Valma, Hulaya Nehri lkesinin bat ynne yerletirilmelidir.106 H.Ottenin Tarhuntaa Kuruntay derhal yaynlamas bir dier nemli adma iaret eder. Biraz daha nce yaplan benzer Urhi-Tehup anlamasndan farkl olarak, bu yayn, metinde isimlendirilmi. Fakat aka asl Arzava olan gl bir dmana kar gney-merkezi Anadoluyu savunmak iin oluturulmu bu Hitit tampon devletinin snrlarn belirgin bir biimde tanmlamaktadr. Snrdaki 56 lke iinde 35 yerle tm snrlarn korunduu tek anlamadr. Anlaml olarak, Zalara, Sallapa, Aura, Parduwata, Waliwanda veya Harziuna bunlarn arasnda deildir. Bu yzden yukarda nerildii gibi bunlar daha kuzeye yerletirilmelidir. Hitit topra olarak gsterilmeyen Valma da Tarhuntaann tesinde bulunmaktadr. Aka, Apaaya ya da Milavandaya ve Lukka lkesine giden yollar Tarhuntaadan gemiyordu. Bunun nedeni, snrlar fiziki bir haritaya aktarldnda olduka aktr. Metinde, saat ynnde tarif edilen bir snrn etrafn eviren Valma lkesi, balad yerde Pitassa ile yan yana bulunmaktadr. Kadnhan-Ilgn blgesindeki Pitassayla beraber Valma, Emirda ve Sultandann arasndaki alanda kuzey ve bat ynnde yer almaktadr. aydan Dinardaki Menderes nehrinin pnar bana doru doal bir gzergh uzanmaktadr. Kastraya Nehri zerindeki (cl. Kestros) Tarhuntaann bat snr tanmlanrsa, onun, asl Arzavann doudaki snr olduunu her zaman varsaydm doal bir snra dayand aktr.107 Sonu olarak Valma topraklar. Hulaya nehri topraklarnn snrlar boyunca ve Konyann bat ve kuzey taraflarnda dalarn aralarnda bir yerlerde uzanr. Hatta orada, Murili ile Arzava ordusu arasndaki savaa sahne olmutu. Sava, Akehir Glnn gney batsnda olmu olmalyd. Tarihi zeminde destekleyebiliriz ki ehir Ipsustan uzak deildiSavatan sonra, Murilinin Arinnandann dalk blgelerini fethettikten sonra Astarpa nehrine geri dnd ve oraya daha da salamlatrlm bir kamp kurduu sylendi. Holmi kasabas da Valma isminin yaamasn istiyordu.108 4. USSA Hulaya Nehri lkesinin dousunda bir snr ehridir. Bu ehrin iinde bulunan snr ehirleri ise Kursauansa ve Harazuuadr. Burasn E. Forrer, Nide'nin kuzeyindeki Hasaky; J. Garstang, Obruk yaknndaki Pyrgos; J. Garstang-O. R. Gurney , Aksaray ve Bozda arasnda aramlardr.109
106 107 108

Gngr Karauuz, a.g.e., s.89-90

J.Mellaart, a.g.e., s. 416 J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s. 85,87 109 G.Karauuz, a.g.e., s.90

50 III. BLM YUKARI LKE Yukar Kzlrmaktan Frata kadar uzanan snr hattnn hemen gerisinde Yukar lke olarak bilinen, idari ve dinsel merkezi Samuhada bulunan tampon blge yer alyordu. Bu blge kimi aratrmaclara gre Kzlrmak (Halys), kimine gre de Frat (Euphrates) zerindeydi. Bugnk Divrii ya da ona yakn bir yer de olabilir. Stratejik adan Yukar lke hayli nemliydi. nk onun dmesi Sivastan Malatya ovasna giden yolu dman saldrsna ak hale getirirdi. Oysa bu yol Hititler iin Kuzey Suriyeye giden nemli bir rotayd. I. Murili dneminden uppiluliuma dnemine kadar o blgeyle tek iletiim yolunu salyordu.110 Yukar lke snrlar ierisinde yer alp da, Hitit tarihinde de nemli bir yere sahip olan ehirler: 1- SAMUHA Samuha, M. II Binylda Hurri tanras Hepat'a adanan tapnan bulunduu ehir ve Yukar lkenin siyasi merkezlerinden biridir. Bu yer ad Kltepe metinlerinde de geer. Hititler, Hurri panteonundan Hepat ile birlikte onun ei ve frtna tanrs Teup'u da almlardr. Samuha, bir klt merkezi (dini merkez) olmas yannda, Hitit tarihinde nemli olaylara da sahne olan bir yerdir. Ancak Samuhann nerede olduu henz kesin olarak bilinmemektedir. Boazky metinlerinde, yerinin tespiti hususunda ipucu verebilecek malzeme unlardan ibarettir : 1 - Samuha, Hitit devletinin Yukar lkesindedir. 2 Samuha, bir nehir kysnda olup oraya Pittiark'tan gemilerle (kayk veya sallarla) erzak sevk edilmektedir (Bu tabletler, ok eksik olduklar iin eitli yorumlar yaplmtr). Bunlara ilaveten Samuha'nn Hititlerin ilk bakenti Kuar'dan fazla uzakta olmad da bilinmektedir. Boazky metinlerine gre (KVB. XXXI. 79 vb.) Pittiyarik (Pertek?), Arziya ve Samuha ehirleri birbirleriyle nehir yolundan irtibatldrlar. Samuha'ya su yolundan gemilerle (kayklarla) erzak tanmaktadr. Sz geen nehir ancak Kzlrmak veya Frat olabilir. Cornelius, Garstang-Gurney, Danmaniville, Getze; Samuha'y yukar Kzlrmak blgesinde aramlardr. Alp, Gterbock, Oransay, Koay ise, Samuhay Frat boyunda aramlardr. Alp'a gre Samuha, uva lkesinin kuzeyinde Pertek ile Murat suyunun bat Frat'a kart yerde olmaldr. 1952'de bu evrede yapt gezide Murat suyunun gemi (kayk-sal) ile erzak nakline elverili olduunu bizzat grmtr.111
110 111

J.G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, s.59 Hamit Z. Koay, Hitit Tapna Samuha Nerededir? Belleten, 144, s. 463-465

51 2- AR NNA Gne Tanrasnn yurdu Arinna, eskiden beri Hititlerin en nemli klt merkezlerinden biri olmutur. Hattuaya bir gnlk mesafede olan bu yer, bir olasla gre antik kent Taviumun gneybatsnda idi. Arinnada (asl ad Wuruema olan) bu Gne Tanrasnn yan sra, eski adyla frtna tanrs Taru, kzlar Mezulla ve Hulla ile torunlar Zintuhiye de taplyordu. Ancak, bu tanrlarn hangi konularla ilgili olduu kaynaklarda belirtilmemitir.112 AN.T AH.SUM bitkisi bayramnn 3. gnnde koyun tulumunun Arinnadan (Hattua'ya) gitmesi ve Halentu(ua) da byk toplant yaplmas, bayramn 10. gnnde kraln Arinna'dan Hattua'ya gelmesi ve byk toplant yapmasndan, iki ehir arasndaki uzakln bir gnden daha ksa, yarm gnlk mesafede olmas gerei ortaya kmaktadr. Arinna kentinin ideografik yazlnda bilindii gibi pnar, kaynak anlamna gelen PU sumerogram kullanlmaktadr. O halde Arinna Boazkyn yakn evresinde kayna, suyu olan bir yerde aranmaldr. Murilinin craatnn 25. ylnda Arinnann ad gemektedir. ok krk iki paralel paradan yararlanlarak ortaya karlan metin Murili'nin orduyu geceleri naklettiini, gndzleri sakladn anlatyor. Metnin bizi ilgilendiren 4. satrnda GAKAL SA URU A -riin-na se-e[r pa-a-un olarak tamamlanabilir. Tanmlamamz doru ise, cmleyi Arinna kenti yolu zerinden gittim eklinde evirebiliriz. Bu yol Arinnay kuzeye balayan yol olmaldr. Metnin devamnda yol gzerghnda olan ve Hattua'nn kuzeyinde olmas gereken ehirlerden ve Gaka'dan sz ediliyor. Hattua'nn yakn evresinde aranmas gereken Arinna dnda dier bir Arinna'nn varl ilk defa 1932 ylnda E. Forrer tarafndan ortaya atld. Forrer Likya ehirlerinden Xanthos'un Like adnn Arinna olduunu, bu isme ad geen blgede bulunan baz paralarda rastlandn ne srd. Garstang-Gurney de bunu bylece kitaplarna almlardr. 1958'de F. Cornelius ve daha sonra 1973'de Geschichte der Hetmter batdaki Arinna'nn bugnk Pamukkale olduunu sylemilerdi. 1974'de T.R. Bryce, lml bir ekilde Arinna'nn Lukka blgesinde olmas gerektiini belirtiyordu. I976'da M. Forlanini, her iki Arinna'nn ayn kent olduu grn savunuyordu. KUB XXIIII y. II'de gney ve gney-bat Anadoluda olmas gereken lkeler listesinde srasyla u lkeler yer alyor: Limiia nehri, Arzava lkesi, Apkuisa lkesi, eha nehri lkesi, Hapalla lkesi, Arinna lkesi, Ualarima lkesi, Hatarsa lkesi. KUB XX 43+Bo 68/24'den Arinna lkesinin ehirlerini reniyoruz: Zitakapisa, Tamisruna, Duhisuna. Ayn metnin 34. satrnda Arinna kalesi gemektedir.

112

B. Brandau-H. Schickert, a.g.e., s. 63

52 Btn bunlardan batda bir Arinna'nn varl kantlanyor. Ancak bunun dnda Tschler-del Monte'nin szn ettii dier Arinna'larn varln kabul etmek iin nedenler henz yetersiz grlmektedir. Boazky'e yaklak 25 km uzaklkta, Hatti kltrn en zengin biimde sergileyen, her tarafndan fkran sularyla, antsal sfenksleri ve ortostatlaryla, 5000 m'lik muhteem tapnayla Hitit an grkemli biimde temsil eden Alacahyk bulunmaktadr. Tm bu nitelikler iviyazl belgelere dayanarak Hititlerin ve ondan ncekilerin kutsal kenti Arinna'ya tamamen uymaktadr. Gereinde gne kurslar ile temsil edilen Arinna'nn gne tanras'nn kentini baka bir yerde aramak iin ne bir alternatif veri ne de bir ipucu bulunmaktadr. Bu yzden Sedat Erkut, Alacahyk=Arinna eitliine inanmaktadr.113 imdi de Yukar memleket iinde yer alan lkeleri ele alalm: a. AZZ -HAYA LKES Genellikle Dou Anadoluya lokalize edilen,114 ve Tanr Nergal, Huwasi ta, Hayaa ehri harabesi, Laha da ile birlikte anlan Azzi-Hayaa, ivi yazl metinlerde hem ehir (URU Hayaa) ve hem de lke (KUR URU Hayaa) olarak gemektedir.115 Sivasn Zara ilesinin dousundaki tepelerde bir yerde, Gaka topraklar bitip AzziHayaa memleketi balyordu. Bu lke, kuzeydou Anadolunun zengin maden yataklarn denetliyor olmalyd. Her ne kadar uppiluliuma diplomasi yoluyla, Murili de g kullanarak bu kaynaklara ulamaya almsa da Hititlerin blgede kalc bir mevki kazandna dair ok az belirti vardr. Yalnzca Yukar Kzlrmaktan Frata kadar bir snr hatt oluturmay baarabilmilerdi.116 Baka bir ifadeyle takriben, Yeilrmak havzasna yerletirilebilir.117 Zira bir metinde uval dmann Tegarama=Grn ehrini tahrip ettii sylenir. Bu ehrin Asur metinlerindeki Tilgarimmu ile ayn olduu ve bugnk Tahmasu batsndaki Grnn yerinde bulunduu anlalmtr. Azzi memleketi de, ayn blgeye, yani Kuzeydou Anadoluya konulmaktadr. nk III. Hattuili zamanna ait bir metinde (KBo VI, 28 y II) Azziden uva ile ayn paragraf iinde bahsedilmektedir. Sonra da, Azzili dman Yukar memleketteki ehirleri imha etti denilmektedir.118

Sedat Erkut, Hitit ann nemli klt kenti Arinnann Yeri, Hittite and other Anatolian And Near Eastern Studies In Honour Of Sedat Alp, TTK Yay., Ankara 1992, s.162 114 C.Karasu, Hitit Metinlerine Gre Byk Deniz, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998, s.358 115 G.Karauuz, Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, s.149 116 J.G. Macqueen, a.g.e., s. 59 117 E.Memi, a.g.e., s.99
118

113

F.Knal, a.g.e., s. 7

53

b. UVA LKES uva lkesi, Hitit anavatannn en doudaki devletleri ve Hurri-Mitanni krallnn arasnda kurulu olabilir. Daha kesin olarak, Klengele gre, Elaz yresini evirmekteydi. Kuzeyde Arsania nehri ile (Murad su), douda ve gneydouda Euphrates ile snrlandrlmt. O halde, hem Hatti hem de Mitanniyle nemli stratejik ilikiler iinde bulunabilecek konuma sahip olduu akt.119 uva lkesi, kesinlikle Hitit mparatorluuna bal olarak bilinen bir ehirdir. Nadiren bulunan, Hitit ve Asur kaynaklarnda uvann yeri topografik iaretlerle olduka kesin saptanmaktadr. Bu gsteriyor ki, uva Frat nehrinin dousunda Malatyann tersine, Frat nehrinin bir kolu olan Murat Suyunun gneyi boyunca uzanmaktadr. uva, bylelikle ksmen ana bir kol olan Murat suyunun birlemesiyle kuatlmtr. Gneydouya doru uva, Murat ve Frat havzalarnn Diclenin kayna olan Hazar glnden sradalarla ayrlmasyla snrlandrlabilir. Muratn gneyinden alan dk rakml ve verimli bir ova olan Altnova, uva lkesinin, Frat ve Muratn birletii yerin gneyinde yer alr. lkenin yerleime ve tarm yapmaya en elverili blgesidir. Bahsettiimiz bu alan gnmzde 1975te yapm tamamlanan Keban Barajnn sular altnda kalmtr. Fakat sular altnda kalmadan nceki duyarl arkeolojik kurtarma almalar, bu yerleim yeri hakknda nemli bilgiler vermiti. Ge Bronz a dnemlerinin siyasi merkezlerine liderlik etmesi ile dikkat eken Altnovada bulunan Korucutepe, Noruntepe ve Tepecik uva lkesinin nemli ehirleridir. Blgenin modern ehri Elazdr. Hitit kaynaklarnda belirtilen uva geidi de, phesiz Malatya-Elaz yoluyla iaretlenmi tarihi bir yoldur. Karakaya barajnn ina edilmesiyle bu nemli geit de yok olmutur. Demir anda Frat nehri kprs olarak iddia edilmektedir.120 lk Hitit- uva ilikisinin meydana geldii II. Tuthalyann annallerinde121, Yeni Kralln balarnda muhtemelen Mitanninin desteiyle Hitit egemenliine kar gelen uvaya kar Tuthalya tarafndan yaplan seferi yazmtr.

Trevor, R. Bryce, a.g.m., s. 93 John David Hawkins, The Land of uva: The Hieroglyphic Evidence, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri(16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998, s. 281. 121 Bkz: CTH 142; Garstang ve Gurney 1959: 121- 123e
120

119

54 Bu durumda Hitit kral lkenin kontroln yeniden ele alm olmasna ramen, uppiluliumann bykbabas II. Hattuili dneminde, uppiluliumann Kizzuvatna kral Sunuassura ile yapt anlamada belirtildii gibi Hurrilere tekrar gemiti. Ayrca uppiluliumann Mitanni kral Mattiwaza ile yapt anlamadan reniyoruz ki,122 uppiluliumann babasnn zamannda Hattiden insanlar uvayaya gitmitir. uvada dmann arasnda ikamet etmitir. Ayrca, uvallar, uppiluliumann dneminden nce Hattiye yaplan genel bir saldrya katlmtr. Tegarama lkesini yerle bir etmilerdir.123 Hititler bu yzden uva ile 3 eit sorun yaamtr: (a) lke kendi tarafnda iddet dolu, Hatti kart bir g olarak davranabilirdi. (b) Hitit devletlerini terk eden nfus iin bir snak yeri salamtr. (c) Hurrilerle mttefik olarak, Hitit topraklarna ulaabilmesi iin Mitanniye bir yol salarken, Hitit Devletine kar yine Mitanni adna bir tampon oluturuldu. Belki de uppiluliuma, zellikle 3. nedenden dolay, Suriyedeki gneydouya olan seferlerinden nce uvay ele geirmek istemitir. Mitanniye kar anavatannda yokluundan faydalanp Hitit lkesi iin bir tampon salamak konusunda endieliydi. Onun uvaya kar seferi, Hititlerin lke zerinde yeniden kontrol ele geirmesini ve Hitit ballndan ayrlan ve orada snak arayan vatandalarn geri almasn salamt. uppiluliumann, seferinden sonra uvallar, kendilerinin de aralarnda bulunduu srgnleri (Namralar) Hattuaya gtrmemesi dikkate deerdir. uvannnn Hitit egemenliine kar gemi kaytlardaki isyan, aka Mitannilere ballklarn gstermekteydi. Bu bak asyla, uppiluliumann, uvann Hitit topraklarna bal kalmas konusunda daha fazla nlem almamas da ilgin gzkmektedir. uppiluliuma, Hitit zerine yaplan Hurri saldrlarna kar tampon bir blgenin o ynden koruduunu dnerek ald nlemlerin uvay gvenlii altna almakta yeterli olduundan aka emindi. Anlayabildiimiz kadaryla, uva, Mitanni krallnn yklndan nceki yllarda Hitit topraklar iin ciddi bir tehdit oluturmaktayd.124

122 123

Bkz: CTH 51; Weidner 1923:2- 37 Bkz: CTH 88, OBV.12; Goetze 1940: 22 124 Trevor, R. Bryce, a.g.m., s. 94

55 IV. BLM HATT LKES Bilindii gibi, M. 2000 yllar ncesinde Anadoluda otoktan halk olarak sadece Hattiler vardr. M. 2. Binyldan itibaren de bu halka Hitit, Pala, Luvi gibi Hint-Avrupa dili konuan halklar katlmtr. Bunlardan Hititler, M. 1700l yllarn balarnda Orta Anadoluda siyasi bir birlik kurarak ksmen Anadoluya hakim olmulardr. Daha sonra ksmen, Hattilerin ortadan kaybolduu ve Anadolunun Hurriler dnda, dardan gelen Hint-Avrupa kkenli halklar tarafndan igal edildii kabul edilmitir. Son zamanlarda, Doulu ve Batl bilim adamlarnn bamsz ve birbirlerinden habersiz olarak gelitirdikleri aratrmalarn sonucunda Hint-Avrupallarn dardan gelmedikleri, fakat balangcndan beri, yani hi olmazsa Neolitik devirden beri Anadoluda olduklar ve tarmn gelitirilmesi ve yaylmas nedeniyle Boazlar zerinden Avrupaya kadar tedricen ulatklar ileri srlmtr.125 Son Tun Devri boyunca, Anadolu, Hitit Krall egemenliindeydi. Bu kralln bakenti olan Hattua, Hititler zamannda Maraantiye=Kzlrmak nehriyle evrilmi blgenin odak noktasyd. Bu blge haritalarda Hatti lkesi olarak gsterilmiti. Bu blge, Hitit etkisinin derebeylikler araclyla dolayl olarak etkili olduu Anadolunun dier yerlerinden ayrt etmek iin, genellikle Hitit anavatan olarak alglanmaktayd. Fakat Hitit anavatan, temelde Halys havzas iinde uzanan blge olarak dnlyordu. Hitit Kralnn aslnda dorudan otoritesini kulland alan, belirgin bir biimde bir hkmdarn devrinden, bir dierine farkllk gstermekteydi. Bu da byk lde savunma probleminden kaynaklanmaktayd. Tm blge karayla kuatlm ve sadece birka tabii savunma yaplabilir konuma sahipti. Kolaylkla geilebilen Halys nehriyle olumu snr ise birka yz kilometre uzunluundayd. Blgenin hassasiyeti, ona dikkat ekici uzaklkta olan dman ve potansiyel olarak dman olabilecek gler dikkate alndnda, rahatlkla anlalabilir.126 Gakalar, dank kabileler halinde yayorlard ve her kabile reisi ayr bir tavr taknyordu. Bu yzden Hititlerle Gakalar bir trl uzlama salayamamlardr.127 Gakalar, defalarca Hitit topraklarna saldrm ve zaman zaman lkeye geni apl zararlar vermitir. Gneydou ynnde, Hurriler bulunmaktayd. Bunlar, I. Hattuilinin iktidarna kadar giden eski zamanda Hattinin batdaki snrlarna saldrmlar. M.14.yyda uppiluliumann buray fethine kadar, Hem Anadoluda hem de Suriyedeki Hitit menfaatini tehdit etmeye devam etmilerdir. Gneybatya doru,
125

nder Bilgi, M. 2. Binylda Orta Karadeniz Blgesi, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998, s.67 126 Trevor, R. Bryce, a.g.m., s.85 127 E. Memi, a.g.e., s. 47

56 Arzava devletleri uzanmaktayd. Bunlar, yeni bir kralln iinde, Hititlerin derebeylikleri haline gelmi bir grup lkeydi. Ancak ok gvenilir deillerdi. Sk sk ba kaldryorlard. Her an Hititlerin zayf anndan yararlanp, boyun emeyi brakp, d glerle birlik olduktan sonra Hitit anavatanna kar sefere kmaya hazrdlar. Bu mevcut tehditlerin nda, Hitit krallnn karlat en byk problemlerden bir tanesinin Hatti lkesinin gvenlii ve snrlarnn korunmas olduunu hemen anlayabiliyoruz. Bu amala himayesi altndaki devletlerin krallaryla antlamalar yapmak yoluyla anavatann snrlarn tespit etmilerdir. Yerel hkmdarlar sayg gstermeye ve baz durumlarda anavatan topraklarn savunurken yardm etmeye mecbur brakmlardr. Saldrlmas en olas snr blgelerine asker yerletirmilerdir. Snrlardan gidi-gelilere kstlama getirerek ve snr yaknlarndaki ikamet edilmeyecek alanlara iskan politikas gtmlerdir. Eski Krallk zamannda, hkm sren kraln zerinde, ya dorudan ya da yerel yneticiler araclyla otoritesini kulland topraklarn lsnde byk deiiklikler vard. I. Hattuilinin hkmdarlnda, Hitit topraklar kuzeyde bulunan Zalpadan Halys havzasndan geerek, Aa lkeyi ve daha sonra Kizzuvatnay da iine alarak Akdenize kadar uzanmt. Bununla birlikte, Hattuilinin varisi I. Murilinin suikastn takip eden istikrarsz olan dnemde, Hitit krall deerli topraklarn kaybndan dolay zayf dmt. Gaka halk kuzeydeki Hitit topraklarna saldryordu. Bunun sonucunda da, iddia edildii zere Hantili devrinde, Nerik kutsal ehri kaybedilmiti. Arkasndan, Hititler Halys havzasnn iinde ve tesinde kontrol ettikleri topraklarn ounu kaybetmilerdir. Ayrca, Ammuna dneminde (M.1550- 1530 B.C.), Kizzuvatnann, Hurrilerin himayesinde, bamsz bir devlet olarak kurulmas da olduka olasdr. Telipunuun tahta kmas (ca.1525 B.C.), Hitit himayesinin Dou Anadoluda ksmen de olsa yeniden etkili olmasn salamtr. Ondan ncekilerin, Hantili ve devamndakilerin dneminde kaybedilen topraklarn bir ksmnn yeniden elde edilmesini salamtr.128 Bununla beraber, Telipinuun Kizzuvatna hkmdar putahsuyla yapt anlamada sylendii zere (CTH 21)129, Kizzuvatna bamsz bir devlet olarak kalmtr. Yeni Hitit Dneminde, Hitit dnyasnn jeo-politik yaps, ada bilginlerce, biraz daha ak bir ekilde tanmlanmaktadr. Aslnda, kuruluta ekirdek bir blgeden ve etrafndaki u elerden olumaktayd: (a) Odak noktas Hattua

