You are on page 1of 10

CANLILARDA BESLENME LKLER,BESN ZNCR,ENERJ PRAMD

EKOLOJ: Canl varlklarn birbiri ile ve bulunduklar ortamla ilikilerini inceleyen bilimdir. Ksaca evre bilimi demektir. Bu kavram olduka yenidir.1873 te Alman zoolog Ernest Haeckel tarafndan kullanlm, gelimesi 20. yzylda olup, bilim haline gelmitir. nk evresel sorunlar bu yzylda had safhaya ulap, evre kullanlmaz hale gelmeye balamtr. Tm canllarn birbiri ve cansz ortamla olan her trl alveriine ekolojik ilikiler denir.

EKOLOJK DENGE: Canllarn birbirleri ve evreleri ile olan ilikilerinin salkl bir ekilde salanmas veya srdrlmesine ekolojik denge denir. Bunun aksine bir durum ekolojik dengenin bozulduu anlamna gelir. Canl varlklar, canl ve cansz evreleriyle eitli karmak ilikiler kurarak yaamlarn srdrrler ve bylece ekolojik sistemleri olutururlar. Ekosistem olarak isimlendirilen bu karmak sistem Belli bir blgede yaayan ve birbirleriyle devaml etkileim iinde olan canllar ile bunlarn cansz evrelerinin oluturduu bir btn eklinde tanmlanr. Bykl ok deiik olan tm ekosistemlerin eleri ve ilevleri ayndr. Orman, da, ova, ayr, hububat, doal hayvanlarn her biri ayr ayr ekosistemi oluturmaktadr.

Ekosistemin ana grevi, kendi iindeki eitlilii devam ettirmek ve oradaki trlerin nesillerinin srdrlmesini salamaktr. evre artlar iinde tek bir canlnn incelenmesine otekoloji, farkl canl trlerinin oluturduu topluluklarn incelenmesine sinekoloji denmektedir. Belirli bir ortamda yaayan canllarn tmne biyosenoz, bunlarn barndklar ortama da biyotop denir. Ekosistem bu ikisinin ortak ilikisi tanmlanabilir; Biyotop + Biyosentez = Ekosistem) Ekosistem = Komnite (canllar) + Cansz evre

Ekosistemi oluturan eler, balca drt gurupta toplanr. 1-Cansz varlklar. : Edafik Faktrler; ( Anata, toprak), Yerekiller Faktrleri ( Arazi eimi, denizden ykseklik, bak ve arazi yz ekli), klim Faktrleri ( Is, k, nem, hava hareketleri), Kimyasal Faktrler (Organik bileikler, oksijen, karbondioksit) 2-Primer reticiler. (yeil bitkiler)

3-Tketiciler (1. derecede tketiciler (ot oburlar) ve 2. derecede tketiciler (etoburlar) olarak iki gruba ayrlr. (bitkisel ve hayvansal maddeleri yiyenler),

4-Ayrtrclar (bakteri ve mantarlar) (Bunlar l canl paralarn ayrtrarak hayatlarn srdrrler ve organik maddeleri ayrtrr ve bunlarn anorganik elementlere daha sonra yeniden, fotosentez yapan bitkilerin alabilmesi iin aa karr. Ekosistem iinde yer alan bu unsurlar arasndaki madde ve besin dolam ile kendi yeniler ve besler. Mevcut ekosistemin bozulup ortadan kalkmas ve daha sonra bozulan bu ekosistemin yerine yeni bir ekosistemin olmas olayna skseyon (yerini alma- ardllk) denir. Bilim adamlar tarafndan, astronotlarn iinde yaamlarn srdrecek olduklar, d ortamdan zerk olarak alan uzay kapslleri tamamen yapay ekosistemler bile tasarlanmtr. ABDdeki Arizona lnde kurulan Biyosfer I ve Biyosfer II adl byk kapal seralar da ayn anlayn rnleridir. Ama aratrma, seralarda her eye ramen, zm zor kararllk, ayarlama ve denge problemleri ortaya km, iler umulduu gibi gitmemitir.

Not: Ekosistemin paralarndan herhangi biri bozulursa veya o para sistemden karlrsa, ekosistem verimli alamaz zamanla bozulur ve nceki grevini yapamaz hale gelir. CANLILARDA BESLENME EKLLER: Hcredeki besinlerin metabolizmada kullanlmasna beslenme denir. Btn canllarda ortak olarak gerekleir. 1.retici Beslenme (Ototrofluk):Organik besin ihtiyacn fotosentez yaparak karlamadr. Hcrelerinde tadklar klorofiller yardmyla gne enerjisini emerek organik besin yaplmasnda kullanrlar. rettikleri besinin bir ksmn yaam olaylarnda kullanrken bir ksmn da yedek olarak depolarlar. Yeil bitkiler, glena, mavi yeil alg ve baz bakteriler bu gruba girerler.

2. Tketici Beslenme (Heterotrofluk):

Organik besin ihtiyacn dardan hazr alarak karlanmasdr. Beslenme de kullandklar kaynaa gre drt alt grubu bulunur.

