KARAHANLI TRKES SZL

( Yksek Lisans Tezi ) EMEK ENMEZ KTAHYA 2006

ii

T.C. DUMULUPINAR N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TRK D L VE EDEB YATI ANA B L M DALI

KARAHANLI TRKES SZL

( Yksek Lisans Tezi )

Danman Yrd. Do. Dr. Bill AKTAN

Hazrlayan Emek ENMEZ 05924012101

KTAHYA 2006

iii

Kabul ve Onay Emek ENMEZin hazrlad Karahanl Trkesi Szl balkl Yksek Lisans tez almas, jri tarafndan lisansst ynetmeliin ilgili maddelerine gre deerlendirilip kabul edilmitir. / /2006

Tez Jrisi Yrd. Do. Dr. Bill AKTAN

Prof. Dr. Ali TORUN

Yrd. Do. Dr. Mustafa GNE

Prof. Dr. Ahmet KARAASLAN Sosyal Bilimler Enstits Mdr

iv

Yemin Metni Yksek Lisans tezi olarak sunduum Karahanl Trkesi Szl adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm kaynaklarn kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

20/06/2006 Emek ENMEZ

ZGEM Emek ENMEZ, 1981 ylnda Aksarayda dodu. lk, orta ve lise eitimini Aksarayda tamamlayan enmez, Konya Seluk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blmnnden 2004 ylnda mezun oldu. Ayn yln Aralk aynda Ktahya Dumlupnar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Aratrma grevlisi olarak almaya balad. Emek enmez, hlen ad geen niversitedeki grevine devam etmektedir.

ZET Bu alma, Karahanl Trkesinin sz daarcn belirlemek zerine hazrlanm bir szlktr. Bu dneme ait be temel eserin dizinlerinin gzden geirilmesiyle hazrlanan almamz drt blmden olumaktadr. Birinci blmde Trk yaz dilinin ksa bir tarih geliimi verildikten sonra Karahanl Trkesinin geliimi anlatlmtr. Karahanl Trkesindeki dil ve ses zellikleri zetlenerek dnemin eserleri ve yapm ekleri ayrca anlatlmtr. kinci blmde Karahanl devri eserleri gz nne alarak szlk almas temel alnarak fonetik ve morfolojik zellikler irdelenerek rneklendirilmitir. almann nc blmnde genel bir deerlendirme yaplarak Karahanl devri eserlerindeki Trke, Arapa ve Farsa kelimelerin saysal dkmleri eserlere gre oranlaryla tespit edilmitir. Drdnc oluturmaktadr. blm almann temelini oluturan szlk almasn

Hazrlanan tezin Karahanl Trkesi zerine alma yapacaklar iin, tek bavuru kayna olmas dolaysyla yararl olaca kanaatindeyiz.

vi

ABSTRACT This work is a dictionary which has been prepared in order to determine the vocabulary of Turkish language. Our study has two parts and is prepared by revising indexes of five essential works belong to that period. In the first part, the source works are shortly introduced after given some information about Karahanl Turkish. Then we focused on the methods and rules considered during the study In the second part, there is The Dictionary which is the text part of the study. In the dictionary, each word, as both entry and sub-entry, is explained appropriate to its meaning in the source text. We used the old studies that belong to old Turkish field in order to avoid from meaning dilemma. This study is going to be beneficial for the people who want study about Karahanl-Turkish since it is the only source.

vii

NDEK LER Sayfa ZET ............................................................................................................................... V ABSTRACT....................................................................................................................V KISALTMALAR ............................................................................................................X TEZ HAKKINDA......................................................................................................... X B R NC BLM GR 1.1. G R .........................................................................................................................2
1.1.1. Trk Yaz Dilinin Ksa Tarih Geliimi Ve Bu Geliim erisinde Karahanl Trkesinin Yeri ....... 2 1.1.2. Karahanl Trkesinin Geliimi ......................................................................................................... 3 1.1.3. Karahanl Trkesinin zellikleri ...................................................................................................... 6 1.1.4. Karahanl Trkesi Dneminin Eserleri............................................................................................. 9 1.14.1. Divn Lgtit-Trk ................................................................................................................ 10 1.1.4.2. Kutadgu Bilig ........................................................................................................................... 12 1.1.4.3. Atebetl- Hakyk ................................................................................................................... 13 1.1.4.4. Dvn- Hikmet......................................................................................................................... 14 1.1.4.5. Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas)..................................................................... 15

K NC BLM NCELEM 2.1. NCELEME .............................................................................................................19

2.1.1. SES B LG S (FONET K) ............................................................................................................ 19 2.1.1.1. nller...................................................................................................................................... 19 2.1.1.2. e- > i- deimesi ....................................................................................................................... 19 2.1.1.3. e > deimesi ......................................................................................................................... 20 2.1.1.4. > i deimesi.......................................................................................................................... 20 2.1.1.5. nl dmesi ............................................................................................................................ 21 2.1.1.6. Vurgusuz orta hecenin geni nlsnn dmesi ..................................................................... 21 2.1.1.7. nszler.................................................................................................................................... 22 2.1.1.8. Tonlulama ............................................................................................................................... 23 2.1.1.9.1. b- > m- deimesi .................................................................................................................. 25 2.1.1.9.2. -p- >- m- deimesi ............................................................................................................... 25 2.1.1.9.3. - > - deimesi.................................................................................................................... 26 2.1.1.9.4. d > ; z > y deimesi............................................................................................................ 26 2.1.1.9.4. - , - -, - > -, --, - deimesi .......................................................................................... 26 2.1.1.9.5. -g-, - >- y-, -y deimesi ..................................................................................................... 27 2.1.1.9.6. - - /- g- >- w- deimesi ........................................................................................................ 27 2.1.1.9.7. -b-, -b >- w-, -w deimesi .................................................................................................... 27 2.1.1.9.8. -g- >- n- deimesi................................................................................................................. 27

viii

2.1.1.9.9. -r- > -l- deimesi .................................................................................................................. 28 2.1.1.10. nsz Tremesi...................................................................................................................... 28 2.1.1.11.1. -r- dmesi .......................................................................................................................... 28 2.1.1.11.2. -d- , - dmesi .................................................................................................................... 29 2.1.1.11.3. -y dmesi............................................................................................................................ 29 2.1.1.12. Gme ................................................................................................................................. 29 2.1.1.13. Benzeme................................................................................................................................ 30 2.1.1.14. Aykrlama ............................................................................................................................ 30 2.1.1.15. nsz kizlemesi................................................................................................................... 30 2.1.1.16. Hece Yutumu.......................................................................................................................... 31 2.1.1.17. Hece Birlemesi...................................................................................................................... 31

2.1.2. EK L B LG S (MORFOLOJ ) ..........................................................................32

2.1.2.1. simden sim Yapan Ekler ............................................................................................................. 32 2.1.2.1.1. - / - i : ............................................................................................................................... 32 2.1.2.1.2. -............................................................................................................................................ 34 2.1.2.1.3. -a / -e : ................................................................................................................................ 34 2.1.2.1.4. -n / -in : ............................................................................................................................. 34 2.1.2.1.5. -da / -de............................................................................................................................... 35 2.1.2.1.6. -an / -en < -a-n / e-n :............................................................................................................. 35 2.1.2.1.7. -l / -lik / -lu / -lk.............................................................................................................. 36 2.1.2.1.8. -l / -lig / -lu / -lg :............................................................................................................ 36 2.1.2.1.9. -s / -sig :.............................................................................................................................. 37 2.1.2.1.10. -sz / -siz : ............................................................................................................................ 37 2.1.2.1.11. - na / -kine ; - ya / -kiye : ................................................................................................. 38

2.1.2.2. F LDEN S M YAPAN EKLER ......................................................................38

2.1.2.2.1. -:........................................................................................................................................... 39 2.1.2.2.2. - / -g ..................................................................................................................................... 39 2.1.2.2.3. - a / -ge:................................................................................................................................. 40 2.1.2.2.4. - ak / -gek:............................................................................................................................. 41 2.1.2.2.5. - / -gi; - u / g: ................................................................................................................... 41 2.1.2.2.6. - u / -g; - u / -k: ......................................................................................................... 42 2.1.2.2.7. - un / gn; - n / -kin ; - un / -kn........................................................................................ 42 2.1.2.2.8. - / -k: .................................................................................................................................... 43 2.1.2.2.9. -a / -ek:................................................................................................................................. 43 2.1.2.2.10. -ma / -me ............................................................................................................................. 44 2.1.2.2.11. -m: ....................................................................................................................................... 44 2.1.2.2.12. -man / -men: ........................................................................................................................ 45 2.1.2.2.13. -n: ........................................................................................................................................ 45 2.1.2.2.14. -: ......................................................................................................................................... 46 2.1.2.2.15. -t: ......................................................................................................................................... 47 2.1.2.2.16. -z:......................................................................................................................................... 47

2.1.2.3. F LDEN F L YAPAN EKLER .......................................................................48

2.1.2.3.1. -a- / -e- ................................................................................................................................... 49 2.1.2.3.2. -ar- /-er- ................................................................................................................................. 49 2.1.2.3.3. -d- / - -................................................................................................................................... 50 2.1.2.3.4. - ar- / -ger- ............................................................................................................................ 51 2.1.2.3.5. - r- / -gir; - ur -/ - gr- < - --r- / -g-i-r-; - -u-r- / -g--r- .................................................... 52 2.1.2.3.6. -k- / - -................................................................................................................................... 53 2.1.2.3.7. - t- / -kit- ; - ut- / -kt-......................................................................................................... 54 2.1.2.3.8. -l- ........................................................................................................................................... 54 2.1.2.3.9. -ma- / -me-............................................................................................................................. 55

ix

2.1.2.3.10. -n- ........................................................................................................................................ 55 2.1.2.3.11. -r- ......................................................................................................................................... 56 2.1.2.3.12. -sa- / -se- .............................................................................................................................. 56 2.1.2.3.13. -s -/-sik-/-su -/-sk-........................................................................................................... 57 2.1.2.3.14. -sr- / -sir-............................................................................................................................. 57 2.1.2.3.15. --......................................................................................................................................... 57 2.1.2.3.16. -t- ......................................................................................................................................... 58 2.1.2.3.17. dur- / -dr- / -tur- / -tr- ..................................................................................................... 59 2.1.2.3.18. ur- / -r- ............................................................................................................................. 59 2.1.2.3.19. -z- ........................................................................................................................................ 60

2.1.2.4. S MDEN F L YAPAN EKLER ......................................................................60

2.1.2.4.1. a- / -e- .................................................................................................................................. 60 2.1.2.4.2. ad- / -ed- .............................................................................................................................. 61 2.1.2.4.3. ar- / -er-................................................................................................................................ 61 2.1.2.4.4. da- / -de- .............................................................................................................................. 62 2.1.2.4.5. ar- / -ger; - ar- / -ker- ........................................................................................................ 63 2.1.2.4.6. - / -i-.................................................................................................................................... 63 2.1.2.4.7. r- / -ir- ................................................................................................................................. 64 2.1.2.4.8. - / -k ..................................................................................................................................... 64 2.1.2.4.9. la- / -le- ................................................................................................................................ 65 2.1.2.4.10. ra- / -re- / -r- / -ri- ............................................................................................................. 65 2.1.2.4.11. sa- / -se- ............................................................................................................................. 66 2.1.2.4.12. s- / -si-............................................................................................................................... 66 2.1.2.4.13. sra- / -sire- ........................................................................................................................ 67 2.1.2.4.14. u- / -- ................................................................................................................................ 67

2.1.2.5. HAL EKLER ....................................................................................................67

2.1.2.5.1. Yaln Hal ............................................................................................................................... 67 2.1.2.5.2. lgi Hali.................................................................................................................................. 68 2.1.2.5.3. Ykleme Hali......................................................................................................................... 68 2.1.2.5.4. Ynelme Hali......................................................................................................................... 68 2.1.2.5.5. Bulunma Hali......................................................................................................................... 69 2.1.2.5.6. Ayrlma Hali.......................................................................................................................... 69 2.1.2.5.7. Eitlik Hali............................................................................................................................. 70 2.1.2.5.8. Vasta Hali ............................................................................................................................. 70 2.1.2.5.9. Gsterme Hali........................................................................................................................ 71

2.1.2.6. S M-F LLER ...................................................................................................71

2.1.2.6.1. / -i; -u / - .................................................................................................................... 71 2.1.2.6.2. ma / -mek........................................................................................................................... 72 2.1.2.6.3. ma / -me............................................................................................................................... 72

2.1.2.7. SIFAT-F LLER ................................................................................................72

2.1.2.7.1. m / -mi ............................................................................................................................. 72 2.1.2.7.2. d / -di; -du / -d................................................................................................................... 73 2.1.2.7.3. ar / -er .................................................................................................................................. 73 2.1.2.7.4. ur / -r .................................................................................................................................. 73 2.1.2.7.5. maz / -mez ........................................................................................................................... 74 2.1.2.7.6. l / -gli ................................................................................................................................ 74 2.1.2.7.7. an / -gen ............................................................................................................................. 75 2.1.2.7.8. u / -g................................................................................................................................. 75 2.1.2.7.9. u / gi; - ulu / -glk; - us / -gsi ............................................................................... 75 2.1.2.7.10. da / dei; -ta / -tei ....................................................................................................... 76 2.1.2.7.11. as / -esi.............................................................................................................................. 76

2.1.2.8. ZARF-F LLER .................................................................................................77

2.1.2.8.1. p / -()p / -(i)p / -(u)p / -()p................................................................................................. 77 2.1.2.8.2. uban / -ben; -upan / -pen.................................................................................................. 77 2.1.2.8.3. / -i; -u / - .......................................................................................................................... 78 2.1.2.8.4. a / -e ..................................................................................................................................... 78 2.1.2.8.5. na / -gine ....................................................................................................................... 79 2.1.2.8.6. madn / -medin; -mad / -medi; / -mayn / -meyin ............................................................... 79 2.1.2.8.7. al / -geli............................................................................................................................. 79 2.1.2.8.8. du ta / - dkte...................................................................................................................... 80

2.1.2.9. F L EK M .....................................................................................................80
2.1.2.9.1. Grlen Gemi Zaman ekimi ............................................................................................ 80 2.1.2.9.2. Geni Zaman ekimi ............................................................................................................. 81 2.1.2.9.3. Anlatlan Gemi Zaman ekimi .......................................................................................... 81 2.1.2.9.4. Gelecek Zaman ekimi ......................................................................................................... 81 2.1.2.9.5. art Kipi ................................................................................................................................ 82 2.1.2.9.6. Emir Kipi ............................................................................................................................... 82 2.1.2.9.7. Gereklilik Kipi....................................................................................................................... 83 2.1.2.10. okluk Eki .................................................................................................................................. 83 2.1.2.11. yelik Ekleri................................................................................................................................. 83

2.1.3. KARAHANLI ESERLER NDEK YAZIM FARKLILIKLARI .........................83 TABLO I .........................................................................................................................91 NC BLM DEERLEND RME 3.1. DEERLEND RME..............................................................................................105
3.1.1. alma Yntemi ....................................................................................................................... 105 3.1.2. Karahanl Eserlerindeki Sz Varl.......................................................................................... 107

TABLO II......................................................................................................................109
3.1.3. Karahanl Eserlerindeki Saysal Veriler .................................................................................... 109

TABLO III ....................................................................................................................110 TABLO IV ....................................................................................................................112 TABLO V .....................................................................................................................113 DRDNC BLM SZLK SONU .........................................................................................................................491 KAYNAKA................................................................................................................492

xi

KISALTMALAR (A) (A. F.) (A.T.) (A.F.T.) (A.F.A) (AH) Bkz. (in.) (DH) (DLTI) (DLTII) (DLTIII) (F) (F.A.) (F.A.T.) (F.T.) (KB) kr. ( KT ) (Mog.) (S) (Sog.T.) (T. A.) (T.F.) :Arapa :Arapa, Farsa :Arapa, Trke :Arapa, Farsa, Trke :Arapa, Farsa, Arapa :Atebetl Hakayk :Baknz :ince :Dvn- Hikmet :Divn Lugtit Trk c. I :Divn Lugtit Trk c. II :Divn Lugtit Trk c. III :Farsa :Farsa, Arapa :Farsa, Arapa, Trke :Farsa, Trke :Kutadgu Bilig :Karlatrnz :Karahanl Trkesi Trke lk Kuran Tercmesi :Moolca :Souta :Souta, Trke :Trke, Arapa :Trke, Farsa

xii

TEZ HAKKINDA

xiii

a. Problem Eski Trkenin Gktrke ve Uygurcadan sonra nc alt daln oluturan Karahanl Dnemi Trkesi X-XIII. Yzyllar arasn kapsamaktadr. Bu dneme ait eserlerin okunup yorumlanmas srasnda bir szle ihtiya duyulmaktadr. Byle bir alma, el alt kaynak eser olarak aratrmaclarn yararna sunulabilir mi? b. Aratrmann Amac Karahanl Trkesi szln hazrlayp bunu bilim dnyasna kazandrmaktr. c. Aratrmada Hipotez Deiik eserlerde geen, ayr kkten gelen kelimeler her ne kadar esas anlama bal olarak farkl manalar ierse de temelde tek bir anlam vardr. Mevcut yan anlamlar bu temel anlama yaklarlar. Bu ekilde ayn kkten treyen deiik kelimeleri ayn at altnda toplayp gstermek bir dilin sz zenginliini ortaya koyar. d. Aratrmann Snrllklar Bavuru kaynaklarnda geen kelimelerin bir ksmnn hangi dile ait olduu bilinmemektedir. rnein liva kelimesinin anlam bilinmekte fakat hangi dile ait olduu bilinmemektedir. Dolaysyla bu kelime ve buna dayal olarak olumu dier kelimeleri tahlil etmede, onlara anlam yklemede baz skntlar yaanmaktadr. Bu vb. kelimeler soru iareti (?) ile gsterilmitir. e. Aratrmann Yntemi Karahanl Trkesi Szl hazrlanrken ncelikle Karahanl dneminin be temel kaynak eseri tedarik edilmitir. Bu eserler DLT, KB, AH, DH ve KTdir. 1 Bu eserlerin dizinleri gz nne alnarak (DHde dizin yaplmad iin, tarama yaplmtr.) ncelikle DLT yazya geirilmitir. Bunda DLTnin bir szlk olmas nemli etken olmutur. Daha sonra dier eserlerdeki kelimeler de srayla yazya geirilmi ve her kelime ya da kelimeler hangi eserde geiyorsa, kelimeye ait aklamann yanna (DLT, KB, AH) eklinde yazlmtr. Ortak kelimeler ortak

Ksaltmalar verilen bu eserlerin tam adlarn grmek iin bir sonraki sayfaya baknz.

xiv

maddelerde toplanmtr. Ayn kkten gelen farkl anlama gelen kelimeler birbirlerine gnderme yaplarak yazlmtr. (telbe, kr.telwe) gibi. Tez iki blmde incelenmitir. Birinci blmde bavuru kayna temel eserler ksaca tantlmtr. Sonra bu temel eserlerin kelime hazineleri (isim, fiil, yer ad, kii ad) madde ba olarak saylp okuyucuya saysal veriler sunulmutur. Bu saysal verilerden sonra ise alma yntemi ve dikkate deer noktalar hakknda aklamalar yaplmtr. kinci blmde alfabetik sra ierisinde szlk metni, sonu ve kaynaka sunulmutur. Karahanl dnemi Trkesi eserler unlardr: szl hazrlanrken dizinlerinden yararlanlan

1. Divan Lugatit Trk (DLT) 2. Kutadgu Bilig 3. Atabetl Hakayk 4. Divan- Hikmet (KB) (AH) (DH)2

5. Karahanl Trkesi-Trke lk Kuran Tefsiri (KT)3

Kemal ERASLANn hazrlam olduu Divan- Hikmetten Semeler adl yapt tarafmzdan taranmak suretiyle Divan- Hikmetin sz varlndan yararlanlmtr. 3 Bu eser Aysu ATA tarafndan 2004 ylnda yaynlanmtr. (Rylands Nshas)

B R NC BLM GR

1.1. G R
Uzun bir gemie sahip olan Trk milleti ayn zamanda byk bir medeniyete de sahiptir. Medeniyeti oluturan temel unsurlardan birisi de phesiz dil ve edebiyattr. Bir milletin edebiyat, onun gemiteki zlemlerini, sevinlerini, yaay ekillerini, geleneklerini vb. ynlerini yanstan bir ayna gibidir. Yzlerce yl nce yaam olan atalarmzn dilleri ve yaantlar hakknda bilgi edinebilmek iin onlarn sylemlerini bilmemiz gerekir. te bu noktada yazl kaynaklara byk grev der. Gnmze kadar ulatrlm dil yadigrlarn okuyup incelemek bizi gemiimizle kar karya getirecektir. Bu vesile ile u an kullandmz bir kelimenin bin yl nce ne anlama geldiini renmek, kelimelerdeki ses, ekil ve anlam deiimlerini gzlemlemek ilgilenen kiiye haz verecektir. Karahanl Trkesine ait be temel eserden yola klarak yaplan bu tezin amac, Trk dilinin zenginliini ortaya koymak ve dank halde bulunan Trke kelimeleri farkl ynleriyle tek bir eser altnda toplamaktr.

1.1.1. Trk Yaz Dilinin Ksa Tarih Geliimi Ve Bu Geliim erisinde Karahanl Trkesinin Yeri Eski Trke devresi, Trk dilinin bilinen ilk devresidir, ana Trke devresidir.4 Trke'nin btn yaps bu devre ile izah edilir. ncesi, Trke'nin karanlk devresi olup, uvaa ve Yakuta ile, daha ileride Moolca ile birleir.5 Mld VIII, XII ve XIII. asrlar arasnda kullanlmtr. Trk yaz dilinin ilk yazl rnekleri olan Orhun Antlar, her ne kadar 8. asra ait olsa da bu kitbelerdeki yaz dilinin, ok ilenmi bir yaz dili olduunu grmekteyiz. Bu sebeple Trk yaz
4 5

Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi stanbul, 2000, s.13. Bilgisi, Nurettin Demir-Emine Ylmaz, Trk Dili El Kitab Ankara, 2005. s. 63. Kitab,

dilinin balangcn ok daha ncelere, belki de milad ilk asrlara gtrmek mmkndr. Eski Trke devresi, Trkln mterek bir yaz dili devresidir. Bu mterek yaz dili devresinde kullanlan Trke, Kagar Trkesi (Hkniye Trkesi) olup, Uygur yazs ile yazldnda Uygurca ismini de almaktadr. 1.1.2. Karahanl Trkesinin Geliimi Karahanl Trkesi; esas olarak Arap alfabesiyle yazlm, ilk slm Trk yaz dilidir. Dou Trkistanda merkezi Kagar olan Karahanl devletinde XI. yzylda ortaya kmtr.6 Bu dil eski Uygurcaya ok yakndr,7 ancak sz varl Arapa ve Farsann etkisine girmitir. Yaklak iki yz yllk bir zaman dilimine hkim olan Karahanl Trkesi, Kktrk ve Uygur Trkesinin tabi bir devamdr. Nitekim 13. yzyldan itibaren gelien yeni yaz dilleri, Karahanl Trkesinin devam eklindedir. Yn adlarna gre snflandrlan Trk iveleri, birka farkl zellik dnda Karahanl Trkesinin uzants zelliine sahiptirler. Byk Trk dilinin var olan hazinesi; lehe, ive ve azlar arasnda taksim edilmitir. Bu sebeptendir ki bylesine bir dili sz varlnn yannda yapm ve ekim eklerini de dikkate alarak incelemek gerekir. Muhtelif tarih nedenlerden dolay Trke ayr ayr lehelere ayrlm ve bunlardan bazlar edeb dil mahiyetine brnmlerdir. Eski in kaynaklarnda olduu gibi, slm devri tarih ve corafya yazarlarnn dilimizin leheleri hakknda verdikleri bilgiler herhangi bir tutarlk gstermezler. 8 Bu durum aratrmaclar iin bir engel oluturmaktadr. eitli Trk leheleri hakknda en gvenilir, en salam bilgileri veren kii kukusuz byk dilci Kagarl Mahmuttur. XI. Yzylda Kagarl Mahmut tarafndan yazlan mehur Dvn Lgatit-Trk adl esere dayanarak, bu yzyl itibariyle Trkeyi dou ve bat olarak temelde iki ubeye ayrabiliriz. Dou Trkesi Kagarl Mahmutun kendi ifadesi ile Hkniye Trkesi, Karahanllarn hkm

Abdurrahman Gzel-Ali Torun, Trk Halk Edebiyat El Kitab Ankara, 2004, s.95. Kitab, Ahmet Bican Ercilasun, Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Ankara, 2004, ss.176-177. 8 Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi Ankara, 2004, s.178. Tarihi,
7

srd topraklarda konuulan (Kagar ve Balasagun evresi) edeb dildir.

Aratrmaclar tarafndan bu dil deiik isimlerle adlandrlmtr. 10 Mesela Mterek Orta Asya Dili, Karahanl Trkesi, Hkniye Trkesi, Dou Trkesi gibi adlar bunlarn banda gelir. Uygur, Tohs, Karluk, iil, Yama, Argu gibi Trk leheleri bu dile ok yakn idiler. Yine Kagarl Mahmuttan rendiimize gre en gzel Trke konuan insan bir dil bilen ve ehir hayatna karmam kimselerin kulland Trkedir. Bugn Anadoluda da durum bundan farksz deildir. Yani ehir hayatndan fazlaca etkilenmemi insanlarn konutuu Trke ile; ehirde yaayan bir insann konutuu Trke dilin temel zellikleri bakmndan farllklar gstermektedir. te Karahanl Trkesinin hkm srd alarda da ran tesiri vard. Bu yzden ran edebiyatndan ve kltrnden etkilenmeyen insanlarn konutuu Trke sahih ve doru saylmakta idi. Kagarlnn ifadelerinden anladmza gre henz XI. yzylda Dou Trkistan topraklarnda Trkleme tamamlanmamtr. Bu dnem Trk boylarndan Yabaku, Basmil, Tatar gibi kabileler Trkeyi iyi konuamyorlard. Dolaysyla Trkleme ehirlerde deil gebe topluluklar arasnda gelime gstermekteydi. Bu ifadeleri burada anlatmamzn temel nedenlerinden birisi de bu dnem eserlerinde grlen iml farkllklarn ortaya koymak iindir. Ouz, Kpak, Krgz, Tohs, Yama, iil ve Caruklarn dili z Trkedir. Batya doru uzanan Bulgar, Suvar ve Peenek dillerinde Trke az da olsa varln korumaktadr. Bu leheler arsnda en yumuak ve gzel olan ise Ouz, Yama, Tohsi, li, rti, Yamar boylarnnki idi. Bir baka ifade ile Karahanl topraklarnda yaayan boylarn kulland Trke sahih Trke olarak gsterilmektedir. Bu asrda (XI) iki byk dil kolu vardr ki bunlardan birincisi Ouz Trkesi olup Kk Trkenin devam eklindedir.11 kincisi ise Uygur lehesinin devam olan Mterek Orta Asya Yaz dili yani Karahanl Trkesidir. 12 Bu iki byk dil kolu arasndaki farkllklar XI. asrda bile mevcuttu. Gerek morfolojik adan, gerekse

Ahmet Caferolu, Kagarl Mahmut, stanbul, 1999, s.38. Mahmut, Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I-II, stanbul, 2000, s.49-50. I11 Zeynep Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar, Ankara 1995. C.I, s. 258. 12 Ercilasun, a.g.e., s.297.
9 10

fonetik adan dikkate deer ayrlmalar, farkllklar vardr. Nitekim Kagarl Mahmut eserinin birok yerinde bu farkllklara yer ayrmtr. Mesela Dou Trklerinde y ile balayan kelimelerin Ouz ve Kpaklarda c veya elif; Dou Trklerinin m ile balayan kelimelerindeki m nin Ouz, Kpak ve Suvarlarda b ye; d nin t ye dnt bilinmektedir.13 Bu ayrlk mekan, isim ve zamanlarda da mevcuttur: Birgu yir: Varacak yer. (iil, Yama, Tohs, Argu, Uygur)14 Baras yer: Varacak yer. (Ouz, Kpak, Peenek, Bulgar) Alet isimlerinde: Yga big nann: Aa biecek ey. (Hkniye Trkesi)15 Yga bias namun: Aa biecek ey (Ouz Trkesi) On ikinci ve on nc asrlarda, Trkler, byk kitleler hlinde kuzeye ve batya yaylm; yeni kltr merkezleri meydana gelmi; slm kltr ve medeniyeti, Trkler arasnda yeni kavramlaryla, yeni bir yaznn kabulyle yerlemitir. Ayrlan Trklk kollar, yeni kltr merkezleri etrafnda kendi velerine dayanan yeni yaz dillerini kullanr olmulardr. 16 Bylece bu asrlarda Kuzey Dou Trkesi ve Bat Trkesi meydana gelmitir. Kuzey Trkesi, Dou Trkesi; On nc ve on drdnc asrlarda da kullanlan Kuzey Dou Trkesi, XV. asrda Kuzey Trkesi ve Dou Trkesi adyla iki yaz diline ayrlr. Kuzey Trkesi, Kpak Trkesi'dir. Dou Trkesi (aatayca) de XV ve XVI. asrlarda en parlak devrini yaayarak bugn modern zbeke olarak yaz dilini srdrmektedir.

Fuat Bozkurt, Trklerin Dili stanbul, 2005, s. 172-173. Dili, Bozkurt, a.g.e., s.142. 15 Kprl, a.g.e., 2004, s.178. 16 Hatice ahin, Eski Anadolu Trkesi Ankara, 2003, s.15. Trkesi,
13 14

Bat Trkesi; On nc asrda teekkl etmeye balamtr. Seluklulardan itibaren, metinlerini bugne kadar takip edebildiimiz bir yaz dilidir. Hazar Denizinden Balkanlara kadar uzanan sahada yer alr. Esasn Ouz vesi tekil ettii iin, Ouz Trkesi (Ouzca) de denir. Ouzca, 17. asrda dou ve bat Ouzca dairelerine ayrlr. Dou Ouzcas, Azer ve Dou Anadolu sahasnda, Bat Ouzcas Osmanl sahasnda yer alr; ancak aralarnda iki yaz dili olacak kadar bir fark mevcut deildir. Her ikisi de ayn veyi (konumay) kullanr, bir yaz dilinin karde iki dairesidir. Ayrlk sebeplerini, Dou Ouzcasna bilhassa Kpak unsurlarnn tesirinde ve baz Mool izlerinde aramaldr. Kelime banda b- m, k-h, t-d, ilk hecede e-i deimeleri, baz fiil ekimleri gibi.

1.1.3. Karahanl Trkesinin zellikleri 1.1.3 1. Trk dilini, eski, orta, yeni olarak dneme ayran bilim adamlarna gre Karahanl Trkesi, Orta Trkenin ilk dnemini oluturur.17 Bu fikre sahip Trk bilim adamlarna gre Orta Trke devresi onuncu ve on beinci yzyllar arasn kapsamaktadr. Karahanl Trkesinden sonra srasyla Trk dilinin u dnemleri gelir: 1. Harezm Trkesi 2. Kpak Trkesi 3. Eski Ouz Trkesi. Bu gr, Bat Trkesinin ilk dnemi olan Eski Ouz Trkesinin, dierlerinden nemli farkllklar gsterdiini dikkate almaz. XIII. yzyldan itibaren Trk yaz dilinin (Kuzey-) Dou ve (Gney-) Bat olarak iki ayr kol halinde gelitiini gz nnde bulunduran Trkologlarn dier bir ksm ise, Karahanl Trkesini Eski Trke iine alr.18 Kktrk, Eski Uygur, Karahanl dnemleri Eski Trkeyi oluturur ve Karahanl Trkesi devresinin sonunda Trk yaz dili Dou- Bat olarak ikiye ayrlr.

17 18

Ercilasun, a.g.e. s.471. a.g.e., Karahanl Trkesinin Eski Trkeye dahil olup olmad meselesi hakknda bilim adamlar arasnda bir gr birlii olmasa da ounluun gr bu dil devresinin Eski Trke dnemine ait olduudur. Bu hususta almamzn giri ksmnda daha geni bilgi mevcuttur. (bkz. 1.1.2.)

Bugne ulaan metinleri 11. ve 12. yzyllara ait olan Karahanl Trkesi Eski Uygur Trkesiyle adatr.19 Karahanl Trkesi Kagar ve Balasagun gibi Mslman Trk merkezlerinde kullanlrken, Eski Uygur Trkesi daha douda Turfan, Hoo, Bebalk gibi Manici ve Burkanc Trk merkezlerinde kullanlmaktayd. Uygur ve Karahanl Trkeleri ada diller olmasna ramen gelitikleri kltr evresi ve yer ayn deildi. Bir dilin gelimesinde bu faktrlerin etkisi kanlmazdr. Corafya, dnem ve medeniyet gibi kavramlardan ileri gelen birtakm farkllklar dikkate almazsak esasen Karahanl Trkesi; Kk Trk ve Uygur yaz dillerinden hi de farkl deildir. Zaten Trk dili bir btndr. yleki Kgarl Mahmud; Uygur ehirlerine varncaya dek Erti, Ila, Yamar, Etil rmaklar boyunca oturan halkn dili doru Trkedir. Bunlarn en ak ve en tatls Hkniye- Hakanllar lkesi halknn dilidir. 20 ifadesini kullanarak Karahanl Trkesi ile Uygur Trkesinin en gzel Trke olduunu belirtmitir. Baka bir ifadeyle din farkllklarndan (Budizm, slmiyet) doan kelime hazinesindeki farkllklar dnda Uygur Trkesi ve Karahanl Trkesi filoloji zellikleri bakmndan ayn dildir. Bu ynyle Karahanl ve Uygur yaz dilleri ortaktr diyebiliriz. Karahanl Trk yaz dilinde 8 nl, 26 nsz olmak zere toplam 34 ses vardr. Karahanl Trkesindeki nller aa yukar Eski Trkenin nlleriyle ayndr. Karahanl Trkesinin ses zelliklerinin oluumunda Arap yazsnn iml sistemi de etken olmutur. Bu yzden dnem eserlerinin yazm farklkllar ve dzensizlii hemen gze arpar. Karahanl Trkesinde yer alan sesler unlardr:

a, e, , i, o, , u, , b, c, , d, d, , f, g, , h, j, k, h, l, m, n, p, r, s, , t, v, w, y, z
nllerden o ve kk nl uyumuna bal kalarak sadece birinci hecede, dierleri her yerde bulunabilir. Baz Trkologlara gre Karahanlcada kapal e () de vardr. 21 nszlerden c, j, f, h, szc mahiyette olup h, v sesleri alnt kelimelerde grlr. (hal, vakit, haber, ajun, vezir, devlet, hemdem, vaz, hamiyet); Trke asll kelimelerde bu sesler yer almaz. J, h, ve szc hye baz nidlarda ve birka Trke

Ercilasun, a.g.e., s.297. Atalay, a.g.e s.30. , a.g.e. 21 Mansurolu, a.g.e. s 145. s.
19 20

szde de rastlanabilir.22 (hay, oha, ahtar- v.b.). D, di aras , g, , l, n, p, r, z nszleri Trke kkenli szlerin banda bulunmaz; sadece sz ortasnda ve sonunda bulunabilir. m, n, nszleri de sz banda seyrek grlr. m, geniz seslerinin bulunduu durumlarda (men, min, mundag); n, ne ve trevlerinde (nee, neg, nelk); , birka kelimede (i, aur-) sz banda grlebilir. Kktrk, Eski Uygur ve bugnk Karluk, Kpak, Ouz leheleriyle karlatrldnda Karahanl Trkesinin 23 balca ses zellikleri unlardr:24 1. Dzlk yuvarlaklk uyumu bu dnemde dzensizlik gstermeye balar. (tapu , yapu-, lg, amu , semz, tumlu , yawu ) 2. Trkiye Trkesinde v- ile balayan Trke kkenli kelimeler Karahanl Trkesinde b ile balamaktadr. (bar > var, bar- > var-, br- > ver-) 3. Yetersizlik ifade eden u- yardmc fiilinin, esas fiile birlemesi sonucu u sesinin ikizlemesi de bu dnem eserlerinde gze arpan zelliklerdendir. (tapn-u-uma, kr--uma-) 4. Eski Trkede ve pek ok Trk lehesinde kelime ii ve kelime sonunda yer alan d sesi Karahanl Trkesi metinlerinde di aras d sesine dnmtr. (edg, a a , bod, eder, d gibi.) Daha sonra bu seste d > > > z > y deiimi grlmeye balanmtr. Fakat Kgarl Mahmuta gre igil Trklerinde bulunan di aras d daha o dnemde birok boyda y ve zye dnmtr, fakat Kgarl Mahmut doru biimi d kabul eder.25 Eski Trkede byle bir durum sz konusu deildir. 5. Ouz lehelerinde ounlukla tonlulaan (g, , dye dnen) sz ba k-, tsesleri, Karahanl Trkesinde tonsuzdur: kerek, k, kl, ara, l, u, tii, ton, tn.

22 Bu durum Trke asll kelimelerde yoktur. Ancak deiik ses olaylar sonucunda bu ve benzeri hallerle karlalmaktadr. 23 Bu zellikler ortaya konulurken alann iki uzman Ahmet Caferolu ve A. Bican Ercilasunun nceden knyelerini vermi olduumuz Trk dil tarihiyle ilgili eserlerinden yararlanlmtr. nk dil ve ses zellikleri teknik bir almadr. Sentezlenmi maddelere ek olarak sadece rnek kelime katksnda bulunulmutur. 24 Ses olaylar iin baknz: Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e. 2004. ve Ahmet Caferolu, a.g.e. 2000, s.97a.g.e., a.g.e., 101. 25 Atalay, a.g.e., s.32.

6. Eski Trkedeki sz ortas ve sz sonu -bleri Uygurcada olduu gibi Karahanlcada da wdir.26 (ew, saw, yawuz, suw, sew-). Uygur Trkesi eserlerinde w yannda b sesi de grlmektedir. Bu durum Karahanl Trkesi eserlerinde de mevcuttur. 7. Karahanl Trkesinde birincil uzunluklar varln srdrmektedir. 27 Trk dilindeki uzun nl meselesinin tekrar ele alnmas srasnda Karahanl eserleri nemli bir grev stlenecektir. nk baz nller Eski Trkedeki ekilleriyle kullanlmaktadr. (tp, ya, baldur, paldur, bodu ) 8. Kuzey Trkesinin bir alt kolu olan Kpak Trkesindeki kelime banda bulunan c sesi, Karahanl Trkesinde y dir. (ylan, yol, yz, yl) 9. Trkiye Trkesinde Osmanlcann son zamanlarnda atlan nazal , 28 Karahanl Trkesininde temel seslerden bir tanesidir. (kl, deiz, saar, tala-) 10. Geni zaman ekinin olumsuz eklindeki deime Karahanl Trkesinin bir dier zelliidir. (bolmaz > bolmas, krmez > krmes gibi.)

1.1.4. Karahanl Trkesi Dneminin Eserleri Bavuru kaynaklarna gemeden nce Karahanl Trkesi zerine ksaca bilgi verilmesi uygun grlmtr.
X. yzyl balarna doru, mstakil bir devlet Kuran Karahanl Trkleri, Orta Asya Trk kavimlerinin bazlarn kendi idareleri altna aldktan sonra, devlet kuruculuu erefini tayan Satuk Bura Hann (lm 992) 950 tarihinde slamiyete intisabiyle, ilk slm-Trk devleti de (912-1212) kurulmu oldu. Corafi ynden Dou Trkistanla Maverannehir sahasn am snrlar da kaplayan bu devlet, etnik yaps itibariyle de olduka eitli ve kalabalk Trk; urug ve boylarn ierisine almakta idi. Tarihi g aklar ve yerlemeleri sonunda, Karahanl Devletinde Karluklar, Argular, Trkeler, Yamalar ve emsali etnik adlar altndaki topluluun bir ok Trk boyu ve soylar, devletin ykseliine Caferolu, a.g.e., s.97. , Ercilasun, a.g.e., a.g.e.,s.471. 28 Bu konuyla ilgili geni bilgi iin baknz. Ergin, a.g.e., a.g.e.,s.92.
26 27

10

destek olmulardr. Fakat devletin asl bnyesini Karluklarla Uygurlar tekil etmilerdir. Ayn derecede mhim rol oynayanlar arasnda Ouz ve Kpak boylar da bulunmakta idi. Ne var ki, Uygur hanlnn gerek varisi saylmas dolaysyla Karahanl devleti, ayn zamanda Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasndaki yksek kltre sahip blgeyi de kendi idaresi altna almakla, slmiyeti kabullenen bir takm yksek meden milletlerin kltrlerinden de faydalanmay baarmlardr. Bu yzden Trk; Karahanl devleti, bu a Orta-Dou Trklnn en yksek ve olgun medeni bir devleti olmutur.Taassuba kaplmadan, sahibi bulunduu bozkr medeniyetiyle yerleik medeniyeti birbiriyle mezcederek komu Uygur ve Trk- ran kltr tesirinden de uzak kalmamtr. Buna karlk Trkler de, kendi medeniyetlerini ve dillerini, bakalarna alamakta gecikmemilerdir. Nitekim ortaklaa kltr kaynama ve kalplamas, Balasagun ve Kagarla birlikte, Karahanl Trk lkesinin ierisine alnan Sir-Derya boyunda, bilhassa kendisini hissettirmitir. Trk dil ve edebiyatnn i bu gei devri karma medeniyeti, yeni yeni teekkl ve taazzuv etmeye balayan Trk dilinde klasik edebiyat, tamamiyle kendi tesiri altna alm bulunmakta idi. Bu bask, zellikle Karahanl Trk lkesi ve devleti ierisindeki, kalnt halinde bulunan ran dil ve edebiyat adacklar tarafndan gelmekte idi; bu edebiyatn, dolaysyle Karluk-Uygur ve Ouz-Kpak Trkesi kuruluunda elbette, hissesi olmam da deildir. Karahanllar, sadk ve mmin mslman olmalar hasebiyle, dince kendilerinden tamamiyle ayr kalan Uygur Trkesinden faydalandklar gibi, edebi ekil, tarz ve karakter itibaryle, ran ve Arap edebiyatlarndan fazlasyla faydalanmay daha uygun bulmulardr.29

Bnyesinde 8 nl 26 nsz bulunduran Karahanl Trkesi baz dilbilimcilere gre Orta Trke dneminin ilk devresini oluturur. Baz dilbilimciler ise Karahanl Trkesini Eski Trke dnemine dahil eder. yleki Eski Uygur Trkesi ile Karahanl Trkesinin dil zellikleri ayndr. Fakat bu dillerin konuulduu corafyalar farkldr.
Dnem, saha (corafya) ve medeniyet evreleri ayrlklarndan meydana gelen birka kk farkll dikkate almazsak Kktrk, Eski Uygur ve Karahanl Trkelerini tek bir yaz dili olarak kabul edebiliriz Gerekten de medeniyet evreleri (din) farkllklarndan doan kelime hazinesindeki farkllklar dnda Uygurca ile Karahanlca gramer bakmndan ayn dildir, tek ve ortak bir yaz dilidir.30

1.14.1. Divn Lgtit-Trk Trk kltr tarihi ve halk bilimi asndan da nemli temel kaynak eserlerden birisi olan Divn Lgtit-Trk byk dil bilimci Kagarl Mahmud tarafndan 1072 ylnda yazlmaya balanm ve 1074te bitirilmitir. Kagarl, eserini Abbasi halifesi Muhammedl-Mukted bi-Emrillahn olu Ebul-Kasm Abdullaha sunmutur. Eserin
29 30

Caferolu, a.g.e., a.g.e.,s.1-3. Ercilasun, a.g.e., a.g.e.,s.349.

11

yazmas stanbul Millet Ktphanesinde muhafaza edilmekte ve eserin tek kopyasdr. Bu yazma 1917 ylnda Ali Emir Efendi tarafndan bulunup bilim dnyasna kazandrlmtr. Kilisli Rifat 1917 1919 yllar arasnda bu yazmaya dayanarak ciltlik bir Dvn tercmesi yapar ve basar. Ne yazk ki bu alma ok da salkl deildir. Kilisli Rifatn almasna dayanan Carl Brockelmann, 1928 ylnda kk bir szlk hazrlar. Kilisli Rifatn almas dayanak alndndan bu szlkte de ayn hatalar tekrar edilir. Divn Lgtit-Trk n ana almasn Besim Atalay yapar. 1939 41 yllar arasnda Besim Atalay Dvnn yaynlayarak
31

ciltlik Trke tercmesini

bilim leminde byk yank uyandrr. Bu almalar 1942de

Tpkbasm 1943te ise Dizin yaynlar izler. Besim Atalayn bu almalar u ana kadar Divn Lgtit-Trk zerine yaplm en mhim almadr. Bu byk eser zerine yerli ve yabanc pek ok aratrmac almalar yapmtr ve hl da yaplmaktadr. Divn Lgtit-Trk Araplara Trke retmek gayesiyle yazlmtr. Muhteva bakmndan ok eitlilik gsteren bu eser, esasen bir Trke kelimeleri Arapa aklayan bir lgattr. Bunun yan sra Kagarl Mahmud Dvnda birok Trke dilbilgisi kurallarn, kelimelerin kk anlam ilikilerini yer yer ayrntl bir ekilde aklar. Karahanllarn bnyesinde bulunan Ouz, Kpak, Yama, iil gibi Trk topluluklarna ait az zelliklerine yer verir. Bu ynyle Kagarl Mahmud sanki bir lehe bilimci (diyalektolog) gibi az farkllklarna deinir. Btn bunlara ek olarak eserde folklorik, tarih, coraf, kltrel vb. unsurlar da yer alr. Bu hususta Necmettin Haceminolu yle der: Devrinin bir nevi Trk folklor ve halk edebiyat antolojisi olarak saylabilen Dvn, yze yakn drtlk eklinde iir paralarn iine ald gibi, ayn sayda ataszlerine de yer vermitir.32 Ksacas Trk dili ve kltr ile ilgili pek ok mhim bilgiye Karahanl Trkesi ile yazlm bu esiz eser sayesinde ulamaktayz.33

Besim Atalay 1940ta Dvn tercmesinin ilk iki cildini, 1941de ise tercmenin nc cildi ile tpkbasmn bilim dnyasna kazandrmtr. 32 Necmettin Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri Ankara, 2003, s.xv. Grameri, 33 Eser zerine Kilisli Rifat, Necip Asm, Brockelmann, Hseyin Namk, Kprl Cemal Ahmet Cemal, Besim Atalay, Abdlkadir nan, Ahmet Caferolu, akir lktar, Omelja Pritsak, Salih Muttalibov, Zeynep Korkmaz, Reat Gen, James Kelly, Robert Dankoff, Talat Tekin, Aksar Kurmaul Yegewbay gibi yerli ve yabanc pek ok bilim adam bu esiz eseri eitli ynlerden incelemitir.
31

12

1.1.4.2. Kutadgu Bilig Trk dili ve edebiyatnda, slm Trk edebiyat dalnn bilinen ilk byk ve muazzam eserlerinden birisi de Kutadgu Biligtir. Kutadgu Biligin kelime anlam mutlu olma bilgisi, terim anlam siyaset bilgisidir.34 Eser Yusuf Has Hcip tarafndan 18 aylk bir ura neticesinde 1069 1070te tamamlanmtr. Yusuf Has Hcip Balasagunludur. Eseri tamamladnda 50 yalarnda35 olduu sanlan Yusuf Has Hcip Kagarl Mahmud ile ayn dnemde yaam, Arapa ve Farsa bilen byk bir ediptir. Yusuf Has Hcip eserini Dou Karahanl hkmdar Tavga Ulu Bura Hana sunmutur. Kutadgu Bilig esasen bir siyasetnmedir. Yazar fert, cemiyet ve devlet hayatnn ideal bir ekilde devam etmesi iin gerekli olan zihniyet, erdem ve bilginin ne olduunu ve bunlarn hangi yollarla elde edilip nasl kullanlaca hakknda mhim bilgiler sunar. Mtevazi bir kiilie sahip olan Yusuf Has Hcip eserde dini temalara ska yer verir. Eserdeki temsil ahslar saadet, ikbal, akl vb. kavramlar ifade ederler: a- Kn Tod (doru kanun) b- Ay Told (kut, saadet) c- gdlmi (akl) d- Ogdurm (akibet, hayatn sonu) Manzum eserin asl metnine sonradan Yusuf Has Hcipe ait olmayan 77 beyitlik bir mukaddime eklenmitir. Kutadgu Biligin gnmzde Msr, Fergana ve Herat olmak zere nshas vardr. Eser Arap alfabesiyle yazlmtr. Herat nshas Uygur yaz diliyle yazya geirilmitir.36
Kutadgu Bilig zerine yerli ve yabanc birok bilim adam aratrma yapmtr.
34 35

37

Ercilasun, a.g.e., s.297. , Ahmet Bican Ercilasun, Yusufun eserini tamamlad srada 55-59 yalarnda olmas gerektiini belirtir ve bunu Yusuf Has Hcipin eserdeki bir beyitini ele alarak tanklandrr. Bu durum neticesinde Yusufun doum tarihi 1010-1015 yllar olarak tahmin edilir. 36 Kutadgu Bilig zerine yerli ve yabanc birok bilim adam aratrma yapmtr. Zeki Velidi Togan, zbek limi Ftrat, Necib sm, Abdrrezzak Bah, Reit Rahmeti Arat, Abdlkadir nan, A. Bombaci, Fuat Kprl, A. Dilar, Ahmet Bican Ercilasun, Robert Dankoff, Jusup Balasagun bunlardan bazlardr. 37 Uzun yllar sren bir alma sonunda Reit Rahmeti Arat 1947 ylnda sz konusu eserin nshasn karlatrarak Kutadgu Bilig-Metin nerini ortaya koyar. 1959da eserin tercmesini yaymlayan Aratn

13

1.1.4.3. Atebetl- Hakyk Karahanl dnemi yadigrlarndan olan bu eserin Yknekli Edip Ahmed tarafndan XII. Yzyln balarnda yazld tahmin edilmektedir. Bu konuda Necmettin Haceminolu yle der: Tam yazl tarihi bilinmemekle birlikte, XII. yzyl Trk edebiyat mahsullerinden
38

saylmaktadrann

klasik

edebi

Trkesinde

yazlmtr. Edip Ahmet anadan doma kr olduu halde iyi bir tasavvuf eitimi almtr. Eser gnmz dil aratrmaclarmza Karahanl devri Trkesi hakknda mhim bilgiler sunmaktadr. Fazla hacimli olmayan bu dil yadigr din ve tasavvuf konular ileyen manzumelerden olumaktadr. Muhammed Dd spehslr Beye sunulan eser, 14 blmden oluur. Gzleri doutan kr olan Yknekli Edip Ahmetin eseri, 484 msra olup aruzun feln feln feln fel kalbyla yazlmtr. t slbuyla yazlan AtebetlHakykn drt yazmas gnmze kadar ulamtr.(Semerkant, Ayasofya, Topkap Mzesi ve Ankara Seyid Ali Nshas) Kutadgu Biligin daha sonraki devirlerindeki bir devamn tekil eden Atebetl-Hakyk, zaman fark
icab, bilhassa dil ve tasvir gzellii noktasndan olduka farkldr. Konunun ekici olmay yabanc dil unsurlarnn lzumsuz kalabal ve bu unsurlarn kullanlndaki ahenksizlik, eserin maalesef deerini indirmi bulunmaktadr. Hele imldaki yabanclk, dikkate deer hususlardan biridir39 Eser
40

zerine

merhum Reit Rahmeti Arat alm ve Atebetl-Hakyk adyla yaymlamtr.41

lmnden sonra 1979 ylnda Kutadgu Bilig almasnn son verimi olan ndeks yaymlanr. ndeksi hazrlayan Reit Rahmeti Aratn mr bu eseri neretmeye yetmez. Kemal Eraslan ve arkadalar hocalarnn vefatndan sonra bu almay nerederek bilim lemine sunmulardr. Kutadgu Bilig-III Kutadgu Biligndex,Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., stanbul, 1979. ndex 38 Haceminolu, a.g.e., s.xv. , 39 Caferolu, a.g.e., s.76. , a.g.e., 40 Reit Rahmeti Arat, Atebetl Hakayk, Ankara, 1992. 41 Yerli ve yabanc baz aratrmaclar da yapt deiik ynlerden incelemilerdir. Necib sm, Reit Rahmeti Arat, Fuat Kprl, Hamit Tmr, K. Mahmudov, E. Kurjanov bunlardan bazlardr.

14

1.1.4.4. Dvn- Hikmet Hoca Ahmet Yesevnin Hikmet ad verilen dn tasavvuf manzumelerinden oluan esere Dvn- Hikmet ad verilmektedir. Esasen bu eser Ahmet Yesevnin salnda oluturulmam, onun lmnden yzlerce yl sonra Yesev dervileri bu hikmetleri toplamlardr. Hoca Ahmet Yesev bugnk Kazakistan devletinin gneyindeki Sayram kasabasnda dnyaya gelmitir. Hikmetlerden anlaldna gre Hoca Ahmet Yesevnin doduu yer Trkistan olarak geer. Doum ve lm tarihleri tam olarak bilinmeyen Hoca Ahmet Yesev yaklak olarak 73 yl mr srmtr.(1093-1166)42 Din tasavvuf ierikli hikmetlerin drtlk olanlar hecenin 12, 14 ve 16l lleriyle yazlmtr. Dierlerinde ise aruzun eitli kalplar kullanlmtr. 43 Ahmed Yesev halka slmn esaslarn, eriat hkmlerini,
tarikatn db ve erkann retmek gayesiyle sade bir dille ve halk edebiyatndan alnma ekillerle hece vezninde baz iirler sylemitir. Hikmet ad verilen bu iirler, sanld kadaryla yaknndaki baz derviler tarafndan kada dklm ve yine Yesev dervilerinin dilinden en uzak Trk obalarna kadar ulatrlmtr. Daha sonra bu hikmetlerin yazld risaleler bir araya getirilerek Dvn- Hikmet ad ile bilinen el yazmas eserler teekkl etmitir. 44

Bu ynyle bakld zaman azdan aza

dolaan hikmetlerin dil yapsnda deimelerin olmas kesindir. Bu bakmdan esere tam anlamyla Karahanl Trkesi zelliklerini yanstyor diyemeyiz. Fakat Hoca Ahmet Yesev Karahanl Trkesi dneminde yaadndan, hikmetler de onun sz olmas gerekesi ile yapt Karahanl devrine dahil ediyoruz. Fuat Kprl bu aklamann yannda sz konusu eserin dil ynnden fazla bir nem tamadn da belirtir.45

42 Bu konuda kapsaml bilgi iin Hayati Bicenin hazrlam olduu Hoca Ahmed Yesev Dvn- Hikmet adl eserin IX-XVIII numaral sayfa aralna baknz. 43 Hikmetlerde kullanlan aruz kalplar: Mefln Mefln feln/ Mefln Mefln feln/ Mefln Mefln Mefln Mefln/ Filtn Filtn Filn/ Mefl Mefl Mefl feln 44 Hayati Bice, Hoca Ahmet Yesev-Dvn- Hikmet, Ankara, 1998, s.XVII. Yesev-Dvn45 Fuat Kprl, Dvn- Hikmetin dilinin tam olarak tanmlanabilmesi iin Cengiz istilasndan nce yazlm eski ve salam bir Dvn- Hikmet nshasnn bulunmas gerektiini belirtir. nk baz aratrmaclar Dvn- Hikmetin dilini farkl sahalara sokmaktadr. Bkz. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991, s.140-156.

15

Dvn- Hikmette Hoca Ahmet Yesevnin pek ok mahlas kullanlmaktadr. (Kul Ahmed, Miskin Yesev, Hace Ahmed Yesev, Miskin Ahmed gibi) Bu iirlerden bazlarnn Hoca Ahmet Yesevye ait olup olmadn tam olarak bilemiyoruz. Eser mrettep bir Dvn deildir. Dvn- Hikmetin ok sayda yazma ve basma nshas vardr.
46

Yazma ve basma nshalardaki hikmet says deiiklikler

gstermektedir. Kazan basmasnda 4400 hikmet syledii ifade edilir. 47 Eser nce yazma daha sonra ise basma nshalar eklinde oaltlmtr.48 Bu say zaman iinde art gsterebilir. Karahanl devri eserleri ierisine zerine en az alma yaplan eser Dvn- Hikmettir.49 Kemal Eraslan, Hayati Bice ve Anna vezov eser zerine alma yapan 50 aratrmaclardr.

1.1.4.5. Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas)51 slm dininin kutsal kitab olan Kuran- Kerimin ilk tercmeleri Karahanllar dneminde yaplmtr. Bu tercmeler satr aras teknii ile yaplmtr. Arapa asl metin daha iri harflerle stte bulunur. zgn metindeki her kelimenin, bazen de kk kelime gruplarnn altna daha kk Arap harfleriyle tercmesi yazlr.52

Dvn- Hikmet stanbul, Kazan, Takent, Buhara, Kagan gibi ehirlerde defalarca baslmtr. Kemal Eraslann tespitine gre hikmetlerin says 250yi gememektedir. 48 Karahanl Trkesi Szln hazrlarken Kemal Eraslann Dvn- Hikmetten Semeler DvnDvn Hikmetten Semeler adl eserini kaynak olarak setik. Bu seimde Kemal Eraslann dilbilimci olmas temel etken olmutur. Hayati Bicenin hazrlam olduu Hoca Ahmed Yesev Dvn- Hikmet adl eserdeki iirleri de dil ynnden Kemal Eraslan ile karlatrdk. Dvn- Hikmet hakkndaki bilgileri oluturmada Hayati Biceden yararlandk. 49 Hayati Bicenin Hoca Ahmed Yesev Dvn- Hikmet Dvn- Hikmet adl almas Trkiye Diyanet Vakf Hoca Yaynlarndan 1998 de kmtr. Eser 1836 Kazan basks esas alnarak hazrlanmtr. Geni bilgi iin ilgili esere baknz. 50 Anna vezov Ahmet Yesev basmalarndan birini (1992de Moskovada yaynlanmtr) Kiril harflerine aktarmtr. Anna vezov, Medinede Muhammed Trkistanda Xoja Axmet-Xoja Axmet AxmetYasav-Xikmetler, Yasav-Xikmetler Moskva, 1992. 51 John Rylands Kitaplndaki (Manchester) Arapa Yazmalar No. 25-38teki 14 ciltlik ve Chester Beatty Kitaplndaki (Dublin), N.1606 ve 1630daki iki varaklk nshay esas alan Aysu Ata bir alma yaparak bu tercmeyi Trke lk Kuran Tercmesi -Karahanl Trkesi-adyla 2004 ylnda yaynlamtr. Eser Giri, Metin, Notlar ve Dizin olmak zere drt blmden olumaktadr. Dizin Trke, Arapa ve Farsa olarak ksmdan mteekkildir. Mevcut kitap Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanmtr. 52 Ercilasun, a.g.e., s.337.
46 47

16

Karahanllar dneminden gnmze kadar ulaan drt tane satr aras Kuran tercmesi vardr.53 stanbul Trk slm Eserleri Mzesinde bulunan nshann ilk yars zerine Abdullah Kk doktora tezi hazrlamtr. 54 Bu yazma Muhammed bin el-Hc Devletah e-irz tarafndan 1333-1334 ylnda istinsah edilmitir. Manchester-John Rylands nhas en muahhar nha olup Aysu Ata tarafndan 2004 ylnda yaymlanmtr.55 zbekistan limler Akademisi nshas eksiklik arzetmektedir. Karahanl dnemi Kuran Tercmelerinden drdncs olan Anonim Tefsir Petersburgdaki Asya Halklar Enstits Kitaplnda yer almaktadr. Tefsirle tercme aras mahiyet gsteren bu nsha tam bir tefsir veya tercme zellii gstermez. Bu nsha Zeki Velidi Togan tarafndan 1914 ylnda Ferganada bulunmutur.56 Karahanllar dneminde yazlan Trke Kuran tercmesinin dil tarihimiz asndan ok nemli bir yeri vardr. zellikle satr aras olarak, dorudan doruya Arapa kelimelere Trke karlklarn verildii bu tercme, din terimleri Trke karlamak bakmndan son derece nemlidir. Karahanl dnemine ait bu ilk Trke Kuran tercmesinin tarihi ve yazar hakknda kesin bir bilgi yoktur. Eserin dilinden hareketle Karahanl Trkesi ile yazlm olduu sylenebilir. Rylands tercmesini bilim lemine tantan ilk kii A.Minganadr. Abdulkadir nan ve Zeki Velidi Togan da eserin tantm ile ilgili makaleler yazmlardr. 57 J. Eckmann bu tercmenin szln hazrlam fakat bunu yaynlayamadan vefat etmitir. Daha sonra bu szlk Eckmannn lmnden sonra 1976 ylnda

Karahanl Trkesi Szl hazrlanrken en muahhar olan Rylands Nshasnn dizininden yararlanlmtr. Bu nsha, ngilterenin Manchester ehrindeki, John Rylands kitaplnda yer almaktadr. (Arapa Yazmalar No: 25-38) 54 Karahanl Trkesi Satr-Aras Kuran Tercmesi (T EM 73 1v-235v/2) Giri- nceleme-Metin-Dizin, Ankara 2004 (Ankara niversitesi, Eski Trk Dili Bilim Dal, yaymlanmam doktora tezi) 55 Aysu Ata, Karahanl Trkesi-Trke lk Kuran Tercmesi Ankara, 2003. TrkesiTercmesi, 56 Borovkov bu nshann szln hazrlamtr: Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII VV., Moskova 1963. Bu alma Trkeye evrilerek (Halil brahim Usta ve Ebulfez Amanolu tarafndan) yeniden yaymlanmtr.: Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl, (XII.-XIII: Yzyllar), Varl (XII.TDK, Ankara 2002 57 Abdlkadir nan 1952 ylnda yaymlad bir makalesinde Rylands nshas ile ilgili olarak unlar syler: ngiliz Trkologlarndan Sir Gerard Glauson, Trk Dili dergisinde yaynlanan Eski Trke Kuran Tercmesi balkl makale mnasebetiyle Trk Dil Kurumu Genel Yazman Agh Srr Levende yazd mektubunda Manchesterde bulunan Drdnc eski Trke bir Kuran tercmesi hakknda malmat vermi ve buna dair Doktor Mngann yaynlad bror gndermek ltfunda bulunmutur. Burada kendilerine teekkr etmeyi bor biliriz. (Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991 s.135)
53

17

Macaristann bakenti Budapetede yaynlanmtr.58 Bahsedilen nsha zerine yaplan bu szlk almas yerli ve yabanc baz Trkologlar tarafndan tantlmtr.

58

Eserin tam ad: Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation, Budapest 1976 Translation

K NC BLM NCELEME

19

2.1. NCELEME
2.1.1. SES B LG S (FONET K)

2.1.1.1. nller nller Trk dilinin her dneminde olduu gibi asl olarak Karahanl Trkesinde de mevcuttur. Karahanl devri eserlerindeki tespit ettiimiz nller unlardr: Kaln nller: nce nller: nl deimeleri eitli seslerin tesiri ile metinlerimizde baz nllerin gerek ince sradan olanlar; gerekse kaln sradan olanlarla deimi olan rneklerini tespit ettik.59 Kktrkeden Karahanl Trkesine gei aamasnda grlen, nllerle ilgili balca ses olaylar unlardr: 2.1.1.2. e- > i- deimesi Trk dilinde kelime banda ve baz ilk hecelerde elerin i, ilerin e olma eilimi vardr.60 Bu zellii Eski Trkeden gnmze kadar grebilmekteyiz. Bu deimeler ierisinde ilerin e olma zellii daha fazladr. Bat Trkesinde bunun zelliklerini grmek mmkndr. Trk dilinin balangcndan bu yana bu iki zellik dzensiz bir ekilde seyretmektedir. Bir baka ifade ile bu deiimin herhangi bir dzen ierisinde olduunu syleyemeyiz. Trk dilinin hemen hemen her dneminde grlen bu ses olay Karahanl Trkesi metinlerinde de karmza kmaktadr. a, , o, u e, , i, ,

59 60

Caferolu, a.g.e., s.97-101. Ergin, a.g.e., s.79-80.

20

Te- > ti- demek, szig > sizig sezme, sezi, sen > sin sen, tegme > tigme her, trnek > tirnek dernek, yel > yil rzgar, yi- > ye- yemek yemek, y- > yeyemek, yine > yene > et. yan-a tekrar (yana > yen > yine) a > u deimesi Eski Trke devresi ile yeni dnemler arasnda grlen bu deime u-lerin aeye dnmesi veya a-elerin u-ye dnmesi eklindedir. 61 Karahanl Trkesi metinlerinde fazlaca grlmeyen nemsiz bir ses hadisesidir. Esasen a- olan sesin kendinden nceki hecede mevcut yuvarlak nl yznden u- eklini almasdr. opar- > opur- yerden kaldrmak tr > tre tre tp > tepe tepe

2.1.1.3. e > deimesi Trk yaz dilinin hemen hemen her sahasnda ve devrelerinde karlatmz bu ses hadisesi Karahanl Trkesi eserlerinde de mevcuttur. Metinlerde - temayl gze arpmaktadr.
62

Bu deime Karahanl Trkesinin ncesinde var olduu gibi

sonrasnda da ksmen varln devam ettirmitir. S re- > s r- srmek, ktr- > kter- gtrmek, kaldrmak, yok etmek, 2.1.1.4. > i deimesi Bu deiiklik Trk dilinde fazlaca grlmeyen nadir ses olaylarndandr. Muharrem Ergin bu deiikliin Eski Anadolu Trkesinden sonra ortaya ktn belirtmektedir. Karahanl Trkesinin devamndan sonra gelen Bat Trkesi yazl metinlerinde de karmza kmaktadr. Hatta ve hatta bu ses hadisesi bugn iin Anadolu azlarnn pek ounda grlmektedir. Karahanl Trkesi metinlerinde bu kelimelerin u ekillerinin kullanldn grmekteyiz.63 min-di bindi, min- < mn- binmek, mn-p binip tp > dip kk
Mansurolu, a.g.e., ss. 141-148. Ergin, a.g.e. s.82. a.g.e., 63 Ercilasun, a.g.e., s.350.
61 62

21

pre > pire pire bt- > bit- inanmak dz- > diz- dzenlemek"

2.1.1.5. nl dmesi zellikle bir kelimeye baka bir ek ilave edildii zaman bu deiikliin ortaya kt gzlemlenmitir. yle ki bu ses hadisesi o kadar sklkta olmutur ki adeta bu deime Trk dilinde bir kural haline gelmi gibidir.64 Vurgusuz orta hecenin dar nlsnn dmesi Sonu nszle biten bir kelimeye nl ile balayan bir ek getirdiimiz zaman nszle biten kelime bnyesindeki orta hece vokali der.65 Biz bu duruma orta hece nlsnn dmesi adn veririz. Trk dilinin birok devresinde grlen bu ses hadisesi Karahanl Trkesi metinlerinde de karmza kmaktadr. Yapra < yapurga yaprak Ogr < ogr- hrsz, hrszlk, gizli rle < rile- ykselmek, seksen < sekiz on seksen says, to san < to uz on doksan says.

2.1.1.6. Vurgusuz orta hecenin geni nlsnn dmesi Sonu nszle biten bir kelimeye nl ile balayan bir ek getirdiimiz zaman nszle biten kelime bnyesindeki orta hece vokali der.66 Biz bu duruma orta hece nlsnn dmesi adn veririz. Trk dilinin birok devresinde grlen bu ses hadisesi Karahanl Trkesi metinlerinde de karmza kmaktadr. Ta u < ta agu tavuk
Ercilasun, a.g.e. s.349. Mustafa zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar Ve Eski Anadolu Trkesi stanbul, 2000, s.106. Trkesi, 66 Haceminolu, a.g.e. 2003, s.4. a.g.e.,
64 65

22

zre < zere stnde Tut < tuta yakn, komu

2.1.1.7. nszler Trk dili, yazl belgelerle takip edebildiimiz gnden bu zamana kadar srekli olarak ayn alfabeyi kullanmamtr. Balangta Kktrk alfabesini kullanan ve ta paralar zerine yazan Trk milleti bir zaman gelmi Uygur alfabesini kullanm, zaman gelmi Arap alfabesini kullanm, zaman gelmi Kril alfabesini kullanmtr.67 Gnmzde kullandmz alfabe ise 1928den bu yana kullandmz Latin alfabesidir. Bu alfabe deiimi ierisinde Trklerin en ok kulland alfabe eidi Arap alfabesi olmutur. Hal byle olunca Trk dilinde kullanlan nl ve nsz seslerin says alfabe eidine gre azalan veya artan lde deiiklikler gstermitir.68 Karahanl sahasnda bugnk Trkiye Trkesi ile karlatrdmzda birka nszn haricinde, dierlerinin kullanldn grmekteyiz. Metinlerimizde tespit edebildiimiz kadar ile Karahanl sahasnda kullanlan nszler unlardr:69 b, c, , d, d, f, g, g, h, , j, , k, l, m, n, , g, p, r, s, , t, v, w, y, z Karahanl Trkesinde karmza baz istisnai kullanlar kmaktadr. Trke kelimeler, c, f, h, h, l, n, l, n, g, r, v, z sesleri ile balamaz. Tespit edebildiimiz c, f, h, l, r, z ile balayan istisnalar, Karahanl Trkesi sahasnda bu seslerde de kelimelerin mevcudiyetini ortaya koymaktadr. Ancak bu kelimeler, ya taklid kelimelerdir veya yabanc kkenli olup Karahanl Trkesinde kullanlan veyahut eitli ses deiimine uram Trke asll kelimelerdir.70

clday atlarn gsnde kan bir hastalk cigi salam

Ahmet Bican Ercilasun, rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri Ankara, 2005, s.X. Alfabeleri, Tuncer Glensoy, Trke El Kitab Ankara, 2000., s.321. Kitab, 69 Ercilasun, a.g.e. ss.349-350. a.g.e., 70 Haceminolu, a.g.e. s.5. a.g.e.,
67 68

23

cu du devenin uzam olan ty clb gl suyu, clengbin (A) > F. gl-engbin furan evi puthane

ana ana ata ata

he he atlar harekete geirmek iin karlan ses

o ho keileri gderken karlan ses a an Afrasiyaba verilen nvan afs hokka amir emir, bey an han anda nerede ayu hangi umaru miras
hun kaba lan ahin la un lek, latu soukluk yerine yenen bir eit orba l n ile anlamna gelen bir edat limgen sar erik lip salya, balgam liy ince kumlu amur lnt imece rapat angarya, beyin halkn klklerini alp zerine yk ykletmesi za za kolar toslamaya kkrtmak iin sylenen sz zanb gece ten ekirgeye benzer bcek zerenze yaban mersini znkm bir eit in ipeklisi

2.1.1.8. Tonlulama

24

Trk dilinde sz sonunda bulunan p, , k, t,

nszleri iki nl arasna geldii

zaman sedallama eilimi gstererek yumuamaya balarlar. Bu nszlerden p, , t yalnzca sedallama hadisesi gsterir. Bu sedallama deiimi ierisinde u deiimler grlr:71 < c p< b t< d Bu deiimin nedeni sedasz nsz her iki tarafta bulunan nllerin seda ynnden kendilerine benzetmeleridir. nce ve kaln k sesinde ise her iki ses deimesi yani sedallama ve yumuama grlmektedir. ki nl arasnda kalan ince ve kaln k sesleri birinci basamak olarak sedallar ve yerlerini ince ve kaln g sesine brakrlar. Bu deime bazen ilerleme gstererek ince ve kaln g sesleri ye dnr. Bazen bu deimenin y sesine kadar gittii gzlenmektedir. Trk dilindeki bu ses hadisesi fiiller hari tutulmak kaydyla bir genellik arz eder. Fakat baz tek heceli isimlerde bu deimenin meydana gelmedii grlmektedir. t, k gibi tonsuz nszlerin eitli sebeplerle d, g gibi tonlu nszlere dnmesine tonlulama (sedallama) diyoruz. Metinlerimizde bu gibi rneklere rastlamaktayz. Tonlulamann sebebi genel olarak herhangi bir tonsuz nszn iki nl arasnda kalmasdr. Bunun yannda metinlerimizde tonsuz olmas gereken baz rneklerin tonlulatn gryoruz. te biz, bu gibi rneklerdeki olaya Erken Tonlulama (Sedallama) diyoruz.72 Tespit edebildiimiz rnekler unlardr: doy- < to - doymak damar < tamr damar drt < trt drt dil < til sz di < ti di da ol < ta ol deil da < ta dahi dan al < tan al saman kesmii

71 Tonlulama hadisesi Trk dilinin her devrinde grlen ses olaylarndan birisidir. Trk dilinin gelime safhalarna baktmz zaman bu deimenin her dnemde daha ok sedallap yumuadn grmekteyiz. Hatta bu durum baz seslerin tamamen eriyerek dmesine kadar varmaktadr. 72 Haceminolu, a.g.e. s.6. a.g.e.,

25

dava < tava lgn aac meyvesi dava < tava yn smei deve < teve / tive deve didek < tidek gelin giderken yad (yabanc, el) kimselere grnmemek iin rtlen rt dik < tik dik dk < tk u kadar, birka dlek < tlek az krlm saks ve testi dal < tal kol, ube, dal.

2.1.1.9.1. b- > m- deimesi Trk Dilinde ska rastlanlan bu ses olay Karahanl sahasnda da grlmektedir.73 zellikle n ve g gibi sesleri bnyesinde bulunduran kelimelerde bunu grmek mmkndr. boncu > monu bi > mi, ben > men, biz > miz bn- > mnbin > min, beni > meni gibi.

2.1.1.9.2. -p- >- m- deimesi

Her ikisi de dudak nsz olan bu seslerin birbirinin yerine kullanldn grmekteyiz. Vereceimiz rnekte pekitirme p ile yapld gibi m ile de yaplmtr. Kp kk > km kk gm kk.

73

Ergin, a.g.e. s.90-91. a.g.e.,

26

2.1.1.9.3. - > - deimesi Bu nszler birbirinin karl olan seslerdir. Bugn de bunlarn birbiri ile deitiini gryoruz. Metinlerimizde u rneklerde bu ses deiikliini mahede ediyoruz. a la- > a la- barmak, armak pik > pik meyve yenildikten sonra atlan ey, r p.

2.1.1.9.4. d > ; z > y deimesi Trk dilinin hemen her devresinde bu gelimeyi grmek mmkndr.74 Bu gn aya eklinde olan kelimenin metinlerimizde a a eklinde olduunu gryoruz. a a a u u u si a a az u u ysiyu aza ay u uy u zsitaya ay u tayak kayg uyku gndermek iemek

2.1.1.9.4. - , - -, - > -, --, - deimesi h nsz Trkenin asli sesi olmad halde eklinde gelitiini grmekteyiz. (ki) > gi > i Bayku uma > uma Cennet ya > ya gzel, ho, iyi ala > ala a ve kal o a- > oa- okamak, akalamak, benzemek. nsznn zaman ierisinde

Trk dilinin temel zelliklerinden birisi olan bu deime hemen hemen her devirde grlmtr. Hatta lehe tasniflerinde belirleyici zellik olmutur. Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz:Ergin, a.g.e. s.93-94. a.g.e.,
74

27

>- y2.1.1.9.5. -g-, - >- y-, -y deimesi Bu gn de karmza kan bu ses olay, Karahanl sahasnda da grlmektedir.75 big > bey bey egek > eyek eek bg > by bir eit rmcek. 2.1.1.9.6. - - /- g- >- w- deimesi Metinlerimizde ska rastladmz bu ses olay hem ince sradaki kelimelerde, hem de kaln sradaki kelimelerde grlmektedir.76 Sa u > sawu souk ka urma > kawurma kavrulmu buday o ia- > owa- kou aac dal ile cilalamak su ar- > suwar- sulmak. 2.1.1.9.7. -b-, -b >- w-, -w deimesi Eski Trke dneminde b sesini bulunduran baz kelimelerin Karahanl dneminde w olarak inkiaf ettiini grmekteyiz. sab > saw sz seb- > sew- sevmek yabla > yawla kt, fena yabz > yawuz kt, fena. sub > suw su

2.1.1.9.8. -g- >- n- deimesi Baz nli kelimelerin zamanla g tercihini yaptn gryoruz.77
Karahanl sahasnda fazlaca grlmeyen bu deime birka kelimede karmza kmaktadr. Karahanl sahasnda grlen bu deimenin benzer rnekleri Eski Ouz Trkesi eserlerinden k Paann Garibnamesinde de karmza kmaktadr.
75 76

28

yigne > yine ine ya an > yanan fil.

2.1.1.9.9. -r- > -l- deimesi Metinlerimizde r ile lnin deitii rnekler mevcuttur. Her ikisi de akc nsz olan seslerin birbirinin yerine gemesinden baka bir ey deildir. Ar a- > al a- yoklamak, arayp taramak.

2.1.1.10. nsz Tremesi Trk dilinde nl ile balayan baz kelimelerin banda h ve y tremesi grlmektedir. Bugn de baz ive ve azlarda karmza kan bu durum metinlerimizde de mevcuttur.78 ip > yip ip la- > y la- alamak ana > ana ana ata > ata ata.

2.1.1.11.1. -r- dmesi Akc nsz olan rnin baz kelimelerde dtn u rneklerde grmemiz mmkndr: urtul- > utul- kurtulmak, dourmak, berk > bek salam, kuvvetli, muhafz irkle- > ikle- inemek, basmak berkem > bekem almet, belge, ipekten veya yaban sgr kuyruundan yaplan alamet olup sava gnlerinde yiitler taknrlar.
77 78

Trk dilinde ender grlen ses olaylarndan birisi olduu iin fazla rnei mevcut deildir. Bu durum esasen Eski Trke devresinin Uygur sahas metinlerinde ska karmza kmaktadr.

29

2.1.1.11.2. -d- , - dmesi Birka rnekte grdmz bu olay, akc nszler arasnda kalan d- sesinin dtn gsterirken, dli ekli de mevcut olan baz kelimelerde dmtr. ken < kend ehir, kale, elri < eldri olak derisi, 2.1.1.11.3. -y dmesi Kelime sonunda mevcut -y seslerinin drld rnekler vardr. Yo garu> yo aru> yo ruy > yo ru yukar, aytar- > atar- kaytarmak, geri gndermek. kky > kk hala,

2.1.1.12. Gme Baz durumlarda kelime bnyesindeki iki sesin yeri deime gsterebilir. (torpa < topra ) Genellikle kelimenin syleyiini daha kolay hale getirme ynnde gerekleen bu deiiklie (metathese) adn vermekteyiz.79 Dnem eserlerinde bu ekilde kullanlm ok sayda kelime mevcuttur. ounlukla yan yana bulunan iki sesin yer deitirmesi olarak karmza kan yer deitirme, eserlerimizde yan yana olmayan seslerde de grlmektedir: kibi > bigi gibi, benzer. arma > amra oluk ocuk mslmn > mslmn mslmn o rla- > o rla- hrszlamak kibi > bigi gibi sekirt- > sekrit- koturmak, on > on komu a mur > am ur amur arl a > ar la krlang kuu
79

Haceminolu, a.g.e. 2003, s.9. a.g.e.,

30

ya mur > yam ur yamur. a du > ad u bozuk, belirsiz orta > otra orta, rg > rg rlm sa, sarmusa > samursa samrsak, sarmsak tofra > torfa toprak,

2.1.1.13. Benzeme Ortak szck bnyesinde yer alan ayn vasfta olan veya yakn bir deerde olan seslerden birisinin dierine benzemesi olaydr. 80 Karahanl devri eserlerinde u rnekleri grebilmekteyiz: bar > br kokmu belikle- > belekle- hediye etmek arut > urut kuru, souk bekri, > bekre- pekimek bu rl- > b rl- girinti ve knt. bo lan- > ba lan- balanmak

2.1.1.14. Aykrlama Bazan bir kelimede yanyana gelmi bulunan ayn cinsten iki sesin birbirinden ayrldklar grlr ki bu duruma aykrlama ad vermekteyiz.81 setr- > etr- zdrmek, suva- > uva- sz fsldamak. si > i i 2.1.1.15. nsz kizlemesi

80 81

Bozkurt, a.g.e. s.160-232. a.g.e., Ergin, a.g.e. s.95. a.g.e.,

31

erisinde -r-, -k-; -s-, - -, gibi nsz sesleri barndran kelimelerde, ifade ekli, vurgu ve ive hususiyetinden tr, bu nszlerin ikizletiini grmekteyiz. Karahanl devri eserlerinde bu ekilde ok sayda rnek vardr; bunlardan bazs u ekildedir: yetti < yeti yedi sikkiz < sikiz sekiz arr < ar pek temiz ba u < ba u tepe, ykseke yer bass < bas baslmak, baskna uramak ekki < eki iki, biribir; ikisi, kiden herbirisi essig < esig acma anlatan bir sz, yazk, vah rra < ra utanma sekkiz < sekiz sekiz says to uz < to uz dokuz says.

2.1.1.16. Hece Yutumu ounlukla ayn sesten oluan hecelerden birinin sylem veya deiik sebeplerle dmesi, ortadan kalkmas olaydr.82 u- > u - > u u- > u u > u yapra > yapur a yaprak alma > almla-almla elma yond > yonnd yonuntu, tala. amra > ararma oluk ocuk u < uy u uyku

ut > uwut, uvut haya, ar edeb

2.1.1.17. Hece Birlemesi

82

Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, Ankara, 2004, s.65.

32

Szc oluturan heceler ve sz iinde yan yana gelen sesler, yanndaki heceleri de birbirlerine ekleyerek ve bir dzene uyarlar. 83 Biz bu duruma hece birlemesi adn veriyoruz. Karahanl Trkesi eserlerinde de ayn biimde mevcut rnekler yer almaktadr. Aada sralam olduumuz rnekler genellikle birleme sonucu ortaya kan kelimelerdir. nesne < ne-ise-ne nesne nerse < ne /erse ey seksen < sekiz-on nelik < nelk > ne-le-k niin nerek < nere-k ne, neye, ne gerek to san < to uz-on. nek < nee k neden, niin

LG (M 2.1.2. EK L B LG S (MORFOLOJ )

2.1.2.1. simden sim Yapan Ekler simden isim yapan ekler, isim kk ve gvdelerinden isim yapmak iin kullandmz yapm ekleridir. simden yaplm isimlerin anlamlar, tretmi olduklar isimlere genellikle yakndan baldrlar. Genellik zellii olmayan, fakat sayl rneklerde grlen isimden isim yapma ekleri de vardr.84 Trk dili eklerle geniletilme yolu zengin bir dildir.85 Tretme yolu ile gerek isimlerden isim, gerek fiillerden isim yapma ska bavurulan bir yoldur. Hemen hemen btn isimlerin sonuna gelerek onlardan yeni isimler yaparlar.

2.1.2.1.1. - / - i :

Ergin, a.g.e. ss.51-52. a.g.e., Ergin, a.g.e. ss.154-155. a.g.e., 85 zkan, a.g.e. s.19. a.g.e.,
83 84

33

Bu ekin balca fonksiyonu meslek, herhangi bir ile urama, bir lkye, inana bal olan isimleri ile alkanlk sfatlar tretmektir.86 ok kullanlan bir ektir. Trke ve yabanc kkenli isimlerin zerine gelerek her hangi bir ile urama, durumunu veya mesleini ifade ettii gibi bugn yaz dilimizde kullanlan -an / -en, aca / -ecek ekleriyle tekil edilmi sfat-fiillerin anlamn veren isimler tretir. 87 Trkenin son devrelerinde bu ek ses uyumuna bal olarak eitlenmitir. Eski Trkede bu ekin c li ekilleri yoktur.88 al < al- hilekr, hile yapan al hile as < as - faydac, krc, kr gzeten a < a- yemek yapan, piiren at < at- svari av < av- avc basm < basm- zulm eden basut < bas-u-t- yardmc ba < ba- bakan bedizi < bediz-i ressam bor < bor- ikiye dkn busu < busu - pusu Kuran evi < ev-i kadn iltgi < iltg-i ileten, ulatran ot u < ot u- terk eden oy < oy- oban, koyuncu kti < kt-i gren kemi < kem-i zalim klgi < klg-i glen kimse o < o - oku, ok atan o < o - daveti ozun < ozun- iftirac lti < lt-i katil
Glensoy, a.g.e. s.369. a.g.e., Haceminolu, a.g.e., s.13. a.g.e. 88 Banguolu, a.g.e. ss.158-204. a.g.e. e.,
86 87

34

sa < sa - nbeti sa < sa - hesap bilen yad < yad- yamur bycs yad yamur ta 2.1.2.1.2. - Fazla ilek olmayan bu ek anlam kuvvetlendirmektedir. 89 Eski bir kltme ekidir. Pek ilek olmayan bu ekle dnem eserlerinde isimlerden isim tretildiini grmekteyiz. Genellikle isme byklk ifadesi katan bu ek, baz kelimelerde ise mstakil anlamda kelime tretir. Bat Trkesinde ek hep li ekildedir.90 ana < ana- kkken byk anlay gsteren kz a < a-- topraktan yaplm mlek ata < ata- byklk gsteren ocuk bege / begi-beg-e / beg-i byk bey

2.1.2.1.3. -a / -e : Aslnda bu ek sfatlara gelen bir kltme eki, baka bir ifade ile ekim ekidir. sim hal eklerinden eitlik hali eki olan bu ekler baz kelimelerin zerinde kalplaarak yapm eki fonksiyonu yklenmitir. Kltme ve kuvvetlendirme bildirir. bara < bar-a btn, hep, tamamen bar var, mevcut

2.1.2.1.4. -n / -in :

89 90

Ergin, a.g.e. s.175. a.g.e., Mansurolu, a.g.e. s.152. a.g.e.,

35

Az kullanlm bir ektir. Benzerlik ifadesi bulunan bu ek, renk isimlerini veya renk ifadesinde kullanlan isimler zerine getirilir. kkin < kk-in mavimsi, gk mavisi gibi

2.1.2.1.5. -da / -de Bu ek Trkede eskiden beri kullanlan ve ilekliini her zaman koruyan bir yapm ekidir. Bu yapm eki Trkiye Trkesinde daha ok kullanm sahas bulmutur. Balca fonksiyonu ortaklk, elik ve ballk ifade eden isimler yapmaktr. 91 zerine getirildii kelimenin kaln-ince olmasna gre deimekte olan bu ek az kullanlmas ramen, ayn zelliklere sahip veya bal olma durumunu gsterir. olda < ol-da arkada klde < kl-de gnl arkada, dost

2.1.2.1.6. -an / -en < -a-n / e-n : Fazla ilek olmayan birka rnekte grebildiimiz bir ektir. Trkiye Trkesinde canlln kaybederek bulunduu kelimenin kk veya gvdesine karm durumdadr.92 Gerek Eski Trke de olsun, gerekse sonraki devirlerde olsun ok az kullanlm, isimden isim yapan bir ektir. Kanaatimizce rneklerden de grlecei zere -an / -en olarak kabul edilen bu ek, esasnda birleik bir ek olmaldr. Ekin isimlerden fiil yapan -a / -e eki ile, fiilden isim yapan -en ekinin birlemesiyle ortaya km olmas kuvvetle muhtemeldir. Mesel er isminden basamak kelime olarak er-e- erlemek, yiitlemek anlamnda bir fiil yaplm olabilir. Oradan da -en ile yiit anlamnda biraz daha kuvvetli isim tretilmi olabilir. eren < er-en < er-e-n yiit

91 92

Glensoy, a.g.e. s.369. a.g.e., Ergin, a.g.e. s.174 a.g.e.,

36

o lan < o ul-an < o ul-a-n oul, oullar 2.1.2.1.7. -l / -lik / -lu / -lk Eski Trkeden bu yana kullanlan bu ek Trk dilinin temel isim yapma eklerinden birisidir. Hem geici hem de kalc isimler yapar. Bu ekin gerek fonksiyonu sfatlardan isim yapmaktr. Ayn zamanda sfatlar soyutlatrmaktadr.
93

zerine

getirilmi olduu ismin bnyesindeki nllere gre dz-yuvarlak nl olmaktadr. Trke ve yabanc kkenli isimlerin zerine gelerek genellikle soyut bazen da somut isimler yapar. Bir durum bildirdii gibi; yer ifadesinde de kullanlmaktadr. Baz kelimelerde sfat eki fonksiyonundadr. a l < a -l hazine a rl < a r-l ikram, arlay ajunlu < ajun-lu dnyalk, dnyaya aitlik a l < a -l cmertlik alpl < alp-l kahramanlk amullu < amul-lu sknet, sakinlik ar l < ar -l temizlik azl < az-l azlk, az olan, ok olmayan ba rsa l < ba rsa -l merhametlilik bayl < bay-l zenginlik bedklk < bedk-lk byklk beglik < bek-lik beylik beklik < bek-lik salamlk

2.1.2.1.8. -l / -lig / -lu / -lg : leklik derecesi ekim eklerine yakn olan isimden isim yapm eklerindendir. Bu ekin esas grevi sfat olarak kullanlan nitelik isimleri meydana getirmektir 94 .. Gnmz Trkiye Trkesinde bu yzden sz konusu eke sfat eki yaktrmas
93 94

Faruk Kadri Timurta, Eski Trkiye Trkesi Ankara, 2005, s. 94 Trkesi, Glensoy, a.g.e., s.369.

37

yaplmtr. Fakat sfatlar isim vazifesi yaptklar iin bu ekle yaplan isimler hem sfat, hem de isim olarak kullanlan nitelik isimleridir.95 Genellikle zerine getirildii isimleri sfat yapan bu ek, bugnk yaz dilimizdeki -l / -li eklerinin karldr. Trke ve yabanc kelimelerin zerine getirilebilmektedir. Ekin asl ve ileklik sahas ok geni fonksiyonu sahiplik isimleri yapmasdr.96 az l < az -l cesaretli bal < ba-l yaral berimlig < berim-lig verimli, borlu beiklig < beig-lig emzikli biliglig < bilig-lig bilgili budunlu < budun-lu milletli, uluslu krklg < krg-lg gzel

2.1.2.1.9. -s / -sig : Bu ekin benzer bir ekli Bat Trkesinde kullanlmtr. levi, Karahanl Trkesindeki ek ile ayndr. Bat Trkesine geite baz seslerin dmesi nedeniyle ekin sonunda bulunan g sesi yok olmutur. 97 Eski Trkede de -g / -ig ekli de bulunan bu ek isimlerin zerine gelerek benzer, gibi anlamnda fonksiyon icra etmektedir. ars < ar-s aldanm gibi begsig < beg-sig bey gibi uls < ul-s kul gibi

2.1.2.1.10. -sz / -siz : Trkenin tarihi geliimi ierisinde bu ekte grlen deiiklikler dzlk yuvarlaklk noktasndadr. Trk dilinin her devresinde karmza kan bu ek olumlu
Ergin, a.g.e. s.159 a.g.e., Banguolu, a.g.e. ss.158-204. a.g.e., 97 Ercilasun, a.g.e., s.457.
95 96

38

sfat yapm ekinin (-l / -li ; -l

/ -lig) olumsuz eklini meydana getirmektedir. 98

Meydana getirilen yeni kelimeler, kelimenin anlamna bal olumsuzluu ifade ederken sfat grevini de yklenebilmektedirler. Bu ek -s- / -si- isminden fiil yapm eki zerine -z fiilinden isim yapm ekinin gelitirilmesi ile olumutur. Eski Trkede ekin bugnk gibi nl uyumuna bal olan drt ekli vard. Eski Anadolu Trkesi dneminde bu ekin sadece yuvarlak ekilleri kullanlmtr.99 bolumsuz < bolum-suz < bolum-su-z layk olmayan Ek yuvarlak nll kelimelerde -su- / -s- eklinde gelmektedir. ba-sz basz, nsz, usuz bilig-siz bilgisiz, hikmetsiz keik-siz kprsz, geitsiz

2.1.2.1.11. - na / -kine ; - ya / -kiye : Eski Trkede ekillerini grdmz bu ek, kuvvetlendirme, kltme ve say ifadelerini ortaya koyan bir isimden isim yapm ekidir. Karahanl sahasnda sadece -kya / -kiye ekline rastladmz ekle yaplm kelimeler syledir. erkiye < er-kiye adamcaz z ya < z- ya kzcaz kzkiye < kz-kiye gzceiz o ul ya < o ul- ya oulcaz szkiye < sz-kiye szceiz yerkiye < yer-kiye yercik

2.1.2.2. Fiilden sim Yapan Ekler

98 99

Ergin, a.g.e., ss.160-161. Timurta, a.g.e., s.95.

39

2.1.2.2.1. 2.1.2.2.1. -: lek olmayan eklerimizden birisidir. Eskiden bu yana birka kelimede grlmektedir. Bu ek, bilindii zere, -n- ile genilemi fiil gvdelerinden genellikle fiil isimleri yapmaktadr. Say isimlerinden eitli fiiller tretilmi ve bunlardan tekrar isimler yaplmtr. Mesal, biril- < bir-i-l- fiilinden bir-i-l-e; bire-fiilinden bireg < bire-g; birik-ten biriki < bir-i-k-i ve ayrca birke < bir-i-k-e beraber, birlikte kelimeleri yapld gibi; birin-, oradan da birin; n-den n szleri tretilmitir. Ek, Eski Trke ve Bat Trkesinde hep li ekilleriyle kullanlagelmitir.100 awn < awn- alma, avunma basn < bas--n- bask, zulm birin < bir-i-n- birinci erin < er-i-n- belki, olur ki nan < nan- inanma, inan ikin < ikin- ikinci ilen < il-e-n- knama, ayplama ln < l--n- kl or un < or -u-n- korkun kln <kl--n- gln kven < kven- gven, gven gn < gn- vnme kn < kn- pimanlk tn < t--n- dn sa n < sa --n- dnce umun < umun- mit, mitlenmek urun < urun- rvet iyi yaay

2.1.2.2.2. - / -g

100

Ergin, a.g.e., s.175.

40

Fiil kk ve gvdelerine gelen bu ek, Eski Trke dneminde kullanlmaktayd. Bat Trkesine geite g seslerinin dmesi doal olarak bu ekin varln da ortadan kaldrmtr. ok kullanlan bu ek, yer isimleri ve soyut isimler yapar. Yaplan iin sonucunda ortaya kan eyi gsterir. 101 Bu ek, zellikle Kktrk ve Uygur sahas eserlerinde ska karmza kmaktadr.102 a < a- ac, zdrap ac < a- ihsan, ba ad < ad-- ayk, uyank a r < a r- ar ar < ar- teniz as < as- fayda ata < ata- lakap, unvan ayt < ayt-- sual sorma ba < ba- ba, dm bal < bal-- yaral bat < bat-- derin b < b-- pimi bilig < bil-i-g bilgi bitig < biti-g mektup bodug < bodu-g boya bolag < bola-g bo, avare buug < bu-u-g pusu, tuzak elig < el-i-g el (il- balanmak fiilinden yaplmtr) ersig < er-si-g erkek, yiit isig < isi-g scak

2.1.2.2.3. - a / -ge:

101 102

Mansurolu, a.g.e., ss. 141-182. Ercilasun, a.g.e., s.462.

41

Trk dilinin ilek olmayan yapm eklerinden birisidir.103 Az kullanlm olan bu ek, somut isimler yapar. Eski Trkeden bu yana donmu, kalplam birka kelimede grlr.104 bilge < bil-ge bilgin, alim s a < s- a ksa klige < kl-i-ge glge ge < -ge akll tilge < til-ge dilim yor a < yor- a yryen

2.1.2.2.4. - ak / -gek: Trkenin ilek olmayan eklerinden birisidir. Bat Trkesine gei dneminde ek bandaki g sesi dmtr. Bu ek, bugnk yaz dilimizde mevcut -an / en sfat-fiil eki ile, -c / -ci isimden isim yapm ekinin anlamnda fiilden isim tretir. Ekin, benzerlik, gibilik ifade ettii bilinmektedir.105 tezgek < tez-gek kaan, ekingen tur a < tur- a kapc, nbeti tut a < tut- a nc

2.1.2.2.5. - / -gi; - u / g: Trkiye Trkesinde kullanlmaz. Trk dilinin hemen her sahasnda ve devrinde ok kullanlm ilek bir ektir. Eski Trke dneminden beri ok kullanlmtr.106 adna- bakalamak adna u < adna- u baka, yabanc bel- iaret yapmak, nian yapmak belg < bel-g nian, lmet, belge ber- vermek berg < ber-g bor
103 104

Bozkurt, a.g.e., ss.172-174. Ergin, a.g.e., s.175. 105 Recep Toparl, rdl-Mlk Ves-seltn Ankara, 1992, s.79. rdlVes-seltn, 106 A. Von Gabain, Eski Trkenin Grameri Ankara, 2003, s.52. Grameri,

42

bile- bilemek bileg < bile-g bilei bire- her biri olmak bireg < bire-g her biri biti- yazmak bitig < biti-g kalem bou- brakmak bou u < bou- u boalma zaman bu a u < bu a- u kelepe

2.1.2.2.6. - u / -g; - u / -k: Eski Trkeden bu yana balca let isimleri ve pekitirme sfatlar bu ek araclyla yaplmtr. 107 Karahanl Trkesi eserlerinde bu ekle yaplm isimler grlmektedir.108 ar u < ar- u insann aldand nesneler rg < r-g kadnlarn sa rgs r u < r- u dalga rk < r-k sa aya

2.1.2.2.7. - un / gn; - n / -kin ; - un / -kn Bitmi, olmu bir durumu ifade etmede bu ekten istifade edilmektedir. Ekin gemi zaman ifadesi tadn grmekteyiz. Fiil kk ve gvdelerine gelerek genellikle -m / mi eki ile yaplm sfat-fiil anlamn belirten bir ektir.109 kir- girmek kirkin < kir-kin bugrann ve devenin kzgn zaman, kiri, zaman gelmi od- koymak od un < od- un konulmu tut- tutmak tut un < tut- un tutulmu, yakalanm yad- yaymak yad un < yad- un yaygn, yaylm

Haceminolu, a.g.e. s.20. a.g.e., Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. 109 Haceminolu, a.g.e., s.20.
107 108

43

2.1.2.2.8. - / -k: Eskiden beri ok ilek olan fiilden isim yapma eklerimizden birisidir. 110 ok ilek bir ektir. Fiilden sfat soylu isimler, let ve eya isimleri yapar. Bu ekin yapt isimler genellikle fiilin iaret ettii harekete uram olan nesneleri karlamaktadr.111 au < a-u- ak, alm adru < adr-u- farkl, fark a ra < a ru- arlk, mal, mlk a sa < a sa- topal, aksak anu < anu- hazr arta < arta- fena, bozuk artu < art-u- fazla, ziyade ba rsa < ba rsa- merhametli bar- varmak, gitmek bar < bar- byk ev bedk < bed-k byk bezek < beze-k ss, nak bu < b-u- buuk, yarm bozu < boz-u- bozuk ykk bul a < bul a- kargaa, bulanklk

2.1.2.2.9. -a / -ek: Eski Trkeden beri Trk dilinde ilek olarak kullanlan fiilden isim yapm eklerindendir. Fiilden genellikle let ismi yapan bu ek, metinlerimizde bunun yannda an/-en sfat-fiil ekinin anlamnda da kelimeler retir. Bu ekin yapt isimler fiilin gsterdii hareketi oka yapan, olan karlamaktadr.112 ada < ad-a ayak
110 111

zkan, a.g.e., s.120. Ergin, a.g.e., s.188. 112 Mansurolu, a.g.e., ss.141-182.

44

amra < amr-a sakin olan ba < b-a bak biek < bi-ek bak ivek < iv-ek aceleci, acele eden

2.1.2.2.10. -ma / -me: : Fiil kk ve gvdelerini iine alan bu ek, i isimleri yapmaktadr. Az kullanlan bir ek olup , -ma / -mek ekinin hafifletilmii olarak kabul edilen bu ek, fiillerin ismini yapar. Sfat-fiil anlamnda da kullanlmaktadr. Bu ek hareket ifade etmedii iin mak, -mek ekinden ayrlr. adma < ad-ma salverilen, babo kesme < kes-me perem, kesilmi sa rma < r-ma krlm, sb (mahrut ey) szme < sz-me ayran szmesi , bir eit peynir tgme < tg-me dme

2.1.2.2.11. -m: Nesne ismi yapan bir fiilden isim yapma ekidir. Olduka ilek bir ektir. Genellikle soyut kavram isimleri yapar. Bu ekin balca fonksiyonu fiille ilgili bir durumu, hali veya bir ii ifade etmesidir.113 a m < a --m kma , ykselme a m < a --m bir akmlk su alm < al--m alacak, bor birim < bir-i-m verme, bor ekim < ek-i-m bir ekimlik yer erdem < er-de-m fazilet
113

Timurta, a.g.e., s.98.

45

iim < i-i-m iecek alm < al--m kalma, kal kedim < ked-i-m giyim onum < on-u-m konulan yer, konak, yurt, orum < or-u-m bir biimlik ot, kesim drm < dr--m sekin km < k--m yn lm < l--m lme pm < p--m yudum rm < r--m rlm

2.1.2.2.12. -man / -men: lek olmayan bu ekin Karahanl Trkesinde ok az rnekleri vardr. Deiik anlamlarda yeni isimler yapar. Muharrem Ergin, bu eki hem fiilden isim yapma eki, hem de isimden isim yapma eki olarak kabul etmitir. 114 Ek, Karahanl Trkesinde sadece fiilden isim yapma eki olarak kullanlmtr.115 urman < ur-man ok ve yay konan kap s man < s -man zm skma zaman skmen < sk-men savata sray sken yiitlere verilen sfat tuman < tu-man duman ve sis

2.1.2.2.13. -n: Eski Trkeden beri Trk dilinde varln devam ettiren bu ekin Trk dilinde pek ok rnei vardr. Olduka ilek bir ektir. Fiilin yaplmasndan sonra ortaya kan rn gsteren bir ektir. Bu ekle yaplan isimler, edat olarak, sfat olarak kullanld gibi, bamsz kelimeler olarak da kullanlmaktadr.116

114

Ergin, a.g.e., s.197. Ercilasun, a.g.e., s.351. 116 Haceminolu, a.g.e., s.26.
115

46

adn < ad-n ayrlm, baka a n < a --n akn bo un < bo -u-n boum burun < bur-u-n burun, koku alma organ btn < bt--n doru, tamam esin < es-i-n esinti

2.1.2.2.14. -: Eski Trkede - eklinde olan bu ek Bat Trkesinde nl uyumuna bal olarak nne nl almtr.117 ok ilek bir ektir. Bu eke soyut kavramlar ve fiilin ifade ettii hareketi gsteren isimler yapar. Bu ekin esas fonksiyonu fiil isimleri getirmektir. a < a -- ykselme al < al-- borluyu sorguya ekme al <al -- alklama ba da < ba da- bada ba < ba -- bak, bakmak bili < bil-i- bildik, tandk erde < er-de- arkada iti < it-i- kar koyma, itime apu < ap-u- yama kie < kie- danma, grme kiri < kir-i- gelir olda < ol-da- arkada o u < o u- byk aile e < e- yar p < p-- p sa < sak-- sayma, say, hesap

117

Ergin, a.g.e., s.187.

47

2.1.2.2.15. -t: Karahanl Trkesinden nceki eserlerde bu ekin daha ok rnekleri bulunmaktayd. Eski Trkede mevcut olan bu ek, dnem eserlerinde daha geni kullanlmtr.118 Eski Trke ve Eski Anadolu Trkesi dnemlerinde baz rneklerde ekin -ut, -t ekillerini grmekteyiz. adrt < adr-t ayrma artut < art-u-t armaan basut < bas-u-t yardm, arka bayat < baya-t Tanrnn sfat arut < ar-u-t zt kavut < kav-u-t iki hann , lkelerinin baysall iin buluarak barmalar kedt < ked--t iyilecek ey onut < on-u-t konulan yer kt < k--t g at gt < g--t nasihat lt < l--t birbirini ldrme, ldrme

2.1.2.2.16. -z: Bat Trkesinde byle bir yoktur. Eski Trkede 119 mevcut olan bu ek, Karahanl Trkesinde bamsz isimler meydana getirmitir. Bat Trkesinde ek faal olarak yoktur. Fakat Eski Trke dneminde bu ekle yaplan isimlerden bazlar Trkiye Trkesinde devamlln srdrmektedir. baz < ba-z yad, yabanc, garib bo uz < bo -u-z boaz buz < bu-z buz ediz < edi-z ykselmek, yksek yer, her eyin yksei iz < i-z iz, nian
118 119

Haceminolu, a.g.e., ss.144-145. Bu ekin Eski Trkedeki ekillerini grmek iin baknz: A. Von Gabain, a.g.e., s.55.

48

kz < k-z ate kz < k-z gz

2.1.2.3. Fiilden Fiil Yapan Ekler Fiil kk ve gvdelerine gelerek yeni fiiller treten eklere fiilden fiil yapma ekleri ad verilir. Trk dilinin tarih geliimi ierisindeki fiilden fiil yapma eklerini baz bilim adamlar tek at altnda toplamlardr. Bir fiili ettirgen atl yapmak iin fiilin sonuna t harfi getirilir. Trkiye Trkesinde de ettirgenlik fiili -t- sesidir. ok ilek kullanm sahasna sahiptir.120 ar-turu-tPek ok yerde bir fiili geili yapmak iin r harfi t harfi ile birleir: bar- / bar-turkel- / kel-tr- gibi. Bir iin ilenmesi iin fiillere se eki gelir. i-se- imek istemek; yey-se- yemek istemek. Bir iin iki kii tarafndan yapldn anlatmak iin harfi getirilir: ur- / ur-u--; Yenilmeyi, ezilmeyi ve tesir altnda kalmay anlatmak iin fiile k eki gelir ve bir iten etkileneni bildirir. a-- - ackmak yut-u- - kuraklktan zayflamak, lm haline gelmek. 6. Bu nevide bir ok kere - - sesi -s- sesi ile birleir: soy-su - soyulmak, yet-sikyetimek, bil-sik- bilinmek, tannmak gibi. 7. Pasif (mehul) fiil yapmak iin -l- harfi gelir: at--l- atlmak, to --l-dokunmak, ilenmek (bez v.b.)
Karahanl Trkesindeki fiilden fiil yapma ekleri iin baknz: Mansurolu, a.g.e., 1979, ss. 141-182.

120

49

8. Baka kimse karmakszn ileyicinin bir ie giritiini anlamak iin fiillere -n- gelir: al--n- alnmak, ol-u-n-istemek Gerek Eski Trkede, gerekse Orta Trke devresinde tespit edilen baz ekler, ek olduklar halde, kkle kaynatklar iin, Kagarl devrinde tespit edilememitir. 121 Karahanl Trkesindeki fiilden fiil yapma ekleri unlardr.122

2.1.2.3.1. -a- / -eKarahanl Trkesindeki ilek olmayan fiilden fiil yapma eklerindendir. Fiil kk ve gvdelerine gelerek, tabandaki anlam kuvvetlendiren bir pekitirme ekidir. Eylemin srekli ve tekrarl olduunu gstermektedir. buyur- buyurmak, buyura- < buyur-a- emretmek, kal- kalmak, brakma ala- < al-a- tumak, saklamak, sanda koymak am- kamamak, ama < am-a- kamamak, kd- korumak, kde < kd-e- korumak, muhafaza etmek sap- sapmak, sapa < sap-a- sapmak tar- datmak, tara- < tar-a- taramak

2.1.2.3.2. -ar- /-erKarahanl Trk yaz dilinde pek ilek olmayan bu ek ile ettirgen fiiller yaplmaktadr.123 Sonu r ile biten bu ek katmerli ettirgenliklerde r- gibi ilem grr. Eski Trke dneminde bu haliyle kullanlm ekilleri vardr. - kmak, ar- < -ar- karmak k- kmek;ker- < k-er- kertmek, ktrmek,
Caferolu, a.g.e. , ss.97-101. Kagarl Mahmudun Dvnnda yer alan gramer bilgileri belli bir dzen dahilinde seyretmez. Bir baka ifade ile Kagarlnn eserindeki Trk dili bilgileri yeri geldike aklanmtr. Dvn LgatitTrkteki bu gramer bilgilerini Ahmet Caferolu bir araya getirmitir. Geni bilgi iin baknz: Ahmet Caferolu, Kagarl Mahmud stanbul, 1999, ss.48-61. Mahmud, , 123 Mansurolu, a.g.e. ss.141-182.
121 122

50

kit- gitmek;kiter- < kit-er- gidermek, ortadan, kaldrmak muu - sklmak, bunalmak; muu ar- < muu -ar- bunaltmak, skntya drmek,

2.1.2.3.3. -d- / - Eski Trkede bir pekitirme eki olan -d-, daha sonraki devirlerde -d-ve-yolarak gelime gstermitir.124 Bu ek, nceleri pekitirme grevinde bulunduu halde, sonralar kkteki anlam anmasn gidermek zere kullanlmtr. Nitekim-d- / - - / -yile genilemi fiillerin, genellikle, asl ekillerinin yerini yeni teekkl edenler almtr. Saadet aatay Pekitirilen Fiiller 125 adl makalesinde bahis konusu ekin pekitirilmi fiiller yaptn sylemekle birlikte, verdii rneklerde artk bu anlam yoktur. bu- donmak (buz < bu-z kelimesinin mevcudiyeti ile bu- kknn var olduunu gstermektedir) bud- < bu-d- donmak, donarak lmek er tumlu soukta buydu, dondu ve ld. (DLT III, 439-6) ke- giymek;ked- < ke-d- giymek;tmen ylda ber tul erdim tulas / bu tul ton sulup r kedtim as (KB, 84) Ben binlerce yldan beri dul idim. imdi bu dul elbisesini karp beyaz gelinlik giydim. k- grmek (kz < k-z gz kelimesinin mevcudiyeti ile bir k- kknn bulunduunu gstermektedir), kd- < k-d- grmek, gzlemek, yakn ya u krmedip neni kdr. (DLT III, 23-1) eini dostunu grmeyip maln mlkn grr. k- korumak, gzlemek; uzun il yiyenin tise ay bg / tr tz yortgu budunug k-g, (KB, 2033) Ey hkmdar, lkeye uzun mddet hkmetmek istiyorsan, kurallar doru uygulayp halk koruyacaksn, gzleyeceksin. a budt: Adam

124 125

Haceminolu, a.g.e., ss.132-133. Saadet aatay, Pekitirilen Fiiller TDAY- 1966, Ankara, 1989, ss.39-50. Fiiller,

51

kd- 126 < k-d- korumak, gzlemek, beklemek; Trklerin meni kdti szi, beni zledi demektir. (DLT II, 87-14) En kim iler erse tkelin kder / tkeg tkese inike yanar (KB, 1050) Her ey kemalini bekler, kemale erince de zevale balar, bela gelse sabr it ferahka kdp/kdp tur ferahka bela renc yodup (AH, 350) bela gelirse, ferahl bekleyerek sabr et, bela ve zahmeti yok edip ferahl bekle. yo- yo olmak(yo < yo- yok kelimesinin mevcut oluu yo- fiilinin var olduunu gstermektedir. ) yod- < yo-d- yok etmek, mahvetmek, silmek, bozmak; ol toprak yzindi yodt: O yznden topra sildi (DLT III, 434-7) y- yklemek(yk < y-k yk isminin mevcudiyeti y- fiilinin varln gstermektedir. ) yd- < y-d- yklemek ol yk ydi: o yk ykledi. alur sabr idisi sevabun ydp ((AH, 352) Sabr sahibi sevabn yklenmekle kalr. Ayrca: od- < o- - koymak to - < to- - doymak ya - < ya- - yaymak

2.1.2.3.4. - ar- / -gerGeisiz fiil tabanlarndan geili ve geisiz tabanlardan da ettirgen fiiller tekil etmektedir. Bu ek, - - / -g- ile biten isimlerden -ar- / -er- ile yaplm fiillerin, heceleme esnasnda yanl blnmesiyle meydana gelmi saylabilir;127 fakat o takdirde ettirgen deil; ancak geisiz fiiller tekil edebilirdi.128 nk -ar- / -er- isimlerden olu bildiren geisiz fiil yapmaktadr. Mesela, sar : sar isminden -ar- ile yaplm olan sar -arsararmak, sar- ar-eklinde hecelenmi ve ayr hece tekil eden - ar-, eki
Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) zerine alma yapan Aysu Ata, bu fiil hakknda eserinin Notlar blmnde kapsaml bilgi vermektedir. Geni bilgi iin baknz: Aysu Ata, Karahanl TrkesiTrkesi-Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas), Ankara, 2004, ss.157-195. 127 A. Von Gabain, a.g.e., s.59. 128 Haceminolu, a.g.e., ss.133-134.
126

52

grnmnde karmza kmtr; ama bu, geisiz bir fiildir ve tabi isim tabanna dayal olduu iin bu konu dndadr. Dier yandan, burada asl sz konusu olan fiil tabanndan tremi iik- ieri girmek fiili -er- ekiyle genileyip iiker- > iiger- > iger- eklinde inkiaf ettikten sonra artk iik-er-tarznda deil; i-ger- tarznda, ta fiili de -ar- ile genileyip ta -ar- > ta -ar- > ta ar- eklinde hecelenince gene - ar / ger- ek durumunda kalm bulunmaktadr. Bu takdirde - ar- / -ger- ekini isimden tremi fiilden bahsinde ele almak gerekir; ancak, bir ksm rneklerde ise, - ar- / -gerdorudan doruya, fiil kklerine geliyormu gibi grnd iin burada incelenmitir. Halbuki onlar da aslnda baz fiillerden - / -g- ile tremi isimlere nce -a- / -e- sonra da -r- fiil yapma ekinin gelmesiyle teekkl etmitir.129 ar- > ar-() > ar a- > ar ar- > ar ar- yormak. kez- > kezig > kezige- > keziger- > kezger- ok ve benzeri eyleri geze getirmek. kn- > ker- > knger- > kniger- dzeltmek, dorultmak. ut ar- > utu ar- kurtarmak. od- > od ar- < od ar- uyandrmak.