128 129

Trevor, R. Bryce, a.g.m., s.86 G.Karauuz, Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, s.257

57 (b) Bunun evresinde, Hattuan kuzeyinden Gaka blgesine, douda Halysn daha stteki istikametine (ve belki tesine), gneyde gneybatdaki Aa lkeye ve gneydoudaki Kizzuvatna ve Tarhuntaa snrlarna kadar uzanan asl Hatti topraklar. (c) Anadolu boyunca ve gneybatda Suriyeye kadar uzanan derebey ve himaye altndaki devletlerin bileimi. Bu yap iinde, Hitit Krallnn merkezi alan ve onun iin byk bir tehdit rolndeki lkeler veya devletler arasnda tampon blge hizmetini stlenen birok blgeyi tespit edebiliriz. Tampon blgeler, hem Hatti lkesinden uzaktaki alanlar, hem de kendisine snr olan ve Hitit kralnn anlamalarla mttefik olduu lkeleri kapsamaktayd. Bu blgeler, anavatan koruma konusunda hayati bir rol oynamaktayd. Kuzey ve kuzeydouda, Gaka halkna kar tampon grevindeki blgeyi (1); dou ve gneydouda Hitit ve Hurri topraklar arasnda tampon olan uva ve Kizzuvatnay (2); gneybatda; bat ve gneybat Anadolu lkelerine kar tampon bir blge olan Aa lkeyi (3) kapsamaktayd. Kuzeydou Blgesi: Bu, kuzeyde Kzlrmak havzasndan Hattuan kuzeydousuna kadar, batda Halysn daha aa istikametinden, gneydouda Euphratese (Frat) doru uzanan bir blge olarak tanmlanabilir. Bu bir karmdr. III. Hattuilinin mdafanamesinde listelenmi, sz konusu lkeler ssupitta, Marista, Hissashapa, Katapa, Hanhana, Darahna, Hatana, Durmitta, Pala, Tumanna, Gassiya, Sapa ve Hulaya Nehri lkesidir. Bu lkelerden herhangi birinin kesin konumunu belirleyemiyoruz. Ama yine de, genel bir fikir birliiyle, aa yukar Halys havzasnn kuzey yarsndan karya, kuzeybatdaki gnmzdeki Merzifon blgesinin gneydousundan daha da teye uzanan geni bir corafi erit iine yerletirilebilirler. Dier kaynaklarn yannda, yllklarnda bir yerde verilen bilgi sayesinde, kuzeydou blgesinde bulunan ve Hattuilinin sorumlu olduu alana ait olan lkelerin (ve ehirlerin) listesine ok sayda ekleme yapabiliriz. Yine mdafaanamesinden rendiimize gre, gnmzde Amasyada kurulu olan Hakpissa lkesi, Hattuili zamannda, bilinen bir kral (LUGAL) mevkisiydi. Hakpissa, idari bir merkez rolne sahipti. Bu blgedeki lkeler, Hattuiliye verildiinde hangi durumdayd ve bu tayin etme durumunun amac neydi? Sorunun ilk blmne ksmen bir cevap, mdafaanamesinde kaytl olaylardan nce gelen metinlerdeki blgelerde bulunan birok lkeyle ilgili kaynakalar inceleyerek bulunabiliriz. Bu inceleme bize, 3 tane kesin olmayan kategori salar: a. Nerik ve Tiliura gibi ykk, terkedilmi ehirler

58 - Yukarda Eski Krallk zamannda Nerikin ykl ve terk ediliinden bahsetmitik. Hava tanrsnn merkezi, arkasndan Hakpissaya tanmt ve ehir, Urhi- Teup devrine kadar yeniden ina edilmemiti. Yeniden ina edilmesi, Hattuili tarafndan stlenildi. - Bir dieri de yani, Hitit-Gaka snrnda bulunan Tiliura, Hantili zamannda terk edilmiti. II. Murilinin Gaka halkna kar yapt seferlere kadar yle kalmt. Murili, ehri yeniden ina etmek ve ksmen yeniden yerletirme yapmak iin sorumluydu. Fakat bu, sadece Hattuili tarafndan tam anlamyla gerekletirildi. b. Tumanna, Istahara, Aa lke, Marista, Saddupa, Karahna gibi, sonradan uppiluliuma ve varislerince ihra edilen Gaka gleri tarafndan igal edilen lkeler. uppiluliumann kuzeydeki seferlerinden nce, bir sreliine130 Tumanna (=Kastamonu)131 Hititlerin elinden kmt. Fakat Murilinin bildirdiine gre, uppiluliuma Tumannay yeniden ald ve onu Hitit lkesine katt. Arkasndan, Tumanna ve Pala, uppiluliumann emri altna yerletirildi. Bununla birlikte, Tumannaya tam anlamyla yerleme, kuzey blgesine Hattuili tayin edilene kadar olmad. nk Hattuili Tumannay kendisinin tekrardan nfuslandrd tahliye edilmi lkelerin arasnda listelemekteydi. - Istahara: uppiluliumann belgelerinde, Murili zamannda Istaharann Hitit topra olduuna iaret ediliyor. Fakat uppiluliumann Gakalara kar dzenledii seferler srasnda, buras Gaka igalindeydi. uppiluliuma, Gakalar buradan kard. Oraya birok ehir ina etti. Dahas Istaharay Hitit topraklarna balad. - Marista: Saddupa, Karahna. Murilinin vakayinamelerinden reniyoruz ki; bu lkeler, Taggastadan gelen Gakalar tarafndan igal edilmiti. Gaka saldrsna cevap olarak, Taggastaya askeri bir sefer dzenlendi. Oradaki fetihleri tahminen Hitit egemenliinin igal edilmi topraklarda yeniden hkim olmasn ve Gaka glerinin buradan kovulmasn salad. Marista ve Karahna, Muvattali dneminde yeniden dman glerince igal edildi. Fakat Hattuili tarafndan onun kuzeydoudaki seferleri esnasnda kurtarld. c. Turmitta ve Ishupitta gibi srekli Gakann varl mevcut olan lkeler. - Turmitta: Murilinin yllklar, Muriliye hkimiyetinin balarnda sava aabilecek ve Turmittann dier taraflarna saldrabilecek kadar yeterli gte olan gerek bir Gaka varlndan bahsetmektedir. Karlk olarak, Murili de Turmittaya askeri bir sefer balatmtr. Gakann ana ehirleri olan Halila ve Duduskay ykmtr. Yenilgiye urayan Gaka glerinin srekli olarak Gakadaki vatandalarndan askeri destek almalarna ramen, Murili onlar ikinci bir yenilgiye uratmtr. Onlar teslim olmaya ve Hitit ordusu iin dzenli bir kaynak olarak asker temin etme
130 131

Trevor, R. Bryce, a.g.m., s.87 E. Memi, a.g.e., s. 52

59 sorumluluunu zerlerine almaya zorlamtr. Onlar yine de Hitit menfaatleri iin srekli bir tehdit oluturmaya devam etmilerdir. - Issupitta: Turmilla seferini takiben, Murili, Issupittadaki Gakalara kar yrtt benzer bir sefer yapmtr. Gakalar yine yenilgiye uram ve Hitit ordusu iin askeri birlik hazrlama konusunda benzer bir zorlamann altna girmilerdir. Ama Issupatta Gakalar, blgedeki Hitit egemenliinin etkisine boyun emekten uzak kalm gibi grnmektedirler. Muvattali hkimiyeti esnasnda da, Aa lkedeki yokluu srasnda Hitit kralna kar yaplan geni apl isyanlara Ishupattinin katlmasndan sorumlu olmas mmkndr. Gneybat Blgesi: Bu blge de, Aa lke, Hitit anavatan ve gney-gneybat Anadolu lkeleri yani nemli lde Arzava lkeleri arasnda tampon bir blge konumundayd. Daha nce de bahsetmitik fakat tekrar hatrlayacak olursak; Aa lke, Anadolunun da kesin bir ekilde iine yerletirebileceimiz az saydaki Tun Devri alanlarndan bir tanesiydi. Aa lkenin tam yeri konusunda bilginler arasnda fikir farkllklar varken, Konya ovasnn bulunduu alanda olduu konusunda genel bir fikir birlii mevcuttur. Bat ve merkezi Anadolunun arasndaki belli iletiim rotalarnn Aa lkeden getiini daha nce de belirtmitik. Byk bir olaslkla, Arzava gleri bu blgeden geerek uppiluliumann dneminden nce Hitit topraklarna saldrlar gerekletirmilerdi. Bu seferlerde, Arzavallarn Tuvanuva ve Udada bir snr oluturmulardr. Tuvanuva, Klasik Tyana ile tanmlanabilir. Bu nedenle, Son Tun Devrinde, Aa lkenin gney evresine yakn bir alanda kurulmutur. Byle bir konum da, Arzavallara, Hitit anavatanna kar yaptklar seferleri yrtrken elverili bir ortam salamaktayd. Hannutti Aa lkede Hitit egemenliini yeniden kurmay baarmtr. Daha sonra Aa lke, dier dman lkelere zellikle Hapalla (Arzava) devletine kar yaplan askeri seferleri yrtrken dayanak noktas olmutur. Hannutti, Murilinin tahta geliinde hala Aa lkenin valisiydi. Fakat ksa bir sre sonra, Ishupitta ya yaplm bir sefer esnasnda ld. Murilinin ikinci idare ylnda, Aa lkeye, Arzavadan kaynaklanan bir isyann patlak vermesi olaslna kar bir Hitit ordusu yerletirildi. Buna gre, Murili, 3. ve 4. idare yllarnda Arzavaya kar seferi esnasnda Aa lkeden gemi olmaldr. Tahminimize gre, III.Hattuili de, Tavagalava mektubunda kaytl seferinde, Aa lkeden geerek Lukkaya doru gitmitir. (CTH 181) O halde Aa lke, Hititler iin nemli bir snr savunma blgesi grevindeydi. Anavatann gneybatsnda yer alyordu. Bat ve gneybat Anadolu lkelerinden gelecek askeri

60 saldrlara kar tampon blge durumundayd. Hititler iin, Bat Anadolu devletlerinin doudaki snrlarna yakn askeri dayanak oluturmasn salad. phesiz, blgede nemli bir askeri varlk olmann Hitit otoritesinin bat devletleri arasnda srdrlmesine yardmc olaca umudu mevcuttu. Himaye Altndaki Devletlerin Snrlarnn Tanm: Hitit Yeni Krall geniledike, himaye altndaki devletlerin snrlarnn kesin olarak tanmlanmasyla ilgili olarak Hitit Krallarnda artan bir endie vard. Bu durum phesiz, Anadolu ve Suriye topraklarnn (uppiluliuma zamanndan beri), Hattua da krala bal olarak idare edilen kk politik birimlere ayrlm olmasndan kaynaklanyordu. Bu birimleri mmkn olduu kadar politik ve askeri adan birbirlerinden uzak tutmak ve phesiz 15. yzylda Hitit Krallnn yok edilmesiyle ilgili Hitit kart birliktelikleri engellemek konusunda, birok antlamadan da anlald gibi, byk bir endie yaratyordu. Bu birimlerin kontroln daha salam hale getirmek iin, onlarn snrlarn belirlemek ve bu snrlarn ihlalinin ise askeri bir cezay gerektirecek bir isyan olarak alglanacana dair bir art komak gerekiyordu. Bu endie, hkimiyet altnda bulunan ok saydaki devletin toprak btnln dman komulardan korumann yannda, Hititlere kar iki ya da daha fazla komu lkenin birleme riskini mmkn olduunca azaltmakt. Antlamalar, snr tanmlarn bulabileceimiz kesin yerler olmas gerekirken, gerekte sadece birka tanesi byle tanmlamalara sahiptir. ounda snrlar, baz uyumazlk ya da toprak snrlarnda belirsizlik varken yaplmtr. Bu ise, u durumlara neden olmaktadr: (a) Sz konusu lke, kendi snr sahasnn bir paras olarak net belirli doal snrlara sahip deildi. (b) Topraklar, antlama artlarnn bir paras olarak bir ekilde geniletiliyor, ya azaltlyor ya da deitiriliyordu. (c) Yneticileri gemite aklanmam ya da nemsenmemi toprak snrlarna sahipti. Komu bir lkeyle, Hitit kart birliktelik kurmaktan ya da Hitite kar gelmekten suluydular. Antlamalarda snrlar aka belirlenen lkeler unlar iermekteydi: (Bunlar snr artlar yukarda sylenen Sunassura antlamasna ek olarak verilmektedir) a. II. Murili ve Mira-Kuvalya Beyi Kupanta- narasn arasndaki antlama: 910.blmler. lkede politik kargaalarla dolu bir tarih vardr ve bir nceki hkmdar Mahuiluva, komu devlet Pitassann halknn da iinde bulunduu tahribi ieren Hitit kart faaliyetlerden dolay tahttan indirilmitir. Murili tarafndan yeni tanmlanm snr, ksmen

61 istihkm edilmi askeri destek, ksmen de Astarpa ve Siyanti Nehirleriyle oluturulmutur. (CTH 68.) b. IV. Tuthalya ve Tarhuntaa kral Ulmi-Teup arasnda yaplan antlama: Tarhuntaa, snrlarn Pitassa, Ussa, Hulaya Nehri lkesi, Hatti ve belki de Kizzuvatna ile paylamaktadr. Snr sahas, birok ehri, askeri blgeyi kapsamaktadr. Snr ehirlerinden, askeri mahal ve da sralarndan meydana gelen snr tasvir etmektedir. Ayrca, birok snr yerlekesinin bulunduu lkeler iin art komaktadr. rnein, 4. blm: Pitassa snrna doru, Arimmattann askeri mahali snrdr, fakat Arimmatta Pitassaya aittir. (CTH 106.) c. uppiluliuma ve Karkam Kral (Biyaili) ile yaplan antlama: Antlama, bamsz bir askeri ve politik g olan Mitanninin yklndan sonra Suriyede meydana gelen yeniden politik yaplanmay yanstmaktadr. Bu yaplanmada, uppiluliuma, oullarn Karkam ve Halepe genel vali olarak atayarak, ei grlmemi bir adm atmtr. Sari-Kusuhun krallnn toprak snrlar da bu balam iinde tanmlanmtr. Snr izgisi, da serisi, ehirler ve nehir tarafndan oluturulmutur. (CTH 50) Yukardaki tartmadan aktr ki; anavatann snrlarn korumak ve anavatann snr blgeleri iin yeterli lde bir koruma salamak son derece kark ve zordur. Dikkat ettiimiz zere, snrlar ounlukla tanmlanmam ve anavatan eviren ve ona bal uzak blgelerdeki lkeler tarafndan srekli saldrya maruz kalmtr. Snr blgelerinden her biri kendi zel sorunlarn dile getirmitir. Farkl Hitit krallarnn bu sorunlara zm bulma giriimlerinde izledikleri politikalar bir blgeden dierine farkllk gstermitir. Kuzeyde, uppiluliuma ve varisleri, Gaka saldr tehdidine kar bo alanlar ve Gaka tarafndan igal edilmi alanlarda yeniden nfuslandrma programn uygulayarak anavatan korumaya almlardr. Dou ve gneydouda, Hititler, Hitit topraklar zerindeki Hurri saldr tehdidini dengelemeye almtr. Bunu ise, Hitit ve Hurrinin egemen olduu alanlarda bulunan stratejik adan nemli konuma sahip devletlere hem askeri hem de diplomatik faaliyetler yoluyla yapmtr. Ve gneybatda, Arzava birliinden ve askeri bir saha olarak saldr ve savunma amal Aa lkenin kuruluuyla bir araya gelmi Bat Anadolu devletlerinden gelebilecek srekli tehditlere kar Hititler anavatan korumaya almtr. Ayrca batda Hitit egemenliini devam ettirmeye ve asl Hitit topraklarna batdan gelebilecek bir saldry engellemeye almlardr. 132 M. III. binyln sonlaryla ilgili efsanevi nitelikte ve sonraki devirlerde Hititli ktipler tarafndan Hurri etkisiyle kaleme alnan baz kaynaklar bir tarafa braklacak olursa, en erken
132

Trevor, R. Bryce, a.g.m., s.85-88, 99-101

62 Anadolu tarihine k tutan otantik yazl belgelerin, M. II. binyln balarnda Asurlu tccarlarn Kltepeye gelip ticaret kolonileri kurmalaryla balad grlr. ivi yazs ve eski Asur lehesiyle yazlm olan ve Kltepe-Kani/Nea, Boazky- Hattua ve AIiar'da ele geen bu belgeler, ounlukla ekonomik karakterdedir. Bu yzden Orta Anadolu'nun o zamanki siyasi tarihi hakknda ok kt ve ancak dolayl olarak bilgi vermektedir. Buna ramen Kltepe tabletleri denilen ve geen asrn sonlarndan itibaren bir ok dnya mzeleri ve zel koleksiyonlara dalan bu belgeler, bize Anadolu'nun o zamanlar ok sayda ehir beyliklerinden oluan (en az 20 adet) siyasi tarihi ile Hattiler, Hititler, Luwiler, Palalar, Hurriler, Samiler vs. gibi olduka renkli etnik bir grnm arzeden kavimler topluluu hakknda ok nemli baz bilgiler vermektedir. Sonradan ayn topraklar zerinde kurulan Hitit devleti zamannda nemli rol oynayan Anadolu kentlerinden hemen hepsinin kkeninin Hitit ncesi devirlere gittiini, yine bu tabletlerden reniyoruz. Arkeolojik verilerin de gsterdii gibi, birka istisna dnda, Hititler tarafndan kurulmu bir Anadolu kenti mevcut deildir; nk daha neolitik ada (M.VII-VI. binyl) kentsel kltre geen Anadolu insan, Hitit glerinden ok daha nceleri, kent konumuna elverili btn nemli noktalara birer yerleim merkezi kurmutur. Ankuva da bu Hitit ncesi kentlerden biridir ve (Proto) Hatti kkenli bir kenttir. Son yllarda belli bal baz Anadolu kentlerinin bamsz birer monografi eklinde incelenmesi, ok yararl sonular vermitir. Bunlar arasnda Nerik, Samuha gibi kent monografilerini ve Ahhiyava, Kizzuvatna, Arzava, Gaka, Pala, Kbrs-Alaya, uva vs. gibi corafi blge monografilerini de sayabiliriz. Ankuva, Arinna, Hakmis, Hattina, HattuaBoazky, Hupina, Hurma, tahara, Kani/Nea-Kltepe, Karahna, Karkam, Kastama, Katapa, Kuara, Lavazantiya, Tahurpa, Tawiniya, Turhumitta, Zalpa, Zippalanda, Zithara vs. gibi ok nemli eski Anadolu-Hitit kentleri ise henz yeterince aratrlmamtr. Grek - Roma a ncesi Anadolu tarihi corafyasnn ne kadar g bir konu olduuna, ada kaynaklarn gzlem ve tasvirden yoksun olmas dolaysyla M. II. binyl Anadolu'sunda bakent Hattua, Kanis, baz kuzey Suriye kentleri ve son zamanlarda Sedat Alp'n almalar sonucu nandk ve Maat'ta lokalize edilen Hanhana ve Tapigga dnda kalan dier kent ve corafi blgelerin lokalizasyonu konusunda ne kadar az ve yetersiz bilgimiz olduuna, burada uzun uzun deinmek gereksiz olacaktr. Hitit metinlerinde KUR URU veya sadece URU ile determine edilen yaklak 1500 dolaynda kent, kk kent, ky ve dier yerleim yerlerinin getii gz nnde tutulduunda, bu konudaki bilgilerimizin daha emekleme anda olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. Ne var ki, Grek-Roma kaynaklarnn aksine, Hitit metinlerinin nitelii dolaysyla, bu yer adlarnn hepsini lokalize etmek hi bir zaman mmkn olmayacaktr.

63 Dier taraftan, tarihi corafyann kanlmaz bir unsuru olan yer st aratrmalarnn lkemizde hemen hi yaplmad dikkati ekmektedir, nk Anadolu'da mevcut binlerce hyk ve dz iskan yerlerinin, tabiatyla ksa zamanda mmkn olmayan arkeolojik aratrlmas yle dursun, bunlarn envanter ve arkeolojik haritas dahi yaplmamtr. Bundan dolay, M. . II. binyl tarihi corafya aratrmalar, 19. yzyl gezginleri, H. H. von der Osten, R. Braidwood, ]. Mellaart ve . K. Kkten'in minnetle anlmas gereken yzey aratrmalar ile Keban ve Karakaya baraj blgelerindeki zoraki almalar dnda, nemli bir kaynaktan yoksun kalmaktadr. Sistematik kazlar yannda bu tr almalarn da yrtlmesi kanlmaz bir sorundur. Bu tr n almalar, Irak, Suriye, Msr, Yunanistan, talya vs. gibi lkelerde oktan tamamlanmtr. imdi, bu kentlerden haklarnda en geni bilgi sahibi olduklarmz srasyla ele alacaz. 1. ANKUVA Ankuva sk sk Aliar tabletlerinde getii iin ve Boazky ile Aliar-arasndaki yaklak uzaklk da Hitit metinlerinden elde edilen bilgilere uygun olduundan, ilk kez L. Gelb Ankuvann, Aliar Hyke lokalize edilmesi gerektiini ne srmtr. Ve bu gr, en bata J. Lewy olmak zere, birok aratrc tarafndan kabul edilmitir. Ancak 1927-1932 yllarnda Aliar'da gerek terasta ve gerekse hyk zerinde yaplan kazlar, burasnn Hitit mparatorluk anda baz seramik ve mhr buluntular dnda yeterince iskan edilmediini gstermitir. Gerekten de yukarda saydmz byk yaplarn, geride iz brakmayacak ekilde tesfiye edilmi olabileceini dnmek biraz gtr. Ancak Aliar'n yeterince kazlmam olduuna ve tepede alan ukurda Hitit mimari katlaryla karlalmamasnn bir rastlant olabileceine de deinmek gerekir. Bu lokalizasyonu reddeden aratrmaclardan sadece bazlar, Ankuva iin u lokalizasyonlar nermilerdir: 1- Aliara yakn bir yerde, Kanak su vadisindeki Terzili Hamam=Basilica Therma yaknnda 2 Hattuann gneyinde 3 - Kzlrmak havzasnda 4 - Hattua - Hakmis yolu zerinde ve Bakrboaz, Mamure, Hacky blgesinde, yani ekerek vadisinde 5 - Boazlayan civarnda veya Aliarn batsnda Ankuva'nn Aliar'da aranmas gerektii kesin olmadndan ve baka bir yer de gsterilemedii gerei karsnda, metinlerin verdii bilgiler nda nce u genel bilgileri tesbit etmek yararl olacaktr:

64 1- Ankuva dar anlamdaki Hitit blgesinde aranmaldr. 2 Ankuvann yukarda saylan yaplarn konumu iin uygun bir yerde bulunmas gerekir. 3 - ok sayda klalar ve mstahkem mevkileri olmas gerekir. 4 - Ulam kolay ve nemli askeri yollarn getii bir yol zerinde olmaldr. 5 - Bir karargh kenti olmas nedeniyle, iyi korunmu, sulak ve yeterli gda maddelerini salayan bereketli topraklar zerinde bulunmas gerekir. Bir cins yamur duas olarak yorumlanmas gereken Yamur Bayram nn gsterdii gibi, Ankuva'nn hinterlandnn byk apta bir tarm blgesi olmas gerekir. Bundan dolay J. Lewynin Aliardaki Asurlu kolonistlerin tarmla uram olduklar gr yabana atlmamaldr. 6 - Hi bir zaman dman, zellikle Gaka igaline uramam olmas nedeniyle Hattuann gneyinde ve Hattua - Kani hattnn batsnda yer alm olmas gerekir. 7 - lerde Ankuva kazldnda, III. Hattuili-Puduhepa devrinden kalma yangn izleri bulunmaldr. Ankuva'nn lokalizasyonuyla ilgili dier ipularn da aadaki ekilde sralamak mmkndr: 1 -Aniyatt- denilen kurban malzemesinin Hattuadan Ankuvaya gtrlmesi srasnda ikisi de hapax olan Imralla ve Hupigassa kentlerinde birer kez gecelendikten sonra nc gn Ankuvaya ulalmaktadr. Bundan dolay Ankuva'nn Hattua'ya 90-100 km bir uzaklkta olmas gerekir. 2 - Zippalanda'ya bir gnlk uzaklktadr. 3 - II. Murili'nin yllklarna gre Ankuva, Arzawa, Pala ve Azzi lkelerine kolayca ulalabilen nemli askeri yollar zerinde bulunmaldr. PALA

