Klasiklerimiz/X el-Fthtl-Mekkiyye (Muhyiddin bnl-Arab- .

638/1240)

M. Mustafa akmaklolu Ar. Gr., Erciyes . lahiyat Fakltesi mcakmaklioglu@hotmail.com

el-Fthtl-Mekkiyye, eyh-i Ekber Muhyiddin bnl-Arabnin derin irfann, dneminin dn ve tasavvuf kltrn, ayrca bizzat mellifin hayatn, ve mnev yolculuunu yanstan kapsaml bir eserdir. Ftht, otuz yllk uzun bir telif sresinin yansra, bnl-Arabnin hayatnn sonlarna doru geni tedris halkasnda etd edilip gzden geirilerek tekrar kaleme alnd iin eyhin son telifi ve adeta dier btn eserlerinin olgunlam bir meyvesi mesabesinde olmutur. Biz bu yazmzda, ncelikle bnl-Arabnin hayat hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra tasavvuf kltrmzn zirvesini, adeta dnm noktasn tekil eden bu kapsaml eseri genel hatlaryla tantmaya alacaz. I-Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri I. A-Hayat: Tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Arab et-T el-Htm eklindedir. Mehur Mlik kads ve mtekellim Ebbekir bnl-Arab (. 543/1148)1 ile kartrlmamas iin ismi, kaytlarda genelde galat- mehur olarak bn Arab eklinde gemektedir. Ayrca kimi zaman, memleketi olmas hasebiyle el-

Hayat ve eserleri hakknda bkz., Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir mad. D A., c. XX, ss. 488-491. 1

Endels nispet eki de knyesine eklenir. bn Srka2 ve bn Eflatun3 gibi lakaplar ise baz aratrmaclarn yaktrmalarndan ibarettir.4 Muhyiddin bnl-Arabnin hayat ve eserlerinin doru bir ekilde tespitini

kolaylatracak nemli sebepler vardr. ncelikle bizzat bnl-Arab, yeri geldike eserlerinde kendisi, ailesi, yaknlar, yaad yerler, tanm olduu ahsiyetler ve eserleri hakknda bilgiler veren bir sfdir.5 Bizzat ve biyografiler de hazrlanmtr.6 bnl-Arabnin vermi olduu bu bnl-Arabnin hayat otobiyografik bilgilerden istifade edilmek sretiyle onun hakknda muhtelif menkpnme te btn bu kaynaklar hakknda dorudan bilgi edebilmemizi kolaylatrmaktadr.

Makkr, Gubrinnin Unvnd-Dirye isimli eserine istinaden bnl-Arabnin Endlste bu lakapla bilindiini syler. Bkz., Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min Gusnil-EndelsirRatb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1949, c. II, s. 379. 3 Bu lakab kaynak belirtmeden ilk kullanan M. Asin Palacioustur. Bkz., Palacios M. Asin, bn Arab: Hayatuh ve Mezhebuh, ev: Abdurrahman Bedev, Kahire 1965, s. 5. Daha sonra bu lakap baz aratrmaclar tarafndan da tekrarlanmtr. Mesel bkz., Corbin, Henry, Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, ngilizceye ev., Ralph Manheim, Princeton 1969, s. 21. 4 Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi), MSBE., stanbul 1995, s. 8. 5 zellikle ed-Drretl-Fahire ve Rhul-Kuds, isimli eserlerinde bnl-Arab, eitli vesilelerle grm olduu ve kendilerinden istifade ettii eyhlerden bahsetmektedir. Ralph W. Austin, RhulKuds, ed-Drretl-Fahireden paralarla birlikte, Sufis of Andalusia ad altnda ngilizceye evirmitir. bnl-Arabnin eyhleri hakknda dorudan bilgi bulabildiimiz mezkr iki eseri esas alnarak oluturulan bu eser, dilimize de evrilmitir. Bkz., Austin, Ralph W., Endls Sfileri, ev. Refik Algan, stanbul 2002. Ayrca, Fthtnda da bnl-Arabnin hayat hakknda bir ok mlmt bulmak mmkndr. Mehmud el-Gurab bnl-Arabnin eserlerindeki bu tarz otobiyografik bilgileri derleyerek bir biyografi denemesi yapmtr. Bkz. Gurb, Mahmud M., e-eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arab; Tercemet Hayatih min Kelmih, am 1983. Ayrca Fthtdaki bu tarz otobiyografik bilgilerin bir ksm Nihat Keklik tarafndan taranarak bir araya getirilmitir. Bkz., Keklik, Nihat, bnlArabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, Ankara 1990, ss., 257305. 6 Bkz., Ali b. brahim el-Kr el-Badd, ed-Drrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut 1959. (Trke tercmesi: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, trc. A. ener-M. Rahmi Ayas, Ankara 1972); Muhammed Receb Hilmi, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber, Msr, 1326; Palacios, M. Asin, El Islam Cristianizado, Madrid 1931. LIslam Chiristianise ad altnda Franszcaya tercme edilmi olan eser, Abdurrahman Bedev tarafndan ksmen Arapaya da evrilmitir. A. Bedev, eserin, bnl-Arabnin muhtelif eserlerinden seilmi metinlerden oluan nc blm tercme etmemitir. Bkz, Palacios, bn Arab: Hayatuh..., ; Bursal, Mehmet Tahir, Terceme-i Hl ve Fezil-i eyh-i Ekber, stanbul 1898; Keklik, Nihat, Muhyiddin bnl-Arabi: Hayat ve evresi, stanbul 1966; bnl-Arabnin biyofgrafisi hakkndaki ilm bir almay ayrca zikretmek istiyorum. Claude Addas tarafndan, Ibn Arab: Ou La Quete du Soufre Rouge ismiyle Franszca yazlan eser ngilizce ve spanyolcaya evrilmitir. ngilizce evirisi iin bkz., Addas, Claude, Quest for The Red Sulphur: The Life of Ibn Arab, ev., Peter Kingsley, Cambridge 1993. Bizzat bnl-Arabinin kendi eserlerinden balayarak bir ok farkl kaynakta yer alan, bnl-Arabnin hayat hakkndaki bilgilerin derlenip tahkik edilmesi ve bata Asin Palacios tarafndan yaplan ve sonraki bir ok bnl-Arab aratrmacs tarafndan tekrar edilen hatalarn tashihi anlamnda olduka nemli olan bu biyografik eser yakn zamanda dilimize de kazandrlmtr. Bkz., Addas, Claude, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev., Atila Ataman, stanbul 2003. 2

I. A. 1. ilesi Halis bir Arap olduunu, asil bir soydan geldiini ve soyunun, cmertlii ve mertlii ile mehur Htem-i Tye dayandn, Ben Tayy kabilesinden geldiini bnl-Arabnin kendisi syler.7 Ailesi, Endls toplumunun en yksek tabakasn oluturan hssaya dahildir. bnl-Arabinin titiz bir biyografisini kaleme alan Claude Addasa gre, eyh-i Ekberin mensup olduu Ben Tayy kabilesinin bir ksm, kesin olmamakla beraber, ilk fetih yllarnda spanyaya gelip yerlemi olmaldr.8 Babas, Abbas halifesi Mstencid Billahn komutan ve Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endelse belirli bir sre hkmeden Muhammed b. Sad bn Merdeni9 katnda hatr saylr bir mevkii olan ve ayrca dnemin mehur filozof ve kads bn Rdn (. 595/1198) yakn dostu10 Ali b. Muhammeddir. Her ne kadar hangi vazifeyi yerine getirdii tam olarak bilinmese de babasnn, nce bn Merdeniin ynetiminde, onun ynetimden dnn ardndan da Muvahhid Sultan Ebu Yakup Yusuf dneminde nemli bir resm grevi yerine getirdii baz kaynaklarda kaydedilir.11 Sarayla bu yakn ilikisinin yan sra bnl-Arabnin babas, ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle megul takv sahibi bir zttr. 590/1194 ylnda babasnn, hemen ardndan da annesinin vefatndan sonra, ailenin tek erkek ocuu bnl-Arabye iki kz kardeine bakma ykmll kalr. Halbuki o, yllar nce fakirlik yolunu seip btn variyetini terk ederek maietini Allaha havale etmitir. Yakn evresi onu, tercih ettii yolu terk etmesi hususunda ikna etmeye alr, bu sebeple

Bkz., bnl-Arab, Muhyiddin, Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, Kahire 1992, s. 50, 52. Addas, bn Arab..., s. 36. 9 bn Merdeni, Murabtlarn ardndan hemen hemen btn Endls fetheden Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endelse hkmetmitir. Hristiyan paral askerleriyle kuvvet bulan bn Merdeni, on be yla yakn bir zaman boyunca Muvahhid imparatorluuna meydan okumutur. 554/1159da Kurtubay almaya alm, ardndan da biliye zerine yrmtr. Fakat babas Abdlmminnin 558/1162de lmnn ardndan Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun Kuzey Afrikadan toplanm askerlerle kuvvetlenen ordusu bn Merdenii, bnl-Arabnin doduu sene 560/1165te malup etmitir. bn Merdeni, Mrsiyeye snmak zorunda kalm, olduka mstahkem olan bu ehirde Muvahhidleri belirli bir sre daha megul etmitir. Bkz., Addas, age., s. 35, 36. 10 bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, thk. Osman Yahya, Kahire 1985, c. II, s. 372. Biz bu almamzda ncelikli olarak, Fthtn Osman Yahya tarafndan hazrlanan tahkikli nerini kullanmaya gayret ettik. Fakat maalesef bu alma yarm kald iin, ayrca Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksn kullandk. Bu sebeple bu iki basky tefrik etmek amacyla sonraki atflarda eser, Ftht (thk.) ve Ftht (byr.) eklinde ksaltlacaktr. 11 Ebu Yakub Yusuf, bnl-Arabnin babasnn yan sra, rakibi bn Merdeniin saraynda grev yapm bir ok kimseyi kendi hizmetine almtr. Bkz., Addas, age., s., 37; Badd, bnl-Arabnin babasnn, Endls sultann veziri olduunu syler. Bkz., Badad, bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21.
8

yakn evresiyle baz problemler yaar. Fakat o, eyhlerinden Salih el-Berberinin yllar nce yapm olduu tavsiyelere uyarak setii yolu terk etmez.12 Fakat iki kz kardeinin bakmn da ihmal etmez, onlar daha sonra Fasta evlendirir.13 Muhyiddin bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden olan

Muhammed b. Abdun el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan srekli vgyle bahseder ve tasavvuf ynden Hz. Meryeme benzediini syler.14 kinci defa evlenmesi ise Mekkede, Haremeyn Emri Yunus b. Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu evliliinden Muhammed mdddn (. 667/1268) adndaki olu olur. bnl-Arabi daha sonra bu oluna Fthtn ilk nshasn verir.15 nc evliliini Sadreddin elKonevnin dul annesiyle, drdnc evliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt rivayet edilir. Bu son iki evliliinden hangisinden olduu aka belli olmayan Muhammed Sadeddin (. 656/1258) isimli ikinci bir olu vardr.16 Ayrca hakknda fazla bir mlmta sahip olamasak da Zeynep isimli bir kznn olduu da bilinmektedir.17 Amcas Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Arab ve daylar Ebu Mslim elHavln ile Yahya b. Ygn da devrin nemli sufileri ve hatr saylr ahsiyetlerden saylrlar. Bu ahsiyetlerin bn Arabnin yetimesinde byk tesirlerinin olduu bn Arabnin kendi ifadelerinden anlalmaktadr. bnl-Arab, genlik yllarnda zellikle amcas Ebu Muhammed el-Arabden etkilenmitir. Nitekim bnl-Arab, onun, kesin bir tevbe ile geirdii manev deiim hadisesine18 ve tasavvufi mertebesine eserlerinde19 yer vermektedir. Olduka ilerlemi bir yata slka giren Ebu Muhammed el-Arab, bnlArabnin gerek anlamda slkundan (h. 580) nce vefat etmitir.20 Amcasnn
12

bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s. 83, Addas, bn Arab., s. 136. bnl-Arab, age., s. 84. 14 bnl-Arab, Muhyiddin el-Fthtl-Mekkiyye, haz. Ahmed emseddin, Beyrut 1999, c. I, s. 420; c. V, s. 348. 15 Age., c. VIII, s. 389. 16 Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s.369; Addas, age., s. 100, 101; Kl, agt., s. 17. 17 bnl-Arab, Ftht (byr.), c.VII, s. 172. 18 bnl-Arabinin kaydettiine gre, bir gn, gen bir ocuk, yal bir adamn eczanesine girerek bir ila sorar. O esnada bnl- Arabnin amcas da eczanededir ve ocuun ilalar konusundaki cehaletini istihz konusu yapar. Erken yata manev bir inkiafa sahip olmu gen, kendisinin ilalar bilmemekle her hangi bir ey kaybetmediini, ama yal adamn, gaflet ve itaatsizliinin ona pahalya mal olacan syler. Bu ifade bnl-Arabinin yal amcasna derinden tesir eder. Gen ocuun hizmetine girer ve yl sonraki lmne kadar kendini ibadete verir ve yksek bir velayet derecesine ular. Bkz., bnlArab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s.124. 19 bnl-Arab, Rhul-Kuds, nr., Abdurrahman Hasan Muhammed, Kahire 1989, s., 110, 111; Austin, age. ss., 123-125. 20 bnl-Arab, age., s. 111.
13

hayatndaki manev deiime benzer bir hadise, days Tlemsen Meliki Yahya b. Yn esSenhc (. 537 h.)nin hayatnda da grlmektedir.21 bnl-Arab, dier days Eb Mslim el-Havlnnin ise, abidlerden olup btn geceyi kyam ile geirdiini syler.22 Grld gibi bnl-Arab, henz ok erken denilebilecek yalarda, bid, zahit ve velilerden oluan yakn evresinden mnev olarak etkilenmektedir. Ayrca onun sekin ve soylu bir aileden geliyor olmas, dneminin sekin smlaryla, devlet ricli ve ilmiye snfyla irtibatn, dolaysyla da iyi bir eitim almasn salamtr. Bunun yan sra, sufyne hayat yaayan yakn evresi ve manev etkilenmelere ak kiilii onun olduka gen yalarnda bir takm olaan st tecrbeler yaamasnda etkili olacaktr. I. A. 2. Doumu ve Genlik Yllar bnl-Arab, Muvahhidlerin kuatmas ve tehdidi altnda ve olduka mstahkem bir ehir olan Mrsiyede 560/1165 ylnda, ailesinin ilk ve tek erkek ocuu olarak dnyaya gelir.23 Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endelse hkmeden, Muhammed b. Sad b. Merdeni zamannda Mrsiyede doduunu bizzat kendisi syler.24 amda grt tarihi bn Neccra da (. 643/1245) tam doum vaktini sylemitir: 17 Ramazan 560/27 Temmuz 1165 Pazartesi gecesi.25 bnl-Arabnin ocukluunun ilk sekiz yl doduu ehir Mrsiyede gemitir. 563/1168de Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun, bn Merdenii yenmesi ve akabinde 567/1172de bn Merdeniin vefatndan sonra Mrsiye eraf ve Merdeniin oullar, Muvahhid sultanna ballklarn bildirmek iin bn

biliyyeye

giderler.26 bnl-Arabnin ailesi de bu sralarda, muhtemelen 568/1173de, Mrsiye (Murcia)den kesin olarak ayrlp bakent biliyye (Seville)ye gider27 ve bnl-Arabnin babas burada Sultan Ebu Yakubun hizmetine girer. Ebu Yakub Yusuf, felsefe, tp,
Senhcnin hayatndaki bu deiim hadisesi iin bkz., bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 29; Addas, bn Arab, s. 40. Ayrca Senhacnin manev mertebesi hakknda bkz. bnl-Arabi, age., c. I, s. 312. 22 Age., c. III, s. 28. 23 bnl-Arab, eserlerinde sk sk aile yelerinden, babas, annesi ve iki kz kardeinden bahseder. Fakat bu bilgileri verirken her hangi bir erkek kardee en ufak bir atf yapmaz. Babasnn lm dei etrafnda toplanan aile fertleri de bnl-Arabnin kendisi, annesi ve iki kz kardeinden ibarettir. bnl-Arabnin, aile fertleri hakknda Fthtta yapm olduu atflar iin bkz., Keklik, Nihat, Misdk Olarak el-Ftht..., ss. 262-265. 24 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 304. 25 Makkr, Nefhut-Tb..., c. II, s. 362. 26 Addas, bn Arabi, s. 43. 27 Makkr, Nefhut-Tb..., c. II, s. 361. 5
21

