Muhyiddin İbn Arabi Kişilik Cozumlemesi

BNL-ARABDE NSAN PS KOLOJ S NE YAKLAIMLAR VE K L K ZMLEMELER M.
. Doan KARACOKUN Giri ok yakn bir gemii olan Modern Psikolojinin, bu ksa srete, insan tanma ve anlama noktasnda ok nemli ilerlemeler iinde olduu herkesin kabul edebilecei bir gerektir. Bununla birlikte, henz sistematik olarak psikoloji biliminin olumad dnemlerde de, o gnn artlarnda insana ilikin nemli kiilik zmlemeleri ve insan anlama abalarnn olduu bilinmektedir. Bu anlamda, bir ksm gnmze kadar gelmi olan bu balamdaki materyallerin nemli bir ksmnn, felsefe, edebiyat, tasavvuf ve dier mistik alanlara ait olduu grlmektedir. Bu tarz kiilik zmlemeleri ve insan davranlarn anlama abalarnda, genellikle dnce ortaya koyanlarn iinde bulunduklar kendi inan, kltr, felsef dnce ve tasavvuf anlay gibi belirleyicilerin nda deerlendirme yaptklar grlmektedir. O gnn ilim anlay ve dnya grnn hkim rol oynad bu almalarn, gnmz ilim anlay, metot, teknik ve teorileri ile tam bir rtme iinde olmasn beklemek doru olmaz. Modern psikolojinin tecrbeye dayal, olgular zerine odaklanan aratrmalaryla karlatrldnda, insana ilikin gemite kalan bu tr yaklamlarn speklatif olduklar iddia edilebilir. Byle bir iddia, her ne kadar kendi iinde tutarl ve geerli gibi gzkse de, kanaatimizce, gemiin insan psikolojisi ve kiiliine ilikin zmlemelerinin gereksiz ve nemsiz olduu ve Modern psikolojiye hibir katk salamayaca gibi bir yargya varlamaz. Her ey bir yana, byle dnmek iin ok temel saylabilecek iki nedenden sz etmenin mmkn olabileceini dnyoruz. Bilindii gibi, Psikoloji ve Din Psikolojisi bilim dallar, ok yakn bir tarih gemie sahiptir. Byle olmakla birlikte, bu bilim dallarnn, insanlk dnce ve bilim tarihinin gemi dnemlerinde, sistematik ve kavramsal anlamda olmasa da, her toplumun kendi kltrel geliimi dorultusunda, az-ok var olduklarn sylemek yanl olmasa gerekir. Bu adan bakldnda, en azndan gnmz bilim anlay ve yaklamlarnn tarihteki k-
72
M. Doan KARACOKUN
kenlerine ulamak ve gelinen aamay bu dzlemde grebilmek yoluyla, bilimin daha salkl bir zeminde yrtlebilmesi salanabilecektir. kinci olarak, Din Psikolojisi bilimi ierisinde, nemli bir aratrma alan olarak nmzde duran tasavvuf psikolojisinin, gnmzde bu tr bir yaanty tercih edenlerin zerinde yaplacak salt ampirik aratrmalarla yeterince anlalabilmesi pek kolay olmayacaktr. Kanaatimizce, Din psikolojisi alannda alan bilim insanlar, bu yaant iindeki insanlar daha iyi anlayabilmek iin, daha farkl aratrma-inceleme almalarn da yapmaldrlar. rnein, asrlardr tasavvuf hayata k tutan nemli sf dnrlerin hayatlarn, eserlerini ve bu balamda ulalabilecek dier materyalleri psikolojik bir bak asyla inceleyebilmelidirler. nk bu tarz materyalleri incelemek ve psikolojik analizlerini yapmaya almak, tasavvuf hayatn ortaya konulmasnda, bize ok zengin gzlem ve aratrma imknlar sunacaktr.1 Hi phesiz Din Psikolojisi ve Tasavvuf bilimleri, iki ayr alan olmakla birlikte, insandaki ruhsal sreleri ve gelimenin dinamiini anlamaya alma noktasnda, konu birlii ve dolaysyla yaknlk arz ederler. Ancak ayn obje ve sreleri aratrmainceleme konusu olarak grmelerine karn, uyguladklar yntem ve tekniklerin yannda, normatif olup olmamak gibi temel ve olduka ayrtrc noktalar da gzden karlmamas gereken hususlardr. rnein; Tasavvuf bilimi, insann kendini arndrmas yahut kendinin farkna varmas ve yetkinlik (insan- kmil olma) noktasna ulamas balamnda, mutasavvflarn tledii ve yaantlad hayat biimini sadece olgusal bir yaklam esas alarak aktarmakla yetinmez. Bu yaant biiminin kiisel bir deneyime dntrlmesini, kendini gerekletirmenin tek gvenilir yolu olarak zorunlu grr. Bylesi normatif bir yaklamn din psikolojisinde geerli olamayaca aktr. nk bilimsel aratrma, objektif veriler elde etme ve bunlardan genel geer evrensel kurallara ulama dnda bir ama tamaz. Konuya bir din psikologu gzyle bakldnda tasavvufun tabiat gerei ilahiyat sahasnda bulunduu kadar bir ruh hayat
Kerim Yavuz, Din Psikolojisinin Aratrma Alanlar, A.. .F. Dergisi, Say, 5., Erzurum, 1982, s. 94. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri
73
olmas asndan, psikolojinin de alanna girdii bir vakadr. Bu durumda Din Psikolojisinin tasavvuf hayat zmleme ve olgusal bir yaklamla deerlendirmesine ihtiya vardr. Nitekim Batda mistisizm ve mistik tecrbelerin ierii zerine yaplan ok sayda almadan sz edilebilir.2 Konuya kendi kltrmz asndan baktmzda, Batdaki mistik yaantlardan daha az zengin olmayan ve kendine has literatr, yaant sreleri ve tarihsel zenginlii ile geleneksel bir tasavvuf gemiimizin olduu vakadr. Sz konusu tasavvufi hayat aratrmann eitli yol ve yntemleri gelitirilebilir. rnein gnmzde bu yolu tercih ederek, mistik tecrbe yaayan insanlarn bu tecrbe ve eitli zel davranlar aratrma konusu olabilir.3 Ancak kanaatimizce byk bir miras olarak bugn elimizde bulunan nemli mutasavvflarn eserleri ve bu eserlerde ortaya koyduklar tasavvuf hayatn kendine zg yaant biimleri, bu yola giren bir kimsenin yaamas gereken sreler ve zellikle bu sreler balamnda gelien kiilik zellikleri psikolojik bak asyla aratrlabilmelidir. nk insan ve davranlarn anlamada en nemli ve ayrt edici kavramlarn banda kiilik gelmektedir. Psikolojinin aratrma objesi insan ve konusu insann davranlardr. Bu durumda bireyin kendine zg davranlar, onun kiilii ile ilgilidir. Kiilik de, her ne kadar bireyin kaltsal zellikleriyle yakndan ilgili olsa da, bireyin iinde bulunduu sosyal yaplardan ve kltrlerden kaynaklanan davranlar iin de geerlidir. nk her birey, kendi sosyal evresinin ve kendini ait hissettii grubunun, sahip olduu inan ve deerlerin farkl zelliklerini de kiiliine yerletirir. Bu balamda bir tr kiisel ve sosyal davraBatda yaplm mistisizmle ilgili almalar arasnda Din Psikolojisi alannda klasikleen W. Jamesin The Varieties of Religious Experience, (Cambridge, 1985) adl eserinden sz edebiliriz. ok ynl olan eserinde James, mistisizm zerinde de durmutur. Bunun dnda u almalara da baklabilir: R. Otto, Mysticism East and West, trc., B.L. Bracey, R.C.Payne, New York, 1932; W.T.Stace, Mysticism and Philosophy, Phidelphia, 1960; Marchal Joseph, S.J., Studies in the Psychology of the Mystics, London, 1927; Evelyn Underhill, The Essentials of Mysticism, New York, 1920. 3 Hayati Hkelekli, konuyla ilgili bir makalesinde, bu tr almalarn gereklilii ve nemine iaretle, slam tarihindeki baz nemli isimler ve onlarn kullandklar temel psikolojik kavramlar zerinde durmaktadr. Geni bilgi iin bkz. Hayati Hkelekli, slam geleneinde Psikoloji Kltr, slami Aratrmalar Dergisi (Din Psikolojisi zel Says), C. 19, Say, 3, Ankara, 2006, ss. 409421.
2
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
74
M. Doan KARACOKUN
n yaplar ve bu davranlarn bireye ve sosyal evresine zel nedenleri, psikolojinin temel konusu durumundadr. Bu durumda btn bu zelliklerin tmn ieren kiilik, psikoloji biliminin en temel konusu haline gelmektedir. Kiilik kavramnn anlam alan olduka genitir. Allport, kiilik kavramnn elli civarnda farkl anlamlarndan sz eder. Ona gre kiilik, bireyin evresine zel uyumunu belirleyen psikofizyolojik sistemlerin dinamik bir rgtdr.4 Gnmzde kiilik daha ziyade, doutan getirilen eilimlerin ve bireyin evresine kendine zg uyumunu belirleyen kazanlm niteliklerin bir btn olarak grlmektedir.5 Buna gre kiilik, bir tr bireyin btn ynlerini kuatan bir anlama sahiptir. nk pek ok yanlar olan insann kiilii tanmlanr yahut deerlendirirken, ona bir btn olarak yaklalr. Onun, bakalarnca alglanma ve deerlendirilmesi balamnda, bu btncl ve belli alardan bir sre gerektiren var olan kiilii dikkate alnr. nsanlar aras farkllklara gelince, bu konu, hem kaltm, hem de sosyo-kltrel evre farkllklaryla aklanmaktadr.6 Kiilikle ilgili nemli bir kavram da benliktir. Benlik, kendi kiiliimize ilikin kanlarmz ve kendimize dnk deerlendirmelerimizi ieren bir kavramdr. Yani bir tr, kiiliin nesnel olmayan salt bireyin kendine dnk yandr. Kimi psikologlar, benlik bilincini insan davranlarnn en nemli etkeni olarak grrler. Bunlardan biri olan Jung, benlii btn bir kiiliin merkezi olarak grr. Ona gre benlik, kiiliin bilincin dnda kalan srekli geliip deierek oluumunu srdren bir yapdr.7 Aratrma Konusunun nemi Belirli bir dinin hkim olduu bir sosyal ve kltrel dnyada hayata gzlerini aan bireyler, bu dinin deerlerini benimseme ve iselletirmede ve bunlar tutum ve davran olarak da yanstmada, ayn dini gelenek ve cemaat ortamnda yer almalar ba-
Gordon Allport, Personality: A Psychological Interpretation, New York, 1951, s. 55 vd. 5 Ali Ulvi Mehmedolu, Kiilik ve Din, stanbul, 2004, s. 47. 6 Bkz. Hkelekli, Din Kiiliin Kuruluunda radenin Rol, Diyanet Dergisi, XIX, Say, 2, Ankara, 1985, ss. 16-28. 7 C.G. Jung, Bilin ve Bilinaltnn levi, ev. Engin Bykinal, stanbul, 1996, s. 82.
4
75
kmndan baz ortak zellikler gelitirebilirler. Fakat ayn zamanda, gerek kiilik ve gerekse evre artlarndan kaynaklanan baz bireysel farkllklara da sahip olabilirler. Buna karlk, farkl inan ve kltr dnyasnda benlik geliimlerini srdren bireylerlerin tutum ve davranlar ile en azndan belli noktalarda farkllamalar gstermesi doal bir durumdur.. Buna gre insanlarn dinle ilikileri, onu kabul yahut reddetmeleri, Kutsal bir varlkla iliki kurmalar yahut kurmamalar, onlarn duygu dnce, tutum ve davranlar noktasnda ayrmalara yol aabilecektir. Bu adan bakldnda din, kiiliin oluum ve geliiminde etkili ve nemli bir faktr olarak karmzda durmaktadr. Nitekim genellikle psikoloji ekolleri insan incelerken din ve insan kiilii zerindeki etkilerini grmezden gelememitir. rnein Modern Psikoloji tarihinin iki temel ekolnden biri olan psikanaliz, din fenomenini incelerken, bir din sisteme inanan insanlarn kiilik ve karakter yaplarn, bunlarn savunulan din fikirlerle ne derece uyutuunu inceler.8 Konuya slam gelenei asndan baktmzda, zel bir din ve dindarlk anlay olarak tasavvufun kendi bnyesine katt insanlarda bir ortak bir duygu, yneli ve hayat pratii retmesi bakmndan sradan bir dini hayat yaayan kimselere gre bir fark yaratt bilinmektedir. nk tasavvuf hayat, genel din hayata gre, daha zel tecrbeler ierebilmektedir.9 Dinin pek ok boyutunun ok daha tesinde, tasavvuf hayatn en karakteristik zellii Allaha ulama arzusu, onunla birlik duygusudur. Bu durumda mutasavvf olmak, znde Kutsala (Allaha) doru bir ynelimi barndryorsa, burada bir duygu dnmnden sz edilebilir.10 Bu duygu dnm, ayn zamanda tm benlie ilikin bir sonu douracandan zihn ve davransal boyutlara da sahip olacaktr. Niha olarak bu dnm, belli noktalarda daha farkl ve daha zel bir manevi hayatn hareket noktas olarak bir kiilik deiiklii yahut kiilik yapsnn etkin bir belirleyicisi haline dnebilecektir.
