You are on page 1of 554

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU

MATERALLAR
Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


13-15 Dekabr 2012

MATARALLAR
SMPOZUMUN FXR HEYT 1 - Prof. Dr. Misir MRDANOV, Azrbaycan Respublikasnn Thsil Naziri 2 - Prof. Ahmet SAN, Qafqaz Universitetinin Rektoru 3 - Prof. Nizami CFROV, Millt vkili, Da Platformas Azrbaycan Milli Komitsinin Sdri 4 - Anar RZAYEV, Azrbaycan Yazlar Birliyinin Sdri 5 - Dr. Salih POLAT, TKA Azrbaycan Koordinatoru 6 - Prof. Ali Fuad BLKAN, Yunus mr nstitutunun Direktoru 7 - Elxan USUBOV, Azrbaycan Respublikas ki hr cra Hakimiyytinin Bas 8 - Mustafa SAATI, Gaye Vqfinin Sdri SMPOZUMUN CRA HEYT
Dos. Erdal KARAMAN, Dr. Salih POLAT, Dr. Bayram GNDODU, Mustafa SAAT, sa DA

SMPOZUMUN TKLAT KOMTS


Prof. Ahmet SAN (sdr) Prof. Niftal QOCAYEV Prof. Cihan BULUT Prof. jdr AAYEV Prof. Akif HSEYNL Prof. mr OKUMU Prof. Minxanm NURYEVA Dos. Erdal KARAMAN Dos. slam HSEYNOV Dr. Salih POLAT Dr. Bayram GNDODU Dr. Sriyy GNDODU Dr. Muharrem KAPLAN Dr. ahin DURMAZ Dr. M. Mustafa GL Dr. Etrabe GL Dr. Mehmet TURMU Dr. Emin AAYEV Dr. Seyran QAYIBOV sa DA Tural MRZLYEV Cmil MMMDOV Rhman QULYEV Anar RZAYEV Celil ERDEM Nilay EKER Setter DURMAZ Sadt MANOVA Zemin ZYEYEVA Mnsur KAZIMLI Hseyin ZKAN Tovuz CFROVA

SMPOZUMUN ELM HEYT


Prof. jdr AAYEV Prof. Akif HSEYNL Prof. mr OKUMU Prof. Ali Fuad BLKAN Prof. Zahid XLL Prof. Teymur KRML Prof Qara NAMAZOV Prof. Mhrrm QASIMLI Prof. Maarife HACIYEVA Prof. Ramazan QAFARLI Prof. frat LYEVA Prof. Nurullah ETN Prof. Ceyhun Vedat UYGUR Prof. Necati DEMR Prof. Rahid ULUSEL Prof. frat LYEVA Prof. Minxanm NURYEVA Prof. Amantay ARIP Prof. Kazakbay YOLDA Dos. Erdal KARAMAN Dos. slam HSEYNOV Dr. Bayram GNDODU Dr. Sriyy GNDODU Dr. Gltkin HACIBYL Dr. ahin DURMAZ Dr. Mhrrm KAPLAN Dr. Seyran QAYIBOV Dr. Mehmet TURMU Dr. Emin AAYEV

KONQRESN KATBLY
Koordinatorlar: Dr. Bayram Gndodu, sa Da Katib: Cmil Mmmdov e-mail: sempozyumvahabzade@qu.edu.az

REDAKTOR
Dr. Bayram GNDODU

DZAYN
Kitab, Qafqaz Universiteti Dizayn v Nriyyat lri bsind ylaraq apa hazrlanmdr. Dizaynerlr: Sahib KAZIMOV, lham LYEV Nr olunan simpozium materiallarnda yer alan yaz, foto kil, orfoqrafik xtalar v s. xtalarn msuliyyti mllifin aiddir. Sitatlarn alndqlar mnblr gstrilmlidir. ISBN: 978-9952-468-14-4 Copyright 2012, Qafqaz Universiteti

MNDRCAT
1. VAHABZAD POEZYASINDA DL V SNTKARLIQ
BXTYAR VAHABZADNN PUBLSSTKASI: DBYYAT V SNT DNCLR Nazil ABDULLAZAD BAHTYAR VAHAPZDENN RLERNDE SEVGLYE STEM Aye Ylmaz BALKAN BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA OXKOMPONENTL MRKKB CMLLR Kmal HMDOVA RYAZYYAT V ER Yaqub LYEV BXTYAR VAHABZADNN LRKASI Ramil LYEV BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDE HAYAT FELSEFES Kemal EROL BXTIYAR VAHABZAD YARADICILIINDA Z V ZG FLSFI ANLAYII Maarif HACIYEVA B. VAHABZAD POEZYASININ LEKSK SLUBYYATI Aytn HACIYEVA BXTYAR VAHABZAD YARADICILII FLSF DNCLRN AXARINDA Xuraman HMMTOVA B.VAHAPZADENN ESERLERN EKLLENDREN BELL BALI TEMALAR ZERNE Ergn KOCA BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDE LEKSK UNSURLARLA OLUTURULAN DUYGU DEER Ayen KOCA BXTYAR VAHABZADNN MUAM POEMASININ VZN Atami Mirzyev BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA ESTETK DEAL TARXLK V MASRLIK MSTVSND Qrbt MRZZAD VAHABZADENN BR RNDEN HAREKETLE RDE DL KULLANIMINA YNELK DNCESNN DLBLM BAKIMINDAN NCELENMES Rdvan ZTRK B.VAHABZAD ERLRND DL V SLUB LVANLII Sevda SADIQOVA : - B.VAHABZADNN MUAM POEMASI: MNV-MDN RSN BD-FLSF DRK V RHND FOLKLORUN ROLU Etibar TALIBLI BAHTYAR VAHABZADENN RLERNDE TEMA, DL VE SANAT Hseyin TUNCER

2 9 14 17 21 27 37 41 46 49

63 73

80

83 90

95

99 104 113

iii

GULSTAN POYEMASININ TMA-ESTETK ZELLKLER Kazakbay YOLDA BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA AFORZMLM MSRALAR ZRN NCLMLR Elxan Yurdolu - MMMDOV BAHTYAR VAHABZADENN R SANATI Bayram GNDODU, Seriyye GNDODU SOVET DVR RSM AZRBAYCAN DL V BXTYAR VAHABZADNN AZRBAYCAN DLNN TBLNDK ROLU Rhman QULYEV BXTYAR VAHABZADNN ERLRND ANA DL Aygn MMMDOVA

118

124 129

133 136

2. VAHABZAD V MLL MBARZ


MLL VCDANIMIZIN TRNNMS Fidan ABDURHMANOVA BAHTYAR VAHAPZADENN ANA DL ALGISI Hasan BACI VAHABZADNN YARADICILIINDA ANA DL PROBLEM Aqil CFROV BAHTYAR VAHAPZADEDE MLL MCADELE ALGISI Nurullah ETN MLL STQLAL AR - BXTYAR VAHABZAD Xyal FNDYEVA BXTYAR VAHABZAD UNVERSTET Osman HMDOLU

141

142 144 151 155 163 170

BXTYAR VAHABZADNN YARADICILIINDA AZRBAYCAN MLL DEYASINA MNASBT Faiq LKBROV 175 VILHELM FON HUMBOLTUN XALQ RUHUNDAN BXTYAR VAHABZADNN ANA DLNDK Gltkin HACIBYL 182 TRK EDEBYATINDA BAHTYAR VAHABZADE Erdal KARAMAN BAHTYAR VAHABZDE Frat KIZILTU BAHTYAR VAHABZDEDE MLL MCADELE RUHU VE TRK DNYASI Hsniye MAYADALI BXTYAR VAHABZADNN GLSTAN POEMASI Qara NAMAZOV BAHTYAR VAHAPZADENN ANA DL URUNA MCADELESNN ANA HATLARI Kamil Veli NERMANOLU BXTYAR VAHABZAD V MLL YADDA Seyfddin RZASOY BXTYAR VAHABZADNN SRLRND MLL DEYA Mehmet TURMU 188 195 201 217 220 224 227

iv

3. VAHABZADNN DRAMATURGYASI
YEN TEATR DNCS V BXTYAR VAHABZAD DRAMATURGYASININ POETKASI Nrmin AAYEVA BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA TARX DRAM JANRI Zmin AXUNDOVA BXTYAR VAHABZADNN TARX PYESLRNN MLL TEATR HRKATINDA ROLU vtixar PRYEV BAHTYAR VAHAPZADENN TYATROLARINDA ARKETPSEL BENLK KURGULAMALARININ ESTETK DEER Mmtaz SARIEK NSMNN SYANKAR SS BXTYAR VAHABZADNN FRYADINDA Sadt IXIYEVA BXTYAR VAHABZADNN FRYAD SRND FRYAD KONSEPT Aaverdi XLL

231

232 238 244

248 256 263

4. VAHABZAD V TRK DNYASI


BXTYAR VAHABZADNN SS TRKN QOPUZUNDAN QOPAN VARLIIN SSDR Elmira ABBASOVA BAHTYAR VAHABZADE VE ORTAK TRKE MESELELER Minara ALYEVA BXTYAR VAHABZAD V TRKY DB LAQLR frat LYEVA HSRT KRPS: BXTYAR VAHABZAD V GNEY ARLR Esmira Fuad (KROVA) BAHTYAR VAHAPZADEDE VATAN SEVGS VE TRKYE Zafer GLEN BAHTYAR VAHABZADE'NN YARATICILIINDA GNEY AZERBAYCAN KONUSU Pervane MEMMEDL TRKYE VE AZERBAYCANIN KLTREL GELECE ZERNE BAHTYAR VAHABZADENN TESPTLER VE TEKLFLER Fatih ORDU BXTYAR VAHABZAD V RAQ TRKMANLARI Skin QAYBALIYEVA BXTYAR VAHABZADNN SRLRND TRKY Gll YOLOLU BAHTYAR VAHAPZDE VE TRK DL Necati DEMR

269
270 273 277 281 287 296

299 310 315 323

5. VAHABZAD YARADICILIINDA MNVYYAT-MAARF MSLLR


NSANCIL DNYAGR AISINDAN BXTYAR VAHABZAD Mtant ABDULLAYEVA BXTYAR VAHABZADNN UAQ V MKTB DNYASI jdr AAYEV BAHTYAR VAHAPZADENN DNYA GR IIINDA OCUK ETM ahnaz ARAS

331
332 337 342

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA VTNPRVRLK TRBYS MSLLR Kamal CAMALOV 349 BXTYAR VAHABZAD V MSRLRNN YARADICILIINDA VTNPRVRLK DEYASININ BD FAD FORMALARI Rna CAVADOVA BXTYAR VAHABZAD SRLRNDE SLAM DNN V MLL - XLAQ DYRLR MNASBT Bayram GNDOGDU, Mehmet INAR DEALLARIN MNYN NSANLARIN XLAQ V MNVYYATINDA AXTARAN AR Sakib LSGROVA BXTYAR VAHABZAD ERLR MKTBLLRN TRBY VASTS KM Piral LYEV BAHTYAR VAHABZADE'NN ESERLERNDE MT Muhammet Mustafa GL BXTYAR VAHABZAD RSNN YRNLMSN YEN METODK YANAMANIN ZRURLYN DAR Bilal HSNL

355

358 361 364 368

373

BAHTYAR VAHAPZADENN ANNEM LD M VE GURBANNAZAR EZZOVUN ANAMA SESLEN RLER PENCERESNDEN ANNE Yaar KARAYUNUSOLU 379 BXTYAR VAHABZAD POEZYASI V MLL-MNV DYRLRMZ Qiymt MHRRML BXTYAR VAHABZAD-SZL NQ OLUNMU MNVYYAT MNZRLR Minxanm NURYEVA (TKLL) BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA SLAM-RQ KONTEKST Rasim QURBANOV BXTYAR VAHABZAD POEZYASI MLL MNV DYRLR KONTEKSTND Tran RHML HEYDR LYEVN BXTYAR VAHABZADNN ELM-PEDAQOJ RSN MNASBT Mehrivan SRDAROVA 386 391 394 398 404

BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDEK VATAN SEVGSNN GNMZE YANSIMASI Ramazan TOPDEMR 410 BXTYAR VAHABZAD MUMMLL VHDT NDASI Rahid ULUSEL BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDE AHLAK VE HKMET Ceyhun Vedat UYUR BXTYAR VAHABZAD V UAQ DBYYATI Zahid XLL BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA MNVYYAT MSLLR Hseyn XLLOV BXTYAR VAHABZADNN DNCLRND GNC NSLN TLM V TRBYSND TARX ABDLR brahim ZMADEN, sa DA 416 421 432 433

438

6. VAHABZAD POEZYASINA MUM BAXI


BR DEVLET ADAMI OLARAK BAHTYAR VAHABZADENN YANAN DA MEN, YAMAN DA MEN SML ESERNDEK TOPLUMSAL VE SYASAL DNCELER Uur Arif BLEK

441

442

vi

BXTYAR VAHABZADNN AZRBAYCAN-AVROPA DB-MDN LAQLRNN NKAFINDA ROLU Hicran FRHADOVA TRKYEDE ETMN HER KADEMESNDE MFREDATTA BAHTYAR VAHABZADE Zeki GREL MAKEDONYADA TRK BASININDA VE TRK DL VE EDEBYATI DERS MFREDATINDA BAHTYAR VAHAPZADE Nazl Rn GREL BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA FOLKLOR MOTVLRNDN STFAD MQAMLARI Nzakt HSEYNOVA BAHTYAR VAHABZADE LE LGL KIRGIZSTANDA YAPILAN ALIMALAR VE ARN GLSTAN ADLI ESERNN KIRGIZ TRKESNE AKTARILMA SREC Altnbek SMALOV

447 450

462

472

477

BXTYAR VAHABZADNN YARADICILIINDA FAH NMUNLRN POETK FAD TRZ Mhsti smayl 480 DD QORQUD MOTVLR MASR AZRBAYCAN POEZYASINDA V B.VAHABZAD YARADICILIINDA Yegan SMAYILOVA BXTYAR VAHABZADNN ERLRNN RUS DLN TRCM MSLLR Ofelya SMAYILOVA BXTYAR VAHABZAD POEZYASINDA K Cmil Mmmdov, Vsal MMMDOVA BXTYAR VAHABZADNN SRLRNN NR PROBLEMLR V BBLOQRAFYASININ YENDN HAZIRLANMASI Vsal MUSALI BXTYAR VAHABZAD V ALTMIINCILAR Yaar QASIMBYL BXTYAR VAHABZAD MHMMD HAD HAQQINDA slam QRBL Bxtyar Vahabzad yaradclnda avtoboqrafk rnklr Nail SMDOVA TRK DNYASININ KLTR VE SANAT ADAMLARININ BAXTYAR VAHABZADE HAKKINDAK SZLER Ramazan USLU BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA BRTANYA MVZUSU ahin XLLL BXTYAR VAHABZADNN RUS DLN TRCM OLUNMU SRLRND BD ADEKVATLIQ XSUSYYTLR Tamilla XLLOVA BAHTYAR VAHABZADENN DEVLET VE YNETM ANLAYII Eyp ZENGN, Fethi GEDKL MEVLANA CELALEDDN RUM VE BAHTYAR VAHAPZADE DE LM KONSEPT Ali TATLI VAHABZAD YARADICILIININ FORMALAMASININ SOSIOLOJI ASPEKTI hmd QMOLU

484 488 496

499 504 510 512

516 519

523 528 541 544

vii

viii

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


VAHABZAD POEZYASINDA DL V SNTKARLIQ

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il


1

BXTYAR VAHABZADNN PUBLSSTKASI: DBYYAT V SNT DNCLR


Nazil bdl qz Abdullazad
Pedaqogika zr flsf doktoru, dosent Azrbaycan Mllimlr nstitutu nazile.s.m.d.@mail.ru Xlas Bxtiyar Vahabzadnin publisistikasi: dbiyyat v snt dnclri adl mqald airin publisitik grlri thlil clb edilmidir. air bir ne nsil oxucunun vtnda kimi yetimsin tkc eirlri il deyil, mxtlif mvzuda mqallri il d xidmt etmidir. Onun publisistik mqallri mzmun v mndricsin gr rngarngdir. Azrbaycan klassik v masir eir nmayndlrinin yaradcl, eir v snt nzriyysi, incsnt, musiqi korifeylrinin hyat yolu v snti, dbi almd ba vern ictimai proseslr onu daima maraqlandrrd. Ana dilinin varln hr eydn uca tutan air bu dil trcm olunan dnya v rus dbiyyat nmunlrinin sviyysin d bigan qala bilmirdi. airlr airi Pukinin dahiliyini insan qlbinin n drin gulrin iq salb n gizli v n inc hisslri z xara bilmsind grn B.Vahabzad onu air, rssam v bstkar adlan-drmdr. O, masirlri Osman Sarvlli, Smd Vurun, Sleyman Rstm, li Vliyevin yaradclna layiqli qiymt vermi, o dvrn gnc yazarlar Z.Fxri, E.Nsibli, V.Bhmnli, Z.Vfa, V.lifolunun eirlrind nnvi formada masirlik v orijinall, smimilik v tbiiliyi gstrmkl yana, eir sntinin znxas mziyytlrini konkret poetik detallarla mqallrind ks etdirmidir. Aar szlr: publisistika, dbiyyat, snt, dbi-tnqidi bax, ada poeziya.

ada Azrbaycan poeziyasnda elin, torpana, kkn bal, tarix zaman v mkan mstvisind krp salan, poetik tfkkr milliliy, masirliy, briliy kklnmi sntkarlardan biri d Bxtiyar Vahabzaddir. Hl salnda zn poeziya mbdi ucaldan airin lin qlm ald gndn mrnn sonunadk yazd hr stird narahat, tlatml, vtnprvr bir insann rk rpntlar duyulur. Xeyirl r, gzllikl eydcrlik, byklkl kiiklik, hsrtl vsal, znginlikl yoxsulluq B.Vahabzad yaradclnda z mtrqqiliyini, obrazlln tapr. airin yaradclq yolunu izldikc bir daha min olursan ki, B.Vahabzad n xrda, bzn yalnz znn duya bilcyi hisslri, duyular poetik tfkkrnd cilalayaraq szdn mbd ucaltmdr. Szn sehril o, zaman-mkan mstvisind aylardan illr, illrdn srlr, qrinlr adlam, dnyann n byk hrlrini, mmlktlrini addm-addm gzib dolam, nsillrin arxasndan boylanaraq dnyaya z tutmudur. Yaz .Aytmatovun tbirinc desk: Bizi hat edn almd n varsa, airi drindn-drin dndrr; qadn-kii nsiyytindn doan bdi mvzu onun qlmind tzlnir, sevgilisindn ksnin nisgili, qribliklri v bunun ksin, misralarda yaayan mrdan dzm v vfallq bizi gzlrimiz yaarncaya qdr kvrldir, nki air hamya doma olan bu zabl-iql mnasibtlrd sz smayan ilahi duyular sehrl cilalaya bilir.1 Qlmini dbi nvd snayan airin yaradclnn bir qolunu da publisistikas tkil edir. Doma yurda ballq, el-oba qays, briyyti daima narahat edn ekoloji problemlr, dvrn ictimai-siyasi hadislrin mnasibt, ana dilin v insan lyaqtin hrmt, xalqmzn sz-snt, musiqi xadimlri haqqnda dnclri B.Vahabzad tkc eirlrind deyil, mqallrind d poetik hiss v duyularla vermidir. str msahiblrind, istrs d yazlarnda xsi lyaqti mnvi znginliyin gstricisi sayan air insan qlbinin n drin gulrind gizlnn bu duyunu z xaran sz, snt xiridarlarn hmi yksk qiymtlndirmidir. Onun n dbiyyat, incsnt srhd tanmr, milliyyytindn asl olmayaraq gzlliyi duya biln, onu yaradan, yaadan hr bir ksin xsiyyti vzedilmzdir. B.Vahabzad ox gzl bilirdi ki, hr bir xalqn v milltin dilini, tarixini, mdniyytini v incsntini yaadan ilk nvbd onu yaradanlardr. Bu anlamda air B.Vahabzad bir ziyal, publisist, alim kimi dbi
1

Vahabzad B. Seilmi srlri, I c. n sz, . Aytmatov. Bak: ndr nriyyat, 2004, sh.6

Materiallar

ictimaiyyt v geni oxucu ktlsi il daima nsiyytd olmu, dndklrini, grdklrini v qlbindn kenlri publisist yazlarna krmdr. Bu yazlar airin poetik irsi il mqayisd azlq tkil ets d, mzmun, qay v ortaya atlan problemlr baxmndan aktuallq ksb edir. B.Vahabzad hmi oxlarnn grb, bilib dil gtirmdiyi mvzulara toxunurdu. Postsovet dvrnn airi n millt, dil, mnviyyat msllri ncl idi v o, bu mvzularda vtnda qeyrti il x edirdi. O klassik irs, ada dbi prosesl maraqlanr, cmiyyti dndrn, hamn narahat edn qlobal, ictimai msllrdn ox xrda, tri msllr yer verildiyini etiraf edirdi. Publisist-air tkc z xalqnn deyil, digr xalqlarn da dbiyyat, mdniyyt v incsnt almin ba vurur, ayr-ayr sntkarlarn yaradcln dbi thlil szgcindn keirir, onlarn yaratdqlar obrazlarda millilikl yana briliyi duyur, yeri gldikd onlardan trcmlr edirdi. airin mxtlif mvzuda publisistik yazlarn bel qrupladrmaq olar: Qonu xalqlarn dbiyyat v mdniyytin mnasibt; Xalq dbiyyat v aq yaradcl il bal mlahizlr; Snt dostlar v masirlri haqqnda dnclr; Teatr, dramaturgiya, incsntl bal dnclr; ada poeziyaya dbi-tnqidi bax. Dnya dbiyyatnn tannm nmayndlrinin yaradclna B.Vahabzad hmi ehtiramla yanam, onlarla yana dura bilck Nizami, Nsimi, Fzuli, C.Mmmdquluzad, Sabir kimi snt korifeylrini dnya arenasna xara bilmdiklrin tssflnmidir. Onun ox sevdiyi airlrdn biri d rus poeziyasinin grkmli nmayndsi A.S.Pukin olmudur. Rus dbiyyat v ictimai fikrinin yaranma v inkiafnda air A.S.Pukinin rolunu v yerini myynldirmk n B.Vahabzad l vahidi tanmr. Pukin mnsub olduu xalqn ruhunu, mnviyyatn formaladran el snt srlri yaratmdr ki, bu srlrd hr bir oxucu zn drk edib tanyr. air, rssam, bstkar adl yazda B.Vahabzad Pukindn sonra yetin btn rus sntkarlarnn air v yazlarn, bstkar v rssamlarn srlrind lmz sz ustasnn qtrlrini grr, onun mvzularnn yeni kild davam etdiyini gstrir: Bu gn Rusiyada el bir rssam varm ki, o, Pukinin srlrin illstrasiyalar kmsin, el bir bstkar varm ki, o Pukinin sz sntini musiqi v balet dilin evirmsin, el bir air v yaz varm ki, onun sz sntindn su immi olsun? 1 B.Vahabzad M.F.Axundovdan S.Vuruna qdr Azrbaycan air v yazlarnn Pukinin yaradclna hrmt v mhbbtlrini adna yazdqlar eirlrd, etdiklri trcmlrd grr. air znn d bu byk airin sntind mni valeh edn ndir? sual qarsnda dn-dn dndyn, airin onlarca eirini duya-duya, sev-sev trcm etdiyini etiraf edir. Onun fikrinc, Pukin yazarkn yazdn hm grr, hm d eidirdi, grdy v eitdiyin gr oxucunu da grb eitmy vadar edirdi. Yaan qar bura-bura Boran sslnir sbi. Uaq kimi gah alayar, Gah ulayar bir qurd kimi. Yel kli sslndirib ardaqlarda gah inlyr. Gah gecikmi yoly kimi Pncrmi tq-tq dyr. Mhur Q gecsi eirind borann yaan qar burmas, gah uaq kimi alamas, gah da qurd kimi ulamasn B.Vahabzad hm poetik tapnt, hm tipik rus qnn sslrl ifadsi, hm d airan mnzr adlandrr. Damlar kll rtln rus komalarnn ardanda klyin sbi halda sslnmsinin gecnin vahimli zlmtind pncrnin gecikmi yolu trfindn
1

Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.118

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

taqqldadlmasna bnzdilmsi yen d hm nm, hm d nmnin poetik mnzrsidir.1 B.Vahabzady gr, dahiliyin n byk sirlrindn biri el budur. Pukinin lm tarixinin rti qeyd olunmasn da o simvolladrr. air gr, doum tarixi mlum olan dahilrin lm tarixlri olmur, daha dorusu, bilinmir, nki onlarn mr bdidir. Bu rus dahisinin mr hdudsuz, mr bdidir yaradanlarn. Doum tarixlri bllidir, yalnz lm tarixlri yoxdur onlarn.2 B.Vahabzad masir rus poeziyas il d yaxndan maraqlanm, tannm rus airlri Andrey Dementyev v Stepan ipaovun yaradclqlarna rbtini dbi thlil szgcindn keirrk bildirmidir. Vaxtil Moskvada nr olunan jurnalnda ba redaktor kimi A.Dementyev Azrbaycan mlliflrinin yazlarn verir, dbiyyat v mdniyytl bal tdbirlrd yaxndan itirak edirdi. airin z kimi (B.Vahabzad nzrd tutulur- N.A) Dementyev d dndyn yazr, hqiqti demkdn kinmir, ablon ifadlrdn uzaq qar, byk krslrdn rk szmz demy ixtiyarmz olmad zamanlarda etiraz ssini ucaldrd. Tvazkar, mlayim tbitli airin poetik qdrtini B.Vahabzad hr eydn vvl, onun gzl insanllnda grrd. Vaxtil agirdlrin odlana-odlana romantik duyulardan, qanadl xyallardan danan, qoca vaxtnda is iylk satmaa mcbur olan mllimin bdbxt hyatndan bhs edn Romantika sat eirini publisist-air poeziya deyil, hyati fakt adlandrr. Sntkarn ustal hyatn verdiyi bu fakt qlbind arya evirib mnalandrmasndadr. Fakt eirlir, satlan iylk deyil, vaxtil mllimin agirdlrin tlqin etdiyi romantik duyular olur. Dementyev poeziyasnda mstqim mnada olan balacalqla mcazi mnada veriln byklk tzadnda bir ox mtlblri B.Vahabzad duyur v airin ryindn ken arlar nmldirib xalqa atdrma xsusi istedad il balayr. Onun mhbbt lirikasnda sevginin enii-yoxuu, zab-sevinci B.Vahabzady gr vhdtd tsvir olunur, insan qlbinin btn hallar rng v klglri dil glib danr. Qitdn qity uaraq dnyann n qdr kiik olduuna sevinn air sevgilisindn onu ayra bildiyi n byklyn acyr. Sev-sev oxuduu eirlrindn ryin yatanlar dilimiz evirn B.Vahabzad Dementyevin ox sevdiyi Lermontovla brabr Nizami sntinin byklyn scd etdiyindn qrur duyur: air ryini ny vermz Millt dalt mhtac qalnca. Bir air ryi yalan gtrmz, Yalnz hqiqtin qaar dalnca.3 Hr bir xalqn yazl dbiyyat ilk nvbd onun ifahi sz sntin syknir, ondan prvri tapr, cilalanaraq nsillr yadigar qalr. Xalq z mtinliyini, birliyini, btvlyn, iindn gln hayqrtn bayatya, aya krm, arzu-istyini, sevinc v kdrini, mhbbt v nifrtini yarzarafat, yargerk fsanlrd, ltiflrd yaatmdr. Bu deyim-duyumlar yeri glnd qlncdan kskin, yeri glnd baldan irin, yeri glnd yaraya mlhm olub xalq mdrikliyini, zmtini tcssm etdirmilr. Azrbaycan ifahi xalq yaradclnn qaynar sz emsin btn sntkarlar kimi B.Vahabzad d heyran qalm, ondan bhrlnmi, xsusil ltifni al zirvsindn doan mdrik gl adlandrmdr. 4 sln kidn olan air haql olaraq Qaraba musiqi, Qazax v irvan eir, Bakn tsviri snt, kini is mdrik gl mskni adlandrr. Onun fikrinc, Azrbaycan tbiti dnyada mvcud olan 12 iqlimdn 9-a malik olduu kimi, bu torpan xalq da psixologiyann btn iqlimlrin malikdir. Gl cmiyytd adilmi qsurlarn fvqn qalxb onlara yuxardan baxman nticsi sayan air dnya dbiyyatnn Molyer, Qriboyedov, exov, C.Mmmmdquluzad, .Nesin kimi nhng
1 2

Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.119 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.120 3 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.175 4 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.172

Materiallar

yazlarnn mvcud cmiyytin eybcrliklril barmadn, yuxardan baxaraq qhqh kib gldklrini qeyd etmi v bu gl ldrc gl adlandrmdr. B.Vahabzad gl zahiri deyil, batini grmk, hamya gstrmk n meyar hesab edir v buna n gzl nmun trkdilli xalqlarn mtrk yaradcl olan Molla Nsrddin ltiflrini gstrir. ki gllri srlvhli yazsnda publisist-air ltif janrnn kediyi tarixi inkiaf yoluna nzr salr, bu qdim janrn Azrbaycann hr v kndlrind hmin yerin tbitin, iqlimin v camaatn yerli raitdn doan psixologiyasna uyun yarandndan danr. kinin gl lngi ltiflr toplusunu is o, sadc toplu deyil, kidki mhll adlar, lqblr v onun xritsi n son drc byk hmiyyti olan tarixi material adlandrr. hr v knd mhlllrinin v klrinin adlarnn ox zaman tayfa adlarndan gtrldyn biln air bu adlarn myyn hisssini tarixin izlri kimi qiymtlndirir. O hminin dilin lt trkibinin znginlmsi v yad nsrlrdn tmizlnmsin d qay il yanar, saxta, qondarma adlar vzin dialekt v ivlrd xalqn qbul edrk iltdiyi tbii adqoymalardan istifad etmyi terminologiya komitsin mslht grr. B.Vahabzad xalq eiri nmunlrinin yeni mzmunda v biimd yaranmasna da fikir verir, aq-airlrin yaradclnda ypranm deyimlr, obrazlara v xsusn qafiylr ustad kimi mnasibt bildirir. Son zamanlar qoma v grayl janrlarnda yazan pekar airlrin oxalmas onu bir snt adam kimi narahat edirdi. Aqlqla-airlik arasnda duran airlrdn Aq Sakit Kri v Dilqm Hseynovun yaradcln thlil edrk epiqonuluqdan uzaq, orijinal deyim trzi, masir ruh v mzmunu tqdir edir. Millt, torpaq, dil tssbkei olan air Dilqmin tyindn tulla da, a dnya eirind torpan z srvtinin zn qnim ksildiyi, torpaqdan alnan krnin dnyann ba stnd hdy dndy fikrini bynir: Bu qssni qayasndan atalar, Ban st dvr vurur xatalar. z lindn z bana xata var, tyindn tulla da, a dnya.1 Vtn qays, millt tssb B.Vahabzadnin tkc qlmindn xan stirlrd, mr yolunda deyil, bir vtnda, publisist kimi digr snt sahlrinin yaranb inkiaf etmsin hssas qaysnda da zn gstrir. Onun n air, bstkar, rssam, heykltra, - frq etmir, - kim olursa olsun, el etmlidir ki, n drin, n ada, n qabaqcl fikirlri xalqa atdra bilsin. Tqlidiliyi sntin n byk dmni sayan air hesab edir ki, sntd mxtlif yollarla getmk olar, hrnin z cr, z yolu var, bu yollarn n gzli is xalqn mnvi dnyasn duyaraq qlbin alan yoldur. Publisist-air snt sahlri irisind rssamlarla bstkarlar xobxt sanr, nki onlarn srlri trcm olunmur, ahngi, obrazlar almi, ideyas v mzmunu baqa xalqa olduu kimi atdrlr. Trcmidn xsusi bacarq tlb edn airin fikrinc, trcmi-air trcm olunan airin sviyysind olmaldr ki, onun fikrini z ana dilind olduu kimi atdra bilsin. Xsusil rus v dnya dbiyyatnn qiymtli srlrinin trcm olunub tamaaya qoyulmasnda teatrn rolunu yksk qiymtlndirir. Xalqn teatr snti o xalqn sasn milli dramaturgitas zrind yaranmaldr deyn B.Vahabzad postsovet mkannda milli dram srlrinin klgd qalmasna etirazn bildirirdi. Onu teatrn, dramaturgiyann incsntin digr sahlrin nisbtn geri qalmas narahat edirdi; bu geriliyin sbblri zrind dnr, teatr v kinonun masir dvrn tlblri sviyysin qalxmas yollarn aradrrd. Vaxtil tamaalarda .fndiyev shn repertuarnn znginliyinin, istedadl aktyor-rejissor truppasnn ahidi olduundan gnc nsl midsiz baxmr. Onun tbirinc, hr aiqin z dvran olduu kimi, hr dvrn d zn mnasib sntkar olur. rq xalqlarnn milli teatrlarna tsir gstrmi Azrbaycan teatrnn zl var. Bu bnvr zrind ucalan binaya yeni naxlar elmk, onu bir az da rvnqlndirmk2 n masir hyata nfuz etmk, bu gn dolun xarakterlrl canlandr1 2

Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.181 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.154

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

maq n tarixi mvzulara, xronikalara stnlk verilmlidir. air teatrn el bir sviyysini arzulayr ki, hr tamaaya bir hft qabaq biletlr satlb qurtarsn. O bilirdi ki, bunun n xalq ruhunun iind qaynamadan, onunla nfs almadan xalqn qlbini dil gtir bilck tamaa yaratmaq mmkn deyil.1 B.Vahabzad teatr, dram il yana, musiqi sntin, bu sntin sirlrini yaadan sntkarlarn yaradclna da xsusi hrmtl yanamdr. mumiyytl, xalqn mdniyyt v incsnt xzinsin daxil olan hr bir ey onu dndrr, narahat edirdi. Xalqn psixologiyasnn, xlaq v davran normalarnn, xarakterinin tcssm olunduu mahnlar o, cdadlarmzdan biz glib atan tfkkr v xlaq drsliyi adlandrr. Mahn qdr insanlar bir-birin birldirn, bir-birin domaladran ikinci bir snt nv tanmayan2 B.Vahabzad romann dey bilmdiyi mtlblri kiik bir mahnda grr. Lakin klassik mahn nmunlrinin son zamanlar yad, zvqsz cfngiyyatla vz edilmsi airi narahat edir, bunu zvqltin korlanmas, xalqa xyant kimi baa dr. Xsusil muama biganlik onun qlbini gyndir: Mrift, qanacaq lmdr muam. Mn onu zm mhk sanmam. O mhk danda mn insanlar Saf-rk edrm, yoxlaram mdam. Sn d yanrsansa gr bu oda, Dostumsan... Grrm zm snd. Mn z hmdmimi, dostlarm da Tanram muamn prdlrind.3 Bu yann, giley-gzar mhur Muam poemasnda vermkl kifaytlnmyn air publisistik yazlarnda dflrl bu mvzuya qaydr; bu qdim janra biganliyin sbblrini aradraraq bel nticy glir: birincisi, milli varla, mnvi srvtlrimiz - dilimiz v tariximiz biganlikdn doan milli nihilizm. kincisi, masir gnclik ciddi, dndrc musiqidn ox yngl, ritmik musiqiy meyil gstrir.4 Birincini milltilik qdr qorxulu proses sayan B.Vahabzad ikinci sbbi douran amil kimi gncliyin yetimsind nmli rol oynayan televerililri grr. Hr tsadfi oxuyana muam taprma o, xalq sntin hrmtsizlik sayr. Drin musiqi thsili olmayan, savadsz v tsadfi adamlar az-ox ssi olduuna gr efir xarmaq, filarmoniya shnsin buraxmaq, xalqa, onun minillik mnvi srvtin xyant5 sayan air Azrbaycan konservatoriyasnda muam kafedrasnn olmasn, onun elmi saslarnn yrdilmsini arzulayr. Sovetlr dnmind, beynlmillilik ideologiyasnn hakimi-mtlq olduu bir zamanda bel B. Vahabzad kinmdn musiqimizd, dbiyyatmzda, eirimizd millilik arayr, ana dilindn xbri olmayan, ruzu hecadan ayra bilmyn bstkarn xalq n musiqi bstlmyini mmknsz sayr v ziyallar bu bard dnmy arrd. Maestro Niyazi, cazmen Vaqif Mustafazad, kamana ustas Habil liyev, tarzn Ramiz Quliyev, dnyahrtli mnni Rid Behbudovun istedad v snti il bal dnclrini o, oxucuya musiqinas kimi tqdim edir. Bu dnclr ilk baxda xatir v tssrat tsiri balasa da, hadislr sntkar bax, dbi tnqid idi. Muam poemasn yazarkn maestro Niyazi il shbtlrind onun hm ana dilini, hm d rus dilini incliklrin qdr bilmsi, slis, rvan, duzlu dan, eyni zamanda dnyada ba vern hadislr sl diplomat bax airi heyrtlndirrdi. Lakin Niyazi onun gznd zeyir by sntin prstiin gr daha byk idi. air simfonik musiqini, bir d Korolu uvertrasn baa dmk n Niyazinin ifasnda dinlmyi vacib bilirdi. Byk dirijor mqalsind o yazr: Korolunun uvertras! Bu dahiyan sri Niyazi himn sviyysin
1 2

Yen orada, sh.156 Yen orada, sh.203 3 Vahabzad B. Seilmi srlri, II c.Bak: ndrnriyyat, 2004, sh.192 4 Yen orada, sh.197 5 Yen orada, sh.198

Materiallar

qaldrmd. Uvertran drindn baa dmk, ordak ln duyular, sslr arasndak alar sslri dinlyiciy tam atdrmaq n yalnz Niyazi deyil, Niyazi ubuu lazmdr. Niyazi ryindn kemyn uvertra mnim n natamamdr.1 Tssf srlvhli mqalsind publisist-air gec d olsa, ac tssfl bir vaxtlar Vaqif Mustafazad sntin biganliyin gr zn qnayr. Yann kamillik dvrnd Vaqif sntinin cazn sehrindn sarslan air onu milli musiqimizin dnya dillrin mtrcimi adlandrr. Qrbin n masir, n modern musiqi janr olan caz (ritmik) rqin n qdim musiqisi olan muam fryad (hzin) il calaq etmk, ritm il hzinliyi birldirmyin 2 n qdr byk dnc v ustalq tlb etdiyi onu heyrt gtirir. .Krim demikn, Sn mnim qdrimi bilsn dey...lmm indi? B.Vahabzad ona xas byklkl Vaqif Mustafazad sntini he olmasa lmndn sonra da olsa baa ddyn etiraf edir: Musiqi almind xalqlar arasnda bir-birini anlamaq krpsn salan bizim Vaqif oldu.3 Milli musiqimizin yadigarlar olan tar v kamann kediyi yol hamar olmam, kemkelrl, qovalarla zlmidir. Mhur kaman ustas Habil liyev v tarzn Ramiz Quliyevin ifasnda muamlarn segah st kklnmsi aird milli qrur hissi oyadr, onlar ifa yox, sntkar adlandrr. B.Vahabzad hminin sntin gcn, sehrini insann bioloji yanda deyil, yaratmaq eqind grrd. Byk snt n v o snti yaradanlar n ya mfhumu olmur deyirdi. Onun fikrinc, dnyahrtli mnni, 70 yal R.Behbudov ssinin ecaz v qdrtind Qaraba torpann tri, Daalt aynn rlts, ua blbllrinin ssi, bu torpan nfsi, ab-havas dnyan gzdi-dolad. B.Vahabzad btn mr boyu narahat, qayke bir insan olmudur. O, masirlrinin v snt dostlarnn yaradcl il yaxndan maraqlanar, mxtlif tdbirlrd, yubileylrd itirak edr, snt dostlarnna qiymt vermyi xolard. Bunu onun S.Vurun, S.Rstm, O.Sarvlli, .Vliyev v b. il bal yazlarnda grmk olur. Azrbaycan sovet eirinin nmayndlrindn olan air bilirdi ki, bu yol hamar deyildir. Bu yolda da-kskl zlnlr d olub, hamar yolla gednlr d. Hl gnclik illrindn B.Vahabzad bunlar air fhmi il duyur, grdyn grr, Azrbaycan eirinin forma-mzmun znginliyinin kimlrin iyinlri stnd boy atdn grrd. Hl mktbli ikn tan olduu, eirin dykn sgrindn srkrdliyin qdr yksln S.Rstmin yaradclndak oda, alova heyrt edir v yqin edir ki, bu tknmz qdrtin mayas Vtnin v xalqna bsldiyi sonsuz mhbbt, Vtnin v xalqnn dmnlrin drin nifrtdir. Bu sonsuz mhbbt v nifrt onun qlbind rk kimi bydkc o qocalmayacaq v qlmi d lindn yer dmyck. 4 Cnub mvzusunu S.Rstmsiz tsvvr etmyn air gr, Cnub dediyimiz zaman S.Rstm, S.Rstm dediyimiz zaman Cnub yada dr. Onun bu silsildn olan eirlrini Vtn v xalq drdi il alb yanan ryin fryad adlandrr. Cnub hsrti S.Rstmin xsi drdi kimi onun btn varlna, n inc damarlarna qdr hakim ksilmidir deyn B.Vahabzad z d taleyin ona qismt etdiyi yaradclq paynda bu hsrti d yaamaa mhkum olur. Mqallrindn birind air dbiyyata gldiyi gndn znn v snt dostlarinin S.Vurunu v O.Sarvllini tqlid etdiklrini, onlardan yrndiklrini qeyd edir. Onu S.Vurun eiriyytinin sadliyi hmi valeh etmi, bu sadliyin iindki mdriklik sehrlmidir. Mhz bu sadlik v mdriklik onu mrnn sonunadk S.Vurunun tdqiqatsna evirmi, yaradcln stirbstir aradrmaa svq etmidir. Xatirlrindn birind o, S.Vurunu ehtiramla xatrlayaraq yazr: S.Vurun eiri el bir tilsimdir ki, bu eirin mzmunundanm, formasndanm, deyim trzindnmi yrnmiik, - demk tindir. Mn bu ustad airi hr df oxuyanda el bir tilsim drm ki, bu tilsimin n ad, n nvan, n ilkini, n d sonunu tapa bilmirm.5
1 2

Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.202 Yen orada, sh.207 3 Yen orada, sh.206 4 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.126 5 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.142

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Eyni sadlik v smimiliyi o, O.Sarvlli poeziyasnda da grr. Tvazkar, alicnab air gnc nsl snt incilri il yana, xsi nmunsind gztoxluq, smimiyyt, mhbbt, sdaqt, mhrmlik kimi keyfiyytlri miras qoymudur. Onun eirlrini thlil clb edn B.Vahabzad bu eirlrin hmi ana torpan nmsini oxuduunu, xalq ryinin n inc tellrin toxunduunu, onunl hmahng sslndiyini gstrir. O ndn yazr yazsn, nec yazr yazsn, hansi vznd, hansi formada yazr yazsn, dxli yoxdur, yazdqlarina bizi inandrr, inandrdna gr d hycanlandra bilir. 1 O.Sarvllinin Gtir, olum, gtir eirinin zrind xsusi dayanan B.Vahabzad bu eirin birdn-bir yaranmad qnatin glir. airin oluna tvsiylri millilik nnlrin, xalq ruhuna, mnviyyatna gzgrnmz tellrl ballndan szlb glir. O, eiri yksk qiymtlndirrk yalnz gncliy deyil, btn xalqa, xalqn ziyalsndan tutmu adi fhlsin qdr hamya, eyni zamanda, btn insanla mraciti adlandrr. Bu mracitlrdn xan ntic is szd mumilir: mhbbt, sdaqt, etibar. B.Vahabzadnin insanlarda yksk qiymtlndirdiyi keyfiyytlrdn biri d xeyirxahlq olmudur. Onun nzrind xeyirxahlq byk tbitli insanlara xas keyfiyytdir, z haqqnda baqasnn haqqn gr bilmkdir. Baqasnn haqqn gr bilnlr dalti v hqiqti mdafi edirlr, dalti v hqiqti mdafi ednlr ns baqasnn sadti nmlidir. Cmiyyt d mhz bel vtndalarn iynind dayanr. S.Vurunun lirikas mvzusunda namizdlik dissertasiyasnn mdafisi zaman onu haqsz tnqidlrdn v tzyiqlrdn mdafi edn li Vliyev haqqnda n xo duyularn air Mnvi ata mqalsind minntdarlqla paylar. B.Vahabzad dvri mtbuatda rast gldiyi imzalarla maraqlanr, byndiyi yazlarn mllifinin yaradcln izlrdi. dbiyyatn glcyi bard dnmyi o, hr bir sntkarn borcu sayrd. Vaxtil ona v yadlarna havadarlq etmi yal nsildn rnk gtrrk publisist-air gnc air v yazlarn mmnunluq hissi il ilk qlm tcrblrinin oxucusu olur, onlar mtbuat shiflrind drc etdirir, kitablarna n sz yazrd. dbi gncliyin vvlki nsillri tkrar etmdiyi, z dst-xtti onu sevindirirdi. O dvrn gnc airlri Zakir Fxri, Vaqif Bhmnli, Eldar Mliklinin eirlrind nnvi formann masir fikir v duyularla yklndiyini o mqallrind alqlayrd. dbi-tnqidi mlahizlrind o, gnc yazarlarn eirlrind janr rngarngliyi, l, bdii tsvir v ifad vasitlrindn istifad msllrin d toxunurdu. Tsvir olunan hadislrd hyatn zn duymaq B.Vahabzadnin yazda qiymtlndirdiyi md keyfiyytdir. Yaz B.Vzirolunun hekaylr toplusunda onu clb edn d canl dil, tlnmmi cod deyim trzi olmudur. Hekayilikd yaznn mramn, ustaln o, sad bir dill bel izah edir: Hekayi sn z fikrini el yeritmlidir ki, n yediyini bilmysn, bir d aylasan ki, ey dadi-bidad, bu kii sn n demk, qlbin, ruhuna hans duyular bulandan su iirtmk istyirmi. Bu o zaman mmkn olur ki, yaz sn bir mtlbi alamaq qsdini qarsna mqsd qoymur, o sn sadc olaraq hyatn, mhz hyatn bir parasn gstrmk istyir, hyatn gstriln bu parasndan hans drsi gtrcyini is snin hdn buraxr.2 eir nzriyysinin xsusiyytlrini, poetik qanunlar gzl biln B.Vahabzad eir vahid bir orqanizm kimi baxr, ona yad nfs toxunmasn istmirdi. Onun fikrinc, eird qafiy xtrin zif qafiy, yaxud qulaq qafiysi iltmkdns srbst vznd yazmaq daha mnasibdir. XX sr Azirbaycan eirind milli urun saflamas v formalamasnda, xalqn zntantmnda mstsna rol oynam air, publisist, hr eydn nc is vtn olu B.Vahabzadnin dbiyyat v snt haqqnda publisistik grlrini yaz S.Rstmxanlnn szlri il bitirmk istrdim: eird poetik balanc, bdiilik mayasn qurban verib, he bir emosional v intellekt yk olmayan fikrin birbaa, lpaq kild ifadsi, pis mnada publisistika kimi rdd olunur. Lakin kk ktl il, ellikl bal olan bu anlayn birbaa, hrfi mnas da gstrir ki, publisistika mahiyytc poeziyaya yad deyil; xalqa mracitdir, hyat haqqnda, ictimai v mnvi problemlr bard vaxtnda, csartl dana bilmkdir.
1 2

Yen orada, sh.133 Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak: Azrnr, 1988, sh.162

Materiallar

B.Vahabzad publisistikasnda insann mnvi ucal xalqn btvly, mstqilliyi, cismani v mnvi sartdn xilas olmaq yolunda sntin, dbiyyatn rolu il zvi vhdtd verilmi, airin publisistik dnclrinin mramna evrilmidir.

BAHTYAR VAHAPZDENN RLERNDE SEVGLYE STEM


Aye YILMAZ BALKAN
Yrd. Do. Dr. , stanbul niversitesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.

BAHTYAR VAHAPZDENN RLERNDE SEVGLYE STEM


ZET Bu almada Bahtiyar Vahapzdenin iki ciltten oluan Seilmi srlri adl iir kitabndaki iirler sevgiliye sitem konusu etrafnda taranm, tespit edilen iirlerin tematik incelemesi yaplmtr. Bilhassa iir kitabnn birinci cildinde Hsrt Nmleri ana bal altnda yer alan iirlerin almamz asndan dikkat ekici malzeme ierdii grlmtr. Nitekim Trkiyede de mehur olan Bir Salama Dymdi iiri de bu blmde yer almaktadr. Blme adn veren Hsrt iirinde sevgilisine yoxsan diye sitem eden airin iirlerin genelinde, kavumaya imkn olmayan, uzakl hatta imknszlyla kymet bulan, biraz da muhayyel bir sevgili portresi izdii grlr. Eriilmez olduu iin kymetli olan bu sevgilinin grn iirlere gre deimekle birlikte, airin ona ettii sitemin dozu iirler boyunca artarak devam eder. Anahtar Kelimeler: Vahapzde, iir, sevgili, sitem, hasret.

REPROACH TO BELOVED IN THE POEMS OF BAHTIYAR VAHAPZDE


ABSTRACT In this work, poems in the poem book named as Seilmi srlri, made of two volumes are analized around the theme reproach to beloved and it is made a thematic study of ascertained poems. It was seen that poems sited in the main heading Hesret Nemeleri contains noteworthy material especially in the first volume of the poem book in terms of our study. Also it is sited the poem named Bir Salama Dymdi, which is noted also in Turkey, in this section. It can be seen that the poet portrayed a fictional, being imposible to meet up, precious with her being not only far but also her being imposible beloved in the numerous poems of the poet who reproaches to his beloved as yoxsan in the poem Hesret which gave its name to the section. In this regard, the poets type of beloved is parallel to the poems of clasical divan poets. As being changed the appearance of the beloved being precious for her being unreachable from one poem to another, the reproach of the poet to beloved goes on increasingly throughout poems. Key words: Vahapzde, poem, beloved, reproach, longing

Bu almada, Bahtiyar Vahapzdenin iki ciltten oluan Seilmi srlri1 adl iir kitabndaki iirler sevgiliye sitem 2 konusu etrafnda taranm, tespit edilen iirlerin tematik incelemesi yaplmtr. Bilhassa iir kitabnn birinci cildinde Hesret Nemeleri3 ana bal altnda yer alan iirlerin almamz asndan dikkat ekici malzeme ierdii grlmtr. Nitekim Trkiyede de mehur olan Bir Salama Dymdi 4 iiri de bu blmde yer almaktadr. Blme adn veren Hesret5 iirinde sevgilisine yoxsan diye sitem eden airin, iirlerinin genelinde; kavumaya imkn olmayan, uzakl hatta imknszlyla kymet bulan, biraz da muhayyel bir sevgili portresi izdii grlr. Bu ynyle, airin sevgili tipinin klasik divan airlerinin iirlerindeki sevgili tipi ile paralellik arz ettii grlmektedir. Eriilmez
1 2

3 4 5

Bahtiyar Vahapzde, Seilmi srlri, Cild: I, ndr Nriyyat, Bak, 2004. Trk Dil Kurumunun Trke szlnde sitem kelimesi Bir kimseye, yapt bir hareketin veya syledii szn znt, alnganlk, krgnlk vb. duygular uyandrdn fkelenmeden belirtme eklinde aklanmaktadr. http://tdkterim.gov.tr/bts/, Eriim tarihi: 26.11.2012. Vahapzde, s.243. Vahapzde, s.247. Vahapzde, s.248.

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

olduu iin kymetli olan bu sevgilinin grn iirlere gre deimekle birlikte, airin ona ettii sitemin dozu iirler boyunca artarak devam eder. Bahtiyar Vahabzde, Modern Azerbaycan edebiyatnn hazrlayclarndan olmakla birlikte airin iirlerinde grlen klsik Trk iiri unsurlar dikkat ekicidir. Nitekim Erdem Sarkaya isimli aratrmac da Bahtiyar Vahabzdenin Gurub Dnceleri Eserinde Klsik Trk iiri Unsurlar Ve Gazel eklinde Yazlm iirler 1 balkl makalesinde airin iirlerini klasik unsurlar asndan detaylca incelenmitir. Sarkayaya gre Vahapzde, Klsik Trk iirini, zellikle bu gelenein Azerbaycan sahasnda yetimi iki byk stad olan Fuzl ve Nesimyi kendisine edeb kaynak kabul etmi bir airdir. Nitekim Vahapzdenin smet Zeki Eybolunun l Edebiyat2 balkl makalesine cevap olarak kaleme ald, Yel Kayadan Ne Aparr ?3 balkl yazs da onun klsik iir geleneine verdii deeri gstermesi bakmndan nemli bir vesikadr. Bu yazsnda Klsik Trk iiri geleneini, hayal dnyas, kelime kadrosu vb ynlerden eletiren ve takliti olmakla sulayan Eyboluna kar Vahabzde, klsik Trk iirini mdafaa etmitir. Bu iir geleneinin etkileim ierisinde olduu corafya ve kltr dairesinden beslendiini kabul eden Vahabzde, bu edeb gelenein tm zellikleriyle bize ait olduunu ve orijinal eserlere sahip olduumuzu szlerine ekler. aire gre smet Zeki Eybolu, Fuzl bata olmak zere, klsik Trk iiri gelenei ierisinde yer alan airlerin yaratclk glerinden habersizdir. Bundan dolay da Eybolunun klsik Trk iirini l edebiyat olarak adlandrmas yanltr. nk bu gelenein airleri yzyllarn ardndan gnmze seslenmektedirler. Bu byk ahsiyetlerin deerini tarih vermitir. O yzden Vahabzdeye gre bu byk airlerin ne Eybolu gibi eletirmenlerin eletirilerinden korkusu ne de kendisi gibi klsik Trk iiri severler tarafndan korunmaya ihtiyalar vardr.4 Klasik Trk iir geleneini bu ekilde mdafaa eden airin iirleri sevgiliye sitem temas etrafnda incelendiinde airin sevgili tipinde de klasik iirin sevgili tipine yakn bir profil ortaya koyduu grlmektedir. Divan airleri iin sevgili; ac veren zdrap ektiren, bir trl ulalamayan, gzellii ile ldren, sevgilisine yz vermeyen, vefasz, ilgisiz, gaddar bir tasavvurdur. air ise srekli zdrap eken en kk bir midin hayaliyle yaayan, aciz ve aresiz biridir. Ak kh Mecnun kh Hsrev kh Ferhat olur, ama hibir zaman sevgilisine kavuamaz. air, sevdasn bile kimseye syleyemez. Divan airleri, sevgilileri ile buluamayacaklarnn bilinciyle yanp tutuan, yaka paa yrtan, deli divane olan klardr. Hibir divan airinin sevgilisinin ismi yoktur. Zaten ounlukla soyut bir kavram olarak tasavvur edilen bu sevgili, dnyada yaam ve yaayan bir canl deildir. Buna ramen airler sadece tahayyllerinde olan bu hayali sevgiliyi ikna edebilmek iin pek ok laf oyunlarna ve cambazlklarna yer vermilerdir. Bu bakmdan divan airlerinde sevgiliye sitem, sevgiliyi uyarma, sevgiliyi ikna edebilmek iin dnceler retmek nemli bir yer tutmutur. 5 Vahapzdenin iir kitabnn Hesret Nemeleri ana bal altnda yer alan iirlerinden ilki Glir6 baln tamaktadr. iirde sevgilisine, yrekten geeni gzden okumann herkese myesser olmad ynnde nazik bir uyarda bulunan air, krlan yrei tekrar eski haline evirmenin zor olduunu da ifade eder. iirin devamnda sevgilisine, Baxdan sz gtr, sz anla szdn, /Hssas ol, sevgilim, mrn boyu sn. /gr sevirsns, ayaq ssimdn /Grk bilsn ki, Bxtiyar glir.diye seslenen air, hal dilinden anlamayan sevgilisine bundan dolay sitemde bulunur.
1 2 3 4 5

Erdem Sarkaya, Bahtiyar Vahabzdenin Gurub Dnceleri Eserinde Klsik Trk iiri Unsurlar Ve Gazel eklinde Yazlm iirler, III. Gen Trkologlar Sempozyumu Bildiri Metinleri, 19-20 Mays 2009 Bikek. smet Zeki Eybolu, l Edebiyat, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, Haz.: Mehmet Kalpakl, YKY, stanbul, 1999, s. 269-272. Bahtiyar Vahapzde, Azerbaycandan Cevap: Yel Kayadan Ne Aparr ?, ada Trk iveleri Azer Trkesi ve Edebiyat Metinleri, Ege niversitesi Yaynlar, zmir, 1992, s. 228-230. Erdem Sarkaya, a.g.m. ahamettin Kuzucular, Divan iiri ve Sevgili Kavramnn Kalp Unsurlar, http://www.edebiyadvesanatakademisi.com/edebiyad/819-divan_siirinde_ask_ve_beseri__sevgili.html, Eriim tarihi: 26.11.2012. Vahapzde, s.243.

10

Materiallar

Qsqanram Mn1 iirinde sevgilisinin gzelliini aynadan dahi kskanan air, ak acsn da mrnn sonuna doru tattn ifade eder. Bu acya tahamml g olsa da air bu dertten ikayeti deildir. Zira ona gre aksz yrek taa benzer. iirin sonunda Daim z znn yannda olan sevgilisine Sni, zn d qsqanram mn diye seslenen air iirini, adeta bu duygusuna mazeret bulmak istercesine u sitem dolu msra ile sonlandrr: Neylsin hftd bir yol grn? Yox Dmrm, Qalxram2 iirinde air, yksek bir apartmanda oturan sevgilisinin merdivenlerini kmann kendisini korkutmadn, tam tersine vedalatktan sonra ayrlk duygusuyla birlikte merdiven inmenin kendisini daha fazla yorduunu ifade eder. Bu durumu iirin sonunda Snin pilllrini / Qalxmaq nec asandr / Dmk, enmk ox tin! / Bu da mnasz deyil, / Hr ii trsindir / zldn mhbbtin!.. diye bitiren air, bu msralarla akn insan iine drd zor duruma sitem ederken sevgiliyi de iin iine katmaktan kendini alamaz. Trkiyede de mehur olan Bir Salama Dymdi 3 iirinde air, yllar nce ayrld sevgilisiyle bir tesadf sonucu karlatnda verdii verdii selamn karlksz kalmas neticesinde yaad duygular anlatr. iir batan sona sitemle doludur. Sevgili gemite yaanlan her eyi unutmu, andan bir selam dahi esirgemitir. airin tabiriyle yar akn selamn korkuya deimitir. Yaanan onca gzel duygu bir anda kaybolup gitmitir airin gznde. Sevgili el atmaz bir iektir artk. O bir yabancya dnmtr ve hibir ey artk eskisi gibi olmayacaktr. Dz be il ryimd / Bsldiyim mhbbt, bir salama dymdi. /Bir gnlk hsrtim dz bilmyn, glm, / Bs n oldu? / Bu hsrt bir salama dymdi? dizeleriyle yarinin vefaszlna sitem eden air, sevgilisinin arkasna bile bakmadan gittii o an hi unutamaz ve ona akn bitiini zihinlerimize kazyan u msralarla seslenir: Getdin, dalnca baxdm, can ayrld canmdan, Sn nec etinasz t bildin yanmdan, Ah kdim, bam st yarpaqlar sdi, glm, Snin qlbin smdi. Arxana da baxmadm! Niy snin yolunu mhbbtin ksmdi?... Qazancmz de, bumu? Deyilmmi o salam lvidamz oldumu? Sn mn zlm eyldin, mn zlm yarar. Bir salama dymyn eq lm yarar. air Hesret4 balkl iirine yoxsan diye balar. Sevgili yoktur, ama ak ona iir yazmaktadr. Hem de seher seher. Sevgilisine Sn hm mnim kdrim, /Sn hm d adlmsan. / Sn mnim sartim, / Hm d azadlmsan...diye seslenen air, sevgilisinin yokluundan memnun gibidir. yoxsan dizesi iirde sk sk tekrarlanr ve biz anlarz ki bu yokluk aslnda varlktr. Yoxsan... /sn mnim n /Daha ox varsan, demk. / Sevilnlr, sevnlr /Ayrln, hsrtin / lindn dad kdi, dad. /Eq - hsrtin anas, /Hsrt - aiq ustad. dizelerinin ardndan airin stad kabul ettii hasreti msralar boyunca ycelttiini grrz: Hsrtinin gzyl Mn dnyaya baxanda, Geclr gndz olur. Hsrtinin zlmti Gzlrim nur verir, drakma gz olur. Hsrtim balananda Balanr bu cahana
1 2 3 4

Vahapzde, s.244. Vahapzde, s.245. Vahapzde, s.247. Vahapzde, s.248.