2.1.2.3.5. - r- / -gir; - ur -/ - gr- < - --r- / -g-i-r-; - -u-r- / -g--rBu ek, eklendii fiil tabanlarnn anlamna bir istikamet vermekte yahut bir temayl ifade etmektedir. Olduka geni ve yaygn bir kullanl vardr. Buda fiilden isim yapan -g eki zerine nce -- / -i- / -u- / --; sonra da -r- fiil yapma eklerinin gelmesiyle kurulmutur. kel- gelmek130 kelgir- < kel-gir- gelmek istemek, gele yazmak kol r- < kol- r- isteye yazmak sgr- < ss-gr- ssmek istemek, sse yazmak

129

Bu konu hakkndaki bir aklama iin bkz: Ergin, a.g.e., s.182. Buradaki kelime rneklerinin tarih geliimlerini dzenli bir liste halinde grmek iin baknz: Efrasiyap Gemalmaz, Trkenin Fonemler Dzeni ve Bu Fonemler Dzeninin leyii, Atatrk niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi, say: 12, Fasikl I, Ayr basm, Ankara, 1980.
130

53

ta ur < ta- ur- taa yazmak, tamak zere olmak Bu ek ailesinin - ur- / -gr- ifti daha ziyade ettirgen fiiller tekil etmektedir. ar- yorulmak ar ur- < ar- ur- < ar-- ur- yormak ergr- < eri-gr- < erig-r eritmek karagur- < karag-u-r- karartmak ki- girmek kigr- < ki-gr- < ki-g--r- girdirmek szgur- < sz- ur- szdrmak tir- yaamak (tirig < tir-i-g diri, canl) tirgr- diriltmek tod ur- < tod- ur- doyurmak tur ur- < tur- ur doyurmak Eklendii fiilin anlamnda bazen herhangi bir deiiklik yapmamaktadr: er- erimek, ulamak ergr- < er-gr- yetimek, ulamak kat ur- < kat-gur- glerek katlmak ur r- < ur- r- < ur -r- kurumak

2.1.2.3.6. -k- / - Karahanl Trkesi yaz dili dneminde ska kullanlan bu ekin Trkiye Trkesinde kullanm yoktur. Eski Trkede pekitirme eki olarak kullanlan ve ayrca fiile dnllk anlam veren -k- / - -, Karahanl Trkesinde daha da geni bir alan bulmutur.131 Ancak bu ekin hem fiilden, hem de isimden ayn mahiyette fiil tretmesi,

131

Haceminolu, a.g.e., ss.135-136.

54

dikkat ekici bir zelliktir.132 Bilindii gibi Trkede fiile gelen ekler isme, isme gelen ekler de fiillere gelmez.133 yl yudu du (DLT I, 21-2) hayvan srs kuraklktan arklad. bas- > bas - baslmak, baskna uramak. er ya a bas t (DLT II, 228-6) adam dman tarafndan baskna urad. san- > san - vurulmak, yenilmek, sanclmak. savur- > savru - savrulmak, salmak. sez- > sezik- sezmek, anlamak. tur- > turu - durmak, toplanmak. sor- > soru - kaybolan bir eyi sorarak aramak. u- > u - anlamak, kavramak.

2.1.2.3.7. - t- / -kit- ; - ut- / -ktKarahanl Trkesinde az kullanlan bir ek olup ettirgen fiiller meydana getirirler.134 Gnmz Trkiye Trkesinde ekin kullanm yoktur. krkit- gstermek. 2.1.2.3.8. -lTrk dilinin btn devrelerinde olduu gibi Karahanl Trkesinde de en fazla kullanlan fiilden fiil yapma eklerindendir.135 Hem edilgen hem de dnl fiiller tekil eden bu ek, nszle biten tabanlara yardmc nl vastasyla balanmaktadr.136 Bu ek, fonksiyon olarak pasiflik ifade etmektedir. Ekin tek bana -l- olarak kullanm Eski

zkan, a.g.e., s.133. Bozkurt, a.g.e., ss.173-174. 134 Mansurolu, a.g.e. ss.141-182. 135 Glensoy, a.g.e., s.383. 136 Haceminolu, a.g.e., s.136.
132 133

55

Trke devresinden beri bilinmektedir. Fakat bu ek, Eski Anadolu Trkesi dneminde yanndaki yardmc nllerle beraber de kullanlmtr.137 al a- > al al- almak. al a- > al al- alklanmak. ay- > ayl- sylenmek. beze- > bezel- sslenmek. evdi- > evdil- ele geirmek. r a- > r al- sallanmak at- > atl- katlmak. iste- > istel- istenmek. ar- > arl- karmak. od- > odul- uyank olmak. g- < gdil- vlmek.

2.1.2.3.9. -ma- / -meTrk yaz dili tarihi ierisinde Eski Trkeden beri kullanla gelen ve ileklik derecesi en geni fiilden fiil yapma eklerindendir.138 Fiil kk ve gvdelerine gelen bu ek, Trkede olumsuz fiil yapan ok ilek eklerimizden bir tanesidir. Bu ekin kullanm Eski Trkeden bu yana hi deime gstermemitir. Fakat baz hallerde bu ek, orta hece durumunda kald iin bnyesindeki nl seslerde bazen daralma grlmektedir.139 arma- usanmamak. yerme- yermemek

2.1.2.3.10. -n-

zkan, a.g.e., s.134. Banguolu, a.g.e., 274-294. 139 Mansurolu, a.g.e. s.141-182.
137 138

56

Bu ek, Eski Trkeden beri sk olarak kullanlan fiilden fiil yapma eklerindendir. Dnl ve pasif fiiller oluturan -n- eki bu grevinin dnda da grevler stlenmektedir. Bu ekin vazifesi kendi kendine yapma veya olma ifade eden yeni fiiller meydan getirmektir. Bu ekle yaplan fiiller dnl olduu iin ayn zamanda da geisizdir. al - > al n- mahvolmak, tkenmek. au- > aun- rtnmek od- > odunuyanmak. tara- > taran- kendi kendine taranmak. ek- > ekin- kendisi iin bir eyler ekmek. azla- > azlan- azmsamak, az bulmak isigle- > isiglen- bir eyi scak bulmak. uru la- > uru lan- bir eyi kuru bulmak. ke > ken- geer grnmek. sat- > satn- satar grnmek.

2.1.2.3.11. -rlek bir kullnm alanna sahip olan bu ek Eski Trkeden beri metinlerde ska kullanlmaktadr.140 Trk dilinde yaygn olarak kullanlan eklerden birisi olup ettirgenlik ilevine sahiptir. Bu ekle yaplan fiillerin hepsi geili yani nesne alan fiillerdir.141 king- > kingr- geniletmek. t- > tr- hatrlatmak.

2.1.2.3.12. -sa- / -seGnmz Trkiye Trkesinde bu ekin, Karahanl Trkesindeki kullanm gibi bir kullanm yoktur. Karahanl Trkesinde ska kullanlan bu ek bir iin yaplmasn

140 141

Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Ankara, 2003, s.131. J. Eckmann, aatayca El Kitab stanbul, 1988, ss.56-58. Kitab,

57

istemek iin kullanlmaktadr. 142 Bu ekle yaplan fiiller bir eyi istemeyi, dilemeyi anlatr. al- > alsa- almak istemek. a- > asa- amak istemek, gemek istemek. em- > emse- emmek istemek. kr- > krse- grmek istemek. l- > lse- lmek istemek. t- > tse- tmek istemek. 2.1.2.3.13. -s -/-sik-/-su -/-skDnl veya edilgen fiiller oluturan bir ektir. Karahanl Trkesinde kullanm alan ok genitir. ar- < ars - < arz - aldatmak, kandrmak. bil- < bilsik- < bilizik- bilinmek, tannmak. tut- < tutsu - < tutuzu - tutulmak, yakalanmak. ur- < ursu - < uruzu - dvlmek, vurulmak. al- < als - < alz - bir eyden mahrum kalmak.

2.1.2.3.14. -sr- / -sirGnmz Trkiye Trkesinde byle bir ek yoktur. Karahanl Trkesi sahasnda fazla kullanlan bir ek deildir. Kagarl Mahmut bu ekten yalnz bir rnekle sz etmektedir.143 Kl- < klsir- < klisir- glmsemek, glmser gibi grnmek. 2.1.2.3.15. --

142 143

A. Von Gabain, a.g.e., s.60. Haceminolu, a.g.e., ss.141-142.

58

Eski Trkeden bu yana ska kullandmz fiilden fiil yapma eklerindendir.144 Bu ek Trk dilinin btn devrelerinde herhangi bir deiime uramadan gnmze kadar gelebilmitir. Her devirde olduu gibi Karahanl Trkesi metinlerinde de sklkla kullanlmtr. telik ifade eden bu ekin asl fonksiyonu ortaklk ifade etmek, ortaklama yoluyla yaplan fiiller meydana getirmektir.145 al - > al - biribirini yok etmek. ar- > ar- birbirini aldatmak. or - > or u- birbirinden korkmak. kd- > kd- birbirini karlkl olarak beklemek. - > e- birbiri ile yarmak. pus- > pusu- karlkl olarak pusu kurmak. tit- > titi- ekimek, didimek. a - > a - yksee kmakta yarmak. ar- > ar- katlmak, karmak. tala- > tala- bir ie hep birlikte armak. u - > u u- hep birlikte anlamak. a - > a - ayrmak kie- > kie- danmak, sormak. 2.1.2.3.16. -tFiil kk ve gvdelerine gelen bu ek, Eski Trkeden146 Trkiye Trkesine kadar deiiklie uramadan kullanla gelmitir.147 Trk dilinin balangcndan beri kullanlan yaygn bir ektir. Grev olarak geili fiilleri ettirgen yapar; geisiz fiilleri de geili hale getirir. bed- > bedt- bytmek belgr- > belgrt- belirtmek, ortaya kmak.
144

Ergin, a.g.e., s.207. Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. 146 Ekin Eski Trke dnemindeki kullanm ve zelliklerini grmek iin baknz: A. Von Gabain, a.g.e., s.60. 147 Banguolu, a.g.e., ss.274-294.
145

59

tam- > tamt- damlatmak. ar ur- > ar urt- yordurmak, zorlatmak. kese- > keset- geme umudunda bulundurmak. sev- > sevit- sevdirmek. bekle- > beklet- kilitlemek, kapatmak. 2.1.2.3.17. dur- / -dr- / -tur- / -trBu ek de ilev olarak r- ve t- ekleriyle benzerlik gstermektedir.148 ki ekin birlemesinden meydana gelen bu ek, Eski Trke dneminde de bulunmaktayd.149 Ek fiiil kkndeki son sese gre ekillenmektedir. on- > ondur kondurmak. kel- > keldr- getirmek. kr- > krn- < krntr- gstermek. kl- > kltr- gldrmek. sa- > satur- saydrmak.

2.1.2.3.18. ur- / -rTrk dilinin ilk devresinden beri yaygn olarak kullanlan bu ek, geisiz fiilleri geili yapar; geili fiillerden ettirgen fiil meydana getirir.150 op- > opur- yerinden kaldrmak. bu- > buur- kzdrmak. t- > tr- hatrlatmak. tod- > todur- doyurmak. ayt- > aytur- syletmek. ks- > sur- ksaltmak.

148

Ergin, a.g.e., ss.212-213. Bu ekin nasl meydana geldii hakknda deiik grler ortaya atlmtr. Bugne kadar ortaya atlan grler hakknda aratrmaclarda uzlama yoktur. 150 Haceminolu, a.g.e., ss.146-147.
149

60

ya - > ya ur- yaklamak.

2.1.2.3.19. -zEski Trkeden beri sklkla kullanlan bu ek, Bat Trkesinde unutulmaya yz tutmutur.151 Trk dilinin balangcndan beri az kullanlan bu ek bazen sadece geili fiil yaparken bazen de ettirgen fiiller yapmaktadr. 152 Daha dorusu bu ek, kelime bnyesinde baka seslere dnerek tespiti zorlamtr.153 em- > emz- emdirmek, emzirmek. bul- > bulduz- > bulutuz- buldurmak. kr- > krkz- gstermek. kd- > kde- > kdez- saklamak, bekletmek. tap- > tapuz- buldurmak.

2.1.2.4. simden Fiil Yapan Ekler 2.1.2.4.1. a- / -eEski Trkeden154 gnmze kadar fazla ilek olarak kullanlmayan isimden fiil yapma eklerindendir.155 Trk dilinin balang devresinden gnmze kadar genellikle kk isimlere gelmektedir. Grev itibariyle geili ve etken fiil yaparlar. Bu ekin, Bat Trkesindeki varl ve kullanm balangtan gnmze kadar devam etmitir. a > aa- a yemek, yemek yemek. at > ata- ad vermek. ba > baa- yaralamak, yara amak. bez > beze- sslemek.
Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. Glensoy, a.g.e., s.383. 153 Konuyla ilgili geni aklama iin baknz. Besim Atalay, Dvn Lgati!t-Trk Tercmesi III s. 182. Dvn Lgati!tIII, 154 Bu ekin Eski Trke dnemindeki kullanmn grmek iin baknz: A. Von Gabain, Eski Trkenin Grameri, Ankara, 2003, s.48. 155 Zeynep Korkmaz, a.g.e., s.111.
151 152

61

boyun > boyna- dik ballk etmek. bulun > buluna- esir etmek. esin > esne- esmek. kz > kze- atei kartrmak. kz > kze- gz mevsimini geirmek. k > ke- zorlamak, bask yapmak, zulmetmek. t > te- demek. t > te- d grmek. yaz- > yaza- yaz mevsimini geirmek. opuz > opuza- kopuz almak. 2.1.2.4.2. ad- / -edGnmz Trkiye Trkesinde kullanm mevcut deildir. Trkeden157 bu yana kullanm alan geni olan bu ek olduka ilektir. at > atad- atn tay at olmas. bilig > bilged- > biliged- bilgili olmak, hikmet sahibi olmak, akllanmak. kp > kped- oalmak. er > ered- erkeklemek. ut > utad- saadetli olmak, kut sahibi olmak. k > ked- glenmek. ulu > ul ad < ulu ad- ululamak, bymek. yarp > yarpad- salamlamak. 2.1.2.4.3. ar- / -erBu ekin ileklik sahas snrldr.158 sim kk ve gvdelerine gelerek geisiz ve dnl fiiller oluturan bu ek Eski Trke dneminden beri yaygn olarak ki ayr ekin

birlemesi sonucu ortaya kan bu ek, geili ve dnl fiiller oluturmaktadr.156 Eski

157

Haceminolu, a.g.e., ss.149-150. Bu ekin Eski Trke dnemindeki kullanmn grmek iin baknz: A. Von Gabain, a.g.e. 2003, s.48. a.g.e., 158 Ergin, a.g.e., s.182.
156

62

kullanlmaktadr. Bu ekle genellikle renk adlarndan fiiller yaplr. Bat Trkesine geite ek bandaki g sesi dt iin ekin kullanmnda bir karklk meydana gelmitir.159 al > alar- kzarmak.160 kk > kk- er- > kg- er- germek, gk rengini almak. kl > kler- gl haline gelmek. sar > sar - ar- > sar- ar- Sararmak. tn > tner- kararmak. st > ster- glip gelmek iin yarmak. toz > tozar- bir yerden toz kalkmas. pus > pusar- sislenmek. 2.1.2.4.4. da- / -deTrk dilinde Eski Trkeden beri grlen bu ek Eski Trke dneminde hem d li hem de t li ekillerde kullanlmtr.161 Bu ek isimlere gelerek etken ve geili fiiller yapar. Ayrca taklid kelimelere gelerek geisiz fiiller meydana getirir. 162 Kullanm alan fazla geni olmayan bir ektir. Ekin en fazla kullanld kelimeler taklit veya yansma sonucu meydana gelen kelimelerdir.163 ba < ba da- bir insan grete sarmaya kalkmak. al < alda- kandrmak, aldatmak, hile yapmak. o < o ta- < o da- ok atmak. iz < izde- izlemek, takip etmek. n < nde- seslenmek, armak. l < lda- ldr ldr ses karmak. s < s ta- < s da- Alamak, szlanmak. tl < tlda- engel olmak.
Bat Trkesinin ilk devresini tekil eden Eski Anadolu Trkesi dneminde ekin edeb eserlerdeki kullanm ve fonksiyonu iin bkz: Timurta, a.g.e., s.997. 160 Bu ekle yaplm kelime rnekleri iin baknz: Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. 161 Bu ekin Eski Trke dnemindeki kullanmn grmek iin baknz: A. Von Gabain, a.g.e. s.50. a.g.e., 162 Glensoy, a.g.e., s.375. 163 Banguolu, a.g.e., ss.204-205.
159

63

2.1.2.4.5. ar- / -ger; - ar- / -kerBat Trkesine geite ek bandaki g ve - sesleri dzenli olarak dmtr. Bu nedenle ekin Bat Trkesindeki kullanm iki farkl ekin birlemesi sonucu oluan bu ek isimlerin sonuna gelerek hem ettirgen hem de geisiz fiiller yapmaktadr.164 i > iker- ieriye sokmak. mu > mu ar- bunalmak, skntya dmek. suw > suw ar- su vermek, sulamak. at > at ar- ata binmek. tp > tpker- bir eyin asln aratrmak. n > n ar- aratrmak, tahkik etmek. taz > taz ar- kellemek, dazlak olmak. st > stger- st gibi sulu olmak. Bu ekin bir deiimi sonucu r- / -gir- ekli de metinlere yansmtr. Fazla ilek deildir. toz > toz r- Bir eyin toz olmas, tozlanmak. taz > taz r- Kellemek, dazlak olmak. 2.1.2.4.6. - / -iEski Trke dneminden beri kullanlmakta olan bu ek Karahanl Trkesi devresinde de varln korumutur.165 sim kk ve gvdelerinin sonuna gelerek etken ve geisiz fiiller yapan ilek bir ektir. Bu ek, gnmz Trkiye Trkesinde kullanm alanndan dmtr. Ancak kalplam birka kelimede varln devam ettirmektedir. berk- i > bek- i- > beki- salamlamak.166
164

165

Mansurolu, Karahanlca, a.g.e., ss.141-182. Ergin, a.g.e., s.182. 166 Kelime rnekleri ve aklamalar iin baknz: Mansurolu, a.g.e., ss.141-182.

64

ada > ada- arkada olmak, dostluk kurmak. but > but- Aa ve benzeri eyleri budamak. am > am- stee gelmek, heyecanlanmak. kin > kini- Bireye ge kalmak. kl > kl- i- > kli- > Ylmak, oalmak. l > li- slanmak. sa > sa - Hayal gibi grnmek. 2.1.2.4.7. r- / -irBu ek genellikle tek bana hibir anlam tamayan isim kk ve gvdelerine gelerek yeni fiiller meydana getirmektedir. Fazla ilek bir ek deildir. br > br r- homurdanmak. a > a r- boaz grltl bir ekilde temizlemek. a > a r- seslenmek, armak. 2.1.2.4.8. 2.1.2.4.8. - / -k Bu ek Karahanl Trkesi yaz dili devresinde en sk kullanlan yapm eklerindendir. ounlukla kk halindeki isimlere gelerek geisiz fiiller meydana getiren ilek bir ektir.167 at > at - nam duyulmak. a u > a u - zehirlenmek. and > and - yemin etmek, and imek. ba > ba - ba olmak, nde gitmek. av > av - hret sahibi olmak. bir > birik- birikmek, toplanmak. n > n - bir eyin dorulanmas, gerein ortaya kmas. tar > tar - daralmak. tat > tat - paslanmak.
167

Haceminolu, a.g.e., ss.154-155.

65

tusu > tusu - ifal gelmek. ya > ya - insann gznn yaarmas. ta > ta - dar kmak. u > uu - bir eyin sonuna, ucuna varmak. 2.1.2.4.9. la- / -lesimden fiil yapma ekleri ierisinde en ilek olan ek budur.168 Eski Trkeden gnmz Trkiye Trkesine kadar her devirde ska kullanlan, isim kk ve gvdelerine gelerek etken fiilller yapan ok ilek eklerimizden bir tanesidir. Bu ek Eski Trkeden beri hep ayn kalmtr. Gnmz Trkiye Trkesinde ek bnyesindeki nlnn y sesinin etkisiyle bazen darlat gzlenmektedir.169 bedk > bedkle- bir eyi ululamak, byk grmek. beg > begle- bey saymak, bey grmek. ar > arla- bir kimseyi yal grmek, yal saymak. em > emle- bir eyi ilalamak. tuz > tuzla- bir eyi tuzlamak. yar > yarla- tkrmek. kk > kkle- kklemek, bir iin aslna vkf olmak. talu > talula- sekin hale getirmek, ok iyi seim yapmak. tp > tple- bir eyin asln, kkn aramak, aratrmak, ona vkf olmaya almak. a r > a rla- ra yapmak. et > etle- bir ey iin et hazrlamak. sar > sar la- bir nesneyi sarlatrmak, sar hale getirmek. t > tle- bir ey, in dne vurmak. ya r > ya rla- yaray iyiletirmek, iyi hale getirmek. beli > belile- korkmak. u > ula- av yapmak. 2.1.2.4.10. ra- / -re- / -r- / -ri168 169

Ergin, a.g.e. s.180. a.g.e., Korkmaz, a.g.e., s.119.

66

Genellikle taklidi isimlerin sonuna gelerek fiiller yapan ilek eklerimizden bir tanesidir. Bu ekildeki fiillerde ek-kk ayrm yapmak ok gtr. nk kelimenin asl anlam eke yklenmitir.170 > ra- gcr gcr ses karmak. bu > bu ra- hayvann sramas. o > o ra- suyun kaynamas. > ra- devenin barmas, inlemesini anlatmak iin bu ifade kullanlr. l > lra- ok ve benzeri eylerin ldr ldr ses karmas. 2.1.2.4.11. sa- / -seEski Trkeden bu yana kullanlan bu ekin ileklik sahas fazla genii deildir.171 Karahanl Trkesi devrinde fiilden fiil yapan ek olarak da kullanm sahasna giren bu ekin durumu esasen Trk dilinin kurallarna uygun deildir.172 Ancak bu ek Karahanl devri eserlerinde fiillerden yaplm isimlerin zerine gelerek kullanlmaktadr. bar > bar sa- bir yere gitmek, varmak istemek, dilemek. berig > berigse- verir gibi olmak, vermek istemek. bilig > biligse- bir konuda bilgi sahibi olmay dilemek. kelig > keligse- gelmek istemek. a > asa- yemek yemeyi istemek. bal > bal sa- can balk yemek istemek. kk > kkse- ge kmay dilemek. ulu > ulu sa- bir eyin byn istemek.

2.1.2.4.12. s- / -sisim kk ve gvdelerine gelen bu ek, ifade ettii eye kar yaklama, yz tutma eilimini ifade eden fiiller yapmaktadr. Karahanl eserlerinde ok sk grlmez.
Haceminolu, a.g.e. s.158. a.g.e., Glensoy, a.g.e., s.375. 172 Haceminolu, a.g.e., ss.159-160.
170 171

67

ya > ya s- bir eyin ya tadn almas. uru > uru s- bir eyin kurumaya yz tutmas. suw > suws- bir eyin sulanmas. 2.1.2.4.13. sra- / -sireBu ek daha ok Eski Trke dneminde kullanlmaktayd. Karahanl devri eserlerinde fazlaca kullanlmayan bu eki bir kelimede grmekteyiz. ba-sra- basz brakmak (KB 4329) 2.1.2.4.14. u- / -sim kk ve gvdelerine gelerek genellikle geisiz ve dnl fiiller oluturan ilek bir ektir. Az da olsa geili ve etken fiiller de oluturmaktadr.173 Bu ekle yaplan fiiller olma ve yapma ifade ederler.174 bay > bayu- zenginlemek. bo > bou- boaltmak, serbest kalmak. z > zu- pahalanmak, deerlenmek. tar > taru- daralmak, darlamak. ta > tau- tamak, dar kmak. 2.1.2.5. Hal Ekleri sim kk ve gvdelerine gelerek onlar bir dzene koyan ve onlara nitelik kazandran eklerdir. Bir baka ifade ile ismi ileten eklerdir. 2.1.2.5.1. Yaln Hal Yaln hal, isimlerin herhangi bir ekim eki almam basit durumuna verilen addr.175
173 174

Mansurolu, a.g.e. ss.141-182. Ergin, a.g.e., s.182. 175 Glensoy, a.g.e., s.386.

68

ba ba. apa ana. k ok. budun millet. ara ara. 2.1.2.5.2. lgi Hali Adndan da anlalaca zere ismin ne ile ilgili bulunduunu ifade eden bir ektir.176 ata-n lmi (KB, 5168) babann lm amu -nu fir (KB, 6206) toplumun ayrl. lm-n ur (KB, 1476) lmn sonu rneklerde de grld gibi Karahanl Trkesindeki ilgi hali ekleri n / ni; -nu / -n dr.

2.1.2.5.3. Ykleme Hali Bu hal eki, esasen kullanld cmlede ekli olduu ismi belirtili nesne yapmaktadr. ajunu kezer (KB, 747) dnyay gezer. a berk uar (KB, 3036) beyaz iyi sarar. ar l n sevmi turur (KB, 2856) Temiz kimseyi sevmitir. Karahanl Trkesindeki ykleme hali ekleri / -g; -n; -n / nidir. 2.1.2.5.4. Ynelme Hali

176

Korkmaz, a.g.e., s.23.

69

Bu ek ismin sonundaki sesin kalnlna ve inceliine gre isme eklenir. 177 Cmle iindeki grevi yer bildirmektedir. ata a ewrdi yzin (KB, 1184) Yzn babasna evirdi. ba a (KB, 1808) baa doru. yal kkke (KB, 1002) yeil kke doru. erge biek sanld (DLT II, 231-15) Adama bak sapland. yanut birdi Od urm ayd bege Odgurmu beye cevap verdi. - a / -ke, - a / -ge; -a / -e Karahanl Trkesinde grlen ynelme hali ekleridir.

2.1.2.5.5. Bulunma Hali Bulunma hali de tpk ynelme hali gibi cmle ierisinde dolayl tmle grevi grmektedir. Nerede sorusuna cevap veren bir haldir.178 bata (KB, 1836) bata o da (KB, 5549) okta. kiide (KB, 2966) kiide begde (KB, 1984) beyde. rneklerde de grld gibi Karahanl Trkesindeki bulunma hali ekleri da / -de, -ta / tedir.179

2.1.2.5.6. Ayrlma Hali Karahanl Trkesindeki ayrlma hali ekleri ile Eski Trkedeki ayrlma hali ekleri biim ynnden benzerlikler gstermektedir.180
Haceminolu, a.g.e., s.30. zkan, a.g.e., s.115. 179 Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. 180 Karahanl Trkesinde kullanlan ayrlma hali eklerinin Eski Trke dnemindeki kullanmlar iin baknz: A. Von Gabain, a.g.e., s.64.
177 178

70

ba ar soldn hem din (KB, 1857) Hem soldan hem de nden bakar. bu bordn (KB, 1338) bu araptan. mini ol amu dn (KB, 4792) beni o topluluktan. bol yazu ta (KB, 1380) ol gnahtan. Bu dnem Trkesindeki ayrlma hali ekleri da / -de, -ta / -te; -dn / -din, -tn / tin; -dun / -dndr.

2.1.2.5.7. Eitlik Hali Sonuna geldii ismin kalnlk ve inceliine gre a ve e halini alan bu ek baz isimleri zarf yapar; bazlarn da edatlatrr.181 Muna Bunun gibi. Muna edg at (KB, 907) bunca iyi at. al sola kelse (KB, 1392) Eginke kedime (KB, 3800)

2.1.2.5.8. Vasta Hali Karahanl Trkesindeki vasta hali eki genellikle -n sesi ile yaplmaktadr. ann t (KB, 93) onunla gnderdi. zele (KB, 405) kendiyle. terkin (KB, 1331) terk ile. aln (KB, 2546) hile ile. Trk dilinin hemen her safhasnda ok nemli bir yere sahip olan vasta hali eki bu dnem eserlerinde n; -la / -le olarak grlmektedir.

181

Haceminolu, a.g.e., ss.30-31.

71

2.1.2.5.9. Gsterme Hali Karahanl Trkesindeki gsterme hali ekleri aynen ayrlma hali eklerinde olduu gibi Eski Trke ile ekil ynnden benzerlikler gstermektedir. 182 Bu ek adndan da anlalaca gibi yn ifade etmektedir. evirilerde a / -e doru eklimde anlam vermek gerekir. anda bolup teriger tap n ter (DLT III, 251-11) Tanrya doru. krr a d yirdin yu aru opa (KB, 5678) yukarya doru. ar a (KB, 3099) karya, kar tarafa. Bu dnem Trkesinde grlen gsterme hali ekleri aru / -ger; - aru / -ker; -aru / -er; -ra / -re ve ru / rdr.

sim2.1.2.6. sim-Fiiller Karahanl Trkesi eserlerinde grlen eit isim fiil vardr. Fiilin ad ekli, durum veya oluuna isim fiil ad vermekteyiz. 183 sim fiillerde ne kii ne de zaman anlam vardr.184 Karahanl Trkesinde grlen isim fiiller unlardr.

2.1.2.6.1. / -i; -u / - Btn fiil kk ve gvdelerine getirilen bu ek fiillerden fiil ad yapmaktadr. bil- > bili tanma, bili. ba - > ba Karlkl bak. al- > al elme, gre. bul- > bulu kiinin bir ii yapmas sonucu elde ettii gelir, kazan.

182

Mansurolu, Karahanlca, a.g.e., ss.141-182. Glensoy, a.g.e., s.380. 184 Ergin, a.g.e., ss.333-334.
183

72

2.1.2.6.2. ma / -mek Fiillerin sonuna gelerek onlar fiil ismi yapan bu ekler tpk isimler gibi vazife grrler.185 Bir baka ifadeyle isim fiil eki alp isimlemi bir fiil artk isim olmutur. Bu haliyle bunlar da dier isimler gibi her zaman iin isim ekim iletme eklerini alabilirler.186 ayt- > aytma sylemek. bar- > barma varmak. kdez- > kdezmek korumak. a- > ama kamak. sa la- > sa lama saklamak. - > ma gndermek.

2.1.2.6.3. ma / -me Karahanl Trkesinde ilek olarak kullanlan isim fiil eklerinden birisidir. Bu ek grev olarak i adlar meydana getirir. eg- > egme evin kemerine verilen ad. b- > bma bime, kesme. ar- > arma yama. u t- > u tma taze peynire bu ad verilir.

2.1.2.7. Sfat2.1.2.7. Sfat-Fiiller Karahanl Trkesinde grlen sfat-fiiller ve kelime rnekleri u ekildedir. 2.1.2.7.1. m / -mi Gemi zaman ifade eden sfat-fiil eklerindendir.
185 186

Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. Haceminolu, a.g.e., s.163.

73

bt- > btmi bitmi sona ermi utad- > utadm kii murlu, kutlu olmu insan. ke- > kemi kn gemi gn. kdez- > kdezmii gzettii, koruduu kii. ay- > aymlarm sylediklerim

2.1.2.7.2. d / -di; -du / -d Karahanl Trkesi sahasnda sk kullanlan bir sfat-fiil eki olup gemi zaman ifade etmektedir. ekin- > ekindi ekilen, ekilmi olan. um- > umdu dilek, istek. gn- > gndi vlen kii. drn- > drndi seilmi. srin- > srindi srnen. 2.1.2.7.3. ar / -er Geni zaman ifade eken sfat-fiil eklerindendir. ky- > kyer ot (KB, 5396) yanar ate. kl- > kler yz (KB, 3953) gler yz. klir- > klirer sevg (KB, 5680) tatl glemseyi. ke- > keer kn (KB, 5845) geen gn.

2.1.2.7.4. ur / -r

74

Karahanl Trkesi sahasnda sk kullanlan bir sfat-fiil eki olup geni zaman ifade etmektedir.187 kr- > krr kz (KB, 6640) gren gz. ult- > ultur kii (KB, 342) uluyan kii, inleyen, szlayan adam. bar- > barur (KB, 37) varan. 2.1.2.7.5. maz / -mez; -mar / mer ; Geni zaman ifade eden bu sfat-fiil eki ur, -r sfat-fiil ekinin olumsuzudur.188 yayl- > yaylmaz (KB, 1428) sarsmayan, kmldatmayan. k- > kmez (KB, 4815) gmeyen. kerek- > kerekmez (KB, 50) gerekmeyen. krn- > krnmez (KB, 537) gze grnmeyen. ber- > bermes (DLT III, 129-7) bir eyi vermeyen.

2.1.2.7.6. l / -gli Karahanl Trkesi eserlerinde sklkla grlen bu ek geni zaman ifade etmektedir.189 bil- > biligli bilen, bilici.190 kr- > krgli gren. ke- > keigli geen, geici. br- > brigli veren, verici. ayt- > ayt l sylenen. o ra- > o ra l urayan. tur- > turu l sabit, yerinde duran, kmldamayan.

Haceminolu, a.g.e., s.165. Banguolu, a.g.e., ss.462-464. 189 Haceminolu, a.g.e., ss.166-167. 190 Kelime rnekleri iin bkz: Mansurolu, a.g.e., ss.141-182.
187 188

75

2.1.2.7.7. an / -gen Bat Trkesine gei dneminde Eski Trkedeki ek banda bulunan ve g sesleri dmtr. 191 Trk dilinin en yaygn sfat-fiillerinden olan bu ek Trkiye Trkesinde an / -en biimindedir. Karahanl eserlerinde ska grdmz an / gen sfat-fiil eki ilev olarak geni zaman bildirmektedir. iit- > iitgen iiten, duyan. a- > a an aan. art- > art an artan, temizleyen, arndran. batur- > batur an batran, salmayan, bal brakan. dr- > drgen bir eyi semesini iyi bilenlere genellikle bu ad verilmektedir. br- > brgen veren. anut- > anut an hazrlayan sr- > sr an sran. 2.1.2.7.8. u / -g Karahanl Trkesinde ska kullanlan bu ek Eski Trkede zaman ekimlerinde kullanlmaktayd.192 Esasen bu sfat-fiil bir gereklilik ifade eder. Ama bu ekin asl ilevi gelecek zaman ifadesi tamasdr.193 bar- < bar u yer (DLT I, 33-5)varacak yer. kit- < kitg yol (KB, 697) gidilmesi gereken yol. al- < al u yer (KB, 1205) yatlacak, konaklanlacak, kalnacak yer. yorma- < yorma u sz (KB, 3828) sylendii halde kardakine tesir etmeyen sz. tur- < uzun tur a beglik (KB, 1454) uzun duracak, mr uzun beylik. 2.1.2.7.9. u / gi; - ulu / -glk; - us / -gsi

192

Banguolu, a.g.e., ss.422-427. A. Von Gabain, a.g.e. s.52. a.g.e., 193 Konu hakknda geni bilgi ve rnekler iin baknz: J. Eckmann, a.g.e., ss.117-119.
191

76

Ekin yapsna baktmz zaman bunun u / -g sfat-fiil eklerine deiik yapm ekleri getirilmesi sonucu olutuklarn grmekteyiz.194 Baka bir ifadeyle bu ekler dilin tarih gelime seyri iinde kalplamlardr. Bu ekler ilev olarak gelecek zaman anlam tamaktadrlar. al- > al u alan, alc. br- > brgi veren, verici. bar- > bar u varan, varc. al- > al u kalan, kalc. ke- > kegi geen, geici. l- > lglk lml olan. yi- > yigsi yiyecei herhangi bir ey.

2.1.2.7.10. da / dei; -ta / -tei Eski Trkenin gelecek zaman ifade eden partisip eklerinden birisi olan bu ek Bat Trkesinin ilk devrelerinde ok az grlmektedir. Eski Anadolu Trkesi dnemine gelindii zaman ek tamamen unutulmu, kaybolmutur. Karahanl Trkesinde gelecek zaman ifade eden sfat-fiil olarak kullanlan bu ek Eski Trkede zaman ekimlerinde kullanlmakta idi. Kullanm sahas geni bir ek olup dnem eserlerinde ska kullanlmtr. l- > lda klan, yapan bil- > bildei bilen, bilici. kiter- > kiterdei gideren, giderici. kel- > keldei gelen, gelici. tut- > tutta tutan, tutucu. bar- > barda varan, varc.

2.1.2.7.11. as / -esi
Haceminolu, a.g.e., ss.168-169.

194

77

Karahanl Trkesinde sfat-fiil olarak kullanlan bu ek Eski Ouz Trkesinde gelecek zaman ifade etmektedir. Karahanl Trkesindeki kullanm ekil ve anlam olarak Trkiye Trkesinde de varln muhafaza etmektedir. tur- > turas yer (DLT I, 33-7) durulacak yer. kel- > kelesi (DLT II, 69-2) gelecek olan. bar- > baras yer (DLT I, 33-6) Gidilmesi gereken, varlmas elzem olan yer. a - > a as ta (DLT II, 68-17) klmas gereken da, almas gerekli da. ur- > uras ya (DLT II, 68-7) kurulmas gerekli yay.

arf2.1.2.8. Zarf-Fiiller Karahanl Trkesinde kullanlan zarf-fiiller unlardr: 2.1.2.8.1. p / -()p / -(i)p / -(u)p / -()p Eski Trkeden gnmze kadar kullanlan bu zarf-fiil eki Karahanl Trkesinde de fazlaca kullanlmtr. Bat Trkesinin balarnda p sesinin etkisiyle bu ekin nlsnn yuvarlaklatn grmekteyiz.
195

Ekin

nl

uyumuna

girmesi

Osmanlcann ortalarnda meydana gelmitir. br- > brip vererek al- > alp alp alarak. bezen- > bezenip (KB, 6633) bezenerek. belile- > belilep korkarak, rkerek.

2.1.2.8.2. uban / -ben; -upan / -pen Bu ek Karahanl Trkesi eserlerinde fazla kullanlmamakla beraber bir ka kelimede grlmektedir. Bu dnem eserlerinde fazla grlmeyen bu ek, Eski Anadolu

195

Banguolu, a.g.e., ss.422-424.

78

Trkesinin belirleyici zellii durumundadr. Eskiden beri kullanlan ve bugn unutulmu bulunan bu ek esas olarak p zarf-fiilinden genilemitir. o- > oupan (KB, 58) yazarak196 u - > u upan (KB, 22) anlayarak. bar- > baruban (DLT I, 96-8) vararak. 2.1.2.8.3. / -i; -u / - Bu zarf-fiil-eki Trkenin hemen her devresinde sklkla kullanlmtr.197 Bu ek nceleri nl uyumu dnda kalmtr. Szkonusu ekin yuvarlak ekilleri bazen dz fiillere de getirilmi bylece ekin yuvarlak ekilleri ortaya kmtr. 198 arslanla- < arslanlayu arslan gibi artur- < arturu bar- arttrmak. ay- < ayu bir- syleyivermek. a- < anu nce. yetr- < yetr iyice, tamamen. 2.1.2.8.4. a / -e Bu zarf-fiil eki de Karahanl devri eserlerinde sklkla kullanlmtr. 199 Eski Trkeden beri tek ses eklinde kullanlan bu ek gnmzde zarf-fiil tekrarlarnda grlmektedir. Eski Anadolu Trkesinden sonra ekin tek kullanm ortadan kalkm tekrarl ekilleri kalmtr. 200 sev- > seve ba - (KB, 135) severek bakmak. z- > za ba - (KB, 4895) kzarak bakmak. kl- > kle ba - (KB, 4997) glerek bakmak. a- > aa bir- (KB, 6207) avermek.
Buradaki ko- fiili yazmak anlamna gelmektedir. Korkmaz, a.g.e., s.174., Ergin, a.g.e., s.340. 198 Recep Toparl, a.g.e., s.135. 199 Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. 200 Ergin, a.g.e., ss.339-340.

196 197

79

tut- > tuta bir (KB, 6266) tutuvermek. ert- > erte (KB, 5940) erken, sabahtan. at- > ata (KB, 1207) defa, kez. 2.1.2.8.5. na / -gine Eski Trkeden beri kullanlan bu zarf-fiil ekinde bir hareket ifadesinin yan sra baka bir hareket durumunun ortaya kt zaman gsterme eklinde bir zaman ifadesi vardr. Olumlu ve olumsuz fiiller zerine gelebilen bu ekin Trkiye Trkesindeki kullanmnda ek bandaki ve g seslerinin dtn grmekteyiz. lme- > lmegine (KB, 876) lmeyince, lmediin zaman. u- > u na (KB, 4256) ktidar sahibi olunca, gc ele geirince. to ma- > ta ma na (KB, 3766) doymaynca. sma- > sma na (KB, 4807) krlmaynca. bolma- > bolma na (KB, 120) olmaynca, olmad zaman. 2.1.2.8.6. madn / -medin; -mad / -medi; / -mayn / -meyin Eski Trke devresinde bu ekin tli ekilleri de vard. Gnmz Trkiye Trkesinde ek madan, -meden biimindedir. Olumsuzluk ifade etmektedir. sev- > sevmeyin (KB, 933) sevmeden, sevmeyince. tn- > tnmadn (KB, 669) nefes almadan, soluk almakszn. kr- > krmeyin (KB, 1230) grmeyince. bil- > bilmedi (KB, 4187) farknda olmayarak, bilmeden. o - > o madn (KB, 6443) koymadan, brakmadan. 2.1.2.8.7. al / -geli Eski Trkeden beri ska kullanlan bu zarf-fiil ekinin Trkiye Trkesindeki ekli al / -elidir. Sebep gsteren bir zarf-fiil ekidir. Ayn zamanda sre ifade eder.201
201

Glensoy, a.g.e., ss.420-424.

80

l- > l al (KB, 3214) klal beri klarak. l- > lgeli (KB, 1136)leli, lerek. bar- > bar al (DLT III, 372-6) varal. 2.1.2.8.8. du ta / - dkte Bu ek, sfat-fiil eki olan du / -dk ekine, bulunma hali ekinin ilave edilmesiyle olumutur.202 ar- > artu ta (KB, 2310) kart zaman, kartnda.

2.1.2.9. Fiil ekimi Karahanl Trkesinde gemi zaman ekimi iyelik kkenli ahs ekleri ile; emir ekimi ahslara zel eklerle; dier zaman ekimleri ise ahs zamirleri ile yaplmaktadr.203 2.1.2.9.1. Grlen Gemi Zaman ekimi Grlen gemi zaman ekimi, Karahanl Trkesinde d / -di; -du / -d; -t / ti; -tu / -t ekleri ile gereklemektedir. Karahanl Trkesinde kel- fiilinin grlen gemi zaman ekimi u ekildedir.

kel-di-m kel-di-iz kel-di-ler

kel-di-miz kel-di- kel-di

202 203

Haceminolu, a.g.e. s.175. Haceminolu, a.g.e., s.182.

81

2.1.2.9.2. Geni Zaman ekimi Bu dnem Trkesindeki geni zaman ekleri r; -ur / -r; -r / -ir; -ar / -erdir.204 Yat- fiilinin Karahanl Trkesinde geni zaman ekimi u ekildedir: yat-ur men yat-ur sen yat-ur yat-ur miz yat-ur siz yat-ur-lar

2.1.2.9.3. Anlatlan Gemi Zaman ekimi Karahanl Trkesinde anlatlan gemi zaman ekleri sadece m / -mi ekleri ile yaplmaktadr.205 Bar- fiilinin bu dnemdeki anlatlan gemi zaman ekimi u ekildedir. bar-m men bar-m sen bar-m bar-m miz bar-m siz bar-m-lar

2.1.2.9.4. Gelecek Zaman ekimi Karahanl Trkesinde gelecek zaman ekimi ay / -gey; - a / -ge ve u / -g ekleri ile yaplmaktadr. 206 - fiilinin Karahanl Trkesinde gelecek zaman ekimi yledir: i-gey men i-gey sen i-gey miz i-gey siz

Mansurolu, a.g.e., ss.141-182. Bu ekin yuvarlak ekilleri Eski Trke ve Karahanl Trkesinde kullanlmyordu. Trkiye Trkesinde ekin uyum ierisinde olduunu grmekteyiz. 206 Haceminolu, a.g.e., ss.187-188.
204 205

82

i-gey 2.1.2.9.5. art Kipi

i-gey-ler

Gnmz Trkiye Trkesinde olduu gibi Karahanl Trkesinde da art ekimi

207

-sa / -se ekleri vastasyla yaplmaktadr. Ti- fiilinin Karahanl Trkesinde

art ekimi yledir: ti-se men ti-se sen ti-se 2.1.2.9.6. Emir Kipi Dier ekimlerden farkl olarak Karahanl Trkesinde emir ekimlerinin ahslara gre ayr ayr ekimleri vardr.208 ahslara gre bu ekler u ekildedir: 1. Teklik ahs: -ayn / -eyin; -yn / -yin; -ay / -ey; -ay / -eyi; -y / -yi; -eyim. 2. Teklik ahs: - l / -gil;209 - n / -gin 3. Teklik ahs: -su / -s; -sun / -sn; -sun / -sni 1. okluk ahs: -al / -eli; -alm / -elim; -lm / -lim 2. okluk ahs: - / lar 3. okluk ahs: -sular / -sler; -sunlar / -snler kr- fiilinin Karahanl Trkesinde emir ekimi u ekildedir: kr-eyin kr-gil kr-sn kr-elim kr-- kr-snler ti-se miz ti-se siz ti-se-ler

207

Ek hakknda geni bilgi almak iin bkz. Korkmaz, a.g.e., ss.681-689. Haceminolu, a.g.e. s.190. a.g.e., 209 Bu emir eki hakknda en kapsaml bilgiyi almak iin baknz: Ahmet Caferolu, Trkemizde l ve Trkemizde gil Emir Eki, TDAY-B 1971, ss.1-10.
208

83

2.1.2.9.7. Gereklilik Kipi Trkiye Trkesindeki gereklilik kipi mal / -meli Karahanl devri eserlerinde grlmez. Karahanl Trkesinde gereklilik ekimi u / -g, - u / -g + kerek veya kerek + ...-sa / -se kalbyla gerekletirilmektedir. Trkesinde
211 210

Ay- fiilinin Karahanl

gereklilik ekimi u ekildedir: ay- u kerek men ay- u kerek sen ay- u kerek ay- u kerek miz ay- u kerek siz ay- u kerek

2.1.2.10. okluk Eki okluk eki lar / -lerdir: alplar, begler, ernekler, krlar, ller. 2.1.2.11. yelik Ekleri Teklik I. ahs: -m: pkem, szm, klm, atm, kutum. Teklik II. ahs: -: sz, yolu, begi, tileki, ba. Teklik III. ahs: -, -i: tpi, kan, ssi, yaks, boguz. okluk I. ahs: -mz, -miz, -muz, -mz: birimiz, knlmz. okluk II. ahs: -z, -iz, -uz, -z: baz, kzz. okluk III. ahs:-lar, -leri: alar, ileri. 2.1.3. Karahanl Eserlerindeki Yazm Farkllklar Byk Trk dilini tarih devirlere ayrdmz zaman Karahanl Trkesi milad XI. yzyln ba ile 13. yzyln ilk dnemlerine rastlamaktadr.212 Bu dnem Trk dil ve kltr tarihi asndan ok nemlidir. nk Trkler toplu olarak bu zaman dilimi ierisinde slm diresine girmilerdir. slmiyetin kabul ile birlikte edebi eserlerde
-mal, -meli gereklilik kipi Trkiye Trkesinde ortaya km bir ektir. Haceminolu, a.g.e., ss.31-32. 212 Ercilasun, a.g.e. s.471. a.g.e.,
210 211

84

ilenen konularda da farkllama gze arpar.213 Nitekim Uygurlar zamannda vcuda getirilen eserlerde genellikle Maniheizm, Budizm unsurlar gze arpmaktayd. Trklerin mslmanl kabul etmeleriyle beraber bu deiim islm ierikli eserlerin ortaya konulmasna zemin hazrlamtr. Karahanllar zamanndan gnmze kadar ulaabilmi be byk eseri daha nce belirtmitik.214 Hkniye Trkesi 215 ile kaleme alnm eserlerde Arapa ve Farsa kelimeler azmsanmayacak kadar yer tutmutur.216 Bu durumun nedenlerinden birisi de Trklerin X. yzylda toplu olarak slm dinine girmesidir. Tasavvuf ierikli bir eser olan Atebetl-Hakykta Arapa ve Farsa kelimeler z Trke kelimeleri unutturacak kadar oktur. 217 Dolaysyla Arapa ve Farsadan dilimize girmi olan bu kelimeler, dnemin eserlerinde farkl yazm ekilleriyle karmza kmaktadr. Bir baka ifade ile alnt kelimelerin byk ounluu baz syleyi deiikliklerine uram yani Trkelemitir. Buna mukabil baz kelimeler ise asl bozulmadan aktarlmtr. yle ki gnmzde bile baka dillerden kelime alrken bu szler Trke syleyi tarzna uydurularak Trkeletirilmitir. Netice itibari ile dnem eserlerinde grlen iml farkllklarnn banda bu alnt kelimeleri gsterebiliriz. Hatta bu durum bazen o kadar gelime ve deime gstermitir ki bir kelime ayn edeb eser ierisinde farkl yazm ekilleri ile karmza kmaktadr.218 Tabiki bu durum mellifle de yakndan ilgilidir. O zamanda eserler elle meydana getirildii iin baz yerler mstensihin gznden kam olabilir. Bu hadise gnmzde de devam etmektedir. Ayn eser ierisinde baz Arapa ve Farsa kelimelerin farkl farkl ekillerde yazld gze arpar. Yazar bazen inceltme iareti (^) koyduu kelimeye bazen de bu iareti koymam olabilir. Gnmzden on asr nce yazlm eserlerdeki iml farkllklar gayet doal grlebilir. Bir de o dnemde eseri

Agh Srr Levend, Trk Dilinde Sadeleme Ve Gelime Evreleri Ankara, 1960. Sz edilen Arap ve Evreleri, Fars etkisi hakknda geni bilgi iin knyesi verilen bu almann Giri ksmna bkz., ss.8-14. 214 Karahanl Trkesi ile yazlm be byk eser, almamzn giri blmnde tafsilatl olarak sunulmutur. (bkz. 1.3.1., 1.3.2., 1.3.3., 1.3.4., 1.3.5.) 215 Karahanl Trkesi eitli adlarla anla gelmitir. Bu dneme Hkniye Trkesi, Mterek Orta Asya Trk Yaz Dili ve slm Devir Trkesi gibi adlar yaktrlmtr. Fakat bu tbirler ierisinde en uygun olan Karahanl Trkesi ifadesidir. 216 Bu oranlar iin Sz Varl ksmna baknz. (4.2.) 217 Caferolu, a.g.e. s.78. a.g.e., 218 Ayn kelimelerin farkl yazm ekilleri bu blmn sonunda alfabetik olarak sunulmutur.
213

85

vcuda getiren kiinin gayesi her zaman iin bir dil almas olmamtr. Yani bilinli olarak Trkeyi kusursuz kullanma gayesi her eser iin sz konusu deildir. Kagarl Mahmutun ifadelerine gre daha XI. yzylda Trk dilini kullanmada bir ayrlma vard. 219 Genel olarak Dou ve Bat Trkesi 220 diye ayrdmz bu dil ubelerinde yer alan boylarn konutuu Trke tam bir btnlk arz etmez. Nitekim o zamanda bile Trk dilinde deime ve etkilenmelerin olduunu bilmekteyiz. Bu etkilenmelerin banda ran tesiri vardr ki gerekten dilimize azmsanmayacak lde etki etmitir. Bu konu zerinde ileride bahsedeceimiz Sz Varl konusunda ayrca duracaz. Kelime eidi bakmndan Dvn, fevkalde zengin saylr. rili ufakl bir ok Trk boy ve uruklarndan derlenmi bir iveler szl karakterini tamaktadr. Asl szln deeri de bundadr. Mukayeseli Trk grameri aratrmalar iin en salam kaynaklarmzdandr. 221 Trk dilini konuan ok sayda boy vardr. Bu boylarn konutuklar Trke birbirinden farkl zellikler gstermektedir. Hatta baz boylar Trkeyi tam olarak bilmedikleri gibi farkl dil konumaktaydlar. Kagarlnn ifadesine gre en salam Trkeyi, Ouzlar bata olmak zere Karahanl topraklarnda yaayan Trk boylar kullanyordu. Hkniye Trkesi ile yazlm eserlerin mstensihlerinin hepsinin ayn Trk boyuna mensup olduunu sylemek ok zordur. Mstensihlerin farkl olmas veya ayr ayr boylardan olmas bu eserlerin oluumunda da farkllklar meydana getiririr. Baz Karahanl eserlerinin yazm tarihleri de tam olarak bilinmemektedir. stelik yazm tarihinden bir ka yzyl sonra istinsah edilen eserlerde bu tip iml farkllklarnn olmas garipsenmemelidir. Dnem eserlerinden Atebetl-Hakykn XII. yzyl balarnda222 yazld tahmin edilmekle beraber mevcut nshalarnn yaz tarihi asr sonraya XV. yzyla 223 tekbl etmektedir. Biliyoruz ki bir eserde ayn kelime dahi farkl yazm ekilleri ile karmza kmaktadr.
Ahmet Caferolu, Kagarl Mahmut stanbul, 1999, s.49. Mahmut, Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi Ankara, 2004, s.176. Tarihi, 221 Caferolu, a.g.e., s. 40. 222 Glensoy, a.g.e. s.269. a.g.e., 223 Atebetl Hakaykn 12. yzyl balarnda yazld hususunda aratrmaclar ayn dncededir. Eserin Sleymaniye Ktphanesinin Ayasofya blmnde yer alan nshasnn istinsah tarihi 1480 yldr.
219 220

86

Karahanl eserleri ierisinde iml bakmndan dierlerine gre en fazla deime gsteren eser Yknekli Edip Ahmetin yazd, tasavvuf tleri ieren AtebetlHakyktr. Bu eser konu itibari ile Kutadgu Biligle benzerlikler gstermesine ramen dil ve ive ynlerinden baz farkllklar gsteririr. Bunun balca nedenlerinden birisi de eserde yer alan mahall, yerli unsurlardr.224 Edip Ahmet her ne kadar eserini Trk dili ile yazdn belirtse de bunda fazla baarl olduunu syleyemeyiz.

Ann u kardm bu Trk kitab (478)

Atebetl-Hakykn dil ve ive ynnden dnemin dier eserlerinden farkllklar gstermesi doal olarak ok sayda iml deimelerini de beraberinde getirmitir. Zaten bu a Orta Asya Trk dil kltrne ait eserlerin ksrl yznden, filolojik ve diyalektik ayrntlar tespit etmek imknsz gibidir. Bu durum dnem eserlerinin tamamnda gze arpan zc bir gerekliktir. Atebetl-Hakyk bu ynyle dnem eserleri ierisinde hemen gze arpverir. Atebetl-Hakyk Kutadgu Biligden bariz bir ekilde ayran zelliklerden birisi de yabanc kelimelerin ok sayda yer almasdr. Zaman farknn getirdii bir deime olarak, eserde rahat bir kullan hakk kazanan Arap ve Fars unsurlar Trke kelimeleri unutturacak derecede ok saydadr. Mesel hi gerek yok iken eserde, hatta o devir Trk ivelerinde, zellikle yaz dilinde yerleik bir konuma sahip olan bal kelimesi yerine asel kullanlm; bitig yerine kitab; erdem yerine fazilet; kte yerine medh gibi okuyucuya yabanc gelen kelimler tercih edilmitir.225 Bunda, Yknekli Edip Ahmetin mutasavvf olmasnn etkisi olabilir. Eserde Trke kelimelerin kullanl sahasndan karlm olmas, onun artk Arap ve ran dillerinin, Trk dili zerinde olduka etkili olduu bir dnemde yazya alndn ortaya koymaktadr. zellikle eserin ad ve blm unvanlar tamamen Arapadr.

224

Fuat Kprl, Ahmet Caferolu, Ahmet Bican Ercilasun gibi aratrmaclar bu konuda ayn dnceyi paylamaktadr. 225 Caferolu, a.g.e. s.78. a.g.e.,

87

Bu tip iml ve yazm yanllarnn oka getii dnem eserlerinden bir tanesi de Dvn- Hikmettir.226 Bu eserin durumu da Atebetl-Hakyktan farkl deildir. Hatta baz aratrmaclar Dvn- Hikmeti Karahanl dnemi eseri saymaktan ekinmilerdir.227 Bu aratrmaclarn banda Fuat Kprl gelir.228 Aratrmaclarn bu konudaki tereddtlerinin banda, eserin Ahmet Yesevden yzyllar sonra yazlm olmas gelir. Ahmet Yesevnin hikmetlerinin halk tarafndan rabet grmesi eserin dili zerinde baz eksikliklere yol amtr. Hikmetlerin ou taklit edilmi ve bakalar tarafndan sylenen hikmetler de Ahmet Yesevye addedilmitir.229 Bu nedenle hangi hikmetlerin Ahmet Yesevye ait olduu konusunda skntya dlmektedir. Ahmet Yesevye addedilen baz hikmetler XV. Yzyl Trkesinin zelliklerini gstermektedir. 230 Bu hikmetler zerine bile Ahmet Yesevnin dil ve gramer yaps hakknda kesin bir hkm vermek olduka zordur. 231 Bu durum Anadolu sahasnda Yunus Emre ile benzerlik gstermektedir. Dvn 400 iir ihtiva etmektedir. Fakat yunusa isnat edilen iirlerin says daha fazladr. Buna
da sebep kendisinden sonra Yunus mahlasl baka irlerin de gelmi olmasdr. Bu bakmdan Yunuslarn iirleri birbirine kartrlarak ve Yunus Emreye ait olmayan pek ok iir ona ait gsterilerek Dvnn hacmi bytlmtr.
232

Dvn- Hikmetin mevcut yazmalarndaki hikmetler mstensih hatas ile doludur. Mesela Kazanda baslm olan nshalardaki iirlerin Ahmet Yesevye ait olduuna pheyle bakmak gerekir. lerinde birbirine tezat iirler yer almaktadr. Nitekim irin birbirinden farkl lkaplar kullanmas da bu durumu teyit eder. Ahmet Yesev, tpk ada Yknekli Edip Ahmet gibi Arap ve ran kaynakl kelimeleri, kendi dilleri eklindeki gibi almam, onlara halk dilinin elbisesini
226Agah

Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi Ankara, 1998. Yazar eserinin 92. sayfasnda Trk lehelerini Tarihi, anlatrken Karahanl Trkesi ile yazlm eserler arasnda filolojik birok farkllklar olduunu belirtmektedir. 227 Kprl, a.g.e. ss.142-144. a.g.e., 228 Faruk Kadri Timurta, Tarih inde Trk Edebiyat stanbul, 2000, s.193. Timurta, Ahmet Yesevnin Edebiyat, eserini Karahanl Trkesine dhil eder ve eserin Karahanl Trkesine ait dier eserlerin devam olarak gsterir. 229 Hayati Bice, Hoca Ahmet Yesev-Dvn- Hikmet Ankara, 2005, s.XVII. Yesev-Dvn- Hikmet, 230 Caferolu, a.g.e. 2000. a.g.e., 231 Bozkurt, a.g.e. s. 199. a.g.e., 232 zkan, a.g.e. ss. 187-188. a.g.e.,

88

giydirmitir.233 Bu nedenle Kuran tercmesinde geen bir Arapa veya Farsa kelime Atebetl-Hakykta veya Dvn- Hikmette Trke syleyie uygun ekilde karmza kabilmektedir. Zaten bu tip farkllklar szlk almasnda gndermeler yoluyla gsterilmitir. Karahanl eserlerinde grlen iml farkllklarnn balca nedenlerini u balklar altnda toplayabiliriz: 1. Yazarlarn veya metin derlenen kiilerin (DLT gibi) deiik Trk boylarna mensup olmas. 2. Mstensihlerin kltr ve bilgi seviyeleri. 3. Eserlerin kendi devirlerinden ok uzak alarda ele alnmas. 4. Coraf artlar. 5. Kronolojik artlar. 6. Mstensih veya mellifin dikkatinden kaan hususlar. 7. Eseri meydan getirmede asl maksadn dil almas olmay. 8. Alnt kelimelerin farkl ivelere gre sylenmesi. 9. Esere sonradan yaplan eklerde yazar adnn belirtilmemesi. Karahanl devri eserlerinde grlen yazm farkllklarna baktmz bu deiiklikleri genel hatlaryla u maddeler altnda toplayabiliriz: 1. ve Trk dilinin genel zelliklerinden olan k- > g-, - > >
- deiimi Karahanl devri

eserlerinde ska karmza kmaktadr. Eski Trkeden Bat Trkesine geite k > g deiimi dzenli olarak hayat bulmutur. 234 (yarl < yarl , yaru lu < yaru lu , szig < szik, ulu < ulu gibi.)
2. -t- > -d-, - - > -t- deiimi Karahanl devri eserlerinde fazlaca grlmese de baz

kelimelerde karmza kmaktadr. Bu deiimde de bir dzenlilik sz konusu deildir. Bu ses farkll genellikle eklerde gereklemektedir. (ya dur- > ya tur-, seped > sipet, si - > sit-, su - > sut- gibi.)

233 234

Bozkurt, a.g.e. s. 199. a.g.e., Bu deiim hakknda geni bilgi iin baknz: Ergin, a.g.e. ss.88-89. a.g.e.,

89

3.

> i, e > i, deiimi235 Trk dilinin btn devrelerinde olduu gibi Karahanl

devri eserlerinde de karmza kar. Belki de dnem eserlerinde en fazla karmza kan ses deiimi budur. (szig > sizig, sekiz > sikiz, sew- > siv-, yeti > yiti gibi.) 4. Arapa ve Farsa kelimelerdeki deimelerde belli bir tutarlk yoktur. Ayn

kelime ayn eser ierisinde farkl yazm ekilleriyle karmza kabilmektedir. zellikle Atebetl-Hakyk ve Dvn- Hikmet bu konuda ba eken iki farkl eserdir. (u b > u b, (AH) vasiyet > vasiyyet, vahy > vahiy (DH), seher > sehar (DH), erb > arb (AH), adl > adil (DH,AH), nemz > namz (DH, AH, ziyde > ziydet (AH) gibi.) 5. w > v deiimi de Karahanl devri eserlerinde grlen karakteristik

deiimlerden bir tanesidir. 236 Bu dnem w > v deiimi asndan bir gei devresi zellii gstermektedir. (saw > sav, sew- > sev-, suw > suv, tewe > teve, yawu > yavu gibi.) 6. Kelime banda y tremesi veya dmesi Karahanl devri eserlerinde nadiren

grlr. Bu deiim bugn baz Trk lehelerinde (Azer e Trkmen Trke ayrc zellik durumundadr. (yinge > ince, la- > y la- yigne > igne gibi.) 7. ya) 8. -, - - > z-, -z- > y- deiimi Trkenin en belirgin zelliklerindendir. Karahanl > deiimi Karahanl devri eserlerinde fazla grlen bir zellik deildir.

Fakat gnmzde bu deime Azeri Trkesinde belirleyici bir unsurdur. 237 (ya >

devri eserlerinde bu zellik ska kullanlmaktadr. ( a u > kaz u > kaygu, ada > aza > aya , - > z- > y-, i i > izi gibi.)

235

Bu deiim Trk dilinin btn devrelerinde grlr. Yaplan aratrmalar gstermitir ki bu deiimin belli bir sistemi, dzeni yoktur. Geni bilgi iin bkz. Faruk Kadri Timurta, Bknin Kanun zah, Mersiyesinin Dil Bakmndan zah Trk Dili Ve Edebiyat Dergisi, XII, 1963, ss. 219-231. 236 Bozkurt, a.g.e. ss. 172-173. a.g.e., 237 Ergin, a.g.e. s.88. a.g.e.,

90

9.

> u, e > a, > u, > , i > , i > gibi nl deimeleri dnem eserlerinde

fazlaca karmza kmaktadr.238 Dier ses olaylarnda olduu gibi bu hadiselerde de bir btnlk sz konusu deildir. (yep- > yapu-, yip > yp, umun > umn, to san > to sun, tl > til, semiz > semz, su ur > so ur, s re- > s r-, yigirme > yigirmi, yei > ya, yrk > yoru gibi) 10. Sra saylarnn kuruluunda da bir dzensizlik vardr. (ni > n, trtni

> trtn trtilen; ikin > ikini > ikindi gibi.) 11. Baz saylarn yazmnda ikizleme hadisesi grlmektedir. (yeti > yetti, sekiz > uz

sekkiz, iki > ikki, o uz > o 12.

z leme temayl Karahanl devri eserlerinde ksmen grlmektedir. Trk dilini

tasnif almalarnda bu zellik ayrc bir unsur oluturmutur. (tirgr- > tirgz-, krgz- gibi.) 13. Yer deitirme, gme ve -f- > -p- deiimi hadisesi Karahanl devri >

eserlerinde ksmen gze arpmaktadr. Bir kelimenin tarih geliimini ortaya koyabilmek iin bu deimelerin bilinmesi son derece nemlidir. (samursa > srn a gibi.) Dnem eserlerindeki deimelerde herhangi bir dzenlilik grlmez.239 Yukarda saydmz nedenlerden dolay baz nl nsz deimeleri meydan gelmitir. Burada bu deiimleri bir snflandrmaya tabi tutmuyoruz. nk eserin ses bilgisi (fonetik) incelenmesinde sz edilen snflandrma yaplmtr. Dnem eserlerindeki baz kelimelerde grlen deimeler240 u ekildedir:241 sarmusa , topra > tofra , ta u < ta a u, fa < pa , yapur a > yapra , sr a

Caferolu, a.g.e. ss.97-98. a.g.e., Mansurolu, a.g.e. ss. 141-148. a.g.e., 240 Maddeler halindeki kelimeler daha nceki yaymlardaki eviri iaretli ekilleriyle alnmtr. Dolaysyla buradaki farkl yazm ekilleri dnem eseri zerine alma yapan Reit Rahmeti Arat, Besim Atalay, Aysu Ata gibi bilim adamlarna aittir. 241 Alfabetik olarak yaplan bu sralamada ayn kelimenin deiik kullanmlar gsterilerek anlam verilmitir. Kelimenin getii eser ad yazlmamtr. almamz szlk olduu iin bu kelimeler szlk maddesinde alfabetik olarak dizilmi ve gndermeler yaplmtr.
238 239

91

TABLO I ANLAM bd (DH) Acun (AH, KT) Ad (AH) bdn (AH, KT) ajun (DLT I, KB, AH, KT) at (DLT I, AH) ata (KB) aya (DLT I, AH) Mmur Dnya, felek sim Ayak nsan Cuma gn Adalet Az Ar Cmert Cmertlik Akl Almak Elma Alt Amca Yava Ona Bembeyaz Ana; ay Artrmak Fayda Asl

A a (DLT I, KB, AH, KT) aya (DH) Adam (KB) A na (KB) adil (DH) dem (DH, KT) dne (KT) adl (AH)

A z (DLT I, KB, AH, KT) az (DH) A r (DLT I, KB) A (AH) Al (AH) a l (KB, AH) ar (DH) a (DLT I, KB, AH) a l (KB, AH) a l (AH, DH)

Al- (DLT I, KB, AH, KT) al al- (KB) Alma (DLT I) Alt (KB) amm (KT) Amul (KB) Aa (AH, DH) Apa (DLT I) Apa (DLT I) almla (DLT I) altn (DLT I, KT) ammi (DH) aml (DLT I) aar (DLT I, AH) afa (DH) ana (DLT I, KB, AH, DH, KT) aba (DLT I)

Artur- (DLT I, KB, AH, KT) arttur- (AH) As (AH) Al (KB, AH) as (DLT I, KB, AH, DH, KT) al (KB)

92

azz (KB, AH, DH, KT) asz (AH) kr (AH, KT) Ata (KB) kra (KT) a (AH, DH, KT)

Aziz. ikr. hsan Ad, isim Avu Av Yal Sylemek Ayak Seslenme Ayet Ayrmak Ayp ayt (DLT I) Soru, sz Merih yldz Yaralamak Derhal Baz Byk Hediye Vermek Beri Bez Bimek Bak

At (DLT I, KB, AH, DH, KT) ata (KB) aya (DLT III, KT) Avu (KB) Aw (DLT I, KB) avut (AH) av (KB)

Aw a (DLT I, KB) aw a (KT) Ay- (DLT I, KB, AH, KT) . (DH) ayt- (DH, KT) Aya (DH) Ay (KB, AH) yet (KT) Ayr- (DH) aya (DLT I, AH) a a (DLT I, KB, AH, KT) aya (KB). (AH) yt (KT) a r- (KB)

ayb (KB, AH, KT) ayb (AH) Ayt (KT) Ba rsu un (KB) Baa tur- (AH) Bat (KB, DH) Ba (KT) ayt (DLT I, KB)

ba rso um (DLT III) ba tur- (AH) bata (KB) ba (KB)

Bedk (DLT I, KB) be k (KT) Blek (DLT I) Br- (KT) Ber (KB) Bz (DLT III) belek (DLT I, AH) ber- (AH, DH) beri (DH) bz (DLT III, KB, AH)

B- (DLT II, KB, KT) bi- (KB, AH, DH, KT) Ba (KB) biek (DLT I)

93

Big (DH) Bik (AH)

beg (DLT III, KB, AH, KT) bek (DLT I, KB) birk (AH) berk (DLT I, KB)

Bey Salam le

Bile (KB, AH, DH, KT) birle (DLT I, KB, AH, DH KT) bilen (DH) birlen (DH) Bisek (AH) Bi (KB, DH) Bize-(DH) Bo az (DLT I) Bol (DH) Bo (DLT III) besek bezek (AH) bzek Ss Be Sslemek Boaz Bu

b (DLT III, KT) beze- (DLT III, KB, AH) bese- (AH) bo uz (KB, KT) bu (DLT III, KB, AH, DH, KT) boy (DLT III)

Kavim, boy Boyun Halk Bldrcn. Bulank Bulut Dal, budak Raks, oyun nanmak Elbette Sevgili Mevki Cihan adr iek Deniz Gibi

Boyun (KB, DH, KT) boyn (DLT III) Bu un (DLT I) Buldurn (KT) Bul anu (KB) bo un (KT) budun (KB, AH)

budursn (DLT II) bul ayu (DLT III)

Bult (DLT I, KB, AH, KT) bulut (AH) Buta (DLT I, KT) B ig (KB) Bt- (AH, KT) Btnlkn (KT) Cnn (DH) Ceh (AH) Cehn (KT) atr (DLT I) iek (KB) Dengiz (AH) Dik (DH) but (DLT I, KB) bdik (DLT I) bit- (KT) btnlkin (KT) cnne (DH) ch (AH) cihn (KB, DH) dr ek (KT) teiz (DLT III, KB, AH, KT) dingiz (AH) teg (KB, AH, DH, KT)

94

Durd (KT) Dr (DH)

drd (KB, DH) . (AH) drr (DH)

Selam nci Dman Ekmek yi Eksilmek El Elli Yorulmak Emin Kudret Parmak Sabah Erimek Fena, kt Eksilmek Eek Et Ev evirmek Faruk Tantana, an Yazk Gariplik Grlt

Dmn (KB, AH, KT) dmen (DH) dmn (DH) Ebek (DLT I) epmek (DLT I)

E g (DLT I, KB, KT) edg (AH) eyg (AH) Eksi- (AH) Elig (DLT I, KB) Elig (KB) Emgen- (DLT I) Emn (KB) Erklik (KT) Ernek Erti (KB) Er- (DLT III) Esiz (KB, AH) Esil- (AH) Eek (KT) eks- (KB) l DLT I, KB) ellig (DLT I, KT) emge- (DLT I) imn (KB). (KT) erklig (KT) erngek erte (DLT I, KB, AH, KT) eri- (KB) siz (KT) sil- (DLT I) egek (DLT I) eyek (DLT I)

Et (DLT I, KB, KT) t Ew (KT) Ewir- (AH) Fru (AH) Fer (DH) Fss (KB, KT) arbl (DH) ul ul (DH) ev (KB) ewr- (DLT I) fru (KB, AH) ferr (AH) fsz (KT) arbl (KB) ul ule (DH)

95

Gher (KB, DH) Gneh (DH) Gr (KB) Ha (DH) alfe (KT) dmet (DH) d (AH) I - (KB, DLT I) I la- (KT) nal (DLT I)

gevher (KT, KB, DH) Gnh (DH) gr (DH, KT) ha (DH)

Gevher Gnah Mezar Hak, Allah Halife Hizmet Huy

alfet (KB, KT) met (DH) y (DH) y- (KT) t- (AH) z- (AH)

Gndermek Alamak Beyzde Kpek Beslemek Omuz Her ikisi

y la- (DLT III, KB, DH, KT) nal (KB) t (KB)

t (DLT I, KB, DH, KT) i - (KB) gin (DH) keg (KT) kini (KB, DH)

i it- (KT) egin (DLT I, KB) ikig (KB)

ikin (DLT I, DLT III ) . (KB, AH). (KT) ikindi (DLT I, KB, KT) kinci

mdi (AH, DH) nden- (KT) rdem (AH) ren (AH, DH) rk (DH) sen (AH) (KB, AH)

emdi (DLT I, KB, AH, KT) nden- (KT) erdem (DLT I, KB, AH) er (AH, KT) erk (DLT I, KB, AH, KT) esen (DLT I, KB) (DLT I, KT)

imdi arlmak Erdem Er G Esen E Allah zntl

i (DLT I, KB, AH, DH, KT) ii (DH) a ulu (KT) a ulu (KT)

96

ahr (DH) al a (DLT III) amu (AH) aran u (DH) ar (DLT III, KT) arna (DLT III) ar (DLT I, KB) arl a (DLT II)

ahr (DH) al an (DLT I, KB, KT) amu (DLT I, KB, AH, DH, KT) ara u (KB, KT) ara u (DLT III) ar (KB) arna (DLT II) aru (KB, AH, DH) ar la (DLT II) as u (AH)

Kahr Kalkan Hepsi Karanlk Yal Karnca Kar Krlang Kayg Kakar ili Sidiklik Ge Kefen Getirmek Gemi ok Ksa Gece Kk Sonra ki edat Kendi Geni Gerek Kesmek

a u (DLT I, KB, AH, KT) ay u (DH) az u ar (KB, AH) awu (DLT I) K (DLT III) Kefin (AH) Keldr- (KB, KT) aar (AH) a ar (AH)

avu (DLT III) ke (KT) kefen (DH) ketr- (AH, KT) kimi (DLT III) key (KT)

Kemi (DLT III , KT) gemi Ke (DLT I, KB, AH, KT) s a (KB)

s a (KT)

Kie (KB, AH, DH) ke (DLT III , KT) Kiig (KB, AH, KT) kiik (DLT I) Ki in (KB, AH, KT) kiyin (DH) Kin (DH) Kind (AH) kim (DH, KT) kend (DLT I, KB, AH, KT) ke (KT)

Ki (DLT III, KB, AH) Kirek (AH, DH) Kis- (DH)

kerek (KB, AH, KT) kes- (DLT II, KB, AH, KT)

97

Kismet (AH) Kitib (AH) Ks (KB, KT) Kzg (AH) Ky- (KB, AH) Lain (DLT I, KB) Lf (DH) Ma (DLT III, KT) Maden (AH) Meng (KT)

smet (KT). (KB) kitb (KB, AH, DH, KT) k (KB, KT) kze (KB) ky- (DLT III, DH) lan (KB) lf (KB) mah (DLT III) madin (AH) meg (DLT III, KB, DH, KT)

Ksmet Kitap Deerli Ayna Yanmak ahin, yiit Laf, sz te Maden Ebed Mescit Meyve Efendi Ben Binmek Soru edat Syleyen Bunca Bylece Mslman Anszn

Mescid (KB, AH, DH, KT) mezgit (KT) Meyve (DH) Mevl (DH, KT) Mi (AH) mve (DH) Mevl (DH) min (KB, AH, DH) men (DLT I, KB, AH, KT)

Min- (KB, DH, KT) mn- (DLT III, KB, KT) Mu (DLT III, DH) Mu r (KB, DH) Muna (AH) Munda (DH) Mselmn (DH) Ngeh (DH) m (DH) mu irr (AH, KT) munca (AH) munda (KB, DH) mslmn (KB, KT) musulmn (AH) ngh (DH, KT)

Ne (DLT III, KB, AH, DH, KT) n (DLT III, KB, AH, DH, KT) ni (DLT III, KT)n (DLT III, KT) Nerse (KT) nrse (KT) Ne, niin ey Nasl

Nelk (DLT I, KB, AH, KT) nek (DLT I, DH, KT) nik (DH)

98

Nemz (AH) Neteg (KB, KT) Nice (AH) Nime (AH, DH) Niyet (KB) Nnrevn (KB)

namz (KB, DH, KT) netek (DLT I, AH) nie (AH, DH) nimerse (AH) niyyet (DH) Anuirvan (AH) netk (DH)

Namaz Nasl Nice, nasl Nesne Niyet Kii ad Olan Okamak Daveti Okumak Onlar Oturmak Yer Piman Yol Eziyet Rezil Rab Cmertlik Sarmsak Sana Blbl Sz so (KB) Souk Seher

O ul (DLT I, KB, AH, DH, KT) o lan (KB, DH, KT) Oa- (DLT I) O (KB) O u- (AH, DH) Olar (KT) Oltur- (KT) o a- (KB) o (KB) o - (DLT III, KB, AH, KT) anlar (KT) oldur- (KB, KT) orum (DLT I) pimn (AH)

Orun (KB, AH, DH, KT) Pemn (AH, DH, KT) Rh (DH) Renc (AH) Rsvl (DH) Rab (KB) Sa (DH) Samursak (DLT II)

reh (DH) rence (DH) rsvl (KT) Rabb (DH) savet (DH) sarmusak (DLT II)

Saa (DLT III, KB, AH, DH) saar (KB) sana (KT) Sandva (KB) Sav (KT) Sawu (KT) Sear (KB) sanduva (DLT II) saw (DLT III, KT) sa u (DLT III) seher (DH, KT)

99

Sekiz (KB, KT) Semiz (DLT I, KB)

sikiz (DH) sekkiz (DLT I) sikkiz (DH) semz (KT)

Sekiz Semiz Sevmek Sevin Sezme Gzel Mezar Snav Krk Sra Sizler

Sew- (DLT II, KB, KT) siv- (AH) sev- (AH) sy- (DH) Sewin (DLT III, KT) sevin (AH) Szig (KT) Sl (AH) Sn (DLT III) Sna (KT) Su (DLT III) Sr a (DLT II) Siler (KT) Sini (KB) Sipet (AH) Srr (DH, KT) Sit- (DLT II) Su ur (KB) Sut- (DLT II) szik (DLT I) sizik (KB) sl (AH) sin (DLT III) sna (KT) snu (KB, DH) srn a (KB) sizler (DH, KT) sin (DLT III, DH) seped sr (KB, AH, DH, KT) si - (DLT III) so ur (DLT III) su - (DLT III, KT) su (AH, DH) sg (KT) sir (KB) sen (DLT I, KB, KT)

Sen Sepet Sr, giz emek Bir ku ad Tkrmek Su Tatl Srmek Kemik phe Ktlk arap i

Suw (DLT III, KB, KT) suv (AH) Sig (KB) S re- (DH, KT) Sek (AH)

sik (DLT I) sk (DH) s r- (KT)

sk (DLT III, KB, AH, KT) sngek (DH)

ekk (AH, DH, KT) ek (KB, DH, KT) err (KB, KT) erb (KB, AH) er (KB, KT) arb (DH, KT)

(DLT I, DLT II) i (KB)

100

ibh (DH) kr (KT) Ta u (DLT II) Tamr (DLT II)

ibih (DH) kr (KB, DH) ta a u (DLT I) tamur (DLT I, KB, DH, KT)

Benzer kr Tavuk Damar Cehennem Tanmak Tanr Tat Mal tive (KB, DH) tilve (KB) Deve Deli Sz Demek Gibi Her, herbir Tepmek Dermek Toplamak Dernek Dirsek Di amur Doymak Toprak Doru .

Tamu (KB, DH, KT) tamu (DH) Tan- (DH) Tar (KT) tanu- (KB) Teri (DLT III, KB, AH, DH, KT) Tiri (DH)

Tat (DLT I, KB, AH) tat (AH) Tavar (AH) Teve Telbe (KT) tewe tawar (DLT I, KB, KT) tewey (DLT III) tilbe (DH)

telwe (DLT I, KT)

Tl (DLT I, DLT III ) til (KB) Ti- (KB, AH, DH) Tig (AH) Tigme (DH) Tip- (DH) Tir- (KB, AH, DH) te- (DLT III , KT) teg (KB, AH, DH, KT) tegme (KB, KT) tp- (DLT II, KB, KT) ter- (AH)

Tirgr- (DLT II, KB, KT) tirgz- (AH) Tirnek (KB) Tirsgek (DLT III) T (DLT III) Titig (KB) trnek (DLT I) tirsek (KT) ti (KB, AH) titik (DLT I)

To - (DLT III, KB, AH) toy- (DLT III, AH, DH) Tofra (DH) To r (DH) tofra (AH, DH) topra (DLT I, KB, AH, KT) to ru (KB)

101

To san (DH, KT) Trtilen (AH) Tuml (KB) Tuta (DLT I) Tuza (AH) Trke (KB)

to sun (DLT I) trtin (KB) trtni (KB, DH) tumlu (DLT I) tut (DLT I) tuza (DLT I, KB, AH) Trk (KB) tum (DLT I)

Doksan Drdnc Ilk Komu Tuzak Trke

Uma (DH) uma (DLT I, KB, DH) utma (KB) utmah (KT) uma (KT) Cennet U u (DLT I) u b (DH) u u (KB, KT) u (KB) uy u (DH) Uyku Ahiret Yce mit, istek Soy ut (AH) Ut, tasa, haya nc Bayku Topluluk Hatrlamak zerinde Vahiy Vahi Vakit Vasiyet Fakat yavuz yauz (AH) yawz Yavuz, yaman Yadrmak

u b (KB, DH)

Ulu (DLT I, KB, AH, DH, KT) ulu (DH) Umun (DLT III, KB, AH) Uru (KB, DH) Uwut (DLT I, KT) ni (DH) gi (DLT III, KT) gr (KB) kr- (DLT I) zere (DH) Vay (DH, KT) Va (KB) umn (DLT I, KT) . (KB, AH)

ur (DLT I) uvut (DLT I, KB, AH)

n (DLT I, DLT III, KB, AH) hi (DLT I, DLT III ) gr (KT) gr- (KB) zre (DH) vaiy (DH) va (DH)

Va t (KB, DH, KT) va it (DH) Vasiyet (KT) Velkin (KB, AH) Yafuz (DLT III) Ya dur (KT) vasiyyet (KB) veleykin (AH) yawuz (KT) ya tur- (KT)

102

Ya (KB) Yal uz (DH, KT)

ya (DLT III, AH, DH, KT yaluz (KT) yalus (DLT III) yaluz (KB)

Gzel Yalnz. Yaprak Yardmc Nurlu Gnah Yedi Yel Yine Yeni Yapmak Yer Yirmi Yem nce p ne Keskin Yetmi Kayp Yokluk Yonca Ku ty At Akma, ak

Yapur a (DLT III , KT) yapra (KT) Yri (KT) Yaru lu (KB) Yazu (AH) Ydi (KT) Yel AH, KT) Yeme Yei (DLT III) Yep- (KT) Yr (DLT III) yar (KB) yaru lu (DLT III , KT) yazu (DLT III, KB, AH, DH, KT) yti (KT) yetti (DLT III) yl (DLT III) yine (AH)

yil (KB, AH, DH) yime (KB, AH, KT) ya (KB, AH, KT)

yapu- (KB, AH, DH, KT) yer (KT) yir (KB, AH, DH)

Yigirme (DLT III, DH) yigirmi (DH) Ym (DLT III) Yinge (KB) Yp (DLT III) Yigne Yitig(DLT III) Yitimi (DH) yim (KB) yinke (KB, KT) yip (KB, KT) yine yiti (KB, KT) yitmi

Yitk (DLT III, AH) yitik (AH) Yo l (DH) Yorna (DLT III) Yk (DLT III) Yund (DLT III) Yrk yo lu (KB, AH) yorn a (DLT III) yg (KB) yond (KB) yoru (DLT)

103

Zamn (DH, KT) Zehir (DH) ikir (DH) Ziyde (AH, KT)

zamne (KB, KT) zehr (AH, DH) ikr (AH, DH, KT) ziydet (AH)

Zaman Zehir Anma Fazla

Karahanl devri eserlerindeki farkl yazlan kelimelerin listesi bu ekildedir. Bir dilin kelimelerini tarih geliim sreci ierisinde deerlendirirken kelimelerin eserlerde nasl yazldn bilmek, etimoloji ve fonetik almalar, baka bir deyile dil tarihi asndan nemlidir. Ayn kelimenin ayn veya farkl eserlerdeki yazm ekilleri, o dilin genel zelliklerini gstermede bir lt saylmaktadr. Dnem eserlerinin, yazarlarn dil ve slup zellikleri hakknda bilgi edinmemizi salar. Karahanl Trkesiyle yazlm eserlerdeki bu farkl yazmlar szlk almamzda ortaya koymu bulunuyoruz. Bu veriler zellikle kelime tahlillerinde aratrmaclara ve alann merakllarna fayda salayacaktr.

NC BLM DEERLEND RME

105

3.1. DEERLEND RME 3.1.1. alma Yntemi Karahanl Trkesi Szl hazrlanrken ncelikle be temel eser olarak sz ettiimiz Divn Lgtit-Trk (DLT), Kutadgu Bilig (KB), Atebetl- Hakyk (AH), Dvn- Hikmet (DH), Karahanl Trkesi-Trke lk Kuran Tercmesi (KT)242 adl dil ve kltr ydigarlar konulmutur. Bu kitaplardan en hacimli olan, (DLT), almaya temel kaynak olmutur. nk (DLT) byk bir dil ydigar olduu gibi ayn zamanda bir szlktr. te bu nedenden dolay (DLT) bu almaya ba kaynaklk etmitir. Besim Atalayn tercme ve indeksi esas alnarak (DLT)deki btn kelimeler yazya geirilmitir. Bu alma srasnda madde ba kelimeler ve aklamalar 12 punto ile yazlm olup, madde balar koyulatrlmtr. Kelimeleri aklamak iin iki tab boluk verilmitir. 2 tab boluk vermede baz kelimelerin uzunluu etken olmutur. Her bir kelimenin aklamasnn sonuna, kelimenin getii kaynan ksaltmas konulmutur. aba (I) kelm (apa/aba) Ana (DLT) (A) Sz, laf (DH, KT)

Ayn kelimeden tremi yan anlaml kelimeler ana kelimenin devamna sralanmtr. Bu sralamada asl kelime aklandktan sonra iteki girintinin srasndan balamak zere, yan anlam tayan dier kelimeler alfabetik olarak alt alta sralanm ve on (10) punto ile yazlmtr. Bu yazlmlarda da kelime maddesi koyulatrlmtr. Bu sralamalarda da normal szlk yntemi uygulanmtr. kl Gnl, kalp, yrek, i (DLT, KB, AH, DH, KT)
klde kl kiri kli/n urkl urDost (KT) Aldatma yolu, hile, frsat (KT) Gnll, istekli, kendi rzas ile bir ey yapan (KT) Tevekkl etmek (KT)

Ayn kke sahip (kkte), farkl anlam tayan kelimeler, kelime maddesinin hemen bitiminde romen rakamlaryla sralanmtr:
242

Rylands Nshas

106

aba (I)

Ana (DLT I)

aba (II) Baba (DLT I) aba (III) Ay (DLT I) Bir kelimenin birden fazla farkl anlam varsa bu farkl anlamlar 1, 2, 3. eklinde yan yana tek madde iinde aklanmtr: keke1. Gemek, geip gitmek 2. nce, evvelden olmak (KT)
keigli 1. Yoldan geen, yolculuk eden 2. ne geen, nde bulunan 3. En stn, en erdemli 4. ciz brakan 5. Gemi (KT)

Szlkte geen yabanc kaynakl kelimelerin hangi dile ait olduu kelime maddesini aklamadan hemen nce parantez iinde verilmitir. Baka dillerden ek almam Trke kelimeler243 iin herhangi bir simge kullanlmamtr. Arapa, Farsa veya baka yabanc dillerden alnan kelimeler iin aklamadan nce parantez iinde [(A) eklinde] sz konusu kelimenin hangi dilden alnd belirtilmitir. Arapa, Farsa, Trke veya baka bir dile ait olan kelime, bnyesinde yabanc bir dile ait olan ek bulunduruyorsa kelimenin aklanmasndan nce yine parantez iinde srasyla (A. F. T.), (F. T.) eklinde kelime dahilindeki eklerin hangi dile ait olduu belirtilmitir. Hudlk pend ajun kelm kelm zil (F. T.) lahlk (Burada Hud kelimesi Farsa, -lk eki Trkedir) (F) Nasihat, t (Sog.) Dnya, cihan (A) Sz, laf (A.T.) Gazilik

Hangi dile ait olduu pheli olan veya bilinmeyen kelimeler iin soru iareti (?) kullanlmtr.
243 Burada anlatlmak istenen kulak, gz, gelmek, kul, ayak, kara, ge, ka, karn, a, ot vb. ar Trke kelimelerdir. Bu kelimeler Trke olduu iin (T) ksaltmas yapmadk.

107

liva (?)

Siyah, kara, balk (KT)

Ayn kkten gelen Trke kelimeler iin kr. ksaltmasyla birbirine gnderme yaplmtr. ada szig sewsew....................................kr. aya ....................................kr. sezig, sezik ....................................kr. sevsev-

Dilimize ekil deitirerek giren yabanc kelimelerin esas ekilleri kelimenin ait olduu dil belirtildikten sonra ait olduklar dildeki kullanmyla verilmitir: azim fikir gyib (A. azm) Azim, aba, gayret (A. fikr) Fikir, dnce (A. gib) Kayp, hazrda olmayan

Fiiller kk hli yazldktan sonra sonuna ksa izgi konularak gsterilmitir. Fakat baz isimler ma /-mek mastar eklerini bnyesine katarak isim eklinde kullanlmtr. Bu noktada isimlerle fiillerin kartrlmamas gerekir: tiletiletilemek sevsevsevmek .(fiil) (isim) .(fiil) .(isim)

Kaynakada geen eserlerin bazlarndan giri ksmnn oluturulmasnda bazlarndan da szlkteki kelimelerin aklamalarnda, kelimelere anlam yklemede, anlam eitliliklerini ortaya koymada yararlanlmtr. 3.1.2. Karahanl Eserlerindeki Sz Varl Karahanl Trkesinin ve Trk Dilinin en nemli eserlerinden olan Dvn Lgatit-Trkte ortalama sekiz bin (8000) 244 madde yer almaktadr. Eserin mellifi Kagarl Mahmud almasna sadece yaygn olarak kullanlan szleri aldn
244

Bu say madde ba olarak toplam 8624tr.

108

belirtmitir. Bir baka ifade ile Kagarl Mahmud, fazlaca kullanlmayan Trke szleri almasna almamtr. Ayrca dnemin dier eserlerinde yer alan Arap ve Fars kkenli kelimeler Dvnda yer almamtr. Dvn Lgatit Trkte yabanc kaynakl kelime olarak az sayda ince, Moolca, Sodaka kelimeler yer almaktadr. yleki bu kelimeler o dnem ierisinde Trke saylan yani Trkelemi szlerdir. Kagarl Mahmudun kulland kelimeler Karahanl Trkesi diye tabir edilen Trk dili devresinin kelimeleridir. Fakat esas itibar ile Kagarl Mahmud tafsilatl bir dil almas yapt iin baz Trk boylarnn azlarnda kullanlan kelimeleri de bu mehur eserine yanstmtr. Ouz boyuna ve baz Trk boylarna ait kelimeler u ekildedir: Ouz: Kpak: iil: Argu: Yama: Toplam: 185 45 39 36 23 348245

_______________

Bu Trk boylarnn dnda Dvn Lgatit-Trkte Suvar, Tohs, Kenek gibi azlara ait szlerin says dierlerine gre daha az saydadr. Yusuf Has Hacibin kaleme ald Kutadgu Bilig adl eserdeki toplam kelime says 2961dir. 246 Atebetl-Hakyk, Kuran Tercmeleri ve Dvn Lgatit-Trkteki kelimelerin byk ksm birbiri ile ayn olan szlerden ibarettir. Zaten Dvn LgatitTrk bir szlk almas olduu iin bu eserde geen kelimelerin pek ou dnemin dier drt almasnda da ksmen mevcuttur. Ahmet Bican Ercilasun, Karahanl Trkesi ile yazlm eserlerdeki kelimeleri toplayp ortak olanlar kararak Karahanl Trkesinin kelime hazinesi hakknda tahmini bir fikir edinmenin mmkn olacan belirterek bu saynn on bini aacan syler. Nitekim Ahmet Bican Ercilasunun

245 246

Ercilasun, a.g.e. s. 358. a.g.e., Haceminolu, a.g.e. 2003, s.2. a.g.e.,

109

bahsettii bu ey tarafmzdan yaplm olup Karahanl Trkesinin sz varl 11.519 olarak tespit edilmitir.

TABLO II 3.1.3. Karahanl Eserlerindeki Saysal Veriler Karahanl Dnemi eserlerindeki sz varln u ekilde belirledik: sim LgtitDivn Lgtit-Trk Kutadgu Bilig AtebetlAtebetl-Hakyk Kuran Tercmesi DivnDivn- Hikmet 5147 2015 943 1425 1881 11411 Fiil 3477 946 363 574 327 5687 Toplam 8624 2961 1306 1999 2208 17098

___________________________________________________

Genel Toplam

110

Hazrladmz Karahanl Trkesi Szlndeki toplam kelime says ise madde ba olarak 11519 dur.247 Yukarda verdiimiz saysal veriler XI ve XII. yzyl Trkesi iin ok nemli bir rakamdr. Bu kelimelerin byk ounluunun Trke kkenli olduu gzden rak tutulmamaldr. Atebetl-Hakyk, Kutadgu Bilig, Dvn- Hikmet, Kuran Tercmesi adl eserlerden geliigzel aldmz aadaki Arapa ve Farsa kkenli kelimeler daha XI. yzyl balarnda dilimizde ok sayda alnt kelimenin olduunu gstermektedir.248 TABLO III Arapa bid (KB, AH, DH) ceb (KB, DH) ciz (KB, DH, KT) advet (AH, DH) aded (KB, AH) det (AH, DH) adl (AH) amel (KB, AH, DH, KT) afv (AH, KT) ahd (AH, DH, KT) bal (KB, AH, DH) beyet (KT) bedel (KB, AH, DH) bel at (KB, DH) bere t (KT) basal (AH)
247 248

Farsa bat (KB, AH) bend (KB) ba e (AH) bedbat (AH, KT) berber (AH, KT) blend (AH) cn (KB, AH, DH, KT) cihn (KB, DH) cdu (KT) dra dermn (AH) dil (AH, DH) dost (KB, AH, DH, KT) dmn (KB, AH, KT) ferite (KB, DH, KT) gevher (KT, KB, DH)

Bu saym tarafmzdan yaplmtr. Saym srasnda sadece madde ba kelimeler dikkate alnmtr. Karahanl Trkesi devresi Trk milleti iin bir gei dnemi oluturmaktadr. Trklerin bu dnemde slm dinne girmesi sonucunda her alanda olduu gibi dil sahasnda da dikkate deer deimeler yaanmtr. Mesela ilk Kuran tercmeleri de bu dnem ierisinde yaplm ve din etkisi ile dilimize Arapa ve Farsa kelimeler girmitir.

111

bed (AH) bek (KB, AH) cef (KB, AH, DH) cevb (KB, AH, DH, KT) chil (AH, DH, KT) cedel (AH) cevr (KB, AH) cmle (AH) du (KB, AH, DH, KT) devlet (KB, AH, DH) dny (KB, AH, DH, KT) dell (AH) ecel (KB, AH, DH, KT) aflet (KB, DH, KT) habb (DH) hcet (KB, DH, KT) hezne (KT) ikmet (KB, DH, KT) kfir (KB, DH, KT) kitb (KB, AH, DH, KT) add (KB, DH, KT) rhat (KB, AH, DH) pend (KB, AH, DH) . (KT) ehvet (KB, KT) vcib (KB, KT) va t (KB, DH, KT) vef (KB, AH, DH, KT) zhid (KB, AH, DH, KT) zamed (AH, DH, KT) bk ziyde (AH, KT)

hergiz (KB, DH, KT) hner (KB, AH) kn (AH, DH) pdih (KB, DH) pend (KB, AH, DH) . (KT) per (KB, DH, KT) rz (KB, DH, KT) zer (AH) zlf (KB) p (DH) pertev (DH) pervne (DH) pyn (DH) pre (DH, KT) pr (DH, KT) per (KB, DH, KT) pes (DH, KT) pemn (AH, DH, KT) peyd (DH) pn (KT) derv dery dest destn (KT) st n heme (DH, KT) hemdem h (KB, AH, DH, KT)

112

Karahanl dnemi eserlerinden Dvn- Hikmet, Atebetl-Hakyk ve Kutadgu Bilig, din tasavvuf ierikli eserler olduu iin, bu eserlerdeki alnt kelimelerin (Arapa, Farsa) byk ounluu din tasavvuf terimlerdir. 249 Bu kelimelerden bazlar unlardr: TABLO IV zhid (KB, AH, DH, KT) zhir (DH, KT) arbt (AH) arm (KB, AH, DH, KT) al a (DH) alvet (DH) hm (DH) amd (KB, AH, DH, KT) amr (KT) amyet (KT) mazlm (DH) mye (KB) tat (KB, DH, KT) erat (DH, KT) tatavv (DH) let (DH) l (KB, AH, DH, KT) li (KB, AH, DH) bid (KB, AH, DH)

ars (AH, KT) harf (KB) s (KB, AH, DH, KT) aslet (AH) bert hatib (DH) hev ayrt (KT) hayrn (DH) azne (KB, KT) helk himmet (KB, AH, DH) hikmet (KB, DH, KT) horsend (DH) km (KB, AH, KT) . (DH) ud (DH) alfe (KT) mslmn zin (KB, KT)

Din tasavvuf kelimelerin en fazla getii eser Dvn- Hikmettir. Bunda Hoca Ahmet Yesevnin bir tarikat eyhi olmas ve mridlerine tasavvuf ilmini retmesi esas

Bu kelimelerin anlamlar kullanld esere gre, almamzn szlk ksmnda yer almaktadr. Terimler hakknda daha geni bilgi almak iin bkz. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Szl, Szl stanbul, 2000.
249

113

tekil eder.250 Bu yzdendir ki Dvn- Hikmette geen kelimelerin pek ou Arap ve Fars kkenlidir. Zaten Karahanl dnemi eserleri ierisinde en ok Arapa ve Farsa kelime Dvn- Hikmette yer alr. Din tasavvuf kelimelerin ounlukta olduu bir dier dnem eseri ise Atebetl-Hakyktr. Hatta Edip Ahmet Arapa ve Farsa kelime kullanma hususunda biraz ileri gittii iin Ahmet Caferolu gibi bilim adamlar tarafndan eletirilmitir.251

TABLO V Karahanl Trkesi eserlerindeki Arapa ve Farsa kelimelerin saysal dkm u ekildedir:252 Arapa Divn Lgtit Trk254 Kutadgu Bilig AtebetlAtebetl-Hakyk Kuran Tercmesi DivnDivn- Hikmet 334 251 357 763 1705 79 103 177 588 947 413 354 534 1351 %14 %27 %27 %61 Farsa Toplam Oran253

______________________________________________________________

Genel Toplam

2652

%16

Eraslan, a.g.e. s. x a.g.e., Caferolu, a.g.e. s. 78-79. Ahmet Caferolu, bu dnemde yaygn olarak kullanlan Trke kelimelerin a.g.e., o dnem eserlerinde hemen hemen hi kullanlmayan Arapa ve Farsa kelimelerle karlandn belirterek bunlar birka kelime ile rneklendirmitir. 252 Saymlar madde ba olarak yaplmtr. 253 Oranlar herbir eserin toplam kelime saysna gre ayr ayr hesaplanmtr. Bir nceki saysal dkmde Karahanl eserlerindeki kelimelerin toplam saylar isim ve fiil olarak ayrca verilmitir. 254 Ercilasun, a.g.e., s. 357-358. Ahmet Bican Ercilasunun verdii bu bilgiye gre Kagarlnn eserinde snrl sayda ince, Souta ve Moolca kkenli kelime vardr. Bunlar da o dnemde Trkelemi kelimeler saylmaktadr.
250 251

114

Yukardaki saysal dkm bizlere Karahanl Trkesi eserlerindeki Arapa ve Farsa kelimelerin oranlar hakknda dikkate deer bilgiler vermektedir. Bu dkme baktmz zaman Kutadgu Bilig, ilerinde en sade saylr. Kutadgu Biligten sonra yazlan eserlerde Arapa ve Farsa kelimelerin oran olarak arttn grmekteyiz. Bu artlardaki en byk etkenlerden birisi eserlerin din tasavvuf ierikli olmasdr. zellikle Dvn- Hikmetteki Arap ve Fars kelimelerinin byk ounlukta olmas baz eyleri dndrmektedir. Dil asndan salam bir kaynak saylmayan bu eser Ahmet Yesevnin vefatndan yzlerce yl sonra bakalar tarafndan istinsah edildii iin baz eklemeler ve karmalar yaplm olabilir. nk baz hikmetler deiik blgelerdeki, onbeinci ve onaltnc yzyl Trkesinin zelliini tamaktadr.