astroloji, edebiyat konularna zel bir ilgisi olan, kltre nem veren bir siyaset adamyd. Dn ilimlerde bilgiliydi, Sahhayni ezbere bilmekle vnrd. Etrafna bn Tufeyl, bn Rd ve bn Zhr gibi mehur ilim erbbn toplam ve pek ok air, mskinas, alim ve filozofu bir araya getirmiti.28 bnl-Arab, ocukluk ve ilk genlik yllarn ite bylesi bir kltrel-siyasi ortam ierisinde geirmekteydi. I-A-3-Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar Asil ve zengin bir ailenin ocuu olan bnl-Arab, huzurlu ve kaygsz bir genlik geirmi, btn yksek tabaka ailelerinin ocuklar gibi, zel retmenlerle eitilmitir.29 ocukluk alarnda Ebu Abdullah el-Hayyat isimli tasavvuf ehli bir zattan Kuran- Kerim dersleri almtr. bnl-Arab, Ebu Abdullah el-Hayyat ve onun kardeinden o kadar etkilenmitir ki ehlullahtan bu iki zata benzemeyi ister.30 Yine bu yalarnda, amcasnn arkada arif bir zt olan Ebu Ali e-akkz ile tantrlmtr.31 Ayrca bnlArab, bizzat kendisinin kaydettiine gre, henz yznde ty bitmemi bir ocukken Kurtuba Kads bn Rd (. 595/1198) ile grp onunla sembolik tarzda konuur.32 Olduka yksek bir makam igal etmesine ramen, bilgiye doymayan ve son derece mtevaz olan bn Rdn bizzat kendisi, o sralarda henz on be yalarnda33 bulunan gen bnl-Arab ile grmek ister. bnl-Arabnin bn Rsdle karlamas hususunda vermi olduu bilgiler ile Fthttaki dier baz kaytlardan, henz ok genken, manevi bir iaretle inzivaya (halvet) ekilip kendi i dnyasn dinlemeye karar verdiini ve bunun neticesinde de manevi alm (fetih)lar elde ettiini renmekteyiz. bnl-Arab, bu manevi deiim
Age., s. 44, 45; Kl, agt., s. 9 Addas, age., s. 45. 30 bnl-Arab, Rhul-Kds, s. 105, 106. 31 bnl-Arab, age., s. 108, 109. Bu ahs hakknda ayrca bkz., bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde s. 121, 122. 32 ...Bir gn kad Ebul-Velid bn Rdle grmek zere Kurtubaya gelmitim. Halvetim esnasnda Rabbimin bana bahettii fetihlerden haberdar olmutu ve bu sebeple de benimle grmek istiyordu... O sralarda henz yznde ty bitmemi bir ocuktum. Yanna girdiim zaman oturduu yerden kalkt ve muhabbet ve hrmetle beni kucaklad, sonra evet dedi. Ben de ona karlk evet dedim. Onu anladm dnerek mutluluu daha da artt. Ben, ona bu mutluluu veren eyin ne olduunu hissedince bu sefer hayr dedim... Bana senin kef ve feyz-i ilahde bulduun ey mantn (nazar) bize verdii ey midir? diye sordu. Ona hem evet hem hayr diye cevap verdim. Bu evet ve hayr arasnda ruhlar yerlerinden, boyunlar cesetlerinden frlar deyince benzi sarard, titreme geldi, birden sanki elli ya yaland. Ne demek istediimi anlamt... Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk), c.II, s. 372. 33 Bkz., Addas, bn Arab, s. 54.
29 28

sonras bir ok kez halvete ekilir. Fakat slkunun balarnda, muhtemelen biliye mezarlndaki inzivas esnasndaki fethi olduka nemlidir ve dier sflerin manevi servenleri gz nnde bulundurulduunda istisn bir durumdur. nk bnl-Arabi, marifete taalluk eden btn ilimlerini, manev yolculuunun balangcndaki bu ilk inzivasnda icml tarzda elde eder.34 eyh-i Ekberin slkundaki ilk menzil dolaysz bir fetih ya da bir cezbe olduu aktr. Bu manev alm bir halvet esnasnda, her hangi bir n hazrlk yapmakszn ve aniden elde etmitir. Yani, onun bu fethi, Allaha giden yolu adm adm takip eden tedrici bir ilerlemenin, bir slkun nihayetinde deil, yolun henz balangcnda gereklemitir.35 Btn bu tecrbeleri, manev halleri yaarken bnl-Arab henz bir eyhe intisap etmi deildir. Muhtemelen yirmi yalarnda iken, 580/1184 ylnda artk bir eyhe intisap eder.36 Bu manevi yolda elinden tutan ilk mridi, eserlerinde zellikle de Fthtda bir ok kez zikrettii Ebul-Abbas el-Uryeb olmutur.
37

Bizzat bnl-Arabnin ifadesine

gre bu zat, ne yaz ne de hesap bilen mm bir kyldr.38 Her ne kadar slkunun balangcnda bnl-Arabnin her hangi bir mridi olmasa da zamanla muhtelif yerlerde bir ok sufyle grecek, her birinden ayr ayr istifade edecektir.39 bnl-Arab, msteft olduu bu statlarn her zaman hayrla yad eder ve eserlerinde onlarn manev hallerine genie yer verir.40

Badd, bnul-Arabinin Menkabeleri, s. 21. Addas, bn Arab, s. 55, 57. 36 Age., s. 65. Esasnda onun iin slk, yani eyhlerin rehberlii altnda katedilen ve hakikate tedrc olarak yaklalmasn salayan yol tahakkuka ulama adna izleniyor deildir. Zr daha nce de vurguland gibi bnl-Arab, henz yolun balangcnda ve tek bir seferde tahkik derecesine ulamtr ve eyhi Uryeb ile karlatnda sadece zahir itibaryla mbted saylabilir. Fakat manevi derecesi ne olursa olsun, her arifin, veyslerde olduu gibi merhum da olsa mutlaka bir eyhin eliyle manev eitimden gemeli, kendisine lutfedilen hal ve mearife hakim olabilmesini salayan usulleri renmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle, eyh-i Ekberin durumunda, mrit sfatyla eyhlerine gstermesi gereken itaat, arif sfatyla onlardan stn olmasna engel deildir. Bu anlamda ball mahlkt ierisinde sadece Hz. Muhammededir denilebilir. Age., s. 76. 37 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88; Uryeb hakknda ayrca bkz., bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s. 70, 71 bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 282, 338, 369; c. VII, s. 181, 182, 354; c. VIII, s. 287.; bnl-Arabnin bu ilk mridinin ad kimi zaman Ebu Cafer Ahmed el-Uryeb olarak da verilmektedir. Bkz, Addas, age., s. 65. 38 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88. 39 eyh-i Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sakncas yoktur. Hatta ona gre aksi tarzda bir kural cahiller tarafndan icat edilmitir. Bkz., Addas, age., s. 78, bnl-Arabnin Kitb-u Nesebil-Hrka isimli eserine istinaden. 40 zellikle Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahire ve Fthatta kendilerinden istifade ettii bir ok sufden bahseder. Bkz., 4 nolu dipnot.
35

34

bnl-Arabnin yaad dnemde, Marib tasavvufuna balca iki cereyan hakimdir. Bunlardan biri, Ebul-Abbas bnl-Arf (. 536/1142) ve Ebul-Hakem bn Berrecn (. 536/1142)n temsil ettii Meriye ekoldr. Meriye mektebi temsilcilerinden bnl-Arif, Meriyede etrafna geni bir mrdn halkas toplam, bn Berrecn ise biliye yresinde, olduka geni bir muhitte imam olarak tannmtr.41 bnl-Arabi, bu suflerden en ok bnl-Arften etkilenmitir. Fthtn pek ok yerinde ondan bahseder ve onun Mehasinl-Meclis isimli eserine atfta bulunur.42 bnl-Arabnin yaad dnemde, Maribin bir dier tasavvuf mektebi ise, aslnda zel bir reti ve yazl bir esere sahip olmadklar iin tam anlamyla bir ekol saylmasa da, balca, bn Hirzihim (. 559/1163), Ebu Yeza (. 572/1177) ve daha sonra da bu iki sfnin rencisi Ebu Medyen (. 594/1198) tarafndan temsil edilen ekoldr.43 Bu tasavvuf ekolnn en byk temsilcisi Ebu Medyen olmutur. Gazal hayranl ile mehur bn Hirzihimden, Muhasib ve Gazalnin eserlerini okuyan Ebu Medyen, Ebu Yezann mrididir. bnl-Arab hi karlamasa da44, eserlerinde ska zikrettii45 bu sfden olduka etkilenmitir.46 Zr, bnl-Arabnin eyhlerinin pek ou Ebu Medyenin halifeleridir: Yusuf el-Km, Abdlaziz el-Mehdev, Abdullah el-Mevrr ...vs.47 bnl-Arab, tasavvufi bir eitim almakla kalmaz er ilimlerde de derinlemesine vukfiyet kazanr. ocukluk yalarndan itibaren bu ilimleri tahsile balar. Hayatnn sonraki dnemlerinde ald birtakm manevi iaretler sonrasnda tam bir tecrit ve fakirlik yolunu seen bnl-Arab, yine manevi bir iaretle kendisini ciddi bir ekilde Kuran ve

Meriye ekol hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev: Hseyin Hatemi, stanbul 1985, ss. 217-221; Addas, age., ss. 67-71. 42 Mesel bkz., bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 145, 174, 345; c. VII, s. 136; c. VII, s. 384. 43 Addas, bn Arab, s.72. 44 bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 125, 126; 45 Mesel bkz, bnl-Arab, Ftuht (byr), c. I, s. 279, 335, 370, 379; c. II, s. 106, 152, 284; c. VIII, 276, 291, 294; et-Tedbrtl- lahiyye, Kleinere Schriften des Ibn al-Arabi iinde, nr. H. S. Nyberg, Leiden 1919, s. 126, 158-159. 46 Bu mehur sfnin hayat, fikirleri ve bnl-Arab ile irtibat iin bkz., Makkr, Nefh..., c. IX, ss. 342-351; Bedevi, Abdurrahman, Ebu Medyen ve bn Arab, Kitbut-Tezkr Muhyiddin bn Arabi iinde, Kahire 1969, ss., 115-128; Claude, Addas, Abu Madyan and Ibn Arab, Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan, (Element Books), Dorset 1993, ss. 163-181;Yazc, Tahsin , Ebu Medyen mad., D A. c. X, s. 186-187; A. Bel, Ebu Medyen mad. A., c. 4, ss. 36-38. 47 Addas, bn Arab, s. 73. Ayrca bnl-Arabinin, Endls ve Maribdeki muhtelif tasavvufi akmlarla ilikisi hakkndaki bir izelge iin bkz., age., s. 329, 330. 8

41

Hadis ilmine verir.48 bnl-Arabnin geleneksel dn ilimler sahasnda istifade etmi olduu hocalarnn ve kendi eserlerinin ksm bir listesini Melik Muzaffere gnderdii cazesinde kaydeder.49 Burada zikredilen hocalarn ou Muvahhidler devrinin en saygn alimlerindendir ve bunlarn yedisi Muvahhid iktidar altnda kad ya da hatip olarak resm grev f etmitir: Hacer, bn Zerkun, bn Eb Cemre, Tdil, bnl-Harrt, bnl-Feres, bn Semhn. O halde bnl-Arabnin, Endls entelektel elitinden uzak olmad hatta ulem ve resm din grevlileri evreleriyle yakn iliki kurduu aikrdr.50 I-A-4-Seyahatleri bnl-Arabi hayatnn byk bir ksmn hakikati aramakla, srekli seyahatle geirir. Kendisini belirli bir mekan ve ahsla snrlandrmayan bnl-Arab, bu seyahatlerinde pek ok eyh ve alimle tanr, onlarn ders halkalarna katlr ve onlardan istifade eder. lk kez 589/1193 yllarnda Cezretl-Hadr zerinden Fasn nemli bir liman kenti Sebteye, oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-Mekkiyye51 ve Rhul-Kuds52 isimli eserlerini kendisine ithf edecei eyh Abdl-Aziz el-Mehdev ile tanr. bnl-Arab, Markete iken grd manevi bir iaretle 596 yl sonlar ya da 597/1200 yl balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac niyetiyle, Mekkeye doru yola kar.53 Meraketen ayrldktan sonra Kahire ve Filistin zerinden, burada Mescid-i Aksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret ettikten sonra 598/1201de Hicaza ular.54 Byk eseri el-Ftuhtl-Mekkiyye ilk defa Mekkede kendisine ilham olunmaya balar. Yine bu kutsal topraklarda, byk vgyle bahsettii mam Ebu ca Zahir b. Rstemle tanr ve ondan Tirmiznin Snenini okur.55 bnl-Arab, mezkr imamn kz Nizamla da Mekkede, tavaf esnasnda karlar. eyh-i Ekberin ilim, edep,
Addas, age., s. 60; Kl, Agt., s. 12, dipnot 37. eyhin Kuran ve Hadis ilimlerindeki hocalar ve eitimi hakknda bkz., bnl-Arab, Muhyiddin, caze lil-Melikil-Muzaffer, Istlhtu-eyh Muhyiddin bnl-Arab iinde, thk. Bessm Abdulvahhab el-Cb, Beyrut 1990, ss. 23-27. 49 Bkz., age., ss. 23-39. 50 Addas, age., s. 112, 113. 51 bnl-Arab, Ftht (thk), c. I, s. 72 52 Bkz., bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 31. 53 Addas, bn Arabi, s. 184; Kl, agt., s. 19. 54 bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 72. Addas, bnl-Arabnin bu hac yolculuunda izledii gzergahn sembolik bir anlam olduunu ifade eder. nk bnl-Arab, dier hac adaylar gibi Kahireden ayrldktan sonra dorudan Mekkeye gitmek yerine Filistin zerinden, Hz. brahimin kabrini ve Mescid-i Aksay ziyaret ettikten sonra Hicaza gelmitir. Addas, onun bu ha seyahatini Hz. Peygamberin mira hadisesi ve eyh-i Ekberin manevi yolculuuyla paralel tarzda sembolik olarak aklar. Bkz., Addas, age., s. 206, 207. 55 bnl-Arab, Zehairl-Alk erhu Tercmnl-Evk, thk. Halil mran Mansur, Beyrut 2000, s. 7. 9
48

marifet ve gzellik bakmndan esiz kabul ettii bu kz, Tercmnl-Evktaki iirlerinin ilham kayna olacaktr.56 bnl-Arab btn bu seyahatlerle de yetinmez, Badata, oradan da Msra geer. Daha sonra 601/1204 ylnda Urfa, Diyarbakr ve Sivas zerinden Malatyaya gelmitir. Ona bu yolculuunda Sadreddin el-Konevinin babas Mecdddin shak da refakat etmitir ki onunla ilk kez 600/1204te Mekkede karlar. O sralarda, ikinci defa Anadolu Seluklu Devleti tahtna kan I. Gysuddin Keyhsrev eski dostu Mecdddini Konyaya davet edince bnl-Arabi de onunla beraber Konyaya ynelir. 602/1205te Konyada bulunan bnl-Arab, burada bir mddet sonra eyh Evhadddin Kirman ile grr ve hatta talebesi Konevnin eitimini bir mddet iin Kirmnye tevd eder.57 bnl-Arabinin Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber 620/1221 ylnda artk ama yerlemi olduu grlmektedir. Burada 627/1229 yl muharrem aynda manevi bir iaretle Fussl-Hikem isimli kitabn yazar.58 Mekkede 598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Fthtn ilk nshasn amda, 629/1231 ylnda tamamlar. eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arab 22 Rebilhir 638/ 8 Kasm 1240 tarihinde amda vefat etmi ve burada Kasyn da eteklerine defnedilmitir.59 Trbesi, sonraki devirlerde oluan ilmi taassub ve aleyhte propagandalarn tesiriyle unutulmaya yz tutmu ve bir sre bakmsz kalmtr. Osmanl Sultan I. Selim (Yavuz) Msr seferi dnnde eyhin trbesini tamir ettirmi, yanna bir cami bir de tekke ilave ettirmitir. Daha sonra II. Abdlhamid tarafndan bir kere daha tamir ettirilen bu trbe halen ziyaret mahalli olmay srdrmektedir.60 B- Eserleri: Olduka veld bir mellif olan bnl-Arab, hayat hakknda olduu gibi eserleri hakknda da bizzat kendisi bilgi vermektedir. Bata Ftht olmak zere muhtelif eserlerinde melleft hakknda bilgiler vermesinin yan sra iki kez kendi eserlerinin listesini karmtr. Osman Yahyann tespit ettiine gre, 627 senesinde amda,
Age., s. 8, 9. Addas, bn Arabi, s. 235, 236, 237; Kl, agt., s. 22. 58 Bkz., Kan, Abdurrezzk, erhu Fussil-Hikem, Kahire 1966, s. 9 59 Makkar, Nefh..., c. II, s. 363. Ayn trbeye daha sonra iki olu Muhammed Imduddn ve Muhammed Sadeddn de defn edilmitir. Age. c. II, s. 369, 370.
57 56

