TOPLUM SZLMSi

YADA
SiYAS H iK
De Yy
Devin Klasik: 1
Ktm ia:
Du Contt Social; ou Princpes du Droit Poltique.
evde tmel a metle
Union Genera/e d'Editions [10/18], Paris, 1963
Atena, 1998 (Elektronik tam metin, Pierre Perroud)
Atena, 2001 (Elekronik tam metin, Pierre Cohen-Bacrie)
Not aa
Henri Guillemin, P. Perroud, P. Co hen-Bacrie
Tii:
M. Tahsin YAIM
Yy Hly
Hakan Tanttran
Ka Ta
Mahir Duman
B v Cit:
Drt Nokta Matbaas
Tel: O 212 516 79 10 Fa: O 212 516 79 09
Devin Yaynlan 2004
Bid B:
Austos 2004
d Ba:
Aralk 2004
Cemal Nadir Sk. Aam Han. No: 13/107 Caalolu 1 stanbul
Tel: O 212 522 36 31 - Fa: O 212 522 36 32
e-mail: devinyayinlari@yahoo.com
ISBN 975-6472-05-7
Jea-Jaques ROUSSEU
TOPLUM SZLEMESi
YADA
SA HK iLKLER
Trkesi
M. Tai YAI
DE9iN
. j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
- [oederis :quas
dicamus leges*
Verus, .neis
X. Ktap, 321. dize
"Eitliki (adaletli) bir uzlamann kurallarn koyalm ... " Kral Latinus'un,
kentini kuatmaka olan Truvalllara kar izlenecek politikaya ilikn syle
vinden . . .
Bu kt ok Ktap boynca (*) yldz iaretiyle dlm notlar bu
kitabn evirmenine, numaral dipnotlar ise yazarn kendisine aittir.
iiE
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) /8
Toplum Szlemesi ve Rousseau 1 12
SuU/15
Bic
K
t
I. Blm: Birinci Kitabn Konusu 1 19
II. Blm: lk Toplurlara Dair 1 21
III. Blm: Gl Olann Hakllna Dair 1 25
I. Blm: Klelie Dair 1 27
V. Blm: Hep Bir lk Uzlamaya Dnme Zorunuluuna Dair 1 33
VI. Blm: Toplumsal Szlemeye Dair 1 35
VII. Blm: Egemen Varla Dair 1 39
VIII. Blm: Toplum Haline Dair 1 43
I Blm: Mlkiyet Hakkna Dair 1 457
c
K
tp
I. Blm: Egemenliin Bakasna Geemeyeceine Dair 1 53
IL Blm: Egemenliin Blnmezliine Dair 1 55
III. Blm: Genel radenin Yanlp Yanlmayacana Dair 1 59
I. Blm: Egemen Gcn Snrlarna Dair 1 61
V Blm: lm Kalm Hakna Dair 1 67
VI. Blm: Yasaya Dair 1 71
VII. Blm: Yasa Yapcya Dair 1 75
VIII. Blm: Halka Dair 1 81
I Blm: Devam 1 85
X Blm: Devam 1 89
X. Blm: Farkl Yasama Sistemlerine Dair 1 93
_ XI. Blm: Yasalarn Blmlenmesi 1 97
c
K
t
I. Blm: Genel Olarak Hkmete Dair 1 103
I. Blm: Farkl Hkmet Biimlerinin Temel lkesine Dair 1 109
III. Blm: Hkmet Biimlerine Dair /113
N. Blm: Demokrasiye Dair 1 115
V. Blm: Aristokasiye Dair 1 119
V Blm: Monariye Dair 1 123
VII. Blm: Karma Hkmetlere Dair 1 131
VIII. Blm: Her Ynetim Biiminin Her lkeye Gitmeyecei
ne Dair 1 133
I Blm: yi Ynetimin Belirtilerine Dair 1 139
X Blm: Hkmetin Ktye Kullanlmas ve Bozulmaya Yz
Tutmas 1 143
X. Blm: Politik Btnn Yok Oluu 1 147
XI. Blm: Egemen Gcn Nasl Ayakta Duracana Dair 1 149
XII. Blm: Devam/ 151
X. Blm: Devam/ 153
X. Blm: Milletvekilleri ya da Temsilcilere Dair 1 155
XI. Blm: Hkmet Kurumunun Asla Bir Szleme Olmad
na Dair 1 159
XI. Blm: Hkmetin Kurulumuna Dair 1 161
XIII. Blm: Hkmetin Zorla Ele Geirilmesini nleyen Yol
lar 1 163
Ddc
K
tp
I. Blm: Genel radenin Yklmazlna Dair 1 169
II. Blm: Oylara Dair 1 173
III. Blm: Seimlere Dair 1 177
N. Blm: Roma'nn Comitia'lar 1 181
V Blm: Tribunuslua Dair 1 193
VI. Blm: Diktatrle Dair 1 197
VII. Blm: Censorlua Dair 1 201
VIII. Blm: Toplumsal Dine Dair 1 205
I Blm: Sonu 1 219
Jea-Jaues Rousseu (1712178)
Siyaset, toplumsal zgrlk, hakar, eitim ve din stne
gelitirdii dncelerle tannan svire doumlu Fransz
filozof denemeci, mzikbilimci ve romanc Rousseau,
Cenevre'de dou, byk lde kendini etmi, gen
yatayken Fransa 'a gderek yaam boyunca Paris ile taralar
arasnda oradan oraya dolamtr.
Rousseau ailesi din savalar zamannda Fransa'dan
kam ve Jean-acques Rousseau'nun doduu 28 Temmuz
1712 tarihinde yzyldan daha uzun bir sredir Cenova 'da
yayordu.
Annesi doumu srasnda ld. Babas bir saat tamircisiy
di ama ]ean-acques Rousseau 'a daha okula balamadan
okumay retti. Yakak on yandayken babasnn kart
bir kvgann ardndan Cenova 'dan ayrlmak zorunda kldlar.
Rousseau amcann yanna verildi ve ilk eitimini onun
yannda Boissy papzndan ald.
On yana geldiinde Rousseau temel eitimini bitir
mi ve bir rak olarak nce bir noterin ve bu baarsz olun
ca da bir oymaemn yanna verilmiti. 1728 ylnda ustasn
terk etti, kasabadan ayrld ve tirafar'nn ilk alt kitabnda
yazm olduu maceralarna atld. Yrdm iin bavurduu
Savoy' un Katalik rabibi ona yapt hayrlara tannan
Madame de Warens'e gitmesini nerdi. Madame de
Warens'n yardmyla Turin'e giderek orada ona yemek ve
barnak salayan bir manastr evinde kald ve dokuz gn
boyunca Ktalik inan zerine etim grd. Daha sonralar
kendisinin Protestanl terk ediinin "znde bir haydudun
edimi" olduunu belirtse de, Rousseau 1754 ylna kdar ken
dini bir Ktalik olarak grmey srdrd. Ksa bir dnem
uak olarak alt. Ardndan bir sre nce kendisine yardm
etmi olan Madame de Warens'e ak oldu ve on yl birlikte
yaadlar. Bu sre ierisinde Rousseau bir i sahibi olabilmek
8
n eitli giriimlerde bulundu. Bir sre St. Lazare'in
papazlaryla alt. Sonra, kendisinin mzie daha uygun
olduunu dnerek ktedralin koro efnden dersler ald;
mzik birok kez biricik geim kayna oldu.
- Madame de Warens ile ayrlmasnn ardndan Lyonlu bir
aristokrat ailesinin yannda retmenlk konumunu kabul
etti. Ksa bir zaman dilimi ierisinde bu ii yapamayacan
anlad ve 1741'de Paris'e gitti.
Rousseau'un Paris'te yerleme abalar, mzik notalar
zerindek almalara balyd ve bu ile geinmeyi hesaply
ordu. almalarn Bilimler Akdemisi'ne sundu ancak ilgi
grmedi. Geliri olmad iin daha fzla bakentte klarad
ve sonunda Paris'te kal srasnda tant kentin ileri gelen
ailelerinden birinin araclyla elde ettii Venedik'teki
Fransz Konsolosu'nun yannda sekreterlik iini kabul
etmekten baka seenei kalmad. 1745'te kente geri
dndnde geinmek iin nota elemleme iini tekrar
denedi, ayrca edebiyat evrelerinin oluturduu topluluklara
zel bir ilgi gsterdi ve Diderot araclyla Encyclopedie'e
mzik konusunda ktkda bulundu. o sralarda yazd opera
Les Muses galantes, ona belli bir tannmlk salad. Therese
le Vasseur adndaki "sradan" ve eitimsiz bir hizmeti kzy
la birlikte yaamaya balad. Yaam boyunca onunla birlikte
kld, kendi anlatrma gre Therese ona tm de doduktan
sonra hastaneye braklan be ocuk dourdu.
1750 ylnda Dion Akademisi'nin "Bilim ile sanatta
yaanan gelimeler, ahlak yaamnda yansmasn bulmu
mudur?" konulu deneme yarmas iin yazd ve dl de
kzand "Bilimler ile Sanatlar stne Konuma" balk
almasnda sonrak yaptlarndakilere gre ok daha arpc
ama bir o kadar da yzeysel dnceler ortaya koyduu
gzlenen Rousseau, bu yaptnda ne bilimsel bilginin
artnn ne de sanatlarn mkemmel yaptlar yaratmasnn
9
tek bana gerek birey temelinde gerekse bir btn olarak
toplum temelinde ahlakal bir iyileme salamayacan ileri
srmektedir. Tam tersine bu tr st dzey bir kltrel
yaplanmann toplumun varolan konumu dnldnde
fzlasyla lk ve gerekiz kacann altn zellikle izen
Rousseau, ancak ok az saydaki dini dnrn
dnceleriyle insanln ilerleyebileceni savunmaktadr.
Burada kzand dl ona yazn evrelerinde hatr saylr bir
n kzandrd. Maliye Baknl ona ok kazanl bir i verdi,
bak bir operas saraya sunuldu ve eline bir kraliyet maa
elde etme frsat gemesine krn geri evirdi. 1753 ylnda
yazd "Fransz Mzii stne Mektup" balkl yazsnda
Fransz mziini eletren Rousseau, tekdze, kba saba ve
renksiz bulduu Fransz mzinin btn olumsuz zellik
lerinin kynan Fransz konuma dili olarak grmekteydi.
1755 ile 17 60 ylar arasn da yazmaya balad ama bir trl
tamamlayamad "Dillerin Kkeni stne" balkl den
emesinde Rousseau, Fransz dilinin ''ardm isteme" ya da
''ardm ars" ile "tek insanlar denetleme" nlemleri
dorultusunda biimlenmi olduunu ileri srmektedir,
Fransz dilnin ttsz tuzsuzluunun, hatta ar aklnn da
balca nedeninin bu znitelikler olduunu belirtmektedir.
Ayrca Rousseau, scak gney ikimlerinin hkm srd
lkelerin dilerinin sevgi ve tutkuyla dolu aksanlarnn dili
her zaman renki kldna ve bunun en belirgin renin
"talyan Operas "nda grlebileceine dikkat ekerek,
toplumsal ve siyasal stemierin mzik dilini dahi derinden
etkiledii saptamasnda bulunmaktadr. Sz buradan etkili
bir devlet ynetiminin keskin, sert ve etkileyici bir syleyii
olmas gerektii noktasna tayan Rousseau, bir bak "den
eme"sinde btn dikkatini devlet ynetiminin ya da
hkmetin kkeni ile ilevi konusuna evirmektedir.
Diderot ondan politik zerine bir makale stedi ve ilkin
10
1755'te Encyclopedie'de kan Politik Ekonomi zerine
Sylem'i yazd. Ayn yl yine Dijon Akdemi yarmas iin
yazlm olan Eitsizliin Kkeni zerine Sylem'i yaym
/ad.
1756'da Paris yaknlarnda taraya ekildi. Burada La
Nouvelle Heloise' yazd ve Diderot ile Madame d'pinay'n
sevglisi Frederick Melchior Grimm ile belrsiz ve ac bir kv
gya krt. 1758'de Montlouis'e yerleti ve her iksi de
1762'de yaymlanan "Emi/e, Eitim zerine" ve "Toplum
Szlemesi"ni orada yazd.
Rousseau'nun Didert ve Grimm ile kvgs btn ansik
lopedicilerle olan ilikisini tatszlatrd. Onlar ayrca
D'lembert ve Voltaire'e tiyatr temsillerini savunmalar
nedeniyle yapt saldryla daha da kzdrd. Politik ve din
zerine grleriyle Fransz yetkllerinin dmanlkarn
kazand. Emile ortaya kndan ksa bir sre sonra Fransz
parlamentosu tarafndan knand ve Rousseau srgne git
mezse kendisinin tutukanacan rendi. Srgnn ilk yl
lar o yllarda Prusya'a ait olan Neuchatel'de geti. Onu
knayanlarla ekimeli yazlar srekli olarak onu kmu tart
malarna srkledi ve sonunda bir kez daha kamak zorunda
kald. lk nce Bere blgesine gitti, ama burada da onu ayn
yazg bekliyordu. En sonunda 1766 ylnda Hume'un
arsn kabul ederek onunla ngiltere'e gitti. ngiltere'de
dnemin nemli ahsiyetlere tant ve Kal ona belli bir
gelir balad. Ama daha sonra Hume ile bozutu ve 1767' da
bundan byle orada rahatsz edilmeyeceini rendii
Fransa'a geri dnd. 1770'te Paris'e yerleti, eskden yapt
gibi nota elemleme iine yeniden balad ve "tirafar" bu
arada bitirdi. Ancak bu yllarda kendini gizli dmanlarnn
olduu kukusundan kurtaramad. Bu kuku Diderot ile kav
gasndan beri yakasm brakmamt. 2 Temmuz 1778'de inti
har sylentilerine neden olan koular altnda aniden ld.
1 1
Toplum Szlemesi v Rousseu
Rousseau, "Toplum Szlemesi'ne bir toplum iinde bir
araya gelmemizi zorunlu klann birey olarak kendi
kencimize yetmeyiimiz olduu saptamasnda bglunarak
bamaktadr. Ancak toplum iinde bir araya geldimiz
vakit, yaammz srdrmek pahasna boyunduruk altna
girmeyi doal olarak istememekteyizdir. zgrlk bu
anlamda insann doas gerei sahip olduu bir grekinimi,
insan olmann en nemli gstergesidir. Rousseau, zgrlk
olmadan salt yayor olmann gerek anlamda bir insan
yaamn ifde etmediini dnmektedir. Bu noktada
Rousseau, insanlarn zgrlk temelnde bir araya gelmeleri
ni, btn kiilerin bir araya gelmesi adna egemenlik
yapsnn meydana getirilmesi durumunu, ''nel talep" diye
adlandrmaktadr.
Genel talep kvramnda Rousseau, insann doas gerei
bencil olduu ve kendi toplumsal aidiyetinin krlarn
savunmak adna "tekileri" tahakm altna alacak derecede
baskc bir yarad/ tadnn bilincinde olduu iin,
herkesin iyilini gzeten bir anlaya itenlike balln
salk bir toplumsal yaplannay olanak klacak gnel
iyinin oluturulabilme ba koulu olduunu savunmaktadr.
Nitekim bu ok nemli koul 'ikinci Ktap"n da ana
gvdesini oluturur. Rousseau genel iyinin oluturula
bilmesinin yeter koularn inceledi "kinci Ktap"ta, zel
likle gereki olduunu dnd, insanlan kendi bencil ilgi
ve krarna kr btn bir toplumun iyiliini dnmeye
zendirecek, bunun kendileri iin daha byk yararar getire
cei inancn a/ayacak yan kutsal bir yneticinin karizmas
tasarmna bavurmaktadr.
Toplum Szlemesi'in hkmetin roln ve grevlerini
inceleyen "nc Ktap"nda Rousseau, ounluk ynetici
lerin toplumun ilgi ve krarn gzetecek yerde kendi zel
12
ilg
ve krlar uyarnca hareket ettikleri gerenden yola
kmaktdr. Nitekim bu geree bal olarak Rousseau,
hkmet ilevlerinin batan sona halkn yargsnn egemen
lii
altnda yrtlecek biimde dzenlenmesi gerektiini
ileri srmektedir. Kukusuz bu yaplrken hkmetin frkl
devletlerin frk koullarna (byklk, nfus, coafa gibi)
uygun g ve yetkler/e donatlmasna ay bir zen gster
ilmek zorundadr. Bu balamda Rousseau'un demokratik
ynetime kr zel bir yaknlk duymamas nemli bir nok
tadr. Bunun ana nedeni anayasa ile egemen yapy
Rousseau'un iki ayr konu olarak dnmesine balanabilir.
'rdnc Ktap"t Rousseau' nun, kitabn kpsam gz
nnde bulundurulduunda olduka uzun saylabilecek bir
biimde Roma Devleti'ni tartmas sz konusudur.
Rousseau burada Roma'ya bir yandan alabildiine fc bir
devlet knn modeli olarak yaklarken, br yandan
tnrsal onaylar ile sivil yasalar bir araya gtiren, tanrsal
yasalar sivil yasalara uymaya aran, btn ulusun genel
iyiliine halkn balln pektirecek bir olanak olarak "sivil
din" tsarmn trtmaktadr.
13
SU
Bu kk inceleme, epey zaman nce, gcm kuvetimi
lp
. bimeden yazmaya baladm, ancak ne zamandr bir
kenara braklm daha geni lekli bir yapttan
-
alnmtr.
Evelce yazdklarm arasndan ekip kartlabilecek eitli
blmler iinde bu okuyacanz, en kapsaml, en ok halka
sunulmaya deer alandr. Geri kalanna gelince, zaten ok
tandr ortada yok.
1 5
Toplum Szlemesi
BC KT A
Burada, insanlan olduklan gibi, yasalar da olabilecekleri
gibi ele alarak, toplumsal dzen iinde meru ve gvenli bir
ynetim kural bulunup bulunamayacan aratracam. Bu
aratrmada, adaletle fayda birbirinden ayr dmesin diye,
hukukun izin verdiiyle kann emrettiini hep uzlatrmaya
alacam.
Konumun nemini kantlamakszn sze giriyorum. Ba
na, "hkmdar ya da yasa koyucu musun ki Politika hakkn
da yazyorsun?" diye soracaklar. yle yantlayacam: Ben ne
hkmdann ne de yasa koyucu; zaten byle olduu iindir
ki Politika hakknda yazyorum. Hkmdar ya da yasa koyu
cu olsaydm, yaplmas gerekeni syleyerek vakit yitirmez
dm: ya yapar ya da susardm.
zgr bir Devlet'in yurtta olarak doduum, egemen
gcn de bir paras olduuma gre, kamu ilerinde oyum un
etkisi ne denli az olursa olsun, oy verme hakkm bile bana bu
ileri renme grevini yklereye elverir. Ne zaman hk
met sistemlerini dnmeye kalksam, aratrmalarmda ken
di lkemin hkmet sistemini sevmek konusunda hep yeni
yeni nedenler bulmaktan mutluyum.
17
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Toplum Szlemesi
LKTA
LBL
BRC KTAI KONUSU
nsan zgr doar, oysa ki her yerde zinciriere vurulm
tur. Filanca kii kendini tekilerin efendisi sanr, fakat bu du
rum, onun dierlerinden daha fazla kle olmasn engelle
mez. Nasl olup da bir kii efendi, tekiler kle olmu? Bu
nu bilemem. Pella bunu meru klan nedir? Sanrm bu so
runun yantn bulacam.
Yalnz gc ve gcn dauraca sonucu gz nne ala
cak olsam yle derdim: Bir halk boyun emek zorunda kalr
da boyun eerse, doru davranm olur; boyunduruunu sil
kip atabilecek olur da atarsa daha da iyi eder; nk zgrl
, elinden hangi hakka dayanlarak alnmsa, o da onu ayn
hakka dayap.arak geri almaktadr; ya zgrln geri almak
iin hakl nedenleri vardr ya da zgrl elinden hakszca
alnmtr. Fakat toplumsal dzen btn haklara temel olan
kutsal bir haktr. Bununla birlikte hi mi hi doadan gelen
bir hak deildir bu; birtakm uzlalara dayanmaktadr. So
run, uzlalarn neler olduunu bilmektir. Fakat oraya gelme
den nce, biraz nce ileri srdklerimi kantlamalym.
19
Toplum Szlemesi
LKA
l BL
TOPLU DA
Tm toplumlarn en eskisi, ayrca doadan gelen, tek top
lum- ailedir. Aile toplumunda bile ocuklar ancak yaam!rn
koruma gereksinimi duyduklar srece babaya bal kalrlar.
Bu gereksinim ortadan kalkar kalkmaz sz konusu doal ba
da _zlr. Babalarna boyun emekten kurtulan ocuklar
da, ocuklarna bakma klfetinden kurtulan baba da hep bir
dn bamszlklarna kavuurlar. Yne birlikte yaamaya de
vam edecek olurlarsa, artk bu doadan kaynaklanan bir ey
deildir, istenlidir; ailenin bir btn olarak kalmas da gene
uzla sonucudur.
Bu herkesin sahip olduu ortak zgrlk insan doasnn
bir sonucudur. Bunun ilk yasas, kendi nefsini korumaktr;
insann ilk gsterdii zen, kendine gstermek zorunda ol
duu zendir; inan _kendini bilecek aa gelir gelmez, nefsi-
.. =
ni k<llmaya ya_rayan_aralar zerinde biricik sz sahibi ken-
disi olacandan kcndi kendisinin efendisi de olmu olur.
yleyse aile, politik toplumlarn ilk rneidir denilebilir;
politik toplumlarda ef babann yerini, halk da ocuklarn ye
rini alr; hepsi de eit ve zgr doduklarndan, zgrlkle
rinden ancak karlar uruna vazgeerler. u farkla ki, ailede
babann ocuklarna olan svgisi onlara gsterdii zenin kar
lyken, Devlet'te ise, efin kendi halkna kar beslemedi-
21
Jean-Jacques Rousseau
i sevginin yerini hkmetmek, emen olmak zevki tutar.
Grotius, insanda her trl egemenliin ynetilenler yara
rna kurulmu olduunu yadsr: rnek olarak da klelii ve
rir. Onun srekli bavurduu mantk yrtme tarz hukuku
hep olgular zerine ina etmektir.1 Grotius'unkinden daha
makul bir yntem uygulanabilir, ancak Tiranlar iin bundan
elverilisi bulunamaz.
leyse, Grotius'a gre insanlk m yz kadar adamn ma
ldr, yoksa bu yz kadar adam m insanln maldr, doru
su buras kukuludur; kendisi, kitabnn bandan sonuna
dek, ilk grten yana grnyor: Bobbes'un da dncesi
budur. Bu gre gre insan trii birtakm hayvan srleri
ne blnmtr; srterin her birinin banda onuyutak i
in koruyan bir ef vardr.
oban, nasl srsne oranla stn bir yaradla sahipse,
insan srlerinin obanlar olan efleri de halklarndan, uy
ruklarndan. stn bir yaradltadrlar. Philon'un dediine
gre, mparator Caligula byle bir mantk yrtyordu: Bu
benzetmeden yola karak krallarn Tanr, halklarn da hay
vanlar olduu sonucuna varyordu. Philonius'un aktardna
gre, Caligula'nn mant Hobbes ve Grotius'unkiyle ayn
kapya kar. Aristotele,; de, bunlarn hepsinden nce insanla
rn doalar gerei hitir zaman eit olmadklarn, kimileri-
'
nin klelik, kimilerinin ise hkmetmek, egemen olmak iin'
dnyaya geldiklerini sylemiti.*
Aristoteles haklyd, ancak sonucu neden olarak alyordu.
Klelik iinde dnyaya gelen her insan klelik iin doar, bu
"Kamu hukukuna ilikin derinlikli, bilgece aratrmalar ou kez eski suiis
timallerin birer tarihesi olmaktan teye gemez; bunlar inceleme zahmeti
ne katlanmaka ise bouna srar edilmitir." (Marquis d'rgenson trafindan
kleme alnan, Fransa 'nn Komularyla likilerndeki krlar zerine El
yazmas nceleme, Amsterdam, Rey, 1872 basm). te Grotius'un yapt da
tarma budur.
* Aristoteles, Politik, I. Kitap V. Blm.
22
Toplum Szlemesi
kuku gtrmez. Kleler, vurulduklar zincirler iinde her
eyi yitirirler, hatta zincirlerinden kurtulmak isteini bile;
onlar, tpk Ulysses'in hayvaniara yarar yaamlarn seven
arkada! an gibi kleliklerini severler. yleyse doann gere
i olarak kleler varsa, doaya karn kleler var olrutur da
ondan. lk kleleri kle yapan kaba kuvvetse, kleliklerinin
srmesine neden olan da korkaklklar olmutur.
Daha ne Kral Adem'den, ne de ayn Saturnus'un ocukla-
rnn yapt gibi evreni aralarnda paylaan byk manar
kn -ki bunlar da kimilerince Saturnus'a benzetilmitir- ba
bas mparator Nuh'tan sz ettim. Umarm gsterdiim al
akgnlllk ho karlanr. nk [bir insan olarak] ben
de dorudan bu hkmdarlardan birinin, hatta belki de b
yk oulun soyundan geldiime gre, atalarmdan sahip ol
duum nvaniar kantlama yoluyla insan soyunun meru
kral olarak ortaya kmayacan kim bilir? Her ne olursa ol
sun, biricik sakini kald srece Robinson nasl adasnn h
kmdarysa, Adem'in de dnyann hkmdan olduu kuku
gtrmez; stelik bu imparatorluun en rahat yan, tahtnda
gvende olan hkmdarn korkup ekinecei ne isyan, ne sa
va, ne de suikast oluudur.
'Plutarkos'un, Hayanlarn Uslarn Kullanmasna Dairadl ksa inceleme
sine baknz.
23
Toplum Szlemesi
LKA
lBL
GL OL
HllGIA DA
Gl olan, gcn bir hak haline, boyun emeyiise bir
grev haline getirmedike, asla srekli
.
efendi olarak kalacak
kidar gl deildir. Glnn hakll ite buradan gelir;
bu hak grnte ne denli alayla karlansa da ilkesel olarak
gerekte temellenmi bir haktr: Ancak bu szck bize hi
1
a
klanmayacak mdr? G fziksel bir kudrettir; bunun do
uraca sonulardan ne gibi bir ahlakllk, ne gibi bir erde;
karlabilir hi bilmem. Gce boyun emek, bir isten ii de
il, bir gerekliliktir; en fazlas bir ihtiyat edimidir. Hangi'an
lamda bir dev olabilir?
Bir an iin bu szde hakk var sayalm. Ben derim k, bun
dan aklanmaz, anlamsz bir laf salatasndan baka bir ey
kmaz. nk hukuku yaratan gse, pedenle birlikte sonu
da deiir; kendinden bir ncekini alt etmeyi baaran g o
nun hakkna, hukukuna da sahip olur. Cezasz kalan itaatsiz
lik merulam demektir; madem k en gl olan daima
nakldlr, yleyse yaplacak ey gl olmann yolunu bul
maktr. yi gzel de, gcn ortadan kalkmasyla yok olan hak
kn ne kymeti kalr? Kii zorla boyun eecek olduktan sonra
grev nedeniyle boyun emeye gerek yoktur; boyun emeye
25
Jean-Jacques Rousseau
zorlanmadka boyun emeye de zorunlu deil demektir:
Grlyor k bu hak szc gce hibir ey katmamaktadr;
bunun hibir anlam da yoktur.
Btn glere boyun ein. Eer bu, "gce boyun ein"
demekse, nerilen yol doru, ancak gereksizdir; ben bunun
yerine hibir zaman ihlal edilemez derim. Her trl g
Tanr'dan gelir, kabul ediyorum; fakat her trl illet de
ondan gelir. Bu byledir diye doktor armak yasak m ol
mal? Ormann bir kesinden karma bir haydut kacak ol
sa, kesemi ancak zorlandm zaman m vermeliyim yoksa
hayduttan yakar syrmak elimde iken vicdanm byle bu
yurdu diye mi? nk eninde sonunda haydudun elindeki
silah da bir gtr.
yleyse kabul edelim k g hak yaratmaz, ancak meru
olan gce boyun eme zorunluluu vardr. Bylelikle dnp
dolap ilk soruma gelmi oluyorum.
26
Toplum Szlemesi
I. KTA
N. BL
KLELGE DAR
Hibir insann hemcinsi zerinde doal bir otoritesi ol
madna, g de hibir hak yaratmadna gre, insanlar ara
sndaki her trl meru otoritenin temeli olarak kala kala yal
- nz toplumsal uzlalar kalr.
Grotius, birey zgrln bakasna devredip bir efendi
nin klesi alabildiine gre, neden btn bir halk zgrl
n topluca devredip bir 'kraln uyruu olmasn, der. Burada
aklama gerektiren anlam belirsiz szckler var, ama biz
yalnzca zgrln devretmek szc zerinde duralm.
Devretmek, bir bakasna terk etmek ya da satmak demektir.
Oysa ki baka birine kle olan insan kendini, benliini ver
mez, en fazlas, geimini salamak iin kendini satar: Pekala
bir halk niin kendini satar? Kral, uyruundakiterin geimini
salamak bir yana, kendi geimini de onlarn srtndan salar,
stelik Rabelais'nin dediine gre bir kral yle azla da yetin
mez. yleyse uyruklar mallarn da birlikte vermek kouluy
la benliklerini, nefslerini de krala m terk ediyorlar? O halde
kendilerine koruyacak ne kalyor, onu anlamyorum.
Denilecek ki despot, uyruklarna toplum iinde dirlik d
zenlik salyor. yle olduunu kabul edelim; fakat despotun
hrs yznden girmek zorunda kaldklar savalar, doymak
bilmez tamah, nazrlarnn insanlara yapti eziyetler onlar
27
Jean-Jacques Rousseau
kendi aralarndaki anlamazlklardan daha ok ezer, perian
ederse, bu huzurdan, dirlik dzenlikten ne kazanlar olur?
stelik sefaletierinin nedenlerinden biri bu dirliin t kendi
siyse ne kazanm olurlar? nsan zindanda da skunet iinde
yaar: Ama bu kadar, orada kendini iyi hissetmesine, mutlu
olmasna yeter mi? Kylopslarn maarasnda hapsolan Yu
nanllar da, paralanp yutulma sralarn bekleirken ierde
rahat, huzur i\nde yayorlard.
nsan benliini karlksz terk eder demek anlamsz, akl
d bir eydir; byle bir edimin meruiyeti olmad gibi, ge
erlii de yokur; bun.n yegane nedeni, byle davranan bir
kimsenin bilincinin, saduyusunun olmamasdr. ,yn eyi
btn bir halk iin sylemek; delilerden olumu bir halk
varsaymak olur: Delilik hak yaratmaz.
Her insan kendi benl\i bakalarna terk edebiise bile,
ocuklarmukini terk edemez; nk ocuklar birer insan o
tara zgr doarlar; zgrlkleri kendilerine aittir, kendile
,nden baka hi kimsenin, bu zgrlk zerinde tasarrufta
lunmaya hakk yokur. Al ana varmadan nce baba,
ocuklar adna, benliklerinin korunmas ve gnenleri (re
fahlar) iin birtakm koullar koyabilir, ancak onlar geri d
nsz, koulsuz biimde bakasna terk edemez; nk by
lesi bir ba, bir kez doann amalarna ters der, babalk
. haklarn da aar. Demek ki keyf bir hkmetin meruta
mas iin her kuaktan halkn onu kabul ya da reddetme ko
nusunda sz sahibi olmas gerekir: Ancak byle olursa bu h
kmet keyfi olmaktan kar.
zgrlnden vazgemek, insanlk sfatndan, insan
haklarndan, dahas, devlerinden vazgemek demektir. Her
eyinden vazgeen bir kimse iin hibir tazmin olasli yk
tur. Bylesi bir vazgei insa-doasyh badamaz; insann
istencinden her trl zgrl ekip almak onun davran
larndan da her trl ahlak dncesini ekip almaktr. So-
28
Toplm Szemesi
nuta, bir yandan mutlak bir otorite, te yandan snrsz bir
boyun eme dzeni kurmak bo ve elikili bir uzla olur.
Kendisinden her eyi talep etme hakkmz olan bir kimseye
kar hibir taahht altna girmeyeceimiz ak deil midir?
Bir edeeri, dengi, karl olmayan yalnzca bu koul bile e
dimin geersizliini, hiliini gerektirmez mi? nk btn
van you bana ait olan, haklar da benim hakm olan kle
min bana kar ne hakk olabilir? Bana ait olan haklarn gene
bana kar ileri srlmesinin hibir anlam yokur.
Grotius ve tekiler, szde klelik hakknn bir baka kke
nini de savata buluyorlar. Onlara gre yenenin yenileni l
drmeye hakk olduundan, yenilen, hayatn zgrln
vermek pahasna satn alabilir; bu uzlama, yenilenin de ye
nenin de karna olduundan, daha da merular.
Ancak bu szde "yenilenleri ldrme hakk"nn hi de sa
va halinin bir sonucu olmad aka bellidir. Bunun bal
ca nedeni, ilksel bamszlklar, serbestlikleri iinde yaayan
insanlarn, aralarnda ne bar ne de sava hali oluturacak ka
dar srekli, sabit ilikiler iinde olmamalardr; sonuta, do
al olarak dmanlar da yoktur. Sava halini douran ey in
sanlar arasndaki ilikiler deil, nesneler, eyler arasndaki i
likilerdir; sava hali yaln kiisel ilikilerden deil, gerek i
likilerden doar; insanla insan, kiiyle kii arasnda bir zel
sava hali, ne srekli, sabit bir mlkiyetn olmad dol ya
am halinde ne de her eyin yasalarn yetkesi altnda bulun
duu toplumsal yaam halinde var olur.
Kiisel kavgalar, dellolar, arpmalar bir "hal" oluturma
yan edimlerdir; Fransa kral I Louis'nin kurumlarnn ona
d, Tanrsal barn ise yrrlkten kaldrd zel savalara
gelince, bunlar derebeylik ynetiminin yasalar ktye kullan
mas, hakka tecavzdr; hi bu denli sama, anlamsz, ste
lik doal hukukun ilkelerine, her trl tutarl toplum dzeni
ne (oltie) kar bir sistem glmemitir bugne dek.
29
Jean-Jacques Rousseau
yleyse sava insanla insan arasndaki bir bant deil,
Devlet'le Devlet arasndaki bir bantdr; bu bant iinde
bireyler, ne insan hatta. ne de yurtta olarak deiV fakat asker
sfatyla, vatann yeleri sfatyla deil, onu koruyan sfatyla,
arzi olarak birbirlerine dmandrlar. Nihayet Devletlerin
dman olsa olsa baka Devletler olabilir, insanlar deil;
nk farkl cinsten eyler arasnda gerek bir bant kurmak
olas deildir.
Bu ilke teden beri konmu genel kurallara, tm uygar
halklarn srekli, deimez uygulamalarna da uygundur. Sa
Va ilanlar, yneten glere deil, onlarn uyruklarna birer
uyardr asl. ster kral olsun, ister birey, ister halk, bir h
kmdarn uyruu kiileri o hkmdara sa

a ilan etmeksizin
soyan, vurup ldren ya da alkoyan, tutsak eden bir yabanc
dman deil, haydudun ta kendisidir. Fakat sava hali iin
de, adil bir hkmdar bile, dman lkede halka ait her eye
pella el koyabilir, ancak bireylerin canna ve malna el sr
mez; kendi haklarnn da temeli olan haklara sayg gsterir.
Savan amac, dman Devlet'in yok edilmesi olduundan,
bu Devlet'i savunanian elleri silahl olduu srece ldrme
Sava hukukunu dnyann teki uluslarndan ok daha iyi kavrayan ve ona
uyan Romallar bu alandak titizliklerini ylesine ileri gtrmlerdi ki, hi
bir yurttan, dmana, stelik adyla sanyla, flanca dmana kar savama
ykmll stlenmeden gnll askerlik yapmasna izin verilmezdi. Ca
ton'un olunun Popilius komutasnda ilk kez askerlik yapt lejyonun yeni
den yaplandrlmas srasnda, baba Caton, Popilius'a yazd bir yazda, eer
olunun yine komutas altnda grev yapmasn arzu ederse, ilk askrlik ye
mininin geerliini yitirmi olduunu, bu durumda dmana kar silah kul
lanamayacan, ona yeniden yemin ettirmesi gerektiini bildiriyordu. Yine
ayn Caton, bu kez oluna, askerlik yeminini yenilemeden savaa katlmak
tan kanmasn yazyordu. Clusium Kuatmas ve tek zel durumlar ne
srlerek bana kar klabilir, ancak ben burada yasalar ve trelerden sz e
diyorum. Romallar yasalara en az aykr davranm bir ulustur. Hibir ulus
Romallar kadar salam, adil yasalara sahip olmamtr.
30
Toplum Szlemesi
hakk vardr; ancak silahlarn brakp da teslim olur olmaz
dman olmaktan ya da dmann sava arac olmaktan kar,
sade birer insan olurlar, o zaman onlarn hayat zerinde hi
bir hak da kalmaz. Bazen yelerinden bir tanesini bile ldr
.peden bir Devlet'i yok etmek olasdr: yleyse sava, amac-
na ulamak iin gerekli olmayan hibir hakk vermez. Bunlar
Grotius'un ilkeleri deildir; airlerin yetkesini deil, eyann
doasn temel alr, akla dayanrlar.
Fetih hakkna gelince, bunun "gl olan hakldr" yasa
sndan baka hibir dayana yoktur. Eer sava, yenene, ye
nilen halklar katletme, kltan geirme hakk vermiyorsa,
byle bir hak zaten var olmadna gre, yenilenleri klele
tirme hakkna da temel olamaz. Dman ldrme hakk, an
cak onl tutsak etmek, kleletirmekmmkn olmadinda
vaFdr; demek ki tutsak etme, kleletirme hakk ldrme
hakkndan gelmez: yleyse, yenilene, zerinde kimsenin
hibir hakk bulunmad hayatn, zgrl pahasna satn
al
d
rmak haksz, adaletsiz bir dei toku olur. lm kalm
hakkn klelik hakkna dayandrmakla, klelik hakkn da
lm kalm hakkna dayandrmakla ksr bir dngye dl
d ak deil mi?
Her eyi ldrme, kesip bime hakk denen u korkun
hakkn bulunduunu varsaysak bile, savata tutsak alnan kii
ya da savata yenilen, lkesi igal edilen bir ulus, efendisine,
zorlanmadka boyun emek zorunda deildir. Yenen, yeni
lenin hayatnn karl olan bir eyi onun elinden almakla
balam olmaz: Onu bir yarar salamakszn, yok yere l
dreceine, yarar salayacak biimde ldrmtr. Bu ne
denle yenenin yenilen zerinde, gce eklenen herhangi bir
yetke elde etmesi bir yana, aralarnda ayn eskisi gibi sava ha
li varln srdrmektedir; dahas, aralarndaki iliki bu du
rumun bir sonucudur; sava hakknn kullanlmas hibir ba
r antlamasn varsaymaz. Aralarnda yaplan bir antlama
31
Jean-Jacques Rousseau
olduunu kabul edelim: Ancak bu antlama sava halini yok
etmek yle dursun, onun srmesini varsayar.
Bylece, duruma hangi yandan baklrsa baklsn, klelik
hakk sfrdr, hitir; bu hilik yalnzca meru olmamasndan
deil, samalndan ve hibir anlam tamamasndan gelir.
Bu iki szck, yani klelik ve hak birbirleriyle elikilidir; bi
r hep tekini dlar. ister insanla insan arasnda olsun, ister
insanla ulus, U sylem hep anlamsz kalacaktr. "Seninle y
le bir antlama yapyorum ki, hep senin zararna, benim ka
rma olacak; ona keyfmin istedii srece uyacam, sen de
gene benim keyfmin istedii srece uyacaksn."
32
Toplum Szlemesi
L KTA
V. BL
HEP BR LK UZLMYA DNM
ZORUNLULOGUNA DAR
Buraya dek yanlln kantladm, rttm grle
rin hepsini kabullensem bile, zorbalk yanllarnn bundan bir
karlar olmaz, bir arpa boyu ilerleyemezler. Kalabalk bir
topluluu boyunduruk altna almakla bir toplumu ynetmek
arasnda hep byk bir farkllk olacaktr. Dank biimde ya
ayan insanlarn, saylar ne olursa olsun, birbiri ardna tek bir
kiinin boyunduruu altna girmesinde ben hibir zaman n
der ile halkn grmem, efendi ve klelerini grrm. Bu ol
sa olsa bir topluluk olur, asla bir toplum deil. nk burada
ne bir kamu yarar ne de bir politik btnlk vardr. O kii
dnyann yarsn boyunduruu altna alm olsa bile, yine bir
tikel kii olmaktan teye gitmez; tekilerden ayr olan kar
hala zel bir kardr. Bu kii kazara lecek olsa imparatorlu
u, tpk yanp kl yn olarak yere serilen bir mee aac gi
bi darmadan olur, btnln yitirir.
Grotius, "bir ulus kendini bir krala teslim edebilir" der.
yleyse Grotius'a gre, bir ulus kendini krala teslim etme
den nce ulustur. Bu ba (teslim olu) bile kamusal bir a
kittir.ve toplum iinde bir oylama gerektirir. yleyse bir u
lusun kendisine kral semesini salayan akdi incelemeden
nce, bir ulusun ulus olmasn salayan akdi incelemek ye-
33
Jean-Jacques Rousseau
le savunan ve koruyan yle bir katlm, bir toplum biimi
bulmal ki, her birey, bir yandan bakalaryla birlemi, b
tnlemiken te yandan yalnzca kendine boyun esin, eski
si kadar zgr kalsn." Toplum szleneslnin zm yolu
nu bulaca temel sorun budur.
Bu szlemenin hkmleri akdin doasyla, zyle yle
sine belirlenmitir ki, en ufak bir deiiklik onlar bo ve so
nusuz klar; yle ki toplumsal szleme bozulup da herkes
szlemeden nceki haklarna kavuuncaya, szlemeye da
yanan zgrln yitirip, onun uruna vazgemi olduu
doadan gelen zgrln yeniden elde edinceye kadar, bu
hkmler, belki hi apak dile getirilmemi olsa da her yer
de ayndr; her yerde rtl biimde (zmnen) kabul edilmi,
tannmtr.
Kukusuz, bu hkmlerin hepsi tek bir hkme indirgenir:
Toplum yelerinden her biri kendini btn haklaryla birlik
te, tmyle topluma terk eder. nk bir kez her birey ken
dini btnyle topluma verdiinden, durum herkes iin bir
dir; byle olunca da hi kimsenin bunu bakalarnn zararna
kullanmakta kar olmaz.
Ayrca sz konusu balanma kaytsz artsz olduundan,
birlik de olabildiince nkemmeldir; hibir yenin artk ta
lep edecei bir ey de kalmamtr: nk bireylerde baz
haklar kalm olsayd, bireylerle kamu arasnda [ki anlamaz
lklarda] sz sahibi olabilecek ortak bir st makam bulunma
dna, her birey bir noktada kendi kendisinin yargc olduu
na gre, bunu her eyde uygulamaya kalkrlard; o zaman
. da doal yaama hali srp gider, toplum (birlik) ister iste
mez zorbala kaar ya da ie yaramaz olurdu.
Ksacas, kendini topluma, herkese balayan kii hi kim
seye balanmam olur; ayrca kendi zerinde, bakasna tan
d haklarn aynn elde etmeyen hibir ye bulunmadna
gre, herkes hem yitirdiinin tam karln kazanm, hem
36
Toplum Szlemesi
le elindekini korumak iin daha ok glenmi olur.

