You are on page 1of 103

ERNST FISCHER

FRANZ KAFKA

EVREN: AHMET CEMAL

MM

SANAT D Z S : 1

*
B/F/S Muallim Naci Cad. skele Sok. 14 Ortaky - stanbul * Kapak: Sait Maden * Bu kitap 10BS ylnn Temmuz aynda stanbul'da Kent Basmevl'nce gerekletirilmitir. Dizgi: Hseyin Tncer Tertip: Ruhi Alaca Bask: Ahmet Lale

ERNST FISCHER

Franz Kafka

eviren: AHMET CEMAL

BJtM/FELSEFE/SANAT TAYINLARI

NSZ

Ernst Fischer'in Kafka denemesi, gnmzde Kafka konusunda, zellikle yorum bakmndan, en temel kaynaklardan biri saylyor Bunun balca nedeni, Fisc her'in Kafka'y, yaptlarnn tarihsel-toplumsal temel lerini doru saptayarak, ok gereki bir yorumun szgecinden geirmi olmas. Paylatklar dnya g rnn farkllna karm Fischer'in Kafka karsn daki konumu, bir yargcn konumu olarak deil, ama Kafka olgusunu nesnel bantlar iersinde, olduu gibi grmeyi amalayan bir dnrn banazlktan uzak tutumu niteliiyle belirginleiyor. Fischer, bu tutumunun altn daha denemenin giriinde izer: "Yaplmas gereken ey, Kafka'y aziz ilan edilmekten korumak; en az bunun kadar nemli bir i de, Kafka' y dogmatik arlklara kayanlar karsnda savun mak. Bir aziz deildi Kafka, aziz olmann ok tesin deydi: Bir byk yazard..." Ayn tutum, denemenin son tmcelerinde de vur gulanr. Kafka'nm yaratsn, k yazn ve k belirtileri ile olan ilintileri bakmndan irdeledikten bu irdeleme sonunda ortaya kan Kafkaizm'in sakn cal yanlarna deindikten sonra, yle balar szle rini Fischer: 'Koullar aldnda, Kafkaizm geecek. Kafka ise kalacak."
7

Fischer ile Kafka'nrn bu deneme balamnda karlamalanndaki ilgin yan yeterince grebilmek iin, Fischer'in yaamn zetlemekte yarar var. Avusturyal siyaset adam, yazar ve dnr Ernst Fischer, 1899'da dodu. 1920 ymda Sosyal Demokrat Parti yesi oldu. Viyana'da eitli gazetelerde alt. Yazarlnn ilk rnleri de bu yllara rastlar. 1934'te Komnist Partisi'ne girdi. Nazilerin elinden kurtul mak iin Prag'a yerleti. 1939'da ise Moskova'ya ka mak zorunda kald. kinci Dnya Sava'nn bitimin den hemen sonra Viyana'ya dnen Ernst Fischer, 19451959 yllar arasnda milletvekillii ve bakanlk yapt. Yazlaryla ve Baudelaire'den yapt evirilerle, yazn alannda byk n kazand. 1968'de Sovyetler Birlii'nin ekoslovakya'y igaline iddetle kar kt. Er tesi yl Komnist Partiden ayrld. Bu tutumu nedeniy le eitli Marksist evrelerin byk saldrlarna u rad. Partiden ayrl nedeniyle, 7 Ocak 1969 tarihin de Alexander Vodopivec ile yapt bir radyo konu masnda yle dedi: "Asla isteyerek ayrlyor deilim, ama umarm ki, yallktan tr ayrldm, dardan baklnca belli oluyordur. Bakn size bir ey syleye yim, o denli tuhaf alglama aksaklklarm var ki, bun lar ancak yallk belirtisi sayabiliyorum; kardee yardm szn duyduumda, o zaman yalnzca tank lar canlanyor gzmde, yalnzca tanklar, ve karma mak szcn duyduumda da, araya hemen yaban c komutanlarn buyruklar karyor..." Ayn radyo konumasnda Vodopivec, Fischer'e u soruyu yneltir: "Bay Fischer, yaamnzn bir bilan osu karldnda, bu yaamda iki B'nin ar bast grlyor. Bunlardan biri, Almanca'ya evirdiiniz Baudelaire; onun karsnda ise sizi iddetle eletir-

mi olan Brejnev yer alyor. Kiiliinizdeki bu kutup lama nasl gerekleti?" Fischer'in yant, yledir: "Yaammn yalnzca iki B tarafndan deil, ama onlarn yan sra birka A, B, C vb. tarafndan da ynlendirilmi olduunu mit etmek isterim, ama bendeki bu kartln te meline inmek, hi kukusuz olanakl. Bakn, ben da ha ocukluumdan balayarak asi bir insandm. Jean Amery, beni ok boyutlu bir asi, diye nitelendirmiti. Asi olmak zorundaydm. Zayf ve kimi zaman lme ok yaklaan organizmama kar bakaldrmam, ha yatta kalmam salad. Babamn dnyasna, buyruk lardan ve boyun emelerden oluan o dnyaya bakal drn, beni pasif olmaktan karp eylemi yeleyen bir insana dntrd. Aslnda her iki zellik de kal d i dnyamda, yani pasif bir dme konumuyla, ak tif bir insan olmak, ve her ikisini, bu ikilii, modern ve solcu bir aydnn en nemli elerinden biri say yorum." Hakknda varlan yarglar ok deiik olan, kimir lerince Marksizmin Aristoteles'i, kimilerince de slah olmaz bir dnek diye nitelendirilen Fischer, hi ku kusuz elikili bir kiiliin taycsdr. Ancak nemli olan, bu elikiler arasnda sz edilen kiiliin bas kn zelliklerinin de iyi saptanmasdr. Bu amaca y nelik bir aba sonucu karlalan ilk olgu, Fischer'in srekli biimde banazlktan kat, hep yarglarn da nesnel olabilme kaygusuyla hareket ettiidir. Ksa cas, bir yan mutlak anlamda kusurlu, teki yan da mutlak anlamda yetkin saymak, Fischer'in baarabi lecei bir i deildir. Kafka ile -bu yaznn balamn ok geride brakan, uzun bir srete gereklemi- he-

saplamas, Fischer'in bu tutumunun en arpc ka-" ntlarndan birini oluturur. Bu hesaplama, salt bir yazarla snrl deildir nk. Fischer'in Kafka yorumu, kkenine inildiin de bir baka saptamaya, sosyalist toplumun da yabancama'dan tmyle uzak olmad saptamasna g tren bir yol niteliini kazanr. Fischer, Kafka zerine grlerini en ak biimde, 28 Mays 1963 tarihinde Liblice'de dzenlenen Kafka Kongresi'nde dile getir mitir. Bu kongrede, o zamana dein zellikle Alman Demokratik Cumhuriyetinden gelme eletirmenlerce yalnzca 'tarihsel bir olgu" diye ortaya konan deer lendirmeye kar kan Fischer, yle demiti: "nce, Kafka'nn yalnzca tarih asndan deer tayan bir olgu olduu, yaratsnn gemie ait bulunduu yolun daki sava kar kmak istiyorum Kafka, hepimizi il gilendiren bir yazardr. Kafka'nn, dnlebilecek en youn dzeyde sergilemi olduu yabanclama, kapi talist dnyada korkun boyutlara vard. Ama bu ya banclama, sosyalist dnyada da henz kesinlikle alm deil. Bu yabanclamay dogmatizme kar yrtlen savata... adm adm amak, uzun bir s re ve byk bir grevdir. 'Dava' ve 'ato' gibi yapt larn okunmas, bu grevin yerine getirilmesine kat kda bulunabilmek asndan elverilidir. Sosyalist okur, bu romanlarda kendi sorunsalnn baz izgileri ni bulacaktr; bu lkelerdeki grevliler de baz konu lar zerinde daha esasl dnmek zorunluluunu du yarlar. Kafka'y eskimi saymak ya da nnde kor kuya kaplmak yerine yaplmas gereken ey, kitapla rn basmak ve bylece de yksek dzeyde bir tart maya olanak hazrlamaktr. Kafka, son derece gn cel olan bir yazardr."
10

Fischer'in bu syledikleri, bir anlamda, kk ok eskilere uzanan gerekilik tartmas'n yeniden a mas demekti. Kafka zerine yaplan bu konuma, bu tartmalara yepyeni boyutlar getirdi. "Kafka'nn za yflk diye sulanan yanlarndan ou, gerekte onun yazarlk gcnn birer esidir. 'Buddenbrook Ailesi', ge kapitalist dnemin karanlklarna 'Dava' kadar inebilmi deildir." Kafka'nm yaptlarndan semelerin Sovyetler Birlii'nde ve teki sosyalist lkelerde baslmas, daha sonra da bask saylarnn ykselmesi, bu konuma dan sonrasna rastlar. Ernst Fischer'in Kafka denemesi, lkemiz asn dan da zel bir nem tayor. Trkiye'de Kafka'nn yaptlarnn hemen tmnn dilimize evrilmi olma sna karn, bu yazara ve iaret ettiklerine ilikin yo rum almalar henz olmas gereken dzeyin epey altnda. Bunda hi kukusuz lkemizin kltr yaa mnda yaygn olan yazn-yaam kopukluu, baka de yile yazn ve sanat bir yerde, gnjk yaam da apayr bir yerde grme alkanlnn varln srsrdrmesi de byk rol oynuyor. Btn bunlar gz nnde tutulduunda, Kafka'y tm verimiyle ve tarihsel-toplumsal balamn gncellik asmdan irde leyerek deerlendiren bu denemenin, yeni Kafka okur lar oluturabilecei kansndayz. Ernst Fischer, lkemizde daha ok Sanatn Ge reklilii zerine balkl, dilimize Cevat apan tara fndan evrilen yaptyla tannr. Bunun dnda ya zarn -dilimize henz aktarlmam olan- Zaman ve Yazn, Sanatn Bamll ve zgrl, Byk H manist Goethe, Anlar ve Dnceler gibi yaptlar da nemlidir. ., . _ Ahmet Cemal
11

FRANZ KAFKA ( tarama: Alamut )

Kafka'nn yarats zerinde onurlandrc deer lendirmelerden oluma bir piramit ykselir. Ben bu piramide yeni bir ta eklemek gibi bir haddini bilmez lik yapacak deilim. Katkm, yalnzca baz sorunlara ilikin notlar dmek. Yaplmas gereken ey, Franz Kafka'y aziz ilan edilmekten korumak; en az bunun kadar nemli bir i de, Kafka'y dogmatik arlklara kayanlar kar snda savunmak. Bir aziz deildi Kafka, aziz olmann ok tesindeydi: Bir byk yazard. Yaptlar da, bir an son modas olmann ok tesindedir; dorudan dnya yazndr. Thomas Mann'n deyiiyle, bu yapt lar dnya yaznnn en okunmaya deer rnleri ara snda yer alr. Bu yarat, besinlerini ve zehirini ekmekte olan Habsburg mparatorluundan almtr. Bu nedenle de eine az rastlanr bir eliki oluturarak yresel liin snrlarn am, vatanszlamtr. Max Brod, Franz Werfel'e arkadann yaptlarndan ilk kez oku duunda, Werfel yle demiti: Tetschen-Bodenbach'm tesinde Kafka'y anlayan tek kii kmayacaktr. Yaad dnem, Kafka'y pek deerlendiremedi. l mnden sinra gelen n ise olaanst oldu.

Mistik bir nihilist, gereklerin ve akln tesinde ka lan evrenin szcs diye vlen ve ilence urayan Kafka, gerekte daha ok bir mizah ustasyd. Byk peygamberler de ou kez birer mizah sanatsdrlar; mizah sanatlarnn arasndan da peygamberlerin kt grlmtr. Kafka'nm fantastik mizah sana t, gelecei peygamberlere zg bir kehanet gcyle nceden somutlatrmtr. Kari Kraus'un Nestroy iin syledikleri, Kafka'nm zne de uymaktadr: Nes troy, kk evresini gelecekteki olaylar nceden somutlatrarak ve ancak gelecek iin gsterebilecek bir titizlikle ele alr. Kendi mizah mirasma imdiden sa hip kar. Kl krk yaran baz kiilerce Kafka, yalnzca k k ayrntlar grm, byk balam alglamam ol makla sulanr; bunlara gre Kafka, dnyay sarsan gk grltlerine deil, duyulmas olanaksz seslere kulak vermitir. nsan, uyumazdan hemen nce bir eliki konumuna girer: Gk grltsn duymaz ken bir saatin tiktaklann alglar. Kafka'nm tiktaklarn duyduu saat sonradan ortaya kt gibi bir saatli bombayd. Bu bomba, yldrmn dmedii evi havaya uurdu. Kk ayrnt, ykma gtren byk balamn habercisiydi. Kafka, bedensel bir hastalk sonucu yaamn yi tirdi. Onun ardndan hayatta kalan ailesi ise onyllar sonra, geleceini Kafka'nm nceden sezmi olduu toplumsal bir hastalktan, Hitler'in nc Reich'ndan tr ld.

ZAYIFLIIN YARATTll DEHA

Franz Kafka, 3 Temmuz 1883'de Prag'da, bir Ya hudi tccarn olu olarak dnyaya geldi. 3 Haziran 1924 tarihinde Viyana yaknlarndaki Kierling Sanatoryumu'nda grtlak vereminden ld. Kafka kendine ynelik youn bir gzlem sonucu, zayf yanm yaznsal gcnn temel kayna olarak saptamtr. yle yazar: Bildiim kadaryla, yaam iin gerekli koullarn hibirini beraberimde getirmi deildim, yalnzca insana zg genel zayfln taycsydm. Bu zayflk sayesinde bu anlamda szn ettiim zayflk, ok byk bir gtr yaadm d nemin bana zaten ok yakn olan, savamak deil bel li lde temsil etmek hakkma sahip bulunduum olumsuz yann olanca gcmle zmsedim. Gerek kapsam dar olan olumlu'daki, gerekse artk olumluya dnmenin snrna varacak boyutlar alm olumsuz'daki pay, kaltm yoluyla elde edilmi deil... Kleist ya da Keats'inkini andran bir zayflktr bu, ama onlarnkinden daha mutlaktr; bir savunmaszlk, en ufak bask karsnda yenik dme konumudur; ardmdan gn nn grlebildii incecik bir zar gi bidir^ Bu testi daha suyoluna varmazdan nce krl mt, diye yazar Milena'ya. Bir sarmak gibi uza m olan hassas bedeni, herhangi bir arlk kar-

snda srekli savunma konumundadr. Varlm sr drme igds, Kafka'nn kendisi konusunda tutum lu ve esirgeyici davranmasn, gcn dnleme yecek kadar ok atn sezdii kimi eylerden z veride bulunmasm gerektirir. Gvenlik altnda olma ya ve ana kucana duyduu zlem, bedeninin zayf lndan kaynaklanr. Ama yaznsal retime olan tut kusu daha gldr. Yazma eyleminin, yaradlmn en verimli yn olduu ortaya ktnda, tm gcm bu noktada odak lat ve cinselliin zevklerine, yemeye, imeye, felsefi dnmeye, zellikle mzie ynelir tm yetenekle rimi ortada brakt. Bu yanlarmn tmnde zayf d tm. Bu da zorunluydu, nk sahip olduum tek tek gler bir btn olarak o denli azd ki, ancak hepsi bir araya geldiklerinde yazma amacna biraz olsun hizmet edebilirlerdi. Ama bu denli duyarl olan organizma, trajik ka rarlar verebilecek kadar da gldr. ou yazarlar alma srecini, an enerji harcamaktan kanarak, her gn belli bir blm tamamlayabilecekleri bir ak a dntrebilirler; baka baz yazarlar ise ancak i gerilimlerini bir doruk noktasna vardrarak, her trl lnn dna ktklar bir konumda retebi lirler. Kafka, bu yazarlar arasnda yer alr. 12 Eyll 1912 tarihinde gncesinde u satrlara rastlyoruz: Bu yky, 'Yarg' adl yky, 22'yi 23'e balayan gece, akamn onu ile sabahm alts arasmda bir solukta yazdm... yknn nmde gelimesi, bir suda iler ler gibi ilerleyiim, hem korkun bir aba, hem de mut luluk. Bu gece srtmda birka kez kendi arlm ta dm... nsan ancak byle yazabilir, bedenini ve ru hunu bu denli btnyle adadnda... Bir baka no-

tunda ise yle der: Coku arm ne" denli zlersem zleyeyim, o an karsnda zlemden ok korku duyu yorum... Ancak byle anlarda iyi bulular yapabil melidir; ama o an gelip attnda daarck o denli zenginleiyor ki, zveride bulunmak zorunda kalyo rum, yani akntdan bir eyleri gz kapal alyorum, yle nme ne gelirse, el attka; o zaman bu aldk larm, dnerek yazmaya balaynca, eskiden iinde bulunduu daarcm btnne oranla bir hi olu yor, o daarcn zenginliini yanstmaya yetmiyor, bu nedenle de kt ve insan tedirgin edici bir nitelik alyor, ekicilii bir ie yaramad iin... Kafka, ya zn almalarnn bedelini dayanlmas neredeyse ola naksz ba arlaryla, uykusuzluk, bitkinlik ve kendi ni ykma gtrmekle dyordu. 1913'de yle yazm tr: Yapamyorum, kendi yaammn saldrsna, ken di kiiliimden kaynaklanan istemlere, yan ve zama nn ypratmalarna, yazma tutkusunun belli belirsiz zorlamalarna, uykusuzlua, deliin snrna varma ya dayanamyorum btn bunlar yalnz bama ta yabilecek gte deilim... Ve sonra, 1921'de: Ya rarl hibir ey renmemi oluumun ve buna ba l olarak kendimi bedensel bakmdan da ykma s rkleyiimin ardnda bir ama yatyor belki de. Dik katimin damasn istemiyordum, yararl iler gren, salkl bir erkein duyaca yaama sevinci yzn den dikkatimin dalmasn istemiyordum. Sanki has talk ve mutsuzluk da insann kafasm en azndan bun lar kadar datmazm gibi!.. Yllarn ak boyunca kendimi sistemli biimde ykma gtrm oluum, gerekten artc; her ey bir barajn ardan k gibiydi, tmyle amah bir eylem vard ortada... Romantiklerce ortaya atlan ve eskimi olan se-

enek, sanat ya da yaam diye belirtilen seenek, Kafka iin lesiye ciddiydi. Zayfl, bu ikisinden bir b tn oluturmasn yasaklyordu. Hukuk renimi gr m, ona epey bo zaman brakan bir ura semi olmasna karn, bu ikili alma bedenini ypratyor du. Bu iki ura, der Kafka, hibir zaman badaa maz ve ikisine ortak bir mutluluk yaratamaz. Birinden duyulacak en kk mutluluk, teki iin byk bir mutsuzluk olur. Bir akam iyi bir ey yazabildiimde, ertesi gn dairede ateler iinde yanyorum ve hi bir ey yapamyorum. Bu alkant hep daha ktye gidiyor. Dairede grnte grevlerimi yerine getiri yorum, ama vicdanm asndan grevimi yapamyo rum; yapamadm her grev, bir daha iimden ata madm bir mutsuzlua dnyor... Kafka yalnz yazarlmda deil, Prag Sosyal Sigortalar Kurumun daki memurluk yaamnda da son derece drstt, baka deyile bohem tipinin tam tersiydi. Yazn ala nndaki retimine ilikin olarak: Her szcn ev resi, kukularmla sarldr, der. Kurumdaki memur lar da onu, grev bilinci ok gl biri diye tanmla mlardr. Amerika adl romanndaki insan sarsan renci tipi, Kafka'nm kendisini yanstr: Gndzleri bir maazada satclk yapan niversite rencisi, ge celeri yalnz basma, evresi kitaplarla sarih olarak bir balkonda oturur ve alr. Peki ne zaman uyursunuz? diye sordu Kari, renciye hayretle bakarak. Uyumak ha! dedi renci. renimimi bitirdiim zaman uyuyacam. imdilik koyu kahve iiyorum. Kafka'nm ayn zamanda byk zlem duyduu evlik karsndaki iddetli direnii, biraz da zayf ve yorgun bir organizmann direniidir. Bu direnie kar20

n bir evliliin hazrlklar ileri bir aamaya vard nda, Kafka ilk kanamasn geirir. Brod'un anlatt na gre Kafka bu olay, kendisini zorlayan zm lere sk bavurmasnn cezas saymtr. Dindar bir insan olan dostu Brod'a Kafka, Tanrya ilikin olarak Usta arkclar'dan bir alnty yineler: Onu daha hogrl sanrdm. Kafka yaamn ve her trl kiisel mutluluun karsnda seimini bilinli olarak sanattan ve kendi ni ykma gtrmekten yana yapmtr. Dehasna uy gun yazabilmek iin gerilimli konumu gereksinmesi, byk bir olaslkla Kafka'nn byle u noktada bir karara varmasna katkda bulunmutur. Normal ko numda Kafka, nemli bir yazard, ama olmak iin her trl acy stlendii o esiz yazar deildi. Bu konu da Kafka'nn syledikleri, onylar sonra Thomas Mann'n Dr. Faustus romanndaki Adrian Leverkhn'n sylediklerine uygun dmektedir: Yazmak, gzel ve harikulade bir karlk, am ne pahasma? Geceleyin bunun eytanca bir hizmetin karl oldu unu, ocuklara verilen, gzleme dayal derslerdeki netlikle kavradm. Karanlk glerin yanma inmek, doa gerei baml ruhlarn zincirlerinden boanma lar, ne olduu belirsiz kucaklamalar ve o derinlik lerde olup biten, gn nda ykler yazdmzda ne olduunu bilemediimiz daha bir sr ey... Kafka'nm gnceleri ve mektuplar yaknmalarla, kendine ynelik acmalarla, zayfln kendine ac ek tirme pahasma aa vurulmasyla doludur; ama b tn bu yaknmalarn ardnda bir yaam dolusu kah ramanlk, vurgulanan yetersizliin ardnda ise ykntar sanat yaptna kaynaklk etsin diye, kendini yk ma gtrm bir insann bykl gizlidir.

