MilelveNihal c6 s3

journal for studies of belief, culture and mythology
ISSN 1304-5482
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ISSN 1304-5482
IBN HAZM
BN HAZM
Osman GNER bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis Muharrem KILI Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii
BN HAZM
Hadith Within Intellectual System of Ibn Hazm Osman GNER Tradition of Literalist Interpretation in Legal Theory: Zahirite Theory of Ibn Hazm Muharrem KILI Ibn Hazm as a Historian of Religions: A General View Sleyman SAYAR The Content of the Notion Ahl al-Sunna According to Ibn Hazm Galip TRCAN Christian Sects According to Ibn Hazm Tahir AROV The Role of Logic in Objectification of Meaning According to Ibn Hazm Hlya ALTUNYA Love in the Center of Human Reason: a Philosophical Interpretation on the Dove Necklace by Ibn Hazm Burhanettin TATAR
Sleyman SAYAR Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm Genel Bir Bak Galip TRCAN bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii Tahir AROV bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri Hlya ALTUNYA bn Hazma Gre Anlamn Nesnelletirilmesinde Mantn Rol Burhanettin TATAR Akln Merkezindeki Ak: bn Hazmn Gvercin Gerdanl Hakknda Bir Felsefi Yorum
volume: 6 number: 3 Sep. - Dec.09
2009
6/3
cilt: 6 say : 3 Ey ll - Ar alk09
MLEL VE NHAL
ISSN: 1304-5482
BN HAZM
Cilt/Volume: 6 Say/Number: 3 Eyll Aralk / September December 2009
MLEL VE NHAL
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi Cilt/Volume 6 Say/Number: 3 Eyll Aralk / September December 2009
ISSN: 1304-5482 Sahibi / Owner Milel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Dernei adna inasi Gndz Yaz leri Sorumlusu / Legal Representative Yasin Aktay Editr / Editor inasi Gndz Editr Yrd. / Co-Editor Cengiz Batuk Hakan Olgun Say Editr / Editor of Issue Burhanettin Tatar Yayn Kurulu/ Editorial Board* Alpaslan Akgen, Ayaz Akkoyun, Yasin Aktay, Mahmut Aydn, Cengiz Batuk, inasi Gndz, brahim Kayan, Necdet Suba, Burhanettin Tatar
Danma Kurulu/Advisory Board*

Baki Adam (Prof. Dr., A..); Mohd. Mumtaz Ali (Prof. International Islamic Univ. Malezya); Adnan Aslan (Do. Dr., SAM); Kemal Ataman (Yrd. Do. Dr., Uluda .); Mehmet Akif Aydn (Prof. Dr., Marmara .); Ylmaz Can (Prof. Dr., O.M..); Ahmet akr (Yrd. Do. Dr., O.M..); Mehmet elik (Prof. Dr., Celal Bayar .); Waleck S. Dalpour (Prof. University of Maine at Farmington); smail Engin (Dr., Berlin); Cemalettin Erdemci (Do.Dr. Y.Y..); Tahsin Grgn (Do. Dr., SAM) Ahmet G (Prof. Dr., Uluda .); Recep Gn (Do. Dr., O.M..); Mevlt Gngr (Prof. Dr., ..); mer Faruk Harman (Prof. Dr., Marmara .); Erica C.D. Hunter (Dr., Cambridge Univ.); Mehmet Katar (Do. Dr., A..); Mahmut Kaya (Prof. Dr., ..); Sadk Kl (Prof. Dr., Atatrk .); evket Kotan (Dr., Ankara); lhan Kutluer (Prof. Dr., Marmara .); George F. McLean (Prof. Catholic Univ., Washington DC); Ahmet Yaar Ocak (Prof. Dr., Hacettepe .); Jon Oplinger (Prof. University of Maine at Farmington); mer zsoy (Prof. Dr., Frankfurt Univ.); Roselie Helena de Souza Pereira ; (Mestre em Filofia-USP; UNICAMP Brasil); Ekrem Sarkolu (Prof. Dr., S.D..); Hseyin Sarolu (Prof. Dr., ..); Bobby S. Sayyid (Dr. Leeds Univ.); Mustafa Sinanolu (Do. Dr., SAM); Mahfuz Sylemez (Do. Dr. Hitit .); Necdet Suba (Yrd. Do. Dr., Mula .); Blent enay (Do. Dr., Uluda .); smail Tapnar (Do. Dr. Marmara .); Cafer Sadk Yaran (Prof. Dr., ..); Ali Murat Yel (Yrd. Do. Dr., Fatih .); Hseyin Ylmaz (Do. Dr., Y.Y..); Ali hsan Yitik (Prof. Dr., D.E..)
* Soyadna gre alfabetik sra / In alphabetical order
Bask / Publication Ladin Ofset - stanbul, Aralk 2010

2.Mat. Sit. 3 NB 15 Topkap stanbul smail Tz 0212 501 24 18
Ynetim Yeri / Administration Place Milel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Dernei Akemsettin Mah. Fevzipaa Cad. Cem Palas Apt. No: 21/5, Tel: (0212) 533 97 31 Fatih / stanbul www.milelvenihal.org / www.dinlertarihi.com e-posta: milelnihal@gmail.com Milel ve Nihal ylda say olarak drt ayda bir yaymlanan uluslararas hakemli bir dergidir. Milel ve Nihalde yaymlanan yazlarn bilimsel ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. Yaym dili Trke ve ngilizcedir. Yaymlanan yazlarn btn yayn haklar Milel ve Nihale ait olup, yayncnn izni olmadan ksmen veya tamamen baslamaz, oaltlamaz ve elektronik ortama tanamaz. Yazlarn yaymlanp yaymlanmamasndan yayn kurulu sorumludur.
bu sayda
5-7
Editrden
Makaleler 11-26 27-40 41-79 81-95 97-123 125-144 145-151

Osman GNER bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis Muharrem KILI Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii Sleyman SAYAR Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm Genel Bir Bak Galip TRCAN bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii Tahir AROV bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri Hlya ALTUNYA bn Hazma Gre Anlamn Nesnelletirilmesinde Mantn Rol Burhanettin TATAR Akln Merkezindeki Ak: bn Hazmn Gvercin Gerdanl Hakknda Bir Felsefi Yorum
Kitap Tantm ve Tenkitler

153-162 Et-Takrb li Haddil-Mantk, bn Hazm 162-166 Kent Dindarl, Mehmet Altan
Milel ve Nihal Geleneinden

Muhammed Ebu Zehra 167-181 bn Hazm Hayat a
Editrden
Farkllk Medeniyeti / Medeniyetin Farkll/ bn Hazm

Klasik dnemlerde slam medeniyeti, hemen her alanda ok sesliliin hem bir rn hem de bir akustik ortam olmutur. Birbirine zt fikir, yorum ve yaklamlarn her hangi bir genel sistem iinde sentezlenmeksizin bir arada var olabilmesiyle ortaya kan klasik slam medeniyeti, kendi oluum imkann ortadan kaldrmakszn, ok sesliliin yankland bir akustik ortam olarak ilev grdke daha da glenmitir. Bu nedenle slam medeniyeti ve bu medeniyet iinde yer alan bireyler hakknda her hangi bir tarihsel, felsefi, kltrel bir aratrma, sz konusu ok sesliliin oluturduu genel anlam ufkunu dikkate almadka indirgemecilik sorunuyla kolayla yzleebilir. Klasik slam medeniyetini mmkn klan ve bu medeniyet iinde varln devam ettirmi olan ok seslilik, basite yorumlar
atmas sorunu eklinde ele alnamaz. Zira ok seslilik, uyum ve atma gibi kavramsal ikiliklerin tesinde bir dnme tarzn peinen varsayd iin, her eyden nce kavramsal ikilikler iinde ele alnmay reddeden bir husustur. Gnmzde klasik slam medeniyetini ve dnce tarihini uyum ve atma gibi kavramsal ikilikler iinde ele almaya alma, tam da bu medeniyetin neden uzun sredir bir k yaadnn bir kant olmaktadr. Gnmzn dnme imkanlar iinde klasik slam medeniyetini anlamaya alrken, farknda olmakszn bu medeniyet iinde bir uyum ya da atma aramamz, dahas bir genel sistem iinde farkllklar aras bir sentezin gereklemi olabileceini varsaymamz, her eyden nce bu medeniyetin zn belirleyen ok sesliliin anlamn yitirmekte olduumuzu gsterir. Zira ok seslilik, az nce belirttiimiz gibi, birbirine zt fikir, yorum ve yaklamlarn her hangi bir genel sistem iinde sentezlenmeksizin var olabilmesiyle oluur. Ancak burada nemli olan klasik slam medeniyetinin mekansal bir alg sorunu yani farkllklar kendi iinde barndran genel bir zemin olmas deildir. nk bu medeniyet, bizzat farkl fikirler, yorumlar ve yaklamlar arasndaki ilikiler araclyla var olmutur. Bu nedenle o, bu ilikilere mekan tekil eden bir arka plan deil, tam da bu ilikilerin kendisidir. Gnmzde klasik slam medeniyetini mekansal biimde ele alma, kanaatimizce bu medeniyeti sentez yoluyla tek tiplemeye sevkeden ve sonunda medeniyeti ke srkleyen metafiziksel dnme biiminin gnmzdeki bir yansmasdr. Zira metafiziksel dnme, her eyden nce bir genel mekansal dnme biimidir ve tm ilikileri sz konusu duraan mekana gre alglama tarzdr. Oysa kanaatimizce durum tam tersidir. Farkllklar aras ilikiler iinde teekkl eden klasik slam medeniyeti, genel ve duraan bir mekan tasarmyla gerekte badamayan bir dinamik srecin addr. Mekan oluturan ilikiler, kendisinden kaynaklanan mekana nispetle ele alnmaya balandnda nesnelletirilme ve sonunda ortadan kalkma sorununa maruz kalrlar. Zira bir mekana nispetle anlalan iliki, artk fiili (ontik ve ontolojik) bir iliki ol-
maktan karak, epistemolojik bir ilgi konusu haline gelir. Bylece klasik slam medeniyeti kendisinden kaynaklanan bir eye indirgenmi olur. Bu dnme sorunu, gnmzde sk sk klasik slam medeniyetinin son tezahrlerinden biri olan Osmanl dneminde farkllklarn bir arada yaamas konusu ele alndnda daha bir barizlemektedir. Osmanl medeniyetinin farkllklarn bir arada yaamasna izin veren genel bir mekan olarak tasarlanmas, tam da bu medeniyeti mmkn klan farkllklar aras ilikilerin ya da ok sesliliin, kendisinden kaynaklanan bir genel mekan tasarmna indirgenmesi demektir. Yukarda belirttiimiz zere, klasik slam medeniyeti farkllklara izin veren bir medeniyet deildir, aksine farkllklar aras ilikiler (ok seslilik) araclyla mmkn olmu ve teekkl etmi bir medeniyettir. te bu nedenle klasik slam medeniyeti ve bu medeniyet iinde yer alan insanlar hakkndaki her hangi bir felsefi, tarihsel, kltrel dnme, bu medeniyeti mmkn klan ok seslilik ya da farkllklar aras ilikilerin anlam ufkuna ynelmedike, modern metafiziksel varsaymlarmz gemite aramaktan daha fazla bir i retmi olmaz. Bu adan bakldnda klasik slam medeniyetinin oluumunda rol oynam farkl seslerden biri olan bn Hazm, belli bir mekansal alg iinde marjinal olarak konumlandrlabilecek yani merkez olarak ele alnan bir alann snrlarna sevk edilebilecek bir ilim adam deildir. Aksine bn Hazm nemli klan husus, farkl bir ses olarak klasik slam medeniyetinde yeni bir iliki ortaya karmas yani medeniyetin teekklnde yeni bir mekann oluumuna katk yapmasdr. bn Hazmn temsil ettii ve gelitirdii iliki, fkh ve kelam tarihinde Zahirilik olarak anlmtr. Milel-Nihal dergisinin bu saysna konu edindiimiz bn Hazm, kendi dneminde medeniyetin geliimi noktasnda oynad rol daha sonra oynayamam ve gnmz slam corafyasnda genel bir ilgisizlie maruz kalmsa, bunun en balca nedeni kanaatimizce--yukarda kabaca deindiimiz iliki ve mekan arasndaki ilikinin ters yz edilmesidir. Zira bn Hazm, kendine
zg dnme biimi, temsil ettii fikirlerin farkll nedeniyle daha sonra merkez-marjin eklindeki ikili kavramsal dnme tarz iinde her zaman marjinde (snrda) konumlandrlm ve bylece klasik slam medeniyetini ke srkleyen dnme sorununa uzun bir sre maruz braklmtr. Oysa bn Hazmn kendine zg ve farkl dnme biimi, gnmzde medeniyete dair dnme sorunumuzu fark edebilmemiz iin ok deerli bir imkandr. Ne var ki, bn Hazmn kimi dini sorunlar karsndaki fikirlerini onaylamama ile onu marjin ya da snrda konumlandrma sanki ayn eymi gibi grle gelmitir. Bugn bizlerin elbette bn Hazm gibihele hele taklitilie iddetle kar kan-- bir dnrn fikirlerini onaylama zorunluluu ve gelenei yoktur. Ancak bu dnr tam da farkllndan tr kendi dnme abamza srekli konu edinmemiz, en azndan, bundan sonra gelitirilebilecek slam medeniyetinin ok sesli yaps asndan anlamldr. Bu saynn oluumuna katk veren deerli bilim insanlarmz, dorudan bn Hazmn hadis, fkh, dinler tarihi, kelam, mantk ve edebiyat alanlarnda yaklamlarn tartrlarken, dolayl olarak ok sesliliin yol at klasik slam medeniyetine atfta bulunmaktadrlar. Bu yzden sz konusu almalar ncelikle bn Hazm tarafndan alan farkl dnme alanlarnn gnmzde yeniden tartlmas olarak grmek, sonrasnda bu alanlara referansla kendi yarglarmz gzden geirmeye bir davet olarak deerlendirmek uygun grnmektedir. Ksacas, bu almalar farkl dnce tarzlaryla kurduumuz ilikinin medeniyeti nasl teekkl ettirdiine belli leklerde tanklk etmektedirler. Bu balamda Osman Gnerin bn Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis balkl yazs bn Hazmn, zellikle naslarn zahiri anlamna vurgu yapan biri olarak, hadise kendi dnce sistematiinde hangi alardan yer verdiini gz nne sermektedir. Gner, bn Hazmn hadis ilmi ve tarihi iindeki yerinin ne olabileceini tartma konusu yaparak, bu byk bilginin kendine zgln n plana karmaktadr.
Muharrem Kl, Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii balkl yazs ise genel olarak slam medeniyeti iinde Zahiriliin yerini belirledikten sonra bn Hazmn zahiri anlama tarznn temel noktalarna dikkat ekmektedir. Sonunda Zahiriliin bn Hazm sonras belli bir gelenek haline gelememesinin baz nedenlerine deinerek klasik slam medeniyetinin genel rotasna dair ipular sunmaktadr. Sleyman Sayar ise, Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm adl yazsnda bn Hazmn karlatrmal dinler tarihinin kurucusu olmasnn ve bu aratrma tarz balamnda byk dnrn temel tutumunun anlamn sergilemektedir. Dinler tarihi alannda bn Hazmn en ayrcalkl yn olarak Kitab- Mukaddes eletirisine dikkat eken Sayar, sonunda dnrmzn bu literatr iinde kulland yntem ve dile dikkatleri ekmektedir. Tahir Airov, bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri adl yazsnda Sayarn yazsnn bir tr devam ve ayrntl ele aln saylabilecek ekilde bn Hazmn baz Hristiyan mezheplerine yaklamna deinmektedir. Bu balamda Airov, bn Hazmn Hz. saya vahyedilen din ile Hristiyanln kazand tarihsel grnm arasnda ayrm yaptn bildirmektedir. Galip Trcan ise bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii balkl yazsnda ncelikle Ehl-i Snnet tabirinin genel tarihesi ve farkl mezhepler iinde kazand semantik deiim ve zenginlie dikkat ekmekte, sonunda bu perspektif iinde bn Hazmn sz konusu tabire kendi dnce sistematiine paralel olarak nasl bir anlam yklediini ortaya karmaktadr. Hlya Altunya, bn Hazma Gre Anlamn Nesnelletirilmesinde Mantn Rol balkl yazsnda Zahiriliin temel anlam kuramna nispetle mantn stlendii ilevi tartma konusu etmektedir. Dilde belirlenen anlamn hakikatini ifa edebilmek iin mantn ne lekte rol oynayabildii ve bn Hazmn dil ve mantk arasnda kurduu sk ba sergilemektedir. Burhanettin Tatar ise, Akln Merkezindeki Ak: bn Hazmn Gvercin Gerdanl Hakknda Bir Felsefi Yorum balkl yazsnda
bn Hazmn ak ve akl arasnda kurduu genel olumsuz ilikiyi Gvercin Gerdanl adl eserin format ile muhtevas arasndaki ilikiye nispetle sorgulamaktadr. Sonunda akn akln kendi iindeki blnmlk esnasnda ortaya ktn, yani eserde yer yer ortaya kan ak ve akl arasndaki kartln gerisinde her ikisinin birlikteliinin sz konusu olduunu ileri srmektedir. ayet yazmzn balarnda ileri srdmz gibi, klasik slam medeniyetinin asli karakteri farkllklar aras ilikiler (ok seslilik) ise, bu durumda bu say iinde yer alan her bir yaz muhtevas iinde sylediinden daha fazlasn, ilikiye sokulabilecei dier alanlar ve konular sayesinde syleyebilecektir. Bir baka deyile bu sayda yer alan yazlar, henz szlerini tamamlamam yazlardr ve okurlarndan kendileri ile baka konular ve sorular arasnda iliki kurarak potansiyellerinin aa karlmasn talep etmektedirler. Zira bir metni anlamak, metnin salt muhtevasna dikkat kesilmek, zaten bilineni yeniden bilmek deildir; belki o daha ok sz konusu muhteva ile okurun anlam ufku arasnda yeni (orijinal) ilikiler kurabilmektir.
burhanettin tatar
bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis
Osman GNER*
Atf/: Gner, Osman (2009). bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis, Milel ve Nihal, 6 (3), 11-26. zet: bn Hazmn dnce rgsn tekil eden ana eksende hadisin kayda deer bir nemi haiz olduu anlalmaktadr. zellikle zahir dnceye katlmayan limlerden farkl olarak benimsemi olduu baz kanaatleri dikkat ekicidir. Bunlar arasnda snneti/sahih hadisi de tpk Kuran gibi vahy-i merv kapsamnda deerlendirmesi, haberi-i vhidle mtevatir arasnda bir ayrm gzetmemi olmas, aksine bir delil olmadka fiil snneti farziyet olarak deil, sadece rnek alma kabilinden mendubiyet ve mubahta hasretmesi, ktb sitte mel-liflerinin eserlerinde geen kimi hadisleri kendi kanaatine ve uslne uymad gerekesiyle eletiri konusu yapmas dikkat eken hususlardandr. Anahtar Kelimeler: bn Hazm, hadis, zahirilik, vahy-i mervi, haber-i vahid, mtevatir.
slam dnce dnyasnn renkli simalar arasnda her devirde adndan bahsedilen Endlsl byk alim Eb Muhammed bn-i Hazm (v.456/1064), gnmzde spanya snrlar ierinde kalan Kurtubada dnyaya gelmi, eserlerini bu slam corafyasnda telif etmi mehur Zhir alimlerinden biridir. Gerek fikr izgisi, gerekse farkl alanlarda telif ettii eserleriyle slam dnce dnyasnda
*
Prof. Dr., Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Anabilim Dal, [guner_osman@hotmail.com].
MLEL VE N HAL
inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi cilt 6 say 3 Eyll Aralk 2009
Osman GNER
derin izler brakm bir ahsiyettir. Yaad dnemde bir mddet siyasette de boy gstermi ve iki defa vezirlik grevi stlenmi olmakla birlikte, bir sre sonra siyasetten ayrlarak kendisini tamamen ilme vermitir. Devrinin ilm geleneine de uygun olarak hemen her ilim dalyla megul olmu ve slam ilimler de dahil birok alanda eserler telif etmitir. Ancak onun esas ihtisas sahibi olduu ve youn bir ekilde megul olduu saha slam ilimler sahasdr. Dncelerini temellendirmede naslara sk skya ball ve naslardan baka bir istinat merciini kabul etmemesi en belirgin usl olarak dikkat ekmektedir. bn-i Hazm, Zhirliin temelini tekil eden bu usl, btn ilm hayat boyunca savunmu, geliip inkiaf etmesini salam; keskin dilini, mcadeleci ve sert mizacn bu dncenin sistemlemesi iin kullanmtr. Nitekim Hacccn klc ile bn-i Hazmn dilinin errinden emin olmak isteyen kimsenin serzenite bulunmas bouna deildir. bn-i Hazmn kabul ettii bu metodolojide her ne kadar naslarn zahiri esas alnm olsa da, mantk kurallarn kullanmay gerektiren yerlerde akla byk nem vermi, zellikle de fikirlerine uymayan grleri tenkit ederken byk lde akl delilleri kullanmtr. Ancak slam ilimlerde delil olarak sadece naslar kabul etmi, akla fazla itibar etmemitir. Kelam meselelerde, mesela Allahn varl, birlii ve peygamberliin isbat gibi konularda akl delillere bavurmu, dier konularda ise ayet ve hadislerin zahir manalarn esas almtr. (Bk. Yavuz, bn Hazmn tikad Grleri, http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68) bn-i Hazmn naslara olan ball fkh meselelerde daha ok dikkat ekmektedir. Fkhn esas olarak Kuran ve Snnetten baka delil kabul etmemi, cm ve Dell diye isimlendirdii iki esas da naslar erevesinde deerlendirmitir. Onun anlayna gre cm, Snnetin farkl bir nakil eklidir ve Sahabe devrinden sonra da cmn fiilen vukuu sz konusu olmamtr. Onun cm ile birlikte zikrettii Delilden maksat da, ayet ve hadisin delalet ettii manadan baka bir ey deildir. Buna gre nassn dnda
MLEL VE N HAL
12
inan kltrmitoloji
kalan Kyas ve Rey, onun nazarnda batldr, onlarla ahkam temellendirmek mmkn deildir. bn-i Hazm bu anlaynn bir neticesi olarak dinde taklidi reddeder ve ister alim, istese chil olsun, herkesin kendi gc nispetinde ayet ve hadislerden hkmler karmas, ictihad etmesi gerektiini savunur. (Baaran, 1977: s.228) Hadise lgisi ve Vukufiyeti Her halkarda naslara ballyla tannan bn-i Hazmn deliller hanesinde hadis ve snnete byk ehemmiyet verdii grlr. Kk yalardan itibaren ilgi duyduu hadis renimiyle yakndan megul olmu, hadis renmek iin Endlsn dna kmam olmasna ramen, buradaki hadis alimlerinden dersler alm, bununla da kalmayp kendi dnemine (yani h.V. asra) kadar yazlm, Tirmiz ve bn Mcenin Snenlerinin dndaki dier btn mehur hadis mellefatn tahsil etmi ve bylelikle muhaddis vasfn da kazanmtr. bn Hazmn hadisi olduu sylenilebilir, nk Zahiriliin savunusunu yapmas onu byle bir ihtisas alanna ekmitir. Hadise kar ilgisini, Setiimiz yol hadis ashabnn yoludur ve Allaha hamdolsun, biz mrmz Kuran ahkamna balanmak ve Resulllahn snnetini ezberlemekle geirmekteyiz szleriyle aklk getirmektedir. Ayrca hakknda hadis bulunmayan fkh meselelerde baka grlere itibar etmeyii ve Peygamberin (sas) dndaki kimseler delil olmaz diye kanaatini beyan etmesi bunu gstermektedir. (Baaran, 1977: s.91-92) Kendisinden sonra yaam rencisi Humeyd, Zeheb ve Suyt gibi alimler de onun hadis ilmine dair ilgisini ve birikimini aka ifade etmilerdir. Nitekim Zeheb, onun ricl ve ilel konusundaki kanaatlerine katlmadn sylemesine ramen, sahih hadis ve onu tanmaya ynelik itiyakl tavrn takdir ettiini ifade etmektedir. Bu hususta Kettn de, bn Hazmn binlerce hadis ihtiva eden Muhallsnda, kitaplar kaybolmu Endlsl alimler tarikiyle 700 kadar hadis rivayet ettiini, bylece onlarn eserleri ve rivayetlerinin bir ksmn muhafaza ederek zamanmza kadar
MLEL VE N HAL
13
inankltrmitoloji
Osman GNER
ulamasn saladn syler ve bunlarn eserin bir cildi kadar yer igal edeceini beyan eder. Hatta bu hadislerin bir araya getirilmesi durumunda buna bn Hazmn Msnedi bile denilebileceini belirtir. Aslnda bn Hazmn dier alanlarda olduu gibi hadis alannda yazm olduu eserleri de zayi olmayp bize kadar ulam olsayd, onun hadise olan vukufiyetini ve tabiatyla ne dzeyde bir muhaddis olduunu kolaylkla anlayabilirdik. bn Hazm, Endlste yaayan pek ok hadis liminden hadis talim etmi ve bu hocalarnn 30 kadar olduu ifade edilmitir. Bununla birlikte zamanna kadar intikal etmi hemen btn hadis kitaplarndan da istifade etmitir. bn Hazm bu husustaki birikiminden bahsederken yle demektedir: Bilsinler ki, biz eserlerimizde Buhar, Mslim, Eb Dvud, Nesa, bn Eymer, bn Esban tasnifleri, Abdurrezzakn Musannefi, Hammad ve Veknin tasnifleri, bn Eb eybenin Musannefi veya bunlar gibi eserlerden baka bir eserden hadis almayz. Allaha hamdolsun bu divanlarn hepsi tarafmzdan rivayet, zabt ve tashih edilerek elimizde mevcuttur. Buradan da anlalyor ki, bn Hazmn istifade ettii eserlerin banda Buhar ve Mslimin Sahihleri gelmekte, bunlar da dier hadis kaynaklar takip etmektedir. Muhalldaki hadislerin ou bu eserlerden alnmtr. (Baaran, 1977: s.98) bn Hazmn bulunduu ortam ve ilm evre de onun hadis ilmiyle meguliyetinde belirleyici rol oynamtr. Zira onun Zahirliin bir temsilcisi olarak hadis ilimlerini en iyi ekilde bilmesi ve bu anlayn savunuculuunu yapmas bylesi bir meguliyeti zorunlu hale getiriyordu. Zira onun hayat izgisi incelendiinde, naslarn zahirine olan ar ball ve naslardan baka er bir delil kabul etmemesi, zamanla kendisini Zahir anlayn merkezine kadar ekmi bulunmaktadr. Kuran-Snnet likisi bn Hazma gre, vahye mstenid olmas ve itaatin gereklilii itibariyle Kuranla Hadis arasnda hibir fark yoktur. slam hkmlerin esas dayanann Kuran olduunu, onun da Peygambere
MLEL VE N HAL
14
inan kltrmitoloji
itaati emrettiini belirttikten sonra, hadisin de tpk Kuran gibi vahiy kaynakl olduunu yle izah eder: Allah (cc) Kuranda Resln tavsif ederken O kendi heva ve hevesiyle konumuyor. O, kendisine vahyedilen vahiyden baka bir ey deildir. (Necm, 53/3-4) buyurmaktadr. Buna gre Allahn (cc) Peygamberine gnderdii vahyi ikiye ayrabiliriz: Birincisi, vahy-i metlv (tilavet edilen vahiy)dir ki, bu muciz bir sluba sahip olan Kurandr. kincisi de, vahy-i merv (rivayet olunan vahiy)dir ki, bu da icazl bir sluba sahip olmad gibi, metlv de deildir. Nakledildii halde, telif edilmemitir, fakat makr (okunmu)tur. te bu da Peygamber (sas)den gelen haber olup, Allah Telnn muradn bize aklamaktadr. Allah Tel bunu da yle beyan etmektedir: Sana da ey Resulm bu zikri indirdik ki kendilerine indirileni insanlara aklayasn. (Nahl, 16/44) Bylece Allah birinci ksmn tekil eden Kuranda olduu gibi, vahyin bu ikinci ksmna da itaat etmeyi emretmitir. Aralarnda hibir fark yoktur. (bn Hazm, hkm, I/96-97) Bu ifadeler, bn Hazmn hadisleri, her ne kadar tilavet olunmasalar ve icaz bakmndan Kuranla ayn olmasalar da, vahiy olma ynnden ayn olduklar eklinde anladn gstermektedir. O halde ona gre, Kuranla sahih hadis ayn mertebededir ve birbirine baldr. Her ikisi de Allah katndan gnderilmeleri ve itaatin farz olmas itibariyle ayndr. Yine o, bu hususta ilgili ayetlerden akl yrtme yoluyla yle bir sonuca da varmaktadr: Allah Tel, Hi phe yok ki o zikri, Kur'n Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biziz. (Hicr, 16/9) derken, dier taraftan De ki: Ben sizi ancak vahy ile uyaryorum. (Enbiy, 21/45) buyurmaktadr. Bylelikle Allah (cc), Peygamberin (sas) btn szlerinin vahiy olduunu bildirmektedir. Vahiy ise, phesi zikirdir ve zikir de Kuran nassyla korunmutur. yle ise Peygamberin (sas) btn szleri Allahn korumas altndadr ve ondan hibir ey kaybolmakszn bize kadar ulamas gvence altna alnmtr. Eer bir ey Allah (cc) tarafndan muhafaza edilmise, ondan herhangi bir eyin zayi olmas imknszdr. Dolaysyla btn hadisler bize kadar naklen gelmitir. (bn Hazm, hkm, I/98)
MLEL VE N HAL
15
inankltrmitoloji
Osman GNER
bn Hazma gre sahih hadis de vahiy kapsamnda olunca Kuran vahyi iin sz konusu olan sahih hadis iin de sz konusudur ve aralarnda herhangi bir eliki ve teruz bulunmamas gerekir. Bu hususta u ayeti delil getirir: Kur'n gerei gibi dnmeyecekler mi? Eer Kurn Allahtan bakasna ait olsayd, elbette iinde birok tutarszlklar bulurlard. (Nis, 4/82) O, hem ayetlerin hem de sahih hadislerin Allah tarafndan gnderilmeleri itibariyle ayn olduundan, aralarnda bir ihtilafn bulunmad kanaatindedir. Konuyla ilgili dier ayetleri delil getirerek (bk. Har,59/7; Nr, 24/63), Peygambere (sas) mutlak itaatin farz olduunu, dolaysyla bir ayeti alp dierini terk etmek ve bir hadisi alp dierini kabul etmemek gibi tavrlarn meru olmadn belirtir. (bn Hazm, hkm, I/101) bn Hazm, vahiye mstenid olmas itibariyle sahih hadisin Kuranla mnasebetini deerlendirdii nemli bir konu da, hadisin Kuran tamamlayc ve beyan edici bir fonksiyona sahip olmasdr. Ona gre, Kuran ayetleri nasl birbirini tamamlyorsa, vahiy kaynakl olmas itibariyle hadisler de Kuran tamamlamaktadr. Onun bu hususta en ok zerinde durduu kavram beyan kavramdr. Ona gre, Peygamber (sas) Kuran okuduu zaman aklam, ayetler mcmel ise kendisine gnderilen metlv veya gayr-i metlv vahiyle izah etmitir. lgili ayeti delil getirerek (bk.Kyme, 75/18-19), Peygamberin (sas) yapm olduu aklamalarn Allah tarafndan kendisine gnderildiini ve retildiini ifade eder. (bn Hazm, hkm, I/82) Hadisin Kuran beyan edeceini belirttikten sonra, tahsis ve istisnann da beyan eitleri arasnda yer aldn ifade etmi, ancak tahsisi kimi zaman istisnann ierisinde mtalaa etmitir. stisnann bazen ill, hal ve h gibi lafzlarla yapldn, bazen de emir veya haber lafzlaryla gelen bir hkm eklinde olduunu ve bunun da tahsis olduunu belirtir. bn Hazm, beynn alt eidinin bulunduunu ifade etmi ve bunlar, Kurann Kuranla, Kurann hadisle, Kurann icm ile, hadisin Kuranla, hadisin hadisle ve hadisin menkul icm ile beyan eklinde aklamtr.
MLEL VE N HAL
16
inan kltrmitoloji
(bn Hazm, hkm, I/80) Ona gre, tekid de beyan eitlerinden biridir. Dolaysyla bn Hazm, vahiy olmalar asndan aralarnda herhangi bir fark grmedii Kuranla sahih hadisin birbirini tamamladn, beyan ettiini, beyan ederken de tefsir, istisna, tahsis ve tekid usln kullanmtr. Ona gre btn bunlar hem Kuran hem de hadisler iin sz konusudur ve aralarnda bir ayrma gidilmez. Kavl-Fiil Snnet Ayrm bn Hazm, mahiyeti ve fonksiyonu itibariyle snneti kavl, fiil ve bir de takrir olmak zere e ayrmaktadr. Ona gre kavl snnet yani hadislerde geen emir ve nehiy ifadeleri, baka bir nasla ifade ettikleri manann dna karlmad mddete emir vcba, nehiy de tahrime delalet eder. O, Zahirlerin de kabul ettii bu kanaatiyle, Hanef, Mlik ve filerin benimsemi olduklar, emir ve nehiyler mevcut deliller istikametinde vcba, tahrime, mubahla veya mekruhlua delalet eder eklindeki grlerine de kar kmtr. bn Hazm bu husustaki kanaatini rnekler zerinden yle izah eder: Mesela, salt, savm, kfr gibi tabirler lgat manalarnn dnda, birer stlah olarak kullanlmtr. Allah Tel salt kelimesine lgattaki dua manasndan ayr olarak, nassa istinaden belli hareketlerle yaplan bir ibadet manas kazandrmtr. Sym kelimesini de tutmak anlamndan belli gnlerde yemeden imeden ve cinsi yaknlktan kanmaya, kfr lafzn da rtmek manasndan malum niyet ve mahdud szler manasna dntrmtr. ayet bu manalara geldiklerine dair elimizde delil olmasayd, lgatteki manalarna gre hkmedecektik. Mevcut naslar bunlar, lgat manalarndan kartarak stlah manalarna kavuturmutur. (bn Hazm, hkm, III/4-5) bn Hazm, kavl snnetin her halkarda vcubiyet ve haramlk ifade etmeyeceini savunanlara kar ayet ve hadislerden deliller getirdikten sonra (bk. Nr, 24/63; Buhar, tism, 3), Peygamberin (sas) baz emirlerinin delille mendupluk ifade etmesinin emirlerinin tamam iin sz konusu olmadn, bilakis tamamnn vcubiyet ifade ettiini, mendup olanlarn ise bundan istisna edi-
MLEL VE N HAL
17
inankltrmitoloji
Osman GNER
leceini ifade etmitir. Belli bir delile istinaden vcbiyetten mendubiyete gemi olan emirlere muhalefetin bir vadi (tehdit ve cezay) gerektirmeyeceini, ancak istisnann dnda kalan genel hkmn yine vcuba delalet etmeye devam ettiini, dolaysyla buna aykr davranmann azap ve cezay gerektireceini belirtmektedir. (bn Hazm, hkm, III/15) Dolaysyla bn Hazm, kavl snnete zel bir mana yklemekte ve aslen mubahln sz konusu olduunu, ancak bunlardan yaplmas vacip olanlarn emredildiini, yaplmamas gerekenlerin de nehyedildiini ifade etmektedir. Onun bu kanaati Zahirliin de ortak kanaatidir. Onlar da ancak kavl snnetin vcubiyet ifade ettiini, zira dinin tebliinin ancak szle (kavl) olduunu savunurlar. (Eb Zehra, bn Hazm, s.300-1) bn Hazma gre, fiil snnet, bir hkmn uygulanmas veya bir emrin aklanmas erevesinde olmad mddete daima mendubiyet ifade eder. nk Peygamberin (sas) yapt gibi fiiliyatta bulunmamz bize Kuran ve snnette farz klnmamtr. Onu sadece rnek almamz mendup klnmtr. Allah Teala, Hakikaten, Allah'n Resulnde sizler iin, Allaha ve hiret gnne kavumay bekleyenler ve Allah ok zikredenler iin en mkemmel bir nmune vardr. (Ahzb, 33/21) buyurmutur ki, bu ayet Peygamberin (sas) fiillerinin bize farz olduunu deil, bilakis farz olmadn gsterir. nk ayette lekm f Raslillahi denilmekte, eer burada farziyet sz konusu olsayd bu ifadenin aleykm eklinde gelmesi gerekirdi. Dolaysyla bu ifade mubahla delalet etmektedir. (bn Hazm, hkm, II/8-9) bn Hazm, Resulllahn fiillerinin sadece mbahlk ifade ettiini, emirlerine uymann farz olduunu ( O kendi heva ve hevesiyle konumuyor) (Necm, 53/3) ayetiyle temellendirmeye alr. Ona gre bu ayet, fiile deil emre uymann gerekli olduunu gsterir. nk ayet, Allah (cc) katndan indirilen vahyin nutuk olduunu, nutukun da fiil iin deil, emir iin kullanldn gstermektedir. Dolaysyla Peygamberin (sas) btn fiilleri vacip deil, mendup ve mbahtr; ancak emir ile beyan edilen fiiller bunun dndadr. Emirle belirlenen fiillerin vcub ifade
MLEL VE N HAL
18
inan kltrmitoloji
etmesine ( Benim nasl namaz kldm gryorsanz yle namaz kln) ve ( Haccn rknlerini de benden aln) hadislerinden, ibadetlerin Peygamberden (sas) grld gibi yaplmasnn vacip olduu anlalmaktadr. nk bunlar emirle teyid (beyan) edilmitir. (bn Hazm, hkm, IV/46) Bununla birlikte bn Hazm, fiil snnetin sadece Peygamber (sas) iin vacip olduu ve dier Mslmanlar ilgilendirmedii grn reddederken, sadece Ona mahsus fiillerin bulunduunu da kabul eder. Peygambere (sas) mahsus olduu nalsa aklanmayan btn fiil ve davranlar umumdir. Bu davranlara uymak, mminlere sevap kazandrr, ancak yaplmamasnda bir gnah yoktur. Dolaysyla Onun fiillerinden yz evirmeksizin yaptklarn yapmayan ayplanmaz. Bu kii iyilik yapmad gibi ktlk de yapm olmaz. Sevap kazanmad gibi gnaha girmi de olmaz. Ancak Ona uymak, rnek almak kastyla yaptklarndan sevap kazanm olur. Ona gre, Peygamberin (sas) fiillerini aynen yapmann farz olduunu savunanlarn iddialar delilden yoksundur. Zira Onun fiilinin farz olduuna dair Kurandan ve snnetten delil bulunmadka byle bir hkm verilemez. yle olsayd, her Mslmann Onun oturduu evde oturmas, yedii eylerden yemesi, itiklerinden iimesi, Onun tuttuu kadar nafile oru tutmas vb. eylere uyulmas farz olurdu. Bu gn bunlarn hibirisi mmkn deildir. (zenel, bn Hazmn Gzyle Snnet, s.119) bn Hazm, takrir snnetin de mubahlk hkm tadn syler ve bunu yle izah eder: Peygamber (sas) grd, iittii veya kendisine ulatrlan bir eyi inkar etmez, fakat emir de etmezse, bu onun mubah olduunu gsterir. Zira Allah Teala, Onlar ki yanlarndaki Tevrat ve ncil'de vasflar yazl o mm Peygambere tbi olurlar. O Peygamber ki kendilerine mer eyleri emreder, ktlkleri yasaklar, kendilerine gzel ve ho eyleri mbah, murdar eyleri ise haram klar< (Arf, 7/157) buyurmak suretiyle, Onun grd veya iittii bir mnkeri yasaklayacana iaret etmektedir. Yasaklamadna gre o mnker deildir. Mnker olmaynca da mubahtr, mubah da maruftur. (bn Hazm,
MLEL VE N HAL
19
inankltrmitoloji
Osman GNER
hkm, IV/56) Dolaysyla ona gre, fiil snnette olduu gibi takrir snnet de uymay gerektirmez. Aralarndaki fark ise, fiil snnette rnek alma (teessi) bulunduundan mendupluk, takrir snnette ise mubahlk sz konusudur. (Baaran, 1977: s.209) Snnetin taksimi ve delil deeri hakknda bn Hazmn ne srd bu grler, her ynyle Zahir mantalitenin derin izlerini tamaktadr. Naslarn lafzlarna bal kalmann, lafzdan kastedilen mana ve z karsnda zorlanmann belirgin bir ekilde ortaya kt anlalmaktadr. Nitekim onun ayetteki (Necm, 53/3) nutuk ( ) kelimesinden sadece szn (kavlin) kastedildiini, fiil ( ) Ahzb, 33/21) ifadesinden maksadn da sadece rnek almak olduunu belirtmesi, lafzlar hep zahirine gre deerlendirdiini gstermektedir. Dorusu Allahn (cc) gzetimi ve terbiyesi altnda yetimi, btn insanla bir rehber ve numune-i imtisal olarak gnderilmi olan O Yce Ztn sadece szlerine uymak gerektiini belirtip, dier davranlarna uymann ise vcubiyetle deil de mendupluk ve mubahlkla izah edilmesi, meruluun tesinde normal bir mantkla da kavranmas g bir yaklam tarz olduunu gstermektedir. Haberin eitleri ve Fonsiyonu bn Hazm, hadislerin shhati sz konusu olduunda ok titiz davranm ve sahih olarak deerlendirdii haberleri mtevatir ve had olmak zere ikiye ayrmtr. Tevtrden ne anladndan ve nasl tarif edilmesi gerektiinden bahsederken yle der: Peygambere (sas) varncaya kadar yeter derecede bir grubun (kffe) yine o kadar bir insan topluluundan nakletmi olduu haberlerdir. Bu trl haberlerin kesinlik ifade ettiini belirttikten sonra buna yle bir aklama getirir: Hz. Muhammed (sas)in getirdii Kuran, Peygamberin (sas) gnderilmesini, namazlarn ve rekatlarn saysn, zekat ahkamna dair pek ok eyi ve Kuranda beyan edilmemi olan dier hususlar biz mtevatir haberle biliriz.(bn Hazm, hkm, I/104) ve takririn buna dahil edilemeyeceini sylemesi, gzel rnek (
MLEL VE N HAL
20
inan kltrmitoloji
bn Hazm, haberin tevatr artn tayabilmesi iin gerekli olan topluluun (kffe) miktar konusunda kendisinden nceki grleri kabul etmediini ve kesin olarak bir say belirlemenin doru olmadn belirtmitir. Ona gre peygamberler dnda hi kimse yalana kar korunakl (masum) deildir. Dolaysyla mtevatirde esas olan, birbirleriyle karlamadklarndan, hile yapmadklarndan ve haber verdikleri eyden herhangi bir karlar bulunmadndan emin olduumuz iki veya daha fazla kiinin, uzunca bir hadisi nakledip buna baka bir topluluun da ahit olduunu sylemesi haberin doruluunu gstermektedir. Bunu iiten kimsenin tasdik edip kesinlii hakknda phe etmemesi bir zorunluluktur. (bn Hazm, hkm, I/108-9) Bundan anlalyor ki, bn Hazm, tevatr iin en az iki kiinin bulunmasn art komaktadr. Ayrca farkl yerlerden habere mdahil olan bu iki kiinin birbirinden habersiz vermi olduklar bilginin zaruri ilim ifade ettiini de sylemektedir. Dolaysyla tevatr iin arad artlar dier muhaddislerinkinden farkllk arz etmektedir. bn Hazm her ne kadar yalan zere birlemeleri aklen mmkn olmayan bir topluluun (kffe) olmas konusunda dier alimlerle ayn kanaatte olsa da, bu topluluun saysn tahdid ederek en az iki kii olacan ifade etmesi bakmndan onlardan ayrlmaktadr. Onun tevatrdeki ravi saysn iki kii ile tahdid etmesinin bir neticesi olarak rivayet ettii hadisler ierisinde bu artlara uygun pek ok mtevatir haber bulmak mmkndr. Nitekim Muhallda 80 kadar mtevatir hadis bulunduu ve bunlarn btn fukaha iin bir servet olduu belirtilmitir. yle anlalyor ki, dier alimlerce mehur ve aziz olarak deerlendirilen had haberler, bn Hazm tarafndan tevatr olarak kaydedilmitir. (Baaran, 1977: s.131) bn Hazm haber-i vhidi de yle tarif eder: dil bir ravinin yine kendisi gibi dil bir raviden rivayet ettii haberdir. Eer bu haber bu artlar tayarak Peygambere (sas) kadar ularsa, bu ilim ifade eder ve amel etmek gerekir. Ona gre hadisin isnadnn her aamasnda ravi saysnn sadece bir kii olmas haberin had
MLEL VE N HAL
21
inankltrmitoloji
Osman GNER
olmas iin yeterlidir. Ravileri sika kimselerden oluan haberin makbul olduunu ve bu tr haberlerin ilim ve ameli gerektirdiini syler. (bn Hazm, hkm, I/108) lim ve ameli gerektirmesi itibariyle mtevatirle haber-i vhid arasnda fazla bir fark grmez. Shhati sebebiyle haber-i vhidin ilimi gerektirdiini kabul etmekle birlikte, bunun her zaman olmayp mmkn ve msait olduu lde olabileceini de ifade eder. Ona gre ikisi arasnda istidll bakmnda kuvvet fark vardr. zellikle muarzlarna kar delil getirirken ncelikle mtevatir haberi tercih ettii, bulamazsa haber-i vhidle istidlal ettii grlmektedir. (Baaran, 1977: s.132) bn Hazm makbul olan haber-i vhidin ilim ifade etmesini, snnetin vahiy kapsamnda olduu ve Allahn (cc) koruma vaadi bulunduu kabulne dayandrr. Ona gre hem muhafaza vaadi bulunup hem de yalan ve yanlma ihtimalinden sz edilmesi mmkn deildir. Bu hususta haber-i vhidin zan ifade ettiini benimseyen dier snn imamlarn kanaatlerine katlmadn aka ifade eder. O, haber-i vhidi sadece itikad konularda deil, amel konularda da delil olarak kullanabilmek iin onun zan deil, kesin ilim ifade etmesinin yani yalan ve yanlma ihtimali bulunmadnn kabul edilmesi gerektiini vurgular. (bn Hazm, hkm, I/116) Ona gre, makbul bir haber-i vhid hem Kurana ilave hkm getirebilir, hem de onu neshedebilir. Esasen Kuranda bulunmayan pek ok hkm bu tr makbul hadislerle belirlenmi ve Kurana ilave hkmler getirmitir. Haber-i vhidi dinde delil kabul edip de bu hususlarda tevatr art aramak doru deildir. (bn Hazm, hkm, I/111) bn Hazm, hadisleri mtevatir ve hd olarak ikiye ayrp dil ve sika ravilerin haberlerinin makbul olduunu ve her halkarda ilimi gerektirdiini ifade etmesinin yannda, makbul olmayan, merdd haberler, artlar ve keyfiyeti hakknda da kanaatlerini beyan etmitir. Buna gre ravilerden birinin sika zelliini tamam olarak veya rivayet zincirinde herhangi bir sebeple inktan vuku bulmasyla Peygambere (sas) isnad edilen haberin merdd
MLEL VE N HAL
22
inan kltrmitoloji
olacan aka ifade eder. Bu sebeple isnadnda sahabenin drlmesiyle oluan mrsel haberi, senedin herhangi bir yerindeki ravinin aktan drlmeyle ortaya kan munkat haberleri ve bir de ravinin kusurunun gizlenmesi veya gizlice drlmesiyle oluan mdelles haberleri reddeder. Bununla birlikte mall, muztarib ve maklub haberler de ona gre merdd hadisler arasnda yer alr. yle anlalyor ki, haberin makbul olmasna dair esas ald dncede de belirleyici olan yine zahire gre hkm vermek ve senette zahir ittisali aramak olmutur. Ona gre metnin shhati senede baldr. Senette arad vasflar tamayan raviler ile ok hata yapan, dikkatsiz davranan, hali mehul olan, hafzas bozuk ve telkine ak olan ravilerin rivayetleri makbul deildir. (Baaran, 1977: s.229) Hadis Kaynaklarna Bak bn Hazm, kendi dnemine kadar telif edilmi hadis kaynaklarnn byk bir ksmn tedkik etmi ve eserlerini telif esnasnda onlardan faydalanmtr. Mehur Ktb Sitte melliflerinden Buhr ve Mslimin Sahhnn, btn hadisilerin kabul ettii gibi, Kuran- Kerimden sonra en sahih kitap olarak kabul etmitir. Eserlerinde Sahhndan pek ok hadis nakletmitir. Nitekim Muhall adl eserinde tekrarlar dahil Buharden 500, Mslimden de 800 kadar hadis rivayet etmitir. (Baaran, 1988: s.9) bn Hazm naklettii bu hadislerin birounun sahih yahut senedinin salam olduunu aka belirtmitir. Mesela Buharden naklettii bir hadisin senedi hakknda gn gibi aikr bir isnad demi, bir bakas iin de inci gibi isnadnn bulunduunu sylemitir. Mslimden rivayet ettii bir haber hakknda ise bu son derece salam bir haberdir derken, bir baka haberin isnad iin de ei bulunmaz bir sened diyerek takdirlerini beyan etmitir.(bk.bn Hazm, Muhall, VII/211; VIII/492; IX/217,722) Buhar ve Mslim, onun iin o derece itibarldr ki, cerh ve tadl hususunda onlarn hkmlerine itimat etmi, birok raviyi onlar kendisinden hadis ald diye sika kabul etmi ve yine birok raviyi de onlar tenkit etti diye cerhetmitir. bn Hazm, ravilerin
MLEL VE N HAL
23
inankltrmitoloji
Osman GNER
gvenirliini tespitte onlar nasl delil almsa, cerhederken de onlarn grlerine mracaat etmitir. Eserlerinde bu hususta pek ok rnek mevcuttur. (bk.bn Hazm, Muhall, VI/20; VIII/25; IX/531; XI/78) bn Hazm, snenler ierisinde Eb Dvud ve Nesanin eserlerini de sahih kitaplar arasnda saym ve onlardan da pek ok hadis alp delil olarak kullanmtr. Muhallsnda Eb Dvudun sneninden yaklak 400, Nesanin sneninden de 500 kadar hadis rivayet etmitir. Bu eserleri gvenilir saymakla kalmam, ayn zamanda hadislerin veya ravilerin gvenilir olup olmadklar hususunda bu melliflerin grlerine de mracaat etmitir. Mesela, namazda bakasnn anlayaca kadar iaret yapmann, namazn iadesini gerektireceine dair hadisi (Eb Dvud, Salt 176) tenkit ederken, bu hadisin hatal rivayet edildiini Eb Dvud da sylemitir diye aklama yapm, ravilerle ilgili kanaatlerini de yer yer mesnet kabul etmitir. (Baaran, 1988: s.10) bn Hazm, Tirmiz ve bn Mcenin eserlerini, o dnemde Endlse ulamad iin onlar grmemi, hatta varlndan bile haberdar olmamtr. bn Hazmn eserleri incelendiinde, her ne kadar Ktb Sitte melliflerinin eserlerini takdirle yd ettii grlse de, kendi kaidelerine ve anlayna uymayan bir hadis olduunda, hangi eserden alnm olursa olsun eitli vesilelerle merdd saymaktan ve tenkit etmekten ekinmemitir. Dolaysyla ona gre, hadis kitaplar ierisinde Buhar ve Mslimin eserlerini en sahih kaynaklar olarak grmesine ramen, Buharnin muallk hadislerini inkta gerekesiyle, baz hadislerini de illetli olduu veya ravilerini zayf bulduu iin tenkit etmitir. Ayn ekilde Mslimin baz hadislerini de ya senedi ve metni itibariyle yahut isnadnda zayf bir ravi bulunmas yahut da isnadndaki bir kopukluk (inkta) sebebiyle zayf saymtr. (bk.Baaran, 1988: s.10-15) Burada unu da ifade etmek gerekir ki, bu tenkitlerinde bn Hazm, kendi mezhebine veya itihadna ters den sahih hadisleri eitli bahanelerle reddederken, kendi grn destekleyen hadisleri ise sahih gsterme eilimi ierisinde olmutur. Her ne kadar
MLEL VE N HAL
24
inan kltrmitoloji
kendisi zayf hadisi grmze uyunca delil getirmekten, grmze uymadnda reddetmekten Allah (cc) bizi korusun! (bn Hazm, Muhall, VI/183) demi ise de bu hatadan kendisini o da kurtaramamtr. Sonu bn Hazmn hadis ilmine dair kanaatleri, bir makalenin hacmine smayacak kadar geni ve kompleks bir muhtevaya sahiptir. Bununla birlikte onun dnce rgsn tekil eden ana eksende hadisin kayda deer bir nemi haiz olduu anlalmaktadr. zellikle zahir dnceye katlmayan limlerden farkl olarak benimsemi olduu baz kanaatleri dikkat ekicidir. Bunlar arasnda snneti/sahih hadisi de tpk Kuran gibi vahy-i merv kapsamnda deerlendirmesi, haberi-i vhidle mtevatir arasnda bir ayrm gzetmemi olmas, aksine bir delil olmadka fiil snneti farziyet olarak deil, sadece rnek alma kabilinden mendubiyet ve mubahta hasretmesi, ktb sitte melliflerinin eserlerinde geen kimi hadisleri kendi kanaatine ve uslne uymad gerekesiyle eletiri konusu yapmas dikkat eken hususlardandr. Bununla birlikte bn Hazmn ortaya koyduu alim profili, slam medeniyetinin dnce zenginliine katk salam, naslara ve naslarn zahirine mantk snrlarn da zorlayarak yapm olduu vurgular sayesinde farkl bir dnce izgisini gn yzne karmtr.
Kaynaka Baaran, Selman, bn Hazm ve Hadisteki Metodu, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 1977. ,bn Hazmn Ktb-i Sitteye Bak, slam Aratrmalar Dergisi, C.2, S.6, 1988. Eb Zehra, Muhammed, bn Hazm (Haytuh ve eseruh ve fkhuh), Kahire, 1953 bn Hazm, Eb Muhammed, el-Muhall, Msr, 1967. , el-hkm f Uslil-Ahkm, Msr, 1345-1347.
MLEL VE N HAL
25
inankltrmitoloji
Osman GNER zenel, Mehmet, bn Hazmn Gzyle Snnet, Sakarya nv. lahiyat Fak. Dergisi, s.6/2002. nal, smail Hakk, bn Hazm, DA, C.XX, stanbul, 1999. Yavuz, Yusuf evki, bn Hazmn http://yusufsevkiyavuz.com/?p=68) tikad Grleri,
Hadith Within Intellectual System of Ibn Hazm