zne bal olmayan eyler bir yana braklrsa, toplum

szlemesi yle zetlenebilir: "Her birirriz btn varlm
z ve btn gcmz, bir arada, genel istencin buyruuna
verir, her yeyi btnn blnmez bir paras kabul ederiz."
Birlik szlemesi, bu aamada, szlemeyi yapanlarn ki
isel
varl yerine, toplantdaki oy says kadar yesi olan t
zel ve kolektif bir btn oluturur; bu btn ortak ben'ini,
yaamn ve istencini bu szlemeden alr. Btn tek kii
lerin birlemesiyle oluan bu tzel kiiye eskiden site4 deni
lirdi, imdi ise cumhuriyet ya da politik btnlk deniyor.
yeleri ona, edilgin olduu zaman Devlet, etkin olduu za
man egemen vark (souverain), teki devletlerle kyaslaynca
da egemen g (puissance) diyorlar. Ortaklara gelince, onlar
bir birlik olarak halk, egemen gcn birer yesi olarak yurt
ta, Devlet'in yasalarna boyun een kiiler olarak da uyruk a
dn alrlar. Ne var ki, bu terimler, ou zaman birbirine ka
rr, biri brnn yerine kullanlr; belirli biimde kullan
lrken bunlar birbirlerinden ayrt etmesini bilmek yeter.
'Bu szcn gerek anlamna yeni yazarlarda hi rast!anmyor; ou, kenti si
U kentiiyi de yurtta ile ktryor. Kenti evlerin, site'yi de yurttalarn mey
dana getirdiini bilmiyorlar. Bu yanllk eskiden Kartacallara ok pahalya mal
olmutu. Hibir hkmdrn uyrklanna cves (yurtta) denilcliine hibir k
tapta rastlamadm, hatta ne eskiden Makedonyallara, ne de zamanmzda, b
tn br uluslardan zgrle daha yakn olmalarna krn, ngilizlere ... Yal
nz Franszlarn hepsi kendilerine teklifsizce yrt demektedir. Szlklerin
den de anlaaca gibi bu szck zerinde hibir berraklam dnceleri yok
tur; eer olsayd bu szc kendilerine maletekle byk bir su ilemi o
lurlard. Bodin, bizim kentli ve varolularmzdan sz ederken, bunlar birbiri
ne kartrmala byk bir yanlgya dmtr. Oysa M. d'Alembert bu ko
nuda yanlmam, Ceneve adl ansiklopedi maddesinde, kentimizde bulunan
drt (hatta yabanclada birlikte be) snf, ki bunlardan yalnz ikisi cumhuriye
ti oluturmur
y
r, birbirinden ayrmtr. Ondan bak hibir Fransz yazar,
bildiim kadaryla yt szcnn gerek anlamn kvayamamtr.
37
Jean-Jacques Rousseau
birey oluverir.
Ama politik btn ya da egemen varlk, varln szle
menin kutsallndan ald iin kendini hibir zaman ilk sz
lemeye aykr bir ey yapmaya zorlayamaz, hatta bir bakas
na kar bile; rnein, kendinden bir paray bakasna gei"
remez ya da bir baka egemen varln buyruu altna gire
mez. Varln borlu olduu szlemeyi hie saymak, kendi
ni de yok etmek demektir; kendisi hi olan bir ey ise yaratsa
yaratsa ancak bir hi yaratabilir.
Bu insan kalabal, bylece, bir btn halinde birleince,
artk yelerden birine saldran btnne saldrm, btn
ne saldran da yelere saldrm olur. Bylece, devleri ve
karlar, szlemeyi yapan tarafar karlkl olarak yardmla
maya zorlar; ayn insanlarn bu iki ilikiye bal btn kar
larn da bu ilikiye gre birletirmeye almalar gerekir.
Fakat egemen varlk, kendisini kurmu olan kiilerden o
lutuu iin, bu kiilerin karlarna aykr kar yoktur ve o
lamaz; bu yzden, egemen gcn, yelerine gvence gster
mesi gerekmez; nk bir btnn, bir bedenin, yelerine
zarar vermeyi aklndan geirmesi dnlemez; ayrca biraz
dan greceimiz gibi, zel olarak hibirine de zarar veremez.
Egemen varlk, yalnzca egemen olmas dolaysyla, ne olma
s gerekirse hep odur.
Fakat uyruklarnn egemen varla kar durumu byle
deildir; karlar ortak olmakla birlikte egemen varlk, yele
rinin balln gven altna alacak yollar bulmazsa, hibir
ey onlarn szlerini (taahhtlerini) yerine getirmelerini sa
layamaz.
Gerekte, her bireyin, insan olarak sahip olduu zel ira
desi, yurtta olarak sahip olduu genel iradeye aykr ya da
kart olamaz; zel kar ona genel yarardan apayr bir ynde
seslenebilir; mutlak ve doal olarak bamsz yaam, ortak
davaya olan borcunu ona karlksz bir yardm gibi gstere-
40
Toplum Szlemesi
bilir; bu yardmdan yoksunluk bakalarna daha az zararldr,
ama kendisine ok daha pahalya mal olur. Devlet' i oluturan
m
anevi kiiyi, gerek bir insan olmad iin, akl yaps (er
s
ona
fda) bir varlk olarak kabul ettiinden, yelik grevleri
ni yerine getirmeksizin yurttalk haklarndan yararlanr. Oy
sa, bu yle bir hakszlktr ki, artarsa politik btnn (toplu
mun) yklma yol aar.
Toplum szlemesi bo bir reete olarak kalmamak iin
btn teki balantlar pekitiren u balanay (taahhd)
da rtl olarak ierir: Kim genel iradeyi saymamaya kalkar
sa, btn topluluk onu saygya zorlayacaktr. Bu da, "o kii
zgr olmaya zorlanacaktr" anlamna gelir; nk bu koul,
her yurtta yurda mal etmekle onu her trl kiisel baml
lktan korur; politik aygtn hilesi, ileyi anahtar budur ve
kamusal bamllklar yalnz o hakl klar. nk bu koul
olmasa, btn bamllklar anlamsz, zorbaca olur, daha b
yk arlklara, ktlklere yol aard.
41
Jean-Jacques Rousseau
snrn kiinin gcnde bulan doal zgrl, halkn oyuy
la snrl toplum zgrlnden, kaba gcn ya da ilk yerle
me hakknn bir sonucu olan sahiplii, gerek bir yetkiye da
yanan mlkiyetten ayrt etmek gerekir.
Yukarda sylenenlere, yani insann toplum hali iinde el
de ettiklerine, insan kendi kendisinin efendisi yapan "mane.
vi" zgrln ekleyebiliriz: nk salt stekierin itisine
uymak klelik, kendimiz iin koyduumuz yasalara boyun
emekse zgrlktr. Fakat bu konuda gereinden ok ko
nutum; zgrlk sznn felsefe anlam da zate1 konum
deil.
44
Toplum Szlemesi
L KTA
I BL
MLKT HK A DAR
Topluluun her yesi, topluluk kurulduunda, van you
ve tm gcyle birlikte, kendini olduu gibi toplulua verir.
Bu demek deildir ki, bu akitle birlikte, mal sahiplii el de
itirmekle zn de deitirir, egemen varln eline geer,
onun m lk olur; fakat sitenin gleri tek kiinin glerin-
Jden kyaslanmayacak kadar byk olduundan, kamunun
mal sahiplii zn e deitirir. Ama sitenin gleri tek bir
bireyin gcnden kyaslanamayacak kadar byk olduun
dan, kamunun mlkiyeti de gerekte daha gl, daha kesin
dir; bununla birlikte, en azndan yabanclar iin daha yasal sa-
_ylamaz: nk Devlet, toplum szlemesiyle btn liyele
rinin maliarna sahiptir. Bu szleme Devlet iinde btn
haklarn temelidir. Ama baka devletlere kar sadece ilk yer.
leen (iskarc) hakk vardr ki, bu hakk da kiilerden alr.
lk yerleen hakk, "glnn hakk"ndan daha erek ol
makla birlikte, ancak mlkiyet dzeninin kurulmasndan
sonra gerek bir hak olur. Her insann, kendisine gerekli olan
her ey zerinde doal olarak hakk vardr; ama insan bir e
yin sahibi klan kesin, ak akit, onu geride kalan her eyin sa
hiplii dnda brakr. Payn ald iin, onun snrlar iinde
kalmak zorundadr; artk topluluktan talep edecei bir hakk
kalmaz. te bu nedenle ilk yerleen hakk, doal durumda ne
45
Jean-Jacques Rousseau
Bu blm ve birinci kitab her trl toplumsal sisteme
temel olmas gereken bir dnce ile bitireceim; temel sz
leme, doal eitlii ortadan kaldrmak bir yana, tam tersine,
doann insanlar arasna koyduu maddesel eitsizlik yerine
manevi ve hakka dayal, meru bir eitlik getirir; insanlar, g
ve zeka bakmndan olmasa da, uzlama ve hukuk yoluyla e
it olurlar.
;Kt ynetimlerde bu eitlik yalnz grnte kalr ve yanlsatcdr; yoksu
lu yoksulluu iine hapsetmekten, varlklya yamacln srdrmenin yo
lunu amaktan baka ie yaramaz. Gerekte, yasalar, hep mal mlk sahibine
yararl, hibir eyi olmayan: zararldr; sonu olarak, toplumsal hal, insanlar
iin, hepsinin bir eyleri olmas ve hibirinin gereinden ok eyi olmamas
durumunda yararld
;
r.
48
KC KT A
Toplw Szlemesi
I KA
I. BL
EGEMNLGN BAKIA
GEEMECEGNE DAR
Yukarda ortaya koyduumuz ilkelerin sonularndan ilki
ve en nemlii,_ yalnzca genel iradenin Devlet'in glerini,
Devlet'in kurulu amacna, yani herkesin iyiliine uygun ola
rak ynetebileeidir; zel karlar arasndaki kartlk nasl
- toplumlarn kurulmasrt gerekli kldysa, ayn karlar arasn
daki uyum da bunu olanakl klmtr. Toplumsal ba kuran
, bu birbirinden ayr karlar arasndaki ortak alandr; b
tn karlarn birbirlerine uyum gsterdii baz noktalar ol
masayd hibir toplum var olmazd. yleyse toplum bu ortak
kar temel alnarak ynetilmelidir.
Egemenlik, gene'I iradenin uygulanmasndan, yrrle
konmasndan te bir ey olmadna gre, bence hibir za
- man bakasna devredilemez; kolektif bir varlk olan egemen
varl da ancak yine kendisi temsil edebilir: ktidar bakasna
geebilir, ama irade geemez.
Gerekte, bireysel iradenin kimi noktalarda genel iradeyle
uygunluk gstermesi olmayacak ey deildir, ama bu uyum
hibir zaman uzun mrl ve srekli deildir. nk birey
sel irade, z gerei, zel tercihlere, yelemelere, genel irade
ise eitlie doru eilim gsterir. Bu uyum hep var olsa bile,
onu gvence altna almak da bir o kadar ol, anakszdr; byle-
53
Jean-Jacques Rousseau
si bir uyum, bir hner ii deil, bir rastlantnn rn olabi
lir ancak. Egemen varlk: "Filanca kinin istediini, ya da en
azndan bir istek belirttiini, imdi istiyorum" diyebilir, fakat
"Bu kinin yarn isteyeceini de isterim" diyemez, nk i
radenin gelecek iin kendisini balamas sama olduu gibi,
isteyen varln (kiinin) iyiliine aykr bir eye boyun eme
si de hibir iradenin elinde deildir. Halk aka boyun ee
ceine sz verirse, bu davranyla kendi kendini datr, halk
olmaktan kar; ortaya bir efendi kar kmaz, egemen varlk
diye bir ey kalmaz, politik btn de yok olup gider.
Bu sylediklerimiz, eferinin buyruklarna kar kmak
ta zgr olan egemen varlk bunu yapmayacak olursa, bala
rn buyruklarnn genel iradenin yerine geebilecei anlam
na gelmez. Byle durumlarda, herkesin susmasndan, halkn
bunu kabul ettii, boyun edii anlam karlmaldr. Bu
nokta ileride uzun uzadya aklanacaktr.
54
Toplum Szlemesi
I. KTA
I BL
EGEMNLGN
BLNMZLGNE DAR
Egemenlik hangi nedenlerle bakasna geemezse, devre
_. dilemezse, yine ayn nedenlerden tr blnemez; nk i.
(
m_ de ya geneldir6 ya da deildir; ya halkn tmnn iradesidir
ya da yalnzca bir blmnn.
Birinci durumda, aa vurulan bu irade bir egrenlik
dimidir ve yasay oluturur; ikincideyse yalnzca bireysel ira

dedir ya da bir yarg iidir; olsa olsa bir kararnamedir.

Ancak bizim politika kuramclarmz, egemenlii, ilkesin
de paralara blemediklerinden, konusunda blerler: Onu
g ve irade, yasama gc ve yrtme gc, vergi, adalet ve
sava haklar gibi birtakm paralara bler, i ynetim ve d
ilikilerde bulunma yetkisi gibi blmlere ayrrlar: Kimi za
man btn bu paralar birbiriyle harmanlar, kimi zaman bir
birinden ayrrlar. Egemen varl, farkl birok paral,ar ek- ,
letirilerek oluturulmu fantastik, d rn bir V<rlk du
rumuna sokarlar: Bu, insan, sanki birinde yalnz gzler, bi
rinde kollar, birinde ise yalnz ayaklar bulunan birok beden
den oluturmak gibi bir ey olur. Anlatldna gre, Japon
Bir iradenin genel olmas iin her zaman oybirlii grekez, ancak btn oy
lann hesaba katlm olmas gerekir; bir oyun bile dlanmas, genellii bozar.
ss
Jean-Jacques Rousseau
hokkabazlar, seyircinin gz nnde bir ocuu dorar, ko
lunu, hacan havaya frlatr, sonra da capcanl, her uzvu yer
li yerinde yere indirirlermi. Bizim politika kuramclarmzn
yaptklar hokkabazlklarn da bundan pek aa kalr yan
yoktur; onlar da toplumun bedenini panayr gzbaclarna
yaraan bir el abukluuyla paraladktan sonra, nasl yaparlar
bilinmez, yeniden bir araya getiriverirler.
Bu yanllk, birincisi, egemen yetke zerinde doru bir
kanya sahip olmamaktan, ikincisi, bu yetkenin belirtilerini,
onun paralar sanmaktan ileri gelir. Szgelimi sava amak,
bar yapmak gibi edimlere egemenliin edimleri gzyle ha
klmtr; oysa bunlar egemenliin edimleri deildirler; bu e
dimlerin her biri asla yasann kendisi deil, yalnzca onun bir
uygulanmas olduuna gre, ileride yasa szcne ilikin
dnceler belirlilik kazandnda aka grlecei gibi,
bunlar yalnzca yasann kendisi deil, birer uygulamasdr.
br blmlemeler de bu yoldan incelenince grlr ki,
egemenlii paralara ayrlm, blpmlenmi olarak grmek gi
bi bir sanya kapldmzda yanlgya dm oluruz; ege
menliin paralar sanlan haklarn hepsi de ona baldr ve her
zaman birtakm yksek iradelerin uygulanmasn salarlar.
Egemen yetkenin kesin tanmndaki belirsizliin politik
hukuk konusunda, birtakm yazarlarn, krallarla halklarnn
karlkl haklar zerinde kendi ilkelerine dayanarak bir yar
gya varmak istediklerinde vardklar kararlar ne denli iin
den klmaz kldn anlatam;m. Grotius'un ilk kitabnn
III ve I. blmlerinde, gerek bu bilgin adamn, gerek kita
bn evrneni Barbeyrac'n, kendi grlerini yeterince dile
getirememek, pek azn ya da fazlasn sylemi olmak endi
esi ve uzlatrmaya altklar karlar incitnemek kaygsy
la, bilgilikleri iinde ne denli bocaladklarn, anaziara d
tklerini herkes grebilir. Yurduna ksp Fransa'ya snan
ve kitabn armaan ettii XII. Louis'ye yarannaya alan
56
Toplu Szlemesi
Gro
tius, uluslan btn haklarndan yoksun brakmakta, b
tn hnerini sergileyip bu haklar krallara mal etmekte elin
den geleni ardna koymuyor. evirisini ngiltere kral I. Ge
orge'a sunan Barbeyrac'n tarz da buydu. Ama ne yazk ki,
"tahttan vazgeme" diye tanmlad II. James'in kovuluu,
Wlliam' taht gaspeden kii durumuna solamak iin ad
mn ll atmaya, szlerini tartmaya, dilini tutmaya zorlu
yordu onu. Bu iki yazar, doru ilkeleri benimsemi olsalard,
btn glkler ortadan kalkar, kendileri de tutarl olur, s
rekli elikiye dmezlerdi; o zaman, gerei btn akly
la
sylemi, yalnzca halka yaranm olurlard. Oysa doru ol
mak kiiye bir ey kazandrmaz; halk da insana ne elilik ba
lar, ne niversitede krs verir, ne de maa balar.
57
Toplum Szlemesi
l. KTA
m. BL
GENEL RENN
YAILIP YANILYACAGINA DAR
Yukarda anlattklarmdan, genel iradenin her zaman do
ru ve kamu yararna ynelik olduu sonucu kar: Ne var ki,
bundan halkn kararlarnn her zaman ayn dorulukta oldu
u sonucu kmaz. nsan her zaman kendi iyiliini ister, ama
bunun ne olduunu her zaman kestiremez. Halk hibir za
man bozulmaz, ama ou kez aldatlabilir. te ancak o zaman
ktle eilimli grnr.
Herkesin iradesi ile genel irade arasnda, ou zaman e
peyce farkllk vardr; genel irade yalnz ortak karlar gz
nnde tutar, teki ise zel karlar gzetir ve zel iradelerin
toplamndan baka bir ey deildir: Ama bu ayn iradelerden,
birbirini yok eden7 artlada eksileri karnca, farkllklarn
toplam olarak elde genel irade kalr.
Yeterince aydnlanm olan halk dnp tartmaya, ka
rar almaya balad zaman, yurttalar arasnda hibir iletiim
olmazsa, saysz kk farkllklardan her zaman genel irade
Marquis d'Argenson der ki: "Her karn farkl ilkeleri vardr. ki zel kar
arasndaki uzlama bir nenn karna kar olur." D'Argenson unu da
ekleyebilirdi: Btn karlar, tek tek kiilerin karlarna uzlarlar. Eer bir
birlerinden farkl karlar olmasayd, ortak karn varl duyulmazd bile;
politika da sanat olmaktan kard.
59
Jean-Jacques Rousseau
doar ve ortak karar her zaman yerinde bir karar olur. Fakat
ayrlklar ortaya kar, genel birlemenin zararna, birtakm
ksmi birlemeler olursa, bunlardan her birinin iradesi, ye
lerine gre genel, Devlet' e gre zel olur: O zaman, artk in
san says kadar deil, birleen says kadar oy sahibi var dene
bilir. Ayrlklar daha azalr ve daha az genel bir sonu verir.
u da var: Bu birlemelerden birisi tekilere stn gelecek
denli byk olursa, artk ortada kk farkllklarn bir topla
m yok, tek bir farkllk var demektir. O zaman, artk genel i
rade diye bir ey kalmaz, stn gelen gr ise yalnzca birey
sel bir grtr.
Genel iradenin kendini tam anlamyla dile getirebilmesi i
in, Devlet gcnde ksmi toplumsal birlemeler olmamal,
her yurtta kendi grne gre kansn dile getirmelidir;8
ite byk Lykurgos'un koyduu tek ve yce sistem bu ol
mutur. Ksmi toplumsal birlemeler varsa, yaplacak i tpk
Salon, N uma ve Servius gibi bunlarn saysn artrmak ve a
ralarnda eitsizliklerin nn almaktr. Bunlar, genel irade
nin her zaman aydnlanmas, halkn aldanmamas iin gerek
li olan biricik doru nlemlerdir.
8 Machiavelli der ki: "Kimi farkllklar cumhuriyete zararl, kimileri ise yarar
ldr. Mezhepleri, partileri kkrtanlar zararl, hibirine el atmayanlar yarar
ldr. Bir devletin krucusu dmanlklan nleyemezse, en azndan onlarn
birer mezhep haline gelmelerini nlemelidir." (Foransa Tarihi, Kitap: VII;
zgn metinde talyanca ... )
60
Toplum Szlemesi
l KTA
N. BL
EGEMN GCN SINIRLRINA DAR
Devlet ya da site, yaam, yelerinin birlemesini temel a
lan bir tzel kii olduuna ve en nemli grevi varln ko
rumak olduuna gre, her paray btne en uygun biimde
iletip kullanmak iin genel ve zorlayc* bir g ister. Doa,
insana nasl uzuvlar zerinde mutlak bir yetki vermise, top
lum szlemesi de politik btne, kendi uzuvlar (yeleri)
zerinde byle bir mutlak yetki verir; genel iradenin ynetimi
altndaki bu yetki, dediim gibi, egemenlik adn alr.
Ama tzel kiinin dnda bir de, onu oluturan, ancak ya
am ve zgrl ister istemez tzel kiiden bamsz olan
zel kiileri dnmemiz gerek. Burada yaplacak ey, yurt
talarn haklaryla egemen varln karlkl haklarn,9 yani
birincilerin (yurttalarn) birer uyruk olarak yapacaklar
devlerle insan olarak yararlanacaklar doal haklar birbirin
den iyice ayrt etmektir.
unu kabul edelim ki, her kii, toplum szlemesiyle, g
cnn, mallarnn, zgrln n yalnz topluluka nemli o
lan blmnden vazgeer; yine unu da kabul etmek gerekir
* Btn toplulua yaylan snrlayc, zorlayc g.
9 Dikkatli okuyucularn beni burada elikiye dmekle sulamalta acele et
memelerini dilerim. Dilin fakirlii yznden, istemeden elikye dtm;
ama bekleyin biraz.
61
Jean-Jacques Rousseau
ki, bu nem konusunda sz sahibi yalnz egemen varlktr.
Her yurtta, egemen varlk istediinde, Devlet' e yapabile
cei hizmetleri hemen yerine getirmek zorundadr; te yan
da egemen varlk da, yurttalar toplulua yararl olmayan
hibir angaraya zorlayamaz: Hatta byle bir eyi isteyemez
bile; ne var ki, doa yasas gibi akl yasas altnda da hibir ey
nedensiz meydana gelmez.
Bizi topluma balayan yklenimler, salt karlkl oldukla
r iin zorunludurlar. Bu yklerrimierin zleri yledir ki, on
lar yerine getirirken, kendi hesabmza almadan bakalar
hesabna alamayz. Genel irade niin her zaman dorudur
ve niin herkes hep birbirinin mutluluunu ister? nk
herkes (her birimiz) szn benimsemeyecek, kendine mal
etmeyecek ve oyunu herkes iin kullanrken kendini dn
meyecek tek bir insan yoktur da ondan. Bu da gsterir ki, hak
eitlii (hukuksal eitlik) ve bu eitlikten doan adalet kavra
m, her kiinin kendini tekilerden stn tutmasndan, dola
ysyla insann yaradlndan gelmektedir; genel irade, ger
ekten genel olabilmek iin, znde olduu kadar, konusun
da da genel olmal; herkese uygulanmak zere herkesten
"kmaldr"; yine gsterir ki, genel irade kiisel ve belirli bir
konuya ynelirse, elbette kidoal doruluunu yitirir, nk
o zaman, kendimize yabanc olan ey zerinde yargda bu
lunduumuz iin bize yol gsterecek, hak duygusuna ilikin
hibir ilkemiz olmaz.
Gerekte, genel bir anlamayla nceden dzenlenmemi
bir nokta zerinde zel bir durum ya da bir hak sorunu sz
konusu olursa, uyumazla dnr: Bu yle bir davadr
ki, tarafardan biri konuyla ilgili bireyler, teki de halktr; a
ma ben bu davada ne uyulacak bir yasa gryorum, ne de ka
rar verme durumunda olan bir yarg. Bu durumda genel i
radenin kesin bir kararndan sz etmek gln olur, nk
byle bir karar, olsa olsa taraflardan birinin karar olabilir ve
62
Toplum Szlemesi
bunun sonucu olarak, br taraf iin bu, yabanc ve zel bir
iradeden, hakszla ve yanlla yatkn bir iradeden baka bir
ey deildir. zel bir irade genel iradeyi temsil edemedii gi
bi, genel irade de, konusu zel olduundan, zn, doasn
deitirir, genel irade gibi ne bir kii zerinde karar verebilir,
ne de bir olay zerinde ... rnein Atina halk bakanlarn a
tad ya da grevden uzaklatrd, kimini onurlandrd,
kimini de cezalandrd ve birok zel kararnamelerle her
eit ynetim iini grd zaman, halkn tam anlamyla ge
nel bir iradesi yoktu; egemen varlk olarak deil, ynetici o
larak hareket ediyordu. Bu, allm dncelere aykr gibi
grnebilir, ama kendi dncelerimi aniatma frsatn ver
meniz gerek bana.
Yukarda sylediklerimden u anlalmaldr ki, iradeyi ge
nel yapan, aylarn saysndan ok onlar birletiren ortak ya
rardr. nk bu sistemde herkes kabul ettirdii koullara is
ter istemez kendisi de boyun eer: Bu, karla adaletin pek
gzel bir uyumasdr ve ortak grmelere hak duygusu ka
tar. zel ilerin grlmesinde ise bu hak duygusu yoktur,
nk onda, yargcn kuralyla taraflarnkini birletiren, z
deletiren ortak bir kar bulunmamaktadr.
lkeye hangi yandan baklrsa baklsn, hep ayn sonuca va
rlr; yani, toplum szlemesi yurttalar arasnda yle bir eit
lik kurar ki, herkes ayn koullar altnda verdii szle balanr
ve ayn haklardan yararlanr. Bylece, szlemenin z gere
i, her trl egemenlik edimi, yani genel iradenin her trl
otantik edimi, btn yurttalar eit olarak balar ya da kay
rr; yle ki, egemen varlk yalnzca ulusun btnn tanr, o
nu oluturanlar arasnda hibir ayrlk gzetmez. yleyse, e
gemenlik edimi nedir? Bu, stn astla deil, btnn, yele
rinden her biriyle yapt bir szlemedir; merudur, nk
temelinde toplumsal szleme vardr; adildir, nk herkesi
ortak biimde kapsar; ya
r
arldr, nk kamunun iyiliinden
63
Jean-Jacqes Rousseau
baka bir amac olamaz; son olarak, salamdr, nk gven
cesini kamu gcnden ve yce gten almaktadr. Uyruklar
(yurttalar) yalnz bylesi szlemelere bal kaldklar sre
ce, kendi istenleri dnda kimsenin buyruu altna girmi
olmazlar. Egemen varlkla yurttalarn karlkl haklar nere
ye kadar uzanr diye sormak, yurttalarn kendilerine, bir ki
inin herkese, herkesin de bir kiiye ne lye kadar balana
bileceini sormak demektir.
Anlalyor ki, egemen varlk ne denli mutlak, kutsal, do
kunulmaz olursa olsun, genel szlemelerin snrlarn ne a
ar ne de aabilir; her insan, bu uzlalar gereince, mallarn
dan ve zgrlnden kendine ne kaldysa ondan tmyle ve
istediince yararlanabilir; yle ki, egemen varlk, yurttalar
dan birini tekilerden daha ok yk altna sokmaya yetkili de
ildir, nk, o zaman, sorun zele girer, bu yzden de ege
men varln yetkisi dnda kalr.
Bu ayrlklar bir kez kabul edildi mi grlr ki, toplum
szlemesinde bireyler asndan birtakm haklardan vazge
me diye bir ey yoktur, bu szleme sonucu, durumlar n
ceki durumlarna oranla gerekten daha yelenir olmutur,
bireyler herhangi bir vazgeme yerine, yararl bir takasta bu
lunmulardr: Kesinlik tamayan, anlalmaz, ireti bir du
rum yerine, daha iyi, daha gvenli bir durum; doal bam
szlk yerine zgrlk; bakasna zarar verme gc yerine, z
gvenliklerini; bakalarnn alt edebilecei glerinin yerine,
toplumsal birliin yenilmez kld bir hakk serilerdir.
Devlet' e adadklar yaamlar bile bu sayede srekli olarak ko
runmaktadr; Devlet'i savunmak iin yaamlarn tehlikeye
attklar zaman, ondan aldklar'n yine ona verrekten baka
bir ey mi yapyorlar? Bu yaptklarn, yaarlarn korumaya
yarayan eyi savunma uruna canlarn tehlikeye sokarak ka
nlmaz savalara giritikleri doal yaama dneminde, hem
daha sk, hem daha tehlikeli bir biimde yapmyorlar myd?
64
Toplum Szlemesi
Elbette gerektiinde herkes yurdu uruna savamak zorunda
lr, ama artk kimse kendisi iin dvecek deildir. Gven
liimizi salayan ey uruna, o gvenlik elimizden almnca
kendimiz iin gze alacamz tehlikelerden yalnz bir ksm
na dmekte de kazancmz yok mu?
65
Toplum Szlemesi
I. KTA
V. BL
LM KI HKA DAR
Kendi yaamlarn istedikleri dorultuda kullanmaya hak
lar olmayan kiiler, kendilerinin olmayan bu hak egemen
varla nasl devredebilirler, diye sorulur. Bu sorunun yant
nn zor gibi grnmesi, sorunun yanl sorulmasndan gelir.
Her insan kendi yaamn korumak iin onu tehlikeye atma
hakkna sahiptir. Yangndan cann kurtarmak iin kendini
pencereden atan kiinin, canna kyd diye suland hi du
yulnu mudur? Frtna kapacan bile bile tekneye binen,
sonra da batp len bir kimseye ayn suun yklendii olmu
mudur?
Toplum szlemesinin amac, szlemeyi yapanlarn ko
runmasdr. Amac isteyen aralar da ister; bu aralarsa birta
km tehlikelerden, hatta birtakm kayplardan ayrlmaz. Ba
kalannn zararna kendi yaamn korumak isteyen, gerekti
inde yaamn onlar iin gzden karmal dr. Ayrca yurtta,
yasann "stne yr! " dedii tehlike zerinde artk yargda
bulunamaz; hkmdar: "Devlet'in kan senin lmendir",
dediinde yurtta lmek zorundadr. nk o gne dek g
vende yaadysa, bu koulun sayesinde yaamtr ve artk ya.
am yalnzca doann bir nimeti deil, Devlet'in koullu bir
armaandr.
Canilere verilen lm cezas da aa yukar ayn adan e-
67
Jean-Jac
q
ues Rousseau
le alnabilir: Adam ldrnce lmeye katlanmamz, bir kati
lin kurban olmamak iindir. Bu anlama ile insan kendi ya
amn diledii gibi kullanmaktan ok, onu gven altna al
may dnmektedir; anlamay yapanlardan hibi rinin onu
yaparken, kendini astrmay tasarlad da dnlemez.
Zaten her ktlk yapan, toplumsal haklar inerken, i
ledii sulada yurduna bakaldrm, hainlik etmi olur; yasa
larn inemekle yurdun yesi olmaktan kar, dahas ona
sava am saylr. O zaman, Devlet' in korunmasyla kendi
yaamnn korunmas birbiriyle badamaz olur; ikisinden
birinin yok olmas gerekir; sulu ldrldnde, artk bir
yurtta olarak deil, bir dman olarak ldrlr. Yarglama
ve karar onun toplum szlemesini inediinin, dolaysyla
Devlet'in yesi olmaktan ktnn kant ve ilandr. Hi de
ilse, Devlet'in topraklarnda yaam olmakla kendini Dev
let'in yesi bildii iin, szlemeye aykr davranm bir insan
olarak srgn edilerek, halk dman diye ldrlerek Dev
let'ten koparlp atlmaldr. nk byle bir dman bir t
zel kii deil, bir insandr; bu durumda sava hukuku, yenile
nin ldrlmesini gerektirir.
Burada denilecektir k, bir sulunun hkm giymesi zel
bir itir. Dorudur: Za ten bunun iin deil midir ki, hkm
verme, mahkum etme !;revi egemen varla braklmamtr;
egemen varln, kendi bana kullanarayp bakasna devre
debilecei bir haktr bu. Btn dnederim birbiriyle tutar
ldr, ama hepsini bir solukta sergileyemem.
Bununla birlikte, cezalarn skl, bir hkmette her za
man iin bir gszlk ya da tembellik belirtisidir. Hibir k
t insan yoktur ki, bir ie yarar hale getirilmesin.

bret iin bi
le olsa, yaamas tehlikeli olandan bakasn ldrmeye kim
senin hakk yoktur.
Bir suluyu, yasann koyduu ve yargcn verdii cezadan
balama ya da bak tutma hakkna gelince, bu hak, yalnz
68
Toplum Szlemesi
yargnn ve yasann stnde olann, yani egemen varlndr;
ancak bunda da egemen varln hakk pek ak olmad gi
bi, bu hakkn kullamld durumlar da enderdir.

yi ynetilen
bir Devlet'te cezalar azdr. Bunun nedeni, balamalarn
okluu deil, sulularn azldr: kmekte olan bir Dev
let'te sularn okluu cezasz kalmalarna yol aar. Roma
Cumhuriyeti zamannda, ne senato ne de konsller, cezalar
hibir zaman balamaya kalkmadlar. Halk bile, kimi za
man verdii yarglar geri almak, gzden geirmekle birlikte,
balama yoluna pek gitmezdi. Balamalarn sklamas,
ok gemeden sularn artk balanmasna gerek kalmad
m, balanrsa bunun nereye varacan da herkesi n bildii
ni gsterir. Ama bu arada yreimin homurdandn, beni
yazmaktan alkoyduunu duyar gibiyim: Bu sorunlarn tar
tmasn, mrnde hi yamlmam ve balanmaya da hi
gereksinim duyman doru bir kiiye brakalm en iyisi . . .
69
Toplum Szlemesi
I. KTA
V BL
YASAYA DAR
Toplum szlemesiyle, politik btnle varlk ve yaam
verdik: imdi yaplacak ey, yasama yoluyla ona devinim ve i
rade kazandrmaktr. nk bu btnn kurulmas ve bir
lemesini salayan ilk szleme, btnn kendini korumas
iin ne yapmas gerektiini daha o aamada belirlemez.
Bir eyin iyi ve dzene uygun olmas, insann ortak sz
lemelerden bamsz olarak doaya da uygun olduu iindir.
Her trl adalet Tanr'dan gelir; adaletin kayna yalnz odur.
Ama biz adaleti bu denli batac etmesini bilseydik, ne hk
mete gereksinimimiz olurdu ne de yasalara. Kukusuz, yalnz
akim rn olan evrensel bir adalet vardr; ancak aramzda
kabul grmesi iin bu adaletin karlkl olmas gerekir. Dn
yaya insan asmdan bakmca grrz ki, adaletin yasalar, do
al yaptrm gleri olmadnd

n, insanlar arasnda etkisiz

dir, bounadr; doru insan herkesle birlikte bu yasalara uyar,
. ama kimse onunla birlikte uymazsa, o zaman bu yasalar k
tnn yararna, iyinin zararna iler. Bu yzden haklar g
revlerle uzlatrmak ve adaleti kendi konusuna yneltmek i
in szlemeler ve yasalar gerekir. Her eyin ortak olduu
doal yaama hali iinde, sz vermediim kimseye hibir ey
borlu deilim; benim iime yaramayan ey bakasnn olabi
lir ancak. Her eyin yasayla belidendii toplum dzenindey-
71
Jean-Jac
q
ues Rousseau
se, durum byle deildir.
Pekala, yleyse yasa dediimiz nedir? Bu szc yalnz
fiziktesi birtakm dncelere balamakla yetindike, anla
amadan tartr dururuz; stelik bir doa yasasnn ne oldu
unu sylemi oln
1
akla, bir Devlet yasasn daha iyi belirlemi
olmayz.

zel bir eye ynelmi genel irade olamayacan daha

nce sylemitim. Gerekten de, bu zel ey ya Devlet'in i
indedir ya da dnda. Eer dmda ise, o eye yabanc olan
bir irade, ona oranla hibir zaman genel deildir; eer iinde
ise, onun bir paras demektir: O zaman da, para ile btn
arasnda bir bant kurulur ki, bu bant onlar iki ayr var
lk durumuna getirir; bu varlklardan biri btnn paras,
teki ise bu para ktktan sonra kalan btndr. Ama bir par
as eksik bir btn, btn saylmaz. Bu bant srp gittik
e, ortada artk bir btn yok, yalnzca birbirine eit olmayan
iki ayr para var demektir. Bundan da u sonu kar: Bun
lardan birinin iradesi tekine gre hi de genel olamaz.
Ama btn halk, halkn btn iin karara varrsa yalnz
ca kendini dnyor demektir; burada bir bant kurulursa,
bu, hibir blnme olmakszn, ayn btnn, biri btnden,
biri btne olmak zere iki ayr adan grlmesinden doar.
O zaman, hakknda karara varlan nesne, o karara varan irade
kadar geneldir.

te benim yasa dediim edim budur.