DRDNC BLM SZLK

116

A a b aba (I) aba (III) aba ba aba bd bdn ama, arma gibi durumlar ifade eden bir szck. (DLT I) (F)1. Su 2. Letfet, holuk, gzellik. (DH)
b u gil (F) Su ve balk. (DH)

(apa/aba) Ana. (DLT I) kr. ay (apa/aba) Baba. (DLT I) (apa/aba ba) Dalarda yetien ve dallarn yedii hyar gibi dikenli bir ot. (DLT I) Umac. ocuklar korkutmak iin aba keldi denir. (DLT I) (F) Mmur, bayndr. (DH) (F) Mmr, bayndr. (AH, KT)
lbdn llma bdn lma (F.T.) mar etmek. (KT) (F.T.) Onarma, imar etme. (KT)

aba (II)(apa/aba) Ay. (DLT I)

kr. bdn kr. bd

aba abal abd Ab abababtabtbid abr abru Abul aceb (I) aceb (II) Acem ac ac

Gz demesin diye bostan ve bahelere dikilen korkuluk. (DLT I) Bir eyi az grme, az bulma zamannda sylenen bir szdr. (DLT I) (A) Kul, kle, mahluk. (DH) Erkek ad. (DLT I) Bir eyi bakalarndan gizlemek. (DLT III) Gizlemek. (DLT I)
abt an Gizleyen. (DLT I)

(A) badet eden, tapan, tapnan. (KB, AH, DH) (A) Anber. (KB) Tereddt eden, kesin karar veremeyen. (KT) Kagarda bir yer ad. (DLT I) (A) Hayret, taaccp, ama. (KB, DH) (A) Gzel, ho. (AH) (A) Acem. (AH) Ac, elem verici. (AH, KT) Ak. (AH)

117

ciz

(A) ktidarsz, zayf, kudretsiz. (KB, DH, KT)

bolciz bollciz ll ciz l l (A.T.) Aciz olmak, gc yetmemek. (KT) (A.T.) Aciz klmak, aciz brakmak. (KT) (A.T.) Aciz brakan. (KT)

cizl cizl acun acz a (I)

(A) Kuvvetsizlik, cizlik. (KB) (S. ajun) Ajun, dnya, felek. (AH) (A) cizlik, gszlk, iktidarszlk. (DH) 1. A, doymam. (DLT I, KB, DH), 2. A gzl. (KB)
adn lla u to lu Alktan lmek. (DH) (T.F.T.) Alk ve tokluk. (DH)

kr. ajun

a (II) aa- (I) a- (II) aaa- (III) aa- (IV) a aaa (I) a (II) saa saa a alalananaaatat- (I) atat- (II) al alnalnaturatur-

nleme edat olup ya, hey, ey anlamnda kullanlr. (DLT I) Amak. (DH) 1. Ortadan kaldrmak, yok etmek, gidermek, 2. Meydana karmak, ortaya koymak, 3. Ferahlk vermek, 4. Ayrmak. (KT) Ackmak. (DLT I, KB, KT) Amak, izah etmek. (DLT I, KB, AH) Yal kadn. (DLT I) 1. Ac vermek, 2. Ekimek, acmak, bir eyin tadnn aclamas. (DLT III, KB, KT) 1. Ac, elem verici.(KT), 2. Ac, tatl olmayan. (DLT I, KB)
l a l kp inde eki bulunan, ierisine konulan eyi ekiten kp. (DLT I)

1. Hann bahii. (DLT I, KB), 2. Nimet iinde yaay. (DLT I) Eki bir eyler istemek. (DLT I) Byk karde. (DLT I) Ackmak. (DLT I) 1. Almak. (DH, KB, KT) 2. Ferahlamak, anlalmak. (KB, KT)
alm Alm olan ey, nesne. (KT)

hsan etmek, balamak. (KB) Yardm etmek. (DLT I) Ekitmek, actmak, ac vermek. (DLT I, KB, AH, KT)
at an Actan. (DLT I)

Ortadan kaldrmak. (KT) Alk. (DLT I, KB, DH, KT) Almak. (DLT I) Atrmak. (DH)

118

au au au lu au lu auraurad a (I) a (II) d ada (I)

Tanrya hitaben ey baba, ey peder anlamlarnda kullanlr. (KB) Ak. (DLT I, KB, KT)
au yaru Aydnlatan, k veren. (KT)

Helal. (KT) Zafer, galibiyet, fetih. (KT) Acktrmak, a brakmak. (KB) sim. (AH) yilik alameti. (DLT I) Yemende bir kavim ad. (KB) (A. ed) 1. Son, 2. Tamam, 3. Yerine getirme, 4. Feda etme. (DH)
bolada bollada l(A.T.) Tamamlanmak, son bulmak, feda olmak. (DH) (A.T.) Tamamlamak, sona erdirmek, feda etmek. (DH)

kr. at, ata at,

Kuma ve kumaa benzer sanat eseri olan her ey. (DLT I)

a a aklana aklan-

Ayak. (DLT I, KB, AH, KT) Ayaklanmak. (DLT I)

ast a a ast a a n bola a n bolla a n ll a a n l l tura a n tura a n tur an a a n turma tuta a n tuta a n tiktikAlt, aa taraf. (KT) Ayakta. (KT) Kalkmak, ayaa kalkmak. (KT)

kr. aya , aya

1. Namaz tam erkn ile yerine getirmek, 2. Ayakta tutmak, geerli klmak, 3. Doru yapmak. (KT) (namaz) klan, eda eden. (KT) 1. Ayakta durmak, kyam etmek, 2. Davranmak, hareket etmek. (KT) 1. Namaz klan, 2. dareci ve hakim olan. (KT) Makam, mevki. (KT) (namazda) ayakta durmak. (KT) nat etmek, ayak diremek, direnmek. (KT)

l ada l ada su adlet adletl adletl adam ada adaada- (I) adaada- (II) advet

zm balarnda ardak ayaklar yapmak iin kullanlan aa. (DLT I) Birlikte, beraber, yan yana. (KB) (A) Adalet, doruluk. (DH) (A.T.) Adaletli, doru. (DH) (A. dem) Adam, kii. (KB) Arkada dost. (DLT I, KB) Arkada olmak, dost olmak. (KB) armak, yolunu kaybetmek. (DH) Dmanlk. (AH, DH) kr. dem, a emi, dem dem,

119

adeb aded dem dem a emi adem det a r (I) a r (II) rlana rlana (II) A (III) laa lala la n a na a ns ra r-

(A) Edep. (AH) (A) Say, adet. (KB, AH) (A) Adam, insan, kii. (DH, KT) (F) Ademolu, insanolu. (KB, KT) (F) nsan. (AH) (A) Yokluk, yok olma. (DH) (A) det, huy, tabiat. (AH, DH) Aygr. (DLT I, KB) Siris yldz. (KB) Aygrlamak. (DLT I) Ayk, sarholuktan aylan kii. (DLT I) Kagarda bir ky ad. (DLT I) Aylamak, ay gibi olmak. (KB) Aylmak. (KB)

kr. edeb kr. adam, a emi, dem adam, kr. adam, a emi, dem adam, kr. adam, dem, dem adam, dem,

a ra Kulaklar ak, vcudunun br taraflar kara olan geyik. (DLT I) a (I)Ay. (DLT I, KB)

1. Baka, dier, ayr. (DLT I, KB, AH, KT) 2. Dna, darsna. (KT)
a n a n Trl trl, eitli, dank. (KT)

(F. ne) Cuma gn. (KB) Baka, dier, bakasna gre. (KB)

kr. dne

1. Aklamak. (KT), 2. Ayrmak. (KB), 3. Engel olunmak, yasaklanmak. (KT)

r- sea r- sea rma

kr. ayrayr1. Ayrntl olarak aklamak, 2. Hkm vermek. (KT) 1. Hakk, batldan ayrma, furkan, 2. Ayrt etme. (KT)

rta rtrtlaa rtlartlaa rtlaa a z dil (I) dil (II) adil

Ayrtmak, ayrma. (KB) Ayrt etmek, ayrmak. (KB) Anlamazla dmek, ihtilafa dmek. (KT) Apmak, ayrmak. (DLT I, KB) Yksek yer, baak, yksek yerler. (DLT I)
a z ta Geit vermeyen da. (DLT I)

(A) Adaletli. (KB) (A) Adalet sahibi. (DH) (A. adl) Adalet. (DH) kr. adl
ladil l- (A.T.) Adaletle hareket etmek, adalet gstermek. (DH)

120

dne adl a ma yl yl adn naa naa na u nala nalnaa nanata natr a r r a r rl la rlrm a rm r a r r a ra ru ad a ut utlaa utlaafa fet afsun afv

(F) Cuma gn. (KT) (A) Adlet, doruluk. (AH) (A) 1. Cennet, 2. kmetgah. (DH)

kr. a na kr. adil

Yal olduu iin yk vurulmayan hayvan. (DLT I) Deimek, bozulmak, ktlemek. (DLT I, KT) Baka trl. (KB) Deitirilmek. (KT) Anlamazla dmek. (KT) Deitirmek, tahrif etmek. (KT) Buday temizlemek iin kullanlan bir aygt. (DLT I) Ayrk, ayrk otu. (DLT I) Ayrlmak. (KB) Eerin altna iki yanna konulan kee. (DLT I) kiye ayrlan yolun ba. (DLT I) Ayrlmak. (DLT I) 1. Baka, teki, 2. Fark, farkl. (DLT I, KB) (A) Dman. (AH) Avu. (DLT I) Avulamak. (DLT I) Apak, tertemiz. (DH) (A) fet, bel, felaket. (DH) (F. efsn.T.) Byc sihirbaz. (KB) (A) Af, balama. (AH, KT)
lafv lafv tken (A.T.) Affetmek, balamak. (KT) (A.T.) Affeden, balayan. (KT)

laa u la-Garip grmek, yadsmak. (DLT I) kr. awu, avut, avu kr. ap a

afyet afyet a (I) a (II) a - (I) a - (II) h a an er

(A. fiyet) fiyet, shhat, salk, esenlik. (KB) A. (KB) ki bacak aras boluk. (DLT I) Ykselmek, kmak. (KB, KT) Belirmek, bozulmak. (DLT I) (F) Haberdr. (KT) Genizden laf syleyen kii. (DLT I)

121

a art u z za du a a a l a l a m a n naa naa r (I) kii

arap. (DLT III) (F.T.) Bir ey yapmaya balamak. (KT) Bir yere snan, kim olduu belli olmayan kii. (DLT I) pekli kuma, hazine. (DLT I, KB) pekli kumalar gzetleyen kii, hazine bekisi. (DLT I, KB) 1. Koyun yata, 2. Koyun pislii. (DLT I) Hazine. (KB) Bir agm yer bir kta zerine klacak yer . (DLT I) Dilsiz, konuamayan. (KB, KT) Debelenmek. (KB) Kadar, miktar, arlk. (KT)
a r yk bola r bolla r lAr yk. (KT) Ar gelmek, arlamak. (KT) Arlk basmak, yere ylp kalmak. (KT)

a r (II) rlaa rlarlana rlana rl a rl (I) a rl (II) a ta t- (I) ta t- (II) a z zlaa zlaa la yer nata natr a rr a r r l a r l

1. Ar, g. (DLT I, KB), 2. Ar, deerli, kymetli. (KB) kramda bulunmak, misafiri arlamak. (DLT I, KB, KT) Arlanmak, hrmet edilmek. (KT)
a rlanm Hrmet ve ikram edilmi. (KT)

Kutsal, mbarek. (KT) Arlk, (iitme iin) zayflk. (KT) Hrmet, ikram. (KB)
a rl e g Gzel, hoa giden. (KT)

Ykseli. (DLT I, KB) Belirtmek, kartmak. (DLT I) Brakmak, terk etmek, datmak. (KB) 1. Az. (DLT I, KB, AH, KT), 2. Irman su tulumunun testinin kpn veya kuyunun az. (DLT I) Az amak, bir eyin azna vurmak. (DLT I) Issz yer. (DLT I) Buruturmak, kekeme yapmak. (Bir ey yedikten sonra dildeki uyuma) . (DLT I) Armak, ac duymak. (KB, DH, KT) Ar, sz. (DLT I, KB, KT) Ac veren. (KT) kr. az

122

r ana r anr a ra rtrtt rua rua ru (I) a ru (II) lana ru lanruta ruta u a uj a u ulaa ulaura a ura aa ar az h ahd hestel hestel a al ir iret akm km aker

Ardan dert yanmak. (DLT I) Szlamak, szlanmak. (DLT I) Artmak, vurup sindirmek, can yakmak. (KB, DH, KT) Arlamak. (DLT I, KB) Mal, hazine. (KB) Dert, sknt. (DLT I, KB) Bir ii veya yk ar grmek. (DLT I) Vurup sindirmek, can yakmak. (KT) Zehir. (DLT I, KB, AH) (a uz) Az, inek veya koyun dourduktan sonra gelen ilk st. (DLT I)
a ujlu er St ien ilk kii. (DLT I)

a ru snggi Omurga kemiklerinin nce geleni. (DLT I)

Zehirlenmek. (DLT I) Zehirlemek. (DLT I) Arak. (DLT I) Aa, byk erkek karde, aabey. (DH)
aa ini Byk ve kk erkek kardeler. (DH)

Ar. (DH) Az. (DH) (A) h, yazk. (DH)

h u ef n (F) Ah ve inleme. (DH)

kr. a r kr. a z

(A) Ahit, yemin, sz verme. (AH, DH, KT)

klahd kl(A.T.) 1. Sz vermek. (DH, KT), 2. kaz etmek, emretmek. (KT)

(F.T.) Arballk. (KT) Cmert, eli ak. (AH) Cmertlik. (AH) (A) Son, sonunda, nihayet. (KB, DH, KT)
bolir bol(A.T.) Son bulmak, sona ermek. (DH)

kr. a kr. a l

(A) hiret, br dnya. (DH, KT)

iret a barbar(A.T.) br dnyaya g etmek, lmek

(A) Hkmler, emirler. (DH) (F) Ate koru. (DH)

bolaker bollaker l(F.T.) Kor haline gelmek. (DH) (F.T.) Kor haline getirmek. (DH)

123

alm lm Amed asa asatsatahsumlaahsumlaaam atartarajmu ajun ajun

(A) Ryalar. (KB) (A) Ahmet. (AH) Aksak, topal. (DLT I, KT)
asa busa Topal ve olak olanlar iin kullanlan bir ifade. (DLT I)

Aksatmak. (DLT I) Sarho olarak kavga etmek. (KB) (F. m) Akam. (DLT I, KB) Aktarmak, devirmek, dndrmek, ynetmek. (DLT I, KT) Ak ap. (DLT I) (S) Dnya, yer. (DLT I, KB, AH, KT) (S.T.) dareci, hkmdr. (KB) kr. acun

ajunlu (S.T.) Canl. (KT) ajunlu (S.T.) Dnyaya ait, dnyalk. (KB) a Ak, beyaz. (AH, DH)
a sakal er A say A terek Sa sakal aarm er. (DLT I) Yer ad. (DLT I) Yama lkesinde bir kpr ad. (DLT I)

a -

Akmak, szmak. (DLT I, KB, DH, KT)

a ar ar ar a ar gz Akarsu, rmak. (KT) Akarsu. (KT)

a ar suwTufan, felaket. (KT)

ara ara be a kbet kbet a l a l a m a n a nu ta t il

Aarmak. (DH) (A. a abe) 1. Yoku, tepe, engel, 2. nsan Allaha yneltmekten alkoyan dnya balar. (DH) Eli ak, koak, cmert. (DLT I, KB, AH) (A) Son, nihayet. (KB, DH) (A) Akl. (KB, AH) Cmertlik. (KB, AH) Bir akta akacak kadar olan su. (DLT I) Sel, akn. (DLT I, KB, KT) Geceleyin gidip dman basan adam. (DLT I) Aktmak. (DLT I, KB, KT) (A) Akll, akl sahibi. (DH)
bol il bol(A.T.) Akll olmak, gerei bilmek. (DH)

kr. a kr. a l kr. al

124

a l

(A) Akl. (AH, DH)

la l- kll la l- cz l yita l yitln ala ln ala l u (A) Tam akl, Allahn akl. (DH) (A) nsan akl, belli bir snr olan akl. (DH)

kr. a l

l kita l kit- (A.T.) Akl bandan gidip dnemez hle gelmek. (DH) (A.T.) Akl kfi gelmek, akl erdirebilmek, hakikati idrak edecek durumda olmak. (DH) (A.T.) Akln bandan almak, dnemez hle getirmek. (DH) (A.F.) Akl ve dnce. (DH)

l a la ru tura turuza uzal (I)

Akmak. (DLT I) 1. Yava ol anlamnda bir sz. (DLT I), 2. Yava, yavaa. (KB) Bir eyi aktmak. (DLT I) Aktmak. (DH) Devlet bakanlarna bayrak ve onlarn atlarna eyer rts yaplan turuncu renkte bir kuma. Turuncu renge de al denilmektedir. (DLT I, KB)

al (II) al (III) l alal- (I) alal- (II)

Hile, al, aldatma. (DLT I, KB, KT, KT)

lal lTuzak kurmak, aldatmak, hile dnmek. (KT)

Al, pembe, krmz. (AH)

al vt Al boya. (DLT III)

(A) Aile. (KT) Almak anlamna gelip yardmc fiil olarak kullanlr. (DH) Almak, sahiplenmek, ele geirmek. (DLT I, KB, AH, KT) kr. al alall al l alma Alc. (KT) Alma, al. (KT)

ala (I) ala (II) Ala (III) al l alalalalalau alan r alaralaralartalartalavan ala

Acele etmeyi bildiren bir edattr. (DLT I) Kark renkli, ala. (DLT I, KB) Ferganaya yakn bir yayla ad. (DLT I) (A) En yce, en stn. (DH) ( <ala + almak ) Alabilmek. (DH) Alauk. (DLT I) Trkmenlerin yedii geleni adnda kk bir hayvan. (DLT I) Kzarmak. (DLT I) Gz belertmek. (DLT III) Timsah. (DLT I) Yumuak huylu, uslu. (DLT I, KB)

125

al ald aldaaldalem lemlu alem Alev aleyk alal alu al u Al u l al l al al alm alm a aln (I) alnaln- (I) alnaln- (II) al (I) al bri alal Al lim al aal aa al anal n-

Hilekr, aldatc. (KB) n, huzur, nezd. (DH) Aldatmak. (DLT I, KT)

l alda l Aldatmann karln aldatarak veren. (KT)

(A) lem, kinat, cihan, dnya. (KB, DH, KT) (A.T.) nsanlar, btn yaratlmlar, canllar. (KT) (A) Bayrak, sancak. (KB) (A) Alev, Ali ile Fatma neslinden olanlar. (KB) (A. aleyke) Senin zerine olsun. (KB) Almak. (KB) Alc, alan. (DH) Kagarda bir ky ad. (DLT I) Alc. (KT) Ku gagas. (DLT I) Alalmak, heves. (DLT I, KB) Alacak kiinin zerinde olan bor. (DLT I, KB) Hakann mektubunu Trk yazsyla yazan kii. (DLT I) 1. Aln.(DLT I, KB, AH, KT) 2. Cephe. (DLT I, KB), 2. nsann karsna gelen yer cephe dan yksek ve yumru ksm. (DLT I) Bir eyi zerine almak, alnmak. (AH, KT) Bakasnn yardm olmadan alacan almak. (DLT I, KB) Su az veya suyun havuza dkld yer. (DLT I) Bir hakk alma, bir hakk verme. (DLT I) Beraberce yapmak, beraber paylamak. (KB)
al an Alan. (DLT II)

aleyhisselm (A) Selm onun zerine olsun (Peygamberler iin). (KB) kr. alal-

al (II)Borluyu borcu yznden sorguya ekme. (DLT I)

Hz. Ali. (KB, AH) (A) Bilgin, lim. (KB, AH, DH) Bir eyi bitirmek, mahvetmek. (DLT III, KT) Alklamak. (KB) Karlkl alklamak. (DLT I) Bitip tkenmek, son bulmak. (DLT I, KB, KT)

126

al n usuz

Yok olmayan, zeval bulmayan. (KT)

al (I) al (II) al tal tAllh alma alp

alpa

Selam. (KT)
bral brEsenlik dileme. (KT)

Dua etme, me, birinin iyiliklerini sayma. (DLT I, KB) Bir eyi yok etmek iin yarmak. (DLT I) Alklamak. (KB) (A) Allah. (DH, KT) Elma, almla. (DLT I) Yiit, cesur. (DLT I, KB)
alp tigin Yiit kle. (DLT I)

kr. almla

ut

Tek bana dmana saldran, hibir ekilde yakalanamayan yiit. (DLT I) Kahramanlk, yiitlik. (KB) Soyulmak, bireyden kurtulmak. (DLT I, KB) Aa, alt. (KB) Alt says. (DH, KT) Altm says. (KB, DH) Aa, alt. (DLT I, KT) Altn. (DLT I, KB, DH, KT)
Altun Altun Tarm Byk kadnlarn lkab. (DLT I)

alpl als alt alt altm altn altun alu alun alu alu m amar am m aman amel

kr. altn

kr. alt

Soutulmu nesne. (DLT I) Yenilen boumlu bir ot. (DLT I) Kel, dazlak . (DLT I) Kagarda bir ky ad. (DLT I) (A. mm) Halk, ahli. (KB, AH, DH) Baz, bazs. (KT)
amar amar Baz baz. (KT)

(A) 1. ma, gzleri grmeyen, 2. lh hakikatleri gremeyen. (DH) (A) Aman, emniyet. (KB) (A) 1. , alma, amel. (KB, AH, DH, KT), 2. Niyet. (DH)
lamel ll amel l l (A.T.) (Dinin gereklerini) yapmak. (KT) . (DH) (A.T.) Yapan, eden. (KT)

amm amm

(A) Amca. (KT) (A) Ama, fakat, lkin. (KT)

kr. ammi

127

mil mi min ammi ama (I) ama (II) aml amrulamrul-

(A) Yapan, ileyen. (KB, DH) (A) min, yle olsun; y Rab dualarmz kabul eyleanlamnda bir sz olup dualarn sonunda sylenir. (DH) (A.amm, am, ammt) Amca. (DH) Ama, hedef, nian. (DLT I) ift kz, tarm aygtlar. (DLT I) Kmldamayan, durgun. (DLT I) Skna kavumak, sakinlemek, yatmak. (KB, KT)
amrul u amrulma amrulm Dinlenme yeri. (KT) Skunet, huzur, gven. (KT) Skunet bulmu. (KT)

kr. amm

kr. amul

amul amullu amuy amurtamurtamruamruamuamua (I) a (II) aaaa (I) aa (II) ana aaaaana aar ana (I) ana (II)

Yava, skin. (KB) Sknet. (KB, KT) Sar erik. (DLT I)

kr. aml

1. Bir eyi yattrmak. (DLT III), 2. (Ses) alaltmak, ksmak. (KT) Huzura kavumak. (KT)
amruma Huzur, gven. (KT)

App kalmak. (DLT I) Ya ila olarak kullanlan bir ku ad. (DLT I) Hayr anlamna gelen bir ilge. (DLT I) 1. Anmak, anlamak, 2. Hile etmek. (KB) Bkz. ol (KB) ol. Ona. (AH, DH)
aa o zellikle ona, sadece ona. (KT)

kr. aar

Ana, anne. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Anlamak, bilmek. (AH, DH) Kklnde byk bir anlay gstererek kendini bir anne gibi sevdiren kz. (DLT I) Ona. (DLT I, AH) Nice, o kadar. (AH) (KB, KT)
ana bar anada ana Fakat, lkin. (KT) Kadar. (KT)

kr. aa kr. ol
kr. anas bar

O zaman, o zamanki, -dnda, hemen, birdenbire. (KT)

128

ana a tegi l ana l anas bar

O zaman kadar ki, -a kadar. (KT) Gibi, sanki. (KT) Fakat, lkin, ancak. (KT) kr. ana bar

and

Yemin, ant. (DLT I, KB, KT)

sand sand tuta

Yemini bozmak. (KT) And olsun ki. (KT)

anda (I)

1. Orada, orda. (DLT I, AH, DH), 2. Ahrette. (DH). (DLT I, AH, DH) kr. ol, ana
anda erken Orada olmak. (KT)

anda (II)

Ondan. (AH)
anda a n anda anu anda burun anda ki in anda din Ondan baka. (KT) Ondan nce. (KT) Ondan nce. (KT) Ondan sonra. (KT) Ondan nce. (KT)

anda

yle, byle, o ekilde, evet yle anlamnda bir kelime. (DLT I, KB, DH, KT)
anda erse anda ermez anda err yle ise. (KT) Hayr, yle deil. (KT) Evet yle. (KT)

anda u andan arand aradadand and and andn aduz an a an ar aran aran (I)

yle, ylece, o ekilde, o kadar. (KT) ondan sonra anlamnda bir kelime. (DLT I) Yemin ettirmek. (DLT I, DLT III ) 1. Bir eyde hile etmek, ii gizli yapmak, 2. Av hayvanlarn yakalamak iin tuzak kurmak. (DLT I) Elek, kasnak gibi eylerin kasna. (DLT I) Ant imek, yemin etmek. (KT) Ant imek. (DLT I) Ondan. (AH, DH) Andzotunun yerden kazlp karlan ve atlarn karn arsna ila yaplan kk. (DLT I) Deersiz. (DLT I) Bkz. ol (KB) ol. Ant imek. (DLT I) Bkz. ol (KB) ol.

129

an (II) al alaalaann ann an

Onu. (AH, DH) Tamamen, bsbtn. (DLT I) Anrmak. (DLT I) Onun ile. (AH) Onun. (AH, DH)
an n an ze Onun iin, bu yzden. (KT) Ona. (KT)

kr. ol

Anirvan at az alaalaanlar anlar anlayu araaraaraaraansz anuanuanu anu lu anum anunanunAnuirvan Anuirvan

(F. Nirevn) (AH) rdee benzer renkli bir ku. (DLT I)

kr. Anuirvan, NnRevn Anuirvan, N

1. Anz, 2. Hububat biildikten sonra tarlada kalan kke yakn saplar. (DLT I) Anlamak. (DLT I, KB, DH) Onlar. (KT) Bkz. ol. (KB, AH) ol Bylece, ayn ekilde. (KB) (DLT I ) Bkz. ol (KB) ol. Bir eyin hazrlanmas. (DLT III) Hazr. (DLT I, KB, DH, KT) e hazrlama. (DLT I) Czam hastal. (DLT I) Hazrlanmak. (DLT I, KB, AH) (F. Nirevn) Anirvn, randa 531 den 579 ylna kadar hkmdarlk etmi ve doruluu ile hret bulmu olan Ssni ah ki dil lkabyla anlr. (AH) kr. Anirvan, NnRevn Anirvan, N kr. raraAc iinde olmak, zdrap ekmek, alamak. (DLT I) kr. olar

laanu la-Bir eyi hazrlamak yada hazr bulmak. (DLT I, KB)

aut anutanutanutulanutulap

arap tpas. (DLT I) Hazrlamak, hazrl yapmak. (DLT I, KB, KT) Hazrlanmak, hazr hale getirilmek. (KT) Ne .. ne de, ya da, halbuki, lakin, deil, yok. (DLT I, KB, KT)
ap ma ap yime Ne de. (KT) Ne de. (KT)

apa

dem, insan. (KB)

130

ap a apa aplan arar- (I) arar- (II) ar bri ara Arab Araba arab aralaaralaarala Aramt Aramut aran aranl ew Arast rste ara arbuz ar ar a arar arar u ar u ulaar ulaar un ar ararar (I)

ok saf bir beyaz. (DLT I) Eer. (DLT I). (KB, KT) San cinsinden bir hayvanck. (DLT I)

kr. afa

Yorulmak, gc yetmemek. (DLT I, KB, AH, KT) Aldatmak. (KB, KT) Srtlan. (DLT I) Ara, bazen, arasnda. (DLT I, KB, AH, DH, KT) (A) Arap. (AH, DH, KT) (A.T.) Arap dili. (KB) (A) Arapa mensup, Arap kavminden. (DH) Bartrmak. (DLT I) Kark, karmakark. (DH) Bir yer ad. (DLT I) Uygur illerine yakn oturan bir Trk bl. (DLT I) At tavlas, ahr. (DLT I) Ahr olan ev. (DLT I) (A) Har yeri, kyamet gn btn canllarn dirilip toplanaca yer. (DH) (F) Ssl, bezenmi. (KB) (A) Mal, meta. (KT) Karpuz anlamnda olup meczen ahmak anlamna gelir. (KB) Heybe. (DLT I) Balk avlamak iin kullanlan ucu eri demir, olta. (DLT I) Yormak. (DLT I, KB) ki da aras. (DLT I) nsann aldand nesneler. (DLT I) Yarmak, gemek. (DLT I) San cinsinden yarm arn uzunluunda bir hayvan. (DLT I) Ar. (DLT I, AH, KT) Temizlenmek, temiz olmak, armak. (DLT III, KB, AH, KT) adr rts. (DLT I)

131

ar (II)

1.Temiz, ar, pak (DLT I, KB, AH, DH, KT), 2. Mnezzeh, takdis ve tenzih etmek. (KT), 3. Mukaddes, kutsal. (KT), 4. Kudds. (KT) kr. ar
ayar ayar ra Tar ar Tar yd lar yd lTesbih etmek. (KT) Daha temiz. (KT) Subhan Allah. (KT) Tesbih etmek. (KT)

ar (III) ar (IV) laar lal ar l ar (I) ar (II) ar (III) lanar lanarnarn- (I) arnu ar artart-

Ark, pnar, rmak. (DH, KT) Cennetteki pnarlar. (DH) Tesbih etmek. (KT) 1. Mnezzeh olma.(KT), 2. Temizlik. (DLT I, KB, KT)
sz ar sz Pis, necis, murdar, kt olan. (KT)

Irmak. (DLT I) Zayf, clz. (DLT I) Bkz. ar . (AH, DH, KT) Ark yapmak, yol amak. (DLT I) 1. Arnmak, temizlenmek. (KB, KT), 2. Ykanmak, boy abdesti almak. (KT) Gnah. (DLT I) Eri, arga. (DLT I) Temizlemek, temize karmak. (KB, KT)
artma art an Temizleme, artma. (KT) Ayklayan. (DLT I)

r rif riflik arju ar ar a (I)

(F) Evet. (KT) (A) rif. (AH, DH) (A.T.) rfan sahibi olma. (DH) akal. (DLT I) Pislik. (DLT I) Arka, srt, arka taraf. (DLT I, KB, DH, KT)
ar a brigli olturar ada oltursuw ar a suw ar a talatalala Yz eviren, ardn dnen. (KT) Halef olmak. (KT) Meni. (KT) Geriye atmak, terk etmek; deer vermemek. (DH)

ar a (II) alanar alan-

Skntl anlarda yardm eden kii. (DLT I, KB) Birisinden destek grmek. (DLT I)

132

aar aaa ar aa ar a ar ar a ar aar (I) ar (II) u ar u ar u lanar u lanar un (I) ar un (II) rlanrlanarma an arma (I) arma (II) armn (I) armut arpa arpa an arsal sa arsal ars arslan arslanlaarslanlaarsu arsu ar

Aramak. (AH) Aza ila aktmak iin kullanlan ii delik bir aygt. (DLT I) Arga; hal kilim gibi eyler dokunurken dokumann her bir katna enlemesine atlan iplik. (DLT I) Boynuzundan bak sap yaplan dii da keisi. (DLT I) Arkadan ykne yardm etmek. (DLT I) Kervan, kafile. (DLT I, KB, AH, KT) Yurdundan uzak dm birine gnderilen kimse, arac. (DLT I) ki kii arasnda arac olan kii, evlenme zamannda dnrler arasnda gelip giden kii. (DLT I) ki duvar veya direk arasn birletirme iin konulan aa. (DLT I)
kii ar u kii Sz dinlemez, inat kii. (DLT I, KB)

Haylazlk, dik ballk etmek. (DLT I) Gelecek yln ad. (DLT I) Yaban aygryla evcil ksraktan olan at. (DLT I, KB) (A.T.) Utanmak. (KT) Armaan. (DLT I) Yorgunluk. (KT) Aldatma, kandrma. (KT) (F) Hasret ekmek, 2. mitsizlik. (DH) Armut. (DLT I) Arpa. (DLT I, KB) Arpaya benzer bir bitki olup baa olmasna ramen evini (dnesi) yoktur. (DLT I) Kzla alan sa. (DLT I) Hem erkeklii hem diilii bulunan bir hayvan. (DLT I) Aldanmak. (DLT I, KB) 1. Aslan. (DLT III, KB, AH) 2. Aslan burcu. (KB) 3. Hakanlara verilen unvan. (DLT III) Aslan gibi olmak. (KB) Deersiz ey. (DLT I) (A) Ar, gn en yksek tabakas. (KB, DH, KT)
Krs Ar u Krs (A) Ar ve Krs. (DH)

133

Arullh Arullh

(A) lahi Ar. (DH)

art (I) art (II) artartartaartaarta arta

Arka, ard. (KT)

art sa Arka sa. (DLT I)

Boyun. (DLT I) Artmak, oalmak. (DLT III, KB, AH, KT)

artma Ltuf. (KT)

art (III)1. Da, tepe. (DLT I, DLT III, KB), 2. Sarp yer. (DLT I, DLT III)

Bozulmak ktlemek. (KB, AH) Bkz. arta . (AH) Bozulmu, fena, kt. (DLT I, KB, AH, KT)
ilig arta ilig i larta i lBozguncu, fesat karan. (KT) Bozgun karmak. (KT)

l arta l artaartaartatartatartatma artatur art (I) art (II) artlartlartartartlaartlaartu artulanartulanartu

Bozgun, fesat. (KT) Birbirini bozan okluklar iin sylenir. (DLT I) 1. Bozmak. (DLT I, KB, KT) 2. Heba etmek. (KT)
artat an Batl yolu tutan, yanl ve bo i tutan. (KT)

Vesvese. (KT)
tileartatma tileVesveseye drmek. (KT)

Fesat, fitne. (KT) Kadn mintan. (DLT I) Ykn bir dengi hayvana yklenen karlkl denklerden biri. (DLT I) nsan vcudunun yarsnn bir tarafta, br yarsnn dier tarafta olmas bir nesneye binildii zaman. (DLT I) Herhangi bir eyi yklemede yarmak. (DLT I) Tokatlamak bana vurmak. (DLT III, KT) Ard. (DLT I) Genellikle dan ardlanarak yeillenmesini ifade etmek iin kullanlr. (DLT I) Artk, fazla, ziyade. (DLT I, KB, KT)
artu ra artu artu artu atatll- (I) l- (II) lDaha ok, sayca daha fazla. (KT) irk komak. (KT) stn klmak, sekin klmak. (KT) irk komak. (KT)

artu lu

1. Fazlalk. (KB, KT) 2. Varlk, zenginlik. (KT) 3. hsan, ltuf, fazilet. (KT) 4. Fesat, fitne, bozgunculuk. (KT) 5. Hakszlk. (KT)

134

brartu lu brartu lu llurartu lu ur-

stn klmak. (KT) Arya kamak, ileri gitmek azgnlk yapmak. (KT) stn klmak. (KT)

lanartu lanarturarturartturartturartut arubat aru (I) aru (II) laaru laaru lu arum un aruaruarut ot arwaarwaar ar a

Artrmak, ar gitmek. (DLT I) Artrmak, arya gitmek, takviye etmek. (DLT I, KB, AH, KT) kr. artturarttur(AH) kr. arturartur-

arturularturul- htilafa dmek. (KT) At ve ata benzer armaan olup genellikle beylere verilir. Daha sonra her trl armaan iin bu kelime kullanlr olmutur. (DLT I, KB, AH) Demirhindi. (DLT I) Yorgun. (DLT I)
Aru turu Fergana ile Kagar arsnda bir yoku, tepe ad. (DLT I)

p, urgan. (DLT I) Dinlenmek, uyumak. (DLT I) Yorgunluk. (DLT I) Boya. (DLT I) Erimek, zlmek. (DLT I) Bir yl nceden artan kuru ot. (DLT I) Anlalmayan szler sylemek. (DLT I) (A ) Arz, takdim, sunma. (AH, DH) (A) Sunma, sunu. (KT)
(I)nar a l (I)nhl ar - hl (A.T.) Sunulmak. (KT) (A. tamlama F.) Hli arz etme, bildirme. (DH)

rz

(F) Arzu, istek, kuruntu. (KB, DH, KT)

lrz lniyz ar - niyz bildirmesi. (DH) (F.T.) Arzu etmek, temenni etmek, istemek. (KT) (A.F.) Niyaz, arz etme; tarikat mensubunun balln eyhine

rz tilek rzlarzlarzl rzl as (I) as (II) asasa

(F.T.) Utarit. (KB) (F.T.) Arzulamak, istemek, dilemek. (KB, KT) (F.T.) Arzulu, istekli. (DH) Cariye. (DLT I) Krk kymetli olan bir hayvan. (KB) Asmak. (DLT I, KT) . (DH) (A) sa, denek, dervilerin dayand sopa. (DH) kr. az

135

sn

(F) Kolay. (KB, AH, DH, KT)

lsn lsnl ursnl ur(F.T.) Kolaylatrmak. (DH) (F.T.) Selamete karmak. (KT)

snl snl asart u syi syi asel ashb

(F.T.) Kolaylk. (KT) Anlayl, akll. (DLT III) (F) Huzur, rahatlk, emniyet. (DH) (A) Bal. (AH, DH, KT) (A) Sahipler, Hz. Muhammedi grm ve sohbeti erefine nil olmu kiiler. (DH). (KB)
ashbashb- suffa (A.F.) Hz. Muhammet zamannda Mednede Mescid-i Nebev ye bitiik ve suffa denilen st rtl etraf ak bir meskende gnlerini geiren ve yedirilip iirilen fakir Mslmanlar. (DH)

as

Kazan, fayda, yarar. (DLT I, KB, AH, DH, KT)

as etetas llFayda vermek. (KT) Yararl olmak, fayda vermek. (KT)

kr. as

as as al al aslasl al asz al al smn asarasarasra asraasraasra asr asru asruasruast (I)

Faydac, krc. (KB) (AH) (A. al) Esas, asl. (KB) Aslmak. (KB, KT) (A) s, isyan eden. (DH, KT) (A) Asl. (AH) (A. azz) (AH) (A) Asl olan, esas. (KB, AH) (A) Asla, katiyen, kesin ekilde. (DH) (F) Gk, sema. (DH) Haylazlamak. (DLT I) Alt, aa. (DLT I, AH) Korumak, gzetmek, beslemek. (DH) Alttaki, aadaki. (KB) Kaplan. ki renkli ipe asr y dendii gibi, iki renkli her eye asr ad verilir. (DLT I) ok, pek. (AH, DH) Aksrmada yarmak. (DLT I) Alt, aa. (KB, DH) kr. azz kr. al al kr. as kr. al

136

ast (II) stne astn asturasturasunasunasurasurasurlaasurlaasurt u a (I) a (II) aaaaaaaa a aa laaa laaataatabar a Aan na na l l andurandurkr kr kra kra alaalaal an anu

Sokak. (DLT I) (F) Eik, dergh. (DH) 1. Aa, alt. (DLT I, AH, KT), 2. Alak, baya. (KT)
astnra En aa, daha aa mertebe. (KT)

Astrmak. (DLT I) Aslmak, asl olmak. (KB) Aksrmak. (DLT I) (AH) Aksrtan. (DLT III) Yemek, a. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Kenet, ba. (KB) Gemek, yol almak, ykselmek. (DLT I, KB, DH) Yemek yemek. Hakanl Trklerinde sadece byklerin yemei iim bu ifade kullanlr. (DLT III, KT) Aa, baya. (AH, KT) Aa, da dibi. (DLT I)
aa yer Tuvalet, ayak yolu. (KT)

kr. azurlaazurla-

Aa grmek, kk saymak. (DLT I) Yemek yedirmek. (DLT I) Samanla kepek kartrlarak slatlr ve ata yem olarak verilir. . (DLT I) A. (KB) ine giden yol zerinde bir konak yeri. (DLT I) Anmak. (DLT I) Tencere. (DLT I) (A) 1. k, ok fazla seven, 2. Kalbini Allah ak ile dolduran. (DH)
bol bol(A.T.) k olmak, ilahi sevgiye tutulmak. (DH)

(A.T.) klk, k olma, ilh sevgiye tutulma. (DH) Geirmek. (AH) (F) ikr, ak, meydanda. (AH, KT) (F) (KT) Yemek vermek, yedirmek. (DH) Aevi, mutfak. Ouzlar budaya da bu ad verirler. (DLT I) Konu, komu. (KB) nce, evvel. (DLT I, KB, KT) kr. kra kra kr. kr. kr.

137

baranu baranu

ne gemek. (KT) nceki, evvelki. (KB, KT)

aru atal o ul au auauau (I) au (II) au laau laaulaulaunaun- (I) a(u)na(u)n- (II) aunduraundurat (I) at (II) a atat- (I) atat- (II) ata (I) ata (II)

Ar, ok Kiinin son olu. (DLT I) Krmz toprak. (DLT I) rtmek. (KB) nsann topuk kemii, ak. (DLT I, KT) Demir balk, tulga. (DLT I) zlemek. (DLT I) Ak kemiine vurmak. (DLT I) rtmek. (DLT I) Gemek. (DLT I, KB) ne alnmak, nce olmak. (KT) nceden yapmak. (KT) 1. Ad, isim. (DLT I, KB, AH, DH, KT) 2. Lkap, unvan. (DLT I, AH) kr. ad, ata At (binek hayvan) (DLT I, KB, DH) At (binek hayvan) (KT) Atmak. (DLT I, KB, AH, KT) Atmak, afak skmek vb. . (DH) (A. a) Ba, ihsan. (KB) Baba, ata, ced. (DLT I, KB, DH, KT)
ata ana ata z Ana baba. (KT) Hala. kelimenin asl ata z arnda dr. . (KT)

kr. a kr. at

kr. a

t a atataata oul te te ata ata atal atan

Bkz. det . (AH) (A ) hsan, balama, ltuf. (AH, DH, KT)

la l- (A.T.) Balamak, ihsanda bulunmak. (DH)

kr. ata

Ad vermek, takma ad vermek. (DLT III, KB, KT) Halkn by imi gibi byklk taslayan ocua denir. (DLT I) (F) Ate. (DH) Ad, lakap, unvan. (KB) babacm anlamna gelen bir sevgi sz. (DLT I) Babalk. (KB) di edilmi deve. (DLT I) kr. at, ad at,

138

atanatan- (I)

1. Ad almak, adlandrlmak. (KB, AH) 2. Atanmak, belirlenmek, karar verilmek. (KT)

atanm Ecel. (KT)

atasz ata atas um atatatatat atebe at a arat arat at atm atnu at at atlanatlanatlanduratlanduralas atl (I) atl (II) atturatturat av (I) av (II) vrel vrel avlaavlaavu avuavu-

Yetim. (KT) Benzer, ortak, ada. (KT) Tabip hekim. (DLT I) Atlamak. (DLT I) Svari. (KB) (A) Eik, basamak. (AH) Karnda biriken sar su hastal. (DLT I) Ata bindirmek. (DLT I) ocuklarn ceviz oynad ukur. (DLT I) Ad sahibi olmak, mehur olmak. (KB) Atc, nianc, kahraman. (KB)
atm er Nianc iyi atan er. (DLT I)

Atlan. (DLT I) Atma, at. (DLT I) (A) Eski, kadm anlamnda olup sahabenin en eskisi olan Hz. Eb Bekir Sddkn lakabdr. (KB, AH) Ata binmek. (DLT I, KT) Svari olmak. (KT) (A) Atlas, db. (AH) Adl, ad sahibi. (DH) Atl, svari. (DLT I) Attrmak. (DLT I) Bkz. ad . (AH) Av. (KB) (F.T.) Srgn. (KT) Avlamak, elde etmek. (KB, DH) Avu. (KB) kr. avut, a ut, awu avut, ut, kr. a ut, awu, avu ut, Hzl ve geni admlarla yrmek, koumak. (DH) kr. aw Emir verenin emrini tanmamay bildiren bir edattr. (DLT I)

avut (I)Avu. (DLT I, KB)

139

avut (II) aw awawawa awa awlaawlaaw aw a al awu al aw a awl u awnawnawn awnu awlanawlanawlaawlaawran awrnd avurta awu awus awya awzur ay (I) ay (II)

Ut. (AH) Av. (DLT I, KB) Toplanmak. (DLT I, KB) Acma bildiren bir edattr. (DLT I) Naz, kapris. (KB) Avlamak. (KT) Avc. (KB)

kr. uvut kr. av

Kocam kii. (DLT I, KB) awu a ekli de vardr. kr. aw a htiyarlk. (KB) Yal, ihtiyar. (KT) (DLT II) Avunmak, almak. (KB) 1. Bir nesneye alma, avunma. (DLT I, DLT III ) Avunulan, allan. (DLT I, KB) Avlanmak. (DLT I) Kumar oynamak. (DLT I) Demirci oca eklinde yaplan ekmeki frn. (DLT I) Krnt, dknt. (DLT I) St nine, dad. (KB) Avu. (KT) Mum (Bulgarca) . (DLT I) Ayva. (DLT I) Buday ve arpa unu gibi eyler kartrlarak yaplan yemek. (DLT I) Otuz gnden ibaret olan ay. (DLT I, KB, KT) Ay, kamer. (KB, DH, KT)
Ay told Ay kl U yaknnda bir yer ad. (DLT III)

kr. aw a

Krmz meyveli; gz arsna ila, elbiseye boya yaplan bir eit aa.

kr. avut, a ut, avu ut,

kr. mh

Ay Told, Kutadgu Biligte geen bir kiinin ad. (KB)

ay (III) ay (IV) ay (V) ay (VI) ayay-

Turuncu renkte ipek bir kuma. (DLT I) Askerin adnn ve aznn yazld defter. (DLT I) Buyruu tanmamay bildiren bir kelime. (DLT I) kr. av Seslenme edat olan ey. (KB, AH) (DH) kr. aya kr. ayt-, aytayt- aytSylemek, demek, isnat etmek, ifade etmek. (DLT I, KB, AH, KT) .

140

ayma aym yol

Sz, konuma. (KT) Sylenilen(doru) yol. (KT)

aya (I)

(F) Seslenme edat. (KB). (AH)

aya ururEl rpmak, alklamak. (KT)

kr. ay

(II) aya (II)Aya, avu ii. (DLT I, KB, KT) ayaayaaya (I) aya (II) l aya l aya (I) aya (II) ayl ayll ayll ayalaayalaayn ayas (I) Ayas (II) yt ayayars u ayaz ayb aybet aybsuz yet ayb ay (II) ayglaayglaay ()lay ()laynayn()ay ()Acmak, korumak. (KB, DH) Ayak. (DH) Takma ad, lkap. (DLT III, KT) Ayakl. (DH) Kap kacak. (DLT I, KB) Ayak. (DLT I, AH) (A) ocuk, evlat, zriyet. (KT) (A.T.) Evlat sahibi. (KT) Ellerin ayasn birbirine vurmak. (DLT III) (A) Belli, ak, meydanda. (DH)
layn l(A.T.) Belli ve ak hale getirmek. (DH)

kr. aya , a a kr. ata

kr. a a , aya

Ayaz. (AH) Ayas. (AH)

ayas kk

kr. ayaz
Ak hava, klelere yzleri parlak olduu iin ayas denir. (DLT I)

(A) 1.Ayet. (KT) 2. bret. (KT) 3. Almetler. (KB). kr. yet Yarasa. (DLT III) Ayaz. (AH) (A) Ayp, kusur. (KB, AH, KT) (A.) Dedi kodu, ekitirme, ayp, kusur. (KB) (A.T.) stediini yapan; Allah. (KT) (A) Ayet. (KT) (AH) Fena, kt. (KB) Ktlemek. (KB) Sz verme. (DLT I, KB) Sylenmek, denilmek. (KT) Sormak, sylemek. (KB) Karlkl sylemek. (KT) kr. yt kr. ayb kr. aba kr. ayas kr. ayb

ay (I)Ay. (DLT I)

141

ayrayraytaytaylaaylayin yine ayl aylu aylu ayran ayru ayru

Ayrmak. (DH) Sylemek, sormak. (DLT I, KB, AH)

ayt an

kr. a rrkr. ay-, aytay- ayt-

Sorma eylemini yapan, soru soran. (DLT III)

Ktlemek, kk drmek. (KB) (F) rf, gelenek. (KB) (F) Ayna. (DH) Aylk, otuz gnlk. (KB, KT) yle yle demektir. (DLT I) Ayran. (DLT I) Deilse anlamnda bir kelime. (DLT I) Baka anlamnda bir kelime. (DLT I)
rhat ay u rhat (A) Yaama, elenme, rahatlk. (DH)

ay (I)(A) Yaama, yaay. (DH) ay (II) ayt aytayt- (I) aytayt- (II) ayt aytlaytl- (I) aytlaytl- (II) ayt ayturayturaz (I) (A) Yiyip ime. (DH) (DLT I, KB) Sormak. (KT) Demek, sylemek. (DH, KT)
aytki Syleyen, dinleyen. (DH)

kr. ayt, ayt yt, kr. ay-, aytay- aytkr. aykr. ayt, ayt
Azap sz. (KT)

Sz. (KT)
ayt n

Denilmek, sylenilmek. (KT) Bir kiiye bir ey sormak. (DLT I, KT) ki kiinin birbirlerine hallerini sormalar. (DLT I) kr. ayt , ayt Sylemek. (DH) Az, sayca ve miktarca az. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
krkitaz krkitaz va tda Az gstermek. (KT) Hemen ksa zamanda. (KT)

az (II) azaz-

As, kakm. (DLT I) KB, DH) . (KT)

azma

kr. as

Yolu armak, yoldan kmak, azmak, doru yoldan kmak. (DLT I,

1. Azma, sapklk, 2. Aldatma, kandrma. (KT)

aza a

Bkz. i . (AH) (A) Uzuvlar. (DH) kr. i

142

ab (I)

(A) 1. kence, keder, azap. (KB, AH, DH, KT) 2. Gnah, vebal, kir.(KT) 3. Azap sz. (KT)
lab lkrab kr(A.T.) Azap etmek, cezalandrmak. (DH, KT) (A.T.) Cezalandrlmak. (DH)

zd

(F) Serbest, zt, hr. (KB, AH, DH, KT)

lzd ltii zd tii zd ura ut (A.T.) Azat etmek, hrriyetini vermek. (KT) (A.T.) Hr kadn. (KT) (A.T.) Hr kadn. (KT)

aza (I) Aza (II) zr zrlazrlaAzzl uraz urazaz- (I) azaz- (II) az an a az r az laaz lal az l azlazlaztaztl azt l zife azz az na azlaazlaazlanazlanazl

Yolunu aran, nereden geldii belli olmayan. (KB) Ouz beylerinden bir byn ad. (DLT I) Eziyet, incinme, incitme. (AH, DH, KT) (F.T.) Eziyet etmek, incitmek. (KT) (A) eytann Cennetten kovulmadan nceki ad. (DH) Azdrmak,yoldan karmak. (DH)
u az ur u Azdrc, yoldan karc. (DH)

Herhangi bir eyin toprak kaptan szmas. (DLT III) Ar grltden kulan sar ola yazmas. (DLT III) Yaban iei. (KB) (A) Kark (ryalar) . (KB) Azgn, azl. (KB) Hayvann az dii. (DLT I) Az di ile ezmek, yaralamak. (DLT I) Azl, cesaretli, atlgan. (KB) Yanlmak. (AH)
l az l at Azs belirmi at, dier hayvanlar iin de bu ifade kullanlr. (DLT I)

artmak, yoldan kartmak, azdrmak. (DLT I, KB, KT)

azt an Batla sapan. (KT)

Azan, aztan. (KT) (A) Kyamet. (KT) (A) Aziz, kymetli. (KB, AH, DH, KT)
azzra (A.T.) En stn. (KT)

kr. asz

Az, azck, ok aza, pek az. (KT) Az grmek. (KB, AH) Azmsamak. (DLT I, KB) Azlk. (KB)

143

azm azma azturazturazu

(A) Kast, niyet, kesin karar. (DH) Taann derisi yarld iin aamayan ko. (DLT I) Azdrmak, yoldan karmak. (KT) ki eyden birini dilemei anlatr, yahut, veya, hi, ne de, ne ne de. (DLT I, KB, KT)
azu azu Yoksa, ya ya da. (KT)

azu (I) azu (II)

Azk, yiyecek. (DLT I, KB, AH, DH)

azu szn szn Azksz olarak, azk almadan. (DH)

Azm, yolunu arm. (KB)

azu o azu mun Kim tarafndan atld belli olmayan ok. (DLT I) Kaan, yoldan kan, azan. (DLT I)

lanazu lan-

Azk sahibi olmak. (DLT I)

azze ve celle (A) Aziz olsun. (KB)

144

B bababb (I) bb (II) baba ba bd badar badar abad abdl bdl badl Badru b ba ba arsu b e ba da datba datlaba lalanba lanlatba latba na ba r ba ra Herhangi bir eyi balamak, pekitirmek. (DLT III, KB, AH, KT) (F) Blm, fasl, bb. (KB, DH) (F) Orta Asyada bir ksm dervilere verilen ad. (DH) Baba, dervi, eyh. (DH)
babababa-ne (?) Kk, yksek bina. (KT)

And, szleme. (DLT I) (F) Rzgr. (DH)

bd- hev bd- hev (F) Beyhde, bo, faydasz. (DH)

Patr patr. (DLT I) Grete rakibi ayandan yakalama. (DLT III) (F.T.) Rzgrl. (DH) Genellikle zm asmalarna ardak yaplmak iin kullanlan aaca bu isim verilir. (DLT II) Erkek ad. (DLT I) (F) Ba, bahe. (KB, DH, KT)
b u emen (F) Bahe ve imen. (DH)

Ba, dm. (KB, KT) Barsak. (KT) (F.T.) Bahe. (AH) Bada. (KB) Balatmak, grete aya sarmaya aldrmak. (DLT II) Bir eyi balamak. (DLT III) . (AH, DH, KT) Balamak, balanmak, ba yapmak. (DLT II, AH, KB) Balatmak. (DLT II) Merdiven basama. (DLT I, KB) 1. Karacier. (KB, DLT I), 2. Bar, cier, yrek. (DLT I, KB, DH) Eek semeri. (DLT II)

145

ba rda rlaba rla- (I) ba rla- (II) rlaba rla rlanba rlanrsaba rsaba rsa l ba rsa l ba rsu ba laba lar ba r bah bb-hay ba bal ball ball bar bar bah bah ba ba ba ba ba bal bat bat bi bi bk bb-kerem ba - (I) ba - (II) ba - (III) ba a au ba au ba an

Kadn gsl. (DLT II) Bir kimsenin barna vurmak. (DLT III) Yayn barn dzeltmek. (DLT III) Bartlak adnda bir ku. (DLT II) Yourt ve kann phtlamas, tutmas. (DLT II) nsann cannn cier istemesi. (DLT III) Merhamet, merhametli, efktli. (DLT II, KB, KT) Ballk, merhametlilik. (KB) Barsak. (DLT II , KT) Parmaklarn ve baka uzuvlarn ek yerleri; kam ve trlerinin boum yerleri de ayn ad alrlar. (DLT I) Balamak, affetmek. (DLT III, KB, DH) Alktan barn ciere yapmas. (DLT II) (F) Kymet, deer. (AH, DH, KT) Haya sahibi. (DH) (A) Hasis, cimri. (KB, AH, DH) (F.T.) Kskanlk, ihtiras. (KT) (A) Deniz. (DH) (A) Bahis, konuulan sz. (DH) (A) Ba, ihsan. (DH) (F) hsan. (AH) (F.T.) Rahmet eden. (KT) (F) Baht, talih, ksmet. (KB, AH) (A) Sebep, sebep olan. (DH) (F) Korku, endie. (DH) Kerem sahibi, cmert. (DH) Bakmak, grmek, ibret almak. (DLT II, KB, AH, DH, KT) Bakmak, gzetlemek. (KT) Beklemek. (KT) Kurbaa. (DLT III , KT) Ee kemii ile kol arasndaki et paras. (DLT III) Halka, toka. (DLT I)

bahsz bahszok deerli. (DH)

146

ba ana ba anu ba l ba l nba nba r (I) ba r (II) rba rBa rso um Ba rsu un ba ba ba an tba tb b ra ba lan uzu ba u bal bala (I) bala (II)

ki trnaktan biri, atal trnaklardan biri. (DLT III) At trnaklarnn ortasnda bulunan tmsekik, et paras. (DLT III) Bakma, bak. (DLT I) Bakan, seyreden. (KT) Bakmak, dnmek. (DLT II, KB, AH) Bakr. (DLT I, KB, KT) inde geen bir para. (DLT I) Barmak. (DLT III) Merih yldz. (DLT III) Merih yldznn ad. (KB) Bak, gzle birbirine bak. (DLT I, KB) Gz ucu ile bakmak. (DLT II, KB) Gz ucuyla bakan. (DLT II) Baktrmak, baktmak. (DLT II) (A) Bki, ebed, sonsuz. (KB, DH, KT) (A.T.) Daha srekli. (KT) Taze ve semiz kuzu. (DLT I) Tepe, ykseke yer. (DLT III) Bal, ar ya. (DLT III, DH) 1. Ku yavrusu. (DLT III), 2. ocuk (DH) 3. Yavru.(DH) (DLT III, DH) Bir adamn ilerinde kendine yardm eden kimse olup genellikle iftlik ilerinde kullanlr. (DLT III)
Balasa un Balasagun ehri, Kuz ordu. (KB)

kr. ba rsu un kr. ba rso um

bal baldr

amur, balk. (DLT I, KT) Dan burun gibi kan yeri. (DLT I)
baldr baldr o ul baldr tar vey oul. (DLT I) lkbahar banda ekilen ekin. (DLT I)

baldz baldu bal am bal bal (I) bal (II) bal (III)

Bir insann karsnn kk kz kardei. (DLT I, DLT III ) Balta. (DLT I, KB) (A) Balgam. (KB) Yaral. (KB) Balk. (DLT I, KB, DH, KT) amur. (DLT I) Snak, kale, ehir. (DLT I)

147

bal bal n bal lan- (I) lansabal sabalu balu Balu ba banbanbandal banz bar bar yide br (I) br (II) barbarbara brn

Yaralanmak. (KB) Balkl, balk avlayan bir ak renkli ku. (DLT II) Gl vb. yerlerde baln artmas. (DLT II) Balk yemek istemek. (DLT III) Ninni. (DLT III) Argularda kk bir kasaba ad. (DLT III) Bararak alamak. (DLT III) Bir eyin balanmas. (DLT II) Aatan, omuz ba eklinde karlan para. Bunu ocuklar evgen oyununda kullanrlar. (DLT II) Ba bozumundan sonra asmalarn zerindeki kalntlarn ad. (DLT I) Var, mevcut. (DLT III, KB, AH, DH) Byk ide. (DLT III) (F) 1. g, meguliyet, 2. Yk, arlk. (DH) (F) Allah, Tanr. (KT) Varmak, gitmek, yrmek. (DLT II, KB, AH, DH, KT) ok tyl kpek. (DLT I) (F) Yamur. (DH)
brn- ramet brn- ramet brnbrn- fat (F.A.) Rahmet yamuru, Allahn sonsuz rahmeti. (DH) (F.A.) Yamur gibi. (DH)

lanbal lan- (II) Bir yerde amur olumas. (DLT II)

bara Baran barn Baru barda brgh albar al-

Btn, hepsi. (DLT I, KB, DH, KT) Bir yer ad. (DLT I) pekli kuma. (KB, KT) Afrasyabn kurduu bir ehirdir. (DLT I) Bardak. (KT) (F) zinle girilen yer, huzur, padiah ota. (DH) Gitmek zere olmak. (KB) ad verilir. (DLT II)

bar am um Geni, byk kumluk yer. Kagar ile Yarkent arasndaki kumlua da bu bar an Baran Baran bar Mersin aacnn yemii. (DLT I) Aa inin addr. (DLT I) Btn, hepsi, tamam. (KB, DH, KT)

148

bar (I) bar (II) bar l l bar- kelbar- kelsabar sabarmsnbarmsnbarnbarn- (I) barn- (II) arnbar barbarbar bar n barlamabarlamabarl barl (I) barl (II) barma baru bars bart (I) bart (II) barturbarturbasbasbasa basal basan basar bas baskbaskbaslbaslbasnbasn-

Herhangi bireye bakmayarak gitme, yrme. (DLT I) Sas, kokmu ey. (DLT I) Giden. (KT) Gidip gelme, deime. (KT) Bir yere varmak istemek. (DLT III) Gitmedii halde eve gider grnmek. (DLT II) Bir yere varr grnmek. (DLT II) Damar vb. eylerden kan boanmas. (DLT II) yi rnek, timsal. (KT) Karlkl olarak gidip gelme, yardmlamak. (DLT II, KB) Ev. ew bar eklinde kullanlr. (DLT I, KB, KT) Yolcu, gidit. (KB)
bar n kii Kendisini yolundan hibir eyin alkoyamad kii. (DLT I)

Tanrnn varln ikrar etmemek. (KT) Zengin. (DLT III) Varlk, mevcudat. (DH) G, iktidar. (KT) Parmak. (DH) Btn, tamam, hepsi. (KB) Pire, bit srmasndan dolay vcutta meydana gelen ilik. (DLT I) arap ve araba benzer akc nesnelerin ls. (DLT I) Su iilen bardak. (DLT I) Gndermek. (DLT II) zerine kmek, istila etmek, ani saldr yapmak, basmak, bastrmak. (DLT II, KB, DH, KT) Sonra. (DLT III, KT) Soan. (AH) l gmldkten sonra yenilen yemek, yu basan. (DLT I) Da sarmsa. (DLT I) Gece baskn yaplp dmann anszn yakalanaca yer. (DLT I) Baslmak, saldrya uramak, malup edilmek. (DLT II, KB, KT) Baslmak. (KB, KT) Birisini zayf grmek. (DLT II, KB)

149

basn basbasbastbastBasml basra basru (I) basru (II) bass basturbasturbasu basu basurbasurbasut (I) basut (II) ba (I)

Bask, tazyik, zulm. (KB)

basna er Zayf grlen adam, nem verilmeyen kii. (DLT II, KB)

Kee vb. eylerden bir ey yapmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Bastrmak. (KB, KB) Trklerden bir blk. (DLT II) Aa, alt. (AH) Bask. (DLT I) Sabit da. (KT) Baskna uramak. (DLT II, KB) Bastrmak. (DLT II) Demir tokmak. (DLT III) Bastrmak. (DLT II) Arka, yardmc, acyc. (DLT I, KB) Yardm. (DLT I)
basut Yardmc. (KB)

Ba. (DLT III, KB, AH, DH, KT)

ba o ba o tii ba ktrgen Alak gnll, mtevazi. (KT) Mtevazi kadn. (KT) Byklk taslayan. (KT)

ba (II) ba (III) ba (IV) ba (V) baabaabaa (I) baak (II) labaa lalanbaa lanturbaa turba ba a ba an turba turbal oy

Ba, n, u. (KB, AH, DH, KT) nc, ileri gelen. (KT) Sa ba. (KT) Yara yaralanma. (DLT III, KB, DH, KT) Aac kertmek, yada aalar birbirine dayal olarak koymak. (DLT III) Okun yada mzran ucuna geirilen temren. (DLT I) Pabu. (DLT I) Bir eye baak takmak. (DLT III) Sng, karg, ok gibi eylerin baaklanmas. (DLT II) Yaralamak. (AH) nc, rehber, klavuz, nder, bakan. (KB, DH, KT) Oyluk kemiklerinin st. (DLT I) Elli rtldan yz rtla kadar olan byk balk. (DLT I) Yaralamak. (AH) Tepesinde beyaz bulunan koyun. (DLT I) kr. baa turturkr. ba turtur-

150

bala- (I) alabalabala- (II) bala- (III) balabala ne balanbalanbalatbalatbama lanbama lanbana er basrabasrabal batar bat batbatbata batar bat a albat albat (I) bat (II) b bl

Bir ie balamak. (DLT III, KB, DH, KT) Sevk ve idare etmek. (DH) Yaralamak. (KB) Braklm ey. (DLT I) Balamak, sarlmak, srlmek, tanelenmek. (DLT II) Balatmak. (DLT II) Pabu. (DLT I) Bamaklanmak, pabu sahibi olmak. (DLT II) Banda tulgas, eninde zrh olmayan kimse. (DLT I) Basz brakmak, ly yitirmek. (KB) Yaral. (DH) Orak. (DLT I) Derhal, abuk. (KB, DH) Batmak, gzden kaybolmak. (DLT II, KB, DH, KT) Derhal, abuk. (KB) Bat. (KB) zerinde klah yapmak iin yn ve kee kesilen tahta. (DLT I) Batmak zere olmak. (KB) Batak, rmak gibi yerlerin derin olan ksmlar, derin. (DLT I, KB) Bataklk. (KB) (A) Bo, sahte, rk, hak olmayan. (DH, KT)
b bolbl bolb lbl lb szletbl szletBoa gitmek, heba olmak. (KT) Hkmsz klmak, boa karmak. (KT) Bo konumak, gereksiz yere konumak. (KT)

kr. bata bata kr. bat

bn bn batlabatlabatman batmul batra batru batrubatrubats baturbatur-

(A) 1. , i yz, hakikat, sr, gizli, gzle grlmeyen, 2. Ruh. (DH) Bez vb. eyleri kolalamak. (DLT III) Arlk ls, batman. (DLT I) Karabiber. (DLT II) Ucuna bir ipek paras taklan mzraktr, sava gn yiit kendini bununla tantr. (DLT I) Bulank. (DLT I) Batrma ilemindeki karlkllk. (DLT II) Bat, garp. (DLT I) Batrmak, saklamak,bomak. (DLT II, KB, KT)

151

batur an

Saklayan, koruyan. (DLT II)

bay

Zengin, varlkl. (DLT III, KB, KT)

Bay y a bay sz Ke ile U ehri arasnda bir yer ad. (DLT III) Doru sz. (DLT III)

Bayat (I) Bayat (II) baybayu bayn bayl bayna bayubayubayutbayutbaz bz ba ba bzr ba ba bz be beel Beenek (I) Beenek (II) bekem bekemlenbekemlenbekm bed bedbat bedbat bedbed-kerde bedbed-kirdr be bedel (I) bedel (II)

Allah. (DLT III, KB, AH) Ouzlardan bir oymak ad. (DLT III) Kelebek kuu. Yuvasn aalar altna zenbil eklinde yapan, gzel sesli bir ku eididir. (DLT III) Koyu krmz. (DLT III) Zenginlik. (KB, AH) Pislik, gbre. (DLT III) Zenginlemek. (DLT III, KT) Zenginletirmek. (DLT II, KB, KT) Yad, yabanc, garip. (DLT III, KT) (F)Yine, gene, tekrar. (AH, DH) (A) Bz. (KT) (A) Bz. (KB) (F) Latife, oyun, elence. (AH, DH) Koyun melemesi. (DLT III) Snnet edilmi kadn, hadm edilmi erkek, idi edilmi at ve baka hayvanlar. (DLT I) Rum yaknnda oturan bir Trk bl. (DLT II) Ouzlardan bir boy. (DLT II) Almet, belge. (DLT II) Sava gn belge taknmak. (DLT II) Evin sofras. (DLT II) (F) Kt, fena. (AH, DH) (F) Talihsiz, mitsiz. (AH, KT) (F) Ktlk yapm. (DH) (F) Kt hareketli, gnahkr. (DH) Bir eyi zayf, az grmek. (DLT III) (A) Sahte, yapma. (AH) (A) Bedel, karlk. (KB, AH, DH) kr. ba ba kr. ba ba (F) 1. Pazar, ar, al veri yeri, 2. Bu dnya, geici dnya. (DH)

152

Bedel art bed bedirlebedirlebe iz be izi be izlig bedbedbedk be k bedklebedklebedklk tbe tbeg Begi beglebegleBeglen beglenbeglenbeglig beglik begni behit behre bek (I) bek (II) be Beke bekibekibekibekibkitrbkitrbekitbekitbeklebekle- (I)

U ile Barsgan arasnda sarp bir yer. (DLT I) (F) Ktlk, fenalk. (AH) Bkz. pezirlemek . (AH) Sret, resim, ss. (KB) Ressam Genellikle ssl evler iin bu ad kullanlr. (DLT II) Bymek. (DLT III, KT) Byk. (DLT I, KB) Byk. (KT)
zre bedk zre (T.A.) Byk kse, byk anak. (KT)

be remBayram. (DLT II) kr. be k kr. bedk

Birisini byklemek, byk saymak. (DLT III) Byklk. (KB) Bytmek. (DLT II, KB) 1. Bey, nde gelen kii. (DLT III, KB, AH, KT) 2. Kadnn ei. (DLT III) Erkek ad. (DLT III) Birisini bey saymak, onu bey olarak kabul etmek. (DLT III) Erkek ad. (DLT I) Kadn iin evlenmek anlamna gelir. (DLT II, KB) Evli, kocal. (KT) Beylik. (KB) Buday, dar, arpa gibi eylerden yaplan iki. (DLT I) (F) Cennet. (DH) (F) 1. Hisse, pay, 2. Ksmet, nasip. (DH) 1. Salam. (DLT I, KB), 2. Muhafaza, kilit, emniyet. (AH) kr. berk, birk berk, (AH) (A) Beka. (KB, AH) Tekinlerin san, unvan. (DLT I) Salamlamak. (KB) Bir eyin salamlamas, beklemesi. (DLT II) Pekitirmek, salamlatrmak. (KT) Salamlatrmak, sklatrmak. (DLT II, KB) Bir eyi sklatrmak, salamlatrmak. (DLT III) kr. tek

153

beklebekle- (II) beklenbeklenbeklebeklebekletbekletbeklik bekmes bekr Bektur bekbekbekrtbekrtbektbektbl bel bel at bleblebelebeleblek belek beleklebeleklebelelbelelbelg belglebelglebelglg

Beklemek, gzetlemek, kilitlemek, balamak. (DLT III, KB, AH) Bir eyin salamlamas, berkinmesi. (DLT II, KB) Szlemek, akitlemek. (DLT II) Balatmak, hapsettirmek, gzettirmek. (DLT II, KB) Salamlk. (KB) Pekmez. (DLT I) Salam bir ekilde, skca. (KB) Erkek ad. (DLT I) Bir eyi sertletirmek, salamlatrmak. (DLT III , KT) Pekitmek, salamlatrmak. (KB) Sabit ve salam tutmak, pekitirmek, kuvvetlendirmek. (KT) Bel. (DLT III) (A) Bel, gam, keder, sknt, tasa. (KB, AH, DH) (A) Belgat, tamamlanmak. (KB, DH) ocuu beie yatrmak. balamak. (DLT III) Koyunun melemesi. (DLT III) Armaan, hediye. (DLT I) 1. Hediye. (DLT I). (AH) Armaan vermek. (DLT III) Tere batmak, terlemek. (DLT III) 1. m, nian, almet (DLT I, KB) 2. bret, ders (KT) 3. Ayet. (KT) Belirlemek. (KB) 1. Belli, grnen, bilinen, apak, ortada. (DLT II, AH) 2. Delil, hccet (KT) 3. Nian, ibret. (KT)
lbelglg lBelirgin klmak. (KT)

kr. belek, blek belek, kr. blek, blek blek,

belgrbelgrbelgrtbelgrt-

1. Grnmek, belli olmak, aa kmak, 2. Aklanmak. (DLT II, KB, KT) 1. Aklama yapmak, belli etmek, aa vurmak, 2. Yerine getirmek, pekitirmek, kuvvetlendirmek, 3. Ayrt etmek, farkna varmak, bilmek, 4. Belirgin klmak, stn klmak. (KT)
belgrtmek belgrtmegen belgrtgli Aklama, beyan. (KT) Belli etmeyen. (KT) Aklayan, beyan eden. (KT)

belgsz

Bilinmeyen, ayp. (KT)

154

belgszlk belik (I) belik (II) beliklik beli belii belilebelilebelki ben bencil bend bende bendelik benek (I) benek (II) beng berberbrbr- (I)

Belirsizlik, farkna varlmazlk. (KT) Kandil fitili. (DLT I) Yara yoklamak iin kullanlan mil. (DLT I) Fitil yapmak iin hazrlanan nesne. (DLT II) Dman gelmesi yznden halk arasnda oluan rknt. (DLT III) ok korkak kimse. (DLT III) Korkmak, rkmek. (KB) (F) Belki. (DH) Ben zamiri. (DLT I) Sadece kendini dnen, bencil. (DH) (F) Bend, bal, ait. (KB) (F) Kul, kle, esir, hizmeti. (DH) (F.T.) Kulluk, klelik. (DH) Tane, habbe. (DLT I) Bakr para. (DLT I) Ben. (AH) Vermek. (AH, DH) kr. berberbrgen brgi Veren. (KT) 1. Sadaka, 2. Muyanlk, 3. Mjde. (KT)

kr. brbr-

1. Vermek, getirmek, 2. Balamak, sunmak, 3. Miras brakmak. (KT)

brbr- (II) berber berdern bert berbd berekt berektl berektl berge brg berber-a berhem beri

Kesinlik bildiren yardmc fiil. (KT) (F) Beraber, birlikte, ayn, denk, bir. (AH, KT) (F) Kardeler. (AH) (A) Rtbe, nian verildiini bildiren ferman, berat. (KB) (F) Harap, kt, bozuk, perian. (DH) (A) Bereket. (KT) (A.T.) Bereketli klan. (KT) Denek, kam. (KB) Bor. (DLT I) (F.A.) Hak zere. (DH) (F) Kark, dank, aprak. (DH) Beri. (DH) kr. ber

155

brigsebrigsebrilbrilbrim bribriberk

Bir ey vermek istemek. (DLT III) Verilmek. (DLT II , KT) Bor, verim. (DLT I) Karlkl bir ey alp vermek. (DLT II , KT) (DLT I, KB, AH, KT)
lberk lberk lm turberk turKuvvetlendirmek. (KT) Mstahkem, korunmu. (KT) Sebat etmek. (KT)

kr. bek, birk

berk b berke berkelenberkelen- (I) berkit/tberkit/tberkleberkleberkberkberber-p brt bertbertbertinbertinbertiberti bertlenbertlenber besbel besebesebesel bes b beret beret bik beikli beter beybn beyn beyet beyet

Ant, yemin, sz. (KT) Hrsz dvlen, eek srlen kam veya denek. (DLT I) Damarn kanla dolmas. (DLT III) Salamlatrmak, vurmak, sklatrmak. (DLT II, KB, KT) Hapsetmek, saklamak. (DLT III, KT) Salam olmak. (KT) (F) Ayakta, ayak zerinde. (DH) Efendisinin kleden her sene ald vergi. (DLT I) Bir eyi berelemek. (DLT III, KT) Elin bir eye arpmas sonucu yaralanmas, berelenmesi. (DLT II) Sertlemek, krc olmak. (DLT II) Hrkalanmak, hrka giymek. (DLT III) Beri. (KB) Bir tel iplik. (DLT II) Sslemek, bezemek. (AH) Soan. (AH) (F) ok. (AH) Be says. (DLT III, KT) (A) Mjde verme, mjde. (DH) ocuk beii. (DLT I, KT) Genellikle beikli, emzikli kadnlar iin bu ad kullanlr. (DLT II) (F) Daha kt, daha fena. (KB, DH) (F) l, sahra. (DH) (A) Aklama. (KB, DH) (A) Anlama. (KT) kr. beze-, bisebeze- bisekr. beri

berkelenberkelen- (II) Kamlanmak, kam sahibi olmak. (DLT III)

156

beyt (I) beyt (II) beyrem bz bezbezbezebezebezek bezelbezelbezenbezenbezenilbezenilbezebezebezetbezetbezgek bezik bezin bezitbezitbbba b as b l b u b blblbm bnbnb bbbturbturbu b

(A) Beyit. (KB, AH) (A) Ev. (KB) (A) Bayram, sevin. (DLT III) Bez. (DLT III) Titremek. (DLT II) 1. Sslemek, naketmek, 2. Ho gsterip gz boyamak. (DLT III, KB, AH) Bezenmek, sslenmek. (DLT II) Sslenmek, bezenmek. (DLT II, KB, KT) Sslenmek. (KT) Bir ey sslemede, naketmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Sslemek. (DLT II) 1. Titreme, 2. Titretici stma. (DLT II) Titreme. (DLT I) pek ve yn yuma. (DLT III) Titretmek. (DLT II) Kesmek, bimek. (DLT II, KB, KT) Bak. (KB) Ulus arasnda yaplan ant. (DLT I) El ve ayaktaki atlaklklar, yer yzndeki atlaklklar. (DLT II) Makas. (DLT I) Sz, ahit, antlama, yemin. (KT) Biilmek, kesilmek. (DLT II)
bl an Elde, ayakta ve yeryznde olan yarklar. (DLT II)

kr. bz, biz bz,

kr. bese-, bisebese- bise-

1. Nak. (DLT I, KB, AH) 2. Ziynet eyas, ss.(KT)

kr. bibikr. biek

Dilim. (DLT I) Kesmek, doramak. (DLT II) Byklerin konukluuna, davetine, dnne gidenlere verilen ipekli kuma. (DLT I, KB) Bir eyi kesme ileminde yarmak, yardmlamak. (DLT II) Bitirmek. (DLT II) Kesik ey, kesilmi, paralanm her nesnenin yars. (DLT I, KB) Byk. (DLT I)

157

r b r b n bldr br br rbr rbru bbb burburbval bi (I) bi (II) bibli bibibb-a l bb-bk bb-cn b-re bbiek bieklebieklebieklenbieklenb-igne b-igne biin (I) biin (II) kesbimek kesbb-n bida bb-dem bb-derd bifa

uval, daarck, tulum gibi eylerin tka basa dolu olmas. (DLT I) Br. (DLT I) Geen yl. (DLT I) At yada eein genizden ses karmas. (DLT I) Atn genizden ses karmas, homurdanmas. (DLT II) Hakann yanna, aamasna gre bykleri alan, yer gsteren adamn ad. (DLT I) Pimek, olgunlamak. (KB, KT) Pimi olan. (KB) Piirmek. (KB) Kabalk, terbiyesizlik. (KB) Ksrak. (DLT III) By ad verilen bcek. (DLT III) Karabiber. (DLT I) Kesmek, bimek. (KB, AH, DH, KT) Aklsz. (DH) (F) Korkusuz, yoldan kan. (DH, KT) (F) Cansz. (DH) (F) aresiz. (DH) Bak. (DLT I) Baklamak. (DLT III) Bak sahibi olmak. (DLT II) (F) Naslszlk; Allahn sfatlarndan olup zat hakknda sual caiz olmadn ifade eder. (DH) Maymun. (KT) Trklerin on iki yllarndan biri olan Maymun yl. (DLT I) Hkm, hkm verme. (KT) (F) Sebepsiz. (DH) (A. bidat) Bidat, Peygamber zamanndan sonra dinde kan ey. (AH) (F) 1. Zamansz, 2. Huzursuz. (DH) (F) Dertsiz. (DH) Kaba, terbiyesiz. (KB) kr. bval kr. ba bkr. bkr. bifa

bb-edeb(F.A.) Edepsiz. (DH)

158

big bb- am bgne bb-aber bb-ad bb-l biamdillh biamdillh amdill bb-od bb- bb- bik (I) bik (II) bb-kes biklebiklebil bilbil-

Bey. (DH)
big n Bey ve han. (DH)

kr. beg

(F.A.) Gamsz, kedersiz. (DH) (F) lgisiz, kaytsz, yabanc. (DH) (F.A.) Habersiz, hakikatten uzak. (DH) (F.A.) Snrsz, hadsiz. (DH) (F.A.) Halsiz. (DH) (A) Allaha hamd olsun. (DH) (F) Kendinden gemi, kendinde olmayan, baygn. (DH) (F) Aklsz. (DH) (F) Baygn, akl bandan gitmi. (KT) Salam, berk. (AH) (AH) (F) Kimsesiz. (DH) Beklemek. (AH) Bel. (KB, DH) 1. Bilmek. (DLT II, KB, AH, KT) 2. Fark etmek, farkna varmak. (KT)
bilgen bilgenrek bilgil bilmedin bilmek 1. Bilen, haberdar, bilgili, ok bilgili, 2. Bilgili, hnerli, alim, iin ehli, En iyi bilen. (KT) Bak! dikkat et! . (KT) Bilmeden, farknda olmakszn. (KT) Bilme, bilgi, bilim, bilgisi olma. (KT) 3. Bilgisi ile her yeri kuatan, 4. Her eyi bilen: Allah. (KT)

kr. bek kr. tek

bilmez bilmezlik bilr bildrbildrbildzbildzbile bilebilebilelbilelbileg bilek

Chil, bilgisiz. (KT) Cahiliyyet. (KT) Bilen. (KT) Bildirmek, tantmak. (KB, AH, DH, KT)
bildrgi Bildirici, bildiren. (DH)

Bildirmek, retmek. (DLT II) le, beraber. (KB, AH, DH, KT) Bak vb. eyleri bilemek. (DLT III) (bile + almak) Bilebilmek. (DH) Bilei. (DLT I) Bilek, paz. (DLT I, KB, KT) kr. birle, bilen

159

bilen bileklig biletbiletbilezk bilezklenbilezklenbilge bilgelenbilgelenbilgetbilgetbilgilg bilig biliglik biliglig biligsiz biligsizlik biligsizlik bilinbilin- (I) bilinek bilibilibili (I) billh bilsikbilsikbiltrbiltrbb-mn bmr bin (I) bin (II) bb-namz bb-niyz bb-nmne bb-pr bir (I)

le, birlikte, beraber. (DH) Bilekli, gl. (DLT II)

kr. birle, bile

Bak vb. eylerin bilenmesi, keskinletirilmesi. (DLT II) Bilezik. (KT) Kadnn bilezik taknmas. (DLT III) 1. Bilgin, lim: Allah. (KT), 2. Akll. (DLT I, KB, KT) Akllanmak. (DLT III) Akllanmak. (DLT II) Bilinen, belli. (DH) 1. Bilim, ilim. (DLT I, KB, AH, KT) 2. Hikmet. (KT) 3. Us, akl. (DLT I, KB, AH, KT) Bilgelik. (DLT II) lim. (KT) Chil. (KT) Bilgisizlik, chillik. (KT) Tannmak, bilinmek. (DLT II, KB, AH, KT) Hrszn yahut bakasnn elinde bulunan alnm nesne. (DLT II) Tanmak. (DLT II, KB, KT) 1. Bildik, tandk. (KB), 2. Bili, bilme. (KB, DH) (A) Allah iin yemin sz . (DH) Bilinmek, ortaya kmak. (DLT II) retmek. (DLT II) (F.A) Manasz, ilahi manalardan haberi olmayan. (DH) (F) Hasta. (DH) (A) Bina, ev, yap, yapma, kurma, eser, 2. Yapma, kurma. (KB, AH, DH) . (KT) (F) Gren, grc. (DH) (F) Namazsz, namaz klmayan, beynamaz. (DH, KT) (F) Niyazsz, Allaha niyazda bulunmayan. (DH) (F) Benzersiz, esiz. (DH) (F) Piri olmayan, bir pire balanmam kimse. (DH) Bir says. (DLT I, AH)

biligsebiligse-Akll olmay istemek. (DLT III)

160

biri bir birin

Birbiri. (KT) Birinci. (DLT III)

bir (II)

Bir, tek. (DLT III, KB, KT)

bir ana bir i bir gr bir k bolbir sar bolbir Tar bir yol Baz, bir ksm. (KT) Tek ve bir olan Allah. (KT) Bir grup, bir grup ileri gelen. (KT) Tek, yegane. (KT) Uzaklamak. (KT) Tek Allah. (KT) Bir kez, toptan, hep birlikte. (KT)

birbirbirder bireg birer birge biri birikbirikbirikilbirikilbiriktrbiriktrbirilbirilbirim birisi biribiribirk birkitbirkitbirle birlen birlik birmeklik birr birtem bir bar biryn bisek

Vermek. (KB, DH) (F) Erkek karde. (DH) Biri, birisi, herhangi biri. (KB, KT) Birer, biraz, ara sra. (KB) Birlikte, beraber. (DH) Biri, birisi. (DH) Birikmek, toplanmak, bir olmak. (KB, AH) Birikilmek, toplanmak. (AH) Biriktirmek. (KB) Verilmek. (KB, AH) Verme. (AH) Birisi. (DH) Karlkl vermek. (KB) Berk, salam. (AH) Salamlatrmak, kuvvetlendirmek. (DH) le, birlikte. (DLT I, KB, AH, DH KT) Birlikte, beraber. (DH) Birlik, vahdet. (KB) Verme. (DH) (A) yilik, gzellik. (AH) Btnyle, tamamyla. (KB) Tek ve var olan: Allah. (DH) (F) Kebap. (DH) Ss, bezek. (AH) kr. besek, bezek kr. bile, bilen kr. bile, bilen, birle kr. berk, bek berk,

161

bismillh bie bi bibibb-ek bb-ibih berm berm bii bb-tkat bit bitbit- (I) bitibiti- (I) bitibiti- (II) biti bitig

(A) Allahn ad ile anlamna gelen bir sz olup slamiyette bir ie balanmadan nce sylenir. (DH) Orman, aalk. (AH) Be. (KB, DH) Pimek, olgunlamak. (DH) (F.A.) phesiz, mutlak olarak. (DH) Benzersiz. (DH) Hayasz, utanmasz. (AH) Ake, pul. (AH) (F.A.) Gsz, kudretsiz. (DH) Bit. (DLT I) Bitmek, tkenmek, son bulmak. (DH) kr. btbtYazma eylemi. (DLT I, KB, AH, DH) Yazmak, takdir etmek, nasip etmek. (KT) Semv kitaplardan birisi. (DLT III) 1. Kitap. (KT) 2. Mektup. (KB) 3. Kutsal kitap, Kuran- Kerim. (KT)
bitigi bitigli Ktip. (KB) nanan, iman eden. (KT)

kr. b

bitbit- (II) nanmak, iman etmek, tapnmak, kulluk etmek. (KT) bitimi srek Efsane, yazl hikye. (KT)

bitig bitik bitiklik bitilbitilbitilgen bitilbitilbitinbitin- (I) bitinbitin- (II) biti- (I) bitibitibiti- (II) bititbititbitrbitr-

Trk diviti ve benzeri eyler. (DLT III, KT) Kitap. (DLT I) Yaz yazmak iin hazrlanan nesnelere verilen ad. (DLT II) Kitap vb. eylerin yazlmas. (DLT II, KB, AH, DH) Yazl olan. (DLT II) Yazlmak, takdir edilmek, farz klnmak. (KT) 1. Kiinin kendini kitap yazar olarak gstermesi.(DLT II) 2. Yazlmak. (DLT II, KB) Yazlmak, kaydedilmek. (KT) Kitap yazmada yardmlamak, yarmak. (DLT II) ki kiinin kendilerine dayandrlan suu kabul etmeleri. (DLT II) Kitap vb. eyleri yazdrmak. (DLT II, KB) Bkz. btrmek . (AH, DH)

162

bitlebitlebitmek bitrik (I) bitrik (II) bb-vef biybn biz (I)

Bit aramak. (DLT III) man. (KT) Kadnlarn avret yerlerinde bulunan dilcik, dilk. (DLT I) Fstk. (DLT I) (F) Vefasz. (KB, DH) (F. beybn) l, sahra. (KB) Biz. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
bizdin bizge bizi bizni Bizden. (DH) Bize. (DH) Bizim. (DLT III) Bizi. (DH)

biz (II) bizizbizebizebizler bzr (I) bzr (II) bzr (III)

Bez. (AH) Bezmek, usanmak. (DH) Bezemek, sslemek. (DH) Bizler. (DH) (F) Susuz, masum. (KT) (F)Bkm, usanm. (DH)

kr. bz, bz bz,

(F) Kskn, ilgisini kesmi, ilgisiz. (DH, KT)

bolbzr bollbzr l(F.T.) Uzaklamak, ilgiyi kesmek. (KT) (F.T.) Temize karmak, susuzluunu ortaya koymak. (KT)

bzrl bzrl bizebizebizek bizi bo (I) bo (II) bo (III) ubo u- (I) ubo u- (II) bo u ulbo ulbodun bodun

(F.T.) htar. (KT) Bezemek. (AH) Ss, bezek. (AH) (DLT III) Boy, kamet. (DLT III, KB, AH) Toy kuu. (DLT III) ehre. (KT) Boyamak. (DLT III, KT) Bir eyi baka yere yaptrmak, yaslamak. (DLT III) Boya, renk. (KB, KT) Boyanmak. (KB) 1. Kavim, nesil, halk, ahali, toplum, insanlar, 2. Ehil, 3. mmet, 4. Aile, varis olan kiiler. (KT) kr. busun, bu un, budun kr. boy kr. bese-, bezebese- bezekr. besek, bzek

Ekmein yanmasndan dolay zerinde oluan kk, kara yanklar.

163

bo bo bo ararbo az bo m labo lalanbo lanbo ma (I) bo ma (II) labo ma lalanbo ma lanlanbo na lanbo ra rabo raralanbo ralanru bo rubo su turbo turbo ululbo un unbo unund bo und u bo ubo uz uzlabo uzlauzlanbo uzlanbosu bosu botay botay bo bo a atbo atlabo laBolu

Eya konan heybe. (DLT III) Bomak. (DLT II, KB) Genellikle aa kertme iinde bu eylem kullanlr. (DLT II) Boaz. (DLT I) Boum. (DLT I) Bir eyi bohalamak. (DLT III) Bohalanmak. (DLT II) Gmlek dmesi. (DLT I) Gerdanlk. (DLT I) Bir eyi dmlemek. (DLT III) Bir eyi iliklemek. (DLT II) Bulutun yada baka bir eyin para para olmas. (DLT II) Deve aygr. (DLT I) Bir eyi boum boum kesmek. (DLT III) Devenin pohurlanmas, kzmas. (DLT III) Yontmak. (DLT II) Lle. (DLT I) Bodurmak. (DLT II) Boulmak. (DLT II , KT) Boum. (DLT I) Boulmak. (DLT II) Hayvanlarn sidiklii. (DLT I) Bomak, boumak. (DLT II) Boaz. (KB, KT) Boazn kesmek, (hayvan) kesmek. (KT) (hayvan) kesilmek. (KT) Klelerin boyunlarna geirilen lle. (DLT I) Elbise bohas. (DLT III) Bok, dk. (DLT III) Boa. (DLT III) Buzann boa olmas. (DLT II) Pislemek. (DLT III) Erkek adlarndan. (DLT I) kr. bo az kr. bo uz

164

bolubolubol bolbol-

Kavgada arkadaa destek kmak. (DLT II) Bu. (DH) Olmak, bulunmak. (KB, AH, DH, KT)
bol a kim bol ay kim bolma ay kim Belki, ihtimal ki. (KT) Belki, olas ki, umulur ki, ihtimal ki. (KT) Mmkn deil, hi. (KT)

kr. bu

bolalbolalbolmeklik bolumsuz bolunbolunbor bor borlu bor u bor uy bor (I) bor (II) bo boaboaboanboanboatboatunbo unbo ut bola lanbola lanbolu bolu boubou-

(bola + almak) Olabilmek. (DH) Olma. (DH) Lyk olmayan. (KB) Olmak, bulunmak. (KB, AH, KT) arap. (DLT III, KB, AH) ki ien, ikici. (KB) Borlu, borcu olan. (KT) Sur, kyamette flenecek boru. (KT) flenerek ttrlen boru. (DLT III) Okun ucuna geirilen temrenin oyuu, halkas. (DLT III) Okka ve tas gibi eylerin yarlmamak in azna geirilen halka. (DLT III) 1. Hr, boanm, skntdan kurtulmu, salverilmi. (DLT I, DLT III, KB, AH) 1. Brakmak, terk etmek, serbest brakmak. (KB, KT) 2. Boamak, nikah bozmak. (KT) Bal bulunan bir eyin bann zlmesi. (DLT II) Herhangi bir yerde kapal yada bal olan eylerin serbest braklmas. (DLT II) siz kalmak, insann elinin boalmas. (DLT II) talimat, ders, nasihat. (KB) Bo, avare. (KB, AH) Nasihat tutmamak. (DLT II) Bo, geveze. (AH) Boluk, kurtulma, serbest kalma. (KB) 1. Boalmak, gevemek, 2. shal olmak, 3. Adamn karsn boamas, 4. Hakann, iline dnmesi iin eliyi brakmas. (DLT III)

165

bou boutboutbout an botu botu boy (I) boy (II) boy (III) boyaboyaboymaboymaboyml at boyna (I) boyna (II) boyna u boyna ulu boynatboynatboyn boyun

Hann eliye dnp gitmesi iin izin vermesi; eliye verilen bahi. (DLT I, KB) Bo brakmak, serbest brakmak. (KB) Yumuaklk veren, ishal eden nesneler iin sylenir. (DLT II) ocuk, yavru, bebek. (KB) Boduk, deve yavrusu. (DLT III) Boy, kamet. (DH) Kavim, kabile, airet. (DLT III) Yenilebilen bir eit ot. (DLT III) Boyamak. (DH) Bir iin karmas. (DLT III) Boynunda beyazlk olan at. (DLT III) Ylana zehir veren keler. (DLT III) Da boynu, belen. (DLT III) Zorba, cebredici, isyankar. (KT) Azgnlk, arlk. (KT) ocua dik ballk ettirmek. (DLT II) Boyun. (DLT III) Boyun. (KB, DH, KT)
boyun brigli boyun su an l boyun su l boyun suma sunboyun sunboyun smek boyun sgen Mslman. (KT) taatkar. (KT) Mslman, inanan. (KT) Boyun eme, taat. (KT) taat edilmek, sz dinlenmek. (KT) taat etme, itaat. (KT) taatkar. (KT)

kr. bo

kr. boyun kr. boyn

boyunduru boz bozbozbozlabozlabozlatbozlatbozulbozulbozubozu-

Her iki kzn boynuzlarna ayn anda koyulan boyunduruk. (DLT III) Renk olan boz. (DLT III, KT) Ykmak, datmak. (DLT II, DH) Barmak, bozlamak. (DLT III) Brtmek. (DLT II) Yklmak, bozulmak. (DLT II) Ev, adr vb. eyler bozmada, kaldrmada yarmak veya yardmlamak. (DLT II)

166

bg bgde bgrl at bgr bgrlebgrlebk (I) bk (II) bke blek blk blkblkb (I) b (II) bri brk br by bz bu (I) bu (II)

Bir eit rmcek. (DLT III) Haner. (KB) Br ak at. (DLT II) Br. (DLT I) Bir eyin brne vurmak, yaralamak. (DLT III) An srtnn, tmseinin oyunda yukar gelmesi. (DLT III) Orman. (KT) Pehlivan. (KB) Hediye. (AH) Blk. (DLT I) Blklere ayrlmak. (DLT II) ri yar, obur. (DLT III) Yansma ses. (DLT III) Kurt. (DLT I, DLT III, KB) Kavuk, balk. (DLT I, KB, AH) Sularn yerde yapt yarklar. (DLT III) rmcek tr bir bcek. (DLT III) Bez. (DLT III, KB, AH) Buu, buhar. (DLT III) Bu, ite bu (bu adam gibi) . (DLT III, KB, AH, DH, KT)
bu kfir mel bu meln bu gr (A.F.) Firavn iin. (KT) (A.F.) Smir iin kullanlan ad. (KT) Bu insanlar, bu topluluk, bunlar. (KT)

kr. belek, blek

kr. biz, bez

bu a (I) bu a (II) bu a (III) lanbu a lanbu bu Budra bu un budun ubu u-

Bucak, zaviye. (DLT I) Taraf, blk. (KT) Deve derisinden ayakkab yaplan para, ark. (DLT I) Bir nesnenin kelenmesi. (DLT II) ok inleyen ut. (DLT III)
bu opuz nleyen kopuz. (DLT III)

Donmak, lmek. (DLT III) Yabaku byklerinden birinin ad. (DLT I) Ahali, halk, avam. (DLT I) Halk, budun. (KB, AH) Ayrmak. (DLT II) kr. bodun, budun, busun budun un, kr. busun, bodun, bu un bodun un,

167

budursn bu a bu day bu ra bu ra u urbu ra urBu ra an rl bu rl bu busabusasa busatbusatsat bus bus s busum busum buul buul bujn bu bu bu a a Bu a Art a bu a bu a u bu a r bu rbu u (I) bu u (II) bu u (III) ulbu ulurbu ur-

Bldrcn. (DLT II) Hindistandan getirilen bir ila. (DLT III) Buday. (DLT III, KT)

kr. buldurn

Her hayvann aygr, boa, erkek deve. (KB) Erkek deve gibi. (KB) Erkek deve gibi olmak. (KB) Bura Han. (KB) Tulum ve tuluma benzer dolu plan kaplarn hasl ettii girinti, knt. (DLT II) (A) Kin, nefret, gizli dmanlk. (DH) Bir emri kabul etmemek, ii zorla yapmak. (DLT III) Bir ite insana dik kafalk ettirmek. (DLT II) Bir yemek ad. (DLT I) Boza. (DLT II) Hasislik. (AH) Zehirli bir ot. pleme de denir. (DLT I) i bo olan bir ey yere dp yarlrsa buk etti denir. (DLT III) Toplamak, dzeltmek. (DLT II) Boa. (KB) Dalk bir yer ad. (DLT I) 1. Tencere, bardak; a bu a da denir, 2. Su kab, saksdan yaplan mlek. (DLT I) Ba, bent, kelepe. (KT) Kursak. (DLT II) Bu kelime tek bana kullanlmaz, sud bukrd eklinde kullanlp atn sramasn, aksilik etmesini anlatr. (DLT III) Bar. (DLT II) iek topluluu, iek tomurcuu. (DLT II) Boazn iki yannda deri ile et arasnda peyda olan birtakm et bezleridir. (DLT II) Bklmek, burkulmak. (DLT II) Bir mal deerinden drmek, yksekteki nesneyi aa indirmek. (DLT II)

168

urs bu urs bulbulbulabulaat bula at Bula (I) bula (II) bula (III) bulan bulatbulatbuldu buldun bulduzbulduzbuldurn abul abul a Bul a bul a bul a l l bul ama bul anu anbul anBul ar a bul a a bul aanbul anbul anu bul ayu bul una bul/ut bultlanbultlanbulnabulnabulnatbulnat-

Sapan dEmir. (DLT III) Bir ey bulmak, ele geirmek. (DLT II, KB, AH, KT) Bir eyi piirmek. (DLT III) Boyu ksa, srt geni at. (DLT I) Trklerde bir oymak. (DLT I) Pnar, eme. (KB, DH) Haar at. (KB) Kpak illerinde avlanan iri yar bir yaban hayvan. (DLT I) Bir eyi tencere buusunda piirmek. (DLT II) Kaybolan bir eyin bulunmas. (DLT II) zerine ya yada kuru zm konulan homerim. (DLT II) Buldurmak. (DLT II) Bldrcn. (KT) Bulandrmak, kartrmak. (DLT III) Dman gelmesi zerine halk arasna den karklk. (DLT I, KB) Erkek ad. (DLT I) Fitne, fesat, sknt, keder. (KT) Fitne, fesat. (KT) Yasz ve tatsz bulama. (DLT II) Bulank. (KB) Bulanmak, kzmak. (DLT II) Bir Trk ehri. (DLT I) Dman gelmesi zerine halk arasna den karklk. (DLT I) Karmak. (KB) Yanl yola saptrlmak Fask, sorun karan. (KT) Bulank. (DLT III) Develerin yedii lgna benzer bir aa. (DLT II) Bulut. (DLT I, KB, AH, KT) Bulutlanmak. (DLT II) Dman tutsak etek. (DLT III, KT) Esir etmek. (DLT II) kr. bulut kr. bul anu kr. bul ayu kr. budursn

buldur buldur Yansma ses. (DLT I)

169

bulnu bululbululbulun bulunbulunbulu bulu (I) bulu (II) bulubulubulut bual burbur- (I) burbur- (II) burbur- (III) Bura burbaburbaburba burbalburbalburbaburbaburbatburbatburc bura lanbura lanburduz buran buran (I) buran buran (II) bur bur tbur tburku urbur urburslan (I) Burslan (II)

Karmak, bulanmak. (KB) Bulunmak. (KB) Tutsak. (DLT I, KB) Kayp, yitik bir eyin bulunmas. (DLT II, KB, AH, KT) Ke, bucak. (DLT III) Kiinin yapt iten kazanc. (DLT I) Szle yardm etme. (DLT I) Bulumak. (DLT II) Bulut. (AH) mitsizlie dmek, zlmek. (KT) Herhangi bir eyin gzel kokmas, koku yaymas. (DLT II, DLT III, KT) Burmak, sklatrmak. (KB) Su buusunun ykselmesi. (DLT II) Burak, Cennete mahsus binek. Hz. Muhammedin Mirata bindii binek. (DH) Bir ii savsaklamak, iin zerine dmemek. (DLT III) i uzatma, yarna brakma. (DLT I) in karmas. (DLT II) Karmak, karmak olmak. (DLT II) Bir eyi kartrmak, bozmak, zorlatrmak. (DLT II) (A) Kale, hisar. (KB) Burak. (DLT I) Herhangi bir svnn tane tane olmas. (DLT II) Bahe, bostan. (DLT I) Put. (DLT I, KB, KT) Dikili ta. (KT) Deri ve elbisedeki krklk. (DLT I) Krk. (DLT I) Ekitmek, buruturmak, yz ekitmek. (DLT II) Deri ve benzerlerinin ekilip bzlmesi. (DLT I) Buruturmak, bzlmek. (DLT II) Arslan. (DLT III) Erkek ad. (DLT III) kr. bult

170

burt burtalanburtalanburun (I) burun (II) buru burundu burunlaburunlaburuburuburutburut- (I) burutburut- (II) busbusbstn busun busu busu bubul bua l bu bul bu ut buul an buurbuurbut (I) but (II) but (III) but (IV)

Kbus, karabasan. (DLT I) Klah, brk gibi eylerin altn krntlaryla sslenmesi. (DLT III) Burun, bur. (DLT I, KB) nce, ilk. (DLT I, AH, DH, KT) Bir ok atm mesafe. (DLT III) Yular. (DLT II, KB) Bir kimsenin burnuna vurmak. (DLT III) Burumak. (DLT II) Yellendirmek, osurmak. (DLT II) Tencere vb. eylerin buulanmas. (DLT II) Pusu kurmak. (KB, AH) (F) 1. Bahe, 2. Cennet. (AH, KT) Budun, halk. (AH) Pusu, tuzak. (KB) Pusu Kuran kii, pusucu. (KB) Sklmak, fkelenmek, kzmak. (DLT II, KB, AH, KT) Hiddet. (KB) Hiddetli, sinirli, kzgn. (KB) Kzma, hiddetlenme. (KB) rak. (DLT I) Bir ie eli yatkn olan insanlar iin bu ifade kullanlr. (DLT III) Can skmak, hiddetlenmek. (DLT II, KB, AH) But. (DLT III, KT) (F) Put. (KB, AH, KT) Deerli, byk perze. (DLT III) Bir byk adam tarafndan gnderilen hediyeyi getiren kiiye verilen bahitir ki bu bahi ou zaman koyun olduu iin koyuna da bu ad verilir. (DLT III) kr. bo un, budun, bu un budun,

buta buta labuta lalanbuta lanbutanbutan-

(bitki iin) Gvde. (KT) Dal. (DLT I, KT) Aac budamak. (DLT III) Kollara ayrlmak, tomurcuklanmak, budaklanmak. (DLT II) Budanmak. (DLT II) kr. but

171

butar but (I) but (II) but (III) lanbut lanbutlabutlabutlu butu butur ak buybabuybaby (I) buyru buyrulbuyrulbuyun buyurbuyurbuz buzbuzbuzu buzulbuzulbuza u tl buza u tl buzlu ib ib ig bdik b tb tbg

Berd denilen hasrn dokumasnda ar olarak kullanlan pamuk ipler. (DLT I) Budak. (DLT I, KB) Kk testi. (DLT I) Atn ayak derisi karlarak yaplan tulum. (DLT I) Budaklanmak, dallanmak. (KB) Birisinin buduna vurmak yada kpein insan budundan srmas. (DLT III) Devenin burnuna geirilen burunluk. (DLT I) Deve yavrusu, potuk. (KB) Btrak, ptrak; fstk biiminde engelli bir diken olup elbiseye yapr. (DLT II) Bir ii savsaklamak, yzst brakmak. (DLT III) (F) 1. Gzel koku, 2. Pay, hisse, 3. Umma, istek, 4. Huy, tabiat. (DH)
by- Hud by- Hud (F) Allahn ltfu. (DH)

kr. buta

1. Buyruk, emir, ferman, 2. zin, msaade, 3. Haber, 4. Vezir, mvir. (DH, KT) . (KB) Buyrulmak, emredilmek. (KT) Kavim, ulus. (DLT III) Buyurmak, emretmek. (DLT III, KB, KT) Buz. (DLT III) Bozmak, ykmak, harap etmek. (KB, KT) Bozuk. (KB) Bozulmak, yklmak. (KB) Buza. (DLT I, KT) San gibi kk bir hayvan. (DLT I) ine buz doldurularak yaz iin saklanlan yer. (DLT I) Oynamak, raksetmek. (DLT III) Oyun, raks. (KB) Oynay, zplay. (DLT I) Oyunda yarmak, yardmlamak. (DLT II) Oynatmak. (DLT II) Bilgin, akll, bilge, hakm. (KB) kr. bdik kr. b ig

172

bglebglebglnbglnbgri bglbglbgr bgbgbk (I) bk (II) bkbk- (I) bkbk- (III)

bkm etk

Bilgi ile donanmak. (KB) Bir eyin birikmesi, toplanmas. (DLT II) Eri. (DLT I) Suyun nne set ekmek. (DLT II) Br. (KB) Suyun nn kesmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Aalk yer. (DLT I) Ke, bucak. (DLT I, KB) 1. Bir eyin nn germek, kapamak, 2. Kapanmak, sinilmek, doymak, usanmak. (DLT II) Bkmek, emek, sarmak, dolamak. (DH)
Kadn pabucu. Baka Trkler mkim, mkin derler. Tarm Tekinlere ve Afrasiyab soyundan olan hatunlara ve bunlarn byk kk ocuklarna kar sylenen bir kelimedir; ne kadar byk olursa olsun Hakanl Hanlarnn oullarndan bakasna byle sylenmez. (DLT I)

bkde bkdelebkdelebke bken bkenbkenbkin bklnbklnbksek bksklenbksklenbkslbkslbktel bktir bk bkn bkr bkbkbktbktbl

Haner. (DLT I) Bir eyi hanerlemek. (DLT III) Ejderha, byk ylan. (DLT III, KT) Karpuz, Hint kavunu. (DLT I) Kapanmak. (AH) Erliksiz, pul. (DLT I) Bklmek, kvrlmak. (DLT II) Kadnn gs ile boynu arasndaki yer; buraya gerdanlk taklr. (DLT I) Kzn memesinin balanmas. (DLT II) Bir eyin atlayp yarlmas. (DLT II) Yass arkal at. (KB)
bktel er Orta boylu kimse. (DLT II, KB)

Dalardaki ukur ve sert yerler. (DLT I) Bilgin, akll, hakm. (DLT III) Kr barsak. (DLT I) Ke ehri ile Uygur lkesi arasnda bir da ad. (DLT I) Aa dal vb. eyler bkmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Bir eyi iyice doyurmak, tok hale getirmek. (DLT II) Zamanla eskiyen eylere bu ad verilir. (DLT I)

173

bl tar

Tad bozulmu tahl. (DLT I)

blbl-aceb bl at blbl blend blbl-heves bnyd brbrbrehne brge brgelenbrgelenbrkirbrkirbrk brlbrlbrnbrnbrnk brbrbske bsteli bsz binek bt btbt- (I) btbt- (II) btbt- (III) btbt- (IV) btbt- (V) btbt- (VI) bte btk btrbtrbtrrek

(A) ok acayip, ok tuhaf. (DH) Ayaklarnda aklk bulunan at. (DLT I) (A) Blbl. (DH) (F) Yksek, yce. (AH) (A) ok hevesli. (DH) (F) 1. Asl, esas, temel. (DH), 2. Bina, yap. (DH, AH) Bzmek. (DLT II) (F) plak, yaln. (AH, DH) Pire. (DLT I) fkeden sramak, zplamak. (DLT III) Pskrmek, serpmek. (KB) Sofra ba, alvar ukuru gibi eylerde bulunan pskl. (DLT I) Bir eyin buruturulmas. (DLT II) rt, yorgan vs. brnmek. (DLT II, KB) Kadn barts, brnlecek nesne. (DLT II) Bir ey dikmede yardmlamak. (DLT II) rek. (DLT I) Yemei yaplan bir eit sebze. (DLT II) (F) Yak! . (AH) zm salkm. (DLT II) (F) Put, gzel, kfir. (DH) Bir eyin gerek olduunun kesinlemesi, ikrar edilmesi. (DLT II, KB) nsann gsndeki bir hastalktan dolay sesinin boulmas. (DLT II, KB) Domak, yetimek, yaratlmak. (DLT II, KB) nanmak. (AH, KT) Kapanmak, onulmak. (AH) Bitmek, tamamlanmak. (DH) ok anlamnda bir kelime. (DLT III, KT) Kaka, byk abdest. (DLT I) Mahkemede karlkl olarak tank getirmek. (DLT II) Tamamen, iyice. (KB) bkz. bitbit-

174

btsebtsebtge btlbtlbtn (I) btn (II)

Yara vb. eylerin iyilemee yaklamas. (DLT III) Patlcan. (DLT I) Olgunlamak, inanlmak, tamamlanmak. (KB) Doru, drst, sahih. (DLT I, KB, AH, DH) Muhakkak ki, phesiz ki. (KT)
btn ilig btn sz btnlkin btnlkn Hkm ve hikmet sahibi: Allah. (KT) Hikmet. (KT) phesiz, elbette, kesin olarak, and olsun ki! . (KT) kr. btnlkn (KT) kr. btnlkin

btnlebtnlebtnlk (I) btrbtr- (I) btrbtr- (II) bvkirbvkirbzrg

Bir eyin gerekliini aratrmak. (DLT III) Btnlk, mkemmellik. (KB) Saaltmak, salam hale getirmek. (KB) Tamamlamak, giydirmek. (AH) Pskrmek, serpmek. (KB) (F) Byk, ulu. (DH)

btnlk (II) Yemin, ant, sz. (KT)

175

C c cd cdlu chiliyyet ch chil cahd cm cme cn (F) Yer, mekn, mevkii. (DH) (F) 1. Sihirbaz, byc, 2. Sihir, by. (KT) (F.T.) Sihir. (KT) (A) Chiliye dnemi. (KT) (A) Makam, itibar. (AH) (A) Chil, bilgisiz, hakikatten habersiz. (AH, DH, KT) (A) 1. Yahudi, 2. Israrla hakikati inkr eden. (DH) (F) Kadeh, bardak, ie. (DH) (F) Elbise, amar. (AH) (F) Can, ruh, yaay, kudret, kalp. (KB, AH, DH, KT)
cn-ba cn-ba (F) Can balayan. (DH) kir ircn kirCan almak, ldrmek. (KT)

kr. cuhd

cnn cnne cnl cnl cnver cr cvidn cvidne cvidnel cvidnel cy caydam cebbr cebir Cebre Cebrel

(F) Sevgili. (DH) (F) Sevgili. (DH) (F.T.) Canl. (DH) (F) Canl. (AH, DH) (A) Cereyan eden, akan, geen. (DH) (F) Ebed, sonsuz. (DH) (F) Ebed kalc, sonsuza kadar kalan. (KT) (F.T.) Ebedilik, sonsuzluk. (KT) (F) Yer, mekn. (DH)

kr. cnne kr. cnn

Yataa doldurulan ve yamurluk yaplan ince kee. (DLT III) (A) Dilediini mutlaka yerine getiren, zorlayc, Allah. (DH) (A. cebr) Cebir, zorlama, tazyik, bask (A) Drt byk melekten birisi olup Hz. Peygambere vahiyleri getiren melein addr. (KT)

176

cedel cef cef cef cefn ceh cehn cehd cellet celletl celletl celld celle

(A) Mnakaa. (AH) (A) Firak ve hicranda brakma, vefszlk. (KB, AH, DH) (A.T.) Cefa eden, eziyet eden. (KB) (A) Asma ubuu. (KT) (A. ch) Mevki, makam, itibar. (AH) (F) Cihan, dnya. (KT) (A) alma, abalama, mcadele. (DH, KT) (A) Byklk, ycelik. (DH) (A.T.) Ululuk sahibi, ulu, yce. (DH) (A) 1. Cellat, 2. Merhametsiz. (DH) (A) Celle, aziz olan. (KB)
Celle celluhu (A) Allahn yce ad anldnda hrmeten sylenen sz olup Celli ycedir anlamna gelir. (DH)

kr. Ch kr. cihn

cem cem cemaat cemaat cemd ceml cenze Cennet cevb cevn cevr cez (I) cez (II) c ay clday Cibril cigi cihn cilve cinn cinc cd

(A) 1. Toplama, biriktirme, topluluk, grup, 2. Maher. (KB, KT) (A) Cemaat, insan topluluu, takm, blk. (KB, DH) (A) Cansz. (AH) (A) Gzellik, yz gzellii, hsn. (KB, AH, DH, KT) (A) Cenaze, gmlmek zere olan Mslman kii. (DH) (A) Cennet. (DH) (A) Cevap, karlk. (KB, AH, DH, KT) (F. cvn) Gen. (DH) (A) Hakszlk edip incitmek, ez, cef, sitem. (KB, AH) (A ) Izdrap. (AH, DH) (A) Ceza, karlk. (DH, KT) Yoksul, fakir. (DLT III) Atlarn gsnde kan bir hastalk. (DLT III) (A) Cebrail. (DH, KT) Salam. (DLT III) (F) lem, kinat, yeryz. (KB, DH) (A) Cilve, grnme, tecelli. (DH) (A) Cennetler, baheler. (DH) nci. (DLT I) Cmertlik. (AH) kr. cehn

177

cu cu cunn cura cura cft cftlendrcftlendrclb clengbn cmt cmle cnb crm crm fs cvn cza

(F) Kale burcu. (DH) (A) Delilik. (DH) (A) Yudum. (DH) (F) 1. E, kar kocadan biri, 2. ift ift, eli, 3. eit, tr. (KT)
lcft l(F.T.) ift yapmak. (KT)

(F.T.) E olarak vermek, evlendirmek. (KT) (A. <F. gl-b) Gl suyu. (KB) (A. <F. gl-engbin ) Bal ile gl yaprandan yaplan bir eit tatl. (KB) Bkz. cemd . (AH) Btn, hepsi. (AH) (A) Cnp, dinen temiz olmayan. (KT) (A) Crm, su. (DH) Su ve Hak yoldan ayrlma. (DH) (F) Yiit. (AH) (A) Bkz. ceza. (AH)

isyn crm isyn (A.F.A.) Su ve isyan. (DH)

178

a ar a an dr dr afl a u laa laa r (I) a r (II) rlaa rlarlana rlana la lana lanr a r a ru yr aaaaa aa (I) a aa (II) a au a (I) a a u Benzetme edat. (DLT III) adr. Ouzlar ar derler. (DLT I) Akrep, yan. (DLT I, KB) (F) ar, kadnlarn d giysisi. (KT) ahin. (DLT I) Grlt sesi. (DLT III) Suyun alamas. (DLT III) 1. arap, 2. ra. (DLT I, DLT II) Dar ve kk yol. (DLT I) zm ra yapmak, ra imek. (DLT III) ra yada arap sahibi olmak. (DLT II) Snrda bir yayla ad. (DLT I) Etin tam pimemesi. (DLT II) Doan kuu, akr; erkek ad. (DLT I, KB) ineyerek sertleen, katlaan yer. (DLT I) Ta, ziynet eyas gibi eylerin al uul etmesi. (DLT III)i Da tepelerindeki talk yer. (DLT I) Kurutulmu eftali, zm. (DLT I) Gz ars iin kullanlan bir ot. (DLT I) Bir eyin zn, aynn bildiren kelime. (DLT I) ki kiinin arasn amak, bir sz insann kulana yetitirmek, eritirmek. (DLT II) Odun, ceviz, kemik gibi eylerin krlmasndan kan yansma ses. (DLT I)

a muralgam. (DLT I)

(II) a (II)Ses anlatan bir szdr. (DLT I)

179

la lna na r ra rakaka ma rata ratr a rtura tur- (I) tura tur- (II) al alalala (I) ala (II) aldr aldr aldraaldraal ay al alnaln- (I) alnaln- (II) alnaln- (III) al alal- (I) alal- (II) al an alma alpa alpa alpaalpa- (I)

Taa bir ey vurunca ate karsa bu ifade kullanlr. (DLT II) akmak, aknmak. (DLT II) akr, gk gzl, gk, mavi. (DLT I, KT) Barmak. (KT) akmak akmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) akmak. (DLT I) Gz akrm gibi hareket etmek. (DLT II) armak, seslenmek. (DLT II) Bir kimse iki kiinin arasn kztrp, bozarsa bu ifade kullanlr. (DLT II) akmak, aktrmak. (DLT II) Alaca, kr. (KB)
al oy Alacal koyun. (DLT III)

Yere vurmak, akmak akmak, yenmek. (DLT II, KB, AH, KT) Yanm gibi kara ot bitmeyen yer. (DLT III) ok konuan, eneli kimse. (DLT III) Yel esince kuru otlarn kard ses. (DLT I) Ta vb. eylerin yansma sesi. (DLT III) Ku kanadnn ular. (DLT III) Yitik, kayp arama, Beylerin nemli bir ii ktnda, gelmeleri iin kylere, obalara gnderdii haber. (DLT I) Yemin kt olmasndan dolay atn arklamas. (DLT II) Bir haberin, szn bakalarna sylenmesi. (DLT II) nsann kendini yere vurmas. (DLT II) elme, gre. (DLT I) Gremek. (DLT II) Kap, anak vb. eylerin eklentilerinin ayrlmas, kopmas. (DLT II) Yarann bir yerden baka bir yere yrmesi. (DLT I) Kemre, kemre. Koyun allarnda toplanp kesilerek kn yakmak iin kurutulan kesek. (DLT I) 1. Kir, pislik, 2. Kt, fena. (DLT I) Sv amur. (DLT III) Bir ite arpmak, mcadele etmek. (DLT II)

180

alpaalpa- (II) alpulanalpulanalturalturam u amra ana analaanalaana anar a anu andandalaalaan a anturanturap ap apap- (I) apap- (II) ap- (III) apapap- (IV) apa ap ut aplaplapnapn- (I) apnapn- (II) aptapt-

Bir nesnenin, eyann ktlemesi. (DLT II) Meyve tr yiyeceklerden sonra elin ralanmas. (DLT II) Yitik, kaybolmu bir eyi aratmak. (DLT II) Kovucu, sinsi. (DLT I) oluk ocuk. Bkz. ar arma . (DLT I) Kendini dzdren, korkak, gevek, i gremeyen. (DLT I) Bir eyi zayf, gevek grmek. (DLT III) Tuzluk ve tuzlua benzer aatan oyulmu kap, anak. (DLT I) Sere kuu. (DLT III) ehriye hamuru alan oklava. (DLT I) Konuma esnasnda birinin kzp sertlemesi, dierinin bu durumdan kanmas. (DLT II) Kpek gibi enilemek. (DLT III) Bir eit tuzak. (DLT I) Caydrmak. (DLT II) Kam ve dudak aprtsn karlayan yansma ses. (DLT I) Suda yzmek. (DLT II, KB) Evi temiz amurla svamak. (DLT II) Yavaa vurmak, rptrmak. (DLT II) Birinin kafasn kesmek, boynunu vurmak. (DLT II) Trk glnde bulunan ufak bir balk eidi. (DLT I) aput, ilte. (DLT I) Evleri ince, yumuak amurla svamak. (DLT II) Suda yzmek. (DLT II) Hayvanlar kamlamak. (DLT II) arpmak, vurmak, saldrmak. (DLT II)
apt an apt an er Saldrgan. (DLT II) Boyun vuran, cellat. (DLT II)

apsaapsaapta apturaptur- (I) apturaptur- (II)

Suda yzmek istemek. (DLT III) Ky muhtarnn rmak, eme sularnn yollarn kazmaya gitmeyen kimselerden ald vergi. (DLT I) Yzdrmek. (DLT II) nsann boynunu vurdurmak. (DLT II)

181

aptur- (III) aptur- (III) ar arma arur re arlaarlaarlaarlaarlatarlatars ars art urt art aru (I) aru (II) aru laaru lalanaru lanaru lu aru lu arun at at atatatlaatlaatr (I) atr (II) atu

Evi zl amurla svatmak. (DLT II) oluk ocuk. (DLT I, DLT III ) Bir eyi ziyan etmek, bilinsizce harcamak. (DLT I) (F) re, yardm, tedbir, ila. (KB) ocuun alamas, crlamas. (DLT III) Barmak, kkremek, alamak. (DLT II) Alatmak, crlatmak. (DLT II)
arlatarlat- (I) Fili bartmak. (DLT II)

at at. (DLT I) Her eyin ufa, dknts. (DLT I) Para. (DLT I) Bir Trk oyma. (DLT I) ark. (DLT I) Ayaa ark giymek. (DLT III) ark sahibi olmak. (DLT II) Ouzlardan bir oymak ad. (DLT II) ark yaplmak zere ayrlm olan deri. (DLT II) nar aac. (DLT I) Yansma ses, . (DLT I) Katmak, eklemek, birletirmek. (DLT II, AH) Bir eyin kam akrts gibi ses vermesi. (DLT III) (F. der) adr. (DLT I) Nadr. (DLT I) Bir balk boynuzudur; inden getirilir. Bazlarna gre bir aacn kkdr. Bir yemekte zehir bulunup bulunmad bununla snanr. (DLT III) kr. dr dr

av awa awar aw aw awju

hret, an, ses, seda. (KB, AH, KT) Delikanllara verilen bir ad. (DLT III) Ate yakmak iin kullanlan tututurucu nesne. (DLT I) Kam ucu. (DLT I) n sahibi olmak, nlenmek. (DLT II, KB) Dalarda biten bir aa olup dal krmz; meyvesi acdr. Kadnlarn parma krmzlkta- buna benzetilir. (DLT I)