11

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

iir, sevgiliye sitemden ziyade hasrete methiye gibidir. Sevgilinin varlnn yannda olmamas aire azap verse de o bu dertten muzdarip deildir. Bundan dolay sevdiine sitem de etmez. iir, hasretin air iin ifade ettii manay gsteren dizelerle sona erer. Tzdn1 iirinde air, sevgilisiyle sk sk ayrlp bartndan bahseder. aire gre bu ayrlp barmalar ak tazeler. Sevn knllrn, glm, uzaqlq / n byk, n gzl yaxnlq olur. diyen air ayrl akn her dem yeniden domas iin art olarak grr adeta. aire gre vuslat da hasreti iinde tar. Zira her vuslat an ayrla gebedir aslnda. iir Gzm gzlrin dikilnd d/Hsrtm, hsrtm, hsrtm sn! msralaryla sonlanr. iirde dorudan sevgiliye sitem yoktur, ancak iinde her daim ayrl tayan ak duygusuna sitem vardr. zndn Ayrla bilmycksn 2 iiri, airin kendisinden ayrlmak isteyen sevgilisine sitem ettii bir iirdir. Sevgili, bu akn yreklerine dert olduunu sylemi, birbirlerini sevdikleri halde ayrlma talebinde bulunmutur. aire gre birbirini seven iki insann ayrlmas mmkn deildir. Fiziksel olarak ayrlsalar da ruhen ayrlk imkanszdr. Nasl ki odu rkdn, istini atdn, tri ikdn ayrmak mmkn deilse akla sevgiliyi de birbirinden ayr dnmek mmkn deildir. Sevgilisine Qapn zm balasan da sn, / zndn ayrla bilmycksn.../Sn ki, sn deyilsn,/ Sn d bil, mnm. diyen air, kendisiyle sevgilisi arasnda ayr gayr olmadn, ikisinin bir btnn iki yars gibi olduklarn ifade ederek iiri bitirir. Unutdurdun Sn Mn3 sevgilisinin akyla kendini unutan bir an dilinden yazlm bir iirdir. Ak, sevgilisinin hayaliyle her eyi unutmu kendinden gemitir adeta. Sn knl verli, / Mnim n bu khn / vaxt ls pozuldu, / Snin mhbbtinin /Drcsi, ls / Mnim vaxt lm oldu. diyerek zamann bile anlamn yitirdiini ifade eden ak, iiri sitem dolu u msralarla sonlandrr: Gecym, gndzm Unutdurdun sn mn nsanam, z-zm Unutdurdun sn mn Bu dnyada hr eyi Unutdurub sn mn kdirmisn gz da, vzind yrtdin Sni unutmama!.. Nqty Dndrrdm4 iiri, airin sevgilisiyle arasna giren uzun yollara sitem ettii bir iirdir. iirin devamnda Aramzda sdd kimi, / urum kimi dayanan / Bu uzun yollar deyil,/ Glm, zamandr, zaman!.. diyerek asl sulunun mesafenin uzunluu sebebiyle aralarna giren zaman olduunu ifade eder. Yolu qsaltmaq olur, / Vaxt qsaltmaq olmur.msralaryla da yollar sebebiyle uzun zaman birbirlerinden ayr kalmalarnn kendisini yprattn eer elinde olsa zaman ksaltacan ifade eder. Azadlq 5 iirinde air, azadlk istedii iin kendisinden ayrlp baka bir ehre tanan sevgilisine sitem eder. aire gre sevgili bu ekilde sadece cismen azattr. Sevdiine Ancaq, azad deyilsn, / zlyir, z kksnd / Aldm nfs sni. diye seslenen air, sevgilisinin baka ehre tanmakla tutsaklk duygusundan kurtulamayacan Mnim dustam deyil, / Hissinin dustasan, /Qlbinin dustasan.dizeleriyle ifade eder.

1 2 3 4 5

Vahapzde, s.252. Vahapzde, s.254. Vahapzde, s.255. Vahapzde, s.257. Vahapzde, s.258.

12

Materiallar

Kd tirdim...1 iirinde air, "Yaaya bilmirm bu sayaq daha, / Bsdir, /Yorulmuam, /Qurtaraq daha!" diyerek kendisinden ayrlan sevgilisine sitem eder. Ayrln ruh dnyasnda meydana getirdii sarsnty Sndn ayrlmadm, Sndn mn, glm, zmdn ayrldm, zmdn, glm! Bilmdim n idim, indi nym mn? Klr uruma dnd gzmd diye ifade eden air iirini Kd itirdim sni, dzmrm; / Hyatda itirsm neylrm grn? msralaryla sonlandrr. Unudam Grk 2 iirinde air, sevgilisiyle birbirlerini severek ayrlmalar sonucunda hissettiklerini anlatr. Bu ayrln sulusu ne aktr ne de sevgili. Bundan dolay air sevgilisine toz kondurmaz, ama Taleyin hkmyl sn ox vurudun, /Bu ar hkm il baran mnm. /Yandran da mnm, yaxlan da mn. /Dyn d, /Vuran da, yxlan da mn! diyerek bu ayrlktan en fazla hasar grenin kendisi olduunu ifade ederek sevgilisine st kapal sitem etmekten de geri durmaz. aire gre nefretsiz ayrlk ayrlk saylmad gibi vsalden de irindir. Severek ayrlan iki insann birbirini unutmas mmkn deildir. air, iirini bu imkanszl ifade eden u msralarla bitirir: Unuda bilmkn sni, sevgilim, /Tzdn doulam, tzdn grk! Kilid 3 iirini air diyalog eklinde yazmtr. Sevgili, ana kendisini kskand iin sitem etmekte, ondan ayrlmay istemektedir. Ak ise sevgilisinin bu sitemini anlayamaz zira ona gre kskanlk sevgiden doar. aire gre Vurulan kilidin bykly d - Qorunan srvtin dyr ls!kadardr. Klgm Qdr Yaxnsan...4 iirinde air yine ayrlktan ikayet eder. Sevdiinden ayrlmak airin yreini dalamtr. Unut demek kolaydr, ama air sevdiini unutamamaktadr. Unutmak iin ok aba gstermi, ancak muvaffak olamamtr. Sevgilisine Soyuqluun knlm / Sald qara xal, glm, /Dniz kimi dalal, / Heykl kimi lal glm. dizeleriyle sitemde bulunan air, iirin sonunda sevdiini insafa davet eder. Emin Sabitolu tarafndan bestelendii belirtilen Mn Yandm, Sn sindin5 iirinde air, kendisini susarak cezalandran sevdiine sitem eder. air, sevdiinden bir cevap beklemi, ancak o ne evet ne hayr demi, an ikilemde brakmtr. air iin bu susma cezasndan daha byk bir azap yoktur. Ak, muhabbetin oduyla yanm, sevgili de adeta bu atele snmtr. Dillnsn, sevgilim, /Mn n daam, n dmir diyen air, sra kkteki suskun sevgiliyi yumuatmaya kararldr. Aslnda ak iin beklemek dert deildir, o bin yl beklemeyi de gze almtr, ancak mr beklemez, hayat hzla akp gitmektedir. iirin sonunda air, skutuyla an yreine kast eden sevgilisine sorar Syl, susan sevgilim, / Bu skutun qsdi n? Bu almada, Bahtiyar Vahapzdenin iki ciltten oluan Seilmi srlri kitabndaki iirler sevgiliye sitem konusu etrafnda taranm, airin on be iirinde sitem konusunun ilendii grlmtr. Vahapzdenin sitem iirleri elbette burada verilenlerle snrl deildir. airin geni iir klliyat incelendiinde bu iirlere yenileri de eklenebilir. Biz bu almada Seilmi srlr kitab zerinde altmz iin iir says da on bele snrl kald. Tespit ettiimiz iirler zerinde yaptmz inceleme sonucunda airin arlkl olarak sevgilisine ayrlk sebebiyle sitem ettii grlmektedir. iirlerde izilen sevgili tipinin; sevdiinin akn anlamayp ondan ayrlmak isteyen, duyarsz, insafsz, ana ac ektirmekten holanan, zgrlne
1 2 3 4 5

Vahapzde, s.259. Vahapzde, s.260. Vahapzde, s.271. Vahapzde, s.313. Vahapzde, s.316.

13

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

dkn bir grnt arzettii tespit edilmi, ad geen tipin klasik Divan iirinin sevgili tipiyle de rtt belirlenmitir. Tm bu tespitlerimizden yola karak, Bahtiyar Vahapzdenin klasik Divan iirine olan hakimiyetini ada Azerbaycan iirine tayarak iirine farkl bir boyut kazandrmay baardn sylemek mmkndr.
KAYNAKLAR EYBOLU, smet Zeki, l Edebiyat, Osmanl Divan iiri zerine Metinler, Haz.: Mehmet Kalpakl, YKY, stanbul, 1999, s. 269-272. KUZUCULAR, ahamettin,Divan iiri ve Sevgili Kavramnn Kalp Unsurlar, http://www.edebiyadvesanatakademisi.com/edebiyad/819divan_siirinde_ask_ve_beseri__sevgili.html, Eriim tarihi: 26.11.2012. SARIKAYA, Erdem, Bahtiyar Vahabzdenin Gurub Dnceleri Eserinde Klsik Trk iiri Unsurlar Ve Gazel eklinde Yazlm iirler, III. Gen Trkologlar Sempozyumu Bildiri Metinleri, 19-20 Mays 2009 Bikek. VAHAPZDE, Bahtiyar, Azerbaycandan Cevap: Yel Kayadan Ne Aparr ?, ada Trk iveleri Azer Trkesi ve Edebiyat Metinleri, Ege niversitesi Yaynlar, zmir, 1992, s. 228-230. VAHAPZDE, Bahtiyar, Seilmi srlri, Cild: I, ndr Nriyyat, Bak, 2004.

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA OXKOMPONENTL MRKKB CMLLR


hmdova Kmal amil qz
Bak Dvlt Universiteti, rqnaslq fakltsi , Trk filologiyas kafedras , f.e.n. dosent . e-mail: kemale.ahmedova.71@mail.ru

Xlas
Dvltiliyimiz inkiaf etdikc masir Azrbaycan dili haqqnda tdqiqatlarn say v sahsi genilnir. Dilin qrammatik v poetik inkiaf diblrin yaradcli saysind gndn-gn axlnir. Cml strukturunun mkmml sintaktik vahid evrimsi ,xalq dilin tsiri birbaa airlrin poetik txyylndn asldr. Bu yndn Bxtiyar Vahabzad poeziyasi n lverili tdqiqat sahsidir. eirin qanunlarna gr cml strukturunun dyidirilmsi, mna chtdn frqlndirilmsi bu sahnin yrnilmsi n zmin yaradr. Hm qrammatik, hm d poetik chtdn yklnn bu sintaktik vahidlr bzn iki,bzn d ,drd sad cmldn ibart olur. oxkomponentli mrkkb cmllr Bxtiyar Vahabzad poeziyas zngin simvolik mna damaqla yana qrammatik ykn gr d ox axlidir.Bizim fikrimizc,glck tdqiqatlar n dahi airin yaradcl zngin bir xzindir. Qliblmi ,dalam ,xalqn dilind aforizmlmi misralar qrammatik chtdn d dililrin daim tdqiqat obyekti olacaq. Bxtiyar Vahabzad poetikasnin zvginliyi inda cml strukturunun formalama v balanma yollar mqald aradrmann sas obyektidir. ar szlr: oxkomponentli mrkkb cml ;idiostilik; simvolik.. SUMMARY While State System is developing, the number of researches about modern Azerbaijan language is increasing. The grammatical and poetical growth of language is developing day by day owing to the literary activities of writers. Perfect structural linguistics depends directly on poetical imagination of poets. In accordance with this approch, B. Vahabzade's poetry is the most valuable research work. Changing the structure of the sentences according to literary rules and differentiating them from one-another leads to learn this sphere. The syntactical units that contain both grammatical and poetical notions, may consist of 2, 3 even sometimes 4 simple sentences.In our opinion the poet of genius B. Vahabzade's literary work is a treasure of literature for future literary activity. Key words: multicomponental compound sentences;idiostilik ; symbolical

Tarixn oxkomponentli mrkkb cmllr, bir qayda olaraq, sintaksisin mrkkb cml bhsind aradrlmdr, nki ilkin olaraq oxkomponentli mrkkb cmllr minimal (elementar) mrkkb cmllrin kmiyytil znginlmi formalar kimi qbul olunurdu. Bel bir qavran tsadfi deyildi, nki minimal trkibli mrkkb cmllr d z nvbsind sad cmllrin sras,birlmsi kimi xarakteriz olunurdu. Ona gr d mrkkb cmllr bu
14

Materiallar

birlm mexanizmi bazasnda yrnilirdi v onlar bu sasda tsnifata clb olunurdu. Bir szl, formal sintaktik laqlr sistemi mrkkb cml sintaksisinin sasn tkil edirdi. srin rtalarnda sintaktik semantika msllrinin intensivlmsi, sintaktik vahidlrin dil-nitq sistemind oxqatlnn birmnal drk olunmas saysind mrkkb cmlnin semantik strukturunun tkc komponentlraras sintaktik laqlrin deyil, digr faktorlarn, gstricilrin kompleksi sasnda tyin olunmas ideas irli srld. Tsbit olundu ki , mrkkb cml d sad cml kimi vahid nitq ifadsidir v onun funksional btvly struktur (sintaktik laq, komponentlrin quruluu v s.), semantik (komponentlraras mna mnasibtlri) v funksional (tam nitq ifadsi olmaq keyfiyyti) gstricilrin mcmusu il saslandrla bilr.1 Bel bir idean ld sas tutaraq , tdqiqatlar mrkkb cml qrammatik tbitini myyn edrkn bu vahidlrin semantik-struktur xsusiyytlrini nzrdn qarmama tvsiy edirdilr. Bdii dbiyyat dil sahsind yenilik yaratmaq n ox gzl rait yaradr.Bildiyimiz kimi poeziyann sintaksisi Azrbaycan qrammatikasnda az tdqiq olunan obyektlrindn biridir.eirin qramatikasna gr cml strukturunun dyidirilmsi bu sahnin yrnilmsind tinlik yaradan sbblrdn biridir.Sintaktik vahidlr poeziyada ninki qrammatik chtdn arladrlr, hm d poetik yndn d yklnir. Hr iki chtdn mkmml formada veriln sintaktik vahidlr hr hans bir airin individual xritsini kmy imkan verir.Qramatika v poetikan qarlql kild tdqiq edrkn ikisinin d zngin bazasn nzr almalyq. Cmllrin mrkkbliyi onlarn nvblmsi, aktual v qrammatik zvlnmsi poeziya ox tdqiqatlar n mnb ola bilr. Burada szlr, cmllr yeni mnalar qazandrmaq n mllifin bacarg v xyal dnyas kmklik edir.(1) Azrbaycan dbiyyatnn n gzglimli v knl oxayan airlrindn biri d Bxtiyar Vahabzaddir. Bxtiyar Vahabzadnin dbi irsin onun eirlri,poemalar,nzml yazlm dramlar,publisistik mqallri v irihcmli srlri daxildir. Onun dbi irsi dililik aspektind yrnilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Dilimizin dbi-bdii irsin evrilmi, formaca sad,dil yatml sz duyumuna uyarl olan bu air haqqnda ox yazlb, ox deyilib. Yaradclnn bdii-estetik,poetik vstindn,mna drinliyindn, rk atindn qopub yaddalara hkk olunmasndan kifayt qdr drin mzmunlu dbiyyatnaslq tdqiqatlar aparlb. Fvqlbri ideyalar bula olan bu yaradclq nmunlrinin linqvistik tdqiqi,onlarn srf nitq-dil mstvisi zrrind formalaan konseptual-simvolik strukturunun sasl parametrlrinin sistemli izah hl d z hllini gzlmkd qalr. Bxtiyar Vahabzadnin yaradclndan danarkn qeyd etmk lazmdr ki,onun eirlrinin predikativ sintaktik vahidlri adtn mrkkb v dil baxmndan daha zngin olan oxkomponentli cmllr mstvisind qurulur v formalar. Minimal trkibli mrkkb cmllrin yrnilmsi prosesi tbii ki,bir ox hallarda trkibind v daha ox komponenti olan tabeli, tabesiz, balaycsz mrkkb cmllr sferasn da hat etmk mcburiyytind qalr. Mrkkb cml iki v daha artq sad cmlnin mna v qrammatik chtdn birlmsi nticsind ml gln sintaktik vahiddir.Mrkkb cmlnin semantik chti mzmunu da tdqiqat baxmndan maraql v hmiyytlidir.Bir nitq v ya mtn daxilind hr hans bir mrkkb cmlnin mzmun,aktual zvlnm imkanlar cmlnin funksional aspektidir. Analiz clb olunan eirlrin he d hams ikikomponentli cmllr deyil. Bxtiyar Vahabzad eirind komponentli cmllr d ox rast glmk olur. Sadt fqm,l atmaz ona , Aydn grns d, o, biz gendn.2 eirin semantik quruluunda oxkomponentlilik zn gstrir. Mllif idiostilikdn asl olaraq bdii mtnlrd mrkkb v ya oxkomponentli konstruksiyalar myyn yer tutur. dibin dil slubunu,onun idiostilini tkc frazeoloji v ya digr sabit-ekspressiv sz birlmlri,xsusi cml konstruksiyalar,xsusi metoforik obrazlar sistemi deyil,hm d mllif n adtkrd,optimal olan mrkkb cml konstruksiyalarnn bzi formalar da
1 2

.. ( . M; ,1950,. 321-337) Bxtiyar Vahabzad- seilmi srlri 1984 , seh.17

15

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

tkil edir. Bu da o demkdir ki, Azrbaycan dili n oxkomponentli mrkkb cmllr sistemi normativ haldr 1 . Nmund tabesiz mrkkb cml bir-birindn asl olmayan v mstqil cmllr kimi zn gstrib.Bu mrkkb cmlnin varln inkar etmir.Asllq hm tabesiz hm d tabeli mrkkb cmllrin trkib hisslri arasnda mvcuddur.Lakin aslln formasna xarakterin gr tabesiz v tabeli mrkkb cmllr frqlnir. Tabesiz mrkkb cmllrin trkib hisslri bir-birindn brabr kild asl olur. Yuxarda veriln misaldak kimi mrkkb cmlnin komponentlri intonasiya il balandqda sad cmllri mna laqsi birldirir. oxkomponentli cml iki tipli sintaktik vahidin hm mna,hm d qrammatik chtdn formalam vahid bir konstruksiyasn yaratmdr. Bunu alm bilir ,biz kimdn danaq, On drd il alad,glmdi eirim.2 Yuxarda misal kimi veriln misralar komponentli mrkkb cmldir.Yazl dbi dilimizd, xsusiyle bdii v elmi srlrin dilind el cmllr d ilnir ki,onlarn trkib hisslrindn biri v ya ikisi mrkkb olur.Sadalama sulu il qurulan bzi tabesiz mrkkb cmllr istisna olmaqla,dbi dilimizd iltdiyimiz cmllr ne komponentdn ibart olursa olsun ,hmin komponentlr iki qtb ayrlr. 3 Cmlnin bu cr qtblnmsi nitq prosesind fikrin bu v ya digr hisssinin aktuallamas ,yeni mlumatn verilm formas il baldr. Cml el qtblnir ki,tabeli v tabesiz cml klind laqlnn bu sintaktiki vahidlrdn birincisi mlum olan, ikinci is yeni olan bildirir.Cml btvlkd ya tabesiz ,ya tabeli mrkkb cml klind formalar.Fikrimc, yuxarda gstriln nmun formaca qarq tipli mrkkb cmldir. Baqa bir misala nzr salaq : Odur bax...hytd qopub vlvl Uaqlar oynar,drmar dama, Mn d onlar il tutub l-l, Qamaq istyirm uaqlma.4 Bu nmund d mrkkb cmllr hm sintaktik,hm d mna baxmndan bir-birin balanb.eir incisind semantik-sintaktik quruluunu analiz etmk bu nmunnin linqvistik thlilinin sasn tkil edir. Veriln cmlnin ilk iki misras zaman laqli tabesiz mrkkb cmldir.Bu tipli sintaktik vahidlr eyni cinsli mxtlif fakt,hadislr sadalnr ,ortaql zaman daxilind ba verir.nc v drdnc misralardak cml birinci v ikinci misralara hm zaman baxmndan ,hm d mzmunca balanb. Bu gn deyils d bir sabah yqin, Mhv edr bu nifrt,bu aclq sni, Yxlsam, De,nyin artacaq snin, Gstr qazancn,sonra yx mni.5 Grndy kimi ,Bxtiyar Vahabzad poeziyas ninki z simvolik mnasna,hm d semantik tutumuna gr mkmmldir.Paralel,ardcl veriln mrkkb cmlnin komponentlri qrammatik chtdn bir-biril bal olub mrkkb konstruksiya yaradr. Bu cr konstruksiyalarla budaq cmlnin komponentlrinin ba cml il laqsi mxtlif olur: Mrkkb budaq cmlnin komponentlrindn biri ayrlqda ba cmlnin eyni zvn aid olur,ya da mrkkb budaq cml btvlkd ba cmlnin bir zvn aid olur.Bxtiyar Vahabzad poeziyasnda Azrbaycan dilin yaddaqalan nmunlr vermidir.Bu poeziyann qrammatik chtdn aradrlmas,mikromtn,makromtn kateqoriyalar dyrind myynlmsi, frazadan byk (sverxfraza) vahidlr sisteminin srhdlrinin tyin olunmas, znnimc, oxkomponentli m1 2

.Z.Abdullayev-oxbudaql tabeli mrkkb cmllr(ADU,Elmi srlridbiyyat v dil ser.1,1963,s43-60 B.Vahabzad-seilmi srlri,1984, 3 Q.Kazmov-Masir Azrbaycan dili,2008,s.413. 4 B.Vahabzad-seilmi srlri,1984,s.79 5 Bxtiyar Vahabzad- seilmi srlri 1984 , seh.207.

16

Materiallar

rkkb cmllrin sintaktik tbiti bard deklarativ ideyalar irli srmk, nzri-elmi chtdn vacib rtlrdn biridir.Azrbaycan dililiyind oxkomponentli mrkkb cmllr haqqnda fikir sylmi filoloqlarn elmi fikirlrin saslanaraq ,Bxtiyar Vahabzad yaradcln aradrmaq istrdik. Dilimizd bu mrkkb sintaktik vahidlr real olaraq var,onlar digrlri kimi hm kmiyyt,hm d keyfiyyt dyiikliklri prosesind itirak edir. 1 oxkomponentli mrkkb cmllrin bir qismi znginlm prosesi keirs d,digri sadlm prosesi keirir.Btn bunlar nzr alsaq,oxkomponentli mrkkb cmllrin sistemli struktur semantik v funksional tdqiqini daha da aktualladrr.
1. 2. 3. 4. 5. DBYYAT SYAHISI .. ( ).// ; ;1950,. 321-337 .Z.Abdullayev oxbudaql tabeli mrkkb cmllr // ADU,Elmi srlri dbiyyat v dil seriyas 1, Bak-1963,sh.43-60 Z.X. Tazad Masir Azrbaycan dilinin sintaksisi//Bak-1960 , sh. 139 Q.. Kazmov Masir Azrbaycan dili (sintaksis)//Bak- 2008, sh. 413 B.Vahabzad Seilmi srlri//Bak-1984 .

RYAZYYAT V ER
Yaqub liyev
f.d., Qafqaz Universiteti yaliyev@qu.edu.az XLAS Mqal iki hissdn ibartdir. Birinci hissd Bxtiyar Vahabzadnin elm v elm adamlarna mnasibti, onun eirlrinin riyazi thlili, riyazi metodlardan istifad il Bxtiyar Vahabzad eirinin yrnilmsi v s. bu kimi msllr baxlacaqdr. kinci hissd is Riyaziyyat v Poeziya arasndak analogiyalar v tzadlar mvzusunda mzakirlr aparlacaqdr. Mxtlif riyaziyyatlarn bu bard ziddiyytli fikirlri qarladrlacaq. Hminin riyaziyyatn tarixind v tdrisind poeziyadan istifad haqqnda frqli yanamalara baxlmdr. Aar szlr: Vahabzad - filosof air, bn l-Yasmin, mr Xyyam, Hrufi airlr, Cbr, Hnds

Bxtiyar Vahabzad bir ox eirlrind elm v elm adamna olan heyranlq trnnm olunur. O da baqa ziyallarmz kimi rq dnyasnn elm v texnologiyada geri qaln dflrl dil gtirmidi. Mnim ahidi olduum bir xnda yaponlarn istehsal etdiyi manlarn n iqlarn z gzlri kimi qyq etmlrini tsvir edir v trk dnyasnn da onlarnk il rqabt apara bilck mannn olmamasna tssflndiyini deyirdi. Baqa bir epizodda is vvllr elm yrnmk n rus dilini indi is ingilis dilini bilmk mcburiyytind olduumuzu tssfl qeyd edirdi. Hal hazrda riyazi sullar v kompyuter texnologiyas eirin aradrlmasnda geni istifad olunur. Bu sullarn Vahabzad eirin ttbiq olunmas da maraq ksb edir. lkin mrhld airin btn eirlrinin, riyazi sullarn ttbiq oluna bilcyi rqmsal formata salnmas lazmdr. Daha sonra is airin yaradclnn mxtlif dvrlrind stnlk verdiyi strukturlar v s aradrla bilr. Masir kompter texnologiyas imkan verir ki, istifad olunan hr bir szn, hr bir qafiynin eirlrin iind rastglm tezliyi v baqa bir ox statistik mlumatlar taplsn. Bu mlumatlar gr bel demk mmkndrs airin yaradclnn statistik portretini qurmaa imkan verir. mumiyytl eirlr riyazi sullarn ttbiq olunmas orta sr hrufi airlrin eirlrind gizli ifrlrin almas il daha da aktuallamdr. hmd Elbrus trfindn aparlan tdqiqatlarda Nsimi eirlrindki bir ox ifrli yazlara aydnlq gtirilmidir2. Bu kitab Azrbaycanda
1 2

Z.X.Tazad -Masir Azrbaycan dilinin sintaksisi , 1960,sh.139 , , , , 1979.

17

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

rus dilind ap olunmudur. Kitabn sonunda azrbaycanca v baqa dillrd xlaslr verilmidir. Riyaziyyat v filoloqlarn itirak edn redaksiya heyti trfindn redakt olunmu bu kitab Azrbaycanda ap olunan kitablar arasnda xsusi seilir. Dvrn tlblrin uyun olaraq ateizm mstvisind yazlsa da kitabda bir ox maraql yanama v fikirlri grmk olar. Aada bu kitabdan bzi seilmi nmunlr gtirilmidir. Misali Kbdir yzn fala t`d mllah yetmi yeddi hrf oldu zndn kaf ha gldi. Otuz iki hrufi kim zndn hq byan etdi, Bart bu idi hqdn zndn ta v ha gldi. *** ha, n surtin Frqanmzdr, Ol on drd xtt bizim Quranmzdr. *** Bilmyn ol qafi sz laf imi.

Nsimi1 Bu v digr riyazi ifrli eirlrin mnasn yrnmk n [2] kitabna mracit etmyi mslht grrk. Hrufi airlr rb hrflrinin hans ddlr mvafiq glmsini yni bcd hesabn yax bilir, bunu mhart sayr v yuxardak nmunlrdn d grndy kimi eirlrind tez-tez istifad edirdilr. gr susnliyin bkm deyils nitq gl syl Ki hrfi nkt trkibi n yerdndir bu gftarn?

Nsimi2 Riyaziyyat elmi fizika, kimya, biologiya kimi digr elmlrdn onun estetik trfinin daha qabarq olmas il seilir. Yeni bir riyazi fakt akara xardan riyaziyyat btn dqiq elmlrl mul olan insanlara xas olduu kimi tcrblr v nzriyylr sasnda irli doru hrkt edir, amma onun istiqamtini hm d teoremlrdki gzllik, uyunluq, mtnasiblik, daxili laqlr myynldirir. Mhur ingilis riyaziyyats Hardi (G.H. Hardy) demidir: Gzllik (riyazi fakt n) birinci snaqdr: Dnyada irkin riyaziyyat n daimi yer yoxdur. Grndy kimi riyaziyyatlar tapdqlar teoremlrin gzl grnmsini d hmiyytli gs-trici kimi gtrr. Hminin alman riyaziyyats Veyertras (bir versiyaya gr bu szlr Veyertrasn tlbsi rus riyaziyyats Kovalevskayaya aiddir) demidir ki, "Bu bir hqiqtdir ki, biraz air olmayan riyaziyyat kamil riyaziyyat ola bilmz". Digr trfdn maraqldr ki, Hardinin 2 riyaziyyat v eirin mqayissind birmnal qarlanmayan fikirlri d vardr: "Riyaziyyat da ... air kimi qafiylr yaradr, gr onun qafiylri airlrinkindn daha davam-ldrsa bu ancaq onlarn ideyalardan dzldilmsin grdir", "Esxil unudulsa da Arximed unudulmayacaq, nk dillr lr, amma ideyalar he vaxt!". Esxil (Aeschylus) qdim yunan airidir. Onun qdim yunanstanda teatr shnlrind oynanlan bzi eir tipli senarilr yazd rvayt olunur. Hardinin mqayissini biraz aqlayaq. Aydndr ki, dillr d onlarn daycs olan milltlr v insanlar kimi, dyiir bzn is tamamil yox olur. Odur ki, hmin dild yazlm, bstlnmi eir ancaq ox mhdud sayda tdqiqat trfindn baa dl bilr. Aydndr ki, ox az insan bu iki min illik eirdn zvq ala bilr. Digr trfdn riyazi teorem he d bel deyildir. Arximedin yarmkrnin hcminin myyn konusun hcmi il cminin bir silindrin hcmin brabr olmas haqqndak teoremi indi d ksr riyaziyyat trfindn baa dlr v tlblr yrdilir. Bli metodlar, slublar dyiir amma riyazi ideya istniln srd eynidir v anlalr. Axrnc fikirlr riyaziyyat v eiri bir qdr bir-birin zidd istiqamtlr qoyur. Amma riyaziyyatn tarixindn bir epizod onlarn nec simbioz edil bilcyi haqqnda fikir verir. Bu bard danmazdan vvl biraz tarixi ekskurs lazmdr. Nzr almaq lazmdr ki, orta
1 2

, , , , 1979: s. 112, 180 G.H. Hardy, A Mathematician's Apology Cambridge University Press / New York 2009.