YABANCI

ann kendisine ok yakn olan olumsuz yanm olanca gcyle zmsedii yolundaki dikkat ekici s z, Kafka'nm ikili sylemidir ve bu sylem ayn za manda hem kendisine, hem de yaad zaman par kasna ilikindir. Kafka'nn duyarl ve alglanmas ne redeyse olanaksz belirtiler karsnda iddetli tepki gsteren yaps, ona gizli hastal sezgi yoluyla alglayabilme yeteneini kazandrmt. Kanserin ko kusunu, daha varln kantlamann olanaksz olduu balang evresinde alabilen bir doktor tanmtm. Kafka ise grnte henz ileyen bir toplumdaki rmenin, gnnn brokratnda yarnn saldrgan nn ve celladnn, gze grnmeyen tohumda oluan ykmn kokusunu ald. Bunu yapabildi, nk birey sel konumu ile toplumsal bir konum arasnda kout luk vard ve zamannn olumsuz yan, onun evresin de baka yerde olduundan daha belirgin biimde or taya kmt. Kafka'nn en temel yaantsn yabanclk, dlan mlk, kendi kendine srgn edilmilik oluturur. Gnther Anders, Kafka pro et contra balkl m kemmel aratrmasnda yle der: Kafka, bir Yahu di olarak tmyle Hristiyan dnyasnn insan deil di. Yahudiliini umursamayan ki gerekte umursa-

myordu bir Yahudi olarak tmyle Yahudilerden saylamazd. Almanca konuan biri olarak tam anla myla bir ek insan deildi. Almanca konuan bir Yahudi olmas nedeniyle, tam anlamyla Bohemyal bir Alman olduu sylenemezdi. Bohemyal olmas, tam anlamyla Avusturyal olmasn nlyordu. Sos yal sigorta memuru olarak tam burjuva deildi. Bir burjuva ailesinin olu olarak tmyle emekiler sn fna girmiyordu; ama bir bro insan da deildi n k bir yazar olduunu duyumsuyordu. Gelgelelim bir yazar da deildi, nk gcn ailesi uruna harc yordu. Oysa aile evremde bir yabancdan bile ya banc yayorum. (Nianlsnn babasna yazd bir mektuptan.) Hepiniz bana yabancsnz, der Kafka annesine, yalnzca bir kan ba var, ama o da kendini duyum satmyor... Kasvetli aile yaamndan nefret eder, ama kurtulamaz. Bundan da nefret ediyorum; evde an nemle babamn yattklar yatan, kullanlm araf larn, dikkatle yerletirilmi gmleklerin grn, beni kusturacak kadar bunaltabilir, iimi altst ede bilir, yle ki, sanki douum bir trl tamamlanama m, bu karanlk evde, kasvetli bir yaamdan hep ye niden dnyaya geliyorum, o evde srekli olarak var lmn onaylanmasn bekliyorum... alkan ve ha linden memnun kk burjuva ailesinin, ilerinden ye tien bu kurald insan karsndaki anlayszlklar, 'mutlak ve almazdr. Bu nedenle sevgi arayan ocuk, kendi dnyasnn bir kesine kvrlr. ou kez kt giydirilmektedir; kendini giysilerine uydurabilsin di ye arpk durur. Daha o zamanlar gereklerden ok sezgilerin araclyla kendimi kk grmeye bala m olduumdan, giysilerin yalnzca benim stmde

byle nce kaskat, ardndan da buruuk ve sarkk grndne inanmtm... Ama ocuk, uyumazdan nce kurduu dlerle yetinir: gnn birinde zengin bir adam olarak, drt atn ektii bir arabayla Yahu dilerin oturduu blgeye girecek, haksz yere dv len gzel bir kz syleyeceim tek szn gcyle kur tarp arabama alacam ve gtreceim... Amerika romannda, bir ateinin hakkn savunmak iin kor kusuzca savaan Kari, yle dnr: sterdi ki anne siyle babas onun yabanc bir lkede, nemli kiilerin nnde iyi uruna, nasl savatn, ve henz zaferi kazanmam bile olsa, son fetih iin kendisini nasl tmyle hazr tuttuunu grebilsinler... Kafka, sk sk Kleist'n mektuplarn okur ve gen soylu Kleist'n ailesinin, yazar Kleist' insan toplu munun hibir ie yaramayan bir uzvu saym oldu unu belirterek, iine acnm da kart alayl bir g lmsemeyle, yznc lm yldnmnde ailesinin onun mezarna, stnde: Soyunun en. iyisine yazl bir elenk brakmasn sylerdi. Prag'l Yahudi Franz Kafka ile Prusyal gen soy lu Heinrich von Kleist arasndaki benzerlik, imdiye dek sk sk belirtilmitir. Ailesine, toplumsal konumu na ve lkesine yabanclap yabanc lkelere yola kan Kleist, zaferle dolu bir dnn ailesinin ona su naca defne tacn dn kurmu, ama hibir baa r kazanmakszn geri dnm ve bunun utancna da yanamayp lmtr. Kafka ise aile balarndan kur tulabilme konusunda Kleist'dan da baarszd; ka giriimleri kendine an gvenmi olan gen soylununkilerden daha yetersizdi. Ama sonuta* ikisi de bi rer kaak, birer yabancydlar; yetikinlerle baa kabecek gte olmayp, ocukluk yllarnda hapsol24

mu kalmlard; ne kendilerini kurtarabilmilerdi, ne de bakalaryla srekli bir birliktelii gerekletirebi'milerdi; sonunda byle bir beraberlii kendilerine an cak lmn getirebileceine umut balamlard. Her ikisi de zellikle yabanclklanyla, gelmekte olan bu can temsilcileriydiler; tpk Rousseau'nun, tpk Byron'n abartmaya kaan bir slupla yeni bir zama nn belirleyici zelliklerini nceden haber vermi olu lar gibi.

BABA

ocuklarn yetitirilmesinden sz ettii mektupla rnda Kafka, Swift'in ana ve babalarn ocuklar ye titirmede ounlukla en uygunsuz kiiler olduklar yolundaki grne katlr. Aile denen hayvandan, aile organizmasndan sz ederek, unlar ekler: n sanlk iersinde her insann yeri ya da en azndan kendi setii biimde yklp gitme olana vardr; anayla babann egemenliindeki ailede ise ancak ok belli kiilerin yeri olabilir; bunlar kesinlikle belirlen mi istemlere, ayrca da byklerin koyduu snrlara uyan kiilerdir. Uymadklar takdirde aileden atlmaz lar bylesi ok gzel bir ey olurdu, ama dnle mez, nk sz konusu olan, bir organizmadr ama bence urarlar, tketilirler ya da bunlarn ikisine bir den hedef olurlar. Bu tketili, Yunan mitolojisindeki ana-baba rneindeki gibi (oullarn yiyen Kronos onurlu baba) bedenin yem yaplmas biiminde ol maz; belki de Kronos, srf oullarna acd iin on lar yemeyi, teki yntemlere yelemiti... Kafka'nn canl, becerikli, iinde acma tanmak szn ykselmi olan babas, dnyay gle, grlty le ve fkeyle yneten bu Kronos ya da Yehova zayf olunun tm direnme gcn krar. Bu babayla olan ilikisi Kafka'nn dnyayla olan ilikisini de nemli 26

lde beUrlemitir. Hibir zaman gndermedii b yk Babaya Mektup unda Kafka, davac, avukat ve daval konumundadr. Bu mektupta bir dava alr, ama sonunda verilen hkm davay sonulandrmayp, aresizlik konumunu ykma varana dek srd rr. yle denir bu mektupta: Sen, yalnzca kendi g cnle bu denli ykselmitin, bu nedenle de kendi g rlerine duyduun gven snrszd... Koltuundan btn dnyay ynetiyordun... Benim gzmde hak lar dnceden deil, kendi kiiliklerinden kaynak lanan tm tiranlarn o gizemli yanma sahiptin... Baba, tam bir duygusuzlukla, darbelerini szleriy le indirmitir, kimseye acmazdm, ne konuurken, ne de daha sonra, insan senin karnda tam anlamyla savunmaszd... ocuk iin en ykc olan ise, senin, benim iin bu denli l olan senin, bana koyduun yasalara uymamand. Bylece dnya, benim iin e ayrlm oluyordu: bir kle gibi, yalnzca benim iin bulunmu ve gereklerini bilmediim bir nedenle, hi bir zaman tmyle yapamadn yasalarn egemen liinde yaadm bir dnya, sonra benimkinden son suz uzaklkta, iinde senin her eyi yneterek, buyruk lar vererek ve bunlara uyulmamasmdan tr fke lenerek yaadm ikinci bir dnya ve nihayet geri ka lan insanlarn, buyruklardan ve boyun eilerden uzak, mutlu yaadklar nc bir dnya... Ben, hep utan iindeydim... Eitimde bana kar kullandn etkili, en azndan benim stmde hep etkili olan sz l aralar, kfr, korkutma, alay, kt glmeler ve tuhaftr kendi kendinden yakmmayd... nsan bir lde, daha kt bir ey yaptmm bilincine bile varamadan cezalandrlyordu... 27

Bu durum, Kafka iin ok belirleyici olan bir duy gunun, srekli utan iinde olma duygusunun, s rekli bir sululuk duygusunun doumuna yol aar. Gnther Anders, yle demitir: Kafka'nn dnyasn da intikam tanralar eylemin ardndan deil, nn de uarlar. Grnte bireysel olan bu baba-oul e kimesi iersinde toplumsal bir konum da belirginle mekteydi. Kafka bunun bilincindeydi ve bu konumdan toplumsal sonular kard. Gllerden yalnzca nef ret etmesini deil, onlarn dzenbazlklarn, buyruk lar ile kendi davranlar, sz ile eylem arasmdaki e likiyi grmeyi de rendi. Babasn, azndan dr medii dini, olsa olsa byk bayramlarda milyoner F'nin, babalaryla birlikte tapmaa giden oullarn gsteren el saymakla sulad. ...Temelde senin ya amn biimlendiren inan, Yahudilerden oluma bel li bir toplumsal snfn dncelerinin mutlak doru luuna olan inancmdi; bu dnceler senin zne de uyduundan, bylece aslnda kendi kendine inanm oluyordun... Baba bir iadam, bir giriimci ve bir snfn tem silcisiydi. Uygulad yetitirme ynteminin sonucu ise, uzaktan bile seni anmsatan her eyden kamam oldu. Her eyden nce.i yerin... nceleri orada do al saydm eyler, bana ac ve utan verdi, zellik le personele kar davranlarn... alanlara 'cret li dmanlar' diyordun, yleydiler de ama onlar y le olmazdan nce kanmca sen onlarn 'cret veren dmanlar' kesilmitin... Bu nedenle zorunlu olarak alanlardan yana oldum... Kafka, babasyla eki mesini genelletirir: Bir btn olarak bu durum, za ten tek basma bir olay deil, Yahudilerin bir gei 28

dnemi kuann byk blm iin buna benzer bir durum sz konusu... Bu baba-oul ekimesi, Yahudi gei dnemi kua sorununun snrlarn ayordu ve btn bir gei dneminin zellii niteliini tamaktayd. Esk ikk burjuva kua ekonomik olarak ykselmi ti, yalnzca elinde bulundurduklarna inanyordu. K k burjuva yaamnn ykselme ile snfsal dlan ma, burjuva snf ile proleterya arasmdaki genel gvencesizlik konumu, Yahudiliin zel konumundan tr daha da kritiklemiti. Kafka, yle yazar: Ya hudilerin gvenceden uzak konumu, i dnyalarndaki ve bakalar arasmdaki gvensizlik, onlarn yal nzca ellerinde ya da dilerinin arasnda tuttuklarna sahip bulunduklar inancn beslemelerini, ne olursa olsun hakl klar; ayrca yalnz elle tutulur gzle g rlr bir mlkiyet konumunun kendilerine yaamak hakkn kazandrdna, bir kez yitirdiklerini bir da ha elde edemeyeceklerine inanmalarn da hakl gs terir... Yalnzca Yahudiler deil, gen kk burju va kua iinden oklar manevi deerlere ulama ya abalamakta, babalarnn ekonomi alanndaki tut kularna, kazan hrsndan, smrden yalandan olu ma babalar dnyasna kar kmaktaydlar. Ku aklar arasmdaki sava, snf savann henz uzaklar daki imeklerini yanstyordu. Gen aydnlarn k msenemeyecek bir blm en azndan geici bir sre iin bakaldr srelerinde sosyalizme yaknlk duyuyorlard. Baba katillii Birinci Dnya Sava'ndan nce ve sonra yazm alannn nemli bir konusu olmutur. Kafka, Milena'ya yazd mektuplardan bi rinde, dnde bir akrabasnn Milena'dan alayl sz ettiini grdn yazar. Bunun zerine onu imdi

anmsamadm bir biimde ldrdm, sonra heye canla eve geldim, annem srekli arkamdan kouyor du, burada da benzer bir konuma olmaktayd; sonun da mthi bir fkeyle bardm: 'Biri'Milena hakkn da kt konuursa, babam bile olsa, onu da ldr rm, ya da kendimi ldriirm.' Gerekte Kafka, babaya kar cinayeti kendi ki iliinde gerekletirmitir. Babayla ilginin mutlak anlamda kesilmesi, zlemini ektii ve kentsoyluluu tmyle dlayan yaamn kouluydu. Ama Kafka'nn byle bir kopuu gerekletirecek gc yoktu. Ba baya Mektup unda babasnn yantn, nceden so mutlatrmtr: Birbirimizle savatmz yadsm yorum, ama savamak iki trl olur. Biri, merte sa vamaktr; bu savata bamsz hasmlarn gleri boy lr, herkes yalnz basmadr, kendisi iin ka zanr, kendisi iin yenik der. Bir de haaratn sa va vardr, haarat yalnz sokmakla kalmaz, yaa mn srdrebilmek iin kanda emer. As ura sa vamak olan ite bylesidir ve sen de busun. Yaama acemisisin sen ama bu konuma rahata umursamak szn ve kendini sulama gereini duymakszm yer leebilmek iin, yaama becerisini btnyle senden alp cebime soktuumu kantlamaya alyorsun... Babann, Kafka'nn kurmacasyla somutlaan bu yant korkuntur: Nefreti her trl gten yoksun olan aciz insann teslim oluunu dile getirir. Yarg adl ykde baba olu iin idam kararn verir, oul da bu karar yerine getirir. Kafka, kendi yazd y ky yle zmlemitir: Ortak olan her ey, ba bann evresinde kmelenmitir, Georg bunlar yal nzca yabanc, bamszlam, kendisinin yeterince 30

koruyamad, Rus devrimlerinin etkisine ak bra klm eyler olarak duyumsar... Baba, dnyann efendisi saylr; mlkiyeti altmda bulundurduu bu dnya ile kendisini zdeletirmektedir; oysa oulun karsnda ayn dnya yabanadr, elden kmtr, donmutur. Rus devrimlerinin etkisine ak brakl mtr, bu dnyada kkl bir deiim yapmak, an cak devrim yoluyla olanakldr. Kafka, bir dava a may yeler; kantlar ve kar kantlaryla, ac dolu bir i monolog biimindedir bu dava, babann hakl, oul'un yalnzca haarat olup olmadklar yolunda ki umarsz i hesaplamaya dek varr bu hesapla ma, Deiim adl anlatda da tyler rpertici bir yanszlkla betimlenmitir. Sz konusu olan, babaya ilikin, ama ie ynelik bir saldrdr, kiinin kendi kendisini yiyip bitiren nefrettir, kendini dile getirme ve sululuk duygusudur; ta Davanm son tmcesi ne dek: ...sanki utanc, o ldkten sonra da son bul mayacakt.

PRAG

inde kendisine yabanclam bir Kafka'nn b yd bu aile, Prag'da, Habsburg mparatorluunun en elikilerle dolu kentinde yaamaktayd. Kent, an larla doluydu; imparatorluk iktidar ve ek zgrlk savam, simya ve gkbilim, Comenicus ve Kepler, Rabbi Low ve Golem* youn bir birliktelik olutur makta, insann stne varmaktayd; tm de tala m birer d-by simgesi gibiydi. Grillparzer, Viyana'nn insanm sinirlerini ykan, vampir gibi kan n emen znden tr ac ekmiti; Prag'da ise her ey gibi bu z de daha youn bir dzeydeydi. Kafka, 1902 sonbaharnda Mnih'ten dnnden sonra y le yazmtr: Prag yakam brakmyor... Bu kentin peneleri var. Yllar sonra ise bir mektubunda un lar okuyoruz: Prag'dan ayrldm takdirde yitire ceim hibir ey yok, buna kark kazanabileceim ok ey var... Kafka'ya gre gerekten yayor ol mak ve srekli honutluk duygusu ancak Prag'dan uzakta kazanabilir. Ve nihayet, 1921'de, gncesinde

* Golem, Yahudi mitolojisine gre, ekilsiz maddeden canl in san yaratabilme gcdr; bu gce 13. yzyldan bu yana e itli Rabbi'lerin yani en yksek derecedeki Yahudi din adamlarnn sahip olduklarna inanlr. Rabbi Low (15201609) bunlardan biridir. (.N.)

u yaknma: Yaamn ak beni hibir zaman srkleyemedi, Prag'dan hi kurtulamadun... Bu kentin egemen kesimi (fabrika sahipleri, pa ra ileriyle uraanlar, brokratlar, profesrler) Al manca konuuyordu ve kk bir aznlkt. Byk ounluu oluturan halk ise eke konuuyordu. Bir Alman niversitesi, bir Alman tiyatrosu, Alman ma kamlar vard; bunlarn evresinde ise ek emeki snf ve kk burjuva kesimi yer almaktayd. Azn ln elinde yalnzca iktidar kalmt, gelecek artk onlarn deildi. Klaus VVagenbach'n, Kafka biyogra fisinde syledii gibi, Prag'da Almanca, bir tr dev let desteiyle varln srdren, bayram gnleri ko nuulan bir dildi. Yabanc bir egemen snfn, ken disine yabanc bir halkn iersinde konutuu dildi Almanca; bu dil canl kaynaklardan deil, antlar dan, tozlu evraktan, ayrcalklardan beslenmekteydi. Gemiin mezar talan, ne id belirsiz iktidar ili kileri ve brokrasi hortlaklar, Almanca konuan egemen kesim yelerine yaanan dneme artk t myle ters den bir konum salamaktayd. Gz mz ak, d gryoruz, diyordu Kafka, Janouch'a, gemi zamanlardan kalma birer hayaletiz. Yahudi lerin yaad eski kenti, salk koullarna uygun yeni kentden ok daha gerek bulduunu syl yordu; bu, Almanca konuan aznln da paylat bir dnceydi. Bu kentte nesnelerin insanlardan da ha gl olduu kans, baka deyile yabanclama duygusu egemendi. Wagenbach, Paul Leppin'in bir kitabndan u alnty yapar: "Yani btn bunlar ya pan, o deildi, nesneler, kendi yaamlann onun ya am boyunca srdryorlar ve ak bir kapdan ge er gibi, onun iersinden geip gidiyorlard."