Yasalarn konusu geneldir derken unu anlyorum: Yasa,
yurttalar bir btn, davran

lar da soyut olarak gz nne

alr; yoksa bir birey olarak irsan ya da tekil bir davran dik
kate almaz. Bylelikle yasa birtakm ayrcalklar getirebilir, a
ma adn belirterek kimseye ayrcalk tanyamaz. Yasa yurtta
lar snfara ayrabilir, dahas bu snfara girme hakk veren
birtakm nitelikler de atfedebilir, ama u ya da bu kimseyi, ad
vererek, bu snfara sokamaz; yasa bir krallk ynetimi, bir
hanedanlk dzeni kurabilir, ama ne bir kral seebilir, ne de
72
Toplum Szlemesi
kral ailesi atayabilir: Ksacas, bireysel bir konuyla ilgili her
trl grev yasama gcnn grevi olmaktan kar.
Bu dnceden dpedz grlyor ki, yasa yapmak ki
min iidir diye sormann yeri yoktur, nk yasalar yalnzca
genel iradenin ilemleridir; hkmdar yasalarn zerinde bir
konumda mdr diye sormak da yersizdir, nk hkmdar
Devlet'in bir yesidir; yasa hakka aykr olur mu, olmaz m
diye de sorulmamaldr, nk kimse kendine kar haksz
davranmaz; yine nasl olur da insan hem zgr hem yasaya
bal olur diye sormak da gereksizdir, nk yasalar iradele
rimizin kayd olan birer belgeden baka bir ey deildir.
Yne grlyor k, yasa iradenin evrensellii ile konunun
evrenselliini bir araya getirir; kim olursa olsun, bir kiinin
kendi bana verdii buyruklar hibir zaman yasa olamaz.
Hatta, egemen varln bile belirli bir konuda verdii buyruk,
yasa deil, yalnzca bir kararnamedir; bir egemenlik ii deil,
bir ynetim iidir.
Ben, ne tr bir ynetim altnda olursa olsun, yasayla yne
tilen her Devlet'e cumhuriyet diyorum: nk yalnz o za
man yapt iler yneten halkn kannadr ve halk da nem
li bir varlktr. Her meru hkmet cumhuriyetidir:
o
H
kmetin ne olduunu ise ileride anlatacam.
Gerekte yasalar, toplumsal birlemenin koullarndan
baka bir ey deildir. Yasalara boyun een halk, onlar koyan
halkn ta kendisi olmaldr. Toplum koullarn dzenlemek
birleenlerin iidir. Ama bunu nasl dzenleyeceklerdir? Tam
bir anlamayla m, yoksa birden "gkten inen" bir esinien
meyle mi? Politik birliin iradesini bildiren bir organ var m-
10
Bu szckle, yalnzca aristokas ya da demokrasiyi deil, genelde yasa de
mek olan genel iradenin ynettii her eit hkmeti anlyorum. Bir hk
metin meru olmas iin, egemen varlkla bir olmas deil, onun vekili olma
s gerekir. O zaman monari de cumhuriyet (halk-ynetimi) saylr. Bu bir
sonraki kitapta akla kavuacak.
73
Jean-Jac
q
ues Rousseau
dr? Ona yapacaklarn kestirme ve nceden bildirme gcn
kim verecektir? Gerektii vakit onlar nasl dile getirecektir?
Kendisine neyin hayrl olduunu ender olarak fark eden, o
u kez ne istediini bilmeyen gz bal kalabalk, yasa koy
ma gibi bylesine byk ve g bir ii kendi bana nasl ba
arabilir? Halkn kendisi hep iyilik ister, ama kendi bana i
yiliin nerede olduunu her zaman gremez. Genel irade her
zaman dorudur, ama onu yneten kafa her zaman aydn de
ildir. Ona her eyi, olduu gibi, kimi zaman da ona nasl g
rnmesi gerekiyorsa yle gstermelidir; ona arad yolu gs
termeli, onu zel iradelerin yanltc etkisinden korumal,
baka zamanlarda ve yerlerdeki olaylar birbiriyle kyaslatma
l, nndeki yararlarn ekicilii ile uzak ve gizli ktlklerin
tehlikesini karlatrmaldr. Kiiler tek tek iyilii grrler, a
ma tepeder onu; halk ise iyiyi ister, ama grmez. Hepsinin de
yol gstereniere gereksinimi vardr. Birini, iradesini aklna
uydurnaya zorlamal, tekine ise ne istediini bilmesini
retmelidir.

te o zaman, halkn aydnlanmasnn sonucu ola

rak toplumsal btnde, aklla irade birleir ve taraflar elbirli
i eder, politik btn de gcnn en yksek noktasna varr.
Yasa yapcya olan gereksinim de buradan kaynaklanr.
74
Toplum Szleesi
l. KTA
VI . BL
YASA YAPICIYA DAR
Uluslara uygun gelecek en iyi toplum kurallarn bulup
karmak iin, insann btn tutkularn yaad halde hibiri
ne kaplmayan, insan doasn adamakll bildii halde onun
la hibir ilikisi olmayan stn bir zelc gerekir.

yle bir ze
l ki, mutluluu bizimkine bal olmamakla birlikte, mutlu
luumuz iin almak istesin ve zamann ak iinde, uzak
bir onur payyla yetinsin, bir yzylda alp bir baka yzyl
da keyifle yaayabilsin.
1 1

nsanlara yasalar Vermek iin Tanr

lar gerekir. .
Caligula'nn toplumsal olgular bakmndan ileri srd
dnceyi, Platon, De Regno* adl kitabda, uygarca ya da
kralca yaayan insan tannlarken hak, hukuk asndan ileri
srmekteydi . Byk bir krala binde bir rastland bir gerek
se, kim bilir byk bir yasa yapc iin durum ne olur? Kraln
yapaca ey, yalnzca yasa yapcnn gsterecei rnee gre
davranmaktr. Yasa yapan, makineyi bulan mhendistir, kral
ise onu kurup ileten bir iiden baka bir ey deildir. Mon
tesquieu der ki: "Toplumlarn ilk kurulduu gnlerde, cum-
! !
Bir ulus ancak yasabr keye balad zaman nlenneye balar. Eski
Yunan'n br blgelerinde, daha Spartallarn ad bile gemezken, Lykur
gos'un yasalar kim bilir onlar ne denli mutlu yaatmt.
* Saltanata Dair + + + Polrcus ya da Vir Cvilis olarak da bilinen diyalog.
75
Jean-Jac
q
ues Rousseau
huriyetin nderleri kurumlar kurar, sonra da kurumlar n
derleri yetitirir."*
Bir ulusa kurumlar vermeye kalkan kii nce kendinde,
insan doasn deitirecek gc, sonra aslnda tam ve bal
bana bir btn olan kiiyi, bir bakma yaamn ve varln
borlu olduu daha byk bir btnn bir paras durumu
na sokabilecek yetiyi bulmaldr. Yine bu kii, insan yapsn
glendirmek iin kendini deitirecek; doadan aldmz
maddesel ve bamsz varlmz ksmi ve ahlaksal bir varla
evirecek, onu btnn bir paras durumuna sokacak gte
olmaldr. Ksacas , insandan kendi glerini alp ona, baka
snn yardm olmakszn kullanlabilecei yeni, dardan g
ler vermelidir.

nsann bu doal gleri ne denli l ve yok e

dilmi olursa, elde edilen gler byk ve srekli, kurum da
bir o kadar salam ve eksiksiz olur.

yle k, her yurtta tek

bana bir hise, ancak br yurttalarla birlikte bir ey yapa
biliyorsa ve btnn elde ettii g btn bireylerin doal
gcne eit ya da ondan stnse, ite o zaman yasa koyma i
i ulaabilecei en yksek olgunlua erimi demektir.
Yasa yapan, Devlet iinde her bakmdan olaanst bir in
sandr.

stn zekasyla olduu kadar, grevi dolaysyla da o

laanst olmaldr. Yasa yapclk ne ynetim iidir, ne de e
gemenlik; cumhuriyeti kurmakla birlikte, onun yapsna gir
mez; insann stnlyle, egemenliiyle hibir ortak yan
olmayan zel ve stn bir grevdir bu; nk insanlara ko
muta edenin nasl yasalara komuta etmemesi gerekiyorsa, ya
salara komuta edenin de insanlara komuta etmemesi gerekir:
Yoksa, tutkularnn arac olan yasalar, ou zaman, hakszlk
larn srdrmekten baka bir ie yaramaz; birtakm kiisel
grlerin kendi eserinin kutsalln bozmasna da engel o
lamazd hibir zaman.
Lykurgos, yurdu iin birtakm yasalar koyarken, nce
* Montesquieu, Romallarn Byk 1 k. I. Blm.
76
Toplum Szle

mesi
kral
lktan ekildi. Yunan siteleri yasalarn teden beri yaban
clara yaptrrlard. Bugn

talya'daki cumhuriyetler de ou
kez Yunanllara ykndler. Cenevre Cumhuriyeti de byle
yapt ve bunun yararn grd.
12
Roma, en parlak gnlerinde,
zorbaln btn ktlklerinin hortladn grd, yasama
yetkisiyle egemen gc ayn kiilerde toplad iin de yok ol
ma tehlikesiyle kar karya kald.
Buna karlk, decemvirler* bile yalnz kendi yetkilerine
dayanarak hibir yasa yapma hakkn kullanmadlar. Halka
yle diyorlard: "Sizlere nerdiimiz eylerden hibiri, siz
kabul etmedike, yasa olamaz. Romallar, mutluluumuzu
salayacak yasalar yine siz kendiniz yapn. "
Demek ki, yasalar kaleme alan kiinin hibir yasama hak
k yoktur ya da olmamaldr; hatta halk bile, istedii zaman,
bakasna geirilmeyen bu haktan vazgeemez. nk temel
szleme gereince bireyleri ancak genel irade bir eye zorla
yabilir, zel bir iradenin genel iradeye uygun olduu da bu
zel iradenin halkn serbest oyuna sunulduunda anlalabilir;
btn bunlar daha nce sylemitim, ama bir kez daha sy
lemekte yine de yarar var.
Bylelikle grlyor ki, yasama iinde birbiriyle uzlamaz
sanlan iki ey var:

nsan gcn aan bir ey ve bunu yrt

mek iin, hibir ey olmayan bir g.
12
Calvin'e yalnz tanrbilimci gzyle bakanlar dehasnn enginliini kavra
yamazlar. Kaleme alnmasnda Calvin'in byk paynn olduu "termanlar,"
ona Institute (Yasalar) adl yapt kadar onur salamaktadr. Zamann inan
larmzda meydana getirecei deiim ne olursa olsun, iimizdeki yurt ve z
grlk ak snmedike, bu byk adam hep kutsanacaktr.
*M 450'de Plebler'in basksyla kanunlar yazmak zere 10 kiilik bir
komisyonun krulmasna karar verilir. nk, bu tarihe kadar Roma'da
yazl kanunlar olmadndan, rf ve adedere gre hareket edilirdi. Aile
hukuku, veraset hakk, dava hakk, bor ve ceza kanunu hakknda hkmleri
on iki levhaya yazp meclisin oylamasndan sonra herkesin grebilmesi iin
Forum'da bir yere asan bu kurula decemvirler dendi (y. n. ).
7
Jean-Jac
q
ues Rousseau

zerinde durulmas g

reken bir baka zorluk daha var.

Halka, halkn diliyle deil, kendi dilleriyle seslenmek isteyen
bilge kiiler, ona sylemek istediklerini anlatamazlar. Oysa
halk diliyle anlatlamayan saysz dnce vardr. ok genel
kavramlar gibi, ok uzak konulan da halk anlayamaz: Her bi
rey yalnz kendi karna uygun ynetim biiminden bakasn
denemedii iin, iyi yasalarn ykledii srekli yoksunluklar
dan elde edecei yararlar da kolay gremez. Gen bir ulusun,
politikann salkl yasalarnn tadna varabilmesi, Devlet yara
ryla ilgili temel kurallar uygulamas iin etkinin, etken (ne
den) durumuna gemesi; kurumun eseri olan toplum ruhu
nun bu kurumun kuruluunu ynetmesi; insanlarn da yasa
larn etkisi altmda varacaklar noktaya daha nceden varm ol
malar gerekir. Bylece yasa yapc, gce de akla da bavurma
d iin, zora bavuramadan halk peinde srkleyebilen, ik
na etmeden raz edebilen baka bir g kullanmak zorundadr.
Doann yasalarna olduu gibi Devlet'in yasalarna da
bal uluslar, insann olumasnda olduu gibi sitenin oluu
munda da ayn gc tanyp ona serbeste boyun esinler ve
genel mutluluk boyunduruuna uysalca katiansnlar diye, u
luslarn nderlerini her ada Tanrsal yollara bavurmaya ve
kendi bilgeliklerini Tannlara nal etmeye zorlayan ey budur.
Sradan insanlar aan bu akl, insan lllnn yola
getiremedii kimseleri Tanrsal gle zorlamak iin yasa ya
pann, kararlarn lmszlere sylettii akl dr. Ama ne
Tanrlar konuturmak ne de onlarn szcs diye ortaya
kp insanlar buna inandrmak her insann yapabilecei bir i
deildir. Yasa yapcnn ruha bykl gerek bir mucize-
Machiavelli yle der: "Gerekte, hibir lkede Tanr'ya bavurman olan
tek bir srad yasac yoktur; yok
s
a koyduu yasalan kimse kabul etmezdi;
gerekte, bilge kii birok yararl ey bilir, ama bu bilgilerde bakalarn inan
clracak lde ak birtakm nedenler yoktur. " ( Titus Livius zele Sylev,
L Kitap, X. Bl.

zgn metinde

talyanca).
78
Toplum Szleesi
dir, grevini doru !ayan bir mucize. I i er insan lahider oya bi
lir, bir kehanet satn alabilir, herhangi bir Tanrsal varlkla
gizli iliki iindeymi gibi grnebilir, kulana bir eyler f
sldar gibi yapan bir ku yetitirebilir ya da istediini halka da
yatmak iin baka birtakm kaba yollar bulabilir. Baka bir ey
bilmeyen biri, birtakm ahmaklar belki bir araya getirebilir,
ama hibir zaman bir hkmet kuramaz; yapt garip iler
ok gemeden kendisiyle birlikte yok olup gider. Nafile o
yunlar geici bir ba kurabilir ancak; bu ba yalnz bilgelik
srekli klabilir. Hala yaayan Musa yasalar, on yzyldan be
ri dnyann yarsn yneten Muhammed yasalar, bunlarn
arkasndakilerin ne byk adamlar olduunu bugn bile gs
teriyor bize. Kendini beenmi felsefe ya da kr particilik ru
hu bunlara istedii kadar mutlu birer dzenbaz gzyle bak
sm, gerek politika, onlarn yaptlarnda o uzun mrl ku
rumlara nderlik eden byk ve gl zekaya hayran kal
maktadr.
Btn bunlara bakarak, Warburton* gibi, insanlar arasn
da, politikayla dinin amacnn ayn olduu sansna kaplma
mal. Uluslarn ilk kurulu gnlerinde bunlardan biri, b
rne yalnzca araclk eder.
* Gloucester piskoposu ( 1 698- 1 770).

ngiliz tanrbilimci; balca yapt: K

lise ile Devlet'in Balamas (1736).
79
Toplum Szlemesi
n KA
VBL
HDA
Bir mimar, byk bir yapya balamadan, yapnn arl
na dayanp dayanmayacan anlamak iin nasl topra ince
ler, direncini lerse, bilge bir yasa yapc da, aslnda iyi, adil
yasalar kaleme almadan nce, bunlarn uygulanaca lkede
halkn bunlar benimseyip benimsemeyeceini aratrr. Bu
nun iindir ki, Platon, Arkadyallarla Cyreniallara yasa yap
maya yanamad, nk Platon bu iki ulusun da zengin oldu
unu, eitlii ho karlamayacaklarn biliyordu: Yine bunun
iindir ki, Girit'te iyi yasalar ve kt yasalar vard. nk Mi
nos, batan aa ktle batm bir halk disiplin altna al
mt.
Adil yasalar ho karlamayacak nice ulus bu dnyada par
lamtr; ho karlayacak olanlar ise, mrleri boyunca, par
lamaya yetecek vakti pek bulamamlardr. nsanlar gibi ulus
larn da ou, yalnz genliklerinde yumuak baldr; yalan
dka yola gelmez olurlar. Bir kez treler yerleip krinanlar
kkleti ini, artk onlar dzeltmeye kalkmak hem tehlikeli
hem bounadr. Halk, yok etmek iin bile olsa, dertlerine
kimsenin dokunmasn istemez, tpk hekimi grnce tir tir
titremeye balayan aklsz, dlek hastalar gibi.
Kimi hastalklar nasl insanlarn kafalarn allak bullak e
der, onlara gemii unutturursa, Devletlerin yaamnda da
81
Jean-Jacqes Rousseau
yle sancl dnemler olur ki, devrimler halkm zerinde, bir
takm bunalmlarn bireyler zerinde yaptn yapar; gemi
in deheti unutulur, i savalarla yanp yklan Devlet kendi
kllerinden yeniden doar, lmn peresinden kurtulup
yeniden taze gce kavuur. Lykurgos zamannda Sparta, Tar
quiniuslardan sonra da Roma byle olmutu; gnmzde ti
ranlarn kovulmasndan sonra Hollanda ile

svire de byle
oldu.
Ancak bu olaylar binde bir olur; bunlar birtakm istisnai o
laylardr ve nedenini de her zaman, gene bu istisnai Devlet'in
zel yapsnda aramaldr. Dahas, bu olaylarn iki kez ayn
devletin bana geldii de grlm deildir: nk bir ulus
barbar kald srece zgrln elde edebilir, ama uygar
lk yay eskiyip pasiand m, bir daha zgr olamaz artk. O
zaman ayaklanmalar ykabilir, devrimler bile yeniden ayaa
kaldramaz onu; klelik zincirleri kopar kopnaz, halk dalr,
var olmaktan kar: Artk ona gereken, bir kurtarc deil, bir
efendidir. Ey zgr halklar! u zdeyii aklnzdan karma
yn: "

zgrlk elde edilebilir, ama bir kez yitirildi mi, bir da

ha ele gemez artk. "
Genlik baka, ocukluk bakadr.

nsanlar gibi uluslarn

da genlik ya da olgunluk a vardr diyebiliriz; onlar yasa
lara bal klmadan nce, bu an gelmesini beklemek igere
kir; ne var k, bir ulusun olgunluk an fark etmek her za
man kolay olmaz; erken davranld m, i baarszla urar.
Filanca ulus on yzyl sonra bile sk disiplin altna alnamaz
ken, falanca ulus daha balangtan almabilir. Ruslar hibir
zaman gerekten uygarlaamayacaktr, nk bu ie ok er
ken balamlardr. Deli Petro'nu, gerek deil, ykmeci
bir zekas vard, ama her eyi yoktan yaratan gerek bir zeka
deildi bu. Yapt ilerden bazlar iyi olsa da, ou yersizdi.
Ulusunun barbar olduunu grmt, ama uygarlaacak
denli olgunlamam olduunu fark etmemiti; onu savaa a-
82
Toplum Szlemesi
ltrmas, piirmesi gerekirken uygarlatrnaya kalknt.
Deli Petro'nun b ulusu her eyden nce Ruslatrmakla ie
balamas gerekirken, o Almanlatrnak,

ngilizletirmek is
tedi: Uyruklarna, olmadklarn, olduklarna inandrarak ola
bilecekleri olmaktan alkoydu onlar. Bir Fransz eitmeni de
byle yapar:

rencisini, ocukluunda bir harika, sonra da

bir hi olmak zere yetitirir. Rus

mparatorlu

Avrupa'y
boyunduruk altna almak isteyecek, ama boyunduruk altma
asl kendisi girecektir. Uyruklar ya da komular olan Tatar
lar, onun da bizim de efendilerimiz olacaklardr; bu devrim
bana kanlmaz gibi grnyor. Btn Avrupa krallar da
bunu elbirliiyle abuklatrmaya alyorlar.
83
Toplum Szlemesi
n KA
I BL
DEA
Doa, dzgn yapl bir insann boyuna bosuna snrlar
koymutur; bu snrlar ald m, ortaya ya devler ya da cce
ler kar. Bunun gibi, bir Devlet'in de yap bakmndan sahip
olabilecei birtakm snrlar vardr; bu snrlar, ne Devlet'in
iyi ynetilmeyecek kadar byk, ne de kendini koruyamaya
cak kadar kk olmamasn gerektirir. Her politik btnn
g bakmndan aamayaca en yksek bir nokta vardr ve
ou kez bydke bu noktadan uzaklar. Toplumsal ba,
yayld oranda gever; genel olarak, kk bir Devlet by
ne oranla daha gldr.
Bu kuraln doruluunu kantlayan saysz neden var. Bir
kere, ok uzaklardan ynetmek daha gtr, tpk uzun bir
kaldracn ucunda bir ktlenin daha da arlamas gibi . . . U
zaklk arttka ynetim de ykml olur: nk her kentin
kendi ynetim ii vardr, bunun giderini de halk der; yine
her ilenin kendi ynetimi vardr, bunun giderini de halk
karlar. Sonra, eyaletler, valilikler, satraplklar, genel valilik
ler gelir; yukar basaraklara kldka giderler artar ve bun
lar hep zavall halkn srtna biner. Son olarak, en yksek y
netim basama gelir ki, ezicilikte hepsine ta kartr. Bu ka
dar yk yurttalar durmamacasna ezer: Yurttalar, bunca
farkl kurumlar tarafndan daha iyi ynetilrek bir yana, ba-
85
Jean-Jac
q
ues Rousseau
!arna geecek tek bir gcn yneti minden bile daha kt du
ruma derler.

stelik olaanst durumlarda bavuracakla

r kaynaklar da kurumu gibidir; bunlara bavurmak gerekti
inde ise, Devlet ha ykld ha yklacak durumdadr.
Hepsi bu kadarla bitmez: Bir yandan hkmet, yasalar
saydrma, krc davranlar nleme, ktlkleri engelleme
ve uzak yerlerdeki bakaldrlar bastrnada daha gevek, da
ha ar davranrken, te yandan halk da, yzlerini bile gre
medii bakanlarna, dnyas olan yurduna, ou kendine ya
banc yurttalarna kar daha az sevgi besler. Treleri ayr o
lan, birbirine zt iklimlerde yaayan ve ayn ynetim biimi
ne kadanamayan o denli farkl vilayetlere ayn yasalar uygun
gelmez. Farkl yasalar ise eitli halklar arasnda karklk ve
kargaa yaratmaktan baka ie yaramaz. nk bunlar ayn
balarn ynetiminde olmalar ve srekli ilikide bulunmala
r dolaysyla birbirlerinin lkesine gidip geldikleri, birbirle
rinden kz alp verdikleri iin baka trelere balanrlar, bu
yzden de ana baba kaldarnn gerekten kendilerinin olup
olmadn hibir zaman bilemezler. Yksek ynetim merke
zinin bir araya getirdii bu birbirini tanmayan insan kalaba
l iinde yetiler gml, erdemler gizli, ktlkler. de ce
zasz kalr.

ten gz a1mayan balar hibir eyi kendilikle

rinden gremez olurlar; Devlet'i kk memurlar ynetir.
Son olarak, devlet gcn ayakta tutmak iin alnmas gere
ken ve uzaklardaki onca grevlinin kaytarmak ya da bakas
na yklemek istedii nlemler tm kamu hizmetlerini ken
dilerine ekip emerler; yle ki, halkn mutluluu iin harca
nacak hibir ey kalmaz ortada; kalsa da, ancak gereinde
kendini savunabilecei kadar bir ey kalr. Yapsna gre gere
inden ok byyen bir politik btn byle ker, kendi a
rl altnda ezilip yok olur.

te yandan Devlet ister istemez dayankl olmak, duyaca

sarsntlara gs germek, ayakta kalabilmek iin harcaya-
86
Toplum Szlemesi
ca abalara dayanabilmek amacyla kendine bir temel edin
mek zorundadr. nk btn uluslarda bir merkezka g
vardr; bu g, tpk Descartes'n burgac gibi onlar birbirine
kar etkide bulunmaya, komulan zararna bymeye zorlar.
Bylece, ok gemeden, gszler yutulma tehlikesiyle kar
karya kalrlar ve hibiri, btn tekilerle birlikte, basks her
yanda yaklak ayn olan bir tr denge kurmakszn varln
koruyamaz.
Buradan da grlyor ki, gerek genilemek, gerek daral
mak iin birtakm nedenler vardr. Bunlarn birbirleri arasn
da, devletin yaamasna en elverili oran bulmak devlet ada
m iin az ustalk istemez. Genel olarak denebilir ki, genile
me nedenleri, dsal ve grel i olduklar iin i ve salt daralma
nedenlerine bal olmak gerekir. Peinen aranlnas gereken,
salam ve gl bir anayapdr; insan ayrca geni topraklarn
salayaca gelir kaynaklarndan ok, iyi bir ynetimin yarata
ca glle gvenmelidir.

te yanda, fetih yapma zorunluluu anayasalarnda bile

yer alan birtakm devletler grlmtr; bunlar, varlklarn
korumak iin durmadan geniiemek zorundaydlar. Belki de
byklklerinin snrn ve dlerinin kanlmaz ann
gsteren bu mutlu zorunluluktan memnundular.
87
Toplum Szlemesi
I KA
X BL
DEA
Politik bir btn iki biimde lye vurulabilir: toprann
genilii ve halknn nfusuyla; bu iki l arasnda Devlet'in
gerek bykln belirlemeye yarayan bir oran bulunur.
Devlet'i Devlet yapan insanlardr, insanlar besleyen de top
rak: Bu oran, halkn geimine yetecek kadar topran, topra
n besteyecei kadar insann bulunmas gerekiini anlatr.
Beirli sayda halk iin en ykek snr bu oranda ifadesini bu-
lur; nk toprak gereinden fazla olursa, bakm, korunma
s da o lde ykl olur; yeterince ekilip biilemez, gerein
den ok rn verir; bu ise, yakn bir gelecekte topra savun
mak iin savalara yol aar: Tersine, toprak yeterli deilse, bu
kez Devlet, eksiini kapatmaka komularnn iyi niyetine
bal kalr; bu da bir sure sonra komulara saldryla balayan
savalara neden olur. Konumu gerei, ticaretle sava arasnda
bir seim yapmak zorunda olan her ulus aslnda gsz biru
lustur; nk ya komularnn keyfne ya da olaylara baldr;
mr ksa ya da nasl sonlanaca belirsizdir. Ya baka ulusla
r boyunduruk altna alp durumunu deitirir ya da kendisi
boyunduruk altna girer, yi ter gider. zgr kalabilmek iin ya
kk olacaktr, ya da byk; baka yolu yoktur.
Birbirine yeten toprak genilii ve insan nfusu arasnda
deimez bir or;n gsterilemez; nk topran zelliklerin-
89
Jean-Jac
q
ues Rousseau
de, verimlilik derecesinde, rnlerinin trnde, iklimsel et
kilerde ve bu toprakta oturanlarn mizaiarnda birtakm
farkllklar vardr; kimisi verimli bir lkede az tkettii halde,
kimisi verimsiz topraklarda ok tketir. Ayrca kadnlarn az
ya da ok dourgan olmalarn, lkenin nfus kalabalna az
ya da ok elverili oluunu, yasa yapann, kurumlaryla bu
nfus zerinde kurmay umduu etkiyi de hesaba katmaldr;
yle ki, yasa yapan, yargsn grdklerine gre deil, ngr
dklerine gre vermeli; nfusun bugnk durumunu deil,
doal evrimi sonucu ulaaca sayy gz nnde tutmaldr.
Nihayet, lke topraklarnn kendine zg yaps gibi yle
bin bir trl yerel koul vardr ki, bunlar bata gerekli grl
meyen birtakm topraklar elde etmeyi zorunlu klar ya da
buna olanak verir. Szgelimi, dalk lkelerde insanlar alabil
diine yaylrlar, nk byle yerlerde ornanlar, otlaklar gibi
doal rnler daha az aba ister; dalk blgelerde kadnlarn
ovadakilerden daha ok daurduklar deneyimlerle bilin-
. mektedir; yine buralarda, geni bir yamacn yalnz _kk bir
yatay paras ekine elverilidir. Buna karlk, insanlar, ky
larda, hatta kayalklarda, tamamen verimsiz denebilecek
kumsallarda skk dzende oturabilirler, nk buralarda
tarm rnlerinin yerini byk lde balklk tutabilir; yi
ne buralarda insanlarn karsanlara kar koymak iin daha
toplu durumda bulunmalar gerekir; ayrca kolaniler bii
minde yerleim yoluyla lkeyi fazla nfustan kurtarmak da
ha kolaydr.
Bir ulusa yasalarla dzen vermek iin gereken bu koulla
ra, baka hibirinin yerini tutamayacak bir bakasn da ekle
melidir; onsuz tekilerin hepsi yararsz kalr: Bolluk ve bar
iinde yaama kouludur bu; nk bir Devlet'in kurulu an
lar, ayn orduda bir taburun kurulu anlar gibi, yapsal di
rencinin en az, yklnaya en elverili olduu anlardr. Herke
sin, kardan gelecek tehlikeyi unutup kendi derdine dt
90
Toplum Szlemesi
rgtlenme, kaynama anlarndan ok, tam bir kargaa an
da daha fazla direnebilir. Bunalm dnemlerinde, bir sava,
bir ktlk, bir ayaklanma olmaya grsn, Devlet ker; amaz
bir kuraldr bu.
Bylesi frtmal dnemlerde birok hkmet kurulma
ntr demek istemiyorum; kurulnutur, ancak o Devlet'i
ykan da bu hkmetlerin ta kendisi olmutur. Devlet gc
n zorla ele geirenler, halkn byk rkntsnden yararla
np, onun soukkanllkla hibir zaman kabul edereyecei
yasalar getirmek iin hep byle karklklar kartr ya da bu
gibi dnemler seerler. Yasa koymak iin seilen zamana bak
mak, bir yasa yapcnn yaptyla bir tirarnkini birbirinden a
yrt etmeye yarayan en amaz yollardan biridir.

yleyse hangi ulus yasa yapmaya elverilidir? Herhangi

bir soy birlii, kar birlii ya da bir szlemeyle birbirine
bal olmakla birlikte, henz yasalarn gerek boyunduruu
altna girmemi olan; kklemi treleri, krinanlar olma
yan, apansz igale uramaktan korkmayan; komularnn
kavgalara katlmakszn tek bana her birine kar koyabi
ler ya da birinin yardmyla brn pskrtebilen; yeleri
birbirini tanyan, kimseye bir insann tayabileceinde ar
yk yklemeyen; baka uluslara muhta olmad gibi baka
uluslarn da kendisine muhta olmad,
14
ne zengin ne de
yoksul olan, kendi yayla kavrulan; ksacas, eski bir ulusun
tutarll, btnlyle yeni bir ulusun uysalln birleti-
14
ki komu ulustan biri brnden vazgeemeyecek olursa, bu birincisi iin
ok ar, ikincisi iinse dk tehlikeli bir durum yaratr. Bu durumda, her ak
l banda ulus, tekini bu bamllktan bir an nce kurtarnaya alr. Mek
sika

mparatorluu snrlar iinde bir i toprak olan Thlascala Cumhuriyeti,

Meksikallardan tuz satn almaktansa hi tuz kullannama karar aln, daha
s, Meksika'nn bedava tuz verme nerisini geri evirniti. nk bilge
Thlascalallar bu cmertliin altndaki tuza grdler.

