FOUCAULT/DA

DDET VE KTDAR

Ferda Keskin

Focault'nun dncesinde nemli bir eksen deiikliini belirleyen ve 'ilk kitabm' olarak tanmlad Hapishaneni Douu,' Fransa kral xv. Louis'yi baklad iin 175Tde lm cezasna arptrlan Darniens'in cezasnn infazn betimleyen ayrntlarla alr. lk okumada bu betimlemenin artc hatta dehet verici olmasnn nedeni ise yazarn ayrntlara bu kadar uzun yer vermesi deil, betimlenen infaz ynteminin ta kendisidir. Mahkemenin kararna gre Damiers'in bedenin eitli yerlerinden kzgn maalarla et kopartlacak; ba tutan eli slfrle yaklacak; et kopartlan yerlere eritilmi kurun, kzgn ya, yanar halde reine, birlikte erimi balmumu ve slfr dklecek; daha sonra vcudu atlarla ekilerek paralanacak. paralar yaklp kl haline getirilecek ve son olarak da kller rzgara savrulacaktr. stelik btn bu ikencelerin uygulanmaSi baz zorluklar yznden ngrlenden ok daha uzun ve ac verici olur.s Bylesi ayrntl bir iddet betimlemesinin bir felsefe kitab iin allmadk bir balang olduu ak. Ancak bu kitapla birlikte Foucault'nun dncesinde meydana gelen eksen deiiklii gz nne alndnda plak iddete ayrd yerin anlam ortaya kyor. Burada betimlenen infazn tanmsz ve rasgele seilmi bir iddet sahnesi deil, monarik hukuka gre bir cezalandrma rnei olduunu vurgulamak gerekiyor. stelik hkmrann varlna kastederek. yani iktidarn ta kendisine kar ilenmi bir suun cezalandrlmas. Foucault'ya gre 19. Yzyla kadar ciddi her ceza bir ikence, iddete dayanan bedensel bir cezalandrma iermitir. kence hem bir yasal sorgulama yntemi hem de bir infaz yntemi olarak suun hakikatinin ortaya karlmasnda ve bu hakikatin infaz izleyenler tarafndan sulunun bedeninde tannmasnda kullanlmtr. Ancak
1 2 F. M. Foucault,

Ewald, "Anatomie et corps politiques", Critinue, n.343 (Aralk 1975), (s.1228). Surueiller et pnir, Gallimard, Paris, 1975, (s. 9-11).