Citation/: Gner, Osman, (2009). Hadith Within Intellectual System of Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 11-26. Abstract: Hadith has a special place within the systematic organization of bn Hazm concerning the question religious truth. From this perspective, he has some opinions which differs significantly from the majority of Islamic scholars who deny theoretically Zahirite legal system. Key Words: Ibn Hazm, hadith, Zahirite teaching, narrated revelation, singly narrated speech, commonly narrated speech.
MLEL VE N HAL
26
inan kltrmitoloji
Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii
Muharrem KILI*
Atf/: Kl, Muharrem (2009). Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zahirilii, Milel ve Nihal, 6 (3), 27-40. zet: Tarihsel sre ierisinde, ilk olarak Zhir ekoln kurucu ismi olan Davud b. Ali ile literalist yorum gelenei kart bir sylem olarak ortaya kmtr. Ancak zhir sylemin sistematik bir btnlk ve zengin bir literatrel birikime kavumas onbirinci yzylda bn Hazm ile gereklemitir. bn Hazmn teorik inas ile sistematize edilen bu yorum gelenei Endls hukuk tarihinin kendine zg tarihsel dinamikleri erevesinde var olmutur. Ancak Zhirlik, hem kendine zg doktriner nitelikleri ve hem de harici bir takm etkenler nedeniyle ekol olarak varln srdrememitir. Anahtar Kelimeler: bn Hazm, zahiri yorum, Zahirilik, Endls, Davud b. Ali.
-Insan evreleyen fizik ve metafizik evrene ynelik bireyin doal bilme arzusu ile gdlenen hakikat aray, bir anlam1 ve anlama
Do. Dr., Akdeniz niversitesi Hukuk Fakltesi Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Anabilim Dal [muharremkilic@akdeniz.edu.tr]. Felsefi terminolojide anlam bir szcn belirttii, dndrd ey; bir nermenin, bir tasarmn bir dncenin ya da yaptn anlatmak istedii ey olarak tanmlanmtr. Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, stanbul 1987, s. 22. Gramatik adan ise anlam terimi, kelimenin sz iindeki dier unsurlarla
MLEL VE N HAL
Muharrem KILI
sorunu olarak ifade edilebilir. Bilgi ve bilgelik sevgisi, znenin tm boyutlaryla varln tanmlayan bir anlam arayna ynelmesinin temel motivasyonu olmutur. nsanlk tarihinde sadece felsefi bilgi asndan deil dier tm bilgi trleri asndan da hakikat hedefine ynelmi anlam aray temel ekseni oluturmutur. Ancak daha zelde felsefi bilgi ya da dncenin, temel problemi anlama sorunu olmutur. Dnce tarihinde anlam ve anlamn aydnlatlmas2 temel bir problematik olarak karmza kmaktadr. Hakikat bilgisinin izini sren zne asndan anlamn kefi ok boyutlu bir srece tekabl etmektedir. ncelikle bu sre, ontolojik bir tasavvur ve konumlan ifade eder. Daha sonra belirli bir epistemolojik perspektife elik eden metodolojik bir ereveyi gerekli klar. Bu boyutlu zihinsel srete zne, ikin ve akn anlam belirsiz klan elerin izalesi ya da anlamn stn rten perdenin kaldrlmas abasndadr. Sze dklm ya da kelm formunda tecelli etmi olan ile varlk, evren ve yaam arasnda bir ba ve kpr kuran anlamn tespiti felsefi bilgiden dini bilgiye kadar btn disipliner alanlarn temel ura olmutur. Nitekim bu erevede siyaset, ahlak ve hukuk gibi ameli hikmete (pratik felsefe) dair anlam dnyasnn kefi, zgn disipliner alanlar var etmitir. Bu dorultuda akn anlamn toplumsalla dnk baskn bir boyutunu oluturan hukukun/fkhn zgn bir kuramsal zeminde ve metodolojik erevede retildiini grmekteyiz. Sz konusu kuramsal zemini oluturan ontolojik-metafizik esaslar kelm ilmi tarafndan disipliner bir entiteye dntrlmtr. Bu esaslara binaen ina edilen hukuk/fkh tasavvurunun, genel hukuk tarihinde olduka zgn bir dnsel abaya ve disipline tekabl eden hukuk teorisi (fkh usl) eliinde tebeddn ettiini ve tretildiini grmekteyiz. Anlam araynda metafizik dzlemde ortaya kan paradigmatik farkllklar doal olarak hukuk teorisi alannda da ekollemeleri dourmutur. Bunun bir yansmas olarak kendine
balantl olarak zihinde yaratt kavramlardan her biri eklinde tanmlanabilir. Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, Ankara 1992, s. 8. Grnberg, Teo, Anlam Kavram zerine Bir Deneme, Ankara 1970, s. 1.
MLEL VE N HAL
28
inan kltrmitoloji
zg metodik karakteristikleri olan Hanefiye ve Mtekellimin metodu olarak isimlendirilen iki ekol sz konusudur. Tarihsel sre ierisinde, hukuk teorisi yazn, rasyonalist bir izgiye oturan Mutezile ekolden Zhir ekole kadar yaylan bir spektrumla bu iki yntemsel ereveye indirgenmektedir. Konumuz erevesinde ele alacamz bn Hazmn hukuk teorisi, bu iki yntemsel ekollemeden birisine indirgenemeyecek dzeyde bir metodolojik zgnlk arz etmektedir. bn Hazm ilahi kelmda ikin olan anlamn ameli hikmet balamnda yorumuna dair ngrd ontolojik ve metodolojik ereve, iine doduu ve yetitii ilmi gelenein snrlarn zorlayan bir perspektif eliinde ortaya kmtr. Sz/kelm merkezli bir gelenei temsil eden dinin anlam dnyasnn ameli bir hikmet olarak retiminde lafzn anlam dzlemlerinin belirlenme abas esastr. Bu esas, tmyle nakli ilimler alannda metin merkezli bir anlamn belirlenmesi ve yorumlanmas eklinde tecelli etmitir. Ancak bn Hazmn hukuk teorisinde bu esas, lafzda mndemi olan biricik hakikatin nesnel bir anlam olarak ortaya karlmas eklinde tebarz etmitir. Bu almamzda lafzdan lafzcla, literal anlamdan literalizme doru evrilen sz merkezli nesnel anlam araynn bn Hazmn hukuk teorisindeki metodolojik erevesini ele alacaz. Ancak bunun ncesinde tarihsel sre ierisinde literalist yorum geleneini douran fikri ortamn sylem dzeneine, nc figrne ve Douda onbirinci yzylla birlikte yok olma eilimi gsteren bu gelenein bn Hazm ile yeniden varlk bulduu Endls hukuk tarihinin temel karakteristiklerine de atfta bulunacaz.
-IIlk dnemden itibaren fkh ve kelm ekseninde varlk bulan ekollemeler (Ehli hadis-Ehli rey ya da Mtezile-Earlik) Snni paradigmann ana damarlarn oluturmutur. Ancak bu ana damarn oluumu homojen bir tarihsel seyir takip etmemitir. yle ki ret-
MLEL VE N HAL
29
inankltrmitoloji
Muharrem KILI
rospektif bir biimde Snni paradigmann temel eilimlerini oluturan ekollemelerin yan sra, heteredoksi olarak nitelendirilen eilimler de varlk bulmutur. Nitekim bu meyanda daha ilk dnemden itibaren ortaya kan Btin yorum gelenei ortaya kmtr. Sz konusu yorum gelenei kart bir sylem biimi olarak Zhir dnce akmn retmitir. Btin yorum gelenei, sekteryan bir ekollemeyi ifade eden smiller ile Sf gelenek tarafndan ina edilmitir. Ekolleerek in edilen Btin anlam sistemleri ana damarn dnda olduka evresel bir etki alanna sahip olmutur. Bu eilim, Gazl gibi Snni paradigmann nc figrleri tarafndan sistematik bir eletiriye konu olmutur.3 Mistik deneyim ile varlk bulan btin anlam reten Sfi gelenek, zhir anlamn btin anlam karsnda nemsiz ve gereksizliini ne srmtr.4 Literal anlam zerine kurulan normatif anlam alann korumay amalayan Snn paradigmann savunucular, nesnel anlam ina etme abas ierisinde olmulardr. Ancak literal-normatif anlam alann yapbozumuna uratacak olan btin anlam retimine kar nesnellik aray, Snni gelenek ierisinde bir baka uca savrulmaya yol aan bir dnsel ekollemeye kap aralamtr. Szn (lafz) literal (zhir) anlamn esas alan yorum gelenei teolojik ve metodolojik temellendirmesiyle ortaya kmtr. Literalist bir yorum yntemi ngren, bu gelenein (Zhirlik) nc/kurucu ismi dokuzuncu yzylda Dvd b. Ali5 olmutur.6
4 5
MLEL VE N HAL
30
Bkz., Ferruh, mer, A., Zhirlik, (ev. Ahmet Demirhan), slm Dncesi Tarihi, stanbul 1990, I, 312-313. Weiss, Bernard, Exotericism and Objectivity in Islamic Jurisprudence, Islamic Law and Jurisprudence, iinde (ed. Nicholas Heer), Seattle 1990, s. 59. Weiss, Exotericism and Objectivity in Islamic Jurisprudence, s. 59. Bkz., Hatb Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali, Trhu Badd, Kahire 1349, VIII, 369. Zeheb, Siyeru Almin-nbel, XIII, 98. Goldziher, Ignaz, Zhirler Sistem ve Tarihleri, (ev. Cihat Tun), Ankara 1982, s. 24-27. bn Haldn, Mukaddime, (thk., Dervi Cveyd), Beyrut: el-Mektebetl-Asriyye, 1995/1415, 2. bs., s. 417.
inan kltrmitoloji
lk kez zhir szn kullanan kii olarak kaydedilen Davudun7 balangta finin usln benimsemekle birlikte, sre ierisinde mezhebi ilgisinin kopuuna tank olmaktayz. Zhir dnceyi benimseyerek Davud, rey ve kyas reddeden ilk snn bilgin olarak kaynaklarda yerini almtr.8 Kyas bir yorumlama yntemi olarak kabul etmeyen Dvd, hukukun iki temel kaynann (Kurn ve snnet) literal anlam ve sahbe icms ile snrlamaktadr. Bir mezhebe ball veya taklidi reddeden Dvd, mstakil ictihad alanna ynelmitir. Dou slm dnyasnda onuncu yzylda ksmen yaygnlama eilimi gstermitir.9 Ancak Zhir ekoln onbirinci yzylla birlikte etkinliini yitirdiine tank olmaktayz. Zhir paradigmay reten dnsel dinamizmin argmanlarn benzeri ile tayan Hanbel hukuk ekoln bu dnemde ne ktn grmekteyiz.10 Ancak dou slm dnyasnda Zhirliin yok olma eilimi gstermekle birlikte yine ayn yzyln banda batda yeniden varlk bulmaya balamtr. Bu noktada Zhirlii yeniden dirilten ve hatta mezhep doktrinini sistematize eden isim kukusuz Endlsl bn Hazm olmutur.
-IIIEndls hukuk tarihinde Mlik hukuk ekol, etkin bir mezhebi eilim olarak ortaya kmtr. Bu mezhebi eilimin nc hukuk bilginleri, etkin bir dini ve siyasi konuma sahip olmulardr. Endls tarihinde aristokratik bir snf oluturan hukuk bilginlerinin, olduka baskn bir sosyal ve siyasal etki gcne sahip olduklar grlmektedir. yle ki, belli dnemlerde bu aristokrat snf ile
8 9
10
bnn-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shak, Kitbl-Fihrist, (thk., Rza Teceddd), Tahran 1971, s. 271. bnn-Nedm, Kitbl-Fihrist, s. 271. Serahs, Usl, II, 119. Zhir ekoln baka nc temsilcileri iin bkz., bnn-Nedm, Kitbl-Fihrist, s. 272-273. Ferruh, Zhirlik, I, 316.
MLEL VE N HAL
31
inankltrmitoloji
Muharrem KILI
dier dnce grup ya da ekolleri arasnda bir siyasi nfuz atmasnn varlna da tank olmaktayz.11 Bu otorite ve nfuz alannda mezhep ii ekollemeler sz konusudur. Szn ettiimiz bu i ekolleme Endls hukuk tarihinde Zhiri ekoln varlna zemin hazrlamtr. Bu ekolleme iki ana eilim olarak ortaya kmtr. Bunlardan ilki, fr merkezli fkh ya da Ehl-i rey fkhdr. kinci eilim ise, Ehl-i hadis ekoldr.12 Birinci eilimde hukuki etkinliklerin merkezinde daha ok fetva ve yarg alanlarnda karlalan problemlere pratik zmler retme abas yer almaktadr. kincisinde ise, delil ve usl merkezli teorik bir hukuk/fkh anlay esas alnmtr. bn Hazm ncesi dnemde Ehl-i hadis Mliklii, Zhirliin teorik zeminini kurucu temel unsur olarak grlmektedir. Dou slm dnyasnda doktriner ve literatrel dzeyde baz bilginlerin katklar bn Hazm ile Zhirliin ekollemesi srecini desteklemitir. Ancak hem kelm ve hem de hukuki alanda temel eserler yazarak mezhebin doktriner yaplanmas ve ekollemesini mmkn klan asl literatrel katky bn Hazm gerekletirmitir. Zhirliin hukuki ve teolojik temellerini Endlste yeniden in eden isim bn Hazm olmutur.13 Zhirliin, bn Hazm ncesi dnemde bu atlm ve gelimeyi kaydedememi olmas noktasndaki sorgulama, tartlr nitelikte bir ok yaklam dourmutur. Tarihsel srete Zhir gelenek iinde bn Hazm ncesinde mezhebin gvenilir nc temsilcileri bulunmamtr. Zhirliin sistematizasyonunu gerekletirme ve ekolleme srecine katk salama noktasnda bn Hazmn bireysel
11 12
13
MLEL VE N HAL
32
Bkz., Kl, Muharrem, bn Rdn Hukuk Dncesi, stanbul 2006. Bkz., Masud, M. Khalid, A History of Islamic Law in Spain: An Overview, Islamic Studies, 30: 1-2 (1991), s. 12. Trk, Abdlmecid, Meknet bn Rd elFakih min Trihil-Mlikiyye bil-Endels, bn Rd ve Medresetuhu fil-Garbilslm, Rabat 1979, iinde, s. 158. Bkz., Kl, Muharrem, bn Hazm ve Zhirilik, Uluslararas Katlml bn Hazm Sempozyumu, 27-28 Ekim 2007, Bursa.
inan kltrmitoloji
ilm kabiliyet ve yeterlilii temelinde onun ncl vurgulanmaktadr.14 Her ne kadar Zhir eilim, bn Hazm nclnde sistematizasyonunu tamamlasa da ancak ondan bir yzyl sonra Endls hukuk tarihinde siyasal bir etki alanna sahip olmutur. Onikinci yzyl sonunda Zhirlik, dnemin Muvavvihid emiri Eb Yusuf Yakup el-Mansr (1184-1199) tarafndan etkin bir siyasi destee sahip olmutur.15 Bu dnemde Mlikliin yerine Zhirliin benimsendii ve ekoln byk bir geliim ivmesi kazand kaydedilmitir. yle ki, Maripte Hazmiyye adnda Zhir ekol yanllar ortaya kmtr.16 Buna bal olarak sz konusu dnemde fr merkezli Mliklik poplaritesini yitirmitir. Siyasi iktidarn hukuk ve din politikasndaki bu deiimden tr, bu dnemde Mlik ekoln kitaplar yaklmtr.17 bn Hazm ile birlikte Zhir dncenin ekollemesi srecinde, dnemin siyasi iktidarnn Ehl-i hadis bilginlerini, Mlik ekoln hukuk bilginlerine kar destekledii grlmektedir. Bu dnemde Ehl-i hadis hareketi, taklidi benimseyen ve ictihad snrlayan yerleik hukuk dncesine kar bir bakaldr olarak ortaya kmtr. Endlste hkim olan Mlik hukuk ekol, hukuki ve siyasi otoritesini sarsabilecek olan her trl dnce akmna kar tavrn ortaya koymutur. Bu meyanda Mlik fkh bilginlerini acz iinde brakacak dzeyde bir mnzara yetisine ve birikimine sahip olan bn Hazm da sert bir muhalefetle karlamtr.18 Buna ramen bn Hazm kendi hukuk teorisi ve doktrinini kurmay ba-
14
15
16
17
18
Merrk, Eb Muhammed Muhyiddin Abdlvhid, el-Mcib f Telhsi AhbrilMarib, (thk. Muhammed Said Uryn), Kahire 1963, s. 35. Goldziher, Zhirler, Sistem ve Tarihleri, s. 108. Bkz., Hacv, Muhammed b. Hasan, el-Fikrus-Sm f Trhil-fkhil-slm, elMektebetl-lmiyye, Medine 1976, II, 8-12. Abu Laila, Muhammed, An Introduction to the Life and Work of Ibn Hazm, Islamic Quarterly, XXIX/2, 1985, s. 87. bnl-Esr, zzeddin Ebl-Hasan Ali e-eyban, el-Kmil ft-Trh, Beyrut 1982, XII, 145-146. Goldziher, Zhirler, Sistem ve Tarihleri, s. 138-139. Merrk, el-Mcib f Telhsi Ahbril-Marib, (thk. Muhammed Said Uryn), Kahire 1963, s. 354-355. Bkz., Masud, A History of Islamic Law in Spain, s. 17-21.
MLEL VE N HAL
33
inankltrmitoloji
Muharrem KILI
armtr. Nitekim bn Hazmn, el-Muhall adl yapt, Zhir hukuk doktrininin sistematik bir anlatmdr.19 bn Hazmn benimsemi olduu metodolojik tutumun veya mezheb eilimin, Dvd ile dou slm dnyasnda temelleri atlan Zhirlikten ayrk olarak deerlendirilmesi ve isimlendirilmesi ynnde yaklamlar sz konusudur. Nitekim Palenciaya gre, bn Hazmn ortaya koyduu dnce yntemi, Zhirliin yerini alan baka bir dnce ekolnn ortaya kmasyla sonulanmtr. Bu eilim, takipileri tarafndan Hazmiyye olarak adlandrlmtr.20 Byle bir isimlendirmenin varl, bn Hazmn ngrd metodolojik tutum asndan onun Zhir eilimin dnda grlmesine imkan tanmaz. bn Hazmn ismine nispetle yaplan bylesi zel bir adlandrma, onu mezheb eilim ve metodoloji asndan Zhir izgiden karmaz. Bu durumun, bn Hazmn bir anlamda tarihsel srekliliini yitirmi olan Zhirlii doktrin ve yntem asndan yeniden in etme (sistematizasyon) noktasndaki arlkl konumundan kaynaklandn ifade edebiliriz.
-IVEndls hukuk tarihine damgasn vuran yerleik hukuk algsnn (Mliklik) dnda ve ona muhalif bir sylem reten bn Hazmn hukuk teorisinin temel karakteristiini onun metin ve dil tasavvuru oluturmaktadr. Metin tasavvuru asndan bakldnda onun metni, ontolojik bir nesne olarak alglad ya da yorumlad grlmektedir. Metinden elde edilen bilgiyi epistemik bir abann rn olarak deil, onun literal yapsnda sunulmu bir kabul olarak alglamaktadr. Bu metin tasavvuru, bn Hazmn metnin kkenine ilikin akl yrtmeleri (talili) dlamasna veya reddine yol amtr.
19
MLEL VE N HAL
34
20
Masud, A History of Islamic Law in Spain, s. 20. Golziher, Klasik Arap Literatr, s. 147. Palencia, Trhul-Fikril-Endels, s. 237.
inan kltrmitoloji
Ontolojik dzlemde yrtlen talil ve iyi-kt (hsn-kubh) tartmas hukukun kkenine ilikin bir sorunsal olarak da formle edilmitir. Bu problematiin Mutezil, Ear ve Mturid kelm ekollerinin savunuculuunu yapm olduu temel yaklam erevesinde ele alndn grmekteyiz. Bunlardan rasyonalist bir tutuma sahip olan Mutezil ekol, akln iyi ve kt olan kavrayabilme yetisinin olduunu ne srer.21 te yandan Ear kelm ekol ise, akln byle bir yetisinin bulunmadn ve Tanrnn fiillerinde bir gayenin olmadn ne srmektedir.22 Akln rol konusunda iki ucu temsil eden iki eilimin dnda Mturid ekol, orta bir yol bulma abasnn rn olarak ortaya kmtr.23 Bu teolojik eilimlerden Ear ekoln yaklamn benimseyen bn Hazm, bu grn hukukun kkeni konusundaki tutumuna temel yapmtr. Ona gre akl, lahi normlarn belirledii ereve dnda iyi (hsn) ve kt (kubh) hkmleri veremez. Bu yzden metodolojik anlamda akl yrtmenin farkl formlar ile tretilecek olan normatif alan meru kabul edilemez. Zira ona gre, iyi ve kt hkmnn tek normatif belirleyicisi Tanrsal buyruk ve yasaklamalardr. Tanrsal iradenin emrettikleri iyi, yasakladklar ise kt olarak nitelendirilir.24 Buna bal olarak bn Hazm, Tanrsal iradede, fiillerde ve emirlerde illet, sebep ve hikmet arayn tmden reddeder. Zira bylesi bir aray ona gre, Tanrnn iradesini snrlama anlamna gelir.25 bn Hazma gre O, yaptndan sorulmaz, ama onlar sorulurlar26 vahyi bildirimi ilahi iradenin gayesini belirleme abasnn (talil) ontolojik imkanszln ortaya koyar. Norm koyucunun gayesine ve hikmetine ancak metnin literal bildirimi araclyla
21 22
23 24 25 26
Maturidi, mam Ebu Mansur Muhammed, Kitbut-Tevhid, s. 97 stanbul 1979. Cveyni, Ebul-Mel Abdlmelik b Abdullah, el-rd il Kavtiul-Edille fi Uslil-tikad, s. 228-231, Beyrut 1985. Ayrntl bilgi iin bkz. Maturidi, Kitbut-Tevhid, s. 97-101. bn Hazm, el-hkm fi Uslil-Ahkm, I, 490, Beyrut tsz. bn Hazm, el-hkm, II, 583 vd. Enbiya, 23.
MLEL VE N HAL
35
inankltrmitoloji
Muharrem KILI
ulalabilir. Buna bal olarak bn Hazm, beeri akln bu gaye ve sebepler alanna nfuz etmesini imkan d grmektedir.27 kili ilim tasnifini -akli ve nakli ilimler- benimseyen bn Hazm, iki ayr metodolojik perspektif ngrmtr. Birbirinden kesin hatlarla ayran farkl iki epistemolojik tutum ve yntemsel bakas benimsemitir. Varln belirli bir doa dzeni ierisinde deimez bir takm niteliklerinin olduunu savunan bn Hazm, evrendeki bu deimez dzeni kavramak iin tmevarm yntemini kullanr.28 Akli ilimler alannda bilgiye, akln apak yarglar ve duyularn ak ve seik verileri ile bu ikisine dnk olan ncller olmak zere iki yolla ulalabileceini ne srer.29 Nakli ilimler kelm ve hukuk- alannda ise, bilginin kaynan metin oluturur. Metnin bilgisine ulaabilme de biricik yntem ise, metnin lafzlarnn zhirine ulamay ama edinen literalist yntemdir. Bu alanda bn Hazmn, ilkinden farkl bir metodoloji nerdiini grmekteyiz. bn Hazma gre epistemolojik adan metnin literal anlam kesin bilgiyi oluturmaktadr. Bu dorultuda o, metnin literal anlamnda aikar olan tek bir doruluun var olduunu ne srer.30 Bu tek deerli bilgi kuram erevesinde kesin olmayan (zann) bilgi trn reddeden bn Hazm, zanna dayal olarak verilen hkmn geersizliini ne srer.31 Ona gre, metne dnm olan vahyi bilginin literal anlam ilahi korunmulua mazhar olmutur. bn Hazm, nesnel anlamn elde edilebilmesi iin metnin kurulu olduu dilin de st bildirimsel (tevkif) olmasnn gerekliliini ne srmektedir. Dillerin kkeni konusundaki tartmalara ve temel yaklamlara deinen bn Hazm, dilin st bildirimsel (tevkif) olduu grn savunmutur. Dilin uzlamsal olduu ynn27 28
29 30
MLEL VE N HAL
36
31
bn Hazm, el-hkam, II, 591. Eb Zehra, bn Hazm, s. 128-129. bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-nihal, V, 16-17, (thk. M. . Nasr; A. Umeyre), Beyrut tsz. bn Hazm, el-hkm, I, 65. Bkz. bn Hazm, en-Nebze, s. 69, 90. bn Hazm, el-Muhall Bil-sr, I, 88, (A. S. elBendari), Beyrut tsz. bn Hazm, el-Muhall, I, 86, 89.
inan kltrmitoloji
deki yaklam reddeden32 bn Hazma gre, Tanr evreni ve iindekileri yaratmas gibi dili de var etmitir.33 Ona gre dil, insan ya da doa rn deil, Tanrsal bir yaratmadr. Bu yzden dilde bir reticinin olmas zorunludur ve dilin ilk reticisi de Ademe dili reten Allahtr.34 Dilin stbildirimsel olmas nedeniyle, hakikat ancak lafzn konulduu anlama yklenmesi ile elde edilebilir. Zira, dilde lafzlar belirli anlamlar iin tevkifi bir biimde konulduundan bunun dnda bir kullanm hakikatin yok olmasna yol aar. Hakikatin bilgisine ancak lafzn belirlenmi olan anlam ile snrl kalnarak ulalabilir. Ona gre dnce dille ve dilde tamamlanr ve onun temel ls de dilsel ldr;35 nk eyann hakikatine ancak lafz araclyla ulalabilir.36 Bu yzden, dilin kurallarna ballk ya da boyun eme ilh kurallara boyun emenin bir gstergesidir.37 ngrm olduu dil kuramna da bal olarak bn Hazm, epistemik anlamda kesin (kat) bilgiye ulamay amalamtr. Bu ama dorultusunda kesin bilgi (zann) retmeyen karm yntemlerini reddetmitir. Nitekim bu balamda hukuki kyas terk etmi ve sonular yalnzca ncllerde olan veren ve kesinlii (yakn) olan mantklarn kyasna ynelmitir.38 Fkh metinsel kaynaklarda yer alan hkmlerin bilinmesi olarak tanmlayan bn Hazm,39 hukuk bilgininin grevini metinde ikin olan hkmlerin izhar olarak snrlandrmtr. Ona gre bu grev asndan hukuk bilgini iin gerekli olan en temel ara dildir.40
32 33
34 35 36 37 38 39 40
Allah btn isimleri Ademe retti Bakara, 31. bn Hazm, el-hkm, I, 31-36. Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef bil-Marib vel-Endels, s. 117 Marib 1986. bn Hazm, el-hkm, I, 34. Yefut, Salim, a.g.e, s. 118. Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef, s. 118-119. bn Hazm, et-Takrb li haddil-mantk, s. 155. Yefut, Salim, a.g.e., s. 119. Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef, s. 119. Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef, s. 83. bn Hazm, el-hkm, II, 121. bn Hazm, el-hkm, II, 119-120.
MLEL VE N HAL
37
inankltrmitoloji
Muharrem KILI
bn Hazma gre, Kitapta biz hibir eyi eksik brakmadk41 bildirimi ile din, zneye hareket alan brakmayacak lde eksiksiz olarak btnyle getirdii hkmler araclyla dzenleyici grevini tamamlamtr.42 Bugn size dininizi tamamladm43 bildirimi ile de bu dzenleme grevi sona erdiinden tr, znenin metinden bamsz bir hkm verme yoluna ynelmesi tasavvur edilemez.44 Dinin sabit ve deimez olduu ve tketici bir tarzda dzenleyici bir ileve sahip olduunu ileri sren bn Hazm, normatif olarak dinin hkmlerde deiimi gerektirecek bir alan brakmadn ne srer.45 Nesnel anlam temine ynelik bir dil tasavvuru ngren bn Hazm, hukuk teorisinde hkm karm yntemleri olan rey, kyas ve istihsan gibi metodolojik aralara kar kmtr. Ona gre norm koyucu bir deeri olmayan rey, burhan olmakszn nefsin doru olduunu tahayyl ettii eydir. Zira zann bilgi ifade eden rey ile hkm vermeyi gerektirecek bir hukuki boluk sz konusu deildir. bn Hazm, epistemolojik adan zann bir bilgi rettiini ne srerek kyas iin de benzer bir temellendirme yoluna gider.46 Sonu olarak yorumlama srecini, metnin literal anlamnda ikin bulunan er hakikatin kefi olarak tavsif eden bn Hazm, muhatabn metne akli unsurlarla nfuz etme abasn hem ontolojik ve hem de metodolojik dzlemde imkansz klar. Metnin oluum srecinde muhatap kitlenin tarihsel zgllklerinin gz nnde tutulduu bir vahiy sreci yaanmtr. bn Hazm, metin ile muhatap zne arasndaki dinamik anlamlandrma srecini kaytlayan bir metin ve dil tasavvuru ngrmektedir. Onun hukuk teorisi, bu tasavvurun ontolojik, epistemolojik ve metodolojik dzlemde temellendirildii sistemik bir btnlk arz etmektedir. bn Hazmn tarihsel sreklilik ierisinde bu sistematik katks, Zhir
41 42 43 44 45 46
MLEL VE N HAL
38
Enam, 38. bn Hazm, en-Nebze, s. 22. Maide 3. bn Hazm, en-Nebze, s. 23. Bkz., bn Hazm, en-Nebze, s. 46-47. Bkz. bn Hazm, en-Nebze, s. 71. bn Hazm, el-hkm, I, 45; II, 127. bn Hazm, elMuhall, I, 86.
inan kltrmitoloji
syleme eklemlenmenin tesinde onbirinci yzylda Batda sz konusu gelenein yaratc bir yenilenmesi olarak tezahr etmitir. Ancak bn Hazm ile yeniden varlk bulan bu literalist yorum gelenei ana damar ve merkezi oluturan egemen paradigmann karsnda heterodoksiyi ve evreyi temsil etmenin tesine gidememitir.
Kaynaka Abu Laila, Muhammed, An Introduction to the Life and Work of Ibn Hazm, Islamic Quarterly, XXIX/2, 1985. Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, stanbul 1987 Cveyni, Ebul-Mel Abdlmelik b Abdullah, el-rd il Kavtiul-Edille fi Uslil-tikad, Beyrut 1985. Eb Zehra, Muhammed, bn Hazm, Buruc Yaynlar, stanbul,tsz. Ferruh, mer, A., Zhirlik, (ev. Ahmet Demirhan), slm Dncesi Tarihi, stanbul 1990. Goldziher, Ignaz, Zhirler Sistem ve Tarihleri, (ev. Cihat Tun), Ankara 1982. Grnberg, Teo, Anlam Kavram zerine Bir Deneme, Ankara 1970. Hacv, Muhammed b. Hasan, el-Fikrus-Sm f Trhil-fkhil-slm, elMektebetl-lmiyye, Medine 1976, II. Hatb Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali, Trhu Badd, Kahire 1349. bn Haldn, Mukaddime, (thk., Dervi Cveyd), Beyrut: el-MektebetlAsriyye, 1995/1415, 2. bs. bn Hazm, el-Fasl fil-milel vel-ehvi ven-nihal, V, 16-17, (thk. M. . Nasr; A. Umeyre), Beyrut tsz. bn Hazm, el-hkm fi Uslil-Ahkm, I, 490, Beyrut tsz. bn Hazm, el-Muhall Bil-sr, I, 88, (A. S. el-Bendari), Beyrut tsz. bnl-Esr, zzeddin Ebl-Hasan Ali e-eyban, el-Kmil ft-Trh, Beyrut 1982, XII. bnn-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shak, Kitbl-Fihrist, (thk., Rza Teceddd), Tahran 1971. Kl, Muharrem, bn Hazm ve Zhirilik, Uluslararas Katlml bn Hazm Sempozyumu, 27-28 Ekim 2007, Bursa. Kl, Muharrem, bn Rdn Hukuk Dncesi, stanbul 2006. Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, Ankara 1992.
MLEL VE N HAL
39
inankltrmitoloji
Muharrem KILI Masud, M. Khalid, A History of Islamic Law in Spain: An Overview, Islamic Studies, 30: 1-2 (1991). Maturidi, mam Ebu Mansur Muhammed, Kitbut-Tevhid, stanbul 1979. Merrk, Eb Muhammed Muhyiddin Abdlvhid, el-Mcib f Telhsi Ahbril-Marib, (thk. Muhammed Said Uryn), Kahire 1963. Merrk, el-Mcib f Telhsi Ahbril-Marib, (thk. Muhammed Said Uryn), Kahire 1963. Trk, Abdlmecid, Meknet bn Rd el-Fakih min Trihil-Mlikiyye bil-Endels, bn Rd ve Medresetuhu fil-Garbil-slm, Rabat 1979. Weiss, Bernard, Exotericism and Objectivity in Islamic Jurisprudence, Islamic Law and Jurisprudence, (ed. Nicholas Heer), Seattle 1990. Yefut, Salim, bn Hazm vel-fikrul-felsef bil-Marib vel-Endels, Marib 1986.
Tradition of Literalist Interpretation in Legal Theory: Zahirite Theory of Ibn Hazm