18

Materiallar

srlrd rqd thsil masir thsildn kifayt qdr frqlnirdi. Masir aradrmalar gstrir ki, orta sr slam thsilind sas rolu yadda saxlama v oxumaq tuturdu. str Quran, hdis istrs d tibb v ya hesab, hans fnn olursa olsun mllimlr tlblrin onu yaddandan v ya kitabdan ucadan oxuyur, tlblr is onu yazr v daha sonra ucadan oxuyaraq zbrlyirdilr. Bellikl yadda saxlama v ucadan oxuma/mzakir elmin iki qanad hesab olunurdu. Btn bunlar nzr alsaq orta sr cbr v hesab kitablarnn mhazir mtnlrin oxamas tccbl deyildir. Msln bu mtnlrd tez tez gr sn deslr ki,... v ya onda bu ddi yadnda saxla... kimi ancaq ifahi drsd istifad olunan szlr qarya xr. Btn bunlara lav olaraq bir ne riyazi poemalar da nr olunmudur. Msln ibn l-Yasmin cbr v kklrin taplmas haqqnda yax yadda qalan eirlr bstlmidir1. Sizd bu eirlr haqqnda tsvvr yaratmaq n bir mslnin rtinin srbst trcmsini veririk. Aa dedi quluna x l bax smaya Gecdn n keibdir? N qdri qalbdr? Baxb dnd geriy lb dedi aaya Kenin drdd biri, Qalann d biri Odur ki, tap gecnin Ken, qalan hisssin. bn l-Yasmin (srbst trcm) Msl lbtd ki, tin deyildir. Gecnin ken hisssini x iar etsk, qalan hisssi 12-x olar v bellikl tnlik x/3=(12-x)/4 olur. Buradan is tlb olunan tapmaq artq tin deyil. Bellikl, orta srlrd mslman riyaziyyatlar cbr haqqnda drsliklr yazarkn bzn eir slubundan istifad etmilr. Bunu niy bel etdiklri indi d sirr olaraq qalr, amma byk ehtimal bu alimlrimiz eirin gcn bilirdilr v o vaxtk gnclrin eirin kmyi il riyazi faktlar daha yax yadda saxlayacaqlarn dnrdlr. Bu sulun gnmzd d bu vya baqa kild ttbiqi haqqnda fikirlr irli srmk olar. n az humanitar tmayll orta mktb siniflrinin riyaziyyat drsliklrind bzi n vacib aksiomlar, qaydalar, teoremlr nnvi formada verilmsin paralel olaraq zbrlmy mnasib cmllr v htta eir slubunda da veril bilr. Msln orta mktb riyazi folklorunda Evklidin n ox istifad olunan iki aksiomu aadakna bnzr eirlrl verilir. Bir mstvi stnd Iki nqt verils, Onlardan ken dz xtt Bir dndir hmi. *** Verilmi bir nqtdn Kemyn bir dz xtt, kiln paralel xtt Bir dndir yen d. Hr df bu aksiomlar drsd istifad olunduqda bu bndlr tkrar olunsa onlar artq he vaxt unudulmaz. Riyaziyyatn tarixind yuxardaklara nmun ola bilck bir epizod daha vardr. Vedik riyaziyyat - nnvi hind riyaziyyatdr2. Bu kitabda hr bir istifad olunan riyazi sul vedik sutralarla - qsa bir beytl, ksr hallarda bir vya iki szdn ibart birlm il ifad olunur. Msln (x2+x+1)/(x2+3x+3)=(x+1)/(x+3) tipli tnliklri hll etmk n mumi bir
1 2

Jeffrey A. Oaks, Polynomials and equations in Arabic algebra, Arch. Hist. Exact Sci. (2009) 63:169-203. J. Maharaja, Vedic Mathematics, Motilal Banarsidas, Delhi, 1987.

19

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Antyayoreva (yalnz axrnc hdlr) [4, s. 149] sutrasndan istifad olunur. vvl yoxlayrq ki, (x2+x)=x(x+1) v (x2+3x)=x(x+3). Demli sul ttbiq oluna bilr v (x+1)/(x+3)=1/3 yni x=0. Vedik riyaziyyatda bunun kimi qsa sutralarla ifad olunan yzlrl sullar vardr. Msln kvadrat tnliklr, Pifaqor teoremi, konik yrilr haqqnda sutralar bizim drsliklrdn yrndiyimiz sullardan daha qsa v yadda qalandr. Kvadrat tnliyi hll etmk n sulu burada misal gtirmk istyrdim. Tutaq ki, ax2+bx+c=0 kvadrat tnliyi verilib. Bu tnliyi hll etmk n onun sol trfinin trmsini alrq v msbt v ya mnfi iar il kk altnda diskriminanta brabr edirik 2ax+b=(b2-4ac). lbtd ki, bu bizim bildiyimiz sula ekvivalentdir amma agird vedik sulu daha rahat yadda saxlayr. Maraqlanan oxucular bu kitab aradrma mslht grrk. Mnim ahidi olduum bir epizodu oxucularla paylamaq istyrdim. Orta mktbd yeni mllim ildiyim zaman agirdlr hndsni tdris etdikd bzi tinliklrl rast glirdim. Hnds agirdlr n tamamil reallqdan uzaq v maraqsz glirdi. Mnim bu fnn olan maraq v hvsim agirdlr ox az ks edirdi. Bu rfd kifayt qdr yal bir taxta ustasnn hr df xtkel taxta zrind dz xtt kdikd yuxarda haqqnda dandmz ki nqtdn yalnz v yalnz bir dz xtt keir aksiomunu v b. riyazi faktlar demsinin ahidi oldum. Ondan bunu haradan bildiyini soruduqda is uzun illr vvl texnikumda oxuyarkn riyaziyyat mlliminin yrtdiyini v hl d onlar unutmadn dedi. Bu hadis mni metodikamda ciddi dyiiklik etmy svq etdi. agirdlr hr riyazi elementi xsusi il n vacib olanlarn mmkn olduqca sad, yadda qalan, zbrln bilck v dflrl tkrar edrk demk v onlara dedizdirmk lazmdr. Nzr almaq lazmdr ki, orta mktb riyaziyyatnda xsusil d hndsd istifad olunan ksr terminlr ya dilimizd olan trk v rb mnli szlrdir, ya da onlarn dilimizd myyn qarl vardr. Odur ki, bizim dilimizd bu reforma n imkanlar oxdur. Bunun n msln bzi drsliklrin yazlmasna yazlarn, dil mtxssislrinin, pekar airlrin vya air ruhlu riyaziyyatlarn clb olunmas tklif oluna bilr. Bir ox insann air ruhlu riyaziyyat szn eitdikd yadna ancaq bir ad glir. Bu mhur fars-tacik riyaziyyats mr Xyyamdr. mr Xyyam z rbailri (drdlklri) il mhurdur. Burada zif trcmd d olsa bir rbaisini tqdim etmk istyrdim. Dnyada n rfli v ltif bitki varsa, O qara srv aac v a zanbaq icyi, Birinin yz li var he kimsy uzatmaz, O birinin yz dili he birindn ss xmaz. mr Xyyam (srbst trcm) Maraqldr ki, bunu n ox ondan gzlmyimiz baxmayaraq mr Xyyamn he bir riyazi rbaisi elm mlum deyildir v yqin ki, o riyaziyyata aid he bir rbai yazmayb. Amma dvrnn n qabaqcl riyazi msllri il mul olmas onun n qdr yksk sviyyli elm adam olmasn gstrir. lk df sistematik kild kubik tnliklri hndsi sulla hll etmidir. Daha dqiq desk kubik cbri tnliklrin hllini myyn ikinci trtib yrilrin ksimsi kimi tapma sulunu tklif edirdi [5,6]. mr Xyyam kubik tnliklri cbri sulla da hll etmk istyirdi. Bu bard srind o yazr: bu cr isbatlara gldikd is, mqsd cavab dd olaraq tapmaqdrsa, n biz n d bizdn vvlki cbrilr buna nail ola bilmdilr. stisna olaraq 1-ci v 2-ci trtib tnliklrin cbri hlli mlumdur. Blk d bizdn sonraklar bunu bacaracaq. Hqiqtn d mr Xyyamn bu peymbran sz doru xd v 400 il sonra italiyal cbrilr Tartalia, Kardano v baqalar nc trtib tnliklr n cbri hll sulunu nhayt ki, tapdlar [5, s. 124].
1. 2. 3. 4. 5. DBYYAT G.H. Hardy, A Mathematician's Apology Cambridge University Press / New York 2009. , , , , 1979. Jeffrey A. Oaks, Polynomials and equations in Arabic algebra, Arch. Hist. Exact Sci. (2009) 63:169-203. J. Maharaja, Vedic Mathematics, Motilal Banarsidas, Delhi, 1987. J.L. Berggren, Episodes in the mathematics of medieval Islam, New York, Springer-Verlag, 1986. , , ., . . ., 1961.

20

Materiallar

BXTYAR VAHABZADNN LRKASI


Ramil liyev
Filologiya elmlri doktoru AM-nin Azrbaycan dbiyyat v onun tdrisi metodikas kafedrasnn mdiri ramill.aliyev@gmail.com XLAS Azrbaycan dbiyyatnn bdiyyt qovuan dahi airlrindn biri d Vxtiyar Vahabzaddir. O, btv bir zamanda yazb-yaradan, nsillr rnk olan bir xsiyytdir. airin lirikasnda vtn eqi, torpaq sevgisi, trklk, azrbaycanlq, xalqna sdaqt, yurduna ballq qeyd olunmal xsusiyytlrdir. Bxtiyarn lirikasn bir ne hissy ayrmaq olar. Onun lirikasnn sas trfini eirlri tkil edir. Bu eirlrin mzmunu mxtlifdir: vtndalq hissi il yazlan eirlr, sevgi eirlri, yurd eirlri, tssrat eirlri, flsfi eirlr, kdrli eirlr, lvan eirlr, hsrt nmlri v s. Bunlar Bxtiyar yaradclnda sevinc v qmin, xobxtlikl bdbxtliyin, lirik duyularla epik dnclrin bir nqtd birlmsi il ruhumuza hopur. airin eirlrind lirik biz lirik mndn ox gcldr. Dorudur, onun flsfi eirlrind lirik mn mzmunun iind yaayr. airl oxucu arasnda laqni lirik mn yaradr. Onun mr, Qara salar, a salar, mrn payz, Ns atmr, Ba, Xeyir-r, Tamah-lyaqt, Qanmaq, qanmamaq, Vicdan xstsiyik kimi eirlrind insan, onun problemlri mzmun iind dolun z ksini tapr. B.Vahabzad mkan v zamandan ucada duran airdir. Onun lirikasnn konkret mkan v zamana tabe olmamas eirlrinin vstini gstrir. Onun lirikasnn nfuz dairsini poetik zaman v mkan anlaylar zr axlndir bilrik. Onun eirlrind poetik zaman v mkan biz n qdr domadrsa, mumilikd lirikas da zaman kedikc o qdr trklyn hdudlarndak sevgiy qovuur. Bxtiyar eirind tbiilik, smimilik duyulur. Bu eirlrd nvazi, oxama vardr. lkrin fsansi eirind air qhrmann kdr iind oxamaq istyir. Bu eir air liaa Kraylnn vfatna dzmyn lkrin vaxtsz lmn hsr olunmudur. eirin estetik gzlliyi matm hval-ruhiyysi il qoadr. Bxtiyarn btn eirlri inc duyularn yaratd dyrlrin poetik sslniidir. Aar szlr: Lirika, poetika, trklk, lirik mn, lirik biz

LYRICS OF BAKHTIYAR VAHABZADEH


ABSTRACT One of the distinguished poets of the Azerbaijani literature is Bakhtiyar Vahabzadeh whose creation is characterized with the patriotism, love for the land, Turkism and Azerbaijanism, dedication to the nation and homeland. The fundament of his lyrics consists of the poetry. The content of his poetry is different including verses about the patriotism, love, homeland, impressions, phylosophy, sadness and joy etc. These feelings imbue our souls with the connection at one point of saddness and joy, happiness and sorrow, lyrical feelings and epic thoughts. The lyrical us in the poetry of Bakhtiyar Vahabzadeh is much more stronger than the lyrical me. The lyrical me creates the linkage between the poet and the reader. In his verses such as The life, Black hair, white hair. The autumn of the life, Something is missing, The head, The Good and the Evil, The Greediness and the Dignity, To understand or not, We are the sick of conscience the problems of the human are reflected. Bakhtiyar Vahabzadeh is a poet who stands above the time and space which is asserted by his poetry not being subject to the time and space. Key words: lyrics, poetry, Turkism, lyrical me, lyrical us

Azrbaycan dbiyyatnn XX srd yetidirdiyi airlrdn biri d Bxtiyar Vahabzaddir. O, yaradcl etibaril btv bir tarixi zamanda yaayb-yaradan, nsillr rnk olan bir xsiyytdir. air z yaradcl boyu hmi z mslkin sadiq qalm, eirlrind byk vtnini, onun zhmt adamlarn, tbitini, insanlarn daxili almini trnnm etmidir. Onun eirlrind trklk, azrbaycanlq, xalqna sdaqt, yurduna ballq qeyd olunmal xsusiyytlrdir. Bxtiyar Vahabzadnin lirikasn hissy ayrmaq olar: flsfi lirika, mhbbt lirikas v tbit lirikas. Flsfi lirika onun poeziyasnn sasn tkil edir. Bu eirlrd air z flsfi dncsini oxucularla blr. Onun tbit lirikas is nisbtn azdr. airin sevgi eirlri flsfi lirika il tbit eirlri arasnda hm flsfi mzmunu, hm d mnvi duyular il ifad olunan poetik lirikadr.
21

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bxtiyarn flsfi v mhbbt-tbit eirlrinin mzmunu mxtlifdir: vtndalq hissi il yazlan eirlr, sevgi eirlri, yurd eirlri, tssratlardan doan eirlr, lirik-flsfi eirlr, kdrli eirlr, hsrt dolu eirlr, lvan eirlr v s. Bxtiyarn lirik-flsfi eirlrini ideya v mzmunca thlil etmk mqsd uyun olduundan onlarn thlilini d bu istiqamtd aparma dnrk. air Yax adam eirind insan problemini aktual mvzu kimi diqqt atdrr. nsan kim deyirlr? bu, airi dndrr, oxucudan soruur: Yax adam! Syl grk yaxl ndir onun Xisltini sayma mn bir-bir onun!.. eirin struktur thlilini aparm olsaq, burada insanla veriln trif yax adama veriln mzmunla st-st dr. Xeyirl r yol yolda, Dayanbdr mrmzl yan-yana. Hr insann cvhrini tanmaqn Ndir biz mhk da? (1, s.18) Yax adamla cavab kimi air yaddaa hkk olunan bu misralarn sonunda mslk, amal, dil metaforik-bdii ifadlrini verir. mumi ntic olaraq, eirin sonunu bel tamamlayr: Yax adam! Syl grk yaxl ndir onun? Syl grk mslki n, eqi ndir? Qalan eylr mnim n fsandir. (1, s.22) eirdn grndy kimi, yax adam olman atributlar oxdur. air onlardan az da olsa, bhs edir. air z d yax adam olmaq istyir. Mllimlik etdiyi illrd tlb il z-z duran vaxtlarda z obyektivliyini qorumaa alr. Yaxlq, yaxlq etmk airin eirind flsfi mzmundadr. O, bu flsfi kateqoriyan Qiymt poemasnda geni mzmunda ildir. Mllim n yaxlq tlbsini savadl grmk urunda almasdr. Qiymt poemasnda bu ynd airin dnclrini, znn mllim kimi obrazn yaratdn grrk. Bir gn mllimm, Bir gn airm. Daim bir mcazda ola bilmrm, deyirs, sonrak misralarda o, hr iki snt arasnda yaxnlq axtarr: Mllimlik mnim gnm, hyatm, airlik n uca duyularmdr. (1, s.192) Amma poemann Son szndn bel grnr ki, air mllimliyini qazanlm ikinci snt hesab edir, z airliyini is fitrtinin ona verdiyi xsusiyyt sayr. O, airliyin n qdr tin olduunu flsfi dnclrind d qeyd edir: Dnyan dnyaya gstrn oldun, Tmizlik mslkin, ucalq tanrn, Xyant bilmmi sntin dili, Ucalq eqi il yaayanlarn, Mslki dzlkdn od gtrmli! (1, s.207) Bxtiyar Vahabzad vtnda airdir. O, vtn dilini hr cr tsirlrdn qoruma borcu hesab edir. Vtnin dilind danma ar bilnlr qarh Ana dili eirind kskin etirazlar edir. Ey z doma dilind danma ar biln Bunu iftixar biln Modal dbazlar Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar. (2, s.9)
22

Materiallar

air ana dilinin ham n ilk dil olmasn tqdir edir. Onun fikrinc, xalqn sevn onun dilini d sevmlidir. Ana dili insann mnviyyatn ucaldan balca meyardr. air n mnviyyatl olmaq insann iindn gln hisslri il baldr. O, insann mnvi problemlri iind mnviyyatszl n kir: nsan tez yorar dnclr d, Verib nfsini drd udar insan. zndn baqas olmayan yerd, nsan olduunu unudar insan. (2, s.10) eird airin lirik mni z qhrman il z-zdir. airin lirik mni z flsfi dnclri il onu trbiy etmk istyir. airin lirik mni z qhrmanlarna - dostlarna mracitl deyir: Dostlarn qlbidir yurdum, msknim, rkd bir nisgil grk olmasn. Salm bir yana, a dostlar, mnim, Soyuq mzarm da he tk olmasn. (2, s.11) airin lirik mni hmi axtardadr. Dada lal kimi eirind d onun lirik mni airi dndrn btn suallara cavab axtarr: He z xarm alxalanmasa mman?, Kdrdki nni, vq anlamayanlar, Hyatn nsindn, frhindn n anlar? misralarn tamamlayaraq air yaaman yanmaq olduunu demk istyir. Btn bu narahatlqlara baxmayaraq, airin lirik mni nikbindir. O, z eirini uca zirvlr qaldrmaq istyir. Bu istk eird bel ifad olunur: Bir rngi yox, gylrin min rngini sevirm, Bir gl yox, gllrin lngini sevirm. Mn xmaa tp yox, uca da istyirm, Hyat hyat kimi yaamaq istyirm, Yaamaq istyirm! (2, s.11) eird flsfi lirika il vtndalq ruhu bir ahngd birlmidir. eirin sonundak yaamaq istyirm nidas onun nyin urunda yaamaq istmsini z xarr. Bunlar sl hyat urunda bri dnclr olub hyatn mnasn tapmaq arzusunda olan airin poetik axtarlardr. Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda vtn mvzusu aparc xtl inkiaf etmkddir. Vtn onun eirlrind doulduu hr anlamnda deyil, btv Azrbaycan hat edn szdr. Vtndn-vtn eirind is airin Vtn duyular ana torpaa bal olub, o tayl-bu tayl Azrbaycan nzrd tutur. Arazn bu tay Vtnim, o tay Vtnim. Vtni grmy amanm yox mnim. (2, s.16). Vtn duyusu baqa bir eird d z ksini tapr: Bu qmim, bu drdim dalardan ard, Arazn suyuna qarb axram. Fzuli hsrtl qrbtdn Vtn baxrd, Mn is Vtndn Vtn baxram. (2, s.17) air Vtnin mqddsliyini baqa bir eirind d yada salr: Vtn qeyrtini kmynlrin oul adlanmamasn yazr: Vtn qeyrtini kmyn oul, Hm zn ykdr, hm zgsin, Bu dild drs deyib, qazandn pul, Yediyin rk d haramdr sn! (2, s.46) Yaxud: Vtnin dilin grksiz deyn Vtnin zn nec seair bs? (2, s.46)
23

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

airin eirlrind vtn sz vtn dilinin sinonimidir. airin dil haqqnda dediyi szlr d mnaldr. Mnim anam eirind o, dil haqqnda dnclrini verir. Bu dil il tanmam Hm sevinci, Hm d qmi Bu dil il yaratmam Hr eirimi Hr nmmi! (2, s.52 53). airin lirikasnda ana mvzusu hmi nd olmudur. Bxtiyarn Ana haqqnda eirlr silsilsindn An min il eirini qsa thlil etsk, bu thlilin poetik misralarn qabanda snk olduu grnr. Ana itkisi ar kdrdir. Bu kdrin airin duyularnda izah olunmas vlad n ardr. Amma air bunu bacard. Bu hissiyat ndn sonrak kdrin qmlr lind sir olmasnn nticsidir. Anamn lmndn, Bir an keib, ancaq o, Da olub insan ikn, z-zn danbdr Birc anda o bizdn Min il aralanbdr. (2, s.19) Bu silsilnin Zaman hisssind air insanlarn vaxta biganliyindn ikaytlnir, zaman mfhumunun insanlar n hl itmdiyini yada salr. Ndn mzarlqda vaxt dr yada? Dem o burda da, burda da varm! llr mskni mzarlqda da Zaman, qdm-qdm addmlayrm. (2, s.20) Zaman haqqnda airin dnclri mxtlifdir. O, gah zamann insanlar trfindn uydurulduunu, gah da zamann mcrrdliyini deyir. Burada airin zaman dncsi z mrkkbln bir anlaydr. Yurd sevgisi d hmi air yaradclnda n uca zirvy qalxb. Btn airlrin yaradclnda doulduu torpaa ithaf olunan eirlr olur. Bu eirlr ksr hallarda lirik mzmun dayr. Bxtiyar Vahabzadnin doulduu kiy ithaf etdiyi eirlr is flsfi lirikann mhsuludur. Yni bu eirlrd yksk poetik dill yana, flsfi lirika da vardr. air flsfnin dili il ki haqqnda dnclrini oxucu il blr. Bxtiyarn ki eiri yksk flsfi lirikann bariz nmunsidir. Mn snin qoynunda gldim cahana, Mni bx eldin Azrbaycana. Hmi mn snin hndvrind uan bir quam, Bir eld doulub xobxtm ki, Byk bir Vtn oul olmuam. (2, s.73 74) kiy hsr olunmu daha bir eir. Yurd sevgisi Ata yurdu eirind daha aq kild qorunur. air bu eird doulduu Yuxar ba mhlsindki bir gzl ata evini yurd sevgisinin mskni edir. kid mhl var n qdr desn, Gldim bu dnyaya Yuxar bada Bir gz evimizd n desn vard, Taxa aada, buxar bada.
24

Materiallar

xd ahllm o evdn l Amma uaqlm yuxar bada. ndii mn hsrtm ata yurduna, Odu rkddir, buxar bada! (2, s.80) Sanki bu eir il air ki memarlnn znmxsus xsusiyytlrindn danr. Amma ata yurdundak memarlq nianlrin z nisgilini qatr. eird air tzad yaradr. O, z ahll il uaqln ata yurdunda grdrr. Bxtiyarn flsfi lirikas Piyada-srniin eirind d qorunur. air mrdn ken illri flsfi dill mnalandrr. Bu flsfi lirika oxucunu dndrndir. Onu zn hesabat vermy arr. eird yol semantik mzmundan savay, mcazi mnalarda da ilnir. Yol mnzil bana aparr, yol zirvy aparr, yol mrn sonuna aparr. Srniin yol getdi, yoldan xbrsiz, Bilmdi bu yolda kl-ktr var. Ancaq piyadann, xbr-trsiz Alnnda iz ad getdiyi yollar. (2, s.74) air d haqq yolunun yolusudur. Onun mr yolu rahat yol olmamdr. znn dediyi kimi mr yollarnda rahat gednlr Zirvlr bana ucala bilmz. Tkrlr stnd diyirlnnlr, atd mnzild bnd ala bilmz. (2, s.75) Bxtiyar eirind yuxu psixoloji yk dayr. Allahn yuxusu, insann yuxusu, yuxunun sonu olurmu? Bu kimi suallara air cavab axtarr. O ndir? eirind yuxunun bir ox semantik simvollar alr. air Dnya ulu tanrnn yuxusudur deyir. Qlobal mnada airin dncsind dnya yatr. Onun oyanmas n air lirik rict edir: Onun da insan kimi var olsayd gzlri, trpnrdi yerindn, xard mehvrindn. Tanrnn da yuxusu Dalard o zaman. (2, s.92) Tanrnn yuxusu glir, dnya yatr. Ona gr d r Xeyir stn glir. eird d bu flsfni grmk olar. Bu fikrin antitezasn irli srmk olar: Tanr Xeyirin trfinddir. air poetik lvhlrl tanr haqqnda bdii dnclrini oxucuya atdrr. Flsfi lirikaya meyillnmk airin fitrtinddir. O, yeni fikir tapmaq n poetik axtarlara xr. Sediyi misra bel fikrin mna yknn dolunlamasna gtirib xarr. mid heykl qoyun eirind d misra fikrin poetik mnalanmas il yadda qalr. midl qol-boyun olmaq, midin mrnn mrmzdn uzun olmas kimi poetik qliblr eird bdii ahng yaradr. mid bizdn ox yaar, O n vvl, n sondur. midin mr, vallah, mrmzdn uzundur. (2, s.131) Bxtiyar eirindki bu flsfilik ayr-ayr eirlrd bir-birindn seilir. Yalan bazar, Bir mr yuxu, Bir rkd drd fsil, mr v s. eirlrini hr birinin zn mxsus flsfi mnas vardr. Yalan bazarnda satlan mtahlara alcnn aldanmas, Bir mr yuxuda yuxunun trs yozulmas, hyat eqi, mr eirind amn yanmanda da mna axtarmaq, Bir rkd drd fsil eirind is tbit-insan mnasibtlrinin sonunda insan ryinin bir saat iind drd fsil yaamasnn sirri il z-z qalrq. Bxtiyar Vahabzad hyat haqqnda dnclrini Qorxu eirind el tsvir edir ki, ilk insann n vaxtsa odla tan olmasn bel dnrsn. btidai insan oda hans hisslrl baxb? air bu hisslri z drkind yaamaqda olub. O, ilk qorxunun yaranmasnda odla bal cz
25

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

sznn vahimli sslniini, odla uan tmasn, onun oda vurulmasn, odu sonradan mqddsldirmsini maraql lvhlrl tsvir edir. Mn cz - dedilr, Ancaq qorxmadm. limi yandrb tandm odu. Mnim hyat il ilk tanlm, limi yandran oddan balad. El ki, yandm Odla oynamaqdan qorxdum, dayandm. Balad qorxu Balad ehtiyat Balad hyat (2, s.169) eird mrn bir annn qorxunun yaranmasna nec sbb olmas dndrcdr. airin flsfi duyumunda bu qorxu dnyaya glli, bilmirm ndn, ny vurulduqsa yandrd bizi fikri il izah olunur. Anam tzdn byyr eiri is lirik ovqatn mhsuludur. eir badan-baa lirik hisslrl doludur. eirdki lirika flsfi duyumu stlyir. Bir vaxt anam mn can-can deyrdi, ndi mn anama can-can deyirm. Bir vaxt anam mni ox istyrdi, ndi mn anam ox istyirm. (2, s.170) eird ana mhbbtinin yerinin bala mhbbti tutmasn, sadc mhbbtin z yerini ana-vlad-nv arasnda qlb uyun olaraq dyidirmsini grrk. Hsrt nmlrind lirik eirlr d rast glinir. Glir, Bir salama dymdi, Hsrt, zndn ayrla bilmycksn, Kpnk, Yaman darxmam, Bxtiyaram mn, Sn getdin, Snin dilindn, Qocalmr, Sn oluram mn, q surti eirlrind epik lvhlr yaratmdr. Bu eirlrd lirik duyular airin poetik axtarlarnn nticsi olaraq meydana glmidir. airin lirik eirlri poetik gcn gr o qdr diqqti clb etmidir ki, onlarn nmy evrilmsin sbb Bxtiyar sznn sehri olmudur. Msln, Bxtiyaram mn, Sn getdin, Snin dilindn eirlri hm d nm kimi oxunur. Bxtiyar eirlrinin bir xsusiyyti d odur ki, bu eirlr z nm tsiri balayr. Buna sbb is eirin poetik chtdn yksk sviyyd olmasdr. Bxtiyar eirlrind, poemalarnda airl xalq z-zdir. air xalqndan yrnib, xalq da airini sevib. Son szmz Bxtiyar Vahabzadnin Glin aq danaq kitabnda Cnubi Azrbaycan airi Snmz haqqnda dediyi misralarla baa vurmaq istyirik. Bellikl, biz eirlr adi eirlr kimi deyil, z haqq urunda ayaa qalxm xalqn knl nmlri kimi baxrq. Bax, bu nqtd air xalqla birlir, onun dnn beynin, danan dilin evrilir (5, s.181).
DBYYAT 1. 2. 3. 4. 5. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. 2 cildd. 2-ci c. (poemalar). Bak: Azrnr, 1975. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi eirlri. 2 cildd. 1-ci c.. Bak: ndr nriyyat, 2004. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi eirlri. 2 cildd. 2-ci c.. Bak: ndr nriyyat, 2004. Bxtiyar Vahabzad. Payz dnclri (eirlr). Bak: Yaz, 1981. Bxtiyar Vahabzad. Glin aq danaq (mqallr toplusu). Bak: Azrbaycan, 1989.