10

Sadreddin Konev iin oluturulan ilk listede bnl-Arabi, 248 tane eserinin ismini zikretmektedir.61 Eserlerinin bir dier listesini ise bnl-Arabi, Eyyb hanednndan Melik Adilin olu, am Sultan Melik Eref Muzaffer Bahauddin Musaya62 verdii icazetnamede sralamaktadr. 632 senesinde amda yazm olduu bu icazetnamede ise 289 eserini zikretmektedir.63 eyh-i Ekberin eserleri zerine en kapsaml alma, mezkr bu iki liste ve eyhin dier eserleri esas alnmak suretiyle Osman Yahya tarafndan Franszca olarak kaleme alnmtr.64 Osman Yahyann oluturduu genel fihristten, mkerrer ve izafeler65 kartldnda bnl-Arabnin yaklak 550 civarnda eseri olduu tahmin edilmektedir.66 Fakat malesef bu eserlerden sadece 245 kadar gnmze ulaabilmitir.67 bnl-Arab, bata Tasavvuf olmak zere Tefsir, Hadis, Fkh, Tarih vb. gibi konularda yzlerce eser kaleme almtr. Genelde yazlarn nesir ile yazmakla beraber nazma da nem verdiinden bir hayli iiri de bulunmaktadr. fadeleri veciz ve mcmel olmakla birlikte bezen hayli youn ve tezatldr. Zira o, btn eserlerini dier kitap telif edenler gibi sistematik olarak dnp yazmadn, bunlarn dnce mahsl olmaktan ziyade birer ilahi dikte olduklarn zellikle belirtir.68 En mehur eserleri unlardr: elFthatl-Mekkiyye, Fssl-Hikem, nd-Devair, Ukletl-Mstevfiz, et-TedbrtlSm, emsettin, Kmsul-Alm, (Mihran Matbas), stanbul 1306, c. I, s. 647; Uluda, Sleyman, bn Arab, Ankara 1995, s. 57, 58; Kl, agt., s. 24. 61 Bkz.Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev. Ahmed Mahmud et-Tb, Kahire, 1992, s. 30, 31. 62 Eyyub hkmdarlarndandr. nce 607-618 yllar arasnda Meyyafarikinde, ardndan da 627den 635/1238deki vefatna kadar amda hkm srmtr. Meyyafakirinde kendisinden sonra, 627den 645/1247ye kadar hkm srm olan Melik Muzaffer ihabddinle kartrlmamaldr. Addas bn Arabi s. 112. 63 bnl-Arabi, caze, ss. 23-39; Yahya, Melleft, s. 45. 64 Yahya Osman, Historie et Classification de Loeuvre dIbn Arab, am 1964. Eser Arapaya evrilmitir bkz 58. Dipnot. 65 Mesela u eserler bnl-Arabye izafe edilenlerdendir: Tefsru bnil-Arab: bnl-Arabye izafeten baslan bu tefsir (Beyrut 1968) Knnin Tevltl-Kurnyla kartrlmtr. Bkz., Yahya, Melleft, s. 254, 255; Lory, Pierre, Kniye Gre Kurann Tasavvuf Tefsiri, ev. Sadk Kl, stanbul 2001, s. 25, 26. bnl-Arabinin bizzat kendi eserlerinde zikrettii ve 64 ciltten olutuunu syledii el-Cemu vet-Tafsil isimli tefsiri ise maalesef bu gn kayptr. Bkz. bnl-Arabi, caze, s. 32; Yahya, Melleft, s. 276; Kl, agt. s. 30. Yine u eserler de bnl-Arabye izafe edilenlerdendir: Risaletl-Ehadiyye, bkz. Yahya, age., s. 323, 324. Rislett-Tevhd: emseddin Fenr (. 834/1431)ye aittir. Bkz. Yahya, age. s. 331. Risletn fil-Ehadiyye/Risaletn men Arefe Nefseh Fekad Arefe Rabbeh: Evhadddin Balbn (. 686/1287)ye aittir. Bkz., Yahya age. s. 342, 343. elBlga fil-Hikme: bnl-Arabiye ait olduu iddiasyla Nihat Keklik tarafndan yaymlanmtr. Bkz., bnl-Arab, el-Bulga fil-Hikme, nr. Nihat Keklik, stanbul 1969. Tahkik edilen eserde her hangi bir mellif ismi olmadn bizzat Nihat Keklik syler. Age. s. 9. Fakat bu eser, M. Tak Dnipejuh tarafndan irk dnr Ykut el-Ebherye izafe edilerek Tahranda nerolunmutur. Bkz. Kl, agt. s. 29, dipnot 112. 66 Yahya, age., s. 79. 67 Kl, agt. s. 29; Ayn mellif, bnl-Arab mad. D A. c. XX, s. 514. 68 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 265. 11
60

lahiyye, et-Tenezzltl-Mevsliyye, Ank- Murib, el-Merifl- lahiyye (Divan), elAbdile, Ruhul-Kuds, Tercmanl-Evk... II- el-Fthtl-Mekkiyye Ksaca el-Ftht olarak anlan eserin tam ad el-Fthtl-Mekkiyye f MarifetilEsrrl-Mlikiyye vel-Mlkiyyedir.69 Ayrca bnl-Arab bu eserinden ksaca el-FethulMekk eklinde de bahsetmektedir.70 bnl-Arab bu devs eserini zellikle eyhi Abdlaziz el-Mehdev ve yakn dostu, zatl kle Abdullah Bedr el-Habeye ithfen kaleme almtr.71 Feth/ftht kelimesinin etimolojik ve stlh anlamnn da iaret ettii gibi bnl-Arab bu eserini, Mekkedeki tecrbesi esnasnda elde ettii manev almlar ve ilhamlar neticesinde kaleme almtr. Nitekim el-Fthtl-Medeniyye72, el-FethulFs73 ve Tenezzltl-Mevsliyye74 gibi eserlerini de kendisine fetihlerin geldii yerlere (Medine, Musul, Fas) gre isimlendirmitir. Fthtn bu zelliini eitli vesilelerle vurgulayan bnl-Arab, sadece ihtiva ettii bilgilerin ilham rn olmas bakmndan deil, bu bilgilerin ileni biimi, slbu, imls, tertibi gibi hussiyetleri bakmndan eserinin tam bir mnev feth ve ilahi ilham rn olduunu syler.75 Bu zellik sadece Ftht iin deil onun dier eserleri iin de geerlidir. Fussl-Hikemin yazl hakknda da bu trden bilgiler vermektedir.76 II-A-Eserin Yazl bnl-Arab, Mekkedeki ilhi fetihler sonucu kendisinde hasl olan marifetleri kaleme ald Fthtn ilk yazl serveni hakknda misal leminde yaam olduu baz tecrbelerini sembolik tarzda anlatr. Esasnda hayatndan bahsederken de deindiimiz gibi bnl-Arabnin klli tarzdaki ilk fethi henz Mekkeye gelmezden nce biliyye mezarlndaki uzleti esnasnda gereklemitir. Bu ilk fethi sonrasnda yle syler: O

Age., c. I, s. 73. bnl-Arab, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resailu bn Arab iinde, thk. Muhammed zzet, Kahire ts. s. 90; Yahya, Melleft, s. 430. 71 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 72. 72 Eser hakknda bkz. Yahya, age., s. 474. 73 eyhin harfler ilmi zerine yazd el-Mebd vel-Gyt isimli eserinin dier ismidir. Bkz. bnlArab, Kitabul-Mim..., s. 90; Yahya, age., s. 541. 74 Eser hakknda bkz. Yahya, age. ss. 260-262 75 bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 245. 76 bnl-Arab, Fussl-Hikem, thk. Ebul-Al Affi, Kahire 1946, s. 47.
70

69

12

mezarlkta drt gn kaldm, sonra oradan btn bu ilimlerle ktm77 Bu ekilde sahip olduu btn ilimlerini bu ilk fethine balayan bnl-Arab, daha sonra da eitli veslelerle bu tarz tecrbeler yaayacak, icml tarzda elde ettii merifini tafsl olarak gerekletirecek ve bu bilgilerini uzun bir telif hayat boyunca, mrnn sonuna kadar yazacaktr. Mekkede yaad bu tecrbelere bnl-Arabi, Fthtta genie yer vermektedir. Bunlarn ilkinde, 598 senesinin hac mevsiminde78 yaad bir tecrbesinde hem Ftuhat yazmaya balamas ve hem de kendisinin velayetin nihi derecesine ulatrlmas hususunda ak bilgiler vermektedir. Misal alemindeki bu vakasnda bnlArab, Hz. Peygamberi olduka yce bir makamda grr; dier peygamberler ile Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali onun huzurundadrlar. Melekler Hz. Peygamberin makamn evrelemiler ve onun nnde saf tutmulardr.79 Bu tecrbesini bnl-Arab, yle anlatr: ...Hz. Peygamber, Htem (Hz. sa) ile aramzdaki makam ortakl sebebiyle beni Htemin arkasnda grd ve ona yle dedi: Bu senin benzerin, olun ve dostundur. Onun oturmas iin krsy getir ve nme koy. Sonra bana iaret etti ve szlerine yle devam etti: Kalk ey Muhammed, krsye k ve beni gnderene, seni vazifelendirene hamd et; nk sende benden bir para vardr ve artk benden uzak kalmaya sabr kalmamtr. Senin zatndaki hakikate hkmeden de o paradr... Htem krsy yerletirdi. Krsnn alnlnda parlak bir nurla bu en saf Muhammed makamdr, buraya oturan onun varisidir, Allah bu zat eriatn muhafazas iin gndermitir yazyordu. O anda bana hikmet vergileri bahedildi. Sanki bana cevmiulkelim verilmiti...80 Nihayet bu yce vakadan geri gnderilerek bu dnyaya dndm ve bu mukaddes hamd kitabn giri ksm yaptm81 Fthatn giriini bu ekilde misal lemindeki bir vakasndan sonra kaleme alan bnl-Arab, Kbede, tavaf esnasnda yaad esrarengiz bir tecrbesini de Fthtda anlatr. Bu tecrbesinde bnl-Arab, Hacer-i Esvedin nnde bir vecd hali yaar, ve olaan st vasflar olan, sra d bir genle (fet) karlar. Bir grnp bir kaybolan bu gen, hem susan hem konuan, hem basit hem mrekkeptir, ayn zamanda ne canldr ne de l. Yaratl gerei iaret ve remizlerle konuur.82 Kendisinden kh bir melek kh bir insan gibi bahsedilen bu gencin

77 78

Badd, bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21; Addas, bn Arab, s. 56, 57. Addas, age. s. 207. 79 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 44. 80 bnl-Arab, Ftht (thk), c. I, s. 44, 45. 81 Age., c. I, s. 58. 82 Age., c. I, s. 215, 216. 13

kim olduu konusunda; Rhul-Kudsn bir tecessm83, bnl-Arabnin rhn ei, semv ikizi (divine alter ego)84 gibi farkl grler ileri srlmtr. Esasnda bnlArabnin bu tecrbesini anlatrken kulland ifadeleri olduka semboliktir ve feta ile kimi ya da neyi kastettii tam olarak anlalmamaktadr. Kbenin hakikati ya da levh-i mahfuzun tecessm etmi bir ekli olabilecei ynnde grler de ileri srlmtr.85 Burada bizim iin nemli olan husus, feta ile gerekletirilen bu sessiz/sembolik diyalogdan el-Fthtl-Mekkiyye gibi devsa bir eserin husle gelmesidir. nk, ibare ehline kapal olan, en beli hatiplerin dahi hibir nasibinin olmad bu sembolik konumay bnl-Arab anlam ve onun hakikati kendisine almtr.86 Nihayet Fet, bnl-Arabye unlar syler: Peimden ayak izlerimi takip ederek benimle birlikte tavaf et. Bana bizzat benim ay mla bak ki neetimden kitabna yazacan ve katiplerine dikte ettirecein (bilgileri) alasn.87 ...imdi zerimdeki perdeleri kaldr ve suretimin ihtiva ettiklerini oku.88 Bende greceklerini kitabna koy ve arkadalarna ret.89 O zaman perdelerini atm ve gz ucuyla onun yazlarna, satrlarna baktm. Kendisine tevd edilmi olan nuru, o satrlarn ihtiv ettii gizli ilimlere gzlerimin nfuz etmesini salad . Onun sretinde okuduum ilk satr ve muttal olduum ilk sr, imdi gelecek olan ikinci bapta anlatacamdr.90 bnl-Arabinin, esrarengiz gen ile olan sembolik diyaloguna yer verdii birinci baba Bu kitaba yazdm eyleri, neetinin inceliklerinden aldm ruhun tannmas ve benimle onun arasndaki srlar91 eklinde bir balk semesinden de anlalaca gibi Ftht bu tarz mnev tecrbe ve fetihlerin rndr. Bu kapsaml eserin ve hatta bnlArabnin dier btn eserlerinin ihtiva ettii merif bu ve benzeri tecrbeler neticesinde onda icml tarzda hasl olmutur. bnl-Arabnin bu tecrbesi hakkndaki ifadelerinden de anlalaca gibi burada renme, zahir anlamda bir eitim faaliyeti ve zihinsel bir eylem deildir. Yani bu tecrbesinde eyh, be yz altm bblk devs eserini bir kiiden
Addas, bn Arabi, s. 210. Corbin, Creative Imagination, s. 278, 279. 85 Chodkiewicz, Michel, An Ocean Without Shore, Franszcadan ev. David Streight, New York, 1993, s. 28, 29; Kl, Mahmut Erol, el-Fthtl-Mekkiyye mad., D A. c. XIII, s. 251. 86 bnl-Arab, age., c. I, s. 218. 87 bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 219. 88 bnl-Arab, Ftht (thk.) c. I, s. 230. 89 Bu ifade, Osman Yahya tarafndan hazrlanan tahkikli neirde bulunmamaktadr. Bkz. age., c. I, s. 230; Fakat, Bulak 1329 basksnda ve Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksnda vardr. Bkz., Ftht (byr.), c. I, 85. 90 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 230. 91 Bkz., age., c. I, s. 215.
84 83

14

veya bir kitaptan satr satr okuyup renmi deildir. bnl-Arab eserine dercedecei srlar bir kitapta deil bir kimsede mtalaa etmitir.92 Yine o, bu kimsenin ona bu srlar okumas ya da telkin etmesi eklinde deil, bizzat bu kimsenin neetinde ve hakikatinde bu srlar mahede etmitir. nk fet, srlarn renmek istediinde bnl-Arabye neetimin inceliklerine ve grnmdeki tertibe bak, istediin eyin bende yazlm olduunu grrsn. nk ben ne sz syleyenim ne de syleten93 der. Zaten daha nce de bahsettiimiz gibi bu diyalog sessiz/sembolik bir diyalogdur. Aslnda bu karlamada kelime bile kullanlmamtr, zir yaratl gerei sadece sembol ve m ile konumakta olan fet konumaz ama olduka fasihtir.94 eyh-i Ekberin muttal olaca ve bizim iin tercme edecei ilimler fetann bizzat neetinde sembolik olarak ve icml tarzda bulunmaktadr. Fakat bu vakay nasl yorumluyor olursak olalm, neticede Fthtn hemen o anda mellifin zihninde niha eklini aldn iddia etmemiz olduka zordur. Pek ok seneye yaylacak bir yazm sreci iinde sk sk hususi birtakm noktalarda baka ilhamlar sz konusu olacak ve bunlar bazen bnl-Arab iin bile beklenmedik bir nitelik tayacaktr.95 Bazen de bir mesele hakknda daha nceki bir bapta sylemi olduklarn, talebelerinin sorular ya da ihtiyalarna gre bir baka bapta tamamladn ya da tasrih ettiini grmek mmkndr. Mesela 296. babn sonunda halkul-efal meselesine deinirken, talebesi bn Sevdekinin bir tespiti zerine bu meseleyi 2. bapta ele alm olduundan baka bir tarzda aklar. Ve hatta tpk eyhlerinin kendisinden istifade ettii gibi kendisinin de talebesinden istifade ettiini ve Allahn inayetiyle daha nce bilmedii bir eyi rendiini syler.96 bnl-Arab eserinin ve daha genel olarak, ister ifh ister yazl olsun btn irfannn ilhama dayandn pek ok defa vurgulamaktadr: Sohbetlerimde ve eserlerimde sylediim her ey Kuran hazretinden ve bana fehim anahtarlarnn verilmi olduu hazinelerinden gelmektedir.97 Ftht sz konusu olduunda ise bu vurgu iyice belirginleir. Hatta ona gre ilh ilham eserin sadece muhtevasn deil tanzimini de tayin etmektedir ve mesela baplarn sralanndaki zahir ahenksizliin sebebi de bu ilhamdr. er ahkmn srlarna dair 88. baba ilikin olarak yle yazar: Bu bab ibadetlere dair
92 93

Addas, bn Arab, s. 211. bnl-Arab, age., c. I, s. 219. 94 Age., c. I, s. 222. 95 Addas, bn Arab, s. 211. 96 bnl-Arabi, Ftht (byr.), c. IV, s. 464.