AZZ

ARZAVA

HATT (ANKUVA)

4 - Baz metinlerde Katapa, Lalanda, Arinna, Kuli(w)usna, Tameniga, Tawiniya ve Salampa

65 ile yanyana gemesi, bu kentlerin Ankuva'ya yakn olduunu gsterebilir. Ayn ekilde metinlerden Haitta, Hanhana, Harranaa, Hupigaa, Hurma, mralla, Pi/uskurunuwa da, Samuva, Dava da, Tuhuppiya, Durmitta, Tuvanuva, Zalpa, Zippalanda ve Zisparna ile olan yakn ilikisi, corafya aratrmalar iin bir ipucu vermemektedir. nk bu yer adlarndan bir ounun yeri bilinmemektedir. Bundan baka corafya aratrmalarnda sk sk kullanlan listeler, rnein KBo IV 13; KUB VI 45 (paralel metin 46); XIV 13 vs. yanltcdr. nk oralarda saylan kentler dz bir hat zerinde olmayp, sistemsiz olarak sralanmaktadr. Sonu olarak Ankuvann, pek kesin olmamakla birlikte, Yerky yresinde veya onun dousunda Delicermak-Boazlayan Suyu vadisinde ve hatta Aliar blgesindeki Kanaksu vadisinde aranabilecei, yukarda ksaca deindiimiz glklerin altnda, Orta Anadoluda henz aratrlmam binlerce hyk arasnda Ankuva tam olarak urasdr diye kesin bir sonu karlamayaca anlalmaktadr.133 2. AP NUVA (ORTAKY) Ortaky, Orta Anadolunun kuzeyinde, orum linin 53 km gneydousunda yer alan bir ile merkezidir. Burada, Amasya ve Alaca ovalarn birbirine balayan boazn geni bir noktasnda bulunan plato zerinde bir Hitit ehri olan apinuva yer almaktadr. 1990 ylndan bu yana Ortakyde yaplan arkeolojik kazlarda ivi yazl Hitit arivlerine ait tabletler bulunmutur. Bu tabletler zerindeki almalar ile Ortaky ehrinin Hitit andaki adnn apinuva olduu ve Hitit byk kralnn buray idari merkez olarak kulland tespit edilmi ve apinuvann da Hattua gibi Hitit Devletinin bakenti olduu anlalmtr.134 Bir Boazky metninde Uhhamuwa ismine, vebaya, lme kar yaplan bir rituelin sahibi olarak karlamaktayz. Bu rituel metin, Arzava'l Uhhamuva yle (der): Eer lke iersinde lm (veba) olursa ve ona herhangi bir dman tanr sebep olursa, yle yapacam: ifadesi ile balamaktadr. Mektupta sz konusu olan Happuriya ehrini ince1ediimizde; yol belirtci bir Boazky metninde Happuriya ehri, Assuva, Avina, Lavanta, Masa, Parduvata ve Tumanna ehirleri ile birlikte gemektedir. Happuriya ehri znik civarna lokalize edilmektedir. Mektupta geen Masa ehri ise, Ktahya'ya lokalize edilmektedir. Ayrca, bu ehrin Afyon'dan pek uzak olmamas gerektii de ileri srlmtr.

134

A.nal, Hitit Kenti Ankuwann Tarihesi ve Lokalizasyonu Hakknda, Belleten, Say 180, s.433,451-455 A.Sel, Ortaky-apinuwa Tabletlerinin Tarihlendirilmesi, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri(1622 Eyll 1996 orum), Ankara 1998, s. 551

133

66 Bu mektupta Tarhunnaradu ile Kupantakurunta(ya) isimlerini grmekteyiz. Bu ahslar dier Ortaky tabletlerinde birlikte getikleri gibi, arivde Tarhunnaradu 'nn tek bana getii baka metin yerleri de bulunmaktadr. Belki bu mektuplarn yazar da grevli Uhhamuva'dr. Bu mektuplarda Happuriya ehri, Sallapa lkesi, Masa ehri, Kursamma ehri, Attarimma ehri, Kuvalya ehri, Lalanda ehri, Zaruna ehri, Kummaha ehri gibi Bat ve Gneybat Anadolu ile ilgili yerler gemektedir.135 3. HANHANA Hanhana'nn nemli bir Klt ehri olduu ayn ad tayan ve Telipinu evresine ait olan Tanra Hannahanna'dan baka H. Otten tarafndan Reallexikon der Assyriologie IV s. I04'de bir araya getirilen bilgilerden anlalmaktadr: Tahminlere gre Hanhana kentinin Telipinuu devletin en nemli tanrlar arasnda idi. Hanhana ayn zamanda bir Frtna Tanrsnn klt ehri idi. ivi yazl belgelerde Hanhanann tanrlar ve rahipleri anlmaktadr. Hanhana, Hitit kralnn klt gezilerinde onun tarafndan ziyaret edilen kentler arasnda idi. Hanhanann beyi tarafndan tanrlarn klt iin verilen kurban maddeleri hakknda da bilgi sahibi olmaktayz. Hanhanann Gakallar tarafndan tehdit edilen bir blgede bulunduu bilinmektedir. Eski Hitit a krallarndan Hantili zamanndan balayarak mparatorluk anda III. Hattuili'ye kadar Gakallarn hakimiyeti altnda kalan nemli klt ehri Nerik = Tosya ile bir ksm Gakallarn igali altnda tutulmu olan Hahaura da ile ayn blgede olduu bilinmektedir. Hanhana kenti ile Hattena kenti birbirlerine yakn idiler. Her iki kent de Hattuili'nin (daha sonraki III. Hattuili) kk kral olarak ynettii blgede bulunuyordu. Hanhana kenti Gakallarla yaplan savalarda bir hareket ss olarak kullanlyordu. E. von Schuler, Hanhanann Nerik ile yaknl dolaysyle antik Phazimonitiste yani Merzifon - Amasya izgisinin kuzeyinde, aranmas gerektiini dnmtr. Hanhana konusunu ileyen ve yerini aratran yazarlarn ou nandk tabletindeki nemli bir metin yerinden bilgi sahibi deildiler. Hitit ivi yazs ile ve Akkada ile yazlan bu ba belgesini rnek bir biimde yaynlam ve ilemi olan Kemal Balkan Hanhanann yeri konusunda eitli aratrmaclarn grlerini bildirdikten sonra kendi grn III. Hattuili henz Hakpissa ehrinde kk kral olarak grevli iken, Hanhana kuzeydeki Gaka lkesi snrnda sralanan eski Hitit ehirlerinden biri idi. fadesi ile aklamtr. Balkan, nandk ba belgesini geerli nedenlerden tr I. Hattuili devrine tarihlemitir. nandk tableti, Hanhanann yeri bakmndan ok nemli olduundan zerinde byk Kraln, Tabarna'nn, mhr bulunan bu belgenin burada zetini vermek yerinde olacaktr:
135

A.Sel, Akden des Iv. nternationalen Congresses Hittitology, Weisbaden 2001, s.671,672

67 Hanhanann yneticisi Tuttulla, Zidiyi evlat edindi ve onu kz Zizzatta ile evlendirdi. Ona [bir ev?] balad. Tuttulla'nn olu ve Byk Kral tarafndan (himaye altna) alnan ve Katapa kenti tapnanda Tanra Katahha'ya (metinde ideografik olarak: SAL. LUGAL) (rahip olarak hizmete verilen) Pappa'ya ve ahfadna, byk kral tarafndan onaylanan, bu baa kar kmalar ve Zidi ile ahfadna kar talepte bulunmalar yasakland. Nasl Hanhana Hitit metinlerine gre bir klt ehri ise, tabletin bulunduu yer de nemli bir klt merkezi idi. Aratrmaclar tarafndan Tarih ve corafya konusunda kazandrlan bilgiler Hanhanann yeri konusunda yaptmz teklifi desteklemektedir. nandk, Hattua'dan kolayca ulalabilecek bir yerde idi. Arazide doal bir engel yoktu. Bu nedenle Hititler Hanhana'y olduka zayf olduklar yz yllarda ynetimleri altnda tutabilmilerdir. Buna karlk dier nemli bir klt ehri olan Nerik, I. uppiluliuma ve olu II. Murili gibi kudretli krallar zamannda bile Gakallarn igali altnda kalmtr. Bunun stratejik nedeni her halde byk lde Gakallar tarafndan tutulmu olan Haharua da olmaldr. Bu nedenle Haharua dan ankrnn kuzey dousundaki da sralarnda aramak gereklidir nk yalnz bu dan Gakallar tarafndan tutulmas Hitit ordularnn Nerik blgesine girilerini nleyebilirdi. Nerik bu dalarn kuzeyinde Devrez ay (Hititesi belki Dahasta) vadisinde gnmzde pirin retimi le nl Tosya le Kzlrmak arasnda, Kzlrmak yaknnda aranmaldr. Bu vadi kuzeyde ve batda Ilgaz dalar, gneyde ise Krolu Dalarnn devam olan yksek da sralar tarafndan korunmaktadr. Douda ise Kzlrmak yaknnda belki Hitit anda da bataklk olan bir blge bulunmakta idi. Belki de bu nedenle I. uppiluliuma ile II. Murili'nin ordular Neriki igal etmeden Kzlrmakn dousundan geerek kuzeybat seferlerine kmlardr. Bu blgeyi arazi zerinde inceleyen M. A. Dinol ile J. Yakar, Adadan Haharua da iin metinlerden elde edilen bilgilere gre beklendii gibi, yerlemeye elverili bir da srasndan ok, yerlemeye elverili olmayan bir da olduunu saptamlardr. Bu aratrclarn Nerik'i Boyabat-Duraan-Vezirkpr izgisinin kuzeyinde Kzlrmak ile sfendiyar Da arasndaki blgede aramalar pek inandrc grnmyor. Bu ekilde Nerik, Hanhanaya nazaran ok uzakta ve fazla kuzeyde kalmaktadr.136

136

S.Alp, Hitit Kenti Hanhanann Yeri, Belleten, S. 164, s. 649-652

68 4. KASTAMA Bu kentin gnmzdeki yeri ve ad zerine eitli grler ne srlmtr. Ancak Hititler devrine ilikin tarihi-corafya almalar yapan aratrmaclarn Hitit kenti Kastama'nn gnmzde Orta Anadolu'nun kuzeyinde yer alan Kastamonu ili ile ilikisine dair hibir kayt ya da teklifleri yoktur. Hitit kenti Kastama'nn gnmz Kastamonu'su olduu savn ilk defa Sedat Erkut ortaya atmtr. Yukarda da deindiimiz gibi aratrmalarmz sonucu elde ettiimiz bilgiler Kastama kentinin Anadolu'nun kuzeyinde aranmasn gerektirmektedir. Bu gerek aada gsterilen esasl nedenden kaynaklanmaktadr. a. lk neden Kastama kentinin metinlerde Gaka blgesi iinde yer alan kentler arasnda saylmasdr. rnein I.Arnuvanda-Amunikal (1440-1420) kral iftinin Gaka belasna ilikin dualarnda yer alan ve Boazky'n kuzeydousunda olmas gereken lkeler ve kentler arasnda ve Kastama'nn lke olarak anld grlmektedir. Sz konusu duada bakent Hattua'ya kurbanlk yollayan llkeler ve kentler u sraya gre yer almaktadr: Nerikka, Hursama, Kastama, Serisa, Himuua, Taggasta, Kammama, Zalpuua, Kapiruha, Hurna, Dankusna, Tapasaua, Tarugga, Ilahua, Sipidduua, Uashaia, Patalliia. b. kinci neden Hitite ve koloni a ivi yazl belgelerinde grlen -ama ya da -ma yer ad son eki zellikle Orta-kuzey Anadolu'da, Gaka blgesinde kullanlan bir sonektir. Bu nedenle -ma son ekli sz konusu kentin bu blgede aranmas gereini ortaya karmaktadr. c. nc neden Kastama kenti ile Nerik kenti kltnn frtna tanrs arasnda ok nemli iliki vardr. Bu yzden iki kentin birbirlerinden uzak olmadklar bir kere daha ortaya kmaktadr. Btn bu bilgiler nda Hitit kenti Kastama'nn Kuzey Anadolu'nun orta blmnde aranmas gerekmektedir. Hibir zaman isim benzerliklerinden yola karak lokalizasyon denemesi yapmak ok gvenilir deildir. Ancak bu almada elde edilen veriler bizi Hitit kenti Kastama ile gnmz kenti Kastamonu'nun ayn yer olduuna dair yukarda grld gibi ok nemli ipular verdi. Sonu olarak Sedat Erkut, Hititoloji aratrmaclarnca yeni bir gr, caydrc ve nemli bir seenek ileri srlmedike Hitit kenti Kastama ile gnmz Kastamonu kentinin eitliine inanmaktadr.137
137

S.Erkut, Hitit Kenti Kastamann Yeri zerine, XII. T.T.Kongresi, (Ankara 12-16 Eyll 1994) I. Cilt, Ankara 1999, s.129,130,132

69 5. KARAHNA: Karahna kenti Tapigga=Maat-Hyk'ten pek uzakta olmayacaktr. nk Mt. 1975/113 Nolu mektuba gre Hapidduini da Maat-Hyk'ten uzakta deildi ve MaatHykn kuzeyinde bulunuyordu. nemli olan bu bilgiyi anmsatmak iin yukarda da kaydettiim Mt. 75/113 Nolu mektubun bir ksmn tekrar veriyorum. KUB XXXVIII 12 III 8'e gre Karahna'da Hapidduini dana taplyordu. KUB XLIV 19 vs. 3'te de Karahna ile Hapidduini da birbirleri ile yakn iliki halinde grlyorlar. Karahna, Maat metinlerinde de birka kez anlmaktadr. Boazky metinlerinde Marista ile bir arada kaydedilmesi bu iki yerin Yeilrmak blgesinden uzakta olmadklarnn dnlmesine neden olmaktadr. Marista da, Maat metinlerinde birka kez gemektedir. Maat metinlerinin yazldklar yllarda her iki kent de Hititlerin ynetimi altnda idiler. Buna karlk Taggasta Hitit ynetiminde deildi. Karahna'nn Tapigga ile ayn blgede olduunu ve birbirlerinden uzakta olmadklarn Maat-Hyk'te bulunan Mt. 75/119 Nolu liste de gstermektedir. Bu listede anlan yer adlar herhalde ayn blgede idiler. Bir yandan Karahna ile yakn iliki halinde olan Hapidduini dann Maat mektubu 75/113'e gre Maat'n yaknnda ve kuzeyinde olduu, dier yandan da biraz nce sunduumuz metne gre Karahna ile Tapigga'nn yine ayn blgede bulunduu gz nnde tutulursa Hitit ann nemli klt kenti Karahna'y Maat-Hyn kuzeyine yakn bir yere lokalize etmek gerekecektir. Belki de yakn bir gelecekte onu Maat-Hyk'n kuzeyindeki bir Hyk'te bulmak mmkn olacaktr. 138 6. NER K: Orta Karadeniz ve zellikle Bafra-Alaam arasnda yaplan arkeolojik yzey aratrmas srasnda, bu blgenin bat ve gneyinde kalan kesimlerde de bir n-aratrmaya gidilmesi kararlatrld. Toplanan yzey malzemesinin henz devam etmekte olan analizinin, Pre-Hitit ve Hitit devirlerindeki Anadolu'da, sahil kltryle merkezi kltr arasndaki ilikilerin aydnlatlmasna geni lde katkda bulunacaktr. Aratrlan blge gnmze kadar eitli yazarlarca ya grlmemi ya da trl nedenlerle daha geni apta tutulan gezi programlar iinde, anlaldna gre, ikinci planda kalm ve
138

S.Alp, Maat Tabletlerinin Eski Anadolu Corafyasna Katklar, IX. TTK, (Ankara: 21-25 Eyll 1981), Basmevi, Ankara 1986, s.227-233

70 etrafl bir ekilde incelenememitir. Arkeolojik belge ynnden bu kadar zayf bir corafi mekn durumunda olmasna karlk, filolojik aratrmalarda, aada tekrar deineceimiz gibi, burann tarihi alarda nemli yerleme merkezlerine sahip olduu ileri srlmektedir. Genel olarak, Karadeniz sahilinde ve bunun hinterlandnn kapsad alanda, Hitit yazl belgelerinden tandmz ayr politik veya idari birimin, Gaka, Pala ve Azzi-Hayaa lkelerinin yer ald konusunda btn aratrclar artk birlemektedir. Ancak, bunlarn kesin yerleri hakknda eitli grler mevcuttur. Pala lkesi ise, baz aratrclarca Anadolu yaylasnn kuzeyine, antik Paflagonya tarafna, bakalarna gre ise, Kzlrmak'n yukar kesimine, Hatti lkesinin dousuna yerletirilmek istenmektedir. Azzi-Hayaann yeri hakknda ileri srlen teorilerde bir uyuma grlmekte ve bu lke, yaklak olarak, Karasu ile Karadeniz sahili arasnda kalan blgede aranmaktadr. Bu corafi konuma gre, Nerik ehrinin Hatti ve Gaka lkeleri arasnda yer ald anlalmaktadr. u halde buras, Hitit tarihi boyunca srd bilinen Gaka-Hitit mcadelesine sahne olmu olmaldr. Gerekten de, eitli Hitit krallarnn devrinde yazlm belgelerden elimize geebilenlerde bulunan birok ehir ismi, yukarda da szn ettiimiz gibi, bu blgede aranmakta ve bunlarn en nemlisini de Nerik ehri tekil etmektedir. Bilindii gibi, Nerik ehri, Hititlerin byk klt merkezlerinden biridir. Gaka-Hitit savalarnda kaybedilmesi veya kazanlmasnn her iki taraf iin de nemli olduu metinlerden anlalmaktadr. Bu sebepten, Nerikin lokalizasyonu, gerek Hitit, gerek Gaka siyasi tarihinin ve bunlarn hakimiyet sahalarnn daha iyi anlalmasn salayacak niteliktedir. Goetze, Nerik ehrinin Hattuann kuzey-batsnda, Hakmis (= Amasya)'in kuzeyinde aranmas gerektiini ileri srmektedir. Garstang ve Gurney, bunu Hattuann kuuumu, yaklak olarak 100-110 km. gneydousunda, Kanaksunun kuzeye uzanan kolu zerinde lokalize etmek fikrindedirler. Ancak, bu fikirlerin hatal olduu, yine Goetze tarafndan ispatlanmtr. Gterbock ise, daha nce bu yazarlarca deerlendirilmeyen bir Hitit belgesine (KUB XXXVI 89) dayanarak, Nerik'in yerini daha kesin bir ekilde tespite almtr. Bu metnin arka yznn 12-14. satrlar arasnda yle bir ifade bulunmaktadr: 12. D Marassantas-wa annallaza: ipattarmayan arsas 13. DU-as-ma-war-an wahnut nu-war-an DUTU-i DLlM_an arsanut URUNerikwar-an 14. maninkuwan arsanut pasajn tercmesi u ekilde yaplabilmektedir: 12. Marassanta Nehri eskiden baka bir ynde akard. 13. Fakat Frtna Tanrs onu evirdi ve onu Tanrlarn Gne

71 Tanrs'na (DUTU-i DINGIRLlM-an) doru aktt. Onu Nerik ehrine 14. yakn aktt. Bu paradan kan kesin ve nemli bir sonu, Nerik ehrinin Marassanta, yani Kzlrmak kenarnda veya yaknnda bulunduudur. Yine Gterbock, daha sonra, KUB V 1 ve KUB XXII 25teki metinleri ele alarak, Nerik ehri etrafndaki yerleme yerlerini, da ve nehirleri gzden geirmekte ve Nerikin, etekleri zerinde bulunduu anlalan Haharwa Dan, Karg yaknndaki Adada ile idantifiye etmektedir. Bu ehrin bulunduu yerin, buraya kadar ki anlattklarmzn neticesine gre, aadaki artlar tamas gerekmektedir: 1 - Nerik ehri (ve blgesi), II. Murilinin seferleri srasnda Hitit kuvvetlerinin eriemedii bir kesimde olmaldr. 2 - ehir, Marassanta Nehri yaknnda kurulmu bulunmaldr. 3 - Nerik, dalk veya hi olmazsa engebeli bir arazi zerinde yer alm olmaldr. 4 - Bu arazi, sk iskan edilmi olmaldr. Bu artlar, bizi, Nerik'in Boyabat-DuraanVezirkpr hattnn kuzeyinde, Kzlrmak ile sfendiyar Sradalar'nn batya uzanan ular arasnda aranmas gereine inandrmaktadr. ehrin, eski teorilere gre daha kuzeyindeki bu muhtemel lokalizasyonu, dini ynden ok nemli olan bu merkezin Gakalar'n hakimiyetine gei sebebini izah edebilmektedir. Bu blge, Orta Anadoluya doal iki yolla baldr: Bu yollardan birincisi, modern karayolunun istikametini takip ederek, orum-Merzifon-Havza-Kavak-Samsun zerinden gemekte, ikincisi ise orum-Merzifon-Havza- Vezirkpr-Oymaaa (bu, zerinde sur kalntlar ve bir potem bulunan hyktr) - Alaam ynnde uzanmaktadr. Kuzey blgelerinin kaps durumunda olan Vezirkpr ele geirilmeden, Merkezi Anadolu'dan Orta Karadeniz Blgesi'ne askeri seferler dzenlemek imknsz grnmektedir. Bundan dolaydr ki, aslnda Hitit lkesinin kuzey uzants olan bu blge, Hitit mparatorluu'nun askeri gcnn azald bir devrede Gaka hakimiyeti altna girmitir.139

139

M. Ali Dinol-J. Yakar, Nerik ehrinin Yeri Hakknda, Belleten, Say 152, s.563-566,571-572

72 V. BLM K ZZUVATNA LKES Aratrmaclar, Kizzuvatna lkesini tayin ettikleri pozisyona gre iki ana gruba ayrabilirler. Birincisi, arivlerin kifi H. Winckler tarafndan balatlan gr; Kizzuvatnay Pontusla eit tutar. kincisi, ilk kez Sidney Smith tarafndan ne srlen, Akdeniz kysnda olan ve Kilikyay Kizzuvatnann temel bir blm yapan bir pozisyonu savunur. Grlerdeki bu temel farkllklarn birbirinden olduka farkl sonular douraca aktr. Bu Hitit Corafyasnn nemli iki blm olan Gaka ve Arzava iin farkl zmleri gerektirmesine benzer. Eer Kizzuvatna Pontus ise, Hitit mparatorluunun kuzey snrndaki bir topluluk olan Gakalar baka bir yerde aranmaldr. Dier taraftan eer Kizzuvatna Kilikya ise yahut onu kapsyorsa, Arzava lkeleri birok bilim adamnn inand gibi Yarmada bu blmn merkezi olamaz. Bu nedenle, Kizzuvatnann coraf pozisyonunun tam bir tespiti, Hitit corafyasnn genel problemi iin temel noktadr. Kilikyada daha geni apta balatlm olan kazlardan bu yana Kizzuvatna meselesenin zm iin duyulan ihtiya daha da acil bir hle gelmitir. Arkeologlar, filologlardan inceleyecekleri blgenin tarihi zerine kaynaklarnn neler syleyebileceine dair bilgi almaktadrlar. Arzava Denklemi=Kilikya, her trl ayrntsyla defalarca tartlmtr. Kizzuvatnay Kilikyaya yerletiren zt kutuptaki tartmalarn, dierine denk olacak derecede eksiksiz sunulmas cazip grnyor. Bunu yapmak iin ite bu monografinin yardm gerekmektedir. Kizzuvatnann yerleimi zerine yaplan her giriim, lkenin denize doru geniledii hususundaki temel gerei hesap etmelidir. Ancak imdilik, bu denizin Karadeniz mi yoksa Akdeniz mi olduu meselesi hakknda ak kap braklmaldr. Bu mesele, elde bulunan birok kantn ayrntl bir ekilde deerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu konu drt ana blmde incelenmelidir: I. II. III. IV. Kizzuvatna Dilleri Kizzuvatna ve Kummanni Kummanni ehri Kizzuvatna lkesi