zgrlklerini koru
dular; koca imparatorluun iindeki bu kk Devlet sonunda Meksika'nn
ban yedi .
91
Jean-Jacques Rousseau
ren bir ulus. Yasama iini gletiren, kurulmas gerekenden
ok, yklnas gereken eydir; bu konuda baanya binde bir
erimenin nedeni de, doadaki yalnlkla toplumun gereksi
nimlerini bir arada tutmann olanakszldr. Dorusu btn
bu koullarn bir araya gelmesi gtr: Bu yzden deil mi
dir ki, salam yapl devletlere pek rastlanmaz ...
Avrupa'da hala yasama iinin stesinden gelebilen bir l
ke var: Korsika Adas. Bu yiit halkn, zgrlne kavuma
da ve onu savunmada gsterdii stnlk ve tutarllk, bilge
kiilerin onlara bu zgrln nasl korunacan retmesi
ne deer. Bir nsezi, bu kk adann, gnn birinde tm
Avrupa'y artacan sylyor bana.
92
Toplum Szlemesi
I KA
X BL
FA YAA SSTMERE DA
Her yasama sisteminin amac olmas gereken genel yara
nn ne olduunu aratrrsak, bunun balca iki konuya, z
grlk'e ve eitlk'e indirgendiini grrz: zgrle in
dirgenir, nk her zel bamllk, Devlet'in bedeninden
koparlm bir o kadar g demektir; eitlie indirgenir, n
k eitlik olmadan zgrlk olmaz.
Toplumsal zgrln ne olduunu daha nce sylemi
tim: Eitlie gelince, bu szckten, g ve zenginlik derecele
rinin herkes iin mutlaka ayn olmas deil, bu gcn hibir
zorbala kamamas, ancak toplumsal tabaka ve yasalara gre
kullanlmas; varlk bakmndan ise hibir yurttan ne baka
sn satn alacak kadar zengin, ne de kendini satmak zorunda
kalacak kadar yoksul olmamas gerektii anlalmaldr:15 Bu
da, bykterin mal, mlk ve saygnlk, kkerin de cimrilik
ve agzllk bakmndan ll olmalarn gerektirir.
Bu eitlik, gerekte yeri olmayan bo bir dtr derler. Pe-
Devlet'te btnlk, salamlk m istiyorsunuz, a ular elden geldince
birbirine yaklatrn; ne ok varlkllara gz yumun, ne de an yoksullara.
Doal olarak birbirinden ayrlamayan bu iki durum, ortak yarara ayn lde
zararldr. Birinden zorbal kkrtanlar, brnden de zorbalar kar: Hal
kn zglnn alm satm hep bunlar arasnda olur; biri satn alr, tek
satar onu.
93
Jean-Jac
q
ues Rousseau
kala ama, ktye kullamlmas kanlmazdr diye, eitlie hi
deilse belirli bir dzen de getirmemeli mi? Olaylarn gc
hep eitlii ortadar kaldrnaya yneldii iindir ki, yasalarn
gc hep eitlii srdrmeye ynelmelidir.
Ama btn salam kurumlarn bu genel hedefleri, her l
kede, gerek yerel durumdan, gerek halkn mizacdan, z ben
liinden doan ilikilere gre deitirilmeli, bu ilikilere daya
narak, her ulusa, znde deilse bile, hedeflenen halk iin en
iyisi olan zel bir kurumlama sistemi verilmelidir. Szgelimi,
toprak orak ve verimsiz mi, ya da lke topraklar nfusa g
re ok mu dar? Endstriden ve el sanatlarndan yana dn
nz; buradan elde edeceiniz rnleri sizde olmayanlada ta
kas ediniz. Aksine, zengin ovalarda, verimli yamalarda m o
turuyorsunuz? Ya da verimli topraklarda oturuyorsunuz da,
nfusuuz mu az? Btn abaz tarm ilerine verin; tarm
insanlar da oaltr, ayrca el sanatlarn bir yana atn, nk
bunlar zaten az olan nfusu birka noktada toplayarak lkeyi
bsbtn le evirir. Geni ve elverili kylarda n oturu
yorsunuz? Denizi gemilerle doldurun, ticareti ve gemicilii
gelitirin: Ksa, ama parlak bir mr srersiniz. Kylarnz ne
redeyse yanalmaz kayalada n dolu? O zaman, barbar kaln
ve balklkla geinin; daha rahat, belki de daha iyi, ama a
mazcasna mutlu yaarsnz. Ksacas, herkesin ortak mal olan
ilkelerin yan sra, her ulusun, kendine bir dzen salayan, ya
salarn o lkeye zg klan nedenleri vardr. Nitekim, eski
den Yahudilerce, daha sonra da Araplarca nde gelen ama
din, Atinallarca edebiyat ve felsefe, Krtacallar ve Surlularca
ticaret, Rodoslularca denizcilik, Spartallarca sava, Romallar
ca da erdemdi. Yasalarn Ruhu yazar,* yasa yapcnn, yasala-
Marquis d'Argenson der ki: "D ticaretin kimi kollar, genelde bir krallk i
in ancak grnte bir yarar salar; baz kiileri, dahas, baz kentleri zengin-
letirir; fakat ulusun btnnn bundan bir kazanc olmaz, halkn ise hi ka
zanc olmaz.
Montesquieu.
94
Toplum Szlemesi
bu hedefl erden her birine ne trl bir ustalkla ynelttiini
saysz rneklerle gsternitir.
Bir Devlet'in ana yapsn gerekten salam ve srekli k
lan, trelere gerektii gibi uyulmasdr, trelere uyulunca da,
doal ilikilerle yasalar hep ayn noktalarda uzlar; yasalar i
se, yalnzca tekileri salamlatrmaya, onlarla birlikte yol a
lp, onlara elik edip dzeltmeye yararlar. Ama yasa yapan, a
macnda yanlr da, durumun zelliinden doan ilkeden
baka bir ilkeyi benimserse; bu ilkelerden biri klelii, teki
zgrl tutarsa, biri zenginlie, teki nfusa nem verirse;
biri bara, teki fetihlere ynelirse, o zaman yasalarn yava
yava gevedii, toplum yapsnn bozulduu; Devlet'in de,
yok olup gidinceye ya da deiinceye, yenilmez doa yeniden
gcn gsterineeye kadar kargaadan yakasm kurtaramaz.
95
Toplum Szlemesi
l KA
XlBL
YASA BLLENS
Btn dzene sokmak ya da kamu ilerine elden gelen
en iyi biimi vermek iin gznnde tutulmas gereken bir
ok iliki vardr. nce, btnn kendi kendisine etkisi, yani
btnn btnle ya da egemen varln Devlet'le olan iliki
leri vardr. Bu ilikiler de, ileride greceimiz gibi, ara terim
lerin ilikisinden oluur.
Bu ili kileri dzenleyen yasalara politik yasalar dendii gi
bi, anayasalar da denir. Akla uygun, bilgece dzenlenmiler
se, bunlara anayasa demek yersiz olmaz; nk her Devlet'te
yalnz bir tek iyi dzen varsa, bu dzeni bulan halk, ona sk
skya balanmaldr. Ama kurulu dzen ktyse, o zaman
dzenin iyi olmasn engelleyen yasalar neden anayasa say
mal? Zaten, her durumda, yasalarn, hatta en iyilerini bile
deitirmek halkn elindedir; nk kendi kendisine ktlk
etmek isterse, onu bu ii yapmaktan alkoymaya kimin hak
olabilir?
kinci iliki, yelerin gerek birbirleriyle, gerek btnle o
lan ilikileridir. Bu iliki, birinciler bakmndan olabildiince
snrl, ikinciler bakmndan ise olabildiince geni olmaldr;
yle ki, her yurtta, btn br yurttalara kar tam bir ba
mszlk, siteye kar da byk bir bamllk iinde olsun:
Bu ise, hep ayn yollarla yaplr; nk yalnz Devlet gc, -
97
Jean-Jacques Rousseau
yelerine zgrlk salayabilir. Toplum yasalar da bu ikinci i
likiden doar.
insanla yasa arasnda nc tr bir iliki daha dnle
bilir: O da cezaya itaatsizlik ilikisidir ve ceza yasalarnn ko
nulmasna yol amtr. Bu yasalar, aslnda, bir tr zel yasa
olmakan ok, btn teki yasalar iin bir yaptrm gcdr.
Bu tr yasaya, hepsinden nemli bir drdncs daha
eklenir. Bu yasa, mermere, tunca deil, insanlarn yrekleri
ne kaznr; Devlet'in gerek anayasas olur, her gn yeni g
ler kazanr; eskiyen ya da yrrlkten kalkan yasalara yeniden
can verir ya da onlarn yerini alr, halk yasalarn ruhuna ba
l tutar, buyruk gcnn yerine, farkna vanlmakszn al
kanln gcn koyar. Burada szn ettiim ey, ahlak, t
reler ve zellikle de kamuoyudur. Bu, politikaclarn bilme
dii bir eydir, ama btn teki ilikilerin baars ona bal
dr; bilge yasac, zel birtakm ynetmeliklerle yetiniyormu
gibi grnrse de asl gizliden gizliye bunlarla ilgilenir. n
k bu zel ynetmelikler kubbenin kemerleri ise, ar ar o
luan treler de bu kubbenin sarslmaz destek talardr.
Bu eitli yasalar arasnda, benim konurla ilgili olanlar
yalnzca, ynetim biimini belirleyen siyasi yasalardr.
98
m. KTA
Farkl hkmet biimlerinden sz etmeden nce, bugne
dek iyice aklanmam olan ynetim szclnn tam an
lamn belirtelim.
Toplum Szlemesi
IlKA
LBL
GENEL OLAK HKMTE DAR
Peinen uyaraym: Bu blm aceleye getirmeden oku
mal, dikkatsizler iin ak olmak gibi bir ustalm yok.
zgrce yaplan her bir araya gelen iki etkenden doar:
biri, i belirleyen, tanmlayan ruhsal etken, yani irade; teki,
ii gerekletiren etken, yani fziksel g. Bir nesneye doru
gittiim zaman, nce ona gitmek istemem gerekir, sonra da
ayaklarmn beni ona gtrmesi. Bir ktrm komak istese,
eli aya tutan, evik bir adam da istemese, ikisi de olduklar
yerde kalr. Politik btnde de ayn etkenler vardr: G ile i
rade onda da birbirinden ayrlr. iradeye yasama gc, "fzik
sel" gce de yrtme gc denir. Bunlarn ikisi bir araya gel
medike, politik btnde hibir ey yaplamaz, yaplmamal
dr da.
Grdk ki, yasama gc halkn elindedir, halktan baka
snda da bulunamaz. te yandan, yukarda konulan ilkelerden
kolayca anlalr ki, yrtme gc, yasa yapan ya da egemen
varlk niteliiyle ounluun elinde olamaz, nk bu g
yalnzca bireysel davranlara dayanr, bunlar da yasann yetki
sine girmez, dolaysyla egemen varln yetkisine de hi gir
mez, nk egemen varln edinieri ancak yasalar olabilir.
yleyse, kamu gcne, bu gce zg yle bir etken gere
kir ki, Devlet ile egemen gcn iletiimini salayan ve ben-
103
Jean-Jacques Rousseau
zetme yerindeyse, ruhla bedenin birlemesinin insanda yap
tn kamusal varlkta yapan genel iradenin gsterdii ynde
birletirebilsin onu. yle bir etken k, ruhla beden birleme
sinin insanda yaptn kamusal varlkta yapsn. te Devlet i
inde hkmetin varlnn gerekesi budur; hkmet, yer
siz olarak, egemen varlkla kartrlr, oysa egemen varln
bir aracdr yalnzca.
leyse hkmet nedir? Yurttalarla egemen varln kar
lkl ilikilerini salamak iin kurulmu, gerek yasalar y
rtmek gerekse de politik ve toplumsal zgrlkleri srdr
mekle ykml bir ara btndr.
Bu btnn yelerine grevliler ya da kralar, yani yne-
ticiler btnn hepsine de hkmdar17 denir. .Grld gi
bi, bir halk balarn buyruu altna sokan ilemin hi de bir
szleme olamayacan ileri srenler ok hakldrlar. Bu, bir
i vermeden, bir grev devrinden baka bir ey deildir; bu
rada egemen varln birer grevlisi olmaktan te gitmeyen
yneticiler yine onun adna devlet gcn kuHanrlar; ege
men varlk bu yetkiyi keynce snrlayabilir, onda deiiklik
yapabilir, dilediinde geri alabilir. Bylesi bir hakkn bakas
na geirilmesi, toplumsal btnn zne aykr olduundan,
birlemenin de amacna aykrdr.
Sonu olarak ben, hkmet ya da yksek ynetim diye,
yrtme gcnn meru yoldan kullanlmasna; hkmdar
ya da grevli diye de, bu ynetim iini stlenen kiiye ya da
btne diyorum.
Ara gler ise hkmetin iinde yer alr; bunlar arasnda
ki ilikiler, btnn btnle, egemen varln da devletle ba
ntsn olutururlar. Bu son bant, kesintisiz bir orantnn
son terimleri arasndaki orantyla gsterilebilir; bu orantnn
orta terimi hkmettir. Hkmet, egemen varlktan .ald
17 Zaten Venedik'te dogeun katlmad zamanlarda bile, "college"ye, serenis
sime prince (yce prens] ad verilir.
104
Toplum Szleesi
buyruklar halka geirir. Devletin tam bir dengeye varmas,
hkmetin toplam gc ile hem egemen varlk hem de uy
ruk olan yurttalarn toptan gleri arasnda, her eyi hesaba
katmak kouluyla eitlik olmasna baldr.
stelik, oranty bozmadan bu terimden hibirini de
itiremeyiz. Egemen varlk ynetmeye, ynetici yasamaya,
yurttalar da yasay hie saymaya kalktlar m, dzen, yerini
karkla brakr, g ile irade artk birlikte yrmez olur,
devlet ya zorbala kayar ya da anariye. Son olarak diyebiliriz
ki, her orant arasnda yalnz bir tek orta terim bulunduu i
in, bir Devlet'te de ancak bir tek iyi hkmet bulunabilir: A
ma bir ulusun ilikilerini saysz olay deitirebildiine gre,
deiik hkmetler yalnz farkl uluslara deil, farkl zaman
larda ayn ulusa da iyi gelebilir.
ki utaki terimler arasnda var olabilecek orantlar anlata
bilmek iin, kolay tanmlanr bir orant olmas asndan hal
kn nfusunu rnek alacam.
Varsayalm ki devlet on bin yurttatan olumaktadr. Ege
men varlk, ancak kolektif ve bir btn olarak dnlebilir;
fakat her tekil insan, uyruk olarak bir birey saylr: Bu yz
den, egemen varln uyrua ilikisi, on binierin bire olan i
likisi gibidir, yani Devlet'in yelerinden her birinin payna,
egemen varla tmyle bal ve onun denetiminde kalmak
la birlikte, kendisine egemen yetkenin on binde biri der.
. Varsayalm ki halk yz bin kii olsun, uyruklarn durumu yi
ne deimez; her biri yine yasalarn tm arl, yetkesi altn
dadr; oysa uyruklarn oyunun gc yz binde bire dm
tr ve yasalarn kaleme alnmasn on kat daha az etkilemek
tedir. Uyruk hep tek kald iin, egemen varln uyrua i
likisi yurtta says lsnde artar. Sonuta, pevlet ne den
li byrse, zgrlk de o denli azalr.
liki (orant) artar derken, eitlikten uzaklar demek isti
yorum. Bylece, iliki matematiksel olarak ne denli bykse,
105
Jean-Jacques Rousseau
genel anlamda o denli kktr. lk anlamdaki iliki, nicelik
bakmndan dnld iin blmle [ quotientJ , ikinci an
lamda ise, zdelik bakmndan dnldnden benzeme
ile llr.
Demek ki, zel iradelerin genel iradeyle orants -yani, t
relerin yasalarla olan orants- ne denli kkse, zorlayc g
cn de o denli artmas gerekir. yleyse, bir hkmetin iyi
hkmet olabilmesi iin belirli bir oranda gl, halk da ay
n oranda kalabalk olmaldr.
te yandan, Devlet'in bymesi, devlet yetkesini ellerinde
tutanlara daha ok ktlk eilimi ve glerini ktye kullan
ma aralar verdii iin, hkmet halk dizginlemek iin elin
de .ne denli g bulundurmak zorundaysa, egemen varlk da
hkmeti dizginlemek iin elinin altnda o kadar g bulun
durmak zorundadr. Burada szn ettiim mutlak bir g
deil, Devlet'in eitli blmlerinin greli gcdr.
Bu ikili orantdan, egemen varlk ile hkmdar ve halk a
rasndaki ilikinin srekli olduu, bunun keyfi bir dnce
deil, politik btnn znden doan kanlmaz bir sonu
olduu kar. Yne bu ilikilerden kan bir baka sonu da, i
likinin son terimlerinden birinin, yani uyruk olarak halkn,
sabit kald ve "bir" ile gsterildii iin, ikili iliki arttka ya
da azaldka bununla birlikte basit ilikinin ya artt ya da ek
sildii, dolaysyla orta terimin de deitiidir. Bu da gsterir
ki, tek ve mutlak bir hkmet biimi yoktur; belki byklk
bakmndan birbirinden ayr ne kadar Devlet varsa, z bak
mndan da bir o kadar ayr hkmet vardr.
Bu sistemi glnletirmek amacyla bana: "Bu orta teri
mi bulmak ve hkmetin gvdesini oluturmak iin, sana
gre halkn nfusunun kare kkn almak gerekir" diyecek
olanlara u yant veririm: "Ben bu sayy burada yalnz rnek
olarak aldm; szn ettiim ilikiler yalnz insan saysyla
deil, genel olarak, saysz nedenden doan ve bileen eylem-
106
Toplum Szemesi
lerin, edirolerin saysyla da llr; ksacas, bir ara matema
tik terimler kullanmam, sylemek istediimi az szle anlat
mak iindi; yoksa geometrideki kesinliin manevi nicelikler
de yeri olmadn bilmez deilim."
Hkmet, kendisini ieren politik btnn kk lek
li bir rneidir. Hkmet, elinde birtakm yetkileri bulundu
ran tzel bir kiidir; egemen varlk gibi etken, devlet gibi e
dilgendir, baka benzer ilikilere ayrtrlabilir; bu. ayrma
dan ortaya baka bir iliki, bundan da, ynetim grevlerinin
srasna gre baka bir iliki daha kar; sonunda, blnmez
bir orta terime, yani tek bir baa ya da yksek yneticiye va
rlr; o da, bu ilerleyi ortasnda kesir dizisiyle tam say dizisi
arasnda birim gibi gsterilir.
Artan terin says karsnda bocalamadan, imdilik hk
mete, yalnz Devlet iinde yeni bir btn, halktan ve egemen
varlktan farkl, ikisinin ortasnda bir ara btn gzyle bak
lm.
Bu iki btn arasnda u temel farkllk vardr: Devlet,
kendiliinden, hkmet ise ancak egemen varlkla birlikte
vardr. Dolaysyla, hkmdarn stn iradesi, genel iradeden
ya da yasadan baka bir ey deildir, olmamaldr da; gc i
se, yalnzca kendinde toplanan kamu gcdr: Kendi bana
mutlak ve bamsz bir edirde bulunmaya grsn, btnn
balar gevemeye balar. Son olarak, hkmdar, egemen
varln iradesinden daha etkin bir tikel iradeye sahip olursa,
bu tikel iradeye uymak iin elinin altnda bulunan kamu g
cn kullanrsa ve bundan, biri hukuka, teki de olaylara da
yanan iki varlk doarsa, toplumsal birlik bir anda yok olur,
politik btn ise dalp gider.
Bununla birlikte, hkmetin bnyesinin, kendisini Dev
let'in bnyesinden ayrt edecek bir varla ve gerek bir ya
ama sahip olabilmesi; btn yelerin birlikte davranabilme
leri ve kurulularndaki amaca karlk verebilmeleri iin, h-
107
Jean-Jacques Rousseau
kmetn kendine zg bir ben' e, yeleri arasnda ortak bir
duyguya, varln korumaya ynelik bir gce, bir iradeye sa
hip olmas gerekir. Bu zel varlk, toplantlar, danma ku
rullarn, bir oylama ve zm bulma gcn, mnhasran
hkmdara zg birtakm haklar, unvanlar, ayrcalklar
varsayar; bunlar glkleri lsnde ynetenlere daha fazla
onur kazandrr. Glkler, asl btnn iinde bu ikinci de
recedeki btne verilecek dzenin biimindedir; bu yle bir
dzen olacaktr ki, bu ikinci derecedeki btn, kendi yaps
n kesinletirirken genel yapy bozmayacak, kendini koru
maya yarayan zel gc ile Devlet'inkini koruyan gc her
zaman birbirinden ayracak, ksacas, her zaman halk hk
mete deil, hkmeti halka feda etmeye hazr olacaktr.
te yandan U da var: Hkmetin yapay bedeni bir baka
yapay bedenin eseridir; yaam da bir bakma ireti ve bam
ldr, ancak bu durum, onun az ya da ok gl biimde ve i
vedilikle davranmasna, az ok salkl bir bnyeye sahip ol
masna engel deildir. Ksacas, kurulu amacndan dpedz
uzaklamamakla birlikte, ondan kurulu biimine gre az ok
ayrlabilir.
Hkmetle Devlet'in bnyesi arasnda var olmas gereken
farkl ilikiler de ite btn bu farkllklardan doar; ayn
Devlet'i deiime uratan da tm bu rastlantsal ve zel ne
denlerdir. nk znde en iyi hkmet, bal bulunduu
politik btnn kosurlarna gre ilikileri deiime urara
yacak olursa, en kt hkmet olabilir.
108
Toplum Szemesi
II KA
I BL
FALI HKT BiiER
TML LKSi DA
Bu farkllklarn genel nedenini ortaya koymak iin yuka
rda, Devlet ile egemen varl nasl birbirinden ayrdmsa,
imdi de hkmetin temel ilkesiyle hkmeti birbirinden a
yrmam gerekiyor.
Yneticiler btn, daha ok ya da daha az yeden olu
mu olabilir. Daha nce de sylemitik: Halkn nfusu ne
denli fazlaysa, egemen varln uyruklarna olan ilikisi de o
denli artar; apak bir rnekseme ile, hkmetin yneticilere
olan ilikisi iin de aynsn syleyebiliriz.
Sonuta hkmetin elindeki btn g, her zaman Dev
let'in gc olduu iin hibir zaman deimez. Bundan U
sonu kar: Hkmet bu gc kendi yeleri zerinde ne
kadar az kullanrsa, halkn tm zerinde kullanlacak gc
de o lde azalr.
O halde, hkmetin toplam gc, her zaman Devlet'in
gc olduuna gre, hep sabit kalr: Bunun sonucunda, bu
gc kendi yeleri zerinde ne denli ok kullanrsa, btn
halk zerinde kullanaca o denli az gc kalr.
yleyse, yneticiler ne denli ok olursa, hkmet de o
denli gsz olur. Bu kural, temel kural olduundan, onu i
yice aydnlatmaya alalm.
109
Jean-Jacques Rousseau
Yneticilerin kiiliinde, temelde birbirinden farkl ay
r irade yer alr: Birincisi, yalnz kendi karn gzeten kii
nin kendi iradesi; ikincisi, yneticilerin ortak iradesi ki, yal
nz hkmdardan yanadr; btnn iradesi diyebileceimiz
bu irade, hkmete gre genel, devlete gre zeldir; zeldir
ve hkmet de Devlet'in bir parasdr; ncs, halkn ya
da egemen varln iradesi ki, gerek bir btn saylan Dev
let'e, gerekse btnn bir paras gzyle baklan hkmete
gre geneldir.
Kusursuz yasalarda zel ya da bireysel iradenin hi yeri ol
mamal; hkmetin btnne zg irade ok baml olma
mal; genel ya da egemen irade ise her zaman stn gelmeli
ve iradelerin tek temeli olmaldr.
Tersine, doal dzene gre, bu farkl iradeler bir noktada
birletikleri lde daha etkin olurlar. Buna gre, genel irade
her zaman en gszdr, btnn iradesi ikinci srada gelir,
zel irade ise hepsinin zerindedir: yle ki, hkmette her
ye, nce birey olarak kendisi, sonra ynetici, en sonra da
yurttatr; bu, toplum dzeninin gerektirdii sralamann tam
tersi dir.
Bu gerek ortaya konduktan sonra denebilir ki, hkme
tin btnyle tek bir kiinin elinde bulunmas halinde, zel
iradeyle btnn iradesi tam anlamyla birlemi ve sonuta
btnlin iradesi, sahip olabilecei gcn en yksek noktas
na erimi olur. Oysa, Devlet gcnn kullanm, irade dere
cesine bal olduuna, hkmetin mutlak gc de hi dei
mediine gre, hkmetlerin en etkini tek kiinin elinde a
landr.
Bir de tam tersini yapp hkmeti yasa gcyle birletire
lim, egemen varl hkmdar, btn yurttalar da ynetici
yapalm; o zaman, genel iradeyle tek vcut olan btnn ira
desi ondan daha etkin olamaz ve bireysel, tikel iradenin tm
gcn kullanmasna yol aar. Bylece, mutlak gc hep ay-
1 10
Toplum Szlemesi
n kalan hkmetin greli gc ya da etkinlii en alt noktaya
der.
Bunlar tartma gtrmez ilikilerdir; onlar dorulamaya
yarayan baka grler de vardr. rnein her yneticinin
kendi btn iindeki etkinlii, her yurttan kendi btn
iindeki etkinliinden fazladr; bunun sonucunda, tikel irade,
ynetim ilerinde egemenlik ilerinde olduundan daha faz
la etkilidir; nk her yneticinin hemen her zaman bir y
netim grevi vardr; oysa her yurtta, tek bana, hibir ege
menlik grevi yapmaz. te yandan, Devlet ne denli geniler
se, gerek gc de o denli artar; ne var ki, bu art, devletin
geniliiyle duz orantl da deildir: Ama Devlet ayn kalrsa,
yneticilerin says istedii kadar artsn, srf bu yzden hk
metin gerek gc daha fazla artmaz, nk bu g, Dev
let'in gcdr, ls de hi deimez. Bylece, devletin
mutlak ya da gerek gc artmakszn, greli gc ya da et
kinlii 'azalr.
uras da kesindir ki, ynetim ilerini grenlerin says ne
denli artarsa, iler de o denli ar yrr: ar derecede ll
olmaya fazlaca arlk verilir de, talihe yeterince arlk veril
mez; frsat kaar ve tarta tarta, ou zaman tartmadan da
sonu kmaz olur.
Yneticilerin oalmas ile hkmetin geveyeceini yu
karda kantladm. Ayrca unu da kandadm ki, halkn nfu
su ne denli artarsa bask gc de o denli artmak zorundadr.
Buradan u sonu kar: Yneticilerin hkmete oran, uy
ruklarn egemen varla oranlarnn tersi olmaldr; yani Dev
let ne denli byrse, hkmet de o denli daralmaldr. yle
ki, halkn nfusunun artt lde balarn says azalmaldr.
Hem ben burada hkmetin doruluundan deil, greli
gcnden sz ediyorum yalnzca. nk ynetici says ne
denli ok olursa, btnn iradesi genel iradeye o denli yakla
r; oysa, tek yneticinin ynetiminde, btnn ayn iradesi,
1 1 1
Jean-Jacques Rousseau
yukarda sylediim gibi, zel bir iradeden te bir ey deil
dir. Bylelikle, bir yandan kazanlan, br yandan yitirilir;
yasa yapann ustal, karlkl ilikide olan hkmet gc i
le hkmet iradesinin Devlet'e en yararl olacak lde bir
leecekleri noktay bulabilmektir.
1 12
Toplum Szlemesi
llKA
ll BL
HKMT BERE DAR
nceki blmde, hkmetlerin, yelerinin saysna gre
eitli trlere ya da biimlere ayrldn grdk; geriye, bu
blnmn nasl yapldn grmek kalyor.
Egemen varlk, ncelikle, ynetim grevini btn halka
ya da halkn byk bir blmne brakabilir: yle ki, yne
tici yurttalarn says sradan yurttalarn nfusunu aar. Bu
ynetim biimine demokasi denir.
Ya da egemen varlk, hkmet grevini bir aznla bra
kabilir. yle ki, sradan yurtta says ynetici saysndan faz
la olur; bu ynetim biimine de aristokas ad verilir.
Son olarak, egemen varlk hkmet grevini tek bir yne
ticinin elinde toplar; btn teki grevliler glerini ondan
alrlar. Bu ncs, en yaygn ynetim biimidir, adna da
monari ya da krallk ynetimi denir.
Btn bu biimler ya da en azndan ilk iki biim, az ya da
-ok nfusa elverilidir, hatta olduka geni bir kapsamlar
vardr. nk demokrasi btn halk kapsayabildii gibi,
halkn yarsn kapsayacak kadar da daralabilir. Aristokras ise,
halkn yarsndan balayp en az sayya kadar sonsuzca darala
bilir. Krallk bile kimi blnmlere yatkndr. Sparta' da, ana
yasa gerei hep iki kral bulunurdu; Roma mparatorluu'nda
1 13
Jean-Jacques Rousseau
bir arada sekiz imparator bulunduu olmutur, ama srf bu
nedenle imparatorluk iin blmlenmi denemezdi. yleyse
her ynetim biiminin bir sonrakiyle rtt, tekvcut ol
duu bir nokta vardr; grlyor ki, yalnzca ad altnda bi
le bir ynetim, gerekte Devlet'in yurtta says kadar biim
ler almaya elverilidir.
Dahas var: Ayn ynetim kimi bakmlardan baka birta
km alt blmlere ayrlabildiine ve bunlarn bir blm bir
biimde, bir blm de baka biimde ynetilebildiine g
re, birlqtirilen bu biimden saysz karma biim elde edi
lebilir; bunlarn her birini btn yaln biimlerle arpp o
altabiliriz.
Ynetim biimlerinden her birinin, kimi durumlarda en i
yi, kimi durumlarda ise en kt olabilecei gz nne aln
madan, en iyi ynetim biiminin ne olduu konusunda te
den beri tartmalar yaplagelmitir.
Eer farkl Devletlerde, yksek grevli says yurtta nfu
suyla ters orantlysa, bundan U sonu kar: Demokrasi y
netimi, genel olarak kk Devletlere; aristokras ynetimi
orta Devletlere; monari ynetimi de byk Devletlere elve
rilidir. Bu kural dolaysz olarak ilkeden kmaktadr. Ama
kural dnda kalabilecek saysz durumu nasl sayp dkelim?
In Civil
1 14
Toplum Szlemesi
ll KA
I. BL
DEMOKRASiE DAR
Yasay yapan, . onun nasl yrtlmesi ve yorumlanmas
gerektiini herkesten daha iyi bilir. Onun iin, yrtme g
cn, yasama gcyle birletiren bir anayasadan daha m
kemmeli olmaz gibi grnr: Ama aslnda, hkmeti birok
bakmdan yetersiz duruma dren budur, nk birbirle
rinden ayrlmalar gereken eyler ayrlmamtr ve kralla ege
men varlk (halk) ayn kii olunca, sanki hkmetsiz bir h
kmet kurulmu olur.
Yasalar yapann onlar yrtmesi iyi olmad gibi, halkn
tmnn, dikkatini kamu ilerinden evirip zel ilere y
neltmesi de iyi deildir.

zel karlarn kamu ilerini etkile

mesinden daha tehlikeli bir ey olamaz; ayrca hkmetin ya
salar ktye kullanmasndan doacak ktlk, kiisel gr
lerin kanlmaz sonucu olarak yasa yapcnn ahlaka bozul
masnn yannda hi kalr. Bu durumda, Devlet, znde bo
zulduu iin hibir yeniletirme yaplamaz olur; hkmeti
hibir zaman ktye kullannayan bir halk, bamszln da
ktye kullanmaz; kendini hep iyi yneten bir halkn yne
tilmeye gereksinimi yoktur.
Szc temel anlamyla ele alrsak, diyebiliriz ki, gerek
demokrasi hibir zaman var olmantr ve olmayacaktr da . . .
ounluun ynetmesi, aznln ynetilmesi doal dzene
1 1 5
Jean-Jacques Rousseau
aykrdr. Kamu leriyle uramak iin halkn aralksz top
lant halinde olmas dnlemez; bu iin ynetim biimi
deimeden komisyonlar kurulamayaca da kolayca anlalr.
Gerekten de, ilke olarak Unu koyabiiirim sanyorum:
Hkmetin grevleri birok kurul arasnda paylalnca, ye
says az olan kurullar, er ya da ge, kendiliinden, en byk
yetkeyi elde ederler; bunun nedeni belki de bu kurullarda i
lerin daha abuk ve kolaylkla sonuca balanmasdr.
Zaten bu hkmeti gerektiren, bir araya getirmesi zor o
denli ok koul vardr ki!.. Birincisi, Devlet ok kk olacak
ki halk rahata toplanabilsin, bir araya getirilebilsin, her yurt
ta br yurttalarn hepsini kolayca tanyabilsin; ikincisi, t
relerde yle yalnlk olacak ki, ilerin st ste ylp etin tar
tmalara yol amasn nlesin, ancak bunun yan sra snflar
da ve zenginliklerde fazlasyla eitlik de olmal, yoksa haklar
da ve yetkilerde eitlik fazla srdrlemez; nc ve son o
larak, lks ya az olacak ya da hi olmayacak, nk lks ya
zenginliken doar ya da zenginlii gerekli klar; zenginin de
ahlakn bozar, yoksulun da; birinciyi mal mlk, ikinciyi de
agzllk yznden ... Lks, yurdu geveklie ve yoksullua
srkler; Devlet'in elinden btn yurttalarn alr; onlar
birbirine, hepsini de kamuoyuna kle eder.
te bunun iin nl bir yazar,* cumhuriyetin ilkesi ola
rak erdemi gstermitir. nk erdem olmazsa btn bu ko
Ullar srp gidemez; ne var ki, bu stn zell adam, gerek
li ayrmlar yapmad iin ou zaman dncelerinde do
ruluktan, kimi zaman da aklktan uzaklam, egemen g
her yerde ayn olduu iin, ayn ilkenin, iyi kurulmu bir
devlette, hkmet biimlerine gre (elbette ki az ya da ok)
yer almas gerektiini anlamamtr.
unu da ekleyeliin ki, hibir ynetim, demokrasi ya da
halk ynetimi kadar i sava ve karklklara elverili deildir,
* Montes
q
uieu, Ysaa Ruhu, II. Ktp: II. Blm.
1 16
Toplum Szlemesi
nk demokrasi kadar, gl ve srekli olarak ve durmaks
zn biim deitirme eilimi olan, ayn biimde kalmak, var
ln korumak iin de daha ok uyanklk ve yiitlik isteyen
hibir ynetim yoktur. Bylesi bir yap iinde yurtta glen
meli, direni kazanmal, erdemli bir Palatin'in18 Polanya diyet
meclisinde syledii U szleri mr boyu her gn iinden
yinelemelidir: "MaJo periculosam libertatem quam quietum
servtium."*
Bir Tanrlar ulusu olsayd, o ulus demokrasi ile ynetilir
di. Ama bylesi yetkin bir ynetim insanlarn harc deil.
1
8
Posen (Poznan) palatini. Polonya kalnn babas ve Lorraine dk. + .+
* zgrln tehlikelisini, kleliin rahatlna deimem.
1 1 7
Toplum Szlemesi
ilKTA
V. BL
ASTOKRS DAR
Burada birbirinden ok ayr iki tzel kii karsndayz:
hkmet ve egemen varlk; bunun sonucunda, biri btn
yurttaiara gre, br de yalnzca ynetimin yeleri iin iki
genel irade karsndayz demektir. Buna gre hkmet, ken
di i rgtn istedii gibi dzenleyebilirse de, halka yalnz
egemen varln, yani halkn kendisi adna seslenebilir; bunu
hi unutmamal.
lk toplumlar kendilerini aristokrasiyle ynettiler. Aile re
isleri toplum ilerini kendi aralarnda toplanarak tartrlard.
Genler, deneyimin yetkesine sorunsuzca boyun eerierdi
yalnzca. Papazlar, ihtiyarlar, senato, gerantlar gibi adlar bu
radan gelir. Kuzey Amerika yerlileri bugn bile kendilerini
byle ynetir, stelik ok da iyi ynetirler.
Ama toplumsal kurumlarn yaratt eitsizlik, doal eit
sizlie stn gelince, zenginlik ya da gllk19 yatan stn
tutuldu ve aristokras de seimli oldu. Sonunda, babann ma
l m lkyle birlikte ocuklara geen g, aileleri soylulatrp,
hkmeti de babadan oula geer duruma getirdi, yirmi ya
nda senato yeleri grlr oldu.
yleyse, tr aristokras var: doal, seimli ve veraset
19 Esk Yunan'da, Optimates szcnn, "en iyiler" deil, "en gller" an
lamna geldii aktr.
1 19
Jean-Jacques Rousseau
yoluyla geen aristokrasi. Birincisi karmak olmayan halkla
ra uygundur; ncs ynetimlerin en ktsdr; ikinci i
se en iyisidir; gerek anlamdaki aristokras budur.
Seim temelli ristokrasinin, iki gc birbirinden ayrma
s dnda, yelerinin seilmi olmas gibi bir stn yan var.
nk halk hkmetinde btn yurttalar Devlet yneticisi
olarak doar, buna karlk aristokras hkmeti yalnzca bir
avu insan ynetici yapar; bunlar ancak seim yoluyla yne
tici olurlar;2 bu yoldan, doruluk, bilgi, grg, halkn tercih
ve saygsn eken btn baka nedenler, halkn bilgece yne
tilebileceine birer gvencedir.
Ayrca aristokraside toplantlar daha kolay yaplr; sorunlar
daha iyi tartlr, daha bir dzen iinde ve daha abuklukla
grlr; yabanc lkelerde Devlet'in saygnln deerli se
natrler, tannmam ya da aa grlen bir halk ynndan
ok daha iyi korurlar.
Ksacas, aristokrasi, bilge kiilerin halk ynn ynetme
si, kendi karlar iin deil, halkn karna ynettikerin e
kimsenin kukusu olmad srece, en iyi, en doal d
zendir ... Ynetim aralarn bou bouna artrmamal, seil
mi yz insann baaryla yapabilecei yz bin kiiye yap
trmamaldr. Ama U da unutulmamal ki, burada btnn
kar, genel isteme, kamu yararna pek uymayan bir yn ver
meye balar; kanlmaz bir baka eilim de, yrtme gc
nn bir parasn yasalardan ekip almakr.
Tek tek bireyler asndan bakldnda, iyi bir demokrasi
de olduu gibi, yasalarn genel istemin hemen ardndan uy
gulamaya konmas, yrrle girmesi iin ne o denli kk
Yneticilerin nasl seileceklerini yasalarla dzenlemek ok nemlidir;
nk seim hkmdarn iradesine braklnca Venedik ve Bern
cumhuriyetlerinde olduu gbi, veraset yoluyla geen aristokasiye dme
tehlikesinin nne geilmez. Zaten bu yzden deil midir k, Venedik ne
zamandr yok olmu; Ber Cumhuriyeti ise senatosunun byk bilgeliiyle
ayakta durmaktadr; bu da ok onur verici, ama ok d tehlikeli bir istisnadr.
120
Toplum Szlemesi
bir Devlet ister ne de o denli basit ve doru bir halk. Yneti-
. cilerin halk ynetmek iin yurdun birtakm yerlerine dalp
her birinin kendi blgesinde egemenlik taslamamas, bam
szla kalkp sonunda birer efendi kesilmemesi iin ulusun
da o denli kalabalk olmamas gerekir.
Fakat aristokrasi, halk hkmetine kyasla daha az erdem
isterse de, zenginlerde l, yoksullarda ise azla yetinmek gi
bi kendine zg baka erdemler ister; nk aristokraside
tam bir eitlie yer olmasa gerek; Sparta'da bile tam bir eit
lik gzlenmemitir.
Ksacas, bu hkmet biimi, maddesel varlklarda kimi e
itsizlikler gsterse de, bu, kamu ilerinin ynetimini, genel
olarak, btn zamanlarn bu ilere en iyi biimde ayrabile
cek kimselere brakmak iindir; yoksa, Aristoteles'in dedii
gibi, hep varlkllarn stn tutulmas deildir. Aksine, kart
bir seimle halka bazen Unu gstermek gerekir: nsanlarn
deeri konusunda zenginlikten ok daha nemli birtakm
yeleme nedenleri vardr.
121
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j