26

Materiallar

BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDE HAYAT FELSEFES


Yrd. Do. Dr. Kemal EROL
Yznc Yl niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm retim yesi Van/Trkiye Mail: lameklare@gmail.com ZET Bahtiyar Vahabzade (1925-2009), Azerbaycan iirinin en byk temsilcilerinden biridir. Onun btn eserlerinde, bilhassa iirlerinde, dikkat eken en temel egemen unsur, hayata felsefi baknn hikmetli havasdr. nsan ve tabiat btnln esas alan iirleri, lirik ve epik bir anlatma dayanr. air, lm gereklii karsnda dnya hayatnn yalan yzne kanmadan slam itikadna uygun teslimiyeti bir tavr sergiler. Bahtiyar Vahabzade, eserlerinde hayata ve dnyaya ilikin kendine zg bir yaam felsefesini ortaya koymaktadr. Zengin muhayyilesi, hakikate dair derin tefekkr; hayal ile hakikat, yalan ile gerek, dnya ile ahret, hayat ile lm, varlk ile yokluk ekseninde says krk akn iir kitabndaki metinlerin ouna bariz bir ekilde nfuz etmitir. air, bireyin hak ve hrriyetine, toplumun temel deerlerine gsterdii hassasiyet kadar, din ve ahlak kurallarna da nem vermektedir. nsann geici his ve heveslerle zaman geirmek yerine asl olan deerlere balanmas ve hayatn buna gre dzenlemesi gerektiine inanr. Allah, ahret; yallk, lm; ayrlk, hasret; dnya hayatnn geicilii ve demezlii, gemiten ders alarak gelecee yneli, teler fikri ve hakikat aray bir btn olarak iirlerinin odanda yer alan tematik unsurlar oluturur. Anahtar Kelimeler: Bahtiyar Vahapzade, iir, hayat felsefesi, lm fikri

PHILISOPHICAL APPROACH TO WORLD LIFE IN BAHTIYAR VAHAPZADES POEMS


ABSTRACT Bahtiyar Vahapzade is one of the biggest Pioneer of Azarbaijan poetry (1925-2099). The most striking main premineent factor is atmosphere of thought provoking to his philosophical approach to world life in all literary outputs, especially poems. His poems which get on wholeness of human and nature, are predicted on Iyric and epic expression. Poet behaves submissive attitude to Islamic beliefs, not to be deceived for Iying face of world life. Bahtiyar Vahapzade presents dinstinctive philosophy of life on approach of life and world. His wanton imagination has penetrated appearantly the truth of profound meditation between image and real, lie and fact, life and after life, wealthy and poverty on over his fifty poem books.Poet attaches importance individual rights and liberties,fundamental values of society as much as religion and moral rules.Rather than spending time with a temporary feeling and emotions of humanbeing, being dedicated to important values and regulated their life accordingly are believed. God, afterlife, old age, death, seperation, longing and transience of life on earth, taking lessons from the past to the future orientation, intellectual and truth-seeking creates the tematic elements as a whole. Key Words: Bahtiyar Vahapzade, poem, life philosophy, the idea of death

Giri Bahtiyar Vahabzadenin hayata dair grleri, itikatla ilgili dnceleri, hayalden hakikate ulama abas, gerei bulma aray, gelecek ile ilgili tasavvurlar ve nihayet btn bunlara ilikin bakn zetleyen ahs hayat felsefesi lm fikri ekseninde cereyan eder. Onun telakkisine gre insann talihi, dnyann mukadderatna baldr; dnya ise geici ve aldatc olduuna gre yaradln hakiki gayesine bakmak gerekir. Bu durumda dnyaya ve dnya hayatna bir gaye bimek, dnya haricinde bir ey tasavvur etmek ile mmkn olabilecektir. Zira semav dinler ile yksek idealler peinde koan filozoflar da dnyay anlamlandrrken harici bir kudreti tasavvur etmi, ikisi arasnda bir balant kurmulardr. Sz konusu kudret, Allahtr. Allahn varl, dnyann gayesini ve anlamn belirler. Bu balamda dnyann kr tesadflerin mahsul olmadn ileri sren dnrlere gre de yaamay ve inkiaf gerektiren mefkre, ulv gayenin tahakkukuna matuf olmak, yani evrenin yaratcsn (Allah) yceltmek olmaldr. Bu tespit, ayn zamanda Allah, dnyay niin yaratt? 1 sorusuna da bir cevaptr. Azerbaycan
1

Bu sorunun cevabnda btn Semav dinlerin yaklam rtmektedir. rnein, Hristiyan mistii Echarta gre, mahlkat lemi Mutlak Varlkn yani Allahn kendisinden zorunlu bir unsurdur. Buna gre Allah, evreni

27

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

edebiyatnn tannm mill airlerinden Bahtiyar Vahapzade de dnya hayatna dair felsefesini bu metafizik merkezden yola karak oluturmutur. iir Sanat ve Toplumsal Fikri Bahtiyar Vahapzade, oluturduu iir sanatnn kendi dnya grn ve sanat gerekliini yansttn ifade eder. nan ve idealleri ile eya ve tabiat karsndaki duyarlnn tamamyla iire nfuz ettiini, bu yzden iir sanatnn kendisi iin hayat felsefesinin beyan olduunu sylerken; zellikle irim, Menim manm adl manzumesi iin sanat tzm demektedir: Hakikaten bu iir benim sanat tzmdr. nk meydana gelen, meydana getirenin hakikaten imandr, dinidir, akidesidir. Buradan hareketle diyebilirim ki yazdm iirler hissimin, fikrimin, akidemin ifadesi olmakla benim imanmdr, dinimdir, hayat gayemdir. () Demek be-nim iin iir yrekte coup taan, atan duygularn, beynimi kemiren fikirlerin ifade vastasdr.1 Bahtiyar Vahabzadenin kendi sanat anlaynn snrlarn insan ve hayat merkezli bir duyu ve dn biimi tayin etmektedir. Bu nedenledir ki vatan, millet, hrriyet, adalet; dil, kltr, sanat ve edebiyat kavramlarn bu merkezden bu merkezden ele alr. Toplumu ilgilendiren pek ok sorunu iirine ok gl ifadelerle yanstr. iirlerinde iledii az sayda bireysel konularn dnda tamamen toplumcu bir anlaya sahip olan air, ezilen, smrlen, hrriyetleri ellerinden alnm, yabanc kltrlerin basks altnda yaamaya ve yabanclamaya mahkm edilmi insanlarn aclarn; esir milletlerin dramlarn bir halk ozan kimlii ile dile getirir. Onun halk airi kimliine felsefe, tarih ve sosyoloji gibi sosyal bilimlere vakf; zengin, salam ve seviyeli bir entelektel duru hkimdir. Bahtiyar Vahabzade, ait olduu milletin mill ve manevi deer yarglarn, kltrel aidiyetlerini ve tarih mirasn kendi iir sanatnn merkezine alm, bunlar iiri besleyen temel kaynaklar olarak korumutur. Bu nedenle onun, Tanzimat dnemi Trk airlerinden Namk Kemalin fikir izgisinde yol ald sylenebilir. Nitekim Tek kelimeyle vatann ve halkn aclarn szlarn ahsi aclar szlar gibi kendi kalbinde yaatan bir vatanda olmadan, vatann airi olmak mmkn deildir szleri de ikisinin vatan airi olmak konusundaki yaknl gstermektedir. Vahapzade de Azerbaycan edebiyatnn vatan ve hrriyet airi olarak kabul edilmektedir. Vahapzadeyi adalarndan farkl klan meziyetlerinden biri, sanatkra zaman mefhumunun, reticilik vasfnn ve air duyarllnn ne kazandrdnn ileri dzeyde farknda olmasdr. Bir Azeri manide ifade edildii gibi Yl var bir gne deymez / Gn var min aya deyer. Bu anlamda denilebilir ki, Vahapzadenin kazand baarlarn arkasnda vakit ve onun nisbiliini idrak etmi olmas yatar. Edebiyat ve sanat hakknda fikir ve dncelerini eserlerine aksettiren airin kendi hayatnda zamann deerini, retici olmann nemini ve airlik mesleinin kendisi iin ne anlam ifade ettiini yle belirtir: Yarya blnr gnm saatm, Vakt menim servetim, menim varmdr. Mellimlik menim gnm, heyatm, airlik en uca duygularmdr.2
yaratmakla Ulhiyet vasfn kazanmtr. Bu durum, Mutlak Varlkn kendini tanma gayesiyle ilikilidir. Keza, Hegele gre de tekml, mutlak ruhun kendi uuruna sahip olmas sonucu gerekleir. Bu durumda slmiyet ve Hristiyanlk dinlerine gre Allah, hilkt- lemi tannmak ve anlalmak iin; Echart gibi mistik filozoflara gre de kendini tantmak iin dnyay yaratmtr. ster tannmak, isterse tantmak iin olsun, yaratcya kar insann kinattaki niha hedefi, var olma veya yok olma tercihidir. Buna gre, inand yaratcy, belirlenmi kulluk vazifesini yerine getirmek suretiyle yceltmeyen insan veya cemiyetler iin dnya hayatnn anlam yoktur. (Bkz: Mehmet zzet, Cemiyet, Gayelilik ve Determinizm II Makaleler, (Haz: Cokun Deirmenciolu), KB Yay., Ankara 1989, s.346.) Bahtiyar Vahapzade, Otobiyorafim, mrden Sayfalar (Aktaran: Dr. Yusuf Gedikli, tken Neriyat, stanbul 2000, s. 13-33. Bahtiyar Vahapzade, Otobiyorafim, mrden Sayfalar (Aktaran: Dr. Yusuf Gedikli, tken Neriyat, stanbul 2000, s. 13-33.

1 2

28

Materiallar

Vahapzade, sanat ve mtefekkir kimliini vatan, millet ve insanlk sevgisi, tarih ve dil bilinci ile yourmutur. Zira o, sanatn millet iin, vatan iin tm insanlk iin yapld zaman ancak bir deer ifade edebileceini syler.1 Toplumsal Eletiri Bahtiyar Vahapzadenin hayat felsefesini anlamann bir yolu da eletiri odana ald konu ve evreleri tanmakta geer. O, toplumsal meseleler karsnda hassas bir air duyarllna sahiptir. Toplumsal sorunlar, zm bekleyen mill meseleler onun iirinin ilgilendii temel konulardandr. Hayat boyunca hak ve hakikat yolunda mcadele etmi olmas, kendisini Azerbaycan tarihine mill kahraman vasfyla gemesini salamtr. Yabanc kltrlere, ait olmad deer yarglarna ve trelere zenen, seviyesiz modalara dkn evreleri eletirmi; genleri taklitilikten uzak durmalar yolunda kkten soydan ayrlmayn szleriyle uyarmtr. Kendi dilinden utanan yobazlar da u bir iirinde yle beddua eder: Ey kendi z dilinde konumay ar bilen Hodbin dkn yobazlar Ruhunuzu okamaz komalar, telli sazlar Bunlar ver benim olsun, Fakat vatan ekmei, sizlere genim olsun. Vahapzade, birey ve toplum davranlarndaki yanllar, bunlardan doan korkularn dikkatlere sunmak iin iirlerine yanstr. Vicdan iiri, onun bireysel ve toplumsal hayatta karlat olumsuzluklara, benimsenmi yanllara bir reddiyesi ya da eletirel bir tutumudur. Doru - yanl, iyi kt, hak - batl gibi zt kutuplarn bulutuu kavaklarda takip edecei yolu semeye alrken bocalayanlar, airin korktuu insan tipleridir. Bildii ve tand halde seiminde menfaat icab mtereddit davrananlar, onun nazarnda gvenilir inanl kimseler deildir. Sosyal hayatta haddini ve hesabn bilmezlik, Bahtiyar Vahapzade iin korkunun bir baka sebebidir. Sinek kadar gcyle kendini dev sananlar, balanm an erefe layk davranmayanlar, al verite ly dikkate almayanlar, alarn halinden anlamayp tokluundan kuduranlar, nefsine uyanlar ve merhametten yoksun vicdanszlar onun eletiri odana ald balca toplumsal kesimleri oluturmaktadr. Bu temelde Vicdan iiri, airin ilkesel anlamda lsz insana eletirel bakn ortaya koymas bakmndan nemlidir. Bahtiyar Vahapzade, 1960l yllarda balayan Azerbaycan Mill Bamszlk Hareketinin nclerindendir. 1995 ylnda Azerbaycan hrriyet mcadelesindeki hizmetlerinden dolay stikll nian ile dllendirilen Vahapzade, bir yl sonra toplumsal eletiri veya yergi saylabilecek trden Vaydr Ekdiiniz iirini yazd. Toplumsal smr, hakk gasp etme, milletin kan zerinden siyaset yapma, ksmetine raz bir halka bo yere mit verme anlay yerilir. nsaf ve mrvvet tanmaz kimseler, memleket darda iken keyif srenler, yetim evlerinde kimsesizlerin inleyilerine kaytsz kalanlar, ty bitmemi yetim hakkna tenezzl edenler hicvedilir. iir, bu zmreden kimselerin yedikleri haram kadar kusacaklar gnn, yan yaptklarnn hesabn verecekleri zamann mutlaka geleceine ilikin bir inancn terennmdr: Ey cibi dolular, reyi bolar, Ey servet delisi, khne naholar, Ey qeyret damar kesik gedalar, Peyseri qatbaqat iddiallar, () Sizin yediyiniz milletin haqq, liib qalmad boaznzda. Yeyin tsqrnca, yeyin lnce, Bu millet eriyib pe dnnce. ()
1

Yaln nl, Ben Fikirlerin rpnan Seliyem, Ben Bahtiyar Vahapzadeyem, Kmbet Dergisi, 2009, s.15.

29

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Milletin qandr servetin varn, Siz z kefinizde, memleket darda. Geceler adrda ac yatanlarn Payn uduzun kazinolarda. () Tamahn dibi yox... Dadn, skn, Hele yerinizde cabacasnz. Gyden Allah baxr, gelecek bir gn, Yediyiniz qeder qusacaqsnz. Men Vahapzade deilem, milletimin diliyem! diyen Bahtiyar Vahapzade, lsz vatan ve millet ak kadar, sonsuz bir ecdad sevgisiyle de doludur. Aidiyetlerine ve atalarna olan yksek mertebede ball, onu adalar arasnda farkl klan bir baka yndr. Atalarndan ve hal seferlerinden utanmayan Batya karn Trkn daha ok dnp tarihini derinden incelemesi gerektiini syler. Bahtiyarzade, gemiini lekelemeye kalkanlara Allahn Verdii Bu Aciz Aklda Sen bhtan attn bu byklerin / Yzde biri kadar ne i grmsn? szleriyle seslenir. Atalar hakknda dedikodu yapanlara, gelien dnya karsnda onlarn edilgen kaldn ileri srenlere, Trk tarihine ynelerek Doudan Batya ferman gnderen Trk devlet adamlarn rnek gstermekte; Batnn nnde Fatihlerimiz / Bu gn yeni nesli utandrdlar diyerek cevap vermektedir. Bir baka iirinde Bugnn gzyle sen dne baksan / Gemie yargda yanlacaksandizeleriyle gemii kendi artlar iinde deerlendirmeyenleri, gemiine ve ecdadna dil uzatanlar acmaszca yermektedir. Onlara, Gelin atalar ata sayak biz / Ulu mezarlara ta atmayak biz diye seslenen air, yeni nesle, kimsenin atalarnn bu vatan kendilerinden daha az sevdiini iddia edemeyecei yolunda telkinde bulunur. Vahapzade, hak adna hakk inemenin, z ecdadna kem sz sylemenin yakksz olduu fikrini iire yle yanstr: ok ey ummadk m biz atalardan? Bu gnk dertlere biz ydz meer Bizden ncekine kulp tokmak asan, O kulptan kendimiz azadz meer? () Hakk ayaklarz biz hak adna Dil uzun, el ksa, fikir derbeder Ya Rab! Bu dnyada z ecdadna irkef atan var m bu millet kadar? Bu szler, Bahtiyar Vahapzadenin kendi tarihini, atalarn, kltrn ve tresini bir btn olarak sahiplenme duygusunun ak bir ifadesidir. Bu balamda Atatrk'n zdeyilerini de her vesileyle dile getirmesi, dncede asl beslendii kayna da belirtmi olur. Vahapzadenin Mustafa Kemal Atatrke ait Dnyann bize sayg gstermesini istiyorsak, ilk nce bu saygy hissen, fiilen kendi benliimize ve milliyetimize gsterelim. Bilelim ki, milli benliini bulamayan milletler, baka milletlerin ikrdr" szn rnek gstererek Trk genliini uyarmas, mill birlik ve btnlk ilkesine dayanan dncesini aklar. Hayal ve Hakikat Bahtiyar Vahapzade, hayat grn temellendirmeye alrken bavurduu yntem, ztlklar arasnda muhakeme ve mukayese yapma yeteneini kullanma yoludur. His ve hayalden yola karak hakikate ulama gayreti, onu bulmaya alt sonuca gtrmtr. Yani hayal unsuru, onun iin hakikat yolunda kullanlmas gereken bir vastadr. Skt, Hayal, Muhabbet iirinde Yerin kanunlarna ba emeyen hayalim / Benim sonsuz akm sonsuzlua tayor diyen air, sktu kendisi iin hayali besleyen bir kaynak olarak gryor. iirin devamnda hayali, kendisini hakikate ulatrd iin kutsadn belirtiyor:Ben skuta gmm, skut benim oylam. / Ben hayale gmm, / Hayal- arzularm hakikata gtren
30

Materiallar

/ Elimdeki bayram. / Hayal gkte kanadm. / Yerde apan Kratm, / Denizdeyse yelkenim. / Skut- mabedim benim! te yanda Vahapzade, hayatn iyi tahlil edilmesi, gerein yeterli derecede kavranmas, geici olan deil, bki olan varln dikkate alnmas yolunda insann salam bir tefekkr edinmesini arzulamaktadr. Bu balamda Vahapzadenin, hemen btn eserlerinde sosyal evresine kaytsz olmann aksine ciddi bir telkin ve tavsiye adam olduu grlr. air, dnyaya ve hayata daha ok lm fikri ekseninde bakar. Onun, geici bir mre karlk baki bir gelecek aray iinde ahs fikir ilesinden muzdarip olmas da bu yzdendir. Annem ld m?, Bas Amadim mrm Boyu Ben Yazk, Benden Habersiz, Dnge, Elveda, Gereksiz, Gzle Grmek, Kafi mi?, Skt, Hayal, Muhabbet, Tenha Mezar, Tora Dt Keleinden Dnyann, Gman Galp Allaha adl iirler, Bahtiyar Vahabzadenin Yalan Dnya grne dair felsefesini yanstan balca manzumelerini oluturmaktadr. Dnyann en byk, en ar ta! olarak betimlenen yalnzlk duygusunun gnl skan, bel bken acsnn, dost grnen bedbaht insanlarn portresi izilir kimi iirlerinde. rnein Adsz iir balkl metinde gerein berrak ehresine karlk, insan esir alan yalann bin boyal, kpkrmz arsz yzne dikkat ekilir. Bu manzume, dnya hayatnda netlik kazanan iyi ile ktnn, yalan ile gerein aynadan apak yansmasdr. Hayatn gerek yzn gsteren bu ara, dnyada hayali kurulan gelecein ve byk mitlerle balanlan kimi madd deerlerin veya mevki makamlarn aslnda bir hi mesabesinde olduu fikrine de k tutuyor. Gereksiz iirine, kendi genlii ile yall, umutlar ile hayal krkl arasnda skp kalan aresiz insann ac akbeti nfuz ediyor. Dnyann ve hayatn deimez bir kanunu vardr: Bata her ey ve herkes iin nemli olan insan, sonunda kendisi iin bile lzumsuz bir varlk haline geliyor. Bu balamda iir, znenin balangta hayattan neler umduunu, ancak gelinen yolun sonunda neler bulduunu gstermesi bakmndan ders karlmas gereken bir mahiyeti haizdir: Od almazd bir zaman bu derdimden o derdim. Ben kmaya tepe yok, yce bir da isterdim. Birce diki kmaya imdi ferasetim yok. Ayak stte durmaya bir lahza takatim yok. Kuvvetimi yitirip ben kendimi danmm (inkr et-) mr gn harcayp, an hret kazanmm. imdi an hretimden nrazym yoksa ben? Meer bu deil miydi geceleri eriten Gndzleri ten zahmetimin meram? Meer kazanmadm m bu adn hesabna Bu gnk ihtiram? Ben ieri girince ayaa kalksalar da, Meclislerin banda beni oturtsalar da Her ey benim gzmde imdi baka renk alp. Tandm bu dnya benim gibi kocalp. imdi kendi iimde batp unutulmuum, Artk kendim iin de ben gereksiz olmuum. Annem ld m? adl iirinde Bu nasl dnyadr anlayamam ben, / Cilvesi crbecr, rengi crbecr / Dn z nefesiyle seni iiden / Bugn buza dnp, tasa dnptrdiyen air, lmn kendi i dnyasnda uyandrd derin hznn tesirinden kurtulamaz. Her canlnn tatmaya mahkm olduu lm trajedisi, zneyi metafizik bir tefekkre ve idraki zor bir tasavvura sevk etmitir. Gzle Grmek iirinde Bilmirem gzme grnen dnya / Aslnda gerek mi, ya srl rya? demesi bu yzdendir. air, pek ok iirinde olduu gibi sz konusu bilinmezlii burada da sorgulamaya devam etmitir. Metin boyunca okura hissettirilen husus, airin insana rya gibi grnen hayat anlama abasdr: Bu nasl dnyadr... nsanolunun
31

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Hayali gktedir kendi yerdedir... Saken omuzunda hayatn yk lende ceseti iyinlerdedir... Bu nice dnyadr bu nice dnya lm hakikat hayat rya Burada hayali gkte, kendi yerde szleriyle betimlenen insann dnyaya dair fni ve mtekessir umutlarnn nasl bir yne doru evrildii gereiyle karlarz. Zira dnyaya ve hayata bir anlam izafe eden din veya felsefe, iddialarn mspet bir esasa dayandrmak zorundadr. Ne var ki, bir gayeye ynelik olan sosyal hayat iinde insanolu, bu mspet esas anlamakta ve benimsemekte ou zaman acze dmekten kurtulamaz. Bahtiyar Vahapzade, Kfi mi? iirinde Allahn sanatlar karsnda anlamakta acze dm insann izan ve basiretinin yetersizliinden Onu derk etmeye bize yeter mi? / Ne kadar istesen ge secde kl, / Grnmezi grmek gze yeter mi?szleriyle bahsetse de, Gzle Grmek iirinde dillendirdii bir inanc asla gz ard etmez: Gz bizi aldatr, akla borluyuk / Akln gzleri var, gzn akl yok. airin metafizikten ve sosyolojiden umudunu kesmi vaziyette yrd beyhude yoldan geri dnerek kendi idrak eksiklii iinde hayat tekrar tekrar sorgulamas bu yzdendir. Bu aray, aslnda insann hayatta tabi bulunduu ilah kanunlardan haberdar olma ve yanl fikirlerini dzeltme hrriyetini kazanma abasdr. Sz konusu abay en ileri seviyede gsterdii anlalan Bahtiyar Vahapzade, iirlerinin pek ouna eya ve tabiat karsnda idrak melekeleri snrl normal insann hznn ve acsn yanstr. Varlk Yokluk Ekseninde Hayata Bak Bas Amadm mrm Boyu Ben Yazk balkl iiri, dnyada umduunu bulamam, beklentilerine cevap alamam mutsuz bir insann urad hayal krklnn terennmdr: mrmzn yarsnda gocaldik / Sillesinden, kteginden dnyann. Bu szler, airin dnya meakkatinden, yolunda gitmeyen ilerden, amacna ulamam istek ve arzularndan dolay gen yata ruhen tkenmiliinin ifadesidir. Hayattayken yoluna kurulmu bin bir tuzaktan kurtulsa da nihayetinde btn bedenini kapacak tuzaa yakalanmaktan, gvdesini saracak topraktan derin bir ukura gmlmekten kurtulamayacaktr. nk ilk insan Hazret-i Ademe cenneti bir elmaya sattran dnya, onun soyu iin de bir tuzak yeridir. Nitekim hayata dair sevincini yeterince yaayamadan gp giden insann kaderi, azap adl deirmende tlp un ufak olmu bir buday tanesinden farkszdr. Vahapzadenin zihnini kemiren bu gerein farknda olma durumu, saadetini glgelemeye yetiyor. Hayatn ezelden ebede deimeyen bu gerek kanunu, iirde hissettirilen derin bir hznn sebebi oluyor. Bu duygusunu, Azap adli deirmenden narincik / Geeceksin eleinden dnyann szleriyle dile getiren zne, gereksiz ve anlamsz basit arzular peinde komaktan yorulmu insann hayat maceras iindeki son sahnesine dikkat ekiyor. Buras, esisi dz ile ne olduu anlalamayacak dnya hayatnn balad, ama nihayetinde gemie kefen dikilerek yeni bir hayata adm atmak iin dnmek zorunda kalnan bir mekndr. Gnl dt bin arzunun izine Bilemedik erisi ne dz ne? imdi kefen ryoruz zne z klnden, ieinden dnyann. Her insan, bulunduu yan kendi hayatna katt anlamn farknda olmayabilir. Ancak Bahtiyar Vahapzade, bu konuda da air duyarllna uygun bir idrake sahiptir. mrn ocukluk, genlik, olgunluk ve yallk basamaklarna dikkat eken air, insan hayatnda grlen bu blmlemenin, tabiatn bahar, yaz, gz ve k fasllaryla dorudan uyutuunu dnr. Ona gre tabiatn fasllar da mrn fasllar gibi birbirine zttr. Ancak bazen baharda yazn, yazda gzn, gzde kn alametlerine rastland gibi, insan mrnde de ocuklukta genlii, olgunlukta ihtiyarl yahut da tersine ihtiyarlkta genlii yaamak isteyenler bulunabiliyor. Oysa toplumcu airler, tabiatn reel cephesine aykr bir hayalin peinde olmazlar. Hayata, onun kanunlar mecrasnda gelien deiimler perspektifinden bakmay tercih ederler. Onlara gre
32

Materiallar

hibir ey ezeli olmad gibi ebedi de deildir. Zira dnyada var olduu dnlen her ey zddyla mevcuttur. Hayatn bir ba varsa, bir sonu da vardr. Domak kadar lm de haktr. O, slm akidesindeki her eyin aslna ruc edecei hkmne inanr. Skt, Hayal, Muhabbet balkl iirinde Bu hayatn art yok. / Varla yokun dnyada benim iin fark yok.diyen air, Elveda adl iirinde geici hayata srtn eviriyor, madd anlamda kazanlm ne varsa hepsine veda ediyor. Yolun sonunda sefas bitmi mrn sahibi, yokluun cefasna hazr vaziyette lmle balayacak gerek varl selamlamaktan baka aresi yoktur. Deyirem sefas bitti mrmn, ndi da hram, dze elveda. Gze duman kr, baa gar yar, Bahara elveda, yaza elveda. () ndi z kknden zlen menem. zge budaglara dzlen menem. ndi ne sen, sensen, ne de men, menem. Biz ki, biz deildik, bize elveda. Sanatn toplumcu bir anlayla ina eden Bahtiyar Vahapzade, mrnn son demlerinde lm korkusunu yaamaktan ok toplumsal mcadelesinin sona erme endiesiyle bir fikir san-csn ektiini, Yollar arasnda ok talanmam, / Fikirler elinde paralanmam1 dizeleriyle dile getiriyor. air, yallk dneminde mrn sonuna yaklat hissine kaplnca, gemii, hatrlama yoluyla bir film eridine dntryor ve bu muhayyileden bir hakikate ulamaya alyor. Tekrar imknsz gemi zamann kaynaklk ettii hzn, airin kendi zihni kadar bedenini de sarmalayan dayanlmas g bir acya dnyor. Bunun nedeni, bireyin tasarlad hedefe ulamasn engelleyen zamann yetmezlii, yani vefa etmeyen mrdr. nk ait olduu toplumun deerleri ve insanln gelecei uruna verdii hizmeti yetersiz grenler, daha fazla yaama arzusunu tarlar. Vahapzadenin, Dnge balkl iirinde Bu yollardan katar geti / Kulamda sesi kald. / Tkense de canda takat / Yaamak hevesi kald szleriyle dnya hayatna doyamadn belirtmesi de bu nedenledir. mr boyunca insann ilemi elinin yerini yallk dneminde dertlenen dili alyor. Zira yallnda retkenliini kaybeden her sanatkr gibi Vahapzade de derin bir sessizlik iinde hatralaryla ba baa kalyor ve kazanmlaryla teselli buluyor. Bahtiyar Vahapzade, vefatndan yaklak on yl nce yazd Benden Habersiz adl iirine bu duygularn yanstyor. Farknda olmadan gelip geen koca bir mrn kendisini tatmin etmediini, Bir gn grdm ki, gten dmm / Yllar z atn srd eersiz szleriyle dillendiriyor. Yetmi ya ykn omzunda tarken belki de ilk kez yalnzca kendi dertleriyle srda, fikirleriyle yolda olduunu fark ediyor. airin bu manzumesi, adeta kendi yaam sevincine glge dren lm tefekkrnn ve mezar tasavvurunun tecessmdr. zne, top yekn kendi mrnden mcessem bir tablonun karsna gemi, onunla tekellm halindeymi gibi bir portre iziyor. Adeta mrn sahilinde rlantiye alnm gibidir. Kendi mazisini zihin szgecinden geirirken, karlat manzara dehet vericidir. mrnden verdii yetmi yln sermayesi yalnzca acdan ibarettir. Geride mrnn yaprak yllar dklm, bahesi virane, ba epersiz kalm, hayrdan erri ayramam gsz ve aresiz bir insan portresi kalmtr: Ey mr! Grnr artk sahilin, Elin ksldka uzanr dilin. mrden verdiim yetmi yln Zehiri yeterli, bal yetersiz. z omuz ykdr herkesin ya Derdi srdadr, fikri yolda, Dnp mizacma kahr gzya. Sevin de, keder de, gemez kahrsz.
1

Bahtiyar Vahapzade, Gn Var Bin Aya Deer, (Aktaran: Beret smail), Nil Yaynlar, zmir 1992,s.228.

33

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Fikirler selinde akandan beri Ayramadm ben hayrdan erri Dklm mrmn yaprak yllar Bahesi virane, ba epersiz Bahtiyar Vahapzade, Otobiyografim balkl yazsnda insann strap ateinden getikten sonra ancak hayat ve dnyay gerek anlamda hissetmeye balayabileceini sylyor. Bu balamda iirlerinin hibir uydurma barndrmadn belirten air, bunlarn her biri bir sarsntnn, bir itirazn, bir frtnann yahut bir isyann ifadesi olduunu vurguluyor. Zira o, yaamay yanp erimek olarak anlyor. nk ona gre yaamak, bir ey iin yanmak, mrn bir eyin yolunda eritmek demektir. Nitekim o, genelde sanatkrlarn, zelde ideal bir airin hayat felsefesini bir manzumesinde yle zetliyor: Yaamak yanmakdr, yanasan gerek, Heyatn ma'nas yalnz ondadr. am eger yanmrsa, yaamr demek Onun yaama yanmandadr. Btn bu aklamalardan da anlalyor ki, Bahtiyar Vahapzadenin btn eserlerinde olduu gibi iirlerinde de dnyaya ve hayata felsef bir bak yer almaktadr. Allah nanc ve nsan Sevgisi iirlerinin pek ou tasavvuf eler tayan Bahtiyar Vahabzde, inanl bir sanatkr, gnl ehli bir yazardr. Ayn zamanda ak ve muhabbet airidir. Pek ok eserinden anlalyor ki, iir onun duygu ve dncelerinin, his ve hakikatlerinin, inan ve ideallerinin, bu kapsamda dnyaya ve hayata dair temel argmanlarnn anlatm arac olmutur. Bunun en bariz rneklerinden biri olan Akl Baka Yrek Baka adl iirinde air, kendi hayat felsefesi iinde devaml Hak Tely stn tuttuunu vurguluyor. iirin dokusuna Vahapzadenin hayat boyunca doru bildii yoldan hi sapmad, bu yndeki kararll, eksen deitirmeyen inanc nfuz ediyor: Hakkn yolu z yolumdur Eilmeyen dz yolumdur, Hayrla er sa solumdur eytan baka, melek baka. Yunus Emrenin yaratandan tr yaratlan ho grme felsefesine bal olduu anlalan Bahtiyar Vahapzade, Allah balkl manzumesinde kendini bir aaca, szlerini bu aacn yapraklarna ve fikrini de onun kklerine benzetir. O, her zerrede bir vahdetin gizli olduunu syler. Allahn grnenin zahiri cephesinde deil, batnda, cevherdeki ftratta aranmas gerektiini vurgular. Zulmette, cehalette, adavette grnmez, / lgarda (sz) , sadakatte, muhabbettedir Allah derken, yine insan eksenli bir erdemin ve Allah temelli bir itikadn kendi ruhsal iklimini ve fiziksel varln kuattn hissettirir. Vahapzadenin, bir dava adam olarak srdrd mcadelesinde devaml Hakkn ve haklnn yannda yer almas, zulmn ve zalimin karsnda durmas, onun ruh dnyasn besleyen salam inancn ve insan erdemin bir gereidir. air, bu ynn, Zulmn yzne hak denilen silleni eksen, / Sillende mhrlenmi o gayrettedir (namus) Allah dizeleriyle duyurur. Bu balamda air, nefsinde doyumsuz olsa da insann fikirde ve sevgide bir melek gibi salam durmas gerektiine inanr. Muhabbet her trl kahramanln ve fedakrln anasdr.. sz, airin kendi hayatnda her eyden nce sevgi ve muhabbete yer tandn gstermesi bakmndan nemlidir. Ona gre insan sevmek, insana sayg duymak, hilkatten gelen bir uluhiyetin eseridir: Bildik, biliriz, gizlidir insandaki kudret, Herkes onu fehmetmese, acizdir o, elbet. nsann ezel borcudur insanla hrmet, nsanla hrmette, liyakattedir Allah.