COGTO, K-BAHAR

'96

117

Ferda Keski bunun tesinde halka ak olarak yaplan ikence ve infazn, yani suluya uygulanan iddetin, yasal ilevi yannda bir de siyasi ilevi vardr: 'ikencenin 'arlklarnda' tm bir iktidar ekonomisi" gizlidir.3 Foucault, Klasik a olarak adlandrd (yaklak olarak 17. yzyln ortasndan 18. yzyln sonuna kadar uzanan) ve aa yukar monari kurumuyla rten dnemin hukuk anlayna gre yasaya kar ilenen suun, nitelii ve hedefi ne olursa olsun, aslnda hkmrana kar ilenmi olarak kabul edildiini sylyor. Yasa hkmrannn iradesiyle zde olduu ve yasann gc hkrnrarun gc olduu iin su hkmrana hem kiisel hem de fizikselolarak saldrm oluyor. Dolaysyla halka ak olarak yaplan infaz suun iktidara verdii zararn onarlmas ve iktidarn stnln n olumlanmas anlamna geliyor. Bylece infaz ve bedensel ikencenin trenselliinin nemi de ortaya kyor, nk bu tren hkmrarn yasaya g veren iktidarnn herkes tarafndan grlmesini ve tannmasn salyor. Yani Klasik ada ikencenin ve iddetin yasal pratiklerde bu kadar gl bir yer tutmasnn nedeni, yasal srelerde hakikati ortaya karmak zere kullanlmasndan te, iktidarn ileyiini gsteren siyasal bir ilem olmaS1.4 Foucault'nun bu zmlemesinin altnda yatan ve aslnda dncesinde szn ettiimiz eksen deiikliine iaret eden yepyeni bir iktidar zmlemesi var. Foucault'ya gre Klasik ada, suun iddet yoluyla ve halka ak olarak cezalandrlmasn mmkn klan, hkmrann ve temsil ettii iktidarn sahip olduu bir ayrcalktr. Bu ayrcalk, yaam ve lm zerine karar verebilme ayrcaldr. Her ne kadar bu ada iktidarn ileyii her zaman mutlak ve koulsuz olmasa da hkmran. kendisine kar gelen ve yasalarn ineyen birinin varlnda, iktidarn dorudan doruya onun yaamn elinden almak zere kullanabilir. ktidarn bu zel hakk meru olarak kendinde grmesi ise, Bat siyasetinde yeni bir hukuksal varlk olarak hkmrann ortaya kmasyla dorudan doruya ilintilidir. Hkumrarun iradesiyle zde olan bu yeni hukuk biimini tarihsel bir toplum biimine balamak gerekir. Bu toplum biiminde iktidar temelde bir tasarruf arec olarak iler: iktidar bir el koyma hakkdr. Uyruundakilerin varlna, rettiklerine. emeklerine ve hatta kanlarna; yani nesnelere, zamana, bedenlere ve nihai olarak yaamn kendisine el koyar.> Bu hukuk biiminin ortaya kmas, Foucault'ya gre Bat siyaset felsefesinin iktidar zmlemelerini de gnmze kadar koullandrmtr. Foucault bu iktidar zmlemelerinin hukuksal-sylemsel (juridicodiscursive) olarak adlandrlabilecek bir modele indirgenebileceini sylyor. Bu model iktidar bir hkmranlk, yasa ve yasaklama sistemi iinde tasarmlar. Monari ve onu izleyen devlet gibi, Ortaada gelien iktidar kurumlar dank feodal iktidar odaklar arasndaki mcadelelere son verebilecek bir g olarak ortaya kmtr. Bu kurumlar, farkl ve birbirine kart talepleri aan bir hukuk ilkesi gibi ilemi, birletirici bir dzen oluturmu, iradelerini yasayla zdeletirrni ve yasaklama mekanizmalaryla hareket etmilerdir. Bylece, Bat monarileri birer yasa dizgesi olarak kurulmu ve iktidar mekanizmalar hep yasa biiminde ilemitir. O zamandan beri, hukuksal alan monari kurumundan ayrmak ve siyasal alan hukuksal alandan kurtarmak iin harcanan btn abalara karn, Bat toplumlarnda iktidar bu sistem iinde tasarrnlanmaktan kurtulamamnr.e l S. ve 19. yzyllarda gelitirilen siyasal eletiriler ise, yine monarinin geliimine elik eden hukuksal dnce biiminden yararlanmtr. Eletiri ya iktidarn hkmran tarafndan istismar edilmesine kar ve bir hukuk sistemi adna ya da baka
3 4 S A.g.e., (5.39). A.g.e., (s.51-58). V.I. Gallimard, Paris, 1976, (s. 177-179),

La v%nlt! de snvoir: Histoire de In sex/Ulfile, 6 a.g.e., (s. 113-120).