Almanca konuan Yahudiler, aznlk iersinde aznlk olutunnaktaydlar. Almanlarca Yahudilikle rinden tr, eklerce de Almanlklarmdan tr ho karlanmayan bu insanlar, Prag'n kltr yaa mnn eksiklii dnlemeyecek esiydiler. Prag* dan gelen, Almanca yazan nl yazarlarn ou Yahudiydi. Ama evrelerini kuatan yabanclk ok yo undu. Janouch ile konumalarnda Kafka, Prag'da ki Alman tiyatrosundan yle sz eder. Bu tiyatro, temelsiz bir piramit ...Burada doru drst Almanlk bulunmadndan, gvenilir srekli bir izleyici kitlesi de yok. Localarda ve koltuklarda oturan, Al manca konuan Yahudiler Alman deil, Prag'a ge lip balkonlar ve galerileri dolduran Alman niversi te rencileri ise yalnzca ilerlemekte olan bir gcn ncleri, yani dman ama izleyici deil. Alman ca konuan bir Yahudi olan Kafka, hibir yere ait deildi; Alman kltrnn hayranyd, ama Sdetler blgesinden gelen ovenistlerin ve rklarn olutur duu ilerleyen g ten nefret ediyordu. Bohemya, Nasyonal-sosyalizmin doum yeridir. Kafka, hibir zaman Almanlar arasmda yaa madm, diye yazar Milena'ya. Almanca benim ana dilim ve bu yzden de bana doal gelen bir dil, ama ekeyi kendime ok daha yakn buluyorum... Kafka'nn babalar dnyas'na bakaldr srecinde yan da kt alanlar, eklerden oluuyorlard. Kaf ka kendine bir ulus bulabilmek iin eklerin arasna karmak zorunda kald. Onlarn toplantlarna katl d, nasyonal demokrat Dr. Kramar'm, sosyal demok rat Dr. Soukup'un, Nasyonal-sosyalist Klofar'n sy levlerini dinledi, bu arada zellikle anaristlere yak lat. 1912 Maysnda Jaroslav Hasek, bir mizah sa34

natsna zg espriyle Yasalar erevesinde Ilml lerlemeye Ynelik Siyasi Parti nin kurulduunu iln etti. Politikay ve polisi hedef alan bir konuma ya parak, hayat kadnlarn politika alanndaki orospu luklarla karlatrldmda, yrekleri iyilikle dolu gerek Samarit rahibeleri diye vd. stn Irkm imparatorluk makamlarna kar direni erevesinde dile gelen bu mizah ruhu da Prag'a zgdr. Kafka' nn Hasek'den ok farkl olmasna karn, bu tutum ikisine ortaktr. Yahudi bir aile, Alman dili ve ek ulusuarasmda kalan bo bir alana yerlemi olan Kafka, kendini bir yabanc, Prag' da yabanclaman m kenti olarak duyumsuyordu.

HABSBURG DEVLET

Dar bir alana skm olan bu Prag, monarinin kent biiminde somutlaan sorunsalyd. Prag'da olduu gibi, btn imparatorlukta Al manca konuan egemen ulus, giderek klen bir aznlkt. Birbirine kart halklar, aydnlanm mutlakiyet amdan bu yana, resmi dili Almanca olan bir brokrasi tarafndan bir arada tutulmaktayd. Dosya ynlar ve sngler, dev Slav ounluu ze rindeki egemenlii gvence altna almt; ama daha ne zamana kadar? Bask altnda tutulan halklar, bu devlete giderek daha ok yabanclayordu; ama ya banclama yalnz onlara zg deildi. Egemen ulus ta da tedirginlik artyor, bu devletin geici olduu, dardan bir destek gelmedii takdirde ayrcalkl ko numun gvenliinin salanamayaca izlenimi yaygnlayordu. Temelde hemen kimse imparatorluun ayakta kalabileceine inanmyordu. Yal mparator, her gn gezmeye kyordu. Ama gerekte kan o muydu, yoksa ak sakall bir hayalet mi? Kafka, Bir mparatorluk Habercisi adh yksnde bu durumu mistik bir dzeyde ilemitir: lm deindeki im parator, bir haberci yollar, ama adam bouna bir abayla isaraym odalarnda dolanr durur: Bu oda lar hibir zaman aamayacak; bunu basarsa bile, hi-

bir ey kazanm olmayacak; daha geilmesi gereken avlular var, ve avlulardan sonra bunlar kuatan ikin ci bir saray; yine merdivenler ve avlular-, ve yine bir saray; binylar boyunca bu byle srecek; ve haber ci sonunda en dtaki byk kapdan kendini dar atabilse bile ki asla, asla olamaz bu, daha nn de bakent uzanacak, dnyanm ortas saylan, ken di posasna gml bir bakent. Halk ile Devlet arasndaki bu kesin yabancama ortamnda en iteki sarayn odalarnda gizli iktidar, hemen hemen belirsizdi ve srekli deiim iindeymi izlenimini yaratyordu. mparator, aristokrat toprak sahipleri, bankalar ve endstri, egemen ulus ile te ki uluslar iersindeki beklemeler, muhafazakrlar ve liberaller, dincilerle Alman milliyetileri arasnda iktidarn nasl blnm olduu belirsizdi. Bugnk konum, yarn ortadan kalkabilirdi. Yaanlan ann te sini kapsayan planlarn varl enderdi. Bunlar varolsalar bile hep bozuluyor, kart yararlarn arasnda yi tip gidiyordu. Uurumun kenarnda durmak, srekli bir konuma dnmt. Bu arada iktidar ortada g rnmyordu. Kafka'nm atosundaki Kont WestWest gibi bir sylence atmosferine girmi, entrikalar dan, sylentilerden ve geici zmlerden oluma bir siste dalp gitmiti; ama o iktidar koruyan ve kul lanan brokrasi hep vard. Grnmeyen iktidarn kendi kendini rtt izlenimi uyansa bile, in sanlar devlet dairelerine arlyor, dilekeler yazlp ileme konuyor, polis ye adliye kullanlyor, dev bir aygt iler konumda tutuluyordu. En iteki odalarda ne olursa olsun amirler hep vard, memur dikkatli ol mak zorundayd, neden yana olduunu aktan aa gstermesine izin yoktu, grevine dkn ve karak-

tersiz olmas uygundu. Ynetilenler iin bu brokrasi, iktidarn simgesiydi. Geri bu brokrasinin ardnda, iktidarn hem yaknda, hem de eriilemeyecek uzak lktaki eski atosu, belki yalnzca oktan yitip gitmi b r gerekliin hayaleti gibi ykselmekteydi; ama y netilenlerin kaderi bu boluun temsilcilerinin, yani brokratlarn ellerine braklmt. Bu inanlmas g, temelleri saydam olmayan, ne reye gittii kestirilemeyen Habsburg mparatorluu, Kafka'da kendisini uygun den anlatcy buldu.

BROKRAS

Halkn kendine nasl yabanclatn, kendini temsil ettirdii takdirde nasl halk olmaktan k tn ilk anlatan, Jean, Jacques Rousseau'dur. Rousseau'ya gre halk, ynetimi devredebilir, ama devlet iersinde kendine yabanclamak istemiyorsa, ortak istenci asla devredemez. Devletin iktidar temsil yo luyla kullanlamaz. Bu iktidar, z gerei, ortak is tente yatar ve isten, temsil olunamaz; isten ya ken di kendisidir, ya da yabanc biridir, bunun ortas yok tur. Devletin gcnn yasama ve yrtme diye b lnmesi, devlet iktidarnn taycsn d rn, ya mal bohay andrr bir varla dntrr; bu, in san, birinin yalnz gzleri, ikincisinin yalnz kollan, bir ncsnn yalnz ayaklar bulunan eitli be denlerden oluturmaya kalkmak gibi bir eydir. Rousseau'ya gre toplumsal ilikiler o denli karma ktr ve devletler de o denli bymtr ki, devletin gcnn blnmesinden, halkn temsili diye adlan drlan yanlsamadan vazgeebilmek olanakszdr, ama bunun sonucunda vatanda devlete kar yabancla makta, iktidar odaklamakta, zgrlk yitirilmektedir. Geri kalm bir imparatorluk olan Habsburg mo narisinde demokratik seme hakknn zellikle ii kesiminin abalaryla kazanlmasndan sonra da y-

rtme organnn yetkileri olaanst geni kalmt; karmakark bir parlamentonun gerekletirebildii denetim ise en alt dzeydeydi. ktidarn denetlenmesi neredeyse olanaksz bir brokrasi eliyle kullanlmas, dnlebilecek en byk yabanclamay douruyor du. Kafka, bunu saptad ve Avusturya deneyimine da yanarak brokratik sistemi, bireyin brokrasiye bakaldrndaki, yenilgisindeki ya da yazgsna boyun eindeki yaantsn betimledi. Brokrat iin insanca ilikiler deil, yalnzca nes ne ilikileri vardr. nsan, evraka dnr. Evraka ve rilen say ile belirgin klman, lm bir varlk olarak evrakm akna girer. Bu varlk ahsen arld za man bile bir kii deil, yalnzca olaydr. Konu ile ilgili olmayan ne varsa akp gitmitir. Resmi dairele rin koridorlar aalanma kokar. Sigara imek kesin likle yasaktr. Bu yasan kapsamma soluk almak da girer. Buna karlk yrek arpntsna izin vardr, da has arpnt, olmas istenen bir eydir. Her trl mit uup gider. Kapdan kapya gnderilen kiiye sulu luk duygusu alanr. Buraya giren, yalnzca bir vizi te kd ya da pasaportunun uzatlmasn istese bile, kendini sulu duyumsar. En iyi olaslkla bir dilek sa hibidir, aslnda ise suludur. Ingeborg Bachmann, Otuzuncu Ya adl yk kitabnda Viyana brokra sisini yle tanmlar: Dairelerde hep saray danma larnn ve terkedilmiliin havas. Bekleme odalarnda asla sert bir sz duyulmaz, szler krcdr yalnzca. (Geri evirmek deil, oyalamaktr aslolan.) Bu durum, yalnzca Viyana iin geerli deildir-, ama Kafka, b rokrasiyi bu Avusturya'ya zg biimiyle tand. Yasann nnde bekleyi, daire kaplarnn nn de beklemek, Avusturyal ynetilenlerin srekli konu-

mu olup kmt. Dava da bu konumun betimlenii, yalnzca grnte dsel-fantastik nitelik tar, ger ekte ise ok youn bir gerekilik dzeyindedir: K. bir toplantya girdiini sand. ok deiik insanlardan oluma bir kalabalk - ieri girenle kimse ilgilenme miti - orta byklkte, iki penceresi olan bir oday doldurmutu; oda, tavann hemen altndan bir galeriy le kuatlmt ve bu galeri de tmyle dolmutu, in sanlar ancak iki bklm durabiliyorlard, balan ve srtlan tavana deiyordu. erdeki havay ok boucu bulan K., yine dan kt... Ancak sonunda yargcn nne ktnda, yarg cebinden saatini karr, ona gsterir ve yle der: Bir saat be dakika nce gel meniz gerekirdi.! Bekleyenlerin yazgya boyun emilikleri: Birbir lerinden nerdeyse dzenli aralklarla, koridorun iki yanna iki dizi biiminde yerletirilmi uzun tahta s ralarda oturuyorlard. Tm de derbeder giyimliydi... Asacak engel bulunmadndan, byk bir olaslkla birbirlerini taklit ederek, apkalann sralann altna koymulard. Kapya en yakn oturanlar, K. ile mba iri grdklerinde selam vermek iin ayaa kalktlar, tekiler bunu grnce kendilerinin de selam vermek zorunda olduklarn sandar, bylece ikisi geerken herkes ayaa kalkt. Hibir zaman dimdik durmuyor lard, srtlar eik, dizler bklm, dilenciler I gibiydi durulan. K, biraz arkasndan yrmekte olan mba iri bekledi ve: 'Ne denli aaanm olmal bu insan lar...' dedi. insan, u ya da bu biimde bir olay olup kar; ato romannda ky muhtar, yle der K.'ya: Sy lediinize gre, kadastrocu olarak alnmsnz; ama

ne yazk ki bizim bir kadastrocuya gereksinimimiz yok. Yapacak hibir i bulamazd yle biri burada... Muhtar, ieriksiz uralardan oluma, salt grn te varolan bir dnyaya alnm K.'y bylece aala dktan sonra, btn bunlarn, iinde bir kadastrocudan sz edilen eski bir belgeden kaynaklandn an latr. Karar, hem beklenmedik bir anda, hem de ge verilmitir. nsan, ilemi tamamlanm ya da tamam lanmam bir dosyadr, o kadar. Kontluk makam gibi byk bir makamda, iki dairenin farkl dzenle meler yapmalarna rastlanlabilir, ikisi de birbirleri nin yaptklarndan habersizdirler, onlarn stndeki denetim geri ok titizdir, ama doas gerei ge ka lr, bylece ne de olsa kk bir karklk kabilir ortaya... Bunun zerine K, kendisinin iinde bulun duu kk karkln byk bir olay dntn syler. Hayr, diye yantlar muhtar, bu, byk bir olay deil. Bu bakmdan yakmmak iin hibir nede niniz yok, bu, kk olaylar arasnda en kklerden biri. Olayn derecesini belirleyen, iin kapsam deil dir... Hakimi mutlak brokrat Klamm'n zel sekreterle rinden Mamus (bu, eski Roma'da alay tanrsnn ady d ) , tutanaklar dzenler. Sayn Sekreter, der K, Klamm bu tutana okuyacak m? Hayr, der Ma mus, niye okusun ki? Klamm btn tutanaklar oku yamaz, ayrca o, hibirini okumaz... Dava adl romanda avukat, K.'ya mahkemeye verilen ilk dilekelerin okunmadan dosyalara kondu unu syler. Hep sylenen ey, ilerde bunlara bak lacadr: ama ne yazk ki ou kez bu da doru de ildir, ilk dileke bir yere karr ya da tmyle yi tip gider, sonuna dek elde kalsa bile, avukatn ancak

sylentilerden renebildiine gre, hemen hi okun maz... Genellikle dava, yalnz kamuoyundan deil, davaldan da gizlidir... Ayn zamanda alt derece deki memurlardan da gizlidir, o nedenle memurlar, stnde altklar ilemlerin kendilerinden sonraki aamalarn hemen hibir zaman tam olarak izleye mezler... Onlar, ancak davann yasaca kendilerine ay rlm blmyle ilgilenebilirler... En nemli olan, avukatn kiisel ilikileridir, savunmann asl deeri bu ilikilerde odaklar. Olaya dnm bireyin ii, yalnzca alt ma kamlarladr; st makamlar onun eriemeyecei uzak lkta ve bir sr perdesinin ardmdadr. Klamm gibi yk sek dzeyde bir memurla konuabilmek, neredeyse olanakszdr. Barnabas, Klamm'n emrine verilmitir, ama konutuu kiinin gerekten Klamm olup olma dn bilemez. Klamm'la konuuyordu, ama Klammmyd bu? Yoksa biraz Klamm'a benzeyen biri miy di? Barnabas, bilinmeyen kurallara elinde olmaks zn u ya da bu biimde kar gelip, iini yitirebilecei korkusuyla sormaya cesaret edemez. ato'nun yabancy gzaltnda tutmak iin gnderdii iki yar dmc gibi kk brokratlarn varl, yalnzca i levlerinden kaynaklanr, bunun dnda bir varlklar yoktur. K., onlarn yzleri arasmda bir karlatrma yapar: Nasl birbirinizden ayrabilirim sizi? Yalnzca adlarnz ayr, onun dnda - bir an durur, sonra elinde olmakszn srdrr konumasn - onun dn da iki ylan gibi benziyorsunuz birbirinize. Yalnzca birer ilevdir bu adamlar, bir grevin glgeleridir. Ar ka planda kalm gizli bir makamm alanlardr. Olay a ilikin karar, derinliklerinin aratrlmas ola naksz bir karanlkta verilir. 43

Bir kez olaya dnnce insan, artk ka yok tur. Gerek bir aklanmann ok ender grld sylenir K.'ya. Anlatlanlara gre, olmu byle aklan malar. Ama bunu saptayabilmek ok gtr. Mahke menin olay sonulandran kararlar yaymlanmaz, on lar yarglar bile gremez, bu nedenle eski davalar dan geriye yalnzca sylenceler kalmtr. ounluk la grnteki aklanmalar, davann her zaman ye niden grlmesi yolunu ak tutar. En iyisi davay uzatmak, srncemede brakmaktr. Btn bunlar, fantastik ya da gerekd bir dze ye vardrlacak denli abartya kalm olmakszn, Habsburg mparatorluu'ndaki bireyin ve ayn zaman da da devletin kendisinin konumuna uygun dmek teydi. Kafka kitaplarn yazd srada Habsburg Dev leti, kurald bir rnekti. O zamanlar gelimi kapi talist lkelerde ne olaanst gl bir brokrasi, ne yaklamakta olan ykma ilikin bir sezgi ve ne de y kmn yanmasnda yaamak diye bir durum vard. Be yaz rktan gelme stn uluslar, smrgelerde ve yar-smrgelerde yaayan dev ounluun kendilerine kar ayaklanmasmdan korkmuyorlard. Btn bunlar, henz ok uzakt; acmasz devlet mekanizmas ili yordu, demokrasi vard ve insanlar kendilerini gven lik altnda hissediyorlard. Glln ve gvenlik iinde oluun sarslmaz bilinci iersinde, Habsburg mparatorluu'nun sorunsal, genel bir sorunsal sa ylmyordu. Oysa gelime, Friedrich Hebbel'in her eyden ha bersiz sylemi olduklarn dorulad: Byk dnyann provasm yanstan Bir kk dnyadr bu Avusturya..

mparatorluun, gerilii yznden, genel kn grnmlerini nceden yaamas, her eyde ge kalan Avusturya'da kapitalist dnyann rme srecinin, baka deyile son evrenin sorunsalnn erken gelmi olmas, Avusturya'nn elikisidir. Kafka'nn bir yazm konusu diye bulduu, Avusturya brokrasisidir. An cak eskiyi glmecenin arptrmasyla yanstan gr nmde, daha sonraki brokrasinin iktidar mekaniz malarnn ana izgileri rtk biimde yer almtr. Ka rabasan, gerek gnlk yaama galip gelmitir. Da va daki mahkeme, atodaki kontluk memurlar, giz li iktidarla, aka ortaya kan bana buyruk yne timin birlemesi, zavalllk, alaklk, yanlarna yaklalamayan bykler ve ok dk aylklar alan, mut suz, ahlaken yozlam kk memurlar -bunlarn tm, fantastik bir glmeceden korkun bir geree dnmtr. Brokrasinin egemen olduu, halkna yabancla m Habsburg mparatorluu'nda genel yabanclama, baka yerlerde olduundan daha belirgin biimde ken dini gsterdi. Duyarl Kafka'nm ailesinden, doduu kentten, imparatorluktan, bireysel ve toplumsal ko numdan tm gcyle cierlerine ektii olumsuzluk, kinci Dnya Sava'ndan sonra kapitalist dnyann temel yaantsma dnt. Kafka'nm ve Musil'in an latm olduklar, Avusturya'nn trajikomikliinin ok tesinde bir eydi. Bu anlatlanlardan Habsburg Deyleti'nin yklnn gizemli gstergeleri yansyordu.

45

YABANCILAMA

Vatandan devlete yabanclamas, toplumsal ili kilerin brokrasi yznden bir nesne konumuna gelip insandan yana olan zn yitirmesi, her eyi kapsa mna alan bir srecin - nemli olmakla birlikte - e itli elerinden yalnzca biridir. Kleist, Robert Guiskardda baarszla uradk tan, Fransa'da ne yapacan bilmeden dolap dur duktan sonra, sonsuz grkemde bir mezara kavuma olasl na kar kmak iin Mainz'da bir marango zun yannda almt. Onun gibi Kafka da el iili inde, dnyayla ve kendi kendisiyle bir uyuma vara bilme olanann bulunduunu sanyordu. Zenaatinin rn, bir btndr, retene yabanclam olma yp, taslaktan iin tamamlanmasna dek bir gelime nin aydnlk balam iersinde yer alr, evresini s cak ve dost bir atmosfer sarar. Tekyanl ve uzmanla madan temellenen alma srecinde ise durum, t myle bakadr. Meslekte, alma olgusunda hep te mel bir sorun, nemli eliki ve atklar| kayna n grm olan Kafka, Amerika romannda bir asansrc ocuun yabanclama duygusundan zl ve g rnte salt sanki yle bir deinip geiyormu gibi sz eder: "Karli zellikle d krklna uratan ey, bir asansrc ocuun asansrn mekanizmasyla tek 46

ilikisinin bir dmeye basarak asansr harekete ge irmek olmasyd; asansr ileten mekanizmann ona rm iin ise yalnzca otelin makinistleri kullanlmak tayd; o denli kesindi ki bu kullanm, Glacome alt ay dr asansrde hizmet grmesine karn ne bodrumda ki makineyi, ne de asansrn iindeki mekanizmay - grmekten ok sevineceini aka sylemi olmas na karn - kendi gzleriyle grebilmiti... nsann yabanclamas, alma araclyla, re tim araclyla doadan kopmasyla birlikte balar. retim araclyla doa, insana kendi rn ve ken di gereklii olarak grnr, der Karl Marx Eko nomi ve Felsefe Elyazlarmda. nsan, kendisini yal nzca bilinte olduu gibi ussal adan deil, ayn za manda gereklikte etkin olarak bir kez daha yaratr ve bylece kendini, yine kendisinin yaratm olduu bir dnyada izler; bu yollar da alma srecinde ken dini bir trsel varlk (Gattungswesen) olarak nesneletirmi olur. nsanm trsel varlk olarak gelimesi asndan zorunlu nitelik tayan bu yabanclama, gi derek almay gereksinir; bunun gereklemesi saye sinde insan alma srecinde kendinin bilincine va rr, yaratsnda, almasnn rnnde kendini bir kez daha bulur. Bunu, kapitalist retim biiminin anor mal iblm dzeninde alan cretli ii deil, an cak zenaatkar baarabilir. cretli ii, yabanclama ediminin karsna yaratt yapt, yani kendi ken disiyle btnleme edimini karamaz. Karl Marx, bu yabanclama edimini yle belirler: 1. inin emek rnyle, kendisine egemen ve yabanc bir nesne ola rak ilikisi. Bu iliki, ayn zamanda iinin duyular yoluyla alglanan d dnyayla, doa nesneleriyle ken disine yabanc ve dmanca karsma dikilmi bir dn-