15

babn ncesine yerletirseydik daha muntazam grnrd, ama byle varid oldu. Bu benim ahsi bir tercihim deildir.98 Bunu da bizzat Kurann tertibine benzetir. Zr bnlArabye gre, namazlara (zellikle) orta namaza (ikindiye) devam edin. Sayg ve ballk iinde Allaha kulluk edin (Bakara 2/238) ayetinin talak ve nikah hakknda hkmler ihtiva eden ayetler arasnda gelmesi de, zahiren irtibatsz gibi grnen bu tertip de bir hikmete binaendir.99 te bnl-Arab, Mekkedeki manev ftht neticesinde 598/1201 ylnda Ftht telife balam ve bu muhteem eserini amda 629/1231 ylnda uzun bir tahkik neticesinde tamamlamtr. II-B-Eserin Nshalar bnl-Arabi, Mekkede 598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Fthtn ilk nshasn amda, 629/1231 yl Safer/Aralk aynda tamamlar.100 Mekke erifi Ynus b. Yusufun kz Fatmadan doan olu Imdddn Muhammed el-Kebre verdii101 Fthtn bu ilk mellif nshas, mstensih nshas (Beyazt, nr. 3743-3746) bulunmakla beraber, bu gn mevcut deildir. Mellif yaklak yl sonra 632/1234te bu eseri btnyle gzden geirerek ikinci kez yazmaya balam ve 24 Reblevvel 636/1238de tamamlamtr.102 bnl-Arab, vefatndan iki yl nce bizzat kendi eliyle otuz yedi cilt halinde yazd bu ikinci nshaya baz eklemeler yaptn syler.103 Baz tashihleri de ihtiva eden bu nshann eyhin en mtekmil fikirlerini ihtiva ettii sylenebilir. Eserin ilmi nerini hazrlayan Osman Yahya Fthtn en mkemmel metninin bu iki mellif nshasnn birlikte tahkik edilerek elde edilebileceini, zra ikinci nshada bu eklemelerle birlikte baz karmalarn da sz konusu olduunu syler.104 Osman Yahya bu iki nsha arasnada tespit ettii lafz, fikr ve tarih baz farkllklara iaret eder ve bnl-Arabnin ilk nshada ifade bakmndan daha cretkr olduunu vurgular.105 Mellif tarafndan kaleme alnan ikinci nsha bir sre bnl-Arabnin amdaki trbesinde muhafaza edildikten sonra vey olu Sadreddin Konevye intikal etmi, XX. yzyln balarna kadar da onun Konyadaki zaviye ktphanesinde zenle korunmutur. Bu nsha bugn
Age., c. VI, s. 61. Age., c. III, s. 245. 99 Age., c. III, s. 245. 100 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 20, (takdim); Yahya, Melleft, s. 434. 101 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VIII, s. 389. 102 Ayn yer.;Yahya, Melleft s. 434; Addas, bn Arab, s. 287, 289. 103 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VIII, 389. 104 bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 20, (takdim).
98 97

16

stanbulda Trk ve slam Eserleri Mzesindedir (nr. 1845-1881). Konya nshas olarak bilinen ve otuz yedi ciltten mteekkil bu nsha ak ve itinal bir marib neshiyle yazlmtr.106 Bu nshada, eserin tamammn mellife hayatta iken okunduunu ve eserin hem mellif ve hem de geni bir renci kitlesi tarafndan dinlenip tetkik edildiini gsteren sema kaytlar bulunmaktadr.107 Osman Yahya Fthtn yetmi bir sema kaydn tespit etmitir ve bu kaytlara eserin tahkikli nerinde yer vermi, kaytlarn tamamn ise bnl-Arabnin eserleri hakkndaki kapsaml almasnda zikretmitir108 Bunlardan ilk elli yedisi 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arabi tarafndan verilmi olan derslerin sema kayddr.109 Son on drd ise eyhin vefatndan sonra bn Sevdekin ve Konev tarafndan verilen derslerin kaytlardr.110 Bu kaytlar hem bu derece kapsaml bir eserin sonradan izafelerle tahrif edilmesi gibi bir problemi ortadan kaldrmas hem de eyhin yakn evresi ve rencileri hakknda shhatli bilgiler vermesi asndan olduka nemlidir. Nitekim bnl-Arabnin hayat hakknda kymetli bir eser vcda getiren Claude Addas, bu sema kaytlarn deerlendirmek sretiyle eyhin rencileri hakknda baz kanaatlere ulamtr. Mesel Addas, 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arab tarafndan verilmi olan ilk elli yedi dersin sema kaytlarndan eyhin derslerine katlanlarn saysnn yz yirmi civarnda olduunu syler.111 Yine bu kaytlardan, eyhin zellikle tasavvuf kimlikleriyle temayz etmi mehur rencileri Konev, Tilimsn ve bn Sevdekinin haricinde, ulem evrelerinden de bu ders halkasna katlanlarn olduu tespit edilmitir. Bunlar; kad, hatip, vaiz, imam, muhaddis, ilh...gibi ulem muhitinden olan talebelerdir. Ayrca olduka geni olan bu dinleyici kitlesinde, mehur suflerin ve ilim adamlarnn yan sra, sradan mtevaz bir toplumsal tabakaya mensup kiilerin de bulunmasndan hareketle Addas, eyh-i Ekberin irfannn belki

105 106

Age., c. V, s. 37, 38, (takdim). bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 34, 35, (takdim); Kl, Ftht mad. D A. c. XIII, s. 252, 253. 107 Bu sema kaytlar sadece Ftht iin deil eyhin dier eserleri iin de sz konusudur. Fakat, konularnn olaanst eitlilii sebebiyle eletirilere en az imkan veren Ftht derslerine olduka kalabalk bir dinleyici kitlesi katlrken, eyhin doktrinal ve metafizik nitelii daha ar basan eserlerinin ise ok daha snrl bir renci halkas iinde okunmaktadr. Mesel, Fussun tek bir sema kayd vardr ve yegane dinleyici de Konevdir. Bkz. Yahya, Melleft, s. 479. 108 Mesel bkz., bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 137, 214, 294, 361; Yahya, Melleft, ss. 435-466. 109 Age., ss. 435-463. 110 Age., ss. 464-466. 111 Addas, bn Arab, s. 272. 17

herkese ak ve harc- lem saylmasa bile gayr-i mer ve gizli saylmad kanaatine ulamaktadr.112 eyhin vefatndan sonra da asrlar boyunca bir ok defa istinsah edilen Fthtn stanbul ktphanelerinde, hatta sadece Sleymniye ktphanesinde yzlerce nshas bulunmaktadr.113 Bu nshalardan bazlar olduka eskidir. Mesel, mellifin 629 ylnda tamamlad ilk nshadan istinsah edilen Beyazt (nr. 3743-3746) nshas 683/1284 ylndan nce istinsah edilmitir. Maalesef eksik olmakla beraber Fatih (nr. 275) nshas da, bizzat bnl-Arabnin ilk dnem rencilerinden olan bn Sevdekin en-Nri (. 646/1248) tarafndan istinsah edildii iin eski ve nemli bir nshadr.114 Grld gibi bu gn Fthtn, bizzat bnl-Arab tarafndan yazlan ikinci nshas mevcuttur ve bu nsha Trkiyededir. Yine bizzat onun yazd ve bu gn mevcut olmayan ilk nshann ise, bnl-Arabnin asrnda ve ilk dnem rencisi tarafndan kaleme alnan olduka eski mstensih nshalar bulunmaktadr. Byle olmakla beraber Abdlvehhb e arn, Msrdaki baz nshalarda tahrifat yapld iddiasn ileri srmtr. arn, Ftht zetlemeyi amalad nshalarnda el-Yevkt vel-Cevhir isimli eserinde, Fthtn baz rastlad cumhurun itikadna muhalif ifadelerin onun eserine sonradan

yaplm izafeler olduu tezini ileri srer. Bu tezini de, bu tr sokuturmalarn tarih boyunca bir ok mehur alimin eserlerinde de rastlandn ileri srerek desteklemeye alr.115 Bu iddiasn ileri srerken arnnin hangi nshalar kastettii kesin olarak belli deildir. bnl-Arab zerine almalaryla mehur Ebul-Al el-Aff ise arannin, bnl-Arabyi savunma sikiyle bu iddiasn ileri srd ve bunu yaparken de eyhi olduka snrl bir bak asyla deerlendirdii kanaatindedir. Zir bizzat bnl-Arabinin yazd nsha ile Bulak basksnn pek ok sayfasn karlatrdn ve aralarnda pek bir anlam deeri olmayan basit farkllklardan baka bir eye rastlamadn syler ve en azndan Bulak basks iin her hangi bir tahrifin sz konusu olmadn ekler.116 Sadece tasavvuf tarihi asndan deil, btn slam dnce tarihi asndan olduka nemli bir eser olan Fthatn, mellif nshas lkemizde mevcut olmasna ramen maalesef tam bir ilm nerine bu gn sahip deiliz. Esasnda eserin ilm nerine 1972
112 113

Addas, bn Arab, s. 274. Bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 34 (takdim). Eserin, bir ok farkl ktphanede bulunan nshalar iin bkz. Yahya, Mellefat, ss., 430-434. 114 Bkz., bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 35, 36. 115 arn. Abdlvehhab, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyani Akidil-Ekbr, Kahire 1959, c. I, s. 7. 116 Aff, Ebul-Al, bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye simli Eseri, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, stanbul 2000, ss. 288-290. 18

ylnda Osman Yahya tarafndan Msrda balanmtr. Olduka kapsaml ve titiz bir tahkik faaliyeti olarak planlanan bu almada Fthtn yukarda bahsettiimiz Konya, Beyazt, Fatih nshalar ile Bulak basks esas alnmtr.117 Msr Kltr Bakanl ve Sorbone niversitesinin balatt bu projeye XII. ciltten itibaren UNESCO tarafndan da destek verilmitir. Konya mellif nshasna uygun olarak otuz yedi cilt halinde neredilmesi planlanan eserin maalesef en son XIV. cildi yaymlanabilmitir. Fthtn tahkikli olmasa da birka farkl basks vardr. Eser, ilk olarak Emir Abdulkadir el-Cezair tarafndan Msrda neredilmitir (Bulak 1297). Ayrca eser 1876 ve 1911de tekrar baslm, bu son basknn Beyrutta bir ok tpk basm yaplmtr (Beyrut ts.). nc basmda nceki basklara gre baz farkllklar ve bask hatalar bulunduundan ilk bask daha muteber saylr.118 Ayrca eser, Beyrutta Ahmed emseddin tarafndan IX cilt halinde baslm, bu baskda IX. cilt Fthtn genel bir fihristi olarak dzenlenmitir.119 Ayrca eserin, bnl-Arabinin vasiyetlerini ihtiva eden son blm elVasya ad altnda ayr bir kitap olarak baslmtr.120 II-C-erhleri, Muhtasarlar ve Tercmeleri Olduka geni muhteval ansiklopedik bir eser olduu iin Fthtn tam bir erhi yoktur. Fakat eserin geneline nispetle kapal bir slupla yazlm olan baz bblar ile eserdeki baz beyitler erh edilmitir. Mellifi mehul bir ok erhin yan sra ekber izgileriyle mehur baz nemli simalar da Fthtn ksm erhlerini yapmlardr.121 Bu ksm erhlerden bazlarn ilgili blmlerine gre u ekilde sralayabiliriz: Fthatn giri ksm zerine yaplan erhler: Muhammed b. Arab el-Cezirnin erhu HutbetilFtht (DTCF. Ktp., smail Sib, nr. 5147), Muhammed el-Bal el-Earnin mukaddimedeki baz ifadeleri erhi, (Berlin Kniglichen Bibliothek nr. 2875), Abdullah Salhnin eserin, el-hamd lillhillez evcedel-eye an ademin ve ademih eklindeki ilk cmlesi zerine isimsiz bir erhi (Selmiye nr. 630/vr. 121b-126a), Abdullah Bosnevnin yine bu ilk cmle zerine Enfesl-Vridt isimli erhi (Yahya Efendi nr. 2864/ vr. 38-54).122 Fthtn 6. bb zerine erhler: Abdullah Bosnevnin Rislet Hallil-Mahallil-Mukfel isimli erhi ( stanbul nv. nr. 3164/ vr. 15b 19b).123 559. bb zerine erhler: Abdlkerim el-Clnin erhu Mkiltl-Fthtil-Mekkiyye (ehit Ali
117 118

bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, ss. 34-36, (takdim). Kl, Ftht mad. s. 254. 119 Bkz. bnl-Arab, Ftht (byr.) c. IX. 120 bnl-Arab, el-Vasy, thk. Muhammed zzet, Kahire ts. 121 Bu erhler hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Yahya, Melleft, ss. 468-471; Kl, Ftht mad. s. 254, 255. 122 Bkz. Yahya, age., s. 468, 469. 123 Age., s. 469. 19

Paa nr. 2717/ vr. 48-70) ve Risaletn fl-Etvris- Seba (ehit Ali Paa nr. 1397/ vr. 127128) adl eserleri.124 Ayrca eyh mer Grn, erh-i Mntehabt- Ftht- Mekk adyla eserin baz blmlerini Trke, ksmen de Arapa olarak erh etmitir. Sar Abdullah Efendi de, Fthtn zellikle 309. blm ve dier baz blmlerinde yer alan melmete dair konular Mirtl-Asfiy f Sfti Melmetiyyetil-Ahfiya ad altnda erh etmi ve bu ser Mirktl-Evliy adyla Trkeye evrilmitir.125 smail Hakk Bursevye mi yoksa Niyz-i Msrye mi ait olduu kesin olarak bilinmeyen Lbbl-Lb adl risale ise Fthtn hazerat- hams ile ilgili blmlerinin tercme ve erhinden ibarettir.126 Ayrca tam bir erh niteliinde olmasa da, yakn zamanda Nihat Keklik tarafndan kaleme alnan bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdk Olarak el-Ftht el-Mekkiyye isimli kapsaml alma da Fthtn anlalp yorumlanmas asndan olduka nemlidir. Mezkr eserde Fthttan, bnl-Arabnin kaynaklar ve eserleri bakmndan kriter olabilecek muhtelif bir ok para seilmi ve tahlil edilmitir.127 Bunlarn yan sra eserde geen baz iirler de mstakil erhlere konu olmutur. Mesel, Knn hurfen aliyen... eklinde balayan beyit Meyyidddin el-Cend, Molla Fenr, Abdurrahman el-Bistm, Celleddin ed-Devvn, Ulvn el-Hamev gibi alimler tarafndan, bi kuvveti ayni-hd... ibaresiyle balayan beyit de Dvd-i Kayser tarafndan erh edilmitir.128 Subhne men ezhrel-eye... eklinde balayan beyit ise Mifthul-Vcdil-Eher ad altnda Abdullah Salhaddn-i Uk tarafndan er edilmitir.129 Ayrca er-Rabbu hakkun vel-abdu hakkun.. eklinde balayan beyit ise Risletl-fethil-Mbn adyla Abdullah el-Hlid ve Ceml-i Halvet tarafndan erh edilmitir.130 Ayrca bnl-Arabnin havssl-havsn akidesini anlatt blmde pek tafslt vermediini syleyen ada Msr meyihinden Muhyiddin et-Tum de ilgili bba Tekmilet Fthtil-Mekkiyye ad altnda altm blmlk bir tekmile yazmtr.131

124 125

Age., s. 470, 471. Kl, ag mad. s. 255. 126 Eser, smail Hakk Bursevye izafe edilerek ngilizceye de evrilmitir. Bkz., Bursevi, Ismail Hakki, Kernel of Kernel, Great Britain 1981. 127 Bkz., 4 nolu dipnot. 128 Kl, Ftht mad. s. 255. 129 erh hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Akku, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat ve Eserleri, Ankara 1998, ss. 108-111. 130 Yahya, Melleft, s. 469. 131 Et-Tum, Muhyiddin, Tekmilet Fthtil-Mekkiyye, (Mektebets-Sakafiyye) Beyrut 1993. 20

Fthtn erhlerinin yan sra ihtisarlar da yaplmtr. Bunlardan en mehurlar arn (. 973/1567)nin Levkihul-Envr, el-Yevkt vel-Cevhir ve el-Kibrtl-Ahmer isimli muhtasarlardr. arn, Fthat nce Levkihul-Envril-Kudsiyye el-Mntekt minel-Fthtil-Mekkiyye isimli eserinde zetlemi, sonra da bu eserini El-KibrtlAhmer f Beyni Ulmi-eyhil-Ekber ad altnda daha da muhtasar hale getirmitir.132 Ayrca rn bu balamda, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbr133 ad altnda baka bir eser yazm ve bu eserinde de keif ehli ile kelamclarn inanlarn uzlatrmaya almtr. Eser, bata Ftht olmak zere eyh-i Ekberin dier baz eserlerinden geni alntlar ihtiva ettii iin Fthtn muhtasar niteliindedir. Zaten rn de Yevktin, Ftht ekseninde dndn, her bir blm yazmak iin Fthat bir kez mtlaa ettiini eserin sonunda belirtir.134 Ayrca eyh-i Ekberi, ifade ve derinlik bakmndan sfiyyenin en kapsamls grdn, dolaysyla da byk suflerin akidesini ihtiva eden eserini, eyhin bata Ftht ve dier baz eserleri temelinde in ettiini syler.135 Ftht zerine baka bir ok ihtisar almas daha vardr: Abdulgan en-Nablsnin Sevatiul-Envril-Kudsiyyesi, Abdulmuhsin b. Muhammedin el-Mntehab minelFtht, Hseyin Hamdi el-Hanef er-Rmnin Safvetl-Ftht, hep eyhin ansiklopedik eseri zerine yaplm muhtasarlardr.136 erhlerinde olduu gibi Fthatn tam bir tercmesi de yoktur. Fakat baz dillere ksm tercmesi yaplmtr. Batda ilk kez Michel Valsan (Mustafa Abdlaziz) tarafndan Franszca ksm bir tercme yaplm ve on bir paradan ibaret olan bu tercme 1953-1966 yllar arasnda
137

Etudes

Traditionneles

(Paris)

dergsinin

eitli

saylarnda

yaymlanmtr.