Ali Kse, Psikoloji ve Din: Bir Dargn Bir Bark Kardeler, slam Aratrmalar Dergisi, (Din Psikolojisi zel Says), C. 19, Say, 3, Ankara, 2006, s. II. 9 Veysel Uysal, Din Tecrbe ve Din Psikolojisindeki Yeri, slam Sosyal Bilimler Dergisi, s. 3-4. 10 Hayrani Altnta, Erzurumlu brahim Hakk, stanbul, 1992, s. 196.
8
76
M. Doan KARACOKUN
Burada, unu belirtmekte yarar gryoruz. Daha evrensel bir kavram olan ve her inan ve kltrde yaanmas muhtemel, insan ruhunun doal bir eilimi ve zellii olarak tanmlanan mistisizm11, belki tasavvuf yaanty da kuatabilir ama tmyle ayn ey deildir. Nitekim Hood ve arkadalar, mistik tecrbenin evrensel ynn aklarken, onun insann aknlk ihtiyacna cevap olduunu ifade ederler.12 Tasavvuf da ayn ihtiyaca bir cevap olarak grlebilse de, Tasavvuf yaant kendine zg kimi zelliklere sahiptir; dier din inan ve kltrlerde olduu gibi, farkl ritel ve anlaylar da ierir. Ancak mistik tecrbe ieren her inan ve kltrde ortak olan nokta, bu tecrbenin genel karakterinin zdeliidir. Din Psikolojisi bilimi, her ne kadar mistik tecrbeleri aratrma konusu olarak ele alsa da, bu yaantnn tm derinliklerine inebilmesi yer yer mmkn olamamaktadr. Hi phesiz bilimsel yntem ve teknikler dnda gvenli aratrma yapma yolundan sz etmek de zordur. Bu yzden Din Psikolojisi, tasavvuf yaanty, aktarlan tecrbeler balamnda anlama abasndan geri durmamaktadr. nk bu tecrbe, din hayatn, iinde gz ard edilemeyecek kadar nemli bir yere sahiptir. sel bir benlik tecrbesi yoluyla kutsalln kaynana yaklamann ok zel yaantlarna sahip olan mutasavvf bireyler kendilerini, yer yer modern psikoloji biliminin aklamakta yetersiz kald parapsikolojik hallerin ierisinde bulabilmektedirler. rnein tasavvufla ilgili eserlerin bir ksmnda anlatlan ve gnmzde bu yolu tercih ederek din yaantsn srdren kimi bireylerde de gzlemlenebilen olaanst ve nedensellik paradigmas erevesinde aklanamayan keramet denilen olaylar bu erevede zikredilebilir. Bunun yannda baz zel ibadetler, perhizler ve tekrarlanan ritellerle duygusal/sezgisel btncl bir bilin geliimine bal olarak yaanan benlik geliimi evreleri sonucunda bireysel benliin erimesi ve evrensel benlik denilebilecek olan yeni bir benlik durumu sz konusu olabilmektedir. Konuyla ilgili olarak Wincox, kendini gerekletirmi insann bilinli, mekanik olmayan ve bakalarndan daha fazla
11 12
Hkelekli, Din Psikolojisi, Ankara, 1993, ss. 319-320. R. Hood, B. Spilka, B. Hunsburger, R. Gorsuch, , The Psychology of Religion,(An Ampirical Approach), Second Edition, New York, 1996, s. 227. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
77
ilev gren birisi olduundan sz eder. Ancak, bu evreye nasl ulalaca konusunda elimizde yeterli bir bilgi olmadn belirterek, sufizmin aklad kendini gelitirme srelerinin ileyii ile kmil insan olmann yollarn gsterdiini syler. Ona gre bylece yaanan tecrbeler sonucu birey, yaad ciddi dnmlerle kendiliinden daha yaratc ve stn salkl hale gelmi olacaktr.13 te Din Psikolojisi ve Tasavvuf bilimleri arasndaki ilikileri daha ak olarak ortaya koyan btn bu ve benzeri almalarn yannda, sistematik Din Psikolojisi kitaplarnn pek ounda Tasavvuf Psikolojisi yahut mistisizm veya slam Mistisizmi balklar altnda tasavvuf hayatn psikolojik deerlendirmelerine yer verilmitir. Ancak bunu yaparken, Gunonnun belirttii gibi, manevi olann, pisiik olana indirgenmesi yahut psiik olann manevi bir e olarak grlmesi gibi bir yanlgya dmemek gerekir.14 Yntem ve Aratrmann Snrlar almamzda yukarda belirtilen ilke ve kurallar erevesinde hareket edilmeye allacaktr. Bunu yapmak iin de nemli tasavvuf isimlerden biri olan, Muhyiddin bnl- Arabnin15, tm eserlerinin zeti kabul edilen Fussl-Hikem ve erhleri arlkl olmak zere, yeri geldike dier eserlerinden yararlanlarak, onun kiilik konusuna yaklamlar zerinde durulacaktr. lkemizde tasavvuf alan dnda bnl-Arab zerine yaplan almalara bakldnda, genellikle onun dncelerinin, tasavvuf felsefesi erevesinde deerlendirilerek, bir tr din felsefesi alan ierisinde tartlm olduu anlalmaktadr.16 Ancak insan ve davranlarn, kendi vahdet-i vcud17 anlay ereveLynn Wincox, Sufzm ve Psikoloji, ev. Orhan Dz, stanbul, 2001, ss. 179180. 14 Rene Guenon, Niceliin Egemenlii ve an Alametleri, ev. Mahmut Kank, z Yay. , stanbul 1990, s. 279. 15 Makalenin bundan sonraki blmlerinde bu isim genellikle kendisiyle ilgili yazlarda yapld gibi ksaltlarak bnl-Arab eklinde verlecektir. 16 Sleyman Uluda, bn Arab, nsz, Ankara,1995, s. XI. 17 Vahdet-i Vcud vcutlarn birlii anlamna gelir. bnl-Arabiden nceleri var olan bir kavram olmasna karn, daha ok onunla zdeletirilmitir. Kavram, Tanr ile dier varlklarn birliini anlatr. Ancak, benzer anlamda kullanlan panteizmle ayn ey deildir. Eraydnn belirttiine gre, iki doktrinin en nemli ayrm noktalar, Panteizmdeki Tanr-alem ilikisinde varlkla13
78
M. Doan KARACOKUN
sinde, Allah-insan ve Allah-lem-insan ilikisi balamnda ele alan ve bu iliki srelerinin sevgi motifiyle anlaml olduunu vurgulayan bnl-Arabnin insan ve davranlarna ilikin dncelerinin Din Psikolojisi bilimi erevesinde de ele alnmas gerektii inancndayz. Burada hemen belirtmeliyiz ki, yapma ura iinde olduumuz psikolojik deerlendirmelerle, onun eserlerine yeni bir alm getirme gibi bir dncede deiliz. Amacmz, yzyllardr tasavvuf hayata yn veren nemli eserlerden biri olan ve bnl-Arabnin dier tm almalarnn da bir zeti mahiyetinde olan Fuss bata olmak zere, yeri geldike ilgili dier baz eserlerini de, bu adan inceleyebilmektir. Bunu yapmaktaki amacmz, sadece, tasavvuf yaanty tercih eden insan ve davranlarn psikolojik adan tanmaya katk salayabilmektedir. nk bize gre, tasavvuf psikolojisi yahut sufi psikolojisi denildiinde, onun eserleri ve zellikle eserlerinden, bu tr insanlar tarafndan en ok okunan ve en ok erh edilmi olan Fususl-Hikem, bu alanda alan insanlara katk salayacak bir materyal olarak, psikolojik deerlendirmeye ihtiya duymaktadr. Bu tr almalar arttka, Modern Psikolojinin, insanln dnce tarihindeki kkenlerini grebilme imkn da elde edilebilecektir kanaatindeyiz. Hi phesiz, bir makale snrlar ierisinde, bylesi nemli bir tasavvuf ismin tm psikolojik ynlerini deil, sadece bir ynn ele almak daha bilimsel ve doru bir yaklam olarak gzkmektedir. Bu nedenle makalemizde arlkl olarak bnlArab dncesinde kiilik konusu zerinde durulacak, yeri geldike ve konuyla ilgisi balamnda insan psikolojisine ilikin kimi yaklamlarna da deinilecektir. Bu yaplrken ncelikle tasavvuf-kiilik ilikisi zerinde durulacak daha sonra ksaca, bnl-Arabnin hayat ve eserleri konusundaki bilgilere yer verilecektir. Bunun yan sra zellikle ana kaynamz olan FussulHikemin ierii, konular ve bu erevede psikolojik deeri ksaca aktarlmaya allacaktr.
rn Tanrnn bir paras ve zdei olmalarna karn, slam/Tasavvuf dncesindeki Vahdet-i Vcut doktrininde, Tanr ve insan birebir ayn deildir. Geni bilgi iin bkz. Seluk Eraydn, Ahmed Avni Konuk Hayat ve Eserleri, Fussul-Hikem Terceme ve erhi I, (Ahmed Avni Konuk), Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, II. Basm, stanbul, 1994, ss. 47-62. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
79
Tasavvuf ve Kiilik Tasavvufun gayesi, Hakkn rzasn kazanmak iin nefisleri temizlemek, gzel ahlak sahibi olmaya almak, ksaca Allah ve Resulnn ahlakyla ahlaklanmak18 eklinde aklanmaktadr. Bu durumda sf kiilik, bu gayeye ulamak iin aba harcar. Davranlarn buna gre dzenler. Buna gre tasavvufi hayatn ngrd kiilik, dnyann nimetlerine dnk ihtiraslar aabilen, Allahla birliktelik duygusuyla dnyaya ve evresine bakan, sevgi ve merhametle davranan insandr. Nitekim tasavvuf bykleri, tasavvufu bo el ve ho kalp19 eklinde tanmlarlar. Ancak bu dnce ve duygulara sahip olabilmek belli bir eitimi gerektirir. te bu adan tasavvuf, bir tr manev kiilik eitimi sistemi olarak da grlebilir. Hatta bu yle bir sistemdir ki, herkesin eitimi ayn olmaz. Tasavvuf eitimde, bireyin miza zellikleri son derece nemlidir. Eitim verilirken her eyden nce bu dikkate alnr. Tarihsel srete tasavvuf topluluk ve organizasyonlara baktmzda, bunlarn resm olmayan birer eitim kurumu gibi ilev grdkleri anlalmaktadr. Bu balamda tasavvuf ilmi, slmn ruh cephesine talip olmu ve bu ynyle Mslmanlar eitmeye almtr demek yanl olmayacaktr.20 Bu eitim srecine giren bireyler, bir tr hiyerarik bir ekilde nefsin aamalarn geerek, kmil insan olmaya doru yol alarak kiilik ve benliklerini eitirler. Genellikle bu eitim, bir eitici gzetiminde olur. Bu eitim srecini tercih eden bireyler, din ve ahlak davranlar gerekletirmek ve srekli kiilik zellii haline getirebilmek iin bir tr iselletirme eitimi alrlar. Bu eitim srecine girebilmek yahut bu tr bir yaantya ynelmek ise, eitli faktrlerin etkisiyle gerekleir. lkemizde yaplan bir aratrmaya gre, gnmzde tasavvuf hayat tercih eden bireylerin, bu tr bir yaantya ynelmelerinde, evrenin etki ve telkini, yaanlan kimi bireysel manev tecrbeler, anne-baba etkisi, bir yaknn lm ve einin etkisi gibi faktrler etkili olmaktadr.21
18 19
20 21
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2004, s. 56. Abdlkerim El-Kueyri, Risale-i Kueyri, ev. Ali Arslan, stanbul, 1980, s. 326. akir Gztok, Tasavvufta ahsiyet Eitimi, stanbul, 1996, s. 159. Muammer Cengil, Tasavvuf Yaantya Ynelmede Etkili Olan Psikososyal Faktrler, Tasavvuf Dergisi, Yl, 4, Say, 11, Ankara, 2003, s. 238. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
80
M. Doan KARACOKUN
Tasavvuf eitim, kendi ierisinde son derece sistematik ve grelik zellii arz eder. Bu eitimde her eyden nce, bireyin kiiliinin miza yn dikkate alnr. nk miza bireyin yaratltan gelen duygusal yndr. Mutasavvflar, dinin hkmlerinin herkes iin ayn olmasna karn, bireyin miza ve eilimleri dikkate alnarak bir eitim verilmesi yolunu benimsemilerdir. Onlara gre ama ayn olmakla birlikte, tasavvufta farkl manev eitim yolunun izlenmesinin temel nedeni de budur.22 Bireyin eitli kiisel hastalklarna, yani onu ihtirasa ve benlik duygusunu ne karmaya gtren zayf ynlerine kar, onun mizac da dikkate alnarak zel eitim uygulamaktr. Bylece birey, i dnyasnda manev bir yolculua karak ruhsal geliimini srdrr.23 Bu bireyi Tanryla btnlemeye hazrlayan manev geliim sreci, metaforik olarak, yokluk tepesine trmanmak24 eklinde nitelendirilir. Sf dilinde bu srecin ismi seyr slk olarak isimlendirilir. Tasavvuf literatrde seyr, cehaletten ilme, kt huylardan gzel ahlaka, kulun fani varlndan Hakkn varlna ynelmektir. Slk ise, tasavvuf yoluna girmi kiiyi Tanryla birleme ve btnlemeye hazrlayan ahlak eitimdir.25 Bu srete, bireyin duygu, dnce, tutum ve davranlarnda srekli olagelmesi muhtemel tm deiim ve manev geliimler, onun kiilik yapsnn belirleyicileri olacaktr. Peki bu sre, en genel ekliyle nasl bir seyir takip eder? Birey, ne tr kiilik atmalar yaayabilir? Bu srete olumlu ve olumsuz anlamda etkili olacak olan mekanizmalar nelerdir ve ne tr ilev grrler? te btn bu sorular, tasavvufun kiilik konusunda ortaya koyduu yaklamlarn temel zeminlerini oluturur. Biz de imdi ksaca nemli baz mutasavvflarn bu sorulara cevap olabilecek aklamalar ekseninde, tasavvufun genel olarak insan kiiliine ilikin zmlemelerini, yani bir dier deyile, kiilik teorisinin temel noktalarn ve bunun ileyiine ilikin yaklamlarn aktaracaz. Tasavvufun geleneksel kiilik anlayna gre, her ne kadar insan, beden ve ruhtan olusa da, ruh yn daha nemlidir. Daha dorusu, insann asl z ruhudur. Ruh insanda olduu