yayla olan ilikisidir. 2. alma sreci iersinde eme in retim edimiyle ilikisi. Bu iliki, iinin kendi et kinliiyle, kendisine ait bulunmayan, yabanc bir etkin lik olarak iliki kurmasdr; burada ac ekme olarak etkinlik, zayflk olarak gllk, ksrlk olarak ve rimlilik, iinin kendi fiziksel ve tinsel enerjisi sz ko nusudur; kiisel yaam, karsma dikilen, ondan ba msz, ondan olmayan bir etkinlik - dolaysyla etkin lik olarak yaam - niteliini almtr. Yukarda, nesne nin yabanclamas gibi, burada da kendine yabanc lama vardr.... Kafka'nn bu yabanclamaya ilikin duyumsama s ok youndu ve yapt, ac ekme olarak etkinlik, zayflk olarak gllk, ksrlk olarak verimlilik... temasnn sonsuz grnmlerinden olumaktayd. in eddinin Yaplnda nn iindeki dncelerde, dev yaptn bir blmne katkda bulunana, srekli ola rak yaptn btnne ilikin bir kubak gr sa lamann gereklilii vurgulanr. Duygu ve dncele ri, dardan bakldnda nemsiz grnen grevleri nin ok ok tesinde olan adamlar... rnein ssz bir dalk blgede, vatanlarndan yzlerce mil uzakta, ay lar ya da dahas yllar boyu yap talarn birbirine ekleme iinde altrlamazlard; byle youn, ama uzun bir insan yaammda bile ereine varamayacak bir iin umutsuzluu, adamlar aresizlik duygusuna itebilir, en nemlisi de onlar ie daha az yararl du ruma sokabilirdi... Kafka, Taylorizm zerine, alma srecinin in ceden inceye paralanmas ve iinin btnyle me kanizmann bir parasna dntrlmesi konusunda Janouch ile yapt bir konumada yle demiti: By lece yalnz evren deil, ama her eyden nce o evre-

nin bir esi olan insanolu kirletilmekte ve aalan maktadr. Byle taylorize edilmi bir yaam, tyler r pertici bir ilenten baka bir ey deildir; bu ilenten, arzulanan zenginliin ve kazancm yerine yalnzca a lk ve yoksulluk doabilir. Bu ilerlemenin varaca nokta... Dnyann sonudur, diye tamamlar Janouch. Kafka, ban sallar: Keke bunu olsun kesinlikle syleyebilseydik. Ama buna olanak yok... Yaamm yr yen eridi, insan alp bir yerlere gtryor - nereye gtrdn bilen yok. nsan, canldan ok bir nesne. blm gelitike, kapitalizmin teknik, ekono mik ve politik aygt glenip karmaklatka, emek rn ye retim edimi iiye giderek yabanclar. Trsel varlk olarak yalnzca bin dilim olarak uzmanlatrlmakla ve paralanmakla, yalnzca uranda gi derek tekyanl ve paralanmlk konumuna gelmekle kalmaz, zamanla artan lde bir ura insan ve bir zel insan biiminde ikiye ayrlr; bu ikisi, o unlukla birbirine tmyle yabanclamtr. Dar bir uzmanlk alan na tklm olan ura, ou kez do yurucu olmaktan uzak kalr ve ieriksiz olarak duyumsanr. Bunun gibi, ounlukla kendi snrlar ii ne kapanan zel yaam da oraklar, ieriksiz kalr, bir kalba dnr ve anonim nitelikteki insan kavrammca belirlenir. Yanma yaklamas olanaksz dev iktidar aygtlarnn karsnda ynetime ve kara ra katma, bir yanlsama gibi grndnden, toplumsal'a katlma da ounlukla reddedilir. Gelgelelim ancak toplumsal olgu, yani kolektif ya da toplum, ura insann zel insanla birletirebileceinden, top lumdan syrlma yabanclamay, insann kiiliinin y kln tamamna erdirir.

Nesnelerin insanlar amas, insanlarn dnyas nn bir nesneler dnyas olarak donup kalmas, ara cn amaca dnme eilimi, kapitalizmin galip geldidii andan balayarak, yani romantizm dneminde, dolayszba ynelik iddetli bir istek dourdu. D dnya nn sert kabuunu krmak, gerekilikle do rudan birlemek, romantik bir tutkuya dnt. Her yerde snrsz olan' aryoruz, diye yazyordu Novalis, ve hep nesnelerle karlayoruz. Shelley de buna benzer grler ileri srer: Yazn ura stnde yo unlamak iin en uygun zaman, bencil ve hesap ilkenin -ar glendii zamandr. nk byle za manlarda d yaamn nesnelerinde bir ylma ger ekleir ve bu ylma, nesneleri insan doasnn ya salarnn egemenlii altna alabilme yeteneini aar. Romantikler, Tanr ile insan arasnda estetik dzeyde gizemli bir birleme yaratarak, sezgi ve coku yoluy la yabanclamadan kp, kendileriyle dnya arasn da oluturacaklar btne geri dnmeyi umuyorlard. Bu teki konuma ilikin umut ve uranlan d k rkl, Kafka'nn melekli dnde kutsal aklama nn ve nesnelemenin byk grntsne dnr. Bu dte, odann tavan dklmeye balar, san ki tavann zerinde onu delmek isteeyn nesneler do lanyordu, orada olup bitenler, kaba izgileriyle nere deyse grlebiliyordu, bu kol uzand, gm bir kl inip kalkt. Bu, bana ynelikti, bundan kuku duyulamazdi; beni kurtaracak bir grnt hazrlanmaktay d. Her eyi hazrlamak iin masann stne sradm, ampul pirin ubuuyla birlikte koparp yere frlat tm ve masay odanm ortasndan duvara ittim. Gele cek olan, rahata halmm stne yerleebilir ve bana syleyebileceini syleyebilirdi. imi henz bitirmi50

tim ki, tavan gerekten yarld. Byk bir ykseklik ten - bu ykseklii iyi kestirememitim - yar karanl n iersinde bir melek, byk, beyaz ve ipek gibi par layan kanatlarn yardmyla, havaya kaldrd elin deki klc ileri doru uzatm, ar ar indi. 'Bir me lek demek ki!' diye dndm, 'gn boyunca bana geliyor ve ben inanszlm iersinde bunun' ayrdna varamamtm. imdi benimle konuacak.' Baklar m yere indirdim. Bam yine kaldrdmda geri me lek hl oradayd, yeniden kapanm olan tavann epey altnda, havadayd, ama artk canl bir melek deildi bu, gemicilerin gittikleri ikievlerinin tavan larna aslan trden, gemi burunlarn sslemek iin kullanlan tahtadan yaplma ve boyanm bir ekildi yalnzca. O kadar. Klcn kabzas, mum dikilebilecek ve akan balmumunu toplayabilecek biimde yaplm t. Lambay yerinden koparmtm, karanlkta kalmak istemiyordum, bir mum buldum, bir sandalyeye kp mumu klcn kabzasna diktim, yaktm ve sonra gece ge vakte kadar melein zayf nda oturdum. Bu, yalnzca Kafka iin belirleyici olan, youn g rnt ile zenle betimlenmi ayrntdan oluma bir btn, ya da insana yaznn hrtlarn alglatan, yo unlatrlm bir dzyaz deildir; yalnzca teki konumun srekli yinelenen yaants, kendisinden geri ye yalnzca bir zavall mumun taycs bir cansz me lein kald bir esin younluu da deildir; bu, ayn zamanda nesnelemenin, sezgi yoluyla alglanm bir dolayszlm cansz bir araca dnmesinin, nesne kalbnda donup kalmann ok ak ve seik tablosu dur. Romantikler bu deheti duyumsamlar ve onu, canhym yanlsamasna yol aan trl otomatlarla, kuklalarla, l figrlerle biimlemilerdi; buna kar-

lk Kafka, gnlk ak iersinde bu donmay, insann insanln yitiriini, nesneye dnmesini alglam olan ilk sanatdr. Kafka'nm sanat yntemi, uarken anszn donup kalan, bolukta hareketsiz sallanan bu eli kll melei andrr. Melekler nesneleir, ama nesneler canllara dn r. Kafka, plkten, gelen, evresinden kopuk bir nesne hayaleti olan Odradek'i yle anlatr: lk ba kta yass, yldz biimi bir iplik makaras gibi gr nyor, ve gerekten de evresi iplikle sarl gibi; ama bunlar yalnzca kopuk kopuk, eski, birbirine dm lenmi, ama ayn zamanda birbirine karm, deiik tr ve renkte iplik paralan olabilir. Yalnzca tek bir makara deil, ylqzn ortasndan kk bir ubuk kyor ve sonra bu ubua dik ayla bir ikincisi ekleniyor. Bir yandan bu son ubuun, te yandan da yl dzn uzun ularndan birinin yardmyla, eyin bt n iki ayak stndeymi gibi dik durabiliyor... Bu masal yarat, allmadk bir biimde tuhaf ve ty ler rpertici olan bu Odradek, grnte lmsz gi bidir, ama benden sonra da hayatta kalaca dn cesi, bana neredeyse ac veren bir dnce. nsanm elinden kayp gitmi olan ve basma buy ruk devinen nesne, bu konumuyla tedirgin ediciyse de, tehlikesiz gibi grnmektedir. Amerika romann da, Therese'in annesinin lmne ilikin ykde ise ldrc bir toplum dzeni iersinde nesneler de l drc olur. Acdan ve bitkinlikten tr bilincini ne redeyse tmyle yitirmi olan kadn, yap iskelesinden aa der-. ok sayda tula arkasndan yuvarlan d ve sonunda, yle hatn saylr bir sre getikten sonra, bir yerlerden ar bir kalas koptu ve kadnn stne indi. Therese'in annesiyle ilgili son ans, 52

kadnn stnde Pomeranya'dan getirmi olduu ka reli etekle, bacaklar iki yana alm yat ve kalasm altnda neredeyse grnmez oluuydu. Therese, adeti olmad halde her eyi ayrmtanyla anlatmt ve zellikle nemsiz yerlerde, rnein her biri basma buy ruk ge uzanan iskele direklerini tanmlarken, gz leri yalarla dolu, duraklamak zorunda kalmt... lnn gsndeki kalas, bana buyruk biimde g e uzanan iskele direkleri, insana dman bir toplum iersinde ldrc gleriyle sergilenir. Kafka, bu sistemin kapitalizm olduunu biliyor du, ama ayn zamanda bu sistemin kapitalisti geride brakm olduunu, nesnelerin gcyle onu atn da biliyordu. Janouch'la George Grosz'un bir grafii zerine konuurken, bu resmin tam gerei yanstma dn belirtmitir: ...Ensesi kaim olan adam, yoksul adama belli bir sistem erevesinde egemen olur. Ama ensesi kaim olan adam, sistemin kendisi deildir. O, sisteme egemen olan kii bile deildir. Tam tersine: Ensesi kaim adam da zincire vurulmutur... Kapita-' lizm, ierden dar, dardan ieri, yukardan aa, aadan yukar uzanan bir bamllklar sistemidir. Her ey baml, her ey zincire vurulmutur. Kapita lizm, dnyann ve ruhun bir konumudur... Bir zamanlar Rousseau'nun olduu gibi, Kafka'nm grne gre de bu konumun burjuva demokra sisinin aralaryla deitirilmesine olanak yoktu. Kari .Roussmann'n bir balkondan izledii gece gsterisinin anlatl, yoruma ilikin tek bir szck kullanlmak szn, yalnzca sanatsal yntemle, olayn biimsel ya nn gzler nne serer. Her ey mutlak bir yabanc lama iersinde dardan izlenir, pankartlar, ldak lar, otomobiller, bandolar, propaganda ve hasmlarn
53

fkeli banlanyla alglanr: Aadaki yneticiler grlty an bulduklarnda, davulculara ve trom petilere ie kanmalan buyruu veriliyordu ve bunlann cayrtl, tm gle kartlan, bitmek bilmeyen sesleri binalarn damlarna varana dek tm insan ses lerini bastryordu... Byk Amerikan parti aygtlannn savamnda ierie ait bulunann yitip gitmesi, davullarn ve trompetlerin insan sesini bastrmas, bu betimlemeye tyler rpertici gerekiliini kazandnr. Kapitalist dnyann ieriksel esine grnte bilincinde olmakszn, ama bylece ok daha etkin bi imde, seim kargaasnm zerinde uzanan iki bal konda deinilir: Karl Rossmann, kendisini polisle kor kutan iki serserinin elindedir; komu balkondaki ni versite rencisi ise geceleri renimini srdrebilmek iin gndzleri satclk yapmak zorundadr; aada kim seilirse seilsin, bu iki insanm durumlan dei meyecektir. Kafka'nn tutkuyla sevdii tek kadn olan Milena, yle der: Onun iin yaam, btn teki insanlar iin olduundan ok baka bir eydir, her eyden nce Kafka iin para, borsa, dviz merkezi, bir yaz maki nesi tmyle mistik nesnelerdir (ve bunlar gerekten de yledir, yalnz bizler, yani bakalan iin yle de ildir) . . . Mistik nesneler, yle mi? Sust yakalanan mistik bir insan m vardr karmzda? Ama duyusalduyularst nesnelerden, bunlarn mistik, gizem li zyapsmdan uzun zaman nce bir bakas, en ar toplann bile kendisini mistik diye nitelendirmeyi gze alamadklan bir bakas, Karl Marx, maln feti karakterini zmlerken, sz etmiti. Mal reten top lumda emein rn toplumsal bir hiyeroglife dn r. Daha sonra insanlar hiyeroglifin anlamn bulma-

ya, kendi toplumsal rnlerinin gizini zmeye alr lar... Kafka, hiyeroglifin anlamn seziyordu, ama onun iin, yani yazar iin nemli olan, duyusal'duyularst nesnelerin dsel gerekliini yaayabil mekti. Kafka, nesnelerin insanlar stndeki gcn, in sanolunun varoluunun nesnelemi, yabanclam bir d dnya ve kendi snrlar ierisine srlm bir ego biiminde iki paraya ayrln korku ve deh et iinde yaad. D saat ile i saat birbirini tutmu yor, diye yazmtr 1922 Ocamda, ...dtaki saat du raklamalarla kendi allm yrngesinde ilerliyor. ki farkl dnyann birbirinden ayrlmasndan bakaca ne olabilir ki, ve bunlar ayrlyor, ya da en azndan birbirinden korkun bir biimde kopuyor. teki gidi in vahilii eitli nedenlerden kaynaklanabilir, bun larn en belirgini, insann kendi kendisini gzlemleme si; yle bir gzlem ki, hibir tasarma rahat vermiyor, tmn da doru kovuyor ve sonra kendisi yeni bir gzlem tarafndan kovuluyor... Kafka, daha 1910 y lnda bu acmasz gzlemden, gezegenlere dorultu lan teleskoplar andran gzlemden sz eder. nsann kendisine ynelttii byle bir gzlem karsnda ego, kendini hemen hi bulamaz, ancak yitirir. Kafka, in sann bu tr kendisine yabanclamasn kahraman larnn adlarndan bile kamalanyla da dile getirmi tir. Amerika romannda kahramann ad henz Kari Rossmann'dr. Dava'da yalnzca Josef K.'dr. ato da ise K.'dan baka, yani anonim kiiden, kimseden ve herkesten baka bir ey kalmamtr. Kafka, Milena'ya yazd bir mektubu yle imzalar: Senin (ar tk adm da yitiriyorum; giderek ksald bu ad ve im di byle oldu: Senin). 55

IKI YOLU N SAVAIM

Kafka, kendisinden nce kimsenin yapmad bi imde, yabanclamay en u noktasna dein betim ledi, ama bunun yan sura da aresizlik iersinde bir k yolu bulmak iin savat. Kafka'y yalnz karan lk, yalnz arayan, yalnz nihilist ve srekli umutsuz biri diye gren, onun kiiliini arptm olur. Kafka gemie bakan, iinde yaad zaman ancak gemie, donmu grntlerin ve nesnelerin toplamna, anla rn ykntlarndan oluma yma gmlerek gerek lie dntrebilen insanla, gelecei dleyen, imdi'yi gelecein balangc, henz biimlendirilmemi bir olanaklar daarc diye duyumsayan insan arasn daki izginin orta yerindedir. Yalnz biyolojik alanda deil, ayn zamanda toplumsal alanda da bu konum lardan ikincisi genlii, ilki de yall simgeler. Kafka'nn dnyasnda gemiin duvarlar arasnda tutuk lu kalan, ryen yal bir evren genlikle, gnn ilk k aryla, hibir zaman yitip gitmeyen topyayla karu. aresizliin en u noktasnda bile bir umut esin tisi, insanlardan oluma bir baka dnyaya ilikin bir i sezgi vardr. Bu sezgiyi anmsatmak kadar nemli olan bir nok ta da o sezginin dinsellikten ok uzak olan zyapn vurgulamaktr. Kafka'nn yaptlarm onun vasiyetna56

meindeki isteine kar gelerek yaymlayan Max Brod'a teekkr borcumuz ne denli byk olursa ol sun, Brod'un dindar Kafka'ya ilikin sylencesine kar kmamz zorunludur. Brod, bu sylenceyi ne Kafka'nm yaptyla, ne de yzlerce mektup ve konu madan alabildii tek bir szckle destekleyebilmekte dir. Tam tersine, yle yazar-. Kafka, insanolunun eylemlerinin saydam ve yetkin olmayndan tr duyduu tm hzne karn, yklmas olanaksz ger eklerin bulunduuna da inanmaktayd. Bunu szck lerle deil, ama yaam boyunca srdrd tutumuy la dile getirdi... Brod, kendi Platonculuunu Kafka' nm temel yaant sna (Grunderlebnis) dntrp yorumlar; Brod'a gre Kafka'nm olumsuz'un ardnda (Platon anlammda) idealar dnyasn grm olmas, bu konuda herhangi bir zaman tek kelime konuulmamsa da, Kafka'nm yaamnda ve yaptmda belir leyici e olarak kalmtr. Buna karlk Kafka, 1917 Ekiminde Brod'a (Felice'ye yazd bir mektupta sy lediklerini yineleyerek) yle yazar: Son hedefimin ne olduunu kendime sorduumda, aslmda iyi bir in san olup yce bir yarg makammn buyruklarna uy maya abalamadm, tam tersine, insanlarn temel seimlerini, isteklerini ve ahlak ideallerini renmek, sonra da herkesin benden honut olaca bir konuma doru kendimi olabildiince gelitirmek istediim kyor ortaya... Yani zetleyecek olursak, benim iin yalnzca insanlarn ve hayvanlarn beni nasl yarg layacaklar nemli... Kafka 1922 Temmuzunda Brod'a gnderdii bir mektupta kendisini inanca yabanc olan, ruhun esenlii iin dua etmesi bile bekleneme yecek bir insan diye betimler. Kafka'nm Brod tarafndan kendi savnn kant

diye kullanlan zl bir dncesi, gerekte bu savla kartlk oluturmaktadr :nsan, kendi i dnyasn da yklmas olanaksz bir eyin varlna srekli g venmeden yaayamaz; bu arada gerek bu yklmas olanaksz ey gerekse gven, insana kapal kalabilir, Bu kapal kal n dile getirili biimlerinden biri de znel bir tanrya olan inantr. Dile getirili biimle rinden biri diye nitelendirilen, znel bir tanrya du yulan inanca ilikin bu soukkanl deini, bunun Kafka'nn kulland bir dile getirme biimi olmadn gsterir. Dozu ok iyi ayarlanm bir anlatm vardr burada: Kafka bir dogma koymamakta, insann ken di kendini aabilmesi, imdiyi gelecee, yaam sana ta adayabilmesi iin gereksindii bir eyden, kendi i dnyasnda varolan, yklmas olanaksz bir eye gvenmek ten sz etmektedir. Etkisini u ya da bu biimde, yklmaz ve lmsz srdrebilmeye ilikin byle bir olanan varlna btn nemli insanlar inanr. Bunu dinsel diye adlandrmak, kavramlar kartrmak demektir. Romantikler ve zellikle de Al manlar, nankrlk ettikleri Aydnlanma'nn kars na, yitirilmi birlik ve btnln koruyucular gibi kmak ve eski dinin ykntlarna yerlemek iin by le bir kargaa yarattlar. Chateabriand'n, Schlegel'in ve Schleiermacher'in dinleri, yapay maddeden ya plmayd. deal olan, gerek dine inananlarn, gerekse hibir dine bal olmayan insanlarn elbirliiyle kav ramlarn akln ve kesinliini savunmalardr. Kafka'nn her eyden nce bir homo religiosus olduu yolundaki varsaym, onun yaratsn zgnl ile badamas olanaksz yorumlara gtrr. Da va y ya da atoyu, insan ile tanr arasndaki son rasz anlamazln, insann tanr karsndaki ye58