Citation/: Kl, Muharrem, (2009). Tradition of Literalist Interpretation in Legal Theory: Zahirite Theory of Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 27-40. Abstract: Ibn Hazm is a thinker who remarkably developed and systematized Zahirite theory of Davud b. Ali. Behind his production of magnificent literature on behalf of Zahirite theory, we can find specific historical phenomena of the history of al-Andalus of which Ibn Hazm is a significantly effective part. Key Words: Ibn Hazm, literalist interpretation, Zahirite, al-Andalus, Davud b. Ali.
MLEL VE N HAL
40
inan kltrmitoloji
Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm Genel Bir Bak
Sleyman SAYAR*
Atf/: Sayar, Sleyman (2009). Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 41-79. zet: ok ynl bir slm bilgini olan ve Endls slm kltr ekseninde kendi dnemini lykyla temsil eden bn Hazm, dinler tarihi alannda da nc bir ahsiyettir. O, yazd el-Fasl balkl nl eseriyle hakl bir hrete ulamtr. Karlatrmal Dinler Tarihinin kurucusu saylmakta, bu alanda salam bir slm dnceyi temsil etmektedir. En ayrcalkl yn, gelenek oluturucu bir nitelik olarak Kitab- Mukaddes eletirisidir. O, Batl Kitab- Mukaddes eletirmenlerinden yzyllarca nce belli prensipler erevesinde ve eitli alardan bu konuya younlamtr. Hem akl hem de nakl delillerle Yahudi ve Hristiyan kutsal metinlerinin gvenilirliini, kesintiye uramakszn gnmze intikali meselesini tartm; kendi iindeki eliki ve tutarszlklar ortaya koymutur. bn Hazm, din aratrmalarnda tartmac, eletirici ve analizcidir. Dolaysyla diyalektik-diyalojik bir yntem uygulad sylenebilir. Dier dinleri/mezhepleri, onlarn tarih geliimlerini ve coraf konumlarn dikkate almakszn tek hakikat kabul ettii slmla ilikileri ve farkllklar asndan incelemitir. Derledii yahut tevars ettii btn bilgileri kelm/teolojik bir hedef dorultusunda deerlendirdii, bu erevede ar ve acmasz bir dil kulland grlmektedir. Anahtar Kelimeler: bn Hazm, el-Fasl, Karlatrmal Dinler Tarihi, Kitab- Mukaddes Eletirisi, Diyalektik-Diyalojik Yntem, Reddiye, Tahrf.
Yrd. Do. Dr., Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal, *ssayar1956@hotmail.com].
MLEL VE N HAL
Sleyman SAYAR
Giri: Ortam spanya zerine yaplan almalarda bu lkeyi bilinen anlamyla Avrupadan ayr tutma eilimi dikkat eker. Kimilerine gre o, tarihin nemli kavak noktalarnda Avrupann deerleriyle btnlemedii, hatta onlara ters dt iin, kltrce daha zengin ve daha derin bir baka Avrupa, Avrupann teki yz ya da teki Avrupa olarak tanmlanmtr1. Benzer bir deerlendirme, spanyay, Asya-Afrika kltr havzas iinde ve gelenekleri, sanat ve ideolojisi asndan spanyollam bir slm dnyas olarak ne karr. Bu lke, Dou ile Baty birbirine balayan tarih rolne binaen duraan Avrupaya fikr, edeb, ilm ve teknik canllk kazandrmtr. Nitekim modern dncenin douunu temsil ettii dnlen spanyol Altn a(1492-1651), sonradan Hristiyan egemenliinde ortaya kan ayrmc ve asimilasyoncu politikalara ramen bir erken Altn an, yani Endls kltrel mirasnn damgasn tamaktadr2. spanyol yazar Juan Goytisolonun kltrl spanyas da Batl, ama bakadr. nk ardnda Avrupann tarihinden ayr yzlerce yllk bir tarih ile Mslmanlarn ve Yahudilerin sonradan reddedilen deerli katklar vardr. Kendisini deiik trde bir spanyol olarak tanmlayan yazar, yeryznn eitli kltrlerine ve dillerine tutkun olduundan bahisle sralad Batl isimler yannda bn Arab, Ebu Nvs, bn Hazm ve Mevlnaya da ilgisini ifade eder3. Hsl, tarih boyunca Hristiyan inancna sk skya ballyla bilinen spanya, dile getirilip vurgulanmasa da, Hristiyan olmayan bir kltrn izlerini hl bnyesinde barndrmaktadr. Washington Irwingin deyiiyle burada arazi, rfler, hatta insanlarn yry tarz bile Araplarn damgasn tayor4. Bu izler hem ev1 2
3 4
MLEL VE N HAL
44
Gl Ik, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis Yaynlar, stanbul 2005, s. 18, 244. Bilgi iin bk. Cemal Bli Akal, Modern Dncenin Douu: spanyol Altn a, Dost Kitabevi Yaynlar, 2.bs., Ankara 1977, s. 17, 44-48. Ik, age, s. 32-37. W. Irwing, Elhamra: Endlsn Yaayan Efsanesi, ev. Veysel Uysal, z Yaynclk, stanbul 1992, s. 8.
inan kltrmitoloji
Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm
rede hem insanlarda grlmekle birlikte, ou zaman spanyay farkl klan ey olarak sezinlenebilmektedir. spanyol kltrnde slm varlnn srekli bastrld, unutturulduu ve inkr edildii; ancak bin bir yolla kendini hissettirdii bir vkadr. Bu etkinin derecesini ve ayrntlarn bilimsel olarak hesaplamak artk imknsz gibidir5. Roger Garaudynin grne gre Batnn ilk rnesans talyannkinden drt asr nce Mslman spanyada (Endls) balam; ancak bunun evrensel bir rnesansa dnmesine ans tannmamtr. nk bizzat Bat dnyas, nc miras olarak niteledii slm mirasn srekli reddetmi; bu tutum ise, sonu olarak Avrupay dier kltrlerin verimli katksndan mahrum brakmtr6. Hi phesiz, Avrupaya gre kendine zg, teki ve baka olan spanya sz konusu niteliini Endls tecrbesine borludur. Bu tecrbe, slm hkimiyetinde Mslmanlar, Yahudiler ve Hristiyanlarca oluturulan bir msamaha (tolerans) kltr ve birlikte yaama modelini yanstmakta; ayrca Kurtuba rnei zerinden Dnyann ncisi (Ornament of the World)7 sfatyla da tebcil edilmektedir8. Burada tamamlayc ifade Kurtubann tek rnek olmad, slm tarihinde Kuds, stanbul, Saraybosna.. gibi daha nice incilerin bulunduu eklinde olabilir. zetle, baskn karakteri etnik ve din/kltrel eitlilik olan sekiz asrlk Endls tecrbesinde (711-1492) Mslman ynetim
5 6
Ik, age, s. 58-59. Roger Garaudy, slmn Vadettikleri, ev. Salih Akdemir, 4. bs., Pnar Yaynlar, stanbul 1984, s. 12. Orta a Avrupa kltr ve Endls medeniyeti aratrcs Maria Rosa Menocal, Endls konu edindii kitabna Kurtuba ekseninde bu ismi koymutur: Menocal, The Ornament of the World: How Muslims, Jews and Christians Created a Culture of Tolerance in Medieval Spain, Boston: Little Brown and Company, 200; ayrca bk. Robert Hillenbrand, The Ornament of the World: Medieval Cordoba as Cultural Centre, The Legacy of Muslim Spain, ed. S.K. Jayyusi, E. J. Brill, Leiden 1994, s. 112-135. Deyim, onuncu yzylda slm halifeliinin esizliini ve merkezliini kavram Hroswitha adl kltrl bir rahibeye aittir. Menocal, Dnyann ncisi, ev. hsan Durdu, Etkileim Yaynlar, stanbul 2006, s. 18, 34-35.
MLEL VE N HAL
45
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
slmn znden kaynaklanan bir anlayla zgr bir din ortam salayarak btn gruplara msamaha gstermi, bu yzden zellikle ilk yzyllar itibariyle spanyollar arasnda hzl bir slmlama yaanm; nihayet Arapa yaygnlaarak ortak kltr dili olmu ve Mslman olanlar bir yana, eski dinlerine bal kalan spanyollar bile bu dili daha iyi kullanmak iin birbirleriyle yarr hale gelmilerdir. yle ki, dokuzuncu yzyln ortalarna tarihlenen (M.854) yaygn bir belgede Kurtuba Piskoposu Alvaro (Paul Alvarus) kendi dindalarnn durumundan esefle sz eder. nk onlarn pek ou Araplarn iir ve kssalarn okumakta, Mslman kelmc (teolog) ve filozoflarn eserlerini incelemektedir. stelik bunu tenkit amacyla deil, kendi dncelerini daha iyi ifade etmek, yani mkemmel bir Arapaya sahip olmak iin yapmaktadrlar. Hristiyan genlerin Arap dili ve edebiyatna, Arapa kitaplara ar ilgisi; byk paralar harcanarak kurulan muhteem ktphaneler araclyla bu edebiyatn propagandasna dnmtr. Buna karlk, kutsal metinlerin Latince erhlerini okuyan; ncilleri (gospels), peygamberleri ve havarileri aratran yok! Hristiyanlar kendi ana dillerini unuttular. Binlercesi arasnda bir dostuna Latince mektup yazacak kii zor bulunur; fakat dncelerini Arapa ifade etmekte mahir ve Araplardan daha gzel iir yazan nice kii vardr9. bn Hazmn Dinler Tarihilii ve el-Fasl bn Hazm el-Endels, kltrel olarak yukarda belirtilen renkli ortama bizzat mdahil ve tank olmakla birlikte, siyas olarak Endls Emev Devletinin kk emirliklere (mlkt-tavif) blnd bir fetret ve fitne dnemini (1031-1090) idrak etti. Babas vezir olduu iin, siyasetle dorudan ilgili bir ailede yetiti ve mreffeh bir hayat yaad. Kendisi de sonradan ayn grevi deruhte etti. Ancak siyasetteki deiim ve dnmler onun aleyhine geli9
MLEL VE N HAL
46
Bernard Lewis, The Arabes in History, 6. bs., Oxford University Press, New York 2002, s. 134 (Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yaynlar, stanbul 2000, s.166); ayrca bk. Menocal, age, s. 67-79; W. Montgomery Watt, slmn Avrupaya Tesiri, ev. Hulsi Yavuz, Boazii Yaynlar, stanbul 1986, s. 36; Mehmet zdemir, Endls, DA, c. XI (stanbul 1995), s. 219; a. mlf., Endls Mslmanlar-II: Medeniyet Tarihi, TDV Yayn, Ankara 1997, s. 27-28.
inan kltrmitoloji
ti. Tavif dneminin bunalml ve istikrarsz siyas-sosyal ortamndan fazlasyla etkilendi; siyas ikbali idbrla yer deitirdi. Devlet grevinden azledildii gibi, hapis ve srgne de maruz kald. lm ve kltrel birikiminin yazl ifadesi olan kitaplar alenen yakld. Muhaliflerinin sultanlar nezdindeki dmanca giriimleri sonucu halkla aras alp yalnzlatrld. Yine de o, doru bildii yolda dneminin yneticilerini ve limlerini ak yreklilikle eletirmeye devam etti. Ne var ki btn bu gelimeler onun ahsiyetini rencide etti ve psikolojisini bozdu. Nihayet siyasetten uzaklaarak neet ettii yere, kyne dnd; bir nevi inzivya ekilip vefatna kadar ilimle megul oldu10. Olu Eb Rfi el-Fadla dayanan rivayete gre, takrben seksen bin sayfadan oluan drt yz cilt kitap yazd ve kendisinden nce sadece Muhammed b. Cerr et-Tabernin (. 310/922) bu seviyeyi aabildii belirtilen11 bn Hazm, Endls ufkundan yaylan eserleriyle slm dncesinin nemli bir simas olmasna ramen tarih iinde yeterince tannnd sylenemez. Bunun zerinde dnenler temel bir neden olarak onun sert slbunu ve tenkiti karakterini gsterirler. O, bir yandan slm dnce ekolleri ve kelm frkalarna, ulem ve fukahya; te yandan dier din mensuplarna, zellikle Yahudi ve Hristiyanlara ar eletiriler ynelttii iin grmezden gelinmi, deta nisyana terk edilmi kabul edilmektedir12. Oysa bn Hazm; keskin zeksna, gl hfzasna ve ilm gayretine vurgu yaplan geni ufuklu13 bir lim ve melliftir. Bu
10
11
12
13
Hayat hakknda geni bilgi iin bk. Muhammed Eb Zehre, bn Hazm: Haytuhu ve Asruhu-ruhu ve Fkhuhu, Kahire 1954, s. 17-18, 28-29, 37-59; Abdlhalm Uveys, bn Hazm el-Endels ve Cuhdhu fil-Bahsit-Trih velHadr, 2. bs., ez-Zehr lil-lmil-Arab, Kahire 1409/1988, s. 19-83. bk. Sd el-Endels, Tabaktl-mem, thk. Hayt B Alvn, Drut-Tala litTba ven-Ner, Beyrut 1985, s. 183. Bk. Sheyr Fadlullah Eb Vfiye, bn Hazm Alemun min Almil-Fikril-slm bil-Endels, ed-Dirstl-slmiyye, slmabad 1991/1412, c. 26/4, s. 325-326; a. mlf., Takdm, bn Hazm, el-Usl vel-Fur, thk. Muhammed tf el-Irk ve dr., Drun-Nahda el-Arabiyye, Kahire 1978, s. 6. Mesel bk. Eb Zehre, age, s. 141, 200; Zekeriyya brahim, bn Hazm el-Endels el-Mfekkiruz-Zhir el-Mevs, Kahire 1966, s. 206.
MLEL VE N HAL
47
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
geni ufukluluk eitli alanlarda derinlemesi anlamna gelmektedir. O; air, dnr, ilhiyat (kelm, tefsir, hadis..), ahlk, hukuku, tarihi (slam tarihi, dinler tarihi) olarak ok sayda eser ortaya koymutur. H. Corbinin nakline gre R. Dozy, onun iin engin bilgili adam demitir14. L. E. Goodmana gre Ortaan en zgn kafalarndan biridir; Zhir retiyi tedvin edip din bilimlerine uygulamtr15. mer Ferrh, onu, slm dnce tarihinde bn Haldunla zirveye ulaan aklc ve sosyolojik dnce geleneinin balangcna yerletirir16. Maribli dnr Muhammed bid el-Cbir, ona, kriz iindeki Arap-slm kltrnn yeniden yaplandrlmasn salamak zere beyn burhna, yani dini mantk ilkelerine dayandrmak suretiyle yeni bir eletirel yaklam gelitiren, dolaysyla yeni bir r aan kii gzyle bakmaktadr17. Tritton, onu insan ve dnr olarak ele almakta18; Roger Arnaldez ise, gnmzde eserlerine ve grlerine ilginin arttndan sz ederek, onun grlerinin aratrlmasnn ada slm dncesine ve birok problemin zmne katk salayacan ifade etmektedir19. bn Hazmn dinler tarihiliini deerlendirmek iin ncelikle onu kendi balamna yerletirmek, dolaysyla slmn ilk yzyllarna dinler tarihi eksenli ksa bir bak yapmak gerekecektir: Mslmanlarn dier din ve mezheplere ilgisi eitli sebeplerle ok erken bir dnemde balamtr. Fetihlerle slmn hkimiyet alannn genilemesi sonucu farkl kltrlerle temas edip youn bir
14
15
16
17
18
MLEL VE N HAL
48
19
Henry Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Gallimard, Paris 1986, s. 313 (slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatem, letiim Yaynlar, stanbul 1986, s. 221). Goodman, slam Hmanizmi, ev. Ahmet Arslan, letiim Yaynlar, stanbul 2006, s. 131. mer Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymi bn Haldn, Drul-lm lilMelyn, Beyrut 1386/1966, s. 25. Bk. el-Cbir, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yaynclk, stanbul 1997, s. 419-471: a. mlf., Arap-slm Kltrnn Akl Yaps: Arap-slm Kltrndeki Bilgi Sistemlerinin Eletirel Bir Analizi, ev. Burhan Krolu ve dr., Kitabevi, 2. bs., stanbul 2000, s. 635-654. Tritton, Ibn Hazm: the Man and the Thinker, Islamic Studies, c.3, sy. 4 (Karachi 1964), s. 471-484. Bk. Arnaldez, Ibn Hazm, EI2 (ng.), E. J. Brill, Leiden 1971, c. 3, s. 798.
inan kltrmitoloji
etkileim srecine giren Mslmanlar hem kendi snrlar iinde hem de komu corafyalarda mevcut olan bu kltrleri tanma ihtiyacn duymulardr. te yandan slm tebli etme, vahiy tarihindeki yerini aklama, dolaysyla stnln kantlama grevi; buna bal olarak toplumu yeni dine aykr inanlardan koruma kaygs n plna kmtr. Ayrca; Hz. Peygamberin vefatndan sonraki srete toplumda ortaya kan farkl din yorumlarn ve ihtilaflarn deerlendirilmesi, varsa d kaynaklarnn gsterilmesi de bir zorunluluk olmutur. Btn bunlarn tesinde, Mslmanlar dier dinlerle ilgilenmeye sevk eden en temel meriyet kayna olarak Kuran ve Snnetin rol zikredilmelidir. Kurn- Kerm; Hanfler/Mslmanlar, Mrikler/Putperestler, Yahudler, Hristiyanlar, Sabiler ve Mecusler gibi eitli inan gruplarndan sz etmektedir. Tevhid-irk ekseninde gerek dinin tanmna gerekse baz din inan ve tutumlara ilikin belirlemeler, deerlendirmeler yaplmtr. Ayrca, bizzat Hz. Peygamberin gayrimslimlerle ilikileri ve bunun hadislere yansmas sz konusudur. Bu sebeple tarih olsun tahlil-karlatrmal olsun dinler tarihi aratrmalar (Milel ve Nihal gelenei) Kurann ynlendirmelerine (tevcht) dayanan ve er babal slm kltrne/Mslmanlara ait bir faaliyet olarak tanmlanmaktadr20. Bu, ar bir iddia gibi grlebilirse de Karlatrmal Dinler Tarihinin21, slmn salad din hrriyeti ve hogr (tesmuh, tolerans) ikliminde nev nem bulduu Adam Mezin tesbitinden itibaren bir mterife haline gelmitir22. Kabul edilsin veya edilmesin Mslmanlara zg ve modern
20
21
22
Muhammed Abdullah e-erkv, F Mukrenetil-Edyn: Buhs ve Dirst, Drul-Hidye, Kahire 1406/1986, s. 5, 141. Arapa kaynaklarda ngilizce Comparative Religionn karl olarak lmu Mukrenetil-Edyn, lmu Mukrenetil-Milel, lmul-Edyn el-Mukrin veya sadece Mukrenetl-Edyn deyimleri kullanlmaktadr. Adam Mez, el-Hadretl-slmiyye fil-Karnir-Rbi el-Hicr (=Asru'n-Nahda fi'lslm), ev. M. Abdulhd Eb Rde, Beyrut ts., c. 1, s. 75, 384; ayrca bk. Ahmed eleb, Mukrenet'l-Edyn 1 (el-Yehdiyye), 8. bs., Kahire 1988, s. 24-27; Mahmd Ali Himye, bn Hazm ve Menhecuhu f Dirsetil-Edyn, Drul-Marif, Kahire 1983, s. 144-147.
MLEL VE N HAL
49
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
dinler tarihi aratrmalarn nceleyen bylesi bir ilm birikim mevcuttur. I/VII. yzylda balayan almalar II/VIII. ve III/IX. yzyllarda youn bir kelm ilginin ifadesi olan reddiyelerin, sonra maklt, diynt ve edyn tarz kitaplarn yazlmasna; IV/X. yzyldan itibaren maklt yannda dier dinlere dair bilgi veren, dolaysyla slm mezhepleri erevesini hayli aan frak, milel ve nihal tr eserlerin ortaya kmasna yol amtr. nce Mutezil, sonra Snn kelmclarn kaleme ald reddiye ve maklt kitaplarnn ou kaybolmu, fakat yine de belli sayda eser gnmze ulamtr23. slmn klsik anda bugnk dinler tarihinin karl olabilecek en uygun ve yerleik deyim, baz felsefe ve kelm konularn da kapsamna alan Milel ve Nihaldir. Bu deyimi oluturan iki kavram nceleri ayr ayr almalar belirtirken sonradan birletirilmitir. Mutezil en-N el-Ekberin (. 293/906) zamanmza ulaan Usln-Nihali ve Ebul-Hasen Ali el-Mesdnin (. 346/957) sadece adlar bilinen ve zamanmza ulamayan el-Milel balkl eserleri24 birer rnek olarak zikredilebilir. Mstakil bir alma eklinde olmasa da el-Milel ven-Nihal deyimini ilk defa muhtemelen Eb Abdullah el-Hrizm (. 387/997) kullanmtr. nk Mefthul-Ulmundaki Kelm blmnn beinci fasl F Esm Erbbil-Milel ven-Nihalil-Muhtelife baln tamaktadr25. Ancak mstakil ilk el-Milel ven-Nihal, bilindii kadaryla Eb Mansr Abdlkhir el-Badd (. 429/1037) tarafndan yazlm-
23
24 25
MLEL VE N HAL
50
lk reddiye ve maklt yazarlar iin bk. el-Mesd, Kitbut-Tenbh vel-rf, Leiden 1893 (=nr. Fuad Sezgin, Mahad Trhil-Ulmil-Arabiyye, Frankfurt 1413/1992), s. 395-397. IV/X. yzyl sonuna kadar Hristiyanlara kar yazlm reddiyeler zerine yetkin bir aratrma Abdlmecd e-arf tarafndan ortaya konulmutur: el-Fikrul-slm fir-Redd alen-Nesr il Nihyetil-Karnir-Rbi/elir, ed-Drut-Tnisiyye lin-Ner, Tunus-Cezayir 1986 (2. bs., Drul-Medris el-slm, Beyrut 2007); genel olarak reddiyeler iin ayrca bk. Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, SF Yaynlar, Konya 1989. el-Mesd, age., s. 4, 155, 334. Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-Hrizm, Mefthul-Ulm, thk. Nh en-Neccr, Drul-Fikril-Lbnn, Beyrut 1993, s. 91.
inan kltrmitoloji
tr. Bizzat mellifin atflarndan26 ayrntl bir dinler ve mezhepler tarihi almas olduu anlalan bu eser ne yazk ki gnmze ulamamtr. Baddye aidiyeti pheli olan ve Albert Nasr Ndir tarafndan ona nisbet edilerek neredilen el-Milel ven-Nihal (Beyrut 1970) ise, ayn mellife ait el-Fark beynel-Frakn bir ilk versiyonu veya eksik zeti (muhtasar) olduu intibn vermekte ve alana fazladan bir katk salamamaktadr. Eb Muhammed Ali bn Hazma (. 456/1064) gelince, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv venNihal27 adl kapsaml almas sebebiyle bu trn en nemli iki yazarndan biri, hatta kronolojik olarak birincisidir. Dieri ise, trnn daha gelimi bir rneini temsil edecek olan el-Milel venNihal balkl eseriyle Muhammed b. Abdlkerm e-ehristndir (. 548/1153)28. bn Hazmn mevcut btn kitaplarnda dinler tarihiliini yanstan bir boyuta rastlanabilir. Bununla birlikte alanla ilgili ba almasnn (magnum opus) el-Fasl29 olduunda phe yoktur. As26
27
28
Bk. Eb Mansr Abdlkhir el-Badd, el-Fark beynel-Frak ve BeynulFirkatin-Nciye minhum, nr. Muhammed Bedr, Drul-Marif, Kahire 1328/1910, s. 89, 219, 254, 259, 352. el-Fasl, be cz iki ciltte toplanm olarak ilk defa Kahirede neredilmitir (Mabaatl-Edebiyye, 1317-1321/1899-1903). Bu neir Kahire, Badat ve Beyrutta tekrarlanmtr. ciltlik neirleri de vardr (mesel olduka itinal bir neir iin bk. el-Fisal fil-milel vel-Ehv ven-Nihal, thk. Yusuf el-Bik, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1422/2002). Ancak be ayr cilt olarak gerekletirilen ve ba tarafnda tahkk edenlerin 33 sayfalk geni bir mukaddimesi yer alan neir bugn itibariyle en iyisidir (bk., el-Fasl fil-Milel vel-Ehv ven-Nihal, thk. Muhammed brahim Nasr-Abdurrahman Umeyre, 2. bs., Drul-Cl, Beyrut, 1416/1996). almamzda ilk basmn Badat versionu (MektebetlMsenn, ts.) kullanlmtr. Bilgi iin bk. Daniel Gimaret, Le livre des religions et des sectes, Livre des religions et des sectes, Peeters/Unesco, Paris 1986, c. 1, s. 11-14; a. mlf., al-Milal wa-l-Nihal, EI2 (Fr.), c. 7, s. 54-56; Guy Monnot, Islam et religions, Maisonneuve et Larose, Paris 1986, s. 12, 27-32, 39-47-66-70, 75; mer Faruk Harman, Milel ve Nihal, DA, c. 30 (stanbul 2005), s. 57-58; a. mlf., el-Milel ven-Nihal, c. 30, s. 58-59; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar (el-Fark beynel-Frak), ev. Ethem Ruhi Flal, Kalem Yaynevi, stanbul 1979, evirenin nsz, s. VIIXXVIII; Ethem Ruhi Flal, Abdlkhir el-Badd, DA, c. 1 (stanbul 1988), s. 245-247; Gnay Tmer, Brn'ye Gre Dinler ve slm Dni, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1975, s. 69-70 vb. Eserin ad zerinde farkl grler ve tartmalar vardr. Klsik kaynaklarda tam ad el-Milel ven-Nihal, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv ven-Nihal, el-Fasl beyne Ehlil-Ehv ven-Nihal, el-Fasl beyne Ehlil-r ven-Nihal eklinde gemektedir
29
MLEL VE N HAL
51
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
lnda bu eser bn Hazmn btn ilm birikiminin esas ve zeti mahiyetindedir. Nitekim Goldziher, el-Muhall adl muazzam fkh mecmasn el-Fasln fkh bir hmii olarak deerlendirirken hakldr. Ona gre el-Fasldaki temel grler el-Muhallda oka tekrarlanmtr30. Bu bak asndan bn Hazmn dier btn eserlerini el-Fasln bir alm gibi grmek mmkndr. Ne var ki, ismen bilindii halde bugn mevcut olmayan baz almalarnn el-Fasla eklenmi grnmesi paradoksal bir durum meydana getirmektedir. Problemin zm imdilik ilgi alanmzn dndadr. Ancak bn Hazmn dinler tarihiliini anlamak bakmndan elFasl ile dorudan balantl almalarnn zikredilmesinde yarar vardr: a) zhru Tebdlil-Yehd ven-Nesr lit-Tevrti vel-ncl ve Beynu Tenkuz m bi-Eydhim min zlike mimm l Yahtemilt-Tevl. Yahudi ve Hristiyanlarn Tevrat ve ncileri tahrifini bu kitaplardaki kesin ve yoruma imkn vermeyecek kadar ak elikilerden yola karak ortaya koyan alma, yle anlalyor ki sonradan benzer bir balkla el-Fasla dhil edilmitir31. Mstakil bir kitap olduu ve bir gn kefedilebilecei gr ne srlmekle birlik(el-Fasln son paragrafnda el-Fasl fil-Milel vel-r ven-Nihal eklindedir: elFasl, c. 5, s. 142). Buradan ikinci bir ihtilf konusu zuhur etmi; eserin el-Fasl m, el-Fisal m olduu tartlmtr. lk matb nshann el-Fisal olmas kafa karklna sebep olmu grnyor. C. Brockelmann ve P. Hitti dnda birok oryantalist ve baz Mslman aratrmaclar, farkl zamanlarda yazlm fasllarn bir araya getirilmesi anlamnda el-Fisali uygun grrken, dierleri doru-yanl ayrmna filolojik gerekeler de ekleyerek el-Fasl tercih etmektedirler. Bizim de kanaatimiz bu yndedir. nk bu adlandrma, hak ile btl ayrma (fasl) konusunda ok titiz davranan bn Hazmn zihin yapsyla bire bir rtmektedir. Ayrca, klsik kaynaklarda eserin f yerine beyne ile zikredilmesi bu kanaati pekitirmektedir. A. Palacios, karlatrmal bir aratrma sonucunda Gazzlnin Faysalut-Tefrika beynel-slm vez-Zendeka adl eserini bn Hazmdan mlhem kabul eder (Bilgi iin bk. Ghulam Haider Aasi, Muslim Understanding of Other Religions: A Study of Ibn Hazm's Kitb al-Fasl f al-Milal wa al-Ahw wa al-Nihal, Adam Publishers, New Delhi 2004, s. 60-63; Himye, age, s. 97-103; Mecd Halef Mnid, bn Hazm el-Endels ve Menhecuhu f DirsetilAkid vel-Firakl-slmiyye, Dru bn Hazm, Beyrut 1422-2002, s. 105-110). Ignaz Goldziher, Zhirler: Sistem ve Tarihleri, ev. Cihad Tun, AF Yaynlar, Ankara 1982, s. XXXX-XXXXI. Bk. el-Fasl, c. 1, s. 116-224 - c. 2, s. 2-91(yaklak 200 s.).
30
MLEL VE N HAL
52
31
inan kltrmitoloji
te32, ortaya kacak kitabn bundan daha farkl ve daha kapsaml olacan varsaymak akla uzak grnmektedir. b) Telf fir-redd al Enclin-Nesr ncillere reddiye niteliindeki bu alma zhrn bir blm olabilecei gibi, ayn zamanda ve dolaysyla el-Fasln Hristiyanlara ilikin blm veya bunun bir ksm eklinde de dnlebilir. c) Muhtasarul-Milel ven-Nihal Muhtemelen el-Fasln bir zeti olarak kaleme alnmtr. Gnmze ulamayan bu alma, ayn zellikteki el-Usl vel-Fur ile zdeletirilebilir. d) el-Usl vel-Fur lk nden farkl olarak bu alma bn Hazmn gnmze ulaan eserleri arasndadr33. Btn konularn kapsamamakla birlikte el-Fasln daha sistematik bir zeti gibi grnmekte, ancak onun bir ilk/ilkel versiyonu olabilecei de belirtilmektedir34. e) Risle fir-Redd al bnin-Narle el-Yehd Grnata (Granada) Yahudi cemaati lideri bnunn-Narleye (. 448/1056) kar yazlm bir reddiyedir35. Kk emirlikler (tavif)
32 33
34
35
Mesel bk. Aasi, age, s. 59-61. ki cz bir arada ilk defa Kahirede baslmtr: bn Hazm el-Endels, el-Usl vel-Fur, thk. Muhammed tf el-Irk ve dr., Drun-Nahda el-Arabiyye, Kahire 1978. Tahkk heyetinden Sheyr Fadlullah Eb Vfiyenin yazd geni takdm (s. 5-81) ile yine kendisine ait Dirse an Kitbil-Usl vel-Fur: bn Hazm ve Mukrenetl-Edyn balkl blm (s. 93-114) bn Hazmn hayat ve eserlerine, zellikle el-Usl vel-Furun karlatrmal dinler tarihi asndan deerine tahsis edilmi ayr bir kitap hviyetindedir. Eser baka bir heyet tarafndan da yeniden neredilmitir: el-Usl vel-Fur , Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1404/1984. Bk. Camilla Adang, Muslim Writers on Judaism and the Hebrew Bible: From Ibn Rabban to Ibn Hazm, E. J. Brill, Leiden 1996, s. 64; Himye, age, s. 71. Eser hsan Abbas tarafndan neredilmitir: bn Hazm el-Endels, er-Redd al bnin-Narle el-Yehd ve Resilu Uhr, nr. hsan Abbas, Drul-Urbe, Kahire 1960, s. 45-81. Yeni basm iin bk. Resilu bn Hazm el-Endels, nr hsan Abbas, el-Messesetl-Arabiyye, Beyrut 1987, c. 3, s. 41-70. Nir, giri bilgileri erevesinde reddiyenin hedefi olan bnun-Narlenin kimliini tartr ve kiilik zelliklerini dikkate alarak bunun -kronolojik adan sorunlu olmasna ramen-
MLEL VE N HAL
53
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
dneminde vezirlie getirilen bu kii air ve bilgin smail b. Ysuf el-Lav (Samuel ha-Levi=Samuel ha-Nagid)dir. Nagid, prens anlamna gelmektedir. Talmud zerine almalar vardr. Kuran yetleri arasnda elikiler bulunduu iddiasyla Mslmanlar hedef alan bir reddiye yazd rivayet edilmektedir. Bu yzden olduka ar bir dille kaleme alnm yukardaki reddiyenin muhatab olmutur. bn Hazmn mehul olmayan bu kii 36, muhtemeldir ki onun Zhir bak tarzyla el-Faslda Yahudi kutsal metinlerine ynelttii eletirilerden haberdardr ve cemaat lideri olarak dindalarnn inancn savunmak adna ayn yaklam Kurana uygulayarak itirazlarda bulunmutur37. Sz konusu itirazlar muhtev reddiyeyi grmeyen, ancak bir baka Mslman mellifin yazd reddiye dolaysyla konuya vkf olan bn Hazm, iki ksma ayrd kendi reddiyesinin sekiz fasl/otuz fkradan ibaret ilk blmn bu itirazlara ve cevaplarna ayrm; son blmnde ise el-Faslda yapt gibi tahrif odakl Tevrat eletirisine ynelmitir.
36
MLEL VE N HAL
54
37
baba (smail) deil, oul (Yusuf) olduu sonucuna varr (s. 7-19). Roger Arnaldez, hsan Abbasn ne srd argmanlarn deerini inkr etmeksizin hedefin baba olduu grn benimser (bk. Arnaldez, Controverse dIbn Hazm contre Ibn Nagrila le Juif, Revue de lOccident Musulman et de la Mditerrane, sy. 13-14 [1973], s. 41). es-Syt ise, eitli alardan hsan Abbasn grn tutarsz bulur ve hedefin baba olduunu belirtir (bk. Hlid Abdlhalm Abdurrahm es-Syt, el-Cedeld-Dn beynel-Mslimn ve Ehlil-Kitb bilEndels [bn Hazm ve el-Hazrec+, Dru Kab, Kahire 2001, s. 32-36). Sarah Stroumsann hipotezine gre, bnun-Narle tarafndan Kurana kar bylesi bir reddiye yazlm deildir. bnur-Rvendnin Kitbud-Dmii ve bunu hedef alan Ebu Ali el-Cbbnin reddiyesi bilinmektedir. Aslnda btn hikye, o gnn Mslman emirlerine ve onlar tarafndan st dzey devlet grevine getirilen Yahudi yneticilerine kar kendi sulamalarn merulatrmak zere bn Hazm tarafndan uydurulmutur (Stroumsa, From Muslim Heresy to Jewish-Muslim Polemics: Ibn al-Rwands Kitb al-Dmigh, Journal of the American Oriental Society, c. 107, sy. 4 [1987], s. 767-772; ayn konuyu irdeleyen ve Endlsn o gnk entelektl ortamna dikkat eken bir makale iin bk. Maribel Fierro, Ibn Hazm et le Zndq Juif, Revue du monde musulman et de la Mditerrane, sy. 63-64 *1992+: Minorits religieuses dans lEspagne mdivale, s. 81-89). Reddiye ile ilgili aratrmalar iin bk. Adang, Medieval Muslim Polemics against the Jewish Scriptures, Muslim Perceptions of Other Religions, ed. Jacques Waardenburg, Oxford University Press, New York-Oxford 1999, s. 158, n. 99 ; a. mlf., Muslim Writers, s. 67, n. 299. bn Hazm, daha nce onunla karlap mnazarada bulunduunu kendisi belirtmektedir: el-Fasl, c. 1, s. 135, 152. Bk. Roger Arnaldez, Controverse<, s. 45.
inan kltrmitoloji
Sonu olarak; dinler tarihisi sfatyla bn Hazmn dikkate alnmas gereken mevcut eserleri bata el-Fasl olmak zere el-Usl vel-Fur ve Risle fir-Redd al bnin-Narle el-Yehd eklinde sralanabilir38. Fakat son ikisi ana kaynak niteliindeki ba almaya dahil edilmek suretiyle btn eserlerin el-Fasla inhisar ettirilmesi de mmkndr. bn Hazm zerine yaplan dinler tarihi aratrmalar bu deerlendirmeyi hakl karmakta, neredeyse hepsinde yegne kaynan el-Fasl olduu grlmektedir. bn Hazmn Dinler Tarihilii zerine Aratrmalar slm kltr tarihini ahs boyutunda sergileyen biyografi (tabakt) kitaplar hayat, grleri ve eserleri erevesinde bn Hazma da yer verirler39. Onlarn deerini takdir etmekle birlikte, burada bn Hazmn dinler tarihiliini modern dnemde bilimsel olarak inceleme konusu yapan yerli-yabanc baz aratrmalarla ilgili olduumuzu ve bunlar ksaca tantmay hedeflediimizi belirtmeliyiz. Ancak ondan nce, dorudan veya dolayl olarak ayn konuya tahsis edilmi ve bir ksm klsik hale gelmi baz almalar en azndan ismen zikredeceiz. Bu erevede spanyol aratrc Miguel Asin Palaciosun r ac katks takdirle anlmaldr. Be ciltlik almasnn40 ilk cildi41
38
39
40
bn Hazmn kaynaklarda zikredilen btn eserleri iin bk. Uveys, age, s. 110117 (143 eser); Himye, age, s. 70-92 (130 eser); Mnid, age, s. 93-101 (164 eser). Sadece dinler tarihi ile ilgili eserleri hakknda bilgi iin ayrca bk. Adang, Muslim Writers, s. 64-69; Aasi, age, s. 59-64; es-Syt, age, s. 29-38. Mesel bk. Sd el-Endels, Tabaktl-mem, thk. Hayt Balvn, Beyrut 1985, s. 181-183; Salhuddn Halil b. Aybek es-Safed, Kitbul-Vf bil-Vefeyt, thk. Ahmed el-Arnat-Trk Mustafa, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1420/2000, c. 20, s. 93-98; Ykt el-Hamev er-Rm, Mucemul-deb (rdlErb il Marifetil-Edb), thk. hsan Abbs, Drul-arbil-slm, Beyrut 1993, c. 3, s. 1650-59; emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, thk. uayb el-Arnat-Hseyn el-Esed, 3. bs., MessesetrRisle, Beyrut 1405/1985, c. 18, s. 184-212; ihbuddn Ebul-Felh Abdlhayy b. Ahmed bnul-Imd, ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, thk. Abdlkdir ve Mahmd el-Arnat, Dru bn Kesr, Beyrut 1406/1986, c. 5, s. 239-242 vb. bn Hazmla ilgili bu tr metinleri derleyen bir alma iin bk. Eb Abdurrahman b. Akl ez-Zhir, bn Hazm Hille Elfi m, Beyrut 1983. Palacios, Abenhzam de Cordoba y su historia critica de las ideas religiosas, Real Academia de la Historia, Madrid 1927-1932; 2.bs. 1984.
MLEL VE N HAL
55
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
bn Hazmn hayat, eseri ve dncesi zerine ok deerli bir giri veya monografi; kalan drt cilt ise, kimi blmleri muhtasar olmak zere el-Fasln nemli analizler eliinde tam bir evirisidir. Ignaz Goldziher bn Hazmn zhirliini42 ve ehl-i kitaba kar slm polemik (cedel) edebiyatndaki yerini43, Israel Friedlaender el- Fasln kompozisyonunu44 ve i frkalar ele aln45, Roger
41
42
43
44
45
MLEL VE N HAL
56
Bu cilt, et-Thir Ahmed Mekk tarafndan bn Hazm el-Kurtub ve TrhuhunNakd lil-Edyn adyla Arapaya da evrilmitir. Goldziher, Die Zhiriten: ihr Lehrsystem und ihre Geschichte, Leipzig, 1884. Aratrma ngilizceye (The Zhirs, their Doctrine and their History: A Contribution to the History of Islamic Theology, ev. Wolfgang Behn, E. J. Brill, Leiden 1971) ve Trkeye (bk. dipnot 30) evrilmitir. Arap dnyasnda bn Hazmn zhirliini ele alan yeni almalara rastlanmaktadr (Mesel bk. Ahmed Bekir Mahmd, el-Medresetz-Zhiriyye bil-Marik vel-Marib, Dru Kuteybe, BeyrutDimak 1411/1990; Enver Hlid ez-Zub, Zhiriyyet bn Hazm el-Endels: Nazariyyetl-Marife ve Menhicul-Bahs, Vezrets-Sekfe, Amman 1995). Trkiyede bu konuya hasredilmi ve henz yaymlanmam bir alma iin bk. Ahmet Demirci, bn Hazm ve Zahirlik, Kayseri 1996. Ayrca eviri ve telif iki ansiklopedi maddesini genel bilgi iin zikretmek gerekir: C. Van Arendonk, bn Hazm, A, c. 5/2 (stanbul 1968), s. 748-753; Yunus Apaydn, bn Hazm, DA, c. 20 (stanbul 1999), s. 39-52. Goldziher, ber Muhammedanische Polemik gegen Ahl al-Kitb, ZDMG, c. 32 (1878), s. 341-387 (=Gesammelte Schriften, c. 2, s. 1-48); Proben Muhammedanischer Polemik gegen den Talmud I: Ibn Hazm, Jeschurun, c. 7 (1872), s. 76-104 (=Gesammelte Schriften, c. 1, s. 136-164). lk makale Trkeye evrilip iki blm halinde yaymlanmtr: Ehl-i Kitaba Kar slm Polemii, ev. Cihad Tun, AF slm limleri Enstits Dergisi, sy. 4 (1980), s. 151-170; sy. 5 (1982), s. 249-278. Bu makalenin ilham kayna Goldziherin ada bir yazar olan Moritz Steinschneiderdir. Onun, ilk defa bir makale olarak yaymlanan (1877) Mslman, Hristiyan ve Yahudiler arasndaki Arapa polemik edebiyatna dair nemli almas iin bk. Steinschneider, Polemische und apologetische Literatur in arabischer Sprache, zwischen Muslimen, Christen und Juden nebst Anhangen verwandten nhalts, Georg Olms V., Hildesheim 1966 (bn Hazma ayrlan sayfalar iin bk. s. 22-23, 99-100). Friedlaender, Zur Komposition von Ibn Hazms Milal wan-Nihal, Orientalische Studien Theodor Noeldeke Gewidmet, ed. C. Bezold, c. 1 (Giessen 1906), s. 266-277. Daha nce R. Dozy de kitabn bir ierik zetini vermitir: Leyden Catalogue, c. 4 (1851), s. 230-237. Friedlaender, The Heterodoxies of the Shiites in the Presentation of Ibn Hazm, JAOS, c. 28 (1907), s. 1-80; c. 29 (1908), s. 1-183. Yazar, bu aratrmasnn, be yl nce Almanca yaymlanm kendi monografisine dayandn belirtmektedir. lk makalenin giri bilgileri ierisinde bn Hazmn ksaca hayatna ve dier slm mellifleriyle karlatrmal olarak mezhepleri ele al tarzna deinilmi (s. 1-23), sonra drt balk altnda el-Fasln genel olarak heterodoks mezheplere ve aya ilikin blmnn evirisi verilmitir (s. 28-80). eviride matbu nshaya ilveten drt yazma nsha kullanlm ve nsha farklar gste-
inan kltrmitoloji
Arnaldez ise dil teorisi ve teolojisini46 inceleme konusu yapmlardr. bn Hazm ilhiyat asndan ele alan bir baka alma Ahmed b. Nsr el-Hamed imzasn tamaktadr47. Metin tenkdi yntemini Spinoza (1632-1667) ile karlatrmal olarak Muhammed Abdullah e-erkv48, Endls balamnda bn Eb Ubeyde el-Hazrec (. 582/1186) ile birlikte ehl-i kitaba kar din tartmalarn ve yntemlerini Hlid Abdlhalm Abdurrahm es-Syt49, slm mezhepleri tarihiliini ise Mecd Halef Mnid aratrmtr50. te yandan Mslmanlarn dier dinlere ilgisini ve bu ilginin almalara yansmasn balangtan modern zamanlara kadar sistematik biimde ele alan Jacques Waardenburgun, Ortaa polemik edebiyat erevesinde bn Hazma da yer verdiini51; bugn, bn Hazmn Yahudilie kar tutumu zerinde younlaan Camilla Adanga ait almalarn52 nemini; slm dnyasnda bn
rilmitir. kinci makale ise tamamlayc nitelikte geni aklamalardan ibarettir (commentary). Arnaldez, Grammaire et thologie chez Ibn Hazm de Cordoue: Essai sur la structure et les conditions de la pense musulmane, Librairie Philosophique J. Vrin, Paris 1956. Arnaldez, ayrca The Encycleopaedia of Islamn yeni edisyonuna (EI2 [ng.+, c. 3, s. 790-799) Ibn Hazm maddesini yazm; bn Hazmn bnun-Narleye reddiyesinin muhteva analizini de yapmtr: bk. Arnaldez, Controverse, s. 41-48. el-Hamed, bn Hazm ve Mevkfuhu minel-lhiyyt, Merkezul-Bahs el-lm, Mekke 1406/1985. e-erkv, Menhecu Nakdin-Nass beyne bn Hazm el-Endels ve sbnz, DrulFikr el-Arab, Kahire 1993. e-erkv, ayn konuyu daha nce F MukrenetilEdyn: Buhs ve Dirst adl eserinde ele almt (Drul-Hidye, Kahire 1406/1986, s. 89-112). es-Syt, el-Cedeld-Dn..., Kahire 2001. Mnid, bn Hazm el-Endels ve Menhecuhu f Dirsetil-Akid vel-Fraklslmiyye, Dru bn Hazm, Beyrut 1422/2002. Waardenburg (ed.), Muslim Perceptions of Other Religions, s. 25-26 (Mslmanlarn Dier Dinlere Bak, ev. Fuat Aydn, Ensar Neriyat, stanbul 2006, s. 72-76); genel bilgi iin bk. ae, s. 18-69 (ev,: s. 57-162). Adang, Islam frente a Judaismo: la polemica de Ibn Hazm de Cordoba, Aben Ezra Ediciones, Madrid 1994; a. mlf., Muslim Writers, s. 59-69, 94-109, 133-138, 159162, 184-191, 216-222, 237-255 (Bu alma 1993te sonulandrlm doktora tezidir); ayrca bk. Adang, Elments Karaites dans la polmique anti-judaique dIbn Hazm, Dialogo filosofico-religioso entre cristianismo, judaismo e islamisco durante la edad media en la Peninsula Ibrica, ed. Horacio Santiago-Otero, Turnhout 1994, s. 419-441; a. mlf., Medieval Muslim Polemics against the
46
47
48
49 50
51
52
MLEL VE N HAL
57
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
Hazm inceleme konusu yapan bir dizi monografinin53 meydana getirildiini unutmamak gerekir. lgi alanmza giren ansiklopedi maddesi54, makale ve kitap trnden daha baka almalarn varl kabul edilmekle birlikte, burada bn Hazmn dinler tarihiliini ele alan mstakil baz aratrmalar kronolojik sraya gre tantlacaktr. 1) Mahmd Ali Himye, bn Hazm ve Menhecuhu f DirsetilEdyn, Drul-Marif, Kahire, 1983, 349 s. Ezher niversitesinin Usld-Dn Fakltesinde doktora tezi olarak el-Fasln ilk cildi zerine aratrma ve tahkk almas yapt bilinen yazar, yaymlanm olan yukardaki eserini, giri bilgilerinden sonra ana blm (bap) ve alt blmler (fasl) eklinde dzenlemitir. lk ana blmde siyas, kltrel, sosyal ve din boyutlaryla bn Hazmn yaad asr; btn ynleriyle hayat; mevcut ve kayp olanlaryla eserleri ele alnmtr. kinci ana blmde el-Fasln telif sebepleri, szl ve yazl kaynaklar; eserdeki edeb, ilm slp ve slp zellikleri; dinler tarihi kitaplar arasndaki yeri ve e-ehristnnin kitabyla mukayesesi; Zhirlik, akl ve cedel eksenli olarak metodu incelenmitir. nc ana blm be alt blme ayrlm ve srasyla Nbvvt, Yehdiyye, Nasrniyye, Sbie ve Felsife balklar altnda bn Hazmn verdi-
53
54
MLEL VE N HAL
58
Jewish Scriptures, Muslim Perceptions< iinde, s. 143-159 (ev.: Yahudi Kutsal Metinlerine Ynelik Ortaa Mslman Polemikleri, Mslmanlarn Dier Dinlere Bak, s. 303-336) . Genel nitelikli olanlar u ekilde sralanabilir: Th el-Hcir, bn Hazm: Sretn Endelsiyye, Kahire, 1948; Eb Zehre, age, Kahire 1954; Abdlkerm Halfe, bn Hazm el-Endels: Haytuhu ve Edebuhu, Beyrut 1959; Zekeriyya brahim, age, Kahire 1966; A. G. Chejne, Ibn Hazm, Kazi Publications, Chicago 1980; Abdlhalm Uveys, bn Hazm el-Endels ve Cuhdhu fil-Bahsit-Trih velHadr, 2. bs., ez-Zehr lil-lmil-Arab, Kahire 1409/1988 (1. bs., Drultism, 1399/1979); mer Ferruh, bn Hazm el-Kebr, Beyrut 1980; Slim Yeft, bn Hazm ve'l-Fikru'l-Felsef bi'l-Marib ve'l-Endels, Beyrut-Drulbeyz 1986; Hasssn Muhammed Hassn, bn Hazm el-Endels: Asruhu ve Menhecuhu ve Fikruhut-Terbev, Kahire ts.; Muhammed Abdullah Eb Suaylk, el-mm bn Hazm ez-Zhir, Dimak 1415/1995. Sz gelimi, el-Fasln muhteva analizini yapan bir makale iin bk. Abdlkdir Mahmd, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv ven-Nihal, Trsl-nsniyye, c. 7 (Kahire 1971), s. 542-561.
inan kltrmitoloji
i bilgiler derlenmitir. Aratrmann sonular maddeler halinde sralanmtr. lk ve en nemli maddede, bn Hazmn bu bilim dalndaki ncelik ve nclne ilveten el-Fasln benzerlerine stnl vurgulanmaktadr. 2) Muhammad Muhammad Abu Layla, The Muslim View of Christianity with Special Reference to the Work of Ibn Hazm, Exeter University, 1404/1983, I-II, XV+541 s. bn Hazmn etkileyici eseri el-Fasl referans alarak Hristiyanla ynelik Mslman algsn konu edinen aratrma bir doktora tezidir. Analitik ve ansiklopedik bir nitelie sahiptir. Dokuz blm ve Sonutan olumaktadr. Birinci blmde bn Hazmn hayat, iinde yetitii entelektel ortam ve Zahirlik; ikinci blmde Kuran ve tefsiri, kraat farklar, tefsir ekolleri ve bn Hazmn tefsir metodolojisi, ayrca sahih metin problemi Mslmanlarn Hristiyanla baknn temelini oluturduundan, ilevsel bir ama gdlerek metinlerin gvenirlilii incelenmitir. nciller hakknda genel bilgi ieren nc blm, bn Hazma gre ncillerin ele alnd drdnc blm izlemektedir. Beinci blmde Hz. sann soy kt, altnc blmde ncillere ynelik eitli eletiriler, yedinci blmde sann ahs ve tabiat, sekizinci blmde armh ve kefret, dokuzuncu blmde ise teslis ve hull (trinity ve incarnation) st balyla Hristiyan mezhepleri, teslis teolojisi, monofizitlik, Hristiyan ments ve bu balamda bn Hazmn sonraki slam teologlarna (bnul-Kayym, Ebul-Fadl el-Mlik) etkisi aratrma konusu olmutur55. Sonuta da bu etki vurgulanm; bn Hazmn, seleflerine ait almalar yeni bir senteze kavuturmak suretiyle Hristiyanla dair slm dncesinin gerek bir temsilcisi olduu belirtilmitir. Konular ilenirken dier Mslman melliflerin grlerine ska yer verilmesi, her bir blme ksa deerlendirmeden ibaret ayr bir sonu (conclusion) eklenmesi almann baka bir zelliidir. Blmlere ilikin notlar (s. 422-512) ve zengin bibliyografya (s. 51455
Abu Layla bu etki meselesini daha sonra bir makalesinde genie ele almtr. Bk. Ibn Hazms Influence on Christian Thinking in Research, The Islamic Quarterly, c. 31/2 (1987), s. 103-115.
MLEL VE N HAL
59
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
541) dikkat ekmekte, slm ve Batl kaynaklarn vukufla kullanld grlmektedir. M. Abu Layla, teziyle balantl olarak bn Hazmn hayat ve eserleriyle ilgili nemli bir makaleye de imza atmtr56. Ayrca; Kuran ve nciller zerine karlatrmal bir incelemesi57, ahlka58 ve oryantalistlerin Kuran tasavvuruna dair59 almalar vardr. 3) George Willard Whyte, Ibn Hazms Controversy with the Christians: A Study of a Section of His al-Fisal, Institute of Islamic Studies, McGill University, Montreal, 1984, IX+136 s. Master tezi olarak sunulan almann amac, el-Faslndaki bilgiler erevesinde bn Hazma gre Hristiyan kavram ve dininin analizidir. Aratrma blm ve sonutan olumaktadr. Birinci blmde bn Hazmn hayat ve zaman, siyas ve edeb kariyeri, formasyonu, Hristiyanlarla ilgili bilgisinin kaynaklar; ayrca Endls Hristiyanlarnn tarih tecrbesi ve bn Hazm zamanndaki durumlar incelenmitir. kinci blmde, eserin Hristiyanlara ayrlan blmne genel bir bak yaplm; bu balamda metnin yaps, tartma biimi ve problemleri ele alnmtr. nc blmde yazarn amac, hedef kitlesi ve metodolojisine dair sorulara cevap aranm; Hristiyanlar ve onlarn dinlerini analiz giriimindeki baars deerlendirilmitir. Aratrmada varlan sonu, bn Hazmn Hristiyanlar anlama abasnda baarsz olduu ynndedir. nk o, aratrmacya gre, kendi dar slm anlaynn tesinde hibir gerei kabul etmemitir.
56
57
58
59
MLEL VE N HAL
60
An Introduction to the Life and Work of Ibn Hazm, The Islamic Quarterly, c. 29/2-3 (London 1985), s. 75-100, 165-171. Abu Laylah, The Quran and the Gospels: A Comparative Study, Al-Falah Foundation, Cairo 1426/2005 (1. bs. 1417/1997). almann drt ve beinci blmleri teze dayanmaktadr. Abu Laylah, In Pursuit of Virtue: The Moral Theology and Psychology of Ibn Hazm al-Andalusi (Ibn Hazmn el-Ahlk ves-Siyer inin evirisi ile), TaHa Publishers, London 1990. Eb Leyle, el-Kurnul-Kerm minel-Manzril-stirk: Dirse Nakdiyye Tahlliyye, Drun-Ner lil-Cmit, Kahire 1423/2002.
inan kltrmitoloji
4) Ghulam Haider Aasi, Muslim Understanding of Other Religions: A Study of Ibn Hazm's Kitb al-Fasl f al-Milal wa alAhw wa al-Nihal, Adam Publishers and Distributors, New Delhi, 2004 (lk bs. slmabad, 1999), XVIII+231 s. alma, Temple Universitesi Din Departmannda (Philadelphia, 1987) kabul edilmi doktora tezinin ( 292 s.) yaymlanm halidir. Balktaki A Study yerine tezde An Analytical Study ifadesi kullanlmtr. Karlatrmal Dinler Tarihi (Comparative Religion) serisinin ilk kitabdr60. Kitap, Tamara Sonn imzal zgn bir Giriten sonra sekiz blm ve Sonutan olumaktadr. Birinci blmde Kuran ve Dier Din Gelenekler61 bal altnda Kuranda din, mmet ve millet kavramlar ile dinin birlii ve din geleneklerin farkll incelenmitir. kinci blm Mslmanlarn dier dinlerle karlamas konusuna tahsis edilmi; slm dnyasnda din tartmalar tetikleyen i faktrler erevesinde Kelmn, d faktrler erevesinde Milel ve Nihalin douu ele alnmtr. nc blmde bn Hazmn hayat ve evresi, drdnc blmde dier dinlerle ilgili almalar ve zellikle entelektel kariyerinin en nemli rn olan el-Fasl, beinci blmde ise dinlerin aratrlmasna dair prensipleri ve metodolojisi konu edilmitir. bn Hazmn tek tek dinlere bakna ilikin sonraki blm srasyla Yahudilik, Hristiyanlk ve Asya Dinlerine ayrlmtr. Altnc blmn kapsam Yahudi mezhepleri, nesh teorisi ve arlkl olarak brance kutsal metinlere (Pentatk) ynelik tarih-metin odakl eletirilerdir. Eletirilerin erevesini ise ampirik itirazlar, tarih yanllar, metin ii elikiler, teolojik itirazlar ve ahlk so-
60
61
brahim Hakan Karata tarafndan slmn Dier Dinlere Bak adyla Trkeye tercme edilmitir (nsan Yaynlar, stanbul 2005). Ancak tercmenin sorunlu olduu anlalmaktadr. Bk. Muhammet Tarak, yi alma/Kt Tercme (Muslim Understanding of Other Religions/slmn Dier Dinlere Bak), Usl, sy. 5 (2006), s. 185-202. Tezde yer almayan bu blm, muhtemelen, yazarn daha nce ayn balkla yaymlanm makalesinin (bk. Aasi, The Quran and Other Religious Traditions, Hamdard Islamicus, c. 9/2 [Karachi 1986], s. 65-91) kitaba eklenmesiyle oluturulmutur.
MLEL VE N HAL
61
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
runlar oluturmaktadr. Yedinci blmde Hristiyanln tarihi ve mezhepleri, teslis bata olmak zere doktrinleri ve bunlarn analizi ile Kitab- Mukaddes (Yeni Ahit) eletirisi incelenmi; Hristiyan kutsal metinlerinin nakli meselesine ve Batda Kitab- Mukaddes Tenkidi (Biblical Criticism) tarihine dair bilgiden sonra, Yeni Ahite ynelik eletiriler yukardaki gibi snflandrlarak verilmitir. Sekizinci blmde iki ana balk altnda Asya dinlerine yer verilmitir. nce Mezopotamya ve ran din geleneklerini temsil eden Sbiler ve Mecsler, sonra Hindistan ve Uzak Dou din gelenekleri erevesinde Brahmanlar (Berhime) ve tensuh konular bn Hazmn bak asndan ele alnm; onun Uzak Dou dinlerine dair bilgi vermedii, Brahmanizm hakknda ise kelmclarn (mtekellimn) yetersiz bilgilerini tekrarlad belirtilmitir. Sonu olarak, tartmalarndaki iddete ramen, gerek kutsal metin eletirisi gerek karlatrmal din aratrmalar asndan bn Hazmn kurucu rol vurgulanmtr. 5) Nurshif Abd al-Rahim Mustafa Rifat, Ibn Hazm on Jews and Judaism, University of Exeter, 1408/1988, I-III, VI+488 s. Doktora tezi olarak sunulan aratrma, el-Fasl erevesinde bn Hazmn Yahudilere ve Yahudilie bakn konu almakta ve be blmden olumaktadr. Birinci blmde bn Hazmn hayat, evresi ve dncesi; ikinci blmde Yahudilik ve slam bal altnda Kuran ve Snnete gre Yahudiler ile on ve on birinci asrlarda Endlste Yahudiler; nc blmde bn Hazmn Yahudi kutsal metinlerine (Eski Ahit), zellikle de Pentatke ynelik eletirisi; drdnc blmde Yahudi mezheplerine ve Rabbn literatre bak ele alnmtr. Beinci blmn konusu ise Yahudilie ynelik slm ve bn Hazmc paradigmalardr. alma Sonu ve Bibliyografya ile tamamlanmaktadr. Ayrca, el-Fasln Yahudilik blm ilk defa ngilizceye tercme edilerek tezin sonuna eklenmitir (s. 435-488). 6) brahim Grbzer, bn Hazma Gre Dinler ve nan Sistemleri, Doktora Tezi, A. . Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1990, VI+130 s.
MLEL VE N HAL
62
inan kltrmitoloji
Tez blmden ibarettir. Birinci blmde bn Hazmn hayat, ahsiyeti ve eserleri ile slm ilimlerdeki yeri konu edilmitir. kinci blm onun dinler tarihindeki yerine tahsis edilerek, burada el-Fasln ad, yazld devir ve yazl amac, muhtevas, kaynaklar, metodu incelenmi; bn Hazm ile ehristnnin yaklamlar karlatrlmtr. nc blmde bn Hazmn dinler ve inan sistemlerine dair verdii bilgiler nce muhtelif frkalar (Sofistler, Dehrler, oktanrclar..), sonra Yahudilik ve Hristiyanlk eklinde snflandrlarak nakledilmitir. Yahudilik st bal altnda Yahudi mezhepleri, nesh meselesi, Tevrat ve dier kutsal metinlerdeki tutarszlklar, bnun- Narle ile mnazara; Hristiyanlk st bal altnda ise Hristiyan mezhepleri, nciller ve dier kutsal metinler, ncillerdeki tutarszlklar detaylandrlarak ilenmitir. Sonu, tezin ksa bir zetidir. Bir baka zet, TDV slm Ansiklopedisinin bn Hazm maddesinde yer almaktadr62. 7) Theodore Pulcini, Exegesis as Polemical Discourse: Ibn Hazm on Jewish and Christian Scriptures, Scholars Press, AtlantaGeorgia, 1998, X+210 s. Pittsburgh niversitesine 1994 ylnda sunulmu doktora tezinin ayn adla yaymlanm eklinden ibaret olan aratrma yedi blm ve Sonutan olumaktadr (Tez olarak iki cilt, dokuz blm ve Sonu olmak zere toplam 412 sayfadr). lk blm bn Hazmn hayat ve eserine tahsis edilmitir. Blmn sonunda ne kadar velt bir yazar olduu vurgulanmaktadr. kinci blmde Kuran ve hadis konu edilmi; Mslmanlarca sekizinci-on birinci yzyllar arasnda kaleme alnan eserler ksaca tantldktan sonra, bn Hazm ile dier yazarlar teknik ve slp zellikleri bakmndan karlatrlmtr. nc blm bn Hazmn Tevrat ve dier Yahudi kutsal metinlerine ynelik eletirilerine ayrlmtr. Yazar, bu eletirileri; Tanrya ve peygamberlere ynelik her trl yakksz isnatlar, matematiksel, tarih ve coraf yanllar, i elikiler, samalk ve imknszlklar, antropomorfizm, kutsal metinlerin intikalindeki eksiklik gibi eitli alardan snf62
Bk. . Grbzer, bn Hazm: Dinler Tarihi, DA, c. 20 (stanbul 1999), s. 56-57.
MLEL VE N HAL
63
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
landrarak incelemitir. bn Hazmn ncil ve dier Hristiyan metinlerine ynelik eletirileri de benzer bir tasnifle drdnc blmde deerlendirilmi; bu metinlerin Yahudi kutsal metinleriyle elikileri, nciller arasnda ve her bir ncilin kendi iinde sz konusu olan eliki ve yanllar, tahrife uramam pasajlar irdelenmitir. bn Hazmn Yahudiler ve Hristiyanlar hakknda yapt tanmlamalarn ele alnd beinci blmde, onun, zimmlerden Yahudi bnun-Narle gibi hakm kiilerle karlamas ve Yahudilerle ilgili deerlendirmeleri verildikten sonra, Hristiyanlarn aptallk ve irrasyonelliine, inan ve uygulamalarnn keyfliine dair aklamalara yer verilmitir. Altnc ve yedinci blmlerde eserin tartmac yn ele alnm; sosyo-politik boyut ihmal edilmeksizin polemiklerde uygulanan yntem ve teknikler, dolaysyla eserin retorii ve kantlama (argmantasyon) sistemi rneklerle ilenmitir. Nihayet, saded dna klp (excursus) bn Hazmn hangi Kitab- Mukaddes nshasn kulland sorgulandktan sonra -ki bu nsha, Vulgaten gl etkisini tayan eski Latince bir metnin onuncu yzylda Isaac Velasquez (shak b. Balak) tarafndan gerekletirilen Arapa evirisi olarak dnlmektedir- oyun, sahne, aktr< gibi teatral kavramlarn elik ettii alt balklarla alma zetlenerek sonulandrlmtr. Bir ana fikir olarak belirtmek gerekir ki, T. Pulciniye gre bn Hazmn tartma ve eletirilerinin grnr hedefi Yahudiler ve Hristiyanlar olsa bile, gerek hedef Mslman elitlerdir. bn Hazm bir eyler sylemeyi dnd kadar bir eyler yapmay da amalam; din ilgi ve analizlerini srdrrken, ayn zamanda toplumu yeniden ina etmek zere insanlara siyas bir arda bulunmutur. Dolaysyla onun ncelikli hedefi okurlarnn din kanaatlerini deitirmek deil, Endls artlarnda siyas/sosyal bir dnm meydana getirmektir (Pulcini, s. 196). Teknik ve etik anlamda belirtilmesi gereken bir son nokta da udur: Yazar, Ghulam Haider Aasinin tezine kaynaklarnda yer verdii halde, kendisinden nceki kimi akademik abalar, mesel
MLEL VE N HAL
64
inan kltrmitoloji
Abu Layla ve Nurshif Rifatn almalarn her naslsa gz ard etmitir. 8) Abdelilah Ljamai, Ibn Hazm et la polmique islamo-chrtienne dans lhistoire de lislam, (The Medieval and Early Modern Iberian World Series), E. J. Brill, Leiden-Boston, 2003, XII+250 s. Giriten sonra ilk blmde bn Hazmn hayat ele alnm, eserlerinin kronolojisi verilmitir. Kronolojik yaklam; mellifi etkileyen sosyo-kltrel ve politik artlarn bilinmesi, tutumundaki deiimin izlenmesi, dahas ba eseri el-Fasln yazl srecinin aydnlatlmas asndan gerekli grlmtr. kinci blmde bn Hazmn dncesi ve Hristiyanlk deerlendirmesi, kendi grn desteklemek zere kulland kaynaklar, bu erevede Hristiyan dogmalarna ve din pratiklerine kar tutumu incelenmitir. nc blmde bn Hazmn sonraki polemistlere etkisi aratrlmtr. Burada srasyla Endlsten el-Hazrec, el-Kurtub ve elMayrk; Doudan bn Teymiyye, bnul-Kayym el-Cevziyye ve Aluddn el-Bc konu edilmilerdir. alma sonu ve eklerle tamamlanmtr. lk ekte yazar, elFasln Vienne yazma nshas ile matbu nshasndan setii paralel metinleri, eserin srekli revizyonu eklindeki kendi teorisini desteklemek zere karlatrmal olarak sunmaktadr. kinci ekte, ayn ilem St. Pauln Mektuplarnn Mill Ktphanedeki (Madrid) Arapa yazma nshasndan seilmi baz blmlerine uygulanmtr. Yazar, bn Hazmn kesin olarak bu nshadan yararland kanaatindedir. nc ek ise, bn Hazmn etkisini gstermek zere Aluddn el-Bcnin Tevrta ilikin kitabndan yaplm nakillerin karlatrmal sunumundan ibarettir. Buraya kadar ksaca tantm yaplan sekiz aratrmadan genel, Hristiyanlk, biri Yahudilik, biri de YahudilikHristiyanlk erevesinde bn Hazmn dinler tarihiliine hasredilmitir63. bn Hazm konulu literatrn btnn tekil etmedii
63
Tahir Airovun hazrlad Brnye ve bn Hazma Gre Hristiyanlk balkl doktora tezi de burada zikredilmelidir (U. . Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005). Tezin ikinci blmnde bn Hazma gre genel olarak Hristiyanlk, ncil-
MLEL VE N HAL
65
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
halde64, bir fikir vermesi bakmndan bu kadarnn yeterli olaca dnlmtr.