22 23 24
25
Kadir zkse, Tasavvuf ve Gnl Eitimi, Ankara, 2007, ss. 17-19. Adem Ergl, Kuran ve Snnette Kalb Hayat, stanbul, 2000, ss. 73-76. ehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, mk- Hayal, haz. Dursun Grlek, stanbul, 2002, ss. 21-23. Kadir zkse, a.g.e., s. 13. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
81
srece insan gren, duyan, dnen ve konuan bir varlktr.26 te eitli psikolojik mekanizmalar ve ilevleri de, bu ruhla ilintilidir. Bu mekanizmann en temel kavram, merkez ileve sahip olan kalptir. Btn mutasavvflar iin kalp, ncelikli mekanizmadr. Aynen bireyin fiziksel varlnn temel organ olduu gibi, ruhsal hayatnn temel dinamii de kalptir. Eer kalp, ruhsal adan salkl olursa, kendisine ynelecek olumsuz etkiler karsnda bile gl olur ve manev adan gl ve huzurlu bir kiilii destekler. Aksi durumda bireyin, manen salkl bir kiilik yapsna ulamas mmkn deildir. Bireyin doru ve iyi din ve ahlak davranlara ynelmesi balamnda kalp, bir tr pusula gibi grlr.27 Bu durumda kalbin hangi yn gsterecei, daha dorusu bireyin kalbinin yol gstericiliinde ne tr davranlar ortaya koyaca son derece nemlidir. te bu noktada kalbin iletiim ve etkileim iinde olduu akl ve nefs kavramyla tanmlanan mekanizmalar da nemlidir. Burada hemen belirtelim ki, tasavvuf dncede ruh kavram, bata belirttiimiz genel anlamnn yannda, kalp zerinde olumlu tesirde bulunan zel anlaml bir mekanizma olarak da karmza kabilmektedir. Bu adan bakldnda ruh, kalbi perdelenmekten yani yaratla aykr ve din adan olumsuz grlen davranlara ynelmekten koruyan ahlak bir etkiye sahiptir.28 Tasavvufun nemli isimlerinden Muhasibi kiilie dnk psikolojik analizinde, hemen her nemli mutasavvf gibi mekanizmadan sz eder. Bunlar kalp, akl ve nefistir. Kalp, btn ruh ilevlerin merkezi olup, bireyin akn lemde balantsn da kuran nominal varldr.29 Akl, insandaki bilgi organ olup, iki yn vardr. Birincisi, tm insanlarda ortak olan dile getirileri anlama kabiliyetidir. Dieri ise akln pratik yn olan basiret yndr. Eer akl ilmin rehberlii ile bu ynnn ne karmazsa, nefsin etkisine girer. Nefs, kiilikteki igd, istek ve eilimler btndr. Kalbe etkide bulunur. Eer akl, olumlu ilev grerek kalbe k tutarsa, kalp bireyin olumlu davranlar yap-
26
27 28
29
Hseyin Aydn, Muhasibide Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 31; Peker, a.g.e., ss. 38-39. Ergl, a.g.e. , s. 11. Bkz. Muhammed Ecmel, Sufi Ruh Bilimi, Sufi Psikolojisi (Haz. Kemal Sayar), stanbul, 2000, ss. 7880. Hkelekli, Din Psikolojisi, s. 29. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
82
M. Doan KARACOKUN
masn salar. Aksi halde nefs kalbi perdeleyerek, kendi isteklerini gerekletirmesinin yolunu aar. Gazal, din ve ahlak kiiliin olumasnda etkili mekanizmalar aklarken, daha analitik ve geni yaklamlar ortaya koyar. Ona gre insann sahip olduu drt temel gd ve ilevleri nemlidir. Bunlar Rabbaniyet (Benlik gds), Behimiyyet (Fizyolojik gdler), Sebiyyet (Saldrganlk gds) ve eytaniyyet (ktlk yapma gds ) dr. Btn bu unsurlarn ileyii ise u ekildedir: eytniyyet (ktlk yapma gds), saldrganlk ve ehvetin merkezi olduu behmiyyet gdsn harekete geirir. Akl, bu gdnn iki unsuru olan saldrganlk ve ehveti birbirine ynlendirerek yattrr ve bylece Rabbniyet ne kar. Ancak, akl etkin ilev gremezse, Muhasibinin sisteminde olduu gibi, olumsuz gdlenmeler etkinleir. Bu durumda da, olumsuz din ve ahlak kiilik geliir. bnl-Arab ve Fussul-Hikemin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve nemi Asrlardr tasavvuf hayatn iinde olan insanlarn tutum ve davranlarn anlamada onlara yol gsteren bir dncenin sahibi olarak, bnl-Arab, Tasavvuf yahut Sufizm denildiinde gnmzde de ilk akla gelebilecek isimlerdendir. Nitekim halen tasavvuf evrelerinde eserleri en ok okunan, dnceleriyle tasavvuf hayata k tutan eserlerin banda gelenlerinden biri, onun Fssul-Hikem adl almasdr. bnl-Arab, 7 Austos 1165te spanyann Mrsiye ehrinde domutur. Atalarn Arap bir kabileden olmas nedeniyle bnlArab diye tannmtr. bnl-Arabnin daha gen yata iken tannm mutasavvflar tarafndan ziyaret edilen bir isim olmas vs., onun bu konudaki derinlik ve nemini gen yalarda kazandn gstermektedir. bnl-Arab, yeni yeni eyler renmek ve tecrbeler yaamak amacyla Endls iinde, Bat ve Afrika lkelerinde, sonra da Msr, Hicaz ve Anadolu blgelerinde seyahatlerde bulunmu-
83
tur. 60 yalarndan itibaren amda ikamet etmeye balam ve 80 yalar civarnda (10 Kasm 1240) amda vefat etmitir30. bnl Arab, verdii eserlere bakldnda ok retken bir insan olarak gzkmektedir. Geri kaynaklarda eserlerinin tam says konusunda farkl grler olsa da, saylar drt yze yaklam ve hemen tm tasavvufun eitli konularna ait olan kitap ve risaleleriyle o, sadece tasavvuf deil, slam dnce tarihi ierisinde en nemli isimlerin bata gelenlerindendir. ok saydaki eserleri arasnda ikisinin kapsaml olduunu syleyebiliriz. Bunlardan biri El-Futuhtul Mekkiyye f Marifetil Esrril Mlikiyye vel-Mlkiyye adl eseridir. bn Arab, zerinde uzun seneler alt bu eserini vefatndan ksa bir sre nce ancak tamamlayabilmitir. Onun ifadesine gre bu eser, ilk defa Mekkeye varp Kbeyi ziyaret ettii srada kendisine gelen feyizleri ve ilhamlar, Tnustaki dostu Ebu Muhammed Abdlaziz ile Abdullah Bedr el-Habeiye ama ve anlatma arzusu ile yazlmtr. Uluda, bu eseri bir tr tasavvuf ansiklopedisi olarak yorumlamaktadr.31 Alt blmden meydana gelen Futhat, adl eserin, eitli erhleri yaplmtr. Buna karlk, bn Arabnin, bu erhlerin, dier nemli ve kapsaml, daha dorusu ierii itibaryla tm eserlerinin zeti mahiyetinde olan Fussl-Hikeme yazlan erhler kadar ok olduu sylenemez. Yani, bnl-Arabnin Ftuhat adl eseri, Fuss kadar ilgi grmemitir. Alann uzmanlar, bunun nedeni olarak, Ftuhatn uzun ve hacimli olmasnn yannda, Fussun, hem bu eserin, hem de bn Arabnin fikirlerinin bir zeti olarak grlmesini ileri srmektedirler. te FusslHikemin nemi, bnl-Arabnin fikir sistemini z olarak ve kuatc bir ekilde vermi olmasdr.
30
31
bnl-Arabnin hayatyla ilgili geni bilgi iin bkz. Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara, 1995, ss. 3-58; Nihat Keklik, Muhyiddin bnul Arab Hayat ve evresi, stanbul, 1966; Ebul-Hasen Ali b. brahim el-Kr El-Badad, Muhyiddin bnul Arabnin Menkibeleri, ev. Abdlkadir ener, M. Rami Ayas, Ankara, 1972; Hdaverdi Adam, bn Arabi Kaza ve Kader, stanbul, trs., ss. 2-10; Claude Addas, bn Arab Kibrit-i Akmerin Peinde, ev. Atila Ataman, 2. bask, stanbul, 2003, ss. 309-326; Mahmut Erol Kl, Muhyiddin bnulArabde Varlk ve Mertebeleri, (Yaynlanmam Doktora Tezi), M.:S.B:E., stanbul, 1995, ss. 5-24. Uluda, a.g.e., s. 80. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
84
M. Doan KARACOKUN
bnl-Arabnin olgunluk dneminde ulat fikr zirveyi temsil etmektedir. Dier eserlerinden farkl olarak bnlArabnin grn tam ve eksiksiz ekilde iermektedir. Nitekim bu nedenle, Fuss, hakknda ok sayda eletiri ve mdafaalar ieren almalar yazlm ve bu almalarda bnlArabnin kiilii de deerlendirme konusu yaplmtr.32 bnlArab, bu eseri yazmadan nce sisteminin baz ynlerini dier eserlerinde ele alm ve ilemise bile, Fuss btn eserleri arasnda onun vahdet-i vcud fikrini en ak ekilde dile getirdii eseri olarak kabul edilir.33 Sekiz asrdan beri, yani yazld tarihten bugne kadar mutasavvf ve dnrlerin dikkatini ekmi olan Fuss, uslbu, ele alnan konular ve dile getirilen fikirleri ile anlalmas zor bir metindir. Bu anlalmazln esas sebebi, yazarnn belirttii gibi eserin, anlalmas g kapal ifadelerle yazlm olmasdr.34 Bu nedenle, tasavvuf bilim dalnda uzmanlar, eserin iyi anlalabilmesi asndan erhleriyle birlikte okunmas gerektiini ifade etmektedirler.35 Bunun dnda, Fussa ilikin olarak aktarlan, onun lahi vahiyle yazld yahut bizzat Hz. Muhammedin yazdrd tr, yazara ait olan kimi bilgiler, tamamen farkl alanlarda deerlendirilebilecek bilgiler olarak gzkmektedir. Bu adan bakldnda, bnl- Arabnin vahdet-i vcut retisinin bu eserin temel dayana olduu grlr. bnl-Arab eserinde, Allah, insan ve lem arasndaki ilikiyi ontolojik, epistemolojik ve metafizik yaklamlarla dile getirmitir. Kendi tasavvuf dnceleri ekseninde, oklukta teklii ve teklikte okluu idrak edebilmeyi, ikilikten kurtulup birliin srrna erebilmeyi, mutlak varlk olarak sadece Tanrya ynelebilmeyi, varlk mertebelerinin sonuncusu olan insann gereklii idrak edebilmesinin yollarn gstermiMahmud Erol Kl, Fussl-Hikem, TDV slam Asiklopedisi, C. 13, stanbul, 1996, ss. 230-237. 33 Ebul-Al Afff, bn Arab Hakknda Yaptm alma, bn Arabi Ansna (Makaleler), ev. Tahir Ulu, stanbul, 2002, s. 40. 34 Mustafa Tahral, Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcud le Alkal Baz Meseleler, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, ev ve erh. Ahmed Avni Konuk, haz. Mustafa Tahral, Seluk Eraydn, stanbul, 1994, C. I, s. 35. 35 zkse, Kltrmzde Yaayan Kitaplar, Fssl-Hikem ve Mesnevi rnei, (Yaynlanmam sempozyum teblii), Kltrmz ve Kitap Sempozyumu, Sivas, 2007, ss. 5-8.
32
85