tersizliinin sanatsal betimlenmesi diye yorumlama ya kalkan, betimlenenin okynlln dogmatik bir formle indirgemi olur; byle bir basite indirgeyi, sanatmm zel yann, bu zel'i gerek toplumsal konumla, gerekse insanolunun belli bir tarihsel ann tesine uzanan yetersizlikleri, umutlar ve d krklklaryla karmasn gz nnde tutmakszn, sanat yaptn yalnzca toplumsal d dnyann yanstlmas sayan basite indirgeyiten daha da yzeysel bir tu tumdur. Kafka, zamana bal olan metafizik dzeye dntrmek, tarihsel bir an insann srekli konumu olarak dondurmak eilimindeydi; ama onun her ya nttan yeni bir soru treten, her tmceden onun kar tna gtren diyalektik gelimesi, byle bir donma nn gereklemesini srekli engellemitir. Kafka k yolunu ararken her trl cokulu abar tdan kanr. lk dneminin maniyerizmini ksa za manda geride brakm, ok denetimli bir biemi amalamtr. Gnlk ve grnte sradan olan fan tastik dzeye ykseltme eilimi, bunun tam kart olan eitimle, allmam sanki alm olanm gibi daha alt dzeylere dntrmek, naiflie zorlamak eilimiyle karlar. Robert Musil, Atei ye ilikin tantma yazsnda bu noktay zellikle vurgulamtr: Burada amalanm bir naiflik vardr, ama amalan m oluun tedirgin edici yan yoktur. nk bu, do ru bir naifliktir ve bu tr naiflik edebiyatta (tpk yanl naiflik gibi, nk ayrmn kaynakland nok ta bu deildir!) dolaysz, karmak, kazanlm bir eyi, bir zlemi, bir ideali dile getirir .Ama bu, ayn zaman da dncelerle badaabilen, temeli olan bir eydir, canl temellere dayanan bir duygudur; oysa hakiki di ye nitelendirilen, beenilen yalm naiflik byle deil59

dir ve onun iin de bu denli deersizdir. Bu (ar ykl ve alacal biem karsnda bir protesto niteli ini tayan) amalanm naiflik, kendine uygun d en alan meselde bulur.Kafka'nn hayvanlar konu alan ok saydaki yks (dtan deil, iten gelen sansrn basksyla) Esop'un diline geri ekili, sak lan ve ifreye dntrme niteliindedir; ayn za manda da korkutucu yaantlarn hayvanlarn dnya snn naif atmosferinde olduundan nemsiz gste rilmesi, yabanclatjrrlmas dr. Baka deyile Kafka, k yokuna ilikin umarsz arayndan sz ederken, k yolunu bir insan olmakta bulan ve Aka demiye Verilen Bir Rapor da gerekeleriyle abalarn ortaya koyan bir maymunu anlatr: k yolu szn den ne anladnn iyi anlalmamasndan korkuyo rum. Bu sz en bilinen ve allm anlammda kulla nyorum. Bilinli olarak zgrlk demiyorum. Dile getirmek istediim, her yne ak o byk zgrlk duygusu deil. Bir maymunken belki tanrdm bu duy guyu ve onun zlemini eken insanlarla da tantm. Ama bana gelince, zgrl ne eskiden istedim, ne de imdi istiyorum. Hem unu da syleyeyim ki .insan baka insanlarn arasnda zgrlk szcyle ken dini ok aldatyor... Hayr, zgrlk deildi istediim. Yalnzca bir k yoluydu, sada, solda, nereye kar sa ksn, bakaca istemlerim olmad... Maymun, insan olmak iin kendini amak zorun dadr. Bu kendini ama eylemi kurtulu a ilikin romantik bir cokunun doumunu engellemek iin! bir iki iesinin dibine kadar bitirilmesidir; maymun bunu yapmaktan rker. Doaya aykr den bir olay, Swift'e zg bir ince ulmeceyle betimlenmi bir yabanclama eylemi vardr ortada.

nsana yabanclaan dnya, anlamsz bir dnya olarak duyumsanr. Her k yolunun erei, bu dn yaya bir anlam kazandrmak, bylece de ben ve d dnya kartln ortadan kaldrmaktr. Belki bu bir lemeyi drst bir meslek gerekletirebilir. Ameri ka romanmda gen Kari Rossmann'n umudu: bir eyler baarabilecei ve basanlar iin takdir grece i bir i bulmakt... Yalnzca hizmet edecei iletme nin yarann dnmek, brodaki teki memurlann kendilerine yaktrmayarak geri evirebilecekleri a lmalar da dahil olmak zere, tm almalan stlen mek istiyordu. Bu konu sk sk ortaya kar. Meslek aray, meslekte kendini kantlama istei, bir alan lar topluluuna katlma tutkusu Kafka iin bir temel sorundur. Oysa zellikle en ileri derecede iblm nn ve acmasz rekabetin egemen olduu bir sistem iersinde yer alan meslek, insan ok ender olarak in sanca yaamaya, buna karlk ou kez insanln yitirmeye gtrr. Amerika romannda Therese'nin biraz nce Hotel Occidental'e alnm olan Karl'n oda sna gelip syledikleri, alma srecinin dnda yer alan bir dize zel yaantdan ok daha aklayc dr: Size daha k grdmde gven duydum. Ama buna karm dnn, bu denli ktym ite baa kadmm sizi benim yerime sekreter diye alp bana yol vermesinden de korktum. Hermsdorf, kar klabilecek noktalanyla da v gye deer olan, ok iyi dnlerek kaleme alnm Kafka monografisinde, karakterlerin btnlkten uzak biimde ele alnm oluunu, insanolunun her eyden nce mesleki ilevi iersinde ilenmesini, zen gin ierikli bireysel karakterize edi ten uzak kalm n eletirir. Ama bir baka yerde de doal olarak
I

61

yle der: Gelgelelim toplumun tm yeleri alma yaamlarnda tekyanl ve parsellere blnm insan lardr, insanlkla ilintisi bulunmayan bir toplumun ilencinin korkun darbelerini yemi, sakat insanlar dr... Kafka'nm roman, emperyalizm anda amacna eriebilmi, gerekten insanc bir yaamn kesin ola nakszlnn ok ak dile getirilmi kantdr. Ge kapitalist dnem dnyasnn tipik karakteri gelimi deil, gerilemi kiiliktir. rnein bir brokratn i yaam bu brokrat rnek bir aile babas olsa, ya payl ilk bakta anlaabilen bir rahatl sergile se bile toplumsal adan nemsizdir ve glmece bieminde bir kartlk oluturmak iin kullanlabilir. Kari Rossmann gibi baary, iyi insan olmay, adaleti amalayan sevimli bir gencin smrden, rekabetten, insanlktan uzak davranlardan oluma bir dnyay la savamasn, varoluun koulu sayd meslek uru na savarm, insann insana gveninden daha g l kan bir sistem karnda aresiz kaln gstermek iin kullanlan yntem, gerekiliiyle toplumsal bir konuma uyar. Kahramanla Amerikan dnyas ara sndaki karl diyalektik olarak ortadan kaldracak bir zm hi kukusuz roman tamamlanm olsayd bile beklenemezdi. Gereki olarak tannan Theodore Dreiser da Bir Amerikan Trajedisi adl romannda bu trden herhangi bir zme deinmemitir. zm, her zaman tek deildir. Romantikler zm hibir zaman meslekten de il, ama tutkudan, zellikle de erotik tutkudan bek lerler. Kadm, Wagner'in operalarnn isterik zorlama larna dein uzanan bir izgide batan karc olarak lanetlenir ve kurtarc olarak kutsanr. Kafka'ya bu zlem ve umut da yabanc deildi. Bir kadmla srekli
62

birliktelie, evlilie ve aileye olan tutkusu, Kleist'n bunlara duyduu tutkunun benzeriydi: Grnn e kiciliine kaplmak, ama gereklik karsnda almas olanaksz bir korku duymak. zellikle korktuum ey, diye yazar 1921 Ocanda, hem bedensel, hem de ruhsal olarak yabanc bir insann arln tayamamak; ikimiz neredeyse bir olduumuz srece duyduum, yalnzca aratran bir korku: 'Nasl? Ger ekten neredeyse birletik mi biz?' ve sonra, bu kor ku yapacan yapnca, o zaman duyulan korku in sann iliine ileyen, kurtulmas ve dayanlmas ola naksz bir korkuya dnyor... D gcnn ta knlklar, yetersiz kalma duygusu, mutlu olamayaca sezgisi, eski ve kt bir cinsel yaantnn ans b tn bunlar bir araya gelince, Kafka'nm kadnlarn gcn sradanlm, nemsizliin dzeyine srgn etmesi sonucunu dourur. F. ile bir birliktelikten sonra, kendini aldatmayan bir insan olan Kafka yle yazar gncesine: Birlikte yaamann etinlii. Yabanclk duygusunun, acma nn, ehvetin, korkunun, kendini beenmiliin zorlamalaryla sarslan bir beraberlik, ve yalnzca ta de rinliklerde, belki de incecik bir dere, ak diye adlan drlmaya deer bir ey, araylara kapal, yalnzca bir ann iersindeki anda bir kez parlayveren bir ey. Dava da yal avukata bakan kadn, Josef K'ya ken dini sevgili olarak sunmay nerir, ona yardm edece ine sz verir. Kadnn sylediine gre mahkemenin elinden kurtulmak bir yabanc yardm etmedii tak dirde Olanakszdr, ama bu yardmdan tr korkma mza gerek yok, bu yardm size ben yapacam. K: Bu mahkemeyi ve burada gerekli olan dalavereleri ok iyi biliyorsunuz der ve kendisine yapan kadm

kucana alr... Ona, arada bulutuu sevgilisinin res mini gsterir... O, imdilik sevgiliniz olabilir, der. Leni, Ama onu yitirseniz ya da yerine bir bakasn, rnein beni geirseniz, ok aramazsnz... K., sonun da kadma kaamak bir pck verdiinde, kadn onun ban kendine eker... Beni onun yerine geirdiniz i te! diye barr zaman zaman, gryor musunuz, so nunda onun yerine beni geirdiniz ite! O srada di zi kayar, hafif bir lkla halnn stne yuvarlanr gibi olur. K., onu dmesin diye tutar ve ona, aa doru ekilir. imdi benimsin, der kadm. a t o d a K., konumay amalad gl brok rat Klamm'n sevgilisi Frieda ile tantnda da bu na benzer bir olay olur. Frieda, arkasnda Klamm'n bulunduu kapnm yaknndaki tezghta almakta dr. Dikkati ekmeyen, ufak tefek, hznl baklar ve kk yanaklar olan sarn bir kz, ama bakla ryla, kendine zg bir stnl dile getiren bak laryla insan artyor. Cinsel iliki Klamm'm kap snn nnde, kk bira birikintilerinin ve deme yi kaplayan bakaca pisliklerin arasmda gerekleir. Btn bunlar, der Frieda sonradan, beni elde et mekle Klamm'dan sevgilisini kaptna, bylece de an cak en yksek bedel dendiinde kurtarlabilecek bir eyi rehin aldna inanmandan tr oldu... Erotik enin romantizmden koparlndaki bu kktenci tutum, tecimin kesin egemenlii allna girnii bir dnyada beden nesnesinin dei-loku ko nusu yaplabilirliini, bedenin birok romantiklerce betimlenmi olan, bir dn simgesi niteliini tayan bu deitirilebilirliini, anonim ve belli bir ehreden yoksun cinsellii dile getirir. Ama Leni ve Frieda, ay n zamanda bir baka eye de iaret ederler, yardm

mjdelerler ve K'dan uzaklam, ona yabanclam bir gerekliin yolunu amaya sz verirler. Burada sz konusu olan, Ben ile d dnyay ayran kapy krmak, dorudan birlemeyi gerekletirmektir. Odak noktas, insanm insana olan gvenidir. Gerek Kafka, gerekse Kleist iin bu koulsuz ve nesnelerin gcn aabilen gven, nesnelemi bir dnyada insanc ilikilerin kouludur. Kafka, 4 Mays 1915 tarihinde yle yazmtr: Ne denli basit bir in san olursam olaym, beni tmyle anlayabilen kimse yok. Bunu yapabilecek birine, rnein bir kadna sa hip olmak, insanm her ynden desteinin bulunmas demektir... Kari Rossmann iin a kadnla Therese'nin ona gsterdikleri gven, yabanc bir dnyada yardm ve korunma bulmas anlamn tar. Yalnzca bir grnten ibaret olan, yzeysel olgulardan, yapay balamlardan, insan ezen nedenlerden oluan bu dn yann Rossmann'la iki kadnn arasna girii, ta gve nin artk ayakta kalamayaca noktaya dein youn lap bymesi Kleist'dan bu yana hibir yazar bu trajik yabancamay bylesine acmaszlkla betimleyememitir. Kafka, gcn giderek yitiren yanlsamasna, de mek ki zm toplum teki tarafndan toplum teki iin gerekletirilecek deil, diye yant verir. Bulunacak zmn Ben'i daha yksek dzeydeki bir gerekli e, belki sanatn tesinde yatan bir alana, estetiin hayaletlerden oluma imparatorluuna gtrmesi zo runludur. Amerika romannn tamamlanmadan kal m olan son blm, tm yitirilmi olanlarn byle fantastik biimde yeniden bulunuunu, geici olanm anlarn sihirli tiyatrosunda saklanm artrr gi bidir; burada belki sanatn yaanmasnda, belki de ge65

lecekteki bir altn aa ilikin romantik dte sakla ma sz konusudur. Brod'un anlattna gre Kafka, gizemli szcklerle ve glmseyerek, gen kahrama nnn bu neredeyse usuz bucaksz tiyatroda meslee, zgrle, destee, dahas vatana ve annesiyle baba sna sihirli bir denek kullanmasna yeniden kavu acan ima etmitir. Bu ima ile, Kafka'nn 30 Ey ll 1915 tarihinde gncesine dt u not arasndaki eliki yalnzca grnte varolan bir elikidir: Rossmann ile K., susuz ile sulu; sonunda ikisi de ara larnda ayrm gzetilmeksizin lmle cezalandrlr; susuz daha hafif bir elle ezilmekten ok bir yana iti lir... Bylece gzel grnn dnyasna, cennet d lerine, beyaz kumalara sarnm, srtlarnda byk kanatlar olan, melek klna girmi kadnlarn uzun ve altn gibi parlayan trompetler aldklar cennet dlerine sman, hafif bir elle bir yana itilir. Estetie ilikin bu grnm, ilk kez 1914 ylnn gncesinde karmza kar ve Oklahoma Ak Hava Tiyatrosu nun ncs niteliini tar; ama Kafka, daha o za mandan grnn dnyasn gerek zm diye ta nmamtr. Dlerin dnyas bir barok alacasyla, Avusturya'daki Cizvitlerin byk dnya sahnelerinin parltsn yanstarak ykselir: Henz, dertlerime g mlm, burada durmaktaym, a i n a tasarlarmla do lu dev araba arkamdan geimeye balam bile, ilk k k basama^ ayaklarmn altna itiliyor, daha iyi lkelpfm karnaval arabalarnda grlen trden plak Kzlar, beni srtm yukar dnk olarak basamaklar dan karyorlar; kzlar bolukta olduklarndan, ben de boluktaym ve sessizlii buyruklayan elimi kald ryorum. Yanmda gl fidanlar var. Gnlkler yak lyor, defne elenkler sarktyor, nme ve stme 66

iekler serpiliyor tatan oyulmu izlenimini brakan iki trompeti durmakszn alyorlar, liderlerinin ar dna dizilmi ayaktakm kitleler halinde koup geli yor, bo, dmdz, yeni alm alanlar kararyor, dal galanyor ve dolup tayor; insan abalarnn snrn duyumsuyorum ve bulunduum ykseklikte kendi gcmle, anszn edindiim bir beceriyle, benden ok yllar nce herkesi kendine hayran brakm bir ylan-insamn numarasn yineliyorum... Bir an'n iindeki anda (tpk Kafka'nm sirk y klerinde olduu gibi), estetiin sallantdaki konumu,. insan abalarnn en yce sorunu olarak grnr, ama bunun ardmdan kk, boynuzlu eytanlarn sald rs balar, elli eytan kuyruu yzm yalamaya balad bile; bastm yer yumuuyor, tek ayamla, sonra da tekiyle batyorum, kzlarn lklar ben dimdik derinlere kayarken ardmdan geliyor; kayd m yer tam tamma bedenimin apmda ama sonsuz 1 derinlikte bir kanal... Kafka, Schelling ya da Nietzsche gibi estetik d zeyi yetkinlik diye ven bir romantik deildi. Kafka gllerin ve defnelerin, gnlk kokularmn ve plak kzlarn arasndan gerisin geriye kendi dipsiz Ben'ine yuvarlanr. D evreninde neeli birliktelik, toplum sal gereklerin stesinden gelebilme uruna giriilen savan, Ben'in d dnya ile atmasn, bu d dn ya yznden yklmay ya da onunla bir bireime var may nleyemez.

67

BAKALDIRI VE YAZGIYA BOYUN EC

Kafka'nn temel yaants, Babasnm Dnyas ile olan uyumazlyd. Bu dnyaya bakaldrmti; ama bu tutumu ayn zamanda bir su, bir uyum ye teneksizlii, o dnyaya girecek gten yoksun olduu iin bir dlanmlk olarak duyumsuyordu. z a sndan kk burjuvaya zg nitelik tayan bu ba kaldr, ierdii elikiyle birlikte Dava da almas olanaksz bir younlukla biimlendirilmitir. Josef K., gizli bir makamn memurlarnca gerek e gsterilmeksizin tutuklanmasna kar kar; bu me murlarn bedenlerine oturan, eitli kvrmlar, cep leri, tokalar, dmeleri ve bir kemeri bulunan... ka ra giysileri gelecekteki korkularn habercisi gibidir. Josef K., bu makamn kendisine at davaya, geri planda kalan ve ipleri ellerinde bulunduranlara kar kar. Direnii bir Avusturya vatandann slubuy la, kamuoyuna bavurarak ve sokaktaki adam ka zanmaya alarak kar koymaya alr. Hi kuku suz, der, tutuklamanm ve sorgunun ardnda byk bir rgt var. Yalnzca satn alnabilen gzcleri ve en iyi olaskla ancak kendini beenmilikten uzak ka labilen sorgu yarglarn altrmakla kalmayp, bundan te, yksek ve en yksek derecede bir yarg lar snfn da besleyen bir rgt... Peki, ya bu rg68

tn amac nedir, beyler? Bu ama, susuz insanlarn tutuklanmas ve haklarnda anlamsz, tpk benim ola ymda grld gibi, ounlukla sonusuz kalan bir kovuturmann yaplmasdr... Josef K.'y tutuklam olan kk dereceli, ahla ken yozlam, ok dk aylk alan memurlar, K.'nn gzleri nnde bir dayak araclyla cezalandrlr; bu dayak artk bir insan deil, yalnzca bir ilevdir. K., bu memurlar aslmda hi sulu saymadn sy leyerek araya girer, sulu olan rgttr, sulular yksek memurlardr. Bekiler: Evet, yle! diye ba rrlar ve hemen plak srtlarna bir darbe yerler. u denein altnda yksek dereceli bir yarg bu lunsayd, der K. ve konuurken, yeniden havaya kal drlmak istenen denei bastrr, o zaman inan ki engellemezdim vurman, tam tersine, grdn iyi i iin glenesin diye sana para verirdim. Dayak: Sylediklerin inandrc geliyor, diye karlk verir, ama ben rvete boyun emem. Dayak atmam iin ie alndm, o halde dayak atanm. K., ii kilisedeki rahibe yle seslenecek kadar ile ri gtrr: Yalan, dnyann dzenine dntrl yor. K. szlerini byle tamamlamtr, diye sr drr Kafka, ama bu syledii, son ve kesin yar gs deildir. Bakaldran kk burjuva, hibir ke sin yargya, hibir karara varamaz; kar k sonusuz kalr, gizliden kendini sulu hisseder, kesin karar o deil, am^ perde arkasmdaki mahkeme verir. Brokrasiyi yneten glerin deil, yalnzca b rokrasinin karsna kan, her zaman yalnz kalr. Tek bir insann anszn oluan direnci, etkisizdir. Sol gun benizli ve iman, yerlerinden oynatlamazm iz69

lenimini uyandran silmdir apkalar giymi iki adam, K.'y infaza gtrrler. K., bu adamlar yal, ikinci snf oyuncular sanr, ve gerekten de yledirler; da yak nasl yalnzca bir ilevse, bu adamlar da insan sulu klan bir sistemin maskeleridir. K.'y ortalarna alrlar, ellerini retilmi, talim edilmi, kar konul mas olanaksz bir yakalayla tutarlar. K., arala rnda dimdik yryordu, imdi yle bir btn oluturmulard ki, sanki ilerinden biri krlacak ol sa, tekiler de hemen knlverirdi. Bu, neredeyse an cak cansz nesnelerin oluturabilecei trden bir b tnd. nk yalnzca bakaldrmakla yetinen, ama bir sululuk bilinciyle dzeni tanyan kk burjuva, bu btnn, bu nesnelemi, canlln yitirip tala m olgunun bir parasdr. K.'nm ssz taocanda, dnya yaznnn en tyler rpertici gece sahnelerin den birini oluturan taocanda gerekletirilen ida m, baka olaslklarn kvlcmlaryla aydnlanr gibi olur. Baklar taocamm bitiiindeki evin en st katma takld. Bir n anszn yanmas gibi, o ka tn pencerelerinden birinin kepenkleri de avermiti, uzaktan ve yjksekte zayf, incecik grnen bir in san bir rpda iyice ne doru eildi ve kollarn da ha da ne uzatt. Kimdi bu? Bir dost mu? yi yrekli bir insan m? Onlar umursamazlk edemeyen biri mi? Ya da yardm etmek isteyen biri? Tek bir kii mi? Herkes mi? Hl yardm umulabilir miydi?... Daha lmeden yklm olan Josef K., yardmn, k yolu nun, baka trl olmanm mmkn olduunu sezer, ama onun iin artk ok getir, boularak, gvdesi delinerek lr. Josef K, yetersiz aralarla bakaldrmtr; ato romanndaki adsz K. ise artk bakaldrmaz, tek ama70