Daha sonra Valsann talebelerinden Charles-Andr Gilis (Abdrrezzk

Yahya), Hac ve Srlar adl 72. blm La Doctrine Initiatique du Prinage (Paris 1982) adyla, Rahman Nefes ve Srlar adl 198. blm ise Le Coran et la Fonction dHerms (Paris 1984) adyla Franszcaya tercme etmitir. Dier taraftan muhabbete dair 178.
132

Bkz. e-rn, Abdlvehhb, el-Kibrtl-Ahmer, el-Yevkt vel-Cevhrin hamiinde, Kahire 1959, s. 2. 133 rnnin hayat ve bu eseri hakknda bkz. Ulu, Tahir, Abdlvahhb e-arn ve el-Yevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir Adl Eseri, Tasavvuf, yl: 3, s. 9, temmuz-aralk 2002, ss. 209219. 134 Bkz. rni, el-Yevkt, c. II, s. 201. 135 Age., c. I, s. 3. 136 Bkz. Yahya, Melleft, s. 471, 472. 137 Yahya, Melleft, s. 472; Kl, Ftht mad. s. 255. 21

Blm Maurice Gloton tarafndan Trait de Iamour (Paris 1986), Kimy-i Sadet adl 167. blm ise S. Ruspoli tarafndan LAlchimie du Bonheur Parfait (Paris 1980) adyla Franszcaya evrilmitir. Yine bnl-Arab zerine aratrmalaryla tannan Michel (Ali) Chodkiewiczin bakanlnda Franszca ve Illuminations de la Mecque, Paris 1988).138 Batda ayrca Ftht eksenli olduka nemli almalar da yaplmtr. M. Asin Palaciosun, Fthtn baz blmleriyle Dantenin lh Komedyas arasndaki benzerlikleri gsteren La Escatologia Musulmna en la Divina Comedia (Madrid 1919) isimli eseri yaymlanmtr. Chodkiewiczin Ftht zerine yorumlarndan oluan makalelerini ihtiv eden dier bir Franszca eser ise Un Ocan Sans Rivage adyla yaymlanmtr (Paris 1992).139 Yine William Chittickin The Sfi Path of Knowledge isimli eseri bu adan olduka nemli bir almadr. Fthttan nemli bir ok nakil zerine in edilmi olan eserde bnl-Arabnin metafizik hakkndaki grleri, mellifin eserin giri ksmnda kaydettii gibi uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir tarzda ele alnmtr.140 Stephen Hirtenstein ve Michael Tiernan tarafndan yayma hazrlanan Muhyiddin Ibn Arab: A Commemorative Volume adl derlemede de Fthttan baz sekilere yer verilmitir.141 Fthtn ksm de olsa Trkede hayli tercmesi vardr. Farkl bir ok bb Osmanlcaya ve gnmz Trkesine aktarlmtr. Bir eyh bulmadan nce mridin yapmas gereken eyleri ihtiv eden 53. bbn mtercimi mehul bir tercmesi Sleymaniye ktphanesinde (Tahir aa nr. 772), cennet ve menzillerini ihtiva eden 65. bbn yine mtercimi mehul bir tercmesi de stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplnda (Osman Ergin, nr. 72) bulunmaktadr. eyhlere sayg ve onlarn kalplerine girme konusuna dair 181. babn eyh Mustafa Efendi tarafndan yaplan bir tercmesi de baslmtr ( stanbul 1285). Yine 178. bb Neba-i Muhabbet ad altnda mer Ltfi Efendi tarafndan, eyhin vasiyetlerini ihtiva eden 560. bb ise Kaymakam Osman Bey tarafndan tercme edilmitir.142 ngilizceye yaplan tercmeler ise, Chodkiewiczin olduka nemli bir mukaddimesiyle birlikte yaymlanmtr (Les

138

Kl, Ftht mad. s. 255. Eserin ngilizce tercmesi iin bkz., An Ocean Without Shore, ev. David Streight, New-York 1993. 140 Bkz. Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, New-York 1989 s. XX. 141 Bkz. Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan, (Element Books), Dorset 1993. Mesel, William C. Chittikin Two Chapters from The Futht alMakkiyye, age. ss. 90-124 ve J. Winston Morrisin How to Study the Futht: Ibn Arabis Own Advice age. ss. 73-90 isimli yazlar bu adan nemlidir. 142 Kl, ag mad. s. 256.
139

22

Ftht ayrca, Selahattin Alpay, M. Sadettin Bilginer, brahim Ak Tank, Naim Erdoan ve zellikle de son zamanlarda Mahmut Kank tarafndan ksm olarak gnmz Trkesine kazandrlmtr.143 II-D-Eserinslbu ve Muhtevas Tasavvuf eserler ierisinde ihtiva ettii madde ve konu bakmndan en zengin, ifade bakmndan en titiz ve fikir bakmndan da en derini olan Ftht, Tasavvuf Tarihi asndan zirvede bir yerde, adeta dnm noktasnda bulunmaktadr. eyh-i Ekberin vefatndan gnmze kadar bir ok mutasavvf, dnr ve aratrmac onun eserlerine ve grlerine kaytsz kalamamtr. Zengin muhteva ve slupla kaleme alnan Ftht, bazen eletirel mahiyette ve dolayl tarzda da olsa asrlar boyunca bir ok kimsenin ilgisini ekmitir. Daha nce de vurgulamaya altmz gibi muhteva, iml ve tertibi bakmndan btnyle ilham rn olan Fthtn fikr ak artc ve zor takip edilir bir mahiyet arz etse de eserin geneli itibaryla bir slup sadelii iinde yazldn sylemek mmkndr. zl ve dolaysz bir nesir slbu, eyhin dier baz eserleriyle mukayese edildiinde Fthtn okumasn kolaylatrmaktadr. zellikle mellifin FusslHikem144, el-Ankul-Mugrib145 ya da Kitbul- sr146 gibi veciz eserlerini dikkate aldmzda, Fthtn, baz blmleri istisna edilmek kaydyla sade bir nesir slbuyla yazldn syleyebiliriz.. Byle olmakla beraber baz blmler erh edilmeye ihtiya duyulacak kadar kapaldr. Nitekim eserin erhlerinden bahsedilirken de vurguland gibi bu blmler erh de edilmitir. Geneli tibaryla ak bir nesir slbuyla yazlm olmasna ramen Ftht ilk etapta yzeysel bir okumayla anlalp ihtiva ettii konular hakknda hemen shhatli bir kanaate ulalabilecek tarzda bir eser de deildir. nk bnlBkz. Selahattin Alpay, Ftht- Mekkiyye, stanbul 1986; M. Sadeddin Bilginer, Ahadiyyet Risalesi ve Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler, stanbul 1983; brahim Ak Tank, Tasavvuf, stanbul 1955; Naim Erdoan, Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar, stanbul ts.; Mahmut Kank Fthtn u blmlerini tercme etmitir: 178. bb, lh Ak, stanbul 1992; 1., 2., 3. czler ile muhtelif baz bblardan sekiler, Marifet ve Hikmet, stanbul 1995; 1., 2., ve 26. bablar, Harflerin lmi, Bursa 2000; 560. bbn ilk ksm ile muhtelif bir ok bbdan ekiler, Hakikat ve Tefekkr, Ankara 2003. 144 eyhin en veciz ve dolaysyla da en ok erh edilen eseri konumunda olan Fussun slbu hakknda, bnl-Arabnin felsefesi zerine doktora tezi hazrlayan Affnin u szleri olduka dikkat ekicidir: Fussul-Hikemden balayarak bnl-Arabnin kitaplarn okumaya baladm. FussulHikemi, Knnin erhiyle birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana bu kitaptan hibir hakikati amad. Kitap, ak bir Arapa idi, tekil olarak aldmda her lafz anlalyordu, fakat her cmlenin veya cmlelerin byk bir ksmnn toplam anlam, deyimler ve sembollerden ibaretti... Aff, EbulAl, Fussl-Hikem Okumalar in Anahtar, ev: Ekrem Demirli, stanbul 2000, s., 43. 145 Bkz., bnl-Arabi, el-Ankul-Mugrib, thk. Halid ibl Ebu Sleyman, Kahire 1997. 23
143

Arabnin slbundaki kapallk her zaman dikkati ekmi, hatta baz hususlarda aka ifade etmek yerine sadece iaret derecesinde kapal ifadeler kullanmtr.147 Dier taraftan dil slubunun yan sra bnl-Arabyi anlamay zorlatran baka etkenler de vardr. Mesela onun bu eserinin bir stlahlar deryas olmas, kendinden nce sfler tarafndan kullanlan stlahlar kullanmasnn yan sra onlara kendi varlk, insan ve bilgi tasavvuru dorultusunda zel anlamlar yklemesi ve anlam erevelerini semantik adan geniletmesi onu anlamay zorlatran, ya da baka bir ifadeyle yanl anlalmasn ve hakknda bir ok tartmalarn husule gelmesini kolaylatran sebeplerdendir. bnlArabnin det kendine has bir literatr vardr. O, kelimelere zel diyebileceimiz anlamlar ykler, kendi ifadesiyle mcmel lafzlar kullanr.148 Bu hussiyet eserlerinin tercmesini de zorlatrmaktadr. Zr, tercme edildiinde kelimelerin pek ou ya orijinal haliyle kalacaktr ki bylesi bir tercmeyi okumann hibir anlam olmayacaktr. Ya da stlahlar anlamlaryla birlikte verilecektir ki bu durumda da muhtemelen anlam kaymalar olacak, tercmenin hacmi genileyecek ve okuyucu byk bir arlk hissedecektir.149 Ayrca onun temelde varlk ve bilgi anlaynn zorunlu bir sonucu olarak grdmz paradoksal ifadeleri150 de onu doru anlamak asndan olduka nemlidir. Mantk adan birbiriyle eliir grnen bu ifadeler, onun genel sistemi asndan bakldnda bir birini tamamlayan ifadelerdir ve her biri hakikatin baka bir vehesini ifade etmektedir. Btn bunlarn yan sra daha nce de vurgulamaya altmz gibi, kendisi asndan esas tekil eden grlerinin, baka bir ifadeyle onu dier dnrlerden hatta dier baz sflerden ayran esas itikadnn, her hangi bir konu btnl sz konusu olmakszn eserlerinin btnne yaylm olmas151 onun temel vurgularn anlamay zorlatrmaktadr. te btn bu hususlar dikkate alnmayp yzeysel ve aland bir yaklamla okunduu zaman bnl-Arab, kendisiyle elien ve hatta zerinde srarla vurgu yapt din ve eriat dairesi dna kan biri olarak deerlendirilebilmektedir.152 bnl-Arabnin iki nemli
146 147

Bkz, bnl-Arab, Kitbl- sr il Makmil-Esr, Resail iinde, ss. 156-222. Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler, FusslHikem Tercme ve erhi-I., stanbul 1999, iinde, s., 35. 148 Bkz. Hakim, Suad, el-Mucems-Sf, Beyrut, 1981, ss. 15-20; Ayn mellif, bn Arab ve Mvellid Lgt Cedde, Beyrut 1991, s. 59 ve devam; Tahral, Mustafa, agm. s., 35. 149 Grer, Dilaver, bn Arabde Lgat, Istlah ve Btn Anlamlaryla Din Kavram, Mrife, yl: 1, say: 3, k 2002, s. 45. 150 bnl-Arabnin eserlerinde geen paradoksal ifadeler hakknda bkz., Chittick, The Sf Path, ss. 6976; Ayn mellif, Hayal Alemleri, ev. Mehmet Demirkaya, stanbul 1999, ss. 40-43; Tahral, Mustafa, Fususl-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, FHT-II, iinde, stanbul 1997, ss. 9-38; akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayal ve Dzeyleri, Tasavvuf, yl: 4, say: 10, Ocak-Haziran 2003, s., 308, 309. 151 bnl-Arabi, Ftht (thk.), c. I, s. 213. 152 Mesel, brahim el-Bik, Fthttaki baz meselelerden dolay eyh-i Ekberi tekfir eder. Fakat Biknin bu yaklam bir ok alim tarafndan reddedilmitir. Celleddin es-Suyt bu dorultuda kk 24

eseri Fussl-Hikem ve Tedbrt- lhiyyenin arihi Avni Konuk, eyhl-Ekberin eserlerinde aklad marifetlerin ne kadar ince ve anlalmas zor olduu hususunda unlar syler: ou kimseler eyhin aklam olduu hakikat ve marifetlerden rkp onlar inkar ederler. Ve birtakm kimseler ise anladklarn zannedip kulluun gerei olan taatten uzaklaarak dallete derler. Bu hakikat ve marifetler kldan ince kltan keskin bir srat- mstakmdir. lah tevfik rehber olmadka akln ayann kayma korkusu vardr.153 Ayrca bnl-Arabnin eserlerinde, cmle ierisinde isimlerin yerine ok sayda iaret zamiri kullanmas da154 cmleyi zorlatrmakta, dolaysyla da anlalma problemini dourmaktadr. Ksacas dncesini daha ok varlk zerine younlatran, varln mahiyeti hususunu tasavvuf bir metotla anlatmaya ve izah etmeye alan bnl-Arabnin, tasavvuf tecrbesi sonucu elde ettii marifeti ifade etmede kulland dil slbu bal bana bir problemdir. zellikle Fuss ve Ankul-Mugrib gibi kapal bir slpla yazlm eserlerinin yan sra Fthtn baz blmleri de olduka veciz ve mldr. bnl-Arab ve eserleri hakknda nemli almalar olan Aff, Fussun Arapa olduu halde anlayamad ilk eser olduunu, bu problemi de bata Ftht olmak zere bnlArabnin dier eserlerine ba vurmak suretiyle atn beyan etmektedir.155 Dolaysyla Ftht, baz blmleri ml olmakla birlikte bnl-Arabnin bata Fuss olmak zere veciz eserlerinin anlalmas bakmndan nemlidir ve hatta onlarn kapsaml bir erhi konumundadr. Fakat btn bu kompleks, anlalmas zor slbunun yan sra, bnl-Arabnin eserlerinin ayrcalkl bir yn vardr: Hangi konudan bahsederse bahsetsin, bu, felsefkelm bir konu olabilecei gibi, fikh veya dil ile ilgili bir konu olabilir, hepsinin temel bir fikrin, tevhid ve vahdet-i vcd fikrinin damgasn tamasdr. O, ele ald konular, ya vahdet-i vcd anlayndan hareketle ilemekte ya da niha olarak vahdet-i vcda balamaktadr. Bu sebeple onun fikirleri zaman zaman dank, bir birinden kopuk gibi grnse de, bir biriyle ince bir mantk rgyle balantl ve insicamldr.
bir eser kaleme almtr. Bkz. es-Suyt, Celaleddin, Tenbhul-Gab f Tahteti bn Arab, haz: Abdurrahman Hasan Mahmud, Kahire 1990. 153 Konuk, Ahmed Avni, Tedbrat- lhiyye Tercme ve erhi, Haz.: Mustafa Tahral, stanbul 1992, s. 27. 154 Mesel bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 64. 155 Aff, Ebul-Al, Fuss Okumalar..., s., 44. 25