tir.36 O halde, bu konu Fssta nasl gelitirilip aklanmaktadr? sorusunun cevab ile ksaca Fussun ieriinden sz edilebiliriz. Fussa gre, Allah, bilinmek ister. Ancak yaratt lem, onun bilinmesi konusunda yetersizdir. lem, Allahn tam anlamyla bilinebilmesi iin, bir ayna mesabesindedir. Ayn zamanda cilalanm, yani parlatlm olduu iin, bir cilaya ve onunla parlatlmaya ihtiyac vardr. te insan, bu aynann cilas olarak var edilmi ve Allahn kmil ekilde bilinmesini salamtr. Byle olunca, Allahn hakkyla bilinebilmesi, yani Allahn bilinme imknnn, ilevsel hale gelebilmesi iin insan kmile ihtiya olacaktr. bnl-Arab ye gre, bu durum yaratln temel gayesidir. nsan- kmiller ise, genelde btn neb ve veliler, zelde ise Hz. Muhammeddir. Yani Allah, insan- kmil olan bu Peygamberlerin hakikatlerinde tecelli ettii zaman, kmil anlamda bilinebilir. Fussl-Hikemin ana konusu, Allahn Peygamberlerin hakikatlerinde zuhr etmesi ve bylece bilinmesidir. Fussl-Hikem, yirmi yedi blme ayrlmtr. Her blme bir Peygamberin ad verilmitir. O, bunu yaparken, Tasavvuf hayata ait soyut meseleleri, somut konular halinde ortaya koymak istemitir.37 nsan ve Varolu bnl-Arab, insan varoluunu evrenin varoluunun amac olarak deerlendirir. O halde, ncelikle insan bilmek gerekir. nk insan olmadan lem ruhsuz bir bedene benzer. Bu nedenle o, lemin ruhu ve anlamdr.38 Yan sra insann ontolojik temeli, evreni de var eden Tanrdr. 39 Bu anlamda insan, zel ve zgn bir deer ifade etmektedir. nsan ancak, z itibariyle sahip olduu bu deeri, dier bir ifadeyle, Tanrsal z yaantladka, hayata ve lme ilikin tm srelerin anlamn
zkse, Kltrmzde Yaayan Kitaplar, Fssl-Hikem ve Mesnevi rnei, (Yaynlanmam sempozyum teblii), Kltrmz ve Kitap Sempozyumu, Sivas, 2007, ss. 5-8. 37 Uluda, a.g.e., s. 82. 38 bnl-Arab, Fussul-Hikem, tah. Ebul-Al Afif, Beyrut, 1980, s. 50; bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, stanbul, 2006, s. 77. 39 Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar, ev. Ahmed Yksel zemre, stanbul, 1998, s. 282.
36
86
M. Doan KARACOKUN
kavrar. bnl-Arabye gre bu deer yahut z Haktan baka bir ey olmayp40, insanlar, eitli insan sreleri yaantladka, bu z ilevsel klabilirler. bnl-Arabye gre, insann var olma nedeni, Tanrnn bilinme arzusudur. nsan, var oluunun anlamn kavrayarak bu arzuya hizmet eder. Bunu, halife terimi ile de balantl olarak yorumlamak gerekir. nk bnl-Arab dncesinde, insan varl iin temel oluturan, Tanrnn bilinme ve tannma istei, insann halife kimlii yahut ilevi ile de yakndan ilgilidir. Ona gre, insann halife olmas, lemi ynetmesi ve tm lemin ona itaat etmesi anlamndadr.41 bnl-Arab, insann halife olmas ve Tanrnn sretine gre var edilmi olmas arasnda iliki kurarak, halife terimini epistemolojik bir dzlemde yorumlar. Buna gre, insan Tanrnn sretine gre var olmusa, o zaman yalnzca Tanrnn lemi ynetiindeki halifesi deil, ayn zamanda Onun bilinmesi ve tannmasndaki yegne aratr. Bu ynyle halife sayesinde Tanrnn bilindii bir ara ve vekil haline gelir ki, halife kelimesi de bu anlam ierir.42 bnl-Arab dncesinde, tm varlklarn ilk belirlenme ve yeryznde var edilme noktas ayn- sbitedir.43 Bunlar Tanrda bulunan mmknlerin hakikati olarak tanmlanr. Adama gre, bunlara ilahi isimlerin glgeleri denilebilir.44 nk bunlar Tanrnn tecellileri olup deimezler.45 Kanunun kelm ve felsef boyutlar olmas hasebiyle, detaylar zerinde durmakszn, bu kavramn ilahi isim ve sfatlar eklinde grlebileceini syle-
40
41 42 43
44 45
bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, stanbul, 1992, s. 278. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 281. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 281. Ayan- sabite kavram, bir tr Jungun arketipleri ile benzer ynlere sahip gzkmektedir. bnl-Arab, ayan- sabiteleri mistik ve transpersonel yaant srecinde nemli bir ilk ve belirleyici nokta olarak grr. Ona gre tasavvuf hayat da, bir adan bunlarn tecrbesi ve idrakiyle ilevsellik kazanr. te bu erevede Jungun mistik tecrbe, arketiplerin tecrbesidir sz aradaki iliki ve benzerlii gstermesi asndan anlaml gzkmektedir. Konuyla ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Atum Okane, Manevi Rehberlik Sanat, Jung Psikolojisi ve Tasavvuf, Spiegelman- nayet Han-Fernandez, ev. Kemal Yazc, stanbul, 1994, ss. 63-94. Adam, a.g.e., s. 179. A. Avni Konuk, Fussl-Hikem Terceme ve erhi I, stanbul, 1987. ss. 2324. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
87
yebiliriz. Bunlar, tm evrenin ve bu arada insan var oluunun kaynan olutururlar. bnl-Arab ye gre bunlar, Rahmann nefesinden vcut bulmu kelimelerdir. Bu ynyle bnl-Arab, insan var oluunun kaynan, Tanrnn kelmyla izah etmektedir.46 Buna gre, yn- sbiteden ortaya kan objeler ve bu arada insan, Tanrnn bir uzanm olmaktadr. Varlklarn yn- sbiteden ortaya kmalar yahut yansmalar iki aamada gereklemektedir. bnl-Arab birinci aamaya Feyz-i Akdes, ikinci aamaya Feyz-i Mukaddes adn verir. Feyz-i Akdes, Tanrnn mutlak bilinmezlik mertebesinin ilk tecellisi olup, bununla yn- sbite birbirinden ayrr.47 Olaya insan var oluu asndan baktmzda, insann varolusal zn oluturacak ilah nitelikler ortaya kar. Feyz-i Mukaddes ise, ikinci tecelli olup, yn- sbitenin dta var olmas olaydr.48 Tm varlklarn ve varlklarn merkezi olan insann, fiziksel olarak ortaya kmas ve bunun srekli devam etmesi, bu ekilde balar. bnl-Arabye gre, bu ekilde var olan insan, ayn zamanda, bir tapnma ynelimi iindedir. Bu insann dine duyduu ihtiya nedeniyledir. Ancak bu ihtiyac gdleyen arzu gcdr. Bu balamda onu motive eden ey, aktr. Tabiatyla her insan mutlaka bir eylere tapnr. Bu tapnma bazen mutlak snrl ve belirli bir eye de ynelebilir. bnl-Arabye gre, doru yahut yanl, her tr din inan ynelimleri, bir tr inanma zorunluluunun sonucu olup, insann bilme imknlarnn snrlar ile ilgilidir.49 bnl-Arab, insanlarn snrl ve belirli varlklara yahut nesnelere ynelik ve eylemlerini, onlarn yaratllarnda var olan Rablk ile aklar. Aslnda bu ayn zamanda insanlarn Tanr Tasavvurlar anlamnda aklanabilir gzkmektedir. Nitekim Demirli, Fussu erhederken, bu erevede yaklamlarda bulunmutur.50 Buna gre, bnl-Arabnin lah Mtekd dedii tasavvur biimi, her bireyin yahut bireylerin kendilerine zel Tanr tasavvurlardr. Burada bir tr, sahip olunulan din inan46 47 48 49 50
bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab,
Fussul-Hikem, Fussul-Hikem, Fussul-Hikem, Fussul-Hikem, Fussul-Hikem,
ev. ev. ev. ev. ev.
ve ve ve ve ve
er. er. er. er. er.
Ekrem Ekrem Ekrem Ekrem Ekrem
Demirli, Demirli, Demirli, Demirli, Demirli,
s. s. s. s. s.
292. 394. 394. 347. 330.
88
M. Doan KARACOKUN
lar erevesinde, insann kendi i dnyasndaki Tanr anlaynn da yanstlmas sz konusu gibi gzkmektedir. Bu tr zel Tanr anlaylarn, bnl-Arab Rabb- Has kavramyla aklar. Nitekim ona gre insanolu, rubbiyet (ilhlk) ve ubudiyet (kulluk) sfatlarna birlikte sahip olduundan, baz insanlar nefislerinde bulunan rubbiyet kudretini, kendilerine isnad ederek yanlmlar ve Firavun gibi "Ben sizin en byk Rabbnzm" iddiasnda bulunmulardr. Bazlar da bu rubbiyet kudretini baka bir eyde grm, hemen onun ilh olduuna karar vermiler ve ona kulluk etmeye balamlardr. Mesel: Gnein bitkilere tesir eden ve hayat veren etkisini grnce, onu mabd edinmilerdir. bnl-Arab dncesinde gerek anlamda Tanr algs, ancak vahiyle bilinebilir ve sevgi de bu vahiyle pekiir.51 Grld gibi bnl-Arab dncesine gre, gerek Allaha, gerekse onun dnda kutsallk yklenen ve tapnlan baka eylere olsun tapnma olaynn psikolojik kayna ayndr. Olay, herkesin nefsinde ve inancnda tasavvur ettii eye tapmasndan ibarettir.52 bnl-Arabye gre, insan doas iyilik ve ktle dnk ynelimlerinin her ikisini de, kendisinde barndrarak var olur. Bu anlamda insan bir noksanlk yahut zayfl da tayarak var olmutur. bnl-Arabye gre, varoluun iinde byle bir noksanln ve zayfln bulunmas da, var oluun mkemmelliindendir. nk insan ona gre yaylm, geni ayrntlar eklinde olan lemdeki btn gerekliklerin bir toplam, bir zetidir.53 nsan irade gcyle iyi yahut kt durumlardan birine ynelir. nsann yapmas gereken, iyiyi ktden ayrt edebilecek dzeyde algda seicilik gstermesidir. Bu seiciliin gereklemesi, temelde insann doasnda var olan potansiyeli gerekletirmekle ve Peygamberler vastasyla gelen ilahi hkmlere uymakla mmkn olur. Aksi halde alg aldanmalar sz konusu olabilir. rnein insanlar, kendi hevalarn yahut d dnyadaki herhangi bir varl Tanr olarak grebilirler. Bu durumda, doru din anlaynn zn oluturan Tanrya itaat ve teslimiyyet gerek51
52
53
bnl-Arab, lahi Ak, ev. Mahmut Kank, 2. Bask, stanbul, 1992, s. 38. bn Arab, Futuht- Mekkiyye, C. 4, Msr, trs., s. 279; Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, stanbul, 1992, s. 291. bn Arab, Marifet ve Hikmet, ev. Mahmut Kank, 5. Bask, stanbul, 2005, s. 117. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
89
lememi olacaktr. bnl-Arabye gre bu durum, insann gerei ve Hakk, yaratklarn sretlerinde gizlemesi eyleminin addr.54 bnl-Arabye gre, insanlarn hevalarn ilh edinmeleri ve tpk hayvanlar gibi kuralsz yaamalar mmkndr. Onun bu grlerinin gerisinde u ayet yatar: "Hevsn kendisine ilah edineni grdn m? Onlara sen mi vekil olacaksn? Yoksa onlarn ounu hakikaten sz dinlerler, yahut akllanrlar m sanyorsun? phesiz ki onlar drt ayakl hayvanlar gibidirler.55. Buna gre, Allahtan baka tapnlan ilha hev denilmektedir. nsann var oluu ve davranlarnn zne sevgiyi yerletiren56 bnlArabye gre sevgi, arzu balarndan zel bir ba dr57 ve ancak yoklua ermekle birlikte ortaya kar. Ona gre insan zaten yoktur. Varlk algs ancak hayalidir. Yanlsamayla var olduunu zannettii varln, birey yeniden yok olarak alglad zaman gerek sevgiye ular. Sevgi, bnl-Arabye gre insan aktif ve retken yapan bir sretir. nsan, severek, sevgiyi yaantlayarak var olmak ister. Ancak gerek anlamyla yaandnda sevgi ona, varlk deil, ancak kendi anlamn ve gerek varl kefedebilmesi anlamnda bir var olu imkn sunar.58 bnl-Arabdeki, sevgi ve varolu zerine yaplan bu deerlendirmeler bize, modern psikolojinin youn bir ekilde sevgi konusu zerinde duran ismi Erich Frommun ayn konudaki yaklamlarn hatrlatmaktadr. Ona gre de sevgi, yaam anlamlandrma ve bireyin kendini gerek anlamda var edebilmesinin temel etkenidir. Ancak her iki sevgi yaklam arasndaki ok temel bir fark gzden karmamak gerekir. bnl-Arabde sevgi, yokluk tecrbesiyle gerek ilevi ve anlamn kazanrken, Frommda tam tersine bireyin kendine dnk varlk algsnn glenmesiyle bu anlam kazanlr. Yani Fromma gre, insan kendini var ettike, hayatnn anlamn kavrayarak kendini gerekletirebilir. Ona gre, bnl-Arab ve dier baz tanr merkezli
54 55 56
57 58
bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 307. Kuran- Kerim, Furkan Suresi, 25/43-44. bnl-Arab, El-Kitabul- lm Bi aret-i Ehlil- lham, Resail, Haz. AbdlKerim En-Nemr, 3. Bask, Beyrut, 2004, s.78. bnl-Arab, Futuhatl-Mekkiyye, C. 2, s. 327. bnl-Arab, Futuht- Mekkiyye, ayn yer. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
90
M. Doan KARACOKUN