73 1. Kizzuvatna Dili Kizzuvatnayla140 ilgili belgeler arasnda bulunan uppiluliumann unaura ile imzalam olduu anlama, brlerinden ok daha nemli bir belgedir. Bu metin ve dayand corafi problem aada ayrntlaryla tartlacaktr. imdilik, sadece onun bir Akkada ve Hitite nshasnn mevcut olduunu not etmek yeterlidir. Hitit Krallarnn yapm olduklar antlamalar ierisindeki Akkad dili, Anadolu lkelerinin meselelerinin ele alnd yerlerde asla kullanlmamtr. zellikle, Akkadlarn, herhangi bir Arzava yahut Azzi-Hayaa lkesi ile yapm olduu bir anlamann tek bir krnts dahi yoktur. Dier taraftan, Mitanni, Halpa, Nuhae, Amurru ve Msr ile olan anlamalar hem Hitite hem de Akkada yazlmtr. Bylece, Kizzuvatna antlamas, Mezopotamya-Suriye sahasndan olan anlamalarn olduu bir gruba dahildir. Her grubun bitiikteki blgeyi kaplad muhtemeldir. Baka bir deyile, Kizzuvatnann Anadolunun dna yerletii ve Suriye ile snr komusu olduu dorudur. Bu iddia, Kizzuvatnann Hurrilere olan benzerlikleri kabul edildii takdirde fazlasyla desteklenmi olur. unaura anlamasnn Akkadas, Mitanni Krallnda ve evresinde kullanlan dille en iyi ekilde koordine edilebilir. Bu nokta, konumuzun asl konusu dna taan, derinlemesine bir dilbilimsel aratrmay gerektirir. Fakat bu aratrma olmadan da, Hurrili belirtileri yeterli saylamaz. ncelikle, Kizzuvatnann, Kummanni ehrinin olduu kadar Hurrilerin kkeni olduu ok nettir. Bu isimlerin hem kelime gvdeleri hem de ekleri Hurri diline balanabilir. kinci olarak, Kizzuvatnada inanlan Tanrlar Hurri dilindedir. nc olarak, Kizzuvatnadaki kiisel isimlerin byk bir ounluu -olmayanlar nadirdir- Hurri dilindedir. Bu durum, Kizzuvatnann, Hurri memleketinin bir blm olduu neticesini dorulamaktadr. Son bilgilerimizin temelinde, ilgili dnem boyunca Hurrilerin Kuzey Suriye ve Yukar Mezopotamyada yerlemi olduu ifade edilebilir. Erken dnemin sonlar ve Yeni Hitit Devletinin ykselii arasndaki karanlk yzyllarda, Hurriler, dou taraflarn, zellikle Anadolunun gneydou kesimlerini etkilemitir. Sonraki dnemler boyunca bu snr blgede bulunan Hurri kltleriyle, onlarn orada bulunduu daha iyi gsterilmi olur. Bununla birlikte Hurrilerin etki kuann snrlarn kesin bir izgiyle gstermek mmkn deildir. Coraf

140

Kizzuwatna, ismin en doru hecelenmi eklidir. Daha uzun olan bu ekil, daha ksa olan Ki-iz-wa-at-na eklinden daha sklkla kullanlr. Bu nedenle almamzn bandan sonuna dek bu ekli kullanlmtr. Her halkrda isim Sami Dilleri grubuna dhil deildir; o halde q ve sesleri kesin olarak Sami diline ait olduundan, bizim harf evirimizde kullanlmas iin hibir neden yoktur. Msrllarn Qi-du-wa-da-na eklindeki kullanmlar bizi hibir ekilde balamaz; harf evirimizi orijinal seslere en yakn olan Hitit imlasna dayandrmak daha doru olacaktr.

74 nedenler yznden, snrn aa yukar Antitoros sras boyunca ilerledii muhtemeldir. Bu nedenle, Kizzuvatnann aranmas gereken yer, Antitoroslarn dousudur. Hurri krallarnn 2. binin ortalarnda, Hint hkmdarlar tarafndan idare edildii iyi dorulanm bir gerektir. Bu durumda, Kizzuvatna Kral Sunassuras Luwice olabilir. Bununla birlikte, Hurri blgesinden elde edilen yeni materyaller ok nemli bilgiler vermektedir. Kizzuvatnadan olan insanlarn doru isimlerine ynelik olan materyallerimiz, farkl olarak Ammi-hatnann rahibi olan bir tane Amurrite ismini kapsamaktadr. Kuzey Suriyenin bitiiindeki bir blge nfusu arasnda Amurrite isminin bulunmas artc deildir. Bununla birlikte Pontustaki Amurriteler byk bir aknla yol amaktadrlar. Kizzuvatnallarn isimlerinin kalntlar eski bir Anadolu kayasndadr. Luvice cazibelerini onun dinsel trenlerinin arasna ekleyen Za-ar-pi-ia, bu nedenle, Luvi diline dhil olmaldr. Pa-ri-ia-wa-at-rinin olu Kral Is-pu-tah-su, Erken Hitit terminolojisinde benzerliklere sahip olan bir isme dayanr. Bu yzden, Kizzuvatnann en azndan bir blmnde Luvi dilinin konuulduu ve Luvi dilinin muhtemelen lkenin Hurri ncesi dili olduu sylenebilir. Bununla birlikte Luvicenin sahas, ayrntdaki farkllklara aldrmakszn btn aratrmaclarn Anadolunun kysndaki Akdenize yerletirdikleri Arzawa lkelerini de kapsar. Yunan ve Roma kitabelerinde korunan doru isimler temel alnarak, Batda Lidyadan, Douda Suriye snrlarna kadar genilemi olduu varsaylabilir. 2. Kizzuvatna ve Kummanni Hititlerin en nemli merkezlerinden biri olan Kummanninin Kizzuvatnan bir ehri olduu gerei, amblemiyle KBo II 3 ritelinin tantc izgisinin bir karlatrmasyla ok uzun zaman nce kurulmu olduunu gsterir. Kadn yazar Ma-as-ti-ig-ga SAL uru Ki-iz-zu-wa-at-na olarak tantlr. Fakat metnin sonunda o olduu kolayca anlalabilir. Dorulama, antlamalarda anlan Tanrlarn listesinden gelir. Bu listeler, Kumanlarn Tanrlarnn Frtna Tanrs olduunu belirten metinlerle uyutuu yerlerde, Kizzuvatnann Tanrsnn Frtna Tanrs olduunu ifade eder. II. Murili in 9. ylnda, Kummanilerin Hepat (Tanrs) iin dzenlemi olduu festivallerdeki raporlar, Kizzuvatna ehri ile Kummani ehrinin ayn (zde) olduunu zellikle netletiriyor. Kraln vakayinamesi unu ifade eder: Kummanilerin Tanrs Hepata tapnma niyetiyle yaplan festivali kutlamak kesinlikle gerekli olduundan, Kizzuvatnaya gittim. Murili de ayn olay KUB XIV 4 numaral metnin ada tam bir biiminde nakleder:
SALMa-as-ti-ik-ka

SAL

URUKum-ma-ni

eklinde

adlandrlr. Bylece, Kizzuvatna Kralnn, Kummanni trenlerini gerekletiren doru ahs

75 Kummani lkesine gittiim zaman, babam, Kummani Tanrs Hepata tapnma trenine gitmek iin sz vermiti, fakat tren henz gerekletirilmemiti. Bylece, bu trene katlmak benim iin kanlmaz oldu. Bu yzden, Kizzuvatnaya gittim ve aadakileri syledim: Babam burada bulunamad iin onun szn yerine getirmek zere buradaym. Kummani Tanrs Hepat! Bana, eime, oluma, evime, lkeme ve [..]ya merhamet et. URU Kizzuvatna ve Kummanni arasndaki deiim, Kummanni ehrinin ayn zamanda bir Kizzuvatna ehri olduunu net bir ekilde gsterir. Bu Kummannilerin Kizzuvatna lkesine yerletirilmi olduu sonucunu destekleyen bir gerektir. Onun daha kesin olarak coraf konumunun, Murilinin aktard tarihi olaylar anlatan paragrafta srdrlmesi anlamldr. Hasar grdnden ve deerlendirilmesi ancak metin tamirine bal olduundan pasajda ifade edilenlerin burada verilmesi uygundur: 28. Ben Kizzuvatnaya geldiim zaman, 29. [Sar-Kusuh] benim kardeim, Kargamisean [Kral], Kizuwatnaya 30. [Benimle bulumak iin] bana doru srd; ve benimle kald. Menahhandann metin tamiri doru olarak kabul edilmese de, Karkam Kralnn byk kralla birlikte bir konferans veya bir festival iin Kizzuvatna-Kummaniye geldii gerei kalr. Buluma yerinin Hattua (Boazky) ve Karkam (Cearblus) arasnda bulunduu olduu kabul edilirse, asl mesele en iyi ekilde aklanabilir. Kummanninin Kizzuvatna lkesinin bakenti olduuna inanmak iin yeterli neden bulunmamaktadr. Aslnda bu, grnrde bu ehrin oynad dini rol dnldnde ve zellikle, Hitit dnemine ait tarihleri iaret eden, daha erken bir dnemi yanstt kabul edilirse, mmkn deildir. Kizzuvatna krallarnn ikametgh baka bir yerde olabilirdi. Onun kesin yerine gelince, bu konuda bir neri daha sonra yaplacaktr Yeni Hitit krallnn kurucusu olan bu uppiluliuma, saltanatnn sonuna doru, ok ksa bir sre sonra Halepin kral olacak olan olu Telepinuu, Kizzuvatnaya rahip olarak tayin etti. Bu tayin, Kizzuvatna blgesinin baz blmlerinin tam bir ilhak veya bu meslein kesin konumu sayesinde Kizzuvatnada dinsel bir nfuz elde etme giriimi olarak yorumlanabilirdi.141 KUB XIX 26 I 19 nolu metnin ifade ettiine gre tayin edilen kii kraln nfuzlu adamlarndan biri olur. Fakat hibir nedenle, bir Kizzuvatna kralna eit pozisyonda saylamaz. Bununla birlikte onun grevi politik ve asker vazifeleri de iine alr. Halep ve Karkam

141

A.Goetze, Kizzuvatna and The Problem Of Hittite Geography, Yale University, London 1940, s.1-9

76 fethedildiinde, Rahip, kesinlikle bizim Telepinu, uppiluliumann son Suriye Seferine katlmtr. Bu gerek -olabilir de, olmayabilir de- Suriye snrna yakn bir coraf konumu gsterir. Klasik dnemlere kadar Kummanni ehrinin ad (ra) Kouava eklinde kalabilmitir. Birisi kp bu ok net tanmlamann coraf problemi zmeye yardm edebileceini dnebilir. Ancak sorun olan bu deildir. nk, bu ismin iki din merkezi vardr, biri Saros (modern ahr sitesinde) Nehrindeki Kataoniada, dieri de ris Nehrindeki (bugnk Gmenek) Pontustadr. ki Kouavadan birinin bir dierinin kolonisi olduu ok aktr. Fakat gelenek ok anlaml olduundan, hangisinin daha eski olduunu net bir ekilde sylemek mmkn deildir. En gvenilir kantn Kuman Kataonienden yana olduu grnyor. Bununla birlikte, Hititlerin Kummanisini gstermek iin daha iyi bir ansa da sahiptir. 3. Kizzuvatna ehri a. KBo III 4 IV 22 Murilinin alntlanmt. Onun doru bir deerlendirmesi iin, nelerin meydana geldiini anlatan ieriin ksaca zetlenmesi gerekmektedir. Murilinin saltanatnn dokuzuncu ylnda, asker durum, Azzi lkesine kar bir kraliyet seferi gerektirmitir. Uzun sredir ertelenmi olan festival program iin Kizzuvatnaya gitti. Kardei Karkam Kral Sar-Kusuh, Kizzuvatna-Kummanide ona katld. Fakat orada aniden ld. Meydana gelen boluun sonucunda, genellikle yapld gibi kraln kiisel hizmetinde hazr bulunanlar aramay gerektiren acil bir durum ortaya kt. Kraln Azzi snrna m, yoksa Suriyeye mi gitmesi gerektii konusundaki dnp tanmalar metinde canl ve parlak ifadelerle dile getirilir. Suriye, Hitit mparatorluunun cankurtaran yelei saylrd. Msr, Asur medeniyeti gibi, herhangi bir gszlk iaretinin salayabilecei avantaj iin fazla geni topraklara sahipti. Sonunda Murili, Azziye kar bir orduyla General Nuwanzas ve Suriyeye karda General KAL-asla baka bir orduyu gndermeye karar verdi. Kendisi daha sonra -din vazifeleri frsat verir vermez- katlacakt. Plan buna gre yrtld. Murili Suriye ordusuna, Msr tarafndan tehlike gelmeyeceine inandklar Hitit gcnn gney ileri karakol mevkileri olan Nuhae ve Kinzadan dnd zaman Astatada katld. Ayn ekilde, Asur Uygarlnn da bir tehdit oluturabileceini dnmyorlard. Gerekli nlemler alndktan sonra Murili, Sar-Kusuhun olunu kral olarak yerletirdii Karkama doru ilerleyebilecekti. yllklarndaki IV, 22 satr, problemimizin zmnde nceden

77 Suriyenin konumu salamlatrlyordu. Kral, Azzi snrndaki durumla ilgilenebilmek amacyla Anadoluya geri dnmek iin acele ediyordu. Kral, ilerleyi hakknda dzenli olarak bilgilendiriliyordu. Bu esnada General Nuwanzas kesin bir galibiyet kazand. Ayrntl yllklar u noktalara iaret eder: (KBo IV 4 III 17ff. = Goetze, AM 124ff) 17. Karkam lkesini glendirdiim zaman 18. Karkam lkesinden geldim 19. Askerlerimle Tegaramaya ilerledim. Ve 20. Tegaramaya vardm zaman, Nuwanzas, iki sunucularnn (sakilerin) 21.ve Tergamadaki btn asilzadeler benimle grmek iin geldiler 22. ve bana katldlar. Askerlerimle Hayaaya doru ilerlemeliydim 23. hala, fakat yl ok ksa olmutu. 24. Asilzadeler bana ayrca yle dediler: Bu yl ok ksa oldu 25. Kralmz, Hayaaya kar yrmeyin! Bylece, ben Hayaa zerine yrmedim. Bu, szde on yllk vakayinamesinin daha ksa bir ekli olan aadaki cmle ile kyaslanmaldr. :(KBo III 4 III 22f. = Goetze, AM 124ff) 22. [Ben, Gne,] Kizzuvatnadan geldiimde, yl 23. benim iin [ok ksa olmutu] Bu nedenle Azzi zerine yrmedim. Daha ksa olan eklinin, Suriyede geen olaylar nemsiz grldnden dolay atland meselesi tartlmtr. Baka bir ifadeyle daha nce de zikredilmi olan Kraln yl balatt Kummanideki trenlerden dn hakknda bilgi veren cmle zerinde durulmamtr. Bu yoruma kar, sz konusu tabletteki bozulmu ifadenin ve bu tip ifadelerin varsayma dayal olduuna ynelik itiraz edilmelidir. Bundan baka, sanyorum ki bu varsaym, aadaki iki nedenden dolay imknszdr: 1. Murilinin on yllk vakayinamesi, daha ok kendi faaliyetlerini anlatnaktadr. Generallerinin faaliyetlerine ise fazla deinmemektedir. Murilinin Suriye zerine yry, gz alc bir baaryla sonulanmtr. Bu durum, kraln kendisi tarafndan en nemli mesele olarak saylmtr. 2. IV. stun ve 9-16. satrlar ieren on yllk vakayinamelerinin ok kt bir ekilde bozulmu olan blm gerekleen olayn birinci sradaki kiilerini kapsamaktadr. Sonu olarak kraln kendisiyle ilgili olan faaliyetleriyle ilgili olmaldr. Geriye kalan paralar, onlarn savala ilgili faaliyetlerinin ifadesi olduunu sylemeye izin verir niteliktedir. Kral bir dman korkutup karmay baarmtr. Satrlar sadece Suriyedeki olaylara iaret eder. Aslnda Murilinin geliiyle Astatada bir Asur saldrs nlenmitir. Hemen hemen tamamyla korunmu olan

78 ayrntl yllklar Kraln bu zel ylda sava srdrebilecei baka bir blge olmadn ortaya karr. O halde, Ben Kizzuvatnaya geldiim zaman ifadesinden hareketle, ilk on yllk vakayinamelerin Kizzuvatnadaki festival kutlamalaryla ilgili olduu ve Murilinin Suriyede gerekletirmek zorunda kald nemli olaylara ynelik yazlm tek bir szck olmakszn, Kizzuvatnadan Tergaramaya dnnn raporuyla ilerledii iddiasnn kabul edilemeyecei bildirilir. nceleri, tartma konusu olan paragraftan, Kizzuvatna iin, Hitit mparatorluunun (Hattua-Kargam yolunun zerinde yahut yannda) gneydou kesimlerinde bir yerde olduu zerinde duruluyordu. Paragraf, Kizzuvatna lkesinden bahsetmiyor. O, yalnzca Kizzuvatna ehrinden yani Kummaniden szediyor. Bu alnt, Kizzuvatna-Kummanni ehrinin Tegarama ve Karkam arasnda bir yerde olduunu ima eder. Kraln geri dn yolunda aslnda Kummanniden geip gemedii veya Murilinin asker operasyonlarda Nuwanzaya (Murili onun baarsndan sonra derhal grmek istemiti) talimatlarn verdii yer olarak ne srlen yerin bahis konusu ehir olup olmad, bu iki seenekten hibiri sonucu deitirmez. Kuzeyde olduunu savunanlarn, Murilinin tarihilii blmnde ciddi bir hata olduunu kabul etmekten baka bir k yolu bulunmamaktadr. Bunun gibi herhangi bir giriim kendi kendini yalanlamaya mahkmdur. b. KBo VI 28 KBo VI 28 olarak neredilen III. Hattuili annalleri, coraf ieriinden dolay kayda deer tarih bir girii ihtiva etmektedir. O, aadaki ekilde okunur: [S. 22] 6. Daha erken dnemlerde Hatti lkeleri, d lkeler tarafndan yamaland.(??) 7. Gakal dman geldi ve Hatti lkelerine saldrd ve o, Nenassay kendi 8. snr yapt. Aa lkeye doru Arzaval dmanlar geldi ve o da 9. Hatti lkelerini yamalad, ve Tuvanuva ile Uday snr yapt. 10. Uzaktan, Araunlu dmanlar geldi ve Gassiya lkesinin tamamn yamalad. 11. Uzaktan Azzi dmanlar geldi ve btn yukar lkeleri yamalad, 12. ve o Samuhay snr yapt. uva dman geldi ve Tegarama lkesine saldrd. 13. Uzaktan, Armatan dman geldi, ve o da Hatti lkelerine saldrd, 14. ve o Kizzuvatnay snrndaki ehir haline getirdi. Ve Hattua ehrini 15. yakp kl etti, ve (sadece) [..] ve []nn .. kat. Aklama:

79 8.satr: Aa lke Hitit imparatorluunun bir blgesidir. Murili saltanat devraldnda, lkenin yneticisi Hannutiydi. (KUB XIX 29 IV 11 = AM 18f) Belli ki ayn adam (uppiluliumann saltanat boyunca) Arzava lkelerinden biri olan Hapallaya kar Aa lkede bir orduya liderlik etmi olan kiiydi.(KUB XIX 22 4) Bu cmlelerden hareketle unu sylebiliriz: Murilinin 2. idare ylnda, Arzava Kralnn hareketlerini takip etmek amacyla Aa lkede bir Hitit ordusunun hazr bekledii gerei, Aa lkenin Arzava ile snr komusu olduunu dorulamaktadr. (KUB XIV 16 I 23= AM 28f). Muvattalinin saltanatnda, Aa lke ok kuvvetli bir Hitit egemenlii altndadr. Kral, oradaki Hatti Tanrlarn, bakentte olas bir Gaka saldrsndan korumak iin hareket eder. Ayn kral, kendi din yasasnda ki burada Hattilerin btn tanrlarna dua edilmitir- Aa lkenin Tanrlarnn bir listesini yaptrr. Metnin ilgili blmne gre (KUB VI 45 II 38) Ussa ve Pitassa lkeleri, Hawatnuwanda Da ve Hulaya Nehri Aa lkededir. Ayn zamanda Aa lke, III. Hattuilinin ve Arnuvandann saltanat gnlerinde bir Hitit egemenlii altndadr. (KUB XXI 6a rev. 13) Metnin doru bir deerlendirmesi iin, onun hangi dnemdeki olaylarla balantl olduunun tayin edilmesi nemlidir. Harfi harfine eskiden, nceden anlamna gelen I. 16daki karu kesinlik bakmndan eksiktir. I. 16 ile biz uppiluliumann ortaya kmasndan (sara isparzasta) ve tahta gemesinden nceki bir dneme iaret ediyoruz. Sara Isparzasta terimi tahta kn hemen balangcna iaret eder. Tarihsel giriteki olaylar, bylece uppilulimann babas Tuthalyann saltanat dnemini daha erken zamanlara doru iter. Bu, Murilinin bykbabasnn saltanat gnlerinde ara sra meydana gelen bilgilerle uyum salar: Gakalar bakent Hattuay tehlikeye sokmulard. Bunun baka bir rnei iin MDOG 70. sayfada bir resim ihtiva eden baslmam metin geerlidir. Murili tarafndan yazlmtr ve onun ilk satrlar aadaki ekilde okunur: .. 2 Byk Kral, Dathaya, Kizzuvatnada Tanry mabetten kardnda 3 ve Samuhada ibadet ettiinde 4 zel bir mabet (de), mabette durdurulan ayinler (ve) kurallar 5 ancak tahta zerine yaz yazan ktipler 6 ve mabet alanlar geldi (ve) baka bir yere aktarld, bunlar, ben, Murili, 7 byk kral, bir tablet zerine yazdm.. Biz burada, Murilinin selefi ve ok byk bir ihtimalle bykbabas olan Tuthalyann, Tanry Kizzuvatnadan Samuhaya tadn reniyoruz. Bu tedbir Tanry, byk bir olaslkla KBo VI 28de tasvir edilen Tanry, dman saldrlarndan korumak iin alnmtr.