Ftuht ansiklopedik bir eser olduu iin fkh, kelam, tasavvuf vb. gibi bir ok ilmin konular eserde ele alnmtr. Bu konular ilenirken de avam-havas her kesin kendi idrak seviyesine gre anlayabilecei kapsaml bir slup kullanlmtr. Mesel mellif, Fthtn mukaddimesinde, genel olarak mslmanlarn ve kelam alimlerinin itikat esaslarndan aka bahsettikten sonra, ou insan idrakten aciz olduu iin havassn akidesini ise kitabn btnne yaydn sylemektedir.156 Bylesi kapsaml bir eserde yer yer kapal sembolik ifadeler bulunsa da geneli tibaryla ak ve sade ifadelere rastlanmas artc deildir. Esasnda bnl-Arab byle bir slbu benimsediini Tedbrtnda aka ifade eder ve eserlerinde ak ifade (beyan) ile sembolik anlatmn (remz) bir arada verildiini syler. Bylece hem avm ve hem de havs bu ifadelerden kendi nasibini alr.157 Farkl bak alarn gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade slubu esas tibaryla Kuran ve Snnetin slbudur. Bunun iindir ki her ayet, ilk bakta anlalan genel anlamndan sonra, baka pek ok anlama tefsir edilmitir.158 bnl- Arab grlerini srekli ayet ve hadislere dayandrr. Hatta bazen ayet ve hadisleri kendi ifade kalplar ierisinde verir.159 Kuran ve Snnet eserin temel kaynaklardr. Zr, Mutlak Vcd kendini insanlara kutsal metinler araclyla, onlarn konutuu bir dil formunda aar. Vcudun mutlak hakikati asla bilinemez olmasna ramen, Kuran ve Hadiste zikredilen her ilah isim Vcdun hakikati hakknda bir eyler syler. Bu yzden bnl-Arabnin eserlerinin ou Kuran ve Hadisin yorumundan ibarettir.160 Hatta btn irfann, yazd ve syledii her eyin Kuran hazretinden, onun hazinelerinden kaynaklandn bizzat kendisi syler.161 bnl-Arab elde ettii marifet hakknda konumasnn Allah (cc.)n emri ve iznine bal olduunu, kendisi iin bir snr izildii zaman orada konumasn kestiini syler.162 Dolaysyla onun eserleri, zerinde detaylca dnlp, belirli bir plan dahilinde
156 157

bnl-Arabi, Ftht (thk.), c. I, s. 213. bnl-Arab, Tedbrt, s. 106. Mesela o, Tedbratta, bir yandan slam dnyasnda hkmdarlk makamnda bulunan halifeye nasihat ederken, bir yandan da tasavvuf anlamda Allahn yeryznde halifesi olan insan- kmili gz nnde bulundurmaktadr. Dolaysyla bnl-Arabnin nasihatleri sadece siyasi halife ve hkmdara deil, insan- kmile, insan- kmil olacak kiiye ve kendi vcdunda halife olan insana hitaben sylenmi olmaktadr. Bylece okuyucu kendi anlay ve irfanna gre, bu anlam seviyelerini anlayp istifade edebilmektedir. Konuk, Tedbrat erhi, s., xxv (takdim). 158 Age. s., xxv. 159 Bkz., bnl-Arab, Ftht (thk.), c. I, s. 43; c. II, s. 117. 160 Chttck, Hayal Alemleri, s., 36. 161 bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VI, s. 61. 162 bnl-Arab, el-Futht (thk.), c. I, s., 264. 26

yazlmaya karar verilmi sistemli konulardan mteekkil deildir. Takip ettii metodun dier melliflerinkinden farkl olduunu bizzat kendisi vurgular. yle ki, marifetin dndaki bilgileri kaleme alan dier mellifler, her ne kadar inceledii ilmin etkisinde kalsa da, istedii eyi eserine alma, istediini de kartma hususunda zgrdr. bnlArab kendilerinin ise byle olmadklarn, eserlerini yazdklarn syler.163 bnl-Arab Fthtta, ele ald konunun mahiyeti, kendisi ve rencilerinin halleri ya da onlarn sorularna binaen kimi zaman diyalog slbunu, kimi zaman hakimne ilm slbu, kimi zaman da edeb ve hayal slbu kullanmaktadr. Her ne kadar Massignon, eyhin Fthtdaki slubunu duygusuz ve donuk bulsa da164 eserde bir ok farkl slbun, edeb ve hayal tasvirlerin bulunmas ona canllk katmaktadr. Kald ki Ftht, srekli anlalmas zor, ilm meselelerin tartld souk, yorucu bir eser olmayp, mellifin farkl manev tecrbelerinin ve bunlarn canl tasvirlerinin anlatld, eyhleri ve dostlar hakknda samimi ve duygulu ifadelerinin yer ald kapsaml bir eserdir. Daha sonra hayal slubundan bahsederken de deineceimiz gibi, Allahn sfatlar meselesi gibi kelm bir konuyu hayl tasvirlerle, sembolik olarak anlatrken eserin slubu hi de donuk deildir. Yine ftvvetin165, efkat, merhamet ve dier gamln zayf gl btn mahlukata amil olmas gereini vurgulamak zere zikrettii u hadiseyi anlatrken de slbu souk deildir: ...eyhi misafirlere sofray sermesini emretmiti. O ise sofrann zerindeki karncalardan dolay sofray hazrlamada gecikti. Sofrann zerindeki karncalar datmay ftvvete uygun grmyordu. nk hayvanlara dokunmamak, onlar serbest brakmak da ftvvettendir. te bu sebeple, karncalar kendiliklerinden kncaya kadar,
163 164

lah Hazretin kapsnda btn his ve

ilimlerinden uzaklatklarn, ancak lah bir emirle ve kendilerine izilen snra gre

Age., c. I, s., 265. Hallc hayranlyla tannan L. Massignon eyhin slubu hakknda unlar syler: bn Arabi bir taraftan hakimne bir tavr ve sk bir lll yanstan, bir taraftan teknik stlahlarla dolup taan slubu iinde genel grlerini ve ahs vakalarn anlatmakta, daima duygusuz ve donuk bir ed tayan bu slup onun Hallac hakkndaki kanaatini nasl oluturduuna dair en deerli ipucunu sunmaktadr. Addas, bn Arabi, s. 212, Massignonun La Passion de Hallaj isimli eserinden (c. II, s. 414) naklen. Massignonun eyh hakkndaki bu kanaati, bnl-Arabnin Hallc hususunda sk sk dile getirdii ihtiyat kaytlar sebebiyle olabilir. Yukarda Massignondan iktibas edilen metnin son ksm da bu ynde bir ipucu vermektedir. Bkz. Addas, ayn yer. 165 Ftvvet: Fedakrlk, fergat, mertlik. Bir kimsenin srf insn mlhzalarla bakalarnn hak ve menfaatn kendisininkinden nde tutmas. Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991, s. 183; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 280, 281. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Aff, Ebul-Al, Melmlik, Sflik ve Ehl-i Ftvvet, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ss. 135, 194 27

onlar sofradan zorla karmakszn bekledi... Nihayet eyhi ona, hassas davrandn dedi.166 eyh-i Ekber hi phesiz hkimne bir slupla kendini ifade etmektedir, zra yolun nih menziline varp hakkal-yakine ulam biri olarak konumakta, getii yol zerindeki hal ve dereceleri tam bir vukfiyetle tasvir etmekte ve bu yolda rehberlik etme adna yazmaktadr.167 Esasnda Ftht, ilk mellif nshas otuz yllk uzun bir zaman dilimi ierisinde yazlm otuz yedi ciltlik ansiklopedik bir eser olduu iin tek bir yaz slbundan sz etmek mmkn deildir. Temelde mellifin yaad rhn tecrbe ve hallere ve bunun yan sra rencilerinin durumuna ve sorularna bal olarak bir ok farkl slbu eserde grmek mmkn: Hayal, ilm, edeb slubun yan sra Fthtda kimi zaman diyalog slubuna da yer verilmektedir. Bazen eer yle denirse biz de yle cevap veririz, eklinde diyalog slbunu kullanr.168 Genelde hitabet sanatna ait olan bu slpta mellif, dinleyici ya da okuyucularn azim ve gayretlerini harekete geirmek iin onlarla konuur. Bu ifade tarznda duruma gre istifham, taaccp ve istihkra kadar btn ifade ekillerine ba vurularak hitapta etki, zenginlik ve gzellik salanr.169 Genelde istifhamlarla diyalog slbunu kullanan bnl-Arab, kimi zaman rencilerinin sorular zerine, kimi zaman da bizzat kendisi muhtemel sorular dile getirerek, ortaya koyduu gr hakknda akla gelebilecek yanl anlalmalara tek tek iaret eder ve bu yanl anlalmalar gidermeye alr.170 Mesel alemin varl konusunu ilerken muhtemel yanl anlalmalara u ekilde iaret eder: Tevehhm olarak, alemin varl Hakkn vcdundan ne zaman sonra vcd buldu? gibi bir soru sorulursa yle deriz: Ne zaman sorusu zamana aittir, zaman ise greceli nispetler lemine ait olup Allahn yaratklarndandr. Nispetler alemi iinse yaratma takdrdir, cd deil. Dolaysyla bu soru batldr.171 Dier taraftan bnl-Arab eserinde, misal/hayal aleminde yaam olduu bir ok tecrbesini anlatr, kimi zaman da baz metafizik problemleri hayal tasvirlere bavurmak sretiyle zihinlere yaknlatrmaya alr. Bu ynyle onun bu tasvirleri tabi mitlerin172
166

bnl-Arab, Ftht (thk.) c. IV, s. 68. Addas, age. s. 212. 168 bnl-Arab, Futht (thk.), c. I, s. 277. 169 Hm, Ahmed, Cevheretl-Belaa fil-Meni vel-Beyn vel-Bed, stanbul 1984, s, 44. 170 bnl-Arab, el-Futht (thk.), c. II, s. 76-78, 84, 85. 171 Age., c. II, s. 77. 172 Burada sz konusu olann tabi mittir, yoksa bnl-Arabnin slbunu eski ran ve Yunanda olan tarih mitolojilerle mukayesesini yapmak gibi bir niyetimizin olmadn zellikle vurgulamak istiyoruz.
167

28

dilini anmsatmaktadr. Paul Tilich mann Dinamikleri adl eserinde, Allah-lem ve insan ilikilerini sembolik tarzda anlatmaya matuf olan mitlerin her zaman mevcut olduunu, zir bizzat man dilinin sembollerden kurulu olduunu vurgular. Mitolojik dil, zaman ve mekann tesinde olan metafizii nihalik iddialarn ortadan kaldrmadan zaman ve mekn ats altna yerletirir. Esasnda tek Tanr bile, hakknda konuulmaya baland andan itibaren zaman ve mekan evresine ekilmitir ve dolaysyla da mitolojik dilin bir nesnesi olmutur.173 nsann nih kaygsna ait sembollerin bir bileimi olan mitler insan bilincinin daima var olan formlardr, btnyle sklp atlamaz. Fakat kutsal kitaplarda bulunan mitolojik eler, mitolojik olarak kalmal, sembolik unsurlar srekli korunmal ve bulunacak bilimsel karlklarla yer deitirilmemelidir. nk sembollerin ve mitlerin yerini alabilecek bir ey yoktur. Sembolleri ve mitleri dorudan anlamlaryla alglamaya alan literalist174 bir yaklamda semboln kendisinin tesinde bir eye iaret etme karakteri gz ard edilmektedir. Literalizm Tanry nihliinden ve hametinden yoksun brakmakta, Onu snrl ve baml olann seviyesine indirmektedir. Bu sebeple eer manda semboller literal anlamyla alnacak olursa bir putperestin seviyesine inilmi olunur.175 zelde bnl-Arabnin eserlerinin genelde de dn metinlerin anlalmasnda bu hussiyet olduka nemlidir. Tasavvufi metinlerin zerinde yaplan tartmalar da hep bu nokta gz ard edildii iin vuku bulmakta, metnin temel vurgusu anlalmadan ilgili eserin mellifi kolayca zndklkla sulanabilmektedir. Bizim burada zerinde durduumuz konu tabi mitdir. bnl-Arabnin kullanm olduu hayl/mitolojik sluptan bahsederken, eski Yunan, ran ya da Hint kltrlerinde rastladmz tarih miti deil, Paul Tillichin vurgulad gibi, metafiziin kendine has sembollerinin bileimini, yani tab miti kastediyoruz. Zr bnl-Arabnin eserlerinde ne bir tanrlar hiyerarisini ne de mutlak dalist bir anlay bulmak mmkndr. bnlArab, Kurandan ve kendi manev deneyiminden mlhem olarak, Allah-lem ve insan ilikisi, Allahn sfatlar ve lemin yaratl gibi hususlar hayl unsurlar kullanmak suretiyle canl bir ekilde anlatr. Ayrca onun bu anlatm slbunda, ayr bir ontolojik
Tabi mitlerin yan sra bir de tarih mitler vardr. Eski randa olduu gibi, yer yzn iki ilh gcn sava alan olarak gren anlay, yine eski Yunanda olduu gibi yer yznn bir birine eit olmayan bir tanrlar hiyerarisi tarafndan yneltildiini iddia eden anlaylar tarih mitlerdir. Bkz., Tillich, Paul, mann Dinamikleri, ev. Fahrullah Terkan-Salih zer, Ankara 2000, s., 55. 173 Age., s. 51. 174 Literalizm/Lafzclk: Metindeki bir ifadenin ve dncenin zahirde gzken anlamna ball ifade eder. 175 Tillich, mann Dinamikleri., s., 53. 29

gereklik olarak kabul ettii hayl lemi ve bizatihi bu alemde yaam olduu tecrbeleri olduka nemlidir. Zr bnl-Arab, duyular leminden daha gerek bir lem olarak tanmlad hayl/misal leminde176 bir takm metafizik hakikatleri bizzat sembolik olarak mahede etmitir. nk hakikatleri semboller eklinde sunma bizzat haylin doasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla onun bu hayal/sembolik anlatmlar, salt talim kaygsyla, ince metafizik hakikatleri zihinlere yaklatrmak iin seilen sradan benzetmeler olmayp, onun bizzat varlk ve hakikat anlayyla paralel bir nitelik tamaktadr. imdi bnlArabnin kullanm olduu hayli anlatm tarzndan baz rnekler vermeye alalm: Mesel, Fthtn giriinde alemin yaratl ayet ve hadislerden mlhem olarak olduka canl bir ekilde, hayal bir slupla anlatlmaktadr: ...sonra irade kalemini ilim mrekkebine daldrd da korunmu, saklanm olan levh-i mahfuza kudret sayla; olan, olacak olan ve hali hazrda olmakta olan, hatta olmayacak olan her eyi yazd... te bu yce kalemin, dier isimlerden ayr olarak yazd ilk isim u oldu: Ey Muhammed! Ben, senin iin, senin mlkn olan bir alem yaratmak istiyorum ve su cevherini yaratyorum. Bu su cevherini esiz izzet perdesi olmaszn yarattm. Ve Ben, amda nasl isem yleyim, benimle beraber hibir ey yoktur. Yce Allah suyu souk ve donmu olarak, tpk daire biiminde dnen bir cevher gibi yaratt. Ve bu cevhere, cisim ve rzlarn ztlarn bilkuvve tevd etti. Sonra ar yaratt ve Rahman ismi bu ar kaplad. (Taha 20/5). Sonra krsy dikti ve iki ayak ona doru sarkt. Sonra souk ve donuk olan bu cevhere cell nazaryla bakt da o, utancndan eridi, paralarna ayrld ve su olup akt. te, yer yz ve gkyz var olmadan nce Onun ar bu su zerindeydi...(Hud 11/7) Sonra Allah, bu suya bir nefes gnderdi de su, bu nefesin sarsntsndan dalgaland ve kprd. Dalgalar ar sahiline vurunca Hakkka, vlm bir hamdle hamdederek nid etti. O zaman incik (essk) titredi ve ona Ben Ahmedim dedi. Su utand, hemen geri ekildi, saf z olan ve eyann pek ounu ihtiva eden kpn sahilde brakt . Yce Allah, boyu ve eni vgye deer bir bykle sahip olan arz yuvarlak olarak ite bu kpkten in etti. Sonra da arzn ondan ayrlrken ki srtnmesinden oluan ateten duman in etti. O duman iinde de yksek semlar yarlp meydana geldi...177 Grld gibi bnl-Arab, alemin
176