j
j
j
j
j
j
j

j
j
j
j
j
j
j
j
1
j
Toplum Szlemesi
l KTA
V BL
MONA DAR
imdiye dek, hkmdara, yasalarn gc ile birlemi,
teklemi ve Devlet'te yrtme gcn elinde bulunduran
tzel ve kolektifbir kii gzyle baktk. imdi ise, bu gcn,
yasa gereince onu tek bana kullanma hakk olan doal bir
kiinin, gerek bir insann elinde toplanm olduunu d
neceiz. Bu kiiye monark ya da kral ad verilmektedir.
Kolektif bir varln bireyi temsil ettii btn teki yne
tim biimlerinin tersine, monaride birey kolektif bir varl
temsil eder; yle ki, burada hkmdara varlk veren manevi
birlik, ayn zamanda maddesel bir birliktir; yasann, tekinde
byk abayla bir araya getirdii yetiler bu birlikte kendili
inden bir arada bulunmaktadr.
Bylece, halkn iradesiyle hkmdarn iradesi, Devlet'in
kamusal gcyle hkmetin zel gc hep ayn etkene ba
ldr, makinenin btn arklar ayn eldedir ve her ey ayn a
maca ynelmitir; birbirini yok eden kart davranlardan e
ser yoktur; en az abayla en geni sonucun alnabilecei bir
baka Devlet dzeni de dnlemez. Kyda rahata oturup
denizdeki koca bir gemiyi zahmetsizce eken Arkhimedes,
bence, alma odasndan geni lkelerini yneten, kendisi
kprdamaz gibi grnrken her eyi devindiren usta bir mo
narka benzer.
123
Jean-Jacques Rousseau
Ne var ki, monariden daha gl hibir hkmet olma
d gibi, zel iradenin daha baskn kt ve teki iradeleri
daha kol4ylkla avucunun iine alabildii bir baka hkmet
de yoktur: Her ey ayn amaca doru ynelmekte olsa da, bu
ama asla halkn mutluluunu gzetmez; ynetim gc de
srekli Devlet'in zararna iler.
Krallar mutlak olmak isterler; insanlar onlara: "Bunun en
iyi yolu kendini halka sevdirmektir," diye uzaktan bouna
haykrp dururlar. Bu genel kural hem ok gzel, hem kimi
bakrlardan ok da dorudur: Bu szler saraylarda hep ala
ya alnacaktr ne yazk k Halklarn sevgisinden gelen g
kukusuz en byk gtr, ama ireti ve koulludur; h
kmdarlar bununla hibir zaman yetinmeyeceklerdir. En iyi
krallar, canlar isterse, kt olmay deneyebilirler, bu onlarn
bata klmalarna engel de olmaz. Bir politik
a
ts, on
lara istedii kadar: "Halkn gc kendi gcnz demektir; o
nun iin en byk karnz, halkn drt ba mamur, kalaba
lk ve korkulur olmasndadr, " desin dursun; onlar bunun
doru olmadn ok iyi bilirler. Kiisel karlar, her eyden
nce, halkn gsz, yoksul olmasn, hibir zaman kendik
rine diren gstermemesini gerekirir. Aslna bakarsanz, uy
ruklar hep boynu bkk olduu srece, hkmdarn kar
halkn gl olmasndadr; nk bu g hkmdarn gc
- olduu iin komular ondan ekineceklerdir; ama bu kar i
kincil ve baml olduu, boyun eme ile g de birbiriyle
uzlamad iin, elbette ki hkmdarlar kendilerine en ksa
erirde yarar salayan ilkeyi stn tutarlar. te, emuel'in
ihranilerin nne koyduu, Machiavelli'nin de aklkla gs
terdii buydu. Machiavelli, krallara ders verir gibi grnerek
uluslara byk tler vermitir. I Principe adl yapt cum
huriyetilerin kitabdr.
2
1
2
1 Machiavelli drst bir insan, iyi bir yurttat; ama Medicis ailesine bal ol
duu iin, lkesindek bask nedeniyle zgrlk akm gizlemek zorundayd.
1 24
Toplum Szlemesi
Monarinin, genel boyutlaryla, yalnz byk devletlere
uygun dtn grdk; monariyi kendi iinde inceleyin
ce de yine ayn eyi grrz. Kamu ynetimi kadrosu oal
dka, hkmdarn uyruklaryla olan ilikisi o denli azalr; a
zaldka ise eitlie yaklar, yle ki demokraside bile bu ili
ki birdir ya da mutlak eitliktir. Hkmet kldke bu i
liki de artar; hkmet tek kiinin eline geince de en yksek
noktasna varr. O zaman, hkmdarla halkn arasna byk
bir uzaklk girmi olur, Devlet balantdan yoksun kalr. Ba
Ianty kurmak iin, birtakm ara snflarn bulunmas gerekir;
bu snfar doldurmak iin de hkmdarlara, byklere, soy
lutara gereksinim duyulur. Ama btn bunlar kk bir
Devlet' e uygun dmez; nk her snf farkllamas ykma
gtrr onu.
Byk bir devletin ynetimi zorsa, tek kii eliyle ynetil
mesi daha da zordur; kral, baa kendi yerine bakasn geir
dii zaman sonucun ne olacan herkes bilir.
Monari ynetimini cumhuriyet ynetiminden her za
man aada tutan temel, kanlmaz eksiklik udur: Cumhu
riyet ynetiminde halkoyu, hemen her zaman yalriz aydn ve
yetenekli kiileri yksek grevlere getirir; bunlar grevlerini
onurla yaparlar. Oysa monarilerde yksek grevlere erien
ler, ou kez, insan msveddesi birtakm kiiler, dzen bazlar,
entrikaclar, aalklardr; saraylarda yksek konumlara ula
m aalk yetenekler, oralara eriir erimez, budalatklarn
halkn gz nne serrekten teye gitmezler. Halk, kendi a
damlarn semekte hkmdardan daha az yanlr; cumhuri
yet ynetiminin banda bir budalann bulunmas ne denli
Caesar Borgia gibi ien bir adam kahraman olarak semesi gizli niyetini
yeterince ortaya koymaktadr; Il Prncpe (Hkmdar)'teki retisiyle Titus
Livus zerine Sylevdek ve Foransa Tarihi'ndeki retisi arasndak ztlk
bu derin politika kracsnn bugne dek ne stnkr, ne ahlak bozuk o
krlann elinde olduunu gsterir. Roma saay kitab iddetle yasaklamt:
Buna aklm erer; yaptn aka herimiedii de Roma sarayyd nk.
125
Jean-Jac
q
ues Rousseau
enderse, kraln bakanlar arasnda gerek deerde bir kiinin
bulunmas da bir o denli enderdir. te bir alay ynetici ms
veddesi yznden neredeyse kmekte olan monaride, g
zel bir rastlant sonucu, doutan ynetici bir kii ynetimi e
line alrsa, bu adamn bulduu zmler ve olanaklar kar
snda herkes parman srr, bu durum lke tarihinde yeni
bir devir aar.
Monari temelli bir devletin iyi ynetilebilmesi iin bu
devletin bykl ya da enginlii, onu ynetenlerin yete
nekleriyle llmelidir. Fethetmek, ynetmekten kolaydr.
Uygun bir kaldra yardmyla, dnya tek parmakla yerinden
oynatlabilir, ama onu tayabilmek iin Herkl'n omuzlar
gerekir. Devlet biraz byyecek olsa, hkmdar ona gre he
men her zaman ok kk kalr. Tersine, Devlet batakine
gre ok byk oldu mu -ki buna binde bir rastlanr- yine
kt ynetilir; nk ba, hep byk amalar peinde ko
maktan halkn yararn unutur; lsz yeteneklerini ktye
kullanarak halk mutsuzlua srkler, tpk yeteneksizlikleri
yznden halk mutsuz edenler gibi. Bir krallk, her saltanat
dneminde, hkmdarn yetilerine gre ya geniler ya dara
lr diyebiliriz; oysa bir senatonun yetenekleri daha fazla sabit
kald, daha az deitii iin, Devlet'in snrlan daha kararl
olur, ynetim de daha kt ilemez.
Tek kiinin ynettii hkmetin en ar basan sakncas,
Devlet gcnn srekli el deitirmesidir; oysa ki bu deiim
br iki ynetim biiminde kesintisiz bir balant unsurudur.
Bir kral lnce, yerine bir bakas gemelidir; seim aralann
daki boluklar tehlikelidir; frtnalar kopar. Hele yurttalar,
bu ynetirde zaten pek rastlanmayan karszlk ve drst
lkten yoksunsalar, iin iine entrikalar, yolsuzluklar karr.
Devlet kendini birisine satmsa, o kiinin de, sras gelince
Devlet'i satmamas, gllerin kendisinden kopard para
lan gszlerden karmamas olacak ey deildir. Bylesi bir
1 26
Toplum Szleesi
ynetimde, er ya da ge rvet ark dnmeye, her ey paray
l< alnp satlmaya balar ve krallarn ynetimi altndaki dirlik
dzenlik, saltanat boluklarndaki kargaadan beter olur.
Bu belalar nlemek iin neler yaplmad ki! Kimi hane
danlarda hkmdarlk babadan oula geer hale getirildi;
krallarn lmnde her trl kavgay nlemek iin tahta ge
sras getirildi, yani seimin sakncasnn yerine naipliin
sakncas konuldu, grnte, yapay bir durgunluk, bilgece
bir ynetimden stn tutuldu; yani iyi krallar semek iin
ekimektense, ocuklar, ucubeleri, aptallar baa geirme
tehlikesi ye tutuldu. Bu ikinci seenek gze alndnda, ta
lihin kendilerine kar dnecei akllarna gelmedi. Gen Di
onysos'un, yz kzartc bir davrann yzne vuran ve "Sa
na ben mi kt rnek oldum?" diyen babasna, "Sizin baba
nz kral myd ki" diye karlk vermesi hayli anlaml bir dav
rantr.
Bakalarn ynetmek, buyruk vermek iin yetitirilen bir
kiiyi doruluktan ve akldan uzak tutmak zere sanki her ey
el ele vermitir. Gen hkmdarlara, saltanat etme sanatn
retmek, sylendiine gre insana hayli ter dktrrm:
Bu eitimden pek yararlanm gibi de grnmezler. Onlara
boyun eme sanatn retmekle ie balansa bence daha iyi
olur. Tarihin ycelttii en byk krallar hi de boyun edir
mek iin yetitirilmi deillerdi; bu yle bir sanattr ki, insan
ne denli rense, ona o denli daha az sahip olur; boyun e
dirmekten ok, boyun emekle daha iyi elde eder onu. "Nam
utilissimus idem ac brevissimus bonarum malarumque re
rum delectus, cogitare quid aut nolueris sub alio principe, a
ut volueris."*
Bu tutarszln bir sonucu da, krallk ynetiminin karar-
* Tacitus, Tarihler (Kitap I, X. Blm). "nk hen en iyi hem de en k
sa yol, iyiyi ktden ayrnaktr, senden bakas kral olmu olsa, kendi kendi
ne neyi isteyip neyi istemediini sornaktr."
127
Jean-Jacques Rousseau
szldr; bu ynetim, bataki hkmdarn ya da onun adna
hkm srenlerin karakterine gre kimi zaman yle, kimi
zaman byle davrandndan, ne uzun sreli, belirli bir ama
c olabilir, ne de tutarl bir davran; bu deikenlik de dev
leti hep bir temel yasadan bir baka temel yasaya, bir tasardan
bir bakasna iter; bu duruma, hkmdarn hi deinedii
br ynetim biimlerinde rastlanmaz. te onun iindir k,
bir sarayda ne denli dalavere, entrika varsa, bir senatoda o
denli bilgelik vardr; cumhuriyetler, amalarna, daha dei
mez, daha tutarl grlerle ilerlerler; oysa, btn bakanlarca,
dalasi btn krallarca tutulan yol, her eyde kendilerinden
ncekilerin tersini yapmak olduuna gre, kraln bakanlar a
rasnda yaplan her deiim, Devlet'in kendisinde de bir de
iim meydana getirir.
Bu tutarszlk, ayrca, kralclk yanls politika kuramcla
rnda sk sk rastlanan bilgicilii de aklar; bu bilgicilik, yal
nz toplum ynetimini aile ynetimine, hkmdan da aile
babasna benzetmekle kalmaz -bu yani daha nce rt
mtk-, ayn zamanda hkmdara, gereksinimi olan btn
erdemleri cmerte verir; onu nasl olmas gerekiyorsa yle
dnr: Bu yzden de krallk ynetimi btn teki ynetim
biimlerine stn oluverir; nk onun ynetimlerin en iyi
si olmas iin de, genel iradeye daha uygun bir iradeye gerek
sinimi vardr.
Ama Platon'un dedii gibi,2 kral yaradl gerei o denli
az bulunur bir kiiyse, doayla talih ona ta giydirmek iin
kim bilir ka kez el ele vereceklerdir? Krallara zg eitim,
bu eitimi grenleri ister istemez bozuyorsa, baa gemek a
macyla yetitirilen bir sr kiiden ne umulur? Demek ki,
krallk ynetimini, iyi bir kraln ynetimi ile kartrmakla in
san kendin.i aldatm olur. Bu ynetimin, znde ne olduu
nu anlamak iin, onu yetisiz ve kt hkmdarlarn elindey-
2/n Civl
128
Toplum Szlemesi
ken inceleme li; nk onlar tahta ya yetisiz ve kt olarak
karlar ya da taht onlar bu duruma getirir.
Bu glkler bizim yazarlarn gznden kamamtr; a.
ma bundan tasalandklar da yoktur. Onlara baklrsa, bunun
ilac kem km etmeden boyun emektir; Tanr fkelenirse
kt krallar yollar; onlara Tanr'nn bir cezas diye katlanmak
gerekir. Bu sylem, kukusuz pek ykseltici, rnek oluturu
cu bir sylemdir, ama bir politika kitabndan ok, vaaz krs
sne daha uygun dmez mi? Mucizeler gerekletireceini
syleyen, ama btn ustal, hastalara dilerini skp dayan
malarn salk vermek olan bir hekim iin ne dnrsnz?
Bamzda kt bir hkmet varsa, ona katlanmak gerektii
ni biliriz; ama temel sorun iyi bir hkmet bulmaktadr.
1 29
Toplum Szlemesi
II KA
VlBL
K HKMTERE DA
Dorusunu isterseniz, yaln ynetim diye bir ey yoktur.
Tek bir ban, kendi buyruu altnda birtakm grevlileri, bir
halk hkmetinin de bir ba olmas gerekir. Dolaysyla, y
rtme gcnn paylalmasnda, her zaman, byk saydan
ke doru bir derecelenme vardr; u farkla ki, kimi za
man byk say ke, kimi zaman da kk say bye
bamldr.
ster ngiltere hkmetinde olduu gibi, art arda gelen ya
pc paralar karlkl olarak birbirine baml olsun, ister L
histan'da olduu gibi, paralardan her birinin gc bamsz,
ama yetersiz, kusurlu olsun, paylama eit olur kmi zaman.
Bu son biim ktdr, nk hkmette birlik olmaz, Dev
let de balantlardan yoksun kalr.
Yaln hkmet mi iyidir, karma hkmet mi? Bu soru po
litika yazarlarnn hararetli bir biimde tarttklar bir soru
dur; bu soruya da, yukarda her tr ynetim biimi ile ilgili
verdiim yantn aynn vermek gerekir.
Yaln hkmet, salt yaln olduu iin znde en iyi hk
mettir. Ama yrtme gc yasama gcne yeterince baml
olmazsa, yani hkmdarn egemen varla balants halkn
hkmdara olan balantsndan fazla olursa, bu lszl
n zm hkmeti blmektir; nk o zaman, btn bu
131
Jean-Jacqes Rousseau
paralarn uyruklar zerindeki etkileri daha az deildir, ama
blnmeleri hepsini birden egemen varlk karsnda daha az
gl klar.
Ayn saknca, hkmetin btnln bozmamak iin
yrtme ve yasama glerini dengeye getirmeye ve her biri
nin karlkl haklarn korumaya yarayan ara kademe yneti
cileri ibama getirmekle de nlenebilir. O zaman ynetim
karma deil, lml olur.
Bunun tersi olan saknca da benzer yollarla nlenebilir;
hkmet ok gevek ve danksa, onu btnletirmek iin
birtakm kurullar oluturulabilir; bu yntem btn demok
rasilerde uygulanmaktadr. lk durumda, gcn azaltmak, i
kinci durumda ise glendirmek iin ynetim paralanr.
nk gcn de, gszln de en yksek aamas yaln
hkmetlerde bulunur, oysa ki karma hkmetlerde orta de
recede bir g vardr.
132
Toplum Szlemesi
IlKTA
VlBL
HER YNET BiN HER
LKEYE GTYECEGNE DAR
zgrlk her iklimde yetien bir meyve deildir, dolay
syla her ulus ona yetiemez. nsan, Montesquieu'nn koy
duu bu ilke stnde ne denli dnse, doruluunu o den
li iyi kavrar; ne denli kar kacak olsa, yeni kantlarla doru
lanmasna o denli frsat verir.
Dnyann btn ynetimlerinde kamusal kii olan Devlet
tketir, fakat hibir ey retmez. yleyse tkettii nereden
gelir? yelerinin emeinden. Kmunun gereksinimlerini,
bireylerin gereksinim fazlas karlar. Buradan u sonu kar:
Toplumsal hal, insanlarn emeinin, onlarn kendi gereksi
nimlerinden fazlasn salad srece ayakta durabilir.
Ancak bu fazlalk dnyann btn lkelerinde ayn deil
dir. Biroklarnda ar lde, kimisinde orta karar, kimisin
de sfr, kimisinde ise sfrn bile altndadr. retimin tketi
me oran, iktimin verimliliine, topran gerektirdii emek
biimine, rnlerin eidine, halkn gcne ve kendilerine
gerekli besinierin azlna, okluuna, son olarak da, retim
tketim orann meydana getiren bunun gibi saysz ilikiye
baldr.
te yandan, btn hkmetlerin z bir deildir; kimisi
az, kimisi ok tketir; aralarndaki farkllklar baka bir teme-
133
Jean-Jacques Rousseau
le de dayanr: Kamu giderleri, kaynaklar ne denli aarsa,
yurttalarn yk de o denli arlar. Bu ykn arln l
erken, vergilerin tutarndan ok, ktklar ellere dnmek i
in gemek zorunda olduklar yolu lmek gerekir. Bu dola
m hzl ve dzenli olursa, verginin az ya da ok olmas
nemli deildir; halk her zaman varlkl, Devlet'in kasas her
zaman dolu demektir. Tersine, halk ne denli az vergi derse
desin, bu vergi kendisine geri dnmyorsa, durmadan ver
gi dedii iin elinde avucunda bir ey kalmaz; Devlet hibir
zaman zenginlemez, halk da hep yoksul kalr.
Buradan u sonu kar: Halkla hkmet arasndaki me
safe ne denli alrsa, vergiler de o denli arlar: Bu nedenle
halk, demokrasilerde en hafif vergi yk altndadr; aristok
rasie daha ar, monaride ise en ar yk tar. Demek ki
monari yalnz ok varlkl uluslara, aristokrasi, varlk ve b
yklk olarak orta halli devletlere, demokrasi ise kk ve
yoksul devletlere elverilidir.
Dorusu insan ne denli ok dnrse, zgr devletlerle
monarik devletler arasnda o denli ok farkllk bulur. zgr
devletlerde her ey ortak yarar yolunda harcanr; monariler
de ise, kamu gc ile bireylerin gc birbirini karlkl ola
rak etkiler; birinin gszl, tekinin gcn artrr: Son
olarak, zorbalk ynetimi ise, uyruklar mutlu etmek amacy
la ynetmek yerine, ynetmek amacyla yoksullatrr.
Demek oluyor ki, her iklimde birtakm doal nedenler
vardr ki, bunlara dayanarak bu ikiimin gerektirdii ynetim
biimlerini, dahas, nasl bir halk olmas gerektiini bile be
lirlemek olasdr.
rnlerin harcanan emee demedii verimsiz ve orak
topraklar ekinsiz ve bo braklmal ya da vahilerle doldurul
maldr: nsan emeinin ancak zorunlu eyleri karlayabildi
i yerlerde ise yalnz barbar uluslar oturmaldr. nk bu
gibi yerlerde herhangi bir politie (toplum dzeni) kurula-
134
Toplum Szlemesi
maz. Emee gre rn fazlas orta lekte olan yerler zgr
uluslara elverilidir; az emee kaqlk ok rn veren bol ve
verimli topraklar olan yerler ise, yurttalarn gereksinim faz
las hkmdarn lksne harcanmak zere, monariyle y
netilmek ister; nk bu fazlal kiilere datp boa harca
mak yerine hkmete vermek daha uygundur. Birtakm ku
rald durumlar olduunu elbette biliyorum; ama er ya da
ge, her eyi doal dzenine geri dndren devrimleri dou
rarak kural dorulayan da bu kurald durumlardr zaten.
Genel yasalar, bu yasalarn etkisini deitirebilen zel ne
denlerden ayralm. Btn gneyi cumhuriyetler, kzeyi de
zorba devletler kaplam olsa bile, Uras su gtrmez bir ger
ek ki, ikiimin etkisiyle, zorbalk ynetimi scak lkelere, bar
barlk souk lkelere, iyi bir toplum dzeni de lml blgele
re elverilidir. unu da gryorum: ilkeyi bir kez kabul etsek
de, uygulanmas tartlabilir: Denebilir ki, ok verimli souk
lkeler bulunduu gibi, ok verimsiz scak lkeler de vardr.
Ne var ki nmze kan bu zorluk, sorunu btn ynleriy
le incelemeyenler iindir. Daha nce de sylediim gibi, e
mek, g, tketim vb. etkenleri de hesaba katmak gerekir.
Varsayalm ki, ayn genilikteki iki topraktan biri be, b
r on rn versin. lkinde oturanlar drt, ikincisinde oturan
lar da dokuz orannda tketirlerse, ilkinin retim fazlas be
te bir, ikincininki de onda bir olur. Bu iki fazlalk arasndaki
oranla rnler arasndaki oran birbirinin tersi olduu iin bu,
be veren topran on verenin iki kat fazlasn verdii anlam
na gelir. Ama burada sorun iki kat rn deildir; genelde
kimsenin, verimlilik bakmndan, souk lkelerle scak lke
leri ayn kefeye koymaya kalkacan da sanmam. Gene de
byle bir eitliin olduunu varsayalm; dahas, isterseniz, n
giltere ile Sicilya'y, Lehistan ile Msr' ayn teraziye koyalm:
Daha gneyde Mrika ile Hindistan bulunsun, daha kuzeyde
ise hibir ey. rnlerdeki bu eitliin yannda, tarm bak-
135
Jean-Jacques Rousseal
nndan var olan byk farkllklara bir bakn! Sicilya' da top
ra ylece bir eeleyivermek yeterken, ngiltere'de onu sr
mek iin ne emekler gerektiini grn! yleyse, ayn rn
vermek iin, daha ok insan emei isteyen yerde, rn fazla
s ister istemez daha az olacaktr.
Bundan baka, ayn sayda insann, scaklkelerde teki
lere gre ok daha az besin tkettiini gz nne alalm. S
cak yerlerde iklim, az yiyip imeyi salk adna gerekli klar.
Buralarda, kendi lkelerindeymi gibi yaamak isteyen Avru
pallar, dizanteri ve sindirim sorunlarndan telef olup gider
ler. Chardin der ki: "Biz Avrupallar, Asyallara kyasla yrtc
hayvanlara, kurdara benzeriz. Kimileri, ranllarn aza kanar
olmalarn topraklarnn az ilenir oluuna verirler; oysa
ran'n, yiyecek iecek bakmndan fazla bolluk iinde olmay
nn nedeni, bence, tam tersine, halkn gereksiniminin az ol
masdr. A besin tketmeleri lkedeki ktln bir sonucu ol
sayd, yalnz yoksullarn az yemeleri gerekirdi; oysa, orada,
genel olarak herkes az yiyip ier; gene yle olsayd, her ilde,
o ilin topraklarn verimliliine gre, az ya da ok yemeleri ge
rekirdi. Oysa ran'n her yerinde hep ayn aza kanarlk vardr.
ranllar yaama biimleriyle fazlasyla vnrler, kendi yaa
ylarnn Hristiyanlarnkinden ne denli stn olduunu an
lamak iin de tenlerinin rengine bakmann yeteceini syler
ler. Gerekten, ranllarn tenleri przsz, cilderi gzel, in
ce ve parlaktr; oysa ranllarn uyruu olan ve Avrupallar gi
bi yaayan Ermenilerin derileri sert, yzleri lekeli, sivilceli,
gvdeleri iri ve hantaldr."
Ekvator' a yaklatka, insanlarn daha azla yetindikleri g
rlr. Ekvator insanlar hemen hemen hi et yemezler. Pi
rin, msr, kuskus, dan ve manyok unundan yaplan rek
ler onlarn gnlk besinleridir. Hindistan'da milyonlarca in
san vardr ki, gnlk nafakalar metelii bulmaz. Avrupa'da
bile, kuzeydeki uluslarla gneydekiler arasnda yeme ime is-
136
Toplum Szemesi
tei bakmndan byk farkllklar gze arpar. Bir

spanyol,
bir Alman'n akam yemeiyle sekiz gn karnn doyurur.

n
sanlar oburcasna yiyen lkelerde, yeme imedeki bu arlk
ve lks ayn zamanda her trl tketime de ynelir: Bu, ken
dini

ngiltere'de et yemekleri ile dolu sofralarda gsterir;

tal
ya' da ise insan ekere ve lezzete boarlar.
Giysilerdeki lkste de benzer farkllklar bulunur. Mevsim
deiimleri hzl ve zorlu olan iklimlerde giysiler daha iyi, da
ha sadedir; giysinin ss yerine getii iklimlerde ise yarardan
ok gsteri aranr. Giysi, oralarda bir lks aracdr. Napoli'de,
Pausilippeum' da her gn birtakm kimseleri gezinirken g
rrsnz; bunlarn ayanda orap yokken, srtlarnda altn
yaldzl ceketler vardr. Yaplar iin de durum ayndr: Hava
nn etkisinden korkulmayan yerlerde yalnz gsterie nem
verilir. Paris'te, Londra'da evlerin scak ve rahat olmasna ba
klr. Madrid' de, grkemli salonlar vardr, ancak kapanr cins
ten pencereler yoktur; herkes san delii gibi yerlerde yatar.
Besinler scak lkelerde daha zl ve lezzetlidir; bu da
nc bir ayrlktr ki, ikinciyi etkilemekten geri kalmaz.

tal
ya'da niin ok sebze yenir? Sebzeler oralarda iyi, besleyici ve
ok lezzetlidir de ondan. Fransa' da ise yalnz suyla yetitiril
dikleri iin besleyici deildirler; bu yzden sofralarda sebze
nin fazla yeri yoktur; te yandan toprakta daha az yer tutma
dklarndan baka, yetitirilmek iin de bir o kadar aba ge
rektirirler. Deneyle grlmtr ki, Kuzey Amerika'nn bu
day, Fransa'nnkinden daha aa nitelikte olmasna karn,
daha fazla un verir. Fransa'nn buday ise Kuzey lkelerin
kinden daha ok un verir. Buradan kn sonuca bakarak di
yebiliriz ki, genel olarak, Ekvator'dan kutba doru benzer bir
derecelenme gzlenir.

yleyse, eit miktardaki rnlerden

daha az besin elde etmek apak bir zarar deil de nedir?
Btn bu farkl grlere, bunlarn sonucu olan ve bunla
r destekleyen bir bakasn ekleyebilirim; buna gre, scak
\
137
Jean-Jacques Rousseau
lkeler suuk lkelerden daha az nfusa gereksinim duyar,
daha ok insan da besleyebilir; bylelikle, nfus iki kat fazla
olur ki bu da zorba ynetimlerin ekmeine ya srer. Ayn
sayda halkn oturduu yer ne denli geni olursa, orada ayak
lanmalar da o denli zorlar. nk halk hzl ve gizlice r
gtlenip bir zm yolu bulmaya alamaz; hkmet iin, a
yaklanma hazrlklarn haber alp nlemek, haberlemeleri
kesrek de bu durumda ou zaman iten bile deildir. Ama
kalabalk bir ulusun bireyleri birbirlerine ne deIi yan du
rursa, hkmet egemen varln hakkn o denl ineye
bilir; hkmdar, kendi kurullarnda ne denli gven iinde
kararlar alrsa, ayaklanmalarda ba ekenler de kendi hcre
lerinde o denli gvenle tartp karar alrlar; hkmdarn bir
likleri karargahlarnda ne denli abuk toplanrlarsa, halk da
meydanlarda o denli abuk toplanr. Demek ki zorba bir y
netimi stn klan, uzaktan etkili olmaktr. Hkmetin g
c, kendi kendine salad dayanak noktalar yardmyla, tp
k kaldracn gc gibi uzaktan daha da artar.2 Halkn gc i
se, tam tersine, ancak bir noktada toplandnda, rgtlendi
inde etkili olabilir: Tpk yere dank olarak serpitirilmi
barutun etkisi gibi, ulusun gc de yayldka uup gider, yok
olur; tane tane ate alr. Nfusu az olan lkeler de yine zor
balk ynetimine en elverili lkelerdir; yrtc hayvanlar an
cak llerde hkm srerler.
2 Bu, yukrda (l. Kitap, IX Blm) byk devletlerin olumsuzluklar ko
nusunda sylediklerirle ters dmez; nk o blmn konusu, hkme
tin, yeleri zerindeki etksiydi, burada ise uyruklar zerindeki gcdr.
Dank durumdaki yeleri, hkmetin halk zerinde uzaktan etk edebil
mesi iin ona dayanak noktas grevi yaparlar, ne var k hkmetin doudan
kendi yeleri zerinde etki edebilmesi iin hibir dayanak noktas yoktur.
Sonuta, ilk durumda, kaldracn uzunluu zayf noktasn olutururken, i
kincisinde, zayf noktay oluturan gtr.
1 38
Toplum Szlemesi
m KA
I BL
YNETN BELTLERNE DA
Mutlak olarak en iyi ynetim hangisidir diye sorulduun
da, ortaya belirsiz olduu kadar zmlenmesi de olanaksz
bir sorun atlm olur; yle de diyebiliriz: Halklarn mutlak
ya da greli konumlarnda ne denli olas bileimler varsa, bu
sorunun da bir o denli doru zmleri vardr.
Fakat bunun yerine, belirli bir ulusun iyi ya da kt yne
tildiinin belirtileri nelerdir diye sorulsayd, o zaman dei
irdi, sorun olaylara dayandnld m zmlenebilirdi.
Ne var ki bir trl zmlenemiyor; nk herkes onu
kendine gre zmlerek istiyor. Uyruklar kamusal dirlii
ne karp vmekteler, yurttalar ise bireysel zgrl; ki
misi mallarn, kimisi kiilerin gvenliini stn tutmakta.
Kimine gre, en iyi ynetim en sert, kimine gre de en yu
muak olan . . . Kimisi sularn cezalandrlmasn, kimisi de
ileneden nlenmesini istemekte. Kimisi komu devletlere
korku salmann iyi olduunu ileri srer, kimisi de onlar yok
saynay yeler. Kimisi parann el deitirmesine sevinir, ki
misi de halkn yiyecek ekmei olmasnda direnir. Bu ve buna
benzer noktalar zerinde uyum salansa bile, sorunun z
mnde ilerleme salanm olunur mu? Alaksal nitelikler ke
sin bir lye vurulamad iin, belirtiler bakmndan uzla-
139
Jean-Jac
q
ues Rousseau
lsa bile, deer bime konusunda nasl uzlalr?
Ben kendi hesabma, insanlarn bu kadar basit bir belirti
yi grmezlikten gelmelerine, onu kabullenmeyecek denli k
t niyet gstermelerine aarm. Politik bir ortaklk kurma
nn amac nedir?

yelerinin korunmu, geliip bollua, mut

lulua kavumu olmalar . . . Korunduklarnn ve bolluk iin
de olduklarnn en ak belirtisi nedir? Saylar ve nfuslar . . .