80 Corafyayla ilgili olduu kadaryla, KBo VI 28in ierii aadaki gibi tablolanabilir: Dman Gakalar Arzawa Araunna Azzi uva Armatana Etkilenen Blge Hatti lkeleri Aa lke Kassiya Yukar lkeler Tegarama Hatti lkeleri Samuha Snr Nenassa Tuwanuwa ve Uda

Bakent Hattua ile ilgili olan son cmle biimsel bakmdan farkldr. Armatana dman hakknda olan ifadelerle ayn blmde olmasna ramen, bu blmden ziyade, metnin tamamna ait olan bir ek blm olarak kabul edilebilir. Listeyi gsteren daha ileri analiz, iki byk blmden oluturulur. Birinci blmde Gakalar ve Arzava hemen hemen ittifakla, anlan sraya gre, kuzeyde ve gneyde yer almlardr. kinci blmde de geriye kalanlar vardr. Burada, Hitit Blgesinin dou snr ile ilgisinden dolay, bizi bu blm ilgilendiriyor. Coraf ilkelere gre bir dzenlemenin kabul edilebilir olup olmadn sormak zorundayz. Metin kuzeyden gneye doru veya tersine doru mu ortaya kmtr? (Birinci stunda) Azzi- uvann kuzeyine yerletirildiine ve ayn eyin (orta stunda) Yukar lkelerin Tegarama ile olan ilikileri iin de doru olduuna phe yoktur. Kassiya (orta stunda) kuzey snrdaki yerlerle birlikte baka bir yerde grnr. Bu nedenle, Azzinin kuzeyinde bir yer belirlenmelidir. Bu yzden, bu varsaym, kuzeyden gneye doru bir istikameti gsteren listeyi dorular. Sonu olarak, Kizzuvatna ehri Tegaramann gneyinde aranmaldr. Tartlan metin, Kizzuvatnay Hitit blgesinde bir ehir sayar. Dier kanttan dolay, bu bir tarih hatasndan kaynaklanyor olabilir. O, KBo VI 28deki fikre dayandrlmaldr. III. Hattuili zamannda meydana gelen, uzak bir gemite yaanan olaylar nakleder. uppiluliumann selefleri II. Hattuili ve III. Tuthalyann hkmdarl srasnda, Kizzuvatnann Hitit imparatorluundan bamsz olduu kesin saylabilir. Kizzuvatna ehrini, ayn isimle anlan lkeden ayr tutmak iin hibir neden yoktur. III. Hattuili ok erken dneme ait artlar yerine, kendi zamannda yrrlkte olan artlara bavurmutur.

c. KBo I 14 KBo I 14 mektubu, Kizzuvatnayla ilgili ok nemli bilgiler verir. Korunmu olan bu kaynak, Kizzuvatnann, Hititlerin demir retim merkezi olduunu belirtir. Bu kouyla ilgili

81 kesin kant sunmak ve ayrntlaryla tartmak bu nedenle ok nemlidir. lgili belge, btn ayrntlaryla aada sunulmutur:142 n Yz 13. onlar Turiraya doru ganimet getirirler. 14. Kaan tebaam ayn ekilde Turiraya giderdi. 15. Turira sizinse, (onu) yok edin! (Fakat) ehirde kalan tebaama gelince, 16. onlara ait olanlara dokunmayn. Turira eer sizin deilse, 17. bana byle olduunu yazn, (onu) ben yok edeyim! Fakat ehirde kalan sizin askerlerinize gelince, 18. onlara ait olan hibir eye dokunulmayacaktr. Bana kral, 19. Turirann insanlar niin..benim. 20. Bana bahsettiiniz kaliteli demire gelince, kaliteli demir Kizzuvatnada 21. benim gvenli evimde deerli deildir. Demir retmek iin kt bir zaman 22. Yazmtm, (Fakat) onlar kaliteli demir retecekler; bugne kadar bitiremeyecekler. 23. Ne zaman bitireceklerse, onu size gndereceim. Bugn imdi 24. Ucu size doru ynelmi olan demir bir hanerim var. 25. Bana gnderdiiniz zrha gelince (diyor ki): Bu zrha karlk olarak demir baklar gnderin, imdiye kadar, (onlar) retmeyi bitiremediler. 27. Bitirecekleri zaman, onlar size gndereceim. Senin gibi yaptm. 28. [..] fade ettiiniz dilekler 29. [..] Arka Yz 1. [..] senin [.] 2. [.] byk kral, Kardunia lkesinin kral. 3.[.].. o sana gnderdi. 4. [.] sana. [Babam] uygun hediyeleri gndermedi mi? 5. size? (Fakat) krall tandmda, 6. siz bana bir bykeli gndermediniz. Bununla beraber, bir kralln, baka bir krall tandnda, dier krallarn, yani dengi olanlarn, ona 7. (byle bir durumda) uygun hediyeler gndermesi, krala yakr bir cbbe, 8. kutsamak iin de kaliteli ya gndermesi geleneksel alkanlklardandr. 10. Fakat bugn siz, byle bir ey yapmadnz.

142

A.Goetze, a.g.e., s.16-25

82 11. imdi ben size gnderdiim elimi durdurdum. 12. Ve onu aadaki sebepten dolay engelledim: 13. bana hakknda yazdn btn iyi dilekler, Ben [.] 14. size gnderdim. Onu durdurmamn nedeni budur. 15. Kral Urhi-Tesupun saltanat gnlerinde buraya dzenli olarak gnderdiiniz eliler, 16. genellikle zc tecrbeler yaad. Bugn 17. Siz hibir suretle unu syleyemezsiniz: O gnlerde olduu gibi 18-19. eli zc tecrbeler yaayacak. geri dndnde ona iyi muamele edilip edilmediini sormanza dahi gerek yoktur. Demir zerine en ok tartlan ifade n yzn 20. satrnda bulunmaktadr. Sunulan yorum, madenin retildii yer olarak Kizzuvatnaya iaret edilmesinin muhakkak doru olmadn gsterir. Bu ifade, yalnzca, demir silahlarn sakland kraln deposunun Kizzuvatnada bulunduunu ima eder. Mektubun sahibi, bulunulan zaman ya da mevsimi demir retimine elverisiz sayar, bununla birlikte bu retimin nerede yapldn sylemez. Dier kanta gre depo, ticar mallarn vergi olarak sakland idar bir birimdir. Bu, muhtemelen bir cephanelik ya da asker tehizat deposu olarak asker bir amaca da hizmet ediyor olabilir. Kizzuvatnadaki depo, gemiye yklenen mallarn muhtemel alcsna en yakn bir yerde olmas gibi basit bir nedenden dolay mektupta tartmal olarak anlmtr. Kizzuvatnadaki demir silahlarn eksiklii, hibir ey gndermemek iin bir bahane olarak kullanlm olabilir. Eer byleyse, metin, akllarda bu tr silahlarn baka yerlerde de mesela btn demir retilen sahalarn birinde de kullanabilir olduu eklinde yorumlanabilir. Fakat mektubun sahibi, silahlar alclara gndermeye zellikle istekli deildi. Bu yorum, ksmen mektupta yazlan artlara bal olacaktr. Bu yzden, mektubu gnderenin ve mektubun alcsnn kim olduunu saptamaya ynelik bir alma da yaplmaldr. Mektubun arka yzndeki 15. satr, alcnn, dzenli olarak Kral Urhi-Tesup ile eliler vastasyla iletiim kurduuna dair bilgi de vermektedir. Bu kral aalayc bir tonda konuturulur. Rev. 4ff.den, iki krallk arasndaki dosta ilikilere ramen, mektubu yazan taraf krallnn, alcnn kralln tandnda; alcnn, mektubun yazarna hediye gnderme gelenei hususunda baarsz olduu sonucu karlabilir. Buradan, mektubu yazann, Urhi-Tesupun halefi III. Hattuili olduu ve tahta kndan hemen sonra ksaca yazd sonucu da karlmaldr. Mektubun alcsn saptamak ok daha zordur. Mektubun dnyann politik meselelerine deindii gerei gzden karlmamaldr. Karduniyann (rnein Kassite Babylonia) (2nin arka yz) ve Hanigalbatn krallar, (8 ve 11in n yz) yabanc glerle ilikileri yasaklanm

83 olan Hitit mparatorluunun bir tebaas alarak anlmazlar. Kaynak, zamann byk gleri arasndaki birbirine denk lkelerin alclar arasnda gzlemlenen uluslar aras nezaket kurallardr. nceleri Kral Hanigalbatn kontrol altnda bulunan ve bu yzden Yukar Mezopotomyada bir yerde olmas gereken bir ehir olan Turirada gnderenin ve alcnn ilgi alanlar atr. Btn bu kantlar bizi, mektubun alcsnn Asur kral, rnein I. Salmanassar olduu sonucuna gtrr. Bu sonu iki ilave kant ile teyit edilir: 1. Mektubun alcsnn ad EN.URSAG (11, 18 arkayz) sim, Hititeden daha ziyade Akkadadr. Asurlular dneminde yaygn bir isim olan Bel-garrad olarak okunmaldr. 2. Metin, Asur Uygarl ile ilgili birok belirtiyi ierir. Gerek, Hitit yksek mahkemesinin, Asur Uygarl ile yazmalarda, eitimini Asurcada yapm veya Asurcay kopya eden, en iyi yeteneiyle, stiliyle Asurca mektuplardaki dile cevap vermek zorunda olan, zel bir yazcnn grevlendirilmi olduu varsaymyla en iyi ekilde aklanr. Hattuili ve Salmanassar arasndaki ilikiler skntl olmutur. Asurlular, Hittit ve Msr arasndaki atma ve sonradan, Urhi-Tesupun saltanatnda, Hitit hkm altnda uppilulima tarafndan yeniden yaplandrld gibi Mitanni Kralln fethetme isteinin dourduu dhil gerilimin oluturduu frsattan yararlanmlardr. Bu gibi durumlarda, Hattuili, Salmanassarn yardmn tercih etmeye ok istekli deildir. Bununla birlikte birisi kp da, bu yersiz anlam, demir silah etrafnda olan uyumazlklara balamamaldr. Hititlerin deerli madenleri kendi tekellerine almak istediklerine inanmak iin hibir neden yoktur. Silah gndermenin asker srlar ihtiva ettiini hibir ey gstermez. ada olan Amarna mektuplar da benzer isteklerle doludur. Mektubun, zihinlerde Kizzuvatnann demir madeninin ilenme merkezi olduuna ynelik bir yorum yaplabilmesi hususunda bir imtiyaz tannsa dahi, bu nedenle, Kizzuvatnann Pontus olmas gerektii eklinde kan sonu, inandrc olmaktan ok uzaktr. Aslnda mektup bunu ne direkt olarak sylyor ne de ima ediyor. O, Xanubesle ilgili olan klasik gelenekten karlabilecek olan Pontusun demircilik zanaatnn icat edildii blge olmas gibi daha ileri bir ncle dayanr. kp da bir kii sormal: Bir dereceye kadar ge olan dneme ait olan gelenek nasl Kk Asya Hitit merkezlerinde daha nceleri egemen olan artlarn yeniden oluturulmasnda kesin bir kant olabilir? Gelenek, sadece Yunanlarn demir yapma tekniini nerede rendiklerini gsterir. Hitit mparatorluunun ykl ile Yunan tarihinin ve geleneinin balanglar arasndaki yzyllar Kk Asya tarihinde en alkantl ve en karanlk dnemlerdir.

84 Bu suretle, Pontus, eer gerekten demir retmise, Hititler Devrinde tek demir retim merkezidir hkm ispatlanm olarak dnlemez. KBo I 14 Kizzuvatnada demir silahlarn imalatna dair bir imay ieriyor olmaldr. Sadece arasra depolama yaplan bir yer olmamaldr. Bununla birlikte Kizzuvatnaya, Pontusta bir yer belirlemek iin geerli hibir kant yoktur. 4. Kizzuwatna lkesi a. KBo I 22 KBo I 22 mektubu Kizzuvatna lkesinden bahseder. Tarih corafyayla ilgili sorular iin ok nemli cevaplar alnr. Maalesef ki belgenin belli bir tarih verilemeyen mhim ksm aadaki ekilde okunur: Arka Yz 3. [..ki onu] Ben semitim, ben onu (veya o nesneyi] senin iin semitim. 4. [] Bu adama Kizzuvatna lkesine gitti, 5. fakat [orada] [nakkussu] yoktu. O, Halpa lkesine vard, 6. fakat [orada] [nakkussu] yoktu. O, Subareansn lkesine vard, 7. fakat [orada] [nakkussu] yoktu. O, (imdi) Kinza lkesine vard, 8. [orada na]kkussu (vard). 9. [..] buraya geldi (ve) bu beyefendiye iftira etti (?); bu insanlar 10. []. Bu adam [] kraln kz onunla evlilik iin. 11. [] Eer ona kt bir ekilde davranlm olsayd, 12. [.]ona; fakat ona iyi daranlmsa 13. [.]seni. Onlarn hepsi bu ekilde konutu Grne gre bu yolculuk, Hatti lkesinden Suriyeye doru ilerlemeyle ilgilidir. Bu yolculuun temel amac bir prensesi tamaktr. Kizzuvatna, bahsedilen birinci duraktr. Yolcular, Suriyelilerin lkesi Halpaya (Halep) ve Kinzaya doru ilerlediler. Amurru, muhtemelen yolculuun son hedefiydi. Paragrafa gre Kizzuvatna, Halpa (Halep) blgesinin hemen kuzeyinde Anadolu ile Suriye arasndaki snra yerletirilmitir. a. Kizzuvatna ve Hurri Arazisi arasndaki iliki: Hitit antlamalarnn giriinde, gemite Hitit Krallarnn kendi lkeleriyle ilgili saptadklar olaylarn zetlenmesi gerei, ok iyi bilinmektedir. zerinde mevcut mzakerelerin grlmesi gereken, gemii sunan girite, coraf isimlerden bahsedildii ok aktr.

85 Sunassura Anlamas bu kuraln dnda deildir. Anlamann girii, bizim mevcut problemimiz iin zel bir nem tar. 5. nce, bykbabamn saltanat gnlerinde, Kizzuvatna lkesi 6. Hatti lkesinin bir (blm) olmutu. Fakat daha sonralar Kizzuvatna lkesi 7. Hatti lkesinden ayrld ve Hurri lkesine baland. 8. uva lkesi(nin insanlar), Gnein tebaas, 9.Gnee kar dmanlk etmeye balad, ben, yani Gne, onlarla savamaya gittim 10. (ve) uva lkesini malup ettim. Fakat [ uva halk] 11. Gneten nce firar etti ve Hurri lkesine indiler. Ben, Gne, Hurrilere 12. u sz gnderdim: Tebaam bana iade edin! Fakat Hurriler cevap olarak 13. Gnee u sz geri gnderdi: Hayr! 14. Bu ehirler nceden, bykbabamn saltanat gnlerinde, Hurri lkesine gelmiti. 15. (ve) orada yerlemiti. Onlarn daha sonra 16. mlteciler gibi Hatti lkesine geri dndkleri dorudur. 17. Fakat imdi, sonunda, ahrlar iin sr seildi. Onlar kesinlikle 18. benim lkeme geldiler. 20. Hurriler, tebaam bana, Gnee iade etmediler. O, askerlerini 21. (ve) at arabalarn datt; Gnein yokluunda onlar uva lkesini 22. yamaladlar. Bulabildikleri btn kylleri, sr (ve) koyunlar 23. Hurri lkesine getirdiler. Ben, Gne, baz dmanlara kar savamak iin 24. baka bir yerde kaldm. 25. Hurriler yeminlerini bozdular. Ben, Gne, Hurrilere u sz gnderdim 26. Eer herhangi bir lke 27. sizden ayrlacak olursa (ve) Hatti lkesine balanacak olursa, 28. byle bir ey nasl olacak? Hurriler 29. ben Gnee u sz gnderdiler: Tam olarak ayns! 30. imdi Kizzuvatna lkesinin [halk] Hitit sr 31. (ve) kendi ahrlarn seer. Hurrilerden 32. ayrldlar (ve) Gnee sadakatlerini bildirip balandlar. Hurriler, Hatti lkesine kar 33. su ilediler, fakat Kizzuvatna lkesine kar o zellikle su iledi. 34. Kizzuvatna lkesi, kurtuluu dolaysyla gerekten ok fazla sevindi.

86 35. imdi Hatti lkesi ve Kizzuvatna lkesi 36. ykmllklerinden bamszlar. imdi ben Gne 37. Kizzuvatna lkesine bamszln iade ettim. lk bakta Sunassura Anlamasnn giriinin farkna varlacak derecede Hurri lkesinden sz ettii gerei ok aktr. Kizzuvatnann birok kereler Hattiden ayrlarak Hurrilere sadakatini bildirerek baland sylenir. Bu durum, Kizzuvatnann hem Hatti hem de Hurri topraklaryla ortak snr olduu, baka bir deyile Kizzuvatnann ya onlarn arasnda olduu, ya da lkenin bir genin u noktalarn temsil ettii sonucunu kanlmaz klar. Bu sonu aslnda ok nceden beri izilmitir. Kizzuvatnann aa yukar Pontusla eit olduuna ikna edilen H. Wincler olduka mantkl olarak Hurri lkesini Armeniann??? komu kesimlerinde aramtr. O zamandan beri, buna ilaveten Hurri lkesi teriminin ksmen, kesinlikle Yukar Mezopotomyaya yerletirilmi olan Mitanni ile anlamda olduu kabul edilmitir. Bundan baka, daha dar bir algyla Mitanni lkesiyle snr olmas gereken ve ayn soyaacna bal olan insanlarn ikamet ettii bir Hurri lkesinin var olduu kabul edilmitir. Sonu olarak, Hitit haritalarnn ou bu hatay, Winclerin koymu olduu blgeden kaldrmlardr. Bununla birlikte, onun orijinal muhakemesi, hata kabul etmeyen bir kant gerektirmesine ramen, Kizzuvatna ve Hurri topraklarnn bitiikliinin bozulmu olduu, bylece bir uzaklk bulunduu unutulmutur. Sunassura Antlamasnda uva lkesinde yaanan olaylar ayrntlaryla tartlr. uva da Hattiden ayrlp Hurrilere balln bildirmitir. Bylece mkemmel bir rnek tekil etmitir. uppililuma, Hurrilerin daha nceleri uvaya kar alm olduklar tavr, kendisi de Kizzuvatnaya taknarak dorulam olur. O, Hurrilerin, uva meselesine gelince nerdikleri prensip, yani her milletin kendi hr iradesine sahip olmas prensibine bavurulmasn iddia eder. Tarih corafya, uvann ayn ekilde daha byk olan iki krallk arasnda yerletirilmi olduu eklinde neticelenir. Bu durum, KBo VI 28de sunulan resimlerle karlatrldnda Kizzuvatna ve uvann ayn zamanda komu olmas gerektii gibi daha ileri bir karma izin verir. (yukarda 21. satra bkz.) uvann coraf konumundan daha nce bahsetmitik. Btn aratrmaclar ElazHarputun yannda bulunan Fratn kvrm evresindeki uva merkezleri hususunda ayn fikirdedir. O halde Kizzuvatna, ya bu noktadan kuzeye Karadenize doru ya da gneye Akdenize doru uzar. Bu meseleye yaklaan birisi, Hatti mparatorluunun dou snrnda baka bir dmann mevcudiyetini aklndan karmamaldr: Azzi-Hayaa lkesi. Azzi ve Hititlerin balant

87 ierisinde olduklar noktalardan biri Istitina ehridir. Bu, Istitina, sonu olarak da Azzi iin olduka kuzeyde bir konuma iaret eder. O, Anadolunun dalk blgelerinde aranmas gereken Azzi-Hayaa ve Hatti arasnda ortak bir snr takip eder. Dier seenek ( uvann gneyindeki Azzi), zellikle uppiluliuma ve Murilinin sevk ve idare ettii Azziye kar yaplan seferlere gelindii zaman, imknsz sonulara sebep olur. Bylelikle eer Azzi snrnn uvann kuzeyinde olduu varsaylrsa, byle bir durumda Kizzuvatna nasl Karadenize yerletirilebilir ve bununla birlikte nasl uva ve Hurri lkesine doru geniletilebilir? Eer Kizzuvatna, Pontusa tekabl ediyorsa, Azzi Hayaa ondan ayrlacaktr, btn bu olaylarda, Harputun hemen yanndaki Euphratesin (Frat) kvrmndaki lkeden gneye daha uzak olan blgeler konuulmamaldr. Vurgulanmas gereken nemli bir nokta da, Azzi-Hayaaya kar olan dmanlklarn, Hitit mparatorluunun Suriyeye doru genilemesinden nce balayan ve Halpa (Halep) ile Karkamta gl bir Hitit egemenliinin kurulmasnn tesine kadar devam eden olduka uzun bir dneme yaylmas gereidir. Bu Azzi snrnn uppililuma saltanat boyunca sabit kalm olmas gerektiini vurgular. Baka bir deyile, dikkat ekilen zorluk, uppililumann saltanatnn daha erken dnemleriyle snrlanarak ortadan kaldrlamaz. b. Urussa ehri: Sunassura Anlamas daha sonraki blmlerinde aadaki blm iermektedir: 5. Hurri lkesinin herhangi bir tebaas, ya tccarlar veya Urussann 6. Sunassurann lkesinden zgr braklan halk 7. Bundan sonra asla Hurri Kralna teslim etmeyeceim. 8. Hurriler gelecekte, muteber bir toprak parasnda, her naslsa onlara 9. hak iddia edecekse, ben Gne, onun isteine raz olmayacam. 10. Hurriler yemin Tanrlarna dua etsinler. Urussa ehri, ima edildiine gre, nceleri Hitit Kralna aittir. Fakat imdi Kizzuvatnann Sunnassurasna terk edilmitir. Hurri Kralnn kesin dorular tatbik ettii bir kolonisi orada yaamtr. Onlarn durumu grne gre Hitit ve Hurriler arasnda sonulanm bir antlama ile ilgilidir. Antlamann maddeleri artk geerli olarak dnlmemelidir. Urussann, Hatti, Kizzuvatna ve Hurri lkesi veya bir dierine snr olan herhangi bir lkeyi kapsayan lkenin olduu noktaya yakn bir yere yerletirilmi olma ihtimali kanlmazdr. Bylece, Urussa coraf problem iin zel bir neme sahip bir yer olur. Elde bulunan btn kantlar dikkatli bir ekilde, ince elenip sk dokunarak deerlendirilmeli ve Urussa ehrinin yeri mmkn olduu kadar doru tespit edilmelidir.