ler ve Mektuplar, Yeni Ahitteki elikiler, Drt ncil ve Hristiyan mezhepleri incelenmitir.
64
Mslmanlarn ehl-i kitaba kar polemik/cedel edebiyatn ele alan ve kimisi mstakil olarak bn Hazma tahsis edilmi baka aratrmalar da vardr. Bibliyografik btnl salamak asndan nemli bir ksm burada sralanacaktr. Yahudilii konu edinenler: Martin Schreiner, Zur Geschichte der Polemik zwischen Juden und Mohammedanern, ZDMG, c. 43 (1888), s. 591-675; Hartwig Hirschfeld, Mohammedan criticism of the Bible, Jewish Quarterly Review, c. 13 (1901), s. 222-240; Ernst Algermissen, Die Pentateuchzitate Ibn Hazms.., Munster 1933; Herman Stieglecker, Die Muhammedanische Pentateuchkritik zu Beginn des 2. Jahrtausends, Theologischpraktische Quartalschrift, c. 88 (1935), s. 72-87, 282-302, 472-486; Moche Perlmann, The Medieval Polemics between Islam and Judaism, Religion in a Reigious Age, ed. S. D. Goitein, Cambridge 1974, s. 103138; a. mlf., Eleventh-century Andalusian Authors on the Jews of Granada, Proceedings of the American Academy for Jewish Research, c. 18 (1948-9), s. 269-290 (=Medieval Jewish Life, ed. Robert Chazan, Ktav, New York 1976, s. 147-168; a. mlf., Polemics: Muslim-Jewish Polemics, The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade, (Macmillan P. C., New York 1987), c. 11, s. 396-402; Ibrahim elHardallo, et-Tevrtu vel-yehd f fikri bn Hazm, Dru Cmiatil-Hartum, Hartum 1984; Norman Roth, Forgery and Abrogation of the Torah: A Theme in Muslim and Christian Polemic in Spain, Proceedings of the American Academy of Jewish Research, c. 54 (1987), s. 203-236; Hava Lazarus-Yafeh, Intertwined Worlds-Medieval Islam and Bible Critcism, N. J., Princeton 1992, s. 19-49; S. M. Wasserstrom, Beetween Muslim and Jew: The Problem of Symbiosis under Early Islam, Princeton University Press, Princeton 1995; Baki Adam, Tevratn Tahrifi Meselesine Mslman ve Yahudi Cephesinden Bir Bak, AFD, c. 36 (1994), s. 359-404 (bn Hazm iin bk. 366-374); ayrca bk. a. mlf., Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 2. bs., Pnar Yaynlar, stanbul 2001, s. 209-215; Eldar Hasanov, Metin Tahrifi Balamnda bn Hazmn Tevrat Eletiri Metodu zerine, MFD, c. 35, sy. 2 (2008), s. 113-132. Hristiyanl konu edinenler: Erdmann Fritsch, Islam und Christentum im Mittelalter: Beitrage zur Geschichte der muslimischen Polemik gegen das Christentum in arabischer Sprache, Mller-Seiffert, Breslau 1930, s. 39-150 (bn Hazmn tahrif, teslis, kristoloji ve eskatoloji ile ilgili grleri erevesinde bk. 15-17, 57, 59, 77, 97, 103, 107, 115, 124, 137); J. Windrow Sweetman, A Muslims View of Christianity, The Muslim World, c. 34 (1944), s. 278-284; a. mlf., Islam and Christian Theology: A Study of the Interpretation of Thelogical Ideas in Two Religions, Lutterworth, London 1955, ksm 2, c. 1, s. 178-262; Arnaldez, Grammaire.., s. 305-313; W. Montgomery Vatt, The Early development of the Muslim Attitude to the Bible, Transactions of the Glasgow University Oriental Society, c. 16 (1957), s. 50-62; Robert Caspar ve Jean-Marie Gaudeul, Textes de la Tradition musulmane concerrnant le tahrf (falsification) des Ecritures, Islamochristiana, c. 6 (1980), s. 61-104; bn Hazm iin bk. s. 78-82; (Kitab- Mukaddesin Tahrifi Konusuna Klasik slm Kaynaklarn Yaklam, ev. Ali Erba, SAFD, c. 7 [2003], s. 136-167; bn Hazm iin bk. s. 149-152); Don Wismer, The Islamic Jesus:
MLEL VE N HAL
66
inan kltrmitoloji
Sonu: Karlatrmal Bir Deerlendirme Milel ve Nihal geleneinin kurucu ahsiyeti olarak temyz eden bn Hazmn gerek izilen tarihsel ereve gerekse zerine yaplan almalar balamnda genel bir bakla ele alnd bu makalenin sonucu maddeletirilerek sunulacak olan karlatrmal bir deerlendirmedir. Her eyden nce bn Hazm, milel ve nihal gelenei ierisinde kelm tonu ar basan bir dinler tarihisidir; dolaysyla din kaygs n plndadr. O, olduka kat bir slp iinde Kelmn dilini kullanan bir yazardr65. Hedefi bir din dnceler tarihi66 ya da dinler ve dnce sistemlerinin eletirel bir tarihini67 yazmak olmu; hedefine ulatnn belgesi saylan el-Fasl ile de ilk karlatrmal dinler tarihisi unvnna lyk grlmtr68.
65
66
67
68
An Annotated Bibliography of Sources in English and French, Garland Publishers, London-New York, 1977, no. 275teki kayda gre: F. Gouin, La critique du Christianisme chez Ibn Hazm, Lyon 1968; George Anawati, Polmique, apologie et dialogue islamo-chrtien, Euntes Docete, c. 22 (1969), s. 375-452; M. de Epalza, Notes pour une histoire des polmiques anti-chrtiennes dans lOccident musulman, Arabica, c. 18 (1971), s. 99-106; Ali Boumama, La polmique musulmane contre le christianisme depuis ses origines jusquau XIIIe siecle , Entreprise Nationale du Livre, Alger, 1988. Burada zikredilemeyen baz almalar iin ayrca bk. Waardenburg, age, s. 59-69, 154-159 (notlar), Yerli-yabanc birok aratrmac gibi, Burhanettin Tatar da zellikle tahrif konusunda Kelmn dilini tekine kar en vurgulu ve en hararetli biimde kullanan yazarn bn Hazm olduuna dikkat eker. Anlald kadaryla bu dilin diyalojik dnceye, dier dinlerle diyaloga kapal olduunu, dolaysyla gnmze hitap edebilmek iin dogmatik rasyonel tutumdan kurtulmak gerektiini, bunun da ancak Kurann diline dnmekle mmkn olacan savunur. (Tatar, Kelama Gre teki Dinlerin Durumu, slam ve teki: Dinlerin Doruluk, Kurtarclk ve Bir Arada Yaama Sorunu iinde, ed. C. S. Yaran, Kakns Yaynlar, stanbul 2001, s. 285-305). E. Fritsch de, ayn erevede bn Hazmn tutumunu kat bir rasyonalizm olarak nitelemitir (Fritsch, age, s. 16). Louis Gardet-M.-M. Anawati, Introduction a la Theologie Musulmane : Essai de thlogie compare, Librairie Philosophique J. Vrin, Paris 1970, s. 148. Mircea Eliade, Histoire des croyances et des idees religieuses : De Mahomet a lge des Rformes, Payot, Paris 1983, c. 3, s. 145; ayrca bk. Corbin, age, s. 313 (ev., s. 221; W. Montgomery Watt, slm Tetkikler: slm Felsefesi ve Kelm, ev. Sleyman Ate, AF Yaynlar, Ankara 1968, s. 121. Bk. Corbin, age, s. 318 (ev., s. 224); Philip K. Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, Boazii Yaynlar, stanbul 1980, s. 885.
MLEL VE N HAL
67
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
bn Hazm bir Zhirdir. ncelikle fkhda sz konusu olan zhir bak tarzn ilgilendii btn alanlara, dolaysyla kelm ve dinler tarihi alanna da uygulamtr. Bu tavrndan tr dinler ve mezhepler tarihisi olarak objektiflii tartmal hale gelmitir. Ancak onun zhirliinin bir mezhebe ballk eklinde (mezheb) deil, ynteme ilikin (menhec) olduu69; akln alann daraltan lfzc yaklam deil, sadece nassa bal tenkiti ve aklc bir eilimi temsil ettii70 ne srlmektedir. Nitekim mezhep imamnn (Dvud b. Ali) temel meselelerle ilgili birok grne katlmam, bu yzden gelitirdii fkh sistem kendi adyla anlmtr (Hazmiyye).
bn Hazm, nitelendirici (tasvir/tavsif, deskriptif) yntem yerine tenkiti bir yaklam benimsedii ne srlerek de objektiflik asndan tartlm, msbet ve menfi grlere konu olmutur. Ancak ele ald din ve mezhepleri nce kendi kaynaklarna gre tasvir/takrir, sonra da tenkit eden bn Hazmn her iki yntemi birlikte uygulad, dolaysyla dinler tarihisi ve kelmc olarak her iki kimlii ahsnda btnletirdii ifade edilebilir. Kimilerince; inan ve grleri olduu gibi nakleden, fakat uslne uygun eletiride bulunmayan ehristnye gre bu yntem daha deerli ve pedagojiktir71. bn Hazm eletirel dinler tarihi almalarnn ncs saylmaktadr. Bu alana nem vermesi onun din sorumluluk duygusuyla da alkaldr. Yaad corafyada etnik, din/kltrel eitliliin hkim olmas ve siyas-sosyal artlarn da etkisiyle dinin mensuplar arasnda ortaya kan tartmalar bn Hazm dier dinlerle eletirel anlamda ilgilenmeye sevk etmitir.
bn Hazm dier din mensuplaryla tartma ve eletirilerinde akl ve nakli (makl ve menkl) birlikte kullanmaya dayanan bir yntem izlemitir. Dier slm melliflerinde nadiren mahede edilen bu zelliiyle temayz ettiini Mayorkal
69
70
MLEL VE N HAL
68
71
Abdullah ez-Zyed, bn Hazm el-Usl, (Cmiatl-Ezher, 1974) s. 635ten aktaran: Uveys, age, s. 89. Bk. el-Cbir, age, s. 654. Bk. Himye, age, s.147-148.
inan kltrmitoloji
mhted Abdullah et-Tercmn (=Anselm Turmeda) Hristiyanla reddiyesinin giriinde bir ayrcalk olarak ifade etmektedir72. Ona gre dier mellifler daha ok akl delillere dayanm, bn Hazm ise ncelikle Yahudi ve Hristiyanlarn kendi kutsal metinlerini kullanarak onlar reddetmitir. Kutsal metinleri akln ilkeleri/mantk kurallar erevesinde eitli alardan vukufla deerlendirip elikilerini gstermek suretiyle muhaliflerini ilzm etmesi takdire ayandr. Mslman muhaliflerine kar ise daha ok akl yerine nass, yani mezheb gr dorultusunda Kuran ve Snnetin zhirini delil olarak kulland grlmektedir. bn Hazm bir tartmacdr. Bu faaliyet Bat dillerinde polemik, diyalektik kavramlaryla ifade edilmektedir. slmda cedel/mcdele, hicc/muhcce ve mnzara deyimleri vardr. mer Ferruh, Kurandaki cedel llerini mnzaraya yanstmak suretiyle ki Kuranda mnzara kelimesi yer almamaktadr- bn Hazmn bir mnzarac (mnzr) olduunu belirtir. Batl aratrmaclar bn Hazm daha ok bir polemiki olarak tanmlarlar. Mesel Goldzihere gre o mutaassp/fanatik bir polemikidir73. Kimi Mslman yazarlar ise bunu bn Hazm iin yakksz grrler. Onlara gre bn Hazm mnazaralarnda samimi olarak hakkn ortaya kmasn amalam, ahs tatmin ve glibiyet peinde komamtr. Her ne olursa olsun cedel karl polemik kelimesinin kullanlmasn yadrgamamakla birlikte, demagoji/muglata arm yapt iin onun yerine burada sistemli, yntemli tartma anlamnda diyalektik kavramnn daha uygun decei kanaatindeyiz. Dolaysyla bn Hazm bir polemist olmaktan ok bir diyalektisyen olarak tanmlanabilir. Nitekim G. H. Aasi de, bn Hazmn, karlatrmal din aratrmalarnda uygulad yntemin diyalektik-diyalojik yntem (dialectical-dialogical
72
73
Bk. Eb Muhammed Abdullah et-Tercemn el-Mayrk, Thfetl-Erb fir-Redd al Ehlis-Salb, thk. mer Vefk ed-Dk, Drul-Beiril-slmiyye, Beyrut 1408/1988, s. 55-56. Bk. Goldziher, Ehl-i Kitaba Kar slm Polemii, s. 154.
MLEL VE N HAL
69
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
method) olduu sonucuna varmtr. Yani bn Hazm, tartmalarna paralel olarak diyalogunu da srdrmtr74. bn Hazm, Hacccn klcna benzetilecek denli keskin bir dile, sert bir slba sahiptir. zellikle hilf tr eserlerinde ki elFasl en nemlisidir- genel olarak makul lleri aan bu slbun sebepleri zerinde fikir yrtlmektedir: Kendi aklamasna baklrsa geirdii ar bir hastalk onun tabiatn deitirmi, asab ve tahammlsz olmasna yol amtr75. Bu bir sebep tekil edebilirse de, tek bana yeterli deildir. Asl sebep, iinde yaad toplumla uyumazlk iinde bulunmas ve karlat kt muamele olabilir. nk o, din yaklam ve siyas tercihinden dolay itham edilmi; eza ve cefaya maruz kalmtr. Duyarl bir insan olan bn Hazmn psikolojisi beden rahatszlkla kyaslanmayacak biimde bu olumsuz artlardan etkilenmi olmaldr. Kendisiyle tartan birtakm cahillerin kaba tavr ve kkrtmalar da onu muhaliflerine misliyle mukabeleye zorlam olabilir. Ayrca o, grlerinin hakllna inanan ve kendisine ar gvenen biridir. Yaad dnemde Yahudi ve Hristiyanlardan st dzey devlet grevlerine atanan ve statsne gvenerek haddini ap slma dil uzatanlar olmutur (bnun-Narle rnei). Mslmanlarn aleyhine aznlklar cesaretlendiren bu durum onun ar tepki vermesinin nedeni olabilir. ne srlen btn bu sebepler, bn Hazmn sert ve krc slbunu izah etme ve bir lde mazur gsterme amacna matuftur76. Ancak hakllk pay olsa bile bylesi bir tutumu onaylamak mmkn deildir. Mesel mezhep imamlarna ve zellikle de mam Mlike ynelik ar eletirisini sz konusu eden Muhammed Eb Zehre, bu tutumundan dolay bn Hazm iin yalnzca Allahtan balanma
74 75
MLEL VE N HAL
70
76
Bk. Aasi, age, s. 74, 76. Bk. bn Hazm, Kitbul-Ahlk ves-Siyer (=Risle f Mdvtin-Nfs ve TehzbilAhlk vez-Zhd fir-Rezil), thk. Eva Riad-Abdlhak et-Trkmn, Dru bn Hazm, Beyrut 1421/2000, s. 158, 162-163 ; ayrca bk. Arendonk, ag.md, s. 752; Eb Zehre, age, s. 197; Himye, age, s. 141-142 vb. Bilgi iin bk. Eb Zehre, age, s. 197-199; Himye, age,, s. 140-143.
inan kltrmitoloji
dilemektedir77. Her eye ramen bn Hazmn drst ve samimi olduu, naklettii bilgileri arptmad ve eletiriden kendisini de muaf tutmad belirtilir78. Nitekim Arnaldez, onun bnunn-Narleye ynelik ar eletirilerinde Mslmanlar Yahudilere kar kkrtma amac gtmedii ve Kurann ehl-i kitap iin belirledii yasal snrlar (zimmet) amad kanaatindedir79 bn Hazm bir reddiyecidir. Yaad din, siyas ve sosyokltrel artlar onu kelm erevede savunmac (apolojetik) bir aba iine girmeye ve muhalif grleri reddetmeye yneltmitir. Dolaysyla birok eseri reddiye niteliindedir. Ancak dinler ve mezhepler tarihine ilikin olanlarnda bu nitelik daha baskndr. Onun zel olarak Yahudi bnun-Narleye kar yazd reddiye mehurdur. Filozof Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyya er-Rznin (. 313/925) slma aykr grlerine kar da bir reddiye yazdn kendisi belirtmektedir80. lke olarak reddiyeler polemik/cedel ihtiva eden apolojetik metinlerdir. nk bir eyi savunmak adna bir ey reddedilir ve reddin gerekleebilmesi iin de uslne gre tartmaya ihtiya vardr. bn Hazm gayrimslimlere kar slm, Mslmanlara kar ise genelde Ehl-i Snneti ve zelde Zhirlii savunmak adna youn bir mcadelenin kahraman olmutur. bn Hazm, ilmin birok alanyla ilgilendii iin ansiklopedist (mevs)81 bir bilgindir. Dinler ve mezhepler tarihine dair ba eseri el-Fasl, eitli inan ve grlerin aratrma konusu yapld ansiklopedik bir almadr (mevsa). O, bu eserini dvn olarak tavsif etmektedir82. Sadece bu da deil, mesel karlatrmal hukuk (el-fkhul-mukrin) almalarnn ncs kabul edilen el-Muhalls da ayn zellii tamaktadr. esEb Zehre, age, s. 488. Uveys, age, s. 85. Bk. Arnaldez, Controverse.., s. 48 Bk. el-Fasl, c. 1, s. 3, 34; c. 5, s. 70. Zekeriyya brahime ait aratrmann, bn Hazm el-Endels: el-MfekkiruzZhir el-Mevs (Kahire 1966) baln tamas anlamldr. Bk. el-Fasl, c. 1, s. 107; c. 4, s. 178; c. 5, s. 70.
77 78 79 80 81
82
MLEL VE N HAL
71
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
Serahsnin (. 483/1090) el-Mebstu, bn Kudmenin (. 620/1223) el-Munsi ve e-evknnin (. 1250/1834) NeyllEvtr kronolojik olarak daha ge dnemin rnleridir. Belki de bu eser, klsik slm kltrnde dier mezheplerin grlerini ihtiva eden, bu grleri ilm bir gvenirlikle derleyip Kitap ve Snnete gre deerlendiren ilk fkh ansiklopedisidir (mevsa fkhiyye)83. bn Hazm, el-Fasln kompozisyonuna kendine zg bir i dzen/sistematik uygulamtr. O, din ve mezhepleri pe pee sralamakla yetinmemi; onlar snflandrma mantn da vermitir. Sadece slm mezheplerini deil, dier dinlerin mezheplerini de aratrmtr. Amac, bir din dnceler tarihi ortaya koymaktr84. Onun snflandrma mantna gre slm ve slm d olmak zere iki temel kategori vardr. nce slma aykr din ve dnceler (el-milel, el-milell-muhlife lidnil-slm, el-frakul-muhlife li-dnil-slm85) alt ana balk altnda toplanmtr. Burada l bata Allah inanc olmak zere lem tasavvuru ve peygamberlik kurumudur. Eynn hakkatini reddeden ve kelmclarn Sfestiyye dedii Sofistlerden balayarak bu alt grup slma uzaklklarna gre kendisi bizden uzaklk derecelerine gre86 diyor- sralanp ele alnmtr. L. Gardet ve M. Anavatiden yararlanarak sz konusu snflandrmay u ekilde tablolatrabiliriz87: A. Gereklikler (hakik) yoktur: Sofistler. B. Gereklikler vardr: Dogmatikler. 1. lem ezeldir. a. Hibir yaratcs (muhdis) ve yneticisi (mdebbir) yoktur: Materyalistler. b. Ezel bir yneticisi vardr: Filozoflar. 2. lem zaman iinde yaratlmtr (muhdes).
83 84 85 86
MLEL VE N HAL
72
87
Uveys, age., s. 94-95, 117, 345. Gardet-Anawati, age, 148. el-Fasl, c. 1, s. 3; c. 2, s. 111-112. el-Fasl, c. 1, s. 3. Gardet-Anawati, age, s. 148.
inan kltrmitoloji
a. Birok ezel yneticisi vardr: Mecsler, Sbiler, Maniheistler, Hristiyanlar, vb b. Tek ezel yneticisi vardr. (1) Hibir peygamber yoktur: Brahmanlar (Berahime). (2) Baz peygamberler vardr: Yahdler. Grld gibi bn Hazm, teslis sebebiyle Hristiyanlar drdnc kategoride, tevhid sebebiyle Yahudileri altnc kategoride deerlendirmektedir. Teslisi reddeden Hristiyanlar da Yahudilerle beraberdir. slm mezhepleri (nihall-mslimn, nihal ehlil-slm, firakulmukrrn bi-milletil-slm88) ise beli bir tasnife tabi tutulmu; Ehl-i Snnet merkeze alnarak dierleri (Mutezile, Mrcie, a, Havric) buna gre deerlendirilmitir. Konu balkl bir inceleme yntemiyle grler serdedilmeden nce, drt ana mezhebin Ehl-i Snnete en yakn ve en uzak olan frkalar ile temel gr ereveleri (umde) belirlenmitir. Bu ana mezheplerin ar grleri daha sonra bir baka blmde verilmi grnmektedir89. Dolaysyla bn Hazm, slm mezheplerini Badd, Ebul-Mel, ehristn vb. melliflerin yapt gibi iftirkul-mme (mmetin 73 frkaya ayrlaca) hadisi temelinde snflandrmam; hatta bu hadisi, kesinlikle sahih olmadn belirterek reddetmitir90. Ayrca, milel ve nihal kavramlarn da ehristnden sonra kesinleip yerleik hale gelecek bir anlamda kullanmamtr. ehristnnin terminolojisinde milel (tekili mille) ile vahye dayanan ya da byle bir kaynaktan geldii pheli olan dinler; nihal (tekili nihle) ile beer ve btl inanlar kastedilmektedir. Oysa bn Hazmn terminolojisinde hak-btl ayrm gzetilmeksizin milel ile dinler, nihal ile daha dar anlamda dinlerin bnyesindeki frkalar/gruplamalar
88 89 90
el-Fasl, c. 2, s. 110-111. Bk. el-Fasl, c. 4, s. 178-227. Bk. el-Fasl, c. 3, s. 247-248.
MLEL VE N HAL
73
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
(frak) kastedilmitir. Bu nedenledir ki el-Faslda milletl-hakk, nihletl-hakk deyimlerine rastlanmaktadr91. Belirtilmesi gereken bir baka husus, ehristnnin de, ncelikli olmamakla birlikte bn Hazm andrr biimde en doru, en kuatc olduuna inand altl bir snflandrmay (taksm) ngrmesidir. Duyularn ve akln verilerini kabul yahut inkr esasna gre ve bn Hazmdan farkl olarak btn insanlara mil olmak zere yaplan taksimin ilk srasnda yine Sofistler vardr. Ardndan Tabiatlar, Dehr Filozoflar, Sabiler, Mecusler-Yahudler-Hristiyanlar, Mslmanlar sralanmtr92. Aslnda bu snflandrma ehristn iin ikinci derecede bir nem tamaktadr. Onun en temel taksimi btn insanlar grleri ve mezhepleri asndan ayrma tabi tutmas; bu balamda Milel (ehld-diynt vel-milel, erbbud-diynt vel-milel) ve Nihal (ehll-ehv ven-nihal) eklinde iki kategori belirlemesidir. lk kategori Mecusler, Yahudler, Hristiyanlar ve Mslmanlar kapsamakta; ikincisi ise Filozoflar, Dehrler, Sabiler, Gezegenlere ve Putlara Tapanlar ile Berahimeden olumaktadr. Btn bu gruplarn daha alt dzeyde frkalara blnmesi sz konusudur. ehristn, ayrca, kutsal kitap temelinde drtl bir snflandrmaya da gitmitir93. bn Hazm, ele ald din ve mezheplerin tarihleriyle fazla ilgili deildir. Dinlerin ve mezheplerin tarihine deil, temel grlerine odaklanmtr. Bu yzden el-Fasl teknik anlamda bir mezhepler tarihi kitab olmad gibi, kronolojiyi gzeten bir dinler tarihi kitab da deildir. Delillerini glendirip reddini pekitirmek, yani kelm/teolojik amacna ulamak iin kimi zaman tarihi yardma aran bn Hazm; mesel Tevrtn tahrif edildiini, elde sahih bir kutsal kitabn bulunmadn ve Yahudi dininin Ezrann hfzasndan kan sahte bir metin
91 92
MLEL VE N HAL
74
93
el-Fasl, c. 2, s. 110-111; ayrca bk. Himye, age, s. 104-105. Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerm e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Kln, Dru Sab, Beyrut 1406/1986, c. 2, s. 4-5. Bilgi iin bk. e-ehristn, age, c. 1, s. 11-13, 37-38.
inan kltrmitoloji
zerine temellendiini gstermek iin Hz. Musadan sonraki Yahudi tarihinin tanklna bavurmutur94. bn Hazm baarl bir kutsal metin eletirmenidir ve bu adan r ac niteliiyle ayrcala sahiptir. O, belli prensipler dahilinde ve eitli alardan bu konuya younlamtr. Batda on altnc yzyla gelinceye kadar hi kimsenin aklna gelmeyen Tevrat ve ncil (=Kitb- Mukaddes) eletirisi (Biblical criticism), yani kutsal metinlerdeki rivyet ve anlatm glklerinin tespit edilip elikili olanlarnn aklanmas faaliyeti en az alt asr nce ilk defa gerek anlamda bn Hazm tarafndan gerekletirilmitir95. O, Kitab- Mukaddes eletirisini yoruma imkn vermeyen, hibir ekilde savunulamayacak apak iddialar zerinden gerekletirmi; farkl anlamlara ekilebilecek yahut anlamsz grnen pasajlar dikkate almamtr96. Akl ve nakl delillerle Yahudi ve Hristiyanlarn kutsal metinlerinin gvenilirliini, kesintiye uramakszn sonraki asrlara intikali meselesini tartm; ilm olarak ulat eliki ve tutarszlklar, onu, sz konusu metinlerin ekserisinin lfz/literal olarak tahrif edildii sonucuna gtrmtr. Sonu olarak bn Hazm, Batl aratrmaclarn da tespit ettii gibi, karlatrmal ve eletirel yaklam temsil eden bir din/dinler tarihisidir ve gelenek kurucu bir rol vardr. Alanla ilgili mesaisini karlatrmal teoloji olarak tanmlayanlar da vardr. Milel ve Nihal yazarlar iinde Badd ile paralel kelm/teolojik bak asna sahiptir. Dinler ve mezhepler tarihi niteliindeki el-Fasl dier slm ilimlere ilikin eserleri kadar tannmamtr. Kitabnn banda, kendisinden nce birok kiinin insanlarn dinleri ve mezhepleri zerine kitap yazd; kimisinin gereksiz ayrntlarla hakikate ulamay engelledii, kimisinin ise ok ksa tutarak en nemli hususlar gzden kard; dolaysyla bunlarn maksada uygun, anlalr, tarafsz ve drst olmad zerinde duran bn Hazm, kendi
94 95 96
Bk. el-Fasl, c. 1, s. 187-203. Hitti, age, s. 886. el-Fasl, c. 1, s. 117.
MLEL VE N HAL
75
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR
kitabnn akl delillere/mantk kurallarna dayal olacan belirtmitir97. ehristn de, eserinin bana koyduu mukaddimelerin ikincisinde objektif bir yntem takip edeceini; dinleri ve frkalar hak-btl diye deerlendirmeksizin, taassuptan uzak ve kitaplarnda nasl kaytlysa o ekilde ele alacan kendisi iin bir art olarak ngrmtr98. O da bir kelmcdr; ancak bu tavrn el-Mileline yanstmamtr. Dinler tarihi alannda nitelendirici (deskriptif) yntemin zirvesini Brn tekil ediyorsa, ona yakn duran bir lde ehristn olmaldr. bn Hazm, dinler ve mezheplerle ilgili olduka doru ve objektif bilgi sunmas asndan ehristn ile ayn konumda bulunmakta; ancak hangi artlar altnda olursa olsun teolojik hedefi uruna analitik (analytical), tartmac (disputative) ve reddiyeci (refutative) bir tavr benimsemesi onu farkllatrmaktadr.
Kaynaka
Abdlhalm Uveys, bn Hazm el-Endels ve Cuhdhu fil-Bahsit-Trih velHadr, 2. bs., ez-Zehr lil-lmil-Arab, Kahire 1409/1988. Adam Mez, el-Hadretl-slmiyye fil-Karnir-Rbi el-Hicr (=Asru'n-Nahda fi'l-slm), ev. M. Abdulhd Eb Rde, Beyrut ts., c. 1. Ahmed eleb, Mukrenet'l-Edyn 1 (el-Yehdiyye), 8. bs., Kahire 1988. Arnaldez, Ibn Hazm, EI2 (ng.), E. J. Brill, Leiden 1971, c. 3, s. 798. Bernard Lewis, The Arabes in History, 6. bs., Oxford University Press, New York 2002, (Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yaynlar, stanbul 2000). Camilla Adang, Muslim Writers on Judaism and the Hebrew Bible: From Ibn Rabban to Ibn Hazm, E. J. Brill, Leiden 1996. Cemal Bli Akal, Modern Dncenin Douu: spanyol Altn a, Dost Kitabevi Yaynlar, 2.bs., Ankara 1977. Daniel Gimaret, al-Milal wa-l-Nihal, EI2 (Fr.), c. 7, s. 54-56. Daniel Gimaret, Le livre des religions et des sectes, Livre des religions et des sectes, Peeters/Unesco, Paris 1986, c. 1, s. 11-14.
97
MLEL VE N HAL
76
98
el-Fasl, c. 1, s. 2. Bk. e-ehristn, age, c. 1, s. 16.
inan kltrmitoloji
Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Yusuf el-Hrizm, MefthulUlm, thk. Nh en-Neccr, Drul-Fikril-Lbnn, Beyrut 1993. Eb Mansr Abdlkhir el-Badd, el-Fark beynel-Frak ve BeynulFirkatin-Nciye minhum, nr. Muhammed Bedr, Drul-Marif, Kahire 1328/1910. Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerm e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Kln, Dru Sab, Beyrut 1406/1986, c. 2. el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar (el-Fark beynel-Frak), ev. Ethem Ruhi Flal, Kalem Yaynevi, stanbul 1979. Guy Monnot, Islam et religions, Maisonneuve et Larose, Paris 1986. Gl Ik, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis Yaynlar, stanbul 2005, s. 18, 244. Gnay Tmer, Brn'ye Gre Dinler ve slm Dni, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1975. Henry Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Gallimard, Paris 1986, (slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatem, letiim Yaynlar, stanbul 1986, s. 221). Ignaz Goldziher, Zhirler: Sistem ve Tarihleri, ev. Cihad Tun, AF Yaynlar, Ankara 1982, s. XXXX-XXXXI. bn Hazm el-Endels, el-Usl vel-Fur, thk. Muhammed tf el-Irk ve dr., Drun-Nahda el-Arabiyye, Kahire 1978. bn Hazm el-Endels, er-Redd al bnin-Narle el-Yehd ve Resilu Uhr, nr. hsan Abbas, Drul-Urbe, Kahire 1960. bn Hazm, el-Fisal fil-milel vel-Ehv ven-Nihal, thk. Yusuf el-Bik, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1422/2002). Lenn E. Goodman, slam Hmanizmi, ev. Ahmet Arslan, letiim Yaynlar, stanbul 2006. Mahmd Ali Himye, bn Hazm ve Menhecuhu f Dirsetil-Edyn, DrulMarif, Kahire 1983. Maria Rosa Menocal, Dnyann ncisi, ev. hsan Durdu, Etkileim Yaynlar, stanbul 2006, s. 18, 34-35. Maria Rosa Menocal, The Ornament of the World: How Muslims, Jews and Christians Created a Culture of Tolerance in Medieval Spain, Boston: Little Brown and Company, 2000. Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, SF Yaynlar, Konya 1989. Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar-II: Medeniyet Tarihi, TDV Yayn, Ankara 1997. Muhammed Abdullah e-erkv, F Mukrenetil-Edyn: Buhs ve Dirst,
MLEL VE N HAL
77
inankltrmitoloji
Sleyman SAYAR Drul-Hidye, Kahire 1406/1986. Muhammed Abid el-Cbir, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yaynclk, stanbul 1997. Muhammed Abid el-Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps: Arap-slm Kltrndeki Bilgi Sistemlerinin Eletirel Bir Analizi, ev. Burhan Krolu ve dr., Kitabevi, 2. bs., stanbul 2000. Muhammed Eb Zehre, bn Hazm: Haytuhu ve Asruhu-ruhu ve Fkhuhu, Kahire 1954. mer Faruk Harman, Milel ve Nihal, DA, c. 30 (stanbul 2005). mer Ferrh, Trhul-Fikril-Arab il Eyymi bn Haldn, Drul-lm lilMelyn, Beyrut 1386/1966, s. 25. Robert Hillenbrand, The Ornament of the World: Medieval Cordoba as Cultural Centre, The Legacy of Muslim Spain, ed. S.K. Jayyusi, E. J. Brill, Leiden 1994. Roger Garaudy, slmn Vadettikleri, ev. Salih Akdemir, 4. bs., Pnar Yaynlar, stanbul 1984, s. 12. Sd el-Endels, Tabaktl-mem, thk. Hayt B Alvn, Drut-Tala litTba ven-Ner, Beyrut 1985. Sheyr Fadlullah Eb Vfiye, Takdm, bn Hazm, el-Usl vel-Fur, thk. Muhammed tf el-Irk ve dr., Drun-Nahda el-Arabiyye, Kahire 1978. Sheyr Fadlullah Eb Vfiye, bn Hazm Alemun min Almil-Fikrilslm bil-Endels, ed-Dirstl-slmiyye, slmabad 1991/1412, c. 26/4, s. 325-326 Tritton, Ibn Hazm: the Man and the Thinker, Islamic Studies, c.3, sy. 4 (Karachi 1964), s. 471-484. W. Irwing, Elhamra: Endlsn Yaayan Efsanesi, ev. Veysel Uysal, z Yaynclk, stanbul 1992. W. Montgomery Watt, slmn Avrupaya Tesiri, ev. Hulsi Yavuz, Boazii Yaynlar, stanbul 1986. Zekeriyya brahim, bn Hazm el-Endels: el-Mfekkiruz-Zhir el-Mevs (Kahire 1966). Zekeriyya brahim, bn Hazm el-Endels el-Mfekkiruz-Zhir el-Mevs, Kahire 1966.
MLEL VE N HAL
78
inan kltrmitoloji
Ibn Hazm as a Historian of Religions: A General View

Citation/: Sayar, Sleyman, (2009). Ibn Hazm as a Historian of Religions: A General View, Milel ve Nihal, 6 (3), 41-79. Abstract: Ibn Hazm, all-round scholar who properly represents his time in terms of Andalusian/Muslim culture, is pioneering figure in the history of religions. He made a famous name with his book al-Fasl. Ibn Hazm represents the mainstream Muslim thought on the history of religions and stands as the founder of Biblical criticism and comparative study of religions. His most distinctive feature was his biblical criticism, which thereafter was going to constitute a tradition. Having certain principles, he was ages ahead of western biblical critics in focusing this subject-matter from various angles. Using decisive and scriptural proofs, he discussed the credibility and uninterrupted transmission of Jewish and Christian scriptures, and revealed the contradictions and inconsistencies found in them. He was disputative, critical and analytical in the study of religions, so he followed a dialectical-dialogical method. He studied the other religions in terms of their relations to or difference from Islam, which he considered the sole truth, without considering their historical development or geographical locations. He employed all the information he collected or inherited in accordance with the theological aim, so he appeared to use an excessive and outrageous language. Key Words: Ibn Hazm, al-Fasl, Comparative Religion, Biblical Criticism, Dialectical-dialogical method, refutation, distortion.
MLEL VE N HAL
79
inankltrmitoloji
bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii
Galip TRCAN*
Atf/: Trcan, Galip (2009). bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii, Milel ve Nihal, 6 (3), 81-95. zet: Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan siyasi atmalar, beraberinde itikad ayrmay/frkalamay getirmi ve itikad frkalar arasnda ok gl bir rekabet ortamnn domasna neden olmu, hangi frkann asl kaynaklar bakmndan dine daha yakn olduu iddias Mslman toplumun gndemini srekli megul etmitir. Sz edilen ayrma ifade edilirken ok sk kullanlan ehl-i snnet (ehlus-sunne) kavram ve ilgili kavramn ierii konusunda bn Hazm tarafndan gelitirilen yaklam bu almann konusunu oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: Ehl-i Snnet, bn Hazm, Zahirler, Ehl-i Hadis.
Giri Ehl-i Snnet kavram ve bu kavramn ehlus-sunne vel-cema terkibi iinde geen ekli ilk dnemlerden itibaren kullanlm ve her iki kullanm da din herhangi bir tercihin Kurana ve Snnete yani Hz. Peygamberin szl-fiil tercihlerine, sahabenin tutumuna ve tabinun yaklamlarna ne lde uygun olduunu devamnda da dinin genel tutumuna aykr olan bidat tercihlerden yine ne lde uzak bulunduunu dile getirmek iin srarla deerlendirilmi ve tabir bu ekli ile hemen her itikad mezhep tarafndan bir dieri aleyhine olacak biimde istismar edilmi, bylece Mslman toplum zerinde gl bir alg oluturmak iin kavramn tanmla*
Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal [gturcan@sdu.edu.tr].
MLEL VE N HAL
Galip TRCAN
yc ve ayrtrc nitelii her zaman ne karlmtr. Yani her itikad yaplanma kendini Snnete nispet etmi dier itikad yaplanmalar da, dinin genel iddialar ile ilgili baklar problemli olduu iin, Ehl-i Snnet dnda bidat ehli sayarak cemaatten yani Snnete tabi olan ounluk Mslmanlardan dlamtr. bn Hazm (. 456/1063) yaad dnemde zahir tutumun en nemli temsilcisi olarak grlerini ortaya koymu ve ilgili tutumun, dinin temel kaynaklarna ve delillerine uygun olduunu temellendirmek istemi, bu arada snnet/ehl-i snnet (ehlussunne/ehlus-sunne vel-cema) kavramlarnn otoritesini kullanm ve itikad tercihlerinin Snnete uygun bulunduunu, tabiatyla Ehl-i Snnetin (Ehlus-Sunne vel-Cema) zahirler olduunu dile getirmi dolaysyla tarihte Ehl-i Snnet kelam diye bilinen ve daha ziyade Mutezile kelamna kar gelien1 kelam nemli lde hedef alm, mrci iddialar erevesinde tanmlad bu kelam Mutezile ve iann itikad tutumlar gibi kendi yaklamna gre Ehl-i Snnet itikadnn dnda deerlendirmitir. Ancak bn Hazm nemli bir glkle kar karya bulunmaktadr. nk Mslman ounluk fkh ve itikattaki zahir tutumu reddetmektedir. bn Hazm zahirliin usle ilikin temellerini belirlerken yine Ehl-i Snnetin uslle ilgili tercihlerini ayrca gz nnde bulundurmu, kendince zahirlie aykr yaklamlar ayklamak istemi bunu itikad alana da irca etmi ve zahir usle dayal bir itikat kurmak istemitir.2 Bu itikadn Snnetle uyutuunu ne sren bn Hazmn ilgili usle dayal yaklamn dile getirmek ve Ehl-i Snnetin zahirler olduu iddiasn tarihi ve olgusal gereklikler ile birlikte deerlendirmek bu almann asl hedefini oluturmaktadr. ncelikle bn Hazmn usle ilikin yaklamlar zerinde durulacak ve onun Ehl-i Snnet tanm da bu usl erevesinde anlalmaya allacaktr.
1
MLEL VE N HAL
82
Eb Hanife, Numan b. Sabit, Risaletu Eb Hanife il Osman el-Bett, mam- Azamn Be Eseri iinde, stanbul 1981, 69; e-ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ven-Nihal, I-III, Drul-Kitabil-lmiyye, Beyrut 1992/1413, I, 37, 79, 92. Bkz. Goldziher, I, Zhirler Sistem ve Tarihleri, eviri: Cihat Tun, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1982, 101.
inan kltrmitoloji
bn Hazmn Genel Yaklam bn Hazma gre Hz. Peygamberin vefatndan sonra vahiy kesilmi ve din tamamlanmtr. Bundan sonra dinde artma, eksilme ve tebdil sz konusu deildir. Hz. Peygamber dinin btnn tebli etmi ve Allahn emrettii gibi aklamtr.3 Her bir kimseye gerekli olan slam dini ancak Kurandan ya da Hz. Peygamberden gelen sahih haberlere dayanr. Bu haberler de ya mmetin alimlerinin Hz. Peygamberden rivayeti ile yani icma ile ya Hz. Peygamberden bir cemaatin rivayeti ile ki, bu da ounluun rivayetidir, ya da Hz. Peygambere kadar uzanan sika ravilerin hd rivayeti ile gerekleir.4 bn Hazmn iddiasna gre Allahn dinini renme bakmndan hibir Mslman bir dierinden fakl deildir. u halde bir alim de sradan bir kimse de dini renmek zorundadr. Avamn, bir alimi din bir konuda taklidi caiz deildir.5 Buna gre Taklid haramdr. Kimse kimsenin szn dayana olmadan taklit edemez.6 Konuya ilikin ayetlerin delaletine7 iaret eden bn Hazm ayn konuda herhangi bir anlamazlk srasnda Allah ve Rasulne ba vurulmasn emreden ayeti8 de yine bu balamda zikretmektedir. Ayetlerin delaletiyle ortaya kmaktadr ki, Allah, ekime halinde Kuran ve Snnetin dnda birinin szne bavurmay ho grmemektedir.9 bn Hazm bu konudaki yaklamn temellendirmek iin sahabe ve tabinun tercihlerine de iaret etmektedir.10 u halde Byk-kk tm sahabe, yals-genci btn tbiun, kendilerinden birinin belli bir ahsn tm grlerini kabul etmesini menetmek ve bundan ekindirmek hususunda
4 5
6 7 8 9 10
bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed, el-Muhall bil-sr ,I-XII, Tahkik: Abdulgaffar Sleyman el-Bendr, Drul-Fikr, Beyrut 1984/1405, I, 46. bn Hazm, el-Muhall bil-sr, I, 72. bn Hazm, Uslud-Din Dinin Kaynaklarna Bir Bak, eviri: brahim Aydn, nsan Yaynlar, stanbul 1997, 81. bn Hazm, Uslud-Din, 81. Bakara, 2/3; Araf, 7/ 3; Zmer, 39/17-18. Nisa, 4/59. bn Hazm, Uslud-Din, 80. bn Hazm, Mulahhas btlil-Kyas ver-Ray vel-stiahsn vet-Takld ve-Tall, Tahkik: Sad el-Efn, Matbaatu Camiatu Dimek, Dimek 1960/1379, 52.
MLEL VE N HAL
83
inankltrmitoloji
Galip TRCAN
icma etmitir. Bu icma dolaysyla hi kimsenin Eb Hanife (. 150/767), Malik (. 179/795), fi (. 204/819) veya Ahmed b. Hanbel (. 241/855)in grlerini taklid etmesi caiz deildir.11 mamlar taklid edenler, onlarn bir konuda biri dierine aykr grleri ile kar karya kalmaktadr. Halbuki Allahn dini birdir. Mslmanlar gleri nispetinde Kuran ve Snnete bavurarak dinlerinin delillerini aratracak, verilen fetvann naslar bakmndan geerliliini sorgulayacaktr.12 bn Hazmn benimsedii tutuma gre delil, sadece Kuran nass ve Hz. Peygambere ulaan haberdir. nk ayetlerle de ifade edildii zere Peygamber teblile grevlidir.13 Yine Kuranda Peygamberin insanlara Kitab ve hikmeti rettii yer almaktadr. Kitaptan kast Kuran, hikmetten kast da Snnettir. Ak olarak dile getirmek gerekir ki, Peygamber dinde Kitaptan her eyi Snnetle aklam bulunmaktadr.14 Kuran, Mushaftakidir, ondan bir harfi dahi inkar eden kafirdir. Kuranda peygamberler, azap-nimet vb. ile ilgili yer alan haberlerin btn zahirleri zere gerektir ve Kuranda remz de mevcut deildir. Bunu iddia etmek, ayette dile getirildii gibi,15 kelimelerin yani Kurann tahrifidir.16 Mtebihin tevilinden kanmak gerekmektedir. Huruf-u mukattaadan baka mteabih bulunmamaktadr.17 cma, sahabenin Hz Peygamberden din olarak ald ve zerinde ittifak ettii eydir.18 cma ve baka bir delil olmadan ayetin zahirinden uzaklatrlmas helal deildir. Kuran Arapadr ve kelimeler tahrif edilemez.19
11 12 13 14 15 16
17
18
MLEL VE N HAL
84
19
bn Hazm, Uslud-Din, 80. bn Hazm, Uslud-Din, 81-82. Nahl, 16/44; Maide 5/67; Necm, 53/3-4; Cuma, 62/2. bn Hazm, Uslud-Din, 62-63. Nisa, 4/46. bn Hazm, lmul-Kelam al Mezhebi Ehlis-Sunne vel-Cema, Tahkik: Ahmed Hicaz es-Sak, el-Mektebus-Sekf lin-Ner vet-Tevz, Kahire 1989, 38-39. bn Hazm, Resilu bn Hazm el-Endulus, el-Muessesetul-Araviyye lid-Dirst ven-Ner, Beyrut 1983, IV, 409. bn Hazm, Resilu bn Hazm el-Endulus, IV, 409; en-Nubez f Uslil-Fkh, Tahkik: Ahmed Hicaz es-Saka, Mektebetul-Kulliyyt el-Ezheriyye, Kahire 1981/1401, 24. bn Hazm, en-Nubez , 36-37.
inan kltrmitoloji
Asl olan naslarda var olan eyleri olduu gibi kabul etmektir. Rey ile fetva veren ilimsiz fetva vermi olur. Dinde, Kuran ve hadis dnda ilim yoktur.21 Yine dinde rey ile hkm konulamayacan ve bunun kimse iin helal olmadn dile getiren bn Hazm, Kitapta hibir eyin eksik braklmadn22 ve ekime srasnda onun halli iin Allaha ve Rasulne bavurulmas gerektiini ifade eden ayeti,23 reyle hkm vermeyi reddeden hadisleri,24 sahabenin rey aleyhindeki tavrlarn ayrca zikretmektedir. Nassn olduu yerde kesinlikle reye bavurulmayacaktr. 25 bn Hazmn ifadesine gre Dinde kyasla hkm vermek helal deildir. Kyas batldr ve batll Allah katnda kesindir.26 Yine bn Hazmn
20
iddiasna gre sahabe iinde de kyas ho gren kimse bulunmamaktadr.27 bn Hazmn Ehl-i Snnet Tanm lk dnemlerde ehlus-sunne/ehlus-sunne vel-cema (ehl-i snnet) ve ashbul-hadis tabirleri birlikte hatta birbiri yerine kullanlm iki tabir olarak deerlendirilebilir.28 O dnemlerde ehlussunne ve ehlul-bida tabirleri birbirinin zdd olarak grlmtr.29 Snnet, eriatin kendidir.30 Buna gre bidat, Kuran ve Snnetle gelen, dinde bulunmayan ey31 diye nitelenmektedir. bn Hazm, ehl-i snnet tabirinin, dinin itikada ve ahkma ilikin tercihlerini dorudan naslara dayandranlar iin kullanlabileceini ve bu kesim dnda kalanlarn, ki buna zahir tutumu terk
20 21 22 23 24
25 26 27 28
29 30 31
bn Hazm, Uslud-Din, 78. bn Hazm, Mulahhas, 56. Enam, 6/38. Nisa, 4/59. el-Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail, Sahhul-Buhr, MevsatusSunne el-Kutubus-Sunne ve urhuh iinde, ar Yaynlar, stanbul 1992/1412, el-tisam bil-Kitab ves-Sunne, 7; bn Hazm, Uslud-Din, 65; Mulahhas, 55. bn Hazm, el-Muhall bil-sr, I, 78; bn Hazm, Uslud-Din, 65-66. bn Hazm, Uslud-Din, 68. bn Hazm, Uslud-Din, 76. el-Ear, Ebul-Hasen Ali b. smail, Makltul-slmiyyn, Tahkik: Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1980,.3, 172, 211, 290. el-Ear, Maklt, 475. bn Hazm, Resilu bn Hazm el-Endulus, IV, 409. bn Hazm, Resilu bn Hazm el-Endulus, IV, 409.
MLEL VE N HAL
85
inankltrmitoloji
Galip TRCAN
eden Mslman ounluk da dahildir, Ehl-i Snnetten saylamayacan ne srmektedir.32 Sz gelimi bn Hazm, iman, kalbin akdi, dilin sylemesi ve organlarn ameli ile gerekleir, taatle artar, masiyetle azalr diye tanmlam33 ve bu tanmn esasen Ehl-i Snnetin iman tanm olduunu ileri srmtr. 34 bn Hazm kendine gre Ehl-i Snneti ehlul-hak diye Ehl-i Snnet dndakileri ise ehlul-bida diye nitelemektedir. bn Hazm, Ehl-i Snnetin kimler olduuna da aklk getirmektedir. Buna gre sahabe ve sahabenin yolunu tercih eden tbinun ileri gelenleri, Ehl-i Hadis ile asrlar boyu ve gnmze kadar Ehl-i Hadise uyan fakihler ayrca dnyann her tarafnda onlara uyan avam, Ehl-i Snnettir.35 bn Hazm slam milletinin be olduunu, Ehl-i Snnetten ayr olarak Mutezile, Mrcie, ia ve Hariclerin slam milletini tekil ettiini dile getirmektedir. Daha sonra ise Ehli Snnet haricindeki dier drt frkann itikad bakmdan Ehl-i Snnete yakn ve uzak olularn ele almaktadr. Buna gre o, kelam kltrnde Ehl-i Snnet diye bilinen geni Mslman toplumu Mrcie diye nitelemektedir. Mrcienin de eitli frkalar bulunmaktadr. Bu frkalar iinde Ehl-i Snnete en yakn olan Eb Hanifedir. bn Hazm, dile getirilen yaknl Eb Hanifenin iman tanmna balamaktadr. Eb Hanife, iman dil ve kalp ile birlikte tasdik diye tanmlamaktadr. Ameller ise imann sadece eraii ve farzlardr. Ona gre Mrcieden Ehl-i Snnete en uzak olanlar Cehm b. Safvan (. 128/745), Ear (. 324/935) ve Muhammed b. Kerram es-Sicistan (. 255/869)dir. Cehm ve Earye gre kii, kfr ve teslisi dili ile izhar etse ve darul-slamda takiyye olmakszn salbe ibadet etse bile yalnzca kalbin akdi iman iin yeterlidir.36 bn Hazmn iman tanm gz nne alndnda ve bu tanm Ehl-i Snnetin iman tanm olarak deerlendirildiinde Earye
32
33 34 35
MLEL VE N HAL
86
36
bn Hazm, el-Fisl fil-Milel vel-Ahv ven-Nihal, I-III, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1996/1416, I, 368 vd. bn Hazm, Uslud-Din, 83. bn Hazm, el-Fisl, I, 368-369. bn Hazm, el-Fisl, I, 371. bn Hazm, el-Fisl, I, 368-369.
inan kltrmitoloji
isnat edilen iman tanm Ehl-i Snnetin llerinin uzana dmektedir. bn Hazm, yazlarnda Ehl-i Snnet vurgusunu zellikle glendirmektedir.37 Earler de bilinli olarak Ehl-i Snnetin dna itilmektedir.38 Burada bn Hazmn Ehl-i Snnet tanmn ve bu tanmn din/tarih dayanaklarn belirlemek istiyoruz. Buna gre bn Hazm, ncelikle ehl-i snnet tabiri ile tabirin ilk dnemlerde her trl akl speklasyondan arnm ekilde dorudan naslara hatta hadislere atf yapan ve itikad/amel tavrlarn belirleyen kimseleri nitelemek iin kullanld zamanlara iaret etmektedir. Ancak kabul etmek gerekir ki, bu tabir ilk dnemlerde sadece bir tanmlamadr. Sonraki zamanlarda ise ehl-i snnet tabiri hem tanmlama hem de ilave bir din otorite ifade etmektedir. Mslman ounluk zamanla itikad ve amel tercihlerinin btnn dorudan naslara irca etmekten vazgemi, itikad bakmdan zellikle Mutezile kelamnn yntemine yakn bir yntem denemi, amel bakmdan da ileri anlama yntemlerini deneyerek naslarn lafzlar ile ulalabilecek hkmlerden farkl hkmlere ulam, bundan sonra ehl-i snnet tabiri de ilk bataki hadis ehlinin tutumunu takip edenleri iinde barndrsa bile daha ziyade az nce zikri geen Mslman ounluu ifade etmek iin kullanlmtr. Mslman ounluk denedii bu iki yntem ile bata Mutezile olmak zere dier itikad yaplanmalara ve bidat yaklamlara stnlk salamtr. bn Hazm ise sonradan gelien yaklamlarla olumu Ehl-i Snnet tanmn kendi tercihleri eksenine yerletirmek istemektedir. Bu, esasen ehl-i snnet kavramnn din kltrel algsnn ne lde gerek olduunu gstermektedir. Ancak ehl-i snnet tabirini ve tabirinin ortaya k srecini incelemek kavramn hangi amala ne tr itikad tavrlara kar gelitiini kavramak iin nemlidir. Buna gre ehl-i snnet kavram bidat yaplanmalara kar gelimi ve zellikle Ehl-i Snnetin veya baka bir ifade ile Mslman ounluun itikad tutumunu temellendirmek iin aba sarfeden kelamclar tarafndan Snnet zerine sahabe ve tabin
37 38
bn Hazm, el-Fisl, III, 3, 32, 100,107. bn Hazm, el-Fisl, I, 368, 369; III, 143, 145, 217.
MLEL VE N HAL
87
inankltrmitoloji
Galip TRCAN
tarafndan gelitirilen din/itikad yapnn ad olarak belirginlemitir.39 Bu arada Snnetin teknik anlamnn ayrca deerlendirilmesi gerekmektedir. Snnet Hz. Peygamberin sz ve fiillerinin btnne verilen anlamn dnda ok daha geni anlamda bidat yaplarn kart olarak ortaya kmaktadr. Snnete ilikin bu yaklamlara ve az nceki Ehl-i Snnet tanmna bakldnda ehl-i snnet kavram zellikle Mutezilenin itikad tutumunu reddedenler ve ona kar alternatif kelam bir tutum ortaya koyanlar iin gelimitir. Nitekim sz konusu tabir Eb Hanifeye nispet edilen metinlerde de yer almaktadr.40 Bu gstermektedir ki, ilgili tabir, aslnda Eb Hanife ve benzerleri tarafndan gerekletirilen ve Mslman toplumun ounluu adna srdrlen akl speklatif faaliyet yani kelam srasnda bata Mutezile olmak zere Mslman toplumun/cemaatin itikad btnln tehdit eden yaplanmalara kar gelimitir. Ehl-i Snnet tabiri esasen sze dayal bir dlama argman olarak deerlendirilmektedir. Bunun en nemli delili snnet ve bidat kavramlarnn ehl kelimesine izafesi ile birlikte ve ayn kontekst iinde kullanlm olmasdr. Ehl-i Snnet tabiri ancak ehl-i bidat tabiri ile birlikte kullanldnda anlam ifade edecektir. u halde ehl-i snnet kavram ehl-i bidat kavram ile birlikte kar-koca gibi ikizine bal ift kelime gruplarndan saylmaldr ki, bu kelimelerden her biri semantik olarak dierini hatrlatr.41 Birinin zikri dierinin hatrlanmasn gerektirecei gibi her iki tabirin ierikleri de ancak birbirlerine bal olarak netleecektir. O halde denilebilir ki, ehl-i bidat tabiri gereki ve dinin genel ilkelerine, kaynaklarna atf bakmndan inandrc nitelikte tanmlanmadan ehl-i snnet tabirinin neye isim olduu, neyi kas-
39
40
41
MLEL VE N HAL
88
el-Bezdev, Ebul-Yusr Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerim, Kitabu Uslid-Din, Tahkik: Hans Peter Lens, Dru hyil-Kutubil-Arab, Kahire 1963/1383, 342. lgili olarak ayrca bkz. el-Curcn, es-Seyyid erif Ali b. Muhammed, et-Tarft, Matbaatu Mustafa el-Bb el-Haleb, (Msr) 1938/1357, 37. Bkz. Eb Hanife, el-Fkhul-Ebsat, mam- Azamn Be Eseri iinde, stanbul 1981, 52; Risaletu Eb Hanife, 69. zutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, Kevser Yaynlar, Ankara, Tarihsiz, 78.
inan kltrmitoloji
tettii ve hangi itikad tutumu benimseyenleri ifade ettii tam anlam ile kavranamayacaktr. Bidat, Snnete muhalif bir fiil, er bir delilin gerektirmedii, sahabe ve tabinun uygulamasnda yer almayan bir i42 diye tanmlanabilir. Ehl-i Snnet kavram karsna ald itikad yaplanmalarn bidat niteliini belirledikten sonra ve o yaplanmalarn Snnetle irtibatnn bulunmadn en azndan bu irtibatn sorunlu olduunu tespit ettikten sonra mevcut otoritesini glendirmek iin bir baka kavram daha yanna almaktadr. Bu kavram cemaat (cema) kavramdr. Cemaat, esasen Arap toplumunun slamdan nce bildii ve toplumun zerinde bulunduu ortak tutumu ifade eden ve tartlmaz nitelikli deerlerin btn anlamna gelen bir kavramdr.43 Snnet, ashabn tercihidir. Snneti terk eden cemaatten ayrlm olur.44 Buna gre cemaat, ashabn tercihini devam ettiren Mslman ounluktur. Hz. Peygamber cemaatten ayrlmamay emretmitir. nk cemaat Hz. Peygamberin ifadesi ile Snnete aykr davranmayacak ve Snnete aykr bir tutum zerinde birlemeyecektir.45 Snnet ve cemaat kavramlar bu ekilde belirlendikten sonra Ehl-i Snnet vel-Cemaat (Ehlus-Sunne vel-Cema) karsna ald bidat yaplanmalar hem teorik hem de pratik dzeyde yanllayp dlamaktadr. Buna gre Snnet, bidat yaplanmalar dinin kaynaklar bakmndan geersiz klarken, cemat Hz. Peygamberin taahhd ile yanlta birlemeyecek olan mmetin46 yani Mslman toplum anlamnda cemaatin o zikri geen bidat
42
43
44
45
46
el-Curcn, 37; ayrca bkz. et-Tahnev, Muhammed Ali, Mevsatu Kefi stlhtl-Funn vel-Ulm, I-II, Tahkik: Ali Dahrc, Mektebetu Lubnn Nairn, Lbnan 1996, I, 313. Watt, Montgomery, slam Nedir, eviri: Elif Rza, Birleik Yaynclk, stanbul 1993, 80. bn Mace, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid, es-Sunen, Mevsatus-Sunne elKutubus-Sunne ve urhuha iinde, ar Yaynlar., stanbul 1992/1412, Nikah, 1. et-Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa b. Serve , es-Sunen, Mevsatus-Sunne Kutubus-Sunne ve urhuh iinde, ar Yy., stanbul 1413/1992, Fiten, 7; bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid, es-Sunen, Mevsatus-Sunne elKutubus-Sunne ve urhuha iinde, ar Yaynlar, stanbul 1992/1412, Fiten, 17; en-Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb b. Ali, es-Sunen, MevsatusSnne el-Kutubus-Sunne ve urhuh iinde, ar Yaynlar, stanbul 1992/1412, Tahrim, 6. Bkz. bn Mace, Fiten, 8.
MLEL VE N HAL
89
inankltrmitoloji
Galip TRCAN
tercihleri pratik dzeyde benimsemediinin ifadesi anlamna gelmektedir. ounluk Mslmanlar ihmali dnlemeyecek itikad tercihleri dinin temel ilkelerine yani Snnete aykr biimde benimseyemez. u halde itikad doru ancak ounluk Mslmanlarn yani cemaatin tercihidir. Bunun byle olduu tartlamayacak nitelikte ak bir gerekliktir. Ehl-i Snnet kavram telaffuz edilmeye ve onun otoritesinden yararlanlmaya baland dnemde hatta ehlus-sunne vel-cema kavram btn ierii ile ortaya ktnda ve bu kavramdan beklenen fayda hasl olduunda naslara dorudan atf yaparak itikad ve amel problemleri zmek isteyen tutumu benimseyen kimseler kendilerini Snnete ve cemaate nispet etmekte hi haksz deildir. Ancak bu kavram sadece ilgili tutumun sahiplerini kapsamamaktadr. nk bu kavram bidat ehli karsnda gl ekilde telaffuz eden ve onun otoritesini ina eden kimseler, bidat yaplanmalar karsnda Mslman toplumun ounluu adna yani cemaat adna, naslar belirleyici olmak zere, akl speklatif tutumu benimseyenler ve metot olarak kelam tercih edenlerdir. Bu, tarihsel bir gerekliktir. Deerlendirme ve Sonu Ehl-i Snnet kavramnn ierii ilk dnemlerden balamak zere kelam tartmalar ekseninde gelierek deimitir. Yine bu kavramn anlalmasnda iman tanm bakmndan biri dierine yakn grler ortaya koyan snn evrelerin iddialarndan ok Ehl-i Snnet kelam grlerinin ve itikad yaklamlarnn belirginlemesine dorudan katkda bulunan mutezil tutum esas alnmaldr. Mutezilenin zaman iinde gelien kelam tartmalar bakmndan hangi yaklam hedef ald hususu, Mslman ounluun btnn temsil ettiini iddia eden yaklamn hangisi olduunu ortaya koyacaktr. Buna gre Mutezile bn Hazmn iddiasnn aksine usul ve furda naslarn zahirini asl alarak tercihlerini belirleyen ve zellikle sonraki dnemde Mslman toplumun ana bnyesinden belli lde ayrlarak dar bir alana skan tutumu hedef almam aksine mutezil tercihlerin snn itikada ilikin
MLEL VE N HAL
90
inan kltrmitoloji
itirazlarn deerlendirerek bu iddialara naslarn belirledii din ereve dahilinde cevaplar vermek suretiyle tavr gelitiren Mslman toplumun byk ounluunu hedef almtr. Ehl-i snnet tabiri Mslman toplumun, Snnetle belirlenen llerden ayrlmadn ifade etmektedir. bn Hazm, kendi usl ve furuna ilikin tercihlerinin geerliliini ne srmek iin ehl-i snnet kavramnn otoritesinden yararlanmak istemi ve bunun iin Mslman ounluunun usl ve furdaki tutumlarn belirleyen haneflik ve earlik gibi itikad/kelam yaklamlar yanllam ve bu iki yaklam Ehl-i Snnetin dnda saymtr. bn Hazm burada belki kolayc bir tutumla ehl-i snnet kavramnn ieriini kendi bakn dorulayacak ekilde yeniden deerlendirmi ve Mslman toplumun ounu Mrcieden saymtr. Aslnda irca, Mutezilenin Ehl-i Snnet kelamclarn tanmlarken kulland bir kavramdr. Ehl-i Snnet kelamclar srf iman tanmlar nedeniyle bu ekilde itham edilmitir. Ancak bu irca itham bn Hazmdan nce de Ehl-i Snnet kelamclar tarafndan birbirleri aleyhine kullanlmtr. Nitekim Ear, Eb Hanifeyi yine iman tanm nedeniyle bu ekilde nitelemi47 ama sonradan kendisi de Eb Hanifenin iman tanmna katlmtr.48 Ayn itham Earden yaklak yz sene sonra bn Hazm tarafndan Eb Hanife ve Ear iin kullanlmtr. Aslnda hem Ear hem de bn Hazm bu tavr Mutezilenin kavramsal erevesini kullanarak gelitirmitir. Mutezile gemite ircnn toplumda oluturaca olumsuz algy zellikle gz nnde bulundurarak btn snn kesimi irc ile itham etmiti.49 bn Hazmn ehl-i snnet kavram zerinden gelitirdii yaklamn nedeni zerinde fikir yrtlecek olursa bu, esasen naslara daha ziyade hadislere dayanan kesimin bir btn olarak dini deerlendirme formunda aranmaldr. Onlarn bu tavrn ikinci asr
47 48
49
el-Ear, Maklt, 138. el-Ear, Kitabul-Luma fir-Reddi al Ehlil-Ehv vel-Bida, Risletul-Ear f stihsnil-Havd fi lmil-Kelam ile birlikte, Tahkik: Hamde Gurbe, Matbaatu Msr irketu Musheme Msriyye, (Msr) 1955, 76. Eb Hanife, Risaletu Eb Hanife, 69.
MLEL VE N HAL
91
inankltrmitoloji
Galip TRCAN
muhaddislerinden Eb Bekr b. Ayya (. 193/809)n u sz tam anlam ile ortaya koymaktadr: Hadisilerin teki alimlere nispeti Ehl-i slamn dier din mntesiplerine nispeti gibidir.50 Esasen bn Hazmda da yukardaki szde yer alan bir motivasyonun ve bir bak asnn var olduunu kabul etmek gerekmektedir. Buna gre naslara ilikin dolayl bir yaklam, naslar karsnda dinen gerekli tutumun benimsenmemesi anlamna gelmektedir. Ehl-i Snnet tabiri ilk defa Ehl-i Hadis tarafndan kendilerini tanmlamak iin kullanlm olsa bile bu elbette bir tavr belirleyen kavramdr ve ilk kullanm ile kesinlikle bir mezhebin ya da tanml gl itikad bir tavrn ad olarak dnlemeyecektir.51 nk ehl-i snnet tabirinin bir mezhep ad ve tanm olarak ortaya kmas iin hedefinde ehl-i bidat (ehlul-bida) ad verilen kart bir veya birden fazla itikad yaplanmann var olmas gerekmektedir. Bu nedenle ehl-i snnet tabiri Mutezile bata olmak zere dier bidat yaplanmalarn karsnda bir mezhebin ad olarak ortaya kt srete Ehl-i Hadisin katks son derece kstldr. Burada en nemli katk, Ehl-i Snnet evresinde yer alp temel referans naslar olmakla birlikte itikad konularn anlalmasnda akl speklatif tutumu reddetmeyen snn kelamclar tarafndan gerekletirilmitir. Ehl-i Snnetin itikad tutumunu bunlar belirledii gibi kart itikad yaplanmalara kar Mslman ounluun pratik tercihleri de bu belirlenen itikad dzleme dayandrlmtr. Bundan sonra ehl-i snnet tabirini bu Mslman ounluun kelamclar hatta o ounluk aleyhine evirmek ve ayn tabirle Mslman ounluu Snnet kart olarak tanmlamak nemli lde tartlr niteliktedir. bn Hazm, Snnetin korunmas iin tanmlanm olan ve otoritesi en az asr gibi bir srete gerekleen ehl-i snnet kavramn bidat yaplanmalara kar konumlanm zemininden ayr ve itikad-amel tercihleri sadece naslara dayandrmak isteyen tutumu benimseyenleri kapsayacak ekilde kullanmak istemektedir. bn
50 51
MLEL VE N HAL
92
Goldziher, 3. Bkz. Esen, Muammer, Ehl-i Snnet Kavramn Oluum ve Geliim Sreci, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2009, 83- 85.
inan kltrmitoloji
Hazmn Ehl-i Snnet tanm esasen belli dzeyde kurgusal niteliktedir ve ona gre Mslman ounluk bu tanmn dnda bulunmaktadr. Ancak bu onun asndan bir problem tekil etmez ve belki de srf o yzden Mslman ounluun yanlmayacan ne sren ve hadise dayanan yaklam nemsenmeyebilir. Bu, aslnda baka amala ihdas edilen kavram ve ieriini bir lde gasp etmek anlamna da gelebilecektir. Ehl-i snnet kavramn kendi tutumunu tanmlamak iin kullanan bn Hazm, bu ekilde Mutezile ve aralarndaki dolayl ilgi 52 nedeniyle olsa bile ia karsnda yer alan Mslman ounluu deil, snrl saydaki Mslmanlar kastetmektedir. Esasen sz konusu durum, Mslman ounluun itikad ve bir anlamda da amel bakmdan derin bir yanlg ve ihmal ierisinde bulunduunu hatta bu yanlgnn gemiten gnmze devam ettiini ne srmek anlamna gelmektedir. Bu denli ar bir itham tarihi gereklikle ilikili olmad gibi olgusal zeminden yoksundur ve Mslman toplum asndan kabul edilebilecek nitelikte deildir.
Kaynaka el-Bezdev, Ebul-Yusr Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerim, Kitabu Uslid-Din, Tahkik: Hans Peter Lens, Dru hyil-Kutubil-Arab, Kahire 1963/1383. el-Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smail, Sahhul-Buhr, MevsatusSunne el-Kutubus-Sunne ve urhuh iinde, ar Yaynlar, stanbul 1992/1412. el-Curcn, es-Seyyid erif Ali b. Muhammed, et-Tarft, Matbaatu Mustafa el-Bb el-Haleb, (Msr) 1938/1357. Eb Hanife, Numan b. Sabit, Risaletu Eb Hanife il Osman el-Bett, mam- Azamn Be Eseri iinde, stanbul 1981. Eb Hanife, el-Fkhul-Ebsat, mam- Azamn Be Eseri iinde, stanbul 1981. Esen, Muammer, Ehl-i Snnet Kavramn Oluum ve Geliim Sreci, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2009. el-Ear, Ebul-Hasen Ali b. smail, Makltul-slmiyyn, Tahkik: Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1980.
52
Bkz. rfan Abdulhamid, Dirst fil-Firak vel-Akid el-slamiyye, Matbaatul-rad, Badad 1967, 98 vd.
MLEL VE N HAL
93
inankltrmitoloji
Galip TRCAN el-Ear, Kitabul-Luma fir-Reddi al Ehlil-Ehv vel-Bida, Risletul-Ear f stihsnil-Havd fi lmil-Kelam ile birlikte, Tahkik: Hamde Gurbe, Matbaatu Msr irketu Musheme Msriyye, (Msr) 1955. Goldziher, I, Zhirler Sistem ve Tarihleri, eviri: Cihat Tun, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1982. bn Hazm, Mulahhas btlil-Kyas ver-Ray vel-stiahsn vet-Takld veTall, Tahkik: Sad el-Efn, Matbaatu Camiatu Dimek, Dimek 1960/1379. bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed, el-Muhall bil-sr ,I-XII, Tahkik: Abdulgaffar Sleyman el-Bendr, Drul-Fikr, Beyrut 1984/1405, I. bn Hazm, el-Fisl fil-Milel vel-Ahv ven-Nihal, I-III, Drul-Kutubillmiyye, Beyrut 1996/1416, I. bn Hazm, lmul-Kelam al Mezhebi Ehlis-Sunne vel-Cema, Tahkik: Ahmed Hicaz es-Sak, el-Mektebus-Sekf lin-Ner vet-Tevz, Kahire 1989. bn Hazm, Resilu bn Hazm el-Endulus, el-Muessesetul-Araviyye lidDirst ven-Ner, Beyrut 1983, IV. bn Hazm, Resilu bn Hazm el-Endulus, IV, 409; en-Nubez f Uslil-Fkh, Tahkik: Ahmed Hicaz es-Saka, Mektebetul-Kulliyyt elEzheriyye, Kahire 1981/1401. bn Hazm, Uslud-Din Dinin Kaynaklarna Bir Bak, eviri: brahim Aydn, nsan Yaynlar, stanbul 1997. bn Mace, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid, es-Sunen, Mevsatus-Sunne el-Kutubus-Sunne ve urhuha iinde, ar Yaynlar., stanbul 1992/1412. bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid, es-Sunen, Mevsatus-Sunne el-Kutubus-Sunne ve urhuha iinde, ar Yaynlar, stanbul 1992/1412. rfan Abdulhamid, Dirst fil-Firak vel-Akid el-slamiyye, Matbaatulrad, Badad 1967. zutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, Kevser Yaynlar, Ankara, Tarihsiz. en-Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb b. Ali, es-Sunen, MevsatusSnne el-Kutubus-Sunne ve urhuh iinde, ar Yaynlar, stanbul 1992/1412. e-ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ven-Nihal, IIII, Drul-Kitabil-lmiyye, Beyrut 1992/1413. et-Tahnev, Muhammed Ali, Mevsatu Kefi stlhtl-Funn vel-Ulm, I-II, Tahkik: Ali Dahrc, Mektebetu Lubnn Nairn, Lbnan 1996, I.
MLEL VE N HAL
94
inan kltrmitoloji
bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii et-Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa b. Serve , es-Sunen, Mevsatus-Sunne Kutubus-Sunne ve urhuh iinde, ar Yy., stanbul 1413/1992. Watt, Montgomery, slam Nedir, eviri: Elif Rza, Birleik Yaynclk, stanbul 1993.
The Content of the Notion Ahl al-Sunna According to Ibn Hazm