A. Otul beslenme: Besin ihtiyacn bitkisel besinlerden karlarlar. Bitkilerin kk, gvde, yaprak, meyve ve tohumlarnda depolanm olan besinleri kullanrlar. Az ve sindirim kanallar otlarn sindirimini salayacak ekilde farkllamtr. Azlarnda az dilerin says fazla olup yzeyleri de genilemitir. Sindirim kanallar otlarn sellozunu paralayabilmek iin etillere oranla daha uzun yapdadr. At, inek, kei, koyun, sere, ekirge, kelebek, aa kakan bu gruba girer.

B. Etil beslenme: Besin ihtiyacn hayvansal kaynaklardan karlarlar. Hayvansal organizmalarn vcudunda depolanm olan besinleri kullanrlar. Az ve sindirim kanallar etlerin paralanmasn salayacak ekilde farkllamtr. Azlarnda kpek ve kesici dileri gelimi yapdadr. Sindirim kanallar otullara gre daha ksadr. Aslan, ahin, ylan, kpek bal, kurbaa, akrep, bit, kurt, tilki, kartal, timsah bu gruba girer.

C. Hem otul hem etil beslenme: Besin kayna olarak hayvansal ya da bitkisel kkenli organizmalar kullanrlar. Az ve sindirim kanallar hem etil hem otul beslenecek ekilde farkllamtr. nsan, ay, kaplumbaa, evcil kedi ve kpek, karga, tavuk, fare ve baz balklar bu gruba girer.

D. rkl beslenme (Saprofitlik) : Besin ihtiyacn lm canllarn vcutlar ve sindirim atklarn kullanarak karlarlar. Az ve sindirim kanallar yoktur. Besinleri vcut dnda rterek sindirir ve emerler.

rkl beslenen canllar ounlukla toprak yzeyinde ve iinde bulunurlar. rtme faaliyeti sonucu evrede bulunan canl kalntlarn ayrtrarak topraa kartrrlar. Bylece doal temizlik salanr. Topran mineral orannn artmasn salar. Bakterilerin byk bir ksm, kf mantarlar, apkal mantarlar ve maya mantarlar bu gruba girer.

BESN ZNCR: Ekosistemdeki enerjinin birincil kayna gnetir. Dnyadaki tm canllar yaamlarn srdrebilmek iin enerjiye ihtiya duyarlar. Canllar aras ilikinin temelinde beslenme bulunur. Ekosistemdeki madde ve enerji nakli organizmalar arasnda grlen besin zinciri yoluyla olur.

Besin zinciri ekosistemdeki canllardan birinin dierini besin olarak almas sonucu oluan bir zincirleme olaydr. retici ve tketici canllar arasnda bir zincirin halkalar eklindeki beslenme ilikisine besin zinciri denir. Btn canllarn kulland enerjinin temel kayna gne enerjisi olup besin zinciri bu enerjinin canldan canlya aktarlmasn salar. Bitkiler tarafndan retilen enerji nce ot oburlara oradan da etoburlara geer. Doada var olan enerji, beslenme ilikileri ve dier ekolojik

ilikilerle, biim ve yer deitirerek srekli yenilenir, asla kaybolmaz. Besin zincirleri fotosentez yaplmasyla balar ve artklarn rtlmesiyle biter. 1. halka reticiler--(Fotosentezle organik besin retirler, gne enerjisini ilk olarak kullanrlar.) 2. halka Otullar--(reticilerin depolad enerjiyi birinci derece tketici olarak kullanrlar.) 3. halka Etiller--(reticilerin depolad enerjiyi ikinci derece tketici olarak kullanrlar.) 4. halka Yrtclar-- reticilerin depolad enerjiyi nc derece tketici olarak kullanrlar.) 5. halka rkller- lm bitki ve hayvan artklarnn yapsndaki organik maddeleri paralayarak topraa karmasn salayan canllara indirgeyici (ayrtrc) denir. ( len canllar ve kalntlarn ayrtrarak beslenirler. Artan besin ve enerjinin fazlas, toprakta birikerek fosil yaktlarn olumasna neden olur.) ENERJ PRAMD:

Besin zincirinin her bir halkasndaki canllarn birey saylarnn karlatrlmasyla enerji piramidi oluur. Bu nedenle enerji piramidinin ilk katnda reticiler ve son katnda yrtc canllar bulunur. rkller her bir katla iliki halindedir. Bu piramitlerin temel amac eko sistemdeki enerji akn daha somut olarak grebilmektir. Bylece eitli eko sistemleri bir birleriyle karlatracak bir model elde edilmi olur .(Fakl ekosistemleri birbiri ile karlatrmak amacyla dzenlenirler.) Kara ekosistemlerinde genellikle piramit 3 veya 4 basamakldr. Ancak su ekosistemlerinde piramit 4 ya da 5 basamakl olabilir. nk denizlerde reticiler ounlukla mikroskobik fitoplanktonlardan oluur. Fitoplanktonlar ot obur balklara, ot obur balklar da daha byk et obur balklara yem olur. stteki enerji piramidi her basaman ylda metre kare bana enerji retimini ve metabolik enerji kaybn zetlemektedir. rnein reticilerin toplam net enerji retimi 1000 Kilokalori/metrekare/yl iken,ot oburlarn 100 K Cal. /m2/yl, et oburlarn 10 K. Cal. /m2/yl olur. Son besin dzeyindeki hem etil hem de otullarda (omnivorlar) ise 1 Kcal/ m2/yldr. Yani 4.basamakta retim 1 K. Cal. / m2/yl a dmektedir ki bu da her basamakta ortalama %90 enerji kayb olduunu gsterir. Her enerji dnmnde bu rnee yaklak %90 orannda enerji kayb olmakta, o besin dzeyine ulaan enerjinin ancak %10 u bir sonraki beslenme dzeyine aktarlabilmektedir. Aktarlabilen bu enerjiye kullanlabilir enerji denir. Geri kalan enerji artk kullanlamayacak bir enerji ekline dnr. Bu enerji dk scaklktaki s enerjisidir: Gneten alnan k enerjisi 1. kattan yukarya doru besinler ierisinde aktarlmaktadr.Enerji piramidinde, aadan yukarya doru her kattaki; Canl says azalr,

Tr says azalr, Toplam besin ve enerji miktar azalr, Vcutta biriken artk oran artar, eklinde deimeler grlr. NOT: Enerji piramidin her bir katndaki besin ve enerjinin bir ksm canlnn yaamnda kullanlrken depo edilen miktar sonraki katlara aktarlr. Besin Zinciri ve Enerji Piramidinin Bozulmas; Doal ortamlardaki ar deerdeki olumsuz deime ve gelimeler ekosistemlerdeki canl yaamn ve dzenini bozar. Salgn hastalklar, ar avlanmalar, iklim artlarnn deimesi, kuraklklar, don, sel, deprem, frtna, kimyasal - biyolojik ve nkleer kirlenmeler besin zincirinin ileyiini bozar. ENERJ AKII: Gne ekosistemlerin tek enerji kaynadr. Baz canllar doal enerjiden faydalanarak rettikleri maddeleri besin zinciri yoluyla dier canllara vermek suretiyle enerji akn salarlar.

Enerji ak iki aamada gerekleir. Birinci aamada yeil bitkiler gne enerjisini fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye evirerek besinsel rnlerde depolar. Bitki dokularnda organik madde olarak depolanan bu enerjinin bir ksm, bitkilerin yaamlar iin kullanlr, dier ksm beslenme yoluyla ot obur hayvanlarn vcuduna geer. kinci aamada ise hayvanlar bu bitkileri ve birbirlerini yiyerek gerekli enerjiyi salarlar, AOtullar da besin yoluyla aldklar bu enerjinin bir ksm kendi yaamlar iin enerji eklinde kullanlr; kalan ksmn depolar ve otobur hayvanlar yiyen etobur hayvanlara aktarlr. BEtillerde ot oburlar ve birbirlerini yiyerek bu depolanm organik maddeyi enerji retimi, byme, gelime ve retimi iin kullanr. Besin zincirinin son halkasn ayrtrclar (paralayclar) oluturur. Ekosistemlerin ounda enerjinin nemli bir ksm ayrtrclar tarafndan kullanlr. Bunlar canl artklarn (ceset, dk vb.) ayrtrarak organik maddeleri, mineralleri ayrtrarak inorganik maddelere dntrrler ve tekrar topraa iade ederler. Bu norganik maddeler ve minerallerde yeil bitkiler tarafndan alnarak tekrar organik maddelere evrilirler. Bylece, son tketicilere doru srekli ve tek ynl bir enerji ak salanr. Zincirin her balants yiyecek dzeyi olarak bilinir. Bylece tabiattaki madde dngs devam eder.

nsan genellikle besin zincirinin son halkasdr.

nsanlar bitki yedikleri zaman birincil tketicilerin yiyecek dzeyine bal olurken, et yedikleri zaman ikincil tketici olurlar. Tabiatta birok kk besin zinciri birbiri iine gemi durumdadr. ie gemi besin zincirlerinin tmne besin a denir. Besin zinciri veya besin an oluturan canllar arasnda bir denge vardr. Herhangi bir basamaktaki bir deiim hayvan poplsyonlar arasndaki dengeyi bozar ve herhangi bir basamaktaki deiimi onun zerindeki veya onunla beslenen basama etkiler, deiimlere hatta alktan lme sebep olur. rnein; fareler ortadan kalktnda bunla beslenen ylan, tilki akal, yrtc kular, bayku gibi hayvanlar alktan lr. Veya tersi bir durumda, ortamdaki yln, tilki, akal yrtc kular, bayku gibi hayvanlar ortamdan kaldrlrsa kyler ve kentler fare istilasna urar ( sene nceki Samsun ve Muladaki san istilas gibi). Fare ve sanlarn oalmasyla tarladaki sebzeye, meyveye verilen zarar artt gibi, veba, kuduz, tularemi, beyin zar iltihaplanmas, kolera, kanamal sarlk gibi birok hastalklarn yaylmasna sebep olur.

You might also like