34

Materiallar

Vahapzadeye gre sevgi, mcerret bir mefhum olmann tesinde insana gzellik katan ve ycelik kazandran en nemli ssdr: Sevgi insann en yce, en yksek ve en mukaddes hissidir. Sevgi insan hayatnn ziyneti, gnei ve iiriyetidir. Muhabbet insan yreinde daima yanan bir atetir. O yanar bizi str, heyecanlandrr ve yaatr. Onun yangs iliklerimize kadar iler. I ise hayat yolumuza nur serper. Biz bu n yolu ile gider, arzularmza atarz. nsan muhabbet ile yaar, muhabbetle mbareze eder, muhabbetle ycelir, dnyann ve kinatn srlarn derk eder. ndi men anlayram egimi her ne varsa Beli kimin gelbini eg atei yaharsa, Dnyan derk eyleyer, eg bir amal imi, Senin mene verdiyin elm geyl- gal imi1 nsan sevmek; hayat ve tabiat sevmek; vatan, milleti, mill dil ve kltr sevmek, ksacas btn bir aidiyette ne varsa hepsine byk bir muhabbetle bal olmak, Vahapzadenin temel felsefesindendir. Ona gre, sevgi, hayatn manasdr, insan varlnn mahiyeti, hilkatin mayasdr... Hayatn cevheri ss ve dnyadaki btn gzelliklerin esas sevgidir. O, sevgisiz hayat lmden sayar. Zira, Muhabbetsiz yaamak lmdr insan iin derken, varlktaki gzellii sevgi ve muhabbetin neticesi olarak grdn gsterir. Sonu Bahtiyar Vahapzade, Azeri edebiyatnn nde gelen simalarndan biridir. O, Rus diktatrl dneminde yesi olduu Komnist Partisinden yaanan zulmlere tanklk ettikten sonra tereddt etmeden istifa etmi2 ve kendi halknn hrriyet mcadelesine katlarak hizmet etmitir. 1988'de yazd ki Korku adl manzumesinde Stalin diktatrl devrinde yaad korku hissini ve mahrumiyetlerini dile getirerek mill uyana katk sunmutur. Azeri halkna ok pahalya mal olan mill azadlk davasna gsterdii hizmetin bykl, onu Azeri edebiyanda ve tarihinde hak ettii yere tamtr. Bahtiyar Vahapzadenin hayat felsefesi, aslnda ahs mizac ve hayat tecrbesiyle dorudan ilikilidir. Bu felsefe, tutum ve davranlarn, duygu ve dncelerini ynetmeye yarayan tutarl kiisel grnden ibarettir. Eserleri, bilhassa iirleri, onun dnya grne ve yaam biimine dair hayat felsefesinin tecessm etmi hlidir. Zira onun dnyaya ve hayata dair felsefesi, eserlerinin de tanklk ettii hayat belli erdemlere ve dzene gre yaama anlaynn rndr. Onun bu felsefeyle yazd iirlerinin asl hedefi, muasr hayat ve iinde bulunduu totaliter rejim olmutur. airleri ldrrler (1978), Hayd Park (1978), Ehramlarn nnde (1959), Ak eher (1960), Eleddinin ra (1959), Klek-Ot (1976), Dan Yeri (1972), Kara Kutu (1975) gibi pek ok iiri bu hedefle yazlmtr. Uzun yllar adnn kara listeye alnarak takip edilmesi de bu yzdendir. iirlerine milli meseleleri konu edinen Bahtiyar Vahapzade Azerbaycan insannn duygu ve dnce dnyasn yanstmasyla tannmtr. Azeri edebiyatnda vatan ve hrriyet airi olarak yerini alr. Tek kelimeyle vatann ve halkn aclarn szlarn ahsi aclar szlar gibi kendi kalbinde yaatan bir vatanda olmadan, vatann airi olmak mmkn deildir. Bu szler,
1 2

Bahtiyar Vahapzade, eb-i Hicran, s.101-102 Sz konusu istifann sebebi kendi ifadesiyle yle aklanr: Rus ordusu yalnz sokaklardaki sakin insanlara deil, ayn zamanda evlerin pencerelerinden ieri ate am, yarallar kurtarmak isteyen efkat baclarna [hemirelere], hekimlere, hastanedeki yarallara kasdetmi, yardm eli uzatanlar ldrm, btn bunlarla beynelmilel insani kaideleri ayaklar altna almtr. Bu vahilie sebep neydi? Neden tr byle olmutu? Cevap tektir: Yeniden kurmadan sonra uyanan milli azadlk harektn sekteye uratmak, halkn demokratik ruhunu susturmak ve bununla Rus imparatorluunu korumak, muhafaza etmek. Eer yeniden kurma bundan ibaret ise, ben buna lanet okuyorum. Bir air, gzleriyle grd bu dehetlere nasl dzebilirdi [tahamml edebilirdi]? Ve bundan dolay ben o gnn ertesinde Azerbaycan Merkez Komitesinin etrafnda purotesto mitingine toplanan on binlerce soydamn karsnda Komnist Partisi yeliinden istifa ettiimi ilan ettim. (Bkz: Bahtiyar Vahapzade, Otobiyorafim, mrden Sayfalar (Aktaran: Dr. Yusuf Gedikli, tken Neriyat, stanbul 2000, s. 13-33.)

35

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Sanat ve yaam edebiyat evresinde rnek alnm, dnya gr ve hayat anlay adeta bir ahlak felsefesi olarak kabul grmtr. Eserlerinin edeb ve ilm bir kimlik kazanmas, onun salam karakterine, yazlarndaki itenliine ve szlerindeki samimiyetine dayanr. Daima halkn vicdannn sesi olmay baarm Bahtiyar Vahabzde, inanl bir sanatkr olmas yan sra gnl ehli bir yazardr. Hayata, onun kanunlar mecrasnda gelien deiimler perspektifinden baklmas gerektiine inanr. Hayal unsurunu, kendisini hakikate ulatrd iin nemsemektedir. Ayn zamanda ak ve muhabbet airidir. Onun hayat felsefesinin temelini insan sevgisi oluturmaktadr. Vatanna, milletine sevdal, mill dil ve kltrne tutkun, hrriyete ktr. Aidiyetinde ne varsa hepsine byk bir muhabbetle baldr. Toplumsal meseleler karsnda hassas bir air duyarllna sahiptir. Sanatn toplumcu bir anlayla ina etmitir. Yanl adreste duran birey ve evreleri hak ettii lde eletirmekten imtina etmez. Evrensel mahiyette dnyann ictimai dertlerini yklenmek ve ona karlk vermek onun hayat felsefesinin ve dnya grnn bir gereidir.
KAYNAKA Durmu, Mitat,(2010). Bahtiyar Vahapzadenin iirlerinde teki Algs, Erdem, (Bahtiyar Vahapzade zel Says), S.57, s.51-61. http://www.turkocagi.org.tr/modules.php?name=News&file=article&sid=1282 Hsniye Zal Mayadah, Hsniye Zal (1998). Bahtiyar Vahabzade'nin Hayat ve Eserleri, Ankara. s.163. Karaman, Erdal (2008). Bahtiyar Vahabzadenin Trkiye Sevdas- Qafqaz niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, Bak /Azerbaycan Karaman, Erdal, Bahtiyar Vahabzade Anlatyor, http://turkoloji.cu.edu.tr (E.T.: 10.11.2012) Kolcu, Ali hsan, (2006). ada Trk Dnyas Edebiyat I, Salkmst Yaynlar, Bsk. 2, Ankara . Mehmet zzet (1987). Cemiyet, Gayelilik ve Determinizm II Makaleler, (Haz: Cokun Deirmenciolu), KB Yay., Ankara. s.346 Trk Edebiyat Dergisi, Kasm 1987, S. 169, s.30-32. Trk Yurdu Dergisi, Ekim 1987,S. 9, s.35-39. Trkmen, Fikret, (2009), Bahtiyar Vahapzade (1925-2009), Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, C. 9, S.1, s.173-176, zmir. nl, Yaln, (2009). Ben Fikirlerin rpnan Seliyem, Ben Bahtiyar Vahapzadeyem, Kmbet Dergisi, 2009, s.15. Vahabzade, Bahtiyar, (1991). enbe Gecesine Giden Yol, Bak , s. 259-273. Vahapzade, Bahtiyar (2000). Otobiyorafim, mrden Sayfalar (Aktaran: Dr. Yusuf Gedikli, tken Neriyat, stanbul. s. 13-33. Vahapzade, Bahtiyar, (2000). mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul. s. 263-265. Vahapzade, Bahtiyar: Resmi web sitesi: http://www.vahabzade.net/ Vahabzade, Bahtiyar (1998). Glstan, (Haz: Seyfettin Altayl), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s. 415. Vahapzade, Bahtiyar (1992). Gn Var Bin Aya Deer, (Aktaran: Beret smail), Nil Yaynlar, zmir.s.50

36

Materiallar

BXTIYAR VAHABZAD YARADICILIINDA Z V ZG FLSFI ANLAYII


Maarif Hacyeva
Prof. Dr., Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti XLAS Bxtiyar Vahabzad yaradcl geni v nhaytsiz bir sman xatrladr. Bu nhaytsiz smada dib, air, filosof, alim Bxtiyar Vahabzadnin zrind dayanb vurulad problemlrdn biri d z v zg anlaydr. Bu anlay milli birlik, milli zndrk, milli istiqlal problemlrin v bri mvzulara hssaslqla yanaan byk vtnda airin yaradclnn flsfi ynlrindn biridir. z Bxtiyar Vahabzad yaradcl n milli kimlik, kk, soy, dil, din, tarix, torpaq kimi millti millt edn amillrdn biridir. z dnc trzi onun ana dilin, vtn tarixin, milli birliy, torpaq blnmzliyin, mstqilliy olan gcl mhbbtindn irli glirdi. Dvrn iqtisadi-siyasi tlblrin uyun olaraq z v zg ifadlri onun poeziya v mqallrind n qdr ehtiyatla ifad olunsa da, yen d zn bruz verirdi. Tqdim olunmu mqald: zg qapsnda seyr xma sn, Snin z gmin var, z yelknin var deyn airin z v zg flsfi dnc trzi onun elmi-publisistik mqallri v bdii yaradcl sasnda thlil edilrk nticlr varlmdr. Aar klimlr: z, zg, kk, dil, din, tarix

Bxtiyar Vahabzad XX sr Azrbaycan dbiyyatnn grkmli nmayndsidir. Onun bdii yaradcl flsfi v tarixi drinliyi il, tarixi soru-suala kib, ona mdaxil edib fikrinin ehtiyacn bu soru-sualla bdiildirib? sz demk iqtidar il seilir. Bxtiyar Vahabzad yaradcl geni v nhaytsiz bir sman xatrladr. Bu nhaytsiz smada dib, air, filosof, alim Bxtiyar Vahabzadnin zrind dayanb vurulad problemlrdn biri z v zg dnc trzidir. Bu trz milli birlik, milli zndrk, milli istiqlal problemlrin, bri mvzulara hssaslqla yanaan byk vtnda airin yaradclnn flsfi ynlrindn biridir. z Bxtiyar Vahabzad yaradcl n milli kimlik, kk, soy, dil, din, tarix, torpaq kimi millti millt edn amillrdn biridir. z dnc trzi onun ana dilin, vtn tarixin, milli birliy, torpaq blnmzliyin, mstqilliy olan gcl mhbbtindn irli glirdi. Hl 34 yanda (1959) yazd Glstan poemasnda Azrbaycan Araz ay boyunca ikiy bln, Azrbaycan xritsin imali Azrbaycan v Cnubi Azrbaycan terminlrini gtirn Azrbaycan ial edn iki ial dvltin (ran v Rusiya) Azrbaycan n zg (yad) trflr olmasn, Glstan mqavilsind bir haqq olmadn ifad edrk yazrd: Qoyulan rtlr razyq dey, Trflr qol kdi mahidy... Trflr kim idi? Hr ikisi yad! Yadlarm edck bu xalqa imdad?! (srlri. XII cild, Bak, 2007, s.100) Glstan poemasndan 40 il sonra 1999-cu ild yazd stiqlal poemasnda bu bdnam mqavilni ifrit adlandran air: Glstan adlanan bu ifritnin, Kaz, qlmi ndnmi grn?! (srlri, XII c., s.111) Glstan adlanan bir kndin alnna lk salan bu mqavil Azrbaycan matmi balayan byk bir el, bu elin z sahiblrini is kly dndrdi. zg aalara Bxtiyar Vahabzadnin bu torpan z sahiblrinin olduunu bildirn ittiham nifrtl doludur: Bir deyn olmad, durun aalar! Ax, bu lknin z sahibi var.
37

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Siz n yazrsnz bayaqdan bri,Bs han bu yurdun z sahiblri? Bu xalq zl gndn db zillt, z doma yurdunda yoxsa kldir? (XII c., s.102) eirdki z klmsi xsusi vurulanaraq torpaq, vtn, xalq, millt, yurd anlamnda sslnir. Dvrn iqtisadi-siyasi tlblrin uyun olaraq z v zgnin stralt anlam Bxtiyar Vahabzadnin eir v mqallrind n qdr ehtiyatla ifad olunsa da, yen d zn bruz verirdi. Mntiqli oxucu onun yaradclndak flsfi tfkkr trzinin uurlu bir bdii sul il birldiyini grrd. Bu bdii sul filosof airin yaad iqtisadi-siyasi quruluda qbul olunmayan bir ox mtlblri baqa dvlt v quruludak zaman v mkana uyunladrb dbi srin sediyi qhrmanlarn dilind ifad etm suludur. Bu sul bzn ana dili, bzn milli varlq, bzn d mstqillik kimi problemlrin istifadsin ynlirdi. 1958-ci ild Mhmmd Fzuliy hsr etdiyi bi-hicran poemasnda hadislri rb corafiyasnda tsvir edn air bu bdii suldan mhartl istifad etmidir. Mlumdur ki, Krblada yazb-yaradan Azrbaycan airi Mhmmd Fzuli rb, fars v Azrbaycan trkcsind srlr yazmdr. Ana dilind yazd divannda Azrbaycan trkcsinin btn gzlliklrini eir gtirmidir. Bxtiyar Vahabzad bi-hicranda mhbbt mvzusunu l alaraq Leyla v Mhmmdi (Fzulini) srin bdii qhrman kimi tsvir etmi, fikrini sediyi dbi personajlarn dilind stralt ifadlrl oxucularna atdra bilmidir. rb corafiyasnda tsvir ediln hadislr airin stralt ifadsind ana dili mslsi d nml vurulanmdr. Bunu Leyla il Mhmmdin dialoqunda grrk. Leyla Mhmmd (Fzuliy): Sn Trk diyarnn z vladsan! Dorudur, sn indi qrbt eldsn, Vtnin z dili, z tarixi var, Qoy snin eirind dil asn Vtn! Ax rb, cm dillrind sn Yazmsan xeyli. irin szlrini baa dmyn z elin olmazm sndn gileyli? (I c., Bak, 2005, s.470-471) air Mhmmdin cavabnda mtlbin aydnlq gtirir: - Dorudur, sevgilim, dorudur bunlar, Mn Vtn eqil tn br quam. Mn szdn el bir sfr amam, rb d, cm d ordan pay umar. Ancaq o sfrd az lzztim Mnim z dilimdir, z lisanmdr. O dil baldr arzum, niyytim, O, mnim eqimdir, hycanmdr. Bigan olmuam ana dilim, Grk mn qaydam z sahilim... (orada, s.471-472) Bu dnc trzini v yaradclq slubunu Bxtiyar Vahabzadnin ran xritsi iindki Cnubi Azrbaycann byk airi Mmmdhseyin hriyara istinadn yazd aadak misralarndan da grnr: Mni qnamasn hriyarm da, Otuz il zgy bradr dedi38

Materiallar

misralarnda hriyarn ox mkmml eirlrini zg dilind yazdna incikliyi ifad olunur. hriyara (1965) adl eirind Bxtiyar Vahabzad hriyarn sonralar ana dilind yazd Heydrbabaya salam poemas il zn, z obasna, z elin-gnn qaytd n onun nnd ba ydiyini, yalnz indi ona qardam dediyini ifad edrk: Bs otuz il ryind el da, Ax nec gizltmidin bu da?! Salam verdin bu grnn daa sn, Bir qul idin, z elind aasan deyir. (II c., Bak, 2005, s.130) Misralardan da grndy kimi, ifad olunan zlr B.Vahabzad yaradclnda hr bir eqoizmdn, milliyytilikdn uzaq, zmz, ana dilimizi, mdniyytimizi ifad etmk zrurtindn yaranrd. 1980-ci ild yazd N ondansan, n bundan adl eiri Cnubi Azrbaycandan Vahabzady nvanlanan bir mktubun tsiril yazlmdr. Mktubda yazlrd: Sizdnm, yni azrbaycanlyam. Amma ana dilimi bilmirm. Dilimi yrnmk n mn drslik gndrin. air zn gey, zgy yamaq olan insanlar n ondanam, n bundan klind qnayaraq: Sn zn bir gey, zgy yamaq oldun, - deyir v zg v zn dildki mahiyytini bel izah edir: Bilsn d yad dilini lap yadn z kimi, rk qzdrmayacaq sn, zgsn dey. Snin znk d satlm bilckdir Qardan zgy. (V c., s.40) airin sas ittiham is ana dilini vladlarna yrtmyn analaradr: Ax ana dilini anadan yrnrlr, Anan bunu etmdi O sn yrtmdi Anasnn dilini. Anan sn yrtdi aasnn dilini, z doma vladna doma ana dilini yrtmyn analar, Bs ana adlanmaa sizin haqqnzm var?! (V c., Bak, 2002, s.40) Bxtiyar Vahabzad z zgldirmk istynlr qar da amanszdr. Kommunist rejimi raitind ana dilini dustaq edib ail-mitd bel bu dild danma ar biln modal dbazlar n deyk, n ad verk dilini bilmmkl ynn nadanlara klind airin qzbin dar olur. Hl 1954-c ild yazd Ana dili eirind d, 1986-c ild yazd ki mhacir eirind d, 1992-ci ild yazd Ana dili-dvlt dili adl mqalsind d bu qzbin nvan el zn zgldirnlrdir. Ey z doma dilind danma ar biln, Bunu iftixar biln Modal dbazlar. Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar Qoy bunlar mnim olsun. Ancaq Vtn ryi sizlr Qnim olsun.(I c., s.80, Bak, Azrbaycan, 2005) ki mhacir eirind: Vtndn knarda yaayanlara, Mhacir demiik: Lap doru, lap dz! zn vtn yad sayanlara zg mbdin ba qoyanlara n ad verk biz?!

39

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

air bellrini d zglrdn d zg bilrk ittiham edir: O, elin iind elin zg, Tarixin zg, elin zg. Havasna zg, suyuna zg cdaddan ba alan soyuna zg z d bilmdn zn zg zgy doma Vtndn savay hr ey doma (V c., bak, 2002, s.209) B.Vahabzad Azrbaycann mstqillik qazand, zn gldiyi mstqilliyin balad illrd ana dilinin nmin xsusi hmiyyt verrk yazrd: Anasnn dilind dil amayan ks, Milltin drdini Anlaya bilmz. (Yanan da mn, yaman da mn, Bak, 1995, s.149) zglmkl zmmz qarladran air tarixin yaratd yanllqlarn milli dncy vurduu zrbni d zmzn zmz gzdn salma klind ittiham edir: Bzn zmz bynmdik biz, Dedik filanks grk oxayaq. Yand z bamz fikir emmiz, zg balarn sulad ancaq. (XII c., s.114) Bizim byk-byk ustadlarmz, Xmslr yaratd zg dilind. Dnb yadn oldu bizim varmz, Babam talan oldu z mnzilind. ox zaman zgy qulluq edrik Beyin bizim oldu, sr zgnin. (XIIc., s.115) Nadir d, Qacar da lklr ald, Vtn ucalmad, taxt ucald. z doma elini ayaa sald, ahlar bizim oldu, zfr zgnin. Saldq zmz zmz gzdn, Kl il oynadq l kib gzdn. (XII c., s.115) z bxtiyar Vahabzad yaradclnda soydur, kkdr. Bu sz snt d, adt-nny d, milliliy d sdaqtdir, z kk st boy atmaqdr. Byk filosof air: Qol-budaql bir aacam Bu torpaa ilyibdir Kkm mnim Rim mnim deyir. (IV c., s.491) air bdii yaradclqda da kkdn qopman zglmy gtirib xardn xsusi vurulayaraq Milli olmayan snt sl snt ola bilmz1 deyirdi. snt almind zn dinl zgni dinlsn kkdn drsn.
1

Bax: Yanan da mn, yaman da, Bak, 1995, s.209

40

Materiallar

Sn zn-zn zglrsn misrasnda z v zg ifadlri vtndalq qeyrti ifad edir. O, 1972-ci ild yazd Yel qayadan n aparar adl mqalsind yazrd: Mn, z kk st bitn aacam v he bir zaman z kkm inkar drcsin qdr alalmamam. n mtrqqi ideyalar bel kk-torpaa basdrmaq, torpan suyu v qidas il yetidirmk lazmdr. Bar vern aacn knardan gtirilm torpaqla dibkd yetidirilmsi mmkn olmad kimi, knardan glm ideyalarn da xalqn tarixin bhr vercyi mmkn deyildir.1 Kkn, soyunu bynmyn insanlar n air: Xalqn tarixini bilmyn nadan, zn tanmaz, zn bilmz. Sfal emdn su in heyvan, Idiyi emnin gzn bilmz. (XII c., s.145) Yax da, yaman da, dost da, dmn d, Snin z iind, z iinddir(II c, s.553) deyn airin z v zg flsfsi dnc trzini onun milli-publisistik mqallri v bdii yaradcl sasnda thlil edrk bel nticy gldik ki, z v zg klmlri qrammatik mnasndan baqa bir d Bxtiyar Vahabzad yaradclnda milli kimliyi v milltin dmnlrini d ifad edn flsfi fikir yk dayan klmlrdir.

B. VAHABZAD POEZYASININ LEKSK SLUBYYATI


Aytn Yunis qz Hacyeva
ADU mumi dililik kafedrasnn dosenti, filologiya elmlri namizdi XLAS XX sr Azrbaycan eirinin zirvlrindn saylan B.Vahabzadnin poeziyasnn dilinin zlliklrinin n mxtlif chtlri tdqiq edilmi olsa da, airinin nzm srlrinin leksikasnn slubi zlliklrinin sistemli thlili aparlmamdr. Bu mna da, biz dnrk ki, B.Vahabzad poeziyasnn leksik slubiyyatnn aradrlmas onun irsinin yrnilmsi iin mhm thv ola bilr. B.Vahabzad poeziyasnn dilinin bu aspektdn dyrlndirilmsi nticsind mlum olur ki, air srlrinin bdii tsir gcnn artrlmas mqsdil dialektizmlrdn (Birinci pillsind mrkzdn noxtaland; Ksyn ikisi ld d yanar,Biri ocaqda da ala bilmz); varvarizmlrdn (Lap yax eylyib dorudan, biz,Biri "baran" - dedi, biri "xr" - dedi.; Tanklar adamlarn stn cumur. Bard: - Soldatlar, neylyirsiniz), vulqarizmlrdn(gidliyi dzm olsun,"Heyvrlik, boboazlq" bizim olsun), neologizmlrdn (Frlanr karusel bir tkr kimi.Daima frlanan, dnn yer kimi) v digr slubi leksik vahidlrdn geni kild istifad etmidir. air personajlarn daha inandrc obrazda tqdim etmk n, habel bu v ya digr mvzunun dolun almas n hmin dil faktlarndan yetrinc tez tez istifad etmidir. Bununla bel, onu da xsusil vurulamaq lazmdr ki, B.Vahabzad poeziyasnn dili n slis, rvan, ada v cilalanm Azrbaycan trkcsi etalonu sayla bilr. Yni, burada istifad ediln dialektizmlr, varvarizmlr, vulqarizmlr v s. bu kimi slubi leksika rnklri dbi dil normasnn mmkn limitini amrlar.

LEXICAL STYLISTICS OF B. VAHABZADE'S POETRY


ABSTRACT Although the most different points of the specifities of the language of the poetry of B. Vahabzade who is considered one of the greatest of the XX century Azerbaijani poetry, the systematic analysis of the stylistic peculiarities of the vocabulary of the poet's poetry hasn't been carried out yet. That is why, we think that the study of the lexical stylistics of B. Vahabzade's poetry can be an important award for the work of learning of his legacy.As a result of valuing the language of B. Vahabzade's poetry it becomes clear that in order to improve the
1

Bax: Sntkar v zaman. S.122 v 132.

41

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

strength of literary affecting power the poet has used dialectual words, barnarism, vulgar words, neologisms and other stylistic lexical means widely The poet often used those language facts in order to present the characetrs convincingly, as well as to reveal any subject completely. It is necessary to stress that the language of B. Vahabzade's poetry may be considered the most fluent, clearest, modern and perfect standard of the Azerbaijani Turkic language. Thus, dialectal words, barbarisms, vulgarisms and other stylistical lexical examples used in his poetry don't proceed to the possible limit of the norm of the literary language.

XX sr Azrbaycan eirinin zirvlrindn saylan B.Vahabzad poeziyas tkc dbiyyatnaslarn deyil, elc d dili aradrmalarn da nzr- diqqtini clb edn zngin dil slub palitrasna malikdir. B.Vahabzad poeziyasnn slubi leksikasnn tdqiqi ninki airin yaradc txyylnn nginliklrindn szlb gln sz xiridarlnn miqyasn myynldirmy imkan verir, habel, mumilikd, dilimizin leksik slubiyyatnn ifad imkanlarn, onun kombinasyon potensialn myynldirmy yardm olur. Mlumdur ki, leksik slubiyyat, v ya slubi leksika, elc d digr ad il leksikann slubi laylar deyildikd istniln dild yer alan dialektizmlrin, vulqarizmlrin, varvarizmlrin, habel, evfemizm v disefimizlrin, jarqon v arqo leksikasnn, ekspressiv emosional leksikann, habel terminoloji leksika v neologizmlrin slubi imkanlar nzrd tutulur1. B.Vahabzad poeziyasnda yer alan bu qbildn dil faktlarnn thlili airin hmin leksik inventardan srin ideyasnn atdrlmas iini bir fikrin hasil olunmasna sas verir. B.Vahabzad yaradclnn dil v slub zlliklrinin aradrlmas rivsind airin poeziyasnn leksik- semantik sz qruplarnn (sinonim, antonim, omonim v oxmnal szlrin) tdqiata clb edildiyi sylmk olsa da 2 , hmin aradrmalarda leksik slubiyyatnn sistemli thlilinin yer aldn grmk olmaz. Bu mnada biz dnrk ki, B.Vahabzad poeziyasnn leksik slubiyyatnn oxrakurslu thlili airin lmz irsinin yrnilmsi iin thv ver bilr. B.Vahabzad poeziyasnda aadak slubi leksika vahidlrinin maraql ilnm vziyytlrini mahid etmk olar: 1) dialektizmlr: lk olaraq onu qeyd edk ki, dialektizmlrdn bdii dbiyyatda istifadnin iki nvn frqlndirmk vacibdir. Birinci nv istifad hallar dialektik vahidlrin mllifin dilinin ayrlmaz trkib komponentlri kimi onun srlrinin dilin sirayt etmkl ortaya xr. Yni, mllif Azrbaycan dbi dilinin normalar trfindn yal iq yandrlmayan morfoloji, leksik, fonetik dilalektizm faktlarn z srlrinin dilin daxil edir. Bununla da dbi dilinin prinsiplrini pozmu olur. Szsz kimi, bu hal tqdirlayiq vziyyt kimi dyrlndiril bilmz. Lakin digr trfdn, el hallar da mvcuddur ki, mllif z srlrinin qhrmannn daxili almini, sosial statusunu v digr zlliklrini aqlamaq n dialektizm nsrlrin mracit etmk zrurti duyur. V hmin dil faktlar myyn obraz v ya obrazlar haqqnda myyn vacib informasiyan implisit ifadsin xidmt edir. Eyni zamanda el hallar da mahid edilir ki, mllif z fikir v mlahizlrinin bdiilmi formasnn myyn dbi dil standartlarnda emosional neytralln duyaraq, onlara bir canllq, daha dorusu, bir canayaxnlq qatmaq n dialektik nsrlrdn istifad edir. Sonuncu qbildn olan istifad hallar sasn, poeziya dilinin ablonlarna bir rng qatmaq mqsdil edilir.Bu zaman n vacib mqam ondan ibartdir ki, hmin istifad hallar lokal sviyydn knara xmayb bdii srin dilinin bayaladrmamaldr.Yni hmin faktlarn yuxarda qeyd etdiyimiz birinci nv istifad hallar statusuna kemmli v srin dilin naqis chti kimi dyrlndirilmmlidir. Bu mnada minlikl demk olar ki, B.Vahabzad ideal sviyyd etidala riayt edn mlliflrdndir. B.Vahabzad poeziyasnn dilind ara- sra dialektik vahidlrdn istifad edils d,
1 2

Daha traflbax: T.fndiyeva. Azrbaycan dilinin leksik slubiyyat. Bak, 1980; Dmirizad . Azrbaycan dilinin slubiyyat, Bak, 1962 v s. Msln bax: Almmmdova Sbin Mmmd qz. Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn dili. Bak, Elm, 2010; s.24-38

42

Materiallar

hmin istifad faktlar icaz limitini aacaq sviyyd deyil. V istisnasz olaraq, btn istifad hallarnda dialektizmlr mracitin mqsdmvafiqliyi mbahis douracaq xarakterd deyil. Konkret nmunlr diqqt yetirk: Kim deyk drdini bu dvrann, bu gnn? Vzify smsnn Vzif krssnn Birinci pillsind mrkzdn noxtaland.1 Bu nmund istifad edilmi noxtalanmaq feili Azrbaycan dbi dilinin izahl ltind z ksini tapm olsa da, dialekt leksikas statusunu tam olaraq itirmmidir. Yni sznn Azrbaycan dbi dilinin sas prinsiplrindn olan mumilklik, zrurilik, aydnlq prinsiplrin tam olaraq cavab verdiyini sylmk tindir. Bel ki, qeyd olunan feil Azrbaycann dialekt atlasnn istniln blgsi n kerli deyil. V dbi dil vahidi olaraq ham trfindn aydn kild qavranlmr. Noxtalanmaq feilinin ifad etdiyi mnaya glinc, o, noxtalamaq feilinin mchul formasdr. Sonuncu is 1. Heyvann bana noxta vurmaq, noxta salmaq..; 2. mcazi mnada. Daim birini z tabeliyind saxlamaq, zndn asl etmk, lind tutmaq, yiylnmk mnalarn ifad edir2. Noxta sz is z nvbsind minik heyvanlarnn bana salnan kndir, qay v s. mnasn bildirir3. B.Vahabzad mracit etdiyimiz bu eir parasnda noxtalanmaq feilindn tamamil mqsdli kild istifad etmidir. O, Azrbaycana sovet dvrnd aparc krslr vzify gtiriln xslrin hm akar buyruq qulu olmasn, yni tam kild Moskvadan asl durumda olmasn vurulayrd. Maraqldr ki, air hmin noxtalanan xsin v ya xslrin n kobud kild trifini vermkdn bel kinmir. V bu zaman htta vulqarizm mracit edir. ....Birinci pillsind mrkzdn noxtaland. Kiiliyi vardsa, bu anda axtaland... rkdki csart, mrdanlik, dyant taland, tapdaland 4. Digr dialektizmdn istifad faktna mracit edk: Ksyn ikisi ld d yanar, Biri ocaqda da ala bilmz.(10). Burada istifad edilmi ksy sz dbi dildki ksv sznn dialekt variantdr. Ksv sz is, z nvbsind, 1.Bir hisssi yanb qaralm, yaxud yanb snmkd olan odun paras5 mnasn ifad edir. 2) varvarizmlr: Bdii srlrin dilind bzn el szlrdn istifad edilir ki, onlarn hr hans bir xarici bir dil aidliyi akar kild ortada olur v eyni zamanda hmin szlr dbi dil trfindn mnimsnilrk alnma sz statusu qazanmam olurlar. Bir szl, adtn, bdii srlrd istifad ediln varvarizmlr bilinqvistik v ya polilinqvistik (ikidilli v ya oxdilli) dil mhitind ilklik qazanan dillr aid leksik materialn bilrkdn yersiz istifadsini tcssm etdirir. Yni, oxucu n hmin szn mnas qaranlq olmur, lakin digr trftdn hmin sz oxucunun dbi dil leksikonuna yad nsr saylr. B.Vahabzadnin poeiziyasnn dilind bu kimi dil faktlarna da rast glmk mmkndr. Nmunlr diqqt yetirk: Grd qrhaqrd, grd vurhavur, Tanklar adamlarn stn cumur. Bard: - Soldatlar, neylyirsiniz,.. 1 v s.
1 2