bnl-Arabnin dncesinde hayalin insan ve ontolojik farkl dzeyleri iin bkz, Corbin, Creative Imagination..., ss. 179-237; Chittick, The Sf Path...,ss. 112-139; Ayn mellif, Hayal Alemleri, ss. 97112 Kasm, Mahmud, El-Hayl f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, Kahire 1969; akmaklolu, agm. ss. 299-329. 177 bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 48-50. 30

yaratln olduka canl bir ekilde, hayal bir slupla anlatmaktadr. Denizin dalgalanmas, kyya vurmas ve bu esnada kard ses, geri ekilirken kyda brakt kpk gibi ekl ve hiss unsurlar alemin yaratl anlatlrken sembolik tarzda kullanlmtr. Yine ilh sfatlarn lemde tecellisi de hayal olarak canl bir ekilde tasvir edilmektedir. Gizli hazine (kenz-i mahf) ierisindeki sonsuz cevherler olan bu ilh isimlerin hem mutlak mnezzeh olan Zta hem de brnd huss mnya delaleti vardr. O halde her bir isim Zta delaleti bakmndan msemmnn ayndr ve bu ynyle dier btn isimleri de ihtiva eder. Dier taraftan kendi tad hususi manas ve tecell ettii yerler (yn- sbite) zerinde hkmlerini icra etmeleri bakmndan bir birlerinden farkllamaktadrlar.178 Alem, ite bu ilh isimlerin tecell yeridir. Alemdeki her bir hakikatin bu ilhi isimlere mahsus bir isimi vardr ve o ismin tekellf altndadr, ona ibadet eder, o isim de ona Rabb olur.179 te bnl-Arabi, Allah-lem mnasebetini, sfatlarn lemde tecellisini Fthtda u ekilde tasvir eder: Btn bu ilah isimler imamlarna180, onlar da Allah ism-i celline sndklarnda, Allah ismi de, bu isimlerin istedikleri yardm talep ederek btn isimlerden mstani olmas tibaryla Zta snd. Mutlak iyilik ve cmertlik sahibi olan Zt onlara istedikleri eyle ihsanda bulundu ve Allah ismi celline yle dedi: simlerin imamlarna syle kendi hakikatlerince lemin ibrazna koyulsunlar. Allah ismi celli, isimlere yneldi ve onlara bu haberi verdi. Onlar da hzla mutlu ve neeli bir ekilde ayrldlar...181 Bu hayal slup Fthtta bariz bir ekilde mahede edilmektedir. Ruhtan ve nefsten bahsederken, Ruhun Hakk ile ve nefs ile konumas, nefsle mcadele edip onunla savamasn anlatrken de bnl-Arab hep bu slbu kullanmaktadr.182 Yine bu slbu ierisinde o, kendisinden ok nce yaam olan insanlarla, peygamberlerle, rhnilerle karlamasn, onlarla diyalogunu ve baz manev tecrbelerini183 anlatmakta, adeta fizikle fizik tesini ve tarihle tarih tesini bir arada vermektedir. Bu slpla salt metafizik konular
178 179

bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 129. Age., c. II, s. 124. 180 bnl-Arabiye gre ilhi isimlerin imamlar drt tanedir: Hayy, Mtekellim, Sem ve Basr. Bkz. bnl-Arab, Ftht (thk.), c. II, s. 127. 181 Age., c. II, s. 131. 182 Mesel bkz. age., c. II, s. 194, 195, 199. 183 bnl-Arabnin bu tarz tecrbelerinden bazlar hakknda bkz., Chittick, Hayal Alemleri, ss. 113128. 31

insan zihnine canl tasvirlerle yaklatrlmaktadr. Dier taraftan da anlalmas zor ilm/felsef slbun soukluu ve iticilii aza indirgenmi olmaktadr. Esasnda bu hayali slup, daha nce de vurgulamaya altmz gibi bnl-Arabnin varlk, hakikat ve marifet anlayyla alkaldr. bnl-Arabye gre hayalin belirsiz oluu, iki ayr alan arasnda her ikisinin zelliklerini tar ekilde paradoksal bir mahiyette olmas, dier taraftan bu lemin suretler ve semboller lemi olmas, eyhin eserlerinde bariz bir ekilde grnen hayal ifadelerinin mahiyeti hakknda da bize k tutmaktadr. Bu ifadeler temelde semboliktir ve derin tasavvuf tecrbeye dayaldr. Bu slbun mahiyeti gz ard edilip ifadelerin dorudan zahir anlamlar esas alndnda, eyhin tarih hatasna dt, ya da metafizii nihliinden koparp snrl ve kaytl olan seviyesine indirgedii gibi bir yanlsamaya dmek kanlmaz olacaktr. Dier taraftan, her hangi bir edeb kayg gdlmese de, Fthtda edeb slba da rastlamaktayz. yle ki eserde bnl-Arabnin Divnndan ok daha fazla, yaklak be kat iir bulunmaktadr. Bu iirlerde bnl-Arab ilgili bblardaki konuyu iir sembolizminden faydalanarak anlatmaktadr. Bu iirler bulunduklar babn deta anahtar niteliindedir. bnl-Arabi her babn bandaki bu iirlerin, bablarda tafslen anlatlanlarn icml tarzda bir tekrar olmadn, bablarn ayr bir aklamas olduunu zellikle vurgular.184 Ayrca sadece iirlerini deil nesrini de kimi zaman edeb bir slpla yazar. Klasik bir ok eserde, hatta Kuran- Kerimde de rastlanan muvzene185 slubunu kullanarak cmleleri bir biriyle uyumlu tarzda deta iir gibi kaleme alr.186 Daha nce de vurgulamaya altmz gibi Ftht otuz yedi kitaptan (sifr) meydana gelmektedir. Eser ematik olarak alt ana blme (fasl), bu ana blmler de 560 alt blmlere (bb) ayrlmtr. Bu bblardan bazlar bir iki sayfa, bazlar ise mstakil bir kitap hacmindedir. Mesel bir ok farkl menazilin srlarn ihtiva eden 559. bb hacim itibaryla en geni olandr ve mstakil bir kitap gibidir. Hatta bizzat bnl-Arabnin beyanna gre, btn bblar muhtasar olarak ihtiv eden bu bb- cm Fthtn zeti mahiyetindedir.187 Eser, bu 560 babn dnda bir nsz, (hutbetl-kitab), bb adlarnn
184

bnl-Arab, Fthat (byr.), c. IV s. 439. Kafiye sz konusu olmakszn cmlelerdeki faslalarn bir birine uyumlu olmas. Nesirde cmlenin paralarnn bir birine eit ve uyumlu tarzda yazlmas. Mesel; ......mesffeh.......mebsseh, .......edd.........karb ifadelerinde olduu gibi. et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Keafu Istlhtil-Fnn, Kalkta 1862den tpk basm, stanbul 1984, c. II, s. 1519. 186 Bkz, bnl-Arab, Fthat (thk.), c, I, s. 43, 44, 172; c. II, s. 117, 118. 187 Bkz, bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VIII, s. 63.
185

32

tek tek sraland bir blm, uzunca bir mukaddime ve bir de sonutan olumaktadr. bnl-Arab nszde, hakikat-i vcdiyye, hakikat-i muhammediyye ve varln yaratl konularna veciz bir ekilde deindikten sonra eserini bata eyhi Abdlaziz el-Mehdev, yakn dostu ve talebesi Abdullah Bedr el-Habeye ve onlarn ahsnda da btn muhakkik sufilerle, yakn dost ve kardelerine ithaf eder.188 Hemen ardndan eserin bblarnn fihristi saylacak tarzda 560 babn isimlerini sraladktan sonra189 mukaddimeye geer. Burada ilmin mertebelerinden190, nazar ve nebev ilimden191 bahsettikten sonra slamn genel inan esaslarndan192 ve ihtisas sahiplerinin inan esaslarndan bahseder.193 Mukaddimeden sonra eserin alt ana blmne birinci bbdan itibaren balanr. Daha nce de vurguladmz gibi, konu btnl asndan Fthtn sistematik bir eser olmadn hatrlatarak eserin alt ana blm ve ilenen konular genel hatlaryla vermeye alalm: 1-Mearif: Genel olarak tasavvuf ilmi, srlar ilmi ve eriat ilimlerine ayrlm olan bu blm 73 bbdan mteekkildir. bnl-Arab bu blme daha nce Fthtn yazlndan bahsederken de ksmen deindiimiz, Kbeyi tavaf ederken yaad manevi tecrbesini anlatarak balar. yle ki bu tecrbesi onun hem bu kapsaml eserinin, hem de dier eserlerinde kaleme ald irfannn kayna olacaktr.194 Ardndan bu blmn balarnda ayrntl bir ekilde harfler ilminden bahseder. Harflerin mertebeleriyle varlk mertebeleri arasndaki paralellie dikkat ektikten sonra harflerin de yatay bir de dikey boyutlar olduunu, onlarnda bedenleri ve ruhlar olduunu vurgular.195 Yine bu blmde insann idrak yetileri ve bunlarn snrlar zerinde durulur.196 Ayrca bu blmde Allah (cc.) hakknda Kuran ve Snnete geen tebihvr ifadeler, slmn tenzih anlayyla bir btn olarak ele alnp yorumlanr. bnl-Arab bu tarz ifadelerin akl olarak tevilini hatal bulur ve aynen alnmalar gereini vurgular. Bu sebeple onun ulhiyet anlay tenzih ve tebih zerine kurulmutur. Allah, zt itibaryla mutlak mnezzeh iken, sfatlar ynnden tebihten sz etmek mmkndr.197 Ayrca bu blmde besmelenin, ardndan da Fatiha suresinin, harf harf, kelime kelime srlarndan bahsederek uzunca bir tefsirini
188 189

Bkz, bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, s. 72. Age., c. I, ss. 75-136. 190 Age., c. I, s. 138. 191 Age., c. I, s. 145. 192 Age., c. I, ss. 162-173. 193 Age., c. I, ss. 187-213. 194 bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, ss. 215-230 195 Age., c. I, s. 231 ve devam. 196 Age., c. I, ss. 99-102. 197 Age., c. I, s. 103 ve devam. eyhin tenzih ve tebih hakkndaki grleri iin ayrca bkz. Aff, Ebl-Al, The Mystical Ppilosophy of Muhyiddin Ibnul-Arab, Cambridge 1939, ss. 18-24; Chittick., The Sf Path..., ss., 69-76, 113-115; Izutsu, Toshihiko, Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts, London 1984, ss., 49-65; Chittick, Hayal Alemleri, ss. 40-43 33

yapar.198 Adeta eserin btn fikri rgsn ihtiva eden bu blmde bir ok farkl konu ele alnmtr: Alemin zuhuru, yaratl, ulv ve sfli lemler, insan, insann yaratl, hakikat diyar, hakikat-i muhammediyye, mlumt eitleri, zaman ve hakikati, cennet, cehennem, berzah, velayet...vb gibi bir ok farkl konu zerinde durulmutur. Dier taraftan bu blmn sonunda, temizlik, namaz, zekat, oru ve hacc gibi temel fkh konular199 ve bunlarn srlar zerinde genice durulmutur. Fakat bnl-Arab bu konular ele alrken sadece zahiri hkmlerini zikretmekle yetinmez, kendi irfan dorultusunda bunlarn srlarndan bahsederek tasavvufi ynden yorumlar. Mesel, temizlik konusundan bahsederken, az bir suya isabet eden bir pisliin o suyu kirleteceini ve kullanlaz bir hale getireceini, oysaki denize atlan bir pisliin ise onda kaybolup gideceini, onu kirletemeyeceini vurguladktan sonra kuvvetli ve zayf kalp te byledir der. Zayf kalbe gelen bir vesvese ona hemen etki ederken, ilimle, ruhl-kudsle teyit edilmi salam bir kalbe gelen vesvese ve phe onda kaybolup gider.200 Yine namazn vakitlerinden bahsederken, kendi varlk ve zaman anlay dorultusunda lemin ezelilii meselesini tartr.201 2-Mumelt: Sfnin seyr-i slukuyla alakal olarak yapmas gerekenleri ihtiva eden bu blm 116 bba ayrlmtr. Bu blmde artk nazar aklamalardan ok tasavvufun uygulamalarana, sufilere mahsus stlahlara, ve sufinin manev yolculuu esnasnda katettii merhalelere yer verilmitir. Bu blmde tevbe, mcahede, halvet, uzlet, takva, zhd, ftvvet, haset, ehvet, tevekkl, kr, sabr, murakabe, ihlas... gibi tasavvuf bir ok konu ve kavrama yer verilmitir.202 Bu tr konulara Risale, Kefl-Mahcub, el-Luma, et-Taarruf... gibi dier klasik eserlerde de yer verilmitir. Fakat btn bu kavram ve konular Fthtda ayr bir boyut kazanr. Semantik adan bu kavramlarn anlam ereveleri srekli geniler, tabir caizse ontolojik, metafizik bir boyut kazanr. Mesela, halvet, sadece sfnin yalnzln ifade etmede deil, ayn zamanda hatta hakiki manada Allahn, mahlukat yaratmadan nceki zaman tesi teklii iin, kullanlr.203 Yine fedakrlk, diergamlk, cmertlik anlamna kullanlan ftvvet de Fthtda, btn mahlkata varlk baheden Allah (cc.)n mutlak cmertliini ifade iin kullanlr. Zr,

198 199

Bkz, bnl-Arab, Fthat (thk.), c. I, ss. 132-205. bnl-Arabnin temel fkhi konular hakkndaki grleri iin bkz., el-Gurb, Mahmud, el-Fkhu inde-eyhil-Ekber, Muhyiddin bn Arabi, am 1981. 200 Bkz, bnl-Arab, Fthat (thk.), c. IV, s. 152. 201 Age., c. VI, s. 60, 61. 202 Bkz, bnl-Arab, Fthat (byr.), c. III, s. 208 ve devam. 203 Age., c. III, s. 225 ve devam; Hakim, Mucem, ss. 433-438; Addas, bn Arabi, s. 214. 34

vcd bakmndan tek ve mutlak olan Hakk tela, sonsuz cmertlii ve sryla lemi yokluktan varla karmtr.204 3-Ahvl: Ruhn miracnda salike arz olan halleri ihtiva eden bu blm 80 bba ayrlmtr. Bu blmde manev yolculuu esnasnda sufinin yaad hallere yer verilmitir. Sefer, tarik, hal, makam, ath, riyazet, tecell, telvin, hayret, kabz, bast, fena, beka, cem, tefrika, himmet, vecd, tevacd, mahv, isbat... gibi bir ok tasavvufi konu bu blmmde yine bnl-Arabiye has slupla ele alnmtr. Btn bu tasaavufun uygulamalarna ynelik hususlar, eyhin varlk, insan, alem, marifet ve tevhid anlayyla paralel tarzda ele alnmaktadr. Mesela daha ok tasavvufi hallerin konu edindii bu blmde harfler ve varlk mertebelerinden, alemin yaratlndan bahsedilmektedir.205 4-Menzil: Manev tahakkuk esnasnda salikin ykseldii rhn derecelerin yer ald bu blm 114 bbdan olumaktadr. Bu blmde kutb, iki imamn menzilleri, Muhammedi ve Msev menziller, ehadet ve gayb lemleri, saadet ve ekavet ehli, melamet, vahyin ini ekilleri, nebi, veli ve meleklerin dereceleri, azap, azabn gereklilii, uhuvvet...gibi bir ok konu ve bunlarn srlar hakknda geni malumt verilmitir.206 Yine bu blmde Kuran menzilinden bahsedilir ve burada bnl-Arabi, Kurann anlam erevesini sadece lafzlaryla snrlandrmaz. Burada bnl-Arab, Kuran, varlk ve insan bir birleriyle paralel tarzda aklar. Nasl ki insan btn alemi kendisinde toplayan kk lemdir, Kuranda btn kitaplar kendisinde toplayan kitab- cmdir.207 Ayrca bu blmde varlk mertebeleri, am, heyl ar, krsi, felekler, semann katlar, yeryz, cennet ve cehennemin tabakalar ilgin ekiller izilmek suretiyle anlatlmtr.208 5-Mnzelt: Sufnin manevi miracna mukabil olarak ilh tenezzlt ihtiva eder. Salikin ykseldii, tavsifi mmkn olmayan en son noktay ihtiva eden bu blm 78 bb halindedir. Bu blmn banda bnl-Arab mnazeleyi, bir birini arzulayan iki failin
204 205