182

awlanawlanawl awu eek ek eekleneekleneeklik ege efe ehrehr-dng r ek ekek- (I) ekek- (II) ek k ekek ekik (I) ekik (II) ekik (III) ekilekilekinekin- (I) ekinekin- (II) ekiekiekleekleekrek apa ektrektr- (I) ektrektr- (II) ekk ekn ekrge eli elileelileelpek

hret sahibi olmak, nlenmek. (DLT II, KB) Kendisiyle ate yaklan kays ve ceviz kabuklar. (DLT III) Savata saflar dzelten; normal zamanlarda askeri zulm etmee brakmayan kimse, avu. (DLT I) iek. (DLT I) iek (iek iin tomurcuk, KT) ieklenmek, filizlenmek. (DLT II) ieklik, iek yetien yer. (DLT II) ulha tara. (DLT I) Koyun krklan makas. (DLT III) (F) te iki. (KT) Kuma biiminde bir pamuk dokumadr. (DLT III) ekme eylemi, kitab noktalamak. (DLT II) Bir eyi sklamak. (DLT II) Maln en deersizi. (DLT I) iek hastal. (DLT I) Nokta. (DLT II) Kk ocuklarn k. (DLT II) Sereye benzer alacal bir ku olup siyah kayalklarda bulunur. (DLT II) Bir eyi noktalamak. (DLT II) Bir ii stlenmek. (DLT II) Kitaba nokta koymay kiinin zerine almas. (DLT II) Nokta koymada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Kura ekimek. (DLT II) Klelerin giydii ynden yaplan cepsiz kaftan. (DLT I) Kitap vb. eyleri sonlandrmak. (DLT II) Binek hayvanlarndan hastalklar dolaysyla kan aldrmak. (DLT II) eki. (DLT II) Ada tavan yavrusu. (DLT I) ekirge. (DLT II , KT) in ksesi. (DLT III) Karartmak. (KB) apak, gz apa. (DLT I) kr. ek kr. eek

183

elpeklenelpeklene eel er eli elik ei e epi epilenepilener (I) er (II) (III) er (III) er er (I) er er (II) ergeergeergi ergleergleerlenerlenerig erleterlet- (I) erleterlet- (II) erlig ermelermelermeermeermetermetertertertilertile ekel etgen

apaklanmak. (DLT II) Zil. (DLT III) er insan. (DLT II) eli meli adnda bir ocuk oyunu addr. (DLT III) Sarmak otu. (DLT III) Hotan beyinin addr. (DLT III) Kk hrka. (DLT III) Alt aylk kei yavrusu. (DLT I) Olak alt aylk olunca bu adla anlr. (DLT II) Vcut arln bildirir. (DLT I) Vakit. (DLT I) Kar, savata karlkl duran saf ve sralara erig denir. (DLT I) (F) Kandil. (KT) (F) eriat. (KT) ki sava tarafnn da saf haline gelmesi. (DLT II) Kurtarc. (KB) Kurtarmak. (KB) Hastalanmak. (DLT II) Asker, ordu. (KB) la. vb. eylerin yan etki etmesi. (DLT II) Yemekten sonra insana arlk gelmesi. (DLT II) Gece grp gndz gremeyen; bulutlu gnde grp bulutsuz gnde gremeyen. (DLT I) Bir eyin ucunu kvrmak, bkmek. (DLT II) bir eyin ucunu bkmede yardmlamak. (DLT II) herhangi bir eyin fitil halinde bklerek rlmesidir ki yiitler, anlar gerei atlarnn kuyruunu ipekle rdrrler. (DLT II) Bir eyi elden brakmak, bir eyin ucunu krpmak, bir nesnenin yan tarafnn krlmas. (DLT III) Bir eyin elden kp yok olmas. (DLT II) Firze. (DLT I) anak, mlek; anak mlek paralar. (DLT II) Gem dizgini. (DLT I)

184

etk ewrlewrlewrewrewe ewrewrewrgen b lab labrtbrtbun a ala ala amu f flafla (I) (II) (III) ay ayl ayl l t l lwar rla rlarlan rlanla lalat latr r rt t rtru ru-

Kedi. Erkek kediye kk etk denir. (DLT I) krk vb. eylerin evrilmesi. (DLT II, KB) Karlkl ok evirmek. (DLT II) Gz sulu kimse. (DLT III) Sol elin ba parma zerinde herhangi bir ey evrilirse bu ifade kullanlr ki genellikle ok evrilir. (DLT II) Oku trnak zerinde evirenlere bu ad verilir. (DLT II) Ya olan dal, ubuk. (DLT I) Hayvana ubukla vurmak. (DLT III) rptrmak. (DLT III) Sinek. (KB) Yeter, yetiir, kfi. (KB) Sere parmak. (DLT II) Yzk parma. (DLT II) Hurma ve zm gibi eylerin rasnn mlek veya tencerede kaynamasndan kan sesi anlatr. (DLT I) Kp ve rann l l ses karmas. (DLT III) Gebelerin otundan yaptklar adr rts. (DLT III) Bir eit Trk arn. (DLT III) Memnuniyetsizlik, yz ekitme. (KB) Drmek, balamak, klamak. (DLT II) Fakir, yoksul. (KB, KT) Fakirlik, yoksulluk. (KB, AH, KT) Cl cl, yansma ses. (DLT I) Ksa, kt, kk. (DLT II) r yapmak, iz yapmak. (DLT III) Yerde r olumas. (DLT II) Trk arn ile bir ey lmek. (DLT III) Trk arn ile bir ey ltrmek. Trk arn, normal arnn te ikisi kadardr. (DLT II) krk, felek, ark. (DLT I) inetmek, ezdirmek. (DLT II) Bir eyin gevek olup zamanla sertlemesi. (DLT III)

185

ans ans ans jj - (I) - (II) an ma an ar ar- (I) ar ar- (II) ar l ar l ()l )l ar ()ll l ra ra- (I) ra ra- (II) ra rarat ratr r r rtur tur- (I) tur tur- (II) lanlanlalalatlatldaldalratlratlanm u lan-

Nakl bir in ipeklisi. (DLT II) Srtnda yar olan hayvann yk vurulmak istenildiinde gocunmas. (DLT II) t sesi. (DLT III) Ayrlmak, kmak, gitmek. (DLT II, KB, AH, KT) Bir eyin kendi kendine topraktan nem almas. (DLT III) kan, kp kurtulan. (KT) kma, dar k. (KT)
ma Dirili. (KT)

Yeen, hala olu. (DLT I) karmak, uzaklatrmak, srgn etmek. (DLT II, KB, AH, KT) Ortaya karmak. (KT)
tile arma tileSonu karmak, sonuca varmak. (KT)

Ortaya karan, belli eden. (KT) karlmak, uzaklatrlmak. (KT) Bir yerden ayrlmak. (DLT II) Menfaat, kar. (DLT I, KB) Bir yerden kmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Gcrdamak. (DLT III) Bir insann baka birisine dmanlkla barmas. (DLT III) Gcrdamak, kr kr etmek. (DLT II) Gcrdatmak. (DLT II) Feryat, lk. (KT) Birbirinin hrszln ortaya koymak, bir eyi ortaya karmada yarmak. (DLT II) kartmak. (DLT II) Elbise vb. eyleri slatmak, slak yere koymak. (DLT II) Terlemek, nemlenmek. (DLT II) Ot vb. eyler slatmada yardm etmek. (DLT II) Bir eyi slatmak. (DLT II) Okun sadakta ldr ldr etmesi. (DLT III) Ok vb. eylerin l l ses karmas. (DLT II) Herkesi yeren, kovucu, dedikoducu olmak. (DLT II)

186

Doru, sahih. (DLT I, DLT III ) . (KB, AH, KT)

n btn ln ln kni nn-o n sz Gerek, samimi. (KT) Gerek yapmak, ortaya koymak. (KT) Doru syleyen, doru. (KT) phesiz, muhakkak ki, gerekten, kesinkes. (KT) Doru sz, hikmet. (KT)

ndan arn ar- (I) arn ar- (II) n l nlanlanlatnlatnl rarara ratratp p an r uy (I) r uy (II) r uy (III) ttw i ie iek ieklik ife igil igiligil-

Yansma ses. (DLT III) Kokulu bir aa. (DLT I) Bir iin asln aratrmak, tahkik ettirmek. (DLT II) Tasdik etmek, dorulamak. (KT) Bir eyin gereklemesi. (DLT II) Yansma ses. (DLT III) Bir eyi dorulamak, gerekliini ortaya koymak. (DLT III) Bir eyi gerekletirmek, dorulamak. (DLT II) Gerek, hak. (KB, KT) Bir eyin nlamas. (DLT III) Gr ve przsz. (DLT III) nlatmak. (DLT II) nce ve yumuak dal, bk sznn ksaltlm. (DLT I) Vcutta kan krmzlk, ufak ikinlik, kabart, ban. (DLT I) Ok temreninin ikince olan yeri. (DLT III) Fakir, cimri. (KB) Elbise kuann geecei iki tarafl kprck. (DLT III) atmak. (AH) Cinlerden bir blk. (DLT III) Ya, slak. (DLT III) Yeter, kfi. (KB) iek. (KB) iek bahesi. (KB) Eki. (DLT III) Trklerden oyman addr. (DLT I, KB) Sktrmak, bekletirmek. (DLT II) kr. ek

ibek ar uy Delice doan. (DLT I)

187

igir igir igit igen igne ij ijtrijtrik ik ik ikin (I) ikin (II) ikin (III) ikliikliikneikneikreikreikten iktriktril ildek ile ileileilik ilik im (I) im (II) i in ini inl initrk ir iri

Ekmein iinde ta krntlar olduu zaman diin, bunlar ezemeyerek kard ses. (DLT I) Pamuk ekirdei. (DLT I) Yular. (KB) Mala; iftilerin srg dedikleri alet. (DLT I) Demir ivi. (DLT III) Ykten tr hayvann kmesi, kendini salvermesi. (DLT II) Ak oyununda an yan yatp ukur taraf yere geldiin de ik turd denir. (DLT I) Keiyi armak ve srmek iin kullanlan sz. (DLT I) zm balarnda biten baakl bir ot olup hayvanlara verilir. (DLT I) briim. (DLT I) pek kuma altn sarl ibriimle dikmek. (DLT I) Skmak. (DLT II) Nak yapmak, ilemek, sk dikmek. (DLT III, KT) Ekmekte bulunan ta yznden diin gcrdamas. (DLT III) Eer rts. (DLT I) Dm vb. eyleri sktrmak. (DLT II) 1. il, 2. irkinlik, 3. Vcutta kalan dayak izi. (DLT I, DLT III ) Atn gsnde kan bir ban. (DLT I) Atn ya gbresi. (DLT III) Yaarmak, nemlenmek. (DLT III) Keiyi arma zamannda byle seslenilir. (DLT I) Bir eyin i veya ya olmasnda abartma istenildii zaman kullanlr. (DLT I) Ayrk otu, im. (DLT I, KB) Herhangi bir eyin sonuna kadar dolmas. (DLT III) in lkesi. (KB, AH) inli. (KB) inli. (KB) Bir yaz meyvesi. (DLT II) Ya. (DLT I) Leen ve benzeri eylerin kard ses. (DLT III)

188

irt i i ieieietietit (I) it (II) iwgnleniwgnlenoban obulma ou o n o (I) o (II) o o lao lalao la- (I) o la- (II) la- (II) lano lanlato latulo ulo o er lano ma lanrao rara o rarato ratturo turola oma (I)

Azdan kan yansma bir ses. (DLT I) Kadn ocuu ietmek iin bu sz syler; binici de at yrttkten sonra ietmek isterse byle syler. (DLT I) i etmek, pislemek. (DLT III) ettirmek. (DLT II) Kamtan yada dikenden yaplan duvar. (DLT I) zerinde alacal naklar bulunan in kuma. (DLT III) Bir eyin kullanm sonucu fayda vermesi. (DLT II) Ky bynn, muhtarn yama. (DLT I) Elmann yars, ak, bir eneti. (DLT II) Domuz yavrusu, her eyin k. (DLT I) Tun ve szlm bakr. (DLT I) Eya konan heybe, boha. Bkz. bo . (DLT III) 1. Gnein yaln, saaklar, 2. Zincir, ba, 3. Atein alevi. (DLT III) Grlt, barlt. (DLT III) Kavgac. (KT) Barmak, ses karmak. (DLT III, KT) Filin barmas. (DLT III) Bir eyi bohalamak, boumlamak. (DLT III) Atein alazlanmas, Gnein saaklarn yere dmesi. (DLT II) Bir eyi bohalatmak, sardrmak. (DLT II) Balanmak, ot olmak. (DLT II) ok. (KB) Kt, alak adam. (DLT III) reklenmek. (DLT II) Tencerede sv olmayan, kat bir maddenin kaynamas. (DLT III)
o rama yul Suyu fkran kaynak. (DLT II)

Bir noktaya odaklanmak, toplanmak, kaynamak. (DLT II) Bir tencerede suyun azlndan dolay gerekleen kaynama bu ekilde ifade edilir. (DLT II) Bir eyi baka ey zerine gndertmek, saldrtmak, indirtmek. (DLT II) olak. (DLT I) omak, as, denek. (DLT I)

189

oma (II) om uk omul or ot or ura ut ovlanovlanowl ge gen jljlk k kkkerkerkitkitktrktr- (I) ktrktr- (II) krkrkt ktlk me ek p (I) p (II) rek prek reklereklezk ubartubart uu uf uf a (I)

Uygurlarca ve btn Mslman olmayan halka Mslmanlara verilen addr. omak eri, Mslman kii demektir. (DLT I, KB) Aya, ba kzl, kanadnda ak ty bulunan karga. (DLT I) Trklerden bir oymak. (DLT I) Sarlgan bitki. (DLT III) Avret yeri bitiik olan kadn. (DLT III) Kavrulmak, yanmak. (KT) Tutma szgeci. (DLT III) Elbise stne giyilen geni ve kolsuz stlk. (KB) evgen. (DLT I, KB) Gevek ipin gerilmesi, sakz ve macun tr eylerin kendini salarak uzamas. (DLT II) Deveyi htrmak iin kullanlan sz. (DLT I) kmek, diz kmek, bir eyin dibe kmes. (DLT II, KB, AH, KT) kertmek, drmek. (AH) kertmek. (KB) kertmek, edirmek. (DLT II) Altndan gm ayrarak saf altn elde etmek. (DLT II) kertmek, diz ktrmek. (DLT II, KB) Ksa, cce. (DLT I, KB) Vcuta ksalk. (DLT II) Kepe, me. (DLT I) me, kutu. (DLT II) arabn tortusu, her eyin knts, deersiz eyler. (DLT I, DLT III ) Kesilmi erite ve tutma paras. (DLT I) rek. (DLT I) Bez paras, paavra. (KT) Undan rek yapmak. (DLT III) zk. (AH) Bir eyi soymak. (DLT III) Bir Trk ehrinin ad. (DLT III) abuk gitmek isteyen bir postacnn, yoldan alp bakasn buluncaya dein binip gittii at. (DLT I)

190

uf a (II) u lan u urdan uh uh u -

Klavuz, babu. (DLT I) Karluk byklerinin adlarndan. (DLT I) Uurum. (DLT II) At yrtmek ve azarlamak iin karlan ses. (DLT III) nmek, konmak anlamlarna gelip genellikle kular iin bu ifade kullanlr. (DLT II)

mn u mnKurabiye biiminde yaplan bir ekmektir. (DLT I) ulbu ul ulman ul ul uy (I) ul uy (II) umumumal boluml bolum u umruumruumturumturumurumurumuumuumulu u pn upra uram uran urn utur utur kii uw uwlauwlauwauwaElbiseye ve ele yapan meyve yapkanl. (DLT I) veyik byklnde alacal bir su kuu, ulluk. (DLT I) Kark, alpak. (DLT I) Takn. (DLT I) Eli olak kimse. (DLT III) Topuu bir tarafa yamulan terlik, pabu. (DLT III) Suya dalmak. (DLT II) Karnca. (DLT I) Scaktan dolay gzn kararmas. (DLT I) Ala karga. (KB) Suya dalmakta yarmak. (DLT II) Suda imdirmek, ykamak. (DLT II) Suya daldrmak. (DLT II) Suya dalmada yarmak. (DLT II) Tuvalet, ayakyolu. (DLT II) ri, kaba. (DLT III) (F) oban. (KT) Eski elbise. (DLT I) Hafif bir okun atm. (DLT I) in yolu zerinde Mslman snrlarndan biri. (DLT I) Trk hekimlerinin yaptklar srgnlk, mshil ilac. (DLT I, KB) Huysuz kimse. (DLT I) Hotan tresine gre Hakandan iki derece aada bulunanlara verilen ad. (DLT III) Etin tam pimemesi. (DLT III) Bir eyin kaynamas, yanmas. (DLT III)

191

uwatuwatuz (I) bek br jjjtrjtrkreklenkreklenlklkmmmerk mgen mtrmtrmrmrnk prlenprlenr r r rk rlenrlenrletrletek wgin a

Ekitmek. (DLT II) Srmal. (AH) Emir ve yasaklarn sonuna gelen pekitirme sz. (DLT III) ocuk k. (DLT I) Kl, kei kl. (DLT I, KT) p ve hayvan barsa gibi ekmekle uzayan her ey iin bu fiil kullanlr. (DLT II) Bir eyi gerdirmek. (DLT II) Klelerin ynden elbise sahibi olmas. (DLT II) Perianlamak, ktlemek. (DLT II) Suya iyice dalmak, ok dalmak. (DLT II) Gz sulanmas. (DLT II) imenlik, ayrk otu. (DLT I) Suya daldrmak. (DLT II) Suya daha derin daldrmak. (DLT II) nar aac. (DLT I) Kei vb. hayvanlarn kllanmas, kll duruma gelmesi. (DLT II) Menfaat. (DLT I) St salrken kapta kartt ses. Herhangi bir akar nesne, ses kard zaman da byle denir. (DLT I) ocuk ii. (DLT I) Fayda grmek. (DLT II) almak, armak. (DLT II) Ot, ayr. (DLT I) Doyurucu, yal a. (DLT I)

uz (II)Yaldzl, krmz renkli bir in kuma. (DLT I, KB) (II)

192

D ldd lda da , dha dal dmen da dn daal daru dava (I) dava (II) dav dav v dav davi v dede deg dell dengiz dengiz dep der dereng (A.T.) Adaleti yerine getirmek. (KT) Atlara ve baka hayvanlara vurulan da, dalama. (DLT III) Yok, deil anlamlarnda bir sz. (DLT III) Dal, kol, ube. (KB) (F) Etek. (DH) Yansma ses. (DLT III) (F) lim, bilen, bilgili. (AH, DH) Saman kesmei. (DLT III) (F) la, dev. (KB) Ilgn aac meyvesi. (DLT III) Yn smei. (DLT III) (A) Dava, iddia. (KB) (A.T.) Davac. (KT) Baba. (DLT III) Bkz. teg . (AH) ( ) Delil. (AH) Deniz. (AH) Bkz. tap . (AH) Bkz. emel . (AH) (F) Elenme, durma. (KT)
ldereng l- (I) ldereng l- (II) derd (F.T.) Beklemek, durmak, zaman geirmek. (KT) (F.T.) Alkoymak, durdurmak, engel olmak. (KT)

kr. teiz

(F) Dert, ac. (AH) (F) la. (AH) (F) Tuzak. (KT) (F) Elden ele. (DH) (F) zin, msde. (KT)
berdestr berberildestr beriloldestr ol(F.T.) zin vermek. (KT) (F.T.) zin verilmek. (KT) (F.T.) zin istemek. (KT)

dermn destn destbedest destr

193

tiledestr tile-

(F.T.) zin istemek. (KT)

dev devt devlet devr devrn drat drat dididdr dde didek didim diger dih n dik (I) dik (II) dil dim dim dn dnr dingiz direng dir dir dv dvne dvnel dvnel diyet diz dst dstla dstla dstlu

(A) la, are, deva. (DH) (A) Divit, iine mrekkep konulan hokka. (KB) (A) Saadet, baht, talih, ans, devlet, ikbal. (KB, AH, DH) (A) Dnme, devir, zaman. (DH) (A) devir, zaman, dnya. (DH) (F) Aa. (DH) Demek, sylemek. (AH, DH) (F) Yz, ehre, gzellik. (DH) (F) Gz. (DH) Gelin giderken yabanclara grnmemek iin rtnlen rt. (DLT I) Geline gerdek gecesi giydirilen ta. (DLT I) Dier, baka. (AH) (F) ifti, kyl. (DH) Gibi. (DH) Dik. (DLT I) (F) Gnl, kalp. (AH, DH)
dildil-zr (F) Gnl inciten, merhametsiz. (DH)

kr. teg

(A) Dima, beyin. (DH) (A) Din. (KB, DH, KT) (A) Dinar. (AH) Deniz. (AH) (F) Gecikme. (AH) Yazk. (AH, DH) (F) Eyvah, yazk, hayf, yazklar olsun. (KB) (F) Dev. (DH) (F) Dvne, deli. (DH) (F.T.) Dvnelik, delilik. (DH, KT) (A) Diyet. (KT) Diz. (AH) (F) Dost. (KB, AH, DH, KT)
tutdst tut(F.T.) Dost tutmak, dost edinmek. (KT)

kr. teiz, dengiz

(F.T) Dost edinmek. (KT) (F.T) Dostluk, sevgi. (KT)

194

dndndndrdndrdu du

Dnmek. (AH) Dndrmek. (AH) (A) Allaha yalvarma, niyaz. (KB, AH, DH, KT)
du ldu l(A.T.) Dua etmek. (KT) du ldu mstecb l-(A.T.) Duay kabul etmek. (KT)

du du dd durdurdurd dmn dmn m dze dkkn dk mi dlek Dldl dnge dny dnydr dnyl dnyl dnyperest dnyaleb dr drdne drr drd drst dmn dmn dmn dmn dmnl dmnl nl dmen dvr dvr dvrl dvrl rl dt

(A.T.) Duac, dua eden (F) Duman. (DH) Durmak. (AH) (F) Selam, selamet. (KT) (F) Dman, hasm (F) Cehennem. (DH) (F) Dkkan. (DH) Binler aras. (DLT I) Az krk saks veya testi. (DLT I) (A) Hz. Muhammedin Hz. Aliye hediye ettii kr at. (DH) Slkl pancar denilen sebze. (DLT II) (A) Dnya, lem. (KB, AH, DH, KT) (A.F.) Dnya ilerine dkn, br dnyay fazlaca dnmeyen. (DH) (A.T.) Dnyaya ait, dnya ile ilgili. (DH) (A.F.) Dnyaya tapan, bu dnyaya gnl verip Allahtan uzaklaan. (DH) (A) Dnya nimetlerinin peinde koan. (DH) (A. drr) nci. (DH) (A.F.) nci tanesi. (DH) (A) nci. (DH) (F) Dua, medih, selam. (KB, DH) . (AH) (F) Drst, doru, hakiki. (AH, KT) (F) Dman. (KB, AH, KT) (F) Dmanlk, gazap. (KT) (F.T.) Dmanlk, kin, nefret. (KT) (F) Dman. (DH) (F) Zor, g. (KT) (F.T.) Zorluk. (KT) (F) ki kat, eilmi, bklm. (DH) kr. dmn, dmen dmn, dmen kr. dmen, dmn dmn kr. Dr kr drr kr. drd kr. dmen

195

E ebek ebdl ebvb ecel ecr ee ek e ed edeb edebl edebl.. e er ere ere erleerlee erti e erlik gere gere gi e g ocuk dilinde ekmek. (DLT I) (A) Abdal, dervi, tarikt ehli. (KB) (A) Bblar, blmler. (KB) (A) Ecel, mrn sonu, muayyen vde. (KB, AH, DH, KT) (A) cret, karlk, ahrete ait mkafat, sevap. (DH) Byk kz karde, eke den evrilmitir. (DLT I) Kei. (DLT I) pekli kumalar gibi dokuma cinsinden olan kymetli eyler. (KB) (A) Bkz. i . (AH) (A) Terbiye, ahlak gzellii. (KB, AH, DH) (A.T.) Edepli. (DH) (A) inliler Kutadgu Bilige Edebl-Mlk adn verirler. (KB) Eyer. (KB) Aramak, takip etmek, peinden gitmek. (AH, KT) Eyerlemek. (DLT I, KB) leri giden, aknc. (KB) zerine eer konulan aa. (DLT I) Bir eyi kabul etmek, onu tutmak. (DLT I) zendde bir Trk oyma. Kelime esasen egdhi tir. (DLT I) yi, gzel. (DLT I, KB, KT)
bole g bole g ilig sane g sane g san an e g ura ut yi olmak. (KT) yilik yapan. (KT) yilik dnmek. (KT) yi dnen. (KT) yi kadn, namuslu kadn. (KT)

kr. epmek

edepsiz(A.T.) Edepsiz. (DH)

kr. edg .

edg glee glee glk EdhemEdhem-fat edb edb

yi. (AH) yilemek, iyi geinmek. (KB) yilik, iyi amel, gzellik, nimet. (KB, AH, KT)

kr. e g

(A) Ethem gibi. Mehur sultan mutasavvf brahim Ethem. (DH) (A) Edp. (AH)

196

ike ikire ire iz lee le- (I) lee le- (II) lee le- (III) izlene izlene izlik ef n Efrsiyb efss (I) efss (II) egegeger eget egetleegetleegetlenegetlenegilegilegin (II) egir egiregir- (I) egiregir- (II) egirseegirseegirtegirt- (I) egirtegirt- (II) egirik egi egit egleegleegme egri

Islah edilmek, gzellemek, iyilemek. (KB) yiyi ktden ayrt etmek. (DLT I) Yksek, engin, her eyin yksei. (AH, KT) . (DLT I, KB) Hrmet etmek, deer vermek. (AH) Eylemek, etmek. (AH) Aklna getirmek, tesir etmek, ehemmiyet etmek. (KB) Bir eyi engel saymak. (DLT I) Ykseklik. (DLT I) (F) nleme, ac ile barma. (DH) (F) Afrasiyab. (KB) (F) Alay. (KT) (F) Elence, megale. (KT) Emek. (DLT I, KB, AH) (F) Eer, yet, ve, ki o zaman. (KB, AH, DH, KT) Hizmet iin gerdek gecesi gelinle birlikte gnderilen hizmeti kadn. (DLT I) Kza veya erkee cariye gndermek. (DLT I) Hizmeti sahibi olmak. (DLT I) Eilmek, erilmek. (KB, AH). (DH, KT) Eni bir buuk kar uzunluu drt arn gelen bir bez. (DLT I) Karn arsn tedavi etmek iin kullanlan bir kk. (DLT I) Eirmek. (DLT I, AH, KT) Kuatmak, evirmek. (DLT I) la kullanmak istemek. (DLT I) p vb. eyleri eirtmek. (DLT III) Hakim olmak, hkmetmek. (KT) Erilmi ip . (KT) Maden eritildii zaman kan pislik. (DLT I) Gz demesinden kurtulmak iin ocuklarn yzne srlen ila. (DLT I) Durmak, bir yerde kalmak. (DLT I) Evin kemeri. (DLT I) Eri. (DLT I, KB, KT)

egin (I)Srt, ein. (DLT I, KB)

197

egrilik egriliksiz egrilik egrik egrilegrilegrim egriegriegrgen ehl

Erilik, yan izme. (KT) Kusursuz, eksiksiz. (KT) Erilik. (KB, AH) Erilen ip. (DLT I) Sarmak, muhasara etmek. (DLT I) Suyun topland yer. (DLT I) Yardmlamak, yarmak. (DLT I) Taneleri olan bir bitki olup Karluk Trkmenleri yer. (DLT I) (A) 1. Ehil, yabanc olmayan, 2. Dost, malik, sahip. (DH)
ehl-i beyt ehlehlehl-i dny ehlehl-i vef aly ehl aly iyl ehl iyl (A) Hz. Peygamberin yaknlar. (KB) (A) Dnya nimetleri peinde koup ahreti dnmeyen. (DH) (A) Vefa sahibi. (DH) (A) Yaknlar ve ilgiler. (DH) (A) Aile efrad. (DH)

ekekekek ekdi ekd eke eke ekek iler ekekleekekleekeklik ekeme ekim ekin (II) ekincilik ekinekinekitekiteksieksiekseks-

Ekme eylemi, bir ey ekmek. (DLT I, KB) Damar ama kab, kan biriktirmek iin kullanlan kap. (KB) Sr koyun gibi hayvanlarn kesildii yer. (DLT I) Kl kn ve kl knna benzer eyler oymak iin kullanlan ucu eri bak. (DLT I) Byk kz karde. (DLT I, DLT III) Kendini herkese bir kz karde gibi sevdiren zeki anlayl kz. (DLT I) ocuklarna verilen ad. (DLT I) Ortaya dm kadn. (DLT I) Svmek, kfretmek. (DLT I) Kadnn arszl, yzszl. (DLT I) Bir eit alg. (DLT III) Bir ekim yer bir ekite ekilecek kadar olan yer . (DLT I) Ekin, kazan. (KT) Ekincilik. (AH) Ekinmek, kendisi iin bir eyler ekmek. (KB) Ektirmek. (DLT I) Eksilmek. (AH) Eksilmek. (KB) kr. eksekskr. eksieksi-

ekin (I)iftlik, ekin. (DLT I, KT)

198

eksk ekstekstekstmek ekstmeklik ekstlekstlektilenektilen el elbette elem elest elig elik ekig l (I) l (II) l (III) l (IV) l kii l ku eldrk elgelelgel/elet/eletelgeelgeelig (I)

Eksik. (DLT I, KB) Eksiltmek, azaltmak. (KT) Azaltma, eksiltme. (KT) Azaltma, azar azar yok etme. (KT) Eksiltilmek, azaltlmak. (KT) Yetitirilmek. (KT) El. (KB, AH) (A) Elbette, kesin olarak. (DH) (A) Elem, dert, keder. (DH) (A) Ruhlarn yaratld zaman. (DH) El. (AH, KT) Geyik. (AH) Eki olan nesne. (DLT I) Vilayet, il, ehir, kent. (DLT I, KT) Bir yerdeki aklk, boluk. (DLT I) Binek hayvan at anlatr bir addr. Atlara bakan seyislere el ba derler. (DLT I) ki bey arsndaki barklk hli. (DLT I) Kt, deersiz kii. (DLT I) Kartala benzeyen alacal bir ku. (DLT I) zerlik tohumu. (DLT III) Elenmek. (DLT I) letmek, gtrmek. (KT) Un elemekte yardmlamak. (DLT I) El. (DLT I, KB)
elig brbrbulelig bulMuzaffer klmak. (KT) Etkisi altna almak. (KT)

kr. elig

kr. l

elig (II) eligleeligleeliglik elik elikleelikleElke Bulak

Elli says. (KB) Eldiven, elcik. (DLT I) Da keisi, yaban keisi. (KB) Alay etmek, maskaraya almak. (DLT I) Trklerden bir blk. (DLT I)

kr. ellig

Ellemek, tokalamak, el skmak, vedalamak. (KB)

199

llelleellig lklelklelklegli elri elteltelk elvn elel-ved elwirelwirem (I) em (II) emememn emnet (I) emnet (II) emret emi emdi emeleemeleemel emet emgeemgeemgek emgeklenemgeklenemgeksiz emgeemgeemgetemgetemgetilemgetilemn

Bar salamak, slah etmek. (KT) Elli. (DLT I, KT) Alay etmek. (KT) Alay eden. (KT) Olak derisi, eldiri de denir. (DLT I) Sevk etmek, yneltmek, gtrmek. (KT) Alay etme, maskaraya alma. (DLT I) (A) Renkler, trl trl, kark, eitli. (DH) (A) Elved. (DH) Atlmak. (DLT I) la, ifa, deva. (DLT I, KB, AH, KT)
em sem la. (DLT III)

kr. elig

kr. em sem
kr. em

Kadnn diilik uzvu, vajina. (DLT I) Emmek. (DLT I, KT) (A) Emniyet. (AH, DH)
baremn bar(A.T.) Emniyetle gitmek. (DH)

(A) Emanet. (KB, AH, DH, KT) (A) Doruluk zere bulunma. (DH) (A) Emirlik, beylik, hkimiyet. (KB) la yapan kimse, hekim. (DLT I, KB) imdi, ama, takdir edilir ki. (DLT I, KB, AH, KT) kr. imdi Nian almak. (DLT I) mit, arzu, istek. (AH) Bkz. yemet . (DLT III) Emek ekmek, zahmet ekmek. (DLT I, KB, KT) Emek, mihnet, zahmet, eziyet, sknt. (DLT I, KB, AH, KT) Bir eyi emekli, zahmetli grmek. (DLT I) Zahmetsiz, eziyetsiz. (KT) kr. emgenemgen genkr. emgeemgeYorulmak. (DLT I) Eziyet ektirmek, yordurmak, incitmek. (KB, KT) Eziyet edilmek. (KT) (A) Emin, emniyet. (KB) kr. imn

emgenemgen-Yorulmak. (DLT I)

200

emik (I) emik (II) emir emirge emitemit- (I) emitemit- (II) emitemit- (III) emitmek emitmek emleemleemlenemlenemleemleemletemletemm emr (I) emr (II)

Meme. (DLT I) Souduktan sonra snan ve scakl artmayan ey. (DLT I) Kra, sis. (DLT I) Kkrdak. (DLT III) Meyletmek, bir tarafa eilmek. (DLT I, KB, KT) Baskn yapmak, hamle yapmak. (KT) Sabit olmak, karar klmak. (KT) Baskn, hcum. (KT) lalamak, tedavi etmek. (DLT I, KB) la yapmak. (DLT I) lalamak. (DLT I) lalatmak, tedavi ettirmek. (KB) (A) Ancak, u kadar ki. (KB) (A) Emir, buyruk, buyurma. . (KB) (AH, DH, KT) (A) . (DH)
emremr-i Ha emr- mar rf emr-i marf (A) Hakkn emri, lm. (DH) (A) Dinin emirlerini bildirme. (DH)

emikli iler Emzikli kadn. (DLT I)

em eml emriemriemriemriemen emzemzn

(A) Meseller, szler, hikmetler. (KB) Kamak. (DLT I) Kanmak. (DLT I) Krk yaplan deri. (DLT I) Emzirmek. (DLT I, KT) ukur, ini. (DLT I, DLT III )
n yer n yo ukur yer. (DLT I) ni, k. (DLT I)

e (I) e (II) n (III) eeendm endze (I) endze (II)

En, daha (kuvvetlendirme edat) . (KB) Yz, yanak, damak. (KB, AH) Yan tarafa olan genilik, en. (DLT I, KT) amak. (DLT I, KB) (F) Beden, vcut, boy, biim. (KB) (F) Kader, takdir. (KT)
lendze l(F.T.) Nasip etmek, takdir etmek. (KT)

(F) Snr, l, endaze. (KT)

201

endek ende ende

Sath, bir nesnenin st yan. (DLT I) (F) Dnce. (KT)

ende lende lende l ende l l (F.T.) Dnmek. (KT) (F.T.) Dnen. (KT)

endik er neneereereetretren enleenleenk ep epmek er (I) er (II) r (I) r (II) rrerer- (I) erer- (II) erdem erde erdini erej erejlenerejleneren erentir Eren tz Erentz uvn er uvn

Budala adam. (DLT I) Bir srdeki farkl kiilere ait koyunlar ayrabilmek iin, koyunlarn kulann bir parasnn kesilmesi. (DLT III) Can skmak. (DLT I) artmak, korkutmak. (DLT I) Gze inen perde. (DLT I) la yapmak. (DLT I) Aslan, srtlan, kpek kurt vs. yavrusuna verilen ad. (DLT I) Pekitirme ve abartma edatdr. (DLT I ) Ekmek. (DLT I) (DLT I, KB, KT) Er, kii, adam. (AH, KT) Delik amak iin kullanlan aygt. (DLT I) Yer. (DLT I) Yarmak, irkilmek. (DLT I) Olmak, i- (cevher fiil) . (KB, AH, KT) Gemite olmak, gemek. (KT) Edep, terbiye, erdem, fazilet. (DLT I, KB, AH) Arkada. (KB) ri inci. (DLT I, KB) Bu kelime Sokrata ratna dan gelir. Huzur, rahat. (KB) Huzura kavumak, rahata ermek. (KB) Er, insan, insanlar. (KB, AH, KT) Terzi burcu, mteri yldz. (KB) Astronomide terazi burcunun ad. (DLT I) Mteri yldz. (DLT III) (F) Erguvan iei. (KB) kr. ebek Erkek. Kural d olarak eren eklinde okluu yaplrsa da bu hatadr.

enkleenkle-Aslan, kedi, kpek gibi hayvanlarn yavrulamas. (DLT I)

202

ergrergr- (I) ergr (II) erierierig erigsig erik erik at erik er riklik erinerinrin erin rin erk erk

Eritmek. (DLT I) Bir eye vaktinde yetimek. (DLT I) Erimek. (KB) Nasihat. (KB) Bkz. ersig . (AH) Ya yada yaa benzer eriyici ey. (DLT I) yi yryen at. (DLT I) lerinde becerikli, yrekli adam. (DLT I) Hayvann isteklilii. (DLT I) Erinmek, insann bir ii yapmaa isteksiz olmas. (DLT I) Dudak. (DLT I) Olur ki, belki. (DLT I, DLT III, KB) Nimet ve bolluk iinde bulunmak. (DLT III) Saltanat ve sz geerlik, kudret, g, hkmranlk. (DLT I, KB, AH, KT)
erk ural Nfuz, etki, g. (KT)

erkederkederke erkek erkek ta u erkeklen erkeklenerken erki erkleerkleerklenerklen- (I) erklenerklen- (II) erklig

Gc yetmek. (KT) Erke, gen teke. (DLT I, KB) Her canlnn erkei, erkek. (DLT I, KB, KT) Horoz. (DLT I) rpermek, dalgalanmak, erkeklenmek. (DLT I) ken anlamnda bir edattr. (DLT I, AH) ek, phe bildiren bir edattr. (DLT I, KB) inemek, basmak. (DLT III, KT) Sahiplenmek. (KT) G bulup yz evirmek. (KT) Veli, hami, snlacak kii, dost, beki. (KT)
bolerklig bolerklig bolm erklig dst ererklig ererklig ewrgli erklig mlik Sahip olmak, gc yetmek, hkmetmek. (KT) Dost. (KT) Destek olan, arka kan. (KT) Gc yetmek, hkmran olmak. (KT) Sahip, malik. (KT) (T.A.) Beki. (KT)

erkliglik

Nfuz, g, kudret. (KT)

203

brerkliglik br- Halifelik vermek, halifelik yapmak. (KT) erklik erkz suw erlenerlenerlik ermez/s ernek erngek erre (I) erre (I) ersig ersinersinerterterte Mlk, saltanat, kudret. (KT) Kadnn evlenmesi. (DLT I) Erkeklik, erlik. (DLT I, KB) Deil, olmaz, hayr. (KT) Parmak, parmak ucu. (DLT I, KB, KT) Parmak. (DLT I) (F) Bk, testere. (DH) Erkek, yiit, mert, cesur, kahraman. (KB, AH) Erkeklemek. (DLT I) Gemek. (DLT III, KT) Erte, erken, sabah, tan vakti. (DLT I, KB, AH, KT)
barerte barSabah erken gitmek, ayrlmak. (KT) operte op-Sabah kalkmak, uyanmak. (KT)

kr. erklig

lkbahara doru kar ve buzlarn erimesi ile oluan su. (DLT I)

ermegEringen. (DLT I) kr. erngek kr. ernek

Sidik. Eekler iftletirilmeden nce de bu sz sylenir. (DLT I)

ersiglikYiitlik, mertlik. (KB) ersiglik

erti ertik Erti ertiertierttierttiertrertrerererk (I) erk (II) erklk erererterterv erv Erwz

Erte, erken, sabah. (KB) lek yol. (DLT I) Yemek krlarnda bulunan bir rman ad. (DLT I)

kr. erte

Korkun bir eyin yanndan geerken yada ondan kaarken bu sz sylenir. (DLT I) Bkz. irtemek Vazgeirmek, bir nesneyi baka yere tamak. (DLT I, KB) Erimek. (DLT III) eftali kays erik gibi meyvelere verilen genel ad. (DLT I) Kendisiyle deri sepilenen her nesne. (DLT I) Eriklik, erik bahesi. (DLT I) Yardm etmek. (DLT I) Eritmek. (DLT I) (A) Ruhlar. (DH) Erkek ad. (DLT I) kr. erieri-

204

esesesbb (I) esbb (II) esen esfel esglk esenleesenleesenleesenleesenlik eer silsilesilesilesin esr esirgeesirgeesirkeesirkeesirgenesirgeneski esiz siz sizlik eskeeskeeskireskiresk esneesneesnetesnetesrr esri esrileesrileesrk esrklk esrtesrtessiz

Esmek, uzatmak. (DLT I, KB, KT) (A) Sebepler. (KB, DH) (A) Yol. (KT) Sa salim. (DLT I, KB) (A) En aa, pek adi. (DH) Bkz. edglk . (AH) Selamlamak. (DLT I) Esenlik dilemek, vedlamak. (KB) Selam. (KT) (A) z, nian. (KT) Eksilmek. (DLT I) Eksilmek. (AH) Esinti, nesim, rzgr. (DLT I, KB, KT) (A) Esir, tutsak. (KB) Bir nesnenin kaybolmas zerine acmak, eseflenmek. (DLT I) kr esirkeesirkeAcmak, eseflenmek. (KB) Acnmak. (DLT I) Eski. (DLT I, KB, KT) Fena, kt. (KB, AH) Kt, en kt. (KT) Ktlk, fenalk. (KT) Ufalamak, ufalayp savurmak. (KT) Eskimek. (DLT I, AH) Sprge. (DLT I) Esnemek. (DLT I) Estirmek. (DLT I) (A) Srlar, gizli manalar. (DH) Kaplan. (KB) Bir eyi sslemek, zerine nak yapmak. (DLT I) Sarho. (DLT I, KB, KT) Sarholuk. (KT) Sarho etmek. (KT) Acnma anlatr. (DLT I) kr. siz kr. esiz kr. esirgeesirgekr. esilesilkr. silsil-

205

estafrullh estafrullh (A) Allahtan mafiret dilerim anlamnda bir sz. (DH) estrestresresresrtesrt e eee er eek egek egeklenegekleneileneilenin eiteite/ite/itEletmek,savurmak, uzatmak. (DLT I) Sarho olmak. (KB) Sarho etmek. (DLT III, KT) 1. E, arkada, dost, 2. Ashab, ehl, havari, 3. Bir yerden olan, 4. Benzer, e, dier. (DLT I, KT) . (AH) Emek, tamak. (DLT I) (A) iirler. (KB) Eek. (KT) Eek. (DLT I) Eek sahibi olmak. (DLT I) Tencere sahibi olmak. (DLT I) Anlamazlk, uyumazlk. (KT) Aratrmak, etirmek. (DLT I) itmek, duyurmak, duymak. (KB, AH, KT)
eitgen eitmeg iten, duyan: Allah. (KT) itilmeyecek olan. (KT)

kr. egek, eyek kr. eek, eyek

eiklik y a Eik yapmak iin hazrlanan aa. (DLT I)

eittreittrek ekin topra ekrti leletrtreeek (I)

Duyurmak. (KT) (F) Gz ya. (DH)

ekek-i surh (F) Krmz, kanl gzya. (DH)

Akp inen, nen toprak. (DLT I) pekli, nakl in kuma. (DLT I) Arkadalk etmek. (KT) ittirmek. (DLT I, KB) Herhangi bir nesnenin zerine bir ey rtmek. (DLT III, KT) Hanlardan, beylerden birisi ld zaman mezar stne serilmek zere . gnderilen kumatr. Bu kuma sonra paralanarak yoksullara datlr. (DLT I)

ek (II) eneneyek et

ste giyinilen, brnlen her nesne. (DLT I, KB) rtlmek, rtnmek. (KB) Eek. Bkz. egek, eek . (DLT I) Et. (DLT I, KB, KT) kr. t-. t-

206

aset aset yer

Et asma iinde yardm etmek. (DLT I) Yumuak yer, yumuak toprak. (DLT I)

etetetek etereteretet tig (I) tig (II) tig (III) etiketikEtil etiz etlenetlenetlik etmek etet-z et z etet-zsz etrek erf rf etseetseetk etki ewewwww wdrwdrweklik

Etmek. (AH, KT) Etek. (DLT I, KB)

eteklik bz Etek yaplacak olan bez. (DLT I)

Bkz. edermek . (AH) Skntya sokmak. (DLT I) Ziynet, mcevher. (KT) Tehizat, malzeme. (KT) Hile. (KT)
tig tgen Kendini baka trl gsteren. (KT)

Yetimek, bymek. (DLT I) dil nehri. (DLT I) ki dere arasndaki set. (DLT I) Etlenmek. (DLT I) Et aslacak engel. Kesilmek iin hazrlanan koyuna da etlik denir. (DLT I) Ekmek Can, nefs, kii, kimse. (KT) Vcut, beden. (KB) Ksas gerektirmeyen, bir cana karlk olmakszn. (KT) Rengi sar adam. (DLT I) (A) Etraf, evre. (DH) nsannn cannn et ekmesi. (DLT I) Edik, pabu. (DLT I) Ayakkabc. (KB) Komak, koumak, acele etmek. (DLT I, KT) Acele etmek, ivedili davranmak. (DLT III) Ev, mesken. (KT)
w ton Mal, eya, meta. (KT)

etizlenetizlen-lmek, paralara ayrmak. (DLT I)

kr. epmek

r etklk sa r Mest yapmak iin ayrlan sahtiyan, deri. (DLT I)

kr. ev

Acele ettirmek. (KT) Acelecilik. (KT)

207

ev evi evld evlik evliy evrd evren evrilevrilevrlevrlevrlevrlevrlmek evvel ewdiewdiewdilewdilewdinewdinewek er eweklik ewet ewet ewin ewirewirwiwiwitwitewlenewlenewleewleewriewriewrlewrlewsetewsetewsinewsinewk ewrewrev/wrlev/wrll ewrlmi

Ev. (KB) Kadn. (KB) (A) Evlat, ocuklar. (DH) Kadn. (KB) (A) Allah dostlar, ermi kimseler, veliler. (DH)

kr. w

(A) Virdler, dualar, her zaman dilde olan szler. (DH) Kinat, lem, devran, felek. (KB) Dnmek, devretmek. (KB) Yz evirmek, kabul etmemek. (KT) evrilmek, dndrlmek, saptrlmak. (KT) Dnme. (KT) (A) Evvel, nce, ilk nce. (AH, DH, KT)
evvel nceki. (KT)

Toplamak. (DLT I, KB) Ele geirilmek, toplanmak. (DLT I) Toplanmak. (DLT I) Aceleci adam. (DLT I) lerde ivme, acelecilik. (DLT I) Evet, peki anlamnda bir kelimedir. (DLT I) Dane, evin. (DLT I) Evirmek, evirmek. (AH) Yar etmek, kouturmak. (KT) Acele etmek. (KT) Ev sahibi olmak; Ayn hlelenmesi. (DLT I) Toplanmak, ylmak. (DLT I) ok uramak, ok abalamak. (DLT I) evrilmek. (DLT I, KB) zletmek. (DLT I) Bir evi kendi evi sayma. (DLT I) Bir kimsede eskiden bulunmayp sonradan gelen hal. (DLT I) evirmek. (DLT I) Dnmek, dolamak, gezip dolamak, geri dnmek, dnp, gitmek. (KT) Sapm. (KT) kr. ewrewr-

208

ewrlnewrlnewn ew/v()rew/v()r-

evrilmek, dndrlmek. (KT) Buday, buday tanesi. (KT) Dndrmek, bir eyi dier eyden uzak tutmak. (KT)
ewrewr- (I)Vazgeirmek, dndrmek. (KT) ewrewr- (II) ewrewr- (III) ewrewr- (IV) ewrewr- (V) ewrewr- (VI) ewrewr- (VII) ewrgli ewrmek (I) ewrmek (II) ewrmek (III) Dndrp dolatrmak. (KT) Vazgemek, dnmek. (KT) Sahip olmak, gc yetmek. (KT) Dntrmek, geri dndrmek. (KT) Yapmak, klmak, ortaya koymak. (KT) evirmek, beyan etmek, aklamak. (KT) Felaket ark. (KT) Karlk, ceza. (KT) Bakalama, deime. (KT) Dndrmek, estirmek. (KT)

ey ey (I) eyeg (I) eyeg (II) eyg eyle eyleeyle- (I) eyleeyle- (II) eymeneymeneymenk eyrilik eysiz EyybEyyb-fat ez ezezez en ezel ezik eztreztr-

Ey! Seslenme edat. (DH, KT)

at l ey at l Eyvah, yazklar olsun. (KT)

(F) Ey, hey. (DH) Yan, yan taraf, adrn her bir yan. (DLT I) Her hayvann eye kemii. (DLT III) (AH) yle. (DLT I) Eylemek, yapmak. (DH) (AH) Utanmak. (DLT I, KB) ekingen. (KB) Erilik. (AH) Bkz. isiz . (AH) (A) Hz. Eyyup gibi. (DH) Bkz. d . (AH) Ezmek, kazmak, syrmak. (DLT I) Bkz. i . (AH) (A) Namaza ar iin gnde be vakit okunan davet. (DH) (A) Ezel, balangc olmayan. (KB, DH) Derideki uzunlamasna ezik, izik. (DLT I) Ezdirmek, yerdirmek. (DLT I) kr. edleedlekr. edg

209

F fcir far far fa r fa irlik fa r fl (I) fl (II) fn fri far a fru fru fru far fs fs fal (I) fal (II) fal (III) fasl (IV) fa fa fa yil fa l fayda f l fed fehm (A) 1. Kt huylu, yalanc, 2. Hak yolundan sapan. (DH) (A) 1. vnme, 2. eref, fazilet. (DH)
FarFar- lem r lemin kendisiyle vnd kii, Hz. Muhammet. (DH)

(A) Fakir. (DH) Fakirlik. (DH) (A) Fakirlik, yoksulluk, ihtiya. (AH, DH) (A) yi talih, baht. (KB) (F) Fal, almet. (KT) (A) Zeval ve fena bulan, yok olucu. (KB) (A) Msterih, rahat, huzurlu. (AH, KT) (A) Farz, dinen yaplmas art olan. (KB, KT) (AH) . (KB, AH) buyurulan emirler. (DH) (A) Allahn emirlerini tanmayan, sapkn, gnahkr, fesat. (KB, DH, KT) (A) Fasl, mevsim. (KB) (A) Ara verme, erteleme. (KT) (A) Karar, aa karma. (KT) Bkz. fa l . (AH) (A) Ak, ikr. (DH) (A) Faziletler. (KB) (A) Fazilet, ltuf, ihsan. (AH, KT)
fa l i isi Ltuf sahibi. (KT)

kr. fru kr. fru fru

(A) Hakly hakszdan ayrmada maharetli olan kii, Hz. merin lkab (A) Kuran- Kerimde yaplmas Allah tarafndan ak ve kesin ekilde

(A. fide) Fayda. (AH) (A) Fzl, faziletli. (AH) (A) Feda. (DH) (A) Anlay, zeka. (AH)

210

felek fen fen

(A) Gk, sema. (KB, KT) (A) 1. Yok olma, zevl bulma.(KB, DH) 2. nsann kendi varlndan gemesi. (DH) (A) nsann kendi varlndan gemesi. (DH)
fenfillh (A) Allahta yok olma, kulun benliinden tamamen syrlp ztnn ve sfatlarnn Hakkn zat ve sfatlarnda yok olmasdr. (DH)

fer fer fer ferc Ferdn ferte ferte fermn fermnlafermnlafermnlanfermnlanferr ferseng feryd ferzne (I) ferzne (II) fes fesd fetv feylesf fey fid fihrist fikir fikr fl fil fil

(F. ferr) 1. Ss, parlaklk, 2. an, evket, kuvvet, kudret. (DH) (F) Ferah. (AH) (A) Cinsiyet organ. (KT) (F) Bir Fars padiahnn ad. (KB) (F) Melek. (KB, DH, KT) (F) Ferman, buyruk, emir, izin. (DH, KT) (F.T.) Buyurmak, ykml klmak, emretmek. (KT)
fermnla an (F.T.) Emir verici, buyurucu. (KT)

(F.T.) Emrolunmak, buyruk almak. (KT) (F) Tantana, an. (AH) (F) Fersah, millik bir mesafe ls. (DH) (F) Feryat, ac ile barma. (DH, KT) (F) Filozof, hakm. (DH) (F) Nefis balarndan syrlm dervi. (DH) Fes. (DH) (A) Bozukluk, soysuzluk, karklk. (KB, KT) (A) Fetva, er hkm, karar. (DH) (A) Felsefe ile uraan, filozof. (KB, AH) (A) Feyiz, bolluk, bereket. (DH) (A) Fed. (KB) (F) Fihrist, bir kitabn bana veye sonuna konulan, iindekileri gsterir cetvel. (KB) (A. fikr) Fikir, dnce. (DH) (A) Fikir. (AH)
fikrfikr-i Sbhn (A) Allah dnme. (DH)

kr. fer

ferzend(F) Evlat, oul. (DH)

kr. fikr kr. fikir

(A) Fil. (AH) (A) Fiil, i, amel. (AH, DH)

211

flosf fir firset firdevs fis fs fitne fu furat fu llu fcr fr fr ftvvet fs fss fsslanfsslanfsz fth

Bkz. feylesf . (AH) (A) Ayrlk. (KB) (A) Zihin uyankl, seri intikal. (KB) (F) Cennet. (DH) (A) hak yolundan kma, Allaha isyan etme. (KB) (A) Hak yolundan ayrlma, yoldan karc, elikili. (DH, KT) (A) Fitne, karklk karma. (KB, KT) (A) Bir eit erbet. (KB) (A) Frsat, uygun zaman, elverili durum. (DH) (A) Kibir, gurur, kstahlk. (KB) (A) Gnah ileme. (DH) (A) Bkz. mey . (AH) (A) Mertlik. (AH) (A) Fasklk, gnahkarlk. (KT) (F) Yazk, hayf, alay. (KB, KT) (F.T.) Alay etmek. (KT) (F. fss) Alay. (KT) kr. fss (A) Gnl ferahl, Allah yolunda gnle dolan ferahlk. (DH) kr. fsz

212

G aflet fil fill afr ala ala lib alebe am (A) 1. Allahtan uzaklap faydasz eylerin peine dme.(KT), 2. Gfillik, dalgnlk. (KB, DH, KT) (A) Allahn emirlerini unutan, gaflet iinde olan. (DH, KT) Gaflette bulunma, dalgnlk. (KB, DH) (A) Mafiret eden, acyan. (KB) (A) Yanl, yanlma. (AH) (A) Glip, stn gelen. (DH, KT) (A) Galip gelme, stnlk. (KT) (A) Gam, keder, znt. (KB, AH, DH, KT)
amgn amam-hr amnk (A.F.) Gaml, ok dertli. (DH) Gaml, dertli. (DH) (A.F.) Gaml, dertli. (DH)

anmet r arbl arb ar a arbl arbl av av av avv ayb aybun yet yib ayy a ab z zl zl

(A) Ganimet. (KT) (A) Maara. (DH, KT) (A.T.) Gariplik. (DH) (A) Garp. (AH, DH) (A) Suya batm. (KT) (A) Gariplik, kimsesizlik, yabanclk. (KB) (F) Kavga, dvme. (DH) (A) 1. Yardm, yardmc, 2. Veli. (DH)
avul- y avul- y ul (A) Veliler velisi. (DH)

kr. arbl arbl

kr. arbl

(A) Dalg. (DH) (A) Bilinmeyen, gizli. (KT) (A.T.) Grmeyerek, grmedii halde. (KT) (A) Nihayet, u, sonsuz, pek, ok. (KB, AH) (A) Belirsiz, kayp, grnmeyen. (KB, DH, KT) (A) Cehennemde bir vadi. (KT) ( ) Hiddet, kzgnlk. (AH, DH) (A) Din veya vatan uruna savaa katlp muzaffer olan, gzi, gaza eden. (DH, KT) Gazilik. (KB)

213

-ge ged gedl gedl genc ger geyim ybet gile gevher gezd lmn y y za zre gil girih giryn giyh gl - u ul ulm (I) ulm (II) ul ul ul ule gne gne r urbet urbetlenurbetlen

Ynelme hli eki. (DLT III) (F) 1. Dilenci, yoksul, 2. Allahn rzasn ve ltfunu dileyen. (DH) (F.T.) Dilencilik, yoksulluk. (DH) (F) Hazine. (AH) (F) Eer. (DH) Bkz. kedim . (AH) (A) Arkadan sz syleme, birisini gyabnda ktleme. (DH, KT) (F) Sitem. (AH) (F) 1. Cevher, mcevher.(KT, KB, DH) 2. Asl, esas, z.(KT, KB, DH), 3. Gizli iken meydana kan srlar. (DH) (F) Vergi, cizye. (KT) (A) 1. Kleler, 2. Cennet ehline hizmet eden ocuklar. (DH) (A) Yardm edenler. (DH) (A. d) Gda, yiyip iilen eyler. (DH) (A) Kse, anak. (KT) (F) Balk, amur. (DH) (F) Dm, ba. (DH) (F) Alayan. (DH) (F) Ot, nebat. (DH) Su birikintisi olup buna kular iner. (DLT III) Fiilerin yaln hallerine eklenerek zaman, mekn, let isimleri yaplr. (DLT III) (A) Buka, ba. (KT) (A) Kle, esir. (DH) (A) By kmam gen. (DH) (F) Grlt, velvele. (DH) (F) Grlt, velvele. (DH) (F) Renk. (KT) (F) Mezar, kabir. (DH, KT) (A) 1. Gurbet, z yurttan ayr kalmak, 2. Gariplik, yabanclk, 3. Tasavvuftaki gurbet bu dnyadr. (DH) (A.T.) Gurbet ekmek. (DH) (F) Kulak. (DH) kr. ul ule kr. ul ul

214

e y gdezilgdezilgher gl glef glistn glzr gmn gmrlagmrlagmrh gnh gnhkr gneh gr grh grh gvh gvri gvri gzf ger gzergh gznlegznle-

(F) Ke. (DH) (F) Syleyen. (DH) Bkz. kdezilmek . (AH) (F) Cevher, mcevher. (KB, DH) (F) Gl, iek. (AH, DH) (F) Gl suyu (F) Gl bahesi, gllk. (DH) (F) Gl bahesi, gllk. (DH) (F) Zan, phe. (DH) (F.T.) Takdir etmek, musallat etmek. (KT) (F) Doru yoldan sapm, akn. (DH) (F) Gnah. (DH) (F) Gnah sahibi, gnah ileyen. (DH) (F) Gnah. (DH) (F. gr) Mezar, makber. (KB) (F) Blk, topluluk, grup. (KT) (F) ahit, delil. (DH) (F) Hazma yardmc olan eyler. (KB) (F) Laf, bo sz, bo, beyhude. (AH, DH) (F) Geme. (DH) (F) Geit. (DH) (F.T.) tibarn ykseltmek. (AH) kr. gnh kr. gr kr. gneh kr. gevher

215

H ha Ha! . (KT)
ha bular ha sizler Ha onlar. (KT) Ya sizler. (KT)

b ab abb aber aberli abe abb ab ab ac ct ce cet c cib cibl acl acl ad(d) hd dim diml diml ad ad afs afs Ha a ( ) k

(F) Uyku. (DH)

b- aflet b(F.A.) Gaflet uykusu. (DH)

(A) Hap. (KB) (A) Habbeler, su yzndeki hava kabarcklar. (DH) (A) Haber. (KB, AH, DH, KT) (A.T) Haberdar: Allah. (KT) (A) Siyah ile koyu renk aras, koyu esmer renk. (KB) (A) Sevgili, Hz. Peygamber. (KB, AH, DH) (A) Kt, pis, alak. (DH) (A) Hac. (KB) (A) Hcetler, ihtiyalar, dilekler. (DH) (F) htiyar, pir, hoca, muallim. (AH, DH) (A) htiya, muhtalk, lzm, arzu, dilek. (KB, DH, KT)
cet-rev cet(A.F.) Allah; ihtiya gideren. (DH)

(A) Hac, hacca giden. (KT) (A) Kapc, ba mabeyinci. (KB) (A.T.) Hciplik. (KB) (A) Utanm, utanp yz kzaran. (DH) (A) Snr, hudut. (KB, DH, KT)
keaddin ke(A.T.) Haddi amak, arya kamak. (KT)

(A) Hidayete ermi, doru yolu gsteren, mrit. (DH) (A) Hizmet eden, hizmeti. (DH) (A.T.) Hizmet etme. (DH) (A) Hads, sz, konuma, Hz. Muhammedin sz ve fiilleri. (DH, KT) Okka. (DLT I) (A) Hak, Allah. (DH) (A) Hak, hakikat, doru, gerek. (KB, AH, DH, KT) (F) Toprak. (DH) kr. ha

216

ha

(A) Hak, Allah. (DH)

ha perest ta ha tal ula ul-yakn (A.F.) Allaha tapan. (DH) (A) Yce Allah. (DH) (A) nsann kendi nefsinde ispatlanm bilgi. (KB)

kr. Ha

a an a at akm kim a r l alal al al aly aly y let alf l un-ns l unl (I) l (II) alfe alfe alfet alfet li alm li lil lil al (I) al (II) alk al a al a alva alvet m

Hakan. (KB) (A) Bir eyin dorusu, asl, gerek. (KB, AH, DH, KT) (A) Hakm: Allah. (KB, KT) (A) 1. Hakl ve haksz ayrp adaletle karar veren, 2. Hkmeden, hkim. (DH) (A) di, baya, deersiz. (DH) (A) Hal, durum. (KB, AH, DH, KT)
hlhl-i dil (A.F.) Gnl hli. (DH)

(A) Hell. (KB, AH) (A) Kurtulma, halas. (AH) (A) Yaratlm olanlar, mahluklar, halk. (KB, AH, DH) (A) Hal, durum, keyfiyet. (DH) (A) Sonra, arkadan. (KT) (A) nsanlarn yaratcs, Allah. (DH) (A) Tenha, tek bana. (KT) (A) Bo. (KB, AH, DH) (A) Halife, vekil. (KT) (A) Vekil, halife. (KB, KT) (A) Yaradan, yaratc, Allah. (KB, AH, DH) (A) Halm, yumuak. (AH) (A) Hlis, saf, temiz. (DH, KT) (A.T.) Samimiyet ve temizlik. (KT) (A) Halk, insanlar, kimseler. (KB, AH, DH, KT) (A) Yaratma, meydana getirme. (DH) (A) Boaz. (DH) (A)Halka, dervilerin zikir yaparken meydana getirdikleri daire. (DH) (A) Zrh yapmnda kullanlan halka. (KT) (A) Helva. (KB) (A) Yalnzlk, yalnz olma, tenhaya ekilme. (DH) (F) 1. Ham, olgunlamam, 2. Hakk ve hakikat idrk edememi. (DH) kr. alfet kr. alfe alfe

217

amd amiyet amr amyet an

(A) Hamd, yaratana kretme. (KB, AH, DH, KT)

en amd u en (A.F.A) Allaha hamd etme ve Onu vme. (DH)

(A) Kzgnlk, fke. (KT)

amiyet wke amiyet (A.T.) Taassup ve azgnlk. (KT)

(A) arap. (KT) (A) Hamiyet. (KB) (F. n) 1. Han, hkmdr, 2. Trklerin en byk babuu, 3. Afrasyabn oullarna verilen san. (DH)
an toy Hakann oturduu yer. (DLT III)

ancer andn andn ne r r (I) r (II) arb arb arbt arbt arbl arbl bl arm arb arem arf ar arar arf arr ar arl arl rlarlal rla l rlu rra rzr

(F) Haner. (DH) (F) Sevinli, en. (DH) (F) Ev. (DH)
n u mn (F) Ev bark. (DH)

(F) Hor, hakir, baya. (KT) (F) Diken. (DH) (F) Hakir, baya, deersiz. (DH) (A) Harap olma. (KB, AH, DH) Meyhane. (AH) (A.T.) Perianlk. (DH) (A) Haram. (KB, AH, DH, KT) (A) Harp, sava. (DH) (A) Kutsal (yer, KT) (A) Harf. (KB) Yorulmak. (DH) Murdar, mekruh. (DH) (A) Rakip. (KB) (A) pek. (KB, DH) (A) Hars, hrsl, fazlasyla istekli. (AH, KT) (A.T.) Tamahkrlk, ihtiras, hrs. (KB, AH, KT) (F.T.) Horlamak, kk drmek. (KT) (F. T.) Alaltc, kk drc. (KT) (F.T.) Aalk, rezillik, bayalk. (KT) (F.T.) En alak, baya. (KT) (F) Dikenlik. (DH)

kr. r kr. r

kr. orlu

218

ased l a am ass ass alet alet am am amlaamlamla asn asn asret asta aem amet a a a aar ar ar ab ab ab ab a av hav (I) av (II) havdrl havdrl avle avf hay hy ay

(A) Has, mahsus, sekin, ihlasa erdirilmi. (KB, AH, DH, KT)
yalav/wa yalav/wa (A.T.) Resul, nebi. (KT)

(A) Haset, kskanlk. (DH, KT) (A) Husule gelen, ortaya kan. (DH) (A) Hasm, dmanlk. (KB) (A) Hass. (AH) (A) Huy, tabiat. (AH) (A) Hasm, kavgal, davac. (KT) (A.T.) ekimek, tartmak. (KT) ocuklar semirtmek iin, bir kese iine konularak azlarna verilen bir devadr. (DLT I) (A) Hasret. (AH, DH) (F) Hasta. (DH) (F) iddet, krgnlk. (KB) (A) Miyet, hizmetkr. (KB, DH) (A) Hamet. (KB) (A. a) Hat, izgi, yaz. (KB) (A) Yanl, yanllk, bela, kusur. (KB, AH, DH, KT) (A) Tehlike, korku, gvensizlik. (KB, DH) (A) Gnl, kalp. (KB) (A) Hutbe okuyan. (DH) (A.F.) Bir hatip. (DH) (A) Hat, yaz. (DH)
a- bert a- bert (A) Berat yazs. (DH)

(A. avv) Hz. demin ei, Havva anamz. (KB) (A. hev) Arzu, heves. (KB) (A) Hava. (DH) (A.F.T.) Taraftarlk, muhabbet. (AH) (A) Havale, bir i veya bir eyi bakasna devretme. (DH) (A) Korku. (KB, AH) Hey. (KB) (F) Vay, eyvah. (DH) (A) 1. Utanma, ar, namus, 2. Gnahtan kanma. (DH)

219

ayt ayf yif aydar ayl ayme ayr (I) ayr (II) ayrn (I) ayrn (II) ayrt ayrt ayret ayvan ay azn azn aer r azn azne azne a ret he he hedye heftm helklik hem

(A) Hayat. (DH) (A) Yazk, eyvah. (DH) (A) Korkan, korkak. (DH) (A) Haydar, Hz. Ali. (KB) (A) Takm, zmre, topluluk. (KB, DH, KT)
h ayl u h (A.F.) Akraba, hsm. (DH)

(A) adr. (DH) (A) yilik, iyi i, hayr. (KB, AH, DH, KT)
sah ayr u sah (A) Hayr ve cmertlik. (DH)

(A) Dnya mal, mal. (KT) (A) Hayran, arm, aa kalm. (DH) (A) Tasavvufta bir derece ad. (DH) (A) yilik, hayrl amel. (KT) (A) 1. ama, arma, 2. Tasavvufta bir derece ad. (DH) (A) Hayvan. (DH) (A) Ayba. (KT) (F) Gz mevsimi, sonbahar. (KB) (A) Saknma. (KB, DH) (A) Hazr, bulunan, mevcut olan, ahit olan. (AH, DH, KT)
bol r bol(A.T.) ahit olmak. (KT)

(A) Hznl. (DH) (A) Hazine. (KB, KT) (A) 1. Hz. Peygamber, 2. Huzur, nezd, 3. Hazret, hrmet ifadesi olarak byklere verilen unvan. (DH) Atlar gayrete getirmek ve sktrmak iin karlan ses. (DLT I, DLT II) (A. hedy ) Hediye. (AH) (F) Yedinci. (DH) (A.T.) Hsran, mahvolma, ykm. (KT) (F) Hem, bir de, ve, ayn. (KB, AH) . (DH, KT)
heme hemdem hem yana hemrh hemvr (F) Hepsi, btn. (AH, DH) ,(KT) (F) Dost, arkada. (DH) (F.T.) Hem de. (KT) (F) Yolda, yol arkada. (DH) (F) Dz, uygun, elverili. (DH)

220

hem hem heme heme hendese her herher-yine hergz hergz heves heybet heyht hezr hezne hezl dmet red r a r tay ynet ynet met h h hidyet hidyetl hidyetl ikyet i d ikmet l ilf ilf hill il ilt le

Ne ne de. (KT) (F) Daima, devaml, ebedi. (DH, KT) (A) Geometri. (KB) (F) Her. (AH, DH) (F) phesiz, mutlaka, kesinlikle. (KT) (F) Asla, hibir zaman. (KB, DH, KT) (A) heves, gelip geici arzu. (DH) (A) Heybet. (AH, DH) (F) Yazk, eyvah. (DH) (F) Bin. (AH, DH) (F) Yardm, nafaka. (KT) (A) Latife, aka. (AH) (A) Hizmet. (DH) (F) Akl. (KT) (A) dervilerin giydikleri kollu ve yakasz uzun stlk. (DH) (A) Hrs. (AH) Yukar in. (DLT III, KT) (A) Hyanet, hinlik. (KB, KT) (A) Hizmet. (DH) (F) Hi. (KB, AH, DH, KT)
h h kimerse (F.T.) Hi kimse. (KT)

kr met

kr. dmet

(A) Doruluk, Hak yola ynelme. (DH) (A.T.) Hidayet sahibi, Hak yola girmi olan. (DH) (A) Hikye. (DH) (A. a d ) Kin, garaz. (AH) (A) 1. Hikmet. (KB, DH, KT) 2. Hkm. (KT) (A) Takm. (KB) (A) 1. Aykr, zt, ters, ayrlk, 2. Yalan. (DH, KT)
ilfdn ilfdn fd (A.T.) aprazlama. (KT)

(A) Hill, yay eklinde grlen yeni ay. (DH) (A) Padiah veya vezir tarafndan takdir edilen kimseye giydirilen elbise, itibar. (KB, DH) (A) Hile, al, tedbir, re. (KB, DH, KT)

221

imr ilm himme himme hind hind hind re ired isr isb ib ib o o oenk d n-salar nor orlu orsend o o lala-

(A) Merkep. (DH) (A) Yumuaklk, sabr. (AH) (A) Gayret, emek, alma, abalama. (KB, AH, DH) Bkz. i d . (AH) (F) Hintli. (KB) (A) Hindu, hintli. (KB) (F) akn. (KT) (F) Akl, fikir, zihin. (KB, AH) (A) Kale, hisar. (KB, KT) (A) 1. Hesap. (AH, DH, KT) 2. Amel, hesap defteri. (KT) (F) Akraba, hsm. (DH) (A) Hitap. (DH, KT) Kei gdlrken karlan ses. (DLT II) Ho kokulu kk bir kavun. (DLT II) (F) Kendi, bizzat. (DH) (F) Sofra Kuran. (KB) (F) (KT) (F.T.) Horluk, zillet, aalayc durum. (KT) (F) Kanaat sahibi, gz tok. (DH) (F) Gzel, ho. (KB, AH, DH, KT) (F.T.) Holanmak, zevk almak. (KT)
o kelo kelo turo turond ond n ondlu ondlu n (F.T.) Hoa gitmek, holanmak. (KT) (F.T.) Arnmak, temizlenmek. (KT) (F) Memnun, honut. (DH, KT) (F.T.) Rza, memnuniyet. (KT)

kr. red

kr. r kr. rlu

oy l ozar rmet (I) rmet (II) h b ud ud udl udl l udvend udvend

Bkz. od l . (AH) Trk dnyasndan bir yer ad. (DLT I) (A. urmet) Hrmet, riayet. (DH) (A. urmet) Tasavvufta Allahn emirlerini yerine getirme. (DH) (A) O, Allah. (DH) (A) Gzel, iyi. (DH) (F) Allah, sahip, Rab. (DH) (F.T.) Tanrlk. (DH) (F) Allah. (DH)

222

udy udy udy udy d (I) d (II) u em ubar u ubar ul ul uld uld hum umaru (I) umaru (II) un n r urd urm urm urmet urrem usmet usmet h h y (I) y (II) ccet (I) ccet (II) ccet (III) ccetsiz m kmet hner hrhrhrkhrk-

(F) Sahip, Rab. (DH) (F) Ey Allahm. (DH) (F. y ) Huy. (AH) (F. d ) Kendi. (AH) (A) Hakimler, limler, bilginler. (KB) Pota yaplan amur. (DLT III) Bir ok renkleri olan bir eit in kuma. (DLT III) (A) Ebedi kalmak, ebedilik. (KT) (F) Kp. (DH) Hatra olmak zere verilen mal, Hakana ayrlan iyi mal, kadn ve erkek ad, uzaa giden bir kimsenin yaknlarna brakt mal. (DLT I) Miras. (DLT I) Kaba, faydasz i yada insan. (DLT III) (F) Kan. (DH) (A) Hri, cennet kz. (DH) (F) Kk. (AH) (A) Hurma aac. (DH, KT)
urm urm tpi (A.T.) Hurma aac. (KT)

(A) Hrmet, itibar, ikram. (KB, DH) (F) 1. en, sevinli, 2. Amel, hesap defteri. (DH) (A) Tartma, husumet, dmanlk. (KT) (F) Zeka. (AH, DH) Bkz. . (AH) (F) Huy,ahlak, tabiat. (DH) (A) Delil, hccet. (KB, KT) (A) Ferman. (KT) (A) htilaf, tartma. (KT) (A.T.) Delilsiz. (KT) (A) Hkm, emir, takdir. (KB, AH, KT) . (DH) (A) Hkm sahibi olma. (DH) (F) Hner. (KB, AH) Sndrmek, frmek, snmek, erimek. (DH) rkmek, korkmak, ekinmek. (DH)

kr. rmet

kr. d

223

I n n Kaybolmak, saklanmak, gizlenmek. (KB) Karmak, kaybedilmek. (DLT I, KB) Koku, misk. (KB) 1. Gndermek, salmak, serbest brakmak.(KB, DLT I) 2. ndirmek, gndermek. (KT)
an Gnderen, veren: Allah. (KT)

kr. y, t, zy, z-

l l l l nu sa ma u la lala lalanjma lan la Ila (I) Ila (II) u l u ldurldurl l lm a lnlnm a (I) m a (II)

Gnderen, gnderici. (KT) Gnderilmek. (KT)

lm Peygamber, eli. (KT)

Erkein sonradan braklan sa. (DLT I) Kap. (KB) Hediyelemek. (DLT I) Serbest brakma. (KT) Kutlu ve mbarek olan her nesne. (DLT I, KB) Alamak. (KT) Alamak. (DLT I) Kelliin artmas, yerde apn oalmas. (DLT I) Souk su iip zerine yemek yedikten sonra gs kabartarak kan bir hkrktr. (DLT I) Yakkl yrk at. (DLT I) Ila lkesi. (KB) Bir rmak ad. (DLT I) Atmaca. (DLT I) ndirmek. (DLT I) Ilk, scak. Asl yl dr. (DLT I) Korumak. (KB) Ktip, sr ktibi. (KB) limek. (DLT I) Mal mdr, tahsildar. (DLT I) Da keisi. (KB) kr. y lala-

224

nal nannannan ssnturnturn an n lan lalan ann lann a rararatratr (I) r (II) ar ar a anr anr lar larra rtalartalas snsn(I)rs (I)rsrtsrtsz sparlansparlansrk srm kii

Anas hakan soyundan babas halktan olan btn genlere verilen unvan, beyzde, inanlr insan. (KB) nanmak. (DLT I, KB, AH, DH) Gvenilen, inanlan,inan. (DLT I, DLT III, KB, AH)
Inan Beg Gvenilen bey. (DLT I)

kr. inal

Bkz. mak . (AH) Andrmak. (AH) Dii deve. (DLT I) Ah vah, inleye inleye, bitkin. (KB) nlemek, inildemek. (KB) ikyette bulunmak, ikyet etmek. (KT) Daha kt, en kt, alak, rezil. (KB) nlemek. (DLT I) nletmek. (DLT II) Utanma bildiren bir szdr. (DLT I) Bkz. yr . (DLT III) Sallamak, silkelemek. (KT) Donmu olan buzu buzlua ekip getirmek iin kullanlan kanca. (DLT I) Sallanmak, hareket etmek, deprenmek. (DLT I) Falclk, khinlik. (DLT I) Fala bakmak. (DLT III) Utanma (eddesiz de okunur). (DLT I) Bir eye erken balamak, ii aceleletirmek. (DLT I) Koku. (DH) Isnmak, sevmek. (KB) Isrmak. (DLT I, KB, KT) Isrtmak. (DLT III) Ele avuca smayan haar ocuk. (DLT I) Teslim edilmek. (KT) ocuklar perilere ve gz dokunmasna kar efsunlamak iin ila yapld zaman sylenir. (DLT I) Suratsz, skntl adam. (DLT I)

sparlasparla-Tevdi ve teslim etmek. (KT)

225

srsrssz (I) (II) anan (I)

Isrmada yardm ve yar. (DLT I) Yzszlk, iyilik bilmemek. (DLT I) . (DLT I)

tonlan tonlan elbisesi giymek. (DLT I)

Sis. (KB) nanmak, gvenmek. (KB) (A) 1. Ak, iddetli sevgi, 2. lahi ak olup tasavvuf ehli kiilerin kendinden gemelerin ifade eder. (DH)
nesmi ehli sz sz (A) Ak rzgr, ak duygusu. (DH) (A) Gerek aka tutkun kimseler. (DH) (A.T.) Aksz, iinde gerek ak bulunmayan, ilahi aktan mahrum. (DH)

un t tttlatlatl Itl wa w wr yyyr yr z zz-

erbeti iek hastal iin iyi gelen, iei krmz bir ot. (DLT I) t, kpek. (KB) Gndermek. (AH) Sevmemek, ktlemek. (DLT I) tli. (DLT I) Traza yakn bir ehir ad. (DLT I) Ouzlardan bir blk. (DLT I) Krlarda tal yerlerde yaayan geyik. (DLT I, KB) brik. (DLT I) 1.Batrmak, 2.Gndermek. (KT) (A) Ayar. (KB) z Gndermek. (AH) kr. -, t-, yt- ykr. -, t-, zt- zkr. it kr. -, z-, yz- y-

226

ibret ibd ibdet ibdetl bdetl ibret ibr icbet icbetl icbetl iczet iczetl iczetl i (I)

(A) Kt bir hadiseden alnan ders, ibret. (KB, DH, KT) Bkz. ibret . (AH) (A) badet. (AH, DH, KT) (A.T.) badet eden. (DH) (A) bare. (AH) (A) Mezmir, Zeburun sureleri. (KB) (A) cabet, kabl etme. (AH, DH, KT) (A.T.) cabet eden, kabul edilen. (DH) A) zin, msade. (DH) (A.T.) zin alan, kendisine izin verilen. (DH) Nesnelerin ii, i, ieri, -de, hakknda. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
i sz dst i dst i ur Yrekteki gizli sz, sr. (DLT I) (T.F.) Srda. (KT) kua, ukur. (DLT I)

i (II) ii-

Ciere bitiik olan ince et. (DLT I) mek. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
ig ig yer iigli imek igi ecek ey. (KT) (su) iilecek yer. (KT) en. (KT) me, iim. (KT) kiye dkn, ikiye mbtel. (KB)

ieg igergerii iin iim iiriirikin er ik ileile-

Kaburga kemiklerinin i tarafnda bulunan eylerin ad, iirik. (DLT I) eriye koymak, insann iini dkmesi. (DLT I) 1. Yaa byk olan erkek karde, 2. Kocann yaa byk erkek kardei. (DLT I) Ara, i anlam bildiren bir edattr. (DLT I) ecek. (KB) irmek. (DH) Dmanda iken kar tarafa geen, kendisine dokunulmayan kii. (DLT I) ki, iilen her ey. (DLT I) Elbiseye astar geirmek. (DLT I)

227

ilenilenilik imek imeklenimekleni()ri()r ire iririririk ikleikled idididdet idde idg i i (I) i i (II) idin i ilik i rik i i ig (I) ig (II) ig (III) igigige igirigirigil igdiligdilileig ile-

Yemilerin, yenilecek eylerin ortas yenecek hle gelince bu sz sylenir. (DLT I) Eer keesi, ilik. (DLT I) Kuzu derisinden yaplm olan krk. (DLT I) Kuzu krk giymek. (DLT I) irmek. (KT) inde, ierisinde, -de. (KB, AH, DH, KT) irmek. (KB, DH) Su imede yardm etmek. (DLT I) Samur, sincap gibi hayvanlarn derisinden yaplan krk. (DLT I) Genellikle bir elbiseye i geirme iini ifade eder. (DLT I) (F) Bayram. (KT) Etmek, eylemek. (AH) (A) (KT) (KT) yi. (AH)
i i tuta and Allah hakk iin. (KT)

kr. idde kr. iddet kr. edg, eyg, e g

(A) Boanm kadnn tekrar evlenebilmesi iin bekleyecei belli sre.

Rab, sahip, Tanr, lah. (DLT I, KB, AH, DH, KT) kr. ii Pek, ok. (KB) Bkz. a n . (AH) Efendilik. (KB) Kat nesne. (DLT I) Kadeh, tas, bardak, kap, tencere, eya. (DLT I, KB, KT) , ip bkmek iin kullanlan aygt. (yi) . (DLT I) . (DLT I) Hastalk, hasta. (DLT I, KB, AH, KT) Emek. (AH, DH) Sahip, Rab. (DH) Eirmek. (AH) Hastalkl. (KB) Eitilmek, terbiye edilmek. (KB) Beslemek. (KB)

228

igdi igeige- (I) ige- (II) igeigi igin iglig igitigitigi igleigleigleigleigri igsizlik igsizlik ihnet il l ir r isn sn itiyr tiyr i bl ikdilikdilikdk ikeme iki

Analar bir olan, de. (KB) Bak vb. eyleri eelemek. (DLT III) Kafa tutmak, inat etmek. (DLT III) Terbiye etmek, beslemek. (KB) Omuz, srt. (DH) Hasta. (KT) Beslemek, rzk vermek. (KT) Harnlam at. (DLT I) Hastalanmak. (DLT I, KB) Hastalamak. (DLT I) Eri. (DH) Shhat, vcut sal. (KB) (A) hanet. (DH) (A) hlas, i temizlii, riyasz sevgi. (DH) (A) Yakma, yaklma. (DH) (A) hsan, ba. (AH, DH) (A) 1. Seme, seilme, 2. Kabullenme, uygun grme. (DH) (A) Baht, talih, saadet. (KB) Terbiye etmek, beslemek. (DLT I) St ve yourttan yaplp peynir gibi yenilen bir azk. (DLT I) Bir eit saz. (DLT I) ki. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
iki ana ikin ikin ikirer ikirer iki yol iki yzlg iki yzlk ikig ikeg ikign ikin iksiiksiikile ikini ki kat, iki misli. (KT) kier ikier. (KT) kier ikier. (KT) ki defa, iki kez. (KT) Mnafk, iki yzl. (KT) ki yzllk, mnafklk. (KT) Her ikisi, her iki. (KB) kisi, her ikisi. (KT) Her iki, her ikisi. (KB) Sayda ikinci. (DLT I, DLT III ) . (KB, AH). (KT) kr. ikini, ikindi Eksilmek. (AH) Tekrar, yeniden. (KB) kinci. (KB, DH) kr. ikin, ikindi kr. ikeg kr. ikig kr. ikirer ikirer kr. ikin ikin

kr. igitigitkr. egin kr. igi -

229

ikindi ikirkn ikit ikitikitikkiz ikleiklei lm i rr ikt iktleiktleil (I) il (II) ilililc ilh ilh ili ildrildrilek ile ilel ilenilenilen ilerilerilersk ilertilertiletiletilger ilhm (I)

1. kindi, ikindi namaz vakti, 2. kinci bir kii, 3. kinci kr. ikin, ikini ikini. (DLT I, KB, KT) Bir eyi yapp yapmamada tereddt etme. (DLT III) Yalan. (DLT I) Terbiye ettirmek, yetitirmek. (DLT I) kiz. (DLT I) inemek. (DLT I) (A) lke, diyar. (KB, DH) (A) krar, aka syleme, tasdik etme. (DH) Ekti, elde beslenen hayvan. (DLT I) Hayvanlara ot vermek. (DLT I) l, memleket, lke, halk, saltanat. (KB, AH, DH) Bkz. ol . (AH) limek, balant kurmak. (DLT I, KB, DH) (A) la. (AH) (A) lah, kendisine taplan manevi ve kutsal varlk: Allah. (AH, DH, KT) (A) Rabbim! Ey Allahm, ey Rabbim! . (KB) Devlet adam, bey, hkmdar. (KB) litirmek, indirmek. (KB) Sahip. (KB) le, beraber, birlikte. (AH, DH) Evet. Hakanl lehesinde bununla bey ve hakanlara cevap verilir. (DLT I, KB) Ayplamak, knamak. (DLT I, KB) Knama, ayplama. (DLT I, DLT III, KB) limek. (DLT I) alvar ukuru. (DLT I) litirmek. (DLT III) Gtrmek. (DLT I, KB) n, nce. (KT)
ilger nceden yapmak. (KT)

(A) 1. lham, ie, kalbe doma, 2. Allah tarafndan kalbe sokulan mana. (DH)

230

ilig (I) ilig (II) ill ilik ili apu ilim iliniliniliiliilk illeilleillet (I) illet (II) illig illiyyn

Hkmdar. (KB) Bkz. elig . (AH, DH) (A) dan/-den baka, meer. (DH) lik. (DLT I) Anahtarsz alabilecek ilitirilivermi kap. (DLT I) (A) lim, bilme, bili. (KB) Yakalanmak, tutulmak. (KB, AH, KT) Birbirine ilimek, arpmak, atmak. (KB, AH) nce, ba, ilk. (DLT I, KT) Barmak, uzlamak. (KB) (A) Asl sebep, vesile. (DH) (A) Hastalk. (DH) Elli says. (DH) kr. elig (A) Ykseklik ve ycelik manasna gelen kelime Allah katna en yakn yeri ifade edip mmin kimselerin buraya gideceine inanlr ki buras Cennetin en yksek tabakasdr. (DH)

ilrk iltiltiltiiltiim (I) im (II) imm imme immetl immetl mn

Safra ve balgam sktren bir ot tohumu. (DLT I) letmek, gtrmek. (KB, DH)
iltg Ulatran, eritiren. (KB)

Barmak, uzlamak. (KB) la, are. (AH) Parola iz iaret. (DLT I) (A) 1. mam, cemaate namaz kldran mmin, 2. Rehber, delil, 3. tihat veya mezhep sahibi kimse, 4. Hz. Alinin soyundan gelen kiiler. (DH) (A) Sark. (DH) (A.T) mamlk eden, mminlere ba olan. (DH) (A) man, inanma, Hakk kabul ve tasdik etme. (KB, DH, KT)
imnszn imnszn mn ta (A.T) mansz olarak. (DH) (A.T) man tak tevbe sunma, ulama. (KT)

kr. em

immet(A) mamlk. (DH)

imret (I) imret (II) imdi imes

(A) Bayndr klma, mmur hale getirme. (DH) (A) Yoksullara yiyecek datlan hayr yeri. (DH) imdi. (AH, DH) Deil. (DH) kr. emdi

231

imgek mn mnlik imkn imleimleimleimleimrem imti imtin imtili in (I) in (III) inin- (I) inin- (II) i inal in inm inyet inyetl inyetl ncl ncl in inikinikinleninleninlik inrninrninrndrinrndrind indeinde(I)linden (I)lindinlik indrindrindrlindrlineg

Bkz. emgek . (AH) (A. min) Emin, korkusuz, gvenilir, gven iinde. (KB). (KT) (A.T) Gven, emniyet. (KB). (KT) (A) imkn, mmkn olma. (DH) aret emek, gstermek. (KB). (KT) Elle iaretlemek. (DLT I) Yurttalardan toplanan her ynak. (DLT I) (A) mtihan, snama, deneme. (KB) Dnp tanmadan birdenbire. (DLT I) Maara, aslan, tilki yata. (DLT I, KB, KT) Koyun pislii(yin) . (DLT I) nmek, nazil olmak. (DLT I, KB, DH, KT) Bana bela olmak, maruz brakmak, kuatmak. (KT) Bkz. e . (AH) Annesi yksek zmreden babas ortalk adamlarndan bulunan btn genlere verilen ad. (DLT I) (A) Nimet verme, iyilik etme, ihsanda bulunma. (DH) (A) himmet, gayret, say, kerem, ihsan. (KB, DH) (A.T) Allahn ltfuna ermi. (DH) (A) ncil. (KT) i sakin, yrei dzgn, rahat, huzur iinde. (DLT III, KB, AH) Baylmak, bzlmek, titremek. (DLT I) Rahatlamak, sakinlemek. (KB, KT) Huzur. (KB) Rahatlamak, huzur iinde olmak, faydalanmak. (KB, KT) Nimet vermek, refah iinde yaatmak. (KT) (A) Kat, yan. (AH) Bkz. yindmek . (AH) arlmak. (KT) Bkz. itiglik . (AH) ndirmek. (KB, KT) ndirilmek. (KT) Gbek zerinde olup kulunca benzer bir hastalktr. (DLT I) kr. nden kr. nal

232

ingek ini (I) ini (II) ini inmi ireireirenireninf insniyyet in in in in-allh iprk ir (I) ir (II) ir (III) irir- (I) irir- (III) ir- (IV) iririr- (V) irdet irdetl irdetl rn irdem iren irgeirgeiriiriirig iriglen irigsig irik (I)

nek. (DLT I, KB) Yaa kk erkek karde, karde. (DLT I, KB, DH, KT) Kocann kk kardei. (DLT III) ni. (KB) (yldrm gibi inen) nmi. (KT) nlemek, hazin hazin alamak. (DH) Alayp szlanmak. (DH) (A) nsaf. (AH, DH) (A.T) nsanlk. (DH) (A) 1. Yapma, vcuda getirme, 2. Gzel ve ssl nesir. (DH) (A) Allah dilerse. (DH) Eki yemekten iine katlk gelen kiiye iini srdrmek iin yourt ile st kartrlarak verilen ila. (DLT I) Bkz. er . (AH, DH) Nefsini yenip hak yola eren kii. (DH) Yerin gney yan, gneli yan. (KB) rkilmek, yalnzlk duymak, ayrlmak. (KB) Bkmak, usanmak. (KB, KT) Bkz. ermek . (AH, DH) Olmak; yardmc fiil . (DH) (A) 1. rade, istek, 2. G, iktidar, 3. Tasavvufta msivadan kopup Hakkn rzasn kazanmaya alma. (DH) (A.T) rade sahibi. (DH) (F) ran. (KB) Erdem. (AH) Eren, ermi kii, Allah dostu. (AH, DH) Bir yerde birikmek, toplanmak. (DH) Erimek. (DH) Sert, kaba,hain. (KB, KT) Yz evirmek, sertlik gstermek. (KB) Bkz. ersig . (AH) Islanm, nemli. (DLT I) kr. erdem kr. er

irik (II)Kat. Dikenli bir otun ba tarafna da irik denir. (DLT I)

233

irik (III) irikirikiriliriliriliriliri irinirinirin (I) irin (II) irinig irinlenirinlenirinlenmek irinlik irk irklig irk (I) irk (II) irkrkirkilirkil-

evik, canl. (KB) Toplamak, yalnz kalmak, sklmak. (KB) Kaygdan titremek, kendini yormak. (KB) Eksilmek. (AH) rin. (KT) enmek. (KB) Felaket, sefillik. (KB) Zevk, safa, elence, nimet. (KT) Acnacak, zavall. (KB) Elenmek, oyalanmak, nimetten faydalanmak, zevk srmek. (KT) Faydalanma, istifade etme. (KT) Geimlik, meta. (KT) Erk, g, kudret. (DH) Gl. (DH) Bkz. erk . (AH) Drt yana girmek zere olan koyun. (DLT I) Bir eyi toplamak. (DLT III) oalmak, toplanmak. (DLT I, KB)
irkin suw mr irkin ya mr Toplanm su. (DLT I) Gnlerce sren yamur. (DLT I)

kr. erk kr. erklig

irklik irlik irken irin irpelirpelirsel irsellik irte irteirteirtelirtelirte irteirteirtetirtet-

Kudretlilik. (DH) Erlik, mertlik. (DH) Erken. (AH) Su, kusur, hata, vebal. (KT) Biilmek. (DLT I) Dnek, dnen. (KB) Dneklik, vefaszlk. (KB) Erte, sabah. (DH) . (AH) stemek, aratrmak, haberdar olmak. (KB, KT) Aramak, aratrmak. (DLT I) Aratrma, irdeleme. (DLT I) rdelemek, bir eyin i yzn aratrmak. (DLT I, KB) stetmek, aratmak, bkz. istetmek . (DLT I) kr. erte

234

irk irklk irwi isiss isen isiisiisig

Duvar yada duvara benzer eylerdeki gedik. (DLT I, KB) nhitt. (KB) Hindistandan getirilen bir ila. (DLT I)
irwi ula nce uzun kulak. (DLT I)

nmek, azalmak. (KB) Hz. s. (KB, KT) Esen. (AH) Isnmak. (DLT III, KT) 1. Scak, 2. ltifat, scaklk. (DLT I, KB, KT)
sig kl isig yer Barsganda bir gl. (DLT III) Uzayp giden l. (DLT I)

kr. esen

isiglik isinisinisirgenisirgenisitisitisitilisitilisiz iskiriskirisizlenisizlenisizlik iskeniskenslm slm ispehslar isre iyn srfl srfl isteisteistek istetistetisti istinet fr isti fr i (I)

1. Scaklk, 2. Sevgi. (DLT I) 1.Isnmak, sevmek, balanmak.(KB) 2.Isnmak, hararet basmak, yaklmak. (KT) Uzun zaman tra olmaynca scaktan dolay bata sivilce kmas. (DLT I) Istmak, balamak. (DLT I, KB), Atete kzdrlmak. (KT) Kt, fena, hayrsz. (KB, AH, DH) Bkz. eskirmek . (AH) Sevimsizlemek, yaramazlk yapmak. (DLT I) er, ktlk, fenalk. (DLT I, KB) Kl yada ksa ot koparmak. (DLT I) (A) 1. slamiyet, slam dini. (AH, DH, KT) 2. Balanma, teslimiyet.(DH) (F. siph) Kumandan. (AH) Aa, sonra. (DLT I, AH) (A) syan, Allaha kar gelme. (DH) (A) srafil, drt byk melekten biri olup sr u fleyecektir. (DH, KT) stemek. (AH, DH) stek, aratrma. (DLT I) stetmek. (DLT I) (A) Yardm isteme, dua. (DH) (A) Yalvarma, af dileme, tevbe etme. (DH) 1. , amel. (KB, AH, DH, KT), 2. Emir. (KT)

235

i (II) i (III) iret iret ienienii ii iik iimseniimsensen iitiitikil ikm ileileiler ileileiletiletilig/ ilik iret it itit- (I) itit- (II) iat iatl atl itb iteg

s, kandil duman, bacalarda ve duvarlarda bulunan kurum. (DLT I, KB) E, arkada. (KB, AH) (A) aret. (KB, DH, KT) nanmak, gvenmek. (DLT I, KB) i, hizmetkr. (KB) Kadn. (KB) Kap, eik. (KB, DH) E saymak, arkada gibi hareket etmek. (KB) itmek, duymak. (KB, AH, DH) (F) Buka. (DH)
ikil-ken ikil-ken (F) Bukau tayan. (DH)

kr.

Saraylarda devlet bakanlar iin kurulan byk ayaksz sofra. (DLT I) lemek, gstermek, almak. (KB, DH, KT) Kadn, hanm. (DLT I, KT) Bir ite yar etmek. (DLT I) letmek, kullanmak. (KB) li, eylemli. (KT) Elik, arkadalk. (KB) (A) ki ime, elence. (DH) t, kpek, kelp. (DLT I, KB, DH, KT) telemek, arpmak. (DLT I) Yapmak, etmek, eylemek, klmak, dzenlemek, yoluna koymak. (KB, AH, DH) (A) 1. Emre uyma, boyun eme, itaat, 2. Allahn emirlerine uyup onlar yerine getirme. (DH) (A.T.) taat sahibi. (DH) (A) Azarlama. (AH) Deirmen ta zerine konulan aa parasdr ki unun biraz kaln olmas istenirse ta, bununla biraz yukar kaldrlr; unun ince olmas istenirse ta aa indirilir. te bu ilemi yaptmz aa parasna bu ad verilir. (DLT I) kr. t

itin iti

tilen. (DLT I) ki kii arasnda el ile kar koyu, itime. (DLT I)

236

itlinitlinitliitliitg itig itibr tibr itig iti d dl iti dl itilitilitinitinittif iviviva ivek iveklik ivinivinivit iy iyl iz iz izizi ii izdeizdeizi izleizleizleizleizlik izzet

tilmek. (DLT I) tilmek. (DLT I) Tanzim edici, dzenleyici. (KB) Hazrlk, hl, usul, dzen, ss. (KB) (A) tibar. (AH, DH) Huy, tynet. (AH) (A) tikat. (AH, DH) (A.T) Allahn varlna ve birliine btn kalbiyle inanan kimse. (DH) Dzelmek, yaplmak, yoluna girmek. (KB) Hazrlanmak, tamamlanmak, dzenlenmek, sslenmek. (KB) (A) Birleme, uyuma, szleme. (KB) Acele etmek, komak, rpnmak, derhal yapmak. (KB, AH) (A) Karlk. (AH) Acele, aceleci. (KB) Acelecilik, acele hareket etme. (KB) Acele etmek. (KB) Evet. (KB) Bkz. ay . (AH, DH) (A) Bir kimsenin geindirmek zorunda olduu kimseler; e, ocuk, kadn. (KB, DH) 1. z, nian, 2. Yerde ve deride uzunlamasna olan izik. (KB, AH, DH, KT) (A) zzet, eref, kymet, itibar. (KB) Ezmek. (DH) (A. e ) Eziyet. (AH) Sahip, Rab. (DH) zlemek. (AH) br yl gelecek seneden sonraki yl. (DLT I) zlemek, takip etmek. (KB, AH, DH) zinden yrmek, bir kimsenin yoluna girmek, onu takip etmek. (DH) Kesilen hayvann derisinden yaplan Trk ar. (DLT I) (A) 1. zzet, ululuk, kudret, 2. Hrmet, deer. (DH, KT) kr. a kr. i i

237

J jle jlde jldejlde-m (F) iy. (DH) (F) 1. Dank, kark, 2. Perian. (DH) (F) Dank sal. (DH)

238

K a aa- a aba l aba l abarabarabartabartabra abra b b abl a a (I) a aaa aa aa aa (I) aa aa (II) aalaaalaala aan aan kankana a aa atatt ama ama aruaruru au au aturaturtur auraurur Kap. (DLT III, KT) Kaymak, ymak. (DLT III) Ynelme hali eki. (DLT III, AH) Kabak. (DLT I, KT) Kabak tarlas. (DLT II) Kabarmak. (DLT II)
abar an Sivilce, vcuttaki kabartlar. (DLT II)

Kabartmak, iirmek. (DLT III) Tabut. (DLT II) (A) 1. Kabzeden, alan, 2. Azrail. (DH) (A) Kabul. (KB, AH, DH, KT) Say sorma edat, ka, birka. (DLT I, KB, AH) Kamak, uzaklamak. (DLT II, KB, AH, DH, KT) Kap. (DLT III) pekli bir in kuma. (DLT II) Kir. (DLT II) Bir eyi kaba koymak. (DLT III) Ne vakit, ne zaman, nasl, -dnda, -d iin. (DLT I, KB, AH, KT) . (DH) Kamak, kanmak. (DLT II) Halk arsnda uyumazlk, dv. (DLT I) Kamak. (DLT II) Kartmak. (DLT II, KB) Korku, rknt. (KT) Karmak. (DLT II) Su bendi, baraj, set. (KT) Kartmak. (DLT II) Karmak, alp gitmek. (DLT II, DH)

a a (II)Kez, kere. (DLT I, KB)

239

aur aur an

Konuunu, misafirini karan, onlar honut etmeyen kimseler iin bu

ifade kullanlr. (DLT II)

aurtaurturt aut aut a a a a a a a adal adal add adem a u a ulu a ulu ulana ulanura ururta urta usuz ka a adladll adma adma a n a adr adr ra ra r a rlana rlanrta rta adad

Kartmak. (DLT III) Sava ve kavgada yiitlerin birbirleriyle arpmalar. (DLT I) nsan ldren bora, tipi. (DLT III) Tipiden lmek. (DLT III) (A. ade) Kadeh. (AH) Karde gibi yakn olan hsm, karde. (DLT I, KB, KT) Kardelik, hsmlk. (DLT II, KB, KT) (A) Boy. (DH) (A) Ayak, adm. (DH) Kayg, keder, znt, tasa. (DLT I, KB, AH, KT)
a u ymek zlmek. (KT)

bkz. arnda arnda

zntl. (KT) Kaygl, zntl. (KT) Kayglanmak. (DLT III) Kayrmak, kayglanmak, zlmek. (DLT II, KB, KT) Kayglandrmak, zmek. (KT) Kaygsz, huzurlu. (KT) ifte diki. (DLT I) Aatan oyulmu nesne. (DLT I) Elbise vb. eylerin seyreke dikilmesi. (DLT II) Bir eit sk diki. (DLT II) Kayn, dnr, hsm. (DLT I, KB) Kayn aac. (DLT III, KT) G, etin. (DLT I)
adr adr Zemheri. (DLT I)

kr. a ulu kr. a ulu

Boyun edirmek, dndrmek. (DLT II, KB)

a r an nsanlarn boynunu ediren kiilere bu ad verilir. (DLT II)

ok almak yznden elde peyda olan nasr. (DLT II) nsann huyunu etinletirdiini gstermesi. (DLT II) Bktrmek. (DLT III) Kay. (DLT I) Elbise dikmede yardmlamak. (DLT II)

240

laa laadtadtt a z zlana zlan dir adr a ra rana ranrl la rlr a r- (I) a r- (II) r adra lanadru lanua uuzlana uzlanf afes kfir kfirl kfirl aftaftt af ar aftan kfr a k a k d ka l a u a un unlana unlana unlu

Deriden kay yapmak. (DLT III) Dnmek, yn deitirmek, yz evirmek. (DLT II, KB)
a t an er Kimseye boyun emeyen adam. (DLT II)

Aa kabuu. (DLT I) Aacn kabuklanmas. (DLT II) (A) Kad, eriate gre hkm veren. (DH)
dildil-hct (A) ihtiya ve dilekleri yerine getiren: Allah. (DH)

(A) Gl, kudretli. (KB, DH) (A) Kadir kymet, deer. (KB, AH, DH) Arka, arkasn dnerek. (KT) Kzmak, kprmek. (DLT II) Bklmek, eilmek. (DLT II) Reddetmek. (DLT II) Boyun bkmekte yarmak. (DLT II) Da yamalar, yanlar, da kavram. (DLT I) Dan girintilerinin, sert yerlerinin artmas. (DLT II) Elbise vb. eyleri seyreke dikmek. (DLT III) Dul kar ile evlenmek. (DLT II) Kaf (da, KT) (A) Kafes. (AH, DH) (A) Kfir. (KB, DH, KT) (A.T.) Kfirlik, kfr. (KT) Kzdrmak, sinirlendirmek. (DLT II) Safran renginde ipek kuma. (DLT III) Kaftan. (DLT I) (A) Kfr. (KB) (F) Kt. (KB) (F) Kt. (KB) zm asmalar balanan ya st dal. (DLT I, KB) Kazn kard ses. (DLT III) Kavun. (DLT I, DLT II) . (KB) Kavunlanmak, kavun sahibi olmak. (DLT III) Kavun tarlas, kavunluk. (DLT II)

241

a ut kahhr ahr ahr ahrlanahrlanrlan khil (I) khill khill kh kh ahr a a a (I) a (II) a (III) a (IV) a a a a a a la l-

Dardan yaplan bir yemek. (DLT I) (A) Fazlaca kahreden, her an kahretmeye gc yeten. Allahn balamasna vesile olma. (DH, KT) (A) Kahretme, zorlama. (DH) (A.T.) Fazlasyla zlmek. (DH) (A) 1. Tembel, i gremez, yava ve ar davranan, 2. Yal, ihtiyar. (DH, KT) (A.T.) Tembellik. (KT) Kpei armak iin karlan ses. (DLT III) (A) Kahr, zorlama, zorla i yaptrma. (DH) (A) Ktlk. (KB) enet. (DLT II) Kaz. (KB)
a u Kaz sesi. (DLT III)

kr. ahr

kr. ahr ahr

Kurumu gl veya kurutulmu et. (DLT II)

a suw Su birikintisi. (DLT III)

eftali, kays, erik gibi meyvelerin kak, kurutulmuu. (DLT III) Vurmak, arpmak. (DLT II, DH) Kir, pas, bulak. (DLT I) Kzmak, fkelenmek, gcenmek. (DLT III) Kzma, istememezlik. (DLT I) 1. nsann yapt bir iyilii gn gelip baa kakmas, 2. Horlanmak. (DLT II)
a l an a l an so ul an; itilip kaklan. (DLT II)

a la ra ra ta taklanaklanlata latra a rarata rats a s-

Kazlarn ses karmas. (KB) Boazn grlt ile temizlemek, kahrmak. (KB) fkelenmek, kzmak. (DLT II) Birisini kzdrmak, fkelendirmek. (DLT II)
a t an Kzdran, fkelendiren. (DLT II)

Etin kurutularak kaka yaplmas. (DLT II) Et kurutturmak. (DLT II) Herhangi bir svnn azalmas. (DLT II) Ekindeki kular karmak iin davul vb. eyler almak. (DLT II) Et vb. eylerin kaka olmas. (DLT III)

242

a u (I) a u (II) a ur an al l alalalaalaKalalduru alatalatalb albuz albuzlaalbuzlaklbd alda alda aldraaldraaldru a alem al alalal al al alal al alma alma aln aln al al alulaalulalula alal- (I) alal- (II) alt alt an al an a al a alm alm

Yarma. (DLT III) Kurutulmu et yahut erik, kays vb. (DLT III) Yala piirilen bir ekmek hamuru. (DLT II) Yal adam, yallk. (KB) (A) Sz. (DH) 1. Geride kalmak, kalan ve braklan eyler iin bu ifade kullanlr, 2. Kalmak, bulunmak. (DLT II, KB, AH, DH, KT) Tutmak, saklamak. (KB) Erkek ad. (DLT II) Bir eyi kaplatmak. (DLT II) (A) 1. Kalp, yrek, gnl, 2. Allahn tecelli yeri. (DH) Lokma, tkm. (DLT I) Bir nesneyi lokma yapmak, tkm yapmak. (DLT III) (F) Kalp. (KB) Kalc, baki. (KT) Elbise vb. eylerin hrdamas. (DLT III) Hrt yapan kat vb. eyler. (DLT III) (A) 1. Kalem, 2. Levh-i Mahfuza olacak eyleri yazan ilahi kalem. (DH) Brakmak. (KB) Nasl, ise, eer, olduunda anlamlarna gelen bir edattr. (DLT III, KB, AH) Atn sramas, amlanmas. (DLT III) Hava, gkyz. (DLT I, KB, AH) Gnelik, yksek ardak. (DLT III) Kaln, ok, kalabalk, sr. (DLT I, KB, KT) eyiz. (DLT III) nsann ban sudan yksek tutmas. (DLT III) Atn sramas. (DLT II) Halk terk etmekte yar yapan iki kiiye de byle denir. (DLT II) Genelde atn ahlandran insanlara byle denir. (DLT II) Kalkan. (DLT I, KB, KT) Kalkan. (DLT III) Geride kalan. (KT) kr. al a a kr. al an

243

alnatalnatalnualnualu alu alu alu alta altu alturalturalwa km am amam- (I) amam- (II) amaamaama amaamatamatam am (I) am am (II) am am u amlaamlala amdu

nce, yufka bir eyin kalnlamas. (DLT II) nce bir eyin kalnlamas. (DLT III) Suyun yznde durmak, suyun yzne kmak. (DLT III) Bataki kepek, krk ve deri gibi eylere yapkan bir eyin bulamasyla meydana gelen kvrnt. (DLT III) Edepsiz, hayasz. (DH) Yaban sr boynuzu. (DLT I) Yarta gemek, arkada brakmak. (DLT II) zerinde temreni bulunmayan, yuvarlak bir tahta paras bulunan ok. (DLT I) (F) Damak. (DH) Khin, aman. (DLT III, KT) ok dvmek. (DLT II) Kamamak. (KB) Di yada gzn kamamas. (DLT III, KT) Diin yada gzn kamamas. (DLT II) Kamatrmak. (DLT II)
amat an Gz kamatran. (DLT II)

Kam. (DLT I, KB, DH) Atn, srn, devenin erkeklik aygt, av. (DLT I) Azda, parmaklarda iddetli ar ve hararetle kan bir sivilce. (DLT II) At kamlamak. (DLT III) Drt arn boyunda, bir kar eninde bir bez parasdr ki zerine Uygur Hannn mhr baslp alverite kullanlr. Bu bez eskirse her yedi senede bir yamanr, ykanr, sonra zerine yeniden mhr vurulur. (DLT I)

met am a am ram ram am ama ama amlaamlala

(A) Boy, endam. (DH) Kam gibi ykseke bir ot olup evlerin ak yerlerine rtlr. (DLT I) Eri br ve arpk olan her ey. (DLT I) arplayazmak, erileyazmak. (DLT II) Kepe. (DLT I) Kurbaa yavrusu denilen bir su bcei. (DLT II) Bir eye kepe daldrmak. (DLT III)

244

amlamll am am amlanamlanlan amtamtt kmil amlanu amlanu amturamturamu amu amu amulamuln an a a anananaanaant an kanatl kanatl atl ana u ana anat anat an anatlananatlan- (I) ana ana an an and anda ada ada an an an an

kmek, eilmek. (AH) Kam. (DLT I) Bir yerin kamlk olmas. (DLT II) Kaymak. (KB) (A) Kemal sahibi, olgun. (DH) kki kze yakn bir yer ad. (DLT III) ok dvmek. (DLT II) Hepsi, btn. (AH) amu Btn, hep. (DH) Sykenmek, yana yatmak. (DLT II) (F) Kaynak, menb. (AH, DH) Kan, hayat sv. (DLT III, KB, DH, KT) Kaz sesi. (DLT III) Bir eye doymak, kanmak. (DLT III, KT) 1. Bir eyden kan almak, 2. Vcudun herhangi bir yerinin kanamas, kanamak. (DLT III) (A) Kanaat. (KB, DH) (A.T.) Kanaat sahibi. (DH) Neter, kan alacak aygt. (DLT I) Kaymak. (DLT I) Kanat, kol. (DLT I, KB, DH, KT) Kanatc nesneler. (DLT II) nsann iyi bir ata sahip olmas, dileine yaklamas. (DLT II) Nereye, nasl, ne kadar. (KB, AH, DH) Dii kpek. (DLT I) (F) eker. (KB, DH) Nerede anlamnda bir edattr. (DLT I, DH) Babalar bir olan kiiler. (DLT III) Nerede, hani. (DLT III, KB, AH, DH) Sevin. (DLT I) kr. amu , amu kr. amu Hepsi, btn, her, her bir, herkes. (DLT I, KB, AH, DH, KT) kr. amu,

anatlananatlan- (II) Kuun kanadnn bitmesi. (DLT II)

245

ant ant an ni ni al (I) al al al (II) ara ara as as antatantatanturanturanu ap ap (I) ap (II)

Aka, evke getiren ey. (DLT II) (A) Kanaat eden, hakkna raz olan. (DH) Kan. (DLT III) Kpaklardan byk bir adamn ad. (DLT III) Damak. (DLT III) vey, z olmayan. (DLT III) Bir eyi reddettirmek. (DLT II) Bir eye kandrmak, doyurmak. (DLT II) Hangi. (DLT III) Tulum. (DLT III) Zarf, kap, klf, zar. (DLT III , KT) Anne karnnda ocuun iinde bulunduu torba, eer ocuk bu torbayla doarsa bu durum uurlu saylarak ocua apl o ul denir. (DLT III)
ap l kz ap l kz Kz olan kz. (DLT II)

ap (III) ap ara apap- (I) apap- (II) apa apa (I) apa (II) laapa laapan apa apa ap a ap a lanap a lanaplapl- (I) l aplapl- (II) l ap ap apap apsaapsaapsalapsal-

stiare yoluyla akraba olmak, sonradan olunan yapay hsmlk. (DLT III) Kapkara. (KB, KT) nsana bir hastaln yada illetin musallat olmas, tutmak. (DLT II, KB) Kapmak, ortadan kaldrmak, sindirmek. (KT) Yksek olan her nesne. (DLT III) Gz kapa. (DLT I) Kzlarn bekretlii. (DLT I) Kz bozmak. (DLT III) Erkek ad. (DLT I) Su kollarnn birbirine kavutuu yer. (DLT I) Byk kap, kale kaps. (DLT I) Kapak. (DLT I) Kapaklanmak. (DLT II) Kapanmak, hapsolmak. (DLT II) Zorla bir yerden karlmak, uzaklatrlmak. (KT) Kapp alma, yama etme. (DLT I) Kapmak, bir eyde yarmak. (DLT II) Kaplamak, kapsamak, kuatmak. (DLT III, DH, KT) Kuatlmak