88 Bizimkinin yannda konuyla ilgili pasaj daha vardr. Birincisi bir Akkad metninde (KBo I 11) ve dier ikisi Hitit metinlerindedir. (KUB XXVI 43 n yz 40 ve KUB XXII 68 arkayz 22) Sz konusu olan Akkad metni son zamanlarda H. G. Gterbock(ZA NF 10 113) tarafndan ayrntlaryla tartlmtr ve onun konuyu ele al biimine bavurmak yeterli olacaktr. Metnin naklettii olaylarn Yukar Mezopotamyada cereyan ettii ok aktr. Hurriler (nyz 25), Halep (nyz 25), Karkam (arka yz 21) ve Harrann yaknndaki Aihu(arka yz 6) ortaya kar. Sz konusu isim Ur-su eklinde hecelenir. Bu yzden, Sunassura Antlamasnn U-ru-us-sasyla zdelii sorgulanabilir. Birisi kp da, Kltepe tabletlerinin Ursusuyla, 3. Ur hanedann Ursusuyla, Gudeaya gre Eblada bir ehir olan Ursuyla ve Mari arivlerinin Ursumuyla zdelik kurulmasna msamaha gsterebilir. Bununla birlikte, Hitit fonetii asndan bakldnda Ursunun U-ru-us-sadan ayrlmas gereksizdir. Aslnda Urussann Uru gibi yaklak olarak ayn blgede aranmas gerektiinden bu tavsiye edilemez. Uru, genellikle Suriye kysnn hemen dnemecinde olan Opoos(Plutarch, Dem 32), Pwos ve III. Tiglat Pilesara gre Unquda bir ehir olan Urrusla denk tutulan ada Arsuzla zdelenir. Landsberger bu zdelemeyle olan uyumazln ifade eder ve Ursuya ada Urfada bir konumu savunur. O, Hitit ismi Ursunun ada isim Urfada devam ettiinin gl bir olaslk olduu zerinde dnmektedir. Gterbock Landsbergerin fikrini yeni kantlarla savunur. Onlarn kantlar Hitit materyallerine mracaat edilerek btnlenebilir. lk olarak yukarda bahsedilen Hitit metni KUB XXVI 43, zaten biliniyor olan kanta maddeten hibir katkda bulunmaz. ahurunuwan arazisinin bir blmnn biimlendirdii iki ky, U-ru-us-sann civarnda (QI-RU-UB) yerletirilmi olarak (nyz 40) tasvir edilir. Takip edilen kyler Kizzuvatna ehrinin civarnda olduundan, bu Uruann Kizzuvatna antlamasnn bahsedilenle zde olduunu phe gtrmez. ok daha nemlisi ise ikinci Hitit metni KUB XXIII 68.dir. Tablet, KUB XXVI 41den nemli bir parann kant zerinde, mirik soylularyla Arnuvanda isminde bir kral tarafndan sonulandrlan bir anlamay da ierir. Kizzuvatna lkesinden n yzn 7. satrnda ve arka yzn de 22. satrnda bahsedilmitir. Ve o anlamay hazrlayanla birlikte olan ahslarn listelerinden oluan anlamann son blmnde farkna varlacak derecede tasvir edilmitir. Bu blm aadaki ekilde okunur: Arka yz

89 11. [siz], mirika lkesinin btn insanlar yemininizi tutun! [ mirik lkesinin] EhalTessupu, 12. Kizzuvatna lkesinde Zazlippa onun ehridir; fakat o Va[ukani]dedir. 13. mirik lkesinin [i]i, Kizzuvatna lkesinde Vaukani onun ehridir. War.[] 14. miriga [lkesinin], onun ehri Ziyaziya(dr).; Kizzuva[tna] <lkesi>nde Vaukani [onun ehridir.] 15. mirik lkesi [..a]n, onun ehri Ziyaziyadr; Kizzuva[tna] <lkesi>nde Vaukani [onun ehridir.] 16. miriga lkesinin []i, onun ehri Zizziya(dr); Kizzuvatna lkesinde o bir Vaukanilidir. 17. [. ]limma, Nanni, Aliwau, Kizzuva[tna] lkesinde 18. [ onun ehridir]. Mazziya, Hurlanni, miriga <lkesinden> iki adam; onlarn [ehri] Adaratr; 19. [Kizzuvattan lkesinde Arana onlarn ehridir. Akiya, Huhanani, miriga lkesinin iki adam; 20. Kizzuvatna lkesinde Terua onlarn ehridir. Zardumanni, [.] idi, I[miriga] lkesinden iki adam, 21. [onlarn ehri ]miadr; Kizzuvatna lkesinden Uriga onlarn [ehri]dir. 22. [puriya lkesinin]; Kizzuvatna lkesinde U[rua] onun ehridir. 23. rrita [.lkesinin]; Kizzuvatna lkesinde Urua onun ehridir. 24. [..]ni, Pariyamuwa, Zazlippadan iki adam; Telnn]. mirik halk tarafndan tanan doru isimlerin, derli toplu bir incelemesi, mirikin (veya daha ok Kizzuvatnan) Hurri blgesinde olmas gerektiini derhal gsterir. Bir istisna dnda korunan btn doru isimler kesin olarak Hurri zelliklerini gsterir. Bu nedenle mirikin Hitit mparatorluunun gney kesiminde yerlemi olduu phe gtrmez. Bu sonucun tasdiki, -eer orada LU [I-mi-r]i-gann rekonstrksiyonu (yeniden oluturulmas) kabul edilirse- KUB XXIII 72 arka yz 37den gelecektir. Eer byleyse, aadaki lkeler mirikten bir adam iin yemin etmilerdir: uva, Pahhuwa, Zuhma, [..] ve Maldiya. mirik lkesinin soylular ya bu ehirle kendi kendilerine ya da komu kyler vastasyla iliki kurmulardr. Her durumda, husus kiinin Kizzuvatna lkesinde bir yerle yakn ilikisine ynelik bir ifade eklenir. Bu ifadenin tam imalarna ramen bana gre tam olarak belirgin deil, mirik lkesinden drt adam;

90 o, mirikin Hatti ve Kizzuvatna snrna yakn olmas gerektii karmna izin verir. Listenin kant tabloland zaman, bu snrdaki yerlerin dalm aadaki ekilde sonu verir: mirikte: mirik (ve onun komuluunda olanlar:) Ziyaziya Adara [.]mia []puriya Irrita Bu listede, Vaukani, Urussa ve Irritann, Hurri topraklarnda yer aldklar, bilinen bu ehrin yan yana olduklar gereinin vurgulanmas zellikle nemli olmaldr. Eer o, onlardan sadece biri olsayd, bizler, asl kimlii ima ettii kesin olmayan isimlerin sadece bir akmasn inceleyip incelemiyor olduundan phelenebilirdik. Hurri ehirlerinin isminin durumu, bir akmay imknsz klmaktadr. O halde, bizim tabletin Vaukanisi, ayn isimdeki Mitanni Krallarnn ikametghyla zdetir. rrita, Kargam ve Harran arasndaki ehirdir. Bu yzden, biri kp da miriki kuzeybatda Harrandan Karacadaa doru ilerleyen bir izgide aramak gerektiini dorulayabilir. O, muhtemelen ada Siverek ile zdetir. Urussayla ilgili olduu kadar, Urfayla zdelik btn gereksinimleri buluturur ve bunun yannda hemen hemen kesin olarak dnlebilir. Bu zdelemeyle, Hitit dnemi corafyas iin en byk nemi ihtiva eden deimez bir noktaya varlr. Urussann gnmzdeki Urfa ile eletii doruysa eer, Urussann, bir zamanlar ait olduu Kizzuvatna lkesi, Pontusta aranamaz. Ona Antitoroslarn gneyinde bir yer belirlenmelidir ve snr olan deniz de Akdeniz olmaldr. c. Sunassura Anlamasnda Betimlenen Snr: Sunassura Anlamasnn (KBo I 5) asl tabletinin son be blm Hatti ve Kizzuvatna arasndaki bir snrn tasvirine ayrlmtr. Bu tasvir her ihtimale gre eksiktir ve gnmze kadar ulaamam olan ilgili blmlere ikinci tablette devam edilmitir. Kuzey hipotezinin en srarc savunucusu Garstang ve Forrer, bu snr arzu edilen btn kesinliiyle haritalayabileceklerini iddia ederler. Sadece Garstangn haritas baslmtr. Bu nedenle, her iki yazarn kesien fikirleri kapsamnn ne olduunu sylemek imknszdr. Metotlar zdetir. Bununla birlikte; antik isimler gereken blgelerdeki benzer isimlerle zdeletirilmitir. O halde snr genel coraf prensiplere gre izilmitir. Fakat, bu tip metotlarn kolaylkla derin bir phe tadn kabul edebiliriz. zellikle onlar her nesnenin Kizzuvatnada. Zazlippa Arana Terua = Tarsus Uriga Urua = Arsuz?

91 yeniden kefinde sonuland zamanlarda. Herhangi bir oranda, sonulanan haritalarn iddia edilen kesinlikleri aldatcdr. Burada nemli olan, eitli lkeler arasndaki ilikilerin saptanmasdr. Bu tip ilikilerin bir sistemi kurulmaldr. Ancak, o zaman asl harita zerinde onlarn mutlak konumunu kurabilmek iin bir giriim yaplabilir. Karlatrlan yerle uyuan garanti bir konumdaki isimdeki akmann dndaki sebepler dnldnde, daha sonraki dnemlerin isimleriyle yaplan zdelemeler ho grlebilir. Ayrntlara girmeden nce, tasvir metninin btn ifadeleriyle sunulmas gerekmektedir: (Daha ayrntl bilgi iin Bkz: Goetze, 1940, s.50-51) Metnin aa vurduu coraf gerekler aadaki ekilde tablolatrlabilir: 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50 . 51. 52 . 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. Lamiye denizine doru olan blge Gnee aittir ve Pitura Sunassuraya aittir; onlar blgeyi birlikte lp ayracak ve blecekler. Gne Lamiyay kuvvetlendirmeyecektir. Aruna Gnee aittir. Pituraya doru olan blgeyi onlar kendi aralarnda lp ayracaklar ve blecekler. Gne Arunay kuvvetlendiremeyecektir. Saliya Gnee aittir, Zinziluwa (ve) Erimma Sunassuraya aittir; onlar blgeyi birlikte lp ayracaklar (ve) (onu) blecekler. Gne Saliyay istihkm edebilir. Anamusta Gnee aittir, Zabarasna Da Sunassuraya aittir; onlar blgeyi birlikte lp ayracaklar (ve) (onu) blecekler. Gne Anamustay istihkm edebilir. Antik zamanlardan beri ikisi arasndaki snr aadaki ekilde (olmutur): Turutna tarafnda ne varsa, Byk Kral sahip olsun; ve Ataniya lkesi tarafnda ne varsa Sunassura sahip olsun. Luwanaya doru, Durpina Sunassurann snrdr. Hatti lkesi tarafnda ne varsa, Byk Kral sahip olsun; Ataniya lkesinin tarafnda ne varsa Sunassura sahip olsun. Serigga Gnee aittir; Luwana Sunassuraya aittir, Samri nehri onun snr(dr). Byk Kral Samri Nehrinden Ataniya lkesi tarafna gemeyecektir; Sunassura Samru nehrinde Hatti lkesi tarafna gemeyecektir. Zilappunaya doru Sami Nehri snr(dr). [..]e doru

92 63. 64. 65. 66. Samri Nehri Sunassurann snr olsun. Sunas[sura] Samri Nehrinde Hatti lkesi tarafna geemez; Byk Kral [Samri Nehrinden] [Ataniya?? lkesi tarafna geemez.]

smin dier oluumu mevcut olduundan, Saliya ehrinin snr izgisinin yeni blmn zel bir ilgiye mazhar olmutur.143 d. Lawazantiya ehri Hatti Kral Hattuil ile Firavun II. Ramses arasnda imzalanan anlamann Msr versiyonu, Hitit Kral ve onun ei olan kralienin belgeye ilitirdikleri mhrlerin tanmna yakndr. Kralienin mhr, daha nce sylemitik, u kitabeyi (ithaf) iine almaktadr: PuduHepann mhr, Hatti lkesinin Hanm, Kizzuvatna lkesinin kz, vs. Friedrich bunun tam olarak, analog rneklerinden aadaki ekilde yeniden yaplandrlabilecek bir Hitit mhrn yansttn gstermitir: KIIB Pu-du-he-pa SAL. LUGAL KUR Ha-at-ti DUMU.SAL KUR Ki-iz-zu-wa-at-ni vb. Bir Hitit metninde Pudu-Hepa DUMU.SAL Kum-ma-an-ni olarak adlandrlr, ve Kralienin mhryle bir mhrn Tarsusta bulunmu olmas muhtemelen tamamyla tesadf olarak kabul edilmemelidir. Kocas Hattuilin zrnden, Pudu-Hepann Lawazantiyann rahibi Bentip-arn kz olduunu biliyoruz. Bu bilgilerin birleimi, Kizzuvatnann Kral Palliyann Lawazantiyada din trenleri gerekletirdiini ifade eden KUB VII 20 nyz 5le dorulanan gerei, Lawazantiyann Kizzuvatnada bir ehir olduu sonucunu dorular. Bu durumlarda Lawazantiya ile ilgili elde bulunan dier kantlar dikkatli bir ekilde incelenmelidir. Hattuili metninin yukarda alntlanan paragraf Hattuilin, Kade Muharebesinden dndnde Lawazantiyada evlendiini nakleder. erik, Lawazantiyann aslnda Suriyeden Hattuaya veyahut o zamanlar Hattuilin ynetici olduu Yukar lkelere uzanan ana yol zerinde (veya yannda) bulunduunu ileri srer. Bu Kummaniden ok da uzak olmayan bir konumu gsterecektir. Geriye kalan hadiseler bu ifadeyi yalanlamaz. Mawatalliin (KUB VI 45 I 76f 46 II 39un ikinci kopyasyla) din kararnamesinde Lawazantiya Hurma ve Uda arasndaki yerde

143

A.Goetze, a.g.e., s.25-52

93 bulunmaktadr. Tattaann Ulmi-Teupuyla Lawazantiyann Itar arasndaki anlamada Hatti lkesinin belli bal Tanrlaryla yakndan ilikili olma durumuna zel bir nem verilir. Yaygn bir kanya gre Lawazantiya, Kapadokya tabletlerinden bilinen Luhuzatiya ile zdetir, ismin biimindeki farkllk, ayr ayr dnemlerin andaki farkllkla uyumaktadr. Bu eitleme, Erken Hitit Krallna ait olan bir metin KBo I 11 bu biim ile uyutuundan veLuhuzzantiyay Hau ile Suriyeye baladndan, hemen hemen kesin olarak kabul edilebilir. Bu, uygun bir ilave yapldktan sonra, Lawazantiya ile Hurriler ve Hur(u)ma ehri arasnda bir iliki karlabilecek bir metin olan 2BoTU 17A III 24te daha da ileri bir seviyede dorulanmaktadr. 252 noya devredilen J. Lewyin Kapadokya klliyatnda nakledilen Kapadokya metni VAT 13535e gre, Luhuzatiya Huramann yetkisi altndayd. Bu akma kuvvetle Hurama ile yeri Hitit Hurma (Huruma)s arasnda bir zdelemeyi savunur, o halde Hurmann yerinin belirlenmesi zarurdir.144 Lawazantiyann Kizzuvatna ile olan yakn ilikisini bylece ortaya koyduktan sonra, ehrin lokalizasyonu iin ileri srlen grleri ksaca yle sralayabiliriz. Goetze, Garelli ve Lebrun, Lavazantiyann yerini Kummanni ve Frat aras, Bilgi, Tarsus ile Ursu arasnda bir yerde; Cornelius, Kilikyada, Garstang-Gurney ve Orlin, Dou Kilikyada; nal, Malatya civarnda diye ok geni ifadelerle vermektedirler. Bu bilgilerden sonra Lavazantiyay Kilikyann kuzeydou taraflarnda aramak iin pek ok nedenimiz olduunu anlarz. zellikle Asur Ticaret Kolonileri Devri belgelerinde, Lavazantiya ile yakn ilikide grnen Hurmann her ne kadar kesin lokalizasyonu yaplamasa da genellikle bu blgede aranmas dikkate deerdir. Yine yukarda deindiimiz, ehrin muhtemel yerine ilikin imdiye kadar aratrmaclarn ileriye srdkleri grlerde de genellikle szn ettiimiz blge gsterilmitir. Lavazantiyann yeri iin ivi yazl belgelerden edinilen bilgiler, Seyhan-Gksu (Saros) vadisinde yerletirilen145 antik Komana146 ile ayn olduu kabul edilen Hititlerin Kummannisinden douya, Elbistana doru olan blgeyi iaret etmektedir. Nitekim Lavazantiyann zerinde olmas gereken Asurdan Kanie uzanan ticaret yollar ve Hititlerin gneyde Suriyeyle, ilikilerinde kullandklar yollarn bu blgeden geiyor olmas buna destek olur. Szn ettiimiz yerde, Elbistan Karahykn bulunmas dikkat ekicidir.147

144 145

A.Goetze, a.g.e., s.71 T. Yiit, Eski Anadolu Kentlerinden Lawazantiyann Tarihi ve Lokalizasyonu zerine, Belleten 230, Nisan 1997, s. 12,13 146 Pontus Blgesinde Ma tapnann bulunduu kasaba. Ayrntl bilgi iin Bkz: Strabon Geographka, ev: A. Pekman, s.332 147 T. Yiit, a.g.m., s. 13

94 e. Tarsus Mhr Tarsustaki kazlar ierisinde iviyazl bir kitabe tayan ift dilli bir mhr gn na karmtr: I-pu-tah-u LUGAL GAL DUMU Pa-ri-ia-wa-at-ri. lave dorulama Tarann Hititlerce Kizzuvatnada bir ehir olarak bilinmesi ve Ataniya ile ilikilendirilmesi gereinden gelir. Iputahu tesirine dayanan kil paralar, Hititlerin bakenti Boazkyde yaplan kazlarn ounda, Krala ait mhrlerin etkisini gsterir. yle grnyor ki bu mhrler baz ticaret eyalarna ilitirilmitir. Ticaret eyalar aldktan sonra dikkatli bir ekilde muhafaza edilmitir. Onlar muhtemelen vergilerin ve cretlerin tam zamannda datldnn etkisine bir kant olarak hizmet eder. Mhre damgalanan Krala ait mhrler ticar eyalarn Hitit Krallndan geldiini ne srer. Her iki durumda Tarsus bir Kizzuvatna ehridir. Bu nedenle, Iputahu mhr Kizzuvatnann Kilikyada yerlemi olduu tezi iin rahatlatc bir kanttr. Tarsus ya byle bir mhr-evinin mevkiidir ve bu zel rnek, bir nedenden veya bir dierinden tr, bakente asla gnderilmez ve merkez bir ynetim mevkiidir. Ya da Tarsus Kizzuvatnann bakentidir ve dzeltilmi para, Hattuada uyuan paralar gibi merkez ofiste dosyalanmtr.148 Bir tarihi cephesinden yeniden gzden geirildii vakit elde edilen sonular en iyi ekilde deerlendirilmelidir. Hitit Kral Telepinuun saltanat boyunca ilk kez Kizzuvatna lkesinden bahsedilmitir. Gneydouya doru bir yaylmann olduu yeniden yaplanma dneminde, Telepinu, kendi mhrne gre byk kral baln iddia eden Kizzuvatna Kral putahu ile bir anlama imzalamtr. Bu anlamann sadece sonucu biliniyor, ierii bilinmiyor. Telepinutan sonra Hitit tarihi, tm Antik Yakn Dou tarihi kadar, karanlk bir dneme girmitir. ki yzyldan daha uzun bir sre bizim kitabeler hemen hemen tamamyla sessiz kalmtr. Bu dnem Hurrilerin egemen olduklar dnem boyunca olmaldr. Kizzuvatnann ayn zamanda onlarn da etkisinde kaldn ifade eden baz iaretler de bulunmaktadr. Bu, aslnda bilinen Kizzuvatna Krallarnn Hurri isimleri olmasyla tasdik de edilmi olur. Sadece ara sra bahsedilen Palliya, fakat kesinlikle bir Hurri, en eskisi olabilir. Hitit Krallar, M. 15.yy ortalarna doru Suriye politikasnca onlarn atalar olarak saylmas srdrld zaman Kizzuvatna tarihe tekrar girer. mirika Antlamasnda bulunmutur, ki bu antlamann balangcna gre Kral Arnuvanda tayin edilmi olmaldr. Bu belge Kizzuvatnann, Vaukani ve Urussa ehirlerini iine alan Yukar Mezopotamya ovasnda

148

A.Goetze, a.g.e., s.73-74

95 bir uzants olduunu kantlamaktadr. Birincisi, Mitanni Krallarnn bakenti olmaldr, dieri bir zaman, uppilulimaya ait olmu ve ardndan uppilulima tarafndan Kizzuvatna Kral Sunassuraya devredilmitir. Bu durum mirika Anlamasnda nceden belirtilmitir. O halde, sadece uppiluliumadan daha eski olduu ve Halpay hkm altnda bulunduran uppiluliumann bykbabas II. Hattuilinin idare ettii Mitanni Krallnn ykseliinden bile daha nce olduu varsaymyla aklanabilir. Kizzuvatnan Chabur Nehrine doru dou ynnde bir yaylmas, dier taraftan, her ne durumda olursa olsun, Halep Anlamasndan rendiimize gre Hanigalbat gibi Halpay da malup eden II. Tuthalyann saltanat dnemine ait bir tarihte gereklemitir. Fakat Kizzuvatnann, Hatti tarafndan Suriyeye hkmettiini kesin olarak ima etmeyen bu malubiyetten faydalanm olmas da olduka muhtemeldir. O, nceleri bu lkelerden birine ait olan blgeyi ilhak etmi olabilir. Bylelikle, baz zamanlar iin, Kizzuvatna aslnda Hitit Blgesini, dnemecinde, Mitannilerin gittike artan nfuzlarnn altnda olan Halpadan ayrmtr. Mitanni tehdidi, II. Hattuilinin saltanat gnlerinde, Kizzuvatna Kraln Hitit dostluunu aramaya ikna etmi olabilir. Bu bileimler yetersiz delile dayanyor olsa da- doruyu kantlar, eklenmelidir. II. Hattuilinin saltanat dnemi sresince kurulmu olan Hatti ve Kizzuvatna arasndaki dostluk, Hitit gcnn II. Hattuilinin olu III. Tuthalyann elinde iflas ettii ciddi kriz dnemi boyunca ayakta kalmaz. Hitit blgesi, hemen hemen her tarafndan, dmanlarca istila edilir. Bizi artan ise, bahsedilen Kizzuvatna ehrini, istilaclarn geici olarak kaybetmi olduklar Hitit blgesi olarak bulmamzdr. Tuthalya Kizzuvatnann Tanrsn Samuhaya transfer etmek gibi grne gre beyhude olan- bir kurtarma giriiminde bulunmutur. Samuha ayn ekilde Hititler iin kaybedilmi olarak listelenmitir. Bu iki kant, Kizzuvatna ehrinin bu zamanda bile-, artk Kizzuvatna Kral tarafndan deil, Hititler tarafndan kontrol altnda tutulduunu kantlar. Kizzuvatnann Mitannilerin safnda yer ald ok daha muhtemeldir (Sunassura Antlamasnda bulunan ifadelerle gerekten ima edilmitir), ve buna mukabil Kizzuvatna ehri Hititlerin eline dmtr. Bu srada Kizzuvatna Kral, muhtemelen Tulzutur. G mcadelesini hzlca yenileyen uppilulima (14. yzyln ilk on yl), muhtemelen Talzunun halefi olan Kizzuvatna Kral Sunaurann bu ilikiden vazgemesine yol at. nemli bir ksm ayakta kalabilen yeni bir anlama imzaland. Anlama, Hitit Konfedarasyonunda Kizzuvatnay da iine alyordu. zellikle Kizzuvatna blgesindeki herhangi bir d politikann zgrlk hareketini engellemiti. Anlama ayrca, Kizzuvatna mirika Antlamasnn Arnuvandas, II. Tuthalya ile II. Hattuili arasndaki Hitit Krallar izgisine

96 Kralna Hitit vasallar arasnda zel ve ayrcalkl bir pozisyon kurabilmek iin byk bir aba sarfetmekteydi. Aslnda, biliyoruz ki Kizzuvatna bu bakmdan Arzawa ve Mitanni ile (yklndan sonra bir zgrlk gc olarak) zdetir- en iyi hami (gl bir devletin korumas altndaki kk devlet) ifadesiyle aklayabileceimiz bir terim olan kuirwana lkelerinden biri olarak dnlrd. Bununla beraber, yle grnyor ki Kizzuvatnann belirli blmleri, onlar arasnda Kummannideki din merkez, Kizzuvatnadan ayrlm olarak kald. uppiluliuma, Talzu ve Sunassurann kendisinden nce kurmu olduu Kummanni civarndaki bir tapnak iin ba yaplmasn onaylayan kiidir. Olu Telepinuu Kummannide bir papaz olarak grevlendiren de ayn uppilulimadr. Ksa bir sre sonra yine Telepinuu Halpann (Halep) kral yaptnda houna giden bir varisini atayarak bir ihsanda bulunmu olabilir. O muhtemelen, kolaylatrlm ve geniletilmi olan Kizzuvatnann Kummannin sahiplii olmakszn dar bir koridorla snrlandrlm Suriye ile iletiimini salamak istemitir. uppiluliumann olu Murili, tahminen uppiluliumann lm zerine, Kizzuvatnay ayaklanan lkeler arasnda listeler. Ancak metnin hibir yerinde, Kizzuvatnann yeniden ele geirilmesine dair tek bir szck bile bulunmamas ok gariptir. Fakat, O, iktidarnn ilk birka yl Kizzuvatna zerindeki kontrol yeniden ele geirmek iin ilerlemitir. Diplomatik yollarla da ilerlemi olabilir. 3. ve 4. idare yllarnda Arzava lkelerine kar olan sefer, o zamana kadar Kizzuvatnann onun ellerinde olduunu varsayyor grnr. 9. ylnda Murili babasnn gerekletirme yolunda sz verdii fakat asla baaramam olduu Kummannideki bayram kutlamak iin buraya gider. Belki, Kizzuvatnann politik stats hakknda bilgilendirilmeyi isteyenleriniz olacaktr. Fakat, bu konudaki bilgiler yok denecek kadar azdr. Murilinin antlamalarnda Kizzuvatna Tanrlarna hi dua edilmedii gerei, lkenin Murilinin kontrol altnda olmadn gsterir eklinde yorumlanmtr. Onun phe gtrmez asker ve politik baars nda bu, ar derecede imkn ddr. Hitit Konfedarasyonu iinde Kizzuvatnann konumunun deimi olduu ok daha olaslk ddr. Birileri, Kizzuvatnannbelki btnyle ilhak edilerek- bir Hitit eyaleti olup olmadn ciddi bir ekilde dnp tanmaldr. Sunnassuradan sonra hibir Kizzuvatna Kralndan bahsedilmez. Kizzuvatnann hibir tanrsna dua edilmez. Ancak, bu durumda, biz kesin olarak biliyoruz ki Kizzuvatna Hititlerin elindeydi. Aksi takdirde Msrllar, Kade Muharebesinde Muvattali iin savaan Hitit mttefikleri listesinde, bu lkeye yer vermeyeceklerdi. Hattuilnin Kraliesi, Pudu-hepa Kummanninin Kz olarak isimlendirilir. Ramses Anlamasnn Msr versiyonunda Kizzuvatnann Kzdr. Bundan, onun Kizzuvatnallar hanedannn bir prensesi olduu sonucuna varlabilir. Bu hibir suretle kesin deildir. En gvenilir kaynak kabul edebileceimiz Hattuili metni, sadece onun Lawazantiya Papaz Bentip-