Citation/: Trcan, Galip, (2009). The Content of the Notion Ahl al-Sunna According to Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 81-95. Abstract: Political tensions and struggles after the death of the Prophet Muhammad gave rise to conceptional tensions and rhetorical/polemical struggles among Muslims. These struggles ended up with radical differences in the opinions of Muslims concerning basic teachings of Islam. In this context the Notion Ahl al-Sunna was employed by different Islamic sects to differentiate themselves from others which were regarded heretic or falsified. This paper will analyze the claim made by Ibn Hazm related to the Notion Ahl al-Sunna. Key Words: Ahl al-Sunna, Ib Hazm, Zahirite, Ahl al-Hadith.
MLEL VE N HAL
95
inankltrmitoloji
bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri
Tahir AROV*
Atf/: Airov, Tahir (2009). bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri, Milel ve Nihal, 6 (3), 97-123. zet: bn Hazma gre, tarihi gemii bin yldan fazla olan Hristiyanlk, yaad dnemdeki tezahrleri itibariyle, sa Mesihin getirdii dinden kaynaklanan bir gelenek deildir. Aksine ona gre, sa Mesihin getirdii din, am vizyonuyla kendine grev verildiini ileri sren Pavlus tarafndan deitirilmitir. bn Hazmn Hristiyan mezhepleri hakknda verdii bilgiler, gnmze de k tutmakta ve pek ok konuyu aydnlatmaktadr. Anahtar Kelimeler: bn Hazm, Hristiyanlk, Pavlus, Hristiyan mezhepleri, Hz. sa.
bn Hazm (l. 1064) dinler tarihi ile ilgili abidevi eseri el-Fsal filMilel vel-Ehvi ven-Nihalde dinler ve mezhepler hakknda sistemli bilgiler vermekte, eitli din ve mezheplerin tarihi seyirlerini, kurucularn, itikatlarn ve etkili olduklar blgeleri belirtmekte; ayn zamanda dinlerin kutsal kitap anlaylarn ve elikilerini gstermektedir. bn Hazm, Hristiyanl iki yerde bahis konusu etmektedir. lki, el-Fsaln I. cildinde Allaha irk koanlar blmnde1 teslis doktrininin reddi balamnda, Kristolojik tartmalar erevesinde
Dr., Magtymguly Devlet niversitesi, Agabat Trkmenistan, [tahirashirov@gmail.com]. bn Hazm, Ebu Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Said ez-Zahiri, el-Fisalu fil-Mileli vel-Ehvi ven-Nihal, I-III. (Ner. Ahmet emseddin), Darul-Kutubul-Ilmiye, Beyrut 1996, 1/6465.
MLEL VE N HAL
Tahir AROV
karmza kmaktadr2. kincisi yine el-Fsaln I. cildinde iinde Hristiyanlarn vahiy ve Kutsal kitap anlay balamnda ortaya kmaktadr3. Yeni Ahid koleksiyonunu oluturan nciller ayr bir balk4, mektuplar da ayr bir balkta ele alnmakta ve Yeni Ahidin tm kitaplarnn tahrif edildii ispatlanmaya allmaktadr5. Bunun dnda bn Hazmn Hristiyanlarla ilgili bilgi verdii baka eserleri de bulunmaktadr6. bn Hazm, dinler, mezhepler ve Kutsal Kitaplara dair incelemelerinde zahir metodu uygulamtr. slam dnyasnda mezheplerin tarihini, ortaya k sebeplerini ve grlerini anlatan Maklt, Frak, Milel ve Nihal isimleri altnda birok eser yazlmtr. Ancak bu eserler arasnda takip edilen usulde, mezheplerin says ve snflandrlmasnda farkllklar bulunmaktadr. Nitekim e-ehristn el-Milel vel-Nihal adl eserinin ikinci mukaddimesinde slam Frkalarnn Saysn Tesbitte Esas Alnacak Bir Kidenin Belirlenmesi bal altnda, bil ki, makalt (mezhepler tarihi) yazarlarnn slm frkalarnn says konusunda bir asla veya nassa dayanan bir kanuna veya var olduu haber verilmi bir kideye bal olmayarak ortaya koyduklar baz metotlar vardr. Bu konuda eser yazan kimselerin, frka saysn tespit hususunda zerinde ittifak ettikleri bir metodun bulunduunu grmedim7 eklinde bir aklama yapmaktadr. Baz yazarlar Hz. Peygamberin, Mecsler yetmi, Yahudiler yetmi bir, Hristiyanlar yetmi iki frkaya ayrlm, Mslmanlar da yetmi frkaya ayrlacaktr8 hadisini temel bir ilke olarak alm
2 3 4 5 6
7 8
MLEL VE N HAL
98
bn Hazm, el-Fsal, 1/6572. bn Hazm, el-Fsal, 1/258334. bn Hazm, el-Fsal, 1/324323. bn Hazm, el-Fsal, 1/324334. bn Hazm, Cemhiretu Ensbl-Arab, Darul-Kutubl-lmiyye, Beyrut 1998. s. 501 505.; bn Hazm, el-hkam fi Usuli'l-Ahkam, thk. Ahmed Muhammed akir, Matbaat'l-Asime, Kahire 1970. s. 24. bn Hazm, lmu'l-Kelam ala Mezahibi Ehli's-Snne ve'l-Cemaa, thk. Ahmed Hicazi Saka, el-Mektebet's-Sekafiyye, Kahire 1979. s. 5657. e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, 2. Bask, I-II. Beyrut 1975. 1/14. Bk. Buhr, tisam, 10; Mslim, 247; mre, 170, 173, 174,; Ebu Davut, Fiten 1; Tirmiz, Ften 37, 51; bn Mce, Mukaddime, 1, Fiten, 9; bn Hanbel, V, 34, 269, 278, 279. Benim mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlarn biri hari, hepsi atetedir. Kurtulua eren frka, benim ve ashabmn yolu zerinde bulunan frkadr.
inan kltrmitoloji
ve buna gre snflandrma yapmlardr. Bunlara Badadnin elFark Beynel-Frakn ve e-ehristannin al-Milel vel-Nihaln rnek olarak verebiliriz. bn Hazm ise mezhepleri belli bir kayda tbi tutmakszn kendine gre snflandrmtr. I. Genel Olarak Hristiyanlk bn Hazm, Hristiyanln hem gemiini hem de yaad dnemdeki durumunu nazar dikkate alarak, bu dinin ortaya k, gelenekleri ve yaylmas hakknda bilgi vermektedir. bn Hazma gre, tarihi gemii bin yldan fazla olan9 Hristiyanlk, sa Mesihin getirdii dinden kaynaklanan bir gelenek deildir. Ayn ekilde, Hz. saya nispet edilen kutsal kitap da onun getirdii metin deildir. bn Hazm, nciller ve Hristiyanlarn kutsal addettii dier kitaplarn hem hilaf- hakikat hem de eliik bilgilerle dolu olduunu belirttikten sonra, genel olarak Hristiyanlk hakknda u deerlendirmeleri yapmaktadr:
Dinlerinin bozuk oluuna gelince; bir para akl olan herkes, bunu rahatlkla anlar. ncillerin ve Hristiyanlarn dier (kutsal) kitaplarnn ne Allah Tealann ne de Mesih Aleyhisselamn indinden gelmediini gstermek iin brhan (ispat) getirmeye de ihtiya duymuyoruz. Halbuki, Tevrat ve Yahudi peygamberlere nispet edilen kitaplar konusunda buna ihtiya duymutuk. nk Yahudilerin ou ellerinde bulunan Tevratn Allahtan Hz. Musaya indirilmi olduunu iddia ediyor. Bu nedenle biz, bu konudaki iddialarn rtmek iin kant getirme ihtiyac duyduk. Hristiyanlar ise, bizi bu skntlarn tamamndan kurtardlar. nk onlar, ne ncillerin Allahtan Mesihe indirilmi olduunu ne de Mesihin onlar getirmi olduunu iddia ediyorlar. Aksine, ncesi ve sonrasyla, Aryusileriyle, Melkileriyle, Nasturileriyle, Yakubileriyle, Marunileriyle, Bulyanileriyle onlarn tamam bu ncillerin drt malum kii tarafndan farkl zamanlarda yazlm drt tarih olduklar hususunda ittifak halindedirler10.
9 10
bn Hazm, el-Fsal, 1/224. bn Hazm, el-Fsal, 1/251
MLEL VE N HAL
99
inankltrmitoloji
Tahir AROV
bn Hazmn bu deerlendirmesinden u sonular karmak mmkndr: Her eyden nce, yaanan haliyle Hristiyanlk vahye dayal bir din hviyetine sahip deildir. nk hem nciller hem de Hristiyanlarn dier kutsal metinleri Allah tarafndan nazil olmamtr. te yandan bu metinlerin sa Mesihle de dorudan bir balants da yoktur. Peki, bu sylenenlerin kant nedir? bn Hazm, bu soruyu basit fakat etkili bir biimde, bizzat Hristiyanlarn, bu konuda tam bir ittifak halinde olduklarn belirterek cevaplandrr. te yandan, alntladmz metinde, bn Hazm, ncillerin vahiy nitelii tamadn, aksine, bir takm melliflerin kaleminden km tarihi malumattan ibaret olduklarn belirtmektedir. Buna da kant olarak, btn Hristiyanlarn bu konuda farkl dnmediklerini gstermektedir. unu da belirtmek gerekir ki, bn Hazm, Elilerin lerinde geen bir pasaja11 atfta bulunarak, sa Mesihe inananlarn azln12 ve sann ge ekilmesinden sonra bata havariler olmak zere, btn Hristiyanlarn yz sene gibi uzun bir dnem bask altnda yaam ve inanlarn gizlemi olmalarn sa Mesihin getirdii dinden uzaklamann sebepleri arasnda grmektedir13. bn Hazm, bu balamla ilgili olarak, Hristiyan topluluuna da atfta bulunuyor ve sann hayatnda kendisine inananlarn yz yirmi erkek ve bir grup kadndan ibaret olduunu belirtiyor ve bunu bir olumsuzluk olarak deerlendiriyor. te yandan, Hz. sann refinden sonra geen yz yllk sre zarfnda Hristiyanln kelimenin tam anlamyla sk bir takibata uram olduunu bu olumsuzlua ilave ediyor. yle ki, bu dine inanalar, inanlarn saklamak zorunda kalyorlard ve hibir Hristiyan, insanlar alenen bu dine davet edemiyordu. nk dini kimlii deifre olmu birisi ya tala veya klla ldrlyor, ya aslyor ya da zehirletiliyordu. bn Hazm, bunlara ilaveten, yz yl boyunca Hristiyanlar iin snabilecekleri gvenilir bir yerin bulunmadn da belir-
11
12
MLEL VE N HAL
100
13
O gnlerde Petrus, yaklak yz yirmi kardeten oluan bir topluluun ortasnda ayaa kalkp yle konutu<. Elilerin lerli, 1/15. bn Hazm, el-Fsal, 1/253, 1/341. bn Hazm, el-Fsal, 1/253254.
inan kltrmitoloji
tiyor. bn Hazma gre, ite bu sre zarfnda ve bu olaylar neticesinde, Allah tarafndan nazil olan gerek ncil, ok az bir ksm mstesna, ortadan kaybolmutur14. bn Hazm, sa Mesihin getirdii dini gelenekten bamsz veya tarihi srete yeniden ekillenen Hristiyanln alenen yaanmaya baland devrin mparator Konstantin dnemi olduunu belirtmektedir. Baka bir ifade ile, bn Hazm, mparator Konstantinin Hristiyan olmasyla, Hristiyanln gizli yaanan bir din olmaktan kurtulup alenen yaanan bir din haline geldiini ifade ediyor. Konstantinin Hristiyanl kabulne gelince; Konstantinin babas, bir Hristiyann kz olan ve Hristiyanl gizlice yaayan Helena ile evlenir. Konstantinin annesi olan Helena, sadece gizli bir Hristiyan olarak yaamasna devam etmez, ayn zamanda ocuunu da Hristiyan geleneine uygun olarak yetitirir15. Bylece, M.S. 313 ylnda imparator olan Konstantin, annesinin de etkisiyle, Hristiyanln meru bir din olarak resmen tannd Milan Fermann yaynlar ve Hristiyanlk ok gemeden mparatorluun en nemli dini haline gelir 16. bn Hazm, mparatorluk dini haline gelen Hristiyanln tarihi geliim sreci hakknda da bilgi vermektedir. Buna gre, ilk Hristiyan mparator olan Konstantin ve onun olu Konstantinin lmnden sonra yaanan dnemde, Hristiyan dini mparatorluktan uzaklatrlm ve paganizme avdet edilmitir. Sonraki dnemlerde, Konstantinin akrabalarndan olan bir imparatorun iktidar ele geirmesiyle, tekrar Hristiyanla dnlmtr17. te yandan, dnrmz, iktidar ele geiren Hristiyanlarn, daha nce yz yl boyunca kendilerine uygulanan zulm ve basklar, Hristiyan olmayanlara tatbik ettiklerini de ifade etmektedir18.
14 15 16
17 18
bn Hazm, el-Fsal, 1/253254. bn Hazm, el-Fsal, I/254, 1/327, 1/339341. Bkz., Aydn, Mehmet, Katolik Misyonerliin Dn ve Bugn, s. 96, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 2004 bn Hazm, el-Fsal, 1/341. bn Hazm, el-Fsal, I/340.
MLEL VE N HAL
101
inankltrmitoloji
Tahir AROV
bn Hazm, Hristiyanln sosyal, siyasal ve dini tarihi hakknda vermi olduu bilgilerden sonra bir takm genel sonulara ulayor. Her eyden nce, ona gre, Hristiyanln yaam olduu tarihi sre, naklin srekliliini neredeyse imkansz hale getirmitir. Baka bir ifade ile Hristiyanlarn tarihi, Hristiyanl asli formunda muhafaza etmeyi mmkn klacak unsurlardan mahrum olarak gelimitir. Varln ancak gizli olarak srdren bu dinin mensuplar, doal olarak, dinlerini korumaya ve asln muhafaza etmeye g yetirememilerdir. Hristiyanln hem uzun bir sre gizli yaamak zorunda kalmas, hem de asli formunu muhafaza edecek mekanizmalardan yoksun olmas, onu, yabanc unsurlarn etkisine son derece ak bir yap haline getirmitir. Bu balamda zellikle Maniheizm (el-mennaniyye) Hristiyanla nemli lde etki etmitir19. Yine bn Hazma gre, Hristiyanln, sann getirdii dini gelenekten uzaklamasnn veya deiime uramasnn dier bir nedeni de, Hristiyan ruhanlerinin yapm olduu dini toplantlardr. Hristiyan ruhanlerin yapm olduklar bu toplantlara konsil denildiini belirten bn Hazm, bu dini toplantlar hakknda genel olarak bilgiler vermektedir. bn Hazm, Hristiyanlktaki konsillerin, dini meselelerde hkm mercii olduunu zellikle belirtmektedir20. Fakat dnrmze gre, sz konusu konsillerde alnan kararlar ve verilen hkmler, dinin zne uygun karar ve hkmler deildir. bn Hazm, Hristiyan ruhanlerinin gerekletirdii konsilleri, sa Mesihin getirdii dinden uzaklamann ve bu dini aslndan uzaklatrmann temel nedenleri arasnda grmektedir. Hristiyanln Mimar Pavlus: Bilindii gibi, birok dinler tarihisi, Pavlusu Hristiyanln kurucular arasna yerletirir ve ona bu hususta ok byk deer atfe19 20
MLEL VE N HAL
102
bn Hazm, el-Fsal, I/254 bn Hazm, el-Fsal, I/252.; Aturrahm, Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz. sa, (ev. Krat Demirci) nsan Yaynlar, stanbul 1985. s. 14.; Eliade, Mirsea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi II, (ev. Ali Berktay), Kabalc Yaynlar, stanbul 2003. s. 417418.
inan kltrmitoloji
der. Hz. sa ile Havarilerinin inan ve ibadetler bakmndan Tevrata ve bir bakma Yahudilie bal olmalarna karn, Pavlus bu yolu terk ederek adeta yeni bir inan ve ibadet sistemi oluturmutur. Yaayan Hristiyanlk da dini meneini byk lde bu sistem zerinde temellendirmitir. Dolaysyla, Hristiyanlk, nemli lde Pavlusun retilerine dayanan bir din olarak karmza kmaktadr. Pavlus, kurduu cemaatlere yazd mektuplarda, Yahudi eriattan serbest olan, yalnz sann lmnde peyda olan kurtulua gvenen bir dini bildirmitir. sann gelii ile yeni ebedi dnya imdiden gelmitir. Pavlus sann bildirdiklerine baka bir ekil vermitir21. Hristiyan ruhban snf Pavlusu, aziz kabul etmi ve onun yazd mektuplar da, Kutsal Kitabn bir paras haline getirilmitir. Hatta Lukann yazm olduu Resullerin ileri blmnde de Pavlusun hayat anlatlmaktadr. bn Hazm, Hristiyanln mimari saylan Pavlusa eserlerinde ayrntl olarak yer verir ve onun Hristiyanlktaki konumuna dair uzun aklamalarda bulunur. bn Hazm, Pavlusun, Simun Petrusun rencisi olduunu belirtmektedir22. Dnrmz, Pavlusun Hristiyanlara gre durumunu belirtirken, onun, Hristiyanlar nezdinde peygamberlerden daha stn bir konumda bulunduunu ifade eder23. bn Hazmn bu deerlendirmesinin gnmz Pavlus aratrmalarna k tutacak nitelikte olduu sylenebilir. Gerekten de Hristiyanlarn nezdinde Pavlus bir peygamberdir24. Ancak, Pavlusun peygamberliini, Hristiyanlarn Baba Tanrsnn elilii erevesinde deil, Oulun elilii erevesinde
21
22 23 24
Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giri, s. 243, stanbul 1999; ayrca bkz., Sarkolu, Ekrem, Dinler Tarihi, s. 265. Sarkolu, Pavlus hakknda u bilgilere yer veriyor: Mektup yazarlar arasnda isminden en ok sz edilen 12 mektupla Paulustur. Bugnk kiliselerin babas saylan enerjik bir zattr. Tarsusta bir Yahudi ailesinden domu, putperest evrede yetimitir. nce sa dmanl yaparken, sann lmnden sonra vizyonel bir aydnlanma ile sann risaletini kabul etmi, yapt yorumlarla sann tanrln savunarak Hristiyanla yeni bir yn vermitir. sann lmyle Eski Ahit eriatnn kefaret olarak neshedildiini, kaldrldn savunmu, kendini Hristiyanln merkezine getirebilmitir. bn Hazm, el-Fsal, I/252. bn Hazm, el-Fsal, 1/67. Gndz, inasi, Pavlus Hristiyanln Mimar, s. 3953.
MLEL VE N HAL
103
inankltrmitoloji
Tahir AROV
dnmek gerekir. Bu manada o, dier Oul elilerin en stn olarak grlmektedir. imdi bn Hazmn, Pavlusun peygamberden daha stn kabul edildiine dair grn bu adan ele almak gerekir. nk Pavlus, kendi kategorisinde yer alan dier elilerden daha stndr ve bugnk Hristiyanln da kurucusudur. Hristiyanlarn nezdinde, fazilet sralamasnda Simun Petrus bata gelir; sonra Pavlus, daha sonra ise asr asr piskoposlar gelmektedir25. bn Hazm, yaayan Hristiyanln mimar saylan Pavlusun Hristiyan olmasna deinir ve Hristiyanla giriinin sa Mesihin ykselmesinden sonra olduuna dikkat eker26; ve onun, asla havariler arasnda olmadn, bilakis, Allah Tealann, haklarnda, ve bir taife de kafir oldu27 buyurduu taife ierisinde yer aldn ifade eder28. bn Hazm, Pavlusla ilgili tespit ve deerlendirmelerinde ilk olarak onun mektuplarndan bahsetmektedir. O, Pavlusu lanetlenmi ve kfre dm birisi olarak grr ve byle birinin Hristiyanlar tarafndan kutsanmasn akl almaz bir i olarak deerlendirir. Onun yazm olduu mektuplarn kutsal addedilmesi ve Kutsal Kitapta yer almas, bn Hazm tarafndan son derece hatret verici bir durum olarak grlmtr. te yandan, dnrmz, mezkur ahsn, Hristiyanl kendi sapkn fikirleri dorultusunda ekillendirdiini de belirtir ve bu hususlarda uzun uzun aklamalarda bulunur29. bn Hazmn grleri erevesinde denebilir ki, Hristiyanln asli mecrasndan kopmasnda ve tahrif edilmi bir din haline getirilmesinde en nemli etken Pavlus olmutur. Pavlus sayesinde Hristiyanlk hem nakl-i sahihten hem de akl- selimden uzaklatrlmtr30.
25 26 27 28 29
MLEL VE N HAL
104
30
bn Hazm, el-Fsal, I/337. bn Hazm, el-Fsal, I/327. Kurn- Kerm, 60/14. bn Hazm, el-Fsal, I/290. bn Hazm, el-Fsal, I/251. bn Hazm, el-Fsal, 1/326.
inan kltrmitoloji
bn Hazm, Hristiyanln mimari Pavlusun Hristiyanlk zerindeki etkilerinden, dier bir ifade ile bu din zerinde yapt tahrifattan bahsederken snnet uygulamasyla ilgili tasarrufa zel bir nem yklemektedir. Rivayete gre, Pavlus, Tevrata dayal eriatn en nemli unsurlarndan birisi olan snnet olmay yasaklamtr. bn Hazma gre, Pavlus bu ve benzeri konularda pek ok dini hkme kar km ve kendine ait bir takm hkmleri din olarak uygulamtr31. Pavlusun yalanc olduuna eserinin birok yerinde dikkat eken32 bn Hazm, onu, sa Mesihe inanlar dalalete gtren ve onun getirdii ayetleri ve hkmleri deitiren kii olarak tasvir etmektedir33. II. Hristiyan Mezhepleri Her dinde olduu gibi Hristiyanlkta da gr, yorum veya uygulama farkllklar sebebiyle eitli mezhepler ve tarikatlar ortaya kmtr. Ebu Muhammed bn Hazm, dinler tarihi ile ilgili eserlerinde Hristiyan mezheplerinin kurucular, yaylma sreleri ve hangi blgelerde etkili olduklar hakknda bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin bir ksmn Hristiyanlk bal altnda, bir ksmn ise genel veya itikad konular bal altnda vermitir. O sadece Hristiyanlar arasnda genel olarak kabul gren mezhepler hakknda deil heretik/rfz olarak nitelendirilen mezhep ve gruplar hakknda da malumat sunmaktadr. Bu bakmdan bn Hazm, Hristiyan mezheplerini itikad snflamaya gre tasarlamtr34. Bununla birlikte dnrmzn, Hristiyan mezheplerini ilevsel devamllklarna gre de tasnif ettii grlmektedir. Yine Hristiyanlkla etkileim ierisinde oluan mezhepler hakknda da kendi grlerini belirtmektedir35.
31 32 33 34 35
bn Hazm, el-Fsal, 1/270, 324 bn Hazm, el-Fsal, 1/324325. bn Hazm, el-Fsal, 1/326. bn Hazm, el-Fsal, I/64. bn Hazm gre seviyye mezhebinin kurucusu Ebu sa el-sbihandr. Onun da sbihan Yahud olduunu aklamaktadr. Dier bir ifadesinde ise kendisine ulaan bilgiye gre onun isminin Muhammed b. sa olarak belirtmektedir. seviyye mezhebi Meryem olu sann nbvvetini kabul etmekle beraber tm
MLEL VE N HAL
105
inankltrmitoloji
Tahir AROV
A. Ariusuluk bn Hazm, Hristiyan mezhepleriyle ilgili aklamalarna Ariusulukla balamaktadr. O, modern bilimsel metotta olduu gibi, mezhebin kurucusu Ariusun hayat hakknda ksa da olsa bilgi verdikten sonra onun dncesini irdelemeye gemektedir. bn Hazma gre, Ariusuluun kurucusu Arius (250336), skenderiyeli bir papazdr ve mezhebin balca figrdr36. Fakat bunun dnda onun hayat hakknda bilgi vermemekte; onun dnceleri, faaliyetleri ve etkileri ile ilgilenmeyi n plana almaktadr. bn Hazmn dncesine gre Ariusuluk, mcerret tevhid tezini ileri sren bir Hristiyan mezhebidir. Ariusuluuk daha ok Kristoloji ekseninde younlamtr. Bunu bn Hazm yle ifade eder:
Hristiyan mezheplerinden birisi de Ariusuluktur. Arius, skenderiyede piskoposu idi. O mcerret (ierikten yoksun) bir tevhid inancna sahip olup sa peygamberin Tanr tarafndan yaratlm bir kul ve gkleri ve yeri kendisi vastasyla yaratt bir kelime olduunu ne srmekte idi. Arius, Konstantnyyenin kurucsu olup Hristiyan dinini kabul eden ilk Bizans imparatoru olan Konstantin zamannda yaamtr. O (imparator), Arius mezhebine bal bulunmakta idi37.
Ariusuluk mezhebine gre Hz. sa yaratlan bir kul ve Tanrnn kelamdr. Burada bn Hazmn Ariusuluun grn mcerret tevhid olarak deerlendirmesi Kurnn ilgili ayetleri ile kurmu olduu balantya dayanmaktadr38. bn Hazmn Ariusulua atfen yukarda alntladmz pasajndaki grler gerekten de Kuran- Kerimin sa Mesihle ilgili aklamalaryla rtmektedir. Yine Ariusuluk mezhebinde bir uyarc, daha dopeygamberleri konusunda kabul ettiini detayl olarak aklamaktadr. bn Hazm, el-Fsal, I/118. bn Hazm, el-Fsal, I/64. bn Hazm, el-Fsal, I/64. . Kurn- Kerim, IV/170171.
36 37 38
MLEL VE N HAL
106
inan kltrmitoloji
rusu Paraklitin geleceine dair bir inan da canl olarak bulunmaktadr. Bu yzden bn Hazm, onlarn bu nedenle Tanrm, insanlara retmek iin Adamolu beer Paraklit gnder diye dua ettiklerini nakletmektedir39. bn Hazm, Ariusuluun tarih sahnesine k zaman ile ilgili bilgi vermek yerine, mezhebin oluum yz yln tesbit etmektedir. Zaten kurucusunun hayat hikayesinden de mezhebin oluum zaman karlabilir. bn Hazm, bu mezhebin stanbulu kuran ve Roma krallarndan Hristiyanl ilk kabul eden I. Konstantin zamannda ortaya ktn dile getirmektedir. bn Hazm, Ariusuluk mezhebinin yaylma blgesi ve mntesiplerinin says hakknda bilgi vermemekle birlikte, yapt atflar ve deerlendirme kontekstinde mezhebin yayld blgeler ve kitlesel evresi hakknda fikir sahibi olunabilir. Sz gelimi I. Konstantinin Ariusuluk mezhebine mensup olduunu ifade etmektedir. yleyse I. Konstantin zamannda Ariusuluk mezhebi Krala kadar ulaabildiine gre, Romada yaygn olduunu varsaymak mmkndr40. Kukusuz bn Hazmn bu mezhep hakknda verdii bilgilerle kendisinden sonrakileri etkiledii grlmektedir. Nitekim bn Teymiyye, bn Hazmn eserine atf yaparak Ariusuluk hakkndaki bilgileri aynen nakletmitir41. bn Hazmn bu mezhep hakknda verdii bilgileri, baka slam dnrlerinin metinlerinde de grmek mmkndr42. B. Bulyaniyye/Pavlusizm Hristiyanln ok saydaki grup veya mezheplerinden bir de Bulyaniyyedir. bn Hazmn, Hristiyanlardan Bulyaniye eklinde-
39 40 41
42
bn Hazm, el-Fsal, I/133. bn Hazm, el-Fsal, I/64. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih li-men beddele Dinel-Mesih, (tah. Ali b. Hasan Nasir, Abdlaziz b. brahim el-Askeri, Hamdan b. Muhammed el-Hamdan), Riyad 1999/1419. 4/8485. Elmall Muhammed Hamdi Yazar, Hak Dini Kuran Dili, 3/191.
MLEL VE N HAL
107
inankltrmitoloji
Tahir AROV
ki ifadesinden kalkarak, bu isimde bir Hristiyan mezhebinin var olduu sylenebilir. Ancak bn Hazmn, Bulyaniyye olarak ifade ettii Pavlusizm, Bulkaniyye olarak istinsah edilmitir43. Nitekim dier baz slami literatrde de bu mezhebin ad Bulyaniyye olarak gemektedir. zellikle bn Teymiyye el-Cevabus-Sahih limen beddele Dinel-Mesih adl eserinde bu Hristiyan mezhebine iaret etmekte ve Bulyaniyye olarak belirtmektedir44. Bu mezhebin isminin, kurucusunun isminden tredii anlalmaktadr. bn Hazm, mezhebin kurucusunu Pavlus emt olarak belirtmitir45. Mezhebin ad, ilgili slam literatrnde Bulkaniyye eklinde deil de, Bulyaniyye olarak yer almaktadr. Bulyaniyye kelimesinin, aslnda Pol eklinde ifade edilen Pavlus kelimesinin Arapalam bir hali olduunu dnmek de mmkn grnmektedir. yleyse, bn Hazmn mezhebin adn Bulkaniyye olarak ifade ettiini kabullenmek yerine, bunu bir istinsah hatas olarak grmek daha gereki grnmektedir. Yine bn Teymiyye, amat kelimesinin Arapa kullanm veya es-Simytiyye eklinde bir Hristiyan mezhebin varlna dair bilgi vermektedir46. es-Simytiyye, aslnda amat mezhebinin bir tr deiik telaffuzu ve yazl eklidir. Dolaysyla bu mezhebin adnn, kurucusu Pavlus amatnin ismine veya blgesine nisbetle oluturulduu ifade edilebilir. Mezhebin, kurucusunun ismine nisbet edilerek zikredildii yerde, blgesine nisbet edilerek oluturulan ismin gememesi ise ayn mezhebin deiik ekillerde dile getirilmesini akla getirmektedir. bn Hazm, Bulyaniyye mezhebinin kurucusu Pavlus emtnin47 Hristiyanln zuhurundan nce Antakyada Patrik
43 44 45 46
bn Hazm, el-Fsal, I/261. bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/204. 221. bn Hazm, el-Fasl, I/64. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 2/165. Pavlus Samsatl, piskopos (Samsat 200de dor. l. 273ten sonra) 260ta Antakya piskoposu idi. sann dpedz insan olduunu ileri sren retisi yznden, 264269 yarsnda Antakyada birok sinodun toplanmasna yol at. - (3 .) - 260- .; , ,
47
MLEL VE N HAL
108
inan kltrmitoloji
olduundan bahsetmektedir48. Bize gre buradaki Hristiyanln zuhurundan nce Antakyada Patrik olduu eklindeki ifade, stanbulda Hristiyanln resmi kabulnden nce olduu eklinde anlalmaldr49. nk bunun aksini ileri srmek mmkn grnmemektedir. nk nemli Hristiyan merkezlerinden birisi olan Antakya Patriklii daha sonra messeselemitir. bn Hazmn bu mezheple ilgili bir dier ifadesi ise Bulyaniyye mezhebinin kurucusunun emt50 veya emtl olduu eklindeki ifadesidir. Bizansdan sonra Araplarn eline geen, Hz. mer zamannda imat (miat) adn alm olan ve Arapa literatre imat olarak geen Samsatn eski ad SamosataSumaysat olup en eski yerleim blgelerinden birisidir. Samsat, Trkiye Cumhuriyetinin snrlar iinde olup, 1960da ile merkezi haline getirilerek Adyaman iline balanmtr. bn Hazmn dier mezhep kurucularnn sadece isimlerini zikretmekle yetindii halde, burada hem kurucunun hem de blgenin isminin belirtmesi, muhtemelen Hristiyanln mimar saylan Pavlusla karkla yol amama dncesiyle alakaldr. bn Hazmn Bulyaniyye mezhebi ile ilgili aklamas yledir:
Samsatl Pavlus, Antakya patrii idi. O dorudan doruya tanrnn tek Tanr olduunu, sann da teki peygamberler
(268). Bu mezhep olarak ta bilinir. bn Hazm, el-Fasl, I/64. mparator Byk Konstantin M. 324 ylnda stanbula Konstantinopolis=Konstantinople diyerek kendi adn vermitir. M. 313te yaynlad Milano Ferman ile Hristiyanl serbest din, sonra da resm din olarak iln etmitir(320). M. 330da stanbulun, Dou Romann (Bizansn) merkez yaplmasyla gerek protokol, gerekse siyas otorite zorunluluu sebebiyle piskoposluk, stanbul Konsilinde (381) patriklik, Kadkoy Konsilinde de (451) ekmenik patriklik statsne kavuturulmutur. : . . . . . Yakut, MucemulBuldan, Beyrut 1957. 3/362.
48 49
50
MLEL VE N HAL
109
inankltrmitoloji
Tahir AROV gibi Tanrnn kulu ve resul olduunu ne sryordu. Ona gre Tanr, Meryemin karnnda say erkekle mnasebette bulunmakszn yaratmt. sa bir insand ve onda asla tanrlk yoktu. (Samsatl Pavlus) yle diyordu: Kutsal Ruh ve Sz/Logos kelimelerinin ne anlama geldiini bilmiyorum51.
Ebu Muhammed bn Hazm, Bulyaniyye mezhebinin genel olarak Hristiyanln sa hakkndaki kredosuyla ilgili olarak, Muhakkak O, Hz. Meryemin hamileliinde Allahn yaratt dem bir kuldur52 eklindeki aklamalarna yer vermitir. Samsatl Pavlus ve ona uyanlar, sann bakire Meryemden Kutsal Ruhun mdahalesiyle mucizev bir ekilde domasna ramen yalnzca bir insan olduunu ileri srerken dierleri babann bizzat oulda tezahr ettiini kabul etmektedir53. Nitekim bu konuyu bn Patrik yle anlatr: Onlar Mesihin bir insan olduunu, z gibi bizlerden birisi olup, Tanr tarafndan yaratldn kabul etmekte idiler. Onlara gre oul Meryemden meydana gelmiti. Ve Tanr tarafndan beer zn ilahi nimete elik ederek kurtarlmas iin seilmiti. Onda tanrsal irade ve muhabbet vard. Bu yzden Allahn olu adn almtr. Yine onlar Tanrnn bir tek cevherden, bir tek uknumdan ibaret olduunu ne sryor ve tanrya ad veriyorlard, ne sze ne Ruhlkudse inanyorlard. Bu gr Antakya patrii olan Pavlus Samsat ortaya atmt. Bunun peinden gidenlere Pavlusizm ad verilir54. Bulyaniye mezhebinin bir baka zellii, bir uyarc, daha dorusu Paraklit beklemesidir. Bundan dolay bn Hazm, bu mezhep mensuplarnn, Tanrm, insanlara retmek iin dem olu beer Paraklit gnder diye dua ettiklerini nakletmektedir55. ehristan de, el-Milel ven-Nihal isimli eserinde bn Hazm ile ayn gr paylamaktadr56. imat mezhebi, Pavlus e51 52 53 54 55 56
MLEL VE N HAL
110
bn Hazm, el-Fsal, I/64. bn Hazm, el-Fsal, I/261. Mehmet, Aydn, Mezhepler ve Tarikatlar, D..A. 17/354. Ebu Zehra, age., s. 259. bn Hazm, el-Fsal, I/133. : : . ehristan, elMilel ven-Nihal, 1/225.
inan kltrmitoloji
imatye tabi olanlardr. Pavlus e-imat ise, 260 yl civarnda Antakya Piskoposu idi. O, Mesihin ulhiyetini inkr ediyor ve onun beer olduunda srar ediyordu. Daha sonra bu mezhep, Bulyaniyye mezhebi olarak bilindi57. Daha sonraki slam dnrlerinin metinlerinde yer alan Pavlus el-imat, bn Hazmn zikrettii ekilde tantlmtr. yle ki, bn Hazmdan olduu gibi aktarld dahi sylenebilir58. C. Makedonius bn Hazm, Hristiyan mezhepleri arasnda Makedonius isminde bir hareketin varln aka ifade etmitir59. Daha nce de belirtildii gibi Hristiyan hareketleri, genellikle adn kurucusundan almtr. Makedonius60 hareketi de ismini kurucusu veya fikir kayna olan Makedoniusdan almtr. bn Hazm, stanbulun kurucusu Konstantinin olu Konstantin zamannda stanbul Patrii olan Makedoniusun dnceleri etrafnda oluan mezhebe, kurucusuna nispetle bu ad vermektedir. mparator baba I. Konstantin ve oul II. Konstantin de Makedonius mezhebini deil, Ariusuluk mezhebini benimsemilerdir. Yine bn Hazm, bu mezhebin esas dncesini mcerret tevhid olarak ifade etmitir. Mezhep Hz. say dier peygamberlerden biri gibi, Allahn yaratlm kulu ve nebisi olarak grmektedir. phesiz sa Kutsal Ruh ve Tanrnn kelimesidir. Kutsal Ruh ve kelimenin her ikisi de yaratlmtr61. Makedonius mezhebi mensuplarnn, Bulyaniler gibi, bir uyarc, yani Paraklit bekle-
57
58
59 60 61
bn Teymiyye,. el-Cevabus-Sahih li-men beddele Dinel-Mesih, (tah. Ali b. Hasan Nasir, Abdlaziz b. brahim el-Askeri, Hamdan b. Muhammed el-Hamdan) Riyad 1999/1419. 221.; bn Teymiyye de Pavlus e-imatnin mezhebi hakknda bilgi vermektedir. bn Teymiyye,. el-Cevabus-Sahih li-men beddele DinelMesih, 84. el-Cevziyye, Hidyetl-Hayr, s. 231.; Butrus b. Bulus Bstani, Dairet'l-Maarif: Kamusu am li-Kulli Fen ve Matleb, Dar'l-Maarif, Beyrut [t.y.], IXI. 5/704705. Elmall Muhammed Hamdi Yazar, Hak Dini Kuran Dili, 3/191. Ali Abdulvahid Vafi, el-Esfar'l-Mukaddise fi'l-Edyani's-Sabka li'l-slam, Daru Nahdati Msr, Kahire 1984. bn Hazm, el-Fsal, I/65. Cilac, Osman, Dinler Ve nanlar Terminolojisi, s. 227. bn Hazm, el-Fsal, I/65.
MLEL VE N HAL
111
inankltrmitoloji
Tahir AROV
dikleri, bn Hazmn verdii bilgiler arasnda yer almaktadr. Bundan dolay bn Hazm, onlarn da, tpk dierleri gibi dua ettiklerini ve Tanrm, insanlara retmek iin Ademolu beer Paraklit gnder dediklerini zellikle belirtmektedir62. ehristan de el-Milel ven-Nihalde Makedoniusuluk hakknda, zellikle itikad grleri hakknda aklamalarda bulunmaktadr63. bn Taymiyye 64 ve dier Mslman yazarlarn konu hakkndaki malumatnn byk lde bn Hazma dayandn da belirtmek gerekir. Hatta baz mellifler neredeyse btnyle bn Hazmdan alnt yapm gibidir65. D. Berberlik bn Hazm, Hristiyan mezhepleri arasnda, farkl grleri olan ve ulusal nitelik tayan Berber mezhebinden de bahseder66. Berber ad, eski Yunan kaynaklarnda Barbaroi, Latin kaynaklarnda Barbari (barbar) olarak gemektedir. Yunan ve Latin dnyasnn dnda olduklar iin burada yaayan halk da bu adla anlmtr67. Bu kelime Arapaya berber eklinde gemitir. Kkeninden de anlalaca gibi berber kelimesi, bir kiinin dncesi erevesinde oluan bir mezhep deildir; tam tersine bir gruba verilen isimdir. nk Hristiyanl kabul eden bir grup Berberye inanlarndan dolay bu ismin verildiini akla daha yakn grnmektedir. Nitekim Hristiyanln yaylma anda Kuzey Afrikada yerleik bir hayat sren Berberler bu dini kabul etmitir. Msrl rahipler vastasyla yaylan Hristiyanlk i ksmlara sokulamam, ancak merkezden uzak yerlerde tutunabilmitir.
62 63
64
65 66
MLEL VE N HAL
112
67
bn Hazm, el-Fsal, I/133. . ehristan, el-Milel ven-Nihal, 1/227. , bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/248. Elmall Muhammed Hamdi Yazar, Hak Dini Kuran Dili, 3/191. bn Hazm, el-Fsal, I/56. Hakk Dursun Yldz, Berberler, D..A. V/478.
inan kltrmitoloji
Bu mezhebi dier mezheplerden ayran temel fark, Tanr dnda Hz. sa ve Annesi Meryemi de ilah olarak kabul ediyor olmasdr68. Nitekim Berberler, hakim snfn yani Bizansllarn mensup olduu Hristiyanla pek fazla rabet etmemilerdir. Kukusuz Berberlerin kendilerine has zellikleri Hristiyanlk ile ilgili inanlarna da yansmtr69. Daha nce ortaya km olan bu mezhep ile ilgili bilgilerin, bn Hazma ulam olduu anlalmaktadr; onun yaad dnemde ise muhtemelen etkinliini yitirmitir. nk bu mezhep, bn Hazmn aklamalarnda telef olmu bir frka olarak gemektedir70. Gerekten de bn Hazmn, eserinde bu mezhep hakknda ok ksa bilgi vermesi, bu durumun doruluunu gstermek iin nemli bir kanttr. Dahas, bu mezhep hakknda elimizdeki kaynaklarda da pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Sadece bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih li-men beddele Dinel-Mesih adl eserinde Berber mezhebi hakknda bilgi vermektedir ki, bu bilgi de bn Hazmn eserinden aynen aktarlmtr. Hatta bn Teymiyyenin kendisi bu durumu dile getirmektedir71. Bununla birlikte, bn Teymiyye, Berber mezhebinin veya dier bir ifade ile Tanr dnda Hz. sa ve Annesini ilah olarak kabul eden bir mezhebin adn zikretmektedir. bn Teymiyye, bu mezhebin ismini elMeryemniyye olarak aklam72 ve bu mezhebin Hristiyan mezheplerinden birisi olduunu zikretmitir73. Sz konusu mezhebe Meryemiler anlamna gelen Meryemiyyun da denilmektedir74. bn
68 69 70 71
72
73
bn Hazm, el-Fsal, I/56. Hakk Dursun Yldz, Berberler, D..A. V/482. bn Hazm, el-Fsal, I/56. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/86. . : :( ) bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/256. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 2/165. . : bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/220.
74
MLEL VE N HAL
113
inankltrmitoloji
Tahir AROV
Kayyum el-Cevziyye de, eserinde Meryemniyye ifadesini kullanmtr75.
bn
Teymiyye
gibi
bn Teymiyye, bu itikada sahip mezhebin varl, oluumu ve ismi hakkndaki bilgilerin bn Hazmn eserlerinde getiini belirtmektedir. bn Teymiyyenin, Berberlik veya Meryemniyyenin dalist Tanr tasavvurunun Arap toplumunda da var olduu grne kani olduu da dnlebilir. nk o, Kuran- Kerimde de Hristiyan Araplarn bu anlay benimsediine ilikin bilgilerin bulunduunu ifade etmektedir76. unu da belirtmeliyiz ki, bn Teymiyyenin el-Cevabus-Sahih li-men Beddele Dinel-Mesihini tahkik edenler, Berberi mezhebinin ayn zamanda Meryemler olarak da ifade edildiini sylemektedirler77. Yukarda belirtilen bilgiler nda iki Tanr kabul edenlerin veya Mesih ve Meryemin de Tanr olduuna inananlarn u gruplar olduu tesbitini yapmak mmkndr: 1. bn Hazmn zikrettii Berber mezhebi. 2. bn Teymiyye ve el-Cevziyyenin zikrettii Meryemler. 3. Kuran- Kermde getii zere Mesih ve annesini Tanr olarak kabul edenler. Bu gruplarn hepsinin tek bir mezhebi mi yoksa her birinin ayr bir oluumu mu ifade ettii hususunda yeteri kadar bilgi bulunmad iin kesin bir deerlendirme yapmak mmkn grnmemektedir. Ancak Hristiyan tarihi irdelendiinde Mesihin annesi Meryemin, Tanr m yoksa Tanry tayan bir insan m olduu tartmas, daima var olagelmitir. Bu tartmalar ekseninde Hristiyanlkta Meryem incelemeleri anlamnda Marioloji diye bir disiplin olumutur. Yine Hristiyanln tarihi srecine baktmzda, Mesihnin annesi Meryemin Theotokos (Tanr tayan)
. : el-Cevziyye, Hidyetl-Hayr, s. 235. 76 Kuran- Kerim, 5/116117. Bu ayetin deiik yorumu hakknda, Fahruddn erRz, Tefsir-i Kebir, Ankara 9/292293. 77 . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih,, 2 dipnot, 4/220.
75
MLEL VE N HAL
114
inan kltrmitoloji
veya Anthropotokos (insan tayan) olup olmad hususunda bir konsilin topland da grlmektedir. Efeste 431 ylnda toplanm olan ve Meryemle ilgili akideyi ele alan konsil, tarihe Efes Konsili olarak gemitir. te yandan Mtevelli Yusuf elebi Edva ale'l-Mesihiyye isimli eserinde Hristiyan mezheplerini merhaleye ayrdktan sonra, ilk merhaleyi de iki gruba ayrmtr. Bunlardan birincisini Muvehhidn, ikincisini ise, Mellihn eklinde nitelendirmitir. Yusuf elebi, sz konusu Berberye mezhebini Mellihn grubundan saym ve Mesih ve annesi Meryemin ilah olduuna inanan bir grup olarak tavsif etmitir78. E. Melkaiyye Melkaiyye mezhebi aforoz edilmemi, tam tersine aforoz eden bir mezheptir. nk bu mezhep, daima siyas otoriteye yakn olmutur. lgintir ki, Melkan mezhebi, ismini Kral anlamna gelen ve mlk kknden treyen Melikden almtr. Bundan dolay da stanbul Krallnn oluturduu ruhanlerin kral yanls bir mezhebi olduu sylenebilir. bn Hazm, Habe ve Nevbe Krall, Afrika Hristiyanlar, Sikilliye (Sicilya)79, Endls ve amdaki mezheplerin dndaki btn Hristiyan Krallnn, Melkan mezhebinin mntesipleri ve yaylm blgesi olduunu zikretmektedir.80. Yazarn bu grnden de anlalaca zerine Hristiyanlarn byk ounluu, Melkn mezhebine mensuptur. bn Hazm, Melkan mezhebi mntesiplerinin Baba, Oul ve Kutsal Ruh olmak zere uknumdan oluan (tesls) bir Tanrya inandklarn kaydetmektedir81. Yine bu uknumdan her birinin de ayn derecede ezeli veya yok olmayan nitelikte olduunu da ilave eder. uknumun biri olan Oul sa, tm ynyle tam Tanr
78
79
80 81
Mtevelli Yusuf elebi, Edva ale'l-Mesihiyye, 2. bs. ed-Dar'l-Kuveytiyye, [y.y.] 1973. s.122123. . : Yakut, Mucemul-Buldan, Beyrut 1957. 3/416419. bn Hazm, el-Fsal, I/65. bn Hazm, el-Fsal, I/134.
MLEL VE N HAL
115
inankltrmitoloji
Tahir AROV
ve insan olup, iki sfatnn biri dierinden ayr deildir. phesiz insanlk Onun haa gerilen ve ldrlen yn olup, Ondaki tanrlk bundan bir zarar grmemitir. Meryem, tanr ve insan dourmutur. Bu bakmdan bu iki unsur Tanrnn olunda tek bir eydir82. bn Hazm, Melkitlerin teslis anlayn belirttikten sonra, bu inancn eletirisine geer. Ona gre, teslis elikilerle doludur ve delillendirilemez. Melkit Hristiyan doktriniyle ilgili eletirisini, baz Hristiyan dnrlerin grleri zerinde derinletiren bn Hazm, Allahn hayat ve ilim sahibi olmas gerekir. Allahn hayat ruh, ilmi de ouldur83 eklindeki delili kuvvetli bulmamaktadr. Bu balamda baz alntlar yapar ve teslis grnn ncildeki ifadelerle de elitiini belirtir ve Rab sa, onlara bu szleri syledikten sonra ge alnd ve Tanrnn sanda oturdu 84, O gn ve o saati, ne gklerdeki melekler, ne de Oul bilir, Babadan baka kimse bilmez85 vasflanamayacan86, ncillerde veya baka kitaplarda oulun ilim olduuna dair bir bilginin bulunmadn ifade eder. Yine baz Melkit dnrlerin, oul kelimesi zerinde yaptklar yorumun Latincenin bir gerei olduunu iddia ettiklerini belirten bn Hazm, Latinceye gre phesiz ilim, Tanrnn oludur dendiini belirttiklerini nakletmi ve bu yorumun ncile tatbik edilemeyeceini savunmutur. nk bn Hazm, ncilin, braniceden Sryaniceye nakledildii, branicede ise Melkit dnrlerinin , ift ve teki iinde toplar. Bylece rakam, saylarn en mkemmelidir. Bunun iin Allahn da le ifadesi gerekir. nk O, en son Kemaldir eklindeki grlerinin tutarl olmadn iki ekilde gsterir: 1. Allah, Kemal ve Tamamla vasflanamaz. nk Tamam ve Kemalde noksanlk vaki olur. Onun manas bir eyi dier bir eye
82 83 84 85
MLEL VE N HAL
116
86
bn Hazm, el-Fsal, I/65. bn Hazm, el-Fsal, I/66. Markos, 16/19. Markos, 13/32. bn Hazm, el-Fsal, I/66.
inan kltrmitoloji
izafedir. Eer o olmazsa, noksan olur ve bu durumda da tamamln anlam kalmaz. 2. ten sonraki saylar, ten daha tamdr. nk o say, ya ift ift bir araya gelir, yahut ift ift .. + 1 (tek) olabilir87. bn Teymiyyenin, Melkn mezhebi hakkndaki bilgilerinin bn Hazma dayandn syleyebiliriz88. F. Nesturlik bn Hazma gre, Nesturlik mezhebi ismini kurucusundan alan bir Hristiyan frkasdr. Yani onlar, Konstantin Patrii Nestura tabi olanlardan ibarettir89. bn Hazm, Nesturlerin de Melknler gibi teslis inancn benimsediklerini ifade eder90. Bu bakmdan Nesturler inan esaslar itibariyle Melkenler ile ayn grtedirler. Ancak bir ayrnt olarak Nasturilere gre Meryem lah dourmam, sadece insan dourmutur. Buna karlk Tanr insan dourmamtr. Tam aksine Tanr ilah dourmutur91. bn Hazm hakl olarak Nesturi kristolojisini Melkit doktrini ile ayn paralelde grd iin sadece Melkit doktrininin reddiyle iktifa etmi ve Nesturiliin esas zelliklerini, tarihi geliimine uygun olarak doru bir ekilde belirtmitir. Bununla birlikte bn Hazm, Nesturi kristolojisini, ebedi olan ey, muhdes olan insan tabiatna geemez. Muhdes de laha dnemez diyerek reddetmi ve neticede insann, lha mekn yaknlnda komu olamayacan; insann da laha varl tamasnn imknsz olduunu belirterek ok zl ekilde Nesturi doktrinini eletirmitir92.
87
88
Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler Ve Tartma Konular, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi, Konya 1989. s. 135. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/8687. bn Hazm, el-Fsal, I/65. bn Hazm, el-Fsal, I/134. bn Hazm, el-Fsal, I/65. bn Hazm, el-Fsal, I/70; Mehmet, Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler Ve Tartma Konular, s. 147.
89 90 91 92
MLEL VE N HAL
117
inankltrmitoloji
Tahir AROV
Ayrca bn Hazm Nestur mezhebinin yaylm erevesini de genel biimde tasvir etmitir. O, mezhebin Irakta, zeklikle de Musul kentinde yaygn olduunu ifade etmekle birlikte Farslar aeasnda ve Horasan civarnda da ksmen yayldn sylemitir93. Daha nce de sklkla belirtildii gibi bn Hazm, Hristiyan tarihi konusunda kendisinden sonra gelen slam dnrlerini etkilemitir. Nitekim bn Teymiyye, Nestur mezhebi hakknda kaynak gstererek bn Hazmn grlerini aynen nakletmitir94. G. Yakublik bn Hazma gre, bu mezhep de ismini kurucusundan almtr. Yazar, Yakubleri, stanbullu (Konstantinli) bir rahip olan Yakup el-Berdnye (501579) mensup olanlar eklinde nitelendirmektedir95. bn Hazm, el-Berdn96 nisbesini zikrederek mezhebin kurucusu olan Yakubun, Yakup isimli dier Hristiyan nderlerinden ayrt edilmesini amalamtr. Hatta daha belirginlemesi iin Yakubu, stanbullu rahip ve din adam olarak nitelendirmitir97. bn Hazmn belirttiine gre Yakub mezhebi Mesihi bizzat Tanrnn kendisi olarak grr. Tanr ld, ha gerildi ve ldrld. Bu yzden lem mdebbirsiz olarak gn kald. Ayn zamanda Felek de mdebbirsiz kald. Sonra Tanr, nceki hali ile kalkt ve geri dnd. Tanr muhdis olarak dnd. phesiz Muhdis kadim olarak dnd. phesiz Tanr, ona hamile olan Meryemin karnnda idi98. Yakubi doktrininin temel grlerini naklettikten sonra bu gr sahiplerinin akl ve histen mahrum olduklarn savunan bn
93 94
95 96
97
MLEL VE N HAL
118
98
bn Hazm, el-Fsal, I/65. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih,4/87. bn Hazm, el-Fsal, I/66. el-Hamev, Ebu Abdullah ihabddin Yakut b. Abdullah (626/1229). MucemulBuldan, Dar Sadr Dar Beyrut, Beyrut *t.y.+, 3/362. bn Hazm, el-Fsal, I/66. Sryani Ortodoks Kilisesi, Yakub Baradainin 578de reform yapt bir Menofizit kilisedir. Bat Sryani Kilisesi, Monofizit terimleri kullanmaz. Antakya Patrikhanesi gnmzde amda faaliyet gsteriyor. bn Hazm, el-Fsal, I/65.
inan kltrmitoloji
Hazm, edebi olan lkin dnm veya nakille vasflanmayacan belirtir. slami Tevhid inancn dikkate alarak meseleye eilen bn Hazm, Allahn, Yakubiyenin isnatlarndan mnezzeh olduunu ifade eder ve Yakubiyenin grlerinin doru olmas halinde, lkin mahlk olacana ve mahlukun ise bir Yaratcya muhta olmas gerektiine dikkat eker99. Yine, Yakubi Monofizitliine kar, lahn insana dnmesi durumunda Mesih, insandr, lah deildir. Eer insan, laha dnrse o zaman Mesih lahtr, insan deildir. Eer, Mesihte her ikisinin de olduu sylenir ve birinin dierine dnmedii kabul edilirse, o zaman da Yakubi monofizitliinin kalmayacan, aksine karmza Nesturi kristolojisinin kacan belirterek Yakubilii eletiren bn Hazm, bylece Yakubiliin Monofizit kristolojisini reddeder100. bn Hazm, Yakub mezhebi hakkndaki bilgilerin genel deerlendirmesini yaptktan sonra mezhebin yayld alanlar veya ulat blgeler hakknda bilgi verir. Bu mezhep Msr blgesine, Nevbenin ve Habeistann tmne yayld gibi, zikredilen halkn krallarna da tesir etmitir101. bn Teymiyye bata olmak zere slam dnrleri102, Yakb mezhebi hakkndaki bilgileri tamamiyle bn Hazmdan almlardr103. H. Deysaniyye bn Hazm, Hristiyan heretik kilisesi olan Deysaniyyeden de bahsetmektedir.. Ancak yazar Deysanyye mezhebini Hristiyan mezhepleri arasnda saymamakta, bunun yerine bu mezhebi, benzer itikad grlere sahip olan mezhepler arasnda zikretmektedir. Ebu Muhammed bn Hazm, Deysaniyye mezhebinin genel olarak
99 100
101 102
103
bn Hazm, el-Fsal, I/66. Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler Ve Tartma Konular, s. 144. bn Hazm, el-Fsal, I/65. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/8788. Elmall Muhammed Hamdi Yazar, Hak Dini Kuran Dili, 3/191.
MLEL VE N HAL
119
inankltrmitoloji
Tahir AROV
Failin iki olduu eklinde bir gr benimsediklerini ifade eder. Bu gre gre, Hakim olan er yapmaz, bu yzden alemin tm iki ksma ayrlmaktadr ve bunlar hayr ve erde, erdem ve erdemsizlikte, dirilik ve lmde, doruluk ve yalanda olduu gibi birbirine zttr104. bn Hazm, Deysaniyye, Markuniyye ve Menaniyye mezheplerinin drt elementin (besait) ve tabiatn ezeli olduuna, mzdemi olmadna ve izdima olayndan sonra alemin olutuuna inandklarn ifade etmektedir. bn Hazm, kelamclarn Deysaniyye mezhebi hakkndaki grlerini de deerlendirir. Nitekim kelamclarn, Deysaniyye mezhebinin kurucusu Deysan, Maninin rencisi olarak grdklerini ifade eder. Bunun ise, doruyu yanstmadn belirtir. Bu konuda, Deysann Maniden nce yaadn, Maninin kendi kitabnda ona yer verip reddettiini syleyerek kendi grn temellendirir. te yandan Deysan ile Mani arasnda hemen hemen btn konularda gr birlii olduunu da syler. Ancak bir konuda aralarnda ihtilaf vardr ki, bu da zulm konusudur. Zira Deysan, zulmn lm olduunu savunurken, Mani diri/hayy olduu grndedir105. . Marknlik bn Hazm, bu mezhebi Hristiyan mezhepleri arasnda gstermemi, fakat kendi dneminde Markuniliin Hristiyan heretik bir mezhep olarak bulunduunu ifade etmitir106. Yazar bu mezhep hakknda yeteri kadar bilgi vermemekle birlikte, mezhebin kredosuna gnderme yapmaktadr. bn Hazma gre Deysaniyye, Markuniyye ve Menaniyye, drt basit tabiatn ezeli olup mzdemic olmad grndedir107. bn Teymiyye ise, Hristiyan heretik mezhebi olan Markunilik hakknda bilgi vermektedir108.
104 105 106
107 108
MLEL VE N HAL
120
bn Hazm, el-Fsal, I/52-53. bn Hazm, el-Fsal, I/51. . bn Hazm, el-Fsal, I/134. bn Hazm, el-Fsal, I/51, 59, 80, 134. . bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih, 4/221-222.
inan kltrmitoloji
J. Marnlik bn Hazmn zikrettii Hristiyan mezheplerden birisi de, Marnliktir. Ancak bn Hazm, sadece bu mezhebin ismini zikretmekle ve ncil konusundaki grlerinin dier mezhepler ile mterek olduunu belirtmekle yetinmitir. Nitekim Ebu Muhammed, Ariusuluk, Melkanlik, Nesturlik, Yakublik, Marnlik ve Bulyanilik mezheplerinin ncil konusunda, deiik zamanlarda bilinen drt adam tarafndan telif edilen drt tarihi kitap olduu hususunda ihtilaf etmezler109 eklinde bir aklamada bulunmutur. ncil konusunda dier mezhepler ile mterek anlay benimseyen Marnlik, sann iki tabiat ve tek enerjisi bulunduunu ifade eden monothelitizm doktrinini kabul eden Dou Hristiyanlarndan bir gruptur. Kkleri V. yzyldaki Kristolojik problemlere uzanan bir baka nemli mezhep, IV. yzyln ikinci yarsnda yaad ve V. yzyln balarnda ld tahmin edilen veya 423 yl civarnda ld sanlan ve Suriyenin batsndaki si nehri kysnda Antakya Kilisesine bal Kei Aziz Marunun (Maron) kurduu Marnliktir. Marnler, sada bulunan insan ve ilh iradenin ayrlamayacak ekilde birbirine karm olarak bulunduunu kabul etmeleri dolaysyla aslnda monotelittir110. Bunlar, VII. yzylda Marun adl bir ruhani ile nem kazanm ve VIII. yzyldan sonra Marunler adyla biline gelmitir111. Deerlendirme bn Hazma gre, tarihi gemii bin yldan fazla olan Hristiyanlk, yaad dnemdeki tezahrleri itibariyle, sa Mesihin getirdii dinden kaynaklanan bir gelenek deildir. Aksine ona gre, sa Mesihin getirdii din, am vizyonuyla kendine grev verildiini ileri sren Pavlus tarafndan deitirilmitir. Nitekim gnmz
109 110
111
bn Hazm, el-Fsal, 1/251. Aydn, Mehmet, Mezhepler ve Tarikatlar, 17/355.; Tapnar, smail, Mrnler, D..A. 28/71. Tmer, Gnay-Kk, Abdurraman, Dinler Tarihi, 3. bask, Ankara 1997 , s. 315; Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 388; Cilaci, Terminolji, s. 231232.
MLEL VE N HAL
121
inankltrmitoloji
Tahir AROV
Hristiyanlnn temel dogma ve dncelerinin arka plannda Pavlusun dnce ve yorumlarnn bulunduu bilinmektedir. bn Hazmn Hristiyan mezhepleri hakknda verdii bilgiler, gnmze de k tutmakta ve pek ok konuyu aydnlatmaktadr. bn Hazm, Hristiyan mezheplerinin kurucular, tarihi geliimleri ve hangi blgelere etkili olduklar hakknda bilgi vermekle birlikte, kaynaklarda rastlanamayan baz mezheplerin grlerini de aklamaktadr. Nitekim bn Hazm, sa ve Meryemi birer tanr kabul eden Berber; Hristiyanln ilk zamannda tevhid savunduu sylenen Samsatl Pavlusun kurucusu olduu Bulyaniyye/Pavlusizm mezheplerinin tarihi ve inanlarna dair deerli bilgiler vermektedir.
Kaynaka Ali Abdulvahid Vafi, el-Esfar'l-Mukaddise fi'l-Edyani's-Sabka li'l-slam, Daru Nahdati Msr, Kahire 1984. Aturrahm, Muhammed, Bir slam Peygamberi Hz. sa, (ev. Krat Demirci) nsan Yaynlar, stanbul 1985. Aydn, Mehmet, Katolik Misyonerliin Dn ve Bugn, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, stanbul 2004. Butrus b. Bulus Bstani, Dairet'l-Maarif: Kamusu am li-Kulli Fen ve Matleb, Dar'l-Maarif, Beyrut [t.y.]. Eliade, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi II, (ev. Ali Berktay), Kabalc Yaynlar, stanbul 2003. e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, 2. Bask, I-II. Beyrut 1975. Gndz, inasi, Pavlus Hristiyanln Mimar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2001. bn Hazm, Cemhiretu Ensbl-Arab, Darul-Kutubl-lmiyye, Beyrut 1998. bn Hazm, Ebu Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Said ez-Zahiri, el-Fisalu filMileli vel-Ehvi ven-Nihal, I-III. (Ner. Ahmet emseddin), DarulKutubul-Ilmiye, Beyrut 1996. bn Hazm, el-hkam fi Usuli'l-Ahkam, thk. Ahmed Muhammed akir, Matbaat'l-Asime, Kahire 1970. bn Hazm, lmu'l-Kelam ala Mezahibi Ehli's-Snne ve'l-Cemaa, thk. Ahmed Hicazi Saka, el-Mektebet's-Sekafiyye, Kahire 1979. bn Teymiyye, el-Cevabus-Sahih li-men beddele Dinel-Mesih, (tah. Ali b. Hasan Nasir, Abdlaziz b. brahim el-Askeri, Hamdan b. Muham-
MLEL VE N HAL
122
inan kltrmitoloji
bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri med el-Hamdan), Riyad 1999/1419. bn Teymiyye,. el-Cevabus-Sahih li-men beddele Dinel-Mesih, (tah. Ali b. Hasan Nasir, Abdlaziz b. brahim el-Askeri, Hamdan b. Muhammed el-Hamdan) Riyad 1999/1419. Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler Ve Tartma Konular, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi, Konya 1989. Sarkolu, Ekrem, Dinler Tarihi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2005. Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999. Tapnar, smail, Mrnler, D..A. 28/71. Tmer, Gnay-Kk, Abdurraman, Dinler Tarihi, 3. bask, Ankara 1997.
Christian Sects According to Ibn Hazm