c dlanm biri olmamak, benimsenmek, atodaki toplulua girebilmektir. Roman buz gibi bir atmos ferle ve yalnzlkla doludur. atoya giden yolda k yn uzunluu hi bitmiyordu, kk evler, buzlan m pencere camlan, kar ve insanszlk srp gidiyor du... Kullanlan dil de taze kar gibi beyaz, an ve youndur; sanki K.'nn yks, bameleklerden biri nin tutanandan alnmadr. atoya ulaabilmek ola nakszdr; ama Brod'un yorum giriiminin tersine, bu atoda Tanrnn Ltfunu anmsatan hibir yan yok tur. atonun dnyas kt bir dnyadr; kt yaratc Demiurg'un gnostik dncesi, Kabbala'mn kardnyas, kendisinden nce Blake ve Shelley'de olduu gibi, grnte Kafka'y da etkilemitir. 19 Haziran 1916 tarihli gnce notundan, eski tanrtanmazl yan sr: ...Tanrnn insanlk ailesine ynelen fkesi. ki aa, gerekeden yoksun yasak, tmnn (ylanrt, kadnn ve erkein) cezalandrlmas, Tanrmm konuL masyla daha da kkrtt Kabil'i ye tutmas... K.'nm elinden hibir ey gelmeksizin, kar karya kald gler, kt, yozlam ve insanlk d ola rak betimlenir. Ama bunlara boyun emeyenin vay haline! Yabanc K.'nn karlat Barnabas Ailesi, la netlenmi bir ailedir. Gl brokrat Sortini, Barnabas'n kzkardei Amalia'dan holanmtr. Ksa bir mektup yazarak ondan en baya szlerle kendisine gelmesini ister: Kz mektubu yrtar ve paralann ge tiren habercinin suratna frlatr. Bylece ailemiz de lanetlenmi oldu diye anlatr kzm kzkardei Olga K.'ya. Barnabas Ailesi, bu olayn ardndan gerek eko nomik, gerekse toplumsal bakmdan ykma srkle nir. in en korkun yan ise her eyin sanki kendi-

liginden, ortada somut bir karar bulunmakszn, per de arkasmda kalan bir oyunun etkisiyle olup bitme sidir. Ak seik bir cezann gelmeyeceini hepimiz biliyorduk. Ama herkes bizden elini eteini ekti. Ge rek buradaki insanlar, gerekse ato... Somut hibir ey olmad. Ne bir ar, ne bir haber, ne herhangi bir bilgi, ne de bir ziyareti, hibir ey... Kyde ya ayanlar aslnda Barnabas Ailesini aralarna almaya memnuniyetle hazrdrlar; ama atodan bir iaret bek lemilerdir ve bu iaret gelmemitir. Hibir ey olma dndan, ailenin hreti giderek ktleir ve aile ik tidarn glgesi altnda kaybolma tehlikesiyle karla r. Sonra babamn giriimleri balad diye anlatr Olga, ricada bulunmak iin yneticiye, sekreterlere, avukatlara, yazclara hep sonusuz kalan gidip gel meler balad-, babam ou kez kabul edilmedi; bir numarayla ya da rastlant sonucu ieri brakld za manlar ise kabul edildiini haber aldmzda se vinten deliye dner, ellerimizi outururduk. ok abuk savlr, bir daha ayn yere sokulmazd... Affedilebilmesi iin nce suunun ne olduunu saptamak zorundayd, oysa byle bir su, ilgili makamlarca yad snyordu... Byle bir konumda her ey, sapk bir grnm al maya balar. atonun egemenliini yadsmayan, ilke olarak tanyan baba, ondan sakladklarna inand suunu bu kez kendisi aramaya koyulur, sululuk bilincinin belirsizlii iersinde kendini sulamaya a lr, soukta ve perian bir halde, anayolda gelip ge en memurlar bekler, hastalanr ve yklp gider. Kafka suu bulunmakszn bir topluluktan kovulan, geri dnmesine, bylece de toplumsal adan varolabilmesine izin verildii takdirde her suu stne almaya

hazr olan bireyin d ve i konumunu tedirgin edi ci bir kesinlikle tanmlamtr. K., atonun brokra tik sisteminin ne denli utan verici olduunu yeterin ce renir, ama bu sistemde yer almayan toplum tekinin nasl bir braklmln penesine dtn de bilmektedir; bundan tr ne pahasna olursa ol sun yer almak ister. En kt toplulukta yer almak bile, hibir toplulukta olmamaktan daha iyidir! Tes lim olmak, yalnz kalmaya yedir! K.'nm atonun ka plar nndeki tutumu byledir; bu, umarsz ve ge lecekteki ykmn habercisi olan bir tutumdur. Kafka, 9 Ekim 1921 tarihinde unlar yazmtr: Yalnzlk ile toplum arasndaki bu snr blgesinin snrlar dna ktm ok ender oldu, dahas, yal nzlktan ok, bu blgede yerletim... in ed dinin naasmda balkl ykde topluma duyulan ge reksinim, her eye egemendir. Byk eddin yapm na gitmek zere yola kanlara kitleler elik eder: Getikleri btn yollarda insan topluluklar, flama lar, bayraklar vard; lkelerinin ne denli byk, zen gin, gzel ve sevilmeye deer olduunu daha nce hi grmemilerdi. Her vatanda, uruna koruyucu bir set yaplan bir kardeti; tm sahip olduklar ve tm varlyla bundan tr yaam boyunca kran bor cu duyan bir karde. Birlik! Birlik! Bir halka olmu ulusun dans ve artk bedenin acmas kan dolam iersinde hapis kalmaktan kurtulmu, usuz bucaksz in'i tatl tatl dolanan, amja hep yeniden geri dnen kan. 1923 Sonbaharnda yazlan Yap adl yk, yalnzla ynelik ve dsel yanklar brakarak zayf layan bir rgdr: Ama yapmn en gzel yan ses sizlii... Yaklamakta olan yallk iin byle bir ya pya sahip olmak, sonbahar baladnda bir atmm

altna snm olmak gzel bir ey... Evsiz barksz, yoksul gezginciler yollarda, ormanlarda, en iyi ola slkla da bir yaprak ynnn iine bzlm ya da nereye gideceini bilmeyen bir srye karm ola rak, yerin ve gn tm ykmlarna ak yayorlar! Bense burada her bakmdan gvenlik altnda olan bir yerde yatyorum... Buna karlk son ykde, arkc Josefine ya da Fare Ulusunda (1924 lkba har), arksyla fare ulusunda ykselen bir kiilik olan Josefine, bu ulusun glerini kendinde birleti ren bir simge olarak tannr. G kayna olan ar ks, bu gcn btnn ulustan kazanmtr. Kendi dnyasna ekilen Josefine ise, artk bir toplumun ya ants olmaktan kt iin nemini yitirir. Josefine saklanyor, ark sylemiyor, ama halk, bu sakin, g ze grnr bir d krkl bulunmayan, yukardan bakan, kendi iersinde dingin kitle, grn baka trl olsa bile armaanlar yalnzca verebilen, ama asla alamayan, Josefine'den bile alamayan bu kitle, kendi yoluna gitmeyi srdryor. Josefine'nin duru munun ktlemesi ise kanmaz bir sonu. ok ge meden son sl da nlayacak ve kesilecek. Josefine, ulusumuzun sonrasz tarihinde yalnzca kk bir b lm ve ulus, bu yitimi de aacak...

74

KLK VE SINIFI

amz insannn temel sorunu, yani yabancla may amak iin birey ile toplumun, Ben ile d dn yann birletirilmesi, Kafka'nm yaptlarnn ekirde ini oluturur. Bir toplum teki niteliiyle, umutsuz bir bireysel bakaldryla yabanclam bir dnyann kar sna dikilmek deil, bir yere alnabilmek, bir toplu ma ait olmak, bylece de korkudan, yalnzlktan kur tulmak, Kafka'nm yklmas olanaksz tutkusudur. Milena'ya yazdna gre her eyi kapsamna alan kor kusu, belki yalnzca korku deildir, korku uyandr c ne varsa tmnden gl olan bir eye duyulan zlemdir... Kafka'nn yalnzlk ile toplum arasndaki snr blgesine yerleik oluunun karmak ve tehlikeli ya n, bu toplumun belirsiz ve bir bakasyla deitirilebi lir nitelik tamasdr. Bu toplum bir tr X, yerine e itli eylerin konulabilecei bir birimdir ve Kafka' nm yaamnn sonunda bu toplum Yahudilik tara fndan temsil edildiinde, karar hibir biimde inan drc olmamtr. i snfndan yana yaplan, iinde bulunulan aa uygun den seim Kafka'nm temel yaants dorultusunda bir seim deildi. Kazan amacma ynelik i hayatnm babalar-dnyas'na bakaldran Kafka, personelin tarafm tut-

mutu. Ama gerek babasmm fabrikasnda, gerekse zellikle memur olarak alt i Kaza Sigortas Kurumu'nda iileri savaan bir snf olarak deil, gsz bireyler olarak tand. Fabrikada aalanan kadn iilerden dehetle sz eder; bunlar insan sayl myor, selamlanmyor, geerken arpanlar onlardan zr dilemiyor, kk bir i iin arldklarnda bu nu yapyorlar, ama sonra hemen makinann bana dnyorlar, bir ba hareketiyle nereden balayacakla r gsteriliyor, stlerinde i etekleri var, en kk bir gcn elinde bile aresizler... te yandan yardm ara yanlar, makina yznden sakat kalm olanlar, hak larn aramak zere deil, ama dilekte bulunmak iin kuruma, bu karanlk brokrat yuvasna gelenler ise,, sabrlar ve acizlikleriyle Kafka'y bir snf olarak g tadklarna inandrabilmekten uzaktrlar. N e kadar alakgnll bu insanlar, der Kafka Brod'a. Bizden dilekte bulunmaya geliyorlar. Kuruma saldrp altn stne getirecek yerde, dilekte bulunmaya geliyorlar. Yar resmi nitelikte olan kurum, ii hareketi kar u snda verilmi bir dnd; kt stnde etkili olmak la birlikte, gerekte acnas bir konumdayd. veren ler kendilerine den yasal pay demeyerek kurumu dolandryorlard; brokratlar ise korumalar iin on lara emanet edilenlerin savunucular deil, iktidarn kaplarnn bekileriydiler. Kafka'nm yazd kukuf suz olan iki ,?azete makalesinde, 1909 ylnda bu oyun lar gzler n ine serilmiti. yle deniyordu bu yaz larda: 35 000 iletmeye bakan bu byk kurumun an cak imdi, yani kuruluundan 20 yl sonra kazalardan koruma alapdaki ykmllklerinin bilincine var mas, ok ac bir ey... Aslnda kurum tek yaam belirtisi giderek artan bir gelir a olan l bir be76

den e benziyordu. Kamuoyu artk uzun bir zaman dan bu yana Prag'daki kurumun gayretkeliine gl mek iin bir neden bulamamaktadr. Kafka iin nemli olan, her zaman genelleme d zeyinde kapsam geniletilmi olan deil, ama dolay sz yaant, somut ayrntdr. 1914 Savam Kafka, bir yazar gzlemiyle nceden kurmutu; sonra sava ger ekten ' ktnda yazar, gzlemler ve saptamalar ya parak bir kenara ekildi. Bu tutuma k noktas alman yer, Prag'd; Prag' da da kar eksiksiz rgtlenmi bir vatanseverlik, buna karlk siyah-sar bayraklarn tand, ulusal Alman nitelikli gsterilerin ardnda sessiz bir ek protestosu sergilenmekteydi Kafka ise i dnyasn da hem bir kenarda duran, gsterilerden holanma yan, hem de hibir toplulua ait olmad iin hznlenen insann ikilemini yayordu. Grkemli zaman lar etkilemiyordu Kafka'yi; ama kk ayrntlar gi bi grnen eylerin etkisi altndayd. 1915 ylnda trende Galiya'dan kaan yal bir ifte rastlam t. Yal adam zlemle yorulmu bir acyla ya l karsmm enesini okuyordu. Yal bir kadnn e nesinin altnn okanmasnda kendine zg bir sihirli hava vardr. Sonra alayarak birbirlerinin yzlerine baktlar. Belki bu deildi dndkleri, ama yle yorumlanabihrdi: ki yal insin arasndaki ba gibi acnas ve kk mutluluk bile savam ykmna uru yor... Bylece dile gelen, Kafka'nm her zaman somut ve dolaysz nitelikteki insancldr. Kafka'nm iiler karsndaki tutumu da kiisel yaantlarnn ve deneyimlerinin toplamndan kay naklanr: Kapitalizmin ve bu sistemde yer alan ikti dar aygtlarnn olumsuzlanmas, aaananlardan ve
77

ezilenlerden yana klmas, ama ii snfnn tarih sel gcne gven duyulmamas. ilerin Kafka'nn karsna tek tek ve ac eken kiiler olarak ktkla rn bir yana brakalm; Habsburg Devleti'nin ulusu luk yznden blnm, devrimci ve Avusturya'nn btnn kapsayan boyutlardan yoksun ii hareke tinin sanat asmdan, yazar asndan ekici bir g tayabilmesi olanakszd. Avusturya'nn nemli ya zarlarndan hibirinin (smrlenlerin ve ezilenlerin savamna duyduklar yaknla karn) 1914'den n ce ya da 1918'den sonra ii snfna katlmam olu u, yalnzca bu yazarlarm bir eksiklii saylamaz; bu durum byk bir olaslkla ii hareketinin ortak bir devrimi hedef almak yerine, burjuva snfnn birbi riyle elien ulusal istemlerinin egemenlii altna gir mesiyle bantldr. Her byk devrim, yabanclamay paralar. S nflar ve insanlar birbirlerinin karna gerek yzleriyle karlar; olaylarn gcyle dolaysz kararlara, baka deyile zgrle, kendi kendilerine giden yolu bulurlar. Avusturya'da 1919 yl Ocann grevinde byle bir devrim olasl belirmiti; 1918 Kasm, Avus turya'da bir devrimden ok bir ykl yapsmdayd. Yeni kurulan ekoslovakya'da yaayan. Almanca ya zan Kafka iin ise durum karmakt; yabanclama konumunda bir deiiklik olmam, eskisinin yerine beraberinde yeni glkleri de getiren yeni bir b rokrasi gemiti ve ato roman, ksmen bu konu mu yanstyordu. Kafkann Rus Devrimi'ne, bu dev rimi dnya tarihi asmdan bir dnm noktas ola rak kavramakszn, yaknlk duyduuna ilikin belir tiler vardr. Kafka iin, baka deyile bu hasta ve yal nz adam iin brokrasinin kalc bir iktidar olduu

yolundaki yaant ve deneyim, kesinlik niteliini kazanm$t. nsan, olaylar etkileyebiliyor, diye yazar Milena'ya, nk halk olmakszn sava yaplamaz ve halk, bu durumda sz sylemek hakkn kazanyor; ama olaylar gerekte yalnzca brokrasinin kavranl mas olanaksz hiyerarisi iersinde deerlendiriliyor ve karara balanyor... Kafka, Janouch'la konuurken, gerekten devrimci niteliteki her gelimenin sonunda ortaya Bonapartizmin ktn syler. Devrim buhar olup dalr, geriye yalnzca yeni bir brokrasinin a muru kalr. Kafka, ann olumsuz yann olaanst bir g le zmsedi; olumluya dnen olumsuzun alglan mas, olumsuzun olumsuzlanmas iin ise gerekli or gana sahip deildi. Devrimin bir rpda, kesin olarak yabanclamay amad, gelimenin srekli olarak ve trmanan bir helezon biiminde kemiklemeyle sa vamas gerektii yolundaki sezgisi yerindeydi; an cak kemiklemeyi alglayndaki berraklk lsnde, srekli geliimin elikilerle dolu srecine, bu geli menin ierdii Her eye karn! savma; tm boz gunlara, yanl yollara, iinde buzlar zecek mev simlerin zne geilmesi olanaksz bir gle hazrlan d buzlanma dnemlerine karn ileriye ve yksek lere ynelik bir devinime yabanc kald. Bu nedenle Kafka'nn karamsar dnya gr, gerekte basite indirgeyici yapda bir tarih felsefesidir. Bu tr bir felsefe eer gereklie hibir bakmdan uymasayd, tehlikesiz saylabilirdi. Sz konusu felse fenin tehlikeli yan, gerekliin etkin glerine ve grnmlerine uygun dmek, ama bunlara kar et kin olan gzden karmas ya da perdelemesidir. K tln kayna doru olmayanda deil, yar doru79

da yatar. Kafka'nn romanlar temelsiz karabasanlar deildir; dlerin ve glmecenin arptmas iersinde, milyonlarn yaad bir gereklik, bir rneine daha rastlanlmas olanaksz iktidar younlamasmdan ve gsz bireylerden oluma bir dnyadr; bu dnyada kitleler, toplum tekinin byk kararlar asla etkileyemeyecei duygusunun egemenlii altndadr. Kafka, byk yazar olarak byk ne layktr. Ama baar snn boyutlar, sarscdr. Kafka'nn yaptlarnn onay lad ve vurgulad atmosfer, insana aykr den bir dnyaya gereklik tanmann, boyun eiin atmos feridir. Kafka'nn yarats ykma, sanki bu ykm in sanolu iin nceden saptanm sonrasz bir yazgymasma, soluk bir zafer parlts katar. Umut kvl cm, k yolunu aray nemsenmez. Doyuma var m, kendini beenmi bir nihilizmin Kafka'ya atfta bulunduu, <;ok sk rastlane.n bir durumdur. Yaplma s gereken, bu Kafkaizm karsnda Kafka'nn yaznsal edimipi yeterince deerlendirebilmektir