246

apturapturapu apu apul an apu apu (I) apu apu (II) kar kar kr ar arar- (I) arar- (II) ara (I) ara (II)

Kaptrmak, aldrmak. (DLT II) Kap. (DLT I, KB, KT) Kapc. (KB) Skan. (DLT II) Argu ilinde bir yer ad. (DLT I) Yama. (KB) (A) Dip, nihayet. (DH) (F) Kr, i, meguliyet. (DH)
kr u br (F) g, meguliyet. (DH)

Kar. (DLT III, KT) Kartrmak, karmak. (DH) Tamak, insann boazna su durmas. (DLT III)
ar ur Karnn guruldamas. (DLT I)

Hakaniye hanlarna bu unvan verilir. (DLT III) Halk. (KB)

ara m(T.A.) Halk. (KB) arabudun Halk. (KB)

ara (III)

Renk olan kara. (KB, KT)

kara erk ara tmek ara ura ara ot Kara seir ara ya Erik. (DLT I) Bir eit ekmek. (DLT III) Bu iki kelime yan yana sylenir. (DLT III) Hindistandan getirilen zehirli bir ot. (DLT III) Barsganda bir yer ad. (DLT III) Neft. (DLT III)

orn ara ornMezar, sin. (DLT III)

araaraaraba araba (I) araba araba (II) ara ara Karau ara u (I) ara u (II) ara ulu un ara un

Bakmak. (DH) Hizmeti, cariye. (KB, KT) Klelere verilen bir addr; erkek ve dii kle iin ayn isim kullanlr. (DLT III, AH) Kaplar dolaan dilenci. (DLT I) Bir Ouz ehri. (DLT II) Za denilen kara boya. (DLT I) Kr, m. (DLT I, KB, KT) Krlk, grmezlik. (KT) Akamleyin ocuklarn oynadklar bir oyun. (DLT III)

247

urara urara ara an ara laara lal ara l u ara u (I) u ara u (III) aralaarala- (I) aralaarala- (II) aramu arnfil ara ara u aran u aran ulu ara ara u ara ara ulu arr (I) arararararartarartar ur ar ur araaraa ardu ar a aar aar ak alar alal ar al anar ana ar a-

Karartmak. (KB) Gz bebei, gz. (DLT I, KB) Da aacnn bir eidi. (DLT I) Yamac, yankesici. (KB) Yol kesmek, haramilik yapmak. (DLT III) Gzl, gz olan her hayvan. (DLT II) Karaku, tavancl, kartal. (DLT I, DLT III ) Deve tabannn kenarlar. (DLT III) Bir eyi karalamak. (DLT III) Kpein pislemesi. (DLT III) Karamuk, buday iinde bulunan karamuk taneleri. (DLT II) (A) Karanfil. (KB) Karanlk. (DLT III) Karanlk. (DH) Karanlk. (DH) Karanlk. (KB, KT) Karanlk. (KT) AH, DH, KT) Kararmak. (DLT II, KB) Karartmak. (DLT III, KT) Hyar yerken azdan kan yansma ses. (DLT I) Bir eyin sertlemesi, katlamas. (DLT III) Zemheri srasnda su zerinde yzen fndk byklndeki buz paralar. (DLT I) Karga. (DLT I, KT) Lnetlemek. (DLT III , KT) Lnet, karg. (DLT II) Lnetlenmek. (DLT II) Talas yaknnda bir kale ad. (DLT II) Lnet etmek. (DLT II) Karlkl beddua etmek. (DLT II) kr. aran u, ara u ara kr. ara u, ara u ara ara kr. ara ulu ara kr. ara u, aran u ara kr. aran ulu

u ara u (IV) Mteri yldz, Jupiter gezegeni. (DLT I, KB)

(A) 1. Karar, skn, devam, karar, llk, 2. Sabit ve skin olma. (KB,

248

atar atar la ar ar u ar uy ar ar (I) ar ar (II)

Lnetlemek. (DLT II) Krlang. (DLT II) Lnet, ilenme, beddua. (DLT I, KB, KT) Da tepelerinde minare biiminde yaplan yap olup dman geldii zaman herkesin hazr bulunmas iin zerinde ate yaklan yer. (DLT I) Da doruklarnda yada yksek yerlerde minare eklinde yaplan ykseke yaplar olup gzetleme maksatl kullanlr. (DLT III) Kol. (AH) Yal olan herhangi bir ey. (DLT III, KT)
ar at ar ar ar uru Az diini yarm olan at. (DLT III) Tay, ksran ardndan geldii zaman byle arlr. (DLT III)

kr. ar ar

ar ar (III) ar arar ar ar ar ar ar arlarll arlaarla- (I) la arlaarla- (II) la arlaarla- (III) la arlatarlatlat arl arl arn arn

Kar. (DLT III, DH) Yalanmak, kocamak. (DLT III, AH, DH) Yal. (KB) Karm, katm. (KB) Kardan dolay insann gznn kamamas. (DLT II) Bir nesnenin baka bir eye katlmas, karmas. (DLT II, KB)
arl arl an Karlan, karan. (DLT II)

Bir yeri karlamak, lmek. (DLT III) Kocamak, yalanmak. (DLT III) Tipinin uuldayarak ses karmas. (DLT III) Oylatmak, karlatmak. (KB) Yallk. (KB, KT) Karn. (DLT I, KB, AH, KT)
arn atarn atarna er Hayvan boazlandktan sonra, ikembesi nian alnarak ok atlr. Vuran adam hayvann etinden almaa hak kazanr. (DLT I) Koca karnl adam. (DLT I)

arna arna arna arna arnda arnda arndal arndal ar ar (I) ar ar (II) ar ar (III)

Karnca. (DLT III) Karnca. (DLT II) Karde. (KB, DH, KT) Kardelik. (DH) (karma) kark. (KT) Bir eit ylan ad. (DH) Kar. (DLT I)

kr. arna arna kr. arna arna kr. arda, ada arda, ada

249

arar- (I) arar- (II) ar- (III) ar arar- (IV) art art artartt arzan arzan arb ar a arlanarlanarlatarlatarl arl a arlu laarlu lalanarlu lanarma armaarma- (I) armaarma- (II) arma armaarn arna ars ars ars arsa araaraa ara ara arataratat ar ar (I) ar ar (II) ar ar (III) aru aru

Karmak, karlamak, kar koymak, arpmak. (KB, KT) Kurdun bir ey yemedii zaman diinin kamamas. (DLT II) Mevsimlerin, gece ile gndzn karlamas, ekimesi. (DLT II) ki devlet bynn karlamas, savamas. (DLT II)
ar ar u Vasl olan. (KT)

Svmek. (DLT I) Yalandrmak, kocatmak. (DLT II, KB) ok kocam kii. (DLT I) (A) Yakn olan, Allaha yaknlk. (DH) l. (DLT I) Bir yere kar yamas, o yerin karlanmas. (DLT III) Allahn kar yadrmas. (DLT II) Krlang. Gebe Trklerden bir blk ad. (DLT I) Bir kiiyi Karluk boyundan saymak. (DLT III) Karluk klna girmek. (DLT II) Yama. (DLT I, KB) Kavramak, tutmak, el yordamyla tutmak. (DH) Srklemek. (DH) Mal yamalamakta yardm ve yarma. (DLT II) (A) Nesil. (KT) Ouz ehirlerinden biri. (DLT I) Deve veya koyun tynden yaplan elbise. (DLT I) El rpmaktan kan ses. (DLT I) Derisinden gzel yn yaplan hayvan. (DLT I) Bir eyi karlamak, karla lmek. (DLT III) Elbisenin bir kar kadar olan paras. (DLT I) Bir eyi kar miktaryla ltrmek. (DLT II) Hakan saray, saray, kk. (DLT I, KB, KT) Kar, zt. (DLT I, KB) ki bey arasndaki uyumazlk. (DLT I) Kar. (KB, AH, DH) kr. ar ar kr. aru aru Bkz. ar la . (DLT II)

arma engel. (KB)

250

karut art art er art urt artal kartalkartalartanartanarturarturrun krvn arv arv ya arwaarwaarwanarwanarwa arwaarwatarwatar aab as u as as (I) as as (II) as as as laas laasr asr u ksid ksidl ksidl asnaasnaasnatasnatasu (I) asu (II) a a (I)

Zt. (DLT I) Yara. (DLT I) Huysuz kii. (DLT I) Parmaklarn tlamasndan kan ses. (DLT I) Kartal. (DLT II)
artal et Paralanm et. (DLT II)

Yarann azmas. (DLT II) Yarann iyiletirilmesi. (DLT II) Karmak, kartrmak. (DLT II) Hazinesiyle birlikte helk olan mehr Krn adl kimse olup Hz. Musa zamannda yaamtr. (KB) (F. krbn) Kervan. (DH) nce yay. (DLT III) Karanlkta bir ey ararken elle bir eye temas etmek, dokunmak. (DLT III) Bir ey aramak. (DLT II) Suda yada karanlkta bir ey aramakta yardmlamak. (DLT II) Aratmak. (DLT II) (A) Bor. (DH) (A) Hint kuma. (KB) Kayg. (AH) Kagarda bir yer ad. (DLT III) Koyunlar iin aatan yaplan al. (DLT III) Azn ii, sa ve sol yanlar. (DLT I) Kleyi, hizmetiyi iteklemek, ona vurmak. (DLT III) Kasrga. (DLT II) (A) (ticarette) srmsz, geersiz. (KT) (A.T.) Boa gitme, heba olma. (KT) nsan yada hayvann souktan ciz dmesi. (DLT III) Souktan titremek. (DLT II) At derisinden yaplan tulum. (DLT I) Aa kabuu. (DLT I) n, yama, tepe. (KB, KT) . (DH) kr. ka u

251

a a (II) a a (III) a (IV) a a a (V) aa aa aanaanan a aa a aar a a a at a a a oy a a ala ar aa a l a l atatt a a ar kki kki alaala- (I) la alaala- (II) la au au au laau laau lanau lanat (I) at (II) atat- (I) atat- (II) ata (I)

Huzur, nezd. (DH) Ka. (DLT III, AH) Beyaz veya siyah temiz ta, bunun beyaz yzk kana konur; imek, yldrm dmesi ve susuzluktan korunulduuna inanlr. (DLT III) Herhangi bir eyin kys. (DLT III)
a a kz Hotan ehrinin iki yanndan akan iki dere. (DLT III)

Kndra otu. (DLT I) At vb. hayvanlarn iemesi. (DLT II) Kleye svld vakit kullanlan alak anlamnda bir kelime. (DLT III) Kagar ili. (AH) byle denir. (DLT I) Ba ak, dier yerleri kara olan koyun. (DLT I) rdekten kk bir su kuu. (DLT II) Kgar ili. (KB, AH) Kamak, trmalamak. (DLT III) Genellikle kak yapmak iin hazrlanan buynuz (mz) iin bu ad kullanlr. (DLT II) Vcudu vb. eyleri katmak. (DLT II)
at at an Genellikle vcudunu katan insanlar iin kullanlr. (DLT II)

kr. gar, a ar gar, a gar

Yz ak, gzlerinin evresi kara olan at. Bann ortas ak olan deveye de

kr. aar, a ar a a

Kagar ili. (AH) (F) Keke, ne olurdu! . (KT) Adamn kana vurmak. (DLT III) Irmaa germe, bvet yapmak. (DLT III) Kak. (DLT II) Kaklamak. (DLT III) Adam kak sahibi olmak. (DLT II) Kat, kvrm. (DLT I)

kr. ar, aar a

Bir eyin yannda, indinde olmak, kat, huzur. (DLT I, KB, KT) Katmak, ilave etmek, kartrmak. (DH, KT) Katmak, kartrmak, eklemek. (DLT II, KB, AH) Kez, defa. (DLT III, KB, AH)

252

ata (II) ataratarat ururat at (I) at at (II) at at (III) at at (IV)

Ulu, yce. (DH) Bir eyi sabit bulunduu ynnden evirmek, dndrmek. (DLT II) Katlmak, elik etmek. (DLT II, KB) (rzgr iin) souk ve iddetli. (KT) Her eyin kat olan. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Sert, acmasz. (KT) Sert, iddetli, elim, korkun. (DH, KT)
at at n at at ra lk. (KT) Daha gl, daha iddetli. (KT)

at lanat lan- (I)

Cihat etmek. (KT)

at lanat lan- (II) abalamak, gayret gstermek. (DLT II, KB, KT) at lanat lan- (III) Eziyet ekmek, zlmek. (DH) at l at l at l at l (I) at l at l (II) at l at l (III) at l at l (IV) at l at l (V) at sz at sz at at (I) at at (II) at at (III) at sz at sz (I) at sz at sz (II) atlatl- (I) l atlatl- (II) l atr atr atrtatrtrt at at atat ktib Vebal, bir eylemin kt sonucu. (KT)
at l at l er Soysuz adam. (DLT II)

Eyvah, yazk, vay! yazklar olsun! . (KT) G, kuvvet. (KT) Sertlik, mkilt. (KB) Vebal, kt son. (KT) Zarar. (KT) Saf, katksz. (KT) Katlm, kartrlm. (KB) Kuvvetli, sert, kat. (AH) 1. Sirke, yourt gibi tutma yemeine katlan nesne, 2. Herhangi bir eye katlan katk. (DLT I) hlas sahibi, temiz, halis. (KT) Sadece, yalnz. (KT) Erkein kadnla iftlemesi. (DLT II) Katlmak, kartrlmak. (DLT II, KB)
atl atl an Katlan. (DLT II)

Katr. (DLT I, DLT II) . (KB) Dndrmek, evirmek. (DLT III) (karma) kark. (KT) Kavuta ya katmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) (A) Ktip, yazc, yazan. (DH)

253

til at at atlanatlan- (I) atlanatlan- (II) atlanatlan- (III) atl atl atma yu a atm atm atrunatrunatturatturatun atunlanatunlanaturatur- (I) aturatur- (II) atur an atut (I) atut(II atut (III) a are av avl avlaavlaavm avrlavrll avu (I) avu (II) avu avuavuturavuturtur avuz

(A) Katil, katleden, ldren. (DH) Kat, hain, kibir. (KB)

at kii Kimseye boyun emeyen kii. (DLT I)

yana benzer bir bcek. (DLT I) Cihat etmek, savamak, mcadele etmek. (KT) Katlanmak. (AH) Aacn meyvelenmesi. (DLT III) Katl, su kollarnn bklmndeki su birikintisi. (DLT I) Ufalanm ekmek olup yada piirilir. (DLT I) Erkek ad. (DLT I) Duraksamak. (DLT II) Katlatmak, bktrmek. (DLT II) Afrasyap kzlarndan olanlara verilen ad. (DLT I)
sn atun sn in ile Tan ut lkesi arasnda bir ehir ad. (DLT III)

Kadnn Han kars ekline girmesi. (DLT III) Kattrmak, eklettirmek. (DLT II) Yumuak nesneleri katlatrmak. (DLT II) Sevinen, vnen. (DLT II) enet. (DLT II) Katk. (DLT II) Pabuularn kulland iri. (DLT II) (A) Damla. (AH, DH) (A) Kav, gl. (KB, AH, KT) (A) Sz, lakrd. (KB, DH, KT) Aratrmak, kartrmak. (DH) (A) Kavim. (DH, KT) Kavrulmak. (KB) Sidiklik, mesane. (DLT III) Kepek, dar kepei. (DLT III, KT) Kavumak. (KB) Kavuturmak arapta bulunan p, tortu. (DLT III)

avuravur-Kavuturmak. (KB, DH) ur

254

aw aw uw awa art awaw awdunawdunaw aw awrulawrulawru awruaw a aw a awut awut awut awut awu awurawurawurma awurma awurtlu awu awuay (I) ay (II) ayay- (I) ayay- (II) aya ayau ayau aya ayan (I) ayan (II) ayas ayda

Kav, akmak akldnda tututuran kav. (DLT III) Bir eyin bzlp ekilmesi. (DLT III) Kagara yakn bir yer ad. (DLT I) Saldrmak, kzmak, birisinin stne yrmek. (DLT III) Acmak, efkat gstermek. (DLT II) Dar ve darya benzer nesnelerin kepei, kavuz. (DLT I) Bir eyin kavrulmas. (DLT II) Buday vb eyleri kavurmada yardmlamak. (DLT II) nce, atk ka. (DLT I) ki Hann, lkelerinin gvenlii iin barmalar. (DLT I) Bark olan iki Hann grmesi. (DLT II) Sidiklik. (DLT I) Skmak, kavramak. (DLT II, KB)
awur an Bir nesneyi kavrayan, skan. (DLT II)

kr. avu

Kavurma. (DLT II) Kalabalk, topluluk. (KT) Erkein kadna yaklamas, nikah kymas. (DLT II) Hangi. (DH) Trklerden bir blk. (DLT III) Kayrmak, acmak. (DLT III) Kaymak, yaymak. (KB) Kaya. (DLT III, KT) Gzel kokulu bir da otu. (DLT III) Kaymak. (DLT III) Kayalar. (KB) Nereye, ne tarafa. (DH) Tohs ve iil lkelerinde birtakm ehir adlar. (DLT III) Nerede, nasl anlamnda bir soru szdr. (DLT III, DH, KT)
ayda kim aydn aydn Her nerede. (KT) Nereden, nasl. (DH, KT)

ay ay u uray uray ay

Kayk. (DLT III) Kayg, endie, znt, tasa. (DH) Kayglanmak. (DLT III) Ouzlardan bir oymak. (DLT III)

255

ay ay yr ay aynayr ayr ayrl ayrl ayay yim aynaayna- (I) aynaayna- (II) aynar ayna aynaaynataynataynayn-ata ayra ayrayr aysar aysar aysar (I) aysar aysar (II) ays ays aytaytaytaraytaraytayt ayturayturayu (I) ayu (II) lanayu lanaz (I) (II) az (II) az az suw az suw azazaz an yr a

Yoldan sapa olan yer. (DLT III) Kaynamak, comak. (DLT III) 1. Kum, 2. Kaba toprakl yer. (DLT III) Dz ve kaba toprakl yer. (DLT III) Karlkl olarak acmak, kayrmak. (DLT III) (A) Ayakta duran, gece uyumayp ibadetle megul olan. (DH) Kar gelmek, reddetmek. (DLT III) Kaynamak. (KB, DH, KT) Kaynam, scak. (KT) Kaynamak. (DH) Kaynatmak. (DLT II) Kayn baba. (DH) Tekrar. (KB, KT) Bir eyi bkmede yarmak. (DLT III) (A) Kayser. (KB) Bir ku eidi. (KB) Kayserle ilgili. (KB) Hangisi. (DH) Geri dnmek, vazgemek. (DH) Bir eyi evirmek, dndrmek, yn deitirtmek. (DLT III , KT)
aytar an Dman karan. (DLT II)

Birbiri ardnca gitmek. (DLT III) Yardm etmek, kayrtmak. (DLT III) Hangi, hani, kim, nerede. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Herhangi bir. (DH) St vb. eylerin kaymaklanmas. (DLT III) Kaz. (DLT III, KT) Her aacn kabuuna bu ad verilir. (DLT III) Afrasyabn kznn ad olup bu kii azvin ehrini kurmutur. (DLT III) Il deresine akan byk bir ay. (DLT III) Kazma eylemi. (DLT II, KB) erisinde bataklklar, atlaklklar bulunan yer. (DLT I) (A) Kaza, hkm. (KB, AH, DH, KT)

256

aza aza u kze az an- (I) ananaz an- (II) az an a az az az azazlazll aznaznn azaz azlnazlnn azna azu azu azturazturazu kebb kebikebikebit ke k kkkeke- (I) keke- (II) keke- (III) ke kee (I) kee (II) kelik kei keig keigli (I)

p vb. eylerin karmas. (DLT III) (F) Kulube, glgelik. (DH) Kazanmak, elde etmek. (DLT II, KB, AH, KT) Yapmak, ilemek. (KT) Kazan. (DLT III, KT) (A) Kad. (KB) Kilodan dolay insann karnnda oluan girinti ve kntlar. (DLT III) Kazmak, emek. (DLT III, AH) Ark, rmak vb. eylerin kazlmas. (DLT II, KB) Bir ey kazar gibi grnmek. (DLT II) Bir ey kazmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Kazlmak . (DLT II) Hazine. (KB) Kazk. (DLT III) Kazdrmak. (DLT II) Kazlm olan ey, kazk. (DLT I, KT) (A) Kebap. (DH) Bir eyin kurumas, slak olan nesnelerin kurumas. (DLT III) Dkkn. (KB) Uzun zaman, ge. (KT) Erken olmayan, ge. (DLT III) Gecikmek. (DLT III) Gemek, geip gitmek, zamann gemesi. (DLT II, AH, KT) nce, evvelden olmak. (KT) lmek, er keti denilirse o insann ld belirtilir. (DLT II, KB) Gece, geceleyin. (DLT III , KT) Kee. (DLT III) Karpuz ve hyara benzer eylerin tand sele ve sepet gibi nesne. (DLT III) Gece. (KT) Kei. (DLT III) Geit. (KB) (yoldan) geen, yolculuk eden. (KT) kr. k kr. ke

257

keigli (II) keigli (III) keigli (IV) keigli (V) keik (I) keik (II) kilkilkeimlig kei (I) kei (II) keikeikeitkeit- (I) keitkeit- (II) keki kemi kerkerkesetkesetketrketrkrkrkerker- (I)

ciz brakan. (KT) En stn, en erdemli. (KT) Gemi. (KT) ne geen, nde bulunan. (KT) Kpr. (DLT I) ki adamn bir hayvana binmesi. (DLT I) Gecikmek. (DLT III) Geici Irman, derenin geidi. (DLT I) Geme. (KB) Bir eyi gemede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Geciktirmek. (DLT II) Geirtmek. (DLT II) Eski. (KT) Eski topluluk, halk. (KT) Karlkl olarak ilenilen sulardan feragat etmek. (DLT II) Bir eyi sudan geirme umudunda, isteinde bulunmak. (DLT II) Geirtmek. (DLT II) Geciktirmek. (DLT III) Geirmek, balamak, affetmek. (DLT II, KB, AH, KT)
kergen kermek 1. Affedici, yumuak huylu: Allah, 2. Balayan, yumuak huylu., 3. Af, affetme. (KT) ok affedici: Allah, 4. Zor bir ii baaran, evirip eviren kii (DLT II , KT)

kerker- (II) kertkertke (I)

Geirmek. (KT) Geirmek. (DLT III) Abartma ve pekitirme edat, daha, ok daha. (DLT I, KB, AH, KT) kr. key
ra ke ram ke yan an Rahmet eden: Allah. (KT) Daima Allaha ynelen. (KT)

ke (II) ke ke glk ke im

Etkili, dokunakl. (KT) 1. Giymek. (DLT III, KB, AH, KT) 2. (mcevher) takmak. (KT)
ke g Giyecek. (KB)

Giyecek. (KB) Giyim, giyecek. (KB, AH)

258

kedin irke irkedkirkedkirleke leke rek rilke rilkedrim et rike rirlke rlrke rke k kedk kedklk rke rrseke rseke t kefret kefen kefgek kefin kefe keg kegirkegirkek (I) kek (II) keklik kektekektekekk

Bkz. kidin . (AH) Koyunu yzp pastrma yapmak. (DLT II) Atn huysuzluk ederek stne yk vurdurmamas. (DLT II) abalamak. (DLT III) Daha gl, daha ok. (KT) Bir eyin kurutulmas. (DLT II) Derisi yzlm et. (DLT II) Bir eyi kurutma iinde yardmlama. (DLT II) Elbise vb. eylerin giyilmesi. (DLT II) nsanlarn karlkl olarak birbirlerinin elbiselerini giymeleri. (DLT II) Kepenek, yamurluk. (DLT I, KB) Tyden yaplm bir takke olup tulgann altna giyilir. (DLT I) Genellikle yamurluk yapmak iin hazrlanan keeye bu ad verilir. (DLT II) Giydirmek. (DLT II, KB) Birisine elbise giydirmek istemek. (DLT III) Giysi, giyecek. (DLT I, KB) (A) Kefret, bor. (KB) (A) Kefen, lnn gmlrken sarld beyaz bez. (DH) kr. kefin Peltek. (DLT II) (A. kefen) Kefen. (AH) eyler. (DLT III) Kin, , hn. (KB) Genirmek. (DLT II) Kin, hn. (DLT II) Sknt, mihnet. (DLT II)
kekmek er Grm, geirmi, pimi insan. (DLT II)

kr. kefen

Harman temizlendikten sonra gelen kiiye verilen buday, arpa gibi

Keklik kuu. (DLT II, KB) Kin duymak, hrslamak. (DLT II) Seksek kuu. (DLT II)

kekti atSrt dar, yanlar geni at. (DLT I)

259

kelkel- (I) kelle kelm keldrkeldr- (I) keldrkeldr- (II) keldrkeldr- (III) keldrlkeldrlkele kelep keleplenkeleplenkeler kelgelkelgelkelgin kelgirkelgirkelg keligli keligsekeligsekeligsekeligsekelime kelimsinkelimsinkelin kelinkelinkeli keltrkeltrltr kem (II) keml kemdikemdikemdk

1. Gelmek. (DLT II, KB, AH, KT), 2. Hazr olmak, getirmek, olmak, bir halden baka bir hale gemek, snr amak, gemek. (KT) (A) Varisi olmayan kii, kimsesi olmayan. (KT) (A) Sz. (DH, KT)
KelmKelm- Ha (A) Hakkn kelam, Kuran- Kerim. (DH)

Gelmek. (KT) 1. Getirmek, vermek, getirip gstermek; yapmak, meydana getirmek. (KB, KT) Yneltmek. (KT) Gnderilmek. (KT) Hikye, efsane, azdan aza dolaan sz. (DLT I, KT) Trk yaylalarnda biten bir eit ot olup davar abuk semirtir. (DLT I) Dada kelep otu bitti. (DLT II) Keler. (DLT I) Gitmek zere olmak. (KB) Byk rmak ve denizlerin kabarmas. (DLT I) Gele yazmak, gelmek istemek. (DLT II) Gelecek olan. (KT) Yaknnda, hazrnda olan. (KT) Bir yere gelmek istemek. (DLT III) Gelmek istemek. (DLT III) (A) Kelime, sz. (KT) Beri gelir grnmek. (DLT II) Gelin. (DLT I, KB) Gelecekte olmak. (KT) Geli. (DLT I, KB) Getirtmek. (DLT II, KB) (F) Hastalk. (DLT I, KB) (A) Olgunluk. (KB, DH) Bakla kemik syrmak. (KB) Syrlm, eti yenmi olan kemik. (DLT II) kr. ketrketr-

kem (I)(F) Az, eksik. (DH)

260

kemek kemi kemne (I) kemne (II) kemikemi- (I) kemikemi- (II) kemikemi- (III) kemlekemlekemlenkemlenkemletkemletkemrkemrkemilkemilkemrkemrken ke (I) k (II) ken ken liy Kenek keneklenkeneklenkend kend (I) kend (II) kendk kene keekeekees keekeekeeilkeeil-

ubuklu ve nakl bir kuma olup Kpaklar bundan yamurluk yaparlar. (DLT I) Gemi. (DLT III , KT) (F) ciz, zavall. (DH) (F) Noksan, eksik. (DH) Bir ey atmak, karmak, salmak, brakmak. (DLT II, KB, AH, KT) Koymak, yerletirmek. (KT)
kemiigli Yere atan, brakan. (KT)

kr. gemi

Teklif etmek, ortaya atmak. (KT) Atn hastalanmas, ktlemesi. (DLT III) Hastalanmak. (DLT II) Yenilen bir eyin insana yada hayvana sknt vermesi. (DLT II) Bir eyi kemirmede yarmak. (DLT II) Atlmak, atlarak verilmek. (KT) Kemirmek. (DLT II) Dou lkelerinde her ehre verilen ad; kend kelimesinin ksaltlmdr. (DLT I) Bkz. ki . (AH) Geni. (KT) ocuk, gen. (DLT III, KT) Hanlarn dnlerinde veya bayramlarda otuz arn yksekliinde minare gibi, yama edilmek iin yaplm bir sofradr. (DLT III) Trklerden bir blk. (DLT II) Kenek klna girmek. (DLT II) (S) ehir, memleket. (DLT I, KB, KT) Dorusu, gerekte, hayr hayr!, zaten, bilakis, aksine. (KT) Kendi, z, zat, nefs. (DLT I, KB, AH, KT) Kp gibi, topraktan yaplan saklama kab. (DLT II) (F) Kene. (KT) Danmak. (DLT III) Az. (DLT III) Danmak, istiare etmek. (DLT III , KT) Danlmak. (KT)

261

keirsikeirsiklik kenpe kr k kktktkenzi kep kepek (I) kepek (II) kepek yin kepeklik kepeli kepezlik kepit kepitkepitker (I) ker (II) kerkerkermet kermetl kermetl kereg kerek (I) kerek (II) kerekkerekkereklekereklekerekli kerem (I) kerem (II) kerges

Tencerenin dibindeki eyin yanp etrafa koku yaylmas. (DLT III) Bolluk, refah, rahatlk, nimet. (KT) Bir ot ad. (DLT I) Geni, rahat. (KT) Genilemek. (KT) Geniletmek, bollatrmak, bol bol vermek. (DLT II , KT) Sar, krmz, yeil gibi birtakm renkleri bulunan bir eit in kuma. (DLT I) Kalp, vcut, forma. (KB) Kepek. (DLT I) Bata bulunan kepek. (DLT I) Kk inci. (DLT I) Kepek konulan yer. (DLT II) Gece kuu, yarasa. (DLT I) Pamukluk, pamuk biten yer. (DLT II) ki iilen yer, meyhane. (DLT I) Kurutmak. (DLT II) (F) Kuvvet, kudret. (DH)
ker fer (F) Kuvvet ve kudret. (DH)

(F) Sar. (DH) Germek, kapatmak, yaymak, demek. (DLT II, KB, AH, DH, KT) (A) Kermet, ycelik, ululuk, velilerin Allahn ltfu ile gsterdikleri fevkalade haller. (DH) (A.T.) Keramet sahibi. (DH, KT) adr, klk ev. (DLT I) Gerek, gerekli. (KB, AH, KT) Yarar, evet anlamnda bir sz. (DLT I) Gerekmek, gerekli olmak. (KB, KT) Bir eyi aramak, aratrmak. (DLT III, KT) Gerekli. (DLT II) (A) zbe, yer altnda kazlm olan izbe. (DLT I) (A) Kerem, cmertlik, ihsan. (AH, DH) (F) Kerges, akbaba. (DH)

262

kergk kerilkerilkerm kerim keri (I) keri (II) keri (IV) kerikeri- (I) kerikeri- (II) keritkeritkerj kerki kerpi kereg at kertkertkertik kertilkertilil kertikertikert kertk kertrkertrkes (I) kes (II) kes (III) keskes- (I)

Koyunun iinde krkbarsaklarda bulunan irden gibi ey. (DLT II) Gerilmek, esnemek. (DLT II)
kerilgen Gerilen, esneyen. (DLT II)

(A) Kerem sahibi, kerm. (KB, AH, KT) Duvarlara rtlen nakl araf, hal gibi eylerin ad. (DLT I) 1. stne klabilen da tepesi, 2. Atn srt. (DLT I) Savata dayanma. (DLT I) Kavga, eki. (DLT I, KB) p vb. eyleri germede yarmak, yardmlamak. (DLT II) ekimek, yarmak. (DLT II) Kpei havlatmak. (DLT II) Tfekle atlan yuvarlak taneler. (DLT III) Keser, dlger keseri. (DLT I) Kerpi. (DLT I, KT) Krek kemiinin altnda yar bulunan at. (DLT II) Aa vb. eyleri kertmek. (DLT III) Ekmek ve ekmee benzer eylerin saylarn bilek iin aata yaplan kertik. (DLT II) Kertilmek, horlanmak, damgalanmak. (DLT II) Kertme iinde yardmlama. (DLT II) Bkz. kirt . (AH) Aata alan kertik. (DLT II) Sermek, germek. (DLT II) (F) Kimse. (DH) Kesek; abdest bozduktan sonra bununla temizlenir. (DLT I) Herhangi bir nesnenin paras. (DLT I, KT) 1. Kesmek. (DLT II, KB, AH, KT), 2. lgi kesmek.(KT) 3. Hkmetmek, hkm vermek. (KT)
kesmek kesg Hkm, hkm verme. (KT) Keski, kesecek nesne. (DLT I)

keskes- (II) kese kesek

Svazlamak. (KT) Kesin. (KB) Mal, eya, meta. (KT)

kesek an Kan paras, dllenmi yumurta. (KT)

263

kesel kesgk kesilkesil-

Tembellik, uyuukluk. (DH) Kpein boynuna geirilen halka, tasma. (DLT II) 1. Bir nesnenin kesilmesi. (DLT II, KB, KT) 2. Ayr durmak, ayrlmak, uzak durmak, g etmek. (KT)
kesilgen kesilmi Kopan, kesilen. (DLT II) Farz, Allahn emri. (KT)

kesinkesinkesikesikeslekeslekeslinkeslinkeslin keslikeslikesme (I) kesme (II) kesmelenkesmelenkestem kester kestrkestrkesk kesrg ken ken Kemir ketketketen ktiktiketmen ket ketrketrkey keykeyket ketketkett

Kesmek. (DLT II) Aa vb. eyler kesmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Kesekle kpek vb. eyleri kovmak. (DLT III) Kesilmek. (DLT II) Sar keler. (DLT III) Kesilmek, ayrlmak. (DLT II) Enli ok temreni. (DLT I) Perem. (DLT I, KB) Saa zlf yapmak, zlflenmek. (DLT III) Geceleyin davetsiz gelen adamlara verilen iki ziyafeti. (DLT II) Saks. (DLT I) Kestirmek. (DLT II) Kesik. (KB) Daarck. (DLT II) (F) eken, ekenler. (DH) Trk illerinden bir ehir ad. (DLT I) Bkz. ked-. (AH) Zahmet, sknt. (DLT I) ki kiinin, arkadan ayrlmas. (DLT II) Yeri kazmak iin kullanlan alet. (DLT I) olak. (DLT III) Getirmek, almak. (AH, KT) Bkz. ked . (AH) Bk ke -. (AH) Bkz. ked . (AH) Giymek. (DLT II) Eki suratl, yz burumu yal kimse. (DLT II) kr. keldrkeldr-

264

kevn Kever Kever kewkew- (I) kewkew- (II) kewi kewdelig keweg kewel at kewgin a kewilkewilkewli kewrek ne kewretkewretkewrik kewekewe- (I) kewekewe- (II) kewem kewenkewenkewekewekewetkewetkewtrkewtrkey keyd keyfiyet keyik (I) keyik (II) keyim Keyken keylig

(A) Olma, var olma, varlk. (DH)

kevn mekn (A) Varlk lemi, dnya. (DH)

(A) Cennetteki pnarlardan biri. (DH) Bir eyin gc ve etkisini azaltmak. (KT) Gevelemek, gevmek. (DLT II) Hububat lei olup bir kewi yz yirmi okkadr. (DLT I) Gvdeli, -in grnde olan. (KT) Burundaki kkrdak. (DLT I) Yryl, kheylan at. (DLT I, KB) Doyurmayan a. (DLT I) nsann kuvvetinin azalmas, zayflamas. (DLT II) Irmak az. (DLT III) Kam ve benzeri gevrek olan her nesne. (DLT II) Gevetmek. (DLT II) Grgen aac. (DLT II) Gevemek. (DLT III) Hayvanlarn gevi getirmesi. (DLT III) Gzel iyi pimi ekmek. (DLT III) Hayvann gevi getirmesi. (DLT II) Hayvann gevi getirmesi. (DLT II) Gevetmek. (DLT II) Gevetmek, esnetmek. (DLT II) ok, pek. (KT) (A) Tuzak. (KT) (A) Keyfiyet, nitelik, husus. (DH) Yabani olan her eit hayvan. (DLT III , KT) Ceylan, sn, da keisi gibi eti yenen hayvanlara verilen genel ad. (DLT III, KT) Bkz. ke im . (AH) Kayastan Ilya akan iki derenin ad. (DLT III) Maymun. (DLT III)
keylig kii Sarho yada yabani gibi iki tarafa bakarak yryen kii. (DLT III)

kewekYumuak, gevek. (DLT II)

kr. ke

265

keyk Keyvn kez (I) kez (I) kezkezkezgerkezgerkezig kezigli kezik (I) kezik (II) kezik (III) kezikezikezitkezitkezlekezle- (I) kezlekezle- (II) kezlenkezlenkezlekezlekezletkezletkezlik keb - k lalaurur la lalan lanl l dddtdt(I) fa (I)

Kebe ve kepenek gibi eyler. (DLT III) (F) Zhal yldz. (DH) Gez, ok gezi. (DLT I) St ve un gibi eylerin tencere dibinde yapp kalan paralar. (DLT I) Dolamak, gezmek. (DLT II, KB, KT) Ok gezlemek. (DLT II) Sra, nbet, gezek. (KB) Vesvese. (KT) nsan titreten stma, gezek. (DLT I) Nbet, gezek. (DLT I) Cesaret. (DLT I) Bir yer gezmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Gezdirmek, dolatrmak. (DLT II) Oku gezlemek, nian almak. (DLT III, AH) Tencerenin pisliinin gitmesi. (DLT III) Okun gezlenmesi. (DLT II) Ok kezlemede yarma. (DLT II) Oku gezletmek. (DLT II) Kadnlarn st elbiselerine taktklar kk bak. (DLT II) (A) ok yalan syleyen, yalanc. (DH) Akrabalk bildiren, isimlerin sonuna gelerek acma, sevme bildiren bir edattr. (DLT III) Seslenme, arma edatdr. (DLT III) Hardal. (DLT III) Gldrmek iin insan gdklamak. (DLT III) Knamak, ayplamak. (DLT III) Ky, kenar. (DLT I) Bir eye kenar dikmek. (DLT III) Bir nesnenin kenara ekilmesi, kylanmas. (DLT II) Kyl, kenarl. (DLT II) Brk dikmede yardmlamak. (DLT II) Herhangi bir giysiye kenar diktirmek. (DLT II) Trklerden bir boy ad. (DLT I)

266

fa (II) ftu ftulaftula r rlat latr rr rl

Kagar yaknnda bir ky ad. (DLT I) Makas. (DLT I) Makas ile bez vb. eyleri krpmak, kesmek. (DLT III) topra kabartmak iin kullanlan gbre. (DLT III) Barmak. (KT) Hayvan srtmak, bir yeri gbreletmek. (DLT II) Yksek sesle seslenmek, armak. (DLT II) Barp armak. (DLT II) Kl. (DLT I, KB, DH)
l u u rdee benzer bir ku olup ilkbaharda gelir. Beyler onu birbirlerine armaan ederler. Bu kua kl kuyruk da denir. (DLT I)

ll- (I)

Klmak, yapmak, etmek, meydana getirmek. (DH, KT)

lda l an u l u l ulu l l l Yapan. (KT) Yapan. (KT) Klc, yapc. (DH) Yaplm, yerine getirilmi. (KT) Yapan. (KT)

ll- (II)Yaratmak, var etmek. (KT) ll- (III) lalalm lm ldru ldurldurl llallallanllanl l (I) l (II) lnln- (I) lnln- (II) lnln- (III) ln (I) Bu fiil isimlerle birlikte kullanlarak anlam kazanr. yapmak, etmek, eylemek anlamlarna gelir. (DLT II, KB, AH, KT) (kla + bilmek) Klabilmek. (DH) (A) Kalemler. (KB) Buday baaklarnda bulunan klk. (DLT III) Yaptrmak. (KB, DH, KT) Kl. (DLT I, KB, DH) Bir eyi kllamak. (DLT III) Kl sahibi olmak. (DLT II) Huy, tavr. (AH) Gidi, halkla geini, huy. (DLT I, KB, AH) Yapma, eylem, i. (KT) Yaplmak. (KT) Klnmak, edinmek, yapmak. (AH) Yapmak, ilemek, etmek, eylemek. (DLT II, KB) Ahlak, huy, i, davran. (DLT III, KT)

267

ln (II) lnlnl ll- (I) ll- (II) l l lturlturmz

Kadnn naz etmesi. (DLT III) Karlkl yapmak. (KT) Edim, eylem. (KT) Karlkl yapmak. (KT) Bir ite yarmak, yardmlamak. (DLT II) Edim, eylem. (KT) Huy, gidi, tavr. (KB) Bir ey yaptrmak, ettirmek. (DLT II) Kmz, ksrak st tulumda bekletilerek ekitilir, sonra iilir. (DLT I, KB)
mz almla Eki elma. (DLT I)

mzlanmzlann (I) n (II) n (III) nana- (I) nana- (II) nalnalnannannatnatnatnat r nnknlaknlanl ra p zl r (I) r (II) r (III) r (IV) rr-

Kmz sahibi olmak. (DLT II) Bak ve kl gibi eylerin kab. (DLT I, DLT III, KB) Azap, ikence, eziyet. (KT) Verilen hkm, ceza sz. (KT) kence etmek, cezalandrmak. (DLT III, KB, AH, KT)
l na l Azap edici. (KT)

Bak vb. eylere kap, kn yapmak. (DLT III) kence edilmek. (KT) Azap edilmek. (KT) Eziyet etmek. (KT) kence yaptrmak, cezalandrmak. (DLT II) a. (DLT III) stekle ie koyulma. (DLT II) Bak vb. eylere kn yapmak. (DLT III) Azap veren, azab olan. (KT) Et ve hamur kesilen satra benzer byk bak. (DLT III) Kpkzl. (KB)
r ya Gizli dman. (DLT I)

Kr, sahra. (KB) Kr rengi. (DLT I) Bask da. (DLT I) Su bendi, germe. (DLT I) Kazmak. (DLT II)

268

rrra ra u rn rbas er rararalralratratr a (I) r a (II) a r aatr atr l krlkrl- (I) krlkrl- (II) rlrl- (III) rnrnrnd krkrr r lkr lr r z r lum r uy rlarlarlanrlanrlatrlat-

Krmak, paralamak, yenmek. (DH) Kenar, ky. (KT) Kra. (DLT I) (A) ok talihli ve gl demek olup genellikle hkmdrlar iin kullanlr. (KB) Sa dklm ve tekrar bitmeyen kimse. (DLT I) Hedefi syrmak, hedefin yanndan gemek. (DLT III) Syrlmak, krlmak. (DLT II) Bir eyi yaralamak, kanatmak, kesmek. (DLT II) Elbisenin yan, kenar. (DLT II) Beyin yannda olanlara kzmas, kakmas, fkelenmesi. (DLT II) nsanlarn birbirinden yz evirmesi. (DLT II) Kou vermek. (DLT II) Krl. (KB)
r l er Krl adam. (DLT II)

Karn krnmesi. (DLT II) Kiinin malnn mlknn alnarak yoksullatrlmas. (DLT II) Nesnenin kabuunu soymak. (DLT II) Bir eyin kabuunu krar, soyar grnmek. (DLT II) Her bir eyin krnts. (DLT I) Toprak vb. eyleri syrmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Krk says. (DLT I, KB, DH, KT) 1. Koyun vb. eylerin ynn kesmek.(DLT III) 2. Krkmak, kesmek, koparmak. (DLT III, DH) Koyunun ynnn krklmas. (DLT II) Yn krkmada yardmlamak. (DLT II) Trklerden bir boy. (DLT I) Oranclarn kullandklar bir lek. (DLT III) Atmaca kuu. (DLT III) karpuz vb. eyler dikmek iin toprakta ukur amak, topra kazmak. (DLT III) Yerin kralamas. (DLT II) Bir eye ky, kenar yaptrmak. (DLT II)

269

rma rma rna rt rt rt rtlartlartlanrtlanrtlartla- (I) rtlartla- (I) rturrturru ss- (I) ss- (II) ss- (III) s a s a ans ans slsl snsnsr ansr ans a slnslnsma (I) sma (II) smet sra lansra lansrusru-

Herhangi mahrut bir ey. (DLT I) Deri. (KB) Cariye. (DLT I) Ksa, kt. (DLT I) Deri, yz, ten. (KB) Gerek insann gerek baka eylerin yz rengi. (DLT I) Sar derisini kazmak. (DLT III) Kzn gzelliinin artmas. (DLT II) Yaray iyiletirmek. (DLT III) Kiinin huyunu kt saymak. (DLT III) Bir eyi kaztmak. (DLT II) Krk, yklm, ykc. (KB)
ru er olak adam. (DLT I)

Ksaltmak, ksmak, sk tutmak. (KB, DH, KT) Kstrmak. (DLT II, KB) Herhangi bir ey grenek olduu iin ksaltlrsa bu eylem kullanlr; ksaltmak. (DLT II) Ksa. (KB) Kska, kelpeten. (DLT I) Kskanmak. (DLT II) Ks, hapis. (DLT I) Herhangi bir eyin iki ey arasna skmas. (DLT II, KB) Cimrilik etmek, ksmak. (DLT II) Ksr, dourmayan kadn veya hayvan. (DLT I, KT) Mal kskanmak, ksmrlk etmek. (DLT II) Ksa. (KT) Kslmak, skmak. (DLT II) zenginin iki yannda bulunan kaya verilen ad. (DLT I) lmik, kenet. (DLT I) (A) Ksmet, pay, hisse. (KT). (KB) Ksrak. (DLT I) Ksrak sahibi olmak. (DLT II) Ksmak, ksaltmak. (DLT II) kr. s a kr. s a

270

stastasturstursursur ma lalala lanla lanlatlat- (I) latlat- (II) l turtur- (I) turtur- (II) ururtl vanvanva v vl w wal burun wanwanlanwa lanyyya - ya ym ym ymet ymet

(A) Hikye, kssa. (KB, DH, KT) Titremek, szlamak. (DLT II) Kstrmak. (DLT II) Ksaltmak. (DLT II, KB) K mevsimi. (DLT I, KB, DH) 1. Kaymak, meyletmek, ekilmek. (DLT III , KT) 2. Yoldan kmak, saptmak, azmak, itaat etmemek. (KT) Sapklk, dalalet. (KT) Bir yerde k geirmek. (DLT III) Kla. (DLT I) Bir yeri klk edinmek, kn orada kalmak. (DLT II) Birisini evde klatmak. (DLT II) nsann zerine bir ey alp, saklamas. (DLT II) K evi, k iin hazrlanan her ey. (DLT I) Azdrmak. (KT) Deitirmek. (KT) Yoldan karmak, azdrmak. (KT)
urma Azdrma, yoldan karma. (KT)

Bata bulunan kepek, konak. (DLT I) Kvanmak, gvenmek. (DH) Kof, bo, anssz, yabani. (KB) Bo, sreksiz, ksa. (KB) Sreksizlik. (KB) Baht, devlet. (DLT I, KB) ekme, dzgn burun. (DLT I) Kendini beenmek. (KT) Kpak klna girmek. (DLT II) 1. Bir nesneyi kymak, 2. Verilen szden dnmek, 3. Szmek. (DLT III) Geriye dnerek. (KT)
ya ba Geriye dnerek bakmak. (KT)

Kltme eki, caz, -ceiz gibi. (DLT III) (A) Kalk, ayaa kalkma. (KB) (A) Kyamet. (KB, DH, KT)

271

ys ys y (I) y (II) ylyl- (I) ylyl- (II) ylyl- (III) ym yn yyyma gre yma brk ymet yturyturz (I) z (II) z (III)

(A) Kyas. (KB) Szde durmamak. (DLT III, KT) Ucu sivri olan her ey. (DLT III) Bir eyin gemesi, inmesi. (DLT III) Verilen szden caylmas. (DLT III, KT) Aa vb. eylerin yarlmas, kylmas. (DLT III, KT) Dmann gelmesi yznden ildekilerin korku ve dehete dmesi. (DLT III) Ceza, ikence. (KB) Aa vb. eyler kymada yardmlamak. (DLT III) Bir eit erite. (DLT III) Tiftikten yaplan beyaz balk olup iiler giyer. (DLT III) (A) Kymet, deer. (KB) Kydrmak, doratmak. (DLT III) Ndir. (AH)
z kii Pinti kii. (DLT I)

Pahal. (DLT I, KB) 1. Kz, kz ocuu. (DLT I, KB, DH, KT) 2. Bkire kz.(DLT I) 3. Cariye. (DLT I)
ada z ada z arnda arnda Kz karde. (KT) Kz karde. (KT)

zazazarzarzartzartaz az ul at urz urz ut utlanz utlanzl zl

Kzn kzln bozmak. (DLT III) Kzarmak. (DLT II, KB) Kzartmak. (DLT III, KT) Kzmak, fkelenmek, birisini huzurdan kovmak. (DLT III) Donu boz ile kr arasnda olan at. (DLT II) Bir hatann cezasn ekmek. (DLT II) Ceza, ikence. (DLT I)
z utlu Azapla cezalandran, cezasn veren. (KT)

nsann yapt iten pimanlk duymas. (DLT II) Kzl renk. (DLT I, KB, AH, DH)
zl vt Kzl boya, slegen, zincifre. (DLT III)

Kagarda bir dere ad. (DLT I)

zl z Kagar dalarnda bir klak. (DLT I)

272

zlzlu z u zla zlamu zlanzlanzl zlanzlanzuzuki kikikibe kibr ki kiki- (I) kiki- (II) kie kiikiikiig kiiglik (I) kiiglik (II) kiik kiiklekiiklekiinkiinkiitkiitkirkir- (I) kirkir- (II) kidib kidim ki in (I) ki in (II) ki inki itki itki iz

Gnahtan dolay ac duymak, ceza ekmek. (DLT II) nsann zerine decekmi gibi alaktan uan ku. (DLT I) Krmzya benzer. (DLT I) Kzamk. (DLT II) Bir eyi pahal bulmak. (DLT II) Ktlk, ndirlik. (KB) Kz evlat edinmek. (DLT II) Bir eyin pahalanmas, fiyatnn ykselmesi. (DLT III) (F) kiBalama edat. (DH) Bkz. ke -. (AH) Az zaman, ksa zaman. (DLT III) (A) Kibir. (AH, DH) Ge, uzun. (KB) Gecikmek. (AH) Gemek, vazgemek, ayrlmak, brakmak. (DH) Gece. (KB, AH, DH) Kanmak, gicimek. (DLT III) Kk, gen. (KB, AH, KT) Kklk (bebeklik, KT) Kklk, genlik. (KB) Kk. (DLT I) Bir kimseyi kk saymak. (DLT III) Kadnn kt yola dmesi. (DLT II) Katmak. (DLT II) Geirmek. (AH, DH) Balamak, affetmek. (DH) Bkz. kitib . (AH) Bkz. ke im . (AH) Arka, sonra, yaknda. (KB, AH, KT) ke, topuk. (KT) Ahiret. (KT) Ertelemek, sonraya brakmak. (KT) Kee. (DLT I, KB) kr. kiyin kr. kiig kr. kiik kr. ke

273

ki izlik kifyet kifyetl kifyetl kigrlkigrlkigrkigrkikkikkikrkikrkikrlkikrlkiltrkiltrkiknekiknekilkilkilelkilelkl l kim (I) kim (II)

Kee yapmak iin kullanlan yne bu ad verilir. (DLT II) (A) Kfi gelme, yeterli olma. (DH) (A.T.) Yeterli. (DH) Konulmak, sokulmak. (KT) Koymak, sokmak, dahil etmek, girmek. (KB, KT) kr. kivrkivrKeskin bir eyi bilemek. (DLT II) ki eyi birbirine srttrmek, kkrtmak. (DLT II) Girdirmek, sokmak. (DLT II) Bkz. ketr-. (AH) Fitne uyandrmak. (KB) Gelmek. (AH, DH) (kile + almak) Gelebilmek. (DH) (A) Dedi kodu, bo, beyhde. (DH) ki balama edat. (DH, KT) Kim, kimse. (KB, AH, DH, KT)
kim+kim kimerse Her kim, kim ki. (KT) Kimse, kii. (KT)

kr. kin

kim (III) kime kimi kimike kimsen kimy kin (I) kin (II) kin (III) kin (IV) kind ki kiekiekie kie kiekie-

Soru edat. (DLT I) Gemi. (KB) Gemi. (DLT III) Kagarda kan nakl bir kee. (DLT II) Balklar ve kavuklar sslemek iin kullanlan altn krntlar. (DLT I) (A) Kimya. (KB) ki balama edat. (DH) Arka, geri, sonra. (KB) Gzel koku, misk. (KB) Nefret, fke. (AH) Kendi. (AH) Geni, bol. (DLT III, KB, AH) Danmak, grmek. (KB) Geni. (KB) Danma, grme, dnme. (KB) Karlkl danmak. (KB) kr. kend kr. ke kr. kim kr. kemi, kimi kr. kemi

274

kiei kiitkiit- (I) kinit- (II) kinitkinizgek kir kirnkirnkikikirkirkitkitKit kip (I) kip (II) kir kirkir- (I) kirkir- (II)

Danman, mvir. (KB) Bir eyi geniletmek. (DLT III) Gecikmek. (KB) Tazelii gitmi, keelemi kavun. (DLT II) Geni. (AH) Zenginlemek, refah iinde yaamak. (DLT III) Bir eyin genilemesi. (DLT III, KB, DH) Bir eyi geniletmek. (DLT III, KT) Geniletmek, bollatrmak. (KB) Uygur snrnda bir ehir ad. (DLT III) Kalp, bir eyin kalb. (DLT III) Benzer. (DLT III) Kir. (KB, AH, KT) Germek. (AH) 1. Girmek.(DLT II, KB, AH, DH, KT) 2. Sze girmek, lafa balamak.(KT)
kirgen kirg yer kirigli Giren Girecek yer. (KT) Giren, girecek olan. (KT)

kirbs kirde Kirdigr kirek kirgen kirgzkirgzkirigsekirigsekirikkirikkirilkirilkirinkirinkiri kirikirikirit kiritlekiritlekiritlig

Bez. (AH) Sizinle ayn avluda beraber oturan kimse. (DLT I) (F) Mutlak ekilde faal olan: Allah. (DH) Gerek. (AH, DH) Giren. (KT) Girdirmek, sokmak. (DH) Eve girmek istemek. (DLT III) Kirlenmek. (DLT II) Bir yere girilmek. (DLT II) Suya girip ykanmak. (DLT II) Bir adamn akarlarndan olan geliri. (DLT I, KB) Bir eye girimede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Anahtar. (DLT I, KT) Kilitlemek. (DLT III) Kilit. (DLT II) kr. kerek

275

kirkin kirlenkirlenkirpi kirpik kirpilenkirpilenkirpklenkirpklenkiren kirenlenkirenlenkirtgnkirtgn-

Burann, devenin kzgn an. (DLT I) Kirlenmek. (DLT II) Kirpi. (DLT I) Kirpik. (DLT II) Kirpi gibi bzlmek, surat asmak. (DLT III) Gzde kt kl bitmesi. (DLT II) stbe. (DLT I) Kadnn yzne dzgn srmesi. (DLT II) 1. nanmak, iman etmek, 2. krar etmek. (DLT III). (KT)
kirtgngen kirtgnmek kirtgnmi kirtgngli man eden. (KT) man. (KT) nanm, iman etmi. (KT) Mmin, iman etmi. (KT)

kirt kirt kii kirtlekirtlekirtrkirtrkir kis (I) kis (II) kisiskise kisi ismet kisr ki (I) ki (II) kiekiekielkielkien kii (I) kii (II) kiilik kiirgek

1. Gereklik, doruluk. (DLT I, KB, AH) 2. Yemin, ant. (DLT I) Kimseyi ekemeyen huysuz, kskan kii. (DLT I, KB) Bir eyi tasdiklemek. (DLT III) Girdirmek. (DLT II) Arka, srt, ard. (KT) Bkz. ke . (AH) Kar, e. (DLT I) Kesmek. (DH) Kee. (AH) Kadn, kar. (KB) (A. smet) Ksmet, nasip. (AH) (A) Eski ran hkmdrlarna verilen ad. (KB) Samur, samur krk. (DLT III, KT) Sadak. (DLT III) Ksteklemek, balamak. (DLT III, KT) Ksteklenmek, balanmak. (KB) Kstek. (KB) nsan, kii. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Kadn, zevce. (DLT III) nsanlk. (KB, AH) Evinde misafir grmeye tahamml edemeyen kii. (DLT II) kr. smet kr. keskes-

276

kinekinekitkit- (I) kit- (II) kitkitkit- (III) kit kitb kitbet kitbetl kitbetl kiterkiter-

At, katr gibi hayvanlarn kinemesi. (DLT III) Bkz. ked-. (AH) Yok olup gitmek, zeval bulmak. (KT) Gitmek, ekilmek. (DLT II, KB, AH) Bkz. ke . (AH) (A) Kitap. (KB, AH, DH, KT) (A) Ktiplik, yaz yazma, yaz kaleme alma. (DH) (A.T.) Yazan, kaleme alan. (DH) Herhangi bir eyin yerinden kaldrlmas, giderilmesi. (DLT III, KB, AH, KT)
alkiter alErteleyebilmek. (KT)

kitib kitmen kitrkitrkivrkivrkiwiz kiykiy- (I) kiykiy- (II) kiyset -kiye kiyim kiyim kiyin kiz (I) kiz (II) kizkizkizekizekizlekizlekizlenkizlenkizlen kizlekizlekizletkizletoca o o

(A.kitb) Kitap. (AH) Byk kazma, apa. (DH) Bkz. ketr-. (AH, DH) Sokmak, dahil etmek. (KT) Hal, kilim gibi eyler. (DLT I) Bkz. ke -. (AH) Giymek. (DH) (A) Uyanklk. (AH) Kltme eki, caz,-ceiz gibi. (DLT III) Uyuukluk, almama durumu. (DLT III) Sonra. (DH) (F) Kee. (DH)

kr. kitb

kr. kigrkigr-

kr. ki in

Misk kutusu, taht, krs, sandk, heybe gibi eyler. (DLT I) Gezmek, dolamak. (DH) Gizlemek. (DH) Gizlemek, saklamak. (DLT III, KB, AH, KT) Gizlenmek. (DLT II) Gizli. (DLT III) Karlkl olarak mal gizlemek. (DLT II) Saklatmak, gizletmek. (DLT II) htiyar. (AH) Ko. (DLT I)

277

o ooar oar oturoturtur Kou ou ou ououu o - (I) o - (II) o - (III) o - (IV)

Kucaklamak. (DLT II) Ko. (DLT III) Kucaklatrmak. (DLT II) Uygur ehri. (DLT III) Kucaklama, kouma. (DLT I) Kucaklamak. (DLT II) Koymak, brakmak. (DLT III, KB, AH) . (KT) ndirmek. (KT) Dourmak. (KT) hmal etmek, brakmak. (KT)
l o u l u o u Brakan, terkeden. (KT) Brakan, terkeden. (KB)

o - (V) o - (VI) o ulo ulo o l uno unodu oduo ako ao a ao aato ato urma u o u (I) u o u (II) u o u (III) ulan lano ulano - (I) o - (II)

Mhlet vermek. (KT) Selam sylemek. (KT) Aa, aa doru. (KB, AH, KT)
o ndirmek, gndermek. (KT)

Terk olunmak, yalnz braklmak. (KT) Alak gnlllk. (KB) Alak gnlllk. (AH) Brakmak. (KB) Karlkl gvenmek. (DLT II) pe yada yemee den pislik, p. (DLT III) Sert bir nesnenin yumuamas. (DLT III) Gevek, rk. (DLT I) Scaktan gevemek. (DLT II) Herhangi sert bir eyin kuvvetinin eksilmesi. (DLT II) Kavrulmu buday. (DLT II) Ok yapmak iin kesilen aa. (DLT I) Sepili, sepisiz deri. (DLT I) Deirmen oluu, oluk. (DLT I) Suyun fkrmas. (DLT II) 1. Kokmak, 2. Yemin, ant. (DLT II, DLT III ) Su vb. eylerin durgunlamas, sakinlemesi. (DLT III)

278

to to ratrato uz ol (I) ol (II) ol (III) ol (IV) olol- (I) olol- (II) olan olan ollaollaolda olda (I) olda olda (II) oldalanoldalanlan rol rolt olt laoltu laolturolturolt u u olt u olunolunolu oluom om omomtomtt omuy omuy omu (I) omu (II)

Yemek vb. eylerin kokutulmas; kandil sndrldnde ortaya kan kt koku iin de byle sylenir. (DLT II) Suyu veya baka bir svy eksiltmek. (DLT II) Bo, boluk, eksiklik. (KB) Kol, el. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Taraf, yn. (KT) Dan tepesinden aa doru inen ve derenin ortasndan ykseke olan yer, vadi. (DLT III, KB, AH, KT) Klcn yada ban zerinde bulunan yol biimindeki oyma. (DLT III) Bir ey istemek. (DLT II, KB, AH, DH, KT) Tevbe etmek, zr dilemek. (DH) Kolan, bardak. (DLT I)
olan eti Atn kolan geen yeri. (DLT I)

Yaban eei. (DLT I) Kollamak, gzetmek, yardmc olmak. (DH) Arkada. (KB, KT) Kolda, sadece byklerin uaklar iin kullanlr. (DLT I) Arkada olmak. (DLT II) Bir ey isteyeyazmak. (DLT II) Koltuk, kol alt. (DLT I, KT) Koltua vurmak, bir eyi koltuun altna almak. (DLT III) Bir ey istetmek. (DLT II) stek, muhtalk. (KB) Muhta. (KB) Bir ey istemek. (DLT II) Karlkl kz istemek. (DLT II) Deve havudu. (DLT III) Bir eye zlem duymak, hasret kalmak. (DLT III) Coturmak, heyecana getirmek. (DLT II)
omt omt an zleten, hasret ektiren eylere bu ad verilir. (DLT II)

Kanla dolmu kene, gene. (DLT III) Bir vakit Kagarl Mahmutun yannda bulunduu beyin ad. (DLT I) At gbresi. (DLT I)

279

on ononona onat onatonatondurondurkorakora- (I) oraora- (II) ra ora ora u (I) ora ora u (II) orulorulrul o o onu laonu lala konu laonu lu onum our our our our n ourourur onut ouz ouz op opop-

Koyun, bar. (DLT III, KT) Konmak, yerlemek. (DLT III, KB, AH, DH) avdar. (DLT I) Birbirlerine yanaan insan kmesi. (DLT I) Yerletirmek, oturtmak. (DLT II) Bir ey zerine baka bir nesne koymak, kondurmak. (DLT II) ocuun sesinin kalnlamas. (DLT III) Koyunun kestane rengi almas. (DLT III) an, tongurak. (DLT III) Kulan altnda bulunan kemik knts. (DLT III) Kknden koparlmak, sklmek. (KT) Komu. (KT) Misafir, konuk. (DLT I, KB, KT) Birisini konuk etmek. (DLT III) Konuk olmak, misafir olmak. (DLT II) Genellikle konuk iin hazrlanan evlere bu ad verilir; len evi, onukluk. (DLT II, KB) Konak, yurt. (KB) Kestane renkli koyun. (DLT III) Bouk ses. (DLT III) Bir eyi skmek, kknden, temelinden koparmak. (DLT III , KT) Konut. (KB) Osurgan bcei, bcek. (DLT III, KT) 1. Abartma ve pekitirme edat. (DLT I), 2. Sevinme, ferahlk. (DLT III) 1.Hareket etmek, kmak, kalkmak, zuhur etmek.(DLT II, DLT III, KB, AH, DH, KT) 2. Ayaa kalkmak.(DH, KT) 3. Sevinmek, hop etmek. (DLT II, DLT III) 4. Harolmak.(KT)
opma Har, ahiret. (KT)

oparopar- (I) oparopar- (II) oparopar- (III) oparopar- (IV) oparloparll

na etmek. (KT) Hile, dzen kurarak geceyi geirmek. (KT) Kaldrmak, haretmek. (KT) Gndermek, hazrlamak, bir araya getirmek. (KT) Diriltilmek, haredilmek. (KT)

280

urop uropru opruopsaopsaopuropuropurtopurtkopukopuor (I) or (II) ora oraoraoratoratorday or oror or ornu ornu oror or -

Haretmek, diriltip kaldrmak. (KT) Bir tarafa doru gitmek, hareket etmek istemek. (DLT III)

kr. opuropur-

Herhangi bir eyi yerinden kaldrmada yardmlama. (DLT II) 1. Yerinden kaldrmak, oynatmak, 2. Diriltmek. (DLT II, KB, KT)
opur an Koparan, sken. (DLT II)

Kaldrmak. (DLT III) Ayaa kalkmada yarmak. (DLT II) Yourt mayas. (DLT III) Ziyan, zarar. (DLT III, KB, KT)
or yas Sknt, bela, zarar. (KT)

Zarar. (KB) Azalmak, zarar etmek. (KB) Zarar ettirmek. (KB) Kuu cinsinden bir ku. (DLT III, KT) Bir eyi korumak. (DLT III) Beylerin veya bakalarnn korusu; korunan ve gzetilen her eye bu ad verilir. (DLT I) Korunacak, snacak yer. (KT) Bir eyi korumakta yarmak, yardmlamak. (DLT II) 1. Korkmak, endie etmek, rpermek, saknmak, ekinmek. (DLT III, KB, DH, KT) 2. Tanrdan korkup Ona gvenmek. (KT)
l or u l Korkan. (KT) or ma Korkma, korku. (KT)

or nu or tttlor tlor lu l or l or u ulor ulor unor unun or un unlu or unlu unsuz or unsuz

Korku, korkulacak yer. (KT) Korkutmak. (DLT II, KB) Korkutulmak, uyarlmak. (KT) Korkak. (DLT III) Korkak. (KB) Korku. (KB) Korkulmak. (DLT II) Korku duymak. (DLT II) Korkun, korku. (DLT III, KB, DH, KT) Korkulan, bilinmeyen. (KT) Gvenli. (KT)

kr. or u/n u/n

281

u or uu/t tor u/toru oruoruoru oru orum orunorunos os o o o o at o- (I) o o o- (II) o o- (III) olanolanlan olunolunlun on on onl onl kou uu uu ouloul- (I) ul ouloul- (II) ul otototru otruoturoturotrulotrulova (I) ova (II) ovda ovu ovu

Karlkl korkmak. (DLT II) ok korkutmak, dehete drmek. (KT)

utta or utta Uyarc. (KT)

Dikenli tel, demir diken. (DLT III) Korumak. (KB) Korunma. (KB) Korucu, koruyucu kimse. (DLT III) Kaya, ylm mal. (DLT I, KB) Esirgenmek. (DLT II) Fndk, badem. Bununla kadnlara ad verilir. (DLT I, DLT II) Herhangi bir eyin ifti, ei. (DLT III)
o o biek Makas. (DLT III)

Hakann yannda giden yedek at. (DLT III) Bir eyi bakasna e yapmak, arkada etmek. (DLT II) Yazmak, iir dzmek. (KB) Yalan sylemek, iftira uydurmak. (KT) nsann kendisi iin yedek at komas. (DLT II) ki koyun at yada baka bir eyin yan yana baa ba gitmesi. (DLT II) Komu. (DLT I, KB) Komuluk. (KB) iir, kaside. (DLT I) iir. (KB) Bir eye iir, manzume dzlmesi. (DLT II, KB) Bir nesneyi baka nesneye komak, isnat edilmek. (DLT II , KT)
oul oul an Katlan, eklenen. (DLT II)

Bir eyi brakmak. (DLT II) Kap vb. eyleri boaltmakta yarmak. (DLT II) Boaltmak. (KB) Boaltlmak. (KB) Kova. (DLT III) Trklerin kullandklar gemde atlarn burnuna doru dikilen kay. (DLT III) Clz. (KB) Cin arpmas eseri, kovuz. (DLT III)

282

ovu owowowda owda ow ow er ow ow owalowalal owaowaa owatowatat owu owuoy (I)

i bo olan her ey. (DLT III) Kovmak, kovalamak. (DLT II, DLT III, KT) Obur. (KB) Talihsiz, uursuz kii. (DLT III) Kof, rm. (DLT III, KT) Ok vb. eylerin perdahlanmas. (DLT II) Kou aac ile ok cilalamada yardmlamak. (DLT II) Perdahlatmak. (DLT II) Karlkl kovma, tardetme. (DLT II) Koyun. (DLT III, KB, KT)
yl oy yl oy tewe Koyun yl. (DLT I, DLT III ) Kurban edilecek koyun ve deve. (KT)

oy (II) oy (III) oyoy- (I) oyoy- (II) oyar oy oy oyduroyduroy a oy l oylu oylu- (I) koylukoylu- (II) oyturoyturoyu (I) oyu (II) oyu lu oyuloyuloyuloyuloyunoyunoyu oyuozanozan-

Koyun, elbisenin koynu. (DLT III) Derenin dibi, dzl, koya. (DLT III, KT) 1. Koymak, koyma eylemi.(DLT III, AH, DH) 2. Koymak, brakmak, vazgemek. (DH) (AH) oban. (KB) Koydurmak, braktrmak, vazgeirmek. (DH) Deri, krk. (DLT III) Bkz. o l . (AH) Bir svnn dklmesi. (DLT III) Koyulamak. (DLT III) Bir nesneyi baka bir yere koydurmak. (DLT III) Derin. (KB) Koyu olan, koyu nesne. (DLT III) Koyuluk. (DLT III) Derinlemek. (KB) Sv bir eyin koyulamas. (DLT III) nsann bir eyi kendi kendine koymas. (DLT III) Bir eyi koymada yardmlamak. (DLT III) Sslenmek. (DLT II) kr. o Hayvanlara ve klelere sylenen bir kfr, svme sz. (DLT III)

283

oz (I) oz oz (II) oz (III) oz k (I) k (II) kkkg kkn krm kklekklekrkr- (I) krkr- (II) krkr- (III) krme (I) krme (II) kt kti ezk ezk rm kdg kdk kfrg kfk kg (I) kg (II) kg (III) kg (IV) kg (V) kg (VI) kg (VII)

Bkz. o . (AH) Ko burcu. (KB) Kuzu. (KB) G. (DLT I, KB) Saat, an. (DLT I) Gmek. (DLT II, KB, AH, DH, KT) G. (KT) G eden. (KB) Tela, kylerdeki halkn ehre kamas. (DLT II) Bir kimsenin sarsna vurmak. (DLT III) G ettirmek. (DLT II) Kitap yazmak. (DLT II) Bir eyi kertmek, gertmek. (DLT II, AH) Seyyar. (DLT II) Bir ocuk oyunu. (DLT II) At. (DLT I, KB) Gren, grecek olan. (KB) Gzetmek, beklemek, saklamak. (DLT II) Yksek, sekin. (KB) g. (KB) kdk eklinde birleik kullanlr ki i g anlamna gelir. (DLT I) Kpr. (DH) Kpk. (DH) iirin ls, vezni. (DLT III) Sesin ykselip alalmas. (DLT III) Bir ehir halk arsnda ortaya kan ve yaklak bir yl glnen bir glmece. (DLT III) Babo yaylan hayvan. (DLT III) Koyun yada baka hayvanlarn ka yakn amas, kar cinsle birlemesi. (DLT III) Ayna zerinde oluan pas. (DLT III) nsanlarn yznde oluan il. (DLT III)

284

kgen kgerkgerkgertkgertkglekgle- (I) kglekgle- (II) kglenkglen- (I) kglenkglen- (II) kgs kgz kk (I) kk (II)

lmikli kstek. St salaca zaman hayvanlarn ayana vurulur. (DLT I) Germek, renk almak. (DLT II) Gertmek, yeertmek. (DH) Hayvanlarn otlamas, yeil ot yemesi. (DLT III) Trk sylemek. (DLT III) ark sylemek, akmak, rlamak. (DLT II) nsann yznde keklik illerinin kmas. (DLT II) Gs. (AH, DH) Gs. (AH) Eer ba. (DLT II) 1. Gk. (DLT III, KT, KB, DH) 2. Gk renkli.(DLT III, KB)
Kk Ayu kk vt Trkmen byklerine verilen ad. (KB) Lcivert boya. (DLT III)

kr. kgz kr. kgs

kk (III) kk (IV) kkin kkegn kki kklekkle- (I) kklekkle- (II) kklenkklenkklekklekkletkkletkkrekkrekkrekkrekksegi kksn kkin kkrkn kks kkz Kkyu

Kk, asl. (DLT II, KB, AH) Yeil. (KB, KT)

kk tnm Kokumu. (KT)

Gms, kr. (KB) Gk renkli sinek. (DLT II) Bir ku eidi. (KB) Bir iin esasna vkf olmak. (KB) Bir eyi balamak. (DLT III) Balanmak, asalet sahibi olmak. (DLT II) limek, sokulmak. (DLT II) Bir eyi diktirmek, balatmak. (DLT II) Kkremek, inlemek, feryat etmek. (DLT III, KB, KT) Gn grlemesi, kkremesi. (DLT II) Ge ykselmek isteyen. (KB) fke, gazap. (KB) Gk renk. (DLT I) Gvercin. (DLT III) Gs, yrek, gnl. (KT) Gs, gnl, yrek. (DLT I, KT) kr. kkz kr. kks kks kr. kkin

Kyllerle Trkmenlerin byklerine verilen ad. (DLT III)

285

kl klerklerklige klik klike klikelik kliklik klk km kmkmkm kme kmtrkmtrkm kmlkmlkmnkmnkmndi kmr kmrlk kmkmkn knkn- (I) knkn- (II) kngli kndgerkndgerkndrkndrknek knk kndrkndr-

1. Gl.(DLT III, AH) 2. Havuz, byk havuz.(DLT III, KT) Suyun toplanmas, gllenmesi. (DLT II)
klergen Genellikle karn iip yere yaylan atlar iin bu ad kullanlr. (DLT II)

Koyu glge. (DLT III, KT) Glge. (DLT I, KB) Glge. (KT) Glgelik. (KT) Glgelik. (DLT II) Yk ykletilen herhangi bir hayvan. (DLT I, KB)
klkl er Yk ykletmek iin gl bulunan adam. (DLT II)

kr. klike kr. klige

Gk renkte abartma istenildii zaman bu sz kullanlr. (DLT I) Gmme eylemi. (DLT II, KB, AH, DH, KT) Gm, define, hazine. (DLT I) Kle gmlerek piirilen rek. (DLT I) Gmdrmek. (DLT II) Define, gm. (DLT I) Gmlmek. (KB) Bir ey gmer gibi grnmek. (DLT II) Gmlm olan. (DLT I) Kmr. (KB) Kmr yapmak iin yaklan aa ve kmr konulan yer. (DLT II) Bir ey gmmede yardmlamak. (DLT II) At derisi, gn. (DLT III) Dzelmek, suu kabul etmek, hidayete ermek. (DLT II, KB, KT) Yanmak. (DLT II) Hidayete eren, doru yola giren. (KT) Dzeltmek, ikrar ettirmek. (DLT III) Dorultmak, yola kartmak. (KB) Boa burcu. (KB) Gs yakas. (KT) Doru yol gstermek, hidayete erdirmek. (KT)
kndrgen kndrgli Hidayete erdiren, doru yola sevkeden. (KT) Doru yol gsteren. (KT)

kerker-

Yneltmek, dorultmak. (DLT II)

286

kngelkngelkni

Grnmek, belirmek. (KB) 1. Dz, emniyetli, gerek, doru. (DLT III, KB, AH, KT) 2. Hak dine inanan, Cahiliyye devrinde Hz. brahim dini zere olan. (KT)
kni btn kni ilig knirek kni tz kni yol Saygya deer. (KT) Hakm: Allah. (KT) Daha doru, daha doru szl. (KT) Dosdoru, dpdz. (KT) Hidayet, doru yol. (KT)

knilik knitknitklek kleklenkleklenkl klde

Doruluk, gereklik. (KB, AH, KT) Bir eyi dorultmak, dzeltmek. (DLT II, KB) Gmlek. (DLT III, KB, KT) Gmlek sahibi olmak. (DLT III) 1.Kalp, gnl, anlay, yrek, i. (DLT III, KB, AH, DH, KT), 2. Allahn tecelli ettii yer. (DH) Gnl arkada. (KB)
urkl urkl kiri klszn Tevekkl etmek. (KT) Aldatma yolu, hile, fesat. (KT) Zorla, istemeyerek. (KT)

kllg kllenkllenknlknlkp kpk kpe kpek kpirtkpirtkpitkpitkpra kprek kprg kpsn kpk kplkplkprkpr-

Kalpli, yrekli, cesur, iyi. (KT) Bir ie azmetmek. (DLT III) Dorulmak. (KB) ok, sk, dolgun, gr, . (DLT I, KB, AH, DH, KT) Eerin n ve arka yastklar. (DLT II) oaltmak. (KB) Kpek. (KB) Kprtmek. (KB) Elbise vb. eyleri diktirmek. (DLT II) Pek ok, ok fazla. (DH) Pek ok, ok fazla. (DH, KT) Kpr. (DLT II) ilte, minder. (DLT I) Suyun ve kaynayan tencerenin kp. (DLT I) Elbise vb. eylerin dikilmesi. (DLT II) Kprme eylemi. (DLT II) kr. kprek kr. kpra

287

kprtkprtkpkpkrkr-

Kprtmek. (DLT III, KT) Elbise dikmede yarmak. (DLT II) Grmek, bakmak, farkna varmak. (DLT II, KB, AH, DH, KT)
krgen krg krmek Gren. (KT) 1. Grme, gr, karlama, 2. Basiret, gnl gz. (KT) Grme, karlama. (KT)

krelkrelkrkrkrgzkrgzkrk krke krketkrketkrkitkrkitkrklg krklk krksz krktkrktkrpe krpelekrpelekrpelenkrpelen krsekrsekrsetkrsetkrtrkrtrkrg krgli krgsekrgsekrk krklekrklekrlkrlkrm krnkrn-

(kre + almak) Grebilmek. (DH) 1. Karlamak, grmek, 2. Haberdar olmak. (KT) Gstermek. (DH, KT) Gzellik, ss. (DLT I, KB, AH, KT) Aatan yaplm tabak. (DLT I) Kzlarn gzellemesi. (DLT II) Gstermek. (KB, KT) Gzel ve gsterili, daha gzel, en gzel. (DLT I, KB, KT) kr. krklk
krklgrek Daha iyi, daha gzel. (KT)

Gzellik. (KT) irkin. (KB, KT) Gstermek. (DLT II , KT) Taze, kk, yeni. (DLT I) Atn krpe, taze ot yemesi. (DLT III) Bir eyin tazelenmesi, yeniden bitmesi. (DLT III) Birisini grmek istemek, ona zlem duymak. (DLT III) Gstermek. (DH, KT) Gstermek, grdrtmek. (DLT II) Grlen. (KB) Gren, uza gren. (KT) Bir eyi grmek istemek. (DLT III) Kuyumcu yada demirci kr. (DLT I)

kr. krklg

Atei krklemek, baka eyleri krklemek de ayn ekilde adlandrlr. (DLT III) Grlmek. (KB) Grm. (AH) Grmek, kavumak, grnmek, huzura kmak. (DLT II, KB, AH, KT) .(DH)

288

Kr krn krndrkrndrkr krkrksekseksekseksgk ksrk kslkslksrksrksrge ksrgen kikikige kik kiklik kitkitkk kn knkt kterkterkti ktki ktlektlektletktletktlk ktrlktrlktrm ktrktr-

Kagar dalarnda bulunan bir gl. (DLT III) Bir ey seyreden halk. (DLT III) Grndrmek, gstermek. (KB) Gzle mnazara. (DLT I) Grmek, gzle bakmak. (DLT II, KB) Bir eyi grmek istemek, grsemek, gresi gelmek. (DLT III) Mal ile vnmek, mal istemek. (DLT II) Gz demesinden saknmak iin balara ve bostanlara dikilen korkuluk. (DLT II) Kstek. (DLT II) Uzatmak, uzanmak. (DLT II) Kstek vurmak. (DLT II) Kstebek. (DLT II) Bir eit kstebek. (DLT II) Herhangi bir eyin baka eyi kapatmas, rtmesi. (DLT III) Zayf glge, glgemsi. (DLT I, DLT III ) Himaye, kollama. (KB) Glgelik. (DLT II) Bulut vb. eylerin g kapatmas gibi, herhangi bir eyin baka nesnelerin zerini rtmesi. (DLT II, KB) (F. ) Kk. (DH, KT) Gneten glgeye ekilmek. (DLT II) Gt, arka. (DLT I) Kaldrmak ykseltmek. (DH) Gen ocua svlnce sylenir. k gibi kokmu anlamna gelir. (DLT I) Tepe, tepecik. (KB) ocuu taciz etmek, ona fenalk yapmak. (DLT III) Birisini dzdrmek. (DLT II) Svme sz. (DLT II) 1. Yok edilmek. (KB), 2. Gtrlmek. (AH) zerinde oturulan kerevet, seki, dkkn, kk. (DLT II , KT) Yk gtrme ve kaldrmada yardmlama. (DLT II)

289

kt ktrktr-

Dam. (DLT III) 1. Gtrmek. (DLT II, KB, DH), 2.Kaldrmak, ykseltmek. (KB, AH, KT), 3. Yok etmek. 4. Yklenmek, kazanmak, edinmek. (KT), 5. Hamle yapmak. (KT)
ktrgli ktrgen ktrg Tayan, ykselten. (KT) Genelde ok yk gtren hayvanlar iin bu ad kullanlr. (DLT II) Kendisiyle bir ey gtrlen nesne. (DLT II)

ktrlktrlkvrg kwezlik kwrekwrekyky kyde kydrkydrkytrkytrkyrkyrkyk kz kzekze- (I) kzekze- (II) kze kzdin kzlg kzek

Kaldrlmak. (AH) Davul. (KB) marklk. (DLT II) Herhangi kat bir eyin gcnn gitmesi, gevemesi. (DLT III) Yanmak. (DLT III, DH) Altn ve gm eritilerek szlen ocak. (DLT III) Yakmak, kavurmak. (DH) Bir eyi yaktrmak. (DLT III) Yakmak. (KT)
kyrgen ot Cehennem atei. (KT)

kr. kyky-

Yanm olan nesne. (DLT III) Gz. (KB, AH, DH, KT) Atei maa vb. eylerle evirmek. (DLT III) zm tanelemek, salkmdan zm tanelerini koparmak. (DLT III) Bardak, testi. (DLT I) Gz atarak, gz ucuyla bakarak. (KT) Gren, kr olmayan. (KT) ulha aygtlarndandr; birbiri zerine dmlenen birtakm iplikler olup, onunla steri, alteriden ayrlr. Kuma yada kumaa benzer eyler dokuyanlara da byle denir. (DLT I)

kzekzekzetkzetkzetlig kzgerkzgerkzlekzlekzlekzle-

Ate lermekte yarmak, yardmlamak. (DLT II) Gzetmek. (DLT II) Gzetilen, saklanan nesneler iin bu ad kullanlr. (DLT II) Grtrmek. (DLT II) 1. Adamn gzne vurmak. (DLT III) 2. Gzlemek. (DH) Grme iinde yar etmek. (DLT II)

290

kzlk kzmen kz kzlk kznkznuba ubur a ubuz ubzalubzalubza ubzau uua ua ua laua lauam uam u und u und u u uuuuu kdek ud u u ulanu ulanu u u u lu u uru u ur un u uz udret udru udua udua udu udurudurudur a

At kuyruundan yaplm bir dokuma olup gz ard veya kamat vakit zerine konur. (DLT II) Kzde piirilen ekmek, kzleme. (DLT I) Ayna. (DLT III) mlek yapmak iin ayrlan amura bu ad verilir. (DLT II) Grlmek. (DLT II) Kumral renkli at. (DLT III) Bayku. (DLT II) Kubuz. (DLT II) Kopuzun alnmas. (DLT II) kopuz almakta yarmak. (DLT II) Kucaklamak. (KB, AH, DH) Kucak. (DLT III) Bir eyi kucaklamak. (DLT III) Kucak. (DLT I) Soan. (DLT II) Yenge burcu. (KB) Kucaklamak. (KB) (F) ocuk. (DH) Sinek, karasinek. (DLT I) Aa, ukur. (DLT III) Atn sineklenmesi. (DLT III) Kuyu. (DLT I, KB) Kuyulu. (DLT II) Kz ocuklarnn insan suretinde yaparak oynadklar bebek. (DLT II) Kuskun, eerin kuskunu. (DLT II) Dul kadn. (DLT I) (A) Kudret. (KB, AH, DH, KT) 1. Kuyruk. (DLT I, KB) 2. Son. (KT) 3. K, gt. (DLT I) Kuyruk sokumu. (DLT III) Kuyu. (DH) Bir eyin zerine dmek, ok almak. (DLT II) Kaftann arka eteklerinden biri. (DLT II) kr. u u kr. udu

291

ufl u u u ururkh

(A) Kilit. (KT) Kuu kuu. (DLT III, KT) Kavurmak. (DLT II) (F) Da. (DH)
kh- Tr kh- Tr (F.A.) Tr- Sina olarak da bilinen bu da Hz. Musann Allahn kelamna mahzar olduu yerdir. (DH)

u un ul ula ulabuz ula ula ulalaulalala ula (I)

Kvlcm. (DLT I, DLT II) 1. Kul, kle. (DLT I, KB, AH, DH, KT) 2. Kul, (Allaha gre) insan. (KT) Atlar iin kullanlan bir tabir olup kula renkli atlar iin kullanlr. (DLT III) Klavuz. (DLT II) Bir eyi kulalamak. (DLT III, KT) Kulak. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
ula ula ton tutula tutYenleri ksa elbise. (DLT I) Dinlemek, kulak tutmak, dikkatlice dinlemek. (KT)

kr. lavuz, ulavuz lavuz,

Aslen kol a demek olup bir kol am l ifade eder. (DLT I, KB) kr. ul a

ula (II) laula laulan ulavuz lavuz ulba klbr ul a ull ull ullu ulnaulnaulna ulna uls uls ulu ulu ulun

Her syleneni yapan, dinleyen. (KT) Bir kimsenin kulana vurmak. (DLT III) Yaban eei. (KB) Klavuz. (KB, DH) Klavuz. (KT) Bir Trk din bynn addr. (DLT I) (F) 1. Dervilerin arkalarnda tadklar ve iine topladklarn koyduklar deri torba, 2. Arka yk. (DH) Kulak. (KB) Kulluk, klelik. (DH) Kulluk, ibadet. (KB, KT) Ksran dourmas. (DLT III) Gebe, douracak. (DLT II) Kul. (KB)
uls er uls Huyu kleye benzeyen kii. (DLT I)

kr lavuz, ulabuz lavuz, kr. ulavuz, ulabuz ulavuz,

Erkek adlarndan. (DLT I) Tay. (DLT I)

292

um (I) um (II) umumumaru (I) umaru (II) um an umturumtur-

Kum. (DLT I, KB, AH) Dalga, su dalgas. (DLT III) Suyun dalgalanmas. (DLT II) Armaan, miras. (KB) Odgurmuun klesinin ad. (KB) brik, gm, glsuyu iesi. (DLT I) Dalgalandrmak. (DLT II)

umla Kpak illerinde yetien sarmak gibi bir ot. (DLT I) laumu la- (I) Atn pislemesi. (DLT III) laumu la- (II) Bir kimseyi Kumuk boyunda saymak. (DLT III) umu umuu u et unununuy unuy und undund und u unduz unu upa upzaupzaupzatupzatkr ur (I) ur (II) ururura ura urn uram Bir i iin neeyle, evkle balang yapmak, koyulmak. (DLT II) Kas, adale. (DLT III) almak, soymak, hrszlk yapmak. (DLT II) (in. kung chu) 1. Hatundan bir derece aada bulunan kadn, prenses.(DLT III), 2. Kadn. (DLT III , KT) Kl vb. eyleri parlatmak. (DLT III) Harman dveni. (DLT II) Su kpei, kunduz. (DLT I)
ayr unduz ayr Kunduz taandan yaplan bir ila. (DLT I)

Dolandrc. (KB) Kumral. (KB) Kopuz, ut almak. (DLT III) Kopuz aldrmak. (DLT II) (F) Kr. (DH)
r u ker (F) Kr ve sar. (DH)

1. Kuak, kemer. (DLT I), 2.Mmertebe, derece. (KB, DH, KT) Kuru, ya olmayan. (DLT III) Kurmak, tesis etmek, toplamak. (DLT II, KB, AH) (A) Kura. (KT) (A) Kuran- Kerim. (KB, DH, KT) Sanki Hakann yannda oturur gibi srayla oturmu olan kimseler. (DLT I)

293

urbn

(A) Allaha yaklamak ve rzasn kazanmak iin veya bir kran ifadesi olmak zere belli zamanlarda usulne uygun kesilen ve eti usulne uygun ekilde datlan belli vasftaki koyun, kei, deve, sr gibi hayvan, bir ey uruna feda olma. (DH, KT)

ur ur urda urdaaur aatur atrur r- (I) rur r- (II) ur u er ulanur ulanur ulu ur ur- (I) ur ur- (II) ur ur u urturtt ur ur urlaurlaurlanurlanurlu urman urauraa ura ura uranuranan kuratkuraturt urtanurtanurt a arurt ar(I) ura ura (I)

elik gibi sert, kuvvetli. (KB) Birisiyle ayn seviyede, srada oturmak. (DLT II) Kurumak. (DLT III) Yerin kuraklamas, yerde yarklarn meydana gelmesi. (DLT II) Kurumak. (DLT II) Zevzeklik etmek, hafiflemek. (DLT II) Takn ve zevzek adam. (DLT I, KB) Taknlk etmek, hafiflemek. (DLT III) Taknlk, yenilik. (DLT II, KB) Bir eye zlem duymak, hasret kalmak. (DLT III) Bir eyin kurumas. (DLT III, KT) Bir eyin kurumas. (DLT I) Kurutmak. (DLT II) Karn guruldamas. (DLT II) Bir eye kuak yapmak. (DLT III) 1. nsann kaybettii malna acmas, 2. Tasalanmak, acmak, 3. Bir gdann aclamas. (DLT II) inde kmz biriktirilen kk testi. (DLT I) Yay konan kap, yaylk. (DLT I) Bir eyin kuan balamak. (DLT III) Kuak kuanma. (DLT I) Tura; ynden dokunup adra sarlr. (DLT I) Kuak kuanmak. (DLT II) Kuatmak, sarmak. (DLT II) Soulcan soyundan olan hayvanlar, bcek. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Kanmak. (DLT II) Koca, kar, yal. (KB, KT) Kurtarmak. (KT) kr. ut arar-

294

urtulurtul-

1. Kurtulmak, muradna ermek. (DLT II, KT) 2. Doum yapmak. (DLT II)
urtulma Kurtulu. (KT)

urtururtururuuruuru j uru jn lauru lalanuru lanuru lu (I) s uru suru sa urulurul- (I) urulurul- (II) urun urunurunurun urun urururururu uru- (I) uru uru- (II) urut uruturuturutsaurutsausus- (I) usus- (II) us a us us usturusturur u u u u

adr, yay gibi eyleri kurdurmak. (DLT II) Kurumak. (AH, KT) Kuru, bo. (DLT I, KB, AH, KT) Kurun. (DLT II) Bir nesneyi kuru olarak kullanmak. (DLT III) Bir eyi kuru bularak yememek. (DLT II) Kuruluk. (DLT II) Bir eyin kurumaya yz tutmas. (DLT III) Kursak, mide, gnl. (DLT II, KB) Kurulmak, rkmek, irkilmek. (DH, KT) Bzlmek. (DLT II) Kurum, duvara, ocaa toplanm olan duman izi. (DLT I) Ykandktan sonra kurulanmak. (DLT II) adrda ve baka yerde dumandan kirlenmi olan kee, yada baka eyler. (DLT III) Bir eyin kurumaya yz tutmas. (DLT II) Bir eyi kurmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Kurumak. (DLT II) kelek, ya alnm yourttan yaplm lor. (DLT I, KB) Kurutmak, bitirmek, tketmek. (DH) nsann kurut yemei istemesi. (DLT III) Kusma eylemi. (DLT II) Solmak, bezikmek. (DLT II) Kk, kara renkli bir hayvan. (DLT I) Kusma. (DLT I) Kusdurmak. (DLT II) (A) Kasrlar, kkler. (DH) Btn kularn genel addr. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Kuu. (KB) kr. kuun

uru lu (II) Okluk, sadak, gedele. (DLT II)

295

u u a u u un ulaulala ula ula ula lanula lankulatkulatulu ulu uun uun ut utadutadutalutalutan utanutanutatutatar kut arutlu utru utruutsuz utu utulutulutul an uturuturutuz uvvet ky uyuy- (I) uyuy- (II) uya uyasl uyasl uya uya uyma

Sere kuu. (DLT I) Hayvanlarn yedii taze kam. (DLT I) Ku avlamak. (DLT III) Kularn ok olduu yer olup orada av yaplr. (DLT I) Bir yeri ku avlama yeri tayin etmek. (DLT II) Ku avlatmak. (DLT II) Kuluk vakti. (DLT I, KT) Kurun. Bkz. . (DLT II) Kutluluk, devlet, saadet. (DLT I, KB, AH)
ut er Alak gnll, yumuak huylu kii. (DLT I)

kr. uru jn j

Kutlu, saadetli olmak. (KB)

uta u Bilig Kutadgu Bilig. (KB)

Mutlu olmak, mesut olmak. (DLT II) Erkek ad. (DLT I) Kuvvetli olmak, nasipli olmak. (DLT II) Herhangi bir eyin kut ve ululuk kazanmas. (DLT II) Kurtarmak. (DLT II, KB, KT) Kutlu, mbarek, erkek ad. (DLT I, KT)
utlu tigin Uurlu kle. (DLT I)

kr. urt ar-

Oynamak, sevinmek. (DLT II) leri ters giden adam. (DLT I) Sr, zmre, nesil. (KB) Zahmetten, skntdan kurtulmak. (DLT II, KB, AH, DH) Kurtulan. (DLT II) marmak, yaramazlk yapmak. (DLT II, KB) Yaban sr. (DLT I, DLT II) . (KB) (A) Kuvvet, g. (AH, DH, KT) (F) Sokak, semt. (DH) Dkmek, yadrmak, koymak. (KT) Bir eyin rkmesi. (DLT III) Zrh, kabuk. (KB) Kuyas ehrinden olan kimse. (DLT III) Koyu scak, gnein iddetle vurmas. (DLT III) Bir eit yal ekmek. (DLT III)

296

uyu (I) uyu (II) uyutuyutuz ruz ruz un uz uz uzutuzutk kbe yar kben kbikbik (I)

Kuyu. (DLT III) Titiz. (KB) At vb. eyleri rktmek. (DLT II) Gne grmeyen yer. (DLT I, DLT III, KB)

kr. udu , u u

Kar, tipi vb. eylerin saanak halinde gelmesi. (DLT II) Kuzgun. (DLT I, KB) Kuzu. (DLT III, KT) Kurutmak, bir eye istei artrmak. (DLT II) n, san. (DLT III, KT) Demirden yaplm zrh. (DLT III) Deve hamudunun altna konulan ul. (DLT I) Bir eyi sk dikilerle dikmek. (DLT III) 1. G, kuvvet. (DLT III, KB, AH, DH, KT) 2. Zulm, zorbalk, haset. (KT)
k lda Zlim. (KT)

k (II) ki/n kekekedkedkek kelkelkemi kenken- (I) kenken- (II) kenken- (III) kekeKet ketketkkey klenklenklendrklendrklg

Susam, kn. (DLT III) Zorla, istemeyerek, zorbalkla. (KT) 1. Zulum etmek, zorlamak. (DLT III, KB, AH, KT) 2. Olan yada criyelere tecavz etmek, ktlk yapmak. (DLT III) oalmak. (KB) Zorba. (KB) Birisine zulmetmek, maln zorla elinden almak. (DLT II , KT) Zlim. (KB) Glenmek. (KB) Yk tamadan dolay kuvvetten dme. (DLT II) nsanlarn malna zarar vermek. (DLT II) Mal yama etmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Harzemde oturan bir Trk boyu. (DLT I) nsann maln yama ettirmesi. (DLT II) Zlim, zorba. (KB) Glenmek, kuvvetlenmek. (DLT II) Gl klmak, desteklemek. (KT) 1. Zorba, zalim, 2. Kavi, kuvvetli: Allah. (KT)

297

klgrek Klg u an

Daha gl. (KT) 1. Her eye gc yeten: Allah, 2. Muktedir, gc yeten. (KT)

ksz kszlekszlek - (I) k - (II) kdam k eg kden kdez ezk ezkdezi

Zayf, gsz. (KT) Gsz bulmak, gsz addetmek. (KT) Beklemek, zaman vermek, ertelemek. (KB, AH) ntizar etmek, koyun gtmek. (DLT III) Hangi. (AH) Gveyi. (KB) 1. Dn yemei, dn. (DLT I), 2. Dn, gerdek. (KB) Gzetme, muhafaza. (KB) Gzetmek, korumak, muhafaza etmek, saklamak. (KB, AH, KT) 1. Gzetici, gzetleyen. (KB, KT) 2. Her eye nezaret eden, gzetleyen: Allah. (KT)
k ezin k ezgen k ezigli Gzetleyen. (KT) Koruyan, saklayan, gzetleyici, 2. Allah. (KT) 1. Gzetleyen, bekleyen, koruyan, 2. Takva sahibi. (KT)

ezilk ezilk klg k g lk lkdkdkfez kjek kjik kk kky kl klkl-

Gzetilmek, korunmak. (KB, AH, KT) Il kdhklg eklinde kullanlp i g , ii gc olan anlamlarna gelir. (DLT II) g. (KB) Beklenilmek. (KT)
k lmi Mhlet verilen, msamaha gsterilen. (KT)

Karlkl beklemek. (DLT II) Kurumlu kii, kasalak. (DLT I) Perem, zlf. (KB) Perem, zlf. (DLT I) Hala. (DLT III) Bkz. kk . (DLT III) Kl. (DLT I, DH) Glmek. (DLT II, KB, AH, DH, KT)
klg klgi Gl, glme. (DLT I) Glen kimse. (KB)

kr. kjik kr. kjek

klirklirkldrekldre-

Glmsemek. (KB, AH) Tan kuyuya dmesi sonucu kan ses. (DLT III)

298

kldrkldrklerklerklfet kli klikliklikliklitklitkll klmiz klsirklsirkltrkltr- (I) kltrkltr- (II) klg klk klmsinklmsinklnklnkln klklklt kmie kmi Kmi Talas kmldrk km (I) Km Km (II)

Gldrmek. (KB) Atn karn ikinliinden dolay tkezimesi. (DLT II) (A) Klfet, zahmet, sknt. (DH) ekirdei ile birlikte kullanlan kays ve zerdali gibi eyler. (DLT III) Bir eyi gmmek. (DLT III) Bir eyi gmmede yardmlamak. (DLT II) Bir eyi gmdrmek. (DLT II) (A) Btn. (DH)
kllkll-i hl (A) Btn haller. (DH)

Karaca. (KB) Glmsemek, glmser grnmek. (DLT II) Atn ayan balatmak, kstekletmek. (DLT II) Gldrmek. (DLT II) nl, mehur. (DLT III) nl, sanl. (KB)
klk ne Ereti nesne. (DLT I)

kr. klk kr. klg

Gler gibi grnmek. (DLT II) Yorulmak, dermansz kalmak. (DLT II, KB) Gln. (DLT III, KT) Glmek. (DLT II, DH) Halk arasnda gln olan nesne. (DLT I) Sivrisinek. (DLT I) Gm. (KT) Uygur snrnda bir yer ad. (DLT III) At gsl. (DLT II) 1. Gm. (DLT I, KB), 2. Aka..(DLT I)
km tigin Beyaz renkli kle. (DLT I)

kr. km

kr. kmi

Kadn ad. (DLT I)

kn ypar d Kn to d Misk gbei. (DLT I) Kn Tod, Kutadgu Biligdeki temsil kiilerden biri. (KB)

(I)Gn, gne, gndz. (DLT I, KB, AH, DH, KT) kn (I)

kn (II) kn (III) k k

Halk, memleket. (KB) (A) Et! kl! ol, olsun! . (AH) Cariye. (DLT III, KT)

299

knk knklenknklenkndi kndz kne knek kni knlk krenkrenkz kp kpe kpik kr kr krekrekrek krekre- (I) krekre- (II) kret- (I) kretkretkret- (II) krgek krikrikrilekrilekrin krk krkm krlenkrlenkrskrskrs krek krt krt krt

Yaka. (DLT II) Elbise vb. eylere yaka yapmak. (DLT II) Aalk, kt. (DLT I) Gndz. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Bir gn kadar. (DH) Matara, ibrik. (DLT I) Kuma. (DLT III) Gn hesabyla yaplan i. (DLT II, KB) Tembellikten sylenmek. (DLT III) renliklerde, ykntlarda bulunan gbre, kllk. (DLT III) Kp. (DLT III) Kpe. (DLT III) Hrka, bezin iki kat arasna pamuk koyarak dikmek. (DLT I) Yiit, sarslmaz, yrekli. (DLT I, KB) Bir eyin kamas. (DLT III, KT) Kaak. (KB) Gremek, boumak. (KB) Kar vb. eyler krmekte yarmak, yardmlamak. (DLT II) Bir eyi kartmak. (DLT II, KB) Kar vb. eyleri krtmek. (DLT II) Krek, gemi krei. (DLT II) Bir eyi krmek, atn n ayaklar ile yeri demesi. (DLT III) Bir yerde ukur amak. (DLT III) inde kavun, karpuz gibi eyler tanan kfe, krn. (DLT I) Krk. (DLT I) Safran. (DLT II, KB) Grlemek. (DLT II) Etlenmek, kanlanmak. (DLT III) (A) 1. Taht, krs.(KB, DH, KT) 2. Camilerde vaizin oturduu yer.(DH) 3. Ar- zamn altnda Levh-i mahfuzun bulunduu yer. (DH) Bir eit yemek. (DLT II) Kayn aac. (DLT I) Atn arpa yerken kard ses. (DLT I)

300

krd ksks- (I) ks- (II) ksks/ ksekseKsemi Ksen ksetksetksri kst ksr ks kslk kerkerkik kth kti ktki kttrkttrkven kvenlik kvez kvezlenkvezlenkvezlik kv kvk kvz kwe kwenkwenkwij

Merih yldz. (KB) Ksme eylemi. (DLT II) Bkz. k -. (AH) Azz: Allah. (KT) stemek, arzulamak, zlemek. (KB, AH, KT) Ay Toldnn dostu. (KB) Uygur snrnda bir ehir ad. (DLT I) Arzu ettirmek, heveslendirmek. (KT) Kaburga kemikleri. (DLT I) (F. gst ) Kstah. (AH) (A) Kesirler. (KB) Aziz, deerli, ndir. (KB, KT) Azizlik. (KT) Havuz vb. eylerin azna kadar dolmas. (DLT II) rt, perde. (DLT I) (F) Ksa. (DH) oban. (KB) Toprak yn, tepecik. (DLT I) Koyun vb. eyleri gttrmek. (DLT III) Gven, gven. (KB) Gvenlik. (KB) Marur, kibirli. (KB) Marurlanmak, kibirlenmek, marmak. (KB, KT) Gurur, kibir, gsteri, alm satma. (KB, KT) Kk yular, ilbir byle adlandrlr. (DLT III) Saman. (DLT III)
kvk m Erkek kedi. (DLT I, DLT III )

kr. ks

kr. ks/

Yayg, ynden dokunmu olan dek. (DLT III) Gve, mlek. (KT) vnmek, gvenmek. (DLT II, KB, KT) St gibi ii ryen, ii boalan her ey. (DLT I)
kwij turma Tad bozulmu turp, dier tad bozulan eyler iin de ayn ifade kullanlr. (DLT I)

kwlkamurdan yaplan fndk byklndeki toplar; zpzp gibi atlr. (DLT II)

301

kwre kwrg kwrgen kykykye kyelekyelekyfenkyfenkyrkyrkzkni kzekzekzeg kze kze kzerkzerkzetkzetkzgerkzgerkzg kzknek kzkkzkkzn

Hayvan ldkten sonra, iinin ryp etinin kemikler zerinde kurumu hali. (DLT I) Ks, davul. (DLT II) Da soan. (DLT II) Yanmak. (KB, AH) Gve. (DLT III) Bir eyin gvesini silkmek, o eyi gveden kurtarmak. (DLT III) Bir ite gevek davranmak, grevi tam yapmamak. (DLT III) Yakmak, yaktrmak. (KB)
kz Gz mevsimi, sonbahar. (DLT I, KB, AH)

kr. kyky-

Bok bcei cinsinden bir hayvan olup geceleri ses vererek uar. (DLT II) Bir yerde gz mevsimini geirmek, gzlemek. (DLT III) Ksk. (DLT I) Ayna. (KB) Mevsimin gz olmas. (DLT II) Gzetmek, korumak, saklamak. (KB) Mevsimin gze dnmesi. (DLT II) Ayna. (AH) Mevsimin gz olmas. (DLT II) Kendisiyle sere kuu, tarla san, kstebek gibi eyler avlanan san cinsinden bir hayvan. (DLT I) kr. kze akra ve kelere benzer bir ku, hava yutmakla geinir. (DLT II) kr. kzg

302

la l lan lain lf laf la un la v laid laid la laa la lan l ab lm ll-mekn lan lan lanet lanet la laf lafe lafe law ly ly ly leb lebbeyk lenger lerzn leger lev lev

in gereklemesini ve bitmesini gsteren bir edat olup isimlerin sonuna gelir. (DLT III) (A) deil, hayr anlamndaki menfilik edat. (DH) ahin. (KB) ahin, yiit. (DLT I, KB) (F) Laf, sz, lakrd. (DH) (A) Sz. (KB) (A) Bo, beyhude, faydasz. (KT) (A. ld) Lahit, kabir. (DH) (A) An, lahza, ok ksa zaman. (DH) (A) 1. Lanetlenmi, kovulmu, 2. Allahn rahmetinden mahrum kalm. (DH) (A. el ab) Lkap, takma ad. (KB) (A) lam harfi. (KB) (A) Meknsz, bir mekna ihtiyac olmayan: Allah. (DH) (A) Lnet. (AH) (A) Lanet, kovulma, Allahn rahmetinden mahrum kalma. (DH, KT) (A) Ltuf sahibi: Allah. (KT) (A) aka, latife. (AH) Mhr mumu. (DLT III) (F) amur, balk, tortu. (DH) (A) Lyk, uygun, yarar. (DH) (F) Dudak. (DH) (A) Buyurunuz, emrediniz manasnda bir szdr. Hac farizasn yerine getirirken bu szle balayan baz dualar okunur. (DH) (F) Fakirlere yemek datlan yer. (DH) (F) Titreyen, titrek. (DH) (F) Asker. (DH) (A) 1. Levha.(KT) 2. Allah kudretiyle olacak eylerin zerine yazld levha. (DH) kr. lain kr. lan kr. lf kr. lf

St, ayran ve bunun gibi eyler imee yarayan bir kap. (DLT I)

303

levh- ma levh-i maf lev lev u alem

(A) 1. Olmu ve olacak hereyin zerinde Allah kudretiyle yazlm (F.A.) Levh ile kalem. (KB)

olduu ilahi levha, 2. Korunmu levha. (DH)

leet l n likin libs li lkin limgen li (I) lv liva liy lotay lotay lo ma l l Lu mn

(A. let) Lezzet, tat. (AH) le anlamna gelen iki tane edat. (DLT II) (A) Elbise. (AH) (A) Yz. (KB) (A) Fakat. (KT) Sar erik. (DLT I) Salya, balgam. (DLT III) (F) Tepsi, sofra. (KB) (? in.) Siyah, kara balk. (KT) Kuruduu zaman kuru balk haline gelen ince kumlu amur. (DLT III) Krmz bir in ipei olup zerinde sar benekler bulunur. (DLT III) (A) Lokma. (DH) (F) a. (DH) Hz. Lokman, slmiyetten nceki Araplarda efsnev bir ahsiyet olup, Kuranda da ad geen, t ve salklaryla mehur eski bir hekim veya hikyecinin ad. (KB)

luf luf lnt

(A) yilik, ihsan, nasip. (DH) mece. (DLT I)

304

ma m -ma ma, me Main maden maden madin madin ma firet rb ma rb rr ma rr ma z

Al, ite anlamnda bir sz. (DLT III, KT) (A) O ey. (DH)

kr. mah mah

Fiilden fiil yapan bir ek olup olumsuz emir yargs bildirir. (DLT III) da / de, dahas. (KT) Main ili. (KB) (A. madin) Mden. (AH) (A. madin) Mden. (AH) (A) Allahn kullarn balamas. (KT) (A) Bat. (KT) (A) Marur, gururlu. (DH) (F) 1. z, esas, 2. Beyin. (DH)
z- cn ma z- cn zma z- sr (F) Cann z. (DH) (F.A.) Srrn z. (DH)

kr. madin madin kr. maden maden

mah mh mabb mabb b mafa mafa fa maf maf f mal mal l Mahmd marem marem marm marm r makm makbl makd ml malm malm l mama mamamanman-

ite, al, mah anlamnda olup bir ey verildii zaman kullanlr. (DLT III) (F) Ay. (DH) (A) Sevilen, sevgili. (DH) (A) Hfz edilmi, korunmu. (DH) (A) Saklanm, gizli. (KT) (A) yaratlan, yaratlm. (DH) (A) Mahmud, Hz. Peygamber. (AH) (A) 1. Mahrem, gizli, 2. Kendisine nikah dmeyen. (DH) (A) Mahrum, nasipsiz. (DH) (A) 1. Makam, durulan yer, 2. Kulun nefsini yenerek ulat derece. (DH) (A) Makbul, beenilmi. (DH) (A) Maksat, gaye, istek. (DH) (A) Mal. (KB, AH, DH, KT)
ml u mlk (F.A.) Mal ve mlk. (DH)

kr. ma kr. ay

(A) Belli. (KB, DH) Harman derken ortada bulunan kz. (DLT III) Adm atmak, yrmek. (KB) Banmak, kuanmak. (DLT II)

305

man man man n maa manu manu lanmanu lanMandar mandarlanmandarlanmandu mandurmandurmnend rman rma mam matmatman man n Mankent Man la maramaramaratmaratmanr mr maraz (I) maraz (II) marf marf (I) r marf marf (II) r msiv ma maiyet mar ma ma mat mtem

Drt yan geen koyuna verilen ad. (DLT III) (A) Mana, szn delalet ettii ey. (DH) Bana. (AH, DH) Sanat sahibine verilen cret. (DLT I) Heybe, torba gibi at eerine taklan ey. (DLT I) Elbiseyi heybeye koyup onu eerin arkasna asmak. (DLT II) Aalarn zerini kaplayan bir sarmak. (DLT I) Aacn sarmaklanmas. (DLT II) Bir eit Trk sirkesi. (DLT I) Bandrmak, kuanmak. (DLT II) (F) Benzer, gibi. (DH) Bandrayazmak, daldrayazmak. (DLT II) Adm. (DLT III) Adm. (KB) Adm atmak. (KB) (A) Mana, anlam. (KB, AH, DH) Kagar yaknnda, harap olmu bir ehrin addr. (DLT III) Ouzlarda bir yer ad. (DLT I, DLT III) Barmak. (DLT III) Bartmak. (DLT II) (A) Grlen. (DH) (F) Ylan. (DH) Karanlk gece. (DLT I) cretle alan adam, rgat. (DLT I) (A) Bilinen, eriatn uygun grd. (KB, DH) (A) yi amel. (AH) (A) Allahtan gayr her ey, dnya ile ilgili eyler. (DH) (A) syan, gnah. (DH) (A) Dou. (KT) (A) Sevilen, kendisine k olunan. (DH) yle, anclayn. (DLT I) (A) Matem, alama, yas. (DH)

Mansr- ft Mansr-ft (A) Hallac Mansur gibi. (DH)

306

mardus mardus r ma man m v men maya mye may u mayl maylmaylmaymaymyil mayb mayb y malm ma mn me (I) me (II) mev mev v mecz mecz mecd meclis meded med med meger mejek mekn mekrim mekr mekteb mell