inan sistemlerinin savunucularnn syledikleri onda yok olmak suretiyle Tanryla birleme tecrbesi, insana zarar veren ve kiiliini yok eden bir sevgidir. O, bu tr bir sevgiyi, insann retkenliini ve yaama sevincini yok eden bir sevgi tr olarak ortaya koyar.59 Bu iki sevgi yaklam arasndaki daha temel fark, insana bakla ilgilidir. nsan merkeze alan ve Tanryla btnleme tecrbesinde Tanrnn insanda yok olmas gerektii kanaati tayan Fromm dncesi dikkate alndnda, onun sevgiye ilikin yorumlar daha iyi anlalacaktr. Ona gre, insan sevgiyi doru ve youn yaamakla Tanry da aarak bir birlik duygusu elde eder. Ancak bu birlik, insann dier insanlar ve doayla salad btnlemeyle elde edilebilir. Oysa bnl-Arab iin gerek varlk insan deil, Tanrdr. O halde insan retken ve aktif yaama katacak olan sevgi, Tanrda insann yok olduu ve birlik duygusunu bylece yaad bir sevgi trdr. O, hevann da aslnda bir sevgi tr olduunu syler. Ona gre heva, her hangi bir ya da bir ok varlkla kavuma sevgisidir.60 Buradan hareketle bnl-Arabde insan davranlar ve kiilik geliimi ile ilgili temel kavramlardan biri olan sevginin farkl trleri olduu anlalmaktadr. Peki ona gre insanlarn yaantlad sevgi trleri ve zellikleri neler olabilir? bnl-Arab, insanlardaki sevgi ynelimlerinin ierikleri ve iddetleri itibaryla drde ayrlabileceinden sz eder. Bunlarn maddeler halinde yle aklayabiliriz: 1. Heva: Heva, bnl-Arabnin tanmlamasna gre, bir tutku ve birdenbire ortaya kan bir sevgi ynelimidir.61 Bu adan Tanr, insanlar uyarmakta ve bu tutkunun onlar farkl sevgi nesnelerine ynelterek kendi yolundan alkoyacan haber vermektedir. nk byle sevgi eilimi, insan zerinde akln bandan alacak derecede etki yapar.62 Yani bu gl sevgi yneliminin gerekleim srecindeki nesnesi, Tanr dnda ama Tanr gibi alglanan eylerdir. Nitekim bu nedenle Tanr, insan uyararak, hevasna kesinlikle uymamasn ister.
59
60 61 62
Erich Fromm, Psychoanalysis and Religion, Thirteenth Printing, New Haven, 1963, ss. 49-51. bnl-Arab, lahi Ak, s. 89. bnl-Arab, lahi Ak, s. 88. bnl-Arab, lahi Ak, s. 89. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
91
2. Hubb: Sevginin youn ve merkez olarak yneldii nesnenin Tanr olduu, dier eylerin Tanr gibi sevilmedii bir sevgi trdr.63 3. Ak: Hubb denilen sevgi trnn insan btnyle kuatmas, insann gznn sevgiliden baka hibir eyi grememesi durumudur. yle ki bu sevgi, insann tm benliini kuatr. nsan bakt her eyde sadece sevgilisini grr. te insann hayatnn her ann kuatan bu ar sevgi trnn ad aktr.64 bnl-Arabye gre ak, kendi iinde e ayrlr. Bunlar tabii, ruhani ve ilahi ak diye isimlendirilirler. Ona gre tabii akta sevilen nesne ne olursa olsun, ama kendini tatmindir. Ruhani ak ise, tasavvuf aktr. Ama, akla maukun asl birlikteliinin idrakidir. Akn bir dier eidi olan ilahi ak ise, dier ak trlerinin de kayna olan ezeli bir aktr. Ona gre, dierleri ancak bu akn birer trleri olarak grlebilir.65 4. Vedd: Hubb , ak yahut heva, hangi tr olursa olsun, sevginin kararl ve devaml olmas vedd diye isimlendirilir. Sevginin vedd eklinde olumu bir ekli insanda yaandnda, ister iyi, ister kt hayatnn her annda sevginin etkisi ayn sreklilikte olur.66 bnl-Arabinin hayatna baktmzda, onun bu sevgi trlerini sadece birer teorik bilgi eklinde aktarmakla kalmayp, kendi kiisel sevgi yaantlaryla da btnletirdiini grmekteyiz.67 bnul-Arab Dncesinde Kiilik Daha nce belirtildii gibi insan, sahip olduu potansiyel g ve yetileri ilevsel klabilmek amacyla var edilmitir. bnlArabye gre bu potansiyel g ve yetiler Tanrsaldr. Bu durumda her insanda bir Tanrsallk vardr. Byle olduu iindir ki, nceki blmde aktarld gibi, yer yer nefsini ilah edinen insanlar olabilmektedir.68 Oysa her insanda var olan bu Tanrsal
63 64 65
66 67 68
bnl-Arab, lahi Ak, ss. 91-92. bnl-Arab, lahi Ak, s. 92. Ebul-la Affifi, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet Da, Samsun, 1998, ss. 165-166. bnl-Arab, lahi Ak, s. 93; Futuhat- Mekkiyye, C. 4, s. 59. Bkz. Claude Addas, a.g.e., s. 53 vd. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 64. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
92
M. Doan KARACOKUN
g ve yetiler, hibir zaman insan Tanr klacak yahut Tanry insana indirgeyecek bir durum deildir.69 nk insandaki Tanrsallk, onun Tanrdan bir tecelli olmas nedeniyledir. nsan, psikolojik olarak, Tanryla ve evrenle birlikte olma ve btnleme ynelimi tar. Bu noktadaki en byk gc de, Allahn insana kendi ruhundan flemi olduu iindeki bu Tanrsallkta bulur. Bu yaklamyla bnl-Arab, insan, sahip olduu potansiyel g ve yetiler dolaysyla, Tanrnn yerine koyan, baz hmanist ve ateist var oluu dnrlerden, konumuzla ilgili asndan zellikle insanda Tanrya ait niteliklerin var olduunu iddia eden kimi psikolog ve psikiyatristlerden ayrlmaktadr.70 Konuya insan asndan bakldnda, insan-Tanr ilikisi balamnda bir zorunluluk gzkmektedir. Yani her ne kadar, mutlak yani kesin varlk Tanr olsa da, var olduu srece insan bir Tanrsal ynelim iinde olacaktr. Bu yaklam, psikoloji tarihindeki pek ok ismin de paylat bir dncedir. rnein Erich Fromm, insann mutlaka byle bir ynelim iinde olacan belirtir.71 Ancak bnl-Arabye gre, bu ynelimin kayna, hakikatte varln ana kayna olan Tanr olduu halde, Fromm iin olayn psikolojik temelleri farkldr. Fromma gre, tam tersine, tapan da, taplan da insann kendisi, yani kendine ait gleridir. nk Tanr kavramnn, insann algs dnda bir gereklii yoktur. Tanr, tmyle insann iyi ve gzel bir hayat iin tad umut ve zlemlerinin dourduu, bir tr insann var oluunu srdrme abasnn rndr.72
69
70
71 72
bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 61; Affifi, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 42. Freud, Fromm ve dier bir ksm psikologlar, insann sahip olduu potansiyel g ve nitelikleri gelitirerek ilevsel kldklarnda, Tanrnn yerini alacana inanrlar. nk gerekte Tanr, insann yaratt ve yanstt bir eydir. Kimine gre baba figr, kimine gre de eminlii temsil eden annenin yanstlmasyla var olmutur. Geni bilgi iin bkz. Sigmund Freud, The Future of An Illusion, trans. W.D.Robson-Scoot, London, 1962, ss. 14-15; Edward P. Shafranske, Freudian Theory and Religious Experience, Handbook of Religious Experience Ed. Ralph W. Hood, Birmingham, 1995, s. 20; Ali Kse, Freud ve Din, stanbul, 2000, ss. 119-135; Erich Fromm, You Shall Be As Gods, New York, 1966, s. 18 vd; Psychoanalisis and Religion, thirteenth printing, New Haven, 1963, ss. 50-51; M. Doan Karacokun, Ateist Bir Mistik Erich Fromm, ss. 103-115. Fromm, Man For Himself, New York, 1947, s. 47. Geni bilgi iin bkz. Fromm, You shall be as Gods, s. 18, 152-153; V.I. Dobrenkov, Erich Fromm ve yeni Freuduluun Eletirisi, ev. Oya TangrDinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
93
Hmanist psikolojinin kurucusu olarak kabul edilen Abraham Maslowda da ayn yaklam, grmek mmkndr. Ona gre de Tanr, insann kendini gerekletirme srecinde sahip olduu toplam yeteneklerin bir sembol olup, akn bir boyutu yoktur.73 Yani insan doasndaki Tanrsallk, yine insana ait bir g olup, insann Tanrsallk srecini yaantlarken gelecei niha nokta, kendi tesinde gereklii olan bir Tanryla btnleme deil, tersine insann Tanr gibi olduu bir durum olarak gzkmektedir. Oysa bnl-Arabiye gre, insann yaratl itibaryla sz konusu olan zayfl74 ve asl nemlisi, kendisine bu Tanrsall veren Kutsal Varln, mutlak gc elinde bulundurmas, insan bir noktadan sonra onunla btnleme sz konusu olmadka gelitirmeyecektir.75 Kutsalla yaknlama ve onunla btnleme noktasnda ise, zaten insan Tanrnn varl ile btnleme arzusuyla kendini onda yok etmektedir. Bu erevede hmanist psikolojinin iki yaklam zerinde durarak benzerlik ve ayrm noktalarn belirtmek istiyoruz. Hmanist psikoloji, insan, potansiyellerini gerekletirdii anda bile kendini ama noktasnda grmemektedir. nsann en nemli aknlk noktalar Fromma gre, dier insanlarla ve doayla btnlk duygusu yaamadadr.76 Yani varln btnsel birlii ve hengi sz konusu olmaktadr. Ancak varlk tesi yahut metafizik, sadece insann algsndan ibaret olup, gereklii sz konusu olamamaktadr. nsann yok olmas, yani lmesi ise, bir tr yenilgiyi kabullenmenin yannda, insann yeniden ayrld doayla btnlemesi anlamna gelir.77 bnl-Arab, aknl, ikinlikle buluturur ve bu aamay, hmanist ve var oluu dnrlerin aksine, Tanryla btn-
73
74
75 76
77
Levent Key, stanbul, 1979, s. 42; Karacokun, Ateist Bir Mistik Erich Fromm, Samsun, 2006, ss. 103-115. Ali Ayten, Psikoloji ve Din (Psikologlarn Din veTanr Grleri), stanbul, 2006, s. 119. Ayrca geni bilgi iin bkz. Abraham Maslow, Religious, Values and Peak-Experiences, New york, 1972, ss. 19-40. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 165; William Chittick, Hayal Alemleri, bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev. Mehmet Demirkaya, stanbul, 1999, s. 214. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 239. Bkz. Fromm, Barn teknii ve Stratejisi, ev. Fevzi Emir-Kaan H. kten, stanbul, 1996, s. 18. Fromm, The Sane Society, London, 1963, s. 38. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
94
M. Doan KARACOKUN
leme noktas olarak grr.78 Cinsel akn bile, temelde insann Allahta yok olma ve onunla var olma (Fen Fillah Bek Billah) srecine dnk bir eylem olduunu, yani insann pek ok doal ve zorunlu davranlarnn bile bu amaca hizmet ettiini belirtir.79 Nitekim btn mutasavvflar iin, insann ulatrlmak istendii en st nokta fen fillah makam denilen, Allahta yok olarak var olma evresidir. Shafii, konuyla ilgili bir makalesinde, bu evreyi bir tr zihinsel oaltm ve ruhsal dinginliin saland evre olarak yorumlar. Bu an yaayan kiinin dnyann btn yklerinden kurtulmu olma psikolojisini tadn belirtir. Ona gre fena halini yaayan bir kimsenin yaayaca dier psikolojik sreler unlardr: Sessiz bir sevin ve derin bir evk, isel ve dsal uyaranlara kar artm duyarllk, glenmi alglama, iindeki ve dndaki gaybi ritimlerin farkna varma, gelecekteki olaylarn kefi, paralar gibi btnn de bilincinde olma, azalm isel atmalar, artm gven, kesinlik ve her eyle btnleme hali80 bnl-Arab, bu btnlemenin ana unsuru olarak, tm varln var edicisi ve yeniden dnecei Tanry grrken, ayn btnleme tezini savunan Fromm, temel unsur olarak doay grr. Ona gre, tasavvuf dncede de var olan ilk ayrlk ve btnleme arzusu, insann doayla ilikisinde sz konusudur.81 bnl-Arab ve dier sufi dnrlerin neredeyse tamam, aslnda gerek anlamda hayatn anlamn kavramay bu noktada grdkleri gibi, lmn yani fiziksel yokluun anlamn da, ayn yoklukta varlk noktasnda grrler. Nitekim bu durum, sufce yazlm u iirlerde ifade edilen eyden bakas deildir: Ko lm endiesisin/k lmez bkidir, Ne uzak, ne yakn bize lm/lmszl tattk ne yapsn bize lm bnl-Arabye gre, yaarken ve ldkten sonraki Allah ile bir olmak, btnlemek, meram tam olarak anlatmamaktadr. Ama, gerekte, Allahla bir olmak deil, onunla bir olmann an78