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, 2004; sh. 234. Azrbaycan dilinin izahl lti, Drd cildd, III Cild, Bak: rq Qrb; 2011; sh. 497. 3 Yen orada; sh.497. 4 Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, 2004; sh..234. 5 Azrbaycan dilinin izahl lti, Drd cildd, II Cild, Bak, 2011; sh. 761

43

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

B.Vahabzadnin Azrbaycan tarixinin n arl v eyni zamanda n rfli hadislrindn olan 20 yanvar hadislrin hsr edilmi hidlr poemasndan iqtibas gtiriln bu hissd rus dilin aid olan soldat szndn istifad edilmidir. Hmin szn istifad kontekstin nzr saldqda mlum olur ki, mllif burada sgr sznn mvqeyind soldat varvarizmin mracit etmsi he d tsadfi deyil. B.Vahabzad, sadc, bir leksik norma variantn (sgr szn) varvarizm nsr il vz etmkl hmin ial ordunun kimliyin iar edir. Yni, soldat sznn rus dilin aid varvarizm kimi ilkliyi burada mllifin sadc, hr hans bir sgr deyil, rus sgrindn, Moskvann gndrdiyi ial ordunun sgrindn shbt getdiyini ortaya qoyur. z d maraqldr ki, hidlr poemas boyunca B.Vahabzad bu sulla sgri soldatdan bir ne df frqlndirir. Dnn Rusiya n can vernlrin, hid dnlrin hid vlad!.... Bir soldat bard: - Beldir qayda vz dmkd r olu rm. Atan hid oldu mnim yolumda, Mn snin zn hid eylrm! 2 B.Vahabzad hmin vasity Glstan poemasnn davam kimi meydana xan stiqlal poemasnda da mracit edir. Qardalar alad o gn doyunca Soldatlar, srbazlar dht gldi.3 Burada rus dilind v fars dilind txminn oxar mnalar ifad edn soldat v srbaz varvarizmlri Arazn hr iki trfindki blc ordu ordularn, yni, rus v fars sgrlrinin sciyylndirmsi n istifad edilmidir. B.Vahabzad oxar sula, yni rus v fars dillrin istinad edn varvarizmlrin paralel istifadsin znn digr srind - mhur Glstan poemasnn znd d mracit etmidir. Min lk vurdular rfimiz Verdik, sahibimiz yen "ver" - dedi. Lap yax eylyib dorudan, biz Biri "baran" - dedi, biri "xr" - dedi.4 Mlumdur ki, baran rus dilind qoyun, xr is fars dilind ek demkdir. B.Vahabzadnin digr srlrind d varvarizmlrdn geni istifad edilmidir. Msln, Nal hyat eirind oxuyuruq: Quldurlar grmm, zg yer deyil, Yurdunu talayb asud yatm. Tacirlr grmm, simuzr deyil "Malades szn Vtni satm. 5 Grndy kimi, air Azrbaycan dbi dili trfindn mnimsnilmmi olan v bu sbbdn d varvarizm statusunda nzrdn keiriln szlri slubi alarlq mqsdi il bilrkdn istifad etmidi. 3) evfemizmlr: Mlumdur ki, evfemizmlr cmiyytd mvcud olan myyn xlaqi, etik, hquqi, dini v s. tabularn davam kimi meydana xr. Yni, hr hans bir szn, anlayn teztez dil gtirilmsi mqbul hesab edilmdiyi v ya tamamil yasaqland raitd evfemizmlr mracit labd olur. Teonimlrin (yni, mqdds adlarn v dini anlaylarn) myyn evfemizmlrl verilmsi bir ox dnya dillrind mahid ediln universal xarakterli vziyytdir. Ms: Allah vzin dilimizd Gydki kii, Bu axamn sahibi, Yeri gy Yaradan v s. evfemistik sinonimlrdn d geni istifad edilir.
1 2

Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak, 2004; sh. 277. Vahabzad Bxtiyar. .... II cild; Bak, 2004; sh. 280. 3 Vahabzad Bxtiyar. .... II cild; Bak, 2004; sh. 90. 4 Vahabzad Bxtiyar. .... II cild; Bak, 2004; sh. 79 5 Vahabzad Bxtiyar. .... I cild; Bak, 2004; sh. 233.

44

Materiallar

O bombanm bir nesi atlarsa, Yer krsi badan-baa l bilr. Hr ey, hr ey ola bilr, Mx mismar elyn var.1 Grndy kimi, burada Azrbaycan etnokulturologiyas n kifayt qdr doma olan evfemistik epitetdn istifad edilmidir. 4) vulqarizmlr: Bdii srlrd bzn kobud szlrdn, sy xarakterli leksikadan istifad edilir. Bu bilavasit personajlarn daxili lminin akara xarlmas, intelektual v mdni sviyylrinin nmayi etdirilmsi mqdsil edilir. Bzi hallarda is analoji dil faktlarna mllif thkiysind tsadf edilir ki, bu da ilk nvbd, srin dilinin ekspressiyasnn artrlmas mqsdil edilir. gidliyi dzm olsun, "Heyvrlik, boboazlq" bizim olsun air 1995 ci ild qlm ald Utanram adl eirind rvtxor mmurlara qar znn n srt etirazn bildirrkn d vulqatizmlrdn istifaddn kinmir. Bir qbirlik yer almaqn tk-tk Rvt grk! Haqq evin gedndn d haqq istyn rfsiz n deyim mn?2 Digr nmund oxuyuruq: ...Ryast! Hkmn atr bu dnyada hr yer. Sn rf' gtirirsn bzn rfsizlr. Sn alaq bir vcudu qiymt mindirirsn, Sn adi bir insana "dahilik" d verirsn! 3 5) disfemizm Mlum olduu kimi, disfemizmlr evfemizmlrin tam ksi olaraq, netral semantikann daha kobud kild ifadsi il sciyylnir. Yni, disfemizmlr tam mnas il, mahiyytc vulqarizmlrl eyniyyt tkil etmslr d onlara myyn qdr yaxn semantik alarlq nmayi etdirirlr. Disfemizmlr hr hans bir ya, hadis v ya hrktin adnn neytrallqdan frqli neqativ alarla adlandrlmasndan tryir. Msln, lmk feilinin evfemistik sinonimlri dnyasn dyimk, cnnt qovumaq sayld halda, el hmin feilin disfemik sinonimi gbrmk feili sayla bilr. B.Vahabzzad poeziyasnn dilind disfemizm faaktlarna da tsadf edilir. Msln: Arxada "filanks alaqdr" deyn, "Alan" zn iriir indi.4 Grndy kimi, B.Vahabzad z srlrinin dilind, personajlarn daha inandrc obrazda tqdim etmk n, habel bu v ya digr mvzunun dolun almas n mxtlif slubi leksika faktlarndan yetrinc tez tez istifad etmidir. Bununla bel, onu da xsusil vurulamaq lazmdr ki, B.Vahabzad poeziyasnn dili n slis, rvan, ada v cilalanm Azrbaycan trkcsi etalonu sayla bilr.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
1 2 3 4

DBYYAT: Azrbaycan dilinin izahl lti, Drd cildd, II Cild, Bak: rq Qrb; 2011, 792 sh. Azrbaycan dilinin izahl lti, Drd cildd, III Cild, Bak: rq Qrb; 2011, 672 sh. Almmmdova Sbin Mmmd qz. Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn dili. Bak, Elm, 2010. http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/almemmseb_bextiyar.pdf Dmirizad . Azrbaycan dilinin slubiyyat, Bak: Azrbaycann Dvlt Tdris Pedaqoji Nriyyat, 1962, 271 sh. fndiyeva T. Azrbaycan dilinin leksik slubiyyat. Bak, 1980, 276 sh. Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, "ndr nriyyat", 2004, 328 sh. Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak, "ndr nriyyat" 2004, 320 sh. Vahabzad Bxtiyar. .... I cild; Bak, 2004; sh. 119. Vahabzad Bxtiyar. .... I cild; Bak, 2004; sh. 140 Vahabzad Bxtiyar. .... II cild; Bak, 2004; sh.24. Vahabzad Bxtiyar. .... II cild; Bak, 2004; sh. 136.

45

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZAD YARADICILII FLSF DNCLRN AXARINDA


Hmmtova Xuraman
Do. Dr. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Nizami adna dbiyyat nstitutu Trk xalqlar dbiyyat bsi, hummatovax@mail.ru XLAS Azrbaycan dbiyyatnn flsfi fikir tarixind znmxsus yerlrdn birin d B.Vahabzad yaradcl tutur. airin flsfi fikir dnyasn aradrmaq baxmndan thlil kmk istdiyimiz eirlrdn biri haqqnda bu mqald sz amaq istrdim. Onun Hyat, sn n irinsn misras il balayan eirind airin flsfi fikirlri, hyata bax, hyatn mnas, insann hyata glmsinin sbbi, yaamaq hvsinin sonsuzluu, bitib-tknmyn arzularnn ifadsi n plana kilir. Mllif daxili monolaqdan istifad etmkl, z-z il dialoji nitq qurur. air sanki insanlara bu hyata glmlrinin mnasn baa salmaa alr. Yaradann hamya brabr mr pay vermdiyini, veriln mrdn mnal istifadni oxucuya xatrladr. nsann bu dnyada qonaq olmas fikirlri ona ox-ox uzaqdr, bu fikirlri onun ancaq lm mqamnda xatrlamas eirin sas ideyasn tkil edir. air dnclrinin alt qatnda gizlnn yaamaq hvsi oxucunu 200 il yaayan Lomann hvalat il tan edir. lm mlyi Lomana o zaman yetiir ki, o artq bu dnyadak btn missiyasn yerin yetirib. Getmk vaxtdr, lakin o, yen d yaamaq hvsinddir. nsan bu alm balayan hans bir qvvdir ki, o bu almdn ayrlmaq istmir. N grmm dnyada bu cahana glndn, ah el bilirm ki, dnn doulmuam mn, deyn qhrman hyatn sosnsuzluqla balamaq istyir. B.Vahabzaddn frqli olaraq Yunus mr is ilahilrinin birind Meyil eylm bu dnyaya, he kimsy qlmaz vfa demkl, insana bu dnyann fani olduunu baa salr. lm ann qbul etmk istmyn insan onun n vaxt glcyinin gzlmir, htta o fikri zn yaxn buraxmaq iqtidarnda bel deyil. Flsfi dncd lm son deyil, bir balancdr. Mqald eirin hr bir misras ayr-ayrlqda thlil clb olunacaq. ZET Azerbaycan edebiyatnn felsefi dnce tarihinde B.Vahabzadenin zel yeri vardr. Bu bildiride airin bir iirine dayanarak onun felsefi dnce dnyasn inceleceiz. Aar szlr: B.Vahabzad, Loman, hyat, sn n irinsn

BAHTIYAR VAHABZADEHS LITERARY CREATION IN THE PHILOSOPHIC THOUGHT


ABSTRACT B.Vahabzadeh is a poet came to the literary world to "say lyric feelings". This feeling was the case defining the essence of all his works during literary creation. B.Vahabzadeh became the poet of the heart, gain the love of his audience writing about either the problems worried our modern life or native-land love, about either love or historical events. One of the poems making the force to humans brain imagining about B.Vahabzadehs poetic thought and his life meaning is a lyric poem Life is the sweetest one. This poem of the poet was written in a monologue style. The poet gives his dreams about the longlife by the story of Loghman lived about 200 years. Death angel reaches Loghman at the time when he has already finished his mission in the world. Its time to leave, but he still wants to live. What is the power keeping the man in this world? What did I see in this world since born, but I think I was born yesterday said the hero keeping his aliveness forever with this world. Apart from B.Vahabzadeh, Yunus Emre explains the world to be false in one of his songs by the words Dont bind to this world, it belongs to no one. A man not wishing to die never knows when it comes, even he has no power to keep it away from him. In philosophic thought death is not the end but the beginning. Key wordes : B. Vahabzade, Loghman, Life is the sweetest one.

B.Vahabzad dbiyyat almin lirik duyularn dil gtirmk n glmi bir airdir. Bu duyu, bu hal onun btn yaradcl boyu srlrinin mahiyytini myyn edn xsusiyyt olaraq qalmdr. Yaradclnda hyatn hans mrkkb hadislrindn - istr masir narahat dnyamzn tlatml problemlrindn, istr vtn mhbbtindn, istr sevgi hisslrindn, istrs d tarixi hadislrdn, bir szl, ndn yazrsa yazsn, B.Vahabzad onlardan qlb airi kimi sz ab, oxucusunda zn qar mhbbt yarada bilirdi. Onun lirik qhrmannn geni qlbi masir dnyamzn taleyi, insanlarn glck sadti n hmi
46

Materiallar

narahat duyularla dynr. B.Vahabzadnin lirik qhrman insanlara hyatn mnasn, yaamaqda insann mqsdi n olmaldr? - kimi suallarn mahiyytini onlara baa salmaqda yardm olur. airin lirik qhrman hmi insanlara hyat mnalandran ilr grmy v cmiyyt qarsnda sanki onun borclu olmasn onlara baa salrd. B.Vahabzad yaradclq amaln myynldirn, onun onlarla sri n cavab taplmayan tapmacaya evriln, btn hyat sual-dilemmas qarsndak aydn qnati airin mr eirind z ksini tapmdr; Yaamaq yanmaqdr, yanasan grk, Hyatn mnas yalnz ondadr. am gr yanmrsa, yaamr demk, Onun da hyat yanmandadr.1 airin yaradclq yolu hyatda grb-bildiyi hadislrin, fikir v duyularn zahiri lamtlrindn mahiyytin, kkn doru gedn yoldur. srdn-sr o, hyatn adi grnn hadislri v insanlar arasndak srarl laq v mnasibtlri daha da drindn mnimsyir, bu bard z fikirlrinin sylyir, hm d bu znifad sntkarlqla smimiyytin ahngdar vhdtind tzahr edir. Poetik sz o zaman ksrli olur ki, szl fikir gzlliyi, vhdtd olub poetik ifad trzi tapr . Bel olduqda szn mna alarlar daha geni mna tutumuna malik olur. lk baxda sad ifad formasnda olan sz daha drin qatlara sahib olur. S.Vurun yaradcl haqqnda Y.Qarayevin fikirlrini B.Vahabzad yaradclna da aid etmk olar. Hr eirin S.Vurun qatda- Azrbaycanda, Dnyada v Tarix adl mkanda yaayan filosofdur. Onu bu v ya digr mhdud zamann konyunktur, ibtidai merkantilist szgcin salb, ona orada qiymt vermk n byk mhdudluq olard. Szlrin v stirlrin adi mnas bu szlrin ancaq grnn qatdr, sthi v zahiri trfidir. 2 Bxtiyar Vahabzadnin poetik dncsinin alt qatnda insan dndrn, ona hyatn mnasn anlamaa svq edn eirlrindn biri d Hyat, sn n irinsn misras il balayan lirik eiridir. airin bu eiri monoloq-thkiy sulunda qlm alnb. Monoloq thkiyd tkc bir nfr hmshbt yox, eyni zamanda btn auditoriya (oxucular - H.X.) nzr alnmaldr. 3 Daha sonra is monoloqhekay haqqnda A.mraholu yazr: hmshbt bir ss, bir ry, bir ideal daycsdrsa, auditoriya hmshbtlr oxluudur. Monoloq-hekay sas qhrman hekayi kimi x edir, sas hadislr d btvlkd onun dilindn nql olunur.4 Oxucu eirin birinci misrasndan airin hyata, dnyaya, varla nvanlanan sual il qarlar. Sndn doymaq olarm, hyat, sn n irinsn ?. air bu poetik sualla varlq il xyal arasnda bir laq yaradr. Bu qarlql laqnin mstvisind insann bu dnyada bdi qalmaq arzusunu, bitibtknmyn istklrini, insan mrnn az olmasna tssf hisslri, airin hiss-hycanlar, poetik dnclri durur. He ksin bu hyatdan qopub getmk istmdiyini poetik lvhlrl canlandran sntkar bizi maddi almd olan bir qarnn obraz il qarladrr. Burada air thkiysi il onun daxili monoloqunun qarlql laqsini grrk. eird Qoca qarnn gileygzarlar , artq yaamaqdan bezmsi v airin qar il qurduu daxili dialoq hvalatn gedii il oxucunu tan etmsi, eirin sas ideyasn tkil edir. Bu dnyann lindn glmim zara dedi, lmrm ki, bir df canm qurtara - dedi. air qoca il z arasnda daxili nitq qurur. z z ritorik suallarna cavab verrk deyir: rkdnmi syldi o, bu sz grsn? Xeyir, inanmram mn. Qocalb ldn dn insan n d hyat ox byk dyr malikdir, onun he bir faliyyti olmasa bel yen d onun yaamaq arzusu tknmir. Hans yada olmasndan asl olmayaraq hyatn irinliyi, yaamaq hvsinin bitib-tknmmsi insan daim z halsind saxlayr. air qocann hyat il acl-irinli mrn insan hyatnn mnasn tkil etdiyini oxucuya sylyir. Odur ki, air qoca qarnn szlrin inanmr.

1 2 3 4

B.Vahabzad. Seilmi srlri. I c. Bak, 1974, s. 129 S.Vurun. Seilmi srlri. n szn mllifi: Y.Qarayev, I c. Bak, 2005, s. 9. L.liyeva. Orxan Pamuk romannda monoloq. // Trk xalqlar dbiyyat. (mqallr toplusu). N 3. Bak, 2012, s. 113. A.mraholu. Epik szn bdii gc. Bak, 2000, s. 110.

47

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Xeyir inanmram mn! O, yana-yana dedi: ryind o drhal: Lnt eytana dedi. Daxili monoloq - daxili nitq, shbt v dnc formalarnda tzahr etdiyi kimi, daxili thkiy formasnda da tzahr edib, birinci xs aid thkiyy evril bilir1 . Qar il daxili dialoqdan sonra air bizi eird ikinci bir qhrman olan, Lomann hval il tan edir. dbiyyatda mdriklik, al, hikmt tcssm olan Loman obraz haqqnda mxtlif rvaytlr mvcuddur ki, bunlardan bir nesi il sizi tan etmk istrdim. Lomann lmszlk iksirini tapmas, ancaq bu maddnin yox olmasna dair mxtlif fsanlr mvcuddur. Bir fsany gr Loman lmszlk iksirini krpdn kerkn itirmi v onu tapa bilmmidir. Baqa bir fsany gr onun lin yazd lmszlk formulunu ya silib aparmdr. Ya da Allahn mri il Cbrayl trfindn yox edilmidir. B.Vahabzadnin ad ken eirind bdi yaamaq hvsind olan Lomana zrail gy mnd yetiir. Yatrd gy mnd, atd ona zrail, Syldi: 200 il mr sn bs deyil?! Mn cann almaa glmim, n szn var? Loman dedi: - szm yox, aldn gl apar. Ancaq mn macal ver birc anlq cldn, Gl canm burda yox, o mnlikd al sn. Onun lm an yetiib, amma o yen d yaamaq hvsinddir. air hyatda yaaman mnasn, insann mnal mr keirmsini, bu dnyada zndn sonra bir iz qoymasn sanki onun yadna salr. Trk mtsvvf airi Yunus mr d yaradclnda hyatn mnasn insanlara lml baa salm, dnyann faniliyini, ona etibarn olmamasn, he ksi bdi qonaq saxlamayacan gstrmidir. air lm davaml bir hyatn balanc bilmi, onu fanilikdn bdiliy bir yol olduunu insanlara eirlri il anlatmdr. Dnyaya gln kr, bir-bir rbtin ir, bu bir krpdr ker, cahillr onu bilmz , bu dnyada kims qalmaz, gln kr ellrin, brk yapma bu dnyadan, doyub getmysn kimi, mnim bunda qrarn yox, mn burdan getmy gldim v s kimi ifadlrl air hyatn bdi olmadn insanlara xatrladr. Yunus mr irfannda biz balancla sonun, aiqin haqqa doru getmsi v kamala atmas yolunda hr mrhld lb-dirilm ann yaadn grrk 2 B.Vahabzadnin bu eirlrind slfi olan S.Vurunu yaradclnn tsiri grnmkddir. Xalq airi S. Vurun Tk mzar eirind bir gn mni syyar knlm bu almdn qoparmdr, qula kar, dili d lal bir alm aparmdir, deyn air grr ki, orda gy srvlr, gy inarlar v qatar-qatar dayanan mrmr abidlr v bir d stn ot-alaq alm bir mzar ki, n ba da, n nvan, n d ad var. N hmdmi, n sirda, n domas, n yad var. mzarlarn yanndan trkn qocadan sahibsiz mzarn kimin olduunu soruur. Mzarlqda qoca il airin shbti onu dnmy, hyatn mnasn drk etmy, hyatda bdi yaamaq n hans ilr grmyi ona baa salr. air hyatda mnasz ken mrn he bir faydas olmadn drk edir. Burada eyni zamanda Smd Vurunun Biz gldi gedrik, sn yaa dnya misras yada dr. Odur ki, gec-gndz yazb yaradan air, hr ann qdrini bilir. S.Vurunun qhrmanndan frqli olaraq, 200 il lzzt iind yaayan Loman lm ayanda olarkn yen Allahdan mhlt istyir. mrm verdim bada, n grmm dnyada, deyn qhrman hyatn mnasz keirdiyin tssflnir, hyata yenidn glmsini arzulayr. Ancaq bu mmknsz bir ey! air zrail v Loman arasnda qarlql dialoq qurmaqla mllif thkiysi il daxili monoloqun qarlql laqsinin iki kild olmasn biz gstrir. Bzn hadislr mllifin
1 2

M.manov. Masir Azrbaycan nsrind psixologizm. Bak, 1991, s. 60. X.Hmmtova. Yunus mr ilahilrind lm sevgisi. Yunus mrdn Mhmmd Fzuliy insan sevgisi. Beynlxalq simpoziumunun materiallar. Bak, 10 iyun. 2010, s. 177.

48

Materiallar

dilindn nql edilir v qhrmann ssi mllif ssindn sonra daxili monoloq balayr. Bzn is hadislr mllifin dilindn nql olunsa da, mllif ssi qhrman ssi il qovuur, thkiynin xsusi tipi - vasitli nitq yaranr v daxili monoloq vasitli nitq formasnda olur.1 Lomanla zrailin dialoqdan sonra biz airin ssini eidirik; Loman baxd gylr, Loman baxd yerlr Bu son baxyla stnd iki yz il Yaad cahanla vidalad el bil..... B.Vahabzadnin lirik qhrman znn daxili dnclri il hmi seilir. onun poetik mni, frdi slubu, lirik qhrman poeziyamzn mnzrsind aydn cizgilri il seilir. airin ksr srlri arasnda bdii-flsfi chtdn drindn qavranlan daxili poetik vhdt duyulmaqdadr. Bu vhdtin ahngi v aydnl hmin srlr tamlq v btvlk, ideya, mvzu v mqsd mumiliyi vahid proqram istiqamti v mqsduyunluu verir.2 airin qhrman artq hyatda yoxdur, amma buna baxmayaraq hyat davam edir. Yax mllr edib bu dnyadan kn insanlar daim cahanda yaayrlar. He bir zaman ksimi onlar bizdn ayrmr. Onlarn mllrini davam etdirn nsillr onlar xo xatir kimi xatrlayrlar. B.Vahabzad yaradcl zamana v mkana smayan bir poeziyadr. Daim bdii dnclrinin axarnda zmkar mr yaayan air hmi xalqn sevimlisi olmudur. O, xalqn, vtnin taleyini daim dnm, milltin btvly n mbariz aparan narahat air idi.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. DBYYAT B.Vahabzad. Seilmi srlri. I c. Bak, 1974. S.Vurun.Seilmi srlri. n szn mllifi: Y.Qarayev, I c. Bak, 2005. L.liyeva.Orxan Pamuk romannda monoloq. // Trk xalqlar dbiyyat (mqallr toplusu). N 3. Bak, 2012. A.mraholu. Epik szn bdii gc. Bak, 2000. M.manov. Masir Azrbaycan nsrind psixologizm. Bak, 1991. X.Hmmtova. Yunus mr ilahilrind lm sevgisi. Yunus mrdn Mhmmd Fzuliy insan sevgisi. Beynlxalq simpoziumunun materiallar. Bak, 10 iyun 2010. B.Vahabzad. Seilmi srlri. n szn mllifi: Yaar Qarayev. I c. Bak, 1974.

B.VAHAPZADENN ESERLERN EKLLENDREN BELL BALI TEMALAR ZERNE


Ergn KOCA
Do. Dr., UAA, Trkoloji Blm retim yesi El-mek:e.koca06@gmail.com ZET Vahapzade, eserleri ile halkn sevgisini kazanp, birok hususta halkn ideali olmu ufuk insandr. Eserlerinde kendine zg bir hayat felsefesini srarla ilemitir. Vahapzade, eserlerinde bireysel temalar da ele almasna ramen daha ziyade toplumcu bir air olarak deerlendirilmelidir. Onun eserlerinin, fikirlerinin ekillenmesinde ocukluktan lmne kadar hayatna direk tesir eden byk olaylar etkili olmutur. te tm mr, uruna cann verecei mcadelelerle geen Vahapzade, kalemini milletine adam, hemen hemen yazd her iirin, piyesin, makalenin vb. iini topluma yn verecek temalarla doldurmutur. Kimi zaman anadil diye haykrm, toplumun imentosunu ne kararak; kimi zaman hrriyet, zgrlk, manevi deerler, inan, ahlak, adalet, tarih uuru, vatan sevgisi, kimlik bilinci, ideal insan, vicdan, Trklk uuru, Trk Dnyasnn ortak deerleri gibi temalarla sslemitir. Bu makalede Vahapzadenin eserlerinde iledii bireysel temalardan daha ok yukarda deindiimiz toplumsal olarak adlandrdmz temalarn eserlerinde izlerini sreceiz. Anahtar Szckler: Vahapzade, iir, tema, ana dil, azatlk, vatan sevgisi ...
1 2

M.manov. Masir Azrbaycan nsrind psixologizm. Bak, 1991, s. 74. B.Vahabzad. Seilmi srlri. n szn mllifi: Yaar Qarayev. I c. Bak, 1974, s.15.

49

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Giri: Azerbaycan Edebiyatnn tartmasz en nemli temsilcilerinden olan Vahapzade, Trk Dnyasnn en ok tannan sanatkarlarndan biridir. mrn Azerbaycan halknn meselelerine, duygu ve dnce dnyasna adam, halknn sesi ve vicdan olmutur. Eserlerindeki abartsz slup, Azeri kltrnden beslenen zengin sylem gzellii, sade, samimi, iten bir yaklamla konular ele al milletinin gznde ona zel bir yer kazandrmtr. Bu paye Halk airi olarak kabuldr. Vahapzadenin sanatnn ekillenmesinde Halk airi kisvesi nemli yer tutar. O, halkn ok iyi tanyan, halkyla yaayan, halkyla alayp - glen, halk diliyle dnp, halkn diliyle halk iin yazan, yeri geldiinde halk iin haykran bir ideal insan modelidir. Azerbaycan Yazclar Birliinin bir takdiminde onun iin u ifadeler kullanlr: XX asr poetik fikrinin grkemli sanats, halk airi " Bahtiyar Vahabzade'nin ad sadece Trk edebiyat sahasnda deil, lirik ve dramatik iirler yazan dnce adam air, gayretli istidatl bir bilim adam olarak hreti Trk dnyasnn da snrlarn amtr. Onun eserleri, iir kitaplar, dramlar ve dier bilimsel yazlar ngiliz, Fransz, Alman, Fars, Trk, Polonya, spanya, Macar ve Sovyetler birlii dhil olan birok dile evrilmitir.1 Vahapzadenin sanatnn ekillenmesinde ocukluktan lmne kadar hayatna direk tesir eden byk olaylar etkili olmutur. rnein okul yllarnda yazd iirlerin Samet Vurgun gibi nemli bir ahsiyet tarafndan deerlendirmeye alnmas ve Vurgunun onun iirleri iin Ssl ve allagelmi kelimelerden uzak olmas ok gzel2 diyerek desteklemesi sanat yolunu aan, ona zgven alayan bir merhaledir. Yine Azerbaycann Sovyet Rusya tarfndan igali, halkn buna kar verdii mcadele ve ekilen skntlar. Ayrca sava unutmamak gerek. Tm dnyay zellikle Sovyet corafyasn derinden etkileyen II. Dnya sava, bu savaa katlan askerlerin ve arkada braktklarnn durumu, savan dourduu sosyo ekonomik buhranlar, rejim ve rejimin Azerbaycan halk zerinde menfi etkileri gibi tecrbeleri ne kartabiliriz. Vahapzade, ferdi temalardan daha ok toplumsal temalara ynelmesinde yukarda deindiimiz yaanmlklarn etkisi yadsnamaz. zellikle sava sonras eserlerinde daha toplumcu olduunu gryoruz. Ona gre air kimdir? sorusuna verilecek cevap udur: air- Fikirlerin rpnan eli air- Hakikatin mugannisidir. air- Tabiatn konuan dili, air- Cemiyetin isyan sesidir. air- Zamanenin, asrn vicdan, air- Tarihlerin erefi, an, air- Bu dnyaya zamann sz air- Hakikatin, hakkn aynas3 airin zellikle, 1960-1990 yllar arasnda yazd iirlere bakldnda daha aksiyoner temalarn ne ktn grrz. Ona gre air gerektiinde cemiyetin isyan eden sesi, vicdan, hakikatin aynasdr. Bir drtlnde; Yaamak yanmaktr, yanasn gerek, Hayatn manas yalnz ondadr; Mum eer yanmazsa, yaamr demek, Onun yaama yanmandadr. -derken hayatn bizzat iinde olduunu, yreinin ulu maksatlarla, arzuyla rpndn ifade eder. Vahapzadenin ikiye blnen (ran ve Rusya) Azerbaycan halknn yaad felaketleri anlatt 1959 tarihli Glistan adl manzum hikayesinden dolay 1962 ylnda milliyeti damgasyla 2 yllna niversitedeki grevinden de uzaklatrlmtr. Rejim dman olarak grlm, zellikle Stalin dneminde tm Trk dnyasnda aydnlara uygulanan basklara
1 2

Azerbaycan Yazclar Briliyi taqdimat, http://www.vahabzade.net/ Ahundlu, Y., stiklal airleri, Bak, 1998, s.6. 3 Karaman, E., Trk Dnyasnn Sesi, B.Vahabzade, Kafkas ni. Kafhas Ara. Ens. Yay., Bak, 2009, s.35.