80

YAZINSAL YNTEM

Heinrich von Kleist'n O . . . Markisi adl yapt, u tmceyle balar: Yukar talya'da nemsiz bir kent olan M . . . kentinde tertemiz bir ad olan ve iyi yetitirilmi birka ocuu bulunan dul Markiz O..., gazeteler araclyla, farknda olmakszn gebe kald n, douraca ocuun babasnn kendisine bavur masn ve ailevi nedenlerle bu kiiyle evlenmekte ka rarl olduunu bildirdi... Kafka'nn Deiimi u tmceyle balar: Gregor Samsa bir sabah tedirgin dlerden uyand zaman, kocaman bir bcee dnm buldu kendini. Bir zrh gibi sertleen srt zerinde yatyor, ban biraz kal drnca, yay biiminde kat blmelere ayrlp bir km bet yapm kahverengi karnn gryordu; bu karnn tepesinde yorgan, her an kayp btnyle yere d meye hazr, ancak zar zor tutunabilmekteydi.* Kleist'n ve Kafka'nn uyguladklar yntemin et kileyici yan, anlatlan ile anlat biimi arasnda bulunan, amalanm u suzluk'tur; baka deyile, allmam olay ile bir tutanaa zg anlatm arasn daki elikidir. Kleist, Stendhal, Mrime, u noktalar* Kamuran ipal evirisi, Franz Kafka: Hikayeler, Cem Yaynevi. 81

daki karakterleri, tutkular, konumlar anlatrlar (ya ni burjuva dnyasnn basitliinin kartn dile geti rirler); ancak, olabildiince kztrlan konu dn lebilecek en soukkanl biem iersinde sunulur. te zellikle zneli biimlemede kullanlan bu nesnellik yanlsamas, olaansty sradanm gibi gsteren bir dil, tedirgin ediciyi daha tedirgin edici, yadrga tc klar. Dahas i bununla da kalmaz-, grnte olup bitenlere seyirci kalmakla, Kafka'nn korkun olan sanki izgid hibir yan yokmuasna, teki binlercesinden ayrlmayan bir olay gibi betimleme yntemiyle korkun olan, hem ei grlmedik bir ty ler rpertici grnme brnr, hem de bunun te sinde, gndelik yaamn o ana dein alglanmam, ama imdi artlk ortaya km bir yan olarak duyumsanr. Romantizmin bir zamanlar bir by havasy la rktm olduu, fantastik bir evreyi gereksin mi hortlaklar, anszn aramza karverir; bir gezgin ci tacirin, bir banka memurunun ya da kadastrocunun, yerine kim konulsa farketmeyecek ortalama d zeyde bir insanm silik varl, fantastik dzeye kay maya balar; gelgelelim bu dzey, arptlm ve bu nedenle de gerek yz ortaya km sradanlktan baka bir ey deildir. Sanatnn, yazarn toplumsal evresi ile uyum suzluu, kapitalizm ann belirleyici zelliidir. Ki ilik ile yabanclam d dnya arasmdaki bu ayr lk ve kopma, gereklii sanat yoluyla amaya yne lik birbirine kart yntemlere kaynaklk eder; Bir yanda dnyay yaamak iin Ben'i k noktas alan, bu Ben asndan mahkum eden ve ykan, z asn dan romantik bir znelcilik vardr; te yanda ise ken dinde toplumun zerinde olmak gcn, toplumu tm

balamlanyla kubak kavrayabilmek gcn g ren, Tanr benzeri bnL nesnel yargl, ayn zaman da hem dnyann yaratcln hem de maher g nnn efendiliini kendine yaktran yazarn eleti rel nitelikteki uzakl yer alr. Birinin bak as, olup bitenlerin ortasmda yer alann, olaylarn aky la srklenenin, ilerlerken yanl yollara sapann, dnyaya kar direnen Ben'in bak asdr; tekininki ise olaylarn zerinde kalanm, nyargsz ve olay larla kendisi arasna belli bir uzaklk koyan gzlem cinin konumudur. Kleist'm dzyazlar, Stendhal ile Merimee nin yaptlar ve nihayet en u noktadaki ba lamlar iersinde, Kafka'nn yarats, olaylarn tam or tasmda yer al e araya zorla konulan uzakln bir biriyle elikili birleimidir. Loncasz giriimciliin, uymaclktan uzak tutu mun, piyetizmin hazrlad znelcilik, Rousseau ka nalyla eski epik kurallarn kalplarn krarak, dra matik ve epik eleri anlatya sokarak roman zerin de egemenlik kurdu. La Nouvelle Heloise ve tiraf lar!, Gen Werther'in Aclan, Kari Philipp Moritz'in Anton Reiser ve Andreas Hartknopf adl romanlan izledi; onlarm ardndan Stendhal'in ken di dikkatinin tek nesnesi yine kendisi diye nitelen dirdii Byron, sonra bencil Stendhal, Heine, Musset ve tekiler geldiler. Kafka'nm dnyay odak nok tas niteliindeki bir tipin yaantsyla, baka deyile znel biimde bet mleme yntemi, aslmda yeni bir olay deildi; asl yeni olan ey, evrenin yalnzca ya da hemen hemen yalnzca bu tipin bak asndan grlmesindeki tutarllktr. Geri ikinci derecedeki tip lerin ou ince ve kesin izgilerle belirlenmitir, ama evrenin bunlarm gzleriyle algand ok ender-

dir; ayrca bu tiplerin gr, ounlukla yalnz bir ka nemli ayrntdan oluur. Kafka, sevgilisi F.'den sz ederken, gncesinde bu ilkeye deinmitir: D grn asndan F.'de, en azmdan zaman zaman yal nzca birka saylabilir ayrmt alglyorum. Bylece nmde beliren resmi ak, ar, zgn, izgileri belir li ve ayn zamanda da aydnlk oluyor. Kafka, ilk d nemlerinin te tlikesini, baka deyikle Prag'l yazarla rn ou iin allm bir tutum olan abartmal maniyerizm dknln atlatp, sade aralara, betim lemede arhii ve hafiflie varma yolunda kendini eitikten sonra, tiplerini byle biimlemitir. Kafka clgun dneminde ayrntlarda dolu roman lardan tiksiniyordu. Romantikler bir zamanlar yre sel atmosferlerle belli zamanlara zg atmosferleri bulmular, kahramann evresinde ayrntlardan, man zaradan, mimari grnten, i meknlardan, kulla nm eyalaryla lks eyalardan oluma bir yn ara clyla bu tr bir d gereklik yaratmlard. r nein Walter Scott, romanlarn byle betimlerle dol durmutur. Stendhal, Scott'tan sz ederken, ortaa da yaam bir serfin giysilerinin ve bakr zincirinin betimlenmesi, insan yreinin dalgalanmalarn be timlemekten daha kolaydr diye yazar. Bir giysinin betimlenmesi ve bir kiinin pozu, ne denli ikinci de recede olursa olsun, en aa iki sayfa alr. Ruhun kprdanlar ise... birka satrla geilir... Ortamn (Milieu) bylece kefi ve geniletici bir balam ier sinde betimlenmesi, yazn'n zenginlemesine nemli bir katk niteliindeydi; ancak nesnelerden oluma bir kitle araclyla bir grnte btnsellik sergileme tutkusu, Stendhal'in kavrad gibi, ruhun kprdanlarn, i dnyada olup bitenleri, d koullarn an84

latmyla rtme tehlikesini beraberinde getiriyordu. Kafka, Amerika roman zerinde alrken David Copperfield adl yaptn baz bakmlardan rnek al d byk ngiliz romancs Dickens iin yle der gncesinde: Dickens'ta zenginlik ve umursamayan, gl bir atlganlk var; ama bundan tr de kor kun gsz yerlere rastlanyor; byle yerlerde yazar, yorgun argn yalnzca daha nce eriebilmi oldukla rn bir araya getirmekle yetiniyor. Anlamsz btnn uyandrd izlenim barbarca; ben zayflm ve y knmenin bana verdii dersler sayesinde bu barbar lktan kanabildim. Dickens'm duygu younluuyla dolu tutumunun ardnda kalpsizlik gizli. Tipler kaba saba izilmi ve yapay olarak her insan bakmndan gerekletirilebilir; bu tipler olmasayd, Dickens y le stnkr bile olsa anlatsnda ilerleyemezdi. Eski rneklere yneltilenlerin ounda alld gibi, bu eletiri de abartldr; ama bu eletiri yazn'n gelimesi asndan nemli bir yntemin uygulama daki yetersizliklerini dile getirmektedir. Bir zamanlar ne denli yararl olmu olursa olsun, bir ynteme tm zamanlar iin bal kalmak, toplumsal, yazmsal ve sanatsal gelimeye aykr kaar. Homeros'un destan larn, Aeschylos ve Sophokles'in tragedyalarn yet kinlik bakmndan aabilmek, olanakszdr; ama bun lar douran toplumsal koullar da artk ortadan kalk mtr. Bunun gibi, romann ve dramn biimleri de toplumsal koullar dorultusunda deiime urar. Bir zaman gelmi, yazn alanmda bir zayflama, fazla ya lan atma kr kanlmaz olmutur; roman iin Kaf ka, tiyatro iin de Brecht bu krn balatclan ara sndadrlar. Amerika romannn bamda, Atei balkl
85

blmde bir toplumsal konumun ne denli zl, yaln, youn ve ne denli stn bir fazlalklar atma, yal nzca gereken lde gsterme sanatyla betimlendi ini anmsayalm. Yumruklan gl, ama kendisine yaplan hakszl inandnc biimde ortaya koyabil me yetenei az olan beceriksiz atei; yalnzca baan y nemsedii iin hakk ve hakszl hi umursa mayan milyoner; hiyerarik yaps iersinde brok ratik iktidar aygt (kaptan, gemi subay, veznedar); glden yana olan baatei; iktidar koullanndaki her trl deiiklie kendini uydurmasn bilen uak; ve nihayet emeki ve burjuva snf arasnda yer alan gen kk bujuva Karl Rossmann. O, ateinin hak kn savunur; ama milyoner anszn kendini Kari Rossmann'n efsanevi days olarak tantr ve onu ar ar, ama dnlmesi olanaksz biimde ateiden uzaklatnp zenginliin dler dnyasna doru eker. Kari, bir kez daha ateiye dner: Ama kendini sa vunmak, evet ya da hayr demek zorundasn, yoksa kimse gerei renemez. Beni izleyeceine sz ver melisin, nk pek ok nedenle korkuyorum bunun byle olacandan sana artk ben de yardm ede meyeceim.' Ve sonra Kari ateinin elini perek a lamaya balad, bu kocaman, neredeyse cansz eli ge ride brakmak zorunda olduu bir hazineymiesine yanaklarna bastrd. Ama bu arada senatr days da yanma gelmiti bile; Karl' ok hafif de olsa, belli bir zorlamayla uzaklatrd... Burada hibir fazla lk, hibir an vurgu yoktur; New York liman arka plan olarak yalnzca birka aynntyla, hafif ve youn luktan uzak bir anlatmla belirlenmitir, yanstlmak istenen konum ancak miyoplara ya da ar iitenle re uygun debilecek, kl krk yaran yorumlara gi86

dilmeksizin, insann stne varmayan gereklii ier sinde yazmsal olarak, yani simgesel nitelikte betimlenmitir. znel yaant ve bu yaantnn youn dzeyde bi imlendirilmesi araclyla gerekliin, iyi ileyen ay gtlarn nesnelliinin salayabileceinden daha nes nel yakalanabildii, ender grlen bir durum deildir. Karl Rossmann, yle yaar New York'u: Her iki dev kentte her ey bo ve yararsz kurulmu. Yant ola rak, bu kentlerin hi de bo olmad, her eyin son derece yararl biimde kurulmu olduu sylenebilir ve tm nesneleri amaca uygunluklar, teknik ve top lumsal balantlar iersinde sergileyen betimlemeler bu yant glendirebilir ama yine de znel bir ya anty yanstan yukardaki ksa tmceyle, bu dev kent lerin gerekliine (doadan yoksunluk, yalnzlk, ya banclama) ilikin olarak, grnte nesnel nitelik teki betimlemenin yapabileceinden daha fazlas dile getirilmitir. Byle bir znelcilik araclyla toplumsal balamlarn btn sergilenmi olmaz; ama eer b yk bir yetenek i bandaysa, gerekliin sistematik olma abasndaki yazarn kimi zaman gzden kard bilekeleri gn na kar. Ben bu yntemde Hermsdorf'un dedii gibi bir d dnyann gereklik ten koparlmas durumu gremiyorum. D dnya, eitli biimlerde betimlenebilir. Walter Scott, atolar o denli ayrntl anlatmtr ki, sonunda okurun belle inde hibir ey kalmaz. Edgar Allan Poe, Usher 'lrm evini yzlerce d ayrntyla deil, unutulmas olanak sz tek bir felaket atmosferi iersinde sergilemitir. Nesnelerin buhar, nesnelerin kendisinden daha etkin olabilir. Grnte d dnyanm gereklikten kopa rlmas, gereklii daha youn biimde betimlemenin
87

bir arac niteliini'tayabilir. Bir dnemin bu dnem asndan tipik bir karakterin yaantsndan ve bilin cinden yanstlan tepkisi, ou kez d dnyay olu turan tm nesnelerin kapsaml betimleniinden daha kalc olur. Romanda znelcilik, toplumsal gereklii bt nyle betimlemekten bilinli olarak vazgemek, bu gerekliin yazarn nemli sayd birka bilekesi ve eilimi stnde younlamak anlamn tar. te yan dan nesnellie, toplumu tm nesnel balamlar ier sinde betimlemeye ynelik en gl isten bile en iyi olaslkla hedefine ancak yaklak olarak varabilir ve bunu baardn da kantlayabilmek olanaksdr. Kafka u satrlar yazdnda, sorunun bilincindeydi: Gerekten yargya varmay ancak bir taraf baara bilir; te yandan onun da taraf olarak bir yargya varabilmesi olanakszdr. Buna gre dnyada yazgya varabilme olana deil, yalnzca byle bir olanan parlts vardr. Kafka, herkesin ancak bir bak a sndan alglayabileceini ve yarglayabileceim, her bak asnn ister istemez bir taraf tutma olduunu doru saptamtr. Denek ki yalnzca taraf, gerek an lamda yargya varabilir; Kafka, tarafn taraf olarak yargya varamayacan eklediinde, genel izgileri sndan toplumsal geliime uyan bir taraf tutma ola slnn varln gzden karmaktadr. Bak as yle seilmi olabilir ki, bu adan gerekliin geni bir alan yeni gerekliklerin yaratlma sreci iersin de grlebilir; ya da yalnzca gemie kp giden paralarn alglanabilecei bir bak as seilmi ola bilir. Yargya varma olananm Kafka'nn szn et tii parlts, snmekte olan bir gece lambasndan gelebilecei gibi, gnein douundan da yansyabi88

lir; yargnn deeri, geree yaklama derecesi bu e itli k kaynaklarmdan baml olacaktr. rnein 1 Jakoben kk burjuvas Standhal'in devrim sonras toplumsal gereklie ilikin yargs, geriye dnk ro mantiklerin yarglarndan karlatrlamayacak denli daha doruydu; bunun nedeni yalnzca Stendhal'in yetenek bakmndan tekilerden stn olmas deil di; Stendhal'in semi olduu bak as, ayn zaman da ona daha geni ve daha zgr bir gr alan ka zandrmt. Zamannn bu en nemli ilerici yazan da hi kukusuz gerekliin tm srecini nesnel betim leyebilecek konumda deildi; srekli ve bilinli olarak kendi znelciliinin snrlan iersine geri dnyordu. Eriilebilecek olan en ileri nokta, yazarn setii ba k asnn, baka deyile tuttuu tarafn, gelimek te olan toplumsal gereklie ksmen uymasdr. Ger eklik, en derin bilgilere dayanan ileri grlerden bi le daha okynl ve esnek olduu iin, eksiksiz bir uyuma varabilmesi olanakszdr. amzda ii snfndan yana kmak, uluslarn emperyalizme kar verdikleri savatan yana kmak, dogmalardan uzak toplumculuun bak asn se mek, ileri lde bir uyumun ve nesnelliin gerekle ebilmesi olanan dourmaktadr. Ama yalnzca ola nan: nk gerekliin gelime sreci iersinde betimlenebilmesi iin toplumculuun zaferine inanmak, genel toplumsal temel yasalan bilmek yetmez; bura da sz konusu olan, geiin, bakalamanm biimleri ni elikilerle dolu somutluklar iersinde betimlemek tir. Parlts geni boyutlar iersinde bir yargya var may olanakl klsn diye ileriyi grebilmek gereklidir; ama yarnn ve brgnn nceden gelitirilmi for mle tam uymas istei gzlemcinin nyargszlk ko89

numunu glgeledii takdirde, bak asnn sarsnt geirmemesi amacyla ngrlen, dogmalardan r l bir duvar gerekte yalnzca her yan grebilme ola nan azaltt takdirde, sz edilen ileriyi grebil me betimlemenin nesnelliini, gereklikle uyum sa lanmasn gereklilii lsnde tehlikeye sokar. Ger i amzn toplumsal gereklii, sosyalizm ile kapi talizm, kendilerini zgr klan uluslarla emperyalist gler arasndaki sava niteliiyle, son derece saydam bir gereklik gibi grnmektedir-, ama okynl kar lkl etkileimleri iersinde, artc konumlarn e itlilii karsnda bu gereklii kavrayabilmek, ke sinlikle kolay (deildir. u anda en byk ve dnce lerinde en zgr Marksist yazarn, dahas sosyalist dnyada gelimi bir Shakespeare'in ya da Stendhal'in bile ada dnyay btnsellii iersinde betimleyebileceinden kukuluyum. Ayrca, Marksist bak a sn byle bir betimlemenin koulu saymakla, hibir zaman baka bak alarndan da ada gerekliin baz alanlarna ilikin nemli bilgiler kazanlabilece ini yadsmycjruz. Thomas Mann, Robert Musil, Franz Kafka. William Faulkner gibi burjuva yazarlar, en byk tarihsel deiimlerin gerekletii bir dnem de kapitalist dnyann sorunlarn iyi tanmalar sa yesinde gizli gerekliklerin ortaya karlmasna nemli katklarda bulundular. Btn bu Marksist ol mayan yazarlar arasnda Kafka, ii snfnn tarihi bak asm tamakszn, bu snfa en yakn olan ya zard.

90

FANTASTK GLMECE

Kafka'nn ezilenlerin tarafn tuttuu, yorum ge rektirmeyecek denli kesindir-, buna karlk onun yn temiyle betimlenmi gereklik ayn lde yoruma aktr. Bu yntem en u noktadaki znelcilii, odak noktasnda kesintisiz varoluu, saldrgan glmseyi in salad uzaktan bakla Aristophanes, Rabelais, Cervantes, Swift, Nostroy, Karl Kraus gibi ustalarn rn fantastik glmece'yle artc bir biimde bir letirir. Brod'un anlattna gre, Kafka Davann ilk blmn okuduunda dostlar kahkahalarla gl mlerdir. Ve kendisi de o kadar gld ki, zaman za man okumay srdremedi... yi, keyifli bir gl de ildi b hi kukusuz. Ama iinde iyi bir gln e si de vard tabii kmsemek istemediim, belki yz tedirginlik esinin yansra. (Arkadalar, Kafka'nn neye deindiini, neyi glmeceye dntrdn bil dikleri iin glmlerdi.) Kafka'nn yaptmdaki bu komik e, okur ne denli nyargdan uzak bir tutum da olursa o denli gl biimde belirginleir. okanlaml nitelik tayan, stelik bir sr yorumu da ya plm ykleri naif okumak yrekliliini gsteren, her tmcede hiyeroglifler, simgeler, alegoriler bulma ya kalkmayan okur, komik eyi belki yz kez al glar. (rnein ato da Olga, yozlam brokrat91

lara ilikin olarak: Burada ak hi eksik olmaz. Mut suz memur ak diye bir ey yoktur. dediinde, he men Nestroy'un sylediklerini anmsarz: Aile reis lerinin umutsuz aka tutulduklar, enderdir.) Komik e, Kafka'da ayn zamanda korkutucu, tedirgin edici olandr - ama durum Swift ya da Nestroy'da byle deil midir? Kapitalizm ilerledike, ya banclama egemenliini yaydka komik e de ayn lde tedirgin edici, korkutucu nitelie brnm kara mizah bu enin yanksna dnmtr. Deirmenlerle savaan Don Quichotte, korrik bir tiptir, bnk valyelik ruhundan yoksun bir gereklii ta nmak istemez; bu komik tutum, ayn zamanda insa n, duygulandran bir tutumdur; hzn verici valye, devlerin karsnda g duruma dm birinin yarhep sezmitir. Komiklik e si, makineleri paralayanlarn tutumlarnda da eksik deildir; bunlar umarsz fkelerinin etkisiyle ve nes neyi ecinniye dntren, gze grnmez retim ili kilerinin bilincinde olmakdzn, gze grnen nesneyi krp dkmlerdir. Ama bu aamada komik olann yanma korkun olan da eklenmitir; nk Don Quichette'a bir zararlar dokunmayan yel deirmen lerinden farkl olarak makineler, iiyi kendine bam l klan bir gce dnmtr. Yapt, insan am tr. Komik ile korkuncun bu iielii, kapitalist an nemli gstergelerinden biri olup kmtr. Davann balatng: sahnesi olan o tedirgin edici tutuklama sahnesinde komik konum, iki memurun gizemli bir mahkemenin grevlileri olarak stlendikleri ilev ile memurlarn davranlarnn aalkl arasndaki elikiden doar. Gerideki akla smaz top92

lumsal iktidar ile onu temsil eden grevlilerin birey sel derbederlikleri arasndaki bu eliki, gerek Davada, gerekse atoda komik enin kaynadr. Bunun iktidar sahibinin onursuz konuma drlme si, efendinin amura dmesi biimindeki balang lar, Hanswurst komedisinde de vard. Krk Testi ya da Mfetti gibi komedilerde de den, henz s nrl ya da dzmece bir iktidardr; arka plandaki ger ek iktidar, tartma konusu olmadan kalr. Kafka'nm yaptlarnda ise ne dertli aalk olduklar sergile nenler, gerek iktidarn temsilcileridirler; ama bu tu tum, daha yksek makamlardaki gze grnmeyen anonim glerin saldrgan alaylara bir an iin olsun hedef olmalarn salamaz. Burada komik enin bir anda etkisiz kld ey, ortaan saydam hiyerarik sistemi deildir; elle tutulur gzle grlr zenginlik ler ve ncelikler yerine soyut sermayeye, kiilerde so mu tlatrlamayan bir rgte bal olan, dev bir ay gta kullanlan, anonim nitelikte ve saydamlktan yoksun bir iktidar^pF. Kral sendelediinde, halk buna itenlikle glebilir, ama bir aygt davranlarnda sama'ya dntnde, bu gl zehirli olur. Glnln snr yce'nin deil, korkun ola nn yanmasnda balar; korkun ile glncn olu turduu (Victor Hugo'nun grotesk diye tanmlad) bu birleim, ileri dzeyde rgtlenmi kapitalist dn yann gstergesine dnr. empanze beyni tayan bir insanm bir dmeye basmakla btn bir kenti, dahas dnyay ortadan kaldrabilmesi olasl, ikti dar aralaryla bilin arasndaki bu uyumsuzluk, rn ile reten, ara ile ama arasmdaki zgn bantnn bu tr tersine dnmesi, dnlebilecek en byk komik eyi iermektedir. Bu eliki ayn zamanda 93