Bir ila tr olup kelime dilimize Sanskriteden gemitir. (KB) (A) Macun, kuvvet ilac. (KB) (F) Bu dnyaya ait kayglar, benlik davas gtme. (DH) Deve gbresi. (DLT III) (F) Sermaye. (KB) Paytak kimse, atal trnakl olmayan, top trnakl hayvanlardan tyleri ksa olan. (DLT III) Olgunlap rmeye yz tutmu meyveler. (DLT III) Kavun vb. eylerin suyunu salp kurumas, tatszlamas. (DLT III) Tembellik yznden yere yapmak. (DLT III) (A) Meyleden, istekli. (DH) (A) Ayplanm, kusurlu. (DH) (A) Zulm grm, hakszla uram. (DH) (A) Kavram, mana. (DH) Dahi, da, de, ve anlamlarna gelen bir sz. (KB, AH) Kuzu, olak sesi. (DLT III) (A) Snlacak yer, yurt, mesken. (DH) (A) Mecaz. (KB, AH, DH) (A) Mecazla ilgili, hakiki olmayan. (DH) (A) Byklk, eref. (AH) (A) Meclis, toplant yeri. (DH) (A. medd) Medet, yardm. (DH, KT)
mededmeded-kr (A.F.) Yardm edici. (DH)

m v menlik (F.T.) Ben sen davas gtme. (DH)

Mecnn- ft Mecnn-ft (A) Mecnun gibi. (DH)

(A) Medih, vg. (AH) (F) Meer, meer ki, belki, ancak, sadece, -n dnda. (KB, KT) Kpek pislii. (DLT I) (A) Mekn. (AH, DH) (A) Kerem, mekremet. (AH) (A) Hile, oyun, aldatma. (DH, KT) (A) Mektep. (DH) (A) Usan, can sknts. (DH)

307

melmet melmet melmetl melmetl melmetsiz melyik meldek melk melklik mell mel meln memlik men (II) me (I) me (III) men men mende medemedemedemedemendiri mee mee meng meg (I) meg (II) men mei meilemeilemeilik meiz meizlenmeizlen-

(A) 1. Azarlama, knama, ayplama.(AH, DH, KH), 2. Kendisini herkesten aa ve hor grme.(DH) 3. Bir tarikat ad. (DH) (A.T.) Knanmay hak eden. (KT) (A.T.) Melamet yolunda olmayan. (DH) (A) Melekler. (DH) Erkek avadanl gibi keeleen, slpyen nesne. (DLT II) (A) Melik, hkmdar.(KB, AH, KT) 2. Melik Bura Han adnda hkmdarn unvan.(KB), 2. Hkmranlk. (KT) (A.T.) Meliklik, hkmdarlk. (KB) (A) mahzun, kederli, hznl. (DH) (A) Lanetlenmi, kovulmu. (DH, KT) (A) memleketler, lkeler. (DH) Bin says. (DH) Ku yemi. (DLT III, KT) Yzde bulunan ben. (DLT III) (A) Durdurma, engel olma. (AH, DH) Bende, benim yanmda. (DLT I) Sa vb. eyleri yolmak. (DLT III) Kadnlarn karlkl olarak yzlerinin kllarn almalar. (DLT III) Gelinle damatn geceleyin balarna para samak iin toplanlan yerin ad. (DLT II) Beyin, akl. (KB) Ebed, kalc. (KT) Ebedi. (DLT III, KB, DH, KT) Saadet. (DH) (A) Meni, dl suyu. (KB) Mutluluk, huzur. (KB) Koyun vb. hayvanlarn beynini yemek. (DLT III) Rahat, huzur. (KB) Beniz, insann rengi. (DLT III, KT) nsann benzinin gzellemesi. (DLT III) kr. meg kr. meng

men (I)Ben. (DLT I, KB, AH, KT)

meningBenim. (DH)

308

meizlig meletmeletmenlik mens mens melk mezemezemezek mezeksiz mezemezemezetmezetmenzil merd merdn merdne merdd merev merab merab ab merhem merkeb mertebe mescid meel meel mesrr mest mea at mey mey y me l me llu mei zm merik met

Gibi, benzer, e, denk, misal. (KT) Yemletmek. (DLT II) Benlik, benlik davas gtme. (DH)
menmen-menlik ben ben demek, benlik davas gtmek. (DH)

(A) nesh olunmu, hkmsz klnm. (DH) Sonsuzluk, ebedilik. (KB) Benzemek. (DLT III, KT) Misal, benzetme, kendisine benzetilen. (KT) Ei ve benzeri olmayan: Allah. (KT) Benzer olmak. (KT) Benzetmek. (DLT II, KB, KT) (A) Menzil. (KB) (F) Yiit, mert. (AH) (F) Mert, yiit, cesur. (DH) (F) Merte. (DH) (A) Reddolunmu, geri evirilmi, kovulmu. (DH) Bkz. nezdik . (AH) (A) rahat oturun, rahat edin anlamnda bir selam sz. (DH) (A) Merhem, ila, are. (DH) (A) Merkep, binek, eek. (DH) (A) Mertebe, derece. (DH) (A) Mescid. (KB, AH, DH, KT) (A) Sevinli, mutlu. (DH) (F) Mest, sarho, kendinden gemi. (DH) (A. mea ) Zahmet, eziyet, sknt. (DH) (A) eyhler. (DH) (A) Megul. (KB, DH, KT) (A.T.) Meguliyet, zevk u safa. (KT) Kara zm. (DLT I) (A. mar ) Mark, dou. (KB) (A) Byle, yle, artk. (KB) kr. mezgit (A) Sz, atasz, hikye, misal, rnek, ibret, tebih, sfat. (KB, AH, KT)

merdekAy yavrusu. (DLT II)

309

met met mevi mevi i mevc meveddet Mevl Mevl mevld mevt mey meydn mey meyne meyl meyve mez mez melim mezr meze mezelenmezelenmezgit mezh mar mn uy mm-endzed mihmn minet minet mihnetsiz mihr mirb mirb r mihribn mihribanl mihrubn mkned millet

(A) 1. Sermaye. (DH) 2. Eya. (DH, KT) (A. mev ) Mevizeler, nasihatler, tler. (AH) (A) Dalga. (DH) (A) Sevgi, sevme, dostluk. (DH) (A) Efendi, sahip, malik, yardmc, koruyan, Mevla. (DH, KT) kr. Mevl (A) Efendi, sahip, malik. (DH) (A) Mevlit, doum. (KB) (A) lm. (DH) (F) arap, iki. (AH) (A. meydin) Meydan. (AH, DH) (F) 1. Meyhane, iki iilen yer, 2. lahi akn tattrld yer, tekke. (DH) (A) Eilim, ynelim. (KT) (F.) Meyve. (DH) (A. miz) Mizah, aka, latife, elence. (AH) (A) Hakszlk, mezalim. (KB) (A) Mezar, llerin gmld yer. (DH) (F) Tat, lezzet, zevk. (AH, DH, KT) (F.T.) Holanmak. (KT) (F) Mescit, cami. (KT) (A. miz ) Mizah. (AH) Pnar, su gz. (DLT III) Bir eit hamur olup bununla kat yaptrlr. (DLT III) (F) Atyor. (AH) (F) Konuk, misafir. (DH) (A) Sknt, mihnet. (KB, AH, DH) (A.T.) Dertsiz, skntsz. (DH) (F) 1. Gne, 2. Sevgi, efkat, merhamet. (DH) (A) Mabet, mescit. (KT) (F. mihr-bn) Seven, dost, efktli. (AH, DH) (F.T.) efkatli ve merhametli olan. (DH) (F) Bkz. mihribn . (AH) Yasaklamak, men etmek, engellemek. (AH) (A) Millet. (KB) kr. mescid kr. mve kr. Mevl

310

min mi (I) mi (II) minmin- (I) minmin- (II) mn minde midetmidetmindin mier miemieming mingi mini minim minnet mr mr mirsdr mis misat misat mi mil miskn mil mil misvk miz mzb mizc miz miz moll monu

Ben. (KB, AH, DH) Ben. (AH) Bin says. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Binmek. (KB, DH, KT) Alt etmek. (DH) (F) Lacivert veya yeil renkli sra. (KB) Bende, benden. (AH) Sa vb. eyleri dittirmek. (DLT II) Benden. (AH) Biner. (KB) At vb. eylere binimek. (DLT III) Binilecek, binek. (KB) Binen, binici. (KB, DH) Beni. (AH) Benim. (DH)

kr. men, ben kr men kr. mnmn-

(A) Minnet, kr, yaplan iyilie karlkta bulunma. (KB, DH, KT) (A) Miras. (KB, DH, KT) (A.F.) Miras sahibi. (DH) (F) Bakr. (DH) (A) Mesha ilmi. (KB) (A) Misal, rnek. (KB) (A) 1. Miskin, geinmek iin hibir eyi olmayan kimse, 2. Benliinden syrlp Allah varl ile var olan kimse. (DH) (A) Benzer, e. (DH, KT) (A) Misvak, di temizlemede kullanlan ve snnet olan bir aa paras. (DH) Biz. (DLT I) (A) Su yolu, oluk. (KB) (A. mezc) Miza. (AH) (A) Mizah, aka. (AH) (A. mull) 1. Molla, kad, 2. Medrese talebesi. (DH) 1. Boncuk, 2. Atn boynuna taklan deerli ta, arslan trna, muska gibi eyler. (DLT I) kr. biz

311

lanmonu lanmm mu (I)

Kzlarn boncuk sahibi olmas. (DLT II) At vb. hayvanlarn ayaklarn toplayarak tekme atmas. (DLT III) (F) Sa. (DH) Bu. (KB)
mua muna muar mundn munu Buna. (AH) te. (DH) Buna, bu kiiye. (DLT III) Bundan. (AH) te, bu, phesiz, mutlaka, bunu anlamnda bir edat. (DLT III, KB, KT)

mu (I) muabbir muabbir muazzim muazzim mu n mu uz a muabbet muabbet muabbetl muabbetl abbetl muabbetsiz muabbetsiz mu mul mu mulif Muammed Muammed mual mual a mukem mukem muli muli li mutesib mutesib mu mu r mu mun mu bel mu bil mu r mu irr mun mu (I) mu (II) munmun-

Soru edat. (DLT III, DH) (A) Rya tabircisi. (KB) (A) Byc, efsuncu. (KB) (F) Atee tapanlar. (DH) Bal arsna benzeyen bir sinek. (DLT II) (A) 1. Muhabbet, sevgi, 2. Ruhlarn lfeti. (DH) (A.T.) Sevgi besleyen, iinde ilahi ak olan. (DH) Sevgisiz, iinde ilahi ak olmayan. (DH) (A) mkansz, olmayacak. (KB) (A) syan eden, inat, bozguncu. (KT) (A) Hz. Muhammed. (KB) (A) Vergi tahsildar. (DH) (A) Muhkem, salam. (DH) (A) Saf, kusurlardan arnm, ihlas sahibi. (DH) (A) Muhtesip, matematiki. (KB) (A) Haberci. (DH) (A) Yardmc. (KB) (A) Cebir. (KB) (A) Kar olan, karlk, bedel. (DH) (A) krar eden, syleyen. (KB, DH) (A) krar eden, syleyen. (AH, KT) Hastalk, ayp. (DLT III) Onaltl yalarda kan di. (DLT III) Sknt, bun, mihnet. (DLT III, AH) Samalamak, bunamak. (DLT II, KB, AH)

kr. m

kr. mu irr kr. mu r

312

muadmuadturmua turmunar munca muna munda munda munda munduz mun an mun mun a armu armulamulamulu musuz munu k muu mr murd mur zr mur zr muri muri muaff musaar musaar musalla musalla muannif Ms- ft Ms-ft mubet Muaf Muaf musulmn

aresiz kalmak, mecbur olmak, bunalmak, ihtiya duymak. (KB, KT) Sknt vermek, muhta etmek. (KB) (A) Mnazara, tartma. (KB) Bkz. muna . (AH) Bunca, bu kadar. (AH)
muna telig Bu kadar. (KT)

kr. munca

Burada, burada. (DLT I, AH) Byle, bylece, madem ki. (KB, DH)
munda u Sanki, byle, gibi. (KT)

kr. munda kr. munda

Byle, bu ekilde. (DH) Budala, akn. (DLT I, KB)

munduz a n Anszn gelen sel. (DLT I)

Geveze, boboaz. (DLT I) Bunu. (AH, DH) Serke. (KB) Bunaltmak, skntya sokmak. (DLT III, KT) Dertlemek. (DH) Dertli, kederli. (DLT III, DH) Hibir eye muhta olmayan: Allah. (KT) Hi phesiz. (KT) Skntya dmek, aresiz olmak. (DLT III, KB, KT) (F) Karnca. (DH) (A) Murat, gaye, istek. (AH, DH) Karabiber. (DLT I) (F) ayr, imen, bahe. (KT) (A) Asil soylu. (DH) (A) Szlm, arndrlm. (KT) (A) Ele geirilmi. (KT) (A) Musallat, ilimi, satam, rahat brakmayan. (KB, AH, KT) (A) Yazar. (KB) (A) Hz. Musa gibi. (DH) (A) Musibet, ktlk, felaket. (KT) (A) Hz. Muhammed Mustafa. (KB) (F. mselmn) Mslman. (AH) kr. mselmn, mslmn mselmn, mslmn

313

mu muta muta mubaat mubaat mutla mutta mu mu muyan muyanlk

Kedi. (DLT III) (A) Kocasndan boanan kadna verilen yardm. (KT) (A. muba at) Uyma, arkas sra gitme. (AH) (A) Mutlak, tek, yalnz, kaytsz artsz. (DH) (A) Takva sahibi. (KT) (A) Boyun een, muti. (KB) (Sans.) Sevap. (DLT III, KT) (Sans.T) Ara buluculuk. (DLT III) yaplan hayrat. (DLT III,), 3. marethane. (KB)

muyanl (I) (Sans.T) 1. Sadaka. (KT) 2. Yollarda gelip geenlerin imeleri iin muy a mu ar m mbrek mbriz mbrizlik mbtel mcrim mctehid mddet mfc mflis mfsid mft mim mim mhlet mhr mjde mjdei mk mlk mlket Da keisi. (KB) (A) aresiz kalm. (DH) Soru edat. (DH) (A) Mbarek, uurlu, bereketli. (DH, KT) (A) Dve kalkan. (DH) (A.T.) Dve kalkma. (DH) ( ) Mptela. (AH, DH) (A) Sulu, gnahkr. (KT) (A) Mtehit, gerektiinde ayet ve hadisten din hkmler karan din bilgini. (DH) (A) Mddet. (AH) (A) Birdenbire. (KB) (A) flas etmi. (KB) (A) Fesat, bozguncu. (KB) (A) Mft, fetva veren. (DH) (A. mhimm) htiya. (DH) (A) Mhlet, bir iin yaplmas iin verilen sre. (DH) (F) Mhr. (KT) (F) Mjde, mutu. (KT) (F.T.) Mjde veren. (KT) Rku eder gibi bel bkmek. (DLT I) (A) Memleket. (KB) (A) Saltanat. (KB) Bkz. mu

314

ml mmin mn (I) mn (I) mn (II) mnmn- (I) mnmn- (II) mnct mnfi mnder mndrmndrmnemnemneccim mnelmnelmn alib mnker (I) Mnker (II) mnkir mnlemnlemremremretmretmnlmnlmz mzlenmzlenmrd mrsel mrid mrvvet mrvvetl msfir

(A) Hkmdarlar. (KB) (A) Mmin, man eden. (KB, AH, KT)
mmine (A) Mmin kadn. (KT)

orba. (DLT I) Kusur. (KB) Sermaye. (KB) Binmek. (DLT III, KB, KT) II) (A) Sr syleme, fsldama. (KT) (A) Mnafk. (KB) pekle sslenmi gelin odas. (DLT II) Bindirmek. (DLT II) Bir eyin eriliini dzeltmek iin ularn kesmek. (DLT III) (A) Mneccim Elbisenin yenleri ve fazla olan yerlerinin kesilmesi. (DLT II) (A) Yer deitiren. (KB) (A) nkr eden. (KB) (A) Kabirde lleri sorguya ekecek iki melekten biri. (DH) (A) nkr eden, hakikati reddeden. (DH) orba imek. (DLT III) Brmek. (DLT III) Brtmek. (DLT II) At vb. eylere binilmesi. (DLT II) Boynuz. Bir de mz mz adnda bir eit ocuk oyunu vardr. (DLT III) Koyun vb. hayvanlarn boynuz sahibi olmas. (DLT III) (A) Mrit. (KB, DH) (A) Peygamber. (KT) (A) rat eden, hak yola gtren. (DH) (A) Mrvvet, insaniyet. (KB, AH) (A.T.) Mrvvet sahibi. (DH) (A) Yolcu. (KB) kr. minminGenellikle ata binmek anlamnda kullanlr ki anlam binmek tir. (DLT

315

mselmn mstecb mstemi mstemi mslmn mslmnl mslmnl mfi mkil mrik mta mtedeyyin mtekebbir mvi mvi mzd

(F) Mslman. (DH) (A) Dinleyici. (AH) (F) Mslman. (KB, KT) (F.T.) Mslmanlk, slm. (KB, KT) (A) efktli. (AH) (A) G, zor. (DH) (A) Mrik, Allaha ortak koan. (KT) (A) itiyak duyan, ok zleyen. (DH) (A) Mert. (AH) (A) Kibirli, si. (KT) Bkz. mevai . (AH) (F) cret, mkafat. (DH)

kr. mslmn, musulmn mslmn,

(A) cabet bulmu, kabul edilmi. (DH, KT) kr. mselmn, musulmn mselmn,

316

ncins ndn ndnl ndnl ngh ngeh na na nhemvr nn- nas nas nkes n na na l nln nle nleyn nleyn nli nli nm nmarem nmarem namz namja nms nn nr nara nara nar naru ns nasab

(F.A.) Soysuz. (DH) (F) Bilgisiz, chil. (DH, KT) (F.T.) Bilgisizlik, cahillik. (DH) (F) Anszn, birden bire. (DH, KT) (F) anszn, bir anda. (DH)
ngehn (F) Anszn, birdenbire. (DH)

kr. ngeh kr. ngh

(F.A.) Haksz yere. (DH) (F) Dz olmayan, uygunsuz. (DH) (F) Nho. (AH) (A) Uursuz. (KT) (A. nkis) Alak, insniyetsiz. (AH) (A) Eksik, noksan. (DH) (A) Nak, ss, resim. (DH) (A) Nakil, bir sz aktarma. (DH) (F) nleyen. (DH) (F) nleme, inilti. (DH) (A) Bir ift naln, bir ift ayakkab. (DH, KT) (F) nleyi. (DH) (F) Ad, lakap, hret. (DH)
ni nm u nin (F) 1. Ad, san, 2. z. (DH)

(F.A.) Mahrem olmayan, yabanc, nikah dmeyen. (DH) (F) Namaz. (KB, DH, KT) Bacanak. (DLT I) (A) 1. Namus, edep, haya, 2. Bir kimsenin mahremi. (DH) (F) Ekmek. (DH) (F) Ate, cehennem. (DH)
nrnr- sa ar Beinci kat cehennem atei. (DH)

nmerd(F) Mert olmayan, alak. (DH)

(A. nare) Nra, yksek sesle barma. (DH) te, teye. (DH) Taraf bildiren bir sz olup bu yana anlamna gelir. (DLT III, KT) (A) nsanlar, halk. (DH) Bkz. neseb . (AH)

317

nab naat naat nir nat nat ntvn nz naar nr nr nam ne (I) ne/

(A) Nasip, ksmet, pay, hisse. (DH) (A) t, nasihat. (KB) (A) Yardmc. (KB) (A) Hz. Peygamberi ven iirlere verilen ad. (AH) (F) Gsz, kudretsiz. (DH) (F) 1. Naz, ive, cilve, 2. Tasavvuf bir vasf. (DH) (A) Nazar, gz atma, bakma, tevecch. (DH) (A) Nazr, vekil. (DH) (A) Nazm, vezinli ve kafiyeli sz. (DH) Arapadaki aalama bildiren ma kelimesi yerine gemi bir kelimedir. (DLT III) Ne, niin. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
n kim n ne n yer n/ee nee kim ne k neeme nek ne/erse ne/k n/eme Ne kadar, neyi, her ne ki. (KT) Ne, hangi ey, hangisi. (KT) Nere, nerede, her nere. (KT) Ka, nasl, ne kadar, nice, bir hayli anlamnda bir kelimedir. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Her ne kadar, eer ki. (KT) Nice, pek ok, ou. (KT) Ne kadar, her ne kadar. (KB, DH, KT) Niin, nasl. (DLT I, DH, KT) ey. (KT) Ne!, ok, pek. (KT) kr. nerse Hi (olumsuz ve soru cmlelerinde pekitirme grevinde, KT)

kr. ni, n

neb nedmet nefes nefs nefs neg neglk nehy nek

(A) Nebi, peygamber. (AH) (A) Pimanlk, piman olma. (DH) (A) Nefes, soluk. (DH) (A) Nefis, kymetli. (AH)

kr. yalava

(A) 1. Nefes, soluk, z, varlk. (KB, DH) 2. nsann kt vasflar. (DH)

nefs hev (A) Nefs ve geici istekler. (DH)

Ne, nasl, niin. (KB, AH, KT) Niin, nasl. (KB) (A) Yasaklama. (DH)
nehy mnker (A) eriatn yasak ettii eyleri yaptrmama. (KB)

Timsah. (DLT III)

318

nek ylan nek yl

Ejderha. (DLT III) Timsah yl. (DLT I, DLT III )

Nekr nelik nelk nem nemz nme e g neme ne nerek nerse neseb nesm nesne ner ner ner ner r netnetneteg neteglik netek netk nev nevbet (I) nevbet (II) neva neva nevite neyleneylenezdk

(A) Kabirde insan sorguya ekecek iki melekten biri. (DH) Bkz. nelk . (AH) Niin, neden. (DLT I, KB, AH, KT) (F) Nem, slaklk, rutubet. (DH) (F) Namaz. (AH) Ne gzel. (KT) Bilmem demektir. (DLT III) Nesne, ey, mal mlk. (DLT III, KB, AH, KT)
ne tawar Mal mlk. (KT)

kr. nek kr. namz

Neye gerek (DLT III, KB) ey. (KT) (A) Aile, soy. (KB, AH) (A) Hafif esen rzgr. (DH) Nesne. (AH) (A) Nesir, dz yaz. (DH) (A) Nesir halinde. (DH) (ne + etmek) Ne yapmak. (DH) Nasl, niin, nice, ne gibi. (KB, KT)
neteg kim Gibi, benzer, nasl ki. (KT)

kr. ne/erse

kr. netek, netk netek,

Nasllk. (KB) Soru edat olup nice, nasl, neye anlamna gelir. (DLT I, AH) kr. neteg, neteg, netk Nasl, ne ekilde. (DH) (F) Ses, seda, ahenk. (DH) (A) Nbet, sra. (DH) (A) Resm yerlerde belli zamanlarda alan davul. (KB, AH) (A. nevat) lye sesle alama. (DH) Yazlm. (AH) Ne eylemek, ne yapmak. (DH) (F) Yakn. (AH) kr. netek, neteg netek,

nevdir(A) Ndir. (AH)

nevmd(F) mitsiz, midini kaybetmi. (KT)

319

ner (I)(A) Adak, ba, adama. (DH, KT) ner (II) njda ni nimet nimet nice nie nik nin nid nigh nig nigyi nihn nihyet nk ni b nik nik nikim nime nimerse n n nin nin nitnitnitek niyet niyyet nim nom nbet (A) Allah ululama veya rzasn kazanmak iin mubah bir iin yaplmasn stlenme. (DH) Bilei ta. (DLT I) Ne. (DH) (A) Nimet, ihsan, ba, iyilik, ltuf. (KB, DH, KT) Nice. (AH) Nice. (AH, DH) Nasl. (DH) Niin. (AH) (A) Nida, arma, ses verme. (DH) (F) Bak. (AH) Bkz. neg . (AH) yilik. (AH) (F) Gizli. (DH) (A) Son. (KB) (F) yi, gzel, ho. (KB) (A) Pee, rt. (AH) (A) Nikah. (KT)
nik nik lma (A.T.) Nikahlanmak, evlenmek. (KT)

kr. ne kr. nie kr. nice kr. nek

Bkz. ni . (AH) Nesne, ey. (AH, DH) Nesne. (AH) (F) ne. (DH) (F) 1. Nian, iz, belirti, mucize, ibret, almet. (KB, AH, DH, KT) 2. Ayet, bireyin varlna tank olma. (KT) (<ne + et-) Ne yapmak. (DH) Nasl, ne ekilde. (DH) (A) Niyet. (KB) (A) Niyet, kasd. (DH) (A) Nizam. (KB) Millet, eriat, yasa. (DLT III) Bkz. nevbet . (AH) kr. netek, neteg kr. niyyet kr. niyet kr. nimerse kr. nime

320

n/usips N N nu l nr

(F) Nankr, iyilie ktlkle karlk veren. (KT) (A) Hz. Nuh, Nuh Peygamber. (KB) (A) Nakiller. (KB) (A) 1. Nur, aydnlk. (KB, DH, KT) 2. Kuran- Kerim ve Hz. Muhammet. (DH)
krkitnr krkitnrn (A.T.) Tecelli etmek, zahir olmak, grnmek. (KT) (A) Nurlu. (DH)

nuret n n NnRevn NnRevn n ncm nkte nmne

(A) 1. Yardm, zafer, stnlk, 2. Allahn mminlere yardm. (DH) (F) erbet, iki, iret. (KB, DH) (F) Adaleti ile tannm bir Sasani hkmdar. (KB) kr. Anuirvan, Anuirvan, Anirvan Ne anlamna gelen bir sz. (DLT III, KT) (A) Yldzlar ilmi, heyet ilmi. (KB) (A) Nkte, ince ve manal sz. (DH) (F) Nmune, rnek, misal. (DH) kr. ne, ni

321

oba obra obraobraobu obuz oak ano anaro aro u uro ururm O urm o lu o u o u lu ulo ulodun uno un- (I) o un- (II) unofra o la lao lao la u o la lan o lan (I) o lan (II) lt to ltrao ra- (I) rao ra- (II) rao rao ra (I)

Oba. (DLT I) Ypranm. (DLT I) Ypranmak, eskimek. (DLT I) stbe. (DLT I) Kat olan yer. (DLT I) Ocak. (DLT I) Uyanmak. (KB) Anlamak. (DLT I) Atein alevi. (DLT I) Uyandrmak. (KB) Odgurm, Kutadgu Biligdeki temsil kiilerden birinin ad. (KB) Kol kemiinin kaln yeri. (DLT I) Uyank. (KB) Uyanklk. (KB) Uyank olmak, uyanmak. (KB) Bkz. otun . (AH) Kandil, ate v.s. eylerin snmesi. (DLT I) Uyanmak. (KB, AH) Bkz. opra . (AH) Gen, yiit. (DLT I) Bkz. o la-. (AH) Bolluk iinde byyen, nazl, asil. (DLT I, KB) 1. Olak, 2. Olak burcu. (DLT I, KB) Bkz. u an . (AH) 1. Olan, oul, ocuk, kk ocuk, gen, 2. Erkek ocuk, 3. Nesil. (KB, DH, KT) oaltmak. (DLT I) Uramak. (KB)
o rama Azmetme, niyet. (KT)

nce davranmak, ilk olarak yapmak. (KT) Azmetmek, kasdetmek, niyet etmek, bir ii yapmaa balamak. (KT) Niyetlenmek, kastetmek. (DLT I)

322

o ra (II) O ra o ralralra o rarato rato rayu r o r rla lao rlarl o rl rn o rn o ru o ru ru o ruo u o ul ullano ullano ulu o ulmu o ur (I) o ur (II) uro ururlao urla- (I) urlao urla- (II) o urlu u o u ulan lano ulanO uz uzlano uzlanosnsnn oa- (I) aoa- (II) aoa oa u

Dzen, tertip. (KT) Snrda oturan bir Trk oyma. (DLT I) Uranlmak. (DLT I) Uramak. (DLT I) Gndermek. (DLT I) Kastl olarak. (KT) Hrsz, uru. (DLT I, KB, KT) Bir ey almak. (DLT I) Hrszlk. (KB, KT) Gizlice. (KB) Derenin dnemeci. (DLT I) Olma, olu. (KT) Kemii ayrp birletirmede yardmlamak. (DLT I) izme. (DLT I) Oul, ocuk. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Evlat edinmek. (KT) Ana rahmi. (DLT I) stne hatl atlmak iin uzatlm olan dz direk. (DLT I) Uur. (KB) Vakit, zaman. (KT) Bir eyi bititirip ayrmak. (DLT I) Bir ii vaktinde yapmak. (DLT I) almak. (DLT I) Vaktinde ve yerinde. (DLT I) Akraba, hsm. (DLT I) Aile ve hsm sahibi olmak. (DLT I) Bir Trk boyudur. Trkmen olup yirmi iki blktr. (DLT I) Ouz kln almak, kendini Ouz boyundan saymak. (DLT I) Piman olmak. (DLT I) Benzemek. (DH, KT) Okamak, akalamak ,oynamak. (DLT I) Benzeme. (DLT I) Oyuncak. (DLT I) kr. o aakr. o lan

323

oatato (I) o (II) (III o (III) o ylan o (III) o (IV) o (V) o (VI) o (VII) o a o o - (I) o - (II) o - (III)

Benzetmek. (DLT I) Mirasta den pay. (DLT I) Ok. (DLT I, KB, AH, DH) ans oku. (KT) Kendisini insann zerine atan ylan. (DLT I) Ev yaplrken atya uzatlan direk. (DLT I) Pay ve toprak hisseleri zerine lemek iin atlan ok, ekilen kura. (DLT I) Mutlaka, kesinlikle. Fiillerde pekitirme, kuvvetlendirme edatdr. (DLT I, KB, DH, KT) Durum anlamna yakn bir edattr. emdi ok aydm bu saatte syledim. (DLT I) Evet. (KT) Kefillik, kefalet. (DLT I) Oku. (KB) Davet etmek, armak. (DLT III , KT) Kitap vb. eyler okumak, okuyup ders almak. (DLT III, KB, AH, KT) 1. Tapmak, ibadet etmek, 2. Dua etmek, niyaz etmek. (KT)
o u Kuran- Kerm. (KT) Sohbet etme, konuarak vakit geirme. (KT) Dua, dua etme. (KT) kr. urn o ma (I) o ma (II)

oatl-Benzetilmek, benzer gsterilmek. (KT) atl-

o o no no to tlao laO lds o lu kirpi o lu rao rara o raao a-

Daveti. (KB) Daveti. (KB) 1. Okunmak, 2. arlmak, davet edilmek. (KB, KT) armak. (KB) Okutmak, artmak. (DLT I, KB) Oklamak. (AH) Oklidis. (KB) Byk kirpi. (DLT I) Sadak. (DLT I) Kinemek, homurdanmak. (DLT I) Kinemek. (DLT I) Benzemek. (KB)

kr. o kr. o

kr. oaa-

324

o a o tam o tata uo uoku ol (I)

Benzer. (KB) Ok atm. (DLT I) Ok atmak. (DLT I) Okumak. (AH, DH) Anlay. (DLT I) O, teklik nc ahs zamiri. (DLT I, KB, AH, DH)
ol ajun ol cehn ol kim ol kfir ol kimerse ol kii ol meizlig ol ne ol Tar ol o ur ol tii ol va t olar Ahiret, br dnya. (KT) (T.F.) br dnya, ahiret. (KT) O ki. (KT) (T.A.) Firavun iin. (KT) O kii. (KT) O kii, o. (KT) yle. (KT) O ey. (KT) O mutlak Tanr. (KT) O zaman. (KT) O kadn. (KT) (T.A.) O zaman. (KT) nc oul ahs zamiri: onlar. (KT) kr. anlar

kr. o -

ol (II) ol (III) ol olturolturolololdru oldrum oldu at olduroldur-

O, iaret sfat. (DLT I, AH, KT) simlere ve fiillere pekitirme iin gelen bir edattr. (DLT I, KB) Arapadaki zamir-i an. phesiz, gerekte. (KT) Oturmak. (KT) Bolmak. (AH) Yer, mekan, mevki. (KB) Ktrm, yatalak. (DLT III, KT) Nalsz at. nsanlar iin de sylenir. (DLT I) Oturmak. (KB, KT)
oldur an Oturan. (KT) l olduru l oldurma oldur u yer Oturan. (KT) Oturma, kalma. (KT) Mevzi. (KT)

kr. olduroldur-

kr. olturoltur-

olutolutut olma olu

Oturtmak. (DLT I) anak, mlek. (DLT I) 1. Oluk; aa ktnden yemlik gibi oyularak ierisinde ra soutulan hayvan sulanan yalak, 2. Kk kayk. (DLT I)

325

on on iki o oo- (I) oo- (II) oaoaoaloaloaroaronaonaoay oklanoklanonu onun ou oulouloultoultour a op opopopraopraopra (I) opra (II) opr opr opruopruop op opuzlu ororor at oram ordu

On says. (DLT I, KB, AH, DH, KT) On iki says. (KT) Sa, sa taraf, doru, hayr, ksmet. (KB, AH, DH, KT)
o elig Sa el. (KT)

yilemek. (DH) Solmak, sararmak. (DLT I, KB) Bkz. aa-. (AH) Bkz. oul-. (AH) Dzeltmek, onarmak, yoluna koymak. (KB, KT)
oarma Dzeltme, dargnlar bartrma, ileri yoluna koyma. (KT)

Uyumak, kabullenmek. (DLT I) Yumuak. (KB) Kadnlarn yapma zlf taknmas. (DLT I) O, onu. (DLT III) Onuncu. (DLT I, DLT III ) Hastalk vb. eylerden kvrlmak, burumak, solmak. (DLT I, DLT III) yilemek, dzelmek. (DLT III, KB, AH) yiletirmek. (DLT I) Omurga. (KT)
our a suw Dl suyu. (KT)

Harman dvmek iin koulan kzlerin ortasnda bulunan kz. (DLT I) Hprdetmek. (DLT I, KB) rmek, ypranmak, eskimek. (KB) Elbise. (AH) Eskimi, rm, ypranm. (KB) Obruk, ukur. (DLT I, KB) Bir eyde yardm etmek. (DLT I) Eein aya kaydnda sylenir kalk anlamna gelir. (DLT I ) Sarp, engebeli. (DLT I) Kesmek, bimek. (DLT I, KB) Donu krmz ile sar arasnda olan at. (DLT I) Semt, muhit. (AH) 1. Saray, ehir. (DLT I, KB), 2. Hakann oturduu ehir. (DLT I)
ordu ba Hakanlarn yaygcs. (DLT I)

326

ordu tal ordulanordulanor a ornaornaornalornalornatrnatorta

Hamam otu. (DLT I) Bir yeri mesken tutmak. (DLT I) Orak. (DLT I) Yerlemek, oturmak. (DLT I, KB, DH, KT) Konulmak. (KT) Yerine koymak, yerletirmek, yer vermek. (DLT I, KT)
l ornat l Bezenmi. (KT)

Ortak. (DLT I, KT)

orta orta orta atatat an at l at l 1. (Tanrya) ortak komak, 2. Muhalefet etmek, ekimek. (KT) Mrik. (KT) Mrik. (KT) kr. orta kr. orta at l at l at an

l orta l ortu ortu ortulaortulaoru oru orum orun (I) orun (II) orunlu orun oruna orut osru osal osall osanosanosanu osruosruosu osu

Ortaklk. (KT) Orta. (DLT I, KB) Ortak. (KB) Ortalamak. (DLT I) algam buday ve buna benzer eyleri saklamak iin kazlan ukur. (DLT I) Zindan. (KB) Kesim, tutam. (DLT I) Yer, mekn, mevki, makam. (KB, AH, DH, KT)
orun tek Serilecek, denilecek ey. (KT)

kr. orum

inde bulunulan, hal, durum. (KT) Mevki ve makam sahibi. (KT) Rvet. (DLT III, KT) Emanet. (DLT I, KB) Kuru. (KB) Osuruk. (DLT I) Gfil. (KT) Gaflet. (KT) Gfil olmak, ihtiyatsz olmak. (KT) Gfil. (KT) Osurmada yarmak. (DLT I) Bkz. azu . (AH) Karlk, istifade. (KB)

327

osurosurot (I) ot (II) ot (III) otaota- (I) otaota- (II) ot ara ota ota otalaotalaOtam arot arot un otlaotlaotlanotlanotlatotlatotlu (I) otlu (II) otlu otra otran otru otru ottuz otun otulu otuz owru (I) (II) owru (II) oy oy at oy obuz

Osurmak. (DLT I) 1. Ate, duman. (DLT I, KB, AH, DH, KT) 2. Cehennem atei. (DH) Bitki, ot. (DLT I, KB, KT) 1. la, re; zehir, ag. (DLT I, KB) la yapmak, tedavi etmek. (DLT III, KT) Odun yakarak snmak. (DLT III) Gzn gren ksm. (DLT I) Doktor, hekim. (DLT I, KB) Ota, adr. (KB) Tedavi etmek. (AH) Erkek ad. (DLT I) Otlatmak (hayvan). (DLT I, KT) Eerin solunda kolann halkas geirilir, dile balanr enli bir kay. (DLT I) Otlamak. (DLT I) Atelenmek. (DLT I) Otlatmak. (KT) Ateli. (DH) Otlu. (DLT I) Yemlik ahr. (DLT I) Orta. (DLT I) Don, elbise. (DLT I) Her eyin kars. (DLT I) Ada. (DLT I) Otuz. (DLT I) Odun, deersiz, alak. (AH, DH) Odunluk. (DLT I) Otuz says. (DH, KT) 1. Kemiin ek yerleri, 2. Bel kemiinin boyunla birletii yer. (DLT I) Dan yamac ve bittii yer. (DLT I) Yerdeki oyukluk, ukurluk. (DLT I) Yaz at. (DLT I) Bask, dz yer. (DLT I) kr. otuz

328

oyoyoynaoynailer oyna iler oyna oyu oyun ozozoza ozu at ozurozurozuozu(DLT I)

Bir nesneyi oyma ilemi, sktrmak. (DLT I, DH) Oynamak, elenmek, zevkli vakit geirmek. (KT) Oynak kadn. (DLT I) 1. Oyna. (DLT I, KT),2. baka biriyle sevien kadn. (DLT I) Korkuluk; yolu iaret eden ta. (DLT I) Oyun. (DLT I, KT) Gemek. (AH, KT) nce, evvel. (AH, KT), Kou veya kouya benzer eylerde ileri giden ve baka atlar geen at. lerletmek, ne geirmek. (KT) Yar etmek, yarmak. (KT)

oyna lOyuncu, elencelik. (KT) l

329

crcr

Dnmek. (KB) Sndrmek. (AH) Kin, , hn, intikam. (DLT I, KB, KT)
al an sr sr alan. (KT) almak, intikam almak. (KT)

kr. rr-

1. Gitmek, snmek sakinlemek. (KB, AH, DH, KT), 2. Sesin kslmas. (KT)
mi Snp giden, len. (KT)

eee eeke rrkkktrktrrrt d le le lek r r r rm rndi r rg gggdi gdilgdilgdilik gdlgdl-

Yatmak, skn bulmak. (KB) Yar. (DLT I) Yarmak. (DLT I, KB) Kin balama. (KB) Bir eyi yenmek, onu bastrmak. (DLT I) Snmek, soluu kesilmek. (KB) Kzdrmak, hiddetlendirmek. (AH) Sndrmek, yattrmak. (DLT I, KB, KT) , hn. (DLT I) Zaman, vakit. (DLT I, KB) Zaman, vakit, an, mhlet, sre. (AH, KT) Vakti gelmek, gn gelmek. (KB) Zaman. (DLT I, KB) ki ey arasnda muhayyerlik. (DLT I) Davar, mal semede yardmlamak. (DLT I) Hereyin seilmii. (KB) Seilmi. (KB) Seip ayrmak. (KB) Akl, anlay. (KB, AH) vmek. (DLT I, KB)
ggi vc, ven. (KB)

kr. crcrkr. , lek kr. d, lek kr. , d

kr. k

Alk, sen, vme, hamd. (KB, AH, KT) lmek, methedilmek. (KB) vgye deer. (KT) vlmek. (KT) kr. gdilgdilkr. gdlgdl-

330

gdlmi ge

1. gdlm, Kutadgu Biligdeki temsil kiilerden birinin ad, 2. vgye lyk. (KB, KT) 1. Tekinden bir derece aa sokak adamlarndan olup denenmi yal ve akll kimselere verilen ad. (DLT I) 2. Akll, anlayl, danman. (DLT I, KB)

gelik gey gitgitglenglengrengrengretgretgretig greyk gtrgtrgngngn gr

Mvirlik. (KB) vey. (DLT I) tmek. (KB) Akl bana gelmek. (KB) renmek. (DLT I, KB, DH) retmek, altrmak. (KB, AH, KT)
gretmi retilmi. (KT)

Terbiye. (KB) Grenek, det. (DLT I) vdrmek. (DLT I) vnmek. (DLT I) vn. (DLT I, DLT III, KB) 1. Topluluk, grup, ksm, 2. leri gelenlerin oluturduu topluluk, lider, 3. Taraf, millet, zmre, 4. Nesil, kavim, 5. Koyun, geyik deve gibi eylerin toplu halde bulunmas. (KT)
gr gr grlk er Blk blk, ksm ksm. (KT) Koyun ve buna benzer hayvanlardan srs bulunan adam. (DLT I)

grgrgt (I) gt (II) gtlegtlegz k (I) k (II) k (III) kkke ke kil

Oyalamak. (KB) Yceltme, vme. (AH) t. (DLT I) t vermek. (DLT I) Irmak, derya, nehir. (KB, KT) Akl ve anlay. (DLT I, AH) Kuvvetlendirme edat, mutlaka, kesinlikle (KB, KT) Orta ya bulup bym hayvan. (DLT I) Biriktirmek. (DLT I) ke, topuk. (KT) Milletin, ulusun by. (DLT I) ok. (DLT I) kr.kz kz kr. g kr. o

331

klenklenklikliklitklitklklkme kmek (I) kmek (II) kmeklenkmeklenen kngli ksz ktem ktrktrkm kn knknkn (III) kndrkndrknmi k kz (I) kz (II) kzlenkzlenl llldrlldrlyazldr yazldrldrldrgen ldrlldrlldrldrlgi

Dinlenmek, bir eyi sonradan anlamak. (DLT I) Artmak, bymek. (DLT I) oaltmak. (KB) Bir eyin bir ey zerine ylmas. (DLT I) Yma, ynt. (DLT I) Kadnlarn kulaklarna taktklar altn veya gmten yaplm halka. Aslnda bu mastardr. (DLT I) Toplanm olan her nesne. (DLT I) Kpe sahibi olmak. (DLT I) Piman. (KT) akn. (DLT I) Zlim, pervasz. (KB) Biriktirmek, ydrmak. (DLT I) Bir km yarmak bir yn para . (DLT I) Para gl ve buna benzer eylerin yn. (DLT I) Piman olmak, zlmek, kayglanmak. (DLT I, KB, AH, KT) Pimanlk, hasret, zlem, byk znt, kayg. (DLT I, DLT III, KB, AH, KT) Piman ettirmek. (KB) Pimanlk, nedamet. (KT) ok, pek ok, birok. (DLT I, KB, AH) Irmak. (DLT I) kz. (DLT I) kz sahibi olmak. (DLT I) Ya, nem. (DLT I, KB) lmek. (KB, AH, DH, KT) ldrlmek. (KT) Neredeyse ldrmek, az daha ldrmek. (KT) ldrmek. (DLT I, KB, KT) Zorba, cabbar. (KT) Vefat etmek. (KT) arpp vurumak. (KT) lc, fni. (KB) kr. ltrltrkr. k kr. gz

332

lililililitlitlmi ltrltrlg lm ltltlti ltleltlemgen mr mr mzk (I) (II) - (I) - (II) n- (III) n di din d dn drdreyk ne i in leler rtrtpp-

Islanmak. (DLT III, KT) Nemlenmek. (DLT I) Islatmak. (DLT I) l. (KT) ldrmek, yok etmek. (DH, KT) l. (DLT I, KB, AH, DH, KT) lm. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Birbirini ldrme. (DLT I) Katil. (DLT I, KB) arpmak. (DLT I) ah damarnn iki tarafnda bulunan damar. (DLT I) (A) mr. (DH) (A. mr) mr. (DH) Eerin n ve arka taraflar. (DLT I) n, ba. (KB, AH, KT) Renk. (KB) Bitmek, yetimek. (DH) Kasdetmek. (KB) Yetimek, erimek, ynelmek. (DLT I, KB) Sunmak, takdim etmek. (KT) Kanun, det. (KB) nce, evvel. (KT) Kanun, det. (KB) nden, nceden. (KB) Kurmak. (KB) Bir eye, bir kimseye mahsus. (DLT I) Baka, bakas. (KB) Baka, dier, gayr. (KT) Renklenmek, kzarmak. (DLT I) Yana, doru. (KT) nde gitmek, ba ekmek. (KT)
rtgen ne geiren, nde giden. (KT)

kr. ldrldr-

kr. mr kr. mr

pmek. (DLT I, KB, DH)

333

pke (I) pke (II) pkilepkilep p psepseptrptrpm prprprtprtp r rr- (I) rr- (II) rr- (III) rk rdek ren rgenrgenrgen rgetrgetrg rglenrglenrk rklerklerk rk (I) rk (II)

Akcier. (DLT I) fke, kzgnlk. (DLT I) fkelenmek. (DLT I) Bir kimse ok vnp de dediini yapamazsa o kimse iin bu sz sylenir. (DLT I) pmek istemek. (DLT I) ptrmek. (DLT I) Bir iimlik bir yudumluk. (DLT I) irmek. (DLT I) Bir eyi iirmek. (DLT III) pme, p. (DLT I) Kaftann koltuk alt. (DLT I) rmek, balanmak. (DLT I, KB) (ayaa) kalkmak. (KT) Belirmek, bir tarafa ynelmek. (DLT I) rlm sa. (DLT I) rdek. (DLT I, KB) Her nesnenin kts. (DLT I) renmek. (DH) Urgan. (DLT I) retmek. (DH) Kadnlarn balarnda bulunan sa rgs. (DLT I) Kzlarn rgl sa sahibi olmalar. (DLT I) 1. Yular, ba. (DLT I, AH, KB), 2. At tavlas. (DLT I) At skca balamak. (DLT III, KT) rg, hrg. (DLT I) Dalga. (DLT I) Sacaya. (DLT I) kr. wke

pkele-Cierine vurmak. (DLT I) pkele-

rklenrklen- (I) Dalgalanmak. (DLT I) rklenrklen- (I) Tencerenin sacayana oturtulmas. (DLT I) rklrklrlerleDnmek, drt dolamak, cevelan etmek. (DH) Ykseltmek, belirmek, kmak. (KB, KT)

334

rlem rlenrlenrme sa rperpert rtrt- (I) rtrt- (II)

Mesafe. (KB) Belirmek, ortaya kmak. (DLT I) rme sa. (DLT I) Kabarmak, fkelenmek. (DLT I) Yanan nesne, yangn. (DLT I) rtmek, kapatmak. (DLT III, KB, KT) Balamak, affetmek, ktl gidermek. (KT)
rtgen rtmek Balayc, affedici: Allah. (KT) Affetme, balama. (KT)

rtrt- (III) rtrt- (IV) rtertertelrtelrtertertgn rtmen rtg rtgli rtglg rtk (I) rtk (II) rtlrtlrtnrtnrtrtr rg (I) rg (II) rglk rk (I) rk (II) rm rmek r

Yaknlamak, cinsel ilikide bulunmak. (KT) Gizlenmek. (KT) Yakmak. (KB, AH) Yaklmak, yakmak. (DLT I, DH) Yardmlamak, yarmak, yakmak. (DLT I) Saman ayrlm harman, e. (DLT III) Dam, at. (DLT III) 1. rt, perde. (KB, KT), 2. Elbise, klf. (KT) Gizli, srl, rtl. (KT) Gayb, bilinmeyen. (KT)
rtglgrek En gizli. (KT)

Gizli, sakl. (KT) Bir eyin rts. (DLT I) rtlmek, kapatlmak rtmek, amak. (DLT I, KB) Bir eyi rtmek. (DLT I) Yksek, dik, st. (KB) Konak yeri, menzil. (KB) Skin, sabrl. (KB) Sknet, itidal. (KB) rlm olan her nesne. (DLT I) Bir yerde bir mddet kalmak. (DLT I) rlm, ul. (KB) rmcek. (DLT I) Ak, beyaz. (KB, AH)

335

serserstikstikerert (I) t (II) t (III) tttetete teltelteltel- (I) teltel- (II) tgntgntgn tgrtgr- (I) tgrtgr- (II) tki tkn tletle- (I) tletle- (II) tlk tn tr trm tg tgi tk tk (I) tk (II) tken tkl tltl-

Bkz. eder-. (AH) zlemek. (DLT I) nsann alk, yorgunluk v.b. nedenlerden dolay gznn kararmas. (DLT I) Duvarda ve tahtada olan delik. (DLT I) t, nasihat. (KB) Aclk, t kesesi. (DLT I) Gemek, elden kmak, yitmek. (DLT I, KB, DH, KT) demek, emaneti sahibine vermek. (DLT III, KB, KT) yice. (AH) Geebilmek. (DH) almak, yorulmak. (DLT I) denmek, yerine getirilmek, eda edilmek. (KB, KT) Taklit etmek. (DLT I) Taklit. (KB) Mshil benzeri bir nesne sonucu kiinin midesinin bozulmas. (DLT I) Taklit etmek Bedel, karlk. (DLT I) Hikye. (DLT I) Delik deik olmak. (DLT I) Savamak. (DLT I) t, vaaz. (DLT I) dn. (DLT I) tr, dolay. (AH) Mshil, insann iini srdren ila. (DLT I, KB) Dilek, rica. (KB) Dileki, ricac. (KB) Hikye. stenilen eyin sultana bildirilmesi iin de bu kelime kullanlr. (DLT I) Kusma. (DLT I) Tataristan llerinde bir yer ad. (DLT I, KB) Dilek, istek. (DLT I) Geilmek. (KB)

336

tntntn tr- (I) trtrtr- (II) trtr- (III) t w wwwke wkelenwkelenwkelig y yez yke yle z (I) z (II) z (III) z (IV) z (V) z (VI) z (VII) ze (I) zek zeklezeklezelzelzele zge zi

Arz etmek, dilekte bulunmak. (KB, AH) dn, bor. (DLT I, DLT III , KT) Hatrlatmak. (DLT I) ttrmek. (DLT I) Delmek. (DLT I) Oyunda tme, yutma. (DLT I) Ev. (DLT I) Ufalamak. (DLT I) fke, gazap, kin. (KT)
kelwke kelfkelendirmek. (KT)

vkelevkele-fkelenmek. (KB)

kr. yke, pke

fkelenmek, gazap etmek. (KT) fkeli. (KT) Ev. (DH) vez bir eit sivrisinek. (DLT I) fke, kzgnlk. (KB) le vakti. (DLT I) Ya. (DLT I) Sar. (DLT I) z, kendi, nefis, can, ruh. (DLT I, KB, AH, DH, KT)
z onu Ruh. (DLT I)

kr. ew kr. pke, wke

ki da arasnda bulunan dere, vadi. (DLT I, KT) Dman olan kiiye z kii denir. (DLT I) Hurma aacnn banda peyda olan st tadnda bir pse. (DLT I) Bkz. . (AH) le. (AH) Belin i yannda bulunan damar. (DLT I) Damar zerine vurmak yada damar kesmek. (DLT I) Izdrap ekmek. (KB) stnde, zerinde. (KB) Baka. (AH, DH) ki da arasndaki geni yol. (DLT I)

ze (II)stnde, zerinde, hakknda. (KB, AH)

337

zile zkey zlezlezlg mn zlk zlk (I) zlk (II) znezner ayr ayu r l u zk (I) zk (II)

Bkz. ze . (AH) Sdk, vefl. (KB) zlemek, benimsemek. (DLT I, KB) Yal orba. (DLT I) Sadk, vefal. (DH) zel. (DLT III) Kar koymak, itiraz etmek. (KB) (A) zr, mazeret, bahane. (DH, KT) (A.T.) zr dilemek. (KT) (A.T.) zr dileyen. (KT) Kadnlara verilen lkap. (DLT I) Oyularak havuz yaplan her yer. (DLT I)

338

p paa pdi pdih pd pdh pk pkze pamu para pre prs (I) prs (II) prs partu ps psbn pat pyn pye peld penh (I) penh (II) pend pendnme perde perhz (I) perhz (II) per pertev perv (I) perv (II) pervne (I) pervne (II)

(F) Ayak. (DH) Hristiyanlarn orucu. (DLT I) (F) Padiah. (KB, DH) (F) Padiah. (DH) (F) Pk. (KB, DH) (F) Tertemiz, halis, sekin. (DH) Pamuk. (DLT I) (F pre) Para. (DH) (F) Para, cz. (DH, KT) (F) Yrtc bir hayvan. (DLT I) (F) Trklerin on iki ylndan biri. (DLT I) (F) Takva sahibi, kt amelden saknan. (KT) ste giyilen hrka. (DLT I) (F) Gzetme, koruma. (DH) (F) Beki. (AH) Bir nesnenin knts, yansma sesi pat, tezlik edat. (DLT I) (F) Son, nihayet, kbet. (DH) (F) Paye, rtbe, derece. (DH) (F) Pis, murdar. (KB) (F) Koruyucu: Allah. (DH) (F) Snma, snlacak yer. (DH) (F) t, nasihat, uyar. (KB, AH, DH) . (KT) (F) Pendnme. (KB) (F) Perde, engel, rt. (DH, KT) (F) Perhiz. (KB, DH) (F) eriatn yasaklad eylerden kanma. (DH) (F) Peri, cin. (KB, DH, KT) (F) Ik, parlaklk, nur, ziya, ilahi aydnlk. (DH) (F) Korku, ekingenlik. (DH) (F) Rabet, meyil. (DH) (F) Geceleyin k etrafnda dnen kelebek. (DH) (F) Ik sevgili; dnen kelebek ise k olarak yorumlanr. (DH) kr. pdh pd kr. pdih pdi

339

pervz perverdigr pes (I) pes (II) pemn pemn peym peyd pey amber peykn peymne peyrev peyvend perleperle- (I) perleperle- (II)

(F) Uma, uan. (DH) (F) Besleyen, rzk veren. (DH) (F) Sonra; yle ise, artk. (DH, KT) Bkz. emel . (AH) (F) Piman. (AH, DH, KT) (F) Haber. (DH) (F) Meydanda, ortada, hazr, akta. (DH) (F) Peygamber, Allahn elisi. (DH, KT) (F) Temren, okun ucundaki sivri demir. (DH) (F) Byk kadeh, arap barda. (DH) (F) Arkas sra giden. (DH) (F) Ulama varma; ba ilgi. (DH) (F.T.) Bakmak, besleyip bytmek. (KT) (F.T.) ltica etmek, yurt kabullenmek. (KT) kr. pimn pimn

amberl pey amberl (F.T.) Peygamberlik. (KT)

perleperle- (III) (F.T.) Kabul etmek, semek, tercih etmek. (KT) peirlepeirle- (IV) (F.T.) Kabul etmek. (AH) perlenperlenpp(F.T.) Kabul edilmek, kabul olunmak. (KT) Pimek. (DLT II)
a p a pg sg Pimi a. (DLT I) Kaynatlm arap. (DLT I)

lap lapurpurpinhn pr (I) pr (II)

Et vb. eyler piirmek. (DLT III) Piirmek. (DLT II) (F) Sakl, gizli. (AH, DH) (F) Bir tarikatn veya meslein kurucusu. (DH), (F) Yal, ihtiyar kii. (DH, KT)
prpr-i kmil prpr-i mu n Kemal sahibi pir. (DH) (F) Tarikat yolunun rehberi. (DH)

pis pistik (I) pistik (II) pe pe (I) pe pe (II) pimn pimn

Pis. Daar tulum gibi eylerin dibinde kalan knt, tortu. (DLT I) Erilmek zere hazrlanm, atlm pamuk smei. (DLT I) Fitil. (DLT I) (F) , meslek, huy, det. (DH) (F) Sanat, meslek. (KB) Piman. (AH) kr. pemn pemn

340

piyde porsmu post pow p p pek pek pute pute pul puld pr pus (I) pus (II) puspuspusarpusarpusu pusu pusupusupua er pn p puta pr prpr-b prek preklenpreklenprkrprkrprlenprlenprte pspspstli psk pkel pt ptrptr- (I)

(F) Yaya, yaya olarak. (DH) Porsuk. (DLT III) (F) Post; mevki. (DH) Bayatlamak yznden ekmek zerinde oluan yeillik, por. (DLT III) (F) Bo, deersiz, rk, beyhde. (DH) (F) Deersiz, sahte. (DH) (F) Pikin, olgun, keml sahibi. (DH) Para. (AH, DH) Bkz. yarma (F) elik. (DH) (F) ok, fazla. (DH) Pus, sis. (DLT III) nsann gzne perde inmesi, iyi grememek. (DLT III) Pusuya yatmak. (DLT II) Puslanmak. (DLT II) Pusu. (DLT I) Pusuya girmek. (DLT II) Karlkl pusu kurmak. (DLT II) Skntl adam. (DLT I) (F) Giyecek, elbise. (AH) (F fta) Petemal. (DH) (F) Dolu. (AH) (F) Su dolu, gz ya dolu. (DH) nsann kkl, atn peremi. (DLT I) nsann peremi; atn yelesinin kmas. (DLT II) rtlmek, kapanmak. (DLT II) Aacn filizlenmesi, tomurcuklanmas. (DLT II) Altn krntlar. (DLT I) ok dvmek. (DLT II) Kara paz adnda bir ot. (DLT I) Dvmek, pusu kurmak. (DLT I) Yufka, pide gibi ince ekmek. (DLT II) (F) Arka, srt, nesil, kuak. (DH) lacn yaray iyiletirmesi. (DLT II)

341

ptrptr- (II)

nsann alacan senet vb. ile ispat etmesi. (DLT II)

342

Rab rabt Rabb Rabb rh rat rat rhib raim raim ra ram ram ram ramn ramn m ramn ramn m ramet ramet ramet ramet rametlig/ rametlig/ raiyyet raiyyet ra b ra rapat rst (I) rst (II)

(A. Rabb) Tanr, Allah. (KB) Bkz. ribt . (AH) (A) Allah. (DH) (A) Rabbim. (DH) (F) Yol. (DH) (A) Rahat, dinlenme. (KB, AH, DH) (A) Dindar. (KT) (A) Rahim, dl yata. (DH)

kr. Rabb kr. Rb

(A) Rahmet etme, acma, merhametli: allah. (DH, KT) kr. ram, ramet ram, (A) Acma, merhamet etme, esirgeme. (DH, KT) (A) Acyan, ok merhamet eden: Allah. (DH, KT) (A) Allahtan gelen, hayrl olan. (DH) (A) Rahmet, acma, koruma, merhamet. (KB, AH, DH, KT) kr. ram, ra ram ram (A) Yamur. (DH) (A.T.) Merhametli, rahmetli. (KT) (A) Bir hkmdar idaresi altnda bulunup vergi veren halk, tebaa. (KB, AH) (A) Rakip, rekabet eden. (DH) (A) Raks, oyun. (AH, DH) Angarya. (DLT I) (F) Doru szl, dini btn. (KT) (F) Doru, gerek, hak. (AH, DH, KT)
rstl n rstl l rst yara l (F.T.) Hakkyla. (KT) (F.T.) Gerekli ve gerek olan. (KT)

kr. ram, ramet ra ramet

rametramet-dery (A.F.) Rahmet denizi. (DH) met

rstl rstl rav rav a ryry-i hind rz r

(F.T.) Doruluk. (KT) (A) Baheler, cennet bahesi. (DH) (A) Cennet bahesi. (DH) (F) Bir ku ad. (KB) (F) Sr. (AH, KT) (A) Raz, honut, memnun. (DH)

343

rey rey rebb ref reg reh reh rehber rehnm rehzen rekve renc rence reng resl (I) resl (II) rev revn rb rb R vn vn r rz rib ric ricz ri at rivyet riy riyset riy et riyzetl riyzetl r r r (I) r r (II)

(A) Gr; hkm, karar. (DH) (F) Rebap, kemana benzer bir alg. (DH) (A) Arkada, yolda, yardmc. (DH) (F) Damar. (DH) (F) Yol. (DH) (F) Kurtulma, kurtulu. (DH) (F) Yol gsteren, klavuz. (DH) (F) Yol gsteren. (DH) (F) Yol kesen. (DH) (A) anak. (KB) (F) Eziyet. (AH) (F) Eziyet, sknt. (DH) (F) Renk. (DH) (A) Eli, resl, peygamber. (AH, KT) (A) Resul, Hz. Muhammed. (KB, AH) (F) Lyk, uygun, reva. (KB) (F) Giden, akan. (KB) (A. rib ) Kervansaray. (AH) (A) Cennetin kapcs olan byk melek. (DH) (A) Raz olma, razlk gsterme; Allahn takdirine hoa boyun (A) Rzk, nasip. (DH) (A) Faiz. (KT) (A) Rica. (KB) (A) Vesvese. (KT) (A) ncelik, rikkat, yufkalk, merhamet. (AH) (A) Rivayet, nakledilen sz yada hadise. (DH) (A) Riy, iki yzllk. (AH) (A) Riyset, bakanlk, ba olma. (KB, AH) (A) Riyazet, nefsi krmak. (DH) (A.T.) Riyazet sahibi. (DH) (F) Yz. (DH) (A) Kitap. (KT) (A) Ruh, can. (DH, KT) kr. rence kr. renc kr. rh

344

ru ruat rm ry rz (I) rz (II) rze rzgr rz (I) rz (II) rzsz rk rk RstemleRstemlersv rsvl rsvl rsvl rsvl rvet

(A) zin, msade. (DH) (A) Rm. (KB) (F) Yz. (DH) (F) Gn. (AH, DH) (F) Gn. (DH) (F) Oru. (KB, DH, KT) (F) Zaman, vakit, mddet. (AH, KT) (F) Rahman: Allah. (KT) (F) Rzk, nasip. (KB, DH, KT)
rz ll(F.T.) Rzklandrmak. (KT)

(F.T.) Muhta olan, mahrum. (KT) (A) Rku. (KT) (F.T.) Rsteme benzemek. Rstem ehnmede ad geen nl ran savas ve kahramandr. (KB) (F) Rsva, rezil, hayasz. (DH, KT) (F.T.) Rsva olan. (DH) (F.T.) Rezillik. (KT) (A) Rvet. (DH) kr. rsvl rsvl kr. rsvl rsvl

345

sa sasa-sa sa sadet saan sat sat saat saat at ab saban (I) saban (II) bir abir bit abr bn abr sa (I) sa (II) sasa- (I) sasa- (II) sa a rsa rsalsalsansansatsatsalansalansalasalasal salnsalnsaratsaratsatasatata

Sen anlamnda bir kelime. (DLT III) Saymak, sayma eylemi, hesap etmek. (DLT III, KB, KT) art eki. (DLT III) (A) Sadet. (AH, DH) Saman. (DH) (A) Saat, an. (KB, AH, DH, KT) (A.F.) Bir saat. (DH) (A) Saba, gn dousundan esen saba rzgr. (KB) Saban. (DLT I) iftilik. (DLT I) (A) Sabreden, sabrl. (DH) (A. abr) Sabr. (KB) (A) Sabit, doruluu ispat edilmi olan. (KB, DH, KT) (A) Sabr. (AH, KT) (A) Sabun. (DH) (A) Sabrl, ok sabrl. Allahn isimlerindendir. (KB) Sa. (DLT I, KB, DH, KT) Tava. (DLT III) Samak, yaymak. (DLT II, KB, AH, DH, KT) Uzaklamak. (KB) Maln saan, israf eden. (DLT I) Satra yazmak, srata yazmak. (DLT II) Para vb. eylerin salmas. (DLT II, KB, DH) Samak. (DLT II) Datmak, satrmak. (DLT II, KB) nsann sann bymesi. (DLT II) Salar yakalamak, karlkl olarak sa yolmak. (DLT II) Sal. (DLT I) Bir yere ekilmek, uzaklamak. (KT) Sratmak. (DLT II)
sarat u Bir eit tuzak ad. (DLT II)

kr. saman

kr. abr kr. abir

Karlkl olarak salar yakalamak. (DLT II)

346

satursatursau (I) sau (II) sau saulasaulaad ada a adef d d dr dr af f af afaf-der safdlansafdlanf (I) f (II) sa (I) sa (II) sa (III) sa (IV)

Satrmak, dattrmak. (DLT II) Elbisenin ve mendilin saa. (DLT III) stisna. (KB) Salm. (DLT I) Bir eyi saaklamak, saak yapmak. (DLT III) (A) Seda. (DH) Sadaka, ba. (AH, KT) (A) Sadef, inci. (DH) (A) Sdk. (AH, DH) (A) Sudur eden, ortaya kan, meydana gelen. (DH) (A aff) Saf, dizi, sra. (DH, KT) (A) Saf, halis, katksz. (DH) (A) Safa. (AH, DH) (A.F.) Saf yaran, yiit, kahraman. (DH) Sepet sahibi olmak. (DLT II) (A) Saf olan. (DH) (A) Tamamen. (DH) Akl. (DLT III) Sa, sa taraf. (KT) Zeyreklik, anlay. (DLT III) Salk, esenlik. (DLT III, AH)
sa elig sa kl sa suw sa ya Sa el. (DLT III) Temiz, salam, scak gnl, kalp. (DLT III) Tatl su. (DLT III) Sade ya. (DLT III)

sa (V) sa d sa d lsa lsa m nsa n- (I) sa n (II) sa r (I) (II) sa r (II)

Yn kabartmak iin kullanlan ubuklarn ad. (DLT III) Koyun samak vb. . . (DLT II) Sad, dost. (DLT I) St vb. eylerin salmas. (DLT II) Sama ilemi. (DLT I) Koyunu saar gibi grnmek. (DLT II) Sanmak, zannetmek. (DLT II) erisine arap konulan havana benzer bir kap. (DLT I) Sar. (KT)

347

sa sa z (I) sa z (II) sa z (III) sa z an l sa l l sa l l lansa l lansa mal sa na u sa ra r sa r rla lasa rlatursa tursa u ulasa ulasa un sa urursa sa a abe sa savet savetl savetl ib ib sar sar r Sasn Sasn s sa er sa sa sa a sa a

St samada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Sakz. (DLT I, DLT II) Yumuak. (DLT II) Yapkan. (DLT II) Saksaan. (DLT II, KB) Sayl olan her ey. (DLT I) Koyun. (DLT I, KT) Samal bir koyun sahibi olmak. (DLT II) Salan hayvan. (KT) Kurumu kabak. (DLT II) Srahi, kse, byk kadeh. (DLT I, KT) Deri, her eyin derisi. (DLT I) Sar derisini gn yapmak. (DLT III) Sadrmak. (DLT II) lek. (DLT III) Buday vb. eyleri leklemek. (DLT III) Karluk boyunun byklerine verilen ad olup Trk doktorlarna Atasa un denir. (DLT I) Genellikle suyun iilmesi, yutulmas, emilmesi olarak kullanlr. (DLT II) (A) Cmertlik. (DH) DH) (A) Cmertlik. (DH) (A.T.) Cmert. (DH) (A) Sahip. (KB, AH, DH) (A) Sahra, ova, kr. (DH) Bulgarlara yakn bir ehir. (DLT I) Uyank ve zeyrek kimse. (DLT I, KB) Nbetinin kaleyi, at koruyabilmesi iin uyank olmasn emreden bir szdr. (DLT I) Da yamac. (DLT III) ene. (DLT II) kr. sa sa kr. savet sa (A) Hz. Muhammedi grm ve sohbet-i erefine ermi olanlar. (KB,

348

sa al sa alduru sakar sa nsa n- (I)

Sakal. (DH, KT) pekten rlen bir kaytan. (DLT II) (A) Cehennemin tabakalarndan biri. (DH) Gerekte olmayan bir eyin gze grnmesi, illzyon. (DLT III) Gnah ilemekten saknmak, Allahtan korkmak. (KT)
sa nma l sa n l Takva. (KT) Anlayl, basiret sahibi. (KT)

nsa n- (II) sa n sa nu sa r an sa r u sa

Saknmak, dnmek, hesap etmek. (DLT II, AH, KT) Kayg, dnce, znt. (DLT III, AH, KT) Takv sahibi. (KB) Byk san. (DLT II) Kene, sakrga. (DLT II) Sayma, say, hesap. (KB, AH, KT)
u sa l u sa kni Her eyin hesabn yapan: Allah. (KT) Kyamet. (KT)

sa lasa lasa sz sa z s lasa la- (I) lasa la- (II) lansa lan- (I) lansa lan- (II) la sa lal sa l sa nu sa nu lu sl sal (I) sal (II)

Hesap bilir, hesap anlar. (KB) Hesap sormak. (KT) Saysz, hesapsz. (KT) Elbiseye bulaan meyva suyu yada hurma pekmezi gibi eyler. (DLT I) (A) ki sunan kimse. (DH) Hesaplamak, dikkat etmek, tanzim etmek, tedbir almak. (KB, AH) Saklamak, korumak. (DH, KT)
u sa la u Beki. (KT)

Korkmak. (KT) Saklanmak, ekinmek. (DLT II, KB) Gizlenmek. (DLT II) te uyanklk. (DLT I, KB) Takva sahibi, Allahtan korkan, muttaki. (KT)
sa nu ra Allahtan en ok korkan. (KT)

Takva, takva sahibi olma. (KT) (F) Sene, yl. (DH) Sal, keleklerden veya sazlardan yaplan sal. (DLT III) Sr, tutkaldan yaplan yapkan bir ey olup kymetli kaplarn zerine nak yaplr. (DLT III)

349

salsalalbet al al slr sal sal a at sal salmlasalmlasalnsaln- (I) salnsaln- (I) salulasalulasalsalsalu saltursaltursaman saman samda samduy (I) samduy (II) smi smi samlasamlasamstsamstsamursa sa san (I) san (II) sansan- (I) sansan- (II) sanasana- (I) sanasana- (II) sanasana- (III) saa

Gndermek, toplamak, iaret etmek, atmak, brakmak. (DLT II, KB, AH, DH, KT) (A) Metnet, kuvvet, salamlk, peklik. (AH) (A) Dzelme, iyileme, rahatlk, kar yol. (KB, KT) (F) Ba kumandan. (KB) A. (DLT III) Gem almaz, ba dik at. (DLT I) Sva malas. (DLT III) arpmak, savamak. (DLT II) karmak, soyunmak. (AH) Sarkmak. (DLT II, KB, AH) Bir eyin sarkmas. (DLT III) Grete iki adamdan birinin dierini tutarak sallamas. (DLT II) Kendisiyle akl ta atlan sapan. (DLT III) Saldrtmak. (DLT II) Saman. (DLT I, DLT II) Ayaa giyilen sandal. (DLT I) Ilk. (KB) Scakla souk aras bir yemek ad. (DLT III) (A) iten, dinleyen. (DH) Saaltmak, ila yapmak. (DLT III) ncitmek. (DLT II) Sarmsak. (DLT II) Ku pislii. (DLT III) Say, sayma, benzeme. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Vcut. (AH) Dnmek, sanmak, zannetmek. (AH, DH, KT) nsann yada baka eylerin bir eye dahil edilmesi, ondan saylmas. (DLT II, KB) Bir eyi saymak. (DLT III, AH) Sanmak, addetmek. (KT) Saymak. (DH, KT) Sana. (DLT III, KB, AH, DH) kr. saar kr. sarmusa kr. saan

350

sana saan saar sansanu san u san sanlsanlsansan sandru sandu sanduva sandva n salasalasalatsalatsanrsanrsanrusanrusansz sap (I) sap (II) sapsap- (I) sapsap- (II) sapanlasapanlasapsapsap saplsaplsapnsapnsaptsapt-

Daarck. (DLT I) Tad buruk olan her eit nesne. (DLT III) Sana. (KB) Vuran. (KB) Dmann yenilmesi, insana bir ey saplanmas. (DLT II) Bak vb. eylerin saplanmas. (DLT II, AH) Saplamak, arpmak, haner saplamak. (DLT II) ekime. (DLT III) Sandk. (AH) Blbl. (DLT II) Blbl. (KB) (A) kinci. (DH) Ku vb. hayvanlarn pislemesi. (DLT III) Pisletmek. (DLT II) Samalamak. (DLT III) Samalamak. (DLT II) Saysz, hesapsz. (DH, KT) Kl veya bak sap. (DLT III) Bir sze verilecek cevapta sra, bir eyde sra. (DLT III) neye iplik geirmek. (DLT II) Bir eyi sarmak. (DLT II) Bir yeri sabanla srmek. (DLT III) Sallamak, sallanmak, atn kuyruunu sallamas. (DLT III) adrn etei. (DLT I) Katlmak, ilave olmak, eklenmek. (DLT II) Bir ii zerine almak. (DLT II) At, kpek tr hayvanlarn kuyruk sallamas. (DLT II)
sapt an (DLT II) Kpek ve atn sahibini grnce yada sevinince kuyruk sallamas.

kr. saa

Bak vb. eyleri saplamak, drtmek, vurmak. (DLT III, KB, DH)

kr. sandva kr. sanduva

saplasaplasaplatsaplatsapl

Bir eye sap yapmak. (DLT III) Bir eye sap taktrmak. (DLT II) Kl, bak gibi eylere sap olmaya yarayan nesne. (DLT I)

351

sapsuz saptursaptursara u ulansara ulansaranl sary (I) sary (II) sary (III) arf sar an arsar arsar sar

Kulpsuz, sapsz. (KT) Herhangi bir eyi yamamak, rdrmek. (DLT II) Kadn yama. (DLT II) Kadnn ba rts rtmesi. (DLT III) Pintilik, cimrilik. (DLT II, KB, KT) (F) Ahiret saray. (KT) (F) Saray. (KB) (F) Yer, mekan, makam. (KT)
ortas sary ortas (F.T.) Yurt, mekan. (KT)

(A) Harcama, sarf. (DH) orak yerlerde biten bir ot. (DLT I) Sararmak. (DLT II, DH, KT) Taraf, yn, cihet; -a/-e doru. (DH) Sar. (DLT I, KB, DH)
sar vt sar erk sar kezik sar suw Sar boya. (DLT III) Kays, zerdali. (DLT I) Sarlk hastal. (DLT I) Karnda toplanan sar su. (DLT I)

lasar lal sar l sarlsarl- (I) sarlsarl- (II) sarm sarnsarn- (I) sarnsarn- (II) sarsarsartsartsar a sar a ay sar ay sarkm sar tsar t-

Bir eyi sar yapmak, sarya boyamak. (DLT III) Sarlk. (DLT II) Kzmak, darlmak. (DLT II) Sarlmak, tutunmak. (DLT II, KB) ecekleri szmede kullanlan ipek kuma paras. (DLT I) Bir eyi sarnmak. (DLT II, AH) e gce sarlmak. (DLT II) Bir ey sarmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Sark vb. eyler sardrmak. (DLT II) Sarkmak. (DLT III) Yaban hindibasna benzer bir ottur. (DLT I) Hayvanlarda bulunan ve krkbayr ad verilen bir ikembe. (DLT III) Souk gnlerde kar gibi yaan i. (DLT II) Sarkmak, damlamak. (DLT II) Damlatmak, sarktmak. (DLT II)

352

ursar ursarlasarlasarlansarlansarlasarlasarlatsarlatsarmau sarmalsarmalsarma sarmasarma- (I) sarmasarma- (II) sarmatsarmatsarmusa sarn sarp arrf sarsal sars sarstsarstsart sartlasartlasart surt sarusarusassassas sastsastsa (I) sa (II) satursatursaursaursatsat-

Herhangi bir svnn bir kaptan baka bir kaba boaltlmas sonucunda geriye kalan malzeme damlarsa bu ekilde ifade edilir. (DLT II) Sark vb. eyler sarma. (DLT III) Bir ey sarnmak. (DLT II) Bir eyi sarmada yardmlamak. (DLT II) Sark vb. eyler sardrmak. (DLT II) Bir eit ehriye olup nohut byklnde kesilir, hastalara verilir. (DLT II) szlmek, karlmak. (DLT II) Bir eyin baka bir eye sarlmas. (DLT I) p vb. eyleri sarmakta yardmlamak. (DLT II) Karmak. (DLT II) p vb. eyleri baka nesnelerin zerine sarmak. (DLT II) Sarmsak. (DLT II) Deve derisinden yaplan su tulumu; aatan oyulmu kap. (DLT I) G, etin. (KB) (A) Sarraf. (DH) Sansar. (DLT II) Kat, sert. (DLT I) Kaba davranmak. (DLT II) Tacir, tecimen, satc. (DLT I, KB) Bir kimseyi tacir saymak. (DLT III) Ayan pabu iinde kartt ses. (DLT I) Bir eyin zerine baka bir ey sarmak. (DLT III) Bir eyin kokmas, sasmas. (DLT III) Saks. (DLT I) Berbat etmek. (KB) Birbirini tutmaz. (KB) rkek. (KB) Takas yapmak, alacan vereceini kesmek. (DLT II) Mcevherat dizerken aralarnn ayrlmas. (DLT II) Satmak. (DLT II, KB, AH, DH, KT)
sat alsat n alSatn almak. (KT)

353

sata asat a- (I) sat a- (II) aasat a- (III) sat a alsat ala sat a- (I) a sat a- (II) sat sat l sat l l sat l sasat sasatlsatlsatnsatnsatr satsatsat un satlansatlansatma satsasatsasattursattursatulasatulasatursatursav (I) sav (II) savsavavb sava savursavursaw (I)

Mercan. (DLT III) demek. (DLT III) Yollarn birbirine balanmas, atlmas. (DLT III) Bir insann boynunu inemek, inemek, incitmek. (DLT III, KT) Mfteri, iftira. (KB)
sat a u ftira eden. (KB)

Bir eyin inenmesi, ezilmesi. (DLT II) Satamak, dvmek. (DLT II) Rastgelmek, kavumak, takas yapmak, saymak. (DLT II) Satma, sat, alveri, ticaret. (DLT I, KB, KT) Satc. (KB) Ticaret. (KT) Satlk. (DLT II) nsann bir maln, eyasn satmak istemesi. (DLT III) Satlmak. (DLT II) Bir nesneyi satar grnmek. (DLT II) Svme, pis, asl belirsiz demektir. (DLT I) Mal satmada yardmlamak, yarmak. (DLT II)
sat an Satan. (DLT II)

Satn. (DH) Cesaret gstermek. (DLT II) Kulube. (DLT I) Bir eyi satmak istemek. (DLT III) Sattrmak. (DLT II) Faydasz bir ey sylemek. (DLT III) Bir eyi saydrmak. (DLT III) Som. (KB) Sz. (KT) Brakmak. (KB) (A) Doru, doruluk. (KB, DH, KT) Kavga, ekime. (KT) Savurmak. (DH) Ata sz. (DLT III) kr. sav kr. saw

354

saw (II) saw (III) saw (IV) saw (V) saw (VI) sawasawasaw (I) saw (II) sawd sawlasawlasawlasawlasawrasawrasawru sawrulsawrulsawu sawulsawulsawursawursawurtsawurtsay yar say sye rsay rsaya saya say yim saypasaypasaypatsaypatsayrasayra- (I) sayrasayra- (II) sayram suw Sayram sayramlansayramlan-

Kssa, tarihsel eyler. (DLT III) Hikye. (DLT III) Mektup, risale. (DLT III) Sz. (DLT III, KT) Haberler, salklar. (DLT III, KT) Savamak, arpmak. (DLT II) Eli, haberci. (DLT III) Peygamber. (DLT III, KB, KT) Sepet, sele. (DLT I) Ata sz sylemek, ok sz sylemek. (DLT III) Karlkl olarak ata sz sylemek. (DLT II) Bir iin savsaklamas, gevemesi. (DLT III) Savrulmak. (DLT II) Bir eyin savrulmas. (DLT II) Souk. (KT) kr. so u Bir eyin geip gitmesi, akmas, bir yana meyletmesi. (DLT II, KB) Savurmak, buday pnden temizlemek iin rzgarda savurmak. (DLT II , KT) Savurtmak. (DLT III) Vcuda giyilen zrh. (DLT III) Kara talk. (DLT III, KT) (F) Glge; koruma. (DH) Bir yerin kara tal olayazmas. (DLT III) (A) Ses. (KT) Bir yerin kara talarla kaplanmas. (DLT III) (A m) Orulu. (DH) Bir eyi israf etmek. (DLT III) Mal israf ettirmek. (DLT II) Samalamak, hezeyana gelmek, akmak, tmek. (DLT III, KB, DH) Blbl gibi akmak. (DLT III, KB, DH) Topuktan yukar kmayan su, s su. (DLT III) Beyza ehrinin ad. (DLT III) Suyun azalmas, ekilmesi, iinden geilebilecek hal almas. (DLT III)

355

sayrasayrasayratsayratsz sazn s/ezs/ezseba sebeb sebet sebk secde sese- (I) sese- (II) see seilseilseim seiseirese rese rek se reresedretsedretsefer sefer sear sear seer seer sekentir sekeri Sekirme sekirtsekirt- (I) sekirtsekirt- (II) sekitsekitsekiz sekkiz sekrisekri-

Sayklar gibi ok sz sylemek. (DLT III) ok sz syletmek. (DLT II) (F) Silah. (KT) Al ta. (DLT III) Sanmak, zannetmek. (KT) (A) Ders. (DH) (A) Sebep, bahne, vasta. (KB, AH, DH) (F) Sepet. (AH) (F) Hafif, abuk. (DH) (A) Secde. (DH, KT) Semek, ayrmak. (KB, KT) Vahyetmek, bildirmek, iletmek. (KT) Sere kuu. (DLT III) Seilmek, ayrlmak. (KB) Sama tanesi. (KB) Bir eyi datmada, samada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Seyreklemek. (DLT III) Seyrek. (DLT I) Seyreklemek. (DLT II) Seyreltmek. (DLT II) (A) Sefer, yolculuk. (KB, DH, KT) (A. seer) Seher. (KB) kr.sear sear se Zuhal yldz. (KB) Haydut. (KB) Hotan yolunda bulunan kk bir ehir. (DLT II) Koturmak. (DLT III, KB, KT) Musallat etmek. (KT) Sektirmek. (DLT II) Sekiz says. (KB, KT) Sekiz. (DLT I) Bir eye komak. (DLT III) kr. sekkiz kr. sekiz kr. seer seer (A) Seher, tan yeri aarmadan az nceki vakit, seher vakti. (DH, KT)

356

sekritsekritseksn sek selm selmet selmetl selmetl selmetl selmetl Selk sem sem semiz semizlik semrisemrisemrisemrisemritsemritsemrgk semz sen en see seek seni seil seir senke senlesenlesenletsenletsereg sep Sepren septrseptr-

Sratmak, atlatmak, ara vermek. (DLT II) Seksen. (DLT I) Seki, dkkn. (DLT III) (A) Selam; selamet, emniyet, salim olma, esenlik, selam olsun!. (KB, DH, KT) (A) Selmet, salimlik, eminlik, iyi. (KB, DH, KT) (A.T.) Selamete ermi. (DH) (A.T.) Selmette olma, esenlik. (KB, KT) Seluklularn dedelerinin ad. (DLT I) (A) Sema, cezbeyle dnme. (DH) Semiz, kuvvetli. (DLT I, KB) Semizlik. (DLT II) Bir eyin semirmesi, yalanmas, kilo almas. (DLT III, KT) Semizlemek. (DLT II) Semirtmek. (DLT II, KB) Blble benzer bir ku, sere. (DLT II, KB) Semiz. (KT) Sen, ikinci tekil ahs zamiri. (DLT I, KB, KT) (A) Sen, vg. (KB, DH, KT) Fndk gibi kk ve tatl elma. (DLT III) Su iilen testi. (DLT III) Seni. (DH) nsann yznde kan ergenlik belirti izi. (DLT II) Da knts, da burnu, bir duvarn ucu. (DLT III) Fndk byklnde bir eit elma. (DLT I) Birisine sen diye hitap etmek. (DLT III, KT) Birisini kk drmek iin ona sen ifadesini kullandrtmadr ki Trkler byklere siz diye seslenirler. (DLT II) Kendisinde engi hastal bulunan at. (DLT III) Gelinin mal olan eyiz. (DLT I) Ouz ehirlerinden birinin addr. (DLT I) Gelin olacak kzn eyizini hazrlayarak gvenilir bir kiiye kz gveyinin evine gtrmesini emretmek. (DLT II) kr. semiz kr. semz

357

sepk ser serser- (I) serser- (II) serser- (III) serser- (IV) er serb sergek sergen serilseril- (I) serilseril- (II) serim serinserinserinmeklik serileserileserk serker sermek sermest sermetsermetsersn sertn ser server sesinsesinseilseilseiseiselinselinsetrsetr-

Snepe. (KB) (F) Ba. (DH)

serser-efrz (F) Ban yukar kaldran; yce, erefli. (DH)

Kzmak, kmak, kaba sz sylemek. (KB) Sabretmek, sabrl olmak, tahamml etmek. (AH, KT) Sabretmek. (DLT II) Sert szler sylemek, kaba konumak. (DLT III) (A) Toprak. (KB) (A) Serap, lde gne ve scan etkisiyle su ve yeillik grnmesi. (DH) Sarhoun sallanmas. (DLT II) Sabreden, sabrl. (KT) Gcenmek, hiddetlenmek, tahamml etmek. (KB) Yalpa yaparak der gibi olmak. (DLT II, KB) Sabr. (KB) Sabretmek. (KB, KT)
serinigli Sabreden. (KT)

Sabr. (KT) Buz stnde kaymak. (DLT III) Saks ve saks krklar. (DLT I) Haydut, ekiya. (DLT I) Sabr, sabretme. (KT) (F) Sarho, kendinden gemi. (DH) Bir eyin suyunun szlmesi, baln sudan karlmas. (DLT II) (F) Korku, dehet, aknlk. (DH) (A) Yenge burcu. (KB) Evlerde zerine eya konulan raf. (DLT III) (F) Ba, reis. (DH) At yada kleyi dvmee hazrlanmak. (DLT II) Dmn bakas tarafndan yada kendi kendine zlmesi. (DLT II)
seilgen zlen, izilen. (DLT II)

Ayrlmak. (KB) Bir eyin bandan zlmesi. (DLT II) Dm zdrmek. (DLT II)

358

sesesek sevsevevb sevd (I) sevd (II) sevd (III) sevdrsevdrsevilsevilsevin sevlsevlsevnsevnsewsew- (I) sewsew- (II) sewdrsewdrsewinsewinsewin sewindrsewindrsewisewisewitsewitsewmegi sewritsewritsewtrsewtrsewg sewglk sewk ne sewlsewlsewnsewnsewn sewni sewt sez (I) sez (II)

Dm vb. eylerin gevemesi. (DLT III) zlm. (DLT I) Sevmek. (AH) (A) Sevap. (AH) (A) ok kara. (DH) (A) Sevda. (KB) (F) Sevda, sevgi, iddetli istek. (DH) Sevdirmek. (AH) Sevilmek. (AH) Sevin. (AH) Sevilmek. (AH) Sevinmek. (AH) Arzu etmek temenni etmek, istemek. (KT) Sevdirmek. (KT) sevinmek. (KB) Sevin. (DLT III, KT) Sevindirmek, memnun etmek. (KB) Sewimek. (DLT II) Sevdirmek. (KB) Sevmeyen. (KB) Boaltmak, vazgeirmek. (DLT II) Sevdirmek. (DLT II) Sevgili, sevilen. (KB, KT) Sevgi. (KT) Sevilen nesne. (DLT I) Sevilmek. (KB) Sevinmek. (DLT II , KT) Rahatlk, ferahlk. (KT) Mjde. (KT) Zhre yldz. (KB) (F) Hak, doru, gerek. (KT) (F) Lyk, yarar, uygun. (KB, AH, KT) kr. sevin kr. sevsevkr. sevdrsevdrSevmek, dilemek, tercih etmek. (DLT II, KB, KT) kr. sevsevkr. sewin kr. sewdrsewdrkr. sewsew-

359

bolsez bol-(F.T.) Vacib olmak, gerek olmak. (KT) sezra (F.T.) Daha lyk, daha iyi. (KT)

seza seza sezsz sezsz szig sziglig szigsiz szik szikszikszinszin- (I) szinszin- (II) szin szindrszindrss- (I) ss- (II) sbz u sss a s an stststursturs (I) s (II) sdr a s r an d rl ls rlsdrsdrfat fat -s

(F.T.) Hakkyla, lykyla. (KT) (F.T.) Haksz. (KT) phe, zan, san. (KT)
szigli Sanan, zanneden. (KT)

kr. szik

pheli, tartmal. (KT) phesiz. (KT) Sezi, sezme. (DLT I) Sezmek. (DLT II) Sanmak, zannetmek, hesap etmek. (KT) Sezmek, sezinmek. (DLT II) Zan. (KT) phelendirmek. (KT) (and, ahd) bozmak. (KT) Bir eyi krmak, bozmak, ezmek. (DLT III, KT) Ddk, boru. (DLT II) Smak, byk abdest yapmak. (DLT II) Sk sk dk brakan kii. (DLT I) Fare, san. (DLT I) Strmak. (DLT II) Srtmak. (DLT II) Kaftann gse kadar olan iki eteinden birisi. (DLT I) Di etleri arasndaki aklk. (DLT I) atal trnakl olan sr, koyun, geyik gibi hayvanlarn trnaklar. (DLT II) Syran, kazyan. (DLT II) (A) Doruluk, i temizlii; szde durma. (DH) Bir eyin elden kaymas, syrlmas. (DLT II) Syrmak, krmek iinde yardmlamak. (DLT II) (A) Sfat, vasf, hal, keyfiyet. (KB, DH, KT) Benzetme eki olup arzu edileni ve syleneni kendisine benzetmek iin ismin sonuna getirilir. uls er: Kula benzeyen adam, o lans : ocuk gibi, ersig: er gibi . (DLT III) kr. szig

360

s - (I) s - (II) s an sa ns n-

Smak. (DH) Tesir etmek, etkilemek. (DLT II, KB) Sanm, kvrck olmayan dz sa. (DLT I) Snmak. (DLT II, KB, DH)
s nu s n u Snak, snacak yer. (KT) Barnlacak yer, sonunda varlacak menzil. (KT)

ndurs ndurs r (I) s r (II) rs rs r rlas rlas s t s ra tas tatats tatturs turs un

Sndrmak, himaye etmek, barndrmak. (KT) Hanlarn halk ile yaptklar bir eit av. (DLT I) Sr. (DLT I, DLT II) Islk almak. (KT) Srck kuu. (DLT II) Bir kimseyi sr saymak, o kiiyi sra nispet etmek. (DLT III) Smak. (AH) Alay. (DLT I, KB) ki da arasndaki geni dere. (DLT I) Alamak. (DLT III, KT) Alatmak. (KB) Bir eyi baka bir eye sdrmak. (DLT II) Yaban sr. (DLT I, KB)
ot s un ot S un Samur Kk insana benzeyen bir ot olup erkeklik kuvveti kalmayanlar Bura ann zehirlendii yerin ad. (DLT I) kullanr. Otun diisi ve erkei olup cinsine gre kullanlr. (DLT I)

kr. y la-, lala- la-

urs urzas za- (I) zas za- (II) s za zals zalz s z (I) z s z (II) snsnsta stata statstattat s s -

Sdrmak. (DLT II, KB) ki eyin arasna baka bir eyin sktrlmas. (DLT III) Di p ile di aralarn kartrmak. (DLT III) Aklk, boluk. (DLT I) Bir eyi baka eye sdrmak. (DLT II) Mest ve ayakkab gibi eylerde iki diki arasna konulan deri. (DLT I) ki eyi birletiren kenet. (DLT I) Snmak. (KT) Alamak. (DLT II) Alatmak. (DLT II) Az, yeterli olmayan. (DLT III) Bir nesneyi skmak. (DLT II)

361

as a- (I) as a- (II) s llrs rs skskl s ls man skrskrturs tursl sl smsmra sn (I) sn (II) snsnsnasnasna (I) sna (II) sna snalsnalsnansnansar sarlansarlansarsu saru snatsnatsndu sndursndur- (I) sndursndur- (II) slasla- (I)

Bir eyi elle yoklamak, okamak. (DLT III, KT) Acmak, merhamet etmek. (DLT III) zm vb. eylerin eylerin sklmas. (DLT II) Islk almak. (DLT II) time, arpma. (DLT I) zm vb. eyler skmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Skmak. (DLT II) zm skma zaman. (DLT I) Islk almak, ses karmak. (DLT II) zm vb. eyleri sktrmak. (DLT II) Gzel. (AH) Gzel. (AH) Bir eit yemek. (DLT III) Boy, pos. (DLT III, KT) Mezar. (DLT III) Krlmak, bozulmak, yklmak. (DLT II, KB, AH, KT) Birisini bir ite denemek, tecrbe etmek, snamak. (DLT III, KB, AH, KT) Snanm, tecrbe edilmi. (KB) Snav, imtihan, tecrbe edi. (KT) Bkz. sna Snanmak. (DLT II) Snanmak, eziyet edilmek. (KB, KT)
snanma Snama, deneme, tecrbe. (KT)

kr. sl kr. sl

kr. sin

kr. sna

Bir eyin taraf, yan, ciheti, canibi. (DLT III , KT) Bir kimseyi aciz grp ondan almak. (DLT III) ki kii bir ata bindiinde ikincinin bindii yer. (DLT III) Yana. (AH) Tecrbe ettirmek, snamak. (DLT II) Snd, makas. (DLT I) (yemin) bozmak, (szden) dnmek. (KT) Krmak, paralamak. (DH) Kpein soukta zrncmas. (DLT III)

362

slasla- (II) slasla- (III) su snu sp spa ur sr (I) sr (II) sr(r) rt rt srdm srsr- (I) srsr- (II) sr a (I) sr a (II) srl- (I) srlsrlsrl- (II) srnsrnsrsrsrn a srsrsrtsrtsrlasrlasrlansrlansrlatsrlatsrma srr srt srt

Kulan nlamas. (DLT III) Suyun donmas. (DLT III) Krk, krlm. (DLT III) Krk, krlm. (KB, DH) ki yana girmi tay. (DLT I) Hayvan torbas. (DLT II) Austos bceinin kard ses. Kalem ve benzerlerinin kard ses iin de bu ifade kullanlr. (DLT I) Kendisiyle in kseleri cillanp zerine nak yaplan macun, sr, kalp. (DLT I, KB) (A) Sr, gizli sz. (KB, AH, DH, KT) (DH) Srm. (DLT II) Kpek vb. hayvanlarn pislemesi, iemesi. (DLT III) Kee vb. eyleri sk dikile dikmek. (DLT III) Sra. (DLT II) ekirge, mecaz olarak tembel adam. (DLT II) Tesir etmek. (KB) Un, ya vb. eylerin ele bulamas. (DLT II) Bkz. sarn-. (AH) Bkz. sarn-. (AH) Sra. (KB) Bir ey dikmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Kee vb. eyleri ska sardrmak. (DLT II) anak, kse vb. eylerin srlanmas, zerine nak yaplmas. (DLT III) Bir ie hazrlanmak. (DLT II) anak vb. eyleri srlatmak. (DLT II) Eek palanndaki teelti. (DLT I) (A) Sr, gizli ey, gizli hakikat. (DH, KT) Kl, kaln kl. (DLT I) Herhangi bir szn izleridir ki adam onun hepsini deil, bir takm paralarn anlayabilir. (DLT I) kr. sr(r) kr. sr a kr. srn a kr. srr (A) Cehennemin stnde bulunan kldan ince kltan keskin kpr. kr. snu kr. su

363

srtlasrtla- (I) srtlasrtla- (II) sru sru lu s slslsta ast aalst alanst ana st astursturszsz- (I) szsz- (II) ursz ursztsztszlaszlaszla szlatszlatszurszursibek (I) sibek (II) sibiz kii Siccn si sidi i Si i kl itsi itsidr sidk sigil sigil sigrig

Hayvan kuyruunu iple bkmek. (DLT III) Kk bir dereden yukar doru kmak. (DLT III) Srk, adr direi. (DLT I) Genellikle srk yaplacak aalar iin bu ad kullanlr. (DLT II) Tutma ii, dizgesi. (DLT III) Herhangi bir eyin harici etkenlerden dolay bulunduu yere smamas, imesi. (DLT II) Mzrak. (KB) Kol vb. eyleri samak. (DLT III) Sanmak. (DLT II) Samak, sanmak. (DLT II) Yardm ve yar iin bilek samak. (DLT II) Odun vb. eyleri kestirmek, kydrmak. (DLT III) Erimek, zayflamak, bir eyin ucunun grnmesi. (DLT II) Szmak, erimek, belirmek. (DLT III, KB, DH) Eritmek, szdrmak, zayflatmak. (DLT II, KB, KT) Donmu bir svy eritmek. (DLT II) Di vb. eylerin szlamas. (DLT III) Souk su yada buzdan dolay dilerin yerek uyumas. (DLT I) Souk bir eyin dii szlatmas, szlamak. (DLT II) Eritmek. (KB) Deirmen tann kendi zerinde dnd demir. (DLT I) ocuun ierisine iemesi iin beiine konulan kam. (DLT I) Alk ve dalgn kii. (DLT I) (A) Siccin, Cehennemin en aa tabakas. (DH) emek. (DLT III) Bir gl ad. (DLT III) Koar bana yakn bir gl. (DLT III) etmek. (DLT II) (A) Sedir aac. (KT) Sidik. (DLT I) Siil. (DLT I) Dada atlamakla geilen yer. (DLT I)

364

sir sir sik siksikSikender sikertsikertsikilsikilsiki sikisikisikitsikitsikiz sikkiz siksen siktrsiktrsil kii silesilesiler silig er siliglik silksilksilkim silkinsilkinsm simk sm at simi sin sisisi sin sinde sindin sidrsidrsiek

(A) Sihir, by. (KT) Erkeklik organ. (DLT I) Cinsel ilikide bulunmak. (DLT II) skender. (KB) Saptrmak. (KB) Kadnn sikilmesi. (DLT II) Siki. (DLT I) Cinsel ilikide bulunmak. (DLT II) Siktirmek. (DLT II) Sekiz. (DH) Sekiz. (DH) Seksen. (DH) Siktirmek, cinsel iliki yaptrtmak. (DLT II) Her yemekten tiksinen, az yiyen kimse. (DLT III) Okamak. (DH) Sizler. (KT) Temiz, ince, yakkl, tatl dilli kii. (DLT I, KB) Temizlik, incelik, tatl dillilik. (KB) Silkelemek. (DLT III) Snepe. (KB) Silkmek, silkinmek. (DLT II) (F) Gm. (AH) (A) En yksek iki yldzn ad. (AH) Bkz. semat . (AH) ekirdek. (KB) Sen. (DLT III, DH) Yansma ve taklid ses. (DLT III) Pide. (DLT I) Sende. (AH, DH) Senden. (DH) Hazmetmek, sindirmek. (DLT III) Sinek, sivrisinek. (DLT III) kr. sen, sini Sindirmek, hazmetmek, sinmek. (DLT III, KB, AH, KT) kr. sizler kr. sekkiz, sikkiz kr. sekkiz, sikiz

365

sii sini (I) sini (II) siil siillensiillensiim siir siirsiirsiirlesiirlesiirlensiirlensiisiisirsir- (I) sirgen sirsir- (II) sit siph sips (I) sips (II) sipet sipt sir sret (II) sirke (I) sirke (II) sirkelesirkele- (I) sirkelesirkele- (II) sirkelensirkelensi sitsitsitemkr Sitgn

nsann iine sinen ey. (DLT III) Sen. (KB) Seni. (AH) Kocann kendinden kk olan kz kardei. (DLT III) Bir kz karde edinmek. (DLT III) Kabul. (KB) Sinir. (DLT III) Ya vb.eyleri sindirmek, emdirmek. (DLT III) Yaya sinir sarmak. (DLT III) Sinirlenmek, etin sinirlenmesi. (DLT III) Bir eyin sinmesi, szmas. (DLT III) Bir eyi yemek, sindirmek, yutmak. (DLT III, KT) fkeyi sindiren, yenen. (KT) Yutmak. (KT) Karlnda bir ey verilmeyen ve geri gnderilmeyen armaan. (DLT III) (F) Asker. (DH) (F) kr. (KB, KT) (F) yilik, ltuf. (KT) (A. sebed) . (AH) Karabiber ve kimyon gibi yemee katlan bir ot. (DLT I) (A. srr) Sr. (KB) (A) . (DH) Sirke. (DLT I) Bata treyen bit yumurtas. (DLT I) Bir eye sirke katmak. (DLT III) ocuun bandan sirke toplamak. (DLT III) nsann bitlenmesi. (DLT III) imi olan her nesne, yumru. (DLT III) Siymek, kk abdest, iemek. (DLT II) (F) Zlim. (KT) Ouz ehirlerinden birisi. (DLT I) kr. si kr. srr, sr(r) kr. seped kr. sen, sin

sret (I)(A) Hal, tavr, gidi. (DH)

366

sittrsittrsivsivsivsivsiv sivdrsivdrsiyh siyset (I) siyset (II) siysetl siysetl siz (I) siz (II) sizge sizik sizinsizinsizler sizletsizletsizni ofra so so an

etmek, siydirtmek. (DLT II) Svmek. (DH) (AH) (A) Baka, gayr, dier. (DH) (AH) (A) Siyah, kara. (DH) (A) Siyaset, idare etme, cezalandrma. (DH) (A) Siyaset. (KB, AH) (A.T.) Siyaset sahibi, idareci. (DH) iilcede byklere sylenen bir sayg sz; kklere sen denir. (DLT III) Siz, ikinci oul ahs zamiri. (KB, AH, DH, KT) Size. (DH) Sezi, sezme. (KB) phelenmek. (KB) Sizler. (DH, KT) Sizi. (DH) (A ufre) Sofra. (DH) Genellikle koyun stnden kuru yourt elde etme ilemine bu ad verilir. (DLT II) Soan. (DLT I)
ylan so an ylan Tulum gibi iri bir ylan. (DLT I)

kr. sevsevkr. sevdrsevdr-

kr. szik, szig kr. siler

Birisine saygdan, byklnden dolay siz diye seslenmek

kr. su an

So da Balasaguna gelip yerlemi bir ulus. (DLT I) so so l so llt tso ltra so raso u (I) so u (II) lanso u lanSoumak, serinlemek. (DLT III) Souk. (KB) Bir ey aramak iin eli koyna sokmak. (DLT III) Bir ey aramak iin bir yere el sokmak. (DLT II) Sormak, ekmek. (DLT II) (glge iin) koyu. (KT) Souk. (KB)
ne so u lu ne

kr. so u

kr. sawu kr. so

Soukluk iin hazrlanm her nesne. (DLT II)

Bir yerin souk olmas. (DLT II)

367

ulso ul-

St, su vb. eylerin ekilmesi, azalmas. (DLT II)

so ul an (DLT II) Topran suyu sormas, pnarn suyunun toprak tarafndan sorulmas.

so un unso un- (I) unso un- (II) u so uso ut (I) so ut (II) obet obet (I) obet obet (II) so so ar so m so lu lunso lunlu so luso ru so tu turso turso u ulso ul- (I) ulso ul- (II) u so u- (I) u so u- (II) sol solamu solsolsoldursoldur solusoluson altun so (I)

Soan. (DLT I) mek. (DLT II) Sidik vb. eylerden arnmak. (DLT II) Soumak, soumaya yz tutmak. (DLT II) Eki stten yaplm peynir. (DLT I) Bir eit dolma. (DLT I) (A ubet) Sohbet, karlkl konuma. (DH) (A) Vahdete ulamak iin tasavvuf ehli olanlarn yapt sohbet. (DH) Sokmak, koymak, ezmek, toplamak. (DLT II, KB) Boynuzsuz olan her hayvan, sa tamamen kel olan kimse. (DLT I) Bir aa paras am kozas eklinde kesilerek ii oyulur, bu para tarafndan delinerek okun zerine konur. (DLT I) Yemee imee doymazlk. (DLT I) Sokulmak, ukura girmek. (DLT II) Yerlemek, sokulmak. (DLT II) Gizlice. (DLT I) Sucuk. (DLT I) Sokturmak. (DLT II) Havan. (DLT III) Sokmak, ieriye koymak. (DLT II) Tuz vb. eylerin dvlmesi. (DLT II) arpmak. (KT) Tuz vb. eyler dvmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Sol, sol taraf. (DLT III, KB, DH, KT) Solak kii Solmak. (DH) Soldurmak. (DH) Solmak, renk atmak. (DLT II) Som altn. (DLT III) Bir adamn oluk ocuu. (DLT III)

368

so (II) so (III) sodasodaso ur solasolasolatsolatsora sorasorasorsor- (I)

Sonra. (DLT III , KT) Her eyin sonu, ard, arka, son. (DLT III, KB, AH, KT) Bir eyi kovalamak, srmek. (DLT III, KT) Yrtc bir ku ad. (DLT III) Geri dnmek. (KT) Sonucunu vermek, kbetini oluturmak. (KT) Son, sonra, baka, ayrca. (DH, KT) Bir ii kabul etmede tembellik etmek. (DLT III) Bir eyi soru olarak sormak. (DLT III, KB, DH, KT)
sor u u sorglg Sorucu, soran Sorulan, sorulacak olan. (DH)

sorsor- (II) sor u sort- (I) sortsortsort- (II) sortursortur- (I) rtur sortursortur- (II) soru soru sorulsorulsorulm sorulm sorusoru- (I) sorusoru- (II) sowu an soysoysoyu soyulsoyulasoyur asoyusoyusbi sgsgsg sgsg-

Emmek, sormak. (DLT III, KT) Kan alacak ie. (DLT I) Emmek, sormak. (DLT II) Surat asmak, yz buruturmak. (DLT II) Kaybolan bir eyi sordurmak. (DLT II) nsan vcudundan emme suretiyle kan aldrtmak. (DLT II) Sorma, soru, sual. (DLT I, DH) Sorucu, kaybolan bir eyi soran kimse. (DLT III) Sorulmak, sorguya ekilmek. (KT) Sorguya ekilen, mesul tutulan. (KT) Birbirini sorumlu tutmak. (KT) Sormak, imek. (DLT II) Soulcan yznden karnda oluan bir hastalk. (DLT II) Soymak, deriyi soymak, platmak. (DLT III) Soyulmak, hrszla uramak. (DLT III) Soyulmak, almak, dalmak, syrlmak. (DLT III , KT) (Mog.T.) Merhamet etmek, rahmet etmek. (KT)
soyur ama (Mog.T.) Rahmet. (KT)

Koyun vb. eylerin derisini soymada yardmlamak. (DLT III) Ba uzun ve sivri olan nesne. (DLT III) Svmek, kfretmek. (DH) Kebap etmee yarar olak veya kuzu. (DLT I) Svmek, kfrlemek. (DLT II) kr. sksk-

369

sgt sgtlensgtlensgtlk sksk- (I) sksk- (II) sksk- (III) sksk- (IV) ske skellik ski sklnsklnskln Skmen skmenlenskmenlenskti sktrsktr- (I) sktrsktr- (II) sklskl- (I) sklskl- (II) sklskl- (III) sknsknskn sk smrsmrsmrsmrsnsnsrek sysysydrsydrsynsynsz

St. (DLT I) Bir yerde st aalarn yetimesi, orann stlk olmas. (DLT II) Stlk, st aac biten yer. (DLT II) Bir eyi skmek. (DLT II, KB) Lanetlemek, kovmak. (KT) Svmek, kfretmek. (DLT III, KT) Diz kmek, kmek. (DLT II, KB)
olturske olturDiz kerek oturmak. (DLT II)

kr. sgsg-

Diz st. (DLT III) Hastalk. (KT) Eski. (KB) Etin kebap edilmesi. (DLT II) Kebap. (DLT III) Yiitlere verilen bir san. (DLT I) Kahramanlamak. (DLT II) Kepek. (DLT I, KB) Duvar, elbise gibi eyleri sktrmek. (DLT II) Svdrmek, kfrettirmek. (DLT II) Diki vb. eylerin sklmesi. (DLT II) Svlmek. (AH) Et vb. eylerin kzartlmas. (DLT II) Diz kmek. (DLT II) Svme. (AH) Svme, svme. (DLT I, KB, AH) Smrmek. (DLT II) Smrmek. (DLT II)
smrgen Smren. (DLT II)

Snmek, bitmek, tkenmek. (KB) Efsane, hikye. (KT) Sevmek. (DH) Sevdirmek. (DH) Sevinmek. (DH) Sz, kelm, haber. (DLT III, KB, AH, DH, KT) kr. sewsew-

370

sz ayma o sz o u

Konuma, hitabet. (KT) ir. (KT)

szi szleszle- (I) szleszle- (II) szleszle- (III) szlegi szlenszlenszleszleszletszletszley-alszley-alsu sususususu sul ub ub subsubsublasublasubtsubtsubuz an su ursu ursususutsutsulunsulunsulusulusuulsuul- (I) suulsuul- (II) suulsuul- (III) suusuusd su sd

Szc, maruzatta bulunan. (KB) (syleyen) olmak. (KT) Anlatmak, hikye etmek. (KT) Sylemek, konumak. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Syleyen, syleyici. (KB) Sz sylemek. (DLT II) Szlemek, sylemek, konumak. (DLT II, DH, KT) Syletmek, konuturmak. (DLT II, KT) (szleye + almak) Syleyebilmek. (DH) Su. (AH, DH) Bkmek, emek. (DLT III) Kr. s-, sun-. (KT) (A) Soru, sual. (KB, DH) (A) Sabah, sabah vakti. (DH)
ub ub-dem (A.F.) Sabah vakti, sabahleyin. (DH)

Bir eyin uzayp ularnn incelmesi. (DLT III) Bir eyin yanlarn daraltmak. (DLT III) Bir eyin ucunu sivriltmek. (DLT II) Mslman olmayanlarn mezarl, maatlk. (DLT II) Bir eyin sapmasn bildirir. (DLT I) Bir eyin srayayazmas. (DLT II) Bir eyin sramas, zplamas. (DLT III) Sratmak. (DLT II, KB) Bir eyin kabndan syrlp ekilmesi. (DLT II) Bir eyi yerinden karmada yardmlamak. (DLT II) (giysi, ayakkab) karmak. (KT) Almak, kmak, karmak. (KB) Deri yada elbisenin soyulmas. (DLT II) Sramak, kalkmak. (DLT II) (F) Fayda, kazan, kr. (DH) Tkrmek. (DLT III, KT) (F) Ticaret, alveri. (DH)

371

su u suf f sufasufasu an d su d ratsu ratulsu ul- (I) ulsu ul- (II) su ur ubet ubet su

Tkrk. (DLT I) Yn ipliklerinden elle rlen kuma. (DLT III) (A) Sf, Tasavvuf ehli kimse. (DH) Gizli sz sylemek. (DLT III) Soan. kr. su an Kn sra ile dostlar arasnda yaplan len, gezek ziyafeti. (DLT I) Bir yeri aratmak, orda olan her eyi grmek. (DLT II) Kaybolmak. (KB) Suyu ekilmek. (AH) Kelere benzer bir eit ada tavandr ki derisinden yamurluk yaplr. (DLT I) (A) Sohbet. (KB, AH) Yalnz, kimsesiz. (DLT I)
su er erek su erek A gzl, alak. (DLT III, KB, AH) aret parma. (DLT III)

Su na Ouz ehirlerinden biri. (DLT I)

kr. obet obet

su a (I) Su a (II) su nsu nlansu lansu lu sulasulasula ul ul sul suln sulund suma sumlsumlsumltsumltsumlusumlu-

Ak geyik. (DLT II, KB) Ouzlarn Farslara verdii ad. (DLT II) Birisini parmakla gdklamak. (DLT III) Ykamak. (DLT II) Tamah etmek. (KB) A gzllk. (KB, AH) Sulamak. (DH) Bkz. tala . (DLT I) (A) Bar, sknet, rahatlk. (DH) (A) Sultan. (KB, DH) Erkein arkaya doru salverdii sa. (DLT I) Islanm budayn kurutulup tlmesi sonucu yaplan bulama. (DLT III) Trkeden baka bir dil konumak. (DLT III, KT) Trkler Trke bilmeyenlere sumlt derler. Birisini Trke olmayan bir szle Trklerin yannda konuturmak. (DLT II) Farslarn kendi dillerinde konumas. (DLT II)

372

sun sunsunsundla sundr sun su ur l sunma l sunu sunulsunulsunusunusunz sur surtsurtsre ret (I) ret (II) ret (III) ret (IV) sur sur r- ibr r-i ibr a sur a ulasur ula-

Yumuak huylu . (DLT III) Sunmak, ikram etmek, uzatmak. (DLT II, KB, AH, DH, KT) kr. su-, ssu- sayr kuu, yunt kuu. (DLT II) Deniz. (DLT II) Evin kirileri. (DLT III) Sungur kuu. (KB) badet, kulluk etme. (KT) rek otu. (DLT III) Uzatlmak. (AH) Sunmak. (DLT II) Pire cinsinden bir hayvan. (DLT I) Dudan yemek yerken kard ses. (DLT III) At vb. eyleri srtrmek. (DLT II) (A) Sure. (KT) (A) Hal, durum. (KT) (A) Heykel. (KT) (A) Suret, ekil. (KB, DH, KT) (A) Tasavvufta maddedir. (DH) (F) Krmz. (DH) (F) Mezmir. (KB) Lk aacnn zamkdr. (DLT I) Ban sapa giren ksmn salamlatrmak. (DLT III) kr. so ur

ulan lansur ulan- (I) Bak, balta gibi eylerin sapnn sktrlmas. (DLT II) ulan lansur ulan- (II) Bir yerde yaban hindibasna benzer bir otun yetimesi. (DLT II) suru surulasurulasus a sus sutsutsuttursuttursuv suvu Buday baaklarndaki taneler sertlemeden nce, baak alevde tlr, sonra da dvlerek yenir, tme, firik. (DLT I) Ekini yeme maksadyla tmek. (DLT III) Kendisiyle su ve suya benzer eyler almaya yarayan nesne. (DLT I) Kova. (DLT I) Tkrmek. (DLT II) Tkrtmek. (DLT II) Su. (AH) Cvk, sulu olan nesneler. (DLT III) kr. suw, su kr. su -

373

suw suw suwal- (I) suwalsuwalsuwal- (II) (I)lsuwar (I)lsuwasuwaarsuw arlansuw lansuwsuwsuwlasuwlasuwla (I) Suwla (II) suwla suwlansuwlansuwlatsuwlatsuwlu suwsasuwsasuwsam suwsatsuwsatsuwssuwssuwsu suya u suyran asuyur asz szn s (I) s (II) sssb sbn sisi-

Akarsu. (KT) Su. (DLT III, KB, KT) Ekin vb. eylerin sulanmas. (DLT II) Ev vb. eylerin svanmas. (DLT II) Su iirilmek. (KT) Ev vb. eyler svamada yarmak, yardmlamak. (DLT II) Sulamak. (DLT II) Bir eyin sulanmas, zelliini kaybetmesi. (DLT II) Bir eyin suyun okluundan dolay cvklamas. (DLT II) Bir hayvan yada baka bir eyi sulamak, su imek. (DLT III, KT) Hayvan sulanacak olan yer, sulak, suvat. (DLT I) Bir yer ad. (DLT I) Dal buda olmayan aa. (DLT III) Sulanmak. (DLT II, KB) Sulatmak. (DLT II) Mendil. (DLT I) Susamak. (DLT III, KB, KT) Susam. (KT) Susatmak. (DLT II, KB) Bir eyin sulanmas. (DLT III) Budayn kuvveti gittikten sonra alnan son suyu, zerine su katlan ayrana da byle denir. (DLT I) Horozun ayandaki mahmuz. (DLT III) Minare yada minareye benzer eyler gibi uzun olan her nesne. (DLT I) Balamak, merhamet etmek. (KB) (F) Yanma, tutuma, scaklk. (DH) (F) Yakan, yakc. (DH) Asker, ordu. (DLT III, KB, KT) Yanda. (KT) (KT) kelime olup Allahn adlarndandr. (DH) Bir nesnenin tatlanmas, gzellemesi. (DLT III). (KB) kr. susu(A) Her trl kusur ve eksikliklerden arnm manasna gelen bir kr. suv, su

374

sig (I) sig (II) sik (I) sik (II) sinsinsirsirsitsitsg sk snsnssres rers rrns rnsgln sgrg skel sken ski sknesknesksk skt sl sleslesli slg slk (I) slk (II) sek sngek snnet (I) snnet (II)

ilecek ey, urup. (KB) Tatl, ho, gzel. (KB) Tatl, lezzetli. (DLT I) arap. (DLT I) Tat bulmak. (KB) Bir eyin tatlanmas. (DLT II) Tat vermek, tatlandrmak. (DLT II, KB) Tatl, ho, gzel. (KT) Tatl. (DH) Tat almak. (DLT II) Nesnenin tatlanmas. (DLT II) Srklemek, zorla ekmek. (DH, KT) kr. s re-. (KT) Srklenmek. (KT) Sln kuu. (DLT I) Kadnn avret yeri. (DLT II) Hasta. (DLT I) Eek yknn bir tarafnda olan sepet, sele gibi eyler, seklem. (DLT I) Ku. (KB) Siile ila yapmak. (DLT III)
skneg Et ile trnak arasnda kan sivilce. (DLT II)

kr. sik, sk, sg kr. sig, sk, sg kr. sig, sk, sg

kr. sk, sig, sik kr. sik, sig, sg

kr. s rr-

Dadaan, odunu salam aa. (DLT II) (A) Skut, susma. (DH) Ette ve aata olan yalk, slaklk. (DLT III) Sava yapmak, dmana asker gndermek. (DLT III) Klelere verilen adlardan. (DLT III) Askerli, askeri olan. (KT) (A. slk) Bir yola girme, bir tarikata katlma, balanma. (DH) Orduya ait. (KB) Kemik. (AH) Kemik. (DH) (A) Snnet. (KB) kr. sngek, sk kr. sek, sk

(A) det, tre, kanun; Hz. Muhammedin hareket ve szleri. (DH, KT)

375

s sk sklensklenslesles S (I) sssprk sprlsprlsprndi sprndi sprsprsprg srsr- (I) srsr- (II) srsr- (III) srsrsrk srilesrilesrk srkilesrkilesrsesrsesrtsrtsrtk srtlsrtlsrtnsrtnsrtrsrtr- (I) srtrsrtr- (II) srtsrt- (I) srtsrt- (II) srr srg srlsrl- (I) srlsrl- (II)

Sng, mzrak. (DLT III, KT) Kemik. (DLT III, KB, AH, KT) Kemiklenmek. (DLT III) Snglemek. (DLT III) Savata saldrma, sng drtme. (DLT III) Erkek ad. (DLT III) Savamak, arpmak. (DLT III) Bir insana kznca byle denir. (DLT II) Sprlmek, temizlenmek. (DLT II) Sprnt. (DLT II) Sprmek. (DLT II) Sprge. (DLT II) Kovmak, srmek, devam ettirmek. (DLT II, KB, DH, KT) Srmek, meshetmek. (KT) Ta atarak uzaklatrmak. (KT) Srmek. (DLT III) Gece toplants. (DLT I) Kura ekmek. (DLT III) Souk. (DLT I) Herhangi bir eyi kovalamak, srmek. (DLT III) Bir eyi srmek istemek. (DLT III) Srtmek. (DLT III, DH) Ezilen, srtrlen. (DLT I) Bir nesnenin baka ey zerine srlmesi, srtlmesi. (DLT II) Srtmek, srtnmek. (DLT II) Srgn etmek. (DLT II) Koyun vb. hayvan srdrmek. (DLT II) Bir ey srtmede yardm ve yar etmek. (DLT II) Bir eyin iine baka bir nesne srmede yardm ve yar etmek. (DLT II) (A) Srr, sevin. (AH) Sr, hayvan srs. (DLT I, KB, KT) Srlmek, uzaklatrlmak. (KT) At vb. eylerin srlmesi, boncuk ve benzerlerinin ezilmesi. (DLT II) kr. sek, sngek

376

srlsrl- (III)

Herhangi bir eyin kendi kendine ezilip dalmas. (DLT II)

srlgen srlmi Srlen, srgn. (DLT II) Srlm, kovulmu. (KT)

srnsrn- (I) srnsrn- (II) srndi srsrssssssgrssgrsst (I) sst (II) sst (III) sstel sstlu sstra sstrsstrsslsslssnssnssssst stgerstgerstn swlin swri swritswritszszszgn szlnszlnszlszlszme sztrsztr-

Kanmak. (DLT II) Sert bir eyin dvlp ezilmesi. (DLT II) Srnen. (KB) Aygrn ksra amak istedii zaman onu dileyerek srklemesi, itimek. (DLT II) kz vb. hayvann ssmesi, boynuzlaryla arpmas. (DLT II) Ko sr gibi hayvanlarn boynuzlaryla insanlara saldrmas. (DLT II) (F) Gevek, tembel. (DH, KT) (F) G kaybetmek, zayflamak. (KT) (F) Hafifletilmek, azaltlmak. (KT) (F.T.) Gten dmek, zayflamak, gevemek. (KT) (F.T.) Duraklama, srece ara veri. (KT) (F.T.) ok gevek. (DH) Kou tos yaptrmak. (DLT II) Boynuzla vurulmak. (KT)
sslmi Boynuzlanarak ldrlm. (hayvan, KT)

Vurmak, arpmak. (DLT II) Savamak, arpmak. (DLT II) St. (DLT III, KB, KT) Yourdu st yapmak. (DLT II) (F) Stun. (DH) Bkz. sgln. (DLT I) Kl, mzrak, amdan, i gibi kk eyadan ucu sivri olan herhangi bir nesne. (DLT I) Sivriltmek, keskinletirmek. (DLT II) Szme eylemi. (DLT II, KB) Rengi kara, dikenli bir da aacdr. (DLT I) Szlmek. (DLT II) Szlmek. (DLT II) Ke denilen yasz, kuru peynir. (DLT I) Szdrmek. (DLT II)

377

szk szlszlsznszn-

Szlm. (DLT I, KB, AH) St, su vb. eylerin szlmesi. (DLT II, KB) Bir ey szer gibi grnmek. (DLT II)

378

a d dn gird (I) gird (II) a a h hnme ir kir alau amua (I) amua (II) n anu ap ap ar ar arb arb ar ar a at aaaurauraut at t aranc aranc aw yed eb Alacal bir kutur. (DLT III) (F) Sevinli, mutlu, en. (DH, KT) (F) Sevinli, memnun. (DH) (F) Acemi. (DH) (F) rak, talebe. (DH) (F) Dal. (DH) (F) ah. (AH, DH) (F) ehnme. ranl ir Firdevsnin yazd mehur eser. (KB) (A) ir. (KB) (A) Allaha kreden. (DH) in kumalarndan bir eit. (DLT I) Yenilen bir eit ot. (DLT I) Bezek, ss. (KT) (A) an, hret. (DH) ine yakn bir ehir. (DLT I) ap ap vurmak, apr upur ses karmak. (DLT III) Yamurun saanak halinde yamasndan veya herhangi bir akarn kard ses. (DLT I) (A) arap, iilecek ey. (DH, KT) (A) art. (KB) rkek at. (DLT III) amak. (DH) Kartrmak. (KB) Kr, alaca. (KB) Cesaret, cret. (DLT I, KB) (F) Merdiven. (KB) (F) Satran. (KB) en gibi bir ot olup bununla elbise temizlenir. (DLT III) (F) ayet, eer, ola ki. (DH) (F) Gece. (KT)

379

ebi ebnem eddd eddd ef efat efatl efatl ef ef ef at eh ehdetl ehdetl detl ehd ehd ehd ehr ehvet ehzde ehzde ek eker ekirtk ekk eklenekleneklig eksiz el l el ele em em emsr emsr enbe (I) enbe (II) enbuy ep er(r) er er

Kk demir omak, baston. (DLT III) (F) iy. (DH) (A) eddad. (KB) (A) Allahn sonsuz rahmetine snarak suluyu balama (A.T.) efaat sahibi. (DH) (A) efaati. (KT) (A) efkat, acma, acyarak sevme. (DH) (F) ah. (DH) (A.T.) ahit olan, ehadet eden. (DH) (A) Bal. (AH) (A) Allah yolunda veya yce bir gaye iin can veren mmin. (DH, KT) (F) ehir. (DH) (A) ehvet. (KB, KT) (F) ehzade. (DH) (A. ekk) phe. (KB, DH, KT) (F) eker. (KB, AH, KT) Fstk. (DLT II) (A) phe. (AH, DH, KT) (A.T.) phe etmek. (KT) (A.T.) pheci. (KT) (A.T.) phesi olmayan, emin, inanl. (KT) Yntemsiz. (DLT I) (A) elise. (KB) (F) Bir mum. (DH) (F) Kl. (DH) (F. enbh) Cumartesi, cumartesi tatili. (KT) (F. enbh) Gn. (DH)
lenbe l(F. enbh F.T.) Cumartesi yasana uymak. (KT)

ehdet ehdet(A) ehdet, kelime-i ehdet, ahit olma. (KB, DH)

kr. ekk

kr. ek ek

Baka bir davetten sonra geceleyin gidilen iki ziyafeti. (DLT III) Acelelik anlatan bir edat. (DLT I) (A. err) er, ktlk. (KB, KT) Yer ad. (AH) kr. err

380

erb erb erbdr erbdr erbet eref era era erasz erasz s erf erf erm ermende err eeetretrev evket lenev leneyd eyd ey ey eyl eyl l ey eyn n i ir ir ibh ibih iddet if if iftar ikeste

(A) ki, arap. (KB, AH) (A.F.) Ski. (KB) (A) erbet. (DH) (A) eref. (AH) (A) eriat, Allahn emir ve yasaklar. (DH, KT) (A.T.) eriatsz. (DH) (A) erefli. (KB) (F) Hay, utanma. (AH, DH) (F) Utanga. (DH) (A) Ktlk. (AH) Dm, ba vb. zmek. (DLT II) Dm zdrmek. (DLT II) (A) iddetli istek. (DH) (A) Ululuk, ycelik, hamet. (DH) (A.T.) evk duymak, comak, ok arzu etmek. (DH, KT) (F) Tutkun, dkn, sevgiden akln yitirmi. (DH)

kr. arb arb

kr. er(r)

(A) eyh, byk ve yal kimse; mrit, ilim ve fazilette stn kimse. (DH) (A.T.) eyhlik. (DH) (A) eytan, iblis. (DH)
eyn-la eyn-lan (A) Allahn lanetine uram eytan. (DH)

kr. yek

Taht, sedir. (DLT III) i. Tutma denilen yemei dizmek iin kullanlan nesneye de bu ad verilir. (DLT I, DLT II) ktlklerden korusun anlamna gelir. (DLT III) (A) iir. (KB, KT) (A) Benzer. (DH) (A. ibh) Benzer. (DH) (A) iddet. (DH) (A) ifa, derman. (KB, AH, DH, KT) (Tac.) Tavan. at. (KT) (F) Krk, krlm. (DH) kr. ibih kr. ibh kr. i in Hakanlarnn selamland bir sz. Tanr fenalk vermesin,

381

ikestelik r re rn i iive ol om omlu pik u u lu ule ule ulesiz ulesiz unda un ar r (I) r (II) ut ut uwauwauwauwauwatuwatbhe de (I) de (II) k kr

(F.T.) Krlmlk, krlm olma. (DH) (F) Arslan. (DH)

r-i ud r- ud (F) Allahn arslan, Hz. Alinin lakabdr. (DH)

(F) ra. (KB) (F) Tatl. (AH) i. (KB) imek. (DH) (F) ive, naz, eda. (DH) u. (DH) (F) om, uursuz. (DH) (F.T.) Uursuzluk. (DH) rp, meyva yenildikten sonra atlan ey. (DLT I) Bkz. . (DLT III) Tilki zm. (DLT I) (A) ule, alev, parlt, klk; i aydnl. (DH) (A.T.) Iksz, karanlk; i aydnlndan yoksun. (DH) yle, u ekilde. (DH) unkar, bir av kuu. (DH) (F) Karklk. (DH) (F) Tuzlu. (KT) Krkayak, rmcek, yan gibi bir bcek. (DLT III) Fsldamak. (KT)
uwama Gizli konuma fsldama. (KT)

kr.