bnl-Arab, age., c. III, s. 349. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, ss. 35-38; s. 76 ve devam. 206 Mesel melamiyye hakknda bkz., age., c. V, ss. 50-55; melek, neb ve velilerin dereceleri hakknda, age., c. V, ss. 77-83. 207 Age., c. V, s. 137, 138. bnl-Arabnin Kuran, varlk ve insan anlayyla paralel tarzda aklamas hakknda ayrca bkz., Eb Zeyd, Nasr Hamid, Felsefett-Tevl Dirsetn fi Tevlil-Kurn inde Muhyiddin bnl-Arab, Beyrut 1993, s., 297 ve devam. Ayn mellif, Sf Dncede HakikatDil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve Kuran, ev: mer zsoy, slmiyt, c. 2, say: 3, (Temmuz-Eyll 1999), ss., 16-38 208 Bkz. bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VI, ss. 186-194. 35

karlkl tenezzl ve birbirleriyle karlamalar olarak tanmlar. Aslnda mnazelede kulun fiili manev bir ykselitir ve ilah tenezzl olmasa kul pek bir mesafe katedemez. Burada bnl-Arab, hadislere istinaden Hakkn dnya semasna tenezzlnden bahseder. Vahiy yoluyla Hakkn kul ile konumas da bir nevi tenezzldr.209 Yine ayetlere istinaden, Hakkn kuluna ah damarndan daha yakn olamas ve her nerede olursa onunla beraber olmas bir mnazele olarak anlatlmtr.210 Ayrca bu blmde ruyet, irfni kefin gereklilii, kbe kavseyn makam, slam, iman ve ihsan mertebelerinden bahsedilmitir. 6-Makmt: Salikin ruhn terakkisi esnasnda katettii merhaleler ve tahakkuk ettii makamlar ihtiva eden bu blm ise 99 bba ayrlmtr. Bu blmn banda ricll-gayb konusuna yer verilmi, Muhammed kutuplardan ve on iki kutupdan bahsedilmitir. Bu kutuplardan her birinin ayr menzilleri olduu vurgulanm, her biri kendi menziline gre ayr balklar altnda aklanmtr. Mesel menzilleri l ilhe illallah, sbhanallah ve Allahuekber olan kutuplardan ve her birinin menzili bir ayete tekabl eden kutuplardan bahsedilir.211 Bu blmn sonlarna doru da genel hatlaryla hatml-evliy konusuna deinilmi, ardndan da esmy hsn erhi yaplmtr.212 Daha nce de deindiimiz gibi bnl-Arab 559. babda eserini zetledikten sonra son bbda da mridlerine er ve hikem nasihatlerde bulunur.213 Eserin blm ve bblarnn saysnn dahi sembolik anlamlar tad ileri srlmtr. Mesel, alt ana blm Allah (cc.)n semalar ve yer yzn yaratt alt gn, Merif blmnn bb says imann 73 ubesini, Menzil blmnn bb says Kurann 114 suresini, Makmt blmnn bb says ise Allahn 99 ismini sembolize etmektedir. Yine mellifin doum tarihiyle (560/1165) feth suresinin kelimelerinin toplamnn da Fthtn bb saysyla ayn (560) olmas da dikkat ekicidir.214 Sonu olarak, tasavvufun hatta genel olarak mistisizmin esiz eserlerinden kabul edilebilecek bir nitelik ve nicelie sahip olan Ftht, eyh-i Ekberin eserlerinin hlass ve onlarn en kapsaml olandr. Hemen hemen dier btn eserlerini kapsar. bnl209

Age., c. VI, ss. 331-335. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VI, s. 342, 343. 211 Age., c. VII, s. 110 ve devam., s. 130 ve devam. 212 bnl-Arab, Fthat (byr.), c.. VII, s. 287, 288. 213 Age., c. VIII, s. 234 ve devam.
210

36

Arabinin mrnn yaklak yarsn harcad bu eser ayn zamanda dnemine kadar olumu olan irfann da bir hlss saylr. nk bnl-Arab bu muhteem eserinde gemi sflerin grlerini de sunmu, bir ok farkl gr eserinde harmanlayarak onlara kendi damgasn vurmutur. Kendinden nceki sflerin brakm olduu miras alr fakat bunlarla yetinmez. Kimi grleri aynen alr ve sk sk tekrar ederken, baz grlerin de belirli bir veheden doru fakat eksik olduunu vurgulayarak konu hakknda kendi kapsaml, eklektik grn serdeder. Mesel ilk hakikatler ve feleklerin hareketleri hususunda Eb Talib el-Mekk ve dier baz sflerin grlerini zikrettikten sonra bunlarn doru fakat eksik olduunu syler ve bu grleri uzlatrr. Bu noktada da ne Eb Tlibin ne de bir bakasnn szn aktarp onunla yetiniyoruz der.215 Muhteva itibaryla olduka zengin olan eserde; ilim, felsefe, kssalar, tarih, tefsir, hadis, kelam, fkh, edebiyat, slk esaslar, nihayet eyhin mritlerine huss vasiyetleri ve hatta dneminin siyasilerine nemli uyarlar vardr. Nitelii ve nicelii itibaryla her zaman dikkatleri ekmi olan bu eser, eyh-i Ekberin vefatndan sonra Ekberiyye ekolnn olumasnda etkili olmutur. zellikle suf muhitlerde bir ok alim Fthttan alntlar yaparak fikirlerine destek aramtr. Her ne kadar muhtevas ve fikri derinlii itibaryla kimi zaman anlalamam ve baz evrelerce tenkide maruz kalm olsa da Ftht, douda ve batda tetkik edilmi ve hl da tetkik edilmektedir. Bu aratrmalar vastasyla da eyh-i Ekberin irfan zaman ve mekan snr tanmakszn gnmz insanna ulamaktadr.

214

Bkz, bnl-Arab, Fthat (thk.), c. III, s. 37, 38 (takdim); Chodkiewicz, Michel, An Oceon, s. 64, 65; Hirtenstein, Stephen, The Unlimited Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab, Oxford, 1999, s. 215. 215 bnl-Arab, el-Futht (thk.), c. II, s. 62, 63. 37

Abstract In this article we made an attempt at dweling on the Greatest Master Muhy al-Dn bn al-Arabs (d. 638/1240) famous work titled al-Futht al-Makkiyya. Firstly, in this article a short introduction to the life and works of Ibn Arab has been given and then his encyclopedic work titled shortly Futht has been introduced in detail. The largest of Ibn Arabs works is the Futht which consists of 560 chapters. Several of this chapters would be major books if published separately. This encyclopedic work contains the principles of metaphysics and the doctrines of sufism, the lives and sayings of the earlier sfis, rulings of the Sharia, the relationship between God and the world, the symbolism of letters and many variety subjects as well as Ibn Arabs own spiritual experiences. Briefly, the subject of this work varies widely, covering metaphysics, cosmology, psychology, Quranic commentary, and nearly every other field of Islamic sciences. zet Bu makalede eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arabnin mehur el-Fthtl-

Mekkiyye isimli eserini incelemeye altk. Makalede ncelikle bnl-Arabnin hayat ve eserleri hakknda genel bir bilgi verilmekte, ardndan bnl-Arabnin, ksaca Ftht eklinde anlan ansiklopedik eseri ayrntl bir ekilde tantlmaktadr. bnl-Arabnin en kapsaml eseri 560 bablk Fthttr. Bu bblardan bir ka ayr basld zaman mstakil bir kitap olabilecek tarzdadr. Bu ansiklopedik eser, bnl-Arabnin kendi manev tecrbelerinin yansra, metafiziin ilkeleri, tasavvuf retiler, daha nceki sflerin hayat
38

hikayesi ve szleri, eriatin esaslar, Tanr-lem ilikisi ve birok farkl konuyu ihtiva etmektedir. Ksacas eserin konusu, metafizik, psikoloji, Kuran yorumu ve hatta neredeyse dier btn slm ilimlerin alanlarn kapsayacak tarzda eitlidir. B BL YOGRAFYA

Aff, Ebul-Al, bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye

simli Eseri,

slam

Dncesi zerine Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, ( z y.), stanbul 2000. ---------------, The Mystical Ppilosophy of Muhyiddin Ibnul-Arab, (Cambridge Unv. Press.), Cambridge 1939. ---------------, Fussl-Hikem Okumalar in Anahtar, ev: Ekrem Demirli, ( z Yaynclk) st. 2000. ---------------, Melmlik, Sflik ve Ehl-i Ftvvet, slam Dncesi zerine

Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, ( z y.), stanbul, 2000. Akku, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat ve Eserleri, (MEB. y.), Ankara 1998. el-Badd, Ali b. brahim el-Kr, , ed-Drrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut 1959. Trke tercmesi: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, trc. A. ener-M. Rahmi Ayas, (A F yay.), Ankara 1972. Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir mad. D A. Bedevi, Abdurrahman, Ebu Medyen ve bn Arab, Kitbut-Tezkr Muhyiddin bn Arabi iinde, (Mektebetl-Arabiyye), Kahire 1969. Bel, A., Ebu Medyen mad. A. Bursevi, Ismail Hakki, Kernel of Kernel, (Beshara Publications), Great Britain 1981. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (Rehber y.), Ankara 1997.

39

Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, (State University of New-York), New-York 1989. ---------------, Two Chapters from The Futht al-Makkiyye, Muhyiddin Ibn Arabi: A Commemorative Volume, ed., S. Hirtenstein-M. Tiernan London 1993. ---------------, Hayal Alemleri, ev. Mehmet Demirkaya, (Kakns y.), stanbul 1999. Chodkiewicz, Michel, An Oceon Without Shore, Franszcadan ev. David Streight, (State University of New-York), New-York 1993. Claude, Addas, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev., Atila Ataman, (Gelenek y.), stanbul 2003. ngilizce tercmesi, Quest for The Red Sulphur: The Life of Ibn Arab, ev., Peter Kingsley, (The Islamic Texts Society), Cambridge 1993. ---------------, Abu Madyan and Ibn Arab, Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan, (Element Books), Dorset 1993. Corbin, Henry, Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, ngilizceye ev., Ralph Manheim, (Princeton University), Princeton 1969. ---------------, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatem, stanbul 1985. akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayal ve Dzeyleri, Tasavvuf, yl: 4, say: 10, Ocak-Haziran 2003. Ebu Zeyd, Nasr Hamid, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve Kuran, ev: mer zsoy, slmiyt, c. 2, say: 3, (Temmuz-Eyll 1999). ---------------, Felsefett-Tevl, Dirsetn f Tevlil-Kurn inde Muhyiddin bn Arabi, (Tenvr ner.), Beyrut 1993. el-Gurb, Mahmud, el-Fkhu inde-eyhil-Ekber, Muhyiddin bn Arabi, (Matbaatu Nadr), am 1981.

40

Grer, Dilaver, bn Arabde Lgat, Istlah ve Btn Anlamlaryla Din Kavram, Mrife, yl: 1, say: 3, k 2002. Hakim, Suad, bn Arab ve Mvellid Lgt Cedde, (Dendere n.) Beyrut 1991. ---------------, el-Mucems-Sf, (Dendere n.), Beyrut 1981. Hm, Ahmed, Cevheretl-Belaa fil-Meni vel-Beyn vel-Bed, (Kahraman ner.), stanbul 1984. Hilmi, Muhammed Receb, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber, Msr, 1326. Hirtenstein, S.-Tiernan, M., Muhyiddin Ibn Arabi: A Commemorative Volume, London 1993. Hirtenstein, Stephen, The Unlimited Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab, (Anqa Publishing), Oxford, 1999. Izutsu, Toshihiko, Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts, (California University Press) London 1984. bnl-Arab, Muhyiddin, Rhul-Kuds, nr: Abdurrahman Hasan Muhammed, (Aleml-Fikr), Kahire 1989. ---------------, ed-Drretl-Fahire, Ralph W. Austinin Endls Sfleri iinde, ev. Refik Algan, (Dharma y.), stanbul 2002. ---------------, Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, (Drr-Rikb), Kahire 1992. ---------------, et-Tedbrtl- lahiyye, Kleinere Schriften des Ibn al-Arabi iinde, nr. H. S. Nyberg, Leiden 1919. ---------------, caze lil-Melikil-Muzaffer, Istlhtu-eyh Muhyiddin bnl-Arab iinde, thk. Bessm Abdulvahhab el-Cb,(Drl- mm), Beyrut 1990. ---------------, Zehairl-Alk erhu Tercmnl-Evk, thk. Halil mran Mansur, (Darl-Ktbil- lmiyye), Beyrut 2000.
41

---------------, el-Bulga fil-Hikme, nr. Nihat Keklik, ( EF. y.) stanbul 1969. ( zafe) ---------------, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resail iinde. ---------------, Fussl-Hikem, thk. Ebul-Al Affi, Kahire 1946. ---------------, el-Ankul-Mugrib, thk. Halid ibl Ebu Sleyman, (Aleml-Fikr), Kahire 1997. ---------------, Kitbl- sr il Makmil-Esr, Resail iinde, thk., Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkiyye), Kahire trs. ---------------, el-Vasy, thk. Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkiyye), Kahire ts. ---------------, Muhyiddin, el-Fthatl-Mekkiyye, tah: Osman Yahya, (el-HeyetlMsryye), Kahire 1985. ---------------, el-Fthtl-Mekkiyye, haz: Ahmet emsettin (Drl-Ktbillmiyye), Beyrut 1999. Fthttan tercme edilen paralar: Alpay, Selahattin, Ftht- Mekkiyye (akir Hoca Kitabevi), stanbul 1986. Bilginer, M. Sadeddin, Ahadiyyet Risalesi ve Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler, stanbul 1983. Erdoan, Naim, Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar, (Pamuk

Yaynrlar), stanbul trs. Kank, Mahmut, 178. bb, lh Ak, ( nsan y.), stanbul 1992; 1., 2., 3. czler ile muhtelif baz bblardan sekiler, Marifet ve Hikmet, ( z y.), stanbul 1995; 1., 2., ve 26. bablar, Harflerin lmi, (Asa y.), Bursa 2000; 560. bbn ilk ksm ile muhtelif bir ok bbdan ekiler, Hakikat ve Tefekkr, (Hece y.), Ankara 2003. Tank, brahim Ak, Tasavvuf, (Trkiye Ticaret Matbaas) stanbul 1955.

42

Kasm, Mahmud, El-Hayl f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, (Mahedil-Buhs), Kahire 1969. Kan, Abdurrezzk, erhu Fussil-Hikem, Kahire 1966. Keklik, Nihat, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, (KB yay.), Ankara 1990. Keklik, Nihat, Muhyiddin bnl-Arabi: Hayat ve evresi,(r y.), stanbul 1966. Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi), MSBE., stanbul 1995. --------------- bnl-Arab mad. D A. ---------------, el-Fthtl-Mekkiyye mad., D A. Lory, Pierre, Kniye Gre Kurann Tasavvuf Tefsiri, ev. Sadk Kl, ( nsan y.), stanbul 2001. Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min Gusnil-Endelsir-Ratb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1949. Morris, J. Winston, How to Study the Futht: Ibn Arabis Own Advice, , Muhyiddin Ibn Arabi: A Commemorative Volume, ed., S. Hirtenstein-M. Tiernan London 1993. Palacios, M. Asin, bn Arab: Hayatuh ve Mezhebuh, ev: Abdurrahman Bedev, Kahire 1965. Sami, emsettin, Kmsl-Alm, (Mihran matbas), stanbul 1306. Es-Syt, Celleddin, Tenbhul-Gab f Tahteti bn Arab, haz: Abdurrahman Hasan Mahmud, Kahire 1990. E-arn, Abdlvehhab, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyani Akidil-Ekbr, (Mektebetl-Elbn), Kahire 1959.

43

---------------, el-Kibrtl-Ahmer, el-Yevkt vel-Cevhrin hamiinde, Kahire 1959. Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, Fussl-Hikem Tercme ve erhi I, (Takdim), M FVY., st. 1999. ---------------, Fususl-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, FusslHikemTercme ve erhi II, (Takdim), M FVY., stanbul 1997. et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Keafu Istlhtil-Fnn, (Kahraman y.), Kalkta 1862den tpk basm, stanbul 1984. Tillich, Paul, mann Dinamikleri, ev. Fahrullah Terkan-Salih zer, (Ankara Okulu Yaynlar), Ankara 2000. et-Tum, Muhyiddin, Tekmiletl-Fthtil-Mekkiyye, (Mektebets-Sakafiyye), Beyrut 1993. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, (Marifet y.), stanbul 1991. ---------------, bn Arab, (TDVY.), Ankara 1995. Ulu, Tahir, Abdlvahhb e-arn ve el-Yevkt vel-Cevhir f Beyni AkidilEkbir Adl Eseri, Tasavvuf, yl: 3, s. 9, temmuz-aralk 2002. Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev. Ahmed Mahmud et-Tb, (Drl-Hidye), Kahire 1992. Yazc, Tahsin , Ebu Medyen mad., D A.

44