hem komik, hem kDrkuntur. Kari Kraus'um Ope ret tipleri irsanlm trajedisini oynuyor diye tanm lad bir konumun ,2rlnl o denli korkuntur ki, gller havada donup kalmaktadr. Hitler de komik tir ve Charlie Chaplin, Byk Diktatr filminde bu komiklii sarsc biimde sergiler, ama glme eylemi kendi kendisinden rker, lm kamplarndan ykse lip geni bir alana dalm bulutlarn arasnda yitip :der. Manc'n umduunun tersine, insanlk artk ko medi araclyla gemiine neeli biimde veda ede bilecek konumda deildir; kara mizah, korkuncun maskesine brnm glnlk, amzn gereklii nin odak noktasm oluturmaktadr. Kafka'nn fantastik mizah bu gereklie uyar. Kafka'nn yaptlarn yalnzca byle bir mizah diye E.lmak, bu yaptlarn okanlamlln basite indirgejnek olur. Ama Kafka bugne dein ya mistik bir ya zar diye gklere karlm, ya da gereklii bozan, aklcktan uzak biri diye yerin dibine batrlm ol duu iin, yaratcnn bu mizah karakterini vurgula makta yarar vardr. D dnya tarafridan bu dnyann bana k t duygusuna kap acak denli bask altnda tutu lan, kurtuluu hep bu dnya ile arasna bir uzaklk koymakta bulur; bu uzaklktan bakldkta korkun olan, gln niteliiy e grnr, yz hareketleri kar snda duyulan korku, mizah karakterinde bir sald rya dnr. Gnther Auders son derece mizahi bir servenden sz ederek, Kafka'nn bu servenin ste sinden gelecek konumda olmadn belirtir; Anders'i bu yargya byk bir olaskla bak asnn belirsiz lii, mizah karakterindeki nesneletirme ve ayn za-

manda korkuyla olaylarn odak noktasnda yer al, bu konumun birbirine kart biem trlerinin kayna masna yol a gtrmtr. Erich Auerbach, Mimesis adl kitabnda epik yntemler arasnda gemi binyllarda bile varolan kartlklara atfta bulunur ve Homeros ile Kutsal Ki tab karlatrr: Bir yanda iyi biimlendirilmi, den geli klandrlm, mekn ve zamanca belirlenmi, birbirlerine n planda ve aralarnda hi boluk braklmakszn balanm grnmler; aka dile getiril mi dnce ve duygular, rahat ve gerilimden uzak bir atmosfer iersinde gerekleen olaylar. te yan da ise yalnzca eylemin hedefi asndan nem tayan grnmler belirlenmitir, gerisi karanlkta kalr, yal nzca eylemin nemli doruk noktalar vurgulanr, bu noktalar arasnda kalanlar nemsenmez; mekn ve zaman belirlenmemitir ve yorumu gereksinir; dn celer ve duygular dile getirilmeksizin kalr, bunlar yal nzca suskunluktan ve para para konumalardan karlabilir; son derece byk ve kesintisiz bir gerilim iersinde bir hedefe ynelmi, bu nedenle de ok daha blnmez nitelikteki btn, gizemli ve saydamlktan uzak kalr... Avrupa roman sanat gerek Homeros'tan, gerekse Kutsal Kitaptan ok ey renmitir; bu arada Home ros ar basmtr. Martin Walser, Bir Biimin Betim lenmesi (Beschreibung einer Form) balkl, titiz Kafka incelemesinde, Kafka'nn epik ilkesi ile Homeros'un destan arasnda karatrma yapar. Bu des tanda dnyann dzeni, iinde her eye yer olan, ke sintisiz bir aktr... Walser'e gre bu akn yay gn btnsellii, Kafka'da anlamm yitirmitir. Onun yerine insann youn btnsellii gemitir; bu in95

sann varl artk eylemiyle deil, salt varoluuyla bile tehdit altndadr. Kafka'nm gerekletirdii tekbenci indirgeme araclyla, deneyle kantlana bilecek btnsellik ortadan kalkmtr. Yine VValser'e gre Amerika romanlmda henz somut bir dnyay la bantlar vardr: 'Dava' ve 'ato' da ise Kafka, ar tk varolan bir dnyayla bamt kurmaz. zerk bi im yetenei araclyla, kendi znelliini daha yapt tan nce amtr. Ondan sonra yazd, kendisinden bamsz, nesnel bir varolu kazanr, bu varolu, ar yapsyla somut nesnelerden oluma bir btnsellii amalamak zorunda deildir; buna karlk bir insa nn varln belirleyen glerden oluma bir btn sellii kazanr. , VValser'in titiz biim zmlemesinden kaynakla nan ve Kafka'nm yaptlarnn romandan ok destana yakm olduunu ileri sren gr, zerinde ciddi ola rak dnlmeye deer bir grtr. Bu yaptlarn youn btnsellii, kendi iin varolan gereklikleri tartmaszdr. Doru saymadm nokta, Kafka'nm Dava ve ato da artk varolan bir dnya ile ba nt kurmad, bir tekbenci indirgeme gerekle tirdiidir. Byle bir sonuca varlabilmesi, ancak bu ya ptlarn belirgin mizah karakteri gzden karld takdirde olasdr. Gerekte ise Kafka, paralanmakta olan bir dnyann modeli diye ald Habsburg mpa ratorluunun inanlrln yitirmi olsa bile varolan gerekliine ok eitli ynlerden atfta bulunur. Swift'in Gulliver da yaratt dnya da kendi ba na bir btn oluturan, kendisi iin varolan fantas tik bir gerekliktir, ama mizah araclyla ann ngilteresine atfta bulunur. Kafka'nm mizahnda yeni olan yan, olaanst znelcilii, d gerekliin tmy-

le bir i gerekliin kapsamna alnmasdr; bylece Ben, kendi kart olan dnyay yine kendi iersinde yeniden retir. Bu duruma karn tekbencilik, salt grntedir; nk youn kar dnya, yaygn, varolan, korkulan bir gereklii, mizahi bir saldrgan lkla, yorum hrs ve kendi kendini aalamayla var l tannan bir gerekilii karlar-, tpk ezici gle rin, arkada kalp yanlarna varlamayanlarn, zleri bakmndan gerek bir babay, biimleri asndan ise Habsburg Devletinin brokratik hiyerarisini temsil etmeleri gibi. Kafka'nm yaratsmda Kutsal Kitabn ve Homeros'un eleri tuhaf bir biimde birleir ve Kutsal Ki taba ait olanlar ar basar. Bu biim karmnn te mel esi aydnlktan deil, karanlktan kaynaklanr; baka deyile kaynam yorumlanm olanda deil, yo rumu gereksinende bulur. Buna karn d dnyann somut ve belirleyici ayrnts en kesin biimde ilenip sergilenir; baklm olan, nmzde parlak k altn da ve kesin izgilerle belirlenir; bak ancak gezinme sini srdrrken belirsizlie ve okanlamlla doru uzaklar. Ama Kafkanm iinde bulunduu toplumsal konuma as uyan da, belirgin ayrmt ile karanlk ba lamdan oluma bu elikidir ve bu konum (yani Kaf ka'nm konum iersindeki yaants deil) fantastik glmecenin nesnelliiyle dile getirilmitir.

97

DNYANIN RESMLER KTABI

Kafka, ok youn klandrlm, ama iinde yer aldklar balamn ou kez karanlkta kald bir di zi resim sergiler: Bunlar ayn zamanda hiyerogliftir, harflerden oluan bir alfabe deildir. Doal'n sanat yaptnn gerekliine dnt karmak sre iersinde, bu trden kabark sayda resim doa ile sanat arasnda kpr niteliiyle oluur. Kendi kendisini yabanclatran gereklik, bir resim daarc olarak insanolunun i dnyasna geri al nr. Bu resimler kesinlikle salt anmsanm ilkzaman, donup kalm "ilkrnekler", deimesi olanaksz "ruh sal miras" deildir; sz edilen resimler kendi kendi lerini deneyimin, midin ve yanlsamann sonucu ola rak deitirirler, yenilerler, oaltrlar. Resimlerden yana erken bir hazine oluturan, grnte o denli deimez yap tayan mitler bile deiimin egemen lii altndadr ve yeni gereklikler, yeni bilgilerin ya n sra "mitler" bakmndan da yeni rnekler retir. Demek ki sanatnn armlar iersinde gereklik, ayn zamanda "prefabrik" nitelikte, sanatsal sre iin varl kesinlikle gerekli paralar biiminde ken dini ortaya koyar. Sanaty, yazar derinden etkile yen bu tr grntlerin anlamn hemen aa vur mas, zorunlu deildir. Dante, "Vita Nuova"nn ilk
98

sonesini, "tuhaf" bir dsel grnty betimleyen so neyi, zamannn tm gezginci ozanlarna yollam ve onlardan bunu yorumlamalarn istemiti. Sonede, el lerinde airin yreini ve uyuyan Beatrice'yi tayan bir Tanr grnts ilenir: Poi la svegliava, e d'estro core ardendo Lei paventosa umilmente pascea: Appreso gir lo ne redea paigendo (Uyandrd onu, ve yrekle besledi ekinerek ald Beatrice, yanan yrei Ve sonra teki alayarak, aclarla uzaklat) "Anlan dn gerek anlamn o zamanlar kimse anlamamt", diye yazmtr Dante, "oysa bu anlam, imdi en ilkel kafalar iin bile ak." Kilisede arapl kutsal ekmek yenilmesi treninin o en eski g rntsne artk Yeni'de girmi, ak, bir ac ekme olarak, romantik bir tutku, sevgisiyle bir "Unio Mystica" niteliiyle sergilenmitir. Sanat, yazar, air gerekliin bu tr grntle rinden hibir zaman vazgeemez; ancak bilincin ege men olduu genel koullar, akim rehberliinde ilerle yen alar, bir de betimlerin, hiyeroglif yapsnn ar bast bunalm dnemleri, topluma ken karanlk lar, nceden kestirilemeyen kkl deiimler vardr. Avrupa'nn reform ve kar reform hareketiyle ge irdii sarsmt, derebeylik gsteriine kar yrtlen sava, gzel sanatlarn ve tm bedensel zevklerin de dman olan resim dmanlarnn doumuna yol a t; ama bununla ezamanl olarak da Cizvit kkenli retici oyun tr, yani dogmalarn ve formllerin bir dizi kalplam alegori araclyla sergenii ortaya
09

kt; bu, grmezlikten gelinmesi olanaksz, ama ne var ki salt grntlerden oluma bir dnyayd; niha yet bu iki u nokta arasnda kalm, karabasanlarla bunalan bir hmanizm, dilinden anlayanlara hiyerog lifler satirik ve topik grngler araclyla seslen mekteydi. "Die Chymische Hochzeit", bu grngelerin en tu haflarndan biriydi. Hmanist Johann Valentin Andrea, 1614'te 'Fama Fraternitatis"i, baka deyile d rn bir "Rosenkreuz Tarikat'na ilikin rapo ru, 1615'de papaya, Cizvitlere ve skolastie kar bir saldn yazs, ncil'in zgn biimini savunan, "gk yzn ve yeryzn kapsayan" bir felsefeyi ieren bir metin olan "Confessio Fraternitatis R . C ' y i , 1616'da da "Die Chymische Hochzeif' yaymlad; btn bun lar, Otuz Yl Savalan denen ykmdan hemen nce ki yllarda kmt. Bu kitaplardan sonuncusu alego rik bir romancr. Christian Rosenkreutz, sekinler atosundaki snavlardan gemek zere yola kar. Ne elendiren ve tedirgin eden grntler araclyla simyanm gizleri, ayn zamanda da dehetle yorul mu bir an karabasanlan sergilenir: Bir lenden sonra beliren kara cbbeler, krallann ban kesen, kapkara bir cellat, kara bir beze sanlm balar, altn bir kupada biriktirilmi kan, "bu, bana gerekten kan l bir dnm gibi geliyordu". Ancak btn bun lara karm Rosenkreutz'un cesareti h nlmamtr ve grne bakrsa, tm snavlardan sekinliini ka ntlayarak kmaktadr. Ama daha sonra bir olan o cuu, onu bir mezarn basma gtrr. "Burada", der, "Vens gml..." ve Rosenkreutz'u merdivenlerden indirip karanla sokar. Orada bir mealeyi ateler. "ok korktum ve ona, bunu yapmaya izni var m di-

oo

ye sordum. Bana u yant verdi: 'Efendilerimiz u an da dinlenmeye ekilmi olduklarndan, korkmam iin neden yok.' nmde hazrlanm, gzel perdelerle ev rili, gzel bir yatak grdm; ocuk perdelerden birini at. O zaman Vens'n, tm zerafeti ve gzelliiyle uzanm yatmakta olduunu grdm (tamamen p lakt, nk ocuk stndeki rty kaldrmt), do nup kaldm; ve nmde balmumundan yaplma bir fi gr m, yoksa bir insan ls m vard, bugn bile bilmiyorum..." Cesedi andran bu Vens'le karla mas, Christian Rosenkreutz'un sonu olur. Sekin ki inin gnah, duyulur. tirafa zorlanarak atodan at lr; kapnn nndeki nbetinin yerine gemek, bir bakas da onun yerini alana1 dein kapy beklemek zorundadr. Christian Rorenkreutz'un tuhaf yaantlarnn dsel armdan ve ifreli alegoriden, korku ve ge ri ekiliten, su ve utantan oluma karmlaryla Kafka'y anmsatmas, salt d grn asndan de ildir. Montsalvatsch'tan ve Kabbala'nm cennet "oda larndan", Rosenkreutz'larm gze grnmeyen kalele rine dein ato, kimileri iin kutsal bir simge, kimileri iin de eytann "kar-dnya"smm bir simgesi ola gelmitir. Rosenkreutz'un atosu, ykm yllarnda bir gvenlik d olan bu ato, Almanya'dan yaklaan ykm nedeniyle kanl ve solgun bir grnmdedir, glge eylemin, grnt olaym nnde gitmektedir. Y kmlarla dolu yzyln bir baka kitab, ek hmanis ti Comenius'un (Kamensky) "Dnyann Labirendi" adl yapt da karabasan, fantastik glmece ve ifreli topya karm yapsyla baz bakmlardan Kafka'nm yaptlarna yakndr. Sarsmtya uram bir dnyada gerekliin insan ezen, korkutan grntleri, bilin

bunlar snflandrma ve yorumlama frsat bulama dan kovulur; bylece de (en azndan geni bir alanda) sezgilerle dolu, "kehanet" yan bulunan, fantastik satirik-topik bir yazm, yerine oturmam bir an r n olarak ortaya kar... Modern dnyada srekli yinelenen olaylarn, ne redeyse mitlerdeki grntlerin gcn kazanp ka zanmad, aratrma konusu olabilir: Makinenin rit mik devinimleri, kalplam tedirginliiyle trafiin ak, trafik klarnn yanp snmesi, insanla aygtn birbirine karml, alterlerin nnde, tramvay ve otobs bekleyi, cansz nesnelerin dev gc vb. De mek ki kararm ya da sesi boulmu bilinte belir ginleen grntler, gereklii grnte fantastik, aslnda ise gerek bir balamda gereklii sakl tu tulmu bir yant niteliiyle yeniden retebilir. Bu tr grntlerin egemenliine giren, onlar younluk lar ve birbirlerini izleyileri iersinde okanlaml ola rak duyumsayabilir, ama bu grntlerin zden yok sun olmadn, danas belki de allmlardan daha derin balamlar gsterdiini sezer. Kafka'nm izdii ok sayda gnint, byle bir gereklikten, asla "arkayik" ya da "sonrasz" olmayan, ama en ileri lde modern ve anmsanm bir gereklikten kaynaklanr gibidir. D dnyann kendisine yabanclam olan, ancak karmak bir iletkenler dizgesiyle bilincine yansyabilen gerekliini dolaysz yaayabilmek, Roman tizmden beri sanat alanndaki reticinin gl tutku sudur. Kafka'nn abas, "olaylarn kkeni"ne inmek, onlar nceden belirlenmi bir ema dorultusunda, salt devinimlerinde somut, aslnda ise dsel bir so yutluk iersinde deil, zgn gereklik niteliiyle kavrayabilme ereine ynelikti. rnein bir gazetede 102

"yetkili bir sve makamnn aklamasna gre", " l ttifak'n korkutmalarna karm taraf sizliin kesin likle korunacan" okuduunda, burada "Stockholm'l bir hayaletin konutuu", btn bu szcklerin "yalnzca belli bir biim verilmi, havadan yaplma oluumlar sergiledii" duygusuna kapyordu. Kafka, szck ve kavram hayaletlerini gereklik diye tan maya raz deildi. Kalplardan oluma bir dizgenin dna kmak, uz lama, nyarg, eitim, basn, bo szler araclyla ynlendirilmi bir "olgular" dnyasndan, baka deyi le gereklikten koparlm bir dnyadan, henz bir d zene balanmam, aratrlmam, kaynayan bir ger eklie gemek, sanat iin, yazar iin gereksinim ve zorunluluktur. "Sezgi" yetisi, dlem gc olmakszn, amzn bu denli elikili yapdaki gerekliini bu labilmek ve betimleyebilmek, hele bunlar akldan ve toplumsal bilinten yoksun olarak gerekletirebilmek, olanakszdr. Beklenmedik, kimi zaman anlalmaz, in san mitler gibi tedirgin edip artan grntler kar snda rkp geri ekilecek yerde, bunlar bir erek dorultusunda dzenlemek, bilincin egemenliine sok mak, modern gereklii sanatsal boyutta betimleyen iin bugn her zamankinden daha ok grevdir. Daha soruyu sormadan yant hazr olan, dnyay belli bir program dorultusunda nasl gremekle y kml olduuna inanyorsa yle gren, tedirgin edici olan geri eviren ve yaptnn kiilerine, konumlarna kendilerine zg yaam kurmalar iznini vermeyen yazar, bu elikili gereklii sanat yoluyla betimleme yi baaramayacaktr; .kurgularn somut olgulardan olutursa bile bunlar, ou kez "belli bir biim veril mi, havadan yaplma oluumlar" olmaktan teye ge103

emeyecektir. te yandan grntlere gvenen kii,, gerekliin kendi dlemi araclyla yeniden retil mi ve zorunlu olarak para yapsndaki bu elerini, gerekliin btn saymak tehlikesiyle karlar. Kafka,| grntlere ynelik ve sezgi dolu olan bu ken dini aday, dnyann gizlerini renmek, gereklie katlmak iin en nemli ara saymak eilimindeydi. Yaptlarnda aklc dnce,- ayrntlarda giderek yo unlaan bir akldlkla, ve gerekliin grntsn de, ifresinde gerekliin kendisini saptamak duygu suyla karmtr. I Grne baklrsa, tarihsel bunalm konumlarn da bilinmeyene doru yola kan bir dnyay ya if reler, ya da formller araclyla dizginleme eilimi egemen olmaktadr. Ortaya bir yandan geleneksel ka lplara smsk yapan ve retilmi olanlar yerine, gereklii yrrlkten kaldrmay yeleyen bir dog matizm, te yandan ise pozitivizm ve mistisizmden oluma, ne id belirsiz bir yap, salt dolaysz olarak grlene geerlik tanmaya, ifreyi, simgeyi, okanlaml grnty tek gerek olarak benimsemeye y nelik bir tutum kmaktadr. Bu ifreler araclyla konuma konumu, kapitalist dnyann son derece ye tenekli ok sayda gen yazarnn belirleyici zellii dir; bu tutum belirsizlikte ve kararszlkta kalmay, s radan olan gizem perdesiyle rtmeyi, genel d krk lnn ve aresizliin dile getirilii olarak, uzaktan dahi olsa, basite indirgeyici kkrtmay artran her eyi bilinli biimde yadsma amacyla belli bir tutum almak yerine, sallantda bir konumda kalmay olanakl klar. Kafka, anlamszln yaantsnn bas ks altnda kalan bu kuaa nclk etmitir; okla rnn kinci Dnya Sava'ndan sonra duyumsadklar-

m o, daha ilk sava dneminde, nceden duymutur. Bu tedirgin edici "Kafkaizm"i, atom bombasnn glgesinde yaarken, basite indirgeyici formllerle, meydan okuyan bir iyimserlikle amak olanakszdr; bu Kafkaizm'i bir "k" diye nitelendirip bir yana atmakla aabilmek de sz konusu deildir. Evet, ger i iinde bu Kafkaizmin gverdii dnya, hi kuku suz kn grngleriyle tka basa doludur; bu dn yada sz edilen ke kar bakl varm gibi davranan, o k yaayan bir kuaa gven alayamaz. Ancak, Kafkaizmin etkisinde kalm bu gen lerden binlercesi, Marksizm'i benimsemi iilerle bir likte Paris'te sokaklara dklm, OAS'a ve Cezayir Sava'na kar kmak iin ortaya yaamlarn koy mulardr. Kafka'nm biimlemi olduu mutlak olumsuzlamada, varolua anszm ortaklaalk ve anlam ka zandran e, yani olumsuzlamann olumsuzlanmas, yabanclamadan kp karara gemek gizlidir. "Yalnz lk ve ortaklaalk arasndaki smr blgesi"nde bugn saysz insan yaamaktadr. Yaplmas gereken, onla rn yalnzlklarn bir ktlk diye bir yana atmak deil, ama bu insanlar ciddiye almak, ortaklaah onlar iin bir greve deil, bir yaantya dntr mektir. nk akl ve bilin ne denli en st makam niteliini tarsa tasm, "grntler", ve, gizli ba lamlar ortaya karabilen bir g niteliiyle, dlem de yalnzca akl iin deil, ama duygu iin de o denli gereklidir. Brecht'in bykl, mitlerin gcne sa hip grntler uyandrm, sonra da bunlar akl ve bilin araclyla sanat yaptnn dzenine sokmu oluunda yatar. Koullar aldnda, Kafkaizm geecek. Kafka ise kalacak.

You might also like