Sz fsldamak. (DLT II) Fsldamak. (DLT II) (A) phe. (KB, DH) (F) Gizli. (AH) (F) Piman. (AH) Susturma edatdr. (DLT I, KB) (A) kr, hamd, memnunluk gsterme. (KT)
tekr tekr tegli (A.T.) kretmek. (KT) (A.T.) kreden. (KT)

kr. kr

kr le

(A. kr) kr. (KB, DH)

kr. kr

Argu ilinde yetien bir ot olup kk yenir. (DLT III)

382

nk r r t tk

nar aac. (DLT I) (A) Balama. (DH) Soy, asl. (DLT III) Sr boynuzundan yaplan divit. (DLT I)

383

T t a am at atl atl ab ab taba (I) taba (II) aba tabalatabalataban tabanlatabanlatabaru tabat tabat abb tabr tabr b tabla tbt tabuztabuztabuz a tc tad un tadu ta un tadun ta ta bn ta ar ta ay (F) T, vaktaki. (DH) (A) Yiyecek, yemek. (DH, KT) (A) badet. (KB, DH, KT) (A.T.) Taat sahibi. (DH) (A) Huy, tabiat. (KB) Bkz. tapa . (AH) Bana, benden yana. (DLT III) (A) Tabaka, kat. (DH) Knamak, ayplamak. (DLT III) Taban, deve taban. (DLT I) Bir eye ayakla vurmak. (DLT III) Cihet, taraf, yn. (DLT I) (A) Tabiat. (AH) (A) Tabip, doktor, hekim. (DH) (A) Tbir. (KB) Bir eye raz olmak. (DLT I) (A) Sandk. (KT) Bilmece sormak. (DLT II) Bilmece. (DLT II) (A) Ta. (KB, DH) Frat ve Frata benzer dere. (DLT I) nsann yaratl zellii, ftrat, tabiat. (DLT III, KT) Tosun, iki yana gelmi sr. (DLT I) Bir yandaki buza. (DLT III) Da. (DLT III, KB, DH, KT)
ta da yat an Rhip. (KT)

(A) Zarar, aldan. (KT) Daarck, ierisine buday ve baka eyler konan nesne, harar. (DLT I, KB) Day. (DLT III , KT)

384

ta ta ta llta t lata lalatta latta uzma ahret ahret hir tah tah tahek taiyye taiyye tat tat (I) tat tat (II) tata tata tatu tatu ta ta ta a u at at ta dr ta lta lta r ta r takld ta sr turta turta u tal taltaltalatala-

Yabani. (KB) Yozlamak, daa kmak. (DLT II) Keskin bir nesnenin ta vb. eylere deerek krelmesi. (DLT II) Datmak. (KB) Hayvanlarn yarasn dalamak. (DLT III) Yaray dalatmak. (DLT II) Etine dolgun, bodur kiiler iin bu ad kullanlr. (DLT II) (A) Temizlik, temizlenme. (DH) (A) Temiz, pak, her trl kirden arnm. (DH) ahin kuu brakldktan sonra bu szle arlr. (DLT III) Bir eit in ipei. (DLT I) (A) Selm. (KT) (F) Ar. (KT) (F) Taht. (KB, DH, KT) (F tate) Tahta, levha. (DH, KT) Erilmemi, ham ipek. (DLT I) Mkil. (KB) Takma eylemi, bir eye ip balamak. (DLT II) Tavuk yl. (DLT I) (A) G, kuvvet. (KB, DH) (A) Takat, kuvvet. (KB) (A) Takdir. (KB, KT) Dahi, ve, daha, henz, sonra. (DLT III, KB, DH, KT)
ta biri br, dieri. (KT)

Taklmak, dizilmek. (DLT II) Yansma ses. (DLT I) (A) Taklit, sahte. (DH) (A) Kusur, kusurlu olma, geri dnme. (KB, DH, KT) Taktrmak, dizdirmek. (DLT II) Tavuk. (DLT II) Ya dal, dal. (DLT III, KT) Dalmak. (DH) Yama etmek. (KB) kr. ta a u, tavu

385

tala u (I) tala u (II) tala al al aleb lib talas (I) Talas (II) talatalatalbntalbntal a tal u tal u urtal ur- (I) urtal ur- (II) alantal alantal an tal ltal ltal tal u talprtalprtalptalptalturtalturtalu talu talulatalulatam tamtamama ama tama tama

abuk ldren zehir. (DLT I) ars. (DLT I) Dalak. (DLT I) (A) Brakma, terk etme, boama, boanma. (DH, KT) (A) Talep, istek. (AH, DH) (A) steyen. (DH) At yarnda, top oyununda meydann sonuna ekilen ip. (DLT I) Taraz diye bilinen bir ehir, iki blgeden ibarettir. (DLT I) Vurumak, dmek. (DH) Bir eyin rpnmas. (DLT II) nsan ldrecek derecede iddetli tipi. (DLT II) Hayvan srtna ykletilen ykle ip arasna sokulan bir yk denge aac. (DLT I) Baltann sapn sktrmak iin aklan ivi. (DLT I) Bulanmak, karmak. (DLT II) Tipinin balamas. (DLT II) zmn koruklanmas, salkm koruk olmas. (DLT III) Kavut. (DLT I) Dalarn att yer. (DLT I) tilmek, kaklmak, defedilmek. (DLT II) Bir eyi drp bkmede yardmlama, yarma. (DLT II) Erilmi, bklm nesne. (DLT I) Kularn kanat rpmas. (DLT II) Kanat vurmak, dalgalanmak. (DLT II) Birini bayltasya kadar dvmek. (DLT II) yi, sekin. (AH)
talu ne Seme nesne. (DLT III, KT)

Bir eyi semek. (DLT III, KB, AH) Duvar, yap. (DLT III , KT) Damlamak. (DLT II, KB, DH) (A) Tamahkrlk, a gzllk. (KB, DH, KT) Bkz. tama . (AH) Boaz. (AH)

386

amal amal l tamm Taman tamurtamurtamdu tamdurtamdurtam a (I) tam a (II) tam a (III) a tam a tam a latam a laalatam alaal tam al (I)

(A.T.) Tamahkr. (DH) (A) Tamamlanm, tamam. (KB, AH, DH)

tamm (A) Tamamen. (DH)

Kagarn ortasndan akan bir dere. (DLT I) Sepelemek. (DLT II) Kuvvetli, alevli ate. (DLT I) Tututurmak. (KB) Damga. (KT) Hakann ve bakalarnn damgas. (DLT I, KB) Denize, gle veya dereye dklen suyun bir kolu. (DLT I) Damgac, mhrdr. (KB) Damak. (DLT I) Bir kimsenin boazna vurmak. (DLT III) Bir yazya Hakann damgasn vurmak, damgalamak, mhrlemek. (DLT III, KT) Hakandan bakasnn yemek yememesi iin zerine damga vurulmaya hazrlanm sofra. (DLT II)

tamdu Yakt. (KT)

al tam al (II) Kk ibrik. (DLT II) al tam al (III) Bir kiilik sofra. (DLT II) urtam urtamntamntamnd tamr tamtamtamttamttamturtamturtamturtamturtamu tamu tamu tamulatamulaDamlayayazmak. (DLT II) Kiinin tek bana stten ya karmas. (DLT II) Damla. (DLT I) Damar. (DLT II) Damlamak. (DLT II) Damlatmak. (DLT II) Ate, kandil yaktrmak. (DLT II) Damlatmak. (DLT II) Cehennem. (DLT III, KT) Cehennem. (KB, DH, KT)
ot tamu ot Cehennem atei. (KT)

kr. tamur

kr. tamu , tamu kr. tamu , tamu kr. tamu , tamu

Cehennem. (DH) Suyun setini, germecini sklamak. (DLT III)

387

tamulu tamur tamurtamurtamur an tamuztamuzan an tan tantanta ta (I) ta (II) ta (III) ta (IV) tata()l )ltan ()ltantantanulatanulatan la tantanl tan l taltal- (I) taltal- (II) tantanatar atantan- (I) tantan- (II) taztaztalatalatalatalatalattalat-

Cehennemlik. (KB) Damar. (DLT I, KB, DH, KT) Kanamak, damlamak. (DLT II) Damlayan. (DLT II) Su ve benzeri eyleri damlatmak. (DLT II, KB) (A) Ayplama, ayp. (KT) Sabah akam esen serin esinti. (DLT III) Bir eyi inkr etmek, kamak, uzaklamak, iman etmemek. (DLT III, KB, DH, KT) Bkz. ten . (AH) Elek. (DLT III) Tan, sabah vakti. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Eski zamandan kalm olan yap. (DLT III) Acayip, alacak ey. (DLT III, KB, AH, KT)
tan an nkr eden, kfre dalan. (KT)

kr. tamr

Bir eyi sarmak. (DLT III) nkr edilmek. (KT)

tanma nkr etme. (KT)

Et vb. eylerin bozulup kokmas. (DLT II) Ekmek vb. eyleri inemek. (DLT III, KT) Erte, yarn, sabah. (DH) Tanmak. (DH) Kfir, iman etmeyen. (KT) Bir eyin sarlmas, balanmas. (DLT III) armak. (KB) Bir eyi sarg ile sarmak. (DLT III) Hayret etmek. (KB) stiare etmek, mzakere etmek. (KT) Karlkl olarak borcu inkr etmek. (DLT II) fke ile kabarmak, imek. (DLT III) Bir ii garipsemek, acayip bulmak, armak. (DLT III, KB, KT) Bir eye amak. (DLT III) alacak bir eye drmek, ok artmak. (DLT II) kr. tanutanu-

388

l tanma l Tar

Kfr. (KT) Tanr, Allah. (KT)

Tarda adn yanTar a yanTarn Tarn bilgen Tar tuta Tar tuta and Tagut. (KT) Tvbe etmek. (KT) Dindar, zahit. (KT) Tanrya, Tanr adna. (KT) Allaha and olsun ki. (KT)

kr. Teri

Tarn barlama- Tanry inkr etmek, kfre girmek. (KT) barlama-

tansf tasu tanturtanturtanutanu- (I) tanutanu- (II) tanutanu- (III) tanu (I) tanu (II) tau (I) tau (II) tau (III) tanu lu tanultanultanutanutanuttanuttap (I) tap (II) tap (III) keltap keltaptap- (I) taptap- (II) taptap- (III) tapa tapalattapalattapar

(A) ki eit ksma ayrma. (KB) alacak, acayip ey. (DLT III, KB, AH) nkar etmek. (DLT II) Emir vermek. (DLT III) Tanmak. (KB) Nasihat vermek, salk vermek. (DLT III) Doru, gerek ahit. (KT) Tank, ahit. (DLT I, KB, KT) Armaan. (KB) evgen oyununda gerilen ipten- topu geirebilen adama verilen ipek kuma. (DLT III) Savata mzraklarn, bayraklarn ucuna taklan ipek kuma. (DLT III) ahitlik, tanklk. (DLT II, KB, AH, KT) Sz sylemek. (DLT II) Danmak. (DLT II) Bir eyi bakasna tavsiye etmeyi, ulatrmay sylemek. (DLT II) Elverir, yetiir, kfi, yeter. (DLT I, KB, KT) abuk. (AH) Yaralama ve dvme izi. (DLT III) Yetmek, yeterli olmak. (KT) Allaha tapmak, ibadet etmek, iman etmek. (DLT II, KB, KT) Hakana hizmet etmek. (DLT II, KB) Yiten bir eyi bulmak, elde etmek. (DLT II, KB, AH, DH, KT) -e/-a doru. (KB, AH, DH, KT) Sevindirmek, birinin ktlnden zevk aldrmak. (KT) Kpak Hanlarndan nal zn iki olu. (DLT I) kr. tantan-

389

tapan tapa tapurtapurtap (I) tap (II) tapl tapntapntapndurtapndurtap taptaptaplatapla- (I) taplatapla- (II) taplamaz taplantaplantaplataplataplattaplattaplu tapma tapma a taprataprataprtaprtapsulatapsulatapurtapur- (I) tapurtapur- (II) tapu (I) tapu (II) tapu tapu sa tapultapultapuntapuntapun ulu tapzu

ayakl sofra biiminde bir nesne. (DLT I) Sofra biiminde aya bulunan ey. (DLT III) Ayrmamak. (DLT II) Bir eye raz olmak. (DLT III, KT) Orta, ne uzun ne ksa. (DLT III) Rzlk, rza gsterme. (KB) Tapnmak, hizmet etmek. (KB) Taptrmak, hizmet ettirmek. (KB) ki insann ilerini birbirlerine taprmas, vekilleme. (DLT I) Kavumak. (KB) Bir eyi kabul etmek, ona raz olmak, rza gstermek. (DLT III, KB, KT) Destek olmak, yardmc olmak. (KT) Rza gstermeyen, kabul etmeyen. (KT) Rza gsterilmek, honut olunmak. (KT) Birbirini raz etmek, uzlamak. (KT) Raz etmek. (DLT II) Yer yarklar. (DLT I) Ele geirmek, elden karmamak. (KT) Taplacak olan, ilah. (KT) Deve vb. hayvanlarn irkilmesi, sramas. (DLT II) Devenin sramas, hoplamas. (DLT III) Haset etmek Getirmek, vermek. (KT) Ismarlamak, teslim etmek, emanet etmek. (DH) Tap, hizmet, ibadet. (DLT I, KB, KT) Tapma. (DLT I, KB) Hizmeti, hizmet eden, torun. (KB, KT) Hizmet eden Saklanm olan bir eyin bulunmas. (DLT II) Tapnmak, ibadet etmek, kulluk etmek. (KT)
tapun u lah, Tanr. (KT)

Taplacak olan ey: Allah. (KT) Halkn birbirini snamaya ektikleri bilmece. (DLT I)

390

tar (I) tar (II) tar (III) tar (IV) tartararab tarataratarantarantaraslataraslaTarbn tar a tar l Taran Taran tar tartartar tar tar la (I) tar la (II) l tar l (I) l tar l (II) tar tarltarl- (I) tarltarl- (II) tarm (I) Tarm (II) tarmlatarmlatarmsntarmsnTar kl tarntarn-

Dar, geni olmayan. (DLT III, AH, DH) Skntl, zor. (KT) Kelek. Bu kelekler u uca eklenerek rman stne konur, insanlar da keleklerin stne oturup rma geerler. (DLT III) Ya tortusu. (DLT III) Yaymak, datmak, darmadan etmek. (DLT III, KB, KT) (A. arb) Nee. (KB) Taramak, sa taramak, datmak, yaymak. (DLT III, KT) 1. Bakasnn yardm olmakszn sa taramak. (DLT II), 2. Taranmak, sslenmek. (DLT II, KB, KT) Bir eyi yaymak, datmak. (DLT III) Trklerden bir blk halk olup kendilerinden bir byn emri altnda bulunurlar. (DLT I) Tarak. (DLT I) Srtnda akl karal izgiler bulunan her hayvana verilen bir ad. (DLT II) slamiyetten nce verilmi bir ad olup bey demektir. (DLT I) Ekin ekmek. (DLT III, KT) Ekmek, ekme eylemi. (AH) Ekin. (DLT I, KB, KT) ifti. (DLT III, KB, KT) Haslat, kr, kazan. (KT) Tarla, ekerge. (DLT II, KB) Anbar. (DLT II) Tarla. (AH) Daralmak. (DLT II) Ekin vb. eylerin ekilmesi. (DLT II) Dalmak, para para olmak. (DLT II , KT) Gllere, kumluklara dklen ay kollar. (DLT I) Uygur snrnda bir yer ad. (DLT I) Irma yada batakl atlayarak gemek. (DLT III) Ekin ekmedii halde eker gibi grnmek. (DLT II) ki rmak arasnda bulunan bir gl ad. (DLT III) Kiinin tek bana ekin ekmesi. (DLT II)

391

tarttartar ar (I) ar ar (II) ar ar at (III) tar a tarla tarl tarma (I) tarma (II)

Ektirmek. (KB)
tart an Ekin iin tohumu ok ektiren insanlar iin bu ad kullanlr. (DLT II)

(A) Meslek. (DH) (A) Yol, tarz, usul. (DH) (A) Tarikat. (KB, DH) Koruk. (DLT I) Tarla. (KB) Darlk, sknt. (KB, KT) Yrtc hayvanlarn penesi. (DLT I, KB) Darmadan etme, datma. (KT)

lantarma lan- (I) Her yandan akn etmek, kol kol olmak. (DLT II) lantarma lan- (II) Ku palaznn penesinin kmas. (DLT II) tarmattarmattarmaz tarmt tarmutlantarmutlantarttarttartar tart (I) tart (II) tartltartltartn tartntartn- (I) tartntartn- (II) tarttart- (I) tarttart- (II) tart uztart uzTartu tarutarutaruntaruntarus Trmalamak, trmalatmak. (DLT II) enhyar. (DLT I) Dalarn tepeleri, dereleri. (DLT I) Suyun kollara ayrld. (DLT II) Tartmak, ekmek. (DLT III, KB, DH, KT) Kumruya benzer bir ku. (DLT II) Yk ipi, denk sargs. (DLT I) Bir i kmas zerine Hakann adamlarn armas. (DLT I) Tartlmak, gerilmek, ekilmek. (DLT II) Yiyecek, bir baka yerden getirilen zahire. (DLT I) Gebelerin ehirden buday gtrmesi. (DLT II) zlemek, acnmak. (DLT II) ekmek, germek, cezbetmek, tartmak. (DLT II) Tartmak, mnakaa etmek, savunmak, mcadele etmek. (KT) eliki, tutarszlk, tartma. (KT) ektirmek. (DH) Yama ilinde bir ehir. (DLT I) 1. Dar gelmek, darlamak (DLT III, KB, AH, KT), 2. Sknt iinde olmak, daralmak. (KT) Usanmak, sklmak. (DLT II) Evin ats. (DLT I)

392

taruslataruslataruttaruttas taadu (I) taadu (II) tasal taarruf tadi atas aattas atanf anf ta (I) ta (II)

Eve at yapmak. (DLT III) Herhangi bir eyi daraltmak, azaltmak, ksaltmak. (DLT II , KT) Her nesnenin kts, bayas. (DLT I) (A. taaddu ) Allah rzas iin muhtalara ihtiyalar olan eyi verme. (DH) (A. taaddu ) Sadaka olarak verme. (DH) evgen oyununda izilmi snr. Bu kelime talas sznden evrilmitir. (DLT I) (A) Tasarruf, hkm altnda olma. (KT) (A) Tasdik, dorulama, doruluunu kabul etme. (DH) Tokatlamak. (DLT III) Tokatlatmak. (DLT II) (A) Tasnif, yazma. (KB) D, dar, fazla. (KB, AH, DH, KT) Ta. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
ta ton ta yr D elbise, da giyilen giysi. (DLT III) Geni, ak yer, gurbet. (DLT III)

tatataa urta urta tar an tart tattattalatala- (I) talatala- (II) talatala- (III) talattalattautautau taurtaurTat (I) tat (I)

Tamak. (DLT II, AH, DH) Taak. (DLT I) Tamak, taayazmak. (DLT II) kmak, amak. (DLT II) Lokma gzl, patlak gzl insanlar iin bu ad kullanlr. (DLT II) Darda, dardaki. (KB) Tatmak, naklettirmek. (DLT II)
tat an Bir nesneyi taranlar iin kullanlan ad, tarc nesneler. (DLT II)

Atmak, brakmak, terketmek; karmak. (DH) Bir eyi talamak, ta atmak. (DLT III , KT) Gurbete gitmek. (DLT III) Bir insan pisin, olgunlasn diye gurbete gndermek. (DLT II) Tamak, nakil yapmak. (DLT III) Tanabilir mal ve buna benzer eyler. (DLT I) Tarmak. (DLT II) Btn Trklere gre Farsa konuan kimse. (DLT II) Kl vb. eylerin zerine ken pas. (DLT II)

393

tattattata Tatar antat antattattat lantat lanl tat l l tat l satat satat tat tatltatltatnd tatr yr tatr a tatttatttatlatatlatatlatatlatatl tatrutatrutatturtatturtaturtatur-

Tatmak, tadna bakmak. (KB, DH, KT) On admdan grlebilecek kadar olan yer paras, tada. (DLT III) Trklerden bir blk. (DLT I) Yemekten tat almak. (DLT II) Bir eyin aza tat vermesi, tatmak. (DLT III, KB, AH) Tat, lezzet. (DLT I, KB, AH) Tatlanmak. (DLT II) Tadan, tadna bakan. (KT) Tatl. (DLT II) nsann cannn tatl istemesi. (DLT III) Tat, lezzet. (AH) Farslamak, Farsl gibi konumak. (DLT II) Yemek vb. eylerin tadna bakmak. (DLT II) Bol. (DLT I) Suyu aac olmayan kurak yer. (DLT I) Tire denilen sepilenmi beyaz deri. (DLT II) Herhangi bir eyin baka bir eyin tadna etki etmesi. (DLT II, AH) Bir kiiyi Farsl saymak. (DLT III) Karlkl Farsa konumak. (DLT II) Tatl, lezzetli. (DH, KT) Tattrmak, yedirmek. (DLT II) Bir eyden tattrmak, yedirmek. (DLT II) Tattrmak. (DLT III, AH, KT)
tatur an Genellikle konuklara yada bakalarna yemek yediren tattran kimseler iin bu ad kullanlr. (DLT II)

kr. tat

kr. tat

taavvu avvu tvn (I) tvn (II) tavar tav u tavlatavlatavf tavu

(A) taat etme, boyun eme. (DH) (F) Su, kabahat. (DH) (F) Tazminat. (DH) Mal. (AH) (A. tev u ) Alak gnlllk. (AH) evirmek, dndrmek. (DH) (A) Vasflandrma, niteleme. (DH) Tavuk. (DH) kr. ta a kr. tawar

394

tavu tawar tawarl tawarlu Taw a (I) (II) Taw a (II) taw a (III) alataw alaalantaw alantaw taw an tawra tawran tawrantawrantawrattawrattawu tawulatawulatay taytaytayatayataya u taya lantaya lantayantayan-

Duygu, kmldama. (DLT III) Canl cansz mal, eya, mal mlk. (DLT I, KB, KT) Mal mlk sahibi. (KT) Mal konan yer, hazine. (DLT II) Mainin ad. (DLT I) Trklerden bir blk. (DLT I, KB) Byk ve eski yaplarn hepsine bu nvan verilir. Hanlara da bu nvan verilir ki lkesi eski ve byk demektir. (DLT I) Bir kimseyi Mainli saymak. (DLT III) nsann Main halk klna girmesi. (DLT II) Alveri. (KB) 1. Tavan; Trklerin on iki ylndan biri. (DLT I, DLT II)
taw an kz U ehrinde bir dere ad

kr. tavar

abukluk, acele. (DLT I, KB) alvar ukuru, sapan kolu yapmak iin bir araya getirilerek rlm olan iplikler. (DLT I) Davranmak, acele etmek. (DLT II) Acele etmek, ettirmek. (DLT II, KB) His, duygu. (DLT I) Bir eyin hareket etmesi, kmldamas. (DLT III) Tay, at yavrusu. (DLT III, KT) Kaymak, kayma eylemi, srmek. (DLT III, DH, KT) Dayamak, dayanak koymak. (DLT III) Ta ve tezek paras. (DLT III) 1. Dayak. (DLT III, AH,DH) 2. Denek, asa.(KT, KB) Destek, baston, dayanak sahibi olmak. (DLT III) Dayanmak, yaslanmak. (DLT III, KB, DH, KT)
tayanma tayan an Sknet bulma. (KT) Dayanan, yaslanan. (KT)

tayan tayandurtayandurl tayan l tayau tay an

Dayanak, teselli. (KB) Sakin eylemek, durdurmak. (KT) Yaslanan, dayanp oturan. (KT) Mabeyinci, perdeci ba. (DLT III) Taz. (DLT III)

395

tay yr tayndurtayndurtaytaytayttayttyib tayla ayrn ayrn tayturtayturtayu er lantayu lanayyr ayyr (I) ayyr ayyr (II) taz

Kaygan yer. (DLT III, KT) Kandrmak, aldatmak. (KT) Kayma eyleminde yarmak. (DLT III) Kaydrmak. (DLT II) (A. tib) Tvbe eden, gnahlarna pimanlk gsteren. (DH) nce, gzel, narin. (DLT III) (A. ayern) Uma. (DH) Kaydrmak, itmek. (DLT III) nce, kibar gen. (DLT III) Kibarlanmak, kibar kla girmek. (DLT III) (A) Hazr. (DH) (A) Uan, uucu. (DH) Kel, dazlak, daz. (DLT III)
taz at taz oy Alacal at. (DLT III) Kel, boynuzsuz koyun. (DLT III)

tazartazararru ta arru tze artaz artz (I) tz (II) tze tze ta f ta tam tazyet tazyet z tazlatazlattte/we tebh teber teberrk tebiz

Bir eyin kellemesi. (DLT II) (A) Yalvarma. (AH) (F) Taze. (KT) Kellemek. (DLT II) (F) Arapa. (KT) (F) Taz, arap at. (KB, KT) (F.T.) Arapa. (KT) (A) Tazif, iki kat etme. (KB) (A) Ululama, yceltme, hrmet gsterme. (DH) (A) Ba sal. (KB) Bir kiiye kel demek, onu kel saymak. (DLT III) Demek, sylemek. (DLT III , KT) Deve. (KT) (F) Harap, bozuk, yklm. (DH) (F) Balta, dervilerin zikir esnasnda kullandklar uzun sapl yarm ay eklindeki balta. (DH) (A) Mbarek sayma, uurlu sayma. (DH) orak yer. (DLT I) kr. tewey

396

tebiz kii

Haset sahibi kii. (DLT I)

tebizlik tebzetebzetecell tecrd te k tef tefvt tefittefittefr teg tegteg- (I) tegteg- (II)

ekemezlik, haset. (DLT II) Hasetlemek. (DLT II) (A) Grlme, belirme, ortaya kma. (DH) (A) Ayrma, tek bana brakma; Allahtan gayr her eyi unutma. (DH) Temiz, saf. (KB) Dek, al, hile. (DLT I) (A) Fark. (AH) Elbise vb. eylere skca gemeli bir halka dikmek. (DLT II) (A) Tefrik, ayrt etme. (KB, DH) Gibi. (KB, AH, DH, KT) Kapamak, kuatmak. (KT) Varmak, erimek, demek, dokunmak. (DLT II, KB, AH, KT)
tegigli tegrgli Ulaan, varan, erien. (KT) Yetiren, ulatran. (KT)

teggi tegi tegiltegiltegim tegintegin-

Musibet, bela. (KT) Kadar, dek. (KB, KT) a olmak. (DLT II, AH) Lyk. (KB) Beyin huzuruna bir kii gelirse o kiiyi Beyin grne hazrlayp Beye ol tegindi denir ki o kii hazr oldu grnze anlamna gelir. (DLT II, KB)

tegi tegirme tegirmek tegi tegitegi- (I) tegitegi- (II) tegitegi- (III) tgit tegme tegre

Tegin, samur. (DLT III) Yass, yuvarlak. (DLT II) Deve zerine iki tarafl atlarak ierisine binilen sepetle sepete benzer nesne. (DLT II) Deime. (DLT I) Beyin huzurunda muhakeme olmak. (DLT II) Demek, dokunmak. (DLT II) Vurumak. (KB) Tgin kelimesinin cemidir. Aslnda kle demektir. Sonradan Hakanoullarna unvan olmutur. (DLT I) Deme, her, bir bir, trl trl, btn, hep, hepsi, her ey. (KB, KT) Daire, evre, dere. (DLT I, KB, KT)

397

tegrek tegrtegrtegrltegrlrl tegl tegrtegr-

Herhangi bir eyin halkas. (DLT I) Bir eyi baka bir eye evirmek, deitirmek, dndrmek. (KT)
tegrmek Deitirme, deiiklik. (KT)

Deitirilmek. (KB) Deil. (DLT I) 1. Deirmek, dokundurmak, eritirmek. (DLT II, KB, AH) 2. Musibet vermek. (KT), 3. Gndermek, vermek. (KT)
tegr- teprettegr- teprettegrgen tegrmek Eziyet etmek. (KT) Bir ii sonuna kadar gtren kimseler iin bu ad kullanlr. (DLT II) Tebli, tebli etme, ulatrma. (KT)

tegrmeklik tejik tejike tejikletejikletek (I) tek (II)

Tebli. (KT) Tacik, Farsl. (DLT I, KB) Farsa. (KB) Bir kimseyi Farsl saymak. (DLT III) Sessiz, sakin. (KT) Tek, sadece, bir ey dilemeyerek, hi. (DLT I, KB, AH, KT)
turtek turtek turma l tek turu l Susmak, sessiz kalmak. (KT) Konumamak, suskun olmak. (KT) Susmu, sakin. (KT)

tek (III) tek ta tekbr teke (I) teke (II) tekebbr tekebbrlu tekin (I) tekin (II) teki (I) Teki (II) tekitekiteklf

Benzetme edat olupgibi anlamna gelir. (DLT III) Pek tuhaf. (KT)

kr. teg

(A) 1. Allahu ekber Allah her hususta en uludur demektir, 2. Ululamak, yceltmek. (DH) Boynuzundan yay yaplan erkek geyik. (DLT III, KT) Teke. (DLT III)
teke sa al Kse sakall insan. (DLT III)

(A) Kibirlenme, byklk taslama. (DH) (A.T.) Byklk taslamak. (KT) Bouna. (KB) Beklenmedik, bir anda. (KT) Bir eyin sonu, bitimi. (DLT I) Erkek adlarndan. (DLT I) Drm drmede yarmak. (DLT II) (A) Teklif, bir kimseden eziyetli ama faydal i istemek. (DH)

398

tekne tekt tekzlig tekye tel telteltelbe telgetelgetelgentelgentelg telh telik telim telintelintelitelitelkn telmirtelmir- (I) telmirtelmir- (II) teltk teltrteltrtel telwe telwelik tem temm tem tem temen yigne temen yine tmin temkn

Tekne. (DLT I) Karlk, bedel. (DLT I) Aln aktmal at. (DLT II) (A) Dayanlacak ey, dayanma, gvenme. (DH)
tekyetekye-gh (A.F.) Snlacak yer, dayanak. (DH)

Ola keiye emzirmesi iin katmak. (DLT II) Delmek, delik ama ilemi. (DLT II) Deli, mecnun. (KT) birisini kzdrmak demektir. (DLT III) Kzmak, ilenmek. (DLT II) Gelii gzel. (KB) (F) Ac. (AH) Delik. (DLT I) ok. (DLT I, KB, AH) Delinmek. (DLT II) Hayvanlara damga vurmada yarmak, yardmlamak. (DLT II) (A) 1. Telkin, zihinde yer ettirme, 2. slamiyeti kabul eden bir kimseye iman esaslarn anlatma. (DH) Bir ey ister yada bir ey grr gibi saa sola baknmak. (DLT II) Dilenmek. (KB) Gnahkr. (KB) Deldirmek. (DLT II) Ahmak. (DLT III) Deli. (DLT I, KT) Delilik, cinnet. (KT) Trkaz. (DLT I) (A) Tamam. (KB) (F) Bakp seyretme, seyir, gezme. (DH, KT) uvaldz. (DLT III) uvaldz. (DLT I) Yeni, az nce. (DLT I) (A) Temkin, ihtiyat, tedbir. (DH) kr. temen yine kr. temen yigne kr. telbe telbe kr. telwe Bu kelime tek bana kullanlmaz. Telgemek bul amak eklinde olup

399

temreg temr

Temrei. (DLT II) Demir. (DLT I, KB, KT)

temrgen Temr azu Ok temreni. (DLT II) Kutup yldz. (DLT III)

temri temrlk ten te (I) te (II) tetetend tene (I) tene (II) teeteetee teek teelg teelgn teerteertee teeteeteeik teetrteetrtenh teiteiteil teitteitteiz teletele- (I) teletele- (II) telentelen- (I)

Demirci. (KB) Demir eritilen ve szlen yer. (DLT II) (F)Ten, vcut, nefis, can. (KB, AH, DH, KT)
ten tileki (F.T.) Nefis arzusu, ehvet. (KT)

Frsat, sra, imkn. (DLT III) Denk, akran, eit, ayn, gr. (DLT III, KB, AH, KT)
te tu E, ortak. (KT)

Ku vb. eylerin havalanmas, havaya ykselmek. (DLT III, KT) (A) Barp, arma. (KT) Susam, m m gibi eyler. (DLT III) (F. dne) Tane, dne. (DLT III) Karlatrmak. (AH) Gelimek. (KB) Hava. (DLT III) Dlenge adl ku. (DLT III) Dlenge kuu. (DLT III) Bir eyi denkletirmek. (DLT III) Denk. (KB) Denklemek, denk olmak. (DLT III, KT) E, ortak. (KT) Denkletirmek, elemek. (KT) (F) Tenha, yalnz. (DH) Havaya ykselmek, gzden kaybolmak. (KB) n ayaklarnda izgiler bulunan geyik. (DLT III) Bir eyi ge doru ykseltmek. (DLT III) Deniz. (DLT III, KB, AH, KT) Bir eyi denk saymak, bir ve ayn hale getirmek. (DLT III, KB, KT) Takdir ve tayin etmek. (KT)
telemek Takdir. (KT)

Bir eyi dnmek, endie etmek. (DLT III)

400

telentelen- (II) teleteletelig Teri tenritenri-

Bir ve ayn hale getirilmek. (KT) Denklemek. (DLT III) Denk, eit. (KT) Allah, Tanr. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
terigen Terita Terital Tanrya tapnan bilgin. (DLT III) (T.A.) Yce Tanr. (DH)

kr. Tar

Uykusuzluktan dolay bata meydana gelen karncalanma. (DLT III)

Terilik tesizlik tetrtetrte tertertet tp tepteptepik tepiltepiltepintepintepitepitepiz tepizlik tepletepletepretepreteprenteprentepretepreteprettepret- (I) teprettepret- (II) tepsetepse- (I) tepsetepse- (II) tepsettepsettepk

Tanrlk, Tanr iin, Allah yolunda. (KB, KT) Denk olmama, uygunsuz olma. (KB) Bir eyi havaya doru salmak. (DLT III) Saaya gibi yarm arn yksekliinde olan her ey. (DLT III) Bir eyin ge doru ykselmesi. (DLT III) in yaknlarnda bir Trk bldr ki kendilerinin Araplardan geldiini sylerler. (DLT III) Diye. (KT) Tepmek, tekmelemek. (DLT II, KB, KT) Tepme. (DLT I) Tepilmek. (DLT II) Tepinmek. (DLT II) Tepimek. (DLT II) ekememe, haset, kskanlk. (KB) ekememezlik, hasetlik, kskanlk. (KB) Raz olmak. (DLT II) Kmldamak, hareket etmek. (DLT III, KB, KT) Kmldanmak, deprenmek. (DLT II, KB, KT)
teprenigli Canl, yaratk. (KT)

Kaynamak, hareketlenmek. (DLT II) Kmldatmak, saldrtmak, harekete geirmek. (DLT II, KB, KT) Deveyi sratmak. (DLT II) Bkz. tepzemek . (DLT III) Haset etmek, kskanmak. (KB)
tepsegi ekemeyen, haset eden. (KB)

Bkz. tepzetmek . (DLT II) ocuklarn tepeleyerek oynad bir oyun nesnesi. (DLT I)

401

tepzetepzetepzettepzetter (I) ter (II) trtr-

Bir eyi haset etmek, kskanmak, ekememek. (DLT III) Haset ettirmek. (DLT II) Ter. (DLT I) cret, alana verilen para, karlk, mkafat. (DLT III, KB, KT) Dermek, toplamak, bir araya getirmek, haretmek. (DLT III, KT)kr. trtrtrdei trigli Toplayc. (KT) Toplayan, bir araya getiren. (KT)

terterterz terbiyet teri tereng tereng trgetrgetrgi trg teri triltriltrilgen teri trintrinterinek teriklenteriklentritriteritteritterk (I) terk (II) terken (I) terken (II) Terken (III) terkin (I) terkin (II) terkleterkle-

Dermek, toplamak. (AH) (F) Mizan, l. (KT) (A) Terbiye. (DH) cretle alan, rgat, amele. (DLT I, DLT III ) Durak. (AH)

kr. trtr-

Birbiri ardnca katarlaarak derlenmek, toplanmak. (DLT II) Sofra. (DLT I) Sofra zerindeki eitli yemek, sra, dizi. (DLT I) Deri. (DLT III, KT) Bir eyin derilmesi, toplanmas, haredilmesi. (DLT II , KT) Dirilen, toplanan, bir araya toplanm. (DLT II , KT) Derin, geni, engin. (DLT III) Dermek, toplamak. (DLT II) ki paradan yaplm kadn car. (DLT II) Bir eyin derinlemesi. (DLT III) Bir ey derleme, toplama iinde yarmak, yardmlamak. (DLT II) Terlemek. (DLT II) (A) Terk, brakma, vazgeme. (DH) abuk, tez. (DLT I, KB, AH, KT) Kadnlara ait bir nvan. (KB) Vilayet zerine vali olan kimseye kar Hakanlarn aytasdr. Kendisine itaat edilen demektir. (DLT I) a ehrinin addr. (DLT I) abukluk ifade eden bir sz. (DLT I) Birikmi, toplanm. (DLT I) Acele etmek. (DLT III)

402

terkletterkletterleterle- (I) terle- (II) terleterlenterlenterletterletterlik trnek (I) terek (II) ters (I) ters (II) ters tersintersintertb tes tesb tesb teslm teteteik teilteiltene terf terf term tek tekletekletetik tetiklik tetr tetrltetrlttrttrtevbe tevbelik tevbesiz

Acele ettirmek. (KT) Terlemek. (DLT III) Atn zerindeki pislik gibi eyleri temizlemek. (DLT III) Terlemek. (DLT II) Terletmek. (DLT II) Teri ekmek iin eerin yada palann altna konan kee. (DLT I) Dernek, ulusun ilerini grmek iin toplanlan yer. (DLT I) Su sznts. (DLT II) G olan her nesne. (DLT I) Ters. (KB) (F) Hristiyan, kfir. (DH, KT) Terslemek, kzmak. (DLT II) (A) Tertip, dzen. (KB) Abartma edatdr. (DLT I) (A) Tespih, Allah eksik sfatlardan tenzih etme, ululama. (KB, DH, KT) (A) Teslim, bir emaneti yerine verme. (DH, KT) Demek. (KB) Obur, karn doyup gz doymayan kimse. (DLT I) Bir eyin deilmesi, yarlmas. (DLT II) (F) Susam, istekli. (DH) (A) ereflendirme. (DH) Eirilmi ip yuma. (DLT II) Yark, deik. (DLT I) Bir kimseyi obur, a gzl saymak. (DLT III) Zeki, akll. (KB, AH) Zekilik. (KB, AH) Her eyin tersine dnm. (DLT I, KB) Rzgarn yn deitirmesi. (DLT II) Syletmek, dedirtmek. (DLT III) (A) Tevbe. (KB, DH, KT) (A.T.) Tevbe eden. (DH) (A.T.) Tevbe etmeyen. (DH)

terslenterslen-Houna gitmemek. (KT)

403

tevekkl tevf tev tev tevr/t tewtewtewitewitewey u twi u tewintewintewlig tewlg tewlklentewlklentewg tewg tewsi tewetewetewelteweltewettewet- (I) tewettewet- (II) tewintewintewltewlteyemmm tezteztezek tezekletezekletezgek boltezgi boltezgintezgintezgin (I) tezgin (II) tezgin (III) tezgindrltezgindrlndrl tezig

(A) Tevekkl. (KT) (A) Tevfik, Allahn yardm. (KB, KT) (A) Allahn birliini manla ikrar etme. (DH) (A) Tevrat. (KT) Bir eyi dizmek. (DLT II) Bir eyi seyreke dikmek. (DLT III) Deve. (DLT III) Deve kuu. (DLT I) Tasalanmak, utanmak, sklmak. (DLT II) Hile, aldatma. (KB) Aldatc, alc. (DLT I) nsann kendini hilekr saymas. (DLT II) arpma. (KB) Tepsi, sofra. (DLT I) p vb. eylerin karmas, dolamas. (DLT III) Bir eyin ufalanmas, paralanmas. (DLT II) Dzgn bir eyi kartrmak. (DLT II) Bir svy tomurcuklandrmak, tanelendirmek. (DLT II) almak, rpnmak. (DLT II) Bir eyin karmas. (DLT II) (A) Teyemmm, toprakla abdest alma. (KT) Kamak. (DLT II, KB, AH) At gbresi, tezek, dk. (DLT I, KT) Atn pislemesi. Bkz. umu lama . (DLT III) ekingen, eringe. (DLT II) Dman gelmesi yznden halk arasnda rknt olmas. (DLT I) Dnmek, tavaf etmek. (DLT II, KB, KT)
tezginmek Gezinme, dolama. (KT)

kr. te/we

ember. (KT) Da dnemeci. (DLT III) Hayat. (KB) Dolatrlmak, gezdirilmek. (KT) rkek, rkm, kam. (KB)

404

tezik tezintezintezitezitezittezittezvr b t t l t l lt lt n t nntd t ln nt lnt at t rat rat ra lant ra lanra t raratt ratt lt llat latkntknt tt tturt tur-

rknt. (DLT I)
tezik kii ten kaan kimse. (DLT I)

Kaar gibi grnmek. (DLT II) rkerek karlkl kamak. (DLT II) Karmak. (DLT II) (A) Hakikat saptrma. (DH) (A.bb) Tp. (KB) Geri koymak, mani olmak, engel olmak. (DLT III, KT)
u t u Yasaklayan, men eden. (KB)

Bir eyden alkoyma, engel olma, yasak. (DLT I, KB) Yasakl. (DLT II) Kanmak, ekinmek. (DLT II) Vakit bildiren bir kelimedir. (DLT III) Bir iten kanmak, esirgenmek, korunmak. (DLT I, DLT II) (KB) Engellik, engel olu. (DLT I) nsanlarn birbirine engel olmada yarmalar. (DLT II) Bir eyden kanmak, tymak, duraksamak. (DLT II) Krmz ile doru rengi aras at. (DLT III) Keskin bir nesnenin aznn taa deerek krelmesi. (DLT II) nsann kat olmas, sert olmas. (DLT III) Ylmaz, yiit. (DLT I) Yiitlik gstermek, yiitlenmek. (DLT II) ocuklarn grbzleip, bahadrlamas. (DLT II) nsan bir ie sktrmak, kiiyi o ite baarl yapmak iin mcadele etmek. (DLT II) Herhangi bir nesneye tkarak, sktrarak bir eyler koyma ilemi. (DLT II) Tkmak, tklmak. (DLT II) Bir eyin tk sesi karmas. (DLT III) Basmak, tkmak. (DLT II) Tklmak, bir yere skmak. (DLT II) Herhangi bir nesneye bir eyler sktrmak. (DLT II) Bastrmak. (DLT II)

405

tl (I) tl (II) tl (III) tl (IV) tl (V) tltltla tldatldatlda tldam tl - (I) tl - (II) attl attlma tntn- (I) tntn- (II) tntn- (III) tn (I) tn (II) tnctnctntntnruntnruntndurtndurtnltnltlatlatlatlatlatlatlattlattnl u tnma u trmaltrmaltrmatrmatra

Sz. (DLT I, DLT III ) Lgat, (Trk dili, Arap dili) . (DLT I, DLT III ) Dil. (DLT I, DLT III ) Dmandan alnan tutsak. (DLT I) Casus, at. (DLT III) Mani olmak. (KB) Kadnlk organ. (DLT I) Mani olmak. (KB) Bahane. (DLT I, KB) yi konuan hatip. (KB) Konumak, haber sormak. (DLT II) Kt hret olmak. (DLT II) Geciktirmek, tehir etmek. (DLT II) Tercman. (KB) Dinmek, kesilmek. (DLT II, DH) Solumak, dinlenmek, nefes almak. (DLT II, KB) Susmak. (DLT II) Ruh, nefes. (DLT I, KB)

kr. til kr. til kr. til

Bir ile uramayan tembel insan yada rahata alm hayvan. (DLT III) Et vb. eylerin kokmas, bozulmas. (DLT III) Bozulmak, kokumak. (KT) Sessiz olmak. (KB) Rahat ettirmek, dinlendirmek, dindirmek. (DLT II, KB, DH) Skntdan kurtulmak. (DLT II) Bir eyin tnlamas. (DLT III) Dinlemek. (DLT III, KB, KT) Dinlemek. (DLT III) Dinletmek. (DLT II) Canl. (KB) Durmayan, dinlenmeyen. (KB) Trmalanmak. (DLT II) Karlkl kanmak, trmalanmak. (DLT II) Trnak. (DLT III, KT)

406

(I) t (I) t (II) t (III) tlattlattt tttt- (I) tttt- (II) ttlttl tytytititibrentibrentibrettibrettiftift tig tigtigtigiltigiltigin tigme tigrettigrettig tigletigletigrtigrtik tiktik- (I)

D. (AH) Di. (DLT III) Sapan dEmir. (DLT III) Bir nesneyi diletmek. (DLT II) am fst aac. (DLT III) Men etmek, geri koymak. (DLT II) Ditmek, para para yapmak. (DLT II) Et vb. eylerin pitikten sonra didilmesi. (DLT II) Yasaklamak, men etmek. (DLT III, AH) Demek, sylemek. . (KB, AH, DH)
tigi Diyen, syleyen. (KB)

kr. tt-

Teprenmek, kmldamak, hareket etmek. (DH) Kmldatmak hareket ettirmek. (DH) Tepmek, reddetmek, geri evirmek. (DH) (F) Kl. (DH) Gibi. (AH) Demek, ulamak. (AH,DH) Ulalmak, deilmek. (AH) Tigin, prens. (KB) Deme, her, her bir. (DH) Lokma. (KB) Lokma lokma vermek. (KB) Deirmek. (AH) Dik, doru. (DH) Dikmek, dik hale getirmek, elbise yada aa dikmek. (DLT II, KB, DH, KT)
tikikli ton Dikilmi elbise. (DLT II)

kr. teg kr. tegteg-

kr. tegme

At vb. eyleri, yrrken ses kartarak, hrdatarak yrtmek. (DLT II)

tiktik- (II) tiken (I) tiken (II) tiki tikiltikil-

Ylan vb. sokmas, delmek, sokmak. (KB)

tikgi Deen, dokunan, deici. (KB)

(meyve iin) tad buruk, eki veya ac. (KT) Diken. (DLT I, KB, AH) Geceleri iitilen ses. (DLT III) Aa vb. eylerin dikilmesi, dikilmek. (DLT II, KB)

407

tikiletikiletikim tikir tikir tikitikitiklintiklintiklitiklitikme tikretikre- (I) tikretikre- (II) tikretikre- (I) tikretikre- (II) tiktrtiktrtik tik tikletikle- (I) tikletikle- (II) til (I) til (II) til (III) tiltiltilvet tilvetl tilvetl tilbe tildem tiletile-

Bir nesnenin hrt karmas. (DLT III) Para. (DLT I) Yansma ses. (DLT I) Elbise dikmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Bir eyin dikilmesi. (DLT II) Aa vb. eylerin dikilmesi. (DLT II) Dikilmi olan ey. (DLT I) Atn ayann ses vermesi. (DLT III) ocuun gelimesi, yetimesi. (DLT III) At ayak seslerinin iitilmesi. (DLT II) ocuun serpilip bymesi. (DLT II) Diktirmek. (DLT II) Para. (DLT III) Ekmekilerin ekmek zerine nak yapmak iin kullandklar nesne, ku yelei. (DLT I) Et vb. eyleri lokma lokma vermek. (DLT III) Rvet vermek. (DLT III) Dil, lisan. (KB, AH, DH, KT)
ettil etAyplamak. (KT)

kr. tl kr. tl kr. tl kr. teltel-

Lgat, szlk. (KB) Sz. (KB)

Uzunlamasna kesmek, yarmak, delmek. (DLT II, DH) (A.T.) Tilavet sahibi. (DH) Deli, meczup. (DH) Haberci, peygamber. (KB)

(A) Kuran- Kerimi usul ve kaidesine gre okumak. (DH) kr. telbe, telwe

Dilemek, istemek, arzu etmek, sevmek, holanmak. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
tilegi Muhta, yoksul. (KT)

tilegli tilek tileki tilemegli

steyen, rabet eden. (KT) Dilek, istek, arzu. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Dilekte bulunan. (KB) Yz eviren. (KT)

408

tilentilentiletiletilettilettilge tilge tili tilim (I) tilim (II) tilmr tilintilintilitilitilk tilklentilklentiltrtiltrtilve tim timi tin ti (I) ti (II) tietietiiz Tiri tiptiptiptiri tirtirtire tiretiretre-ba tre-bat tireg tirek tirekli tirekli tireklik

Dilenmek. (KB, KT) Kaybolan bir nesneyi bulmada yarmak. (DLT II) stetmek, diletmek. (DLT II) Dilim, ayrm. (DLT I) Ok temreni zerine sarlan srm. (DLT III) Bkz. telim . (AH) Dilim, para. (DLT I, DH) mit ve hasretle bakma. (DH) Dilinmek, kesilmek, yarlmak. (DLT II) Kay vb. eyleri kesip dilmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Tilki. (DLT I, KB) Tilkilik etmek, yaltanmak. (DLT III) Dildirmek, kestirmek. (DLT II) Deli. (KB) arap dolu tulum. (DLT III) arap satan, meyhaneci. (KB) Yular, dizgin. (DLT I, DLT III ) Dik durmak. (DLT III) Bkz. te . (AH) Bkz. tee-. (AH) Bkz. teiz . (AH) Tanr. (DH) Tepmek. (DH) Dipdiri. (KB) Dermek, toplamak. (KB, AH, DH)
tirgi Deren, toplayan. (KB)

kr. telbe, tilbe, telwe

kr. Teri, Tar kr. tptpkr. trtr-

(F) Karanlk. (DH) Herhangi bir yere direk dikmek. (DLT III) (F) Kara bahtl. (DH) Direk, dayanak. (DLT I) Direk, destek. (DLT I, KT) Direk sahibi. (DLT II) Direklik aa yetien yer, kavaklk. (DLT II)

409

tireltireltirentirentiretiretirgrirgrtirgztirgztirig tiriglik (I) tiriglik (II) tiriglik (III) tiriltiriltiri tirintirintirke tirki tirnek tirsgek (I) tirsgek (II) tirsek tiry (I) tiry (II) ti tititiek tieltieltiettiettii tiletiletilentilentittittitig titik (I)

Direk veya dayanak dikmek. (KB) Bir iten ekinmek, direnmek. (DLT II, KB) Diremek, ekimek; genellikle hayvanlarn skntdan yryememesi. (DLT II) Diriltmek. (DLT II, KB, KT) Diriltmek. (AH) Dirilik, canllk, hayat, yaant, mr. (KB, DH, KT) Kfi olma, kifayet etme. (KT) Refah, geimlilik. (KT) Dirilmek, canlanmak, yaamak. (DLT II, KB, AH, KT)
tirilgen yi n ve sanla yaayan kimseler. (DLT II)

kr. tirgztirgzkr. tirgrtirgr-

1. Diri, canl. (DLT I, KB, AH, DH, KT) 2. Diri, canl: Allah. (KT)

Tn sesi olup kulak ve yay iin kullanlr. (DLT III) Toplanmak. (KB) Sknt, kalabalk yznden yryememe. (DLT I) Sofra. (KB) Dernek, topluluk. (KB) Gz kapaklarnda kan sivilce. (DLT III) Dirsek. (DLT III) Dirsek. (KT) (A) Ylan sokmasna kar kullanlan zehir. (KB) (F) Afyon, panzehir. (DH) Di. (KB, AH) Demek, delmek. (DH) iek, iki yan bitirmi ne girmi olan koyun. (DLT I) Bir nesnenin dilerinin keskinletirilmesi, bilenmesi. (DLT II) Bir nesnenin diini biletmek. (DLT II) Dii, kadn, kz. (DLT III, KB, AH, KT) Dilemek, dile srmak. (DLT III, KB, DH) Di karmak, orak vb. eylerin diinin bilenmesi. (DLT II) Direnmek, kar koymak. (KB) amur, balk. (KB) Bkz. tetik . (AH) kr. titik kr. tirsek kr. tirsgek kr. tiry kr. tiry kr. t kr. trnek

410

titik (II) titik (III) titim titintitintitir titititititiz titizlik titretitre-

Pekitirme ifade eden bir sz. (DLT I) amur. (DLT I) nat, sebat. (KB) Dayanmak, direnmek. (DLT II) Dii deve. (KB) Yn titmek, birinin elbisesini yrtmak. (DLT II) Tad helile gibi olan kekremsi eyler. (DLT I) Kekreklik. (DLT II) Titremek, sarslmak. (DH, KT)
titrey-altitrey-altitrey-birtitrey-bir(titreye + almak) Titreyebilmek. (DH) (titrey + birmek) Titreyivermek. (DH)

kr. titig

titretitretitr titrtitrtive tiyi (I) tiz (I) tiz (II) Tiz (III) tiztiz- (I) tiztiz- (II) tizig tiziltiziltizildrk tizim tizintizintizitizitizletizletizlettizlettizlintizlintizme to to -

Titremek, titremek. (DLT II, DH) Dikkatli, doru. (KB) Syletmek, dedirtmek. (KB) Deve. (KB, DH) Sincap. (KB) Diz. (DLT III, KB, DH, KT) Yksek yer. (DLT III) Kagara yakn bir yayla ad. (DLT III) Bkz. tezDizmek. (DLT II, KB) Saf, sra. (DLT I) Bir eyin dizilmesi. (DLT II, KB) Mest gibi eylerin ucuna taklan pullar. (DLT II) Dizi. (DLT I) Dizmek, sralamak. (DLT II) nci vb. eyler dizmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Bir eyi diz vastasyla inemek, alta almak. (DLT III) Dizletmek. (DLT II) nci vb. eylerin dizilmesi. (DLT II) alvarn ukurluu, torbann az ba ve buna benzer nesneler. (DLT I) Bulama gibi piirilen bir un olup iilir. (DLT III) Doymak. (DLT III, KB, AH) kr. tewey

411

urto ur- (I) urto ur- (II) to l l to um unto untoduntodunurto urtofra tofra to to - (I) to - (II) to a (II) to an to ar rato rato ra ralto ralranto ranra to rara to raratto ratr to r rl to rl (I) rl to rl (II) to ru to rururu to ruto su turto tur-

Doyurmak. (DLT II) Bktrmak. (DLT II) Bir ku ad. (KB) Doyum. (KB) Doymak. (KB) Doymu grnmek. (DLT II) Doyurmak. (DLT II, KB)
to ur an Doyuran, ekmek veren. (DLT II)

kr. toduntodunkr. to unun-

Toprak. (DH) Toprak. (AH, DH)

tofra -fat (T.A.) Toprak gibi. (DH)

kr. tofra kr. tofra

Toz, duman. (DLT III, KT) Domak, meydana kmak. (DLT II, KB, DH) Tozun ge doru ykselmesi byle ifade edilir. (DLT III) Hastalk. (DLT III, KT) Doan. (KB) Dou. (KB) Et vb. eyleri doramak. (DLT III) Kavak aac. (DLT I) Bir nesnenin doranmas. (DLT II) Bir ey dorar gibi grnmek. (DLT II) Bir ey doramada yardmlamak. (DLT II) Paralanmak. (DLT II) Doratmak. (DLT II) Doru. (DH) Yrtc bir ku. (DLT II) Et ve baharatla doldurulan barsak dolmas. (DLT II) Doru. (KB) Dorulmak, ynelmek. (DLT II) Yola gitmede yarmak. (DLT II) Dou, ark. (DLT I) Dourtmak, dourtturmak. (DLT II) kr. to r r kr. to ru

to a (I)Doma. (AH)

412

ulto ulurto urTos Tos s to (I) to (II) to - (I) to - (II) to - (III) to - (IV) to m to ma nto nto (I) To (II) to tto t- (I) tto t- (II) tto t- (III) to l l to lu lurto lurto san to san to uz suto suto sun to u (I) to u (II) u/ to u/u/ to u/ u to u ulto ul- (I) ulto ul- (II) ulato ula-

Domak. (KB) Dourmak. (DLT II, KB) Kuyasta bulunan bir Trk boyunun ad. (DLT I) Tok. (KB) Tok. Banda sa olmayan kiiye tok er denir. (DLT I) ftira etmek. (KT) Misal vermek, sylemek. (KT) Vurmak, dmek. (DLT III, KT) Bir ey dokumak. (DLT III) Kesilecek hayvan. (KB) Tokmak, amar tokma. (DLT III) arpmak, dvlmek. (DLT II) Cenk, sava. (DLT I, KB) Kii ad. (DLT I) Savamak, vurumak. (KB) Dokutmak, yaptrmak. (KB) Doyurmak. (DLT II) Vurmak, vurdurmak. (DLT II) Alt aylk kuzu. (DLT I, KB) Tokluk. (DLT I, KB, AH, DH) Doldurmak. (DH) Doksan says. (DH, KT) Doksan dokuz says. (KT) Var olmak, vuku bulmak. (KT) Doksan says. (DLT I) det, dzen, tre. (KB) Toka, kemer tokas. (DLT III) Harp etmek, arpmak, cihat etmek, mcadele etmek. (DLT II , KT) Sava, arpma. (KT) rek. (DLT I) Dvlmek. (DLT II) Dokumak, dokunmak. (DLT II) Bir eye toka yapmak. (DLT III) kr. to san kr. to sun

413

to um to ununTo ur a (I) to ur a (II) u to u-

Boazlanacak, kesilecek hayvan; genelde boazlanacak, kesilecek olan at iin kullanlr. (DLT I) Kiinin kendisi iin hayvan kesmesi. (DLT II) Kagar yaylasnda bir yer ad. (DLT II) Kp ve ibrik gibi eylerin kulpu. (DLT II) Bir hastaln yaylmas. (DLT III)
u to u an (I) to u an (II) u u to u lma uma to uma Kavgac, ortal kztran. (DLT II) Savaan, cihat eden. (KT) Cihat. (KT) Sava. (KT)

to uz toltoltola tolatolatolantolantolarsu tolas yz tolu tolulatolulaatol a- (I) atol a- (II) tol a (I) tol a (II) antol antol aa tol tolturtolturtolu toldurtoldurtolmsz tolulatolulatolulu tolum tolum (I) tolum (II)

Dokuz. (KB, DH, KT) Dolmak. (KB, AH, DH) Dolu, oka. (DH) Eip bkmek, evirmek. (KT) Dolmak. (KT) Ayak kesi. (DLT II) Somurtkan yz. (DLT I) Bkz. talu. (AH) Bkz. talula-. (AH) Ziynet eyas taknmak. (DLT III) Yn, ip gibi eyleri dolamak. (DLT III) Kadn kpesi. (DLT II) Sknt. (DLT II) Dolanmak, kvranmak, kvrlmak, bir yola girmek. (DLT II, DH) Yn vb. malzemeleri dolayp bkmekte yarmak. (DLT II) Gkten yaan dolu. (DLT III, KT) Doldurmak. (DLT II) Bir eyin dolu olmas, dolu, tam. (KB, KT) Doldurmak. (KT) Silahsz. (KT) Doldurmak. (KB) Doluluk. (KB) Silah. (DLT I, KB) Tedbir, ihtiyat. (KT)

414

tolumlantolumlantolumlu tolun ay tomrum tomrutomrutomu tomurtomurton (I) ton (II) to (I) to (II) tototoa toalatoalatonantonantonattonatton toultoultoutoutouz top (I) top (II) top (III) top topratopratopra topratopratop tolu sk topu sk topultopul-

Silahlanmak, harp giysilerini giymek. (DLT II) Silahl. (DLT II) Ayn on drd. (DLT I, KB) Tomru. (DLT II) Aac tomruk yapmada yarmak. (DLT II) Ku gagas. (DLT I) Aac tomruk yapmak. (DLT II) 1. Elbise,. (DLT III, KB, AH, DH, ) 2. Ev eyas. (KT) Kefen. (DH) Yansma ses. (DLT III) Don, souk, sert, kat. (DLT III, KT) Donmak. (DLT III, KT) 1. Kaplan cinsinden bir hayvan. (DLT III) 2. Yiit, kahraman. (KB, AH)
toa alp Efsanevi Trk kahramannn ad, Alper Toa. (KB)

Kiinin yiitlerin yapt ii yapmas. (DLT III) Donanmak, giyinmek. (KB) Giydirmek, donatmak. (DLT II) Elbiseci. (KB) Bir eyden midi kesmek. (DLT III) Bir kimsenin gzlerini dikerek bakasna kin beslemesi, saldrmas. (DLT III) Domuz (DLT I, DLT III, KB, KT)
touz yl Trklerin on iki ylndan birisinin ad. (DLT I)

Buday ve arpa hamurundan yaplan bir eit yiyecek. (DLT I) Topk sznn ksaltlmdr. (DLT III) Yeter, kfi. (AH) evgenle vurulan top, topa. (DLT I, KB) Ot vb. eylerin kurumas. (DLT III) Toprak. (DLT I, KB, AH, KT) Tozlamak, toz olmak. (DLT II) Dopdolu. (KB) Paa yemei. (DLT I) Yarp delmek. (KB) kr. tofra

415

topul a (I) topur an topuz yk tor tor at tor u toru torum tosun urto urtovl toy (I) toy (II) toy (III) toy (IV) toy (V) toytoyToyn toz toztoz- (I) toztoz- (II) toztoz- (III) tozartozarrtoz rtoz tozttozttozt an tbn tgtg- (I) tgtg- (II) tgi tgltgl-

Yaraya konulan bir ot, topalak otu. (DLT II) Ayak baslnca tozan yumuak toprak. (DLT II) zerinde durulamayan, stne binilemeyen yk. (DLT I) Tuzak, ku ve balk avlanan a. (DLT III, KT) Doru renkli at. (DLT I) pek kuma, ipekli. (KB) At. (DLT I) Deve yavrusu, torum. (DLT I) Henz binilmemi olan haar tay. (DLT I, KB) Bir yerin mal, kp su vb. eylerle dolmas. (DLT II) Davul, avda doan kuu iin alnan davul. (DLT III) Halk, topluluk. (KB) Ordu karargh. (DLT III, KT) la yaplan bir ot. (DLT III) anak yaplan bir amur. (DLT III) Toy kuu. (DLT III, KT) Doymak. (DLT III, AH, DH) Mslman olmayanlarn din bykleri. (DLT III) Toz. (DLT III, KT) Eskimek, ypranmak. (DH) Gezmek. (DH) Tozmak, toz ykselmek. (KB) Tozun ykselmesi, tozarmas. (DLT III) Tozarmak, yerden toz kalkacak gibi olmas. (DLT II) Kasap, hayvan kesen kii. (KB) Tozutmak. (DLT II, KB) Tozutan. (DLT II) Alt, aa. (KB) Dkmek. (DH) Dvmek, inceltmek. (DLT III) Darnn kabuu karldktan sonra kalan z. (DLT III) ldresiye dvlmek. (KT) kr. to -

topul a (II) Kulun. (DLT II)

416

thmetlig tgn tgtgtktktkletkletklntklntktrtktrtkkl tkltkltdi trdlen tktktl tletletlek tntntdertdertngldrtngldrtittittltltpen tprettprettp tr tre trettrettritritrpitrpitrpi trpittrpittrpltrpl-

(A.T.) Rahatsz eden, endieye dren. (KT) Da, dn, dalama. (DLT I) Bkz. so umak . (DLT II) Dkmek. (DLT II, KB, KT)
tkgi Dkc. (KB)

Dklmek, akmak. (DLT II) Dklmek. (DLT II) Dktrmek. (DLT II) Dklm. (DLT II) Dklmek, salmak. (DLT II, KB, AH) Ters hareket, kanunsuzluk. (KB) Bkz. trtilen . (AH) Harmanda ekin dvmede yarmak, yardmlamak, saarak suyu dkmek. (DLT II) Yavrulama zaman, yavru. (DLT III) Bir eyin yavrulamas, dllemesi. (DLT III) Gnl sakin, dlek, dzgn kii. (DLT I, KT) Dnmek. (DLT III) Dndermek. (DLT III) mit kesmek. (KB) Eilmek, dnmek. (KB) mit kesmek, vazgemek. (KB) Ters yz, ba aa. (KT) Bir eyi sonuna kadar, kurutasya kadar yemek. (DLT II) Tepe. (KB) Odann en iyi yeri. (DLT III) Evde oturulacak en nemli yer, sedir. (DLT III) Bkz. trt-. (AH) Yaratlmak, tremek. (KB) Yontmak, trplemek. (DLT III) Trp, keser. (DLT I) Trpletmek. (DLT II) Yontulmak, trplenmek. (DLT II)

417

trptrptrt

Trpleme iinde yarmak. (DLT II) 1. Drt says, (DLT I, KB, AH, DH, KT), 2. Drt unsur hava, su, ate, toprak. (DH)
trteg Her drd. (KB)

trtgl trtgl trtilen trtin trtlen trtn trtni tr trtrtrszlk trttrt- (I) trttrt- (II)

Drtgen. (DLT III) Drdnc. (AH) Drdnc. (KB) Bkz. trtilen . (AH) Drdnc. (KB) Drdnc. (KB, DH) Yaratlmak. (DLT III, KT) Dzensizlik. (KB) Tamamlamak, gerekletirmek. (KT) Yaratmak, var etmek. (KB, AH, KT)
trtgen trttei trtgli trtmek trtmi Yaratan, yaratc. (KT) Yaratc, yoktan var eden. (KT) Yaratan, yaratc. (KT) Yaratl, yaratma. (KT) Yaratlm. (KT)

kr. trtn, trtni, trtin, trtlen kr. trtilen, trtn, trtni, trtlen kr. trtilen, trtn, trtin, trtni kr. trtilen, trtin, trtni, trtlen kr. trtilen, trtn, trtin, trtlen

Grenek, det, kanun, nizam. (DLT III, KT)

trtltrtlt tetetek teki teklig teklik telteltententettettlettlettz tztz-

Yaratlmak. (KB, KT) D, gsn ba. (DLT III) Demek. (DLT III, KT) Dek, yatak, beik. (KB, KT)
attek atCinsel ilikide bulunmak. (KT)

Deki. (KB) Dek sahibi. (DLT II) Dek yapmak iin kullanlan kuma. (DLT II) Dein denmesi. (DLT II) 1. nsann kendine dek demesi, 2. Denmek. (DLT II) Detmek, yaydrmak. (DLT II) Birisinin dne, gsne vurmak. (DLT II) Asil, kk, soy, sop. (KB) Souk vb. eylerden dolay ackmak. (DLT III)

418

tzi tz tututublu tubultubul- (I) tubultubul- (II) tu tu tuda tudr tu un tu (I) tu (II) (III) tu (III) tu l tu a l latu lal tu l tu ra (I) tu ra (II)

Bkz. tz . (AH) Btn, hep, tamamen. (KB, AH) Herhangi bir delii kapatmak. (DLT III, KT) Mezar. (DLT I) Delik delmek. (DLT II) Elbiseyi karmak. (DLT II) Tun. (DLT III, KT) Her zaman, daima. (KB) E, birbirine benzeyen. (KB) Zibil, gbre, fk. (DLT I) Kaynaktan suyu datan adam, su beyi. (DLT III) Hakann yannda alnan ks ve davul. (DLT III) Sancak, bayrak, tu. (DLT III, KB, DH) Herhangi bir nesnenin tkac, kapa, 2. Su bendi, germe. (DLT III) (gne) domak. (KT) Szge yaplacak aa. (DLT II) Su, ay, rmak gibi eylerin gediinin, yarnn kapatlmas. (DLT III) Tu sahibi. (DH) Tura, Hakann mhr. (DLT I) Dnte geri alnmak zere, sava zamannda askerin binmesi iin, Hakan tarafndan verilen at. (DLT I)

lantu ra lan- (I) Mektup ve yaz tr eylerin mhrlenmesi. (DLT II) lantu ra lan- (II) Alay gn Hann binip inecei ata binmek. (DLT II) tu ru rultu rultu sa urtu uryn u yn tufe tufe tul tultul- (I) Kl, bak, haner gibi eylerin saplarnn iine geirilen ince demir, parazvana. (DLT I) Domak. (KT) Dul kadn. (DLT I) Dourmak. (KT) (A) 1. Azgnlk, 2. Coma, cokunluk tama. (DH) (A) Hediye. (DH) Dul. (DLT III, KT) Tkanmak, kapanmak. (KB)

419

tultul- (II) tulas tuldratuldratuldurtuldurtul u lantul u lantulsa tulun tulu tulun tululatululatum

Vurma eylemi olup bir oyunda topa atal denekle vurmay anlatr. (DLT II) Benzi soluk, benzi umu. (KB) Her yandan dalmak. (DLT III) arpmak. (DLT II) Tuluk. (DLT II) Bir eyin tulum gibi imesi. (DLT II) Dul kadn. (KB) Kulakla az arasndaki yer. (DLT I) Gemde bulunan bir halka olup iki kay birletirir. (DLT III) Atn sa ve sol duluundaki kemik. (DLT I) Klenin duluuna vurmak. (DLT III) Souk. (DLT I) kr. tuml , tumlu

busun tuma busun Kpte bulunan dar arabnn kpren, fkran ksm. (DLT III) tuma uNezle. (DLT I) tuman tumltumltuml tumlttumlttumlu lantumlu lantumluttumluttumu tumurk tumurk ur tun (I) tun (II) tuntuntunu tunu tura (I) tura (II) tunturtunturDuman, sis. (DLT I, KB) Bir eyin soumas. (DLT III) Souk. (KB) St, su gibi eylerin soutulmas. (DLT II, KB) Souk, souk nesne. (DLT I) Bir eyi souk bulmak. (DLT II) Birisini kzdrmak, gnln soutmak. (DLT II) Gaga. (KB) (A) Debdebe, gsteri, ihtiam. (DH) Dinlenme. (DLT III) Bir kadnn ilk ocuu, yada kocas. (DLT III) Genellikle havann bulutlanmas yada kararmas halinde sylenen bir eylemdir. (DLT II, KB) Tkm, lokma. (DLT I) Kaygdan, endieden soluk alamaz olmak. (DLT II) Bedendeki kir. (DLT III) Yz st. (DLT III) Herhangi bir nesnenin bir eyin zerini kapatmas. (DLT II) kr. tuml , tum kr. tumlu , tum

420

tuu tupluntupluntupul an (I) tur turtur- (I) turtur- (II) turtur- (III) tura uraf Trn turb turbun turbunlanturbunlanurfa tur a u tur u urtur ur- (I) urtur ur- (II) ur- (III) tur ur- (III) tur tur tur a turlanturlantur lantur lanturknturknlatur latur lu tur u tur u tur un

Sar. (DLT III, KT) Bir eyin delinmesi. (DLT II) Kk tupul an adnda bir ku. (DLT II) -dr / -dir. (KT) Durmak, dikilmek. (DLT III, KB, AH, KT) Kopmak, kmak, kalkmak. (DLT II, KB, KT) Zayflamak. (DLT III) Kalkan. (KB)
tura al an Dmandan gizlenmek iin kullanlan her ey. (DLT III)

tupul an (II) Savata saflar yarp geen kii. (DLT II)

(A. urfe ) Ndir, nadide. (AH) (F) Turan ili, eski ranllar tarafndan Trk diyrna verilen ad. (KB) Yardmc, yaver. (DLT I) Aratrma, lme. (DLT I) Bir ey hakknda aratrmada bulunmak. (DLT II) Bkz. turaf . (AH) Kapc, nbeti. (KB) Durucu, duran. (KB) Durdurmak. (DLT II) Esirgememek. (KB) Yapmak, ina etmek. (KT) Hain, tatsz, tad kekre olan. (KB) Kagar yaylasnn ad. (DLT I) Turga kuu, bir eit sere. (DLT III) Sert, acmasz davranmak. (KT) Her cismin uzunluuna bu ad verilir. (DLT I) ekinmek, sayg gstermek. (DLT II) Sklmak, ekinmek, utanmak. (DLT II) Bir yeri lmek. (DLT III) Durgunluk, clzlk. (DLT II) pek. (DLT I) Haya, utanma. (DLT I) Durgun. (DLT I)

421

turlturlturla turma turm turna turplaturplaturu l turu l saturu saturu turu - (I) turu - (II) laturu lalanturu lanturturu turturulturulturum turumlaturumlaturumtay Turumtay turunturunturur (I) turur (II) turur (III) turuturutus tus (I) tus tus (II) tusu

(tura + almak) Durabilmek. (DH) Her hayvann ar. (DLT I) Turp. (DLT I) Sebat eden. (KT) Turna. (DLT III, KT) Bi eyin rneini yapmak. (DLT III) Dalarda snlacak yer, yer. (DLT I, KB)
turu la Durulan yer. (KB)

1. kamet eden, 2. Oturulmak. (KT) Bir yerde durmak istemek. (DLT III) Her eyin ar, zayf. (DLT I, KB) Durdurulmak. (KT) Kan, iltihap gibi eylerin bir yerde toplanmas, birikmesi. (DLT II) Bir eyi durgunlatrmak. (DLT III) Bir nesneyi durgun, yaramaz olarak grmek. (DLT II) Tutmak, yakalamak. (KT) Yemek yemekten yada bir iten sklmak. (DLT II) Durum, bir adamn boyu kadarnca olan uzunluk. (DLT I) Suyun derinliini boy ile lmek. (DLT III) Bir yrtc ku ad. (DLT III) Erkek ad. (DLT III) Duraklamak. (DLT II) Bir eyin sylendii zaman bir yerde durduunu ve bulunduunu belirtir. (DLT III) Muzari bir fiil olup mzisiz ve mastarsz kullanlr; odur anlamna gelir. (DLT II) Var, mevcut. (KT) Kar durmak, muhalefet olmak. (DLT II)
turu an Kar koyan. (DLT II)

Kee ve elbise gibi her yumuak nesneye vurmaktan kan yansma ses. (DLT I) abuk abuk. (DLT III) ifa, fayda, yarar. (DLT III, KB, KT)

422

tusu l tusu l tusu tusultusultu (I) tu (II) tu (III) tu (IV) tututuma tuatuatua tua u tuantuanutlan tlantu utlantu tulatulatulantulantulattulattuu tuu tuurtuurtuttut- (I) tuttut- (II)

Fayda, menfaat. (KB) Kabiliyetli. (KB) la vb. eylerin insana iyi gelmesi. (DLT II) la vb. eylerin fayda vermesi, yaramak, fayda vermek. (DLT II) -a, -a doru. (KT) Bkz. tap Denk, benzer, e, akran, gr. (DLT III, KB, AH, KT) Kar, bir eyin kars. (DLT III) Kemer kaylarnn ucuna taklan altn yada gmten yaplm toka. (DLT III, KT) Rastlamak, kavumak, maruz kalmak. (DLT II, KB, KT) Kavuma, grme. (KT) Kstek vurmak. (KB) Kstek, at ayana vurulan buka. (DLT I, KB) Bir eye kstek vurma zamannn gelmesi. (DLT I) Ksteklemek, aya dolamak. (DLT II) nsann rak sahibi olmas. (DLT II) Rastlamak, uramak. (KB) Bir eyi hizaya almak, onun denginde durmak. (DLT III) Ynelmek, karlamak. (DLT II) Bir eyin dengine, hizasna uzaktan, geriden durmak. (DLT II) Eek durdurulmak istenildiinde bu ses kartlr. (DLT III) Ayr olan eyleri birletirmek, kavuturmak. (DLT II, KB) (alaya) almak. (KT) Tutmak, sunmak; yerine getirmek, 2. Saklamak, muhafaza etmek, 3. Tutmak, yazmak, kaydetmek, 4. Tutnak, edinmek, sahiplenmek, kabul etmek, 5. Yapmak, elde etmek, 6. Yer tutmak, ikamet etmek, 7. Yakalamak, tutmak, almak. (DLT II, KB, AH, DH, KT)
l tutu l Tutan, yazc (melek, KT)

tuttut- (III) tuttut- (IV) tutam tuta (I) tuta (II)

Zonklamak. (DLT II) Kefil olmak. (DLT II) Tutam. (KB) Yakn komu. (DLT I) Devaml, her zaman, daima, srekli. (DLT I, KB, KT) kr. tut kr. tut

423

tut tut a tut u tut un u u tutma l tutma l tutru tutsu tutsu tut (II) tutturtutturtutu (I) tutu (I) Tutu (II) tutu tutu lalalantutu lantutultutultutuntutuntutunu tuturtuturtutur u tutur an Tutu (I) tutu (II) tutututututuztutuzuv uv

Daima, durmadan. (KB) Geceleyin dmann gzclerini yakalamak iin karlan atl blk, nc. (DLT I, KB) Kahvalt, bir para yemek. (DLT I) Tutulan, yakalanan, tutsak, esir. (DLT I, KB) (F T ) Papaan. (KB) Sandk. (DLT I) (dost vs.) tutmayan, edinmeyen. (KT) Dayanak. (KB) Vasiyet. (DLT I) Bir eyin yakalanmas, tutulmas. (DLT II) kr. tuta kr. tuta Yakn, komu. (DLT I) Yakalatmak, tutturmak. (DLT II) 1. Rehin, esir. (KB) 2. Efsun, by tutmas. (DLT I) Enenmi, idi edilmi. (DLT I) Erkek ad. (DLT I) Metalin paslanmas. (DLT II) Bir eyi enemek yada yle grmek. (DLT III) Bir eye sahip olmak. (DLT II) Yakalanmak, tutulmak. (DLT II, KB, KT) Tutunmak, tutumak, edinmek. (DLT II, DLT II, KB, AH) kr. ttnttnEvlatla alnm oul. (DLT III) Emretmek, sorumlu tutmak, vasiyet etmek. (KT)
tuturma Vasiyet etme. (KT)

tut (I)Devaml, her zaman, daima. (KB)

Tutulmas ve buyrulmas hakl olan eyler. (DLT II) Pirin, d. (DLT II) Erkek adlarndandr. (DLT I) Tutuma, ekime. (DLT I) Tutumak, yapmak. (DLT II, KB, AH) Nasihat etmek, t vermek. (DLT II, KB) (A) Tuva vadisi. (KT)
atl uva atl (A.T.) Tuva vadisi. (KT)

424

tuwratuwratuwurtuwurtuytuytuya l tuya l tuyn tuysu tuyturtuyturtuyutuyutuyu (I) tuyu (II) tuz tuzatuzatuza tuza (I) tuza (II) tuza tuz u ulantuz ulantuzlatuzlatuzlantuzlantuzlattuzlattuzlu t (I) t (II) tb tbsiz tbn Tbt tbtletbtletbtlentbtlentde

Bymek, yetimek. (DLT III) Atn bir ey sezdii zaman kulaklarn dikmesi. (DLT II) Duymak, anlamak. (DLT III, DH) Hayvan trna, tuynak. (DLT III) Trnakl, trna olan. (DLT III) Pinti, cimri. (DLT III) Bir ey duymak, duyar gibi olmak. (DLT III) Bir eyi duyurmak, tarif etmek. (DLT III) Bitmek. (KB) Can sklm, gergin. (DLT III) Sisli, puslu. (DLT III) Tuz. (DLT III, KB, AH, DH) Bir eyi tuzlamak. (DLT III) Tuzak. (AH) Tuzak. (DLT I, KB, AH) Kiinin sevgilisi. (DLT I) Tuzak, tuzak Kuran. (KB) Yoldan geen hsmlara veya tandklara armaan olarak karlan yemek. (DLT I) Yemek vb. eyler hediye etmek, smarlamak. (DLT III) Tuzlamak. (DLT III) Bir eyin tuzlanmas. (DLT II) Tuzlatmak. (DLT II) Tuzluk. (DLT I) Ty, kl, sa. (DLT III, KT) 1. Renk. (DLT III, KT), 2. At donu, at rengi. (DLT III) Dip. (DH) Dipsiz. (DH) Bir para yemek. (DLT I) Trk illerinde bulunan kalabalk bir kavim. (DLT I) Bir kiiyi Tibetli saymak. (DLT III) Tibetli klna girmek, Tibetliye benzemeye almak. (DLT II) Birbirine benzeyen. (DLT I) kr. tuza kr. tuza

425

tgtgtge tglntglntgltgltgme tgmelentgmelentgsin tgk tgltgltglen tglgen tgn (I) tgn (II) tgntgntgtgtk tketketkek tkel tkentkentkettkettklg tknetknetksin tk tk tkz at tlek tlettlettlfir

Dmek, balamak. (DLT II, KB) De, iki yana ulam olan buza. (DLT III) Dlmek, durmak. (DLT II) Dmlenmek, dlmek. (DLT II) Dme. (DLT I) Gmlein iliklerini takmak. (DLT III) Drt keli olarak dmlenen bir eit dm. (DLT I) atk. (KB) Dm atmak, dmlenmek. (DLT II, KB) Can skntsndan ka gz dlen kii. (DLT II) Dmlenen, dlen. (DLT II) Dn. (DLT I, KB) Ksr. (KT) Dm yapmak. (DLT II) Dm atmakta yarmak, yardmlamak. (DLT II) ok, fazla, en ziyade. (KB) 1. Tkenmek, bitmek, tamamlanmak, bitmek. (DLT III, KB, AH), 2. Bir eyin herkese yetmesi. (DLT III) Yk yklerken yk sktrmak iin kullanlan ve ipe taklm bulunan aa. halka. (DLT II) Tamam, tm, tamamen, hep, btn, tam olarak. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Tkenmek, bitmek. (KB, AH, DH) Bitirmek, tketmek. (DLT II, KB, AH) Kr. (DLT I) Yaray dalamak. (DLT III) Halktan olup Handan kat aa olan kii. (DLT I) Kpek eniini armak iin bu ifade kullanlr. (DLT III) Alnnda biraz beyaz bulunan at. (DLT I) Drt ayakl hayvanlarn tylerini attklar sra. (DLT I)
tlek yl K mevsiminde tyn dken hayvan. (DLT I)

Koyun vb. hayvanlar kuzulatmak, dourtmak. (DLT II) rt, perde, kadn rts. (DLT I)

426

tlg erk tm (I) tm (II) tmen (I) tmen (II) tmiletmiletmrk tmse tn (I) tn (II) tnetnetnek tnertnertnerig tnerik tnerttnerttnettnet- (I) tnettnet- (II) tittit- (I) tittit- (II) tnle tlk t tr trlentrlentttttttp (I) tp (II) tpi

eftali. (DLT I) At renklerinden dz renk. (DLT I) Tam, btn. (KB) ok, pek ok. (DLT I, KB, AH) On bin. (KB)
tmen mi Bir milyon. (DLT I)

Eein sekerek komas. (DLT III) Dmrk, def. (DLT II) Minber. (DLT I) Dn. (KT)
tnki kn Dn. (KT)

Gece. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Gecelemek. (DLT III, KT) Hapishane, zindan. (DLT I, KB) Havann kararmas. (DLT II, KB) Karanlk. (KB) Mezar, karanlk yer. (DLT II) Karartmak. (KB) Geceletmek, misafir etmek. (DLT II) Karartmak. (AH) Emek. (DLT II) Ykseltmek, havalandrmak. (DLT II) Gece, geceleyin. (KT) Baca, pencere. (DLT III)
tlk tu Pencere, ovak gibi evdeki deliklerin kapa. (DLT III)

amdan. (DLT III) Dnr. (DLT III) Dnr olmak. (DLT III) Emek, eilmek. (DLT III) Emek, eilmek. (DLT III) 1. Herhangi bir eyin asl, kk, 2. (aa iin) gvde, dal. (KT), 3. Temel, asl, soylu. (DLT III) Dz, eit. (KT) Tipi. (DLT III)

427

tpkertpkertpletpletplentplentpletpletplettplettplg tptz tp tpktpktpltpltpletpletprtprtrtrtritritrittrittrgek tri trk (I) Trk (II) Trk (III) Trk (IV) Trk (V) Trke trkeklentrkeklenTrk Trkistn TrkleTrkleTrkmen trkn trknlen trlg

Bir iin asln aratrmak iin peine dmek. (DLT II) Bir eyin kkn aramak. (DLT III) Zenginlemek, kklemek. (DLT II) Bir iin asln aratrmak. (DLT II) Aratmak. (DLT II) lmsz. (KT) Dpdz, ayn, eit. (KB) 1. Tepe, 2. nsann bann tepesi. (DLT III) Kklemek, kk atmak, devam etmek. (KB) Dibine inmek. (KB, KT) Tepelemek. (DLT III) Rzgrn esmesi, topra savurmas. (DLT II) Drmek, katlamak. (DLT II, KB) Bir eye balamak. (DLT III) Bir kimseyi ie balatmak. (DLT II) Boha. (DLT II) 1. Tad kekre olan eyler, 2. Sert huylu insan. (DLT III) G, kuvvet. (KB) Trk lkesinde bir ehir ad. (DLT I) Hz. Nuhun olunun ad. (DLT I) Trk, Trk milletinden olan. (DLT I, KB, AH) Vakit bildiren bir kelime. (DLT I) Trke. (KB) Bir nesnenin drlmesi, katlanmas. (DLT II) Trke. (KB) kr. Trke (T.F.) Trkistan, Trklerin anayurdu olan ve Takent, Hve, Fergana, Semerkand, Buhara, Krgz ehirlerini iine alan byk blge. (KB) Bir kimseyi Trk saymak. (DLT III) Bir Ouz boyu. (DLT III) Oymaklarn, hsmlarn topland yer, ana baba evi. (DLT I) Bir yeri kendi evi sayarak oraya sahip kmak. (DLT II) Bir eyin eitleri, trl, eitli. (DLT I, KB, DH, KT)
trlg trlg eit eit, trl trl. (KT)

kr. Trk

428

trlntrlntrmek trmeklentrmeklentrttrttrteletrteletrtltrtltrtntrtntrttrttrttrttrltrltrntrntrtrtrttrtts t (I)

Drlmek, bklmek. (DLT II) Kadn budu denen yemek. (DLT I) Drm yapmak. (DLT II) Srtmek, svamak. (DLT III)v Klaha altn krntlar yaptrmak. (DLT III, AH) Nesnenin zerine bir ey srmek. (DLT II) Ya vb. eyleri ekmee srtmek. (DLT II) Drtmek, itmek. (DLT II) Yar etmek. (KB) Kitap vb. eylerin drlp katlanmas, drlmek. (DLT II, KT)
trlmi Drlm. (KT)

Kitab tek bana drmek. (DLT II) Kitap drmede yarmak, yardmlamak. (DLT II) Yaratmak, tretmek. (DLT II) 1. Gzel, koku, rayiha, 2. Renk. (KB) Yolculukta dinlenilecek yer ve konulacak zaman. (DLT I)
t di (I) t di (II) Konulacak zaman, konaklanacak, durulacak zaman. (DLT I) Kuluk vakti. (DLT III)

t (II) tt-

1. D, rya, 2. D azmas, ihtilam. (DLT III, KT) . (AH, DH, KT) 1. Dmek, inmek. (DLT II, KB, AH, DH, KT), 2. nmek, kmek.(KT) 3. Kaplamak, kuatmak. (KT) 4. Ortaya kmak, olmak. (KT) 5. zerine dmek, ait olmak. (KT) 6. Yere kapanmak, dmek, secde etmek. (KT)
tgli Vak olan. (KT)

te- (I) tetete- (II) tg yer tkn tknlentknlentlentlentlk i tnek tk (I)

D grmek. (DLT III, KT) Dte ilham olmak. (DLT III) Yrnge. (KT) Dikenli kitre aac. (DLT I) Bir yerde kitre aacnn oalmas. (DLT II) konuun yatp sonra gitmek zere inmesi. (DLT II) Dinlenmek iin yolcularn, gece yarsndan sonra konak vakitleri. (DLT I) Yuva, mezar. (KB) Dkn. (KB)

429

tk tk (II) tn trtrtrken ttttttttttek ttetttetttsg ttsk ttn ttnsz ttrttrtttttvn tvn twek tweklik twitwitwetwetz (I) tz (II) tz (III) tztztztztzetzetzertzertzettzettzetiltzetil-

ten gten geri kalan kimselerin sfatdr. (DLT I) Konak, durak. (KB) Drmek, brakmak. (DLT II, KB, KT) Kitre aac. (DLT II) Drmek, uratmak, vesveseye drmek. (KB, KT) Ttmek. (KB) brik ve ibrie benzer eylerin emzii. (DLT I) Atein duman karmas. (DLT II) Tts. (KB) Yabanc, kinci. (DLT I) Duman. (DLT I, KT) Dumansz, kor halinde. (KT) Bir ey zerine kpei saldrtmak, kkrtmak. (DLT II) Av yakalamada yar ve yardm, ekime. (DLT II) (F) G, takat. (DH) (F) Gl, kudretli. (DH) Aacn kabuunu boru gibi karp, sere kularn vurmak iin iine yuvarlak taneler koyup atlan bir av nesnesi. (DLT I) Sere kuu vurmak zere, frlerek yuvarlaklar atmak iin, oyulan aa dal. (DLT II) ie et dizmede vb. ilerde yarmak, yardmlamak. (DLT II) almaktan dolay ter vb. eylerin tane tane olmas. (DLT III) Dz, dzgn, doru, uygun, ayn. (DLT I, DLT III ) . (KB, KT) Halk, reaya. (DLT III) Asl, kk. (DLT III, KT) Dzeltmek, yoluna koymak. (DLT II, KB, DH)
tzgi Dzenleyen, tanzim eden. (KB)

trgayn rmaa karan az. (DLT II) trg

Bkz. tez-. (AH) Dzenlemek, sslemek. (DH) Bir eyin dzelmesi. (DLT II) Dzeltmek, tanzim etmek. (KB) Eit olmak, ayn ve bir olmak, msavilemek. (KT)

430

tzgertzgertzletzletzlntzlntzk tzltzltzn tznlk tztz-

Armaan vermek. (DLT II) Dz hale getirmek, dzene koymak. (DH) Dzelmek. (DLT II) Durulmu. (KB) Bir yerin dzlenmesi, tesviye edilmesi. (DLT II) 1. Yumuak huylu, asil insan. DLT I, KB, AH, KT), 2. Gzel, deerli, cmert. (KT) 3. Yumuak huylu: Allah. (KT) Yumuak huyluluk, asillik. (KB) Yer vb. eyler dzlemekte yarmak, yardmlamak. (DLT II)

431

U u uu (I) u (II) u (III) uuua uan u un u u ulanulanuma uma uma uma utma utma uma uruuruuu uun uuruuruuz uuzlauuzlauuzlu u u u an uru urUyku. (KB)
usuz kii Uykusuz kii. (DLT I)

kr. u u, uy u, u u u, u,

Muktedir olmak, bir eyi yapma gcne sahip olmak. (KB, AH, KT) 1. Bir eyin ucu, sonu, u, 2. Tepe, 3. Bir nesnenin tkenmesi. (DLT I, KB, KT) Tannm bir ehir ad. u kaln okunur. (DLT I) Trklerin kalem yaptklar bir aatr. Dalarda yetiir, bundan baston, kirman gibi eyler de yaplr. (DLT I) Umak, ykselmek. (DLT I, KB, DH) Srt, arka, bel. (DLT I, KB, KT) ki yelkenli gemi. (DLT I) (akl) kmak. (KT) Uuk, ingi. (DLT I) Bir eyin ucunun olmas. (DLT I) Cennet. (DH) Cennet. (KT) (KT) Cennet. (DLT I, KB, DH) kr. uma, uma , utma uma, utma tma kr. uma , utma, uma utma uma tma, kr. uma, uma , uma uma, uma ma kr. utma, uma, uma utma, uma, uma

Ku uurmada yardm etmek. (DLT I) Bir eyin sonuna varmak. (DLT I, KB) Sebep bildiren bir edattr. (DLT I) Uurmak. (KB) Ucuz, hor ve alak, deersiz. (DLT I, KB, KT) Hakaret etmek, hor grmek, kahretmek. (DLT I, KB, KT) Deersizlik, horluk, zillet. (KB, KT) 1. Sr, 2. Boa burcu. (KB)
ud yl kz yl. (DLT I)

Uymak, arkasndan gitmek, tabi olmak. (KT) Uyan. (KT) Uyarmak. (DLT I)

432

u tu t-

Uyumak. (DLT III, KT) Uyutmak. (DLT I, KB)

u t an u mak Uyutan. (DLT I) Uyan rak akirt. (DLT I)

u tma u luk lanu ma lanu u (I) u u (II) u u (III) u u u u lu ulau ulau uz nu nturu turu u lau laturu tur alda u a alda udu lu ulu ulUdun unu unu an l u l U ra u ut uha ulalau -

Ya peynir, taze peynir. (DLT I) Sr gibi hayvanlarn ahrda yatt yer. (DLT I) Uak sahibi olmak. (DLT I) Tepe. (DLT I) Uyku. (DLT I) Art, arka. (DLT I) Uyank. (DLT I)
u u er Uyank kii. (DLT I)

kr. u, uy u

lere kar uyanklk. (DLT I) Bir eye uymak. (DLT I) Uyuz. (DLT I) Snmek. (KB) Arkasna takmak, peine katmak. (KT) Uyku, rya. (KB, KT) Srlamak, sr gibi olmak. (KB) Arkasna takmak, peine katmak. (KT) Kefil olan. (KT) nsann bir eyden gafleti ve dalgnl. (DLT I) Takip etmek. (KB) Hotan ehrinin ad. (DLT I) Snmek. (KB) Her eye gc yeten, kadir, Tanr. (DLT I, KB, DH) Kagarda yetiir beyaz ve tatl bir havu. (DLT I) Bir Trk boyu. (DLT I) Kendinden iki yaplan bir eit hamur ad. (DLT I) Kays sklarak elde edilen su, bundan erbet yaplr. (DLT I) Uymak. (DH) Anlamak, idrak etmek. (DLT I, KB, DH, KT)
u an Haberdr: Allah. (KT)

uzlau uzla-Uyuz iin ila yapmak. (DLT I)

kr. u u, uy u, u u, u,

433

u b u b u u ru turu turu u ulu ulusuz u usuz u u u ul ululula ulaula- (I) ulaula- (II) ula ulam (I) ulam (II) ulanulanulanma ulanlulanlular ulas kz ulaulaulau l ula l ulatulatulatu ulem atul atayul ay-

(A) Ahiret, br dnya. (DH) (A) Ahiret, br dnya. (KB, DH) Kusmak. (DLT III) Kement. (DLT I)

kr. u b kr. u b

Anlatmak, bildirmek, haber vermek. (DLT I, KB, DH, KT) Anlay, anlama. (KB) Anlalmak. (KB, KT) Aklsz, beyinsiz. (KT) Akl, anlay. (KB, AH) Duvar temeli, temel. (DLT I, KB, AH, KT) Eskimek, ypranmak. (DLT I, KB) Krda, belge, alamet. (DLT I) Kvranmak, zlmek. (AH) Ulamak, eklemek, balamak, ulatrmak. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Ulak, Beyin emriyle koa koa giden postacnn, baka bir ata eriip biniciye dein, bindii at. (DLT I) Sayg. (KB) Ulama. (AH) Ulamak, balanmak, erimek. (KB, KT) Ulama, kavuma. (KT) Ulalmak, balanlmak. (KB) Keklik. (DLT I)
ularl ta Keklii ok olan da. (DLT I)

Sarho gibi szgn ve yakkl gz. (DLT I) Erimek, ulamak, katlmak, birlemek. (DLT I, KB, AH, DH, KT) Devaml, srekli, ebediyen. (KT)
h ulau h(T.F.) Hibir zaman. (KT)

Akrabalk. (KT) Ulamak, birletirmek. (DLT I, KB) Kiinin burun temizlemek iin koynunda tad kuma paras. (DLT I) (A) limler. (KB) Bymek, yetimek. (DLT I) Bymek. (KT)

434

ululul ul u ulnulnuln ululultultulu

Ulumak, inlemek. (DLT III, KT) ocuklara sevgiyi bildirmek iin sylenen sz. (DLT I) Uluyacak zaman. (DLT I) Bkmak, usanmak. (DLT I, KB) Kvrml, eri br. (DLT I, DLT III ) Ulumak. (DLT I) Ulutmak, inletmek. (KB) 1. Byk, ulu, yce. (DLT I, KB, AH, DH, KT), 2. leri gelen kimse, sz geen kii. (KT) 3. Pek, ok.(KT)
ulu pr pr ulu kn ulu ra (T.F.) Yal, ihtiyar. (KT) Kyamet gn. (KT) Daha byk, en byk, esas, ana. (KT)

kr. ulu

ulu a laulu laulu lu saulu sas l ulu s l s ulu s sn nulu snulu (I) ulu (II) ulu (III) ulun ulu

Ykseltmek. (KB) Yceltmek, takdir etmek, ululamak. (DLT I, KB, KT) 1. Ululuk, eref, byklk, azamet. (DLT I, KB, AH, KT), 2. Ltuf. (KT) 3. Yaa byklk, ihtiyarlk. (KT) Bir eyin byn istemek. (DLT I) Zenginlik, mal mlk olma. (KT) Byklk taslayan. (KB) Ululuk taslamak. (AH) Eskimi, ypranm. (DLT I) Ulu, yce. (DH) Atn omuz ba. (DLT I) Temrensiz ok. (DLT I) Ky, ehir, memleket. Balasagun ehrine Kuz Ulu ad da verilir. (DLT I, KB, KT)
n ulu bo n ehir halk. (KT)

kr. ulu

ululu ulyan um umumuma (II) umanuman-

Bir yerden olan. (KT) Kokusu gzel olan bir bitki kk. (DLT I) Karn ikinlii, mide bozukluu. (DLT I) Beklemek, ummak, bir ey mit etmek. (DLT I, KB, AH, KT) Eve gelen konuk. (DLT I) Korkmak, kanmak. (KT)

uma (I)Ana. (DLT I)

435

umay umdu Umer umnumnumn ummn umunumunumun umu/nsuz umu/zumu/zumr umrlu un unununauna- (I) unauna- (II) unamaunamaunatunatunamuk er unt untunu unulunulunutunut-