79 80
81
Geni bilgi iin bkz. Affifi, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, ss. 42-49. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev Nuri Gencosman, s. 329. Muhammed Shafii, Varolusal Vuslat Benlikten Kurtulu, Sf Psikolojisi (Kemal Sayar), s. 93. Fromm, The Sane Society, s. 38; V.I. Dobrenkov, Erich Fromm ve yeni Freuduluun Eletirisi, ev. Oya Tangr-Levent Key, stanbul, 1979, s. 41. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
95
lamn kavramaktr. Ona gre, insan zaten Allahla birdir.82 nk her eyden nce beliren ve grnen ancak tek varlk olan Allahtr.83 Hi phesiz tasavvufi anlaya gre, Allahla birlik, insan- kmil denilen olgunluk noktasnda ulalabilecek bir durumdur. Hayatn da, lmn de anlam bu evrede tmyle kavranr. Buna gre, hayatn anlam kavrandka, lmn de anlam kavranmaktadr. Varoluu Psikolojideki lm anksiyetesi, bu aknlk srecinde bir tr lm mutluluuna bile dnebilmektedir. te Hz. Mevlana lm eb-i rus yani sevgiliye kavuulan dn gecesi olarak yorumlamak suretiyle, bu tr bir durumu anlatm gzkmektedir. Konuya insann var oluunu zmleyip anlamlandrmas noktasndan yaklaan varoluu psikoloji perspektifinden bakldnda, lm anksiyetesi, insann yzlemekten kand bir gerek olduunu grebilmekteyiz. Geri onlar da, bir adan tasavvuf yola benzer bir yntemle hayatn anlamn zme durumunda, lm anksiyetesinin azalacan ngrrler. Onlara gre, hayat tatmini ne kadar az ise, lm anksiyetesi o kadar byktr. 84 Ancak bireyler, hayat sadece bu dnya ile snrladklarnda, kendileriyle yzleerek ve var olularn anlamlandrarak hayat ne kadar dolu dolu yaarlarsa yaasnlar, lm kanlmaz bir son olarak nlerinde durmaktadr. Kanaatimizce, onu sadece dnmemek yahut bir ksm varoluularn ifadesiyle yenilgiyi kabullenmek eklindeki yaklamlar, lm anksiyetesini belki sadece azaltabilir.85 Ancak akn deneyimler yoluyla kendini aarak benliinden soyutlanan, kendi kendileriyle yzleme noktasnda lm anksiyetesi yaamak yerine lm, bir tr hayatiyetlerini srdrecekleri kaynaa dn olarak gren slam sufilerinin yaklam, psikoterapik adan, bilimsel bir ierie sahip olamasa da, nemli bir destek ilevine sahip gzkmektedir. bnl-Arabi, insan ve zellikle kiilik yaps ve geliimini aklarken, dncelerinin merkezine ald ite bu insann Tan82 83 84
85
Affifi, Muhyiddin bnl-Arabide Tasavvuf Felsefesi, s. 121. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 278. Irvin Yalom, Varoluu Psikoterapi, ev. Zeliha yidoan Babayiit, 3. bask, stanbul, 2001, s. 334. Geni bilgi iin bkz. Yalom, a.g.e., ss. 303-326. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
96
M. Doan KARACOKUN
rsallk niteliinden ve Tanr merkezli insan anlayndan sklkla sz eder. Onun insann var oluundan, tutum ve davranlarnn oluumu, geliimi ve hatta insann lmne kadar olan her evreyi bu dnce merkezinde yorumladn hatrlamak gerekir. Ancak onun bu z gerek anlamda ilevsel klabilmi ideal kiilik tipi, insan- kmil dir. bnl-Arab dncesine gre, bu sre merkez olmak kaydyla, insanlar arasnda Tanrsal z kavrayp-kavrayamama balamnda ortaya kan kategorik farkllama, kmil insann yannda farkl insan tiplerini de dourmaktadr. bnl-Arabnin bilin dzeyinde yapt bu ayrma gre, genel alglama yetenei ile var olusal bir zellik olarak ontolojik olarak sahip olunulan Tanrsal z kavrayp ilevsel klan kmil insan, en st kategoriyi oluturur. Bunun yannda, bu bilin dzeyine ulaamam ve salt hayvansal ynn ilevsel klm insan tipi olan insan- hayvan ise en alt kategoriyi oluturur. Fussunda younlukla kmil insan zerinde duran bnlArab, bu genel ideal insan tipinin baz zellikleriyle rten, bazlaryla ise farkllaan rifler, resuller ve velilerden sz etmektedir. Ona gre rif insan tipleri, genel ve temel ayrm noktas olan yetkinlie ulama balamnda, yetkin insan olmann temel karakteristiklerine dnk n sreleri yaantlarlar. Bu srelerde, bireyin kendi benliini tanyp kefetme ynelimi dorultusundaki isel etkinlikler gerekleir. Zaten bu sreler salkl bir ekilde ilerse, bireyi en st yetkinlik noktasna tayabilecektir. Bu nokta da, veli olma noktasdr. Veli insan tipi, resul yahut nebi olmann tesinde bir yetkinlik anlam tar. Ancak bir insan hem resul yahut nebi, hem de veli insan olabilir. bnl-Arabye gre, byle olan bir insan, sadece veli olan insana oranla daha st bir yetkinlik dzeyindedir. te insana bu erevede yaklaan bnl-Arabnin kiilikle ilgili dnceleri, aslnda bir adan bakldnda, genel sf anlay ekseninde gzkmektedir. Ama onun sf dnce iinde bile, belli bir zgnlk tayan insan davranlarna ve kiiliine ilikin yaklamlar, ayr bir dzlemde ele alnmaldr diye dnyoruz. Nitekim onun, insan kiiliine ilikin yaklamlarn eletirenler ve hatta bu yzden onu dinin dna km olmakla sulayanlar olduu bile bir vakadr. Bu alardan ve daha nemlisi onun sf dnce tarihindeki en nemli isimlerin banda gelenlerinden olmas nedeniyle, onun kiilik konusundaki
97
yaklamlarnn temel kavramlar ve bunlarn ileyii zerinde durmak istiyoruz. Kiilikle lgili Kavramlar bnl-Arab dncesinde kiilikle ilgili temel kavramlar, dier sf dnrlerde olduu gibi, nefs, akl ve kalp kavramlardr. Onlara gre bu kavramlar, bireyin psikolojik yapsnn temel belirleyicileridir. Bu meknizmalar, hayalgc, arzu gc ve irade gibi kimi ruhsal g ve yetilerin etkinlik yahut pasiflikleri balamnda, bireyin kiilik oluum ve geliimini etkilerler. Hi phesiz bu i dinamiklerin ilev grmeleri srecinde, eitli d faktrler de etkili olacaktr. Yani bnl-Arab dncesinde ortaya kan davranlarn anlalabilmesi, yorumlanabilmesi ve eitilebilmesi iin bu temel meknizma ve yetileri anlamak gerekmektedir. bnl-Arabnin kendi yaklam ve yorumlaryla bu kavramlara getirdii aklamalar, ayn zamanda onun kiilik teorisine k tutabilecektir. Kiilikle ilgili temel kavramlardan bir tanesi nefstir. Nefs, insann tutum ve davranlarnn gerisindeki psikolojik mekanizmann nemli glerinden biridir. Genellikle sfler, bir bana kullandklarnda, nefs kelimesiyle bir tr fizyolojik gdler diyebileceimiz hayvan nefs dedikleri eyi anlatmak isterler. Ancak en genel tanmyla nefs kavramnn, kiilik, benlik, kendilik, kiilik geliimi gibi anlamlarda kullanld grlmektedir.86 Nefs kavram, tasavvufta kendisinde irad hareket, his ve hayat kuvveti bulunan latif buharl bir cevher ekilde biraz da somutlatrlarak tanmlanr. levi asndan ise, ktl emreden anlamnda kullanld gibi, Allahn insana kendi ruhundan flemesine nispetle, ilahi ben anlamnda da kullanlr. Bu anlamda, kiinin nefsini bildike gereklik algsnn doru bir dzlemde olaca, yani Rabbini bilecei belirtilir.87 bn Arab dncesinde nefs kavramna baktmzda, onun Aristocu felsefeye uygun bir ekilde nefsin tr grnm zerinde durduunu grrz. Bunlar nebat, hayvan ve akl nefs eklinde isimlendirilir. Ona gre nebat nefs, yeme-ime ve
86
87
Bkz. Gazali, hyu Ulmid-Din, ev. Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975, C. 3, ss. 9-12; Peker, a.g.e., ss. 38-45. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997, ss. 545-546. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
98
M. Doan KARACOKUN
cinsel arzularn egemen olduu fizyolojik gdnn motivasyonu ile harekete geip ekme (cezb), tutma (mesk), hazm (zmseme) ve def (atma) denilen sreleri etkin klar.88 Hayvani Nefs, bnl-Arabye gre yeri beden kalpte olan ince bir buhar saylr. Tm canllarda var olan nefs, fke, ihtiras v.b. insann zayf ynlerini harekete geiren gtr.89 Genellikle kiilik ve kiilik geliimi konusunda, mutasavvflarn en sk kullandklar kavram olan nefs kavram bir bana kullanldnda hayvan nefse iaret eder. Oysa bu anlamlandrma, bn Arabde geerli deildir. Onun herhangi bir nitelendirme olmakszn kulland nefs kelimesi akl nefse iaret eder.90 Peki, bnl-Arab, akl nefsi nasl tanmlamakta ve dier nefs grnmleri yahut trleriyle farklln nasl ortaya koymaktadr? Akl nefs kavram, bnl-Arab dncesinde ruha karlk gelir. zyle kavrayc olan bu etkin g, insanda yok olmayacak olan bir temel yetidir. Bu yeti, ilahi yansmay kabule yatkn bir yapdadr. bnl-Arabye gre, evrendeki her varln bir ruhu vardr. Ancak btn ruhlarn stnde var olan ruh, birazdan szn edeceimiz ve bn Arabnin, dier sfler gibi ideal kiilik tipi olan insan- kmil yani yetkin, olgun ve kendi gerekliliinin farkna varm ideal insannda mevcuttur.91 bnl-Arabye gre akl nefs yahut ruh denilen yeti, her trl bilgiyi almaya yeteneklidir. Tm dier nefslerin reisi olup, tmn kuatr. Her trl soyut dnceleri alglama yetenei snrszdr.92 te kendi dini tasavvufi dnce yaps erevesinde bnl-Arab, akl nefsi bir tr ahlak karakterlerin belirledii insan yetisi olarak deerlendirir. Ona gre bu yeti, ayn zamanda, insanda Tanrnn muhatab olan yndr.93 bnl-Arab, insann kiilik ve benlii anlamnda deerlendirilen nefsin gerekten anlalabilmesi iin ise, insann eitli tasavvuf tecrbe srelerini yaamas gerektiini belirtir. Ona gre salt bilgiyle kavranlmas mmkn olmayan kiilik ve benlik
88 89 90 91
92 93
Affifi, Muyyiddin Affifi, Muyyiddin Affifi, Muyyiddin Suad El-Hakim, s. 541. Affifi, Muyyiddin Affifi, Muyyiddin
bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi , s. 123, 130. bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 125. bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 123. bnul-Arab Szl, ev. Ekrem Demirli, stanbul, 2005, bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 125. bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 126.
99
anlamndaki nefs, ancak doru ilev gren bir kalp sayesinde anlalarak gelitirilebilir. Nitekim ona ait olan u ifadeler bu durumu daha ak bir ekilde ortaya koymaktadr: Fikir ve felsefe yolu asla mrifet vermez. Felsefe yoluyla nefsin hakikatine ermek isteyenler, farknda olmayarak imeyi semizlik sanr, atesiz odunu flerler94 Sf dnceye gre, tasavvuf sreler yaantlanrken ulalan ruhsal geliim srelerinde birey, gittike bir bilin aydnlanmas elde etmeye balar. te bnl-Arabnin burada anlatt ey, bu tr bir aydnlanma yani bir tr farkndalk olmakszn kazanlan salt bilgilerin, insann kiisel geliimine ciddi bir katk getirmeyecei dncesidir. Ona gre, ancak kalbin elik ettii bilgiler insan aydnlatarak gelitirir. te sflerin geneli gibi, onun da aklla ulalmas mmkn olmayan bilgi diye tanmlad95 mrifet, bu ruhsal geliim srecinin en st aamasnda elde edilen bir durumdur. Birey, srecin n aamalarnda ncelikle ideal ben ile var olan beni ayrtrmakla ie balamakta, niha olarak var olan benden uzaklaarak, ideal bene ynelmektedir. te kiisel geliimin bu aamalar, kiilik yahut nefsin kendini, doasna aykr olan olumsuz tutum ve davranlardan uzaklatrarak, yaratlna uygun tutum ve davranlara yneltecektir. bnl-Arab, tasavvufun temel konularndan olan nefsin farkl ekiller alm biimleri ve zellikle Nefs-i Emmare96 zerinde de durur. Ona gre nefsin emmare ynyle olumsuz ilevler grmesi, onun kin, hrs, hainlik, korkaklk, cimrilik, cehalet, ktlk, bela, ahlakszlk vb. sfatlara ak olmas nedeniyledir. Bunun yannda nefsini baar, doru yol, dnce, tedbir, sebat, direnme, hedef, cesaret, grg, anlay, korku, rica, insaf vb. sfatlara ak tutan bireyler ise, iyi iler yaparlar.97