yleyse, zerinde bu denli tartlm olan bu belirtiyi uzak

larda aramayn. Her ey eit olmak kouluyla, dardan kat
klar, yurttala alnmalar ve kolaniler olmadan, ynetimi al
tnda yurtta saysnn artt, giderek oald hkmet ku
kusuz en iyi hkmettir. Ynetimi altnda halkn nfusunun
azalp yok olmaya yz tuttuu hkmet ise en kt hk
mettir. Hesap uzmanlar! imdi i size dyor; sayn, lp
biin, kyaslayn!
24
24
nsan soyunun mutluluu asndan stn tutulmas gereken yzyllar bu
ilkeye gre dnmeli. Edebiyat ve gzel sanatlarn gelime gsterdikleri
yzyllara fazlaca hayranlk duyulmu, bunun kt sonular hesaba katlma
mtr: "Idque apud imperitos humanits vocabatur, quum pars servituts es
set." (Deliler, klelerin balca blmne insanlk derler: Tacitus, Aricola).
Kitaplardaki zdeyilerde yazarlar konuturan aalk karlar hi grmeye
cek miyiz dersiniz? Hayr, yazarlar ne derlerse desinler, btn parlaklna,
nne karn bir lke halknn nfusu azalrsa, orada her eyin yolunda git
tiini sylemek pek yerinde olmaz. Bir ozann yz bin liralk geliri olmas,
yaad an en iyi a saylmasn gerektirmez. Bakanlarn grnrdeki i
dirliinden, kaygszlndan ok, btn uluslarn, zellikle kalabalk devlet
lerin rahatlna bakak gerekir. Dolu, birka kantonu kasp kavurur, ama
binde bir ktla yol aar. Ayaklanmalar, i savalar batakileri fazlasyla rk
tr, ama uluslar iin asl ykm bu deildir. Bunlarn arasna zaman girebilir,
ama beri yanda, onlar sen mi ezeceksin ben mi diye bir yartr srp gider.
Uluslarn gerek mutluluklar da, mutsuzluklan da, iinde bulunduklar de
imez koullardan gelir; her ey boyunduruk altnda ezilip kaldka yok o
lup gitmi demektir: O zaman batakiler onlar canlarnn istedii gibi orta
dan kaldrrlar, "ubi solitudinem Eciunt pacem appellant." (Isszlk yarattk-
140
Toplum Szlemesi
lar yerde bar var diyorlar, Tacitus, Aicola). Byklerin kkrtmalaryla
Fansa Krall'nn sarslmas ve Paris piskopos yardmcsnn parlamentoya
cebinde haner le gelmesi, Fransz ulusunun onur ve zgrlk iinde mutlu
yaayp oalmasna engel olmamt. Kan gvdeyi gtrmekle birlikte, lke
yine de insanla doluydu. Machiavelli yle der: "Asp kesmeler, srgnler, i
savalar iinde bile cumhuriyetimiz daha da glenmiti. Yurttalarn eylemi,
treleri ve bamszl, btn o zayfatc geimsizliklere karn devleti da
ha da glendiriyordu. Biraz karklk ruha etkinlik verir. nsanolunu ger
ekten mutlu klan, dirlikten ok zgrlktr."
141
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
I
j
T(plum Szlemesi
m KA
X BL
HKMT KT KULLALSI
V BOZOLYA YZ TTSI
zel irade durmakszn genel iradeyi etkilediinden, h
kmet de egemenlii etkilemekte srekli abalar. Bu aba ne
denli artarsa, ana yap da o denli deiime urar; burada h
kmdarn iradesine direnip bir denge kurabilecek bir btn
iradesi bulunmad iin, hkmdar egemen varla eninde
sonunda bask yapacak ve toplum szlemesini bozacaktr.
te bu ylesine kanlmaz ve ikin bir kusurdur ki, tpk ya
llk ve lmn insan bedenini yok etmesi gibi, politik bt
n, daha douundan balayarak durmakszn ortadan kaldr
maya alr.
Bir hkmetin bozulmas iin, genel olarak iki yol vardr:
biri hkmetin daralmas, teki de devletin dalmas.
Bir hkmetin daralmas, klmesi, byk saydan k
e, yani demokrasiden aristokrasiye, aristokrasiden kralla
gemesiyle olur. Hkmetin doal eilimi budur.25 Hk-
25
Venedik Cumhuriyeti'nin lagnler zerinde ar ar dou ve gelime
si bu geie iyi bir rektir. Venediklilerin bin iki yz yldan bu yana hala i
knci aamada gibi grnmeleri artc bir olgudur; bu aama 1198'de Ser
rar di Consiglio ile balar. Venediklilerin bundan tr knand eski du
kalara gelince, Squitnio della libert veneta adl yaptta haklarnda ne den-
143
Jean-Jac
q
ues Rousseau
li olmlu eyler sylenirse sylensin, bunlarn hibir zaman Venediklilerin
hkmdarlar olmadklar kantlanmtr.
Bu dneere karlk, Roma Cumhuriyeti'ni rnek verecek, bu cum
huriyetin, tam tersine, monariden aristokasiye, aristokrasiden de demok
rasiye getiini ne srecek kiiler olacaktr. Ancak ben hi de byle dn
myorum.
Romulus'un kurduu ilk hkmet karma bir hkmetti ve bir rpda
bozulup zorbala dnvermiti. Devlet, zel birtakm nedenlerden dola
y zamansz ortadan kalkar; tpk yetikin insan diyebileceimiz bir aa gel
meden nce lp giden bir bebek gibi . . . Cumhuriyetin asl dou dnemi,
Tarquiniuslarn kovulmasyla balar. Ama balangtan deimez bir biim
alm deildir, nk soylular ortadan kaldrlmad iin, iin ancak yars
yaplmt. Bu yolla, yasal ynetim biimlerinin en kts olan soydan ge
me aristokasi, demokrasi ile anlamazlk halinde olduundan, her zaman
kararsz ve deiken olan ynetim biimi, Machiavelli'nin de kandad gi
bi ancak tribunuslarn kurulmasyla deimezlie kavutu; ite ancak o za
man gerek bir hkmet ve gerek bir demokrasi kurulmu oldu. Gerekte
halk, o zaman, yalnzca egemen deil, hem ynetici hem de yarg konu
mundayd; senato, hkmeti, davrannda ll ve toplu tutmaya alan
baml bir kruldu yalnzca; konsller bile birer soylu ki ve en yksek
devlet grevlisi, ayrca savata da tam yetkili birer komutan olmalarna kar-
n, Roma'da yalnzca halkn bakanydlar.
O zamandan sonra hkmetin de doal eilimine uyduu, iyiden iyiye
aristokrasiye yneldii grld, Patricia kendini neredeyse ortadan kaldr
m olduundan, aristokras de varln; artk Venedik ve Cenova'da oldu
u gibi, Patricia'larda deil, pleblerle Patricia'lardan oluan senatoda, hatta,
ellerine etkin bir g geirmeye balamalar ardndan Tribunuslarla srd
ryordu: nk szckler olaylar deitiremez; bir ulusun banda onu u
lus adna yneten balar varsa, bunlarn ad ne olursa olsun, hkmet bir a
ristokrasi ynetimidir.
Aristokrasinin ktye kullanlmasndan i savalar ve Triumvira dodu.
Sulla, Caesar, Augustus gerek birer monark oldular; sonunda da, Tiberi
us'un zorba ynetimi altnda devlet dald. Demek Roma tarihi benim il
kemi yalanlamyor, aksine doruluyor onu.
1 44
Toplum Szlemesi
met, kk saydan bye doru gerisin geriye giderse gev
emekte olduunu syleyebiliriz: Fakat bu tersine ilerleyi o
lanakszdr.
Gerekte hkmet, biimini koruyacak gc tkenip de
onu yitirecek duruma dmedike biimini deitirmez. Ge
nileyerek daha da geveyecek olursa, o zaman gc sfra i
ner, yaama olana daha da azalr. Onun iin gevedike
zembereini kurmak, sktrmak gerekir; yoksa zemberein
ayakta tuttuu devlet yklp gider.
Devletin paralanmas iki trl olabilir:
Paralanma, ilkin, hkmdana devleti yasalara gre y
netmemeye balamas ve egemen gc zorla ele geirmesi,
gasp etmesiyle olur. O zaman nemli bir deiim meydana
gelir; demek istediim, bu kez hkmet deil, Devlet'in ken
disi daralp klr; yani, byk devlet dalp gider ve onun
iinde, yalnzca hkmet yelerinin kurduu bir baka dev
let ortaya kar; bu da, halkn geri kalan iin artk bir efendi
den, bir zorbadan baka bir ey deildir. yle ki, hkmet e
gemenlii zorla ele geirir geirmez toplum szlemesi bozu
lur; hukuk asndan doal zgrlklerine yeniden kavuan
sradan yurttalar boyun emeye zorlanrlarsa da, boyun e
mek zorunda deildirler.
Hkmet yeleri hep birlikte, bir btn olarak kullanmak
zorunda olduklar devlet gcn ayr ayr ellerine geirdikle
ri zaman da ayn durum ortaya kar; bu da yasaya enikonu
kar kmaktr ve byk karklklara yol aar. O zaman, ne
kadar ynetici varsa o kadar hkmdar var demektir; para
lanmlkta hkmetten aa kalmayan devlet de ya yok olup
gider ya da biim deitirir.
Devlet dald zaman, biimi ne olursa olsun hkme
tin ktye kullanlmasna, genel olarak anari denir. Bir ay
rm yaparsak grrz ki, demokrasi bozulunca oklokrasi, a
ristokrasi de oligari olur. Buna, kralln yozlaarak tiranla
145
Jean-Jacques Rousseau
dntn de ekleyeyim; ama tiranlk ikircil anlaml bir
szcktr ve aklanmak ister.
Tiran, halk dilinde, adaleti ve yasalar hie sayarak zorba
ca yneten krala denir. Ak ve kesin anlamndaysa, tiran,
krallk yetkesini haksz olarak eline geiren kiidir. Yunanllar
bu szc bu son anlamda alrlard; iyi, kt ayrm yapma
dan, gleri meru olmayan hkmdarlara tiran derlerdi.2
Demek oluyor ki, tiran ve usurpateur (ynetimi gasp eden)
tam tarma ayn anlama gelen iki szcktr.
Farkl eyleri farkl biimde adlandrmak gerekirse, krallk
gcn zorla ele geirene tiran, egemen gc, zorbaca gasp
edene de despot diyeceim. Tiran, yasalara gre ynetme
hakkn, yasalara aykr olarak kendine mal eden kiidir; des
pot ise, kendini yasalarn stne koyan kiidir. Demek ki, ti
ran despot olmayabilir, fakat despot her zaman tirandr.
2b
"
Omnes enim et habe et dicuntur tanni, qui potestte utuntur per
petua in ea civtate quae libertte usa est." (Tiran ad verilen ve tiran saylan
larn hepsi, zgrl tatm olan bir devlette devlet gcn srekli ellerin
de tutanlardr. Comelius Nepos, Miltiades'in Yaam, VIII. Blm) uras
gerek ki, Aristoteles tiran kalla bir tutmazdr (Mor. de,Nikomakhos'a Etik,
VIII. Kitap X Blm). Ona gre birincisi salt kendi kar iin, ikinciyse yal
nz uyruklarnn yarar iin ynetir; ama zellikle Ksenophon'un Hieron'un
da grld gibi, btn Yunan yazarlar, genel olarak tiran szcn ba
ka anlamda kullanmlardr; dolaysyla, eer Aristoteles'in yapt ayrm ka
bul edilecek olursa, denebilir ki, dnya kuruldu kurulal, henz tek bir kal
bile var olmu deildir.
1 46
Toplum Szlemesi
IKTA
X BL
POLTK BTNN YOK OLUU
En iyi biimde kurulmu hkmetlerin doal ve kanl
maz sonu budur. Sparta ve Roma bile yok olduktan sonra,
hangi devlet sonsuza dek srp gitmeyi umut edebilir? Uzun
mrl bir ynetim biimi kurmak istiyorsak, onu sonsuz
klnay hi aklmza getirmeyelim. Baar elde etmek iin, ne
olmayacak ilere kalkalm, ne de insan elinden kma ilere
insan yapsnn yatkn olmad dayankld vermek kurun
tusuna kaplalm.
Politik btn, tpk insan bedeni gibi, daha doar domaz
lmeye balar ve gnn nedenlerini iinde tar. Ama i
kisi de az ya da ok direnli, salam, varlklarn az ya da ok
uzun bir zaman srdrmeye yetecek bir yapya sahip olabilir
ler. nsann yaps doann eseridir; Devlet'inki ise insann . . .
mrlerini uzatmak insanlarn elinde deildir, ama devlette
en iyi yaplannay salayarak mrn olabildiince uzatmak
ellerindedir. En iyi yaplanm olan bile yok olup gidecekir
elbet, ama brnden ok sonra; yeter ki beklenmedik bir
kaza vaktinden nce yok olmasna yol amam olsun.
Politik yaamn ilkesi egemen gtedir. Yasama gc dev
letin yrei, yrtme gc ise beynidir; beyin btn teki
paralara canllk salar. Beyin felce urasa bile, insan yaaya
bilir. nsan dnme yetisini yitirir, muhakeme yeteneini
147
Jean-Jacques Rousseau
yitirir, ama yine de yaar. Ancak yrek grevini yapmaz olun
ca, canl varlk da lr.
Devlet yasalarla deil, yasama gcyle yaar. Dnn yasa
s bugn balamaz; ancak onlarn sessizce zmsenmesine
de engel deildir; bu konuda sessiz kalmak boyun emekan
lamna gelir; egemen varlk da, ortadan kaldrmak elindeyken
kaldrmad yasalar durmakszn teyid ediyor, doruluyor
saylr; bir kez iin "istiyorum" denilen ey, sonradan "iste
miyorum" denmedike hep isteniyor demektir.
leyse, eski yasalara niin bunca sayg gsterilir? Eski ol
duklar iin. Bu yasalar uzun zaman srdrebitir klan eyin
eski iradelerin yetkinlii olduuna inanmamz gerekiyor;
nk egemen varlk bunlar her zaman yararl saymam ol
sayd, oktan ortadan kaldrrd. te bu yzden, her salam
temelli devlette yasalar, glerini yitirecek yerde, durmaks
zn yeni bir g kazanrlar; eskinin hep en iyi olduu yolun
daki nyarg, bu yasalar her gn biraz daha yceltir, saygn
latrr: Oysa yasalar eskidike glerini yitirirler; bu da artk
yasama gcnn yok olduunu, Devlet'in de yaamacn
gsterir.
148
Toplum Szlemesi
II KA
XI BL
EGEMN GCN
NASIL AYATA DURCAGINA DAR
Egemen varln elinde yasama gcnden baka bir yetki
olmad iin ancak yasalarla grr; yasalarsa, genel irade
nin gerek ilemleri olduklarndan, egemen varlk ancak halk
bir araya geldii zaman grebilir. Halkn toplanp bir araya
gelmesi, btnlemesi d olmaktan teye gitmez, denebilir.
Bugn iin bir d olduu dorudur, ama iki bin yl nce d
deildi. nsanlarn z m deiti yoksa?
Manevi konularda olaann snrlar sandmz kadar dar
deildir; onu darlatran, gszlklerimiz, ahlakszlklar
mz, krinanlarmzdr. Alak ruhlu insanlar byk adamla
ra inanmazlar: Aalk kleler zgrlk szc karsnda
alayc bir ifadeyle glmserler.
Neler yaplm olduuna bakp neler yaplabileceini d
nelim. Eski Yunan cumhuriyetlerinden sz edecek dei
lim; ama bana kalrsa, Roma Cumhuriyeti byk bir devlet,
Roma kenti de byk bir kentti. Son nfus saym, Roma' da
eli silah tutan drt yz bin yurtta olduunu, imparatorluun
son nfus saym da, uyruklar, yabanclar, kadnlar, ocuklar
ve kleler saylmazsa, drt milyonu akn yurtta bulunduu
nu gstermiti.
nsan, bu bakent ve dalaylarnn kalabalk halkn sk sk
1 49
Jean-Jacques Rousseau
bir araya getirmenin ne denli g olduunu dnebilir! Oy
sa Roma halknn toplanmad, hem de birka kez toplan
mad haftalar pek azd. Halk bu toplantlarda yalnz ege
menlik haklarn kullannakla kalmaz, ynetim haklarnn bir
blmn de kullanrd. Birtakm ileri grr, baz davala
ra bakard; bu halk, toplant alannda, ou kez bir yurtta, bir
o denli de ynetici gibi davranrd.
Uluslarn ilk dnemlerine baklacak olursa grlr ki, es
ki hkmetlerin ounda, hatta Makedonyallar ve Frankla
rnki gibi monarik hkmetlerde, buna benzer meclisler
vard. Ne olursa olsun, bu tartmasz durum bile btn g
lklere verilmi bir karlktr; varolandan, varolabilecek ola
n karmak uygun gibi grnr bana.
1 50
Toplum Szlemesi
m. KTA
XlBL
DEVA
Bir araya gelen halkn bir yasalar btnne yaptrm gc
vererek, bir defada Devlet'in anayasasn belirlemesi yeterli
olmaz; kesintisiz bir ynetim kurmas ya da bir kez olmak
zere yneticilerin seimini gerekletirmesi de yetmez; bek
lenmedik olaylarn gerektirebilecei olaanst toplantlar
dan baka, tarihi belirli ve sreli toplantlar da olmal, bunlar
ne kaldrlabilmeli ne de ertelenebilmeli; yle ki, halk, belirli
gnlerde, resmi arya gerek kalmadan yasa gerei toplansn.
Ama yalnz toplanma tarihleri bakmndan hukuka uygun
olan bu toplantlar dnda, bu ile grevli, seilmi ynetici
lerin arsyla, yasaca gsterilen yollardan toplanmam halk
meclisleri yolsuz, yasad saylnal ve orada yaplan ilere ge-
ersiz gzyle baklmal; nk toplanma buyruu bile yasa
dan gelmelidir.
Yasal toplantlarn sklk derecesine gelince, kesin kurallar
konamayacak kadar saysz nedenlere baldr. Yalnz genelde
denebilir ki, hkmet ne denli gl olursa egemen varlk da
kendini bir o denli ska gstermelidir.
Bana denebilir ki: Btn bunlar tek bir kent iin doru o
labilir, ama ya devletin birden fazla kenti varsa, o zaman ne
yapmal? Egemen gc blmeli, datmal m? Yoksa onu bir
kentte toplayp tekileri onun buyruu altna m sokmal?
151
Jean-Jacques Rousseau
Ben de karlk olarak derim ki: kisini de yapmamal; bir
kere egemen g yaln ve tektir, yok etmeden blnp para
lanamaz. Sonra ayn bir ulus gibi, bir kent de, yasal olarak
baka bir kentin uyruu altna alnamaz, nk politik bt
nn z, boyun eme ile zgrln uzlamasn gerektirir;
uyruk ve egemen varlk szckleri arasnda zde bailama
vardr; bu bailama kavram ise yurtta szcnde birleir.
unu da syleyebilirim: Birok kenti tek bir sitede topla
mak ktlkten baka bir ey deildir; byle bir birleme ger
ekletirmek istendiinde bunun dauraca sakncalar n
leyebiliriz diye vnmeyelim. Yalnzca kk devletler iste
yenlerin karsna, byk devletlerin olumsuzluklarn, ar
lklarn koymayalm. Pekala, byklere kar koyabilmeleri
iin kk devletlere gerekli gc nasl salamal? Byk
Hkmdar'a direnen eski Yunan siteleri ve yakn zamanlarda
Avusturya kral soyuna kar koyan Hollanda ve svire gibi . . .
Her eye karn, Devlet doru snrlarna indirgenmezse,
bir are daha kalr; Devlet'i bir bakentin arlndan kurtar
mak, hkmete, her kentte srayla, nbetiee yer vermek ve
halk meclislerini srayla buralarda yapmaktr.
lke topraklarna eit sayda insan yerletirin, her yere ay
n haklar verin, bolluk ve yaam gtrn; bylece Devlet
hem olabildiince gl olur, hem de daha iyi ynetilir. U
nutmayn ki, kentlerin surlar ky evlerinin ykntlaryla ya
plr. Bakentte ykselen her saray grdke, gzmn n
ne btn bir lkenin ykntya evrilmi olduu gelir.
1 52
Toplum Szlemesi
II KTA
X. BL
DEVA
Halk, egemen bir btn olarak yasal biimde toplanr top
lanmaz hkmetin ' her trl yasama hakk kesintiye urar,
yrtme gc ilemez, askya alnr, sradan bir yurttan var
l en st yneticininki kadar kutsal ve dokunulmaz olur.
nk temsil edilenin bulunduu yerde temsil eden diye bir
ey kalmaz. Roma'da comitia'lardan ykselen grlt patrt
larn ou bu kural bilmerekten ya da umursamamaktan i
leri gelmiti. O srada, konsller yalnzca halkn temsilcileriy
diler, tribunuslar ise yalnzca birer hatip olmaktan te ge
mezlerdi.
2
7 Senato ise bir hiti.
Toplantlarn askya alnd dnemlerde hkmdar ol
dum olas korkulara kaplrd, nk o dnem iin kendisin
den stn bir gcn varln kabul eder ya da etmek zorun
da kalrd. Politik btnn koruyucusu ve hkmetin dizgi
ni olan halk toplantlar batakiler iin teden beri bir korku
unsuru olmutur: Onun iin, yurttalar bu toplantlardan
bktrmak amacyla her trl abadan ekinmedikleri gibi,
engellemeler, zora komalar ve vaatlerden de kanmazlar.
Yurttalar cimri, korkak, gevek olduklar, zgrlkten ok,
2
7 Szcn buradaki anlam, ngiltere parlamentosunda yklenen anlamyla
aa be yukar ayndr. Her trl yarg hak askda kalm olsa bile, bu
grevlerin benzerlii konsller ile tribunuslar arasnda atma yaratabilirdi.
1 53
Jean-Jacques Rousseau
rahatlarna dtkleri dnemlerde, hkmetin artan abalar
karsnda uzun sre direnemezler: Bylece, direnme gc
giderek arttndan, egemen g sonunda yok olur, sitelerin
ou da vaktinden nce mrn yitirir.
Ama bazen egemen g ile keyf hkmet arasna kimi za
man arac bir g girer ki, ondan sz etmeden geilemez.
1 54
Toplum Szemesi
IIKTA
X. BL
MLLETEKLLER
YA DA TMSiLCiLERE DA
Kamu grevi yurttalarn bata gelen ii olmaktan kt
ve yurttalar kendileri alacak yerde paralaryla hizmet etme
yolunu setikleri zaman Devlet ifasn eiine gelmitir bile.
Savaa m katlmak gerekiyor? Yurttalar parayla asker tutar,
kendileri evde oturur; kurultay ya da meclis toplantsna m
gitmek gerekiyor? Kendilerine vekiller seer gene evde otu
rurlar. Aylaklk ve para onlara olsa olsa yurdu klelie srk
leyecek askerler, onu satacak temsilciler salar.
Yurttalarn kendi grecekleri ileri parayla grdrlr
hizmetlere dntren ey, ticaret ve zanaatn zorluu, ar
kazan hrs, geveklik ve rahata dknlktr. nsan, kazan
en kolayca artrabilmek iin onun bir parasn gzden ka
rr. Paranz ona buna balayn, ok gemeden kle olursu_
nuz. u fnance (fnans) szc klelere zgdr; bu sz
ck sitede bilinmez bile. Gerekten zgr bir lkede, yurtta
lar her eyi parayla deil, kollarnn gcyle yaparlar; grev
den kurtulmak iin onu bakalarna parayla yaptrmak yerine,
bu grevi kendileri yapmak iin ceplerinden para verirler.
Beylik dncelerden ok uzam; bence angaryalar, zgr
le vergilerden daha az aykrdr.
Devlet ne denli iyi kurulmu olursa, kamu ileri, yurttala-
1 55
Jean-Jacques Rousseau
rm kafasnda zel ilere oranla o denli stn bir yer tutar. Da
has, zel ilerde byk azalma olur, nk ortak mutluluktan
her bireyin payna kiisel mutluluundan daha fazlas der,
dolaysyla zel abalardan bekleyecei fazla bir mutluluk kal
maz. yi ynetilen .bir sitede herkes halk meclislerine koar;
kt bir ynetirde ise, meclise gitmek iin kimse adm atmak
istemez, nk halk meclislerinde olan bitenle kimse ilgilen
mez; orada genel iradenin stnlk salamayacan herkes
nceden sezer, ev ileri daha ar basar. yi yasalar daha iyile
rinin yaplmasn salar, ktler ise daha ktlerin. Kii, dev
let ileri iin, Neme gerek? dedi mi, Devlet bitmitir.
Yurt sevgisinin azalmas, zel kar oyunlar, devlet snr
larnn enginlii, fetihler, ynetimin ktye kullanlmas gibi
nedenler, millet meclislerinde milletvekilleri ya da temsilci
ler bulundurma yolunu esinlemitir. Baz lkelerde "tiers
etat" denilen budur. Bylece, iki snfn kar ilk ve ikinci s
rada tutulmu, genel yarar ise nc sraya dmtr.
Egemenlik hangi nedenlerle bakasna devredilemezse, yi
ne ayn nedenlerle temsil de edilemez; egemenlik balca ge
nel iradeye dayanr, genel irade ise temsil edilemez: Ya ayn
genel iradedir ya da deildir, ikisinin ortas olamaz. Dolay
syla, milletvekilleri ulusun temsilcisi deildirler ve olamaz
lar. Olsa olsa birer grevli, yklenici olabilirler; hibir kesin
karar alamazlar. Halkn onamad hibir yasa geerli deil
dir; yasa saylmaz. ngiliz halk kendini zgr sanr, ama faz
lasyla aldanmaktadr; o ancak parlamento yelerini seerken
zgrdr; yeler seilir seilmez, ngiliz halk kle olur, bir
hi dzeyine iner. Ksa sren zgrlk anlarnda, zgrl
n o denli ktye kullanr ki, onu yitirmeyi hak eder.
Temsilci seme dncesi yenidir: Bu dnce bize, dere
beylik ynetiminden, insan soyunu alaltan, insan adn leke
leyen o ok haksz ve sama ynetimden gemitir. Eski cum
huriyetlerde, dahas monarilerde bile halkn hibir zaman
1 56
Toplum Szlemesi
temsilcisi olmad; bu szck bilinmezdi bile. Pek gariptir ki,
tribunuslarn, ok kutsal sayldklar Roma'da, halkn grevle
rini zorla ele geirebilecekleri kimsenin aklndan gememi
tir, o denli byk bir halk yn iinde, tekbir halk oylamas
n bile kendi lehlerine evreye yeltenmemilerdir. Yurtta-
. larn bir blmnn, oyunu damlarn zerinden verdii
Gracchuslar dneminde olup bitenlere bakarak, halkn bazen
yneticiler iin ne byk skntlara yol at akla getirilmeli.
Hak ve zgrln her ey demek olduu yerde, olum
suzluklarn, sakncalarn sz bile edilmez. Bu bilge halk her
eye hak ettii deeri verirdi: Tribunuslarn yapmay gze a
lamadklarn liktariarna yaptrrd ; nk liktarlarn kendi
ni temsile kalkmalarndan ekinmezdi.
Bu arada, tribunuslarn kimi zaman halk nasl temsil etti
ini aklamak iin, hkmetin egemen varl nasl temsil
ettiini kavramak yeterlidir. Yasa, genel iradenin bildirgesin
den baka bir ey olmadna gre, yasama gc iinde halkn
temsil edilereyecei aktr; fakat halk, yasaya uygulanan g
olan yrtme gcnde temsil edilebilir, edilmelidir de. Bu da
gsteriyor ki, konu iyice incelenince pek az ulusun yasalara
sahip olduu ortaya kar. Ne olursa olsun, uras kesindir ki,
tribunuslar, hibir yrtme gleri olmadndan, Roma hal
kn, grevlerinden aldklar haklara dayanarak deil, senato
nun haklarn zorla ele geirerek temsil edebilmilerdir.
Eski Yunan'da halk, yapaca ileri kendi yapard: Srekli
olarak meydanlarda bir araya gelirdi. Yunanllar yumuak bir
iklimde yayorlard; agzl deildiler; ilerini kleler g
rrlerdi. En byk sorunlar zgrlkleriydi. Ayn yararlar,
ayn ayrcalklar yoksa, ayn haklar nasl korunabilir? Daha
sert bir iklim sizde daha ok gereksinim dourur.
2
8
Kamu a-
2
8
Souk lkelerde, Doululara zg lks ve geveklii benimsemek, onlar
gibi zincire vurulmay, klelii kabullenmek, dahas buna onlardan daha ka
nlmaz biimde katlanmak olur.
1 57
Jean-Jacques Rousseau
lanlar yln alt ay toplanlmaz haldedir; ksk sesinizi akta
kimseye duyuramazsnz; zgrlnzden ok kazancnz
dnrsnz; klelikten, sefaletten korktuunuz kadar
korkmazsnz.
Ne yani! zgrlk ancak kleliin desteiyle mi koruna
biliyor? Belki. ki ar u birleiyor. Doada yeri olmayan e
yin sakncalar vardr; hele uygar toplumunkiler daha da faz
ladr. yle ters, olumsuz durumlar vardr ki, insan, zgrl
n ancak bakalarnnki pahasna elinde tutabilir; yurttan
tam anlamyla zgr olabilmesi, klenin alabildiine kle ol
masna baldr. rnein Sparta'da durum byleydi. Siz a
da halklar! Sizin kleleriniz yok, ama asl kle olan sizsiniz;
klelerin zgrln siz kendi zgrlnzle dyorsu
nuz; birini tekine stn tutmakla istediiniz kadar vnn,
bence bu, insancllk deil, korkaklktr daha ok.
Bunlar sylerken, ne herkesin klesi olmal demek istiyo
rum, ne de klelik hakknn meru bir ey olduunu ne s
ryorum; bunun tersini daha nce kantlamtm: Ben bura
da yalnzca, kendilerini zgr sanan zamanmz halklarnn
niin temsilcileri bulunduunu, eski halklarn ise niin bu
lunmadn anlatmak istiyorum. Ne olursa olsun, bir ulus
kendile temsilciler seer semez, zgrln de, varln
da yitirmi olur.
Her eyi iyice inceledikten sonra gryorum ki, bundan
byle egemen varln aramzda haklarn kullanmas site ok
kk olmadka mmkn olmayacaktr. Ancak site ok k
k olursa boyunduruk altna alnmaz m? Hayr, byk bir
ulusun d gc ile kk bir ulusun kolay ynetimi ve d
zeninin nasl bir letirile bileceini ileride gstereceim. 29
29Bu yaptn sonlarna doru, d ilikileri incelerken konfederasyon konusu
na deindiimde yapmay dndm de buydu; ileride ilkelerini koymak
gereken yepyeni bir konudur bu.
1 58
Topl Szemesi
II KTA
X. BL
HKMT KURUMN ASLA
BR SZLEME OLMIGINA DAR
Yasama gc adamakll temellendikten sonra sra yrt
me gcn temellendirmeye gelir; nk yalnz zel ilem
lerle sregiden yrtme gc, z yasama gcnnkinden
farkl olduundan doal olarak ondan ayrlr. Yrtme gc
olarak kabul edilen egemen g, yasama gcn elinde tuta
bilseydi, hak ve olgu ylesine birbirine karrd ki, hangisinin
yasa olduu, hangisinin olmad kestirilemezdi; bylece z,
doas bozulan politik btn, ok gemeden, nlemek iin
kurulmu olduu zorbaln bu kez kendisi kurban olurdu.
Yurttalar, toplum szlemesi gereince, birbirlerine eit
olduklarndan, hepsinin yapmas gerekeni hepsi salk verebi
lir; oysa hi kimsenin kendi yapmad bir eyi bakasndan
istemeye hakk yoktur. Egemen varln, hkmeti kurarken
hkmdara verdii hak, politik btn yaatmak, ona hare
ket vermek iin vazgeilmez olan bu haktr.
Biroklarnn iddiasna gre, bu ynetim ii halk ile halkn
kendine ba olarak setikleri arasnda yaplan bir szlemedir;
bu szlemeyle, tarafardan birinin ne gibi koullar altnda
buyruk verecei, tekinin de boyun eecei belirlenir. Hi
159
Jean-Jacques Rousseau
kukum yok ki, bunun tuhafbir szleme yolu olduunu siz
de kabul edersiniz. Ancak imdi bir bakalm bu grn tu
tar yan var m.
Bir defa, en yce yetke bakasna aktarlmad gibi, dei
tirilemez de; ona snr koymak, yok etmek olur. Egemen var
ln kendinden stn bir varlk kabul etmesi sama ve eli
kilidir; kendi kendini, bile bile bir efendiye kul etmek, zgr
le dnmektir.
Ayrca uras da apaktr ki, halkn u ya da bu kiilerce
yapt bu szleme zel bir szleme olurdu; bu yzden de
ne bir yasa saylabilirdi ne de bir egemenlik ilemi; dolaysy
la yasal da olmazd.
u da besbelli ki, szlemeyi yapan taraflar, karlkl ba
lanmalarnda hibir gvence bulunmakszn, aralarnda yal
nzca doa yasasnn buyruu altndadrlar; bu da her bakm
dan toplumsal yaam biimine aykrdr: Elinde g bulunan
kiinin, yaptrm gcn de elinde tutacana gre, bir kii
nin, bir bakasna, "Cannzn istediini bana geri vermek ko
uluyla varm youmu size brakyorum," demesine de sz
leme ad verilebilir yleyse.
Devlette yalnz tek bir szleme vardr, o da ortaklk sz
lemesidir. Yalnzca bu, baka her trl szlemeyi olanaksz
klar. Bunun dnda ne trl szleme yaparsanz, bunu bo
zar.
1 60
Toplum Szlemesi
II KTA
XI . BL
HKMT KURULUMA DAR
Hkmetin kurulmasn salayan ilemi o zaman hangi
kavrama gre dneceiz? nce una dikkat ekeyim ki, bu
ilem karmaktr ya da baka bir deyile, iki ayr ilemden o
lumutur: yasa koyma ve onu yrtme ilemi.
lkiyle, egemen varlk u ya da bu biim altnda bir yne
tim btn kurulacan karar altna alr: Bu ilemin bir yasa
olduu aktr.
kincisiyle ise halk, kurulu ynetirde grev stlerecek
balar atar. Bu atama, zel bir ilem olduu iin ikinci bir ya
sa deil, belki, sadece birincinin sonucu ve bir ynetim iidir.
Burada zorluk, hkmet daha var olmadan bir hkmet
ileminin nasl var olabileceini, ayrca egemen varlktan ya
da uyruktan baka bir ey olmayan halkn kimi durumlarda
nasl hkmdar ya da ynetici olabileceini kavrayabilmektir.
Tam burada, politik btnn artc zelliklerinden biri
daha ortaya km oluyor: Politik btn, bu zelliklerle, g
rnte birbirine kart ilemleri uzlatrr; nk bu, ege
menliin birden demokrasiye dnvermesiyle gerekleir;
yle ki, gzle grlr bir deiiklik olmakszn ve yalnz her
kesin herkese kar yeni bir iliki iine girmesiyle, birer yne
tici konumuna kavuan yurttalar, genel ilerden zel ilere,
yasadan yrtme iine geerler.
161
Jean-Jacques Rousseau
Bu iliki deiimi, pratike benzeri, rnei grlmemi bir
dnce oyunu deildir: ngiltere Parlamentosu'nda her gn
rastlanan bir eydir bu; ngiltere'de Avam Kamaras, baz du
rumlarda ileri daha iyi grebilmek iin byk bir kurul
halini alr; az nce egemen bir kurulken, basit bir komisyon
oluverir. yle ki, bir konu zerinde byk kurul olarak ha
zrlad raporu, Avam Kararas olarak yine kendi kendine
sunar, baka ad altnda daha nce karara balad eyi, bir
baka ad altnda yine grmeye balar.
Demokrasi ynetiminin kendine zg stnl burada,
yani genel iradenin dpedz bir ilemiyle kurulabilmesinde
dir. Bundan sonra, bu geici hkmet -eer kabul edilen h
kmet geiciyse..iktidarda kalr ya da egemen varlk adna ya
sann ngrd hkmeti kurar; bylece her ey kuralna
uygun yaplm olur; sonu olarak, yukarda koyduumuz il
kelerden ayrlmakszn hkmet kurmann, bunun dnda
baka herhangi bir yasal yolu yokur.
162
Toplum Szemesi
II KA
XI BL
HKMT ZOR ELE
GERLSN NLEYEN YOLLA
X. blmde sylenenleri de dorulayan bu aklamalar
dan U sonu kar: Hkmet kurma ii asla bir szleme ii
deil, bir yasa iidir; yrtme gcn ellerinde tutanlar da
halkn efendileri deil, onun grevlileridir; halk istedii za
man onlar ibana getirir, istediinde iten uzaklatrr; on
larn ii szleme yapmak deil, boyun emektir; Devlet'in
kendilerine ykledii grevi kabul etmekle de yalnz yurtta
lk devlerini yerine getirmi olurlar; hibir biimde koullar
zerinde tartmaya haklar yoktur.
Demek ki halkn, ister kral soyuna bal monarik bir h
kmet, ister bir snf yurttaa bal aristkratik bir hkmet ol
sun, veraset yoluyla geen bir hkmet kurduu olursa, ken
dini balam olmaz; yalnzca, can istediinde farkl bir dzen
kuruncaya kadar, ynetime geici bir biim vermi olur.
Geri bu deiiklikler her zaman tehlikelidir; kamu yara
rna aykr bir durum olmadka da kurulu bir hkmete do
kunmamaldr: Ama bu saknm, bir hukuk kural deil, bir
politika ilkesidir; Devlet askeri yetkeyi generallerin eline b
rakmak zorunda olmad gibi, sivil yetkeyi de batakilere b
rakmak zorunda deildir.
uras bir gerektir ki, bu gibi durumlarda, kurall ve ya-
163
Jean-Jacques Rousseau
saya uygun bir davran, kkrtc bir kargaadan ve tm bir
halkn isteini, fesat bir kalabaln grltsnden ayrt e
den btn formalitelere gereince dikkat edilmez. zellikle
burada, o iren duruma,* yasann esirgemeyecei en zorlu
ilemi uygulamaktan kanmamaldr; zaten hkmdar da
gcn halka ramen korumada bu zorunluktan geni l
de yararlanr ve kimsenin, bu gc zorla alm olduunu ile
ri srmesine meydan vermez; nk yalnzca haklarn kulla
nyormu gibi davranmasna karn, bu haklar geniletmek
ve grevleri yalnzca dzeni salamak olan halk toplantlar
n, kamusal dirlii korumak bahanesiyle yasak etmek kendisi
iin iten bile deildir; yle ki, bozulmasna gz yummad
bir sessizlikten ya da kendisinin kkrtp yaptrd yolsuz
luklardan yararlanarak korkudan azlarn aamayanlar ken
dinden yana sayar ve azn aacak olanlar da cezalandrr.
te, balangta bir yl iin seilen, sonra grevleri birer yl da
ha uzatlan decemvirler comitialarn toplanmasna izin ver
meyerek, devlet gcn sonsuzcasna ellerinde tutmaya by
le kalkmlard. Dnyann btn hkmetleri, kamu gc
n bir kez ellerine geirdikten sonra, ayn kolay yoldan ege
men gc de er ge ell'rine geirirler.
Yukarda szn ett;im sreli halk toplantlar, bu felake
ti nlemeye ya da geciktirmeye yararlar; hele bunlar toplan
mak iin aka arlmaya gereksinim duymazlarsa; nk o
zaman, hkmdar yasalar hie saydm ve Devlet' e dman
olduunu aa vurmakszn bu toplantlara engel olamaz.
Toplum szlemesinin varln korumaktan baka amac
olmayan bu toplantlar, her zaman, asla ortadan kaldnlara
yan ve ayr ayr oya konan iki nerme ile almal:
Birincisi: "Egemen varlk hkmetin bugnk biimini .
korumak isteinde midir?"
* en durum deyimi, burada, talep edilen hakn kullanlmasnn tehlike
li grnd durum anlamnda kullanlmtr.
1 64
Toplum Szlemesi
kincisi: "Halk, hkmetin ynetimini, bu grevi yklen
mi olanlara brakmak niyetinde midir?"
Yukarda kantladm sandm eyi burada gene varsay
yorum: Devlet iinde yrrlkten kaldnlmayacak hibir te
mel yasa yoktur; toplum szlemesi bile; nk btn yurt
talar toplum szlemesini oybirliiyle bozmak iin toplanr
larsa, szlemenin yasaya uygun olarak bozulacandan ku
ku duyulmaz. Grotius bile, bir bir her kiinin, yesi bulun
duu Devlet'ten vazgeebileceini, lkeden ayrlarak doal
zgrlne ve mallarna kavuabileceini sylyor.3 Buna
gre, yurttalarn her birinin teker teker yapabildikleri eyi
hepsinin bir araya gelerek yapamamalar ok sama olurdu.
3 Grevden kamak ve yurdumuzun bize gereksinimi varken ona hizmet et
memek iin ekip gidilmez elbet. O zaman kamak bir su olur ve cezay hak
eder; bu bir ekilme deil, grevden kamadr.
165
N. KTA
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
Toplum Szlemesi
N. KA
I. BL
GENEL RENN
YILLIGINA DAR
Bir araya gelen birok insan kendilerine tek birbtn g
zyle baktklar srece, btnn korunmas, gzetilmesi ve
herkesin rahatlna ilikin tek bir iradeleri vardr. Bu du
rumda, Devlet'in btn mekanizmalar gl ve yaln, kural
lar ak ve berraktr; orada, birbirine karm, elikili kar
lar yoktur; ortak yarar her yerde apak biimde kendini gs
terir; grnmek, fark edilmek iin saduyudan baka bir ey
istemez. Dirlik dzenlik, birlik ve eitlik, politika kurnazlk
larnn drandr. Drst ve sade insanlar, sade olduklar i
in aldatmak zordur: Yalanlar dalanlar, ustaca bahaneler on
lar hi mi hi etkilerez; dahas, aldanacak denli ince de de
ildirler. Dnyann en mutlu ulusunda, kme kme kyl
nn bir ree aacnn altnda devlet ilerinin stesinden gel
diklerini ve hep bilgece davrandklarn grdke, kendileri
ni bunca ustalk ve gizerle nl ve yoksul hale getiren ulus
larn inceliklerini kmsemekten kendini alabilir mi insan?
Bylesine ynetilen bir devlete ok az yasa gereklidir; ye
ni yasalar koyma zorunluluu ortaya kt srece, bu zorun
luluu herkes duyar. Bu yasalar ilk neren kii, herkesin da
h nce duyduu bir gereksinimi dile getirrekten baka bir
i yapm olmaz; bakalarnn da kendisi gibi davranacan
1 69
Jean-Jacques Rousseau
kestirir kestirmez, teker teker herkesin nceden yapmakta
kararl olduunu yasa haline getirmek iin artk ne entrikala
ra, ne de sz ustalna bavurmaya gerek kalr.
Kurarclar yanltan ey, gzleri nne hep daha doula
rndan beri yalnzca kt kurulmu devletler geldii iin, bu
devletlerde bylesi bir dzen srdrmenin olanakszl kar
sndaki aknlkr; bu kuramclar, iinin ehli bir sahtel
rn, insann beynine, ruhuna girmesini bilen bir sz ustas
nn, Paris ya da Londra halkna yutturabilecei bir sr sa
malklan akla getirdike glrekten kendilerini alamazlar.
Oysa bilmezler ki, Cromwell Bem'de olsa, halk kendisine
krba cezas verir, Cenevreliler de Beaufort dkne ayak de
irmeni ikencesi uygulard.* Ne var ki toplumsal ba geve
meye, Devlet gcn yitirmeye, zel karlar kendilerini du
yurmaya, kk toplumlar da bykleri etkilereye balad
m, ortak yarar deiime urar, karsna birtakm muhalifler
dikilir: Artk oybirlii diye bir ey kalmaz, genel irade de her
kesin iradesi olmaktan kar; kartlklar, tartmalar su yz
ne kar, en iyi dnce bile kavgasz dvsz kabul edile
mez olur.
Son olarak, ykmn eiine gelen devlet bo ve aldatc bir
biim olarak ayakta durduu, yreklerde toplum bandan e
ser kalmad, en aalk karlar, utanp sklmakszn o kut
sal genel yarar kisvesine brnd zaman, artk genel irade
nin sesi kmaz olur; gizli gdlerin ynlendirdii insanlar,
devlet sanki hi yokmu gibi artk bir yurtta olarak dnce
lerini ileri srmez, zel karlardan baka amalan olmayan
birtakm haksz kararlan yasa diye geirirler.
Bundan, genel iradenin yok olduu ya da bozulduu so
nucu kar m? Hayr: Genel irade hibir zaman deimez,
bozulmaz ve tertemizdir; ama kendisine stn gelen baka i-
* Krba ve ayak deinneni cezas kamu dzenini bozanlara uygulanan yerel
bedensel eziyetlerdi.
170
Toplum Szemesi
radelere baldr. Her kii kendi karn ortak kardan ko
parmaya alrken, bu ii tam olarak becererediini de g
rr; ama gznde, tek bana elde etmek istedii yarann ya
nnda, toplumun urad zarardan kendisine den payn
hi nemi yoktur. Bu zel kar dnda, genel yarar kendi
kar adna, bir bakas kadar canla bala ister. Oyunu para
karlnda satarken bile iindeki genel iradeyi sndrmez,
yalnzca yan izer ona. Yapt yanllk, sorunun biimini de
itirmesi ve sorulandan baka eye karlk vermesidir: le
ki, verdii oyla, "Bu devlete yararldr," diyecek yerde, "u ya
da bu grn kazanmas, falanca adama ya da flanca partiye
yararldr," der. Bylece, halk meclislerinde kmu dzeni ya
sas, genel iradeyi gzetmekten ok, ona havurmay, dan
may ve her zaman karlk almay salamaktadr.
Her trl egemenlik ediminde, salt oy verme hakk st
ne, yurttalarn elinden hi kimsenin alamayaca bu hak s
tne birok dnce ileri srebilirdim; yine, dncesini
sylemek, neri getirmek, ayrp tartmak hakk stne, h
kmetin hep kendi yelerine vermeye zen gsterdii bu
haklar stne birok ey syleyebilirdim; ama bu nemli ko
nu ayr bir biimde ele alnmaya deer; burada her eyi sy
leyemem.
171
Toplum Szlemesi
I. KTA
I BL
OYLDAR
nceki blmden de anlald gibi, kamu ilerinin ele a
ln biimi, trderin o gnk durumu ile politik btnn
salkl olup olmad konusunda olduka gvenilir bir ipucu
verebilir. Halk meclislerinde ne denli birlik olursa, yani g
rler ne denli birbirine yaklar, birleirse, genel irade o den
li baskn kar; te yandan, uzun tartmalar, ayrlklar, grl
t patrtlar ise zel karlarn ar bastnn, Devlet'in sonu
nun geldiinin habercisidirler.
Bu durum, devletin yapsnda, Roma'daki pleblerle patri
cialar gibi iki ya da daha ok snf bulunduu zaman o denli
aka belli olmaz; nk bu iki snf arasndaki kavgalar,
cumhuriyetin en parlak gnlerinde bile, comitialar ska ka
rtrrd: Ancak bu gerek olmaktan ok, grnteki bir ay
rlktr; yoksa politik btnn znde var olan bozukluklar
yznden, Devlet'in iinde neredeyse iki Devlet var olur; i
kisi iin birden doru olmayan, her biri iin ayr ayr doru
dur. Gerekte, en frtnal dnemlerde, senato ie karmad
zamanlar, halk oyunu sessiz sedasz ve ezici ounlukla ve
rirdi: Yurttalarn kar tek olduundan, halkn da tek irade
si vard.
emberin br ucunda, oybirlii yeniden ortaya kar: Bu
durum, kle durumuna den yurttalar, zgrlklerini ve i-
173
Jean-Jacques Rousseau
radelerini yitirdiklerinde meydana gelir. O zaman, endie ve
yaltaklanma oylar alka evirir; artk
.
tartma denen ey k
a
l
maz, ya hayranlk vardr ya da lanet ... Imparatorlar dnemin
de senatonun kansn, grlerini bildirme yolu bylesine
iren bir yoldu. Kimi zaman bu, gln birtakm nlemler
le yaplrd. Tacitus'un anlattna gre,* Othon dneminde
senato yeleri bir yandan Vitellius'a lanetler yadrrken, te
yandan, kazara baa geerse neler konuulduunu bilmesin
diye korkun bir grlt yaparlarm.
Bu farkl dncelerden birtakm kurallar kar; bunlara
gre genel iradenin az ya da ok anlalr olmasna, Devlet'in
az ya da ok k eiliminde bulunmasna gre, oylar say
ma ve dnceleri birbiriyle kyaslama yollarn bu kurallara
gre dzenlemek gerekir.
z gerei, oybirliiyle onanmak isteyen tek bir yasa var
dr: Toplum Szlemesi'dir bu; nk toplumsal btnle
me dnyann en ok irade isteyen iidir; iradeli her insan z
gr ve kendi kendisinin efendisi olarak dnyaya geldii iin,
ne bahaneyle olursa olsun, hi kimse onu rzas dnda buy
ruu altna alamaz. Bir klenin olunun da kendisi gibi kle
doacana peinen karar vermek, insan olarak domadna
karar vermektir.
yleyse, toplum szlemesi yaplrken, ona kar kanlar
bulunsa bile, onlarn muhalefeti szlemeyi geersiz klmaz,
yalnzca ona katlmalarna engel olur: Bunlar yurttalar arasn
da yabanc konumuna derler. Devlet kurulduktan sonra, o
rada oturan, szlemeyi onam saylr; devletin topraklarnda
oturmaksa, o devletin egemenliine boyun emeyi gerektirir.31
* Tacitus, Tarihler, I. Ktp, XCV. Blm.
31 zgr bir Devlet iin sz konusudur bu; nk zgrln olmad bir
yerde, ocuklar, mlkyet, konutsuzluk, gereksinimler, zorbalk, kiyi istese de
istemese de alkoyabilir; bu durumda, o kinin o lkede oturmas bal bana
szlemeye ya da szlemenin ilenmesine raz olundu anlamna gelmez.
174
Toplum Szemesi
Bu ilk szleme bir yana, salt ounluun oyu, teki yurt
talarn tmn her zaman balar; bu, szlemenin gerektir
dii bir sonutur. Ancak bu nokada bize sorulacaktr: "Kii
nasl hem zgr olabilir hem de kendinin olmayan iradelere
boyun emeye zorlanr? Muhalifler nasl hem zgr olur
hem de onamad yasalara boyun eer?"
Ben de onlara, soruyu yanl soruyorsunuz derim: Yurtta,
btn yasalara, hatta istei dnda onanm olanlara, dahas
herhangi birine kar geldiinde kendini cezalandran yasala
ra bile boyun emi, onlar kabullenmi olur. Devlet'in b
tn yelerinin deimez iradeleri genel iradedir; yeler onun
sayesinde hem yurtta hem de zgrdrler.32 Halk meclisine
bir yasa nerisi getirildiinde, halktan istenen, neriyi kabul
edip etmemesi deil, bu yasann, kendi iradesinden baka bir
ey olmayan genel iradeye uygun olup olmaddr: Herkes,
oy vermekle bu konuda dncesini de belirtmi olur ve oy
larn saylmasyla genel irade belirir. Benim dneere ayk
r bir dnce stn gelirse, bu sadece yanldm, genel ira
de sandm eyin genel irade olmadn gsterir. Benim ki
isel dncem stn gelseydi, istemi olduumdan bamba
ka bir eyi yapm olurdum ve asl o zaman zgr olmazdm.
Geri bu, genel iradenin btn zellii hala ounluun
dadr demeye geliyor, ama bir kez ounluu yitirdi mi, o za
man insan hangi yan tutarsa tutsun, artk zgrlk diye bir
ey kalmaz.
Yukarda, toplum iindeki tartmalarda genel iradenin ye
rini zel iradelerin nasl aldn gsterirken, bu terslii nle
menin pratik yollarna yeterince deinmitim; aada gene
32 Cenova'da, cezaevlerinin cephesinde ve krek mahkUmlannn zincirleri
zerinde, Libert (zgrlk) szc kazldr. Szcn, yerinde ve hakl bir
kullanmdr bu. Gerekten de, her Devlet'te, yurttalarn zgrln engel
leyenler ktler, sahtelrlardr. Bu kilerin hepsinin krek cezasna mahkUm
edilecei bir lkde drt drtlk bir zgrlkten yararlanlabilir ancak.
175
Jean-Jacques Rousseau
deineceim; genel iradeyi belirtmek iin gerekli oy saysnn
orantsna gelince, bunun belirlenebilecei ilkeleri de belirt
mitim. Tek bir oy fark, eitlii, tek bir muhalif oy da oybir
liini bozar; fakat oybirlii ile oy eitlii arasnda, birbiriyle e
itsiz birok oy basamaklar vardr; bunlarn her birinde bu o
ran politik btnn durumuna ve gereksinimlerine gre be
lirlenebilir.
Oylar arasndaki bu ilikiyi dzenlemek iin iki genel ku
ral vardr: lk olarak, grlen sorun ne denli nemli ve cid
di ise, ar basan gr oybirliine o denli yaklamaldr; ikin
ci olarak, ele alnan i ne denli ivedilik isterse, oylarn saysal
oran arasnda aranan fark o denli azaltlmaldr: Bir rpda
sonuca balanmas gereken grmelerde ise tek bir oy fazla
l bile yeterli grlmelidir. Bu kurallarn ilki yasalara, ikin
cisi ise gndelik ilere daha elverili grnyor. Ne olursa ol
sun, bir karar almak iin ounlua gerekli olan en iyi oran
lar bu kurallarn bileimiyle elde edebiliriz.
176
Toplum Szlemesi
I. KA
TBL
SEiERE DA
Karmak iler olduunu daha nce sylediim hkmda
rm ve Devlet grevlilerinin seimine gelince, burada tutula
cak iki yol vardr: seim ve kura. Bu yollarn her ikisi .de e
itli devletlerde kullanlmtr; bugn Venedik Doge'u sei
minde bu ikisinin ok karmak bir karm kullanlagelir.
Montesquieu der ki: "Kura yoluyla oy verrek derokrasi
lerin z gereidir." Kabul, ama nasl olur bu? Montesquieu
yle srdrr, "Kura yle bir seim yoludur ki, kimseye a
daletsiz gelmez; her yurttaa, yurduna hizmet yolunda akla
uygun bir umut pay brakr. Ancak bunlar birer gereke ola
mazlar. "
Batakilerin seirinin, egemen varln deil, ynetirin
bir ilevi olduuna dikkat edilirse, kura yolunun demokrasi
nin zne neden daha uygun dt anlalr, nk de
mokraside ynetim, ilerin sayca azl lsnde daha iyidir.
Her gerek demokraside ynetim grevi bir stnlk de
il, pahalya mal olan bir grevdir ve gerekten de bir kiiye
ya da bir bakasna yklenerez. Bu grevi yasa, ancak kura
da kan kiiye ykleyebilir. nk o zaman, koullar herkes
iin eit olduu ve seim hibir insann iradesine bal olma
dndan, yasann evrenselln bozan hibir zel uygulama
yoktur.
177
Jean-Jacqes Rousseau
Aristokraside hkmdan yine hkmdar seer; yani y
netim kendi kendini srdrr; aylar ancak orada yerini bu
lur.
Venedik'te Doge seimi rnei, bu ayrl ortadan kaldr
mak bir yana, onu bsbtn destekler: Bu kark yol, karma
bir ynetime uygun der. nk Venedik hkmetini ger
ek bir aristokras saymak yanltr. Orada, halkn ynetirde
yeri yoksa, bu, soylu snfn kendisinin halk olmasndan gelir.
"Barnabo"lar denilen, bir sr yoksul soylu hibir ynetim
grevine yanamam, soyluluklar, onlara, yalnzca sanlarn
dan ve byk kurulda yer alma hakkndan baka bir ey sa
lam deildir. Bu byk kurul, Cenevre' deki Genel Ku
rul'umuz kadar kalabalktr, ama o nl yelerinin sradan
yurttalarmzdan fazla bir ayrcalklar yoktur. ki devlet ara
sndaki byk aykrlk bir yana braklrsa, besbelli ki, Ce
nevre burjuvazisi tam tarma Venedik'in soylu snfnn yeri
ni tutmaka, Cenevre yedisi ve halk, Venedik yedisi ve hal
knn, kyllerimiz de krsaldaki uyruklarnn yerini tutmak
tadr: Bu cumhuriyete nereden baklrsa baklsn, bykl
bir yana, Devlet ynetimi bizimkinden daha aristokratik de
idir. Aralarndaki byk ayrlk Udur: Bizim bamzda,
mr boyu grev yapacak bir bakanmz olmad iin onlar
gibi kuraya gereksinimimiz yoktur.
Kura yoluyla seimin, gerek bir demokraside fazla olum
suzluu yoktur. nk demokraside, gerek treler ve yete
nekler, gerekse ilkeler ve zenginlik bakmndan her eyde e
. itlik olduu iin, U ya da bu kesimin seilmi olmas hemen
hi fark etmez. Zaten daha nce de sylemitim, gerek bir
demokrasi hibir zaman var olmamtr.
Seim ve kura yntemi birletirilirse, seim, askeri grev
ler gibi zel yetenek isteyen yerlere, kura ise, yarg grevi gi
bi yalnz saduyuya, dorulua ve drstle bal yerlere
uygun kii bulmakta elverilidir: nk iyi yaplanm bir
1 78
Toplum Szlemesi
devlette bu nitelikler btn yurttalarda bulunur.
.
Monari ynetiminde ne seime yer vardr, ne de kuraya . . .
Monark, de jure (hukuken) olarak tek hkmdar ve en st
teki tek ynetici olduu iin, vekillerini seme hakk yalnz
kendine aittir. Abbe de Saint-Pierre, Fransa kralna, danma
kurullarn oaltnas ve yelerini seim yoluyla getirmesini
nerirken, bununla, aslnda, ynetim biiminin deitirilme
sini nerdiinin farknda deildi.*
Geriye bir de halk meclislerinde oy verme ve oy toplama
yollarndan sz etmek kalyor, ama belki de Roma siyasi d
zeninin tarihesi bu konuda benim kayabileceim btn ku
rallar daha iyi aklayacaktr. ki yz bin kiilik bir mecliste,
genel ve zel ilerin nasl ele alndn biraz ayrntl grmek,
bilinli ve titiz bir okurun hakkdr.
* Abbe de Saint Pierre, ok Ruhai Mecisiili (oksinodluluk) stne
Sylev adl yapt nedeniyle Fransz Aademisi 'nden ihra edilmiti. Rousse
au, yazarn bu yaptyla Ebedi Ban adl yaptnn tahlillerini yapmt.
179
Toplum Szlemesi
I. KTA
I. BL
ROMNIN COMT'LI
Elimizde Roma'nn ilk gnleriyle ilgili hibir salam bel
ge yok: Hatta grnd kadaryla, bunlar stne anlatlan
larn ou da uydurma eyler;33 ayrca genel olarak uluslarn
kurulular stne yazlm tarihierin en retici paralar ise
en ok eksikliini ektiimiz eydir. imparatorluklardaki dev
rimierin hangi nedenlerden doduklarn, her gn grp ge
irdiimiz deneyimlerden reniyoruz: Ama artk yeni ulus
lar kurulmad iin, bunlarn nasl meydana geldii, oluum
srelerine ilikin elimizde, gerein tesinde, yalnzca gr
ne dayanan birtakm sanlar var.
Yerlemi trderin varl, bunlarn hi deilse bir balan
gc, bir kayna olduunu gsterir. Ucu bu kaynaklara uza
nan ve en yetkili kiilerce de desteklenen, en salam belgeler
le kantlanm gelenekiere en salam gelenekler gzyle ba
kabiliriz. Dnyann en zgr ve gl ulusunun yce Devlet
gcn nasl kullandm aratrrken izlemeye altm il
keler bunlar . . .
Roma'nn kuruluundan sonra, domakta olan cumhuri-
33 RLmulustan tretildii ileri srlen Roma szc Yunanca' dr; g an
lamna gelir. N LJU szc de Yunanca'dr ve yasa anlamna gelir. Bu ken
tin ilk iki hkmdannn gerekletirdikleri ilere bylesine uygun adlar n
ceden alm olmalarna inanmak olas m?
181
Jean-Jacques Rousseau
yet, yani kurucunun ordusu, Albinler, Sa binler ve yabanclar
dan oluan ko la ayrld; bu ayrlmann sonucu ortaya kan
blmlere kol (tribu) denildi. Bu kollardan her biri on curi
a'ya, her curia da decuria'lara ayrld. Bunlarn bandakilere
de curion ve decurion dendi.
Ayrca, her koldan, yz svarlik ya da "valyelik," centu
ria ad verilen birer birlik karld; grlyor ki, kk bir
kent iin pek de gerekli olmayan bu blmler, balangta
yalnzca askeri amalydlar. Ama yle grlyor ki, byk
lk igds, kk Roma kentini, kendisine daha o gnler
den bir dnya bakentine yarar bir toplum dzeni salama
ya doru gtryordu.
Bu ilk blnmeden bir sre sonra byk bir saknca do
du; Albin34 ve Sabin35 kollarnn hep ayn durumda kalmalar
na karlk, yabanc36 kollar Roma'ya yerleen yabanclarn ka
tlmyla srekli arttlar ve ok gemeden teki ikisini glge
:e braklar. Servius'un bu tehlikeli ykselie bulduu
m, blmlenmeyi deitirmek, rklar temel alan blm
lenmeyi lavederek yerine her kolun, kentte oturduu yere
re bir blmlenme getirmek oldu. Servius, olan kol sa
{sn drde kard; bunlardan her biri, Roma tepelerinden
Jirinde oturmakta ve o tpenin adn tamaktayd . Servius, o
nk eitsizlie zm getirirken, gelecekteki eitsizlii de
)nlemi oldu; bu blnmenin yalnz yerlere gre deil, in
:anlara gre olmasn da salamak iin bir mahalle halknn
>aka bir mahalleye gemesini yasaklad; bylelikle rklarn
>irbirine karmas nlenmi oldu.
Servius, eski svar centuriasn iki kat oaltt, bunla
a, ayn adlar tamalar kouluyla on iki tane daha ekledi; bu
asit ve iyi dnlm zmle, valyeler birliini halkn
Ramnenses.
;
Tatientes.
;
Luceres.
1 82
Toplu Szemesi
szanmasna meydan vermeden ondan ayrd.
Bu drt kent koluna, Servius on be tane daha ekledi;
bunlara ky kollar denildi; nk on be kantona ayrlm
bulunan bu kollar ky halk meydana getiriyordu. Bunlarn
ardndan bir o kadar daha yeni kol kuruldu; sonunda, Roma
halk otuz be kola ayrld ve bu say cumhuriyetin sonuna
dek deimedi.
Kent kollaryla ky kollarnn ayrlmasnn sonucu zerin
de durulmaya, incelenmeye deer, nk bunun baka bir
rnei yoktur ve Roma, gerek trderin korunmasn, gerek
se imparatorluun genilemesini buna borludur. Kent kol
larnn, ok gemeden, gc, egemenlii, am, eref kendile
rine mal ettikleri, krsal kollar gzden drdkleri, yere ba
trdklar sanlr: Ancak bunun tam tersi olmutur. lk Roma
llarn kr yaamn ne denli sevdiklerini biliriz. Bu sevgi, on
lara, zgrlkle ky ve askerlik ilerini badatrm, sanatla
r, zanaatlar, entrikalar, zenginlii ve klelii adeta kentlere
tam olan o bilge kuruculardan gemitir.
Bylece Roma'nn, ne denli nl yurtta varsa, hepsi de
kylerde yaayp tarm ileriyle uratklarndan, cumhuriye
tin temellerini krsalda aramak bir gelenek olmutu. Bu du
rum, en onurlu patricialarn durumu olduu iin herkesin
saygsn kazand; kyllerin almayla geen sade yaamlar
Roma burjuvalarnn aylak ve tembel yaamlarndan stn
tutuldu; kentte, zavall bir emeki olmaktan kurtulamayacak
bir adam, tarlada iftilik etmekle saygn bir yurtta oluyordu.
Varron'un, "Gnl yce atalarmzn, kendilerini savata sa
vunan, bar zamannda besleyen o grbz, o yiit kiilerin
yetitii yuvalar kylerde kurmalar bouna deildi" demesi
anlamldr. Plinius da olumlu bir bakla der ki, ky kollar
kendilerini kuran kiiler dolaysyla sayg grrd; gzden
drlmek, aalanmak istenenler ise, yz karas diye kent
koliarna yollanrd. Sabial Appius Claudius, Roma'ya yer-
1 83
Jean-Jacques Rousseau
lemeye geldii zaman sayg grd ve bir ky koluna yazld;
bu kol sonradan onun adn ald. Azatl kleler de ky kolla
rna giriyor, kent kollarna hi girdikleri olmuyordu; tm
cumhuriyet dnemi boyunca, bu azatl klelerden hibirinin
yksek bir devlet grevine ulat grlm deildir.
Yetkin, drt drtlk bir kurald bu; ne var k uygulamada
ylesine ileri gidildi ki, devlet dzeninde bir deiime ve bel
li bir ktiilemeye yol ald.
Bir kere, censorlar, yurttalar, uzun sre, keyiflerince bir
koldan brne gnderme hakkn ellerine geirdikten son
ra, yurttalarn ouna istedikleri kala yazlma izni verdiler;
bu izin, hibir ie yaramamas bir yana, censorluun elinden
n byk yetkilerinden birini alm oluyordu. Ayrca byk
lerin ve sz geen kiilerin hepsi krsal koliara yazlyordu;
yurttalk hakk kazanan azatl kleler aa halk tabakasyla
birlikte kent kollarnda kaldklar iin, genel olarak, kollarn
te belirli yerleri ne de topraklar kald, ama hepsi birbirine
)ylesine kart ki, kollarn yelerini sicil defterine bakmadan
yrt etme olana kalmad; yle ki, kol szcnn anlam,
cnlkiyet kavramndan syrlp kiiselleti, daha dorusu, ii
temen hemen boalm bir kavram oldu.
Bunun yan sra, kent kollar, daha el altnda olduklar i
;in, ou zaman comitialarda daha gl bir konum elde et
:iler, comitialar meydana getiren ayaktakmnn oylarna te
Jezzl edenlere devleti sattlar.
Curialara gelince, yce kurucu,* her kolda on curia olu
:urduu iin kent surlar iinde bulunan tm Roma halk bu
iurumda otuz curiaya blnm oldu; bunlardan her birinin
;endi tapnaklar, Tanrlar, grevlileri, rahipleri, compitalia
td verilen yortular vard; compitalialar daha sonra ky kol
arnda yaplan paganalialarn bir benzeriydiler.
Servius'un son yapt blmlemede, bu otuz says, drt
r Romulus.
184
Toplum Szlemesi
kol arasnda eite blnmedii iin, bunlara dokunulmad;
kollardan bamsz kalan curialar Roma halknn bir baka
blmn oluturdular; ama ne krsal kollarda, ne bunlar
meydana getiren halk arasnda curialar sz konusu deildi,
nk kollar btnyle sivil bir kurum durumuna geldikle
ri, asker toplama iinde ise farkl bir yol benimsendii iin,
Romulus'un kurduu askeri blmlerin artk bir anlam kal
mamt. Bylelikle her yurtta, bir kola kaytl olmakla bir
likte, bunlarn ou curia yesi deildi.
Servius, yukardaki blmleme ile hibir iliii olmayan
bir nc blmleme daha yapt. Bu blmleme, etkileriy
le daha byk nem kazand. Servius, btn Roma halkn
alt snfa ayrd; bu snfama, yerlere ve insanlara gre deil,
varlklara greydi. yle ki, birinci snfa zenginleri, sonuncu
suna yoksullar, orta snfa ise orta hallileri koydu. Bu alt s
nf centuria denilen yz doksan alt kola blnd. Bu kol
lar yle dalmlard ki, birinci snf, tek bana, hepsinin ya
rsndan ounu ieriyordu; sonuncu snfta ise tek bir cen
turia vard. Bylece, insan says asndan en az olan snf yi
ne sayca en ok centuriaya sahip oldu; Roma halknn yar
sndan ounu iermekle birlikte, bu tek alt snf saylyordu.
Halk, bu son biimin sonularnn nemini pek kavraya
masn diye Servius ona askersi bir hava verdi: kinci snfa t
feki ustalarndan iki centuria, drdnc snfa da sava arac
reten iki centuria koydu. Sonuncu snfn dnda, her snf
ta, gen yal ayrm koydu: askerlik yapmak zorunda olanlar
la yalar dolaysyla ve yasa gereince askerlik dnda tutu
lanlar. . Bu ayrm, mlkiyete ilikin ayrmdan ok, sk sk n
fus saymn gerektirdi. Son olarak, Servius, halk toplantlar
nn Campus Martius'da yaplmas ve askerlik andakilerin
buraya silahla gelmeleri zorunluluunu getirdi.
Sonuncu snfta yal-gen ayrmn korumamasnn ne
deni, bu snfn halkna, yani aa tabakadan halka, yurt u-
185
Jean-Jacques Rousseau
runa silah tama onurunun tannmamasyd; aile ocaklarn
savunma hakkna sahip olmak iin insann kendi oca olma
lyd: Bugn krallarn ordularn ssleyen o saysz dilenci s
rs iinde, Roma cohorslarndan nefretle kovulmayacak bir
kii gsterilemez, hele askerlerin zgrln savunucusu ol
duu bir dnemde.
Bu sonuncu snfta, bir de prolaetariuslarla capite censi a
d verilenler de birbirlerinden ayr tutuldular. Bsbtn bir
hi olmayan bu birinciler, devlete en azndan yurtta, skk
durumlarda da asker salarlard. Hibir eyleri olmayan ve
"kafa" hesabyla saylan ikincilere gelince, bunlar bsbtn
yok saylrlard. Bunlarn arasndan asker almaya ilk yanaan
Marius olmutu.
Bu nc ayrmn iyilii ya da ktl stne hibir
yargda bulunmadan, bu noktada unu syleyebilirim ki, bu
nun uygulanmasn olanakl klan tek ey, ilk Romallarn ya
ln treleri, kar gzetmemeleri, tarma olan eilimleri, tica
rete ve kazan tutkusuna kar tiksintileriydi. Her eyi yiyip
bitiren agzllk, kayg, entrika, srekli yer deitirmeler,
sonsuz talih deiimleri iinde, devleti batan baa altst et
meden byle bir kurumu bugn hangi ulus yirmi yl srd
rebilir? unu da gzard etmemek gerekir ki, bu kurumdan
ok daha gl olan treler ve censorluk, Roma'da bu kuru
mun kusurlarn, olanakszlklarn gidermi, zenginliiyle a
Jartl gsteri iindeki varlkl kiiler, yoksullar snfna indi
:ilmitir.
Gerekte alt snf olmakla birlikte, yalnz be snfan sz
tmemizin nedeni, btn bu sylenenlerden kolayca anla
r. Altnc sinf orduya asker, Campus Martius'a37 da semen
Campus Martius dememin nedeni, comitialarn, centurialar halinde orada
)planmasdr: teki iki durumda ise halk forum'da ya da baka bir yerde
)planlrd; ite o zaman capite cUJs1er en ndeki yurttalar kadar etkili o
rlard.
186
Toplum Szlemesi
salamad ve devlette hemen hibir grmedii iin pek
hesaba katlmazd.
Roma'nn eitli blmleri bunlard. imdi de bunlarn
halk meclisierindeki etkilerini grelim. Yasaya uygun olarak
toplantya arldklarnda, bunlara comitia (halk meclisleri)
denirdi. Bunlar, genel olarak Roma meydannda* ya da Cam
pus Martius'da toplanrlard. Curialar centuria, centurialar da
comitialar olarak ayrlrlard; kol blmlerinden hangisine
gre arlmlarsa, buna gre comitia curiata, comitia centu
ria ve comitia tributa adlaryla birbirlerinden ayrlmlard.
Comitia emiata'y Romulus, Comitia centuria'y Servius,
Comitia tributa'y da halk tribunuslar kurmutU. Yasalar yal
nz comitia'da onaylanr, ynetim grevlileri yalnz oralarda
seilirdi. Curia, centuria ya da kola kaytl olmayan hibir
yurtta bulunmad iin, hibir oy hakkndan yoksun bra
klmazd; Roma halk hem de jure (hukuken) hem de de Ec
to (filen, eylemsel anlamda) olarak egemendi.
Comitialarn yasaya uygun olarak toplanabilmeleri ve ora
larda alnan kararlarn yasa gc kazanabjlmesi iin koul
gerekirdi: lkin, onlar toplantya aran topluluun ya da
grevlinin bu konuda gerekli yetkisi bulunmal; ikincisi, top
lant yasann izin verdii gnlerde yaplmal; son olarak da,
kehanetler elverili olmal, buna olanak vermeliydi.
Birinci kuraln nedenini aklamaya gerek yoktur. kincisi
bir dzen idir: rnein yortu gnleri, pazar kurulduu
gnler halk toplantlar yaplmazd; nk bu gnlerde iin
Roma'ya gelen kyllerin btn gn meydanda kalmaya va
kitleri olmazd. nc kural da senatonun gururlu ve kab
na smayan halk dizginlemesini, kkrtc tribunuslarn ta
knln zamannda yattrmasn salard; ne var ki tribu
nuslar bu baskdan kurtulmann birok yolunu bulmulard.
Comitialarn kararna sunulan sorunlar yalnz yasalar ve
* Forum.
187
Jean-Jacques Rousseau
balarn seimi sorunu deildi: En nemli ynetim ilerini
Roma halk eline ald iin, btn Avrupa'nn yazgs halk
meclislerinde karara balanrd denilebilir. ilerdeki bu eit
lilik, halkn karar verecei konulara gre, bu meclisierin e
itli biimler almasna yol ayordu.
Bu eitli biimler stnde bir yargya varmak iin, onlar
birbirleriyle kyaslamak yeter: Romulus, curialar kurduu
zaman, seratoyu halk araclyla, halk da senato araclyla
dizginlemeyi, bylelikle ayn anda, ikisine de egemen olmay
dnmt. Onun iin, bu yolla, patricialara brakt yetki
ve zenginlikleri dengelemek amacyla halka ounluun b
tn gcn verdi. Ama monari ruhuna uygun olarak, patri
cialara, clienteslerin oy okluu stndeki etkileri dolaysyla
daha fazla yararlar salad. nsana hayranlk veren bu patron
clientes kurumu, bir politika ve insanlk bayaptdr, cumhu
riyetin ruhuna bu denli aykr olan patricialk bu kurum ol
makszn yaayamazd. Dnyaya bylesi gzel rnei verme
onuru yalnz Roma'nndr; bundan hibir zaman bir saknca
doradysa da, ona uyan da olmamtr.
Krallar dneminde, curialk Servius'a kadar srp gittii
ve sonuncu Tarquinius'un krall da meru saylmad iin
krallk dnemi yasalarna genel olarak leges curiatae dendi.
Cumhuriyet dneminde, curialar hep drt kent koluyla
snrland ve yalnz Roma'nn ayaktakmn iine aldn
dan, ne patricialarn ba olan senatonun, ne de kendileri pleb
olmakla birlikte, varlkl yurttalarn banda bulunan tribu
nuslarn iine geliyordu. Bu yzden gzden dtler ve yle
sine alaldlar ki comitialarn yapaca ileri onlarn otuz lic
toru yapmaya balad.
Centurialara blnme aristokrasiye ylesine elveriliydi
ki, senatonun, konslleri, censorlar ve baka yksek grevli
leri ( curules) seen ayn ad daki comitialara nasl her zaman
stn gelmediini ilk azda anlamak olanaksz. Gerekte,
188
Toplum Szlemesi
tm Roma halknn alt snfn oluturan yz doksan cen
turiadan yalnz doksan sekizi birinci snfa girdii ve oylar
yalnz centurialara gre sayld iin birinci snf tek bana,
oy says bakmndan br snflara stn geliyordu. Btn
centurialar szbirlii etiler mi, artk oy saym srdrle
mezdi bile; aznln verdii karar ounluun karar saylr
d. Denebilir ki, comitia centurialarda iler, aylarn ounlu
undan te, paraya pula, keselerin ikinliine gre sonula
nrd.
Ama bu ar yetke, iki yoldan dengeleniyordu: ilkin, ge
nelde tribunuslar, sonra da her zaman varlkllar snfndan
olduklar iin pleblerin ou bu birinci snfta, patricialarn
etkisi karsnda bir denge oluturuyorlard.
kinci yol ise centurialara her zaman birinciden balaya
rak, srayla oy verdirecek yerde kura ekilmesiydi; kurada
hangi centuria karsa, o38 tek bana seimi gerekletirirdi;
daha sonra, bir baka gn, centurialar snflarna gre arlr
lar; bunlar da ayn seimi yineler ve genel olarak onaylarlar
d. Bylece, rnek olmann verdii yetke, stnlk bir snf
tan alnp, demokrasi ilkesine uygun olarak kuraya brakl
yordu.
Bu yollara bavurmann bir baka yarar daha oluyordu:
Kylerdeki yurttalar, iki seim arasnda geici olarak aday
gsterilerlerin baarl olup olamayacan renmeye vakit
buluyor, oylarn ona gre verebiliyorlard. Ama seim ilem
lerinin hzlandrlmas gereke gsterilerek bu yoldan vazge
ildi, iki seim ayn gnde yaplmaya baland.
Comitia tributa, Roma halknn gerek anlamdaki kurulu
idi. Onlar yalnzca tribunuslar toplantya arrd : Tribu
nuslar bu toplantlarda seilir, onlar iin halkoylamas burada
yaplrd. Senatonun kurulda yeri olmad gibi, toplantya
38 Kura ile seilen bu centuria, oyuna barulan ilk centuria olmas asn
dan praergativa adn alrd. Perogative (aycalk) szc buradan gelir.
189
Jean-Jacques Rousseau
katlma hakk da yoktu; oy veremedikleri yasalara boyun e
mek zorunda olan senato yeleri, bu konuda, sradan yurtta
lardan daha az zgrdler. Bu hakszlk tmyle yanl anla
lmakta, btn yelerin kabul olunmad bir bnyenin
(meclisin) kararlarn geersiz saymaya yetmekteydi. Patricia
lar, yurtta olarak sahip olduklar hakka dayanarak bu comiti
alara katlsalar bile, bu durumda, sradan kiiler durumuna
deceklerinden, en aa prolaetariusun, bir principes sena
tus (senato bakan) kadar etkili olduu, ayrca adam bana
bir oyun dt bu toplantlarda oylamay pek etkileyemez
lerdi.
Grlyor ki, bylesi kalabalk bir halkn oylarn topla
maya yarayan bu eitli blnmeler, bir dzen oluturduktan
baka kendi kendine yabanc birer kalp durumuna da d
myor, her biri kendini ye tutan grlere ilikin birtakm
etkilerde bulunuyordu.
Btn bunlar ayrntlara girmeden syleyeyim; yukarda
ki aklamalardan u sonu kar: Comitia tributalar, halk y
netimine, Comitia centurialar da aristokrasiye daha uygun
dur. ouuluunu tek bana Roma'nn ayaktakmnn olu
turduu Comitia curiatalara gelince, bunlar yalnzca zorbal-
. a ve kt niyedere yol amaktan baka ie yaramadklarn
dan, deerlerini yitirip gzden dtler; kkrtclar bile, ni
yetlerini fazlasyla aa vuran byle bir aratan el ektiler.
uras kesindir ki, Roma halknn tm ycelii Comitia cen
turialarda kendini gsterirdi; nk yalnz bu kurullar tam ve
eksiksizdi; Comitia emiatalarda krsal kollara, Comitia tribu
talarda ise senato ile patricialara yer yoktu.
Oylar toplama iine gelince, bu, ilk Romallarda, Spar
ta' dakinden daha az karmak olmamakla birlikte, hi deilse
kendi treleri kadar sadeydi. Herkes oyunu yksek sesle bil
dirir, bir yazman da bunlar kaydederdi: Her kolda aylarn
ounluu o kolun oyunu, kollar arasndaki oy ounluu da
190
Toplum Szlemesi
halkn oyunu belirlerdi; curialarda ve centurialarda da durum
aynyd. Bu oy toplama yolu, yurttalar arasnda drstln
egemen olduu, herkes haksz bir dnceye ya da oy verme
ye layk bulunmayan bir konuya aka oyunu vermekten ka
nd srece iyi idi; ama halkn ahlak bozulup da oylar sa
tn alnmaya balannca, oy taeirierini yldrp dizginlemek,
sahtekarlarn ihanet yollarn tkamak amacyla oylarn bun
dan byle gizli verilmesi uygun grld.
Cicero'nun, bu deiiklii knadn, cumhuriyetin ykl
masn bir bakma buna baladn biliyorum. Ama burada,
Cicero'nun yetkesinin ne denli ar basacan bilsem de o
nun grne katlmam: Tam tersine, kanmca bunun gibi
deiimler yeterince yaplmad iindir ki, devletin kmesi
abuklatr. Salkl insanlarn yiyip itikleri, nasl hastala
ra iyi gelmezse, ahlak bozulmu bir halk da salam ahlakl
bir halkn yasalaryla ynetmeye kalkmamaldr. Hibir ey
bu kural Venedik Cumhuriyeti'nin uzun mr kadar des-
, tekleyemez. Bu cumhuriyet, imdi varln bir glge gibi
srdryor, nk yasalar yalnzca ktlerin i ine gelmekte
dir.
Gizli oy yntemi kabul edildikten sonra, yurttalara levha
lar datlr oldu; her yurtta, dncesini gizli olarak bu lev
halarla bildiriyordu: Byle olunca, levhalarn toplanmas, oy
larn saym, saylarn kyaslannas vb. konularda birtakm
nlemler alnd, formaliteler kondu, ancak bunlar, bu ileri
gren grevlilerin doruluundan kukuya dlmesine en
gel olamad.39 Oy alp satmay, sahtelrlklar nlemek zere
birtakm fermanlar karld; bunlarn fazlal, hep bir nce
kilerin hibir ie yaramam olduunu gsterir.
Cumhuriyetin son dnemlerine doru, yasalarn yetersiz
liklerini kapatmak amacyla, ou zaman, olaanst birta-
39 "Custodes, diribitores, rogatores suftagiorum." (Seim grevlileri aylarn
muhafz dr.)
191
Jean-Jacques Rousseau
km nlemlere bavurmak zorunda kalnd. Kimi zaman bir
takm mucizeler beklendii bile oldu; ama halk zerinde et
kili olabilecek bu nlem, halk ynetenlere kar etkisiz kal
yordu; kimi zaman, adaylar birbirlerine dolaplar evrneye
frsat bulamasnlar diye, halk aniden toplantya arlyor, ki
mi zaman da, kandrlan halkn ters bir karar verecei anla
lnca, koca bir oturum bo tartmalarla harcanyordu. Ama
sonunda, hrs btn bunlar etkisiz brakt; iin inanlmaz ya
n U ki, bunca ktln ortasnda, bu byk halk yn, es
ki yasalara, tzklere dayanarak neredeyse senato kadar ko
laylkla grevlileri semeken, yasalar kabul etmekten, dava
lar zme balamaktan, genel ve zel ilere zm bulmak
tan geri kalmyordu.
1 92
Toplum Szlemesi
N. KTA
V. BL
TRBUNUSLUGA DAR
Devlet'i oluturan unsurlar arasnda tam bir iliki kurula
maz ya da nne geilemeyen baz nedenler bu ilikileri s
rekli bozarsa, br grevlerle birleip btnlemeyen bir
zel grevliler birimi kurulur, bu birim tekilerden ayrlr; her
eyi (terimi) gerek ilikisi iine yerletirir ve gerek hkm
darla halk, gerek hkmdarla egemen varlk, gerekse her iki
taraf arasnda bir balant ya da bir orta terim oluturur.
Tribunusluk adn verebileceim bu btn, yasalarn ve
yasama gcnn koruyucusudur. Kimi zaman, Roma'da halk
tribunuslarnn yapm olduu gibi egemen varl hkme
te kar korur, kimi zaman, bugn Venedik'te On'lar Kuru
lunun yapt gibi, hkmeti halka kar desteklemeye, kimi
zaman da, Sparta'da Ephoroslarn yapt gibi, her iki tarafa
rasnda denge kurmaya yarar.
Tribunusluk, siteyi oluturan eler arasnda yer almaz;
bu nedenle, ne yasama gcnde pay olabilir, ne de yrtme
gcnde: Site gcnn ok daha byk oluU da buradan ge
lir: nk hibir ey yapamad iin her eye engel olabilir.
Yasalarn koruyucusu olarak, yasalar yapan egemen varlktan
ve onlar yrten hkmdardan daha kutsal ve saygndr. Ay
n durum, btn halk teden beri hor grm olan gururlu
patricialarn, hibir stnl ve yarg yetkisi olmayan bir
193
Jean-Jac
q
ues Rousseau
halk temsilcisinin nnde boyun emek zorunda kaldklar
Roma'da aka grlmtr.
Bilgece lml klnm bir tribunusluk iyi bir devlet yap
snn en salam dayanadr; ama gc azck ly at m,
her eyi altst eder: Gszln ise onun doasnda yeri
yoktur; kendisi ne olursa olsun, gc hibir zaman gerein
den az deildir.
Tribunusluk, dizginlemekle grevli olduu yrtme g
cn zorla ele geirip, korumak zorunda olduu yasalar key
fine gre uygulamaya kalktnda zorbala dklr. Sparta,
trelerini koruduu srece tehlikeli olmayan Ephoroslarn
byk gc, bir kez ahlak bozukluu balaynca onu daha da
hzlandrmt. Bu zorbalarn badurduu Agis'in cn
kendisinden sonra gelen halef ald: Ephoroslarn su ve ce
zalar da cumhuriyetin kn hzlandrd. Cleomenes'ten
sonra da Sparta bir hi durumuna dt. Roma da ayn ekil
de yok olup gitti; tribunuslarn adm adm ele geirdikleri a
r g, zgrl korumak amacyla yaplan yasalar yard
myla onlar ineyen imparatorlar korumaya yarad.
i
mpa
ratorlar da zgrl ortadan kaldrdlar. Venedik'in On'lar
Kurulu' na gelince, bu, halka da, patricialara da iren gelen
kanl bir kuruldu. Bu kurul, yasalar yukardan korumak y
le dursun, yasalar gzden dtkten sonra karanlklarda kim
senin grme yrekliliini gstermedii darbeler vurmaktan
te gidemedi.
Tribunusluk da, tpk hkmet gibi, yelerinin says art
tka etkisini yitirdi . Saylar, nce iki, sonra be olan Ro
ma'nn halk tribunuslar, saylarn iki kat artrmak istedikle
ri zaman senato buna ses karmad, nk onlar birbirleriy
le dizginleyeceinden kuku duymuyordu; ok gemeden
dizginledi de zaten . . .
Bylesine korkun bir btnn eline zorla gfirmesini
nlemek iin imdiye kadar hibir hkmetin akl edemedi-
194
Toplum Szlemesi
i en iyi yntem, onu srekli klmamak, ortadan kaldrld,
ibandan uzaklatnld zamanlar dzenlemektir. Kt
lklerin yerleip glenmesine meydan verecek kadar uzun
olmamas gereken bu zaman aralklar, gereinde olaanst
komisyonlarca ksaltlabilecek yolda birtakm yasalarla belir
lenebilir.
Bu yntem bana sakncasz grnyor, nk daha nce
de sylediim gibi, tribunusluk anayasada yer almad iin,
anayasaya zarar vermeden kaldrlabilir; bu yntem bana etki
li gibi grnyor, nk yeniden ibana getirilen bir grev
li hibir zaman selefnin yetkisiyle deil, yasann kendine ver
dii yetkiyle ie balar.
195
Toplm
Szemesi
N. KTA
V BL
DTATRLGE DAR
Yasalarn, olaylara gre esneklik gstermesine engel olan
katlklar, onlar kimi durumlarda zararl klabilir; bu esnek
likten yoksunluk, bir kriz halinde, yasalar vastasyla Dev
let'in iflasna yol aabilir. izlenen formalitelerin sras ve ya
val uzun bir zaman aral ister, ancak koullar buna bazen
elvermez. Ortaya, yasa yapann ngremeyecei bin bir trl
durum kabilir, te yandan, her eyin ngrlemeyeceini
bilmek de son derece gerekli bir ngrdr.
yleyse, politik kurumlar, douracaklar sonular nle
me yetkisini elimizden alacak denli glendirmek doru de
ildir. Sparta bile yasalarn uyumaya brakmtr.
te yandan, kamu dzenini bozma tehlikesini ancak en
byk tehlikeler dengeleyebilir; yurdun esenlii gerektirme
dike de, yasalarn kutsal gcn hibir zaman durdurmama
ldr. Byle ender rastlanan ve apak durumlarda, kamu g
venlii zel bir szlemeyle salanr; bu szleme gereince
gvenlik grevi, buna deer bir kiiye verilir. Bu grev, teh
likenin trne gre iki biimde verilebilir.
Tehlikeyi nlemek iin hkmetin etkinliini artrmak
yetiyorsa, ynetim gc hkmet yelerinden biri ya da iki
sinde toplanr: Bylece yasalarn yetkesi deiime uratlma
m olur, yalnzca uygulan biiminde deiiklie gidilir. Ya-
197
Jean-Jac
q
ues Rousseau
sal mekanizmann insanlarn korunmasna engel olabilecei
tehlikeli anlarda, yasalar susturan bir yksek ynetici seilir;
bu kii, egemenlik gcn bir sre askya alr. Byle durum-.
larda, genel irade zerinde bir kuku yoktur; uras aktr ki,
halkn birincil istei Devlet'in yok olmamasdr. Yasama g
cnn bu yolla askya alnmas onu ortadan kaldrmaz: Bu
gc susturan yneticinin onu dile getirmesi elinde deildir;
bu gc bask altnda tutabilir, ama temsil edemez. Yasalar
dnda her eyi yapabilir.
Roma senatosu, cumhuriyetin esenliini salama gre\ini
zel bir formlle konsllere verdii zamanlar bu ilk yola ba
vururdu. Konsllerden biri bir diktatr atadnda da ikinci
yola gidilirdi;
40
bu gelenek Roma'ya Alba'dan gemitir.
Cumhuriyetin ilk gnlerinde diktatrle ok sk bavu
rulmutur; nk Devlet yalnz ana yapsndan ald gle a
yakta duracak denli deimez bir temelden yoksundu.
O gnlerde treler, baka bir zaman iin gerekli olabilecek
birok nlemi gereksiz kldndan, diktatrn, ne yetkesini
ktye kullanmasndan korkulurdu ne de bu yetkeyi dikta
trlk dnemi sona erdikten sonra elinde tutmaya kalkma
indan. Tam tersine, bu denli byk bir g, onu kullanmak
la grevli olanlara bir yk gibi gelir ve sanki yasalann yerini
:utmak ok zorlu ve tehlikeli bir imi gibi, onu bir an nce
Jalarndan savmaya bakarlard .
Demek ki, i l k zamanlar diktatrle geliigzel bavurul
nasn knaym, ktye kullanlmasndan deil, ayaa d
nesi tehlikesindendir; nk seimlerde, takdis trenlerin
le, tmyle formaliteye dayanan ilere fazlaca ba
v
urulur
en, bu yce grevin (diktatrln) gereinde daha az kor
utucu, yldrc olmasndan, halk tarafndan ancak gereksiz,
>o trenlerde kullanlan bir formalite olarak grlmeye ba-
Bu atama, sanki bir kiyi yasalarn zerine kmaktan utanlrm gibi,
:eceleyin gizlice yaplrd.
198
Toplu Szleesi
lanmasndan korkulur.
Cumhuriyetin sonlarna doru daha ll olan Romal
l
ar, diktatrle, nceleri ne denli ska bo yere bavurmu
larsa, bu kez nedensiz yere fazla bavurmaz oldular. Korkula
rnn temelsiz olduu kolaylkla grlebilirdi ; gene grlebi
lirdi ki, bakentin gszl, bnyesindeki yneticilere kar
kendi gvenliini salyordu; bir diktatr, kimi durumlar
da, kamunun zgrln, onu hi de tehlikeye atmakszn
s
a
vunabiliyordu; Roma'nn klelik zincirlerinin demiri, Ro
ma'da deil, orducia dvlecekti. Marius'un Sulla'ya, Pompe
ius'un da Caesar'a pek az direnmesi, darnn
g
cne kar i
erinin yetkesinden neler beklenebileceini iyi gstermitir.
Bu yanlg, Romahiara byk yanllar yaptrd: Szgeli
mi, Catilina komplosunda bir diktatr seilmemesi yanlgy
d: nk komplo, yalnzca kentin iini, en ok da