Son, kadn dourduktan sonra karnndan kan hokka gibi nesne. Buna ocuun ana karnndaki ei denilir. (DLT I) stek, dilek. (DLT I, KB) Hz. mer. (AH) Umutlanmak. (KB) mit, umut, bekleme. (DLT I, KT) . (KB, AH) (A) Umman, okyanus. (DH) Umutlanmak. (DLT I) Umma, umut. (DLT III, KB, AH) Umutsuz, umudunu kesen. (KT) Uyuklamak. (KT) (A. mr ) mr. (AH) (A.T.) mrlk. (AH) Un. (DLT I) Gc yetmek. (AH, KT) Gc yetmek. (KT) Bir eye raz olmak. (DLT III, KT) Kabul etmemek, istememek. (KT)
l unama l Kabul etmeyen, raz olmayan. (KT)

umdu1.Dilenci. (DLT I), 2. Tamahkr. ( KB)

kr. umun

kr. umn

ekinmek, raz olmak. (DLT I) Salak adam. (DLT I) Unutmak. (DLT I, KB, AH, KT) te. (KB) Kar konulmak. (AH) Unutmak. (KT)
unut an Unutkan. (KT)

untturunttur-Unutturmak. (KT) unutma unur unutulunutulura ura urur- (I) Unutma. (KT) nsan kudretli insan. (KB) Unutulmak. (KT)
unutulm Unutulmu. (KT)

Srt st. (DLT III) Tevecch etmek. (AH)

436

urur- (II) urur- (III) ur- (IV) ururaluralura un ura ut ur a ur (I) ur (II) urlaurla- (I) urla (II) ur ur lu urlaurlaurra ursaursaursu urt uruuruuru (I) uru (II) lanuru lanurulurulurumday urunurun- (I) urunurun- (II) urun uru uruuruova

Sylemek, misal vermek. (KT) Yapmak, ortaya koymak. (KT) Vurmak, yere koymak. (DLT I, KB, DH, KT)
u ur u Vurucu, vuran. (KB)

(ura + almak) Vurabilmek. (DH) Hindistandan getirilen bir ila. (DLT I, KB) Avrat, hanm, kadn, kz, zevce (DLT I, KT)
ura ut bo n n Evlilikte kadn taraf. (KT)

Byk aa. (DLT I) Erkek evlat. (DLT I, KB) Ses, grlt. (KB)
ur Grlt, haykr. (DLT III)

Barmak, sesini ykseltmek. (DLT I) vnmek. (DLT I) Uru kelimesinin ksaltlm. (DLT I) pli kova. (DLT I) Uslanmak. (AH) Erkeklerde olan kask yarkl. (DLT I) Vurma istei. (DLT I) Yenilmek, dvlmek. (DLT I, KB) nenin iplik geecek delii. (DLT I) Vurumak, saymak. (DH) Nesil, soy, sop. (KB, DH) Tane, tohum. (DLT I)
altn uru lu altn Para olarak kesilmi altn. (DLT I)

kr. uru

Ekin, pamuk gibi eylerin mahsul vermeye balamas. (DLT I) Vurulmak, kurulmak. (KB, AH) Zehrin panzehiri olan bir ta. (DLT I) rtnmek, giyinmek. (KB) 1. Pimanlktan dvnmek, 2. Vurunmak, taknmak. (DLT I) Rvet. (DLT I) Vurma, sava. (DLT I, KB, KT)
sz z uru sz (T.F.) Silah. (KT)

Vurumak, savamak. (DLT I, KB, KT)

437

us (I) us (II) us (III) usus- (I) usus- (II) usal usall usanusanusla usanusanusandurusandurusayu ustustuslauslauslanuslanUmn mn Usm Tarm usr ust ust usu ul u (I) u (II) u (III) u (IV) ua (I) ua (II) ua l ua l ualualuanuanuatuat-

yi ve kty ayrt edi. (DLT I) Akl. (KT) Kerkes kuu. (DLT I) Sanmak. (DLT I) Susamak. (DLT I, KB) Gfil. (KB)
usal kii bilmeyen gfil kii. (DLT I)

Gfillik. (KB) Usanmak, bkmak. (AH) Bkz. usan-. (AH) Gfil olmak. (KB) Bktrmak. (KB) Gfil. (KB) Susatmak. (DLT I) Anlamak. (DLT I) Uslanmak. (AH) (A) Hz. Osman, nc halife. (KB, AH) slam ilinden Uygur diyarna dek byk bir dere. (DLT I) Uyuklayan. (DLT I, KB) (F. gsth) Bkz. kst . (AH) Susamak. (DLT I) (A) Usl, tarz, dzen. (AH) te. (DLT I, KB, DH, KT) imdi. (DLT I) Aa, dal, boynuz gibi nesnelerin z. (DLT I) Ku ve atlarn kuyruk sokumu. (DLT I) Kovuculuk, dedikodu. (DLT I, KB) Kk, ufak. (DLT I, KB, AH) Dedikoducu. (KB) te gsterilen ocukluk. (DLT I) Ufalanmak. (DLT I) Ufalmak, paralanmak, krlp ufalanmak. (KT) Ufaltmak, krmak, krlmak. (KB)

438

uol utma utma utma utma uun ut utututautautanutanutan utra utru utrulanutrulanutrunutrunutruutru- (I) utruutru- (II) utsu utun utun uturuturutu uul uuz uva uvtanuvtanuvut uvutlu uwa uwu

O, ite o. (DH) (Sog.) Cennet. (KB) (Sog.) Cennet. (KT) uma uma , uma Omuz ba. (DLT I, KB) (AH) tmek, yenmek. (DLT I, KB)
u ut u Yenen, yenmi olan. (KB)

kr. uma , uma, uma, utma uma, uma, kr. uma, utma, utma, uma , uma, utma, tma

kr. avut, uwut, uyat, uvut

Genellikle ekin bozulmasn diye yapra kesilmesi, yada baa kesilen ekin. (DLT III) Utanmak. (AH) Utan. (DLT III) Doru, -a/-e doru. (KB) Kar, n, n taraf. (KB, AH, KT)
utru kelmi lerlemi, ynelen. (KT)

Yz yze gelmek. (DLT I) Dayatmak, kar koymak. (DLT I) Kar koymak. (DLT I) Makasla yaplan kesme ileminde yardm etme. (DLT I) Bir eyde tlmek. (DLT I) Deersiz, alak. (DLT I) Utanma. (DLT I) Kesmek. (DLT I) Erkek adlarndandr. (DLT I) Bkz. ul . (AH) Bkz. uz . (AH) aran kiiye cevap iin kullanlr. (DLT I) Utanmak. (AH, KT)
uvtanma Utanma. (KT)

Ut, haya. (DLT I, KB, AH) Rezil, rsva, alak. (KT) Bir yemek ad. (DLT I) Ufalanm nesne. (DLT I)
uwu etmek Ufalanm ekmek. (DLT I)

kr. ut, uwut, avut, uyat uwut,

439

uwut (I) uwut (II) uwut araruwutlanuwutlanuwutsuzlu uya (I) uya (II) uya uyalauyalauyat uyatuyatanuy anatuy atUy ur uy u uyuuyuuz uzuzuza uzauzauza l uza l uzaluzal- (I) uzaluzal- (II) uzatuzatuzatluzatlatl uzlanuzlanuzlu ur uzsauzsa-

Utanma, sklma, haya. (DLT I, KT) Utandrmak. (DLT I) Utanmak. (DLT I) Hayszlk. (KB) Yuva ku yuvas. (DLT I) Karde hsm. (DLT I, AH) Utanmak. (KB, AH) Kularn yuva yapmas. (DLT III) Ayp, haya, hicap. (DH) Utanmak. (DLT I, AH) Uyanmak, kendine gelmek. (DH) Uyandrmak, kendine getirmek. (DH)

kr. avut, uvut, ut, uyat ut,

Yemee yada Beyin yanna arma, davet. (DLT I) kr. uya -, uwutlanuwutlan-

kr. uyat-, uwutlanuyat- uwutlankr. avut, uvut, ut, uwut kr. uya -, uwutlanuwutlan-

Be ehirli bir vilayetin ad. Zlkarneyn Trk Hakan ile bartktan sonra bu ehirleri yaptrmtr. (DLT I) Uyku. (DH) Uyumak. (DH) 1. Eli ie yatkn, usta, mahir, sanatkr.(DLT I, KB, AH), 2 yi, gzel. (DLT I) Bir ite stn olmak, rakibi gemek. (DLT I) Gemi zaman. (DLT I) Uzamak. (KB) Uzak. (DLT I, KB) Bir ite ar hareket etmek yada ge kalmak. (DLT I) Uzanmak. (DH) Uzun srmek. (KB) Uzatmak. (DLT I, KB, AH, KT)
tutuzatu tutDevaml klmak, srekli tutmak. (KT)

kr. u u, u, u u u,

Uzatlmak. (KB) Usta olmak. (DLT I) Ustalk, maharet. (KB) (A. r) Uzun. (KB) Koparmak istei. (DLT I) kr. r

440

uzun

1. Uzun, uzun boylu. (DLT I, AH, DH, KT) 2. ok. (KT)

441

bp bibik kuu. (DLT I) says. (DLT I, KB, AH, DH, KT)

er er eg er er. (KT) Her . (KB)

gl lenlenl n n ni er er ik len lenre rerl rl rm rndi r r-

keli olan nesne. Bkz. gil . (DLT I) gil Bir eyin olmas. (DLT I) Balar bir demirle birletirilerek ubukla yaplan tavan tuza. (DLT I) 1. in, -ncaya kadar. (KB, AH, DH, KT) Sayda nc. (DLT I, DLT III, KB, AH) nc. (DH) Bir eye uymak, onun izinden gitmek. (DLT I) 1. Ak ve sevginin comas. (DLT I), 2. Hasret, sevda. (DLT I, KB) Ylknn erkek istemesi. (DLT I) remek, oalmak. (KB) Vaat edilmek. (KT) Her nesnenin seilmii. (DLT I) Seilmi, sekin, iyi, hayrl. (DLT I, KT) 1. Seip bir araya getirmek, 2. Semek, sekin klmak, stn tutmak, tercih etmek. (KT)
rmek Tercih etme, seim yapma. (KT)

kr. ni kr. n

rmi gggi gigigitgitgiti gitsegitsegre grilgrilgrigri-

Ayrntl, tafsilatl. (KT) Ymak. (KB) Bayku. (DLT III, KT) kr. hi Buday vb. eyleri tmek, un haline getirmek. (DLT III) Buday ve benzeri eyleri tmek, tme eylemi. (DLT I) Un ten kimse. (DLT I) Bir eyi tmek istemek. (DLT I) Tutmaca benzer ehriye orbas. (DLT I) Sallamak, sallanmak. (DLT I) Beik sallamakta yardmlamak. (DLT I)

442

grk gk glglgr (I) gr (II) grlk hi jme jk jmlenjmlenkek (I) kek (II) keklekekle-

ocuun beiini sallama. (DLT I) Dolu, yl. (KB) Ylmak. (KB) Dar. (DLT I) Sr, topluluk, zmre. (KB) Dar konulan yer. (DLT I) Bayku. (DLT I, DLT III ) Dut aac. (DLT I) Hece. (DLT I) Meyvelenmek, dut vermek. (DLT I) Tabut sandk. (DLT I) ehrin sava iin hazrlanm olan etrafndaki bur. (DLT I, KB, KT) Herhangi bir ey iin sandk yapmak, kale zerine burlar yapmak. (DLT I) kr. gi kr. gr

keklikSandk yaplmak iin ayrlan aa. (DLT I)

keklik tam zerinde burlar bulunan kale. (DLT I)

klklk

Toplanmak, ylmak. (KT) ok, pek ok, ou, bir ou. (KT)
lk lk brgen k eitgen k eitgen k tuta k k ok yapmak. (KT) ok bata bulunan: Allah. (KT) Casus. (KT) Kulak veren, dinleyen. (KT) Srekli, devaml. (KT) ok ok. (KT)

krek Pek ou, ou. (KT)

klk leleleleletletlfet lg lglelglelike

okluk. (KT) Datmak, letirmek, paylatrmak. (DLT III, KT) Blmek, paylamak. (DLT I, DH, KT)
leigli Taksim eden, paylatran. (KT)

letirmek, pay etmek. (DLT I, KB) (A) Arkadalk, dostluk. (DH) 1. l, terazi, tart, lek. (KB, KT), 2. Terazi burcu. (KB) lmek, tartmak. (KB) kse otu. (DLT I)

443

lker (I)

lker. Savata lker erig denilen bir hile vardr: Askerler her yandan blk blk toplanr birisi ilerleyince tekiler de ona uyar. Bu hile ile yenilme ii az olur. (DLT I)

lker (II) lk lg lk l

Sreyya yldz. (DLT III, KT) Ahit, peyman. (DLT I) Hisse, nasip, pay, ksmet. (KB) Pay, hisse, nasip. Bkz. l. (DLT I, KB) DH, KT) 2. Budun arasnda pay, ayr. (KT)
l orta Ortak. (KT)

kr. lk kr. lg

1. Pay, hisse, nasip, ksmet. Bkz. lk.Para, cz. (DLT I, KB, AH,

m me mer mgk md mdvr mmet n ndende-

alvar. (DLT I) Misafir. (KB) (A) Emirler, beyler. (KB) mk, mk, ocuklarn tepesinde bulunan yumuak yer. (DLT I) (F) mit, umut. (DH) (F) mitli. (DH) (A) mmet. (KB, DH, KT) Ses, n, grlt. (DLT I, KB, KT)
n lma Ses karmak, brmek. (KT)

1. Seslenmek, armak, barmak. (DLT I, KB),2. Okumak, davet etmek.(KT),3. Dua etmek, niyaz etmek, yalvarmak, tapnmak. (KT)
ndegi 1. Seslenen, aran, 2. Davet eden. (KT)

ndennden(I)lnden (I)lndendendrndrngjin nlg llr nvn p pleplepleple-

arlmak, davet edilmek. (KT) Seslenilmek. (KT) armak, nlemek, seslenmek. (DLT I) Bytmek, yetitirmek. (KT) lde insan ldren umac, gulyabani. (DLT I) Sesli, (buza iin) bren. (KT) Aa vb. eylerin oyulmas. (DLT III) n, maara. (KB) (A) Unvan, lkap. (DH) Renkte tekit, abartma edatdr. (DLT I) Yama etmek. (DLT I) Yamalamak. (DLT I) kr. indenilindenil-

444

rrri ririrkrkrklrklrkn rerrerrngek rpek rperrperrlrlr

rmek, havlamak, flemek. (DLT I, KB, KT) Ses grlt. (DLT I) Aa, kemik vb. eylerin rmesi. (DLT III) rkmek. (DLT III) rkmek. (DLT I) Dman yznden ulus arasna den rknt, telala kalelere ve snaklara kalar. (DLT I) Aarmak. (DLT I) Kire. (DLT I) Tyleri rpermi insan ve hayvan. (DLT I) rpermek. (DLT I) flenilmek. (KT) Beyaz, bembeyaz, parlak. (KT)
r arak u r u Gzn beyaz. (DLT I) Akdoan. (DLT I)

rlk ryn sk snesnest stestestek stelstel- (I) stelstel- (II) stem stenstensterster- (I) sterster- (II) stikstikstn st stn stnrek stvr

Aklk, beyazlk. (KT) (A. uryn) plak. (DH) Huzur, nezd, kat, yan. (KB, KT) Benzemek. (DLT I) st, st taraf. (DH) Kazanmak, artmak. (KB) stelik, ziyadelik. (DLT I) Artmak, oalmak. (DLT I) Kavga karmak. (KT) Eerlere, kemerin bana, tokalara ilenilen altn, gm. (DLT I, KB) nceden olmak, gemek. (KT) nkr etmek. (KB) stn gelmek iin yarmak. (DLT I) stemek. (KB) (F) kemik. (DH) stn, yukar, yksek, ulu, yce. (DLT I, DH, KT) Yceler ycesi. (KT) (F) 1. Esas, deer verilen, 2. Hikmetli. (KT)

445

stvr er

(F.T.) Hakem, ara bulucu. (KT)

stvrl stvrl - (I) - (II) ee- (I) ee- (II) eleletetgrgr- (I) grgr- (II) iiik krkrttt ttteri tititrk tk yk

(F.T.) 1. Ahd, sz, anlama, 2. Doru sz, hikmet, 3. Salam, salam olma. (KT) Aramak, aratrmak. (KT) Delmek, toplanmak. (DLT I) Bir yerde bir eyler aramak. (DLT III) Emek, eelemek. (KT) Aramak. (DLT I) Ufalamak. (DLT I) Hatrlamak. (KB) Kkrtmak. (DLT I) mek. (DLT III) Yemileri yakarak bymekten alkoyan souk. (DLT I) Hatrlamak. (DLT I) tmek. (DLT I) ukur. (KB) Yakmak, tmek. (DLT I) Av iin kullanlan hayvan, kpek vs.. (KT) tlemek. (DLT III) Hileci tc adam. (DLT I) t. (DLT I) Tepe gibi yksek olan yerler. (DLT I)
yk yrSulu ve buna benzer yerlerde ayak basld zaman kaybolan ve aya karmas g olan kumluk yerler. (DLT I, KB)

kr. krkr-

kr. grgr-

yl ylyr zzze zelzelzengi ze zere zitzit-

Batmak. (KB) Dar. (KB) Kesmek. (DLT I, KB, DH) st, zeri, -a/-e hakknda, -da/-de, arasnda. (KT)
lze ze lst ste koymak. (KT)

Yorulmak. (DLT I) zengi. (KB) Merdiven. (KT) zerinde. (DH) Arlatrmak. (DLT I) kr. zre

446

zlzlzneznezre ztrztrzk (I) zk (II) zklk zlzlzm

zlmek, kopmak. (DLT I) Kar koymak, sz dinlememek. (DLT I) zerinde. (DH) Kestirmek. (DLT I) Kesik. (KB) Tamamlanmam, yarm kalm. (KB) Kesilme. (DLT I) Kesilmek, krlmak, paralanmak. (KB) zm. (DLT I, AH, KT) kr. zere

ztlkBir eyde pintilik. (DLT I)

447

V v va (I) (F) Ak. (DH) Vay anlamna gelen bir sz, a ve kayg bildirme sz. (DLT III)
vv-dirg v-asret v-asret (F) vah ne yazk. (DH) (F.A.) Vah ne hasret. (DH)

va (II) vade vade vcib vadniyet vadniyet dniy vadet vadet vahhb vaiy vaiy va vaet va va va va vay vay va vad v f va it va t tl va tl vle vllh vaf vl vl vaiyet vaiyyet val vaan vaan

Bir emre riayet etmemekte, uymamakta bu sz sylenir. (DLT III) (A) Vaat, sz, verilen sz, vade. (KB, DH, KT) (A) Vacip, yaplmas eriat bakmndan gerekli olan. (KB, KT) (A) 1. Birlik, bir olma, 2. Allah zatnda sfatlarnda ve fiillerinde bir oluu. (DH) (A) 1. Birlik, teklik, 2. Allah bir ve mutlak bilmek. (DH) (A) ok veren, ok balayan: Allah. (DH) (A. vay) Vahiy. (DH) (A) Korku, rknt. (DH) (A. va) Vah. (KB) (A) Vahi, yabani, ehil olmayan. (DH) (A) Vahiy, bir emrin Allah tarafndan peygamberlere bildirilmesi. (DH, KT) (A) Vaat, uyar, tehdit. (KT) (A) Vkf, haberdr. (AH) (A) Vakit. (DH) (A) Vakit, zaman. (KB, DH, KT) (A.T.) Vakitli, belirli vakitte olan. (KT) (F) Serap. (DH) (A) Allah iin, Allaha yemin ederim manasnda bir yemin sz. (DH) (A) Vasf, nitelik. (DH) (A) Ulaan, erien, kavuan. (DH) (A) Tavsiye. (KT) (A) Vasiyet. (KB) (A) Vatan. (DH) kr. vaiyyet kr. vaiyet kr. va t kr. va it kr. va va kr. va va Cebrailin vastas ile kr. vaiy vaiy kr. vay vay

(A) 1. Ulama, erime, kavuma, 2. Tasavvufta Allaha ulama. (DH)

448

vveyl vv-veylet vy vebl ved ved vef veger vehm velyet velyetl velyetl veleykin vel velkin vera vera vesvs vesvese veyi veyl vezr vezirl vilyet vildn (I) vildn (II) virvirvrn vrne vird vil vudd vcd (I)

(A) lk, feryat. (DH) (A) Eyvah. (DH) Vay. (DH) (A) Vebl. (AH) (A) Veda, ayrlma, ayrl. (DH) (A) Vefa, sadakat. (KB, AH, DH, KT) (F. eger ) Eer, ayet. (AH) (A) Vehim, kuruntu, endie, yersiz korku. (DH) (A) Velilik. (DH) (A.T.) Velilik mertebesine ermi. (DH) (F. velkin) Fakat, ama, ancak, yle ki. (AH) (A. veliyy) Veli, ermi, eren. (DH) (F) Lkin. (KB, AH) (A) Takv. (AH) (A) Vesveseye dren, eytan, iblis. (DH) (A) Vesvese. (KT) (A. veyl) Veyl, yazk!, vah vah!. (DH) (A) Yazklar olsun, eyvah! . (KT) (A) Vezir. (KB) (A.T.) Vezirlik. (KB) (A) Vilyet, il. (KB, DH) (A) Cennetteki ocuk hizmetiler. (DH) (A) Kullar, kleler. (DH) Vermek. (AH) (F) Viran, harap, ykk. (DH) (F) Virane, harap hakle gelmi yer. (DH)

kr. v-veylet vkr. vveyl

kr. velkin kr. veleykin

kr. veyl kr. veyi

(A) Belli zamanlarda okunmas det olan dua. (KB, DH) (A) Kavuma, ulama. (KB, DH) ( ) Sevgi, muhabbet. (AH) (A) 1. Tasavvuf ehlinin gerek olmayan varlndan geip hakiki ve mutlak varlk olan Tanr varlnda var olmasdr, 2. Vcut, varlk, var olu. (DH)

449

Y y (I) y (II) ya (I) ya (II) yaba Yaba u (I) (II) Yaba u (II) yaba u ybn yab yabta yaanyaanya yd ya ya a l ya a l ya l ya l lya lya m nya nyad ya l ya lsaya sayafa (I) yafa (I) (A) Ey!, hey! . (AH, DH, KT) (F) Veya, ve, ya da. (KB, AH, KT) Va gibi inkr edatdr. (DLT III) Yay. (DLT III, KB, AH) Ya ve slak olan herhangi bir ey. (DLT III) Trklerden bir blk. (DLT III) Bir rmak ad olup Kagar dalarndan karak Fergana ile zent arasnda akar. (DLT III) Yn ve yapa yoluntusu. (DLT III) (F) Yabani. (DH) Eerin stne ve altna konan kee. (DLT III) zerinde eeri ve yular bulunmayan at iin byle denir. (DLT III) Utanmak. (DLT III) Yayc. (KB) (F) Anma, hatrlama, yad. (AH, DH, KT) Yaymak, sermek, datmak, bol bol vermek. (DLT III, KB, KT) kr. yayayu ya u Yayc, yayan. (KB)

Yayan, yaya. (DLT III, KB, KT) Yayalk, yaya yry. (DLT III) Yaylm. (KB) Yayl, serili. (DLT III) Dalmak, yaylmak. (DLT III, KT) Dek, yayg. (DLT III, KT) Bir eyi yaymak, yazmak, sermek. (DLT III) Yeryzne yaylan biraz su. (DLT III) Bir eyi yere serme ve yaymada yarmak, yardmlamak. (DLT III) Yaylmak, dalmak. (DLT III) Bir eyi yaymak, datmak istemek. (DLT III) Kolgan dikeni. (DLT III) Kuytu yer. (DLT III)

450

yaf u (I) Yaf u (II) Yafn yaf u yafuz ya ya ya a l ya a l l ya a l ya an anl ya anl d/turya d/turya ya ya lya llaya laya l ya r

Halktan olup, Hakandan iki derece aada bulunan kiiye verilen ad. (DLT III) Barsgan yaknnda bulunan bir ehir ve sarp blgenin addr. (DLT III) Ilaya yakn bir belde ad. (DLT III) Kzlck veya gren denilen da yemii. (DLT III) Her eyin kts, fenas. (DLT III) kr. yawuz, yavz, yauz yawuz, yavz yauz Ya. (DLT III, KT)
yag gri Susam. (DLT I)

Yamur, kar vb. eylerin yamas. (DLT III, KB, DH) Ceviz. (DLT III) Cevizli, cevizli aa. (DLT III) Fil. (DLT III, AH) Fili olan, fil sahibi. (DLT III) Yadrmak. (KT) Dman. (DLT III, KB, AH, KT) Muharip. (KB) Dman olmak. (DLT III) Yamur, kar gibi eylerin yadrlmas. (DLT III) Dmanlk etmek, savamak, arpmak. (DLT III, KT) Dmanlk, haset. (KB, KT) 1. At, katr ve eek gibi hayvanlarn srtnda semer veya eerin vurmas sonucu meydana gelen yara, yar. (DLT III), 2. Yara, cerahat; yaral. (DLT III, DH) kr. ya a l l Cevizlik, ceviz biten yer. (DLT III) kr. ya a l l

rlaya rlarlanya rlanya rl ya tya t-

Atn yarn, yarasn saaltmak, iyiletirmek. (DLT III) Hayvanlarn srtnn yara olmas, yarlanmas. (DLT III) Srt yaral deve yada at. (DLT III) slmdan ce Trklerin adak olarak kestikleri kurban. (DLT III) Yadrmak. (DLT II)
ya t an (I) ya t an (II) Yadran. (DLT III) Dmanlk eden. (DLT III)

ya z laya lalanya lan-

Yaz, kzl ile kara aras bir renk. (DLT III, KT) Bir eyi yalamak. (DLT III) Bir eyin yalanmas, ya srmek. (DLT III)

451

latya latYa ma (I) Ya ma (II) malanya malanya mur murl ya murl rnla nlaya rnlart tya rtya ru saya sas ya sturya turuya uya u ya u lu u ya uutya ututulya utulyah yasnyasnsn ya ya

Yalatmak. (DLT II) Trklerden bir blk ad. (DLT III, KT) Taraz yaknnda bir ky ad. (DLT III) Yama ad verilen bln klna girmek, onlarn huyu ile huylanmak. (DLT III) Yamur. (DLT III, KT) . (KT) Yamuru ok olan yer. (DLT III) Bir kimsenin yanna, srtna vurmak. (DLT III) At yarlatmak. (DLT II) evre, yaknlk. (DLT III) nsann cannn ya istemesi. (DLT III) Sade yan tadn almak. (DLT III) Yadrmak. (DLT III) Bir eyin vaktinin yakn olmas, yaklamak. (DLT III, KB, KT) Yakn, akraba, hsm, yakn dost. (DLT III, KB, KT) Yaknlk, akrabalk, hsmlk. (KB, KT) Yaklamak. (DLT III, KT) Yaklatrmak. (DLT II, KB, KT)
ya ut an Yaklatran. (DLT III)

Yaklatrlmak. (KT) Evet, peki. (DLT III) Bir kaftan kollarn giymeksizin ste almak. (DLT III) Gzel, ho, iyi, hayrl, iyilik, hayrl i. (DLT III, AH, DH, KT) kr. ya
ya yara Daha iyi, daha hayrl, en hayrl. (KT)

ya yal ya yu ya (I) ya (II) ya - (I)

yilik, doruluk. (DH) Kaptaki bulaklk. (DLT III) Yaka, taraf. (DH) Yakn, hsm, akraba. (KB) 1. Yaklamak. (DLT III, KB, KT), 2. Yaknlamak, cinsel temasta bulunmak. (KT)
ya ma Dokunmak. (KT)

ya - (II) ya a

Yakmak, ate yakmak. (DLT III, DH, KT) Yaka, elbise yakas. (DLT III, KB, DH)

452

ya yak ya l- (I) llya l- (II) ya n

Alak gnll kimse. (DLT III) Yak, ikinliin zerine konulur. (DLT III) Yaklmak. (DH, KT) Yaklalmak. (DLT III) Yakn, en yakn, yaknda. (DLT III, KB, AH, KT)
ya n tiriglik ya nra (I) nra ya nra (II) Dnya hayat, bu dnya. (KT) Daha yakn. (KT) Dnya, bu dnya. (KT)

ya nl ya - (I) ya - (II) ya n nl ya nl l ya l r ya r r ya r an (I)

Yaknlk, dostluk. (KT) Yaklamak, uyumak. (DLT III, KT) Yara zerine yak koymakta yardm etmek. (DLT III) (A) Gerek, hakikat, kesin bilgi. (AH, KT) (A.T.) Kesinlik. (KT) Yaknlk. (KB) ya. (DLT III) Buz paralarndan yaa benzer ekilde salan paralar. (DLT III) zaman iyiletirici olarak kullanlr. (DLT III)

r ya r an (II) Fndk byklnde krmz meyval bir bitkidir, souk duda atlatt rlan lanya rlanya turya tur- (I) turya tur- (II) turya tur- (III) ya u yakuryakur- (I) urya ur- (II) y t yal yalyalyala yalayalayala yalaftar Bir eyin yalanmas, imanlamas. (DLT III) Gzel, iyi, ho. (KB) Yak yaptrmak. (DLT III) Ate yaktrmak. (DLT III) Yaklamak, erimek. (DLT III) Yamurluk. (DLT III) Sk sk solumak. (DLT III) Yaklatrmak. (DLT III, KT) (A) Yakut. (KB) 1. At yelesi. (DLT III), 2. Ense. (KB) Alevlenmek, yalmlanmak, parlamak. (DLT III, KT) Thmet. (DLT III) Bir insan thmet altnda brakmak, ona su isnat etmek. (DLT III) nsan her eyde suluymu gibi gren, hemen su itham etmee alan kii. (DLT III) Hakann gnderdii eliye verilen ad. (DLT III) kr. ya ya

453

yalalyalalyalan a yalav/wa yalawal yalbaryalbaryalb yal yaldrayaldrayaldru yalfatyalfatyal a ayal ayal an anyal anan yal an anduryal anduranlanyal anlanyal anl anl a yal aatyal atyal u yal uz yal (I) yal (II) yal (III) lanyal lanyalm yalman yaln yal yalnyaln-

tham edilmek, thmetlenmek. (DLT III) plak, plaklk. (DH) 1. Peygamber, eli. (DLT III, KB, KT), 2. Cebrail. (KT) Elilik. (KB) Yalvarmak. (DH) Yass. (DLT III) Ay. (KB) Gne vb. eylerin az parlamas. (DLT III) Cilal, parlak. (DLT III) Bkz. yal atmak . (DLT II) Esasen Kara Yal a olup Ferganaya yakn sarp bir yerin ad. (DLT III) Kap, anak vb. eyleri yalamak. (DLT III, KT) 1. Yalan, sahte, fitne, uydurma. (DLT III, KB, AH, DH, KT), 2. By, sihir. (KT) anak vb. eyleri yalamak. (DLT III) Yalanc. (DH, KT) Yalanlamak. (DLT III) mandan dndrlmek. (KT) Yalan. (KT) Bir eyi karlkl olarak yalamak. (DLT III) Yalatmak. (DLT II) Ahmak, beyinsiz adam. (DLT III) Yalnz, yalnz olarak, tek. (DH, KT) kr. yaluz, yaluz, yalus yaluz, yaluz, yal bik. (DLT III) At yelesi. (DLT III) Eerin n ve arka ka. (DLT III) Atn yelelenmesi, horozun ibiklenmesi. (DLT III) Sarp, dik olan ey. (DLT III, KT) Dank ekilde yaplan, apul. (DLT III) Alev. (DLT III, KT) 1. plak. (DLT III, KB, AH, KT), 2. Knndan karlm kl. (DLT III) Soyunmak. (DLT III, KT)

454

yalnda yalnlanyalnlanlnlan yalulayalulayal - (I) yal - (II) yalma yalu yaluyaluyalu yalu (I) yalu (II) yalus yaluz yaluzlu yalt yalt a yalturyalturyalu yalwayalwayalwanyalwanyalwaryalwaryalw yam yamayamayama l yama l l yama l yama u yamalyamalyamanyamanyaman yamanl Yamar yamayama- (I)

plak, yaln. (DLT III) Alevlenmek. (AH) Bir kimsenin iple oynamas. (DLT III) Brakmak, usanmak. (KB) Yakmak. (DLT III) Kaftan, kaln kaftani yamurluk. (DLT III) Cariyelerin oynad bir oyun. (DLT III) Tutumak. (KB) 1. Hz. dem, 2. nsanlara verilen genel ad. (DLT III) Cariye. (DLT III) Yalnz. (DLT III) Yalnz. (KB) Yalnzlk. (KB) Yaln, sert. (DLT III) Bir eyle alay etme. (DLT III) Atei alevlendirmek. (DLT III) Taylar balamak iin kullanlan ip, rk. (DLT III) Ya vb. eyler yalamak. (DLT III) Dili karp azn iinde dolandrmak. (DLT III) Yalvarmak, dilediinin yaplmasn istemek. (DLT III, KB, KT) By, sihir. (DLT III) Pislik, apak, p. (DLT III, KT) Yamamak. (DLT III) Yama. (DLT III) Yamal. (DLT III) Yamalk. (DLT III) Yamanmaya deer ey. (DLT III) Yamanmak. (DLT III) Bir eyi kendi bana yamamak. (DLT III) Kt, fena, her eyin kts. (DLT III, DH) Ktlk, fenalk. (DH) Bir yer ad. (DLT III) Bir ey yamamakta yardmlamak. (DLT III) kr. yaluz, yal uz, yaluz yaluz, ya kr. yalus, yal uz, , yaluz yalus, ya

455

yamayama- (II) yamdu yam ur yamz yamlayamlayamlan yamlayamlayamlatyamlatyaml yamrayamrayamuryamuryan (I) yan (II) yanyan- (I) yanyan- (II) yanyan- (III) yanyan- (IV)

Bkz. maymak . (DLT III) Kask. (DLT III) Bkz. ya mur . (DLT III) Kasn iki taraf. (DLT III) Evi sprmek. (DLT III) Bir eit san. (DLT III) Bir eyi sprmekte yardmlamak. (DLT III) Sprtmek, temizletmek. (DLT II) ine er p kam olan gz. (DLT III) Kuzularn analaryla karmas. (DLT III) Kesmek. (DLT III) Uca kemiinin ba, uca kemii. (DLT III) 1. Yan, taraf, kenar, yan taraf, 2. -dan yana. (KB, DH, KT)
yanda Yol arkada. (KT)

Parlamak. (KT) Reddetmek, ayrlmak, sapmak, vazgemek. (KT) Yanmak. (DH) 1. Dnmek, geri dnmek, dndrlmek. (DLT III, KB, DH, KT) 2. Tevbe etmek, sutan dnmek, Allaha ynelmek. (KT)
yan an yan l l nleyen. (KT) Ynelen, dnen. (KT) 1. ciz brakan, dnen, 2. Dnen, geri dnc, 3. Geri eviren,

yanyan- (V) ya (I) ya (II) yaa yana yaa yaalduru yaan (I) (II) yaan (II) yanayanayanyan-

Tehdit etmek, korkutmak. (DLT III) det, kaide, tarz. (KB) Bir eyin merkezi, kalb, merkez. (DLT III) Dere yada rmak yan. (DLT III) Sonra, yine, tekrar. (DLT III, KB, AH, KT) Yanak. (DLT III, AH) Kepenein arkasna dikilmi olan bir kee paras olup insanlar tipi vb. eylerden korur. (DLT III) Fil. (DLT III, KT) Sadece ba beyaz olan alaca karga. (DLT III) Yanamak. (KB) Ufaltmak, paralamak. (DH)

456

yanlyanlyanu yanda yand yanduryandur- (I) yanduryandur- (II) yandurulyandurulyan u ya yan (I) yan (II) yan (III) yalyalyala yan yan yan n ya u ulaya ulaurya uryal yanl yal yalu (I) yalu (II) yaluz yarayarayara u yasa u yaayaa-

Kavun vb. eylerin ezilmesi. (DLT III) Kese, para kesesi. (DLT III) yandak tiken, geven dikeni; yanda eker, havadan i gibi yaan kudret helvas. (DLT III , KT) Soysuz. (DLT III) Dndrmek, evirmek, havale etmek. (KB, KT)
l yanduru l Geri veren, balayan. (KT)

Yandrmak, yakmak. (DH) Ba aa dndrlmek, ters evirilmek. (KT) Dnme. (KT)

yan u yer Sonunda gidilecek, dnlecek yer, dn yeri. (KT)

Yeni. (KB, AH, KT) Cevap, karlk. (KB) Kusma. (DLT III) Korkutma, tehdit. (DLT III) Yanlmak. (KB). (AH)
yal an Yanlan. (DLT III)

Bir eyi yeniden yapmak. (DLT III) Dn, dnlecek yer. (KB, KT) (A) Yni, szn ksas, dorusu. (AH, KT) Sesin geri gelmesi, yanklanmas, yank. (DLT III, KT) Bir eyin yank vermesi, yanklamak. (DLT III, KT) Bir ses duymu gibi saa sola bakmak. (DLT III) Gibi. (DH) oban antas. (DLT III) Gibi. (KB) nsan. (KT) Yanl, hata. (DLT III, KT) Yalnz, tek bana. (KT)
yaluz yaluz Tek tek, birer birer. (KT)

kr. yal kr. yal

kr yal uz, yaluz, yalus uz, yaluz, luz

Srr sylemek. (DLT III) Da kvrm, bkm, uurum. (DLT III) Kskanan, kskan. (KB) Ba artmak, gevezelik etmek. (KB, AH)

457

yaa yaataatyanuyanuyanulyanulyanut yazayazayaza yazatyazatyap yal yap yup yap yapyapyapan yapuyapuyapunyapunyapuryapuryap a yap u yap ut l yap l yaplyaplyapnyapnyapyapyapturyapturyapra yapratyapratyapr (I) yapr (II) yaprulyaprul-

Geveze kimse. (DLT III, KT) ok lafla ba artmak. (DLT II) Bak vb. eyleri bilemek. (DLT III) Bir eyin bilenmesi. (DLT III) 1. Ivaz, karlk, mkafat. (KT), 2. Cevap. (DLT III, KB) 3. Bedel. (DLT III, KB) krar etmek. (KB) Kyas, misal. (KB) Srr syletmek. (DLT II) Yemyeil. (KB) Hile, al, aldatma. (DLT III) 1. Deirmi olan herhangi bir ey, 2. Yapa. (DLT III) Yapmak, kapamak, rtmek, kurmak, oluturmak vb. (DLT III, KB, DH)
u yap u Yapan, yapc. (KB)

Yavan otu. (DLT III) Yapmak. (KB) Yaptrmak. (DLT III) Yaptrmak. (DLT III) Ku avlanan bir eit tuzak. (DLT III) Eek ve benzeri hayvanlar srmek iin kullanlan denek. (DLT III) Yn ve kl didintileri doldurulmu olan minder ve buna benzer eyler. (DLT III) Kapal. (DLT III) rtnmek, kapanmak, gizlenmek. (KB) Bir eyle rtnmek, gizlenmek. (DLT III) Yapmak. (DLT III) rtmek, kapamak. (KT) Yaprak. (KT) (DLT II) Dz, enli yer iin bu ad kullanlr. (DLT III) Sarkk kulaklar adlandrmak iin kullanlan isim. (DLT III) Yapmak, ypranmak. (DLT III) kr. yapur a Atn kulan dikmesi, bir eyden saknmas halinde ona cephe almas.

458

yapruyapruyapsayapsa- (I) yapsa- (II) yapsayapuryapuryapta yapturyapturyapulyapulyapuryapuryapur a yapurtyapurtyapuyapuyapu a yr

Bir eyi dzlemekte yardmlamak. (DLT III) Bir ey yapmak istemek. (DLT III) Bir kimsenin kapy itmesi. (DLT III) Yaptrmak. Bkz. yapurmak . (DLT III) Yamur ve karda obanlarn giydikleri kk bir kepenek, kebe. (DLT III) Kapatmak. (DLT III) Kapanmak, kapnn kapanmas. (DLT III, KT) Sprmek, parlatmak. (DLT III)
yapur an rten, kapayan. (DLT III)

Aacn ve kitabn yapra. (DLT III , KT) Bir eyin gizlenmesini emretmek. (DLT III) Yapmak, sarlmak, snmak. (KB, AH, DH, KT)
yapu an Yapkan. (DLT III)

kr. yapra

Dikenli bir ot. (DLT III) (F) Yr, sevgili, dost. (DH)
yryr- r (F.A) Maara dostu. Hz. Ebu Bekir. Hz. Ebu Bekir Peygamber efendimize en skntl anlarnda yardm etmi ve ona yolda olmutur. Kendisi ok sadk bir dost olup Peygamber efendimizle bir maaraya snmtr. (kfirlerden korunmak iin). Bu nedenle Hz. Ebu Bekire (r.a) yr- gr lakab verilmitir ki maara dostu anlamna gelir. (DH)

yar (I) yar (II) yaryaryarayarayara (I) yara (II) yara (III) yara l yara l (I) l yara l (II) sz yara sz

Salya. (DLT III) Yar, sularn at yer. (DLT III) 1. Yarmak, kesmek, ikiye blmek. (DLT III, KB, DH), 3. Bozmak, krmak. (KT) Yaramak, uygun gelmek. (DLT III, KB, AH) Gc yetme, muktedir olma. (KT) mkn, tav, frsat. (DLT III, KT) Yarar. (AH) Usta, ehil. (KB) Hakikat, gerek, hak. (KT) Mmkn, elverili. (DLT III) Batl. (KT)

l yara l (III) Zrhl, silahl. (DLT III)

459

szn yara szn

Haksz yere, hak etmeden. (KT)

yara yrn (I) yaranyaran- (I) yaranyaran- (II) yarayarayara yara l yara l yaraturyaraturyaratyarat-

Hazrlk, malzeme, silah. (DH) (F ) Yren, dost, yakndaki kii(ler). (AH, KT, DH) Altrma yaptrmak, retmek. (DLT III) Yaranmak. (KB) Uyumak, anlamak, barmak. (DLT III, KB, KT)
yarama Bar. (KT)

Uyuarak, anlaarak. (KB) Uygun, mnasip. (KB) Uygunluk, uygun olan yapma. (KB, KT) Yaratrmak, bartrmak, dzeltmek. (KB, KT) Yaratmak, yapmak, uydurmak. (DLT II, KB, AH, DH, KT)
yarat an yaratma Yaratan. (DLT III , KT) Hilkat, varlk ve zellik. (KT) kr. yarat an kr. yarat an yarat an Yaradan, vcuda getiren. (DH)

yarat yaratlyaratlyar yar yar (I) yar (II) lanyar lanyarlyarll yarm yarmlayarmlayarmlanyarmlanyarnda yarnl yar yaryaryarn (I) yarn (II) yarn (II)

Yaratl. (KT) Yaratlmak. (DH, KT) (F.yr) Yardm, kuvvet, imdat. (KB, AH, DH) (F.T.) Yardmc. (KB) Oyluklarn enetlere birletii yer. (DLT III) Zrhlanmak. (DLT III, KT) Yarlmak, almak. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Yarm, yar. (DLT III, KB, KT) Bir eyi yarlamak. (DLT III) Bir eyin yarlanmas. (DLT III) Trk srm olup, kei derisinden yaplm tasmaya benzer bir nesnedir. (DLT III) Yarnlk, ahiret. (KB) Yar, rekabet. (DLT III) Yarmak. (DLT III) Krek kemii. (DLT III) Omuz, srt. (KB) Yarn, bir sonraki gn. (KB, KT) kr. yr kr. yri yri

Zrh ve kalkana verilen genel bir isim. (DLT III, KT) . (KT)

460

yarnyarnyartyartyr yri yri yrl yrl yarlayarlayarl

Yarlmaya kalkmak. (DLT III) Bkz. yarut-. (AH) (F) Yardm. (KT) (F.T.) Yardmc, kurtarc. (KT) (F.T.) Yardmc olma. (KT) nsann yzne tkrmek. (DLT III) 1. Acnan, yoksul. (DLT III), 2. zin, msaade, hkm.(KT), 3. Buyruk, emir, ferman. (DLT III, KB, KT)
yarl ma Vahiy. (KT)

kr. yar kr. yar

kr. yarl kr. yarl

yarl ayarl a-

Emir, buyruk. (KT) 1.Balamak,

l yarl a l yarl a an yarl a an i i yarl a anra yarl ama

affetmek,

merhamet

etmek.

(KT) 2.

Buyurmak,

emretmek. (KB, KT)

Merhamet edici: Allah. (KT) 1. Merhametli, 2. Balayc: Allah. (KT) Rahman Allah. (KT) En merhametli. (KT) Rahmet, mafiret. (KT)

l yarl ama l yarl ananatyarl atyarma (I) yarma (II) lanyarma lanyarmanyarmanyarma (I) yarma (II) yarp (I) yarp (II) yarpatyarpatyarpuz (I) yarpuz (II) yars a

Rahmet, merhamet, balama. (KT) Balanmak. (DH, KT) Affetmek, gnahlar balatmak. (KT) Uzunlamasna yarlan herhangi bir ey. (DLT III) Bir eit katmerli yufka. (DLT III) kr. yartma yart Paralanmak, para sahibi olmak. (DLT III) Trmanmak. (DLT III) iri. (DLT III) Yarma, bulgur. (DLT III) Salam, sk. (DLT III, KT) nsann sevindii zaman yzne gelen parlaklk. (DLT III) Ayaa kalkmak, iyilemek, serpilmek, bymek. (DLT II) Gzel kokulu bir ot, kr nanesi. (DLT III) Ylan yiyen bir hayvan, firavun san. (DLT III) Dada veya baka bir yerde ayan kayabilecei yer. (DLT III)

yarma Para. (DLTI, KB)

461

yarsyarsyars yarsng yarstyarstyar yarm yartm yartma yartu yarturyarturyaru yaruyaru-

Bir eyi pis bulup ondan tiksinmek. (DLT III) Krda iki insann birbirlerini kaybetmesi. (DLT III) Pis, iren, murdar. (DLT III) Tiksindirmek. (DLT II) 1. Bir eyin yars, bir eyi yarya blen kimse, 2. Keser. (DLT III) Kouda bir yarlk yer. (DLT III) Ayrlm. (DLT III) Para. (DLT III) Yonga, tala. (DLT III) Yardrmak. (DLT III) Yar. (KT) Imak, aydnlanmak, parlamak. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
yaru- yauyaru- yauyaru yelim Keyiflenmek, sevinmek. (DLT III) Balk tutkal. (DLT III)

kr. yarma

yaru lu yaru

Aydnlk, parlaklk. (KB) (DLT III) 3. Yark, atlak. (DLT III)

yaru yol eriat. (KT) yaru ra Daha akc ve anlalr. (KT)

kr. yaru lu

1. Aydnlk, parlaklk. (DLT III, KB, DH), 2. Grnr klc, gz ac.

yaru lu yarunyarunyarutyarutyas yasyas- (I) yasyas- (II) yasyas- (III) yas a a yas ayas yas l yas l yas

Nur, k, aydnlk. (DLT III , KT) Aydnlanmak, parlamak. (KB)

kr. yaru lu

Aydnlatmak, parlatmak, nurlandrmak. (KB, AH, DH)

yarut an Aydnlatan. (DLT III)

1. Ziyan, zarar,(DLT III, KB, KT) 2. lm, helk. (KT) 1. Datp, yaymak. (DLT III, KB), 2. Beyin, askerlerini illerine gndermesi. (DLT III) Yayn kiriini karmak. (DLT III) Beyin, adrn dmlerini zdrmesi. (DLT III) Hamur tahtas. (DLT III) Tokatlamak. (DLT II) Yass, enli. (DLT III) Yass ve uzun. (DLT III) Gedeleli, gedeleli yay, yass. (DLT III) Gedele. (DLT III)

462

yaslyaslyaslayaslayasman yasl yastayastayastalyastalyastanyastanyastu yasul ya (I) ya (II) ya (III) ya (IV) yayayaayaayaa yaa u uryaan uryaauryaauryaaryaar- (I) yaartyaartyaatyaatya yada ya yal yan yanl yalayalayal (I) yal (II) yal

Brakmak, son vermek, karmak, dalmak. (DLT III) Bir eyi yaymak, sermek, yaslamak. (DLT III) Su boaltrken boaz gr gr eden testi. (DLT III) Zarar. (KB) Yaslamak, dayamak, dokundurmak. (DLT III, KT) Yasslamak, hedefe yaklamak. (DLT III) Yaslanmak. (KB, DH) Yastk. (DLT III, DH) Yass, yayvan. (DLT III) Ya, mr. (KB, DH) Gz ya. (DLT III, KB, KT) Sebze, yeillik. (DLT III)
ya yu Yeillik. (DLT III)

1. Ya, taze. (DLT III, DH, KT), 2. Ya, kuru olmayan. (DLT III) Saklamak, gizlemek. (DLT III, KB, KT) Yaamak, mr srmek. (DLT III, KB, DH) nsanlarn uzun yaama haklarnn olduunu belirten bir sz. (DLT III) Gzn yaarmas. (DLT III) (gz) Yaarmak, yal olmak. (KT) Yeermek. (DLT III, KT) Yeertmek. (DLT III) Yaatmak. (KB) Gzn yalanmas. (DLT III) Yat, ayn yata. (KT) Gne. (KB) Yeil. (DLT III, KT)
yal vt Yeil boya. (DLT III)

imek. (DLT III, KT) imekli, imekli bulut. (DLT III) Ya ot yemek. (DLT III) Yal, yal gz vb. . (DLT III) htiyar, yal, kar. (DLT III, DH, KT) Yal, ihtiyar. (DH) kr. yal kr. yal

463

yanayana- (II) yanatyanatyaru yaruyaruyasayasayauryauryaur an yaut yat (I) yat (II)

1. imek akmak, 2. Parlak leen, ayna gibi eylerin parlamas. (DLT III) Herhangi bir eyin parlamas yada ate kvlcm karmas. (DLT II) Gizli. (DLT III, AH, KT)
yaru sz Sr, giz. (KT)

Bir srr saklamakta, gizli tutmakta i birlii yapmak. (DLT III) Bir eyi gizleme istei. (DLT III) Gizlemek, saklamak. (DLT III, KB, KT) Gizleyen. (DLT III) Gizli olan ey. yaut bekt biiminde kullanlr. (DLT III, KT) Yabanc kii. (DLT III, KB, KT) Bir eit kahinlik olup aman, Kam ad verilen kiiler belli bal talarla(yada ta) Dua ederek yamur yamasna, souk rzgar esmesine vesile olurlar. (DLT III)

yatyat- (I)

Yatmak, uyumak. (DLT II, KB, AH, DH, KT)

yat u yer u yat u Ebed yatacak yer, kabir. (KT) Yatan. (KB)

yatyat- (II) yat a alyat ala yat aau yat au uryat uryat yat yat yatlayatlayatlatyatlatyatsayatsayatturyatturyatu (I) yatu (II)

Yaymak, sermek. (DLT II) 1. Beki, muhafz, koruma. (DLT III, KB) 2. Hakann ve lkenin koruyucusu. (DLT III) Uyumak zere olmak. (KB) Birlikte yapmak. (DLT III) Bir yerde baka biri ile yatan. (DLT III) Yatrmak, uyutmak. (DLT III, KT) Uyku ve yatlacak yer. (DLT III) Akraba olanlarn yabanclamas. (DLT III) Uyku ve yatacak yer. (DLT III) amann yada tayla efsun yapmas. (DLT III) Yada tana Kamlarn okumasyla Allahn izniyle yamur yamas, souk rzgar esmesi. (DLT II) Yatmak, uyumak istemek. (DLT III) Bir eyi yaydrmak, serdirmek, yazdrmak. (DLT III) ki cins iplikten dokunan bir dokuma. (DLT III) Atlan, unutulan ey. (DLT III)

464

yauyauu yauz yauz Yava (I) yava (II) yavz yavuyavuyavu la yavu layawyawyawa (I) Yawa (II) yawarl yawa yawalanyawalanyaw an anlanyaw anlanyaw u Yawla (I) yawla (II) yawrayawrayawryawryawrtyawrtyawsayawsayawu yawu yawu ma yawuz

Bkz. yavu-. (AH) (AH) kr. yawuz, yavz, yafuz Ouzlardanbir blk, kfile. (DLT III) kr. Yawa Suyu ile tutma yemeine renk verilen bir bitki. (DLT III) Kt, fena. (AH) Yaklamak. (AH) Yakn. (DH) Yaklamak, yakn olmak. (DH) Yaklatrmak. (KB) Heder, bou bouna. (KB) Ouzlardan bir oymak ad. (DLT III)kr. Yava Lzumsuzluk, gereksizlik. (KB) Yumuak huylu. (DLT III, KT) Ar bal olmak, yavalamak. (DLT III) Yavan. (DLT III) Bir eyi yavan, kuru bulmak. (DLT III) Halktan olup hakandan iki derece aada bulunan kiiye verilen ad. (KB) Kt, deersiz, her eyin kts. (DLT III, KT) iddetli, sert, kat. (DLT III)
Sar Yawla Sar Bir bey ad. (DLT III)

kr. yawuz, yauz, yafuz yawuz, yauz uz, kr. yawu

Bkz. t ramak . (DLT III) Hastalk ve yoksulluktan ktlemek. (DLT III, KT) Bir eyi zayflatmak. (DLT II, KB) Bir malla, eyayla bakasnn gnln almak istemek. (DLT III) Sel suyunun yksekten yuvarlad kaya paras. (DLT III) Yakn, ilk. (KT)
yawu ra Geimlik, meta. (KT)

kr. yavu

Yaknlamak, dokunmak. (KT) 1. Kt kii. (KT) 2.Gnah, hata, kusur. (KT) 3.Kt, ktlk. (KB, KT) kr. yavz, yauz, yafuz yavz, yauz uz,
yawuz atKt ad, kt lakap. (KT) yawuz alf yawuzra Kt nesil. (KT) En kt, daha kt, irkin. (KT)

465

yawuzlayawuzlayawuzlanyawuzlanyawuzlu yawuzsuz yay yayyayyaya yay u kii yay kii l yay l yay yaylyayl- (I) yaylyayl- (II) yaynyaynalyay alatyay atyaylayaylayayla yaylatyaylatyayturyayturyaz yazyaz- (I) yazyaz- (II) yazyaz- (III) yazyaz- (IV) yazyaz- (V) yazyaz- (VI) yazayazayaza yaz yaz

Bir eyi kt bulmak. (DLT III) Ktlemek, kt huylu olmak. (DLT III) Ktlk, hayaszlk, musibet. (KT) Kusursuz. (KT) lkbahar, yaz. (DLT III, KB, AH) Bir eyi yaymak, sermek, kmldatmak. (DLT III, KB, KT) kr. ya nsann k, poposu. (DLT III) Ksran her iki memesinin ucu. (DLT III) Dnek huylu, yaramaz kii. (DLT III, KT) Dneklik. (KB) Bahar mevsiminin gelmesi. (DLT III) Sallanmak, bir eyin kmldanmas, sallanmas. (DLT III, KT) Yaylmak. (DH)
yayl an Yaylan, durmayan. (DLT III)

Bir eyi yaymak, sermek. (DLT III) Bir svnn alkalanmas. (DLT III) Sallamak, alt st etmek. (KT) bir yerde yaylamak, yaz mevsimini geirmek. (DLT III) Yayla, yazlanlan yer. (DLT III) Yaylatmak. (DLT II) Bir eyi kmldatmak, rpmak. (DLT III) Yaz, ilkbahar, yaz mevsimi. (DLT III, KB, AH, DH) (el) Uzatmak. (KT)
yaz l l (el) uzatan. (KT)

Demek, yaymak. (KT) Yaknlk bildiren yardmc fiil. (KT) Kitap vb. yazmak. (DLT III) Dm gibi eyleri zmek. (DLT III, KB, AH) Yanlmak. (DLT III, KT) Bahar klakta, klk yerde geirmek. (DLT III) Otlak. (DLT III) Bo alan, yaz, alan, kr, ova, dzlk. (DLT III, KB, KT) Yazc. (DLT III)

466

l yaz l yaz yazlyazlyazm yaznyaznyazyazyazlatyazlatyazlnyazlnyazlyazlyazo yazsayazsayazturyazturyazu yazu (I) yazu (II) layazu layazu lu ye yeyeyyyebe ydi ily ilydiydiyeg ygen ygenk y yek yeksn yekser yekser (I) yekser (II)

zlm, serbest. (DLT III) Mevsimin yaz olmas. (DLT III) Dm vb. eylerin zlmesi. (DLT III, KT) ama, yanlma, yoldan kma. (KB) znmek. (DLT III) Dm vb. eyleri zmede yarmak, yardmlamak. (DLT III) Yaz mevsimlerini yaylada geirmek. (DLT II) Dm vb. eylerin zlmesi. (DLT III) Bal bulunan bir eyi zmek. (DLT III) Pastrma. (DLT III) Bal bulunan bir eyi zmek istemek. (DLT III) Dm vb. eyleri zdrmek. (DLT III) Gnah. (AH) Ayrlm, boanm. (DLT III) Gnah, su, hata, kusur. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
tkyazu tkGnahlardan arnmak. (KT)

kr. yazu

Bir kimseyi suu yznden yakalamak. (DLT III) Gnahkr, gnah sahibi, sulu. (DLT III , KT) Bkz. ya . (AH) Bkz. yi-. (AH) Yemek, yemek yemek. (DLT III , KT) Kumlu, batak yer. (DLT III) Yedi says. (KT) kr. yti, yetti, yitti, yiti yti, Bir eyin dikilip iine eya konmas. (DLT III) Boha vb. eylerin kenarlarn dikmekte yarmak. (DLT III) Bkz. yig . (AH, KT) Torun. (KT) Torun. (KT) yilik, hayr, bir eyin baka bir eye stnl. (DLT III) eytan. (DLT III, KB, KT) (F) Dz, bir, msavi, ayn seviyede. (DH) (F) Bir batan bir baa. (DH) (F) Yalnz bana. (DH)

467

yekt yel (I) yel (II) yelyelyl ylyl- (I) ylyl- (II) yldiryldiryelim ylimleylimle- (I) ylimle (II) yelimlenyelimlenyelinyelinyli yelkin yellyellyelneyelneyelpet- (I) yelpetyelpetyelpet- (I) ylpik ylpinylpin- (I) ylpinylpin- (II) ylpirylpir- (I) ylpirylpir- (II) ylpiylpi- (I) ylpiylpi- (II) ym yeme yemek Yemek yemet ymi

(F) Tek, esiz, benzersiz. (DH) (AH, KT) Etki, tesir, g. (KT) Komak. (KB) Yel, rzgr. (DLT III) Komak. (DLT III) Yemek vb. eylerin yenmesi. (DLT III) Yelin esmesi. (DLT III) Kendisiyle ty ve tye benzer eyler yaptrlan tutkal. (DLT III) Oka yelek yaptrmak. (DLT III) Dmandan haber almak iin yolda aratrma yapmak. (DLT III) Bir eyin yaptrlmas. (DLT III) Kor ateli olmak. (KT) Yeli ok olan yer. (DLT III) Yelici, koan. (DLT III) Bkz. yil-. (AH) Dourma zamannda hayvanlarn memelerinin sarkmas, hayvann st verme zamannn gelmesi. (DLT III) Bir nesneyi yada yeri slatmak. (DLT II) Sinek vb. eyler iin birisine yelpaze sallatmak. (DLT II) Cin arpmas, yel arpmas. (DLT III) Yelpaze sallamak. (DLT III) Cine tutulmak, yele uramak. (DLT III) nsann cine tutulmu gibi sana soluna bakmas, yalpalamas. (DLT III) Rzgarn esmesi, esmek. (DLT III) Yelpazeleme iinde yardmlamak. (DLT III) Kepek vb. eylerin nemlenmesi, nem almas. (DLT III) 1. Yemek, taam. (KT) 2. Yem. (DLT III), 3. Baharat. (DLT III)kr. yim kr. yime, yene Buday tanan kk uval. (DLT III) Trklerden bir blk olup Kpak zelliklerini tarlar. (DLT III) Evet. (DLT III) Yemi, meyve. (DLT III , KT) kr. yel, yil kr. yil, yl

468

ymilenymilenymilig yemryemrymsinymsinymen yem yemrgen ye yeyeyenyenyendeyendeyene yee yege yeni- (I) yeni- (I) yeniyeni- (II) yei yeig ynik yenityenityepgli yepyepyer (I) yer (II)

Aa vb. eylerin yemi vermesi, yemilenmesi. (DLT III) Yemili, meyveli. (KT) Bir eyi skmede (aa gibi) yardmlamak. (DLT III) Yemek yer gibi grnmek. (DLT III) Kpak lkelerinde yetien bir kr yemiinin ad. (DLT III) Bu sz kabul ettin mi? Sylediimi yapmak iin kafana koydun mu? anlamna gelen bir kelimedir. (DLT III) Sken, koparan. (DLT III) Yen, elbise yeni. (DLT III) Yenmek, alt etmek, galip gelmek. (DLT III , KT) Bir eyi yere vurmak, ezmek, koparmak. (DLT III, KT) (AH) Yine, tekrar. (DH) Yenge . (DLT III) Yenge. (DLT III) Hafiflemek. (KB) Kadn dourunca bu eylem kullanlr. (DLT III) Yeni. (DLT III) Hafif, yeni. (DLT III) Kadn dourtmak. (DLT II) Skca sarlan, yapan. (KT) Smsk sarlmak, yapmak. (KT)
yepgen Yapkan. (KT)

kr. yindyindkr. yeme, yime

kr. ya

Dourmak zere olan kadnlar iin bu ad kullanlr. (DLT III)

kr. yapuyapu-

Bkz. yir . (AH) 1.Yer, yeryz, belde, 2.Toprak, 3.Yer, eme, pnar ba. (KT) kr. yr, yir
yer titremeki yer u yr ig Deprem, yer sarsnts, zelzele. (KT) Ufuk. (KT) ecek, ifa veren iecek. (KT)

yeryer- (I) yeryer- (II) yr (I) yr (II)

Bir eyi kesmeksizin uzunlamasna yarmak. (DLT III) Bkz. yir-. (AH) Yer. (DLT III) Kuma yada argacn bir yz. (DLT III) kr. yer, yir

469

yryryr yrde yretyretyerilyerilyerk yrsinyrsinyertryertryeyeyeilyeilytytyetyet- (I) yetyet- (II) yetyet- (III) yeten yete yetgelyetgelyti

Yermek, zemmetmek, irenmek. (DLT III, KT) Sin, mezar. (DLT III) Ayn ehirli, ehirda, hemehri. (DLT III) Yerinmek, tembellik etmek. (DLT II) Bkz. yiril-. (AH) Frndaki ekmei evirmek iin kullanlan tahta. (DLT I) Bir yeri yurt edinmek, il tutmak. (DLT III) Yerdirmek. (DLT III) zmek. (KT) zlmek. (KT) Erimek, kavumak. (DLT II, KB)
yetmek Yetimek. (KT)

kr. yetyet-

Yetimek, erimek, ulamak, katlmak. (AH, DH, KT) kr. ytytYetmek. (AH) Yedekte bulundurmak, gtrmek. (DLT II) Ok atmaa yarayan tahta yay, atmc yay. (DLT III) Yn atlan, kabartlan atmc yay. (DLT III) Yetimek zere olmak. (KB) Yedi. (KT)
yetigen yti at kk Gkyz. (KT)

kr. ydi, yetti, yiti, yitti yetti,

Yedi kardeler adndaki yldz. (DLT III)

ytik ytilytilyetilyetilyetm yetmlik yetiz yetizlik ytmi yetrlyetrlyetr yetrm yetryetr

lerinde becerili kimse. (DLT III) Eriilmek. (DLT III) Gdlmek. (KB) (A) Yetim, babasz ocuk; Hz. Muhammet de yetim byd iin drr-i yetim olarak anlr. (KB, DH, KT) (A.T.) Yetimlik, yetim olma. (DH) Enli, enine geni olan her ey. (DLT III) Genilik, bir eyin eni. (DLT III) Yetmi says. (KT) Yetitirmek, eritirmek. (DLT III) yice. (KB) Braklm, salnm. (DLT III) Bir eye erimede, yetimede yardmlamak. (DLT III)

470

ytseytseytsikytsikyetti yetryetr- (I) yetryetr- (II) yett yewlyewlyyseyyseyezek yezne y y y l y l lay lalany lanlay laydydy - (I) y - (II) y - (III) y a (I) y a (II) y a (III) y a (IV) alany alany al al y l y l (I) l y l (II)

Bir eye yetie yazmak. (DLT III) ok yalanmak, kocamak. (DLT III) Yedi, say olan yedi. (DLT III) Yetirmek, eritirmek, ulatrmak. (KB, KT) Bkz. yitir-. (AH) Askere imdat. (DLT II) Boza olgunlanca bu eylem kullanlr. (DLT III) Bir ey yemek istemek. (DLT III) nc. (KB) Byk kz kardein kocas. (DLT III) Koku. (KB, AH) Bir eyin kokmas, bozulmas, kt kokmas. (DLT III, KT) Kt kokan her nesne, kokmu. (DLT III, KB, KT)
y ot zerlik otu. (DLT III)

kr. yti, yiti, yitti, ydi ti, yiti, ti

Kokmuluk, ypranmlk. (DLT III) Bir eyi koklamak. (DLT III) Et vb. eylerin bozulmas. (DLT III) Koklamak. (DLT III) Bir eyin paralarnn birbiri iinde rmesi, bozulmas. (DLT III) Bir eyden alkoymak, engel olmak, yasaklamak, uzak tutmak, vazgeirmek. (DLT III, KB, AH, KT) Bekletmek, alkoymak, engel olmak. (KT)
y / an Tutan, alkoyan, yasaklayan, men eden. (KT)

Ymak, toplamak. (KB, DH) Aa paras. (DLT III) Bitki, nebat. (KT) Bir eit yer ls, fersah. (DLT III, DH) Aa. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Aalanmak. (DLT III) Aalk Bkz. ya . (AH) Engel olan. (KT) Allaha ynelen, ibadet eden. (KT)

471

ly l- (I) ly l- (II) ly l- (III) ly l- (IV) y m ny n- (I) ny n- (II) y n y lay lala y lalaty latl y lln ny lnm y m rl ly rltury turuy uy ly ly say satury turyl ylan ylan yldz (I) yldz (II)

ekinmek, kanmak, saknmak, uzak durmak. (DLT III , KT) Toplanmak. (DLT III, KB, DH)
y l an Ylan. (DLT III)

Erimek, kavumak. (DLT III) Herhangi bir eyin olgunlamas, an bulmas. (DLT III) Ylm olan nesne. (DLT III) Toplamak, biriktirmek. (DLT III) Kendi kendini engellemek. (KB) Yn, kme. (DLT III) Ymak, toplanmak. (DLT III) Alamak. (DLT III, KB, DH, KT) Alamak. (DH) Alatmak. (DLT II, KB, DH) Toplanmak, ylmak. (DLT III) Toplanmak, bir araya getirilmek. (KT) Engellenmi. (KT) Titremek, bzlmek. (DLT III) Ydrmak, toplatmak. (DLT III) Savmak, uzaklatrmak. (KT) Ykmak, ortadan kaldrmak. (DLT III, KT) Yklmak. (DLT III, KT)
y l an Yklan. (DLT III)

kr. lala-

Duvar vb. eyleri ykmada yardmlamak. (DLT III) Bir eyi ykmak istemek. (DLT III) Yktrmak. (DLT III) Yl, sene. (DLT III, KB, DH, KT) Ylan. (DLT III, KB, AH, DH, KT) Kk, esas. (KB, KT) Aacn kk, damar. (DLT III)

yldzlan- (I) Bir eyin kklenmesi, soylanmas. (DLT III) yldzlanyldzlanyldzlan- (II) nsann bir yere yerlemek iin hazrlanmas. (DLT III) yldrayldrayldr Parlamak, mak. (KB, KT) Yldrk yldz. (KB)

472

yl un unlanyl unlanylylyl l yl l yln a ylyl- (I) ylyl- (II) yltyltyl (I) yl (II) yl yllayllayll ymrt a ynge yp ypar yparl yplaypla- (I) yplaypla- (II) yplayplayplatyplatyr yryryrayra- (I) yrayra- (II) yrayrayra u yra

Ilgn, lgn aac. (DLT III , KT) Bir yerde lgn aacnn bitmesi, yetimesi. (DLT III) Ilmak. (DLT III) Ilk. (DLT III) Ilklk, scaklk. (DLT III) Tad tuzu olmayan. (DLT III) Ilklamak. (DLT III) nsanlarn birbirini hrszlkla itham etmesi. (DLT III) Iltmak, scaltmak. (DLT II) Drt ayakl hayvanlara verilen genel ad, hayvan. (DLT III, KB, KT) Hayvan, hayvan srs. (KB) Hayvan besleyici. (KB) Yllamak. (KB) Yllk. (DH) Kendisinde damar bulunmayan spanak vb. yeillik. (DLT III) nce. (DLT III) 1. p, 2. Kendisiyle at balanan uzunca bir rk. (DLT III) Misk. (DLT III, KT)
ypars Mis gibi. (KB)

Misk kokulu. (DLT III) ple oynamak, canbazlk etmek. (DLT III) Kadnlarn yzndeki kllar iple almas. (DLT III) Kadnlarn yzlerindeki kllar yok etmek iin karlkl olarak yzlerini iple yolmalar. (DLT III) Yzdeki kllar iple aldrmak. (DLT II) Ir, trk, ark, gazel. (DLT III) Yermek. (AH) Uzaklamak. (DLT III, KT) Kovulmak, aalanmak, lanetlenmek. (KT)
yram Aalanm, hor, rezil. (KT)

Uzaklamak. (KB) algc, arkc. (DLT III) Irak, uzak. (DLT III, KB, AH, DH)

473

lanyra lanl yra l yratyratyratlyratlyrlayrlayrtyrtyrtlyrtlyrtnyrtnyrtyrty (I) y (II) y l y l l y l yttyttyi (I) yi (II) yiyiyii yi yidryidryig (I) yig (II) yig (III) yigde yige yigirme yigirmi yigit yigitlik yigleyigle-

Bir yeri uzak bulmak, uzak grmek, ramak. (DLT III) Iraklk, uzaklk. (DLT III) 1. Uzaklatrmak, ratmak, 2. Lanetlemek. (DLT II, KB, KT)
yratlm Srlm, uzaklatrlm. (KT)

Srlmek, kovulmak. (KT) Trk sylemek, terennm etmek. (DLT III, KT) Yrtmak. (DLT III, KB, DH) Bir eyin yrtlmas. (DLT III) Bir eyi yrtar gibi grnmek. (DLT III) Bez vb. eyleri yrtmakta yardmlamak. (DLT III) ni. (DLT III) Yoku. (DLT III) Kaytan rlm ba. (DLT III, KT) pli, ip sahibi. (DLT III) Tulgal, bana demir balk giymi kii. (DLT III) Bak vb. eyleri bilemek, keskinletirmek. (DLT II) Elbisenin dikii, yivi. (DLT III) Yiv, da yivi. (DLT III) Yemek, yeme eylemi. (KB, AH)
yigi Yiyici. (KB)

Terzi. (DLT III) Bir eyi toparlamak. (DLT III) Bkz. yitr-. (AH) Bkz. ig . (AH) Gemin damaa gelen paras. (DLT III) Ye, daha iyi. (KB, AH) de. (DLT III) Artmak. (KB) Yirmi says. (DLT III, DH) Yirmi says. (DH) Yiit, gen. (DLT III) (KB) . (AH) Genlik, yiitlik, kuvvet a. (DLT III , KT) . (KB) Tercih etmek. (KB) kr. yigirmi kr. yigirme

474

yiglik yigrenyigrenyigrentryigrentryigtryigtr- (I) yigtryigtr- (II) yi yii yik yiken yikleyikleyilyilyil yilgryilgryilig yiliklig yilin yilkityilkityilkryilkryilktyilktyilmiryilmiryim yime yimek yimek yimi yimleyimleyimlenyimlenyinyinyin (I) yin (II) yin (III) yi (I) yi (II)

yilik. (KB) renmek, rpermek. (DLT III) rendirmek, kt gstermek. (KT) Dar bir eyin aya vb. eyleri incitmesi. (DLT III) yilik yaptrmak. (DLT III) Pimemi, i olan her ey. (DLT III) Dallar birbirine girmi sk ve byk aalar bu adla anlr. (DLT III) . (DLT III) Hasr yapmaa yarayan kovalak otu. (DLT III) Yeri inemek. (DLT III) Komak. (KB, AH) Yel, rzgr. (KB, AH, DH)
yil kken Ebemkua, yeil kuak. (DLT I)

kr. yl, yel yl,

Uumak, arpnmak. (KB) lik. (KB, AH) likli. (DLT III) nek memesi. (DLT III) Heyecanlandrmak. (KB) Uumak. (KB) Heyecanlandrmak. (KB) Suyun lmas, lr gibi olmas. (DLT III) Yemek, yem. (KB Yine, hep, dahi, ve. (KB, AH, KT) Yemek, yiyecek. (DH) Yemi, meyve. (KB, AH, DH) Gzle iaret etmek. (DLT III) Zevk bulmak. (KB) Aramak, sormak. (DLT III) Hayvan pislii, davar tersi. (DLT III) n, maara. (DLT III) nsan bedeni. (DLT III) Elbisenin yeni. (KB) Smk. (DLT III) kr. ym

475

yinge yingeleyingeleyingelen yinke yinrnyinrnyin yinleyinleyindyindyindeyindeyideg yindryindryine yinetyinetyinik yinityinityiityiityiryiryip yipkil yipkin yiplk yipn yir (I) yir (II) yiryiryirgryirgryirikyirikyirilyirilyirinyirinyirinig yiriyiri- (I)

nce. (KB) Bir eyi ince bulmak. (DLT III) Alak gnlllk etmek. (DLT III) nce, kvrak. (KB, KT)
yinke z Cariye, karava. (KT)

kr. yinke

kr. yinge

Ban emek. (KB) nci. (DLT III, KB, KT) nci dizmek. (KB) Aramak. (AH) Aramak. (AH) Smkl. (DLT III) Kaybolan bir eyi aratmak. (DLT III) Bkz. yana . (AH) yiletirmek, saaltmak. (DLT II) Hafif. (KB) Hafifletmek. (KB) Smkrmek. (DLT II) Bir eyi lklatrmak. (DLT III) p. (KB, KT) Erguvan rengi. (DLT III) Koyu krmz erguvan renk. (DLT III) plik. (KT) Koyu krmz, mor, meneke rengi. (KB) Bkz. er . (AH) Yer, toprak, yeryz. (KB, AH, DH) Yermek, beenmemek. (KB) Nefret etmek. (KB) Yerlemek. (KB) Yerilmek. (AH)
yirilgen atlayan, yerilen. (DLT III)

kr. yindeyindekr. yindyind-

kr. yp

renmek. (KB) ren, tiksinti verici. (KB) Glmsemek. (KB)

476

yiriyiri- (II) yirk yi yiyi- (I) yiyi- (II) yiim yiimlenyiimlenyiin yitryitryityit- (I) yityit- (II) yiti (I) yiti (II) yiti yitik yitiken (I) yitiken (II) yitikleyitikleyitim (I) yitim (II) yitimi yitiyitiyitityitityitkryitkryitmi yitti yittryittryitk yitryitr- (I) yitryitr- (II) yiyyiyyiyim

Yerilmek, ayrlmak. (DLT III) Yirilmi, uzunlamasna kesilmi, gzellii gitmi ey, gedik, yerik. (DLT III) Gayret. (KB) zmek. (DH) Yiyimek. (KB) Soukta dizlere giyilen nesne. (DLT III) Tozluk giymek. (DLT III) kk, km. (KB) zdrmek. (DH) Bkz. yet-. (AH, DH) Kaybolmak. (DLT II, KB, AH) Keskin. (KB, KT) Yedi says. (KB, DH) Bilenmi, keskin. (DLT III) Bkz. yetk. (AH) Byk ay burcu. (KB) Yedi kardeler Kaybolan bir eyi aramak. (DLT III) Keten tohumu. (DLT III) Tamam. (KB) Yetmi. (DH) Yetimek. (DH) Bilemek. (AH) Ulatrmak, eritirmek. (DH) Yetmi says. (DH) Yedi. (DH) Kayp, kaybolan ey. (DLT III, AH) Kaybetmek, yitirmek. (DLT III, KB, KT) Yedirmek. (KB, AH) Bkz. yi-. (AH) yiYiyecek. (KB) kr. yitimi kr. yti, yetti, yiti, ydi yti, kr. yitik kr. yittryittrkr. yitmi kr. yiti kr. yti, yetti, yitti, ydi yetti, kr. yiti

Bir eyi kaybetmek, kaybettirmek. (DLT III) kr. yitryitr-

477

yiz (I) yiz (II) yizek yobatyobatyo yo u luyo luyo un sayo saulyo ulunyo unuyo uyo yo du layo lar yo r yo ru rulyo rulyo rum ru yo ruyo un yo ur an yo rut urtyo urtyo (I) yo (II)

Bkz. iz . (AH) otu, sele saz. (DLT III)

Yiz ewi tiz Barsgan yaknnda bir yayla ad. (DLT III)

Askerin nde giden bl, ncl. (DLT III) Savsaklatmak, ihmal ettirmek. (KB) Silmek, bozmak, kaybetmek, yok etmek. (DLT III, KB, AH, KT) ftira, iftira edilen. (KB) Bir eyi silmek. (DLT III) Bitme, mahvolma, yok olma. (KB, KT) Bir eyi silmek istemek. (DLT III) Bir eyi silmek, yok etmek. (DLT III) Bir eyi silmek. (DLT III) Bir eyin lekesini silmede yardmlamak. (DLT III) 1. Yas, matem. (DLT III, KB), 2. l gmldkten sonra yahut yedi gne kadar verilen yemek. (DLT III) Devenin enesi altndaki uzun tyler. (DLT III) l iin yemek vermek. (DLT III) anak. (DLT III) Deve tynn uzun olanlar. (DLT III) Bir eyin yorulmas. (DLT III) Bir defada yourulacak un iin bu ifade kullanlr. (DLT III) Bir eyi yourmada yardmlamak. (DLT III) Youn, ikin, kaln. (DLT III, KB, KT) Yorgan. (DLT III) Yourt. (KB) Bir eyi yourtmak. (DLT III) anak bula. (DLT III) Yok, -sz, hayr. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
bolyo bolsz yo sz Yok olmak. (KT) ftira. (KT)

yo (III) ayo ayo a alyo al-

Yoku. (DLT III) Yoklamak, okamak. (AH) Yok olmak. (KB) Yok olmak. (KB, KT)

478

al l yo al l Yok olan. (KT)

altyo altyo ar yo aru atyo atlayo la- (I) layo la- (II) latyo lat- (I) latyo lat- (II) l yo l yo lu yo suz yol

Yok etmek. (KT) Yukar. (AH) Yukar. (KB, KT) Yok etmek, helak etmek. (KT)
at l yo at l Yok eden. (KT)

Ykselmek, kmak. (KB, AH) Yoklamak, aratrmak. (DH) Bina etmek, ina etmek. (KT) Birisini daa vb. yerlere kartmak, ykseltmek. (DLT II, KB) Yokluk. (DH) Yokluk. (KB, AH) Yoksul. (KT) 1. Yol, sefer. (DLT III, AH, KB, DH), 2. Tutulan yol, tarik, yaay tarz, eriat, kural. (KT), 3. Defa, kez, kere, 4. Yol, doru yol, kurtulu yolu. (KT)
l yol o l Yolcu, sefere kan. (KT)

kr. yo lu kr. yo l l

yola yola (I) yola (II) yolyol- (I) yolyol- (II) yolata yol yollayollayoll yolda yoldrayoldrayoldru a Yolduz kl yol yol yol - (I) yol - (II) a yol a-

Krlarda bulunan kk yol, r, clga. (DLT III) izgili ipek kumaa verilen ad. (DLT III) Kurtarmak, brakmak, azat etmek. (DLT III) Yolmak. (DH) Yola sokmak, bir yola sevketmek. (DH) 1. Yol gsterici, doru yol, hidayet. (KT), 2. Yolcu. (KB, KT) Gstermek, belli etmek. (KT) Yolluk. (DH) Yolda, yol arkada. (DH) Parlamak. (DLT III) Kl gibi uzunca bir bitki. (DLT III) Uygur snrna yakn bir gl. (DLT III) Defa, kere. (DH) Kei klnn diplerinde bulunan yumuak, ince yn. (DLT III) Yolmak, syrmak. (DLT III) Faydalanmak. (DLT III) Syrlmak, kaznmak. (DLT III)

479

unyol unu yol uyollu yolratyolratyolrtyolrtyolsz yolsuz

Syrlmak. (DLT III) Bir nesneden, maldan karlkl olarak fayda grmek. (DLT III) (doru) yolda olan, yol tutan. (KT) Herhangi bir eyin baka bir nesneyi parlatmas. (DLT II) Atei yada baka bir eyi alevlendirmek. (DLT II) Yolsuz, bir tarikata girmemi kimse. (DH) 1. Yolunu kaybeden, aztan kimse. (DLT III, KT), 2. Yoldan km, azgn. (KT)
yolsuzra Daha kt, daha aalk. (KT)

yolsuzlu yolturyoltur- (I) yoltur- (II) yoltur- (II) yolu yolu lu yolunyolun yoluyoluyolutyolutyoayoayonyonyoa yoa yoa yona yoatyoatyond yonulyonulyonunyonunyonuyonuyoryor- (I)

Azgnlk, yoldan kma, sapma. (KT) Herhangi kll bir eyi yoldurmak. (DLT III) Azat ettirmek, serbest braktrmak. (DLT III) Feda. (DLT III) Fidyesi verilmi kiiler iin byle denir. (DLT III) Yolunmak, serbest braklmak, azat edilmek, syrlmak. (DLT III, KT) Yamalamak. (DLT III) Yama ettirmek. (DLT II) ikyet etmek. (DLT III, KT) Yontmak. (KT)
yonnd Yontu, tala. (DLT III)

Beye birisini gammazlamak, gammazlk. (DLT III, KT) Gammazlk. (KB) Gammaz. (KB) Eek, kz ve benzerleri gibi hayvanlarn semerleri altna konulan ey, ul. (DLT III) Kou vermek, dedikodu yapmak. (DLT II) At. (KB) Yontulmak. (DLT III) Aa yontar gibi grnmek. (DLT III) Bir eyi yontmada yardmlamak. (DLT III) Yrmek. (KB)
l yor l l yor l kemi Bir yolda yryen, uyan, tabi olan. (KT) Giden gemi. (KT)

kr. yund

kr. yoryor-

yoryor- (II)

(Rya iin) Tabir etmek, yormak. (KB)

480

u yor u

Tabir eden, yoran, rya yorumcusu. (KB)

yor yoryor-

Usta, klavuz. (DLT III) 1. Yrmek, varmak. (DLT III, KB, AH), 2. Sefere kmak, yolda olmak, 3. Uzaklamak. (KT), 4. Akp gitmek, yzmek, (rzgr iin) esmek. (KT), 5. Kiinin adnn duyulmas. (DLT III) kr. yoryor-

yor a yor u yor (I) Yor (II) yor (II) yorna yorn a yoryor- (I) yoryor- (II) yortyort yortyortyortu yortuyortuyoruyoruyoru yorulyorulyorut an yosyosyota yotturyotturyozayozayk ykletykletyleyleylek ylenylen-

Yryen. (KB) Yrnecek yerler iin bu ad kullanlr. (DLT III) Huy ,gidi ,insanlarla geini, tarz. (DLT I, DLT III, KB, KT) Bkz. yoru Uz dilli. (DLT III) Akma, yrme. (DLT III, KT) Yonca. (DLT III) Yonca. (DLT III) Yrmekte yar yapmak. (DLT III) Yrtmek, srdrmek. (DLT II, KB, AH) 1. Bir ie balamak zere yrmek, (KB) 2. Drt nala koturmak. (DLT III). Sava gnnde yada bir yere gidildiinde akann yannda bulunan kimseler, muhafz alay. (DLT III, KT) At koturmada yarmak. (DLT III) Gezip, dolamak. (KT) (DLT) Osurgan. (DLT III) Bkz. yo -. (AH) Bacak. (KT) Yaz vb. eyleri sildirmek. (DLT III) Hayvann ksr kalmas. (DLT III) Ku ty. (DLT III) Oka yelek taktrmak. (DLT II) Desteklemek. (KB) Destek. (KB) Dayanmak, sykenmek. (KT) kr. yor Bir eyi bal bulunduu badan zmek. (DLT III) kr. yorn a kr. yorna

pek kuma eskimee yz tuttuu zaman yle denir. (DLT III)

481

yryr- (I) yr- (II) yryryr- (III) yre yrelyrelyrgergeyrgek yrgeme yrgen (I) yrgen (II) yrgetyrgetet yrgi yriyriyrkenyrkenyrkeyrkeyrg yrk (I) yrk (II) yrlyrlyu yuyuyubayubayuba u

Herhangi bir eyin bann zlmesi, zmek, bal bir eyi brakmak. (DLT III, KT) Yormak. (KB) Yrmek, dolamak. (DH) Yre, evre, bir eyin etraf. (DLT III, KT) (yre + almak) Yryebilmek. (DH) Herhangi bir eyi sarmak. (DLT III) rt. (DLT II) kembe ve barsaktan yaplan bir eit yemek. (DLT III) Da dnemeci. (DLT III) Aalara sarlan ve onlar kurutan bir eit bitki, sarmak. (DLT III) Bir eye ip vb. ey sardrmak. (DLT II) Rya tabir eden kimse. (KB) Yrmek, dolamak. (DH) Bir eye sarlmak, sarma olmak. (DLT III) Bir eyin baka bir nesne zerine sarlmas, dolamas. (DLT III) Tabir, rya yorumu. (KB) Tbir, rya yorumu. (DLT III) Szn gidii, anlal. (DLT III) Yorulmak. (KB) Kadnlar bir eyden utandklar zaman sylerler. (DLT III) Bir eyi ykamak. (DLT III, KB, AH) . (KT) Bir ii ihmal etmek. (DLT III) zerinde durulmas, yaplmas gereken ey. (DLT III) kr. yrk kr. yrg kr. yoru

yuba ula (I) Stmadan titreme. (DLT III) yuba ula (II) Bayku. (DLT III) yubalyubal yubanyubanyubatyubatyublayublayu ru layu ru lalanyudru lanhmal edilmek, yzst braklmak. (DLT III) Bir iten ekinmek. (DLT III) Savsaklatmak. (DLT II) Hile yapmak. (DLT III) Yumruk. (DLT III) Yumruklamak. (KT) nsann elini yumruk yapmas. (DLT III)

482

yu u (I) yu u (II) yu ututyu ut yuf a atyuf atalanyuf alanyufluyufluyufuyufuyu a yu a yu a ru Yu ru yu ur u yu turyu turyu ululyulyulyul yula yula lanyula lanyular yularlanyularlanyularl yulduz yulduz yuluyuluyulu layulu layulunyulun-

Bakasnn suu yznden kendisine sz gelen kimse. (DLT III) Bir svme sz olup ocuklar iin kullanlr. (DLT III) Bir eye souk tesir ettirerek onu ldrmek. (DLT II) Hayrsz, kendisinden hayr gelmeyen ey, birine svld zaman bu kelime kullanlr. (DLT III) Oulluk, oullua alnm kii. (DLT III) ocuun dik bal olmas, yozlamas. (DLT II) Yaltaklanmak. (DLT III) Yuvarlanmak. (DLT III) Yardmlamak, dost olmak. (DLT III) Katmerli yuka. (DLT III) Bir derenin yada rman kar yakas. (DLT III) Su kuu, bir eit rdek. (KB) Trk soyuna mensup, halktan birisinin vezirlik derecesine kmasyla ald unvan. (DLT III, KT) ehriye ve benzerlerini amakta kullanlan oklava. (DLT II) Bulamak, svanmak. (DLT III, KT) Herhangi bir nesneye bir ey srmek, bulatrmak. (DLT III) Bulamak, demek. (DLT III) Kurtarmak, brakmak, kurtulmak. (KB, AH) Pnar, su kayna. (DLT III, KB, AH, KT) Kandil. (DLT III, KT) Kk kk su pnarlar. (DLT III) Bir yerde pnarlarn oalmas. (DLT III) Hayvan yular, yular. (DLT III) Atn yularlanmas, ata yular taklmas. (DLT III) Yularl. (DLT III) Yldz. (DLT III, KB, DH, KT) Mneccim. (KB) Yardm etmek. (DLT III) Fidye, kurban. (KB, KT) Feda etmek. (KB) Kurtarmak. (KB)

483

yulun yulu yumyumyumdaryumdaryum a lanyum a lanyum yumtyumtyum yumluyumluyumayumayuma lanyuma lanl yuma l yumanyumanman yumatyumatyumulyumulyumunyumunyumur yumurlanyumurlanyumurt a yumu yumu yumuz Yun ar u yun u yu yunyunyunyun-

Murdar, kokar ilik. (DLT III) Fidye. (KB) Yummak, kapamak. (KB, AH, DH, KT) Toplamak, bir araya getirmek. (DLT III, KB, KT) Yuvarlak, yuvarlak olan her ey. (DLT III) Bir eyin yumak yaplmas, yumaklanmas. (DLT III) Toplu, ok, btn. (DLT III, KT) Toplanmak. (DLT II, KB)
yumt an Toplanan. (DLT III)

Hep, hepsi; bir kerede, bir defada. (KT) Yummak, yumulmak. (DLT III) Bir eyin yumuamas, snp gevemesi. (DLT III, KB, KT) Yumuak, tatl, ho, mlayim. (DLT III, KB, AH, KT) Yumuamak, yaltaklanmak. (DLT III) Yumuaklk, merhametli olma. (KT) Boyun emek, itaat etmek. (KT)
yumanm Boyun een, itaat eden. (KT)

Yumuatmak. (DLT II , KT) Yumulmak. (KB) Gz yumar gibi gstermek. (DLT III) Hayvanlarda bulunan gden barsa. (DLT III) Toplanmak. (DLT III) Yumurta. (DLT III) 1. ki ve ikiden fazla kii arasnda elilik. (DLT III), 2. Hizmet, vazife. (DLT III, KB), 3. Haber. (KT) 1. Hizmeti, haberci. (DLT III, KB), 2. Melek. (DLT III) Etli, tknaz. (DLT III) Balasaguna yakn bir yayla ad. (DLT III) Tavus kuu. (DLT I, DLT III ) Ciere bitiik bir et olup bunu kadnlar yerler. (DLT III) Ykanmak, abdest almak, boy abdesti almak. (DLT III, KB, KT) Yoksullamak. (DLT III)
yun er i yun i Zayf, halsiz, clz adam. (DLT III, KT) rklnden, ktlnden dolay ele alnamayan i. (DLT III)

484

yunryunryund yunda yund yunduryunduryun u suw yulayulayulatyulatYuu Yuu yup a yurba yur yurt yurun yurunlu YsufYsuf-fat yu yulyul- (I) yulyul- (II) yuulyuulyut yutyut- (I) yutyut- (II) yut yuvu yuul yuwyuw- (I) yuw- (II) yuwalanyuw alanyuw a yuw a

Bir eyin ktye gitmesi. (DLT III) At. (DLT III)

yund ylAt yl. (DLT I, DLT III )

kr. yond

1. At fks, 2. At gbresi. (DLT III) Yemek yendikten sonra kaplarn ykanmas. (DLT III) 1. Dndrmek, geri evirmek, 2. Kusmak. (DLT III) Ykanlacak su. (KT) Koyunun ynn krpmak. (DLT III) Koyunun ynn krktrmak, kestirmek. (DLT II) Barman kasabasnda akan byk bir derenin ad. (DLT III) Yufka. (DLT III) Kark, g. (DLT I) Erkein einin kk erkek kardei. (DLT III) Yurt, ren, yer. (KB). (DLT III) pek kuma paras, para. (DLT III, KT) pek kuma paralar olan. (DLT III) (A) Hz. Ysuf gibi. (DH) Skma, daralma. (DLT III) Bir insann ie elinin uyumas, yatknlamas. (DLT III) Sirke ve boza gibi eylerin gmn emziinden aktlmas. (DLT III) Kan vb. eylein yaradan fkrmas. (DLT III)
yuul an Akan. (DLT III)

1. Kn soukta hayvanlar ldren felaket, 2. Felaket. (DLT III, KT) Yutmak. (DLT II, KB, DH, KT) Bkz. yo -. (AH) Souktan hayvanlarn (koyun, kei vb.) lmesi. (DLT III) Sellerin dadan yuvarlad kaya paralar. (DLT III) Bkz. yul . (AH) Yuvarlamak. (DLT III) Komak, erimek. (DLT III) Yaramazlamak, huysuzlamak. (DLT III) Zayf. (KB) Her eyin incesi, ince olan. (DLT III, KB, KT)

485

yuwlunyuwlunyuwsayuwsayuwturyuwturyuwulyuwul- (I) yuwulyuwul- (II) yuwuyuwuy ygnek ydrk ry ry yf yg yger ygrk ygrm ygrygrygr ygrygrygrgn ygrtygrtyk (I) yk (II) yki ykdig ykleykleyklenyklenykletykletyklg Yknek

Yuvarlanmak. (DLT III, KT) Bir eyi yuvarlamak istemek. (DLT III) Bir eyi yuvarlattrmak. (DLT III) Uslanmak, uslandrlmak. (DLT III) Yuvarlanmak. (DLT III) Karlkl olarak bir ey yuvarlamak. (DLT III) Yklemek, yklenmek. (DLT III, KB, AH) Bkz. yknek. (AH) Yklk, zerine eya konulan ey, dolap, masa vb. eyler. (DLT III) Yklemek. (DLT III, KT) Buday vb. eyler yklemede yarmak, yardmlamak. (DLT III) Akrabalarn mal yada elbise ile yardmlamas. (DLT III) Ku ty. (KB) Yksek. (KT) 1. Hzl koan, koucu atlar iin de bu ifade kullanlr, (DLT III, KT) 2. Koan. (AH) Bir kouta koulacak yer. (DLT III) Koumak, yrmek. (DLT III) Dar. (DLT III) Komak, seirtmek. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
ygrgen Koucu. (DLT III)

kr. yk

Dar gibi krmz taneleri bulunan bir bitki eidi. (DLT III) Koturmak. (DLT III, KT) Ku ty. (DLT III) Yk tayan. (KB) Bir ku cinsi. (KB) Yk yklemek. (DLT III, DH) Tanmak. (KT) Yk vb. ykletmek. (DLT II) Ykl, yk olan. (KT)
bolyklg bolHamile olmak. (KT)

kr. yg

1. Yk. (DLT III, KB, AH, DH, KT), 2. Yk, gnah yk. (KT)

Yknek ili, Edip Ahmetin memleketi. (AH)

486

ykn ykngli ykseykseyksek yksek (III) yksekrek yknyknykn yleyleyleg ylek yleklig ylelylelyliyliylig ylilylilylg yltyltymymymtrymtrymlgen y ynitynityn ylylyl yllk yltyltyr yrek

Secde ederek, secde edenler olarak. (KT) Secde eden, scid. (KT) 1.Ykselmek, uzamak.(DLT II, DLT III),2.Salamlatrmak, ykseltmek. (KT) 1. Yksek, engin. (DLT III, KB), 2. Yce, ulu: Allah. (KT) Yksk, terziler parmaklarna ine batmamas iin tun veya deriden yaplan bu halkay takarlar. (DLT III) En yce. (KT) 1. Secde etmek. (DLT III, KT, KB), 2. Eilmek. (DLT III, , AH) Namaz. (DLT III) Bir eye destek vermek, arka kmak. (DLT III, KT) Destek, dayanak. (DLT III) Destek. (DLT III) Bir eye dayanm, sykenmi olan ey. (DLT III) Direk vb. eylerin dikilmesi. (DLT III) Tra etmek. (DLT III) Sa tra iin kullanlan ustura, kerey. (DLT III) Sa vb. eylerin yolunmas. (DLT III) Sa, sakal dzgn. (KB) Tra olmak, tra ettirmek. (DLT II , KT)
yltgli Tra eden. (KT)

Yummak, kapamak, grmezlikten gelmek. (DLT III, KT) Yumdurmak, gz kapattrmak. (DLT III) Yumulan. (DLT III) 1. Yn (KB, DLT III), 2. Ty (KT), 3. Pamuk. (DLT III) ncitmek. (DLT II) nci. (KB) Hafiflemek. (KT) Hafif. (KT) Hafiflik. (KT) Hafifletmek. (KT) Bir dar cinsi? . (KB) Yrek, kalp. (DLT III, KB, DH, KT)

487

yreklenyreklenyreklig yreksiz yreksizlik yrityrityrtyrtysysytytyyye yz (I) yz (II) yz yz (III)

Cesaret gstermek, yiitlenmek. (DLT III) Yrekli. (DLT III) Korkak. (KT) Yreksizlik, korkaklk. (KT) Yrtmek. (AH) Yrtmek. (AH) Bkz. y -. (AH) Bkz. y -. (AH) Aktmak. (DLT III) Dz ta. (DLT III) Kendi. (KT) Yz says. (KB, DH, KT) Yz, ehre, surat. (DLT III, KB, AH, DH, KT)
ew/v()ryz ew/v()rnin n yz nin yzi au Yz evirmek, reddetmek, dnmek, vazgemek. (KT) Yzdeki iz. (KT) Namuslu. (KT)

yzyz- (I) yzyz- (II) yzi yzlenyzlen- (I) yzlenyzlen- (II) yzleyzleyzlg (I) yzlg (II) yzlglk yzszlk yztryztryzk

1. Yzme eylemi, suda yzmek, 2. rin vb. eylerin dalmas, yaylmas. (DLT III) Deriyi yzmek, amak. (DLT III) ki yzl. (AH) Ynn dnmek, ynelmek. (DLT III , KT) Halk iinde saygnlk kazanmak. (DLT III) Yzlemek, yz yze gelmek. (DH) ki yzl, riyakr insanlar iin iki yzlg denir. (DLT III) Yzl, itibarl, erefli. (DH, KT) ki yzllk, riyakrlk. (KT) Yzszlk. (KB) Koyun vb. eyleri yzdrmek. (DLT III) Parmaa taklan yzk. (DLT III)

488

Z ab ab zafern zafern fer z z n Zaa Zaa zhid hir (I) hir (II) zam zam zamet zamet a af za za kir zakkm lim alm zamn zamne zanb zap zap zr (A) Sk tutma, idare altna alma. (DH) (A) Safran. (KB, DH) (F) Karga. (DH) (F) Kargalar. (DH) (F. ak) Dahhak adnda mehur ranl hkmdar olup gaddarl ve zlimlii ile anlr. (KB) (A) Zahit, dnya ilerinden el ekip kendini ibadete veren. (KB, AH, DH, KT) (A) Ak, meydanda, ortaya kan, beliren. (DH, KT) (A) Her eyde Allahn tecelli etmesi. (DH) (F) Yara. (DH) (A) Zahmet. (AH, DH, KT)
zamet birzamet bir(A.T.) Eziyet vermek, eziyete sokmak. (DH)

(A) Zayf, gsz, zavall. (DH, KT)

a afra (A.T.) Daha zayf, daha gsz. (KT)

Kolar tos yapmaya kkrtmak iin kullanlan bir kelime. (DLT I) (A) Zikreden, Allahn ismini anan. (DH) (A) Zakkum aac. (DH, KT) (A) Zlim, zulmeden. (KT) (A) ok zalim. (KT) (A) Zaman, mhlet, sre. (DH, KT) (A) Zaman. (KB, KT) ekirgeye benzeyen bir bcek. (DLT III) Hzl hzl yrmekten yansyan ses. (DLT I) (F) Alayan, inleyen. (DH)
bolzr boleylezr eylezr ireirere urzr ury lazr y la(F.T.) Dertli olmak. (DH) (F.T.) Alatmak, inletmek. (DH) (F.T.) Alayp inlemek. (DH) (F.T.) Feryat etmek. (DH) (F.T.) nleyerek alamak. (DH)

kr. zamne, zemne zamne, kr. zamn, zemne zamn,

489

arar arb zar unmud zr zrl zrl zrl zrl t yi yi zyil zebn zeber zebn zehir zehr zekt zelzele zemne zemistn Zemzem zen zencr zeng zer zerd zerenze erre ev zeyt ihr zih ikir ikr

(A) Mazeret, zr. (KT) (A) Darp, vurma. (KB) Bir eit ot, fesleen. (DLT II) (A) Alayp, szlama. (DH) (A.T.) Alayp, inleme. (KT) (A.T.) Alayan, inleyen. (DH) (A) Kendi, z, cevher. (DH, KT) (A) Kaybolan, elden, kan, ziyan. (DH, KT) (A) Sona eren, devam olmayan. (DH) (F) Dil, lisan. (DH) (F) st. (DH, KT) (F) ciz, zavall, gsz. (DH) (F. zehr) Zehir. (DH) (F) Zehir. (AH, DH) (A) Zekat. (KT) (F) Zelzele, sarsnt. (DH) (A) Zamane. (KB, AH, DH) (F) K. (DH) (A) Zemzem. (DH) (F) Kadn. (DH) (F) Zincir. (DH, KT)
zencr-ken zencr-ken (F) Boynunda zincir tayan, cehennemlikler. (DH)

kr. zrl zrl kr. zrl zrl

kr. zehr kr. zehir

kr. zamne, zamn zamne,

(F) Zenci. (KB) (F) Altn. (AH) (F) Sar, sararm. (DH) Yaban mersini, durdabak. (DLT I) (A) Zerre, ok kk para. (DH, KT) (A) Hoa gitme, zevk. (DH) (A) Zeytin. (KT) (A) Aklk, belirginlik. (KT) (A) Ne gzel, ne iyi. (DH) (A. ikr) Zikir, anma. (DH) (A) Zikir, anma. (AH, DH, KT) kr. ikr kr. ikir

490

ikrikr-i cehr ikrikr-i erre ikrikr-i hfiyye ikrikr-i alen

Yksek sesle yaplan zikir. (DH) Yesev tarikatnda, hanerde bk sesine benzer bir ses kararak yaplan zikir. (DH) Gizli zikir. (DH) Ak ekilde yaplan zikir. (DH)

zin zindn znet znhr nn-nreyn zr ziyde ziydet ziyn

(A) Zina. (KB, KT) (F) Zindan. (KB, DH) (A) Ziynet, ss, bezek. (KB) (F) Sakn! . (AH, DH) (A) Hz. Osmann lkab. Hz. Muhammedin iki kz ile evlendii iin bu ad verilmitir. (AH) (F) Alt. (DH, KT) (A). (AH, KT) (A) Fazlalk. (AH) (A) Zarar, ziyan. (KT)
lziyn lu ziyn l u l ziyn l l (A.T.) Zarar vermek, hsrana uratmak. (KT) (A.T.) Zarar veren. (KT) (A.T.) Hsrana urayan. (KT)

kr. nnreyn kr. ziydet kr. ziyde

ziynl ziynl ziyret zor zorlazorlazd ulm zhd zlf ll-fi r ll-cell znkm znnr nnreyn

(A.T) Zarar gren, hsrana urayan. (KT) (A) Ziyaret. (KB) (F. zr) Zor, g. (DH) (F.T.) Zorlamak, sktrmak. (DH) (F) abuk, acele. (AH) (A) Zulm, eziyet, hakszlk. (DH, KT) (A) Her trl zevke kar koyarak kendini ibadete verme. (KB, AH) (F) Sa, yzn iki yanndan sarkan sa llesi. (KB) (A) Hz. Muhammedin Hz. Aliye hediye ettii ucu atall kl. (DH) (A) Allah, cell sahibi. (KB, DH) Bir eit in ipeklisi. (DLT II) (A) Papazlarn bellerine baladklar kuak. (DH) (A) nnreyn . (AH) kr. nnreyn

491

SONU Bu tezde Karahanl Trkesi dnemine ait be eser gzden geirilerek Karahanl Trkesi Szl hazrlanmtr. Be farkl eserdeki kelimelerin taranmas sonucu oluan bu szlk, zellikle eski Trk dili ile ilgilenenler iin nemli bir el alt kaynak olacaktr. almann esasn Divn Lugtit Trk, Kutadgu Bilig, Atebetl Hakayk, Dvn- Hikmet ve Karahanl dnemine ait Trke lk Kuran Tercmesi oluturmaktadr. Bu eserlerden sadece Dvn- Hikmetin dizini olmad iin aratrmac, Kemal Eraslann hazrlam olduu Dvn- Hikmetten Semeler adl kitaptaki iirlerin szck taramasndan ve kitap sonundaki szlkten yararlanmtr. Geriye kalan dier drt eserin mevcut dizinlerinden yararlanld gibi metin ksmlarna da sk sk bavurulmutur. Karahanl Trkesinin sz varl saysal verilerle ve oranlarla birlikte ortaya konulmutur. Karahanl eserlerindeki ayn kelimelerin farkl yazm ekilleri getii kaynaa gre dzenlenmi ve bu farkl yazm ekilleri zerinde durulmutur. zerinde titizlikle durulan bu alma kendisinden nce yaplm benzer almalardan ilham ald gibi ok sayda szlkten de kelime anlamlar noktasnda yararlanmtr. Nice srlarla dolu Trk dili vadisi kendisini bilim lemine tantacak aratrmaclarn beklemektedir

492

KAYNAKA AKALIN, Mehmet, Trh Trk veleri, Sevin Matbaas, Ankara, 1979. AKSAN, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, TDK Yay., Ankara, 2003. ARAT, Reit Rahmeti, Eski Trk iiri Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991. iiri, ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig I Metin TDK Yay., Ankara, 1999. Kutadgu Metin, ARAT, Reit Rahmeti, Edib Ahmed b. Mahmud Ykneki. Atebetl-Hakyk 2. bask, Mahmud Atebetl-Hakyk, TDK Yay., Ankara, 1992. ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig III ndeks ( ndeksi nere hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yce), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1979. ATA, Aysu, Karahanl Trkesi-Trke lk Kuran Tercmesi TDK Yay., Ankara, TrkesiTercmesi, 2004. ATALAY, Besim, Dvn Lgat-it-Trk Tercmesi I-II-III; IV. Endeks TDK Yay., Dvn Lgat-itI-IIEndeks, Ankara, 1943. BANARLI, Nihat Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, MEB Yay., stanbul, 2004. BANGUOLU, Tahsin, Trkenin Grameri, TDK Yay., Ankara, 2004. BANGUOLU, Tahsin, Kagarden Notlar II, Ouzlar Ve Ouzeli zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1959, ss.23-48. BANGUOLU, Tahsin, Kagarden Notlar III, Ouz Lehesi zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1960, ss.1-26. B CE, Hayati, Hoca Ahmet Yesev Dvn- Hikmet Diyanet Vakf Yay., Ankara, 1993. Dvn Hikmet, BOZKURT, Fuat, Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul, 2005. , CAFEROLU, Ahmet, Trk Dili Tarihi I-II Enderun Yay., stanbul, 2000. I-II, CAFEROLU, Ahmet, Kgarl Mahmut, MEB Yay., stanbul, 1999. CLAUSON, G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteeth- Century Turkish Oxford, Pre-ThirteethTurkish, 1972. AATAY, Saadet, Pekitirilen Fiiller, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1966, Ankara, 1989, ss.39-50. DEM R, Nurettin, YILMAZ Emine, Trk Dili El Kitab Grafiker Yay., Ankara, 2005. Kitab,

493

DEVELL OLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat 17. bask, Aydn OsmanlcaLgat, Kitabevi Yay., Ankara, 2000. DURAN, Suzan, Trkede Cihet Ve Mekn Gsteren Ek Ve Szler, Trk Dili Aratrmalar Yll-B 1956, ss.1-110. ECKMANN, Janos, aatayca El Kitab, (eviren: Mehmet Akaln), niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul, 1988. EMRE, Ahmet Cevat, oul Belgesi lerin Etimolojisi zerine Bir Aratrma, Trk Dili-B, Seri: II, Say: 5-6 (Kasm) 1940, ss.37-44. EREN, Hasan, Trk Dilinin Etimolojik Szl Bizim Bro Basmevi, Ankara, 1999 Szl, ERASLAN, Kemal, Dvn- Hikmetten Semeler 4. bask, Kltr Bakanl Yay., DvnSemeler eler, Ankara, 2000. ERC LASUN, Ahmet Bican, Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi Aka Tarihi, Yay., Ankara, 2004. ERC LASUN, Ahmet Bican, rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, Aka Yay., Ankara, 2005. ERD S.,-YURTESER S. T., Divn Lugtit Trk 2. bask, Kabalc Yaynevi, stanbul, Trk, 2005. ERG N, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., stanbul, 2000. Bilgisi ERG N, Muharrem, Orhun Abideleri Boazii Yay., stanbul, 2001. Abideleri, GABAIN, A. von, Eski Trkenin Grameri (eviren: Mehmet Akaln), TDK Yay., Grameri, Ankara, 1988. GEMALMAZ, Efrasiyap, Trkenin Fonemler Dzeni Ve Bu Fonemler Dzeninin leyii, Atatrk niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi, say: 12, Fasikl I, Ayr basm, Ankara, 1980. GEN, Reat, Karahanl Devlet Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2002. GME, Saadettin, Kk Trk Tarihi, Aka Yay., Ankara, 1999. GLENSOY, Tuncer, Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara, 2000. GZEL, Abdurrahman- TORUN Ali, Trk Halk Edebiyat El Kitab Aka Yay., Kitab, Ankara, 2005. HACIEM NOLU, Necmettin, Karahanl Trkesi Grameri TDK Yay., Ankara, 2003. Grameri, HACIEM NOLU, Necmettin, Harezm Trkesi Ve Grameri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul, 1997. stanbul

494

KORKMAZ, Zeynep, Trk Dili zerine Aratrmalar I, TDK Yay., Ankara, 1995. Aratrmalar I, KORKMAZ, Zeynep, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yay., Ankara, 2003. KORKMAZ, Zeynep, Trk Dilinde +a Eki Ve Bu Ek le Yaplan sim Tekilleri zerine Bir Deneme, Trk Dili Aratrmalar Yll-B 1958, ss.41-68. KPRL, Mehmet Fuat, Trk Edebiyatda lk Mutasavvflar Diyanet Vakf Yay., Mutasavvflar, Ankara, 1991. KPRL, Mehmet Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara, 2004. KUDRET, Cevdet, rnekli Trk Edebiyat Tarihi, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2000. LEVEND, Agh Srr, Trk Edebiyat Tarihi, I Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1998. I, LEVEND, Agh Srr, Trk Dilinde Gelime Ve Sadeleme Evreleri, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1960. ZKAN, Nevzat, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara (tarih yok). ZKAN, Mustafa, Trk Dilinin Gelime Alanlar Ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Trkesi, Kitabevi, stanbul, 2000. SM , emseddin, Kms- Trk 12. bask, ar Yaynlar, stanbul, 2002. Kms- Trk, AH N, Hatice, Eski Anadolu Trkesi, Aka Yay., Ankara, 2003. TEK N, inasi, Eski Trke Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976. TEK N, Talat, Trk Dili Tarihinin Temel Sorunlar Makaleler II (Haz. Emine YILMAZ, Nurettin DEM R), nc Kitap Yay., Ankara, 2004. T MURTA, Faruk Kadri, Tarih inde Trk Edebiyat, Boazii Yay., stanbul, 2000. T MURTA, Faruk Kadri, Eski Trkiye Trkesi XV. Yzyl Gramer-Metin-Szlk Gramer-Metin-Szlk, Aka Yay., Ankara, 2005. T MURTA, Faruk Kadri, Tarih inde Trk Edebiyat, Boazii Yay., stanbul, 2000. T MURTA, Faruk Kadri, Makaleler-Dil Ve Edebiyat ncelemeleri, (Hazrlayan: Makalelerncelemeleri, Mustafa zkan) TDK Yay., Ankara, 1997. TOGAN, A. Zeki Velid, Umumi Trk Tarihine Giri Enderun Yay., stanbul, 1981. Giri, TOGAN, A. Zeki Velid, Tarihte Usl, Enderun Yay., stanbul, 1985. TOPARLI, Recep Ve Dierleri, Kpak Trkesi Szl TDK Yay., Ankara, 2003. Szl , TOPARLI, Recep, rdl-Mlk Ves-seltn, TDK Yay., Ankara, 1992. rdlVes-seltn, TRK D L KURUMU, ml Klavuzu TDK Yay., Ankara, 2000. Klavuzu, TRK D L KURUMU, Trke Szlk I-II 19. bask, TDK Yay., Ankara, 1998. I-II, YCEL, Bill, Bbr Dvn, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara, 1995.