97 arn kz olduunu ifade eder. Bununla birlikte, Pudu-hepann dolayl olarak kraliyet soyundan olduu ve evliliinin, uzun zaman nce gerekleen Kizzuvatnann Hatti tarafndan ilhak edilmesi olayn barl bir yolla yasallatrmak gibi net bir politik amaca hizmet ettii de muhtemeldir. Ayn politika, Murilinin ve Muvattalinin geleneine zt bir tavrla Kizzuvatna lkesinin Tanrlarna tekrar dua edilen Hattuilinin Ramses ile yapm olduu anlamada, kendisini ayrntlaryla ortaya koyar. En ok tartlan, demir silahlarn Kizzuvatnadaki Kraln deposundan elde edilemez olduunu bildiren mektubun nda Kizzuvatnann, Hattuili imparatorluunun bir blm olduu inkr edilemez. Hattuilinin olu ve halefi IV. Tuthalya, Kizzuvatnadan sadece dolayl olarak bahseder. KUB XXVI 43 nolu belge Kummanninin civarndaki yerleri birer birer sayar ve KUB XXIII 21den hikye fragman Zunnahara, Adaniya gibi Kizzuvatnaya sahip olan krallara bavuruyu ima eder.149

149

A.Goetze, a.g.e., s.75-81

98 VI. BLM GAKALAR M. 2. Binylda Anadoluda byk bir siyasi g olarak ortaya kan Hitit Devleti, etrafn evreleyen dank haldeki barbar kabilelere kar srekli mcadele etmek zorunda kalmtr. Bu kavimlerin bir ksmn antlamalar yoluyla ya da akrabalk balar ile tabiiyetine almtr. Baz kavimleri kontrol altna almakta epeyce zorlanm, bazlarn ise hibir ekilde kendisine balayamamtr. Hititlere hibir zaman ba emeyen kavimlerden birisi de Karadeniz Blgesinde kabileler halinde yaayan Gakalardr.150 Hitit anavatan, Kzlrmak havzas boyunca uzanan blge olarak dnlmektedir. Hitit krallnn dorudan otoritelerini uyguladklar blgenin genilii ise savunma sorunlarna bal olarak deimekteydi. Eski Hitit Devletinin sonlarndan imparatorluun kne kadar Hititlerin daimi dman olan Gakalarn, yaad blge ve bu blgenin kapsad alan konusundaki bilim adamlarnn farkl ya da ortak grleri bulunmaktadr. Bunlar incelediimizde: Mayer-Garstang ve Hrozny gibi bilim adamlar, ilk almalarnda Gakalarn Kzlrmak'n Yukar ksm ile Yukar Frat arasnda yaadklarn savunmulardr. E. Forrer ise, Gaka lkesini kuzeye, Yeilrmak ve ekerek nehirleri arasndaki blgeye koymutur. E. Cavaignac, Gaka lkesinin batya yani Kzlrmakn alt ksmndan hemen hemen Ege Denizi'ne kadar uzand fikrindedir. Getze, ilk nceleri Gakalarn Arzava ve Hatti arasndaki blgede yaadklarn kabul ederken yapt daha sonraki almalarnda Garstang-Gurney ve Forlanini gibi Gaka lkesinin, Merzifon-Amasya hattnn kuzeyindeki Sinop-Ordu arasndaki blgede yer aldn savunmaktadr. Cornelius, Gaka yerleim alann kuzeyde Turhal, gneyde Grn ve douda Kemahn bulunduu gene koymaktadr. Gakalarla ilgili olarak nemli bir alma yapan E. Von Selmler ise bamsz ve birlikte hareket etmeyen Gaka grubunun ortaya ktn sylemektedir. Bunlardan, Bat Gaka grubunun Gkrmak ve Devrez st geitinin kuzeyinde yer aldn, merkezi Gaka grubunun Kzlrmak ve Aa ekerek arasnda olduunu, Dou Gaka grubunun ise orum Mecitz ile Kelkit aynn kuzeyinde bulunduunu savunmaktadr.

150

E. Memi, a.g.e., s.42

99 Ayrca birok aratrmac tarafndan Gakalarn douda Azzi-Hayaa, Gneyde Yukar lke ve batda ise Pala-Tum(m)ana ile snr komusu olduu kabul edilmektedir. 151 Gakalar hakknda en ayrntl bilgileri Hitit metinlerinden reniyoruz. zellikle Yeni Hitit Devletinin her kral onlara kar savamaya mecbur kald iin, edebiyat tarihinde geni bir blm onlarla yaplan mcadelenin tasvirleriyle doludur. Onlarn adna, Hititlere ait tarihi vesikalarn hemen hepsinde rastlamak mmkndr. II. Tuthalyann yllklar, I. uppiluliumann Kahramanlklar Metni, II. Murilinin Yllklar ve III. Hattuilinin otobiyografisi, Gakalar hakknda son derce nemli bilgiler verirler. Ayrca, Hitit krallar ile Anadolunun dier krallar arasnda yaplan devlet antlamalar da Gakalar hakknda dolayl olarak bilgi verirler.152 mparatorluk devri krallarndan Murili, bir metinde daha evvel Gakalarn eline gemi olan Hatenzuva ehri ve Tapapanuva lkesinin fethini anlatrken, Eski Hitit Krallarndan Telipunu zamanndan beri hibir kraln bu lkelere gelmediini belirtmektedir. Ayrca III. Hattuili ve IV. Tuthalya Hititlerin Frtna Tanrsnn klt merkezi olan Nerik ve Tiliura'nn Eski Hitit krallarndan I. Hantili zamannda (M.15501525) Gakalarn eline getiini belirtmektedir. Eski Hitit Dnemine tarihlenen metinler ise Gakalarn 1600 yllarnda, Anadolu topraklarnda var olduklar konusunda bizi aydnlatmamaktadr.153 Yeni Hitit Devleti zamanna ait vesikalardan anlaldna gre, Gakalarn tarih sahnesine ilk klar, Babil fatihi I. Murilinin katili ve halefi olan I. Hantili zamanna rastlamaktadr.154 Arnuvanda-Amunikal kral iftinden kalan dua metninde, Gakalar tarafndan igal edilerek ele geirilen Hitit topraklar olarak Nerik, Hursama, Kastama, Serisa, Himmuva, Taggasta, Kammama, Zalpuva, Kapiruha, Hurna, Dankusna, Tapasava, Kazzapa, Tarukka, laluha, Zihhana, Sipidduwa Uashaia ve Patalliia belirtilmektedir. Belgede, bu iftin Gaka saldrlarnn nlenmesi ve Hititlerin Frtna Tanrsnn klt merkezi olan Nerikte bu tanr iin tekrar klt trenlerinin yaplmas amacyla tanrlara yakardklarn grmekteyiz. KBo VI 28 nolu metinde, III. Tuthalya zamannda Hatti lkesinin drt bir taraftan istila edildii belirtilmektedir. Gakal dmann Hatti topraklarna saldrarak Nenaa' y snr yapt sylenmektedir. Buna karlk, Maathyk'te ele geen mektuplar zerinde yaplan almalar gstermitir ki, Maathyk III. Tuthalya dneminde yukar Yeilrmak vadisinde yer alan geni bir blgeyi Gaka tehlikesine kar koruyan askeri bir st konumundayd. shupita ehri ve
151

L. Murat, Hitit Dnyasnda Gakalarn Yeri, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998, s. 435-436 152 E. Memi, a.g.e., s.42,43 153 L. Murat, a.g.m., s.436 154 E. Memi, a.g.e., s.44.

100 Sakaddunuwa Da gibi Gaka lkelerinden salanan askeri birlikler de Kau ve Pipappa adnda iki Hitit grevlisinin emri altnda idi. Ayrca Kau isimli grevli Gakalarla yaplan bar grmelerinde nemli bir rol oynamaktayd.155 III. Tuthalya dneminde Hitit topraklarnn etraftaki dmanlarca istila edildiini gsteren bir metinde Gaka ehri dman geldi. Hatti lkesi'ni mahvederek Nenassay snr yapt. ifadesi gemektedir. Nenassa ise (Nanessos) Aksaray'n 36 km dousunda Nenizi (ve Nanessos) Nevehir ile idantifiye edilmektedir. IV. Tuthalya dnemine ait bir metinde; Ona bir taraftan Sakaddunuwa Da (halk) dman idi. Dier taraftan ona Sipsinuwa Da (halk) dman idi. Onun orda olduunu btn Gakallar iitince hepsi oraya geldiler. Zuliia nehrinin nnde kpry tuttular ifadesi gemektedir. Metne gre Gakallarn yaad Sakaddunuwa, Sipsinuwa ve Sarpanuwa dalarnn arasnda Zuliia nehrinin akt anlalmaktadr.156 S Alp, Tapikka bugnk adyla Maata ele geen mektuplarn nda Zuliia'nn Tapikka'dan fazla uzakta olmayacan belirterek Zuliiay ekerek Nehri ile, Sakaddunuwa'y Karada silsilesiyle, Sispinuwa'y Buzluk da silsilesiyle, Sarpunuwa'y Emir Da silsilesiyle idantifye etmektedir ve Nerik'in uzun yllar Gakalarn igali altnda kalnn stratejik nedeninin byk lde Gakallar tarafndan tutulan Haharwa dalk blgesi olduunu dnmektedir. Ayrca Haharwa dalk blgesinin ankr'nn kuzey dousundaki da silsilesinde aramakta ve ancak bu da silsilesinin Gakalar tarafndan tutulmas halinde Hitit ordusunun Nerik blgesine giriinin engellenebileceini belirtilmektedir.157 III. Tuthalya'nn olu I. uppiluliuma Gaka aknlarn Hitit lkesinden uzak tutmak iin Tum(m)ana ve stahara'da emniyetli sler oluturarak aradaki snr daimi askeri slerle kuvvetlendirmi, Pala ve Tum(m)anann idaresini de Zidann olu Hutupiianzaya vermitir. uppiluliumann olu Murili, daha evvel Hitit Devletine asker vermekle ykml olan ve bu ykmllklerinden kanan shupita, Durmitta, Piggainariessa, Timmuhala ve Tipiia gibi Gaka ehirleri ile mcadele ederek onlar tekrar asker vermekle ykml klmtr.158 Gakalar, bizim genellikle kuzey blge olarak tanmladmz yerlere ait olan ve Hattuiliye verilen blgeyi de ieren alanlarn birouna kendilerini yerletirmilerdi. Aslnda, uppiluliumann hkimiyetinden nce Hitit topraklarna yaplan ana saldrlar, hemen hemen tm blgenin geici olarak dman kontrolne gemesine neden olmu olabilir. Ama bu blgenin
155 156

L. Murat, a.g.m., s.437 L. Murat, a.g.m., s.437 157 S. Alp, a.g.m., s.227 158 L. Murat, a.g.m., s.436-438

101 birou, bundan nce de, zaten yabanclarn hkimiyetindeydi. Ve muhtemel yabanc saldr veya el uzatma, blgedeki Hitit hkimi nfusun byk bir blmnn gzden kaybolmasna veya hala Hitit krallnn otoritesinde bulunan alanlara g etmesine yol amt. uppiluliumann Gakalara kar seferleri, kuzeydoudaki blgede olan dman igalinin bir ksmn azaltmay ve Hitit topraklarnda ilerleme yolunda dmanlarn igal ettikleri yerlekelerin bazlarn boaltmay baard. Onlarn geri ekilmelerinin sonucu olarak, uppiluliuma kuzeydoudaki blgede bulunan yerlekeleri olabilecek dman saldrsna kar glendirdikten sonra z, orijinal halk ile yeniden nfuslandrma politikasn uygulad. Ama yle grnyor ki; uppiluliuma tam anlamyla nfuslandrma program balatamamtr. Hkimiyetinin sonraki dneminde gneydou sorunu, lmn takip eden ve Murilinin hkimiyetinin ilk yllarn megul eden ayaklanmalar Gaka halknn saldrlarna ve belki Hitit nfusunun kuzeydeki yerlekelerinin hemen boaltlmasna yol amt.159 Murili'nin olu Muvattali Hatti lkesi'nin gney-dou snr Msr firavunlarnn toprak istekleri yznden tehlike altnda olduundan, gney dou blgelerine daha yakn bir askeri s kurmak amacyla bakenti Aa lke'deki Tarhuntaa'ya tamtr. Gaka problemine etkili ve uzun sren bir zm bulmak iin Yukar lke ve kuzey eyaletlerinin ynetimini de kardei Hattuiliye vermitir.160 II. Muvattalli zamannda cereyan eden bir Gaka mcadelesi ise III Hattuilinin otobiyografisinde yle anlatlmaktadr. Kardeim Muvattalli Hatti'nin tanrlarn ve insanlarn yanna ald ve onlar Aa lkeye gtrd. Fakat bunun zerine btn Gaka lkeleri isyan ettiler. Pissuru lkesi, shupita lkesi, Daistipassa lkesi, La(nda) ve Marista kesini igal ettiler. Sonra dman Maraantiya nehrini geerek Kanes lkesine saldrmaya balad. Bu metne gre; Pishuru, Ishupita ve Daistipassa gibi Gaka lkeleri Kanese varmadan Maraantiya nehrinin yukarsnda kuzey ve kuzey dousunda aranmaldr.161 II. Ramses' in zafer kitabesinde Muvattali'ye Kade Savanda yardm etmek zere Hattuili ile birlikte Msra giden Hitit Ordusu iinde Gaka askerlerinin bulunmas Hattuilinin Gakalar zerindeki egemenliini gstermektedir. Hattuili, Gakalarla yapt savalar sonucu daha nce belirttiimiz gibi Hantili zamanndan beri Hatti topraklarnn dnda kalm olan kutsal kent Neriki tekrar ele geirmi ve buray yeniden ina etmitir.
159 160

Trevor, R. Bryce, a.g.m., s.91 L. Murat, a.g.m., s.438 161 L. Murat, a.g.m., s.441

102 Haharwa Dalk blgesini Nerikten Hakmis'e kadar Maraantiya Nehri blgesinin tmn ele geiren Hattuili, Gaka saldrlarnn askeri gle durdurulamayacan anlaynca Gaka lkesinden Tiliura ile bir antlama yapmtr. Bylelikle, baz blgelerin kaybedilmesine neden olan gemi hatalarn tekrarlanmasn nlemitir. ok tartmal bir konu olan Gakalarn bir devlet nitelii tayp tamad konusuna gelince; uppiluliuma'nn birok boydan oluan Gaka kabileleriyle savamas Gaka lkelerinden ounun asker vermekle ykml klnmas ve bir boyla antlama yaplnca dier bir boyun bunu kabul etmeyerek saldr halinde olmas, Bir Gaka devletinin var olmadn gstermektedir. Buna karlk Gaska reislerinden Pittagatalli'nin 20 yl boyunca baz Gaka lkeleri zerinde idareci rol oynadn ve Tipiia lkesindeki Gakal reis Pihhuniiann 20 yl boyunca baz Gaka lkeleri zerinde idareci rol oynadn, ayrca Gakalarn kendilerine zg milli tanrlarnn da var olduunu grmekteyiz. Asur kaynaklarndan; Gaka lkesi ve sakinlerinden bahseden Asurlularn Hitit Devletinin yklndan sonra da hala Gakalar tandn reniyoruz. Ekonomik verilere gre de; Gakalarn domuz oban ve ip dokumacs olduklar ayrca tarm ve hayvanclkla uratklar anlalmaktadr. Gakallar tarafndan iskn edilen blgenin daha dorusu Gaka hkimiyet blgesinin corafi konumu hakknda bize nemli bilgiler veren ivi yazl Hitit kaynaklarndan incelediimizde; II. Murili, Tum(m)ana seferi srasnda Sapidduwa lkesinin ekili ve ekili olmayan topraklarnda Gakal dmanla savaarak onlar Elluriia da'na pskrtmekte ve Davara Nehri lkesinde yakalamaktadr. Elurtia Da (bugn) Sarayck ve Yabanc dalarna Gkrmak'a Dahara Nehri lkesi, ise bu iki da Sarayck ve Yabanl dalar arasndaki yere lokalize edilmektedir. Murili'nin Asharpaia Da'ndaki Gakalarla olan mcadelesi; O yl da Asharpaia Da'na gittim. Asharpaia Da Gaka ehrinin olmutu. Pala lkesinin yollarn kesmiti. Asharpaia Dann Gaka ehri ile savatm. Asharpaia Da'n dmandan temizledim szleriyle anlatlmaktadr. Daha nce Hitit hkimiyeti altnda olan fakat bu metne gre Gakalarn eline getii anlalan Asharpaia Da, bugn negl Da ile elenmektedir. Hitit Krallarndan I. uppiluliuma ve II. Murili'nin ordularyla Tumanna'ya girebilmeleri iin, nereden olursa olsun Maraantiya Kzlrmak gibi byk nehri gemek, getikten sonra da ok engebeli bir arazi ve Gaka gibi etin bir dmanla uramak zorunda idiler. Halbuki metinlerde Pala ile ilgili olarak Maraantiyadan hi bahsedilmemektedir.

103 Bu erevede; Pala lkesi, Osmanck ve Sarayck kasabalar arasna, Tum(m)ana lkesi ise Kastamonuya lokalize edilmektedir. Murili'nin Tarikarimu Da'ndaki Gakalarla yapt mcadele yle dile getirilmektedir. Bir sonraki yl Ziharriia lkesine gittim. Byk babam zamannda ad geen Tarikarimu Da Gaka ehrinin idaresi altnda idi ve o Hattua iin (daima) tehlike idi ve geldiler Hattua ehrini vurdular. Onu ok fazla sktrdlar. Ben majeste gittim. Tarikarimu Da'nda Gakalar oturuyorlard ve ona saldrdm... Tarikarimu Da'nn Gaka ehrini yendim ve Tarikarimu Da'n boalttm. Ziharriialkesinin tmn yakp yktm Bu metinden Murili'nin, III. Tuthalya zamannda Gakalarn eline geen Ziharriia lkesindeki Tarikarimu Da'n, Gakal dmanlardan temizlediini grmekteyiz. Ayrca metinde Tarikarimu Da'ndaki Gakalarn bakent Hattuaya saldrdklarnn bildirilmesi bu lke ve dan Hattuaya yakn olabileceini gstermektedir. Murili'nin yine bir, Gaka ehri olan Timmuhala'ya dzenledii sefer u szlerle anlatlmaktadr. Ve ben majeste Timmuhala ehrine gittiim zaman Timmuhala ehri... srekli olarak Hatti lkesini vurdu, bana asker vermedi. Timmuhala ehri dalarnn zerinde (dir). Ve yollar yukarya doru ok zordur. Ordumla yryerek ilerledim. Timmuhalaya vardm da onlar beklemekteydi, nmden kap gitti. Bende k mevsimi olduundan onun ardndan gitmedim... onu Frtna tanrsna hediye ettim ve (da) (dmandan) temizledim. Burada Timmuhala 'nn dalk bir alanda dalar zerinde yer aldn ehre kan yollarn ok dik yoku olduunu, oraya ancak yryerek klabildiini k bastrnca daa trmanmann imknsz olduunu grmekteyiz. Murili'nin staluppa, Takkuwahina, Kappupa, Gappuppuwa, Tahantattipa ve dier Gaka lkeleri ile olan mcadelesinin anlatld metne gre, Bu lkeler deki Gakalar Gappuppuwa ehrinde bir dada toplanarak Murili'ye kar saldrya gemektedir. Murili' de kendisinden nce hibir Hitit kralnn bu lkelere gitmediini belirterek bir sre burada kalmak istemektedir. Murili oradayken (bu lkelerdeyken) Kummesmaha nehri lkesindeki Gakalar da bu lkeler iin yardma gelmektedir. Bugn Yeilrmak ile idantifiye edilen Kummesmaha nehri lkesindeki Gakalarn da bu lkeler iin yardma gelmesi, bu Gaka yerleimlerinin Kummesmaha (Yeilrmak) yaknlarnda olabilecei fikrini uyandrmaktadr. Bir baka metinde, Murili'nin Taggasta ye Kummesmaha nehri lkesi arasndaki Gakalar'la mcadelesi sz konusudur.