50

Materiallar

maruz kalmtr. Btn bu olumsuzluklar ve Sovyet rejiminin basklar onu doru bildii yoldan dndrememi, mcadeleci kimliinden hi uzaklatramamtr. Vahapzade zellikle Glistan yazdktan sonra daha ok sembolik anlatmlarla uranlan hakszlklar, halk adna duyduu kayglar eserlerinde ifade etmeye almtr. Stalin dneminin yaftalama siyaseti karsnda kalemrlerin birounun yapt da budur zaten. ektii skntlara ramen air Alar Gleyen, Yollar-Oullar, Tezadlar, Merziye, Feryad gibi eserlerinde ayn psikoloji ierisinde milli kayglarn dile getirmitir. Azerbaycann zorlu bamszlk sreci, bamszlk adna verilen ehitler, Ermeni mezalimi, Karaba sorunu ve daha nice olaylar Vahapzadenin kaleminden dklenleri belirlemitir. Vahapzadenin yaklak 70 yllk sanat hayatnda kaleme ald 70e yakn iir kitab, tiyatro eserleri, gazetelerde yazd makaleleri ve bilimsel almalarnda bir halk airi olarak ne kard ana temalar unlardr: nsan Vahabzadenin iirlerinde oka insan temas ne kar. Bu insan erefi mahlukat olarak genel insanlktan te yaad dnemin sosyal ve siyasal artlarnn ortaya kard insan modelidir. mrnn byk bir blmnde gzlemledii, iinde bizzat yaad Azerbaycan ve Azerbaycan insan bandaki rejim sultas dolaysyla sosyal ve siyasal kaos iindedir ve rejim Vahapzadeye gre, korkak, ikircikli, pheci, deerlerinden uzak, kimlik bunalm yaayan,vatanna yabanc vb. skntl bir insan ekli dourmutur. Bu halknn geleei iin byk tehlikedir. rnein zmle Shbet adl iirinde, Gznle grdn men ayr mendir Esl men gzne grnmeyendir zm de bezmiem z ses kuyumden Dzn ahtarsam grndmden ucayam Bir fikrin dnmez kuluyam Menim gah samda gah solumda Bir gze grnmez men var men oyam. -derken kendisinden hareketle insanlarn dnceleriyle yaamlarndaki uygulamamlarnn ikircikliine, sistemin insanlar nasl ikileme sevk ettiine deinmitir. artlarn fikirleri baka zikirleri baka insanlar oluturduunu ifade eder. Eserlerinde iledii bir dier insanda korkularyla ba edemeyen insan modelidir. Vahapzadeye gre, korku insan z olmaktan uzaklatrr, vicdanlar susturur, adleti ve hakikati engeller, zulm destekler, zulm eden glnn ban svazlar, fikri ldrr, ruhu ve dili balar. Vahapzde, korkuyu iblise benzetir. Vahapzadenin yaayarak anlatt korku, onun ifadesiyle milletin kalbine kasten baslmtr ve toplumsal bir korkudur. 1 air bu korkuyu NaglHeyat adl iirinde u ekilde dile getirir: Men gorhuram, sen gorhursan O da gorhur bu da gorhur. Biz gorhuruz Teze fikir beynimizde gelen kimi Tez gorhurug. Bakasndan gorhduumuz bes deyilmi zmzden biz gorhurug! Gorhu gorhu! Bir gurd olub yeyir bizi iimizden, Ne gzleyir veten bizden? rade yoh Kiilik yoh.
1

http: //forum. Huntrk.net/bahtiyar-vahapzadenin-irlerinde-insan-4950.html

51

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Biz gorhurug, Biz susurug.1 Vahapzadenin Ah Dnya Frlanr adl iirinin temasna bakldnda kendi vatannda muhacir gibi olan, kimlik bunalm yaayan, z deerlerine yabanclam, yalnz kendisi iin yaayan, insan ilediini grrz. Muhacir demiiklap doru, lap dz! Vetenin iinde yaayb, ancag zge mebedine ba goyanlara zn vetene yad sayanlara, Ne ad verek biz?

Menev muhacir vetene deil, Gvener hemie ancag zne Veten reyini teper gzne zge havasyla yaayar mdam2 Yine, Trk dnyasnn bir dier nemli kutubu ngz Aytmatov tarafndan sklkla romanlara tanan halklarn kltrel kym ve asimilasyonunu karlayan ve bugn dnya literatrne girmi olan Mankurt ifadesini kendisi de kullanr ve Eslini, kkn, soyunu danan Teze nv insana z gezebinden Mangurt legebini verene ehsen 3diyerek ayn iirde bu terimi kullanan ver. Yaad ve eserlerinin byk blmn verdii dnem, milliyet ve vatan kavramlarnn zaafa uratld bir dnemdir. Bu sebeple nerdii insan ekillendirmek zere en eksiltilmi paradan balar ie. Vatanperverlik, vatandalk. 4 nsan duygularn en mukaddesi en ycesi vatan sevgisidir. Ona gre bir amaca hizmet etmeyen, amasz insan olamaz. Vatan iin yaamak en byk gayedir. airin izdii insan yledir: Sonsuz heyecanla danr bugn Anri Janna-d-Arkn igidliinden O deyir!Dnyada her insan n En byk amaldr halg, bir de veten O deyir! Vetenin erefi, an erefi andr her vetendan Bu byk amalla yaamayan, Dmen bil olsa da doma gardan5 *** rademin aasyam Egidemin klesiyem Egidemin yolunda da lesiyem Nein nece yaama o gredib, Heyatm mena ile naklad. Meni mene tanttrb, Meni byk bir vetene balad. Gaye ki var, Kimi n-heyat yolu,
1 2

Vahabzade, B., Nagl-Heyat, Yazc, Bak, 1991, s., 12 Vahabzade, B., Ah Dnya Frlanr, Yazc, Bak, 1987, s., 37-38. 3 Vahabzade, B., age., s., 232-233. 4 http: //forum. Huntrk.net/bahtiyar-vahapzadenin-irlerinde-insan-4950.html 5 Vahabzade, B., nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak , 1964, s.108.

52

Materiallar

Kimi n-tapmacadr. Bu dnyan derkedenn Heyattan da ucadr. Bam ste dalgalanan O bayran klgesinde lm bele hodur mene. mrm gnm gurban ola lm de heyat geder Mene gzel gsterene.1 Vahapzade zellikle 1990 sonras iirlerinde toplumun en nemli mayalarndan biri olan din ve inan zerinde de durarak ideal insanda olmas gereken zellik olarak ne karmtr. Ona gre Sosyal ve bireysel ahlakn deformasyona urad bir zeminde en etkili ve en ciddi arndrclardan biri de din ve inan olgusudur. Allah, nantan mana, Ezan Sesine Secde, Peygamberimiz, Ya Rab, Ezan Sesleri gibi iirleri bu dncelerine k tutar. Ana Dil Ana st kadar kutsal kabul ettii diliyle tm mr boyunca kavgasn verdii tm deerleri eserlerine tam, ana dile sahip kmann zgrlkle edeer olduunu savunmutur. Eserlerinde ana dilinin en ince rneklerini, syleyi gzelliklerini, semantik hususiyetlerini, Azeri kltrnn dourduu zengin ve doal deyileri iten bir uslupla kullanmtr. Namk Kemal Zeybeke, yazd Trk Olmak adl eserinden dolay gnderdii destek mektubunda Ana Dili ile ilgili yaklam ok nettir: Ana dilinde btn millet, onun varl, manevi dnyas zuhur ediyor. Vatann semas, iklimi, havas, lleri, da ve bozkrlar, orman ve aylar, frtna ve kasrgalar, halk ruhunun yaratclk kudreti ile ana dilinde fikirlere, ekillere ve seslere dnyor. Halkn elinden her eyini alrsanz o, onlarn hepsini geri getirebilir. Fakat onun elinden ana dilini alrsanz, hibir zaman onu bir daha oluturamaz. Halk kendine bir vatan bile yapabilir. Ama ana dili yoksa, millette yoktur; vatan da2 Vahapzade, "Ana Dili" iirinde dilin bir toplum iin ne demek olduunu en fasih bir ekilde ilemitir. iirde insann dille ilgili ilk mnasebetlerinin analarla olmasndan hareketle "ana dili" ifadesinin ne ktn gryoruz. Dil aanda ilk defa 'ana' sylerik biz 'Ana dili' adlanr bizim ilk dersliyimiz lk mahnmz laylan anamz z sdyle irir ruhumuza bu dilde gile gile airin ayn iirinin her blmnde tekrarlanan u msralarda ana diline bak asn net olarak ortaya koyar: "Bu dil -bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr. Bu dil-birbirimizle ehd-i peymanmzdr." Bir dil bilimci yaklamyla kendi ana dilinden hareketle dillerin doup, byyp gelimesinde her dilin kendi z kaynaklarndan beslenerek ekillendiini iirinde ilemitir: "Bizim uca dalarn sonsuz ezemetinden Yatana smayan aylarn hiddetinden, Bu topragdan, bu yerden, Elin barndan gopan yanl nemelerden, Gllerin renglerinden, .ieklerin iyinden, Mil dznn, Muan'n sonsuz geniliyinden, A sal babalarn aglndan, kamalndan, Dmen srne cuman o gratn nalndan Gopan sesden yarandn. Sen halgmn ald ilk nefesden yarandn."
1 2

Vahabzade, B., Alan Seherlere Selam, Yazc, Bak, 1979, s.5. http://www.aytendirier.com/blog/blog.asp?id=147

53

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Yabanc kaynakl her trl leksik kullanmlara kar km zgnln yitirmemitir. zellikle Rusa hayran belli kesimleri ska eletirmi iki yzllkle sulamtr. Rikayar iirindeki espiri budur. ocuklarn daha iyi eitim verdiine inandklar Rus okullarna veren velileri, ocuklar Rusa eitime ynlendiren retmenleri iki yzllkle sulamaktadr. iirde yle seslenir: Benim evladma ana dilinde Ders veren muallime bak! Vatan diyen z evladn, Ecnebi dilinde okutur ancak. zgeye dilim ren diyorsun. znse bu dili beenmiyorsun.1 " Vatan Millet Anadil" adl eserinde "ana dil" temasna deinirken, Azerbaycan dilinin Rusa'nn glgesinde kaldndan, devlet dili olamadndan, Azerice'nin var olma hukukunun korunmadndan bahis aar. Hatta nl Rus yazar K. Paustovski'nin u szn hatrlatr."Her bir insann, kendi ana diliyle mnasebeti, onun medeni seviyesiyle beraber, vatandalk abasn da ortaya koyar. Ana dilini sevmeden, vatan sevmek mmkn deildir. Kendi ana diline bigane olan insan vahidir."2 Bir iirinde ana dilinin halknn sahip kmamasndan dolay boynu bkk kalp yok olma tehlikesi yaadn sylerken, iindeki zdrap basit ama bir o kadar derin ifade edilmitir. Ey bugn dilim- dilim Paralanan ana dilim. Sinesinde od galanan ana dilim, Gaplarn arkasnda Boynu bkk galan dilim Var iken yoh olan dilim. Ayaglarda kilim, dilim Vurularda bir gehreman Barlarda helim dilim.3 Ona gre "Bir milleti mahvetmek iin onun bana atom bombas yadrmak gerekmez. Manevi deerlerini, dilini, edebiyatn ve tarihini zedelemek, hafzasndan silmek yeter..." 4 Merziye iirinde de Sovvet dnemindeki ana dilinin durumunu u msralarda dile getirir: Ey bu gn dilim Paralanan Ana dilim Sinesinde od kalana ana dilim Kaplarn arlasnda Boynu bkk kalan dilim. Var iken yok kalan dilim Sevalarda bir kahraman, Barlarda halim dilim.5 zelikle Glistan iirinden sonraki zerine odaklanan sk kontrollerden ve gzlerden dolay milleti millet yapan deerleri, daha ok sanki yabanc halklarn varolma yok olma mcadelelerini kullanarak dile getirmitir. Latin Dili iirinde l bir dil olan Latin dilini kullanarak halkna mesaj vermeyi hedeflemitir. iirde u ifadeleri kullanr: Sen derde bak, vatan da var, millet de var. Ancak onun dili yoktur. yle bil ki ayna gibi.
1 2 3 4 5

Karaman, E., age., s.64. Vahabzade, B., Vatan Millet Ana Dili ( Trkeye Aktar.: Ordu, F., brahimova, M., Aayeva, S., AKM Yay., Ankara, 2000, s.185. Vahabzade, B., Ah Dnya Frlanr, Yazc, Bak, 1987, s.156. Age., s.177. Karaman, E., age., s.63.

54

Materiallar

imdi syle hangi dile l diyek? Vatan varken, millet varken, Kk yoksul komalarda Tutsak olan bir dile mi? Yoksa uzun asrlardan geip gelen Halk len z kalan Bir dile mi? Yine Ana Dili adl iiri de Leninin Biz kendi dilimizi ve vatanmz severiz szne dayanarak yaymlam ve rejimin dikkatinden kurtulmutur ve irinde arzu ettii konulara deinebilmitir. Ana diline yle seslenir: Sende benim halkmn, Kahramanlklarla dolu Tarihi varaklanr Sen de nice min yllk, Benim medeniyetim an hretim sakldr. Benim adm anmsn Namusum vicdanmsn.1 Ona gre, Ana dil, bir milletin kimlii, benlii, varl, gemiiyle bugnn ve yarnn birbirine balayan tarih badr ve ana st kadar kutsaldr. Benim Ana Dilim iirinde bu dncelerini grrz: Benim ana dilim, benim kimliim Pasportum, kendime z hakimliim. Benim benliimin fsunkarl Konuan kemali akldr dilim. Milletin varl, yurdun varl, Senin varlna baldr, dilim Beni hem dedemle, hem de nevamle Balayp uzanan tarih bamsn Dnm, geleceim, stelik hele Benim sz hnerim, ses bayramsn. Sensiz adm haram, vatanm haram Ana st gibi helalim-dilim Sen nerede varsan orda ben varm Ey benim yldzm, hilalim dilim.2 Her varln kendi diliyle kimlik bulduu dnyada, kendi dilinden bihaber olanlar, ana dilini sevmeyenleri alaklkla bir tutmas, namustan, ardan vicdandan uzak olduklarn belirtmesi, vatan ekmeinin onlara haram olduunu ifade etmesi ana diline dknlnn zirvesidir. iirde bu ifadeler yledir: Ne yaprak, ne rzgar, ne metal, ne ku Seslenmir, tmyor zge (yabanc) dilinde Peki, bilmiyorum sana ne olmu Yad dilinde trsen z menzilinde Namustan habersiz, vicdandan uzak Vazife krss meramdr sana. Vatann dilini sevmeyen alak Vatann ekmei haramdr sana.1
1 2

Karaman, E., age., s. 62. iir metni iin baknz:, Karaman, E., age., s., 113.

55

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Vatan Sevgisi Milli kimliinden uzaklatrlan toplum bilinci tekinin eline geer. Dn tarz ve buna bal olarak tutum, davran, dil; maddi ve manevi deerler kltr hegemonyasnn altnda ezilir ve yok olmaya yz tutar. Vahapzadenin yaad dnemde de ayn basklara maruz kalnr. mr ve eserlerini yazd dnem, milliyet ve vatan kavramlarnn zaafa uratld, byle bir duygunun nktaya uratld, zihinlerden ve gnllerden silinilmeye alld bir dnemdir. Bu sebeplerden dolaydr ki onda lszce bir vatan sevgisini hem yaamnda hem de eserlerinde grrz. Vatanperverlik ve vatandalk onun iin her eydir. Vatan onun candr, anasdr, hereyden aladr, ezelden ebede kadar devam edecek, sreklii olmas gereken bir aktr. Veten ag her egiden ezeldir, Menim elim, menim dilim gzeldir z canmdr, z anamdr vetenim Azerbaycan, men seninem, sen menim. Sanatkr dahi sanatkrlndan nce vatandatr. Her insan hangi duygu ve dncede olursa olsun vatann bir parasdr. Ona gre herkesin vatan iin yapaa bir eyler vardr, olmaldr. nsan vatann sevmekle cemiyet karsndaki borcunu bulur ve eitli yollarla der. Sanatkar insan duygularn en ycesi olan vatan sevgisiyle her zaman hemdem olmal milletine sanatyla hizmet etmelidir. Vahabzadeye gre; air ve iir vatan sevgisinin, millet aknn kor halinde temsilcisi olmaldr. Millete Hizmet irinde ki u drtl dikkat ekicidir: Daim dolanr bir okun etrafnda perger Yurttan baka hi kimseye yok ben de itaat. Bir maksadmz , bir yolumuz , bir szmz var Bir frkaya, bir ahsa deil, millet hizmet.2 Bir baka iirinde; Vatan toprandan yaranmam ben, iirimdir-Vatann gl iekleri. Mesleim-Rengini deitirmeyen Vatan topradr ezelden beri 3 derken de iirinin temel kaynann vatan olduuna deinir. Sovyet dneminde bile diline, milli- manevi deerlerine, vatanna, zgrlne yabanc olanlarla vb. kavgas hep eserlerine yansyan Vahapzade, vatan vatan diye haykrmtr. Demek ki, severim ben vatanm ok azdr Vatan sevirem demek Vatann yolunda babalar gibi Cann, kann veresen gerek, Yedirir, iirir, giydirir bizi Hayatmz boyu bu ana toprak, Niin bu dnyaya geldiimizi Bizse dnmeyiz yalnz bir kere Vatann kndan bazen usanr, Yazndan kaarz yaylak yerler yle ki, vatandan ayrlrz biz, Vatanin haykrr yreklerimiz.4 Benim iirim adl eserinde de ahsi kayglarn vatann stnde tutanlar eletirmitir: Vatann, Elini inkar eden tfeylilerin
1 2

iir metni iin baknz:, Karaman, E., age., s., 114. iir metni iin baknz:, Karaman, E., age., s., 132. 3 Ahundlu, Y., tiklal airleri, Bak, 1988, s.,10. 4 Vahabzade, B., eb-i Hicran, Bak, 1961, s.,157.

56

Materiallar

Vatanin deil, Manatin yana tfeylilerin, Yumrua dn banda1 Azerbaycan halk tarihi sre ierisinde bir blnmlk yaam yars randa yars Sovyet Rusyada kalmtr. Vahabzade hibir zaman bu durumu kabullenememi, bu durumun blnmln unutulmamas, halkn zihninde kalc olmas iin eserlerinde Gney Azerbaycan da vatan olarak grdn ekinmeden ilemitir: Arazn o yan vatanm bu yan vatanm Vatan grmeye amanm yok benim.2 Bu blnme anlamas Glistan iirinde de yerilmitir: onlarn birleen bu elleriyle Ayrlr ikiye bir el, bir vatan Akdp gznden ya gile gile Bu dehetli hala ne deyir vatan 3 Artk Zile Dnd Zincirin Sesi adl iirinde Gney Azerbaycandan gelen konua Vatandan vatana gelen yurttam / Evine geliin mbarek olsun eklinde seslenmesi blnm Azerbaycana kar tavrn gstermektedir. Onun sanatnn her dneminde en nemli hayali, her ynyle azat bir Azerbaycan ve zgr Azerbaycan milletinin z vatannda, ana diliyle her duygusunu dncesini terennm edebilmesidir. Ana dili ve Vatan onun eserlerinde zaman zaman beraber dillendirdii iki kutsaldr: Ey vatan gzeli, gel pem seni Vatan dili diyen dudaklarndan. Hak szn kalbimi titretti benim Bu vatan topra koy olsun kanm, Vatnda yaayp onun diline, Ruhuna, zevkine, ana vatana, Hor bakan erefsiz vatanszlara. Vahapzade iin vatan, insanlarn yaam ihtiyalarnn temin edildii toprak parasndan te, karlksz sevilen, uruna canlar verilen kutsal bir mekandr. Onun vatan ierikli iirleri o denli oktur ki toplasak hacimli bir antoloji ortaya kabilir. Rus ve Ermeni Mezalimleri Azerbaycan halk yzlerce yllk esaretten sonra tam vatanma kavutum derken Ermeni mezalimini karsnda bulur. Vatan btnl tekrar bozulmu, yzbinlerce insan z vatannda yabanc olmu, yerinden yurdundan edilmi ve hatta binlercesi hunharca katledilmi, aclar at olmu iirlerde yerini almtr. zellikle Karaba sava, bata Vahapzade olmak zere birok sanaty yeni bir sava psikolojisine sokmu ve yaanan maddi ve manevi ykm tm ayrntlaryla edebi almalara aksettirilmitir. Vahapzadenin eserlerinde Karaba kanayan yaradr, acdr. Halk airi halk aydnlatma greviyle yksek perdeden deinir Ermeni soykrmna. Azerbaycan halk, Karaba olaylarndan nce 20 Ocak 1990da Ruslarn tankla, topla Bakye girmesini, Ermenilerle bir olup halka zalimce katliam yapmalarn yaamlardr. Vahapzade iirinde o geceyi ve o geceyi gerekletirenleri zrhl ylanlar, zalim, zulm, kasp namerdler, vahet, dehet gibi szcklerle anlatrken olayn vahametini zihinlerde ekillendirmitir. Hatta zulmn bykln Allahn bu zulme nasl msade etttiine ardn ifade ederek insanln o gece insanlktan, yaratlmlktan ktn belirtmitir.
1 2

Vahabzade, B., Benim iirim, Azer Neriyet, s.14. iir metni iin baknz:, Karaman, E., age., s. 98. 3 Vahapzade, B., Seilmi eserleri, Azerner, Bak, 1974, Cilt-1, s.80.

57

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Ne adavet, ne gerek Vallah yoktu o gece Zulm, zalim eliyle Hakk bodu o gece Tun zrhl ylanlar Dkt krmz kanlar. Hakikati yalanlar Knce skt o gece Kime deyim derdimi? Kasp namerde mi? Yetmi yln derdi gam Gzden akt o gece, Ne diyek bu vahete Bu zulme, bu dehete? Allah bu zulme Nasl bakt o gece.1 Ermenilerce giriilen krgnlara kaytsz kalamaz. Milletinin ocuklar iin yalnz gzya dkmeyi kafi grmemi, islam dininin vatan, bayrak, hakikat ve inan uruna cann verenlere uygun grd ehitlik mertebesini yksek sesle iirinde ne kartm ve halkn teselli etmitir. Namert gllesine kurban giderken Gzn sabaha dikti ehitler. renkli bayra z kanlaryla Vatan semasna ekti ehitler Zalim vnmesin zulmleriyle, Bin bir bhtanyla, bin bir eriyle. Hakikat yolunda lmleriyle lm kamna ekti ehitler. nsan, insane olur z hneriyle Millet, millet olur hayr eriyle. Topran barna cesetleriyle Azatlk tohumu ekti ehitler2 Karaba sava yzbinlerce insan yerinden yurdundan etmitir. nsanlarn z vatanlarnda garip, z vatanlarnda parya olmalar Vahapzadenin yreini kanatr. Onlar ocaklar sndrlm mlteci olarak adlandrr. Onlarn sinelerindeki azab paylar. ilelerine dikkatleri eker: Bana nerenin kln dksn Sinesi azaptan da da didergin Taze vatannda garip, ekingen, Eski vatannda kaak didergin. Bann stnde z tavan yok, Yavanlk bir yana , hi yavan yok. Bu gne, yarna bir gman yok, Ay z znden uzak didergin.
1 2

Vahabzade, B., enbe Gecesinden Geen Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak,1991, s., 214. Vahabzade, B., enbe Gecesinden Geen Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak,1991, s., 224.

58

Materiallar

Hasretimizle yat olan iirinde Karaba mltecilerine seslenerek topraklarna tekrar kavuacaklar ynnde mit verir: Toprak derdi ile sine dalsn, Sen ki, o yerlere byle balsn, O buz bulaklar, uca dalar, Sen, ey yreinde yaatan olan, Bizim verdiimiz o topraklar Herhalde, dmandan sen alacaksn.1 Karaba igali sonras kaleme ald Okuma Blbl adl iirinde Ermeni izmesinin altnda esir olan topraklarda blbln bir daha akmamasn, yas tutmasn ister. Blbl imgesinden hareketle o topraklarn her zerresiyle halkna ait olduunu bakalarna yar olmayacan ifade eder. Ermeniye iirdeki yaktrmas boz karga imgesidir. iirde o topraklarda mazide yaam byk ahsiyetleri de ne kartarak o yerlerin Azerinin yurdu olduunu dillendirir. Bu bahar okuma, blbl, sen Allah. Taalt aynn kesilip sesi, Bizsiz o kkremez, o, oa bilmez. Vallah, inanmram, blbl namesi Hayastan (Ermeni) diline uyuabilmez. ... Derin derelerin takn selleri, Natevan iirinin karanfilleri Sar kayadaki blbl nevas Nevvabn, Hudunun yurdu yuvas Nal dken dalarn dar geitleri, uann inili gk mescidleri, Yar meydanlar, cdr dzleri Ulu Penah Hann ayak izleri Gren bizim n darhmr m bes? Boz karga blble e ola bilmez.2 Gnmzde geici atekeslerle durgun halde grnen, ancak zlememi, Karaba meselesinde uluslararas arenadaki oynanan kap arkas kirli oyunlar, lakayt tavrlar, ihanetler, yerini yurdunu kaybeden insanlarn yaadklar trajediler vb. onun yaamnn sonuna kadar ncelii olmutur. Halen bir ok vatansever iin olduu gibi... Azatlk (zgrlk) Vahabzade, halknn konuan ou zaman haykran dili, bir mr dnen beyinlerinden biridir. Halk gznde milli deerlerin ylmaz- yklmaz koruyucusudur. Sovyet rejiminin ar basklarna ramen bamszlk, zgrlk dncesini kelle koltukta dile getirmi, halkn mcadeleye armtr. ahsn her zaman ideallerinin gerisine atan ve tm milletine de bunu tleyen Vahapzade, bamszlk dncesini yle ifade eder: Yalnz bamszlmz elimizden kmasn. Bamszlmz midemizin isteklerine kurban etmeyelim. Biz bamszlmz korusak, en ksa srede her eyin yoluna gireceine inanyorum.3 lkesinin zgrlk simgelerinden biri olan Vahapzade 1960l yllarda balayan Milli Azatlk hereketenin nclerinden olup 1995 ylnda Azerbaycan zgrlk mcadelesindeki hizmetlerinden dolay tiklal Nian ile dllendirilmitir.

1 2

iir metni iin baknz:, Karaman, E., age., s., 92-94. Bkz. http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI /seriyye_gundogdu_bayram_ gunduogdu_mehmet_ akif_ bahtiyar_vahapzade_bulbul_siiri.pdf 3 Vahapzade, B., Zaman ve Men, Bak, Azerner, 1999, s.,184.

59

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

19. Yzyln balarndan itibaren Azerbaycan halknn azatln elinden alanlarla 20.yzyl airi olarak hep mcadele etmi, halkn ateleyen ve zihninde srekli azatlk fikrini taze tutan eserler vermitir. Glistan manzum hikayesi onun igalcilere seslendii nemli eserlerinden biridir. Bu iir halkn birlii ve btnl fikrini yanstr. O, Azerbaycann kaderine yn verme abasyla -sanki hereye, her yere sahipmi gibi- vatan ikiye blp paylaanlara yksek perdeden itiraz etmektedir: Bir deyen olmad, durun aalar! Ax bu lkenin z sahibi var. Siz ne yazrsnz bayagdan beri, Bes han bu yurdun z sahipleri? Bes han hakikat, bes han kanun? Uludur bu yurdun tarihi, ya. Bes han kksne serhat koyduun Bir btn lkenin iki garda? Nece ayrdnz trna etden Yrei bedenden, can cesetden? Ax kim bu hakk vermidir size? Sizi kim arm vatanmza? Aalar bilmedi birdir bu toprak, Tebriz de, Bak de Azerbaycandr. Bir elin ruhunu, dilini ancak Katlar stnd blmek asandr. 1 Alar Gleyen adl iirinde; Hayalim azat olsun, Dncem azat olsun. Yreimin szn Ben yazmak isteyerem, Koy kalem azat olsun. Ben grmek isteyirem Gzlerim azat olsun. Konumak isteyirem, Szlerim azat olsun. Haykrmak isteyirem Koy dilim azat olsun. Dudam azat olsun, Eitmek isteyirem, Kulam azat olsun. Esaret zincirini Ben krmak isteyirem Kollarm azat olsun steyirem azatlk Beni yerden gtren Muhkem bir kanat olsun stemirem azatlk Kuruca bir ad olsun.2 derken azatln snrlarn tayin eder. O, yaamak, dnmek, hayal etmek, konumak, yazmak, grmek, duymak gibi insan her vasfnn zgr olmasn ister. Kuru, ii bo zgrlk anlayn kabul etmez. Bu durum, z vatannda herkesin en doal hakkdr.
1 2

Vahapzade, B., Seilmi Eserleri, Bak, 1974, Cilt-I, s.,80 iir metni iin baknz:, Karaman, E., age., s. 38.

60

Materiallar

Hatta insan olmann bir sonucudur. Bu gn zgrln, en ileri medeniyetlerde bile bu denli geni alglanamayp, uygulamada skntlar yaandn dnrsek Vahapzadein zgrlk yaklamlarnn deerini daha iyi anlarz. Ona gre azatln bedelleri vardr. Kolay kazanlm bir azatlktan bahsetmek ok mmkn deildir. zgrlk uruna canlar verilmeden zgrln kymetini uluslar bilemez. Nitekim yllarca kle olan uluslar mcadele ile kazandklar lkelerine drt elle sarlmaktadrlar. O halkna seslenerek kimsenin onlara azadlklarn altn tepside sunmayacan anlatr: imdi azatl hisseder bu millet Tatl arzu gibi, ho niyet gibi. Henz azatl derk etmez ancak Bir ihtiya gibi, zaruret gibi, Budur ilk borcumuz, ilk vazfemiz. Demiem kardam, deyirem gene, Halkn nazrna azatl biz Kaldrak zaruret seviyesinde. * Azatlk alnr, yaddan umulmaz Azatlk verilmez armaan tekin, Verilen azatlk, azatlk olmaz, Baka bir rengidir o