94 95
96
97
bn Arab, Fussul-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 158. bnl-Arab, Tasavvuf Makam, ev. brahim Ak Tank, stanbul, 2006, s. 27. Nefs-i Emmare, emredici nefs anlamnda Arapa bir tamlamadr. Kalbi ulv deil, ehvetlere meylettiren bir gdlenmeyi etkin klar. Her trl ktlklerin, yerilen ahlak tutum ve davranlarn kayna olarak kabul edilir.Bkz. Cebeciolu, a.g.s., ss.546-547. bnl-Arab, Tasavvuf Yolu, ev. Selhaddin Alpay, stanbul, 1973, s. 180. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
100
M. Doan KARACOKUN
Grld gibi bnl-Arabde nefs, mkemmellik ve eksiklik arasnda esneklii olan insan kiiliinin deiebilirlik ve geliebilirlik ynne iaret etmektedir. Hayali bir gereklik olarak var olan nefs, bireyi, anladka ve bireyletike yoklukta varla gtrebilir. Yani Tanrnn hayali olmayan gerekliinde bireyi kaynanda var edebilir. Bunun iin nefsin zel bir yetisi olarak hayal gc yoluyla birey doru alglar elde edebilir. nk bnlArab hayali, nesnel gereklik zeminine oturtur. Ona gre hayal, sadece dncenin en temel unsuru olmayp, alemin de bir unsurudur.98 Yani hayal, ona gre iki boyutludur. Bir yandan duyularn d dnyada alglad somut eyleri zihinde soyutlatrr ve bunlar bellekte toparlar. te taraftan i dnyadan gelen hayalleri, ekil ve suratlar vererek soyutlatrr. Yani nefsin hayal gc, i ve d dnyadan gelen imgelerle doludur. Her bir imge de, dalist bir kerakter arz eder. Her birinde aydnlk ve karanlk ynler bir arada bulunur.99 bnl-Arabye gre, daha nce szn ettiimiz bilin aydnlanmasyla birlikte, yaratc hayal gc etkinleir. Bu hayal gc, Tanr-merkezcil olup, bir ayn- sbite yahut bir tr arketip olarak insanda zaten vardr. Birey, bu srele birlikte, hayal gereklikleri ayrt edebilmeye balar. Tanr-merkezli bir gereklik algs tam anlamyla yaanr. bnl-Arabye gre, alemdeki her ey arasnda sadece insanlarn, vcudun tam tecellisini tecrbe etme potansiyelleri vardr. Byle olmakla birlikte, pek az insan bu makama ulaabilmektedir. Bu kimseler tasavvufta, insan- kmil olarak nitelenen kimseler olup, makamszlk makam denilen yoklukta varla ulaabilen kimselerdir. Ona gre, gerekte insan ismini ve sfatn hak eden kimseler de bunlardr. Kiisel geliimin destekleyici gc olan akl da, insan davranlarnn olumlu ve iyi olmasnda rol sahibidir. Ancak onun bu rol, iyi bir donanma sahip olduundadr. Aksi halde, bireyin kt davranlar ortaya koymasnda desteksi durumuna gelebilir. Olumlu ilev grdnde, kalpte hak ile btl, yani dine gre doru gereklik algs ile yanl gereklik algsn ayrt edebilme noktasnda kalbe yol gsterici olur.
98
99
William Chittick, Hayal Alemleri, bn Arabi ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev. Mehmet Demirkaya, stanbul, 199, s. 24. Chittick, a.g.e., s. 99. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
101
Akl, tasavvufta merkez bir g deil, destekleyici bir g olarak nemlidir. Onun bir bana, insan doru gereklik algsna gtrmesi sz konusu deildir. Sfiler, kalbe k tuttuu srece akln nemli olduunu, bu sre devam ettiince, bir noktadan sonra akln dizginlerinin kalbin eline geeceini ve artk gereklik algsnn aklnda yetersiz kald kalple olabileceini belirtirler.100 bnl-Arab dncesinde de, kiilikle ilgili nemli kavramlardan bir dieri akldr. Daha nce bahsettiimiz gibi o, akl kavramn genellikle olumlu anlamda ele alr. nsan iin salkl bir kiilik gelitirmede akln nemini srekli vurgular. Bu balamda, rnein kalp kavramn bile, doru bir ileyi saladnda akl- selim olarak niteler.101 Yine, nefs konusunu aklarken aktardmz gibi, ruh kavram yerine de, akl nefs kavramn kullanabilmektedir. Ama bunlarn hibiri, Ona gre akln kendisi deildir. Akl sadece dier yetilerden farkl olarak, varlklar arasnda sadece insanda var olan yetidir. bnl-Arab, insandaki akl yetisinin, onun arzularn gelitirip gerei grmesini engellemesinden sz eder. Ona gre akl, sahip olduu analiz etme, sentez yapma ve soyutlama gibi nitelikleriyle insan iin ok nemli olmakla birlikte, insann kendini gerekletirme srecinde almas gereken bir alt basamaktr. nk insan kiilii, olgunluk noktasna ulaabildii gibi, aalara inmeye de eilimlidir. bnl-Arabye gre, insann olgunlua erimesi, ancak ilimle donanm akl sayesinde olur. Dier yandan nefisten kaynaklanan arzular ve cehalet ise, insan alt seviyelerde brakr.102 Bu erevede zellikle ilimle donanm akl, kalp ile de btnleeceinden artk akl zaten alacaktr. Alamamas durumunda ise ancak, Nefs-i Emmarenin hizmetkr olarak kalr ve kalbi perdeleyerek yaratltan gelen Tanrsal zdeki olumlu potansiyel donanmlarn ortaya kmasna engel olur. Dolaysyla insan ruhsal geliimini arttrmaya alrken, akln ne karmaya devam ederse, yetkinlik noktasna ulaamaz. nk bnl-Arab dncesinde, gerekliin tam anlamyla alglanmas ve insann kendini doru bir ekilde anlayarak kiiliini gelitirmesi noktasnda, akl baskn olursa, insan ger100 101 102
Geni bilgi iin bkz. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, ss. 97 -98. Affifi, Fusus Okumalarnda Anahtar, s. 398. bnl-Arab, Tasavvuf Yolu, s. 25. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
102
M. Doan KARACOKUN
eklii alglama yanlgsna gtrecektir.103 Aslnda gereklii anlamaya gtrr gibi hissettirse de, az nce szn ettiimiz gibi, gerekliin nnde perde oluturmaktan baka bir ilev grmez. Bu ynyle de, insan kiilii, bir tr alg yanlmas ile salkl bir kiilik oluturduu yahut gelitirdii vehmine sahip olabilir. Alm olan, yani kalple btnleip ona hizmet eden akl, Akl- Selim olarak isimlendirilir. Akln, temel ilev alanlarndan, yahut glerinden biri alg gcdr. Bu yolla d dnyadan duyumlar aracl ile izlenimler alnr. Bunlar merkezi g olan kalp aracl ile akla iletilir. Akl, bu izlenimleri hayal gcne gnderir. Daha nce belirttiimiz gibi, nefsin bir gc olmasna karn hayal gc, bnl-Arabye gre, salt akln nnde gelir. nk akl, snrnn ulaabildii eyleri alglayabilse, dahi, onun alglad eyler hakknda yarg koyan ve onlar soyutlayarak etkinletiren g, hayal gc yetidir.104 bnl-Arab dncesinde akl, pek ok zihinsel faaliyetlerin ve duyular olaynn merkezidir. Modern psikolojideki bilisel srelerin merkezidir, ancak kavray snrsz deildir.105 Bir noktadan sonrasn anlayabilmekte yetersiz kalacaktr. Bu erevede bakldnda akl, insan iin hem ayrt edici nemli bir zellik, hem de alamad takdirde insann kendini gerekletirmesinin nnde ciddi bir engeldir. Bir ok noktadaki dnce benzerlikleri balamnda yer yer bnl-Arab ile karlatrdmz Fromma gre de, insann en ayrt edici zellikleri akl ve hayal gcdr. Ama Fromm, bu glere insann gereklii alglayabilmesi yolunda temel bir rol ykler. Ona gre insan yceltecei temel bir nesneye yani Tanr anlayna ihtiya duymaya gtren en belirleyici ve merkez faktrler bunlardr. yani zellikle akl etkin ve doru bir ekilde ilediinde insan gereki ve sevginin egemen olduu bir geliim noktasna tar. Oysa insann akln etkin klmadan yaplacak yahut onun belirleyici olmad her tr ynelimler yanltcdr.106 Bu balamda, akln nemini ve gereini dikkate alan sf dnce, Bat dncesinin temelde akl nce-
zutsu, a.g.e., s. 345 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Gencosman, s. 264. 105 bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 229; Fussul-Hikem, ev. Gencosman, s. 316. 106 Bkz. Fromm, To Have or To Be, London, 1979, ss. 137-138.
103 104
103
lemesine karn, her trl dnce ve davrann merkezini kalp kavramyla aklar. yle ki, sfi dncede insan ve kiilik zelliklerini anlama abasnn z, kalp kavramn anlamakla balar. Kimi sfilerde ruh kavramyla e anlaml olarak da kullanlan kalp kavram, kiiliin merkez kavramdr. Bu anlayta, ayet ve hadislerde, insann kalbinin kiinin iyi yahut kt davranlara ynelmesinde belirleyici olmasnn vurgulanmas etkili olmutur. Nitekim nsan iyi ya da kt yapan kalptir, Allah suretlerinize deil, kalplerinize bakar eklindeki kimi hadislerde de kalbin nemine bu anlamda vurgular yaplmtr. Gazali, insann yaratl amac olduunu dnd dinin hakikatini kavramann, kalbin hakikati ve niteliklerini bilmekle gerekleebileceini belirtir.107 Ona gre her ne kadar insandaki bilgi mekanizmas akl olsa da, bilginin ilevsellik alan insann kalbidir.108 stelik kalp, yaratl itibaryla, gerek bilmeyi kavramaya uygun bir eilimdedir. nsanlar farkl zelliklere sahip olmakla birlikte, tm insanlarda kalp, yaratltan sahip olduu bir zellikle gereklii bilmeye uygun bir donanmdadr.109 Bu balamda Schuon, akln kuru mantkla ilemesine karn, kalbin sezgisel derinlii ile daha kavrayc olduunu syler.110 Kalbin ilevlerini esas alarak onu tanmlayan ve Gazalinin de nclerinden olan Muhasibi, kalbin soyutlayc gcnden de sz eder. Ona gre kalp, psikolojik mekanizmalarn, anlayn, duygu ve dncelerin merkezidir. Ayn zamanda o, akn olan ile, zaman ve mekn tesi ile insann balantsn kuran, kurduu bu balanty, insann etkinliklerini ekillendirecek hale sokan glerin toplamdr.111 Sfilerce, insandaki psikolojik mekanizmalarn bir dieri olarak kabul edilen ve birazdan zerinde duracamz nefs de, tmyle kalpten ayr grlmez. Sflerin, bu ekildeki kiilii oluturan hemen her psikolojik meknizmay kalpten tmyle ayr bir ekilde dnmemelerinde, kalbin, szn ettiimiz merkez rol etkili olmu gzkmektedir. rnein Gazali, insann ortaya
107 108 109 110 111
Gazali, hyu Ulmud-Din, C.3, s. 2. Mahmut amdibi, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, stanbul, 1994, s. 158. Gazali, Mearicul-Kuds f Medrici Marifetin-Nefs, Msr, 1968, s. 106. M.Ecmel, Sufi Ruh Bilimi, Sufi Psikolojisi (K.Sayar), ss. 79-80. Peker, a.g.e., s. 39. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
104
M. Doan KARACOKUN