104 Ayrca bir baka metne gre. Murili Kummesmaha nehri lkesindeki Gakalar'a kar Tiliura'da Hitit snr kalesini yeniden ina etmektedir. 162 Babas gibi, Murili de, III. Hattuilinin Tiliuraya yapt anlamann balangcnda belirtildii zere Gaka saldrlarnn bir sonucu olarak terk edilmi yerlekeleri yeniden nfuslandrma konusunda yapt askeri giriimlerde baar elde etmitir.163 Ama uppiluliuma ve Murili tarafndan yrtlen askeri fetih ve dzensiz nfuslandrma program Gaka problemi iin uzun sreli bir zm salayamamtr. Murilinin olu ve varisi Muvattali dneminde, Hititler yine, Hattuann kuzey ve kuzeydousundaki topraklarda Gaka ayaklanmalar ve saldrlaryla karlamlardr. zellikle Tarhuntaada Hitit kraliyet mevkisinin yeniden oluturulmas konusunda Gaka sorunu Muvattali iin ok daha nemliydi. nemi iyi bilinen bu idari merkezin bulunduu gney tarafla ilgili tedbir iin ne dnlrse dnlsn, gney doudaki Hitit kaynaklarna odaklama, anavatann gvenliiyle ve kuzeyden Gaka halknn tekrarlanan saldrlara kar Hititlerin yeterli koruma salayp salayamad konusunda birok soruyu gndeme getirmi olmaldr. Her eyden nce, Gaka sorununa daha etkili ve uzun sreli bir zm bulma konusunda, Hattuann kuzey ve kuzeydousunda bulunan blgede acil olarak salam bir Hitit mevcudiyetini oluturmak ve devamn salamak gerekliydi. Bu erevede Muvattali, daha nce de belirttiimiz gibi, kuzey blgenin idaresini kardei Hattuiliye vermiti. Hattuili, tampon bir kralln hkmdar olarak, terk edilmi ya da seyrek nfuslu yerlekeleri yeniden nfuslandrma ya da oktan Gaka yerlekesi olmu alanlarda bir Hitit nfuslandrmas yapma konusundaki talimatta etkili olmaktayd. Bu talimat yerine getirirken, Hattuili, nfuslandrma programn uygulamaya alt alanlarda bulunan Gaka nfusuyla phesiz iyi geinmek zorunda kalmt. Bu blgelerde bulunan Gaka halkna kar politikas, Tiliurayla ve Hitit-Gaka snr blgesinde bulunan dier ehirlerle snr izdii anlama sayesinde tanmlanmaktadr. (CTH 89) Anlamann nsznde, Hattuili Tiliuradaki yeniden yerleim programndan sz eder. Aslnda Hantili dneminde terk edilen, Tiliura, en sununda II. Murili tarafndan yeniden ina edilmitir. Ama Hattuiliye gre, Murili, fethedilmi topraklardan ald apul insanlar yani NAM. RAMES, kastl olarak ksmi bir yerletirme yapmtr. Hattuili, iddia edilen gerek nfustan geride kalanlar ehre aktaracana dair yaplacak gerek bir yerletirme iin kle istemitir. En nemlisi, bununla birlikte, daha nce Murilinin, ehre, zellikle Gaka halkndan yerletirdii NAM. RAMESten belirgin bir ekilde farkl olan gerek Hitit nfusunu buraya
162 163

L. Murat, a.g.m., s.439-441 J.Garstang-O.R.Gurney., a.g.e., s. 119

105 yerletirmeye alma konusunda endieliydi. Yerletirilen Gaka halk da ehirde yaamaktan ya da ehre girmekten aka men edilmiti. Bu aka u anlama koullaryla belirtilmiti: 1. 2. 3. 4. 5. Gaka halknn hibir askeri veya seyisi ehre girmeyecek, ehrin yneticisinin eliinde bile hibir Gaka seyisi ehre girmeyecek, Geceyi ehirde geiren herhangi bir Gaka vatanda tutuklanp cezalandrlacak, Gakadan satn alnan hibir klenin ehre girmesine izin verilmeyecek; ehrin snrlar dnda tutulacak ya da ahra konulacak Gakadan bir kle satn alan ve onun ehre girmesine izin veren bir kii tutuklanacak Bu artlar Hattuilinin Tiliuray yalnzca bir Hitit ehri yapma niyetini aka ortaya koyarken, ayn zamanda, ehir snrlarnn dnda da esas bir Gaka varlnn olma olaslna ve blgenin tmnde Hitit ve Gaka arasnda olduka yakn politik, ticari ve sosyal alveriin olma ihtimaline iaret etmektedir. Fakat yerel bir Gaka varln ve Hitit- Gaka elerinin arasnda bir ilikiyi kabul etmek, Gaka faaliyetlerine ve ehrin snrlar iinde bir Gaka varlna konulan yasakla birlikte verilmiti. Anlama, gerekte, kat bir ekilde Gaka elerini yeni yerletirilen veya tekrardan yerletirilmi Hitit snrlarndaki ehirlerden darda brakrken; ayn zamanda Hitit-Gaka snrndaki Hitit ve Gakalar arasndaki bir dereceye kadar barl ilikiye izin veren ya da hi olmazsa kabul eden bir Hitit politikasnn bir yansmasyd. Bununla birlikte, bu politika sadece Hitit mttefiki olarak bilinen Gaka gruplarna, dman kategorisindeki Gaka gruplarndan farkl olarak uygulanmaktayd. Mttefik grup, kendilerine Hitit topraklarnda kontroll bir biimde bulunmaya, bazen haklardan faydalanmaya izin veren ve ayn zamanda onlara Hitit yerlekelerini megul etme konusunda yasak getiren birok anlamann artlarna bal kalmak zorundayd. Bu bilgi, zellikle CTH 137 numaral antlama metninde verilmitir. Anlamalarn tarihi ve nitelii belli deildir. Ama muhtemelen, Yeni Kralln ikinci yarsnda, kuzey dousundaki blgenin nispi bir dengeye sahip olduu dnemde, Mttefik Gakalara kar uygulanan Hitit politikasnn bir rnei olarak yorumlanabilir. Her iki anlama da, Hatti lkesine ait ehirlerde bulunan Mttefiklerce yaplan yerlemeleri yasaklayan ifadeler iermektedir. (CTH 137, CTH 138) Bununla birlikte, Gaka tccarlarnn ara sra ticari amalarla belirli Hitit ehirlerine ulatklar, anlalmaktadr. (CTH 138) Bu tarz ticari imtiyazlarn olduka kontroll ve snrl bir uygulama olduu aktr. Yukardaki anlamalar ayrca, iftlik hayvanlarnn dolamalaryla ilgili de birok art iermekteydi 3 kategorideki iftlik hayvanlar yle ifade edilmitir: Hititlere, mttefiklere,

106 dmana ait olanlar. (belki esas dman Gaka devletlerine ait olanlar) Mttefiklerin, kendi hayvanlarnn arasnda dmanlarnnkinin otlamasna izin vermesi yasakt. Eer izin verirlerse, Hititler, yakalayp el koyacaklard. Hitit ve mttefiklerin hayvanlar beraber otlanyor ve dman yamalamasndan kaynaklanan herhangi bir kayb, mttefikler telafi etmekle ykmlyd. Hayvan ve kii kayplar iin 3 kat tazminat zorunluydu. Yukarda sz edilen metinlerden, birka sonu karabiliriz: (a) Gaka halk Hatti topraklarnn snrndaki ehirlere girmekten yasaklyd. Fakat, ehir dndaki hareketlerinde ve Hitit hayvan srlerinin bulunduu alanda kendi srlerini otlatma zgrlne sahip grnyorlard. (b) Bu imtiyaz, bununla birlikte, mttefik Gaka ve dman devletleri arasndaki belirgin farka iaret etmekteydi. (c) Mttefikler, dman devletlerinin ayn otlama alann kullanmama konusunda sorumluydu. Bunun yannda, dman saldrs nedeniyle meydana gelebilecek Hititlerin hayvan ve kii kaybn 3 kat tazminatla demekten de ykmlydler. Bu artlar, Hititler tarafndan srekli ya da etkili olarak kontrol edilemeyen, iyi tanmlanmam bu blgelerin snrlarnda kontrol salamak konusunda bir arat. Snr blgesi iindeki otlatma imtiyaz, anlamada dhil edilmeyen devlet ve halklardan uzak durmak kouluyla onlara tannmt. Bu yolla, Hititler, topraklarna gelebilecek muhtemel saldrlar zerinde, mttefiklerini, bu saldrlarn olumasn engelleme konusunda grevlendirerek, kontrol salayabiliyordu. Bir bakma, bu mttefikler, blgedeki dman devletlere kar tampon grevini stlenmiti. Sadece otlatma amal olsa bile dman devletlerce Hitit topraklarna yaplacak bir saldr, ilk adm olarak dnlebilirdi. Eer kontrol altnda tutulamazlarsa, dahi ciddi saldrlar iin yol hazrlamalar muhtemel olabilirdi.164 Bu bilgiler nda sonu olarak unlar sylemek mmkndr: Eski Hitit Devletinin sonlarndan imparatorluun kne kadar Hititlerin daimi dman idi. Her an isyana ve Hitit topraklarna kar saldrya hazr bulunuyorlar ve bamsz boylar halinde yayorlard. Karadeniz Blgesinin belli bir kesiminde deil, hemen hemen her tarafna yaylmtlar. O dneme gre ok yksek bir medeniyete ve askeri gce sahip Hititlerin gc karsnda Gakalar, dalara snyorlar ve dalk alanlarda yaamay tercih ediyorlard.

164

Trevor, R. Bryce, a.g.m., 92-94,

107 VII. BLM AUVA MEMLEKET ve MASA-KARK SA LKES 1. AUVA MEMLEKET Auva memleketini oluturduu dnlen 22 ehrin ismi zerinde dikkatli bir ekilde incele yapmalyz. simlerden bazlar baka bir yerde aklanmamaktadr. Fakat dierleri, Bat Anadoludaki yerlerin isimleriyle benzerdir.165 Bu ehirler unlardr: 1. [KUR URU Lu]-uq-qa 2. KUR URU Ki-is-pu-u-va 3. KUR URU U-na-li-ia 4. [..] 5. KUR URU Du-u-ra 6. KUR URU Hal-lu-va 7. KUR URU Hu-u-va-al-lu-si-ia 8. [KUR URU K] a-ra-ki-s[a] 9. KUR URU A-da-du-ra 10. [KUR URU D] u-un-t [a] 11. KUR URU Pa-ri-is-ta 12. [..] 13. [KUR URU .] i-va-a 14. KUR URU Va-ar-si-ia 15. KUR URU Ku-ru-up-pi-ia 16. [KUR URU .]-lu-is-sa (?) 17. [KUR URU] A-la-at-ra 18. KUR HUR SAG pa-hu-ri-na 19. KUR URU Pa-su-hal-ta 20. . 21. KUR URU U-i-lu-si-ia (Vilusa) 22. KUR URU Ta-ru-i-sa (Troya)166 Birinci sradaki Lukka, Likya ile ayndr. Sekizinci sradaki Karakisa, muhtemelen Karkisa ile ayndr. On drdnc sradaki Warsiya ise, muhtemelen Vilua kralna senin

165 166

J.G.Macqueen, a.g.m., s.178 E. Memi, Troya ve Troyallar (Troyallar Trk Mdr?), izgi Kitabevi, Konya 2005, s. 15,16

108 himayen altnda denilen Varsiyalla ile ayndr. 21. sradaki U-i-lu-si-ia=Vilua ile, 22. sradaki Ta-ru-i-sa=Troya ile idantifiye edilmektedir. 167 Eer bu tanmlamalar doru ise, Auva memleketi, IV. Tuthalyann annallerinde de belirtildii gibi, Kuzeybat Anadolu sahilleri, yani Marmara denizinin gney kys, boyunca uzanmaktadr.168 2. MASA-KARK SA LKES Bu sralama, sanrm, dier batl devletlerin ileriki bir aratrmasyla dorulanabilir. Masa ve Karkisann, zaten Vilua ynetiminde olduundan bahsedilmiti. Bu da Vilua ve Lukka topraklarna yakn bir yerde olduunu ortaya koymaktadr. eha Nehri lkesinin kral Manapa-Datta Karkisada snmt. Fakat bu lkelerin ortak bir snrnn olduunu kesin olarak syleyemeyiz. Masa ve Karkisann Piyamaradus iin tarafsz devletler olarak ortaya konulmas gerei, hem Hatti topraklar hem de Milavandayaya olduka uzak bir konumu iaret edebilir. Fakat bu tam anlamyla bir kesinlik iermez. Bir seferinde Mira kral Masaya kamt. Fakat bu iki lkenin bitiik snrndan ok, dostlua iaret etmektedir. KBo XI 40, 1423 te Arzava ve Lukka arasnda yerletirilmitir. Masa ve Karkisa iin kesin yer aa yukar emann merkezindedir. Bylece:
V LUA

Milavanda

LUKKA APAV YA

DEN Z

EHA NEHR LKES

MASA KARK SA

HATT

Sallapa AAI LKE

Apaa

ARZAVA

HAPALLA

P TASSA

Fakat bunu zorlatran baz dnceler vardr. Birincisi, Manapa-Dattan Hattinin snr blgesine gz koymad sylenmektedir. Masa ve Karkisann diyagramn ortasnda yer almas bu durumda tuhaftr hatta imknszdr. Piyamaradus Masa ve Karkisay kydaki yerleim yerinden ederek yamalayacandan bahsederek kibirlenmektedir. Bu da, kesin bir ekilde onlarn kyda ya da kyya yakn olduunu gsterir. Ayrca uppiluliuman zamannda Masann srekli olarak Hulaya nehri ve Kassiya topraklarna saldrdna dair ifade vardr. Bu lkeler, kraln Gakadan geri ald yerlerin listesi olan Hattuilinin yllklarnda da yeniden ortaya ktklar iin bizi yeniden Hitit anavatann bulunduu alana ynlendirir. Bu listenin

167
168

J.G.Macqueen, a.g.m., s.178 F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, TTK Yay., Ankara 1987, s. 121

109 sonunda Pala, Tumanna, Kassiya, Sapa ve Hulaya Nehri topraklar vardr. Pala ve Tumanna byk bir olaslkla Aa Kzlrmakn batsnda yer almaktadr. Kassiya, Sapa ve Hulaya Nehri topraklar da tahminen onlarn biraz daha tesinde daha batdadr. Eer bu lkelere Masa tarafndan srekli olarak saldrda bulunulduysa, o halde Masa byk bir olaslkla daha batda yer almaktadr Bu harektlarda Karkisadan bahsedilmemektedir ve tahminen Hattiden daha uzak bir yerde bulunmaktadr. Masa ve Karkisa genel olarak Hititlere kar dosta grnmektedirler. Manapa-Dattas dmanlarndan snmak iin Karkisaya kamtr ve orada korunmutur; Mahuiluva Hititlerden Masaya kamtr ve geri iade edilmitir; Her iki devlet te Kadete aka grld gibi Hitit mttefikiydi. Pyamaradusun da oraya srgne gnderilmi olmas kabul edilebilir bir durumdur. Bununla birlikte, Alakandu antlamasnda, bu lkeler potansiyel bir dmandr. Bu genel arkadalk ya da hi olmazsa tarafszlk ( MuriliArzava birlikteliinde asla yer almadlar), bu lkelerin, Arzava sahasnn eteklerinde ve Hatti topraklaryla ortak bir snr paylaan Viluannkine benzer bir konuma sahip olduklarn ortaya koymaktadr. Byk bir olaslkla ema u ekilde deitirilmelidir:
DEN Z
KASS YA

Milavanda

KARK SA-MASA

HULAYA N.

PALATUMANNA

LUKKA APAV YA

V LUA

N
HATT Sallapa

DEN Z

EHA N.. ARZAVA

M RA

Apaa

HAPALLA

P TASSA

AAI LKE

Bu haritay Anadolu haritasna yerletirmek imdi mmkn mdr? Bu lkelerin yer aldklar genel blgeye dair kantlar zaten mevcuttur. lk ve en nemlisi Lukka topraklar, Seha nehri ve Milavanda gibi yerlerin Arzavann gneyinden ok kuzeyinde yer almasdr. Eer bu kabul edilirse, o halde Lycia=Lukka ve Milavanda=Miletus gibi delillere gerek kalmamaktadr. Arkeolojik kantlar bu durumda en azndan metinlerin kantlaryla paralel olabilir ve emann Anadolunun bats ve gney batsndan daha ok, bat ve kuzey batsn gstermesi gerektiini gz nnde bulundurmalyz.169

169

J.G.Macqueen, a.g.m., s.173-175

110 SONU Yedi ana blmden oluan almamzn sonunda, Tarihi corafyann nemini birkez daha grm olduk. Bilindii gibi, M. 2000 yllar ncesinde Anadoluda otoktan halk olarak sadece Hattiler vard. M. 2. Binyldan itibaren de bu halka Hitit, Pala, Luwi gibi Hint-Avrupa dili ve Hurri gibi Asyanik bir dil konuan halklar katlmtr. Bunlardan Hititler, M. 1700l yllarn balarnda Orta Anadoluda siyasi bir birlik kurarak ksmen Anadoluya hakim olmulardr. Hititlerin ekirdek sahas, temelde Kzlrmak havzas iinde uzanan blge olarak dnlyordu. Hitit Kralnn aslnda dorudan otoritesini kulland alan, belirgin bir biimde bir hkmdarn devrinden, bir dierine farkllk gstermitir. Bu da byk lde savunma probleminden kaynaklanmtr. Hitit Devletinin merkezi alan ve onun iin byk bir tehdit rolndeki lkeler veya devletler arasnda tampon blge grevini stlenen birok blge vard. Tampon blgeler, hem Hatti lkesinden uzaktaki alanlar, hem de kendisine snr olan ve Hitit kralnn anlamalarla mttefik olduu lkeleri kapsamaktayd. Bu blgeler, anavatan koruma konusunda ok nemli bir yere sahiptiler. Arzava Memleketleri; Arzava, Hapalla, Mira-Kuvalya, eha Nehri lkesi, Appaviya, Vilua, Zippala ve Harriyati Dalk Memleketlerinden olumaktayd. Bugnk Antalya evresinde bulunan olan Kk Arzava krallnn dousunda Hapalla, kuzeydousunda Mira-Kuvalya; kuzeybatsnda eha Nehri lkesi ve Apaviya beyliklerinin bulunduunu, bat ve gneyden Ege Denizi ve Akdenizle evrildiini syleyebiliriz. Bu memleketlerin hepsine birden Arzava memleketleri denildii gibi, beylerinden her birine Arzava kral denildii anlalmaktadr. Hitit metinlerinde genellikle Hatti lkesinin batsnda olduu anlalan Arzava memleketlerini Anadolunun gneybat kesine yerletirmek en uygun olandr. Konya Ovas-Tuz Gl arasndaki blgeye lokalize edilen Aa lke, Kuzeyde Gaka blgesiyle, kuzeydouda Azzi-Hayaa blgesiyle snr oluturuyordu. Birok kez, bu iki blgedeki dman gleri tarafndan saldrya uramt. uppiluliuma zamannda, lke, Samuhada snrn oluturan Azzideki dmanlarca yamalanmt. Daha sonralar, Samuhann Aa lke iin idari bir merkez grevini yapt anlalmaktadr. Aa lke ierisinde pek ok yerleme olduu, Hitit iviyazl belgelerinden anlalmaktadr. Bunlardan biri ve en nemlisi kukusuz Hititlerin belli bir sre bakentliini yapm olan Tarhuntaadr.

111 Bu corafi blgenin, Parhadan (Perge) Anadolunun gney sahilleri ve Kizzuvatnay da kontrol ederek, Konya-Kuluya kadar uzand, ayrca Tarhuntaann idari, Hlaya Nehri lkesinin ise corafi bir adlandrma olduu anlalmtr. Kuzeydou Anadoluya lokalize edilen Yukar lke de, stratejik adan ok nemli bir yere sahipti. Yukar lkenin kontrol altnda olmas Kuzeydou Anadolu ynndeki yollarn gvenlik altnda olmas demekti. Ayrca bu blge Hititler iin nemli bir dini merkezdi. rnein Samuha, bir klt merkezi (dini merkez) olmas yannda, Hitit tarihinde nemli olaylara da sahne olan bir yerdi. Yine ayn ekilde, Gne Tanrasnn yurdu Arinna, eskiden beri Hititlerin en nemli klt merkezlerinden biri olmutur. Gnmzde ukurovayla zdeleen Kizzuvatna Krall ile Hitit Devleti youn ilikiler ierisinde olmutur. rnein, uppiluliuma, saltanatnn sonuna doru, ok ksa bir sre sonra Halepin kral olacak olan olu Telepinuu, Kizzuvatnaya papaz olarak tayin etti. Bu tayin, Kizzuvatna blgesinin baz blmlerinin tam bir ilhak veya bu meslein kesin konumu sayesinde Kizzuvatnada dinsel bir nfuz elde etme giriimi olarak yorumlanabilirdi. Bu blge, Hititler ile Hurri-Mitanni ve Kuzey Suriye arasnda tampon bir blge grevi grmtr. Gakalar, Eski Hitit Devletinin sonlarndan imparatorluun kne kadar Hititlerin daimi dman idi. Her an isyana ve Hitit topraklarna kar saldrya hazr bulunuyorlar ve bamsz boylar halinde yayorlard. Karadeniz Blgesinin belli bir kesiminde deil, hemen hemen her tarafna yaylmlardr. Btn bunlarn sonucunda yeniden bir Hitit haritas yapacak olursak; Orta Anadoluya Hitit lkesinin ekirdek sahasn, Kuzey Anadolu Blgesine Gakalar, Kuzeydou Anadoluya Yukar lkeyi ve ukurovaya Kizzuvatnay, Yine Orta Anadoluya Hatti topraklarnn bir uzants olan Aa lkeyi, yerletirebiliriz. Gneybat Anadolu Blgesine Arzava Memleketlerini

112 B BL YOGRAFYA Alp, Sedat., Hitit Kenti Hanhanann Yeri, Belleten, S. 164, s. 649-652. Alp, Sedat., Maat Tabletlerinin Eski Anadolu Corafyasna Katklar, IX. TTK, (Ankara: 21-25 Eyll 1981), Basmevi, Ankara 1986. Bahar, H., G.Karauuz, .Koak., Eskia Konya Aratrmalar I, stanbul 1996. Bilgi, nder., M. 2. Binylda Orta Karadeniz Blgesi, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998. Brandau, B,.-H. Schickert., Hititler (Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu), ev:Nazife Mert Olu, Arkada Yaynlar, Ankara 2004. Bryce, Trevor, R., The Boundares of Hatti and Hittite Border Policy, Journal of the Tel Aviv University Institute of Archaeology, Vol: 13, 1986. Cokun, Yaar., Hitit ivi Yazl Belgelerin I Altnda lkada Tuvanuva, Belleten 53, Aralk 1989. Dinol, M. Ali -J. Yakar., Nerik ehrinin Yeri Hakknda, Belleten, Say 152. Erkut, Sedat., Hitit ann nemli klt kenti Arinnann Yeri, Hittite and other Anatolian And Near Eastern Studies In Honour Of Sedat Alp, TTK Yay., Ankara 1992. Erkut, Sedat., Hitit Kenti Kastamann Yeri zerine, XII. T.T.Kongresi, (Ankara 12-16 Eyll 1994) I. Cilt, Ankara 1999. Ertem, Hayri., Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, A..D.T.C.F.Yayn, Ankara 1973. Garstang, J,. -O.R.Gurney., The geography Of The Hittite Empire, London 1959. Garstang, J., The Hulaia River Land and Dadaa, A Curcial Problem in Hittite Geography, JNES, III, London 1944. Goetze, A., Kizzuvatna and The Problem Of Hittite Geography, Yale University, London 1940. Gurney, O.R., Hititler, ev: Pnar Arpaay, Dost Kitabevi, Ankara 2001. Hawkins, John David., The Land of uva: The Hieroglyphic Evidence, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri(16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998. Karasu, Cem., Hitit Metinlerine Gre Byk Deniz, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998. Karauuz, Gngr., Arkeolojik ve Filolojik Belgeler Inda M. II. Binde Orta Anadolunun Gney Kesimi, izgi Kitabevi, Konya-2005.

113 Karauuz, Gngr., Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitabevi, Konya 2002. Knal, Fruzan., Arzava Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, TTK Yaynlar, Ankara1953. Knal, Fruzan., Eski Anadolu Tarihi, TTK Yay., Ankara 1987. Koay, Hamit Z., Hitit Tapna Samuha Nerededir? Belleten, 144, s. 463-468 Macqueen, J.G., Hititler ve Hitit anda Anadolu, ev: Esra Davutolu, Arkada Yaynevi, Ankara 2001. Macqueen, J.G., Geography and Hstory in Western Asa Minor in the Second Milennium B.C, Anatolian Studies, Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara 1968. Marc Van De Mieroop., Antik Yakndounun Tarihi, ev: Sinem Gl, Ankara 2006. Mellaart, J., The Present State of Hittite Geography, Aspect of Art And Iconography: Anatolia And Its Neighbors. Studies In Honor of N. zg, Nimet zge Armaan, (Edited by M.J.Mellink, E.Porada, T. zg), Ankara 1993. Memi, Ekrem., Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, Konya 2005. Memi, Ekrem. Troya ve Troyallar (Troyallar Trk Mdr?), izgi Kitabevi, Konya 2005. Monte, G.F. D.- J. Tischler., Die Orts und Gewssernamen der Hethitische Texte (Rportoire Gographique des Textes Cuniformes-RGTC VI), Wiasbaden 1978. Murat, L., Hitit Dnyasnda Gakalarn Yeri, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998. Sayce, A.H., The Geographical Position of Arzava, The Journal of Egyptian Archaeolgy, Volume VIII, London 1922. Strabon, Geographika (Kitap XII, XIII ve XIV). ev: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2000. Sel, Aygl., Ortaky-apinuwa Tabletlerinin Tarihlendirilmesi, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri(16-22 Eyll 1996 orum), Ankara 1998. Sel, Aygl., Akden des Iv. nternationalen Congresses Hittitology, Weisbaden 2001. nal, Ahmet., Hitit Kenti Ankuwann Tarihesi ve Lokalizasyonu Hakknda, Belleten, Say 180, s.433-455. Yiit, Turgut., Eski Anadolu Kentlerinden Lawazantiyann Tarihi ve Lokalizasyonu zerine, Belleten 230, Nisan 1997.

114 EKLER

Klasik ve Modern simler (Kaynak: J. Garstang, Notes on Hittite Political Geography)

Hitit simleri (Kaynak: J. Garstang, Notes on Hittite Political Geography)

115

J. Garstang (Kaynak: Samuha and Malata)

116

A. Goetze, (Kaynak: Kizzuvatna and The Problem Of Hittite Geography)

G. Karauuz (Kaynak: Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri)

117

Garstang, J,. -O.R.Gurney., (Kaynak: The geography Of The Hittite Empire)

118

Garstang, J,. -O.R.Gurney., (Kaynak: The geography Of The Hittite Empire)

119

Garstang, J,. -O.R.Gurney., (Kaynak: The geography Of The Hittite Empire)

120