talya'nn
birka vilayetini ilgilendirdiine gre, olay, yasalarn diktat
re verdii snrsz yetkeyle kolayca bastrlabilirdi; oysa ancak
insan i htiyadnn beklereye tahamml edereyecei birta
km mutlu rastlantlarn bir araya gelmesiyle bastrlabilmiti.
Senato, bir diktatr seecek yerde, btn yetkisini konsl
lere braknakla yetindi; yle ki, Cicero, etkili biimde dav
ranmak iin, nemli bir noktada bu yetkilerini amak zorun
da kald; nceleri birtakm sevin gsterileri davrann o
naylasa da, sonradan, hakl olarak, yasalara aykr olarak dk
len yurtta kanlarnn hesab kendisinden soruldu; oysa bir
diktatre bylesi bir eletiri yneltilmezdi bile. Ama kons
ln parlak szleri her eyi istedii yana ekti; kendisi Romal
olmakla birlikte, n, onuru yurdundan ok sevdii iin,
Devlet'i kurtaracak en hakl ve amaz yollardan ok, bu iin
btn onurunu kendine mal etmenin yollarn aryordu.
41
41
Cicero, bir diktatr ne srmekle bunu salayacana gvenemiyordu; ne
kendini atamay gze alabiliyor, ne de bakalarnn kendisini semesini sa
layabiliyordu.
199
Jean-Jacques Rousseau
Bunun iin Cicero, bir yandan Roma'nn kurtarcs diye
klere kartlrken, te yandan yasalar inedi diye hakl o
trak cezaya arptrld. Greve geri arl, ne denli parlak
lsa da, bunun yalnzca bir balama olduu besbelliydi.
te yandan, bu nemli grev nasl verilirse verilsin, sre
.ni ok ksa tutmak, hibir zaman uzatlmamasn salamak
:k nemlidir. Diktatrl gerekli klan bunalml dnem
rde, Devlet, ok gemeden ya kurtulur ya da yok olup gi
er; ivedilik durumu ortadan kalknca, diktatrlk, ya zorba
a dnr ya da gereksiz olur. Roma'da diktatrler yalnz
lt ay iin seildikleri halde, ou bu sreden nce grevden
yrlmlardr. Bu sre daha uzun olsayd, belki de onu, bir
llk srelerini uzatan Decemvirler gibi bir sre daha uzatma
ilimi gsterirlerdi. Diktatr, seimini gerekli klan gereksi
imi karlamaya ancak vakit bulurdu: Baka tasanlara kafa
ormaya pek zaman yetmezdi.
200
Toplum Szlemesi
N. KA
Vl BL
CENSORUG DAR
Genel irade nasl yasa ile dile geliyorsa, kamuoyu da cen
sorlukla dile gelir. Kamuoyu yle bir yasadr ki, censorluk o
nun uygllaycsdr; censorun yapt, tpk hkmdar gibi,
yalnzca yasay zel durumlara uygulamaktr.
Censorluk meclisi, kamuoyunu keyfnce yorumlayamaz,
onu yalnzca dile getirir; halkn grlerinden sapmas duru
munda, ald kararlar bo ve etkisiz kalr.
Bir ulusun trelerini onun deer verdii eylerden ayr
mak bounadr; nk btn bunlar ayn ilkeye baldr ve
zorunlu olarak birbirine karr. Dnyadaki btn uluslarn
beeni seimlerinde ar basan, kararsal olan, doa deil ka
muoyudur. Halkn grlerini, dncelerini ykseltin, ah
lak anlaylar; treleri, kendiliinden arnr. nsan her zaman
gzel olan ya da gzel bulduunu sever, ama insan en ok
gzel stne verilen yargda yanlr; yleyse dzenlenmesi
gereken de bu yargdr. Treleri yaglayan onuru yarglar; o
nuru yarglayan da bu yetkiyi kamuoyundan alr.
Bir ulusun gr ve dnceleri onun ana yapsndan do
ar. Yasa, her ne denli treleri dzenlemezse de, onlar dou
ran yasamadr; yasalar gevediler mi, ahlak ve treler de yoz
lar: Fakat o zaman, yasa gcnn yapamadn censorlarn
yargs yapamaz.
201
Jean-Jac
q
ues Rousseau
Bundan kan sonuca gre, censorluk, ahlak ve treleri ko
rumada yararl olabilirse de onlar yeniden kurmada yararl o
lamaz. Yasalar glyken censorlar greve getirin; yasalar g
cn yitirince, her eyden umut kesilmeli, krallar glerini yi
tirdikten sonra meru olan hibir eyin gc kalmaz artk.
Censorluk, dncelerin bozulmasna engel olarak, akll
uygulamalarla doruluklarn srdrerek, dahas, kimi zaman,
henz kesinlememi olanlar sabitletirip belirleyerek, ahlak
ve treleri ayakta tutar. Dellolarda yardmc bulundurma a
lkanl, ki bu Fransa Krall'nda fazlasyla abartlmt, bir
kral fermanndaki u szlerden tr ortadan kalkt: "Dello
lara, yardmclar getirmek alaklnda bulunanlara gelince . . . "
Halkn yargsndan nce verilmi olan bu yarg, birden onun
yargsn da belirledi. Ancak ayn fermanlar bu kez dellonun
da bir alaklk olduunu bildirmeye kalknca, ki bu ok do
ruydu, halk bunu umursamad bile; nk dncesine uy
mayan bu karar stne oktan yargsn vermiti.
Bir baka kitapta
42
demitim ki, kamuoyu hibir baskya
uramadndan, onu temsil amacyla kurulan mahkemeler
de de hibir bask belirtisi bulunmama
-
ldr. Bugnk ulus
larda btnyle ortadan kalkm olan bu nlemden, Romal
larn ve onlardan da te, Lakedemonyallarn byk bir usta
lkla yararianm olmalarna ne denli hayran kahnsa yeridir.
Alak bozuk bir kiinin Sparta kurultaynda iyi bir d
nce ileri srmesi zerine, Ephoroslar bunu dikkate alma
dan ayn dnceyi erdemli bir yurttaa sylettiler. Bu iki ki
iden ne birini ne de brn vmeye ya da yerneye kalma
dan, biri iin ne onurlu, teki iin ne onur krc bir eydi bu!
Birka Sisaml
43
sarho, Ephoroslarn mahkemesini kirletti-
42
M. d'embert'e Mekpa uzun uzad y zerinde durduum konuya bu
blmde ylece bir deiniveriyorum.
Onlar bir baka adadan geliyorlard; dilimizin kibarl, adlarn sylememe
ngeldir. (Rousseau, bu hilyeyi Plutarkhos'tan aktaryor, fakat olay Sakz-
202
Toplum Szlemesi
ler: Ertesi gn, bir fermanla Sisamllarn her trl ahlakszl
na izin verildi. Gerek bir ceza, bylesi bir cezaszln ya
nnda, bu denli etkili olamazd. Sparta, bir ey drsttr ya da
deildir dedi mi, artk Yunanistan onun yarglarna dil uzat
mazd.
llara mal eden Yunanl yazarn slubunu beniruserekten kanyor; Sakz
Adas'nn Franszca karl Chios szcnn okura, "chier"yi [ dkla
mak . . . ] antrmasndan ekiniyor. [Henri Guillemin'in notu]).
203
Toplum Szlemesi
N. KTA
VlBL
TOPLUSA DE DAR
Balangta, insanlarn Tanrlardan baka krallar, din te
melli ynetimden baka ynetimleri yoktu. Caligula'nn
mantn izlediler; o gn iin dnceleri yerindeydi. nsa
nn, benzerini kendine efendi olarak kabullenebilmesi, bu
nun yararl olaca umuduna kaplabilmesi iin, duygu ve d
ncelerinde uzun bir srete deiiklik olmas gerekir.
Her politik toplumun bana bir Tanr'nn konmu olmas,
ulus says kadar Tanr'nn ortaya kmasna yol amtr. Bir
birine yabanc ve hemen her zaman dman olan iki ulus, ay
n kiiyi uzun sre efendi olarak tanyamamlardr: Birbiriyle
arpan iki ordu da ayn ban buyruuna giremezlerdi. So
nuta, ulus farkllklarndan oktanrllk dodu, buradan da,
dinsel ve toplumsal hogrszlk ortaya kt; aada akla
naca gibi, bunlarn ikisi de doal olarak ayn kapya kar.
Eski Yunanllarn, Tanrlarn barbar uluslarda arama he
vesi, kendilerine bu uluslarn doal efendisi gzyle bakma
eiliminden geliyordu. Ama trl uluslardaki Tanrlarn
kimlikleri zerine ileri srlen derin bilgi bugn iin ok g
lntr: Sanki Moloch, Saturnus ve Chronos ayn Tanry
mlar; sanki Fenikelilerin Baal'i, Yunanllarn Zeus'u ve La
tinlerin Jupiter'i ayn olabilirlermi; sanki farkl adlar olan
dsel varlklar arasnda ortak bir ey bulunabilirmi gibi !
205
Jean-Jac
q
ues Rousseau
Nasl oldu da, her Devlet' in kendi inanc ve Tanrlar ol
:uu paganlk dneminde, hi din kavgas olmad diye sora
::ak olanlara derim, ki; her Devlet' in kendine zg inanc ve
hkmeti olduu iin, Tanrlaryla yasalarn bir tutard da
mdan. Politik sava, ayn zamanda dinsel savat; baka bir
:eyile, Tanrlarn etki alanlar uluslarn etki alanlarnn s
nrlarn amazd. Bir ulusun Tanrs, br uluslar zerinde
hibir hakka sahip deildi. Faganlarn Tanrlar hi kskan
deillerdi; dnya egemenliini aralarnda paylarlard. Mu
sa'nn kendisi ve Yahudiler,