118

COGTO, K-BAHAR

'96

Foucault'da iddet ve ktidar baskc siyasi kurumlara kar yaplm ve iktidarn temel bir hukuksallk erevesinde ilemesi gerektiini savunmutur. Bu modele gre iktidar znde olumsuzdur: hayr der, reddeder, dlar gizler; yasa dayatr, dzen getirir ve kurallarla iler; iktidar yasaklar ve cezayla tehdit eder; iktidar sansr uygular? te yandan, 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren halka ak infazlara ve ikenceye kar klarn ciddi biimde arttn gzlemler Foucault. Reform hareketi olarak adlandrlan ve hkmlnn 'insanl'na duyulmas gereken bir sayg temelinde dile getirilen bedensel ikenceden arndrlm cezalandrma, yani iddetin dlanmas talebi, ayn zamanda Foucault'ya gre iktidarn cezalandrma alanna getirilmi bir yasal snrdr. Bylece 'insan' ayn zamanda iktidarn snr haline gelir. Tam bu noktada Foucault, ikenceye gsterilen tepkinin ve cezann insani olmas konusundaki srarn nedenlerini sorar. Cezann 'l'sunin 'insanlk' olmas gerektii ilkesinin anlam nedir?8 Bu sorunun cevab ancak reform hareketi tarihsel bir sre iine oturtulduunda verilebilir. Bu srete sular giderek daha az iddet ierir hale gelmi, buna karlk cezalar yumuamtr. Ancak bunun bedeli iktidarn topluma ok daha gl ve derin bir mdahalesidir. Foucault'ya gre 17. yzyln sonundan itibaren iddet arlkl sular giderek yerlerini mlkiyete kar ilenen sulara brakmtr. Ancak bu gei aslnda daha karmak bir mekanizmann bir parasdr. Bu mekanizma "maddi retimin gelimesini, servetin artrnasru, mlkiyet ilikilerine daha yksek bir hukuksal ve ahlaki deer verilmesini, daha titiz gzetim yntemlerini, ve daha etkili istihbarat edinme tekniklerini" ierir: yasad pratiklerde meydana gelen deiim, cezalandrma pratiklerindeki bir yaygnlama ve titizliin karldr. Cezalandrma tekniklerindeki bu yaygnlama ve titizlik ise artk bireylerin gnlk yaamn erevelendirmeyi hedefleyen iktidar mekanizmalarnn kendini yeniden ayarlama abasdr.? Bu anlamda reform hareketiyle birlikte ortaya kan aslnda cezalandrlacak hkmlnn insanlna yeni yeni duyulan bir sayg deil, daha ayrntl bir toplumsal ceza haritasdr. Ceza hukukundaki reform, cezalandran iktidar daha dzenli, daha etkili, daha kalc hale getirmek iin hazrlanm bir stratejidir. Reform hareketinin gerek amac aslnda "yasadlklann cezalandrlmasn ve bastrlmasn dzenli ve rum toplumu kapsayan bir ilev haline getirmek; daha az cezalandrmaktan ok daha iyi cezalandrmak; belki daha az sert, ancak daha evrensel ve daha sorunlu bir biimde cezalandrmak; cezay veren ve uygulayan iktidar toplumsal gvdeye daha derinlemesine yerletirmektir." Dolaysyla, reformun douu yeni bir duyarllk deil, sula ilgili yeni bir iktidar politikas balamnda olmutur.t? 18. yzyln sonuna gelindiinde cezalandrma artk, monarik hukukta olduu gibi, izleyenleri dehete drecek bir hkmranlk treni, bir iddet gsterisi deildir. Tersine, giderek gizlilik gerektiren ve ilevleri, kurallar, teknikleri asndan zerk yeni bir cezalandrma biimi benimsenmeye balamtr. Bu yeni cezalandrma biiminin temelini hapishane oluturur. Kukusuz hapishane tarihselolarak ilk kez bu dnemde ortaya kmamtr. Ancak kullanl amac ve biimi asndan yepyeni bir ilev edinmitir Foucault'ya gre. Cezann mdahale amac artk suun hakikatini ortaya karmak ve hkmrann iktidarna verdii zarar, izleyenerin gznde, bedensel ikenceyle onarmak deildir. Mdahalenin alan bireyin davran biimleri; amac ise bu davran biimlerinin slah edilmesidir. Bu mdahale biiminin kulland aralar, dzenli etkinlik7 A.g.e., (S. i10-112).

8 Srveiller el punir, (s.76-77). 9 A.g.e. (s.80). 10 A.g.e., (5.84).

COGTO, K-BAHAR

'96

Ferda Keskin

renci ayaklanmalan,

1995 k, Fransa. (Sipa Press)