Citation/: Airov, Tahir, (2009). Christian Sects According to Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 97-123. Abstract: According to Ibn Hazm, Christianity is not sourced from the basic teaching of Jesus; rather it is a kind of fabricated tradition in terms of the teachings of Paul who claimed to have a vision in Damascus. The information about several Christian sects given by Ibn Hazm is of still significance due to their function of shedding light on some scholarly questions. Key Words: Ibn Hazm, Christianity, Paul, Christian sects, Jesus.
MLEL VE N HAL
123
inankltrmitoloji
bn Hazma Gre Anlamn Nesnelletirilmesinde Mantn Rol
Hlya ALTUNYA*
Atf/: Altunya, Hlya (2009). bn Hazma Gre Anlamn Nesnelletirilmesinde Mantn Rol, Milel ve Nihal, 6 (3), 125-144. zet: Zahir mezhebine mensup olan bn Hazm, lafzlarn zahir anlamlarnn, onlarn dilde vad edildikleri hakik anlamlarnn esas alnmas ve mantksal akl yrtme erevesinde ekillenen burhan yntemle bilinebilecei grndedir. Bu durumda hem mecaz ve metafor gibi dilsel sluplar vastasyla dilde gerekleen ok anlamllktan saknlmakta hem de lafzn zahiri anlam, okuyucunun sbjektif yarglarndan yani heva ve heveslerinden korunmaktadr. u halde bn Hazm dncesinde Mantn, lafzn zahiri anlamnn nesnel olarak tespit edilmesine imkan veren bir ara olduu sylenebilir. Anahtar Kelimeler: Mantk, Burhan, Zahiri Anlam, Lafz, Delillendirme.
Anlamn nesnel olarak tespitinde, dilsel zmlemeler kadar, dnceyi forma sokan Mantk disiplininden de faydalanma istei, din bilimleri zerine alanlarn metnin anlamn, znel yorumlamalardan sakndrarak nesnel bir anlam zerinde sabitleme dncesinden kaynaklanmaktadr. Bilhassa din metinlerde nesnel ve kesin anlama ulaabilme abas, Mantn formel karakterinin, dili, nesnel bir kalba yerletirme imkann verdii kansnn ortaya atlmasna neden olmutur. Metnin anlamn, zahir/literal adan belirlemeyi ilke edinen Zahir mezhebine mensup bn Hazm (. 456/1064) da, anlamda nesnelliin mantksal akl yrtmeler neti-
Yrd. Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Mantk Anabilim Dal *altunya@ilahiyat.sdu.edu.tr].
MLEL VE N HAL
Hlya ALTUNYA
cesinde mmkn olabilecei grndedir. Burada Mantk, dnceyi belli bir ablon ierisinde snrlama ilevini stlense de, dilin yapsn oluturan farkl unsurlarn bu ablonda ekillenmesinin imkn bir sorun olarak durmaktadr. Her eyden nce din metnin anlalmasnda mecaz ve metafor gibi dilsel sluplarn kullanmnn yerine lafz anlamn mantksal dnce tarafndan bilinebileceine gvenen bn Hazm iin bu mesele daha fazla nem arzetmektedir. Zira dini metinde, mecazi ve metaforik dilsel sluplarn anlam, mantksal dncenin lafzn zahirinden hareketle kolayca ulaabilecei bir yapda grnmemektedir. te yandan Aristoteles mantnda anlamn tmel bir yapda olmas ve kavramlarn buna gre tesis edilmesiyle, anlamn akl boyuttaki bu varl, ok anlamlln kanlmaz olduu dilin basit bir ekilde snrlanamayaca anlamna gelmektedir. Ancak bn Hazm, Aristoteles mantn dilsel zmlemeler eliinde analitik bir metot olarak tatbik ederken, zellikle kelm ve fkh meselelerin anlalmasnda, nesnel ve kesin anlamn elde edilebileceini savunmaktadr. te bu almada bn Hazmn dil ve Mantk arasnda kurduu ilikiyi dikkate alarak, anlamn nesnelletirilmesinde Mantk disiplininin roln aratrrken, onun, bu meselelerin nesnel olarak anlalmasnda katksnn ne derece mmkn olabilecei sorusunu soracaz. Yani dille ilikilendirilmi Mantk disiplini, din metnin anlamn nesnelletirme imknn verip vermedii sorusu zerinde odaklanacaz. Bunun iin ncelikli sorumuz; bn Hazma gre insan aklnn varl bilme gcyle ilgili olacaktr. Nesnel anlamn bilinebilmesi iin insan aklnn bilgiyi elde etmedeki rol nedir? Acaba akl, varln bilgisine ne lde ulaabilmektedir? Yahut akl, ne tr bilgileri elde etme imknna sahiptir? Temelde bn Hazm, mantksal akl yrtme gibi entelektel bir grevi, Allahn insana yklemesinde, bu grevi tamamlamak iin ihtiya duyulan akl ya da zeknn insana takdim edilmesiyle ilikilendirmektedir. Yani Allah, insana, farkl yetenek ve gler sunmakta ve insan bu glerle kendisine emredilen ileri yapmak-
MLEL VE N HAL
126
inan kltrmitoloji
ta ve yasaklananlardan da saknmaktadr.1 Bunun yan sra akln deerine inanan bn Hazm, Kuranda akletmenin yararllyla ilgili yetleri referans gstererek, onun kullanlmasnn yasalln ne srmektedir. Buna gre o, akl, gerekletirdii eitli ilevlere gre anlamlandrmaktadr. Akln ilk anlam, zorunlulukla akledilen eyleri akleden akl yani nsel akl yetidir. Daha sonra akl, nesnelerin anlamlarn kavrayan yetidir. En sonunda ise akl, nesneleri kavrama grevini stlenen duyularn algsn, bir araya getirip deerlendirme yaparak sonuca ulaan yetidir.2 Bu balamda d dnyann, kendisini bilen zne karsnda bir gereklii olduunu dnen bn Hazm iin ilevsel yapya sahip akl, kendisinde bulunan nsel ve apak bedih bilgilerle dnmektedir. Akas insan, insan olmas bakmndan kendisinde var olan bu bedih bilgileri, herhangi bir yolla retilmeden bilir ve telkin edilmeden de bunlara inanr. Bir eyin parasnn btnnden az olmas, bir cismin iki yerde bulunamayaca trnden, yaratlta var olan bedih bilgilerin zihindeki varln, kii, daha ocukluk dneminde iken bile sorular sorarak tespit etmek mmkndr.3 te insan teki canllardan ayran akln zeminini bu bedih bilgiler oluturmaktadr. Bu durumda akln, hatadan korunmak iin bedihi bilgilere dayanmas gerektii gibi, Mantk ncllerinin de doru olmas ayn kaynaktan yararlanmasyla ilikilidir.4 Daha ak bir deyile doru bilgiye ulamada, akl ve duyu verileri (evill-his), akl ve duyu temelli ncllerle (burhan) ifade edilmelidir.5 u halde bn Hazma gre, gerek d dnyaya dair nesnenin bilgisine gerekse de din bilgiye, akl ve duyu verilerinin burhan metotla delillendirilmesiyle ulalabilir. Her iki tr bilgi
1
4 5
Josep Puig Montada, Reason and Reasoning in Ibn Hazm of Cordova, Studia Islamica, No: 92, Maisonneuve/Larose, 2001, (165-185), 166. Roger Arnaldez, Ibn Hazm Maddesi, The Encyclopaedia Of Islam, New Edition, Leiden, E.J.Brill, 1971, III, 794. bn Hazm el-Endels, el-Fasl fil-Milel vel-Ehvi ven-Nahl, tahkik: Muhammed brahim Nasr, Abdurrahman Uemyra, Drul-Cl, Beyrut, tarihsiz, I, 39-40; M. Ebu Zehra, bn Hazm, eviri: Osman Keskiolu-Ercan Gndz, Buruc Yaynlar, stanbul, 1996, 126. M. Ebu Zehra, bn Hazm, 127. Muharrem Kl, Din Bilginin Doruluu Balamnda Zhir Epistemolojinin Dayand Dil Kuram, Bilimname, II, 2003/2, (157-169), 161.
MLEL VE N HAL
127
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
ise Mantn sistematik dnme ve ifade etme metodunun uygulanmasyla nesnel bir ekilde elde edilme imkanna sahiptir. Bu bakmdan bn Hazm, Mant, ilimle uraan her kii iin renilmesini zorunlu saymakla, bir dnme ve anlama yntemi olarak bu ilme olan gvenini ortaya koymaktadr. Mantk, tm ilimler iin doru ile yanl ayrt etme gcn veren bir ilim olmas ynyle, ona gre, bu ilmi renen, hem din hem de akl ilimlerde azm lde menfaat salamaktadr. zellikle din ilimlerde Allah ve peygamberinin nass olarak ifade ettii eyleri, bu naslarda hkmlerle ilgili ihtiva edilen anlamlar anlayabilmek, yine msemmiyttan hkm kartabilmek iin Mantk bilgisine hkim olunmas zorunludur. Bununla bitlikte ayn anlamda olup farkl ibarelerdeki lafzlar hkmler altnda toplayabilme, Mantk ilminin bilinmesiyle mmkn olmaktadr. Hatta bn Hazma gre fkh meselelerde fetva verecek kimsenin, szn snrlarn bilmesi ile bir ksmn dieri zerine bina edebilmesi, burhan oluturabilmek iin mukaddimeleri nce getirerek onlardan sonu kartabilmesi, her zaman tasdik edilenleri veya bir defasnda tasdik eden mukaddimelerden, yanllayan dierlerini ayrt edebilmesi yalnzca bu yolla gereklemektedir.6 Bu durumda Mantk, gerek lafzlarn apak anlalmas gerek hak ile batln birbirinden temyiz edilmesi gerekse de cedel ilmini retmesi ynyle, ilimle uraan her kiinin doru dnme ve ifade etme gcn kazanabilmesinde bavurmas gereken ncelikli bir ilimdir. Mantn doru dnceyi yanlndan ayrt edebilme ve dnlen eye uygun doru dilsel ifadeleri kullanabilme gc verme zellii ile bu kelimenin tretildii nutk masdar arasnda balant kuran bn Hazm, kelimenin kk anlamlar iinde, eyleri ayrt etme/temyz, ilerin dzeni, deneyimler, sanatlar ve ilimler hakknda fikretme bulunduundan sz etmektedir.7 Mantn temyz vasf, doru ile yanln birbirinden ayrlmasnda ve zorunlu olarak hakikatin tespit edilebilmesinde ve bylece kesin ve
6
MLEL VE N HAL
128
bn Hazm el-Endels, et-Takrib li Haddil-Mantk vel-Medhali leyhi, tahkik: hsan Abbas, Cmiatl-Hartum, tarihsiz, 10. bn Hazm, et-Takrib, 33.
inan kltrmitoloji
nesnel anlamn bilinebilmesinde kullanlabilecek bir metot gibi gzkmektedir. Aslnda bn Hazmn hakikate ulamada arad nesnellik ve kesinlik, kiinin nass anlamada8, heva ve heveslerinden uzaklamasyla ilgili bir durumdur. Bu durumda Allah ve peygamberinin kasdettii anlamn yani hakikatin elde edilebilmesinde, akl veya duyularn zorunlu bilgisinden destek alan Mantk disiplini ile birlikte dil veya semantik, okuyucuyu sbjektif anlamadan koruyacak ve kesin ve nesnel anlam kavramasn salayan bir aratr. Esasnda kesinlik ve nesnellik aray, Aristoteles Mantnda, dncenin, varla balanmas ve dilin, dncenin kontrol altna alnmas olarak ifade edilmektedir. Baka bir deyile Aristoteles tarafndan dnce, dil ve varlk arasnda tesis edilen iliki, ayn dili konuan insanlarda dnme ve dil bakmndan nesnel bir iletiimi oluturabilmek iindir.9 Benzer ekilde bn Hazm, eyann, mahiyetlerine uygun olarak (al m hve aleyh) akl kaziyelerle ve bedih olarak bilinmesinin imkanndan sz etmektedir.10 Ona gre dil, znde bir hakikati iermektedir yani dil, gerei aklamakta ve ifade etmekte bir aratr.11 Yine dil onun dncesinde, eyann mahiyetini, keyfiyyetini ve tanmlarn/hadlerini12
bn Hazma gre dinde hak olan naslar; Allah ve peygamberinden bildirilenler ve sahih surette rivayet edilen mmetin icmasdr. bn Hazm, el-Fasl, II, 284. Aristoteles dil ve varlk arasndaki zdelikten bahsetmekle, anlamada nesnellik araylarn balatm oldu. Seste olanlar ruhtaki duyulanmlarn, yazlanlar da seste olanlarn simgeleridir. Yaz herkes iin ayn olmad gibi, sesler de ayn deil. Bununla birlikte ayn imler iin ruhtaki duygulanmlar herkesce ayn, tasarmlar ayn olanlarn nesneleri de ayn olacaktr. Aristoteles, Yorum zerine, eviren: Saffet Babr, mge Yaynlar, Ankara, 1996, 1. bn Hazm, el-Fasl, I, 150. Roger Arnaldez, The Encyclopedia of Islam, Ibn Hazm maddesi, III, 793. bn Hazma gre tanm/had; kendisinden haber verilen eyin tabiatna delil olan vecz lafzdr. rnein, cismin, uzunluu, derinlii ve genilii olan her eydir, eklinde tanmlanmasdr. nk uzunluk, derinlik ve genilik cismin tabiatn oluturmaktadr. Nesnenin tabiatn ifade eden bu nitelikler kendisinden kalkt zaman onun cismiyyeti de zorunlulukla ortadan kalkmaktadr. Bu durumda tanmda ifade edilen cisim var olmad iin, onu tanmlayan lafz, cisim olmayan eyden, cismin tabiatn temyiz eden/ayran zelliklerinden haber verendir. Buna mukabil resm ise bir eyin tabiatndan haber verme dnda kendisinden haber verilen eyi, yine kendisinden baka eylerden temyiz eden/ayrt eden vecz lafzdr. rnein insan, glcdr, tanm byledir. Bu
10 11 12
MLEL VE N HAL
129
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
bildirme gcne sahiptir.13 Bylece varlk-dnce-dil arasnda kurulan ba, anlamn nesnel ekilde belirlenebilmesinin yolunu amaktadr. Burada bn Hazmn varl, dil ve Mantk balamnda ve analitik bir dnce sistemiyle ele almas, onun nesnel olarak ifade edilip anlalabilecek bir yapda bulunduunu ima etmesi anlamna gelmektedir. Her ne kadar bn Hazm, Aristoteles mantnda olduu gibi varlk-dnce-dil arasnda zde bir ba tesis eder grnse de, bir konuda ondan ayrlmaktadr. Zira Aristoteles mant, nesnelerin ve dncenin kanunlarnn bir ve zde olduunu savunmakla maddeci yapdaki bir Mantk grnmndedir. Bu Mantk sisteminde, zihnin kendi kendisiyle mutabakatnn ve tutarllnn yan sra realiteye uygunluu ile tmdengelim akl yrtmelere, doru mukaddimeler verilip verilmediiyle de ilgilenilmektedir. Yani Aristoteles reel varlklarn gereklikle olan ilikisini esas almaktadr. Buna gre onun mantnda istidlllerle, nesneler birbirine balanmaktadr. Yani analitik bir akl yrtmeyle, hakikatin bilgisine ulalmaktadr.14 Buna karn bn Hazmn varlk-dildnce arasnda kurduu ba, Allahn nesneleri adlandrmasyla gerekleen ve materyal olmayan ilh bir ilikidir. Baka bir ifadeyle Allah, lemdeki her eyi deitirilemeyen mertebelere gre tertip etmekte ve adlandrd her nesneye, mahiyetine uygun adlar vermektedir. Allahn bu dzeni ve adlandrmay deitirmeyi batl klmas nedeniyle, nesnelere verilen her bir adn deitirilmesinden sz edilemez. ayet nesnenin o
13
14
MLEL VE N HAL
130
tr tanmda insan, kendisi dndaki varlklardan temyiz edilirken onun tabiatndan bilgi verilmemektedir. nk glme vasfn insandan kaldrlrsa, o, insanlk tabiatndan herhangi bir ey kaybetmez. bn Hazm, el-hkm, I, 35-36. bn Hazmn, tanm, nesnenin mahiyetini bildiren ve bu haliyle delillendirilebilen vecz lafz olarak tarif etmesi, varlk-dil-dnce arasnda bir tr zdelik var sayd anlamna gelmektedir. Dolaysyla lafzn zahiri anlamn nesnel olarak bilme, varlk-dnce-dil arasndaki zdelik ilikisiyle de yakndan balantldr. bn Hazm el-Endels, el-hkm f Uslil-Kelm, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, I. Bask, 1985, I, 32-33. Hamdi Ragp Atademir, Aristonun Mantk ve lim Anlay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 124, Ankara, 1974, 94-95.
inan kltrmitoloji
ad hak etmesine sebep olan sfatlar deiirse, onun isminin deitirilmesi mmkn olmaktadr. Bu noktada bn Hazm lemdeki her eyin, mahiyetlerini gsteren cins, tr ve zat ayrmlarna/fasllarna yani tanmlarna/had uygun olarak Allah tarafndan dzenlendiini hatrlatmaktadr.15 te onun dedktif akl yrtmelerinde ulamay hedefledii hakikat, Aristotelesin materyal nitelikteki sisteminden farkl olarak insanst bir g tarafndan tertip edilen ve dnce ve dil birlikteliiyle kavranan varlk teorisinde kendisini beyan eden zahiri bir anlamdr. O halde bn Hazmn varlk teorisindeki mantksal boyutun anlamn sorgulayabiliriz. Kelmclarn cevher-i ferd teorisi zerine bina edilen varlk anlayna karlk bn Hazm, Aristotelesin metafizik karakterli ontolojik Mantk sistemiyle benzeen bir varlk anlay sergilemektedir. Daha akas kelmc tabiat teorisini reddeden bn Hazm, Aristotelesi tabiat felsefesini ve bu dncenin burhn kavram ve teorilerini kendi dncesine tatbik etmektedir.16 Aslnda o, varlklar cevher-i ferdler ve bunlardan mteekkil cisimler olarak alglamak yerine cins ve tr/nevilerden oluan ve aralarnda sebeplilik ilkesinin iledii eyler olarak anlamlandrmaktadr.17 Daha ak bir syleyile cins, yaratlanlardan trleri altnda toplayan lafza denilmektedir. Cinste, trler ve ahslar mahiyetleri farkllaarak bulunmaktadr. Tpk bu, canl/hayy sznn, insan ve hayvan gibi mahiyetleri farkl ancak canl olma niteliinde ayn olan her tr varla dellet etmesi gibidir.18 Burada bn Hazm tanmda/hadde cinsin yer almasn dikkate alarak, cinsi, tanmn, kendisinde gerekletii ey olarak ifade etmektedir. Yine cins olarak adlandrlan eyin hali deimedii srece, bu adlandrmann, kendisinde gerekletii eye cins denilmeye
15 16
17 18
bn Hazm, el-Fasl, V, 100. Muhammed bid el-Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, eviren: Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1999, 646. Cabiri, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, 644. bn Hazm, et-Takrb, 20.
MLEL VE N HAL
131
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
devam edilmektedir.19 Bu durumda cins, hem varlklarn trlerini kendisinde toplamakla hem de onlarn mahiyetlerini ve tanmlarn ifade eden adlara sahip olmakla, anlamn tmel olarak gsterilmesinde en temel belirleyicilerden biri olmaktadr. te yandan bn Hazma gre tr, cinsin bir ksm olduu iin onun altnda gerekleen eydir. Yani trler, cinste toplanmaktadr. Trler, kendilerine has eitli sfatlarla birbirlerinden ayrlmaktadrlar. rnein canl/hay cins ismi altnda, insan, at, katr, arslan vb. her tr canl yer almaktadr. Canl tanmland zaman ise hareket hassasn iradesiyle kullanmas yn aklanmaktadr. te bu hassay kendisinde tayan her tr canl, canl cins ismiyle adlandrlmaktadr. Ancak konuma, kineme ve kkreme vb. sfatlar, trleri, kesin olarak birbirlerinden farkllatrmaktadrlar.20 Buna gre varlklarn, kendi mahiyetini ortaya koyan sfatlarla birbirinden ayrlan trleri oluturmas, onun, kavramsal ve dilsel boyutta snrl bir kalp iinde tasnif edilmesine neden olmaktadr. Akas bn Hazm, Aristoteles mantnda da ifade edildii zere, varl, cins ve trler altnda toplayarak onlarn mahiyetini bildiren tanmlarla adlandrmakla, varlk ve dil arasnda bir ba kurmaya almaktadr. Tanmlanan nesnenin yaps bozulmaya uramad srece, ayn mahiyeti tayaca iin ayn cinsin altnda ayn trde yer almakta ve bylece ayn adla adlandrlmas gerekmektedir. Bu durumda sz, varln mahiyetini tanmlayan bir yapya sahip olmakla, nesnel anlamn tespit edilebilmesi imkann vermektedir. yleyse bn Hazma gre varlkla dorudan ilikili olan sz ve anlamn varoluunun kavramsal ve dilsel boyutunun belirlenmesi, mantksal akl yrtmelerle nesnel hakikatin tespiti asndan nem arzedebilir. bn Hazmn, szn, sz vasfn kazanabilmesinde arad ilk ey; seslendirilen zahiri seslerin bir anlama dellet etmesidir. Ancak deli ve mecnun gibi akl sahibi olmayanlarn anlaml szleri, sadece o kimsenin bu szleri akln kullanarak sylemediinin gstergesidir. Yoksa sylenen sz, bir anlama dellet ediyor g19
MLEL VE N HAL
132
20
bn Hazm, et-Takrb, 20. bn Hazm, et-Takrb, 21.
inan kltrmitoloji
rnse bile haber nitelii tamamas ve syleyenin kasdn belirtmemesi nedeniyle anlaml sz olarak kabul edilemez. Nasl ki kendi kendine konuan kimsenin szleri, belli bir kasda binaen ifade edilmedii iin geerli sz saylmyorsa, kasd tamayan her sz, sz olarak vasflanamaz.21 Bir anlama dellet eden sesin dellet eklini ise bn Hazm, tabi ve kasd dellet olarak iki ksma ayrmaktadr. rnein insanlar tarafndan genellikle horozun tmesi, seher vaktine ve geceleyin kpein havlamas, bilinmeyen bir ahs grmesine delil kabul edilir ki, anlamn bu tr delletine, tabi dellet denilmektedir. Gerekte her ses, tabi olarak seslendirenine dellet etmektedir. nsan dndaki tm canllarn kard sesler tabi dellete sahiptir. Anlamn tabi yolla belirtilmesindeki bu tr delletler, herkes tarafndan bilinen ve adet haline getirilen bir durumdur. Dier taraftan tabi olarak gerekleen bu dellette, haber, bilgilendirme, iletiim gibi bir anlamn olumamas, bir anlam zere vad edilen szle edeer saylmasna izin vermemektedir.22 Bu durumda szn delleti, her ne kadar bir anlam tayor olsa da, bu delletin toplumlarn zerinde uzlatklar bir dil ierisinde ifade edilmesi gerekir ki, szn, akl yrtlerek anlamnn tespiti mmkn olabilsin. Bununla birlikte bn Hazm zihinde irade edilen anlamlarn bir dil ierisinde muhataba iletilmesinin ancak kasd delletle gerekleebilecei grndedir. ncelikle bir kasda dellet eden sese kelm denilmektedir. Kelm, insanlarn birbirlerine hitaplarnda ara vazifesi grd gibi kitaplarda ibareler haline getirilerek yazl yolla iletiimi de salamaktadr. Filozoflar bu tr szleri Delil Olan Mantksal Sesler eklinde adlandrmaktadrlar. Dier taraftan papaan ve saksaan gibi kularn tekrar yoluyla syledikleri ve insan szn taklid eden anlaml szleri, bir kasda binaen anlaml olarak ifade edilmemeleri, ilm ynnn olmamas ve bir konu zerine vad edilmemeleri nedeniyle sahih sz/kelm vasfn kazanamazlar.23 Baka bir ifadeyle sylenecek olursa szn
21 22 23
bn Hazm, et-Takrb, 11-12. bn Hazm, et-Takrb, 12. bn Hazm, et-Takrb, 12.
MLEL VE N HAL
133
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
dorudan nesneye delletini ifade etmek zere Mantkta SzlVaz Dellete karlk gelen bu durum,24 dilde ortaya kan anlamn delillendirme yoluyla tespit edilmesidir. u halde bn Hazmn szn, sahih olabilmesi iin belli bir konuda vad edilen szckle, yine belli bir anlam kasdederek ve bununla birlikte bilgi ve haber deeri tayan yapda olmasn gerekli grdn sylemek mmkndr. Bu durumda kasd, sz ve anlam arasnda kurulan dellet ilikisinin snrlarn belirlenir klan bir aracdr. Kasd szn gstergesi olarak tasarlayan bn Hazm, kavramlar, tek bir ahsa ve birden ok ahsa dellet edenler eklinde ikiye ayrmaktadr. Zeyd, Emirl-mminn ve bu at gibi belirli tek bir ahsa dellet eden szler iitildii zaman, sadece kendisinden bahsedilen tek bir ahs anlalmaktadr. Tek tek ahslar tam olarak ifade eden bu szlerden, kasdn baka bir anlamda anlalmas ise mmkn deildir. lemdeki her grup, ok saydaki benzerlerinin czleriyle bulunmakla birlikte onlardan bir ksm, dierlerinden ayrlr. Bu yzden insanlar kendi aralarndaki ittifakla bir ahs adlandrr. rnein bir adam, bir kpek, bir beyaz elbise gibi adlandrmalarla, bu ahslar, bakalarndan ayrlarak ferdler halinde ifade edilir.25 Kasd delletin ikinci ksmnda ise birden ok ahsa dellette bulunulmaktadr. nsanlar, atlar, elbiseler vb. szlerinde olduu gibi ok sayda ahs kastedilir. Bu lafzlarn yerine Arapada topluluk adlar bina edildii gibi tek ahs kullanlarak ok sayda ahsn kasdedilmesi de mmkndr. Mtekellimin hali, onun kasdettii anlamn beyan edilmesine yardmc olmaktadr. Nasl ki insan sz, kll anlamda tre dellet etmekteyse, nsan hsran iindedir26 yetinde olduu gibi, insan topluluu anlam kastedilir. Yani szn kullanld yere gre tek ahs m veya topluluk ismi mi kastedildiine karar verilir.27 Bylece Mantkta, tek tek ferdle-
24
25 26
MLEL VE N HAL
134
27
Abdlkudds Bingl, Endlsl bn Hazm (994-456H)n Mantnda Dil Konular, Felsefe Dnyas Dergisi, Say: 8, Temmuz 1993, 25. bn Hazm, et-Takrb, 13. Asr, 103/2. bn Hazm, et-Takrb, 13.
inan kltrmitoloji
rin delletinin tekil kavramlara ve birden fazla ferdin delletinin ise tmel kavramlara karlk geldiini sylemek mmkndr.28 Adlarn dillerdeki eitlilii yznden adlandrlan nesnelerin birbirlerinden ayrt edilmesi/temyizi, sfatlarn takdir edilmesini gerektirmektedir. Aslnda bn Hazma gre anlamlar tm dillerde tektir, farkllaanlar, anlamlar deil, adlardr.29 Zira anlamlar nesnelerin tabiatlarn ifade etmekte ve nesnelerin tabiatlar da tek olduuna gre anlamlar tm dillerde ayn olmaktadr. Ne var ki dilde, nesnelere dair tm ayrntlarn ifade edilmesi mmkn deildir. Trlerin nitelikleri genel adlarla dilin dar snrlar ierisinde belirlenir. nsanlarn ittifak ederek her tre, adlar belirlemesi sz konusu olamaz. Her varln ayr ayr adlarnn bulunmasn ancak Allahn bilmesi mmkndr. rnein hem gne, hem nergis hem ebboy hem de altn hakknda sar ad kullanlmaktadr. Bunlarn renk farkllklar gz tarafndan alglanmasna ramen her birine ayr adlar tahsis edilmez. Yine pek ok tre ait canllarn da tek ad bulunmaktadr.30 Tekil nesnelerin, kavram olarak farkllnn bilinmesine karn tek bir ortak adla ifade edilmesi, keyfiyetlerdeki eitlilii dilsel olarak yanstamasa da, anlamn nesnelliini salama imkann vermektedir. Dier taraftan anlamn nesnellii meselesinde, bn Hazmn dile olan gveni, onun kaynan insanst bir varla yani Allaha balamasyla ilikilidir. Her eyi yaratan Allahn, insanlarn konutuu tm dilleri deme tevkf olarak bildirmesi mmkndr. Muhtemelen adlandrlan nesnelerin adlar, eanlaml/mteradif olarak tek bir dilde var edildi. Daha sonra ise ina edilen bu ilk dil zerinden dier dillere datm yapld. Dillerin kkenine dair bu teorisinin bn Hazm ok ak olduu ve dier teorilere gre daha stn olduu grndedir.31 u halde Allahn Hz. deme dili ya da adlar retmesiyle, insanlar, nesnelerin mahiyet, nitelik ve
28
29 30 31
brahim apak, bn Hazmn Mantk Anlay, Usl Dergisi, Say:8, Sakarya, Temmuz-Aralk, 2007, 25. bn Hazm, et-Takrb, 14. bn Hazm, et-Takrb, 14. bn Hazm, el-hkm, I, 33.
MLEL VE N HAL
135
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
tanmlarn bilmektedirler.32 Bu noktada Zahir mezhebinin prensipleriyle tutarllk arzedecek bir gr sergileyen bn Hazm, Allahn, nesnelerin tabiat ve kavramlar arasnda deitirilmesi dnlemeyecek dilsel bir ba oluturduunu ve bu ban lafzlarn szlkte vad edildii anlamlara uygunluunun gzetildiini dnmektedir. phesiz Allah nesneleri, mahiyet ve gerekliklerine mutabk adlarla adlandrd iin, onlarn, muhatabn sbjektif anlamasna ak olmasndan sz edilemez. Szgelimi Allahn, Kuranda iman ve kfrle ilgili adlar hangi nitelikteki insanlar hakknda kullanmsa, ayn anlamda ifade edilmesi zorunludur. Burada bn Hazm, kalplerin saptrlmas/idll, mhrlenmesi/hatm vb. kelimelerin anlamlarna Allahn aklk kazandrdndan bahsetmektedir. Arapa lafzlarn anlamlar, szlk anlamlaryla uyumlu olarak Kurann indirdii ekliyle bilinmektedir. Bu lafzlarn anlamlarnn baka bir anlama dntrlmesi ancak ya Allah ve peygamberinin sz ya mmetin icmas ya duyu algs ya da bedihi bir aklla mmkndr.33 Dolaysyla bn Hazma gre lafzlarn anlamlarnda, anlam kaymas, anlam genilemesi ya da daralmas gibi bir durum ancak ilh bir bildirim ya da akl ve hiss delillendirmelerle olabilir. Bu noktada dilde var olduu ve kavranlabilirlii kabul edilen nesnel hakikatin, dilin Allah tarafndan yaplandrlmasyla ilikilendirilmesi, dilde, zahiri anlamn form ve z olarak hazr olmas anlamna gelmektedir. nsan akl, dilde, form ve z olarak hazr bulunan hakikati kefetmede ve onu ifade etmede, mantksal akl yrtmelerin desteiyle, tm znel yarglardan syrlarak nesnel anlam yakalayabilir. nsann znel yarglarn yani hev ve heveslerini nesnel anlamla kartrmamasnn yolu ise dilin bu ilh kkleriyle olan bann koparlmamasndan gemektedir. Ne var ki bu dnce sistematiinde, lafzn yer ald metne, nesneletirilebilir bir varlk gzyle baklmaktadr. Daha akas din metin, akn bir konuma yerletirilerek, akln mantk dzleminde iletilmesiyle, zahir anlama ulalmas hedeflenmektedir.
32
MLEL VE N HAL
136
33
bn Hazm, el-hkm, I, 31-36. bn Hazm, el-Fasl, III, 73.
inan kltrmitoloji
Kukusuz bn Hazm iin zaten Allahn szleri, btnyle zahir anlamda ifade edilmesi nedeniyle 34 nassdan batn bir anlam kefetmeye almak, faydasz bir uratr. Batn anlam aray, keyf hkmlerin kartlmasyla neticelenmektedir. Dolaysyla bn Hazm, mtekellimin ya da muhatabn sbjektif yarglarndan kurtulabilmesi iin anlamn ve murad edilen dncenin mantksal delillendirme yoluyla tespit edilmesini gerekli grmektedir.35 Muhtemelen onun batn anlam kartl, bal bulunduu mezhebin ilkeleriyle tutarll bakmndan nemliydi. nk metnin zahiri anlamnn bilineceini savunma, hakikatin sbjektif deil, nesnel bir tarzda gerekliinin ele geirilmesiyle ilikilidir. Gelinen bu noktada metnin zahirinden nesnel anlamn mantksal dnme biimi vastasyla elde edilebilmesi zerinde duracaz. Burhn dnce sisteminin kavram ve terimlerini kullanan bn Hazm, zahir anlam, nesnel ve kesin surette, bu delillendirme yntemiyle bilmeyi hedeflemektedir. Bilgi, bir eyi olduu hal zere (al m hiye aleyh) ve o meseleyle ilgili tm pheleri ortadan kaldrarak, ya evill-his ya bedihiyytl-aklla ya da yakndan veya uzaktan hislerin ve akln ahidliine dnen burhan bir yolla, yakn derecede inanma/itikad36 olduuna gre, nesnel anlama zorunlulukla kesin/yakn netice veren burhan metotla ulalmas gerekmektedir. yleyse burhan, bir eyin hkmnn doruluunun gerekte de var olduunu delillendiren/gsteren her trl nerme37 olarak, nesne ile bilgi arasndaki mutabakat kesin surette bildiren objektif bir anlama yntemidir. Burhanla benzer anlam ifade eden delil ise naslarn dil kurallar iinde mantksal sonularna ulatrlma imkann veren burhan ya da adlandrlan
34
35 36 37
Allahn dininin ak ve zahir bir biimde aklanmasn nass yolla delillendiren bn Hazm, lafzlarn batn ekilde anlalmasna yol aacak herhangi bir kapalln bulunmamas nedeniyle zahir anlam tercih etmektedir. bn Hazm, elFasl, II, 92. Zaten Kurnn apak bir dille bildirildii ve bu teblii kavmine iletecek peygamberlerin, kendi insanlarnn dilleriyle hitap ettikleri ilahi yolla aklanmaktadr. bn Hazm, el-hkm, II, 120. Roger Arnaldez, Ibn Hazm maddesi, The Encyclopaedia Of Islam, 793. bn Hazm, el-hkm, I, 36; el-Fasl, V, 241-242. bn Hazm, el-hkm, I, 40.
MLEL VE N HAL
137
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
nesneyi/msemmay bildiren eydir.38 bn Hazmda delil, mukaddimelerden neticenin elde edilmesini salayan bir akl yrtme eklinde kullanlmas nedeniyle Mantk disiplini erevesinde iletilmektedir. Ancak bu delillendirme kelmclarn ya da fkhlarn kyas metotodundan ayr olarak nassn zahir anlamnn tmdengelim metoduyla kartlmas eklindedir. Buna gre delil, lafzlarn, akl ve hiss dzeyde tespit edilebilecek bir hakikati ortaya kartlmasn salayan eydir. Kyas gibi nassa ilave bir mana katmad iin delil, metnin anlamnn zorunlu ve kesin ekilde elde edilmesinin garantisini vermektedir. unu belirtmek gerekir ki bn Hazm, slm dini bildirilmeden nce Arapada, kyas szcnn var olmamas ve nass dilde zikredilmemesinden tr bu akl yrtme trnn kullanmna kar kmaktadr.39 Ona gre kelmclarn, trler arasndaki benzerlii esas alarak tekilden tekile yaptklar kyas40, lafzn hakik anlamnn bilinmesine engellemektedir. Aslnda onun, kyas dedii, Mantkta analojiye karlk gelirken, Mantkta kullanlan kyasa ise burhan adn vermektedir. Mantkta analoji, ortak zelliklerden ya da ortak bir illetten dolay bir nermenin hkmnn dierine verilmesidir.41 Akas kyasn temelinin tebih/benzetme olmas bn Hazma gre, apak olan lafzn anlamnda bulankl ve bu nedenle de keyf yorumlamalar ortaya karmaktadr. Tebih, bir eyi baka bir eye baz sfatlarnda benzetmektir. lemdeki her ey, birbirine baz zelliklerinde benzerken, bazlarnda da birbirinden farkllamaktadr.42 Ancak benzerliin, bir konudaki hkmlerin ayn seviyeye indirgenmesini zorunlulukla gerektiren bir anlam yoktur.43 Szgelimi ayaklar ze38 39 40
41 42
MLEL VE N HAL
138
43
bn Hazm, el-hkm, I, 40. bn Hazm, el-hkm, VII, 53. bn Hazm, kelmclara gre kyasn anlamn yle vermektedir: Kyas, hakknda nas olmayan eyin bir sfatndaki benzerlik ve ortaklk nedeniyle, bir eyin hkmn, hakknda hkm bulunmayan baka bir eye vermektir. bn Hazm, Tefsru Elfz Tecr Beynel-Mtekellimn fil-Usl, Resilu bn Hazm elEndels iinde, tahkik: hsan Abbas, el-Messesetl-Arabiyye lid-Dirseti ven-Ner, Beyrut, 1983, cilt: IV, 416. brahim apak, bn Hazmn Mantk Anlay, 34. bn Hazm, el-hkm, I, 48. bn Hazm, el-hkm, VII, 182.
inan kltrmitoloji
rinde yrme ortak niteliini esas alarak insan ve tavus kuu arasnda yaplan bir kyasta, trler arasndaki mahiyet fark gz ard edilmi olmaktadr. Geersiz saylan bu tr kyaslar, ancak iir dilinde varlklarn tasviri iin kullanlabilir. Ne var ki aklla ve dinle ilgili meselelerde hkm verilirken, benzetmeye dayal kyas, hakikati ifade etmemesi nedeniyle sahih deildir.44 Ayrca bn Hazm, mahiyet farkna baklmakszn trler arasnda yaplan kyasn yanllndan sz ederken, ayn zamanda ayn tre ait fertler arasndaki kyas ise geerli grmektedir.45 bn Hazma gre nasl ki tebih nesnel anlamn tespitini engelliyorsa, lafzn zahiri anlamnda mecazn varlndan bahsetmek de ayn biimde anlamn nesnel olarak anlalmasn imkanszlatrmaktadr. Burada bn Hazm mecazn stlahi anlamn yani bir delil ya da mahede yoluyla lafzn, dilde konulan ve zerinde ittifak edilen anlamdan alnarak baka bir anlama aktarlmasn hatrlatarak, dildeki bu anlam aktarmnn ancak Allah ve peygamberi vastasyla gerekletirilebileceinden bahsetmektedir. Zaten Allah ya da peygamber bir lafz szlk anlamnn dnda baka bir anlama aktarmsa, bu mecaz deil hakiki anlam olarak kabul edilir.46 Buna gre bn Hazm, kelimenin nassi anlamnda hakikat yerine mecaz anlamdan bahsetmeyi uygun bulmamaktadr. Zira dili vad eden Allah olduuna gre szcklerin anlamlarn deitirmesi deiiklik deil, yeni bir anlamn vad edilmesidir.47 Szgelimi Kuranda ibadetlerle ilgili salat, hac vb. lafzlar, szlk anlamndan baka bir anlama nakledilerek ifade edilmektedir. Bu tr lafzlar Araplar daha nce byle bir anlamda kullanmamalar nedeniyle, onun yeni er anlam mecaz deil, hakikattir. Buna karlk lafzn szlk anlamnda kullanlmasna
44 45
46 47
Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, 641. bn Hazm, el-hkm, VII, 181-183. bn Hazm, Aristoteles mantn takip etmekle birlikte kyas konusunda ondan ayr olarak bitiik artl ve ayrk artl kyaslar ele alarak, bunlar dini ilimlerden rneklendirir. brahim apak, bn Hazmn Mantnda Kyas, Felsefe Dnyas Dergisi, Say: 43, Ankara, 2006/1, (109-124), 123. bn Hazm, el-hkm, I, 48. bn Hazm, en-Nbez f Uslil-Fkh, tahkik: Ahmed Hicaz es-Suga, Mektabetl-Klliytil-Ezheriyye, Kahire, 1981, 37
MLEL VE N HAL
139
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
nass bir engel varsa, dilde, burhan metotla veya icmayla anlam aktarmna yani mecaza gidilebilir.48 Burada ibadetle ilgili olmayp baka anlamlara nakledilen lafzlar, mecaz anlamda olduklar sylenebilir. rnein; O ikisinin zerine rahmet kanatlarn indir.49 yetinde kanat lafznn, hakikat anlamnda anlalmasnn imkanszl burhan akl yrtme ile bilinir. Dolaysyla bu lafzn anlam, hakikat deil, mecazdr.50 Denilebilir ki nass metinde geen ve szlk anlamyla da mutabk olan bir lafzn, hitap edildii anlamyla bilinirken, vad edildii bu anlamdan uzaklatrlarak baka bir anlama dntrlmesi anlamn tahrif edilmesidir. Eer kanat lafznda olduu gibi bir lafzn szlkte vad edildii anlamdan baka bir anlama deitirilmesi iin gerekli artlar bulunuyorsa, burhan akl yrtmeyle lafzn teviline gidilebilir.51 bn Hazmn burhan akl yrtmesi ise fkhlarn ve kelmclarn kulland kyasn yerine, Aristotelesin bilinenlerden hareketle bilinmeyene ulama anlamndaki tmdengelimidir.52 Burhan akl yrtme, bn Hazma gre, lafzlarn anlamnn hakikat ya da mecaz olmasn temyz eden bir yapya sahiptir. Zaten dini metindeki her lafz anlalabilir surette ifade edilmektedir. Eer baz lafzlarn anlamnda kapallk ortaya karsa, kyas yapmak yerine, burhan akl yrtmeyle bilen ilim erbabna bu lafzlarn hakiki anlam sorulmaldr. Zira ilim erbab kaziyeleri bir araya getirerek burhan oluturmakta ve anlalamayan lafzlar akla kavuturmaktadr.53 Burada zaman ve mekanla ilgili lafzlarn Allah hakknda ifade ettikleri anlamlarn veya bu tr lafzlarn Allaha hangi anlamlarda nispet edileceklerinin belirlenmesini rnek olarak verebiliriz. bn Hazm, yaratlan varlklar hakknda kullanlan zaman ve mekanla ilgili lafzlarn Allaha nispet edilme-
48 49 50 51 52
MLEL VE N HAL
140
53
bn Hazm, en-Nbez f Uslil-Fkh, 37. sra, 17/24. bn Hazm, en-Nbez, 39. bn Hazm, el-Fasl, II, 287; Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, 649. Cabiri, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, 647; Slim Yefut, bn Hazm velFikrl-Felsef bi MArib vel-Endls, Drul-Beyz, el-Merkezs-SekfiyyilArab, 1986, 224-225. bn Hazm, el-hkm, VII, 180-181.
inan kltrmitoloji
sini uygun bulmad iin, burhan akl yrtme yoluyla bunun geersizliini delillendirmeye almaktadr. lk olarak zaman ve mekan ifade eden lafzlarn anlamnda, zahiri anlamdan baka bir anlama hamledilmesini gerektiren bir iaret olup olmadna baklmaldr. Eer bir lafzn tevilini zorunlu klan ya dier bir nas ya icma ya da zorunlu hissi dellet yoksa, onun anlamnn tevile gidilmesi doru olmaz. Szgelimi istiv lafzn, Allaha mekan nispet ederek yahut Mutezilenin dedii gibi Onun her mekanda var olduu biiminde anlamak mmkn deildir.54 Zira Allaha mekan nispet edilemez. Bunun geersizliini gstermek iin mekan lafznn dilde konulduu anlama ve terim anlamna bavurulmaldr. Akas mekan, bir yerde olma anlamndadr. Muhammed nerededir? sorusuna, evde, sarayda vb. eklinde verilen cevap, mekann, varln gstermektedir. Baka bir deyile mekan, ancak objede/cirmde var olur. Zira mekan, cirm manasna izafe edilerek ondan terekkb edilir. Cirm ise mekann yzeylerinden birinin, mekanda yer edinenin/mtemekkinin, yzeylerinden ya birisiyle ya bir ksmyla ya da hepsiyle, mekanda yer edinme ekline gre birlikte olmasdr. Mtemekkinin mekanla birliktelii ise ya mtemekkinin mekann ekliyle ekillenmesi ya da bunun tam tersi olarak mekann mtemekkinin ekliyle ekillenmesidir.55 u halde bir mekanda var olan her ey, bu mekanla birliktedir ve ya onun ekliyle mteekkildir ya da mtemekkin mekana kendi eklini vermektedir. Bununla birlikte bir mekanda bulunan mtemekkin, o mekann snrlaryla snrlanmaktadr ve alt yne sahiptir. Tm bu nitelikler, cisme ait olduuna ve Allahn da cisimsel bir varlk olmas kabul edilemeyeceine gre, bu tr lafzlarn Ona nispet edilmesi mmkn deildir.56 Bylece bn Hazm, mekan lafzn Aristoteles mantnda yer alan ve on kategoriden biri olan mekanla anlamlandrmaktadr. Bunu yaparken bn Hazm, mekann, lafzi anlam ile onun mantktaki anlam arasnda ba kurmakta ve burhan akl yrtme
54 55 56
bn Hazm, el-Fasl, II, 287-289. bn Hazm, et-Takrib, 63-64. bn Hazm, el-Fasl, II, 287-288.
MLEL VE N HAL
141
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA
neticesinde mekann Allaha nispet edilemeyecei sonucuna varmaktadr. Sonu olarak bn Hazmn anlamn nesnel tarzda bilinebileceine dair grlerini lafzn zahiri anlamn, dilin tevkf olmas nedeniyle varlk ve dil arasnda burhan metotla bilinebilmesi, dorulanabilmesine indirgemektedir. Ancak lafzn yer ald dildeki ok anlamllk, mtekellimin kasd ettii anlamn elde edilmesini kolaylatrmamaktadr. Burada bn Hazm, zellikle mecaz ve metaforik ifadelerin zahiri olarak anlalmasn ikinci dereceden bir mesele olarak grmektedir. Kanaatimizce bn Hazm asndan sorun; akln, metni anlamada hem mantksal delillendirmelere bavurmasyla etkin gibi kabul edilmesi hem de zahiri anlama odaklanarak lafzn ok anlamllndan sakndrlmasdr. Yani akl, lafzn zahiri anlamnn dna kamayaca iin serbest deildir. Bu durumda akl, szn ok anlamll karsnda znel yarglarndan metotla korunmakta ve nesnel hakiki anlam elde etmektedir. Oysaki sz, karmak bir alanda yapland iin mantksal akl yrtmelerin ok anlamllk meselesini nesnel olarak sonlandrmas olduka zor grnmektedir. Her ne kadar bn Hazm mantksal akl yrtmelerin, dile kendi formunu vererek deerlendireceini dnerek, lafzn anlamna mdahalelerde bulunsa da, bilhassa mecaz ifadelerin anlalmasnda, kelimenin szlk anlamnn dna kmak zorunda kalmaktadr. Bu noktada onun, Aristoteles gibi varlk-dnce-dil arasnda yapsal bir zdelik kurgulayarak dili, mantksal akl yrtmelerle belirlemeye almas, anlamn nesnel olarak tespitine imkan veren bir dayanak noktasn tekil etmektedir. Burada bn Hazm, mantn, varl, tmel olarak yani her trl tikel anlamadan, duyusal alglardan uzak bir ekilde zihinde olduu gibi kavramasndan faydalanmak istemektedir. Allahn nesnenin tabiatn yaratt biimde kavrama, yani lafz, metafizik bir yapda bulunarak anlam deiiminden uzaklamas, lafzn metafizik varlk boyutunda sabitlenmesi anlamna gelmektedir. Nasl ki kavram, Aristoteles mantnn esas ise bn Hazm iin de nesnenin bu
MLEL VE N HAL
142
inan kltrmitoloji
ekilde kavranmas asldr. Ancak bn Hazm, dilin zahiri anlam, duyularn ve akln zorunlu bilgisiyle, att durumlarda, dilsel delletin yerine akln ve duyularn verdii bilgiyi tercih edebilmektedir. Burada o, dini metindeki lafzn zahiri anlamn, iki zt ey, bir arada bulunamaz. Gibi akli kesinlikte ifade edilen bilgilerle ayn kategoride grmedii anlalmaktadr. Daha akas zahiri anlam, aklla elimekteyse, akln bedihi bilgilerine duyulan gveni vermedii iin anlama/tefahm iin tekrar akla mracaat edilmektedir. Buna gre zahiri anlamn elde edilemedii lafzlarn, doru ya da yanl denilebilecek kesinlik ve akla sahip olmadn gstermektedir. Bu yzden bn Hazm mantksal akl yrtmelerin yardmyla nesnellii salayabilmek iin dili nesnelletirmeye ynelmektedir. Yine de dilin, anlam kaymas, anlam genilemesi ve daralmas gibi durumlarla zamansal olarak deiime uramas nedeniyle tek, kesin, nesnel anlamn bilinmesi, mantn kavramsal boyuttan dilsel boyuta indirmeye alt nesnel tarzda uygulamas zor grnmektedir.
Kaynaka Aristoteles, Yorum zerine, eviren: Saffet Babr, mge Yaynlar, Ankara, 1996. Arnaldez, Roger, Ibn Hazm Maddesi, The Encyclopaedia Of Islam, New Edition, Leiden, E.J.Brill, 1971, III. Atademir, Hamdi Ragp, Aristonun Mantk ve lim Anlay, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar: 124, Ankara, 1974. Bingl, Abdlkudds, Endlsl bn Hazm (994-456H)n Mantnda Dil Konular, Felsefe Dnyas Dergisi, Say: 8, Temmuz 1993. el-Cabiri, Muhammed bid, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, eviren: Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1999. apak, brahim, bn Hazmn Mantnda Kyas, Felsefe Dnyas Dergisi, Say: 43, Ankara, 2006/1, (109-124). apak, brahim, bn Hazmn Mantk Anlay, Usl Dergisi, Say:8, Sakarya, Temmuz-Aralk, 2007. Ebu Zehra, M., bn Hazm, eviri: Osman Keskiolu-Ercan Gndz, Buruc
MLEL VE N HAL
143
inankltrmitoloji
Hlya ALTUNYA Yaynlar, stanbul, 1996. bn Hazm el-Endels, el-Fasl fil-Milel vel-Ehvi ven-Nahl, tahkik: Muhammed brahim Nasr, Abdurrahman Uemyra, Drul-Cl, Beyrut, tarihsiz. bn Hazm el-Endels, el-hkm f Uslil-Kelm, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, I. Bask, 1985, I. bn Hazm el-Endels, et-Takrib li Haddil-Mantk vel-Medhali leyhi, tahkik: hsan Abbas, Cmiatl-Hartum, tarihsiz. bn Hazm, en-Nbez f Uslil-Fkh, tahkik: Ahmed Hicaz es-Suga, Mektabetl-Klliytil-Ezheriyye, Kahire, 1981. bn Hazm, Tefsru Elfz Tecr Beynel-Mtekellimn fil-Usl, Resilu bn Hazm el-Endels iinde, tahkik: hsan Abbas, el-Messesetl-Arabiyye lid-Dirseti ven-Ner, Beyrut, 1983, cilt: IV. Kl, Muharrem, Din Bilginin Doruluu Balamnda Zhir Epistemolojinin Dayand Dil Kuram, Bilimname, II, 2003/2, (157-169). Montada, Josep Puig, Reason and Reasoning in Ibn Hazm of Cordova, Studia Islamica, No: 92, Maisonneuve/Larose, 2001,. Yefut, Slim, bn Hazm vel-Fikrl-Felsef bi MArib vel-Endls, Drul-Beyz, el-Merkezs-Sekfiyyil-Arab, 1986.
The Role of Logic in Objectification of Meaning According to Ibn Hazm