srail Tanrs'ndan sz ederken

kimi zaman bu dneeye katlrlard. Geri Yahudiler, yeri
ni alacaklar, ardan oraya srlen, yklnaya mahkum bir
halk olan Kenaniler' in Tanrlarn yok da sayarlard; ama ba
kn, dil uzatmalar yasak edilen komu uluslarn Tanrlarn
dan nasl sz ediyorlard: Jephtah, Ammonitlere yle diyor
du: "Tanrnz Chamos'un malnn mlknn sahiplii hak
kaniyet asndan size dmez mi? Muzaffer Tanrmzn e
dindii topraklara ayn hakla biz de sahibiz."
44
Sanrm bu,
Chamos'un haklaryla

srail Tanrsnn haklarn birbiriyle

kyaslayarak kantlanmas ve kabullenilmesidir.
Ama nce Babil, sonra da Suriye krallarnn buyruu alt
na giren Yahudiler, kendi Tanrlarndan baka Tanr tanma
makta direnince, yenene kar bakaldrma saylan bu davra
n, balarna, tarihlerinde okuduumuz ve Hristiyanlktan
nce bir eine rastlanmayan zulmler geldi.
45
44
"N anne ea quae possidet Chamos deus tuus, tibijure debentur?'' (Yrg
lar, X, 24) Vulgata'nn metni aynen bylediL Rahip Carrieres bunu yle e
virmi: "Tanrnz Chamos'un mal mlkne sahiplik etme hakknz olduu
na inanmyor musunuz?" branice metinde vurgunun ne denli gl oldu
unu bilmiyorum, ama gryorum k, Vulgata'da, Jeptah, tanr Chamos'un
haklarn kesin olarak tanyoL Fransz evirmen ise, Latince metinde bulun
mayan size gre szcklerini kullanarak bu tanmay haffletiyor.
45 Phokaiallarn ktsal sava dedikleri birer din sava olmad apaktL Ama,
imanszlar imana getirmek deil, dine saygszlk edenleri cezalandrmaktr.
206
Toplum Szlemesi
Her din onu kabul eden devletin yalnzca yasalarna bal
olduundan, bir ulusa dinini deitirtmek iin onu boyundu
ruk altna almaktan baka yol yoktu, bu dinin fethedenlerden
baka misyoneri, rahibi yoktu; dinini deitirme zorunlulu
u, yenilerrlerin alnyazs olduundan, din deitirme konu
suna gelmeden nce ie yenmekle balamak gerekiyordu.

n
sanlarn, Tanrlar urunda savamas yle dursun, aksine,
Homeros'ta olduu gibi, Tanrlar insanlar uruna savarlar
d; herkes kendi Tanrs' ndan zafer diler, zafer elde edildiin
de Tanr'ya borcunu yeni sunaklada derdi. Romallar, bir
yeri almadan nce, Tanrlar oradan ayrl

aya arrlard;
Tarentiallarn fkeli Tanrlarna dokunmamalarnn nedeni
ise, bunlar Roma Tanrlarna bal, onlara sayg gstermekle
zorunlu saymalaryd. Romallar, yendikleri uluslara yasalar
n braktklar gibi, Tanrlarn da brakrlard. Yenilenlerden
tek istedikleri, ou kez, Capitole'n Jupiter'ine bir elenk
brakmakt.
Sonu olarak, Romallar imparatorluklar ile birlikte din
lerini ve Tanrlarn da yayd klar, ou kez yendikleri ulusla
rn dinlerini ve Tanrlarn kabul ettikleri ve hepsine yurtta
lk haklarn saladklar iin, bu geni imparatorluun halk
lar, yava yava, her yerde, aa yukar birbirinin ayn birok
din ve Tanr edindi:

te bylece, paganlk da btn dnyada

tek ve ayn di n olarak tannd.

sa bu koullar altnda gelip yeryznde bir din krall

kurdu: Din krall, teolojik sistemi politik sistemden ayra
rak Devlet'i tek g olmaktan kard, Hristiyan uluslarda
durmakszn alkantlara neden olan i blnmelere yol at.
Bu yeni dnceyi, yani br dnya krall dncesine hi
bir zaman akl ermeyen paganlar Hristiyanlara hep gerek
birer asi gzyle baktlar; onlara gre Hristiyanlar, ikiyzl
bir boyun ei, srf grnte bir uysallk iindeydiler, ama
gerekte bamszlklarn kazanp egemen olmak ve gsz-
207
Jean-Jacques Rousseau
ken boyun eer gibi grndleri gc kurnazca ellerine ge
irmek iin frsat kolluyorlard. te Hristiyanlarn grdkle
ri ikencelerin nedeni buydu.
Paganlarn korkuklar balarna geldi. Her eyin rengi de
iti; o alakgnll Hristiyanlar az deitirdiler ve ok ge
meden o szde br dnya krall, gzle grlen bir ban
ynetiminde, bu dnyada en amansz bir zorbalk oluverdi.
Bununla birlikte, ortada her zaman bir hkmdar ve top
lum yasalar bulunduu iin, bu ifte gten, yarglama bak
mndan sonu gelmez bir anlamazlk dodu; bu da Hristiyan
devletlerde her trl iyi politik ynetim (olitie) olanan
ortadan kaldrd: yle ki, artk kimse, krala m yoksa papaya
m boyun eeceini kestiremez oldu.
Bu arada birok ulus, hatta Avrupa ve Avrupa evresinde
kiler bile, eski dzeni elde tutmak ya da yeniden kurmak is
tedilerse de baarl olamadlar; Hristiyanlk ruhu her yeri
sard. Kutsal inan, ya hep egemen varlktan bamsz kalm
ya da sonradan ondan bamsz olmu, Devlet bnyesiyle
hibir gerekli iliki kurmamtr. Muhammed'in alabildiine
salkl grleri vard; politik sistemini iyi temellendirmiti;
kurduu hkmet biimi, halifeler devrinde varln srd
rrken tam bir birlik iinde kald, bu nedenledir ki gl bir
hkmet oldu. Ne var ki, Araplar geliip eitimli, uygar, yu
muak ve gevek insanlar haline gelince, barbarlarn boyun
duruu altna girdiler: O zaman iki g arasnda paralanma
yeniden bagsterdi. Bu Hristiyanlardaki kadar gze batma
nakla birlikte, Mslmanlar arasnda, zellikle iiler'de orta
ya kt; hele ran gibi devletlerde ise srekli kendini duyur
du, bitrek bilredi.
Bizler, yani Hristiyanlarda, ngiliz krallar, tpk arlar gi
bi, kendilerini kilisenin ba olarak grdler: Arcak bu un
vanla, kilisenin ba deil, daha ok onun araclar oldular; o
nu deitirrekten ok koruma yetkisi kazandlar; kilisenin
208
Toplum Szlemesi
yasa yapclan deil, hkmdarlan oldular yalnzca. Ruhhan
snf, her nerede bir btnlk oluturduysa, yurtlannda da
hem efendi kesilmilerdir, hem de yasa yapan. Demek ki,
baka yerlerde olduu gibi, ngiltere ve Rusya'da da iki g, i
k egemen varlk vardr.
Btn Hristiyan yazarlar iinde, hem derdi hem devay i
yi grp, kartaln iki ban birletirme ve her eyi politik bir
lie gtrmeyi nerme yrekliliini gsteren yalnz filozof
Hobbes olmutur; nk politik btnlk olmadan ne Dev
let tam anlamyla kurulabilir, ne de hkmet. Aa Hobbes,
yine ister istemez grmtr k, kendi sistemi, Hristiyanl
n baskc anlayyla badamamaktadr ve rahibin kar her
zaman devletinkinden daha gldr. Bobbes'un politik sis
teminde tiksinti uyandrm olan, ondaki irenlikler, yanl
lklar deil, hakl ve doru olanlardr.47
Sanrm, tarihsel olaylar bu adan incelenirse, Bayle'in ve
Warburton'n birbirine kart dnceleri kolaylkla rt
lebilir; Bayle, dinin politik btne hibir yarar olmadn,
Warburton da, tam tersine, Hristiyanln politik btnp.
en salam dayana olduunu ileri srmektedir. Bu dnr
lerden ilkine, temelinde din olmayan hibir Devlet'in kurul-
u noka gzden karlmamal: Ruhhan snfn bir btn haline getiren,
Fransa'daki gibi resmi topluluklar del, kliselerir inan birlidir. nan bir
lii (communion) ve aforoz, ruhhan snfnn toplum szlemesidir; bu sz
lemeyle, devaml biimde, uluslarn da, kaliann da efendisi olurlar. nan
birlii halindeki tm rahipler, isterlerse dnyann farkl ulannda olsalar bi
le birbirleriyle yurttatrlar. Bu bulu, politikann benzersiz bir baarsdr.
Pagan rahipler arasnda bu yoktur: Zaten bu yzden deil midir ki, hibir za
man btnleip bir snfhaline glememilerdir.
Birok belgenin yan sra, Grotius'un kardeine yollad 11 Nisan 163
rihli mektubuna baknz: Bu bilge kiinin, neyi dou, neyi kusurlu bulduu
de Cive adl yaptnda grlr. Geri hogrl davranp, yazann iyi ynle
rine bakarak kt ynlerini balar grnrse de herkes onun kadar bala
yc deildir h
209
Jean-Jacques Rousseau
mam olduunu, ikincisine ise, Hristiyan yasasnn, Dev
let'in gl yapsna aslnda yararl deil, zararl olduunu ka
ntlayabiliriz. Anlatmak istediimi iyice aklamak iin, dinin
konumla ilgili olan bulank kavramiarna biraz daha aklk,
kesinlik kazandrmam gerek.
Toplumla ilikisi asndan ele alndnda, hem genel,
hem zel olan din, ayrca insann dini ve yurttan dini diye
de ikiye ayrlabilir. Birincisinin tapna, suna, trenleri
yoktur; yce Tanr'ya btnyle iten bir tapntr ve ebedi
ahlaki devlerle snrldr; ncil'in esinlendii ark ve sade
dindir bu, gerek Tanrclk, doal Tanr hukuku denilebile
cek ey budur. kincisi ise tek bir lkenin iinde kalr, o lke
ye, Tanrlarn, ermilerini, koruyucu meleklerini verir: Ken
dine ait dogmalar, ayinleri, yasalarla belirlenmi dsal tren
leri vardr; onu kabul eden ulustan bakas ona gre imansz
dr, yabandr, barbardr; insanlarn devleri ve haklar mih
raplardan te gitmez. lk kvimlerin dinleri byleydi ite; bu
dine ise toplumsal ya da pozitifTanr hukuku diyebiliriz.
nsanlara ifte yasa, ifte ba, ifte yurt verip, onlara birbi
riyle elien, kart grevler ykleyen, ayn anda hem dindar,
hem yurtta olmalarn engelleyen, ilk ikisinden daha da tu
haf nc tr bir din vardr. Lamalarn, Japonlarn, Roma
Kilisesi'ne bal Hristiyanlarn dini byledir. Bu sonuncuya
rahip dini de denebilir. Bundan, karma ve toplum yaamna
ters bir tr hukuk doar; bunun da ad yoktur.
Politik adan incelendiinde, bu tr dinin nn de
kendilerine zg eksiklikleri olduu grlr. Hele ncs
o denli ak biimde ktdr ki, bunu kantlamaya uramak
bouna vakit yitirmekten teye gitmez. Toplumsal birlii bo
zan her ey; insann kendi kendisiyle elinesine neden olan
kurumlarn hibiri be para etmez.
kinci din, Tanr akyla yasa sevgisini birletirdii ve yurt
taiara yurda kar tapnma derecesinde bir hayranlk alaya-
210
Toplum Szlemesi
rak devlete hizmet etmenin, devletin koruyucusu Tanr'ya
hizmet olduunu rettii iin iyidir. Bu bir tr teokrasidir;
onda hkmdardan baka yksek rahip, yneticilerden baka
din adam yoktur. Byle olunca, yurdu urunda can vermek
ahadettir; yasalar inemek dinsizlik, bir sulunun zerine
herkesin lanetini ekmek, Tanrlarn fesine kurban etmek
tir onu: Sacer es to.*
Ama yanlg ve yalan dolan zerine kurulu olan bu din, in
sanlar kandrd, abuk kanan, krinanl kiiler haline ge
tirdii, Tanr'ya erek tapn, bo trenierin iinde bodu
u iin de ktdr. Yine ktdr, nk dlayc, tekelci ve
zorba bir kimlie brnerek, halk kyc ve hogrsz klar;
yle ki halk artk asp kesme, kym dncesiyle yatp kalkar
olur, kendi Tanrlarna inanmayan ldrmekle kutsal bir ey
lem yaptna inanr. Sonuta, bu dini benimseyen bir halk,
teki halklarla, kendi gvenliine fazlasyla zararl doal bir
sava haline iter.
Geriye bir tek, insan dini ya da Hristiyanlk klr; ama bu
gnk Hristiyanlk deil, ondan bsbtn ayr olan ncil di
nidir bu. Bu kutsal, yce ve gerek din sayesinde, ayn Tan
r'nn kullar, evlatlar olan insanlar birbirlerini karde bilir
ler; onlar birletiren toplumu lm bile datamaz.
Ancak bu din, politik btnle hibir zel ilikisi olmad
ndan, yasalarn, kendi kendilerinden aldklar tek gc yine
yasalara brakr, ancak onlara baka hibir g eklemez; bu
yzden, bu btnlemi topluluun en gl balarndan,
birletirici unsurlarndan biri etkisiz kalr. Bundan da te,
yurttalar Devlet' e yrekten balamak yle dursun, onlar
her trl dnyevi eyden kopard gibi, Devlet'ten de kopa
rr. Toplum ruhuna bundan daha aykr bir ey bilmiyorum.
Gerek Hristiyan olan bir halkn, insan aklnn dnebi-
* "Cehenneme gitsin," anlamndak Latince sz. Malkmu "Km
ldrrse ldrsn" anlamnda kullanlrdu.
21 1
Jean-Jacques Rousseau
ecei en olgun toplumu kuracan ileri srerler. Bence bu
incede byk bir zorluk yatmaktadr: nk gerek H
istiyanlardan oluan bir toplum artk bir insan toplumu ol
naktan kar. Hatta, bence bylesi dsel bir toplum, tm
retkinliine karn, ne en gl toplum olur, ne de en srek
i; yetkinletii lde birlikten, ballktan yoksun kalr; onu
;: emiren kurt, yetkinliin ta kendisidir.
Byle bir toplumda herkes devini yerine getirecek; halk
rasalara boyun eecek, bakanlar doru, adil ve ll olacak
ar, askerler lm hie sayacaklardr; ne kibir olacaktr, ne
:atafat: Btn bunlar iyi, gzel de, biraz daha ileri gidelim ba
lm.
Hristiyanlk, btnyle ruhani bir dindir, br dnya i
eriyle urar; Hristiyan'n yurdu bu dnyada deildir. Ger
: i bu dnyadaki devini yapar, ama gsterdii zenin baan
ya da baarszlna tmyle kaytsz biimde yapar bunu.
eter ki kendi kendini knayacak hibir eyi olmasn; bu dn
rada her ey yolunda gidiyormu ya da gitmiyormu umrun
la bile deildir. Devlet gelimekteyse, halkn mutluluuna
evinme yrekliliini pek gstermez; yurdunun anyla
nmekten korkar: Devlet zayf decek bile olsa, halkna a
rar vuran Tanr'ya hala kretmekten kendilerini alamazlar.
Toplumun dirlik iinde olmas, toplumsal uyurun varl
m srdrmesi iin yurttalarn, istisnasz hepsinin ayn za
randa iyi birer Hristiyan olmalar gerekir: Ancak kazara g
ykseklerde tek bir kii, tek bir ikiyzl, szgelimi bir Ca
Jina, bir Cromwell knaya grsn, bu adam, hi kukusuz,
:fu yurttalarnn hakkndan gelecekir. Hristiyan merha-
1eti, insann hemcinsi iin kt dnmesine yle kolaylk
izin vermez. Ancak byle bir kii, birtakm kurnazlklarla,
ilelerle yurttalarn buyruk altna almann, Devlet yetkesi
in bir blmn ele geirmenin yolunu bulur bulmaz, en
tygn insan oluverir; yle ya, Tanr ona sayg gsterilmesini
212
Toplu Szemesi
istiyordur: Byk bir g oluverir birden; Tanr ona boyun
eilmesini istiyordur. Bu gc elinde tutan kimse onu kt
ye mi kulland? Tanr, onun araclyla kullarn cezalandr
mak istedii iindir! Tanr'nn sopasdr o. Devlet gcn
zorla eline geiren byle bir kiiyi def etmeye vicdan elver
mez: nk bunu yapmak iin zor kullanmak, kan dkmek
gerekecektir: Oysa btn bunlar Hristiyanln yumuakl
yla, uysallyla badar eyler deillerdir; hem ac ekmek
iin gelinen, bu azap dnyasnda insan zgr olmu, kle ol
mu, ne nemi vardr? Esas olan cennete gitmektir; alacak
lara boyun emek, tevekkl etmek cennete gitmenin yolla
rndan biridir.
Yabanc bir Devlet'le sava m kt, yurttalar itiraz etme
den savaa giderler; hibiri kanay aklndan bile geirmez;
hepsi de devini yerine getirir, ama zafer tutkular yoktur;
onlar yenmekten ok lmesini bilirler. Yenseler de, yeniise
ler de ururlarnda deildir. Zaten onlara neyin gerektiini
Yce Tanr onlardan daha iyi bilmez mi? Gururlu, cokun,
hrsl bir dmann, onlarn bu stoac anlayndan nasl da
yararlanacan bir dnn! Bunlarn karsna, yurdunu
muzaffer klma tutkusuyla yanp tutuan U zverili, serden
gemi uluslar koyun; Hristiyan cumhuriyetinizi Sparta ya
da Roma'nn kaqsna kardnz varsayalm: Sofu Hristi
yanlar daha akllarn balarna toplamaya frsat kalmadan ye
nilecek, ezilip darmadan olacak ya da dmanlarnn kendi
lerini adamdan saymamas sayesinde canlarn kurtaracaklar
dr. Fabius'un askerlerinin yemini tam benim istediim gibi
bir yemindi; onlar, lmek ya da yenmek iin deil, zaferle
dnmeye yemin ettiler ve yeminlerini de tuttular. Hristiyan
lar hibir zaman byle bir yemin edemezlerdi; nk bu,
kendini Tanr'ya eit komak gibi gelirdi onlara.
Ama Hristiyan cumhuriyeti derken yanlgya dyo
rum; bu iki szck birbirini dlar. Hristiyanlk, yalnzca k-
213
Jean-Jacques Rousseau
elik ve ball vaaz eder. Bu dinin ruhu, zorbala o denli
lverilidir ki, zorbalk ondan yararlanmazlk etmez. Gerek
-ristiyanlar kle olmak iin yaratlmlardr; bunu bilir ve
ti hayflanmazlar; bu ksa yaam onlarn gznde ylesine
memsizdir ki . . .
Hristiyan askerler mkemmeldir derler. Yadsyorum bu
nceyi: Bana bir rnek gstersinler. Ben Hristiyan ordu
l diye bir ey tanmyorum. Bana rnek olarak Hal Sefer
:ri'ni gsterecekler. Hallar'n deerini tartmadan nce
ma dikkat ekeyim ki, bunlar Hristiyan bile deildiler, Pa
a'nn askerleri, kilisenin yurttaydlar: Askerler onun ru
ani, manevi lkesi uruna arpmaktaydlar; kilise nasl be
:rdiyse, bu ruhsal lkeyi dnyevi klm, dnyaya yerletir
titir. yi anlalacak olursa, paganla girer bu: ncil ulusal
r din kurmadna gre, Hristiyanlar iin bir din sava o
s deildir.
Pagan imparatorlar dneminde, Hristiyan askerler yiit
ilerdi; btn Hristiyan yazarlar byle olduklarna ilikin
tvence veriyorlar. Onlara inanyorum: nk Hristiyan
mayan ordulara kar bir onur yaryd bu. Pagan impara
rlar Hristiyan olur olmaz bu yarma varlk nedenini yitir-
ha, kartal kovunca, Romahiara zg tm deerler de or
lan kalkt.
Fakat politik dnceleri bir yana brakp yine hukua ge
im ve bu nemli nokta stnde ilkderimizi koyalm. Top
n szlemesinin egemen varla, uyruklar zerinde tan
; hak, evvelce de sylediim gibi, kamu yararnn snrlar
h
i
bir zaman amaz.48 yleyse uyruklar, egemen varla
arqtris d'Argenson yle der: "Cumhuriyette herkes, bakalarna zarar
neyen eyleri yapmakta btnyle zgrdr." Deimez snr budur
>undan daha iyi de tanmlanamaz. Bakan olmasna karn, gerek yurtta
ini korumu olan, yurdunun ynetimi stnde dou ve salam gr
sahip nl ve saygn bir adam burada on urlandrmak amacyla, ara sra,
214
Toplum Szlemesi
yalnzca karuyu ilgilendiren dncelerinin hesabn ver
mek zorundadrlar. Bu nedenle, her yurttan, kendisine
devlerini sevdirtecek bir dini olmas Devlet iin byk nem
tar; ama bu dinin dogmalar, ne Devlet'i, ne de yelerini il
gilendirir; stelik bu dogmalar, inan sahibinin bakalarna
kar yerine getirmek zorunda olduu ahlak kurallarna ve
devlere ilikindir. Ayrca herkes cannn istedii, aklna yatan
dnceyi benimsemekte zgrdr; bunu bilip renmek, e
gemen varln stne vazife deildir: nk br dnyada
hibir yetkisi olmad iin, uyruu br dnyada bekleyen
ne olursa olsun onun ii deildir, yeter ki uyruklar, bu dn
yada iyi birer yurtta olsun.
yleyse, tmyle toplumsal bir inan beyan, aklamas
vardr; bunun maddelerini belirlemek egemen varln iidir;
bunlar tam anlamyla din dogmalar gibi deil, insanlar top
lumsallatnc duygulardr; bunlar olmakszn ne iyi bir yurt
ta olunabilir ne de sadk bir uyruk. 49 Egemen varlk, hi kim
seyi bunlara inanmaya zorlayamamakla birlikte, inanmayanla
r, dinsiz diye deil, toplumsal yaama elverisiz, yasalar ve a
daleti iten sevmeye, gerektiinde grevi uruna yaamn fe
da etmek iin yetersiz diye Devlet'in snrlar dna srebilir.
B

dogmalar kamu nnde kabul ettikten sonra bunlara i
nanmaz gibi davranan kimseyi lmle cezalandrmaldr; n
k en byk suu ilemi, yasalar nnde yalan sylemitir.
Toplum dininin dogmalar (kurallar) yaln, sayca az ol
mal, aklama ve yorumlar gerektirmeyecek denli ak ve se-
halkn pek bilmedii bu elyazmasndan birtakm blmleri aktarma keyfn
den kendimi alkoyamadm.
49
Caesar Catilina'y savunurken, ruhuri lmll dncesini temelien
dinneye abalyordu: Cato ile Cicero, bunu rtmek iin felsefe yapmaya
yanamadlar; onun yalnzca kt bir yurtta gibi konutuunu, Devlet' e za
rarl bir dnceyi savunduunu gstermekle yetindiler. Zaten Roma Sena
tosu, yargsn tanrbilim sorunu zerinde deil, asl bu sorun zerinde vere
cekti.
215
Jean-Jacques Rousseau
:ik biimde bildirilmeli. Gc her eye yeten; halden anlayan,
tayrsever, ngren, verici bir Tanr'nn varl; gelecekteki
aam, dorularn mutlu olaca, ktlerin cezalandrlaca,
)plum szlemesinin ve yasalann kutsall . . . te olumlu
ogmalar! Olumsuzlara gelince, ben onlar bire indirgiyorum:
) da hogrszlkr ve dladmz inanlara girer.
Toplumsal hogrszlkle dinsel hogrszl birbi
nden ayranlar kanmca yanlyorlar. Bu iki tr hogrsz
ik birbirinden ayrlmaz. nsan, cehennemlik sayd kimse
de bar iinde yaayamaz; onlar sevmek, onlar cezaland
ll Tanr'dan da nefret etmek demektir: Bunlar ya mutlaka
nana getirmek ya da azap ekirrek gerekir. Dinsel hog
iszln kabul edildii yerde, bunun toplum zerinde et
si olmamas olas deildir;50 bu etki olunca da, egemen var
artk egemen varlk olmaktan kar, dnya ilerinde bile:
zaman rahipler gerek efendi, krallar ise onlarn grevlisi
maktan te gitmez.
)rein evlenme vatandalk hukukuna ilikn bir szleme olduu iin
ulan da toplumu etkiler; bunlar olmakszn toplumun yaamas bile ola
zdr. Bir ruhhan snfnn bu szlemeyi yapma hakkn yalnz kendine
I etmeyi baardn varsayalm; hogrsz bir dinde bu hakk ister ste
z zorla ele geirir; oysa k bu konuda klisenin yetkesini ne srp, bu
ranyla hkmdarnkini aka etkisiz klm olmaz m? O zaman h
ndann ruhhan snfnn kendisine brakaca uyruklardan baka uyruu
n olmaz m? u ya da bu dinsel dokini benimsemelerine, u ya da bu
kralm kabul eteleri ya da yadsmalanna, kendine az ya da ok ballk
:ermelerine bakp kiileri birbirleriyle evlendirip evlendirmemekte zgr
bu topluluk, saknml ve kaarl davanarak, miraslara, grevlere, yurt
Lra, dahas Devlet' e istedii gibi el koymu olmayacak rm? Bu dLda,
!rden olutuu iin Devlet de yaayabilir mi? Ama denecektir k, o zaman
;timaller iin yas.aya bavurulur, celpler, kmameler karlr, rahiplerin
yalna el konur. Ne acnacak durum! Yrei delse bile birazck akl o
lin adam, yapasnz diye brakr sizi, gne de bildiini okur, celplere, ha
re, karamaelere sessiz sedasz uyar, yine de dizginleri elinde tutar.
k, bana kalrsa, parsann tamamn kapacan kesin olarak bilen insa
onun bir parasndan vazgemesinde byk bir zveri yoktur.
216
Toplum Szlemesi
imdi, salt ulusal bir din olmad ve olamayacana gre,
baka dinleri hogren diniere hogr gsternielidir, yeter
k dogmalar arasnda yurttalk grevlerine aykr bir ey bu
lunmasn. Ama, kilise Devlet, _ kral da papa olmadka, kilise
dnda selamet yoktur, diyecek denli ileri giden kii Dev
let'ten srlr. Byle bir dogma ancak din ynetiminde ge
erli olabilir; baklarndaysa zararldr. Kral I. Henri'nin
Katoliklii kabul etmesi stne gsterilen gerekelerin, her
drst insan, zellikle de akl banda her hkmdan bu di
ni brakmaya zorlamas gerekirdi.
217
Toplum Szlemesi
I. KA
I BL
SONU
Politik hukukun gerek ilkelerini koyduktan ve Devlet'i
kendi temeli zerine oturtmaya aba gsterdikten sonra, sra
onu d ilikilerinde desteklemeye gelir: Bu da devletler hu
kukunu, ticareti, sava ve fetih hukukunu, kamu hukukunu,
Devletler arasnda birlikleri, grmeleri, antlamalar vb. i
erir. Btn bunlar benim dar grm aan, fazlasyla ge
ni bambaka konulardr: Oysa benim, amacm daha yakn a
lanlara yneltem gerekmekteydi.
219