120

COGTO, K-BAHAR

'96

Foucault'da iddet ve ktidar

ler, orta alma, sessizlik, sayg ve iyi alkanlklardr. Ama itaatkar. kurallara, dzene ve kendini kuatan otoriteye boyun emi ve bu otoriteyi iselletirmi bir birey yararmaktadr.u Kukusuz, burada sorulmas gereken ve Foucault'nun da sorduu soru, cezalandrma biiminde meydana gelen bu kkl deiimin nedenleridir. Bu deiimin nedeni Foucault'ya gre dorudan doruya, lB. yzyldan itibaren Bat toplumlarna hakim olan yeni bir iktidar biimidir. Yukarda szn ettiimiz hukuksal-sylemsel model bu yeni iktidar biimini grmek ve zmlernekten acizdir. nk bu iktidar biimini ne yasaya indirgeyebiliriz ne de hkmranlk biiminde anlayabiliriz. Toplumsal her ilikide retilen ve dolaysyla her yerde var olan bu iktidar hereyden nce, iktidara sahip olan ve olmayanlar arasndaki bir iliki olarak deil, bir g ilikileri okluu olarak anlamak gerekir. ktidar bu g ilikilerinin birbirlerinden ald destek, bu ekilde oluturduklar zincirleme sistem ya da onlar birbirlerinden ayran elikilerdir. ktidar g ilikilerinin iinde yer ald stratejilerdir. Bu stratejilerin kurumsalolarak cisimlemesi ise, devlet aygtnda. yasada ya da eitli toplumsalhegemonya biimlerinde ortaya kar.? Olumsuz ve snrlayc olan ve hkmrann yaam almak veya affetmek hakkyla belirlenen eski iktidar biimlerinin tersine, bu yeni iktidar biimi olumlu, retken ve yaamn desteklenmesine yneliktir. Bu yzden, bu yeni iktidar teknikleri ve mekanizmalarna Foucault bio-iktidar adn verir. Bio-iktidar iki ana biimde gelimitir. nsan bedenine bir makine olarak yaklaan birinci biimi, disiplinci bir iktidardr. Amac bedeni disipline etmek, yeteneklerini gelitirmek, daha yararl ve uysal klmak ve ekonomik denetim dizgeleriyle btnletirmektir; ikinci biimi ise insan bedenine bir doal tr olarak yaklar ve nfusu dzenleyici bir denetim zerinde younlar. Bio-iktidar kapitalizmin gelimesinde vazgeilmez bir unsurdur; nk, kapitalizm bedenin retim srecine denetimli bir ekilde girmesini ve nfusun ekonomik srelere uygun klnmasn gerektirir.131B. yzyln bandan itibaren meydana gelen bu gelime sonucu insan bedenine, cinsellie, aileye, okula, orduya, fabrikalara, vb. yaylan bir iktidar alar dizisi ortaya kmtr. te modern 'ruh', 'birey' ve 'insan' kavramlar da, Foucault'ya gre, iktidarn insan bedenini kuatma biiminde meydana gelen bu deiikliin bir rndr. Bat toplumunda beden bir iktidar ilikileri anda yer alr; nk, retim biimi gerei bedenin emek gcne dntrlmesi ve retim gc olarak kullanlmas gerekiL Bunun iin gereken itaatkarlk, bedenin szn ettiimiz yeni disiplinci iktidar tarafndan kuatlmasyla elde edilir. Foucault disiplinleri "bedenin ilemesini titiz bir denetim altna almay mmkn klan, bedensel glerin aralksz itaatini salayan ve bu glere bir uysallk-yararlk ilikisi dayatan yntemler" olarak tammlyor.n Bu yntemlerin oluturduu iktidar, farkl kkenleri olan kk ve dank srelerden ortaya kmtr. Dolaysyla, kulland titiz ve ince teknikler, yeni bir mikrofizik tanm ve ayrntlara dikkat gerektirir. Son yz yl iinde insan, insann iinde var olan ruhu, ksacas modern an bireyini reten bu disiplinci iktidarn itaat ettirme biimidir. Bylece modern insan kavramn anlamak, iktidarn mikrofiziini anlamay gerektirir. nk insan, bu yeni iktidar biiminin cezalandrlanlar. denetlenenler. ehliletirilenler. slah edilenler, deliler. ocuklar ve yaamnn sonuna kadar ayn yerde ayn ii yapmaya mahkum olanlar zerindeki ileyiinin bir rndr. Foucault'ya gre bio-iktidarn getirdii bir baka yenilik, iktidar yasayla zdele11 12 13 14 A.g.e. (5.131-132). A.g.e. (5.121-123). A.g.e. (5.181-186).

Suruillcr et punr, (5.139).

COCTO, K-BAHAR '96

121

Ferda Keskin tiren eski iktidar biimlerinin tersine, yasann giderek arka plana gemesi, onun yerine iktidarn belirledii normlarn n plana kmasdr. Daha dorusu, yasalar varlklarn srdrrn ancak giderek daha ok norm biiminde ileme balamtr. Dolaysyla, burjuva toplumunun bir rn olan bio-iktidar, sonuta bir normalizasyon toplumu oluturur, bireyleri norma uymaya zorlayan, onlar normalletiren bir toplum. Norrnalizasyon toplumunda birey ve znellii, bilimsel-disiplinci mekanizmalar tarafndan oluturulmu ve biimlendirilmi bir bilgi nesnesi ve znesi olarak ortaya kar. Bu toplumda hapishane de tpk okul, aile, ordu ve hatta akl hastanesi gibi, bireyi normalletiren ve retim srelerine uygun klan bir kurum olarak grev yapar. Batnn yz yllk gemiinde insanlk adna saland dnlen gelimeler -halka ak infazn ve ceza teknii olarak bedensel ikencenin ortadan kaldrlmas, hapishanenin ve akl hastanesinin douu, insann iindeki 'insanln' kefi- aslnda bu erevede birer bi o-iktidar mekanizmasndan ibarettir. Foucault'nun 'modernitenin eii' olarak adlandrd bio-iktidarr cezalandrma tekniklerinde niin bedensel iddeti dlad ve onun yerine hukumlyu itaatkar ve retken hale getirecek islah edici ceza tekniklerini tercih ettii ak. nk bireyin biyolojik yaam ve onun ynetilmesi artk iktidar iin vazgeilmez bir unsurdur. ktidar bu yaamn sahip olduu gleri engellemek ve yok etmek yerine tevik etmek, glendirmek, denetlernek. en iyi ekilde kullanmak ve rgtlernek zorundadr. Hukurnrann sulunun yaamn alma hakk yerini iktidarn yaam koruma, emniyete alma ve gelitirme hakkna brakrrutr.t> plak yaamn kendisi artk politikann tam merkezindedir ve ona ynelik iddet karsna iktidar alr. ..

15 L v%lc

de

sooir, (5.179).

122

COGTO, K-BAHAR

'96