Citation/: Altunya, Hlya, (2009). The Role of Logic in Objectification of Meaning According to Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 125-144. Abstract: According to Ibn Hazm, literal meaning of the words and its truth can be validly gained via strict methods of logic and linguistic phenomenal determinations of any language regarding the community which employs this language. From this perspective logic functions as a means of determining the strict meaning of the words, and thus saves us from the problems which can be sourced from the multi-levels of meaning of metaphorical form of language. Key Words: Ibn Hazm, logic, literal meaning, strict determination, demonstration and validation.
MLEL VE N HAL
144
inan kltrmitoloji
Akln Merkezindeki Ak: bn Hazmn Gvercin Gerdanl Hakknda Bir Felsefi Yorum
Burhanettin TATAR*
Atf/: Tatar, Burhanettin (2009). Akln Merkezindeki Ak: bn Hazmn Gvercin Gerdanl Hakknda Bir Felsefi Yorum, Milel ve Nihal, 6 (3), 145-151. zet: bn Hazmn Tavku-l-Hamame (Gvercin Gerdanl) adl eseri, yazarnn ak ve akl hakkndaki tahlil ve anlatlar asndan artc denebilecek bir takm grnmlere sahiptir. Eserde aka dair teolojik ve fkhi adan kullanlan st anlat ile sosyal alanda gerekleen olaylara dair tarihsel anlat arasnda derin bir ayrlk vardr. st anlat asndan ak, dnlebilir, kavramsal aktr ve bu nedenle olmas gereken duruma iaret ederler. Oysa tarihsel anlatlarda ak yaanan, tecrbe edilen ve bu nedenle olan-biten bir aktr. Akn bu iki grnm akl kavram iin bir adan tehdit bir baka adan ontolojik bir durumdur. Anahtar Kelimeler: Ibn Hazm, ak, st anlat, sosyal-tarihsel anlat, teoloji, fkh.
bn Hazm, Gvercin Gerdanl (Tavkul-Hamme) adl eserinde ak fenomenini nce tanmlar1, sonra onu bireysel, sosyal, ahlaki, siyasi, ekonomik ve dini tezahrleri/sonular asndan tahlil eder. Tahlil esnasnda sk sk kendi gzlemlerine veya bakalarnn anlatlarna bavurarak ak fenomeninin nasl bir zamansal-mekansal hadise olarak tezahr ettiine dikkat eker. Bir baka deyile, bn
Prof. Dr., Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi slam Felsefesi Anabilim Dal *burhantatar@hotmail.com]. bn Hazm, Gvercin Gerdanl: Sevgiye ve Sevenlere Dair, ev. Mahmut Kank, 9. Bask, stanbul: nsan Yaynlar, 2003, s. 30 vd.
MLEL VE N HAL
Burhanettin TATAR
Hazmn gznde ak, her ne kadar temelde duygusal veya ruhsal bir karaktere sahip2 olsa da, o insanlarn bana gelen bir hadisedir.3 Dolaysyla onun salt ruhsal veya duygusal dzeyde kalmas sz konusu deildir. Aksine o, bana geldii insan bir ekilde dntrerek,4 kendisini bireysel, sosyal, tarihsel vs. fenomen haline getirir. Bu ynyle ak, kendisinden kanlabilecek bir ey deildir. Ne var ki, bn Hazm eserinde yer yer ak ve akl kavramlarn kart kutuplara yerletirir ve hissedilir lde arl akl kavramna verir. Bunun nedeni ise, kimi zaman ak tutku ve sonunda nefs (bedenlsel arzular) ile neredeyse zdeletirmesi ve bylece onu akl ve sonunda bedeni ykan ya da tahrip eden bir olumsuz g olarak ele almasdr.5 Ancak bu nokta bn Hazmn ak bir teolojik ve metafizik arka plandan hareketle anlamasyla eliiyor gibidir. Zira ona gre, Allah kalpleri ynlendiren yegane varlktr.6 Buna gre ak, gerekte Allahn insann bana getirdii bir hadisedir. te bu durum bn Hazma gre, akn insan akl iin bir imkan m yoksa akl tahrip ederek imkanlar askya alan bir tr irrasyonel hadise mi olduu sorusuna yol aralamaktadr. Bir dier deyile, bn Hazm iin ak, akln nnde yeni bir dnme alan aarak ona bir tr genileme imkan m sunmaktadr? Yoksa akl sosyal (rasyonel iletiim) zemininden yoksunlatrarak bir tr bzlme ve bolukta kalma sorunuyla m ba baa brakmaktadr? Bu yazmzda bn Hazmn Gvercin Gerdanl adl eserinin, ak akl kart deil, bizzat akln kendi iinde ikiye blnmlnden kaynaklanan zel bir hadise olarak sunduunu ileri sreceiz. Yukardaki sorularmzn ve temel iddiamzn ne anlama geldiini daha iyi fark edebilmek iin dikkatlerimizi ncelikle Gvercin Gerdanl adl eserin formu ve muhtevas arasndaki sk ilikibn Hazm, a.g.e., s. 33-34. bn Hazm, a.g.e., ss. 31, 66, 69. bn Hazm, a.g.e., s. 38, 40, 55, 69-70 bn Hazm, a.g.e., ss. 56, 164, 167, 182, 191, 193 bn Hazm, a.g.e., ss. 31-33.
2 3 4 5
MLEL VE N HAL
146
inan kltrmitoloji
ye yneltmemiz yararl olacaktr. Eserin ayn anda hem tahlile hem de anlatya dayanmas akn hem gnllerde gizli hem de sosyal alanda grnr bir hadise olmasyla paralellik iindedir. Gnllerde bir duygu olan ak, zihinsel (kavramsal) tahlile konu olurken, onun sosyal alandaki tm tezahrleri bir anlat konusu haline gelmektedir. Dolaysyla tahlil ve anlat eklindeki ikili form, akn soyut (gizli) ve somut (aikar) ynlerine karlk gelmektedir. bn Hazm, eserin formu ve muhtevasndaki bu ikili grnme uygun decek tarzda bir kavramsal dnme iindedir. yle ki, eserin hemen her noktasnda ak-gizli, doru-yanl, akl-ak (tutku, nefs), gerek-hayal, haram-helal, gerek (deerlere dayal) ak, sahte (deerden yoksun) ak gibi ikili kavramsal dnme tarz karmza kmaktadr. Tam da eserin bu ikili formu, muhtevas ve kavramsal yaps nedeniyle okur kendisini hemen sanda ve solunda odalarn yer ald uzun bir dehliz ya da geit iinde ilerliyor gibi bulmaktadr. Nadiren de olsa, bn Hazm baz ikili hususlarda tercihi okuruna braksa da, genel olarak kendi tercihini aa vurmakta ve okurunu da genel bir tercihte bulunmaya zorlamaktadr. Hele hele eserin akn mahiyetine dair bir takm felsefi ve metafizik telakkilerden sonra tarihsel ve analitik zeminde ilerlemesi ve en sonunda dini deerlere ve fkhi hkmlere atf yapmas okuru yalnzca metafizik, tarihsel ve sosyal alanlarda tercihe zorlamakla kalmamakta, en sonundaayet slama inanan biri isetercih tesi bir ykmllk bilincine zorlamaktadr. Dolaysyla eser, Allahn-kalpleri ynlendiren yegane g olarak--ak insann bana getirmesine dikkat ekerek balar ve sonunda aka maruz kalan insann Allahn huzurunda yapayalnz kalmasyla sona eser. Buna gre, akn tm tarihsel tezahrlerinin cereyan ettii sosyal mekan tam da okurun kendisini iinde bulduu uzun dehliz ya da geitten ibaret kalr. Bu adan bakldnda aka dair bu eserde bizzat tahlil ve anlatnn genel anlam bir soru haline gelmektedir. ayet ak,
MLEL VE N HAL
147
inankltrmitoloji
Burhanettin TATAR
Allahn balatt ve sona erdirdii bir serven ise ve bu servenin en banda ve sonunda insan Allah ile yzlemek durumunda ise, balang ve son noktalar arasnda kalan sosyal mekana dair tahlil ve anlatlar bize gerekte neyi anlatrlar? lk elde akla gelebilecek husus u olabilir: Allah ak insann bana getirdikten sonra, insan sosyal alanda bir sorumluluk almaya davet eder, ksacas ona zgrlk verir. Bu zgrlk gerekte Allahn huzurunda sorguya ekilme bilincinin elik ettii son derece snrl bir zgrlktr. te eserde yer alan aka dair tm tahliller ve anlatlar sosyal alanda insana verilen snrl zgrln bir anlatsndan ibarettirler. bn Hazmn tahlil ve anlatlarna bakarak bylesi bir yaklam onaylamak hem makul hem de desteklenebilir grnmektedir. Ne var ki, bu yaklam tm desteklenebilir rasyonalitesine ramen hala bize aka dair bn Hazmn tahlil ve anlatlarnn genel anlamn tam olarak vermemektedir. Akn balangc ve sonu, yukarda ksmen deindiimiz zere, teolojik (Allahn kalpleri ynlendirmesi) ve fkhi (Allahn insan sorgulayaca) bir st anlat konusu ise, ak gerek anlamn bu teolojik ve fkhi st anlatdan almyor mu? zellikle bn Hazmn Zahiri mezhebinin st dzey bir fakihi ve kelamcs olduunu gz nne alnca bu soru daha bir nem kazanmaktadr. bn Hazmn akn en st dzeyi olarak Allahta sevienlere iaret etmesi7 bu soruya olumlu bir cevap vermemizi mmkn klmaktadr. Ne var ki, aka bylesi bir st anlat asndan anlam verildiinde onun tm sosyal tezahrleri sradanlamaya ve bir tr akn anlam kaybetme sreci olarak belirmesine yol amaktadr. ayet ak, bn Hazmn ileri srd gibi, Allahn balatt ve kendi huzurunda sona erdirdii bir serven ise, bu durumda akn beeri (sosyal) alanda tezahr eden tm boyutlar basit bir oyuna, anlamn kendisinden almayan bir srece dnmektedir. Daha ak deyile, bylesi bir durumda ak, insanlar aras ilikiler iinde anlamn kazanan bir fenomen olmaktan karak, insan ile Allah arasnda cereyan eden zel bir iliki trne dnmektedir. Her ne
MLEL VE N HAL
148
bn Hazm, a.g.e., s. 34.
inan kltrmitoloji
kadar insan, bir baka insan severek aka maruz kalmakta ise de, gerekte bu ak insanlar-aras ilikiyi deil, insan ile Allah arasndaki ilikiyi gstermektedir. Ksacas insan ak olduunda kardaki insanla deil, gerekte Allah ile zel bir iliki iine girmektedir. Kanaatimizce Gvercin Gerdanl, bylesi bir yoruma sadece izin vermekle kalmamakta, ayn zamanda bu yorum iin yeterli destek sunmaktadr. Ancak bu yorum asndan bakldnda bn Hazmn sosyal alanda akn tm tezahrlerine dair tahlil ve anlatlar, yine bn Hazmn eserin banda ve sonunda deindii teolojik ve fkhi st anlat karsnda sorunlu hale gelmektedir. ayet teolojik ve fkhi anlatlar bize akn gerek temelini ve emelini yani balang ve son noktalarn bildiriyorlarsa, bu durumda sosyal dzeydeki anlatlar bir tr illzyona, insann gereklikten kopma anlarna, kendi bana kaldnda yukarda ksmen deindiimiz ikili yapnn tesine giderek her eyi birbirine kartrmasna tanklk etmeye balamaktadr. Geldiimiz bu noktada, aka dair st anlat ile sosyal anlatlar arasndaki kritik ayrm gittike belirginletirmektedir. yle ki, aka dair st anlat ve bu anlatnn ynlendirdii dnce asndan bakldnda her ey ikili kavramsal yap iinde ayrtrlacak ekilde ak ve belirgindir. Ak-gizli, doru-yanl, akl-ak (tutku, nefs), gerek-hayal, haram-helal, gerek (deerlere dayal) ak, sahte (deerden yoksun) ak hemen birbirinden ayrtrlacak hususlar gibi grnmektedir. Ne var ki bylesi bir st anlat dzeyinde bizler yaanan, tecrbe edilen, bizi dntren, bize zamansal bir gereklik olarak verilen ak ile deil, dncede ya da kavramsal mahiyetteki ak ile karlamaktayz. Teolojik ve fkhi alardan temeli ve emeli belirlenen ak, ancak zihinde kavramlar eliinde dnlebilir olan aktr. Buna karlk, yaanan, tecrbe edilen, bize zamansal bir gereklik olarak verilen, sosyal dzeyde anlat konusu olan ak asndan bakldnda yukardaki ikili kavramsal yap mulakla-
MLEL VE N HAL
149
inankltrmitoloji
Burhanettin TATAR
maya, snrlar erimeye, zt grnen kutuplar birbiriyle kaynamaya balamaktadr. ayet bn Hazmn sosyal dzeydeki anlat ve tahlillerini akn anlalmas iin gerek zemin olarak kabul edersek, bu durumda bn Hazmn eserine yn veren tm ikili kavramsal yap kmeye ve belirsizlemeye balamaktadr. Bir baka deyile bizzat sosyal dzeydeki anlatlarn anlatt husus ile st anlatnn anlatt husus birbirine zt iki varlk ve gereklik (doruluk) tasarm haline gelmeye balamaktadr. Sosyal dzeydeki anlat ve tahlillerde varlk ve gereklik (doruluk), esneyen, srekli deiebilen, aka snrlar belirlenemeyen, srprizlere bizi hazrlkl klan zamansal gereklik iken, teolojik ve fkhi balamdaki st anlat asndan varlk ve gereklik, Allahn snrlarn belirledii ve kontrol ettii bir metafizik gerekliktir. in ilgin yan, tecrbe edilen zamansal akn tam da beeri dnyann temel karakterini temsil etmesine karlk teolojik ve fkhi st anlat asndan anlalan akn beeri dnyaya bir dzen verme iradesini temsil etmesidir. Bir baka deyile, sosyal dzeyde anlat konusu olan ak, olan-biten dnyay bize anlatrken, teolojik ve fkhi dzeyde ele alnan ak, olmas gereken dnyay anlatr. Akn her iki anlatm sonuta olan ve olmas gereken eklinde zihni iki farkl dnyaya dikkat kesilmeye armaktadr. nsan zihninin kendi iinde bu blnml tam da akn temel karakteridir. Bylece ak, artk bn Hazmn zaman zaman eserinde ima ettii zere, akln karsnda olan ve onu askya alan bir irrasyonel hadise deil, bizzat akl kendi iinde olan ve olmas gereken eklinde iki farkl dnyay birlikte ele almaya zorlayan bir rasyonel dnme imkan haline gelir. Sonu olarak, bn Hazm her ne kadar Zahiri bir fakih ve kelamc olarak ikili kavramsal dnme tarz iinde akl ve ak zaman zaman kart gibi gsterse de, bizzat eserin kendi formu ve muhtevas analiz edildiinde karmza akn insan dncesini kendi iinde biri aktel dieri potansiyel olmak zere iki farkl dnme alanyla yzlemeye sevkettii hususu kmaktadr. Tam
MLEL VE N HAL
150
inan kltrmitoloji
da bu nedenle Gvercin Gerdanl, yazarnn aka dair ahsi niyeti ya da tasarm ne olursa olsun, bize bizzat ak fenomeniyle akl arasndaki kkl iliki hakknda nemli ipular sunmaktadr. yle ki, insann bana gelen (boynuna bir zincir gibi geen) ve artk lnceye dein onu terk etmeyen akn sembol olarak kitaba adn veren gvercin gerdanl (gvercinlerin boyunlarndaki izgiler), insan aklnn kendi iinde ikiye blnmln ve bu blnml asla aamayacaklarn resmeder gibidir. nsan bilincinin daima olan ve olmas gereken arasnda blnm olarak var olmas, tam da ayrln yksnn balad yani akn parldad yerdir. Ak, bu yzden akln tam merkezindedir; o bilincin kendi iindeki blnmlnn sancsn kalbe ektirerek, kendisini gizler. Ksacas kalbe yaan sevin ve hzn yamurlarnn gerisinde bilincin merkezindeki akn karanl yer alr.
Love in the Center of Human Reason: a Philosophical Interpretation on the Dove Necklace by Ibn Hazm
Citation/: Tatar, Burhanettin, (2009). Love in the Center of Human Reason: a Philosophical Interpretation on the Dove Necklace by Ibn Hazm, Milel ve Nihal, 6 (3), 145-151. Abstract: The Dove Necklace by Ibn Hazm has puzzling appearances due to analysis and narratives given by its author. There is a great difference between meta-narrative level of legal and theological conceptions of love and social and historical narratives of love. At meta-narrative level, love is a conceptional and thinkable love, while it is an experienced, happening event at the social and historical level. At these two different levels, love appears as a destructive power against human reason on the one hand and an ontological event in the center of human reason on the other. Key Words: Ibn Hazm, love, meta-narrative, social-historical narrative, theology, jurisprudence.
MLEL VE N HAL
151
inankltrmitoloji
Kitap Tantm ve Tenkitler
Et-Takrb li Haddil-Mantk, bn Hazm, tahkk: hsan Abbas, Drul-Mektebetil-Hayat, Beyrut, (t.y.), 224 s.
slm dncesinde, Aristoteles Mant, Muallim-i Sn nvanyla mehur Frb (. 950) tarafndan Arapada yeniden yorumlanmakla birlikte ayn zamanda ilimler tasnifinde, bu ilmin ismine, dil ilimlerinden sonra yer verilmekle onun nem ve deerine iaret edilmektedir.1 Bilhassa Frbnin ve daha sonra ayn gelenein takipisi olarak bn Sina (. 1038)nn, Mantk ilminin Mslmanlar arasnda bilinmesine ve onun, eitli ilimlerde metot olarak kullanlmasna katk saladnn sylemek mmkndr. Ancak felsef dnce evreleri, Mantk ilminin bilinmesinden ve kullanlmasndan yana bir tavr sergilerken, din ilimlerle uraan bir ksm Mslmanlar ise bu ilmin renilmesine ve din ilimlerde metot olarak kullanlmasna kar ktlar. Bu olumsuz tavrn arka plannda, gerek mantn kkeninin ve dilinin yabanc olmas gerekse de din ilimlerinin kendi dnce ve dil yapsndan hareketle bir metodun tesis edilmesiyle, meselelerin daha anlalr hale getirilebilecei kans yer almaktayd.
Frb, hsul-Ulm, eviren: Ahmet Ate, Maarif Basmevi, stanbul, 1955, s. 61.
MLEL VE N HAL
Kitap Tantm ve Tenkitler / Reviews
te din ilimleri zerine alan ilim adamlarnn Mantk eletirilerine cevap veren bn Hazm (. 1064), slam dnce tarihinde ilk defa bu ilmin, din meruiyetini, akl ve er delillerle temellendirerek savunandr. Ona gre Mantk, hususen Fkh ve Kelam olmak zere btn er ilimleri tahsil etmekte ncelikle okutulmas elzem bir ilimdir. Her ne kadar bn Hazm, bu meruiyet ve gereklilii dile getirmekte Gazali (. 1111)den daha erken davranm olmasna ramen hak ettii hreti Gazali kadar salayamamtr. Onun daha ok Dinler Tarihi, Fkh, Kelam, Dil limleri ve Edebiyat sahalarndaki eserleri hret bulmutur. Aslnda onun, tantmn yapacamz et-Takrb adl eseri, hem Mantn, Fkh ve Kelam alanlarnda metot olarak kullanmnn meruiyetinden bahsetmi olmas hem de bizzat bu konulardaki meseleleri eitli akl yrtmelerle rneklendirerek Mantk ilke ve kurallarnn tatbikini gstermesi bakmndan nemlidir. u bir gerektir ki bn Hazm, et-Takrb adl eserinde Aristotelese nispet edilen mantn zetini sunmaktadr. Fakat o bunu yaparken Aristotelesin mant anlamlandrd biimiyle yetinmemitir. Akas onun, eserin temel yapsn Kuran ve Hadislerle sunmas bunun, nemli bir belirtidir. nk bn Hazm, Aristotelesin mantnn dille ok sk bir ilikisi olduunu kavramakta2 dr. Mslman bir dnr olarak onun bu temayl doaldr. Daha ak bir deyile Mslmanlarn, din metnin doru anlalmas hususundaki hassasiyetleri, dier ilimlere karn dil, sz ve anlamla ilgili ilimlerin ve teorilerin geliimini hzlandrmtr. Dolaysyla bn Hazmn Mantk anlay, Aristoteles Mantnda olduu gibi dille yakn ilikilidir. bn Hazmn et-Takrb adl eserinin tahkikini hsan Abbas yapmtr. Muhakkikin eserin tantm iin hazrlad nsz, yedi ksmdan mteekkildir: (1) kitabn ismi (2) kitabn yazl tarihi (3) kitabn telifine sevk eden vesileler (4) kitabn nclleri (5) bn Hazmn et-Takrbdeki metodu (6) kitabn kymeti (7) et-Takrbin tahkikinde takip edilen metot.
2
MLEL VE N HAL
154
Roger Arnaldez, bn Hazm Maddesi, The Encyclopaedia of Islam New Edition, Volume III, Leiden, s. 793.
inan kltrmitoloji
bn Hazm bu eserinde, mantk konularn, mukaddime ve her biri en az on babdan oluan toplam 6 blm ierisinde mtalaa etmektedir. Konular ise Aristotelesin Organon adl eserindeki sraya gre hazrlanm olmakla birlikte, ondan farkl olarak baz blmler tek balk altnda toplanmaktadr. Eserin mukaddimesinde bn Hazm, Mantk ilmine yneltilen eletirilere cevap vermekle birlikte ayn zamanda bu ilmin din ilimler arasnda saylmas gerektiine dair tezini ileri srmektedir. Mantn slam geleneindeki mevcudiyetini inkr ve din meruiyetini de iptal etmeyi kastedenlere kar o, gerekte Mantk bilgisinin, her akl sahibinde teorik olarak mevcut olduu dncesinden hareketle, bu ilmin renilmesinin gerektiini savunmaktadr. Ona gre zeki akllar, Allahn kendilerine tanm olduu bu imkn sayesinde anlama geniliine ulaarak bu ilmin faydasn idrak ederler. Cahil ise bu meselede kr gibidir, gr kabiliyetinden yoksundur. Dolaysyla bylelere mantn faydasn tembihte bulunmaya gerek yoktur. Aslnda dier ilimler iinde durum ay3 ndr. Bu noktada bn Hazm, mantk aleyhtarlarnn Selef mantk ilmi hakknda sz sylemi mi? sorusuna cevap vermektedir. Ona gre mantk ilmi hakknda konumayan selef-i salihn, nahiv meselelerinden de bahsetmemektedir. Ne zaman ki insanlar ierisinde Arap lisannn, deimeleri manann da deimesini gerektiren harekelerin hallerinden ibaret irab bilgisinden yoksun kimseler oald, nahiv ilmi ite o vakit tedvin edilmeye balanmtr. bn Hazm, ulemann nahiv ilmini tedvin etmeleriyle byk bir mkl ortadan kaldrdklarn, Allah (c.c.)n kelamnn ve Nebsi (sav)nin szlerinin anlalmasna/fehmedilmesine yardmc olduklarn ifade etmektedir. Her kim de bu ilimden cahil kalmsa, o, kelamullah anlamakta/fehmetmekte eksik kalr. te bundan dolay nahvin tedvini, o ulemann gzel fiiliyatndandr ve kendilerine mkfat gerektiren bir itir. Bu ulemann lgat ve fkh hakkndaki teliflerinde de durum ayndr. Gerekte selef, nbvveti bizzat
bn Hazm, et-Takrb, 3.
MLEL VE N HAL
155
inankltrmitoloji
mahede etmeleri ve Allahn kendilerine bahettii fazilette liyakat gstermeleri vesilesiyle bu ilimleri tedvinden mstani olmulardr. Seleften sonra gelenler ise bu ilimlere muhtatr. Her kim de bu ilimlere muttali olmaz ise ve bu kitaplar okumaz ise gerekte onun akl sahibi olmayanlara nispet edilmesine ramak kalm demektir. bn Hazm ayn ekilde, mantk ilminden cahil olan kimseye, din ilimlerin yapsnn gizli kalacan ve onun hakla batl arasn ayrt etme imknna engel olan karmaadan asla kurtulamayacan ve dini taklit etmekten baka bir ey bilemeyeceini, taklidin ise zemmedilen bir i olduu sylemektedir. Buna gre bn Hazm, Mantk ilminin renilmesinin gerekliliine dair bahsettii sebepler yznden, et-Takrb li haddil-Mantk adn verdii eserini telif 4 ettiini aklamaktadr. bn Hazm, mukaddimede, ayrca mantk ilminin kulland dilin anlalmasna ynelik grlerine de yer vermektedir. Bunun iin o, ilk olarak akl sahibi olmas hasebiyle mantk dnmeye kabiliyeti olan insan ile manta mevzu olan varlklar, beyan, ontolojik ve epistemolojik bakmdan deerlendirmektedir. Bu minvalde (a) beyan asndan eyann (varln) mertebelerine ve (b) nazar meselesinde insanlarn drt gruba ayrldna ve bu gruplarn nazar isabet noktasnda mukayeselerine deinilmektedir. Bylece bn Hazm, daha nceki Mantk eserlerinde, kendisinin tespit ettii tercmedeki mulaklk nedenlerine ve bunlarn giderilmesine ynelik giriimleri ele almaktadr. Bu yzden o, et-Takrb adl eserini hem avamn anlayna yeterli, hem de havasn okuma zevkine hitap eden bir slupla, kapal lafzlardan ar, mehur sy5 lemlerle anlalr bir dille kaleme aldn ifade etmektedir. Adeta mukaddimeyi Mantk ilminin nemi, deeri ve kart grlerin rtlmesine ynelik bir reddiyeye dntren bn Hazm, Mantk kitaplarnn kymetini sz konu etmektedir. Kitaplarn en kymetlisi olan Kelmullah anlamada, Mantktan istifade etmeyerek ondan yoksun kalanlara, Allahn tehdidini hatrlatmak-
MLEL VE N HAL
156
bn Hazm, et-Takrb, s. 3-4. bn Hazm, et-Takrb, 4-5.
inan kltrmitoloji
tadr. Akln mertebelerinin muhtelif olduuna dikkat eken bn Hazm, zellikle dn metinlerle megul olan kimseler iin metni anlamada, kendi hev ve heveslerine uymaktan onlar koruyacak ve mantk dnme metoduna ehil klacak olan Mantk ilminin deerini, hizmet ettii gayenin yceliine nispetle belirlemektedir. bn Hazm, metnin manasn anlamay hedefleyen her okuyucunun, doruyu yanlndan, hakk batldan, hidayeti delaletten ayrt etmekte, bir usulden ibaret olan Mantk ilmini, hi deilse bu kitabn ierdii konularyla bilmesi gerektiini srarla sylemektedir. Mukaddimesinin sonunda o, hem tp, hendese, ncm gibi ilimlerde hem nahiv, haber, lgat, iir, belagat, aruz vb ilimlerde hem de din ilimlerde, Mantk ilminin metot olarak kullanmn gerekli 7 grmektedir. Birinci Blme, Manta Giri veya saguci baln veren bn Hazm; burada manaya delaleti bakmndan sesler ve bu delaletin kasd olup olmamasna gre seslerin ksmlarndan bahsetmektedir. Daha sonra bn Hazm, klliyt- hamse konusunu Mantk asndan olduu kadar, meseleyi ontolojik bakmdan din diliyle ele almaktadr. Nitekim Mantk hakknda ileride gelecek olan dier btn konular iin bu ksmn bir anahtar niteliinde olduu kanaatindedir. ncelediimizde, onun, bu blmde Hlk ve mahlkun ontolojik adan deerlendirdiini, araz-cevher kavramlarn izah ettiini ve mantn bunlarn doru kavranmasndaki roln dile getirdiini grmekteyiz. Hemen akabinde o, mantn tanm kuramn yani hadleri ve resimleri izah ederken, meseleyi Kelamn da konusu olan Allahn tarifinin imknszlna getirmektedir. Buna gre o, Allahn haddinin ve resminin imknszln ve yaratlmlarn ise tanmnn mmkn olduunu, tanm kuram balamnda delillendirmektedir. Ayrca ona gre, Kelamullahn beyan ettii tevhid, gerek anlamda burhana dayal ifadelerle akland iin, bu ifadeler, ancak mantk araclyla doru bir biimde kavranlabilir. Bundan sonra geriye kalan bablarda srasyla be
Bakara, 2/26: (Allah) onunla bir oklarn saptrr, bir oklarn da doru yola iletir. Onunla ancak fasklar saptrr. bn Hazm, et-Takrb, 10.
MLEL VE N HAL
157
inankltrmitoloji
tmel yani cins, nevi, fasl, hassa ve araz olduka izahatl bir biimde sunulmakta ve bunlar arasndaki mnasebetler ve derecelenmeleri izah edilmektedir. kinci Blmde, Esmal-Mfred yani Kategoriler baln tayan bu blmn banda iki mukaddime bulunmaktadr. Birisi isimlerin nevilerinden bahseder. bn Hazm bu blmde kavramlarla ilgili olarak mfred yani tekil isimlerin nevilerini ele almaktadr. Ayrca burada mfred isimlerin; mtevat (mttefik), muhtelif (ayrk), mterek (esesli), mteradif (eanlaml), mtak isimler olarak be ksma ayrlmas anlatlmaktadr. Buna ilave olarak topluluk ve ahs adlarna, had, resm, varlklarla ilgili durumlar, vad ve haml konularna yer verilmektedir.
8
kinci mukaddime de ise kelam ve kelamn manasnn ksmlar incelenmektedir. Kelam; mfred ve mrekkep olmak zere iki ksmdr. Mfred kelam, muhataba kendisinden baka bir manay ifade etmezken, Mrekkep kelam, sahih bir haberi aklamaktadr. Akabinde bn Hazm, haberi sdk (doru) ve kizb (yanl) asndan deerlendirmektedir. Ayrca mrekkep kelam ise be ksmdan mteekkil olup, bunlar; haber, istihbar yani istifham, nid, rabet ve emirdir. Daha sonra On Maklt, srasyla cevher, kemiyet, keyfiyet, izafet, zaman, mekan, nasbe, mlk, fail, mnfail konular gelmektedir. Bu blmde son olarak gayr, misil, hilaf, zt, mnf, mukabele, adem, icab-selb kavramlar, bir de hareket ve onun k9 smlar aklanmaktadr. nc Blm, yani Kitabul-Ahbar adn tayan bu blm, Aristotelesin Peri Hermeneiasna tekabl etmektedir. Bu blmde bn Hazm ncelikle isim ve onun tarifi, isim msemma arasndaki iliki, kelime ve kavil arasndaki farktan bahsetmektedir. Devamnda ise olumlu ve olumsuz kaziyyelere ve arta bal ve arta 10 bal olmayan ksmlarna deinilmektedir.
8 9
MLEL VE N HAL
158
10
bn Hazm, et-Takrb, 36. bn Hazm, et-Takrb, 36-78. bn Hazm, et-Takrb, 79-104.
inan kltrmitoloji
Drdnc Blm ise Kitabul-Burhan bal altnda; Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topika ve Sofistik delilleri birlikte ele alnmaktadr. bn Hazm, Mantkta kullandmz bilinenlerden hareketle bilinmeyenleri elde etmek diye tabir ettii kyasa, Burhan demektedir. Fkhlarn terminolojisindeki kyas yani aralarndaki benzerlikten dolay birindeki hkmn dierine de verilmesini geerli saymay ise Kyas/Analoji olarak adlandrmaktadr. bn Hazm dini konularda analojinin hibir surette kullanlmamas gerektiini savunur. nk ona gre dnyada birbirine her ynden benzeyen dier bir ifadeyle, birbirinin ayn olan iki ey asla bulunamaz. bn Hazm Kyas bahsinde, kyas meydana getiren ncllerin hallerinden bahsetmektedir. Ayrca nermelerin dndrlmesine ve kyasn artlarna deinilmektedir. Devamnda ise kyasn blmleri; iktiran (yklemli kyas) ve art (artl kyas) olmak zere iki ksmda ele alnmaktadr. Ayn ekilde artl kya11 sn da bitiik artl ve ayrk artl kyas diye ikiye ayrlr. Bu blmde bn Hazm, yine Mantk konularn izah ederken yer yer Fkh ve Kelam meselelerine telmihte bulunmakta ve bunlarla ilgili lafz ve cmleler kulland gibi, direkt olarak ayet ve hadislerden nakil ve iktibaslar da yapmaktadr. Szgelimi konuyu 12 akla yaknlatrmak iin bu meseleye er bir misal getirelim denilip mantk bir mesele, er bir misalle aklanmaktadr. Hatta baz meselelerdeki fkh hkm de zikredilmektedir. Mesel burhan bahsinin nc bab olan nisb sfatlar barndran burhan nevileri konusunun sonunda bn Hazm, konuya getirdii er rnekte, kyas kullanarak yapt mantk analiz neticesinde Hz. Aliyi Hz. Peygamberden daha faziletli saymay mantken kizb ve 13 fkhen de kfr olmakla nitelendirmektedir. Beinci Blm, Belgatla ilgilidir. Bu ksmn, Aristotelesin (Hitabet) Retorik kitabna tekabl ettiinden bahsedilmektedir.
14
As-
11 12 13 14
bn Hazm, et-Takrb, 105-203. bn Hazm, Et-Takrb li-Haddil Mantk vel Medhal ileyh, s. 134. bn Hazm, Et-Takrib, s. 134. brahim apak, bn Hazmn Mantk Anlay, slam Aratrmalar, Say 8, Temmuz-Aralk 2007, s. 24.
MLEL VE N HAL
159
inankltrmitoloji
lnda bn Hazm, blmn giriinde, Aristotelesin bu konu hakknda ok mehur bir eserinin olduunu bildiini, fakat eserin 15 ieriinden haberdar olmadn belirtmektedir. Dolaysyla o bu blm Hitabet deil, Belgat diye adlandrmaktadr. Dahas bu blm aslnda ehl-i lgatin belgat meselelerinden de bahsetmemektedir. bn Hazm da bunu aka dile getirmekte ve hatta avamn bu ii havasn idrak ettii kadar anlayamayacan savunmaktadr. nk avamn, havasta olduu gibi, zerinde sz birliine vardklar bir konuma dizgileri ve anlam metotlar yoktur. Avam szden manay ancak kll bir biimde alglamaktadr. Beli olmayan kiiler, szdeki fazla manay kavramaktan, ziyadenin maksadna erimekten veya hazfn hikmetini idrak etmekten yoksundur. Bu yzden bn Hazm bu meselede sz uzatmaya gerek duymadn vurgulamakta ve ehl-i belgat iin ise burada kaydettii miktarn yeterli olacan ileri srmektedir. Lakin unu nemle vurgulamak gerekmektedir ki, bn Hazm, muhtasar olmasna ramen gerek bu blm de gerekse de bundan sonra gelecek olan iirde en az dierleri kadar bilgilendirici klmay baarmtr. Nitekim bn Hazm belgat konusunda iki temayln olduuna iaret etmektedir. Birincisi; umum indinde mahud (tedavlde olan) lafzlara meyleden ksmdr. Bu Amr bin Bahr el-Chzn belaat slubudur. kincisi ise; umum indinde mahud olmayan lafzlara meyleden ksmdr. Bu ise Hasan el-Basr (642-728 veya737)ve Sehl bin Hrunun usulleridir. Birde bu ikisi arasnda meydana gelen, her iki gr birletiren yaklam vardr. O da Kelle ve Dimnenin mtercimi bn Mukaff (106/724 veya 102/720)nn belgat yaklamdr. Buna ilaveten bn Derracn da bir nevi belgat anlay olduuna, Sehl bin Harunla ayn grte olan Hatem ve Bediuzzaman hari mteahhir ulemann belaattan ok uzak olduuna salefe ve tezyide yakn olduuna deinmekte16 dir. bn Hazm insanolunun belgat anlaylarn bu ksmlar altnda incelenebileceini, buna karn Kuran nazmnn ise benzer bir deerlendirmeye imkn tanmadn ifade etmektedir. Aka15
MLEL VE N HAL
160
16
bn Hazm, Et-Takrib, s. 204. bn Hazm, Et-Takrib, s. 204-205
inan kltrmitoloji
s ona gre belat, ncelikle et-Takrb eserinde bahsettii ilimlerin tamamndan bir pay almak, sonra Kuran, Hadis, Haberler bir de Amr bin Bahr el-Cahzn kitaplaryla oka megul olmak suretiyle tabiat halini alr ve kii ancak bu yolla beli olur. Ve de ilimlerde 17 ihtisaslamayana da bu meziyetin bir faydas yoktur. Altnc Blmde ise iir yani Poetika yer almaktadr. unu hemen belirtmek gerekir ki; ierik olarak tekabl etmese de, etTakrbin bu blm Aristotelesin Poetikasna balk olarak karlk gelmektedir. bn Hazm bu blm de ok ksa tutmakta ve Belagat blmnde yapt gibi, iirin ksmlarndan bahsetmektedir. Ona gre iir, sanaat, tab ve berat olmak zere ksma ayrlmaktadr. Sanaat; istiareleri, kinayeleri, tebihleri ihtiva eden teliflerdir. bn Hazm bu iin ustalarnn, mutekaddimundan Zheyr b. Eb Slem, muhaddislerden Habib b. Evs olduunu sylemektedir. Tab; zl manalar, ok ksa, amm lafzlarla zorlanmakszn dile getirmektir. Mutekaddimundan Cerir ve Muhaddislerden el-Hasen bu iin ustasdr. Beraat; ise, tutarl tebihlerle, latif manalar ssleyerek, insanlarn pek bilmedii eyleri ifade etmekteki zarif ve derin tasarruflardr. Mutekaddimundan mrulKays ve Muteahhirundan Ali b. Abbas er-Rm bu iin ustalardr. Buna ilave olarak bn Hazm iir ilminde derinlemek isteyenlere, Kuddame b. Cafer ve Eb Ali Htemnin iir hakkndaki kitaplarnn yeterli olacan belirtmektedir. Fakat bn Hazm, airliin almakla kazanlan bir haslet olmadn, bu kitaplarn ise sadece 18 iiri anlamakta yarar salayacan hatrlatmaktadr. Sonu olarak diyebiliriz ki, Mantk konularnn izahna tahsis edilen, bn Hazmn bu eserinden, onun bu konudaki grlerinin ne olduunu karmak mmkn olduu kadar, kulland telmih, iktibas ve er misaller zerinde younlamak suretiyle, onun fkh, kelm ve itikad tercih, gr ve inanc hakknda da karm yapmak mmkndr. nk mukaddimelerin mevdu ve mahmulnde dine rac lafzlar kulland her kyas yani her akl yrtme elbette bir sonula neticelenecektir ve bu netice muhal olmasna
17 18
bn Hazm, Et-Takrib, s. 205. bn Hazm, Et-Takrib, 206-207.
MLEL VE N HAL
161
inankltrmitoloji
gre neticenin hkm de muhal, makbul olmasna gre hkm de makbul olacaktr. Dolaysyla fkh veya itikd bir nitelikte getirilen her rnek bize bn Hazmn o meseledeki er tercihini de gstermi olacaktr. Osman KURT
(SD, SBE, Mantk ABD Y.L..)
Kent Dindarl zerine Dnceler