koyduu tutum ve davranlarla ilikili olarak kalbi derecelendirir.112 Bununla birlikte genel tasavvufi dncede, bu derecelendirme nefs kavramna nispet edilerek yaplr. Kanaatimizce bunun en byk nedeni, niha olarak kiiliin ekillendii merkez psikolojik g olarak kalbin grlmesidir. Yan sra, ileride deineceimiz gibi, nefs kavramnn kiilik ve benlik anlamnda daha genel ve kuatc bir anlamda kullanlmas da, bu tr kalbe indirgenmesinde etkili nedenler arasnda saylabilir. Sf dnceye sahip dier tm dnrler gibi, bnlArabde de, kiiliin merkez kavram olarak kalp ne kmaktadr. Ona gre insann Allah idrak ettii yer kalptir.113 Yine bnl-Arab dncesinde, insandaki mantksal ileyiin ve kalbin doru kararlar verebilmesinin yardmcs olarak akl vardr. Btn bunlarn yannda davranlar motive etmede etkin bir gd olarak Nefsten sz etmek gerekir. bnl-Arabde de, insann kiilik yaps ve davranlarnn gerisindeki isel sreler, bu mekanizmalarla gerekleir. Hi phesiz, bu ruhsal mekanizmalar, statik ve standart deildir. Zaten, mutasavvflara ve bu arada bnl-Arabye gre, insanlarn farkl tutum ve davranlar gstermelerinin geri planndaki bu ruhsal mekanizmalar ve bunlarn ileyiine dayal isel sreler, insanlar tutum ve davranlar balamnda farkllatrr. te bu ruhsal mekanizmalarn merkezi olarak grldn belirttiimiz kalp, tbiri caiz ise, icraatn merkezidir. Sfi dncede en nemli ruhsal mekanizma olarak kabul edilen kalp, bnl-Arabnin kiilik kuramnn da zn oluturur. bnl-Arab dncesinde kalp, daha nceki blmlerde szn ettiimiz, ilah hakikatlerin yansd bir ilham ve keif merkezi olarak grlr.114 znde yetkinlik, kuatclk ve birlik gibi nitelikleri olan kalp, insanlardaki Tanrsal niteliklerin kefedilmesinde merkez role sahiptir. Bu da, ncelikle, kalbin bir yatay hareketlilik ierisinde, yani ikinlik yoluyla ortaya koyaca dinamizme baldr. Yaplmas gereken temel ey, tasavvuf terminolojideki ifade ediliiyle kalbi cilalamaktr. Kalp cilalandka parlayacak, znde hakikati yanstacak hale gelecektir. Yani,
Bkz. Gazali, hyu Ulmud-Din, C.3, ss. 45-46. bnl-Arab, Futuhatl-Mekkiyye, C. 4, s. 214; Kitab- Mevakfn-Ncm, Msr, 1908, s. 144. 114 El-Hakim, a.g.s, s. 399.
112 113
105
kalp, kt dnce ve duygularda, sradan gnlk kayg ve sorunlardan arndka, insana anlaml ve huzurlu bir hayat bahedecektir. bnl-Arab dncesine gre bu nokta, bireyin hakikati kavrama noktasdr. bnl-Arabye gre, kalp, basiret (i gz) denilen ve idrak gcne sahip ve keif srecinde insan gizemli bir hakikate gtren, hatta ona gre hakikatin kendisi olan bir yetiye sahiptir.115 Basiret yetisi, her insanda ayn oranda etkinlik kazanamayabilir. Bu igr yetisinin, tam bir yetenee dnmesi halinde ise, tmyle kendi varlnn farkna varan ve hakikati alglayan insanlar ortaya kar. Bu kimseler kendilerini gerekletirebilmi kimselerdir. Bu yeti, eitli yollardan kendini kefetme abalaryla glendike, birey kendi hakikatini, yani doru gereklik algsn elde eder. Bu da, Tanrsal zn ilevsel klnmas anlamna gelir. Nitekim bnl-Arabye gre, zaten Tanrsal z yahut ilahi hakikat, arnm bir kalpte ilevsellik kazanr. Onun ifadesiyle, Hak, aynaya yansr.116 Bu durum, ona gre, insan var oluunun amacna hizmet eder. nk balarda ifade ettiimiz gibi, bnl-Arabye gre, insan var oluunun amac, onu var eden Tanrnn bilinme iradesidir. Ancak, hemen belirtelim ki, bu Tanrsal zn kalpte ilevsellik kazanmas ok kolay da deildir. zellikle nefs denilen ruhsal mekanizma, insan bu srete zorlayacak ve farkl ynelimlere artlandrmak isteyecektir. Burada tasavvuf hayatn en nemli bir dier kavram olan nefs karmza kmaktadr. Sonu Tasavvuf gelenein nde gelen isimlerinden olan bnlArabnin yapt kiilik zmlemeleriyle, ncelikle sf insann davranlarnn geri plann grebilme imknn ortaya koyduunu dnyoruz. O, tasavvuf dncede insann var oluundan kaynaklanan deerine iaret ederek onu evrendeki varlklarn merkezine almaktadr. Ona gre insan, her ne kadar varlklarn en deerlisi olsa da, bunu ancak yaratltan sahip olduu tanrsal zelliklerini ilevsel klabilmekle elde edebilir. Bu tanrsal zellikler, en gelimi olduklar halde bile, insan Tanr yapamaz ancak onu, tecellisi olduu Tanryla birletirip btnletirebilir.
115 116
Affifi, Muhyiddin bnul Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 119. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. ve er. Ekrem Demirli, s. 392. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
106
M. Doan KARACOKUN
Yani bnl-Arab dncesinde kesinlikle, zihinde var olduu alglanan ve tecrbe edilen Tanrnn, insann dnda bir gereklii vardr. Niha noktada insan ve Tanr ayr varlklar olup, insann kendine zg kiilii sz konusudur. bnl-Arab dncesinde, insan psikolojisine ilikin ortaya konulan bu yaklam karsnda iki nemli sorunun da cevaplanmas gerekecektir. Bunlardan birincisi, Tanrsal z ilevsel klma srecinin motivasyonu ne olacaktr ki insan bu z harekete geirecektir? Dier soru da, tm var oluu psikologlarn nemsemeden geemedikleri ve ngrdkleri yaklamlarn ikna edici olabilmesi asndan, bir ekilde aklama gerektirme durumunda olduklar var olusal zayflk olan lmn gereklii karsnda, insann yetkinlik dzeyinin gl bir ekilde durabilmesinin yolu ne olacaktr? sorusudur. lk sorunun cevab, yani var olusal ve tanrsal nitelikli z ilevsel klmann motivasyonu, bnl-Arabye gre sevgidir. nsana bir yeti olarak kodlanm olan sevgiyi, genelde, insandaki Tanrsal zde var olan Rahmet ve Rahman kavramlaryla bulmak mmkndr. bnl-Arabye gre Rahmet, insan var oluunun zorunlu bir sonucu olmas hasebiyle ontolojik olarak insanda vardr. nk Tanrnn doas gerei sahip olduu sevgi(rahmet), Tanrsal z tayan insanda da vardr. Ona gre, insan var oluunun ruhsal oluum srecinde, Tanrsal sevgi(Rahmanlik) etkin olmutur. Nitekim bu sevgi, affetme, acma, koruma, yardmc olma vb. pek ok erdemin kaynan oluturur. Cinsellik ve ak yaantlarn da bu balamda deerlendiren bnl-Arab, bunlar zdeki sevgi ynelimi ile aklar. O, bir erkein kadna kar sevgisini, insann hem kendi paras, yani zdeki btnln bir uzanm olan insana, hem de bu z insana ykleyen Tanrya kar sevgisi olarak aklar.117 Buna gre, insan-insan(erkek-kadn) ve Tanr-insan arasndaki sevgi ve btnlemenin yolu, cinsler aras ilikilerdir. O halde insann var olan ayrmn yerine, btnlemeyi yaantlamasnn en nemli yolu, kadn ile erkein cinsel birliktelik oluturmalardr. Bu durum Fussta yle ifade edilir: Vuslatn en by ise
117
bnl-Arab, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, s. 329. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2
107
kadn ile erkein iftlemesidir.118 Ancak burada kastedilen snrsz, sorumsuz ve nikhsz bir cinsellik olmayp, Tanrnn koyduu snrlar erevesindeki bir birlikteliktir.119 Ayrca, bu cinsellik, salt hayvan arzular tatmin edip aknla yol amayan bir sre de deildir. Yaanlan cinsellik ve akn ruhunu kavramak gerekir. Bu da, bu mutluluu gerekte akn klabilecek bir dzlemde yaanlan cinsellik olarak anlamamz gerektiini aklamaktadr. Var olusal zayflk ve lm konusundaki yaklamlaryla bnl-Arab, insan psikolojisine ilikin var olusal z yaklamn salamlatrmaya alr. Ona gre lm, var olusal zn aslna dnmesidir: lm ancak bir zlmedir. lm insann manevi benliini Hakkn kendisine ekmesidir. nk her ey Hakka dner. 120 Eer l veya ldrlen kimse, hangisi olursa olsun, katland vakit Allaha kavumasayd, Allah hi kimsenin lmne hkmetmez ve ldrlmesini meru klmazd. Demek ki bunlarn hepsi onun elindedir. u halde len kimse iin kaybolma imkn yoktur. Byle olunca Allah, kulunun kendisinden ayrlmayacan bildii iin, onun ldrlmesini meru kld ve ona lmle hkmetti.121 Fussl-Hikemin bir baka yerinde bu blm vuslat ilikisini yle aklar: u halde Allah, kulunu vuslat ile mjdeledi. Ancak bu vuslata ermek iin kula lm gerektir demesi t ki lm szyle kulunu kederlendirmesin . bnl-Arab insann kiilik unsurlarna da deinerek, temel unsura dikkat eker. Bunlar, nefs, akl ve kalptir. Her bir kavramn eitli anlamlar olmakla birlikte, zellikle akl ve nefsin kalple ilikili olmalar ve kalbin yaratla uygun bir ekilde ilev grmesi sz konusu olduunda, insan kiisel yahut ruhsal geliimini doru bir dzlemde yrtebilir. Ancak Nefs, akldan bamsz ve akl da kalpten bamsz olarak insan davranlarn ynlendirdiklerinde ve dolaysyla bireyin kiiliini etkilediklerin118 119 120 121
bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab,
Fussl-Hikem, ev. Fussl-Hikem, ev. Fussl-Hikem, ev. Fussl-Hikem, ev.
Nuri Nuri Nuri Nuri
Gencosman, Gencosman, Gencosman, Gencosman,
s. s. s. s.
331. 332. 240. 241.
108
M. Doan KARACOKUN
de, ortaya bnl-Arabnin insan- hayvan diye isimlendirdii olumsuz kiilik ve karakter zelliine sahip insan tipi ve davranlar kacaktr. Sonu olarak, bnl-Arabye gre insan Tanrnn ayrlmaz bir paras olarak, Ondan gelmi ve yine ona dnecektir. Ancak sahip olduu Tanryla birlii iselletirerek ilevsel klabildii srece olumlu kiilik zellikleri gelitirecektir. Bunun yolu, insann potansiyellerini kullanarak ve zellikle sevgi motifini etkin klarak hayatn anlamlandrmasndan geer. Sevginin kayna Tanrdr ve insana ruhundan fleyen Tanr, insan kendisinden ayr bir varlk olarak var etmedii iin, insan Tanry bildike ve onunla birleme tecrbesini yaantladka, hayatn gerek anlamn kavrayarak mutlulua ulaabilir. bnl-Arabnin, ayn zamanda tasavvuf eitimde esas olan ahlak eksenli kiilik geliimi sistemi, tasavvuf hayat tercih eden insanlar iin kendi iinde bir sistematik oluturmu gzkmektedir. Kanaatimizce, tasavvuf hayatn yani bu hayat yaamay tercih eden insanlarn daha iyi anlalabilmesi asndan, bize k tutaca bilinen bu tr materyallerin, psikolojik bak alaryla ortaya konulmalar din psikolojisi alanna yeni katklar getirecektir. Bize gre bu balamda, bir makale snrlar ierisinde ancak bu kadar yer verebildiimiz bnl-Arab ve onun gibi dier nemli sf nderlerin hayatlar ve eserleri yeni ve daha kapsaml almalarla ele alnarak alana yeni bak alar getirebilmelidir. rnein bnlArabde ryalarn anlam ve yorumu, irade gc, gdler, sevgi ve ak psikolojisi, Peygamberlerin prototip olarak ortaya konulduklar kiilik tipolojileri ve dier baz temel insan yetileri gibi konular ayr ayr ele alnmas gereken geni alma konulardr. Kanaatimizce bu tr almalar oaldka, geni zaman dilimi ierisinde tasavvuf psikolojisi ayr bir alma alan olarak ortaya kabilecektir.

Muhyiddin İbn Arabi Kişilik Cozumlemesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Muhyiddin İbn Arabi Kişilik Cozumlemesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BNL-ARABDE NSAN PS KOLOJ S NE YAKLAIMLAR VE K L K ZMLEMELER M.

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab,

Fussul-Hikem, Fussul-Hikem, Fussul-Hikem, Fussul-Hikem, Fussul-Hikem,

ev. ev. ev. ev. ev.

er. er. er. er. er.

Ekrem Ekrem Ekrem Ekrem Ekrem

Demirli, Demirli, Demirli, Demirli, Demirli,

292. 394. 394. 347. 330.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arabde nsan Psikolojisine Yaklamlar ve Kiilik zmlemeleri

bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab, bnl-Arab,

Fussl-Hikem, ev. Fussl-Hikem, ev. Fussl-Hikem, ev. Fussl-Hikem, ev.

Nuri Nuri Nuri Nuri

Gencosman, Gencosman, Gencosman, Gencosman,

331. 332. 240. 241.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VII (2007), say: 2

You might also like