Kent Dindarl, Mehmet Altan, Tima Yaynlar, stanbul, 2010.
lkemizin yakn gemiinde nemli izleri bulunan ve gnmzde halen devam edegelen din-siyaset arasndaki gerilimli ilikinin farkl alardan yorumlanmas ve bu yorumlarn Trk toplumunun inan ve yaam ilikisi balamnda gndelik hayatna olan etkisi, yeni tartma konularyla gndemdeki yerini muhafaza etme gcn daima taze tutmaktadr. Mehmet Altann birka yl nce eitli yazlarnda dile getirdii ve bu yln balarnda kitaplatrarak daha somut olarak ortaya koyduu Kent Dindar/Kent Dindarl kavram sz ettiimiz gerilimin almasna veya yumuatlmasna ynelik olarak atlm bir adm olarak deerlendirilmektedir. 7 blmden oluan kitap bir btn olarak dikkate alndnda kent dindarl kavram, pek ok adan tartmaya deer bir konumdadr. Bu balamda kent dindarn evreleyen siyasi, ekonomik, tarihsel ve kltrel argmanlarn tamam hakknda yzeysel deerlendirmeler yapmaktansa biz, kavramn tutarll ve bu balamda ilevselliinin var olabilmesi iin daha temel sorulara muhatap klnmasnn daha anlaml olduunu dnmekteyiz. Bu temel yaklam kitabn ve kavramn btnselliinin ardna gnderme yaparken mtevaz sorularla kavramn amasal boyutunu ve bu balamda imkn konusunu ksaca tar-
MLEL VE N HAL
162
inan kltrmitoloji
tmay hedeflemektedir. Altann en genel ekliyle tanmlad Kent Dindarl; kiinin dindarln deklare etmeye ihtiya duymayacak kadar iselletirdii, kendiyle zdelemi bir inancn davran biimidir. (Altan, 59) Bu davran biimini benimseyen insan her frsatta kimliini dindarlyla zdeletirerek ortaya koyup belirleme eiliminde olmayan insandr. Mslman olmas onun evresiyle bir kar ilikisini dikkate alarak ilikilendirmesi gereken bir ynn deil bundan daha derinlerde, bireysel ve baka bir adan mistik, deruni bir ynne iaret etmektedir. Buna karlk gnmz kentlerinde yaayan kentlileememi Mslmanlar dinin kendilerinden ne istediini tam olarak anlayamadklar iin maniple edilmeye msait olan inanlarnn gdmndeki davranlar, var olma abalarna yn vermekte ve bu eilim eitli siyasi hedefler asndan kullanlabilmektedir. Altana gre; farkl sosyolojik sebeplerle kentlere akan ve oy okluu sebebiyle olduka nemli siyasi bir kavakta duran kyl Mslmanlar dindarlk alglaylarndaki karakteristik zellikleri kentlere tayarak baka bir anlamda onu kullanarak var olabilme abas iindedirler. indeki felsefi derinlikten bihaber olarak inancna bakan ve onu sadece hayat karsnda eksiklii giderecek, bir ara olarak kullanan Mslmanlarn elinde din yozlatrlp, siyasiletirilmeye mahkmdur.(Altan, 57) Kent dindarlnn nasl ve neye kar olmas gerektiini ksaca zetlemeye altmz bu yaklamn ardnda duran realite, birlikte yaayabilme imknndan yoksun olduumuz gerekliine imada bulunmaktadr. tekini anlayamayan ve bu sebeple birbirinin yaam hakkna da sayg duymayan insanlarn sosyolojik zorunluluk sebebiyle paylamaya altklar ortak meknlar olan gnmz kentlerin bu temel sorununa getirilen gncel zm veya zmler, ncelikle slam-ehir birlikteliinin uyum iersinde olduu dnemlere gnderme yapmaktadr. Bu yaklam dikkate alnarak, slam dinin balangc itibariyle ehirli bir din olduu ve peygamberin ehirli bir slam modeli uygulad ynnde, slam tarihinin balang noktasna yaplan atflar, bn Haldun ve Farabi
MLEL VE N HAL
163
inankltrmitoloji
gibi slam dnrlerinin ortaya koymu olduklar ideal ehir tasavvurlaryla desteklenip, gnmz kentlerine tanmak istenmektedir. Oysa asl zerinde durulmas gereken sorun; gemite var olmu ve slam kltrnn temel karakteristiklerini yanstan ehirler ile gnmz modern kentlerinin ne derece birbirine benzediidir. ehrin sadece insan ynlarndan oluan yerleim yerleri olmad sosyolojik olarak bilinen bir gerektir. Modernizmin nceledii zorunluluklar sebebiyle oluturulan kentler ile slam kltrnn oluturduu, tekine ve eserlerine estetik bir ahenk iinde bakan slam ehirleri, varolu amalar asndan ok farkl beklentileri hedeflemektedir. Bireysel kar ilikilerini nceleyen modern kentlerin aksine slam ehir kltr, yaratcnn alem tasavvurunda var olan dzen ve ahenk tasarmn, hayatlarnn tm unsurlarna yanstmay hedeflemitir. slam ehirlerinin oluumunda temel karakter olan bu yaklam, slam toplumunun mimarisine, dnce dnyasna ve edebiyatna derinden etki etmi ve bu dzen iersinde tasarlanan hayat gerilime meydan vermeyecek ekilde konumlandrlmtr. En basit ifadesiyle kent dindar dindarln deklare etmeye ihtiya duymayacak kadar iselletirdii, kendiyle zdelemi inancn kimliinden ayrt edebilen bir dindar iken buna karlk slam geleneindeki ehirli Mslman, mekan anlay tamamen dini bir dnya gr iersinde olduu iin, bunu grmek ve gstermekten asla geri durmayan ve Mslman olduunun belirli emarelerini zerinde tayan bir dindardr. Bu balamda gnmz kentlerinde var olan ekonomik, toplumsal ve siyasi sorunlar kentli-kyl arasndaki dindarlk ayrmndan ok modern kentin beklentilerinin neler olduu meselesi zerine younlamaktadr. Altann eyh Galipten Talibana slam medeniyetinin nasl bir deiim iinde olduunu sorgulamas konumuz asndan dikkat ekici bir rnektir. Altan kitabnda eyh Galipi derin bir kltrn ok nemli bir ferdi olarak tanmlarken, Taliban snr tanmaz bir vaheti temsil etmektedir. Bu iki ayr u tanmlanrken ncelikle
MLEL VE N HAL
164
inan kltrmitoloji
sorulmas gereken ikisi de Mslman ise aralarndaki farkn ne olduu(Altan, 9) sorusu deil ikisinin beslendii ehir veya kent kltrnn arasndaki farkn ne olduudur? Zira bu iki kutbun dindarlk algsn kanalize eden kar karya olduklar kltrel ve ahlaki ortamdr. eyh Galip kendi dini dncesiyle bezenmi ve kuatlm bir toplumsal hayatn ferdi iken Taliban, kendisine dayatlmaya allann karsnda nerede durmas gerektiini bilmeyen bir konumda yer almaktadr. Elbette sylemek istediimiz bu siyasi ve ideolojik tavrn doru olduu anlamna gelmemektedir. Asl nemsememiz gereken birincil soru; Taliban ve dini istismar eden siyasi yaplanmalarn olumasna sebep olan eyin ne olduudur. Dnya gndeminde slam dininin terrist bir ideoloji olarak alglanmasna sebep olan Taliban ve benzeri siyasi yaplanmalar toplumsal huzursuzluun birincil kayna olarak dnmek ve bunun sebebini onlarn kyl olup tekiyle yaamay bilmemeleri veya dini siyasi ideolojilerini srdrebilmek iin kullanmalarna balamak, en iyimser yaklamla sorunun kaynandan uzak durmaya almak anlamna gelmektedir. Daha eletirel bir yaklamla ise; ayn soruna kar ortaya konan zmn, Kent dindar kavramsallatrmasyla slam kltrnn gemiine ve derinliklerine balamaya almak, yukarda ksaca iaret etmeye altmz zemin problemi yznden realiteden uzaklalmasnn yan sra dindarlk kavramna yklenilen anlam asndan beklentinin hangi sebeplere dayand sorusuna kap aralamaktadr. Bir baka deile sorun; krsaldan kente gelmi olsun veya olmas halen modern kentlerde yaayan Mslmanlardan beklenen dindarln (kent dindarlnn) hangi sebeplerle nemsenmi/siyasiletirilmi olabileceidir. Kapitalizmin temel paradigmasnda olduu gibi kendi deer yarglarn reten ve bunlar zorlamayla emberin iindekilere dayatan modern kent kltr, beklentilerini meruiyet problemi olmad iin farkl aralar kullanarak karlamaya almaktadr. Tek ama kent kltrnn var olabilmesi ve bu emberin iinde
MLEL VE N HAL
165
inankltrmitoloji
yaayanlarn bu kltre ayak uydurabilmesi ise, yeni bir dindarlk tanm, nemsenmesi gereken bir hedefe iaret etmektedir. Bu adan bakldnda yeni dindarlk tanm (kent dindarl) eskiden kaybedilmi olan dindarln yeniden geri getirilmeye allmas deil, zemin kaymas sebebiyle kent kltrne bir trl ayak uyduramayan Mslmanlarn sz konusu konjktre adaptasyonunu salamaya ynelik bir adm olarak karmza kmaktadr. Basit bir rnekle ifade etmek gerekirse; Doru olan eylemeliyim ahlaki prensibi toplumun tm fertleri tarafndan ayn zeminde ve ayn ama dorultusunda tercih edildiinde bir anlam ifade edebilir. Eer farkl bireysel veya snfsal menfaatlerin ncelenmesi iin, ne iin eylendii bilinemeyen doru, dindarlk ad altnda tercih ettirilmeye alyorsa, istismar farkl bir adan karmzda duruyor demektir. Dindarl, siyasi hedeflerini gerekletirmek iin kullanan yaklamlar, eletirerek ortaya konulan kent dindarlnn, eletirdii bu istismarclktan teknik olarak bir farknn olup olmad dikkate deer bir sorgulamay ifade etmektedir. Beklentinin adnn niin sadece dindarlk deil de kent dindarl olduuna baktmzda, bize iaret ettikleri anlalabilir bir ayrmadr. Sadece dindarlk kent iin yeterli olmayan ve iinde barndrmak istemediidir. Sonu olarak, gemi ve gnmz arasnda ortak bir noktada buluturulmaya alan dindarlk anlaynn zemin farkll sebebiyle hatal bir kurgulama olmas ve bu temel hatann glgesinde farkl beklentileri olan kltrel yaklamlarn zorlanarak birbirine benzetirme abasnn anakronizme dmek olduunu sylemek sanrm yanl olmaz. Yeni bir kurguyla ortaya konulan kent dindarl zmlemesi mevcut kent kltr iersinde askda duran ve toplumun tm kesimleri tarafndan kabul grmeyi bekleyen bir teori izlenimini vermektedir. Hasan ATSIZ
(Yrd. Do. Dr., OM. lahiyat Fak.)
MLEL VE N HAL
166
inan kltrmitoloji
bn Hazm (Hayat a)* (h. 384-456 / m. 994 -1064) Muhammed Ebu Zehra
Giri 1- bn Hazm' Bize Tantanlar: Ebu Mervan b. Hayyan, bn Hazm' yle anlatr: "O, ilim yklyd. Kendine muhalif olanlarla tabiat gerei ekinmeden tartr, btn gcn ortaya koyard. Allah'n lim kullarndan alm olduu ahdi tutard: Bildiklerini insanlara beyan edecekler ve onlar asla saklamayacaklar... O, mnakaalarnda hi bir tarizden ekinmez, en ac eyleri syler, en ar darbeler indirerek koca kaya paralarn bile hardal danesi gibi datrd. Bu yzden kalpler ondan nefret etti, insanlar kat. Zamann fukahasyla att, onlar da ona kin baladlar, onun szlerini reddetmeye koyuldu-
Muhammed Ebu Zehra, bn Hazm, ev. Osman Keskiolu Ercan Gndz, stanbul: Buruc Yaynlar, 1996dan alntlanmtr.
MLEL VE N HAL
lar. Onun dalalette olduunu sylediler. Sultanlar, emirleri onun fitnesine aldanmaktan uyardlar, avam onun dediklerini almaktan sakndrdlar. Bu sebeple hkmdarlar, onu yanlarna yaklatrmadlar, kendi lkelerinden srgn ettiler... Fakat o dediinden asla dnmedi, onlara boyun emedi. Tuttuu yolda yryp l halkndan, hibir knamadan korkmadan talebe arasnda ilmini yaymaya devam etti. Onlara ders okuttu, hadis rivayet etti, kendi kltrn alad. O, bir yandan ders verirken, eser yazmay da ihmal etmedi, her ilme dair eser yazd, kitaplar bir ka deve yk tutar hale geldi. Ancak bunlar fukahann ve ilim talebesinin istifadesine arz ulunamad. Hatta bunlarn bir ksm Ibilye yani bugnk Sevilla ehrinde yakld, alenen yrtlp paraland. Fakat bu, yazar yldrmad, fikirlerini yayma gayretini kamlad, mcadelesine inatla devam etti. Onun hakknda en insafl davrananlar, onun ilm-i siyaseti bilmemesini kusur sayarlar..."1 2- Ona Kar kma Sebepleri: ada olan tarihilere gre bn Hazm ite budur. andaki limler arasnda onun mevkii byledir: Geni ve derin bir ilim, byk bir fazilet, fakat mcadelede iddet, ak szllk. Onun kendine zg bir tutumu vard. Bu yzden, devrinin limleri ondan holanmadlar, hkmdarlar, emirleri ona kar tahrik ettiler. Srgnden srgne gitti. Bilemeyiz; fukahann ona cephe almasnn sebebi acaba nedir? Kuvvetli delillerle onlara hcum edip cevaptan aciz kalmalar m? Yoksa Endls'de yaygn olan Mliki Mezhebine muhalefet edip, alk olmadklar Zahiriye fkhn tutmas m? O, bilmedikleri bir metodla bu mezhebi iliyor, onu iddetle savunuyor, onlara ok sert cevaplar veriyordu. Szleriyle onlarn grlerini mi rtyor, yoksa o grn sahibini mi yaralyor, bu hi umurunda deildi. O, grn sylyordu, madem ki doru bildii grn sylyor, sz ve hitab tarz ona gre nemli deildi. Bundan baka o, kendini insanlardan stn tutuyordu, onlarn seviyesine inmek istemiyordu.
MLEL VE N HAL
168
Yakut, Mu'cem'l-Udeb, c. XII, sh. 248, Ferid Rufai Tab'.
inan kltrmitoloji
Belki de bu iki sebep birleti de bundan dolay, andaki fukahann ve bakalarnn kalblerinde ona kar bir kin yerleti. Bunlarn dnda bir de u sebep olabilir: Allah'n ona ltuf ve ihsan ettii nimetler sayesinde o, bolluk iinde yzyor, dierlerinden daha stn bir hayat yayordu. Emirlerin atyye ve balarna bakmyor, ailesinden ona kalan servet sayesinde mreffeh bir yaay iindeydi. Bunun da muhalifleri zerinde etkisi oluyordu, o da bu yzden kendini onlarn stnde gryordu. Gz, kendinden stn olanlara bakmaktan holanmaz, kii kendini yukarda sayanlar sevmez. 3- Fukaha ile merann Birleip Kitaplarn Yakmalar: Tarihilerin kaydettii gibi fukaha, hkmdarlar, emirleri ona kar tahrik ettiler. Fakat tarih olaylarnn arasndan szntlardan anlaldna gre, gerekten onlarn buna ihtiyac da yoktu. Sadece onu takip etmek iin bir bahaneye ihtiyalar vard. Fukaha ite bu kapy am oldular, onlarn kinine yol atlar. Bylece bu kudretli lime kar iki dmanlk cephesi kuruldu: Biri ulema ve emsali, dieri de emirler ve saltanat ileriyle ilgili olan mirler. Zira bn Hazm, ateli bir Emev yanlsdr. Douda da, Batda da onlarn nam anlrd, muhaliflerinin ise anlr yksek bir mevkii yoktu, onu bu yzden ekemiyorlard. Onu Hz. Ali'nin dmanl ile itham bile ettiler. Fukahann bn Hazm'a cephe almas ve ona baz ithamlar yneltmeleri, onu tuzaa drmek isteyenlere frsat hazrlad. Bylece insanlar ondan souttular, ona ez ve cef ettiler. Fakat ilim nr gibidir, hava gibidir. O her tarafa yaylr, kimse onu avucunun iine alp hapsedemez. Onun yaylmasna kimse engel olamaz. Dmanl o kadar ileri gtrdler ki, onun kitaplarn bite yaktlar. Yakanlar ve yaktranlar-hakknda bir iirinde yle der:
"Her ne kadar u ktlar yakyorsanz da, O ktlardaki ilmi yakamazsnz, nk onlar benim gsmde sakldr. Ben nereye gitsem ilmimde gider Nerede olursam o da yanmdadr, Benimle beraber kabre defnolunur. Ktlar kitaplar yakmay brakn, Benim karmda bilgiler varsa onunla konuun,
MLEL VE N HAL
169
inankltrmitoloji
Milel ve Nihal Geleneinden Ta ki insanlar kimin ne bildiini grsnler. Bunu yapamayacaksanz, bilginiz yoksa, Yeniden ilkokula dnp, yeniden renmeye koyulun, Yoksa, baka kar yol yoktur."2
4- Geni Bilgi Sahibidir: Batan baa mcadelelerle dolu bir hayat, ite kudretli limin hayat bu. O, her ne kadar nimet iinde yzen bir ailede doduysa da, hayat nimet iinde gemedi, o geni ufuklara alan bir fikir sahibi oldu. Felsefe, tarih, lisan, edebiyat okudu. Eski cahiliye iiri ile slm dnemi iirlerinin ounu ezberledi, hadis okudu. Hadisleri toplayp tedvin etti. Onun el-Muhal-l adl fkh kitab, Hz. Peygamber'in sahih hadislerini ne kadar ok bildiini, sahabe fetvalarna, tabiin asarna olan derin vukufunu ok gzel gstermektedir. O, bu konuda dibi bulunmaz engin bir denizdir. O eski dinleri bildii gibi, milletleri ve slm frkalarn da ok iyi tanrd. Yahudilerin ve Hristiyanlarn slam'a saldrlarna kar slm savundu, Endls'de, - bu slm diyarnda - mslmanlar mdafaa etti. O zaman Endls, oraya gelen herkese kaplarn amt. O serbest lkede herkes hr olarak yaard, hi bir eyle mukayyed olmayarak istediini okur ve okutur. Diledii gibi konuur ve tartrd. bn Hazm, slm'a dil uzatanlara cevap verirdi, onlarn yzlerinden perdeyi yrtarak kt dncelerini meydana karrd. Onun bu mcadeleleri ve redleri kitaplarn doldurmutur. Bunlar hem ilim, hem edebiyat dilini birletiren gzel ve salam bir ifade ile yazldr. O, umum ve husus tarihi bilirdi. Milletler, taifeler ve frkalar tarihine vukufu vard. Milletlerin nasl meydana geldiklerini, nasl yaadklarn ve nasl yok olup gittiklerini tanrd. O stn bir aklla, bunlarn hepsinin sebeplerini, neden byle olduklarn ok iyi bilirdi ve bunlar ak bir kalemle kitaplarna yazard.
MLEL VE N HAL
170
bn Bessm, Zahre, c. 1, sh. 144 Klliyet'l-dab, Kahire.
inan kltrmitoloji
5- Sevgi ve Aka Dair de Yazd: Bunlarn hepsinden baka, o, ruhlar zerinde aratrma yapt. Psikoloji ilminde de derin incelemeleri vardr. nsanlarn i alemine dald, fikirleri analize etti, fertlerin ve toplumlarn zerinde ruh incelemeleri yapt. Hatt sevgi ve ak hakknda yazd, sevgi ve akn kalplerde nasl baladn anlatt. Bu konuda Tavku'lHamme3 kitabna bakmak yeter. Orada bu fkh adamnn, k bir gnln ince duygularn, genlik arzularnn heveslerini nasl dile getirdiini grrsn. Bunlar zan ve hayale dayanan eyler deil, grg ve tecrbe mahsuldr. Bunlar kitaplardan toplayp almad. Bunlar bilgi ve duyguya dayanarak yazd. Olaylarn iinden derledi ve bunu kolayca yapt. nk o, genliinde nimet ve refah iinde yzen bir ailede yaad. Evlerinin iinde, salonlarnda cariyeler, gzel hizmetiler dolard. O, bakalarnn ne yaptklarn grd, kendi gzlemlerini katarak bunlar, baheler iinde yeillikler arasnda akan rmaklar gibi, tatl ifadelerle anlatt. 6- Onun Hayat, Dier imamlardan Farkldr: te bunlar, bu sekin limin hayatnn muhtelif ynleri. Bunlar okuyucuya, onun hayatnn trl dnemlerini, eserlerinin eidini gstermekte olup, her biri muhtelif ve hatta birbirine zt,ynleri olan bir kiiyi tantmaktadr. Onun kitaplarnn her sahifesi kuvvetli ahsiyetin bir ynn dile getirmektedir. Onun ahsi hayat, daha nce hayatlarn inceleyip yazm olduumuz imamlarn hayatlar gibi sade ve basit deildir. Onlarn hayatlar (Allah onlardan raz olsun) bir trl dnce zinciri halindedir, ancak fkh sahasnda baka eylerde grleri ayr olabilir, bu esasta deil, asl grlerinden dar, kenarda kalan bir eydir. bn Hazm ise bambaka tarzda bir adamdr. Bildiiniz gibi o, sekin bir edebiyat adamdr. andaki ve lkesindeki yazarlardan hibirinde asla aada deildir, belki de o iyi gr, parlak bulu, gzel tasvir bakmndan onlardan daha stndr. Bunlardan baka o, vezir hanesinde yetimi bir fkh ve siyaset adamdr. Kendisi de vezirlik .yapmtr. Ayn zamanda o bir fkh ve hadis
3
Gvercin Gerdanl" adyla tercme edildi.
MLEL VE N HAL
171
inankltrmitoloji
alimidir, tarihidir. Tesir dereceleri deiik olsa da bunlarn hepsinin onun kiiliini oluturmada etkisi vardr. Bunlarn hepsi kararak bu dahi ahsiyeti meydana getirmitir. Onun hayatn incelerken, birbirine baml bu kark ynlere onu ynelten milleri behemehal beyan etmek gereklidir. Bu tesirler her ne kadar muhtelif olsa da birbirine zt da saylmaz. Bazen ilk bakta zt gibi grnse de inceleyince, kaynan bir olduunu buluruz, rman kollar ayr yere dklse de, bazs bulank, bazs berrak olsa da, ktklar yer birdir. 7- Onda Zt Gibi Grnen Tabiatn Bulunmas: bn Hazm'n hayatnda ve eserlerinde ilk bakta birbirine zt iki ey gze arpar; 1. Ak ve aklar, yr ve dostlar hakknda, sevginin tadn tatm, akn gnllerde uyandrd duygular bilen bir kimse gibi yazmasdr. 2. Fkh, hadis ve kelm ilimlerine dair vukufla eserler yazp muhalifleriyle yapt tartmalarda onlar susturucu delilleriyle hardal tanesi gibi ezip darmadan etmesidir. Birincide, atfet dolu bir kalb var, ikincisinde ise sert bir dil bulursun. Onun iin bn Kayym onu bize yle vasflandrr: "Aka dair szleri su rlts gibi tatl akar, ikincisinde ise kelimeler serttir, katdr, silah akrtsn andrr."4 Biz, onun hayatnn devrelerini dikkatle aratrdmzda, bunlarn kaynann bir olduunu grrz. Birincisi: Nimet iinde yzen, bolluk iinde yaayan zengin bir gencin kalemidir. Evlerinde gzel hizmetkrlar, para ile satn alman kle ve cariyeler doludur. Tavku'l Hamme (Gvercin Gerdanl) kitabnda genlik hayatn tescil etmitir. Bunlar onun 2035 ya arasndaki notlardr. Ondan sonra genlik rtsnden syrlp olgun hayata girdi, ayn zamanda sakin hayattan da ayrld, aclarla dolu, iddetli bir hayatla karlat. Her ne kadar servet bolsa da, skn yoktu, lm bir hayata dnd. Hadis, fkh, kelm
MLEL VE N HAL
172
Bu konuda bkz. bn Kayym, Ravzat'l-Muhibbn.
inan kltrmitoloji
okudu, frkalar inceledi. Bunlardan baka cihad ve mcadele iindeydi. Bu ince duygulu gencin eski atfeti, beyan edeceimiz gibi byle temiz bir haldeydi. Fakat yine kuvvetli, keskin tabiat, onu sert bir mcadeleci yapt. ekil her ne kadar deiik ise de her iki ide de asl birdir. Dnrler, limler, airler, bu konuda ok ey demilerdir. Bir tabiattan, bazen, zahiri birbirine zt grler, fakat asl kaynakta birleen iki ey meydana gelebilir. 8- ok Ynl Bir limdir: phesiz ki bu, her devrinde, grn ve ekil itibariyle farkl olmas bakmndan, bizi her devirde onun hayatn incelemeye zorlamaktadr. nk her devrin zaman farkl, her vaktin meyvesi ayrdr. Genlik dneminde derin psikoloji analizleri yapan eser verdi, olgunluk anda da anl ilim mirasn brakt. Onun ilim miras bir daireye kapal deildi, ok ufuklu, ok ynl idi: O, eski dinleri bilen bir limdir. Gemi peygamberlerin ahvalini, sonradan o dinlerin nasl tahrif olunduklarn, hedefe ulatran kaynaklar ok iyi bilirdi. slm frkalar, onlarn dou sebepleri, nasl baladklar konusunda bilgi sahibiydi, onlar rtmeyi ok iyi beceriyordu. Bunlarn hepsini el-Fasl F-Milel ve'nNihal kitabnda gryoruz. Bu konuda onun grlerini ve metodunu belirtmek iin geni inceleme gerekmektedir. Bunlardan bakaca o, milletlerin tarihini, zellikle slm tarihini aratran bir tarihidir. Yukarda da belirttiimiz gibi, bunlarn hepsinin stnde air ve edip bir yazardr. bn Hazm' lykyla tanmamz iin, bunlarn hepsinin etrafl bir surette aratrp ak ve aydn olarak incelemek gerekir. Onun ilim sahalarndan her biri iin zel bir blm ayrarak o ilimdeki yerini ve metodunu belirtmek icab eder. Yoksa bu i eksik kalr. 9- Batan afi di, Sonra Zahiriye Mezhebine Girdi: Btn bunlarn stnde bn Hazm, byk bir fkh ve hadis limidir. O, hadis ve ilmin her dalnda n sald, btn rivayetlerin o-
MLEL VE N HAL
173
inankltrmitoloji
unu, zellikle fkh hkmlerine dair olanlar toplad. Fkh aratrmalarnda zel bir metod tuttu. Tarihiler diyorlar ki: O, fkha nce afi olarak o metodla balad, biraz sonra Zahiriye Mezhebini benimsedi. Zahiriye Mezhebinin kurucusu olan Dvud sfehn de batan afi Mezhebinden yetimiti. bn Hazm'da yle oldu. Demek Zahiriye Mezhebi, afi Mezhebinden domu oldu. bn Hazm'n Zahiriye Mezhebini incelemesi, mstakil bir grle olmutur: O, her meselede tbi deildir, mezhebin olumasnda onun da katks vardr, adn tayan, resmini andran mezheb ile arasndaki balanty bilmek gerekir. Acaba o sadece Dvud Zhiri'nin, mezhebini ihya eden birisi midir? Yoksa, kyas almamas bakmndan Dvud'la ayn, aslda birleen bir metodda ittifak eden bir mtehid midir? O, kimseye tbi olmayp, mstakil bir bayrak tayan serbest fikir sahibi bir aratrmac mdr? Evet, bunlarn hepsini incelemek gerekir, ve bu yle pek kolay bir i deildir. 10- Usln Kendi Kurdu ve Yazd: bn Hazm, kendisi bir usl ortaya koyarak onu yazd. Bunda, mam afi'nin istinbat yolunu ve ictihad usuln alarak bir metod tuttu; bunlar el-hkm fi Usli'l-Ahkm adl eserinde uzun uzadya anlatt. Bu usln okunup incelenmesi, dier fukaha usulleriyle, zellikle Dvud Zhiri'nin usulyle mukayese edilip tartlmas gerekir. O, bu geni kitabndan baka ayrca Zahiriye uslne dair daha ksa bir kitap da yazd. Bu iki kitap btn noktalarda birleiyor mu? Onun zel metodu ile Zahiriye Mezhebinin umum usl arasnda bir ayrlk varsa, derecesini bilmek iin bunlar incelemek gereklidir. Asl grte birbirine yakn olan iki metodu birbirinden ayrmak gtr, farkl metodlar arasnda bu daha kolaydr. Zira, metodlar arasndaki mesafe uzaklatka, bunun gerei onlar birbirinden kolayca ayrlr, fakat birbirlerine yaklap hatt isimde birleince, o zaman bunlar ayrmak ince ve dikkatle aratrmay, her
MLEL VE N HAL
174
inan kltrmitoloji
gr hassas bir terazi ile tartmay gerektirir. 11- O Kyas Tanmadndan, Nass ve Eser Bulamaynca Ne Yapard? bn Hazm, kyas tanmayan bir fakihtir. O, kyas fukahay sert bir dille tenkid eder. Yine bylece istihsan kaidesini de ac bir dille eletirir. Fakat bu konuda nasslar her zaman acaba ondan yana mdr? O da itihad etti, fer'i meseleler ortaya kard ve zd. Onun el-Muhall's birok fer'i meselelerle doludur. Acaba bunlarn hepsi nasslara ve esere uygun dm mdr? Kukusuz o, fkh almalarnda en ok sra dayanr. Sahabe kavillerini, tabin fetvalarn alr, msned, mrsel, mnkati hadislerini kabul eder, mehur olsun olmasn btn hadisleri makbul sayar, mevzu olduu sabit olmayan btn hadisleri alr. Bununla beraber, olumlu olumsuz zmee alt btn fer'i meselelerde nasslarm onun imdadna kfi geldiini sanmyoruz. Miktar ne olursa olsun, o da hkm verirken itihada bavururdu. Evet, o nasslara ve sra dayand, usl ortaya kard, fer' meseleler zd, meseleleri kendi uslne gre halletti, uslnn meyvelerini ald. O, hkmlerini nasl verdi, nasl istinbat etti, bu, zerinde durulacak bir eydir. Onun kand kyasa dtn sylemek istemiyoruz, rtt kyas ald diyemeyiz. nk o, kyasn iptaline dair uzun bahisler, kitaplar yazd. Ancak nass ve eser yardmna komaynca, fkhtaki tutumu neydi, nasl zerdi, onu bilmek istiyoruz. phesiz ki bu yan tutmayan bir tarzda incelenmeyi gerektirir, tki onun metodu, olduu gibi akla kavusun, yazarn arzu ettii gibi deil. olduu gibi anlalsn, yazarn gr meydana ksn. 12- O Zaman Endls lmin Gelimesine Msaitti: phesiz ki, her limin ayla arasnda bir srtme, kaynama olur. ibn Hazm, ann ruhundan en ok etkilenen, onun meyvelerinden faydalanan bir limdir. Onunla andaki fukaha arasnda tartmalar olmutur. Onlar Maliki Mezhebindendirler, o ise afi idi. Sonra ise Zahiriye Mezhebine geti. Bu mezhebi savundu, on-
MLEL VE N HAL
175
inankltrmitoloji
larla sert tartmalara girierek mezhebi kurdu. Bir limle a arasndaki kaynama olunca, ada olan dier ulema ile aralarnda uygunluk var demek deildir. Bazen muhalifi olan, o an ruhuna muvafk olandan daha yakn olabilir. bn Hazm'da bu aka bellidir. Zira o, ann ruhuna, zamannn fukahasnn hepsinden daha yakndr. Baksana o, ak ve aklara dair bile yazd. Zira anda, lkesinde bunlar vard. Endls refah ve bolluk iinde parlak bir medeniyete kavumutu. Bir ok zenginler, zevk ve safa iindeydiler bu da edebiyatta gazelin, iirin oalmasn dourdu, hayal ufuklar her sahada geniledi, her meydanda dolat durdu. Bu artlar altnda bir lim gelir, ak analiz ederek yazar, olanlar sebeplerine balarsa, o, bundan ekinen limden daha ok ann ruhuna cevap vermi olur. O, aratrc bir lim dikkatiy-le, ilmi istikrar yoluyla yazmakla, ana uymu, ona tesir etmi ve ondan etkilenmi olur. Onun a, verimli, bolluk iinde yzen bir devirdi. lime fikir sahas aan, muhtelif grleri ileri srmee msait, akl her trl altrmaya yol veren bir devirdi. lim, fikrini besleyip gelitirecek her trl gday bulabiliyordu. Bunlar kafasndan olgunlanca, insanlara, kendi ahsiyetini katarak, bir nevi yeni ilim verebiliyordu. 13- Endlste Hristiyanlarla Mslmanlar Karm: Endls, Hristiyan lkelerine en yakn olan bir slm lkesiydi. Mslmanlar, Hristiyan memleketlerinin ilerine kadar sokulmulard. Hatta bu lkelerden bazlarndan hara alyorlard. Baz Hristiyan memleketleri ise, Endls slm Devleti'nin bir parasi olmutu. Bunlar, ilk zamanlarda cizye vermeyi kabul etmilerdi. Fakat sonralar slm Devleti'nde bir diken oldular, Mslmanlarm bana felaket getirdiler. Onlar vastasyla Hristiyan ordular Endls slm Devleti'nin kalbine sokuldular. Endls'de Hristiyanlarla bu karm, madd karmn yan sra fikir karmn da dourdu. timai bakmdan bulumalar, ilim ve fikir srtmeleri meydana getirdi, Kurtuba'daki mektepler, medreseler, bn Hazm anda olduu gibi, ondan sonra da Yahudi ve Hristiyan rencilerle dolup tayordu. Bunlar mantk,
MLEL VE N HAL
176
inan kltrmitoloji
felsefe gibi akl ilimleri reniyorlard. Bunun yan sra Mslmanlarn fikirlerini artacak eyler sayorlard. Temiz ve berrak ilim alyorlar, phe uyandracak bulank grler ortaya atyorlard. bn Hazm, phesiz bu tr fikir eilimlerine cevap verdi, onlar rtp bozuk olduklarn aklad, hakk yerine getirdi. Onun kitaplar, bu trl ak belgelerle doludur. Belki de bu tr szlerin phe uyandrmak maksadyla slm dmanlarnca ortaya srlmesi, red cevaplarnn bu kadar sert olmasndan ileri gelmitir. 14- Dou-Bat slm Dncelerinin Temas Etmesi: bn Hazm anda sadece Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda byle bir fikir karmas olmakla kalmam, baka trl bir karm da olmutur. yle ki, doudaki slm dncesi, Badat ve evresindeki slm ilim ve fen-leri, edebiyat ile Batdaki yani Endls'deki slm fenleri ve edebiyat birbiriyle temasa gemitir. Hi phe yok ki, slm dncesi ve gayesi, btn slm lkelerinde maksatta birleirler. nk hkim olan ancak Kur'andr. Kur'an onlar bir noktada toplar, birletirir. Hz Peygamber'in Snneti, her yerde birdir, bu birlii pekitirir. Fakat, iklimin, evrenin dncede tesiri vardr. Endls'de yaygn olan fkh mezhebi, Irak'da yaygn deildi. Endls'de hkim mezheb Maliki Mezhebiydi, Irak'da ise, Hanefi ve afii Mezhebi hkim olup, bu ikisi Marip'den baka dier slm lkelerinde de yaygnd. Edebiyat, san'at, rengi ve ekli itibariyle muhitin etkisinde kalr. bn Hazm anda, bu Dou ve Bat grleri Endls'de karlatlar. Ulema kafileleri doudan ve Batdan geliyorlard. arkl ulemadan bazlar, ilmi ve edebiyat douda ve batda beraber yaymak istiyordu. Mehur Eani kitabnn yazar Eb Ferec, kitabn Irak'dan nce Endls'de yaymak istiyordu, hatt bunu yapt da, Eani Irak'dan nce Endls'de yayld. Bu fikir buluup karlamalarnn bn Hazm zerinde derin etkileri grld, bakalarndan ok, onda etki gsterdi. Mesel o, Endls'de yaygn olmad halde afi Mezhebini seiyor, sonra da Zahiriye Mezhebini benimsiyor, hlbuki bu mezheb Endls'e
MLEL VE N HAL
177
inankltrmitoloji
yabancyd, hkm yoktu. 15- Kitaplar da Bir Nevi stad Saylr: bn Hazm'm a, Endls'de gerekten bir ilim a olmutur. Endls'de hkim olan Emev Hanedan, douda hkim olan amca oullar Abbasiler ile yarmaya baladlar. Meclisleri ulema ile dolup tat, ktphanelerini kitaplarla sslediler. bn Hazm, bu kitaplar grp faydaland. Nefht-Tb unu yazar: "Eb Muhammed bn Hazm dedi ki; Beni Mervan saraynda ktphane mdr bana yle haber verdi: Ktphanedeki kitaplarn adlarn kapsayan fihristlerinin says 44 olup her fihrist de 20 yapraktr. Bunlarda sadece divanlarn isimleri yazldr." Kitaplarn okluu sayesinde aratrc, grp ders alamad birok hocayla bulumu olur. nk kitaplar, o stadlarn ilimlerini tescil etmi, onlarla btn nesillere hitap etmi olur. Bu itibarla derslerini vermi saylrlar. Bu bakmdan, incelediimiz limin hangi hocann daha ok tesirinde kaldn kestirmek gtr, meer ki o, hangi limin veya hangi kitabn onun dncesi zerinde daha fazla etkisi olduunu sylemi ola. nk onun bir ok stadlar var, bilinenler bilinmeyenlerden daha fazla, zkrolunanlar, olunmayanlardan daha az, birbirine fikirce benzeyenler de var. bn Hazm zamannda kitaplar bu kadar ok olunca, aratrmac incelemesini yaparken, o zaman hkim olan dnceleri tanmak gerekir. Yine 0 zaman tedvin edilmi olan ilimleri, muhtelif ilimlere dair yazlm kitaplan, ders okuduu hocalar gibi, hangi kitabn daha ok etkisinde kald da bilinmelidir. 16- Endls'de Kargaalklar ve ibn Hazm'n Siyasetten lme Dnmesi: bn Hazm'n yaad a, siyasi alkantlar adr. Bir devletin kp son bulduu, dier devletin kurulduu bir adr. nsanlar bu arada kargaalk iinde, akn halde! Batakiler yetiiyor ve
MLEL VE N HAL
178
inan kltrmitoloji
deiiyor. Teb'a ve ahali emirlerin ekimeleri arasnda eziliyor. bn Hazm, Endls'de Emevile-rin son gnlerinde yaad. Emevi Devleti'nin yklp yerine Ebu Mansur mr'n getiini grd. Sonra yine idareyi Emeviler aldysa da, az sonra yine idare ellerinden kt ve bunlarn hepsi bir asrda oldu. Gerekte Endls halk, bu siyasi ekimelerden uzak durdu, Doudaki gibi onlar siyasete ve siyasilere karmazlard. Douda halk, siyasi alkantlara karrd ve o atein iinde kavrulurdu. Endls halk siyasetten uzak kald, karmad, atete de kavrulmad. Ancak emirler, hkimler arasnda kavga ok iddetlenince, bundan onlar da zarar grd. lk nce Emevilerin dman olan Berberiler saldrd, daha sonra Mslmanlara kar pusuda bekleyen dman, Hristiyanlar saldrd ve para para yuttu. Dnyann gerek sahibi yce Allah'tr. bn Hazm, siyasete karan bir ailedendi, kendisi ve babas siyasetin iinde idiler. Babas vezirdi, ondan sonra o da vezir oldu. Banda idarenin ac-tatl yanlarn tatt. Sonralar ise, gnleri hep ac geti. Onun iin sonradan siyaseti brakp kendini ilme verdi. Bylece ilim lemine zengin bir fikir hazinesi brakt, onun ad, siyaset ve siyasi otorite sayesinde deil, ilim otoritesi olarak lmezler arasnda anlr. Zira ruha ait olan bakidir, maddeyle ilgili olansa fnidir. Sabun kp gibi erir gider. Allah'n inayetiyle ileride bunlar anlatmaya alacaz. 17- Muhaliflerine Kar Neden Sert Davrand? Tabii evrenin, insan fikrinin olumasnda ve yneltmesinde etkisi olduuna gre, bn Hazm'n yaad Endls'e bakmak gerekir: Alemlerin Rabbinin, bakanlar iin ssledii gzel manzaral irin dalar, geni yeil baheler, bereketli vadiler, yeil ayrlar diyar, gerekten cennet gibi; slm'n iek demeti halinde. Orada herey gzel; yeillikler arasnda akan berrak rmaklar, dalarda kaynayan gr sular, yeil vadiler... Bunlarn hepsinin kiinin zerinde etkisi vardr, ona berrak fikir, ince duygu, tatl ve gzel zevk verir. Bunlarn hepsi bn
MLEL VE N HAL
179
inankltrmitoloji
Hazm'da aka grlr. O yle bir edip yazardr ki, ftratta, tabiatta, varlkta ve insanda her gzel ey onu adeta bylemitir. Bu, onun kvrak slbunda, gzel ifadesinde ve tatl tasvirlerinde grlmektedir. Bununla beraber bakyoruz ki o, sert ifadeli bir fakihtir, karsndakilere aman vermez. Yukarda dediimiz gibi adeta o, ilmi bilen, fakat ilim siyasetini bilmeyen bir limdir. Bundan dolay, bu byk limin hayat, o Endls cennetinde huzur iinde gemedi. Siyasette hkim olan bu vezir, en iddetli ezalara, cefalara urad, srgn edildi, hapse atld. Hayatnn genlik yllarnda nimetler iinde yzd, sonra hayatnn yarsn bask ve takip altnda, cehennem azab iinde geirdi. Serveti az deildi, her ne kadar takibe urad zaman ounu kaybettiyse de, elinde kalanlar ona yetiyordu. Yukarda getii zere, ona en ok dmanlk besleyen ve onun aleyhinde tahrikte bulunanlar, ulema idi. Onun Zahiriye Mezhebinde olmasn reddediyorlar, Malikilere kar kmasn ho grmyorlard. Onlara cevap vermeye balaynca, sert bir dille onlar oka hrpalad, o ne kadar sert ve yaralayc bir dil kullandysa, onlarn da ona kar tutumlar daha sert ve daha sivri oldu. Bu yzden, bu ince duygulu ve temiz vicdanl zarif edibi, muhaliflerine kar ok sert ifadeli gryoruz. nk onlar, iddette ve dmanlkta onu getiler, daha nce onlar balattlar! Bunlarn hepsini yeri gelince greceiz. 18- Dier mamlarn Biyografilerine Gre Elinizdeki Eserin zellii: Burada eserin anahatlarn yle bir kubak da olsa, ksaca anlatmaya altk, t ki okuyucu, bizim metodumuzu anlayarak bu dikkatli aratrc, kuvvetli mcadeleci ve edip yazar, lim, fakih imam hakkndaki incelememizde hangi yolu tutacamz bilsin. Bu tutumu gerei gibi, gerekletirmek zor olmakla beraber, daha nce yazdmz imamlara dair kitaplarda bulunmayan baz bahisleri de buna ilave etmek gerekir. Zira onun edebiyattaki
MLEL VE N HAL
180
inan kltrmitoloji
san'at ynne, slbuna temas etmeden bu eseri yazmamz doru olmaz. Bu, her ne kadar fukahann ii deilse de, onun biyografisini yazan, onun hayatm anlatan, muhtelif sahalardaki tutumunu belirten bir kiinin, bunlar ihmal etmesi, Tavku'l-Hamme yazarnn bu ynne deinmemesi doru olmaz. phesiz ki, bu ksaca olacak, yle bir kubak gz gezdireceiz ve eserin asl maksadndan ayrlmayacaz. nk eserin asl amac, fakih lim, byk slm bilgini bn Hazm' anlatmaktr. Yce Mevla'dan bize glkleri kolaylatrmasn, iimizde bize baarlar ihsan buyurmasn, niyaz ederiz.
MLEL VE N HAL
181
inankltrmitoloji
MLEL VE NHAL
YAYIN LKELER
1. Milel ve Nihal, ylda kez, drder aylk dnemler halinde yaymlanan bilimsel hakemli bir yayn organdr. 2. Dergiye gnderilecek yazlar milelnihal@gmail.com; cebatuk@hotmail.com ve sgunduz@istanbul.edu.tr mail adreslerinden birisine maille gnderilmelidir. 3. Milel ve Nihal her yl Ocak, Mays ve Eyll aylarnda yaynlanr. Dnemler: 1. Ocak Nisan; 2. Mays Austos; 3. Eyll Aralk eklindedir. 4. Milel ve Nihalin yayn dili Trke ve ngilizcedir. 5. Milel ve Nihalde telif makalelerin yan sra eviri, sadeletirme, edisyon kritik ve kitap deerlendirmesi almalar yaymlanr. 6. Milel ve Nihalde yaymlanmak zere gnderilen telif makaleler, Yayn Kurulu tarafndan incelendikten sonra konunun uzman en az iki hakeme gnderilir ve her iki hakemden de olumlu rapor gelmesi halinde yaymlanr. 7. Hakemlerden biri olumsuz gr belirttii takdirde makalenin yaymlanp yaymlanmamasna Yayn Kurulu karar verir. 8. Hakemlerden biri veya her ikisi, dzeltmelerden sonra yaymlanabilir gr belirtirse, gerekli dzeltmelerin yaplmas iin makale yazara iade edilir. Dzeltme yapldktan sonra hakemlerin uyarlarnn dikkate alnp alnmad Yayn Kurulu tarafndan deerlendirilir. 9. eviri ve sadeletirme yazlarnda gnderiye metinlerin orijinallerinin bir kopyas da taranarak (bilgisayar ortamna aktarlmak suretiyle) eklenmelidir. 10. Kitap deerlendirme yazlarnn yaynna yayn kurulu karar verir. 11. Yazar/yazarlar gnderdii metne, balca yaynlarn da ieren bir akademik zgemi de eklemelidir. 12. Dergiye gnderilen yazlar yaymlanmasa bile geri gnderilmeyecektir. Sadece hakem raporlar yazara gnderilerek karar bildirilecektir. 13. Yaymlanmasna karar verilen yazlara; ngilizce balk, 50-200 kelime arasnda ngilizce ve Trke zet yazar tarafndan eklenir. 14. Milel ve Nihalde yaynlanan yazlarn dil, slup ve ierik asndan yasal ve hukuki sorumluluu yazara aittir. 15. Yaynna karar verilen makaleler ncelikle matbu olarak baslacaktr. Her yeni say ktnda bir nceki saynn tm makaleleri PDF olarak http://www.milelvenihal.org ve http://www.dinlertarihi.com sitelerinde yaynlanacaktr. 16. Aada aklanan yazm ilkelerine ve biimlendirmeye uyulmadan dergiye ulatrlan yazlar, hakeme gnderilmeden nce dzeltilmesi iin yazara iade edilir.
MLEL VE NHAL
YAZIM LKELER
1. Yazlar, PC Microsoft Office Word (Word 97 veya daha ileri bir versiyonu) programnda yazlmal veya bu programa uyarlanarak gnderilmelidir. Metin sonuna bibliyografya eklenmelidir. Gnderilen yazlarn ekleriyle birlikte toplam 30 sayfay ya da 7.000 kelimeyi (kitap tantm ve tenkit yazlar ile akademik ierikli ksa notlarn ise 1500 kelimeyi) amamas gerekir. 2. Sayfa dzeni: A4 boyutunda olmaldr. Kenar boluklar soldan 3,5 cm, sadan 3 cm, stten 3,5 cm ve alttan 3 cm eklinde ayarlanmaldr. 3. Biim: Metin ksm Times New Roman yaz tipi, 12 puntoyla, balklar bold olarak; metnin tamam 1,5 satr aralkla, dipnotlar ise tek satr aralkla ve 10 punto ile yazlmaldr. 4. Yazarlar, makalelerinde Chicago ve APA dipnot gsterme sisteminden birisini kullanabilirler. Chicago dipnot gsterme sistemiyle yazlan makalelerin tm dipnotlar metin sonunda yer almaldr. APA sistemini kullanan yazarlar ise dipnotlarda kullanlan referanslarla ilgili tam bilgileri (yani yazar, almann bal, basm yeri, yaynevi ve basm yl gibi) metnin sonunda kaynaka olarak vermelidirler. Chicago sistemindeki dipnotlarda aada belirtilen kaynak gsterme usullerine uyulmas gerekir: 4.1. Kitap: Yazar ad soyad, eser ad (italik), eviri ise evirenin ad (ev.:), tahkikli ise (tahk.:), sadeletirme ise (sad.:), edisyon ise (ed.: veya haz.:), yaynevi, bask yeri ve tarihi (rnek, stanbul 2004), cildi (rnek; c. IV), sayfas (s.), sayfadan sayfaya (ss.); Yazma eser ise, Yazar ad, eser ad (italik), Ktphanesi, numaras (no:), varak numaras (rnek, vr. 10b). Hadis eserlerinde varsa hadis numaras belirtilmelidir. 4.2. Makale; Yazar ad soyad, makale ad (trnak iinde), dergi veya eser ad (italik), eviri ise evirenin ad (ev.:), yaynevi, bask yeri ve tarihi, cildi (rnek; c. IV), sreli yayn ise (rnek; say: 3), sayfas (s.). 4.3. Baslm sempozyum bildirileri ve ansiklopedi maddeleri, makalenin referans verili dzeniyle ayn olmaldr. 4.4. Dipnotlarda ikinci defa gsterilen ayn kaynaklar iin; sadece yazarn soyad veya mehur ad, eserin ksa ad, cilt ve sayfa numaras yazlr. 4.5. Arapa eser isimlerinde, birinci kelimenin ve zel isimlerin ba harfleri byk, dierleri kk harflerle yazlmaldr. Farsa, ngilizce, vb. dier yabanc dillerdeki ve Osmanl Trkesi ile yazlan eser adlarnn her kelimesinin ba harfleri byk olmaldr. 4.6. Ayetler sure ad, sure no / ayet no srasna gre verilmeli (rnek, el-Bakara, 2/10). 4.7. Dergimizde kullanlan baz genel ksaltmalar: baknz (bk.), karlatrnz (kr.), ad geen eser (age), Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), MEB slm Ansiklopedisi (A), Ktphane (Ktp.), numara (no:), lm (.), tarihsiz (ts.), aleyhis-selam (s). 5. Yazlarda kullanlan izimler, grafikler, resimler ve benzeri malzeme JPEG ya da GIF formatnda olmaldr. Grsel malzeme ve ekler mail yoluyla ayriyeten ulatrlmal gerektiinde ayr bir dosya halinde CD vb bir veri depolama malzemesinin iinde teslim edilmelidir.

MilelveNihal c6 s3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MilelveNihal c6 s3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

journal for studies of belief, culture and mythology

inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

volume: 6 number: 3 Sep. - Dec.09

cilt: 6 say : 3 Ey ll - Ar alk09

Cilt/Volume: 6 Say/Number: 3 Eyll Aralk / September December 2009

Danma Kurulu/Advisory Board*

Bask / Publication Ladin Ofset - stanbul, Aralk 2010

Makaleler 11-26 27-40 41-79 81-95 97-123 125-144 145-151

Kitap Tantm ve Tenkitler

Milel ve Nihal Geleneinden

Farkllk Medeniyeti / Medeniyetin Farkll/ bn Hazm

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

bn-i Hazmn Dnce Dnyasnda Hadis

Hadith Within Intellectual System of Ibn Hazm

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Hukuk Teorisinde Literalist/Lafzc Yorum Gelenei: bn Hazm Zhirilii

Tradition of Literalist Interpretation in Legal Theory: Zahirite Theory of Ibn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm Genel Bir Bak

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Bk. . Grbzer, bn Hazm: Dinler Tarihi, DA, c. 20 (stanbul 1999), s. 56-57.

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

halde64, bir fikir vermesi bakmndan bu kadarnn yeterli olaca dnlmtr.

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

el-Fasl, c. 2, s. 110-111. Bk. el-Fasl, c. 4, s. 178-227. Bk. el-Fasl, c. 3, s. 247-248.

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Bk. el-Fasl, c. 1, s. 187-203. Hitti, age, s. 886. el-Fasl, c. 1, s. 117.

el-Fasl, c. 1, s. 2. Bk. e-ehristn, age, c. 1, s. 16.

Dinler Tarihisi Olarak bn Hazm

Ibn Hazm as a Historian of Religions: A General View

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

bn Hazma Gre Ehl-i Snnet Kavramnn erii

The Content of the Notion Ahl al-Sunna According to Ibn Hazm

bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri

bn Hazma Gre Hristiyan Mezhepleri

bn Hazm, el-Fsal, 1/224. bn Hazm, el-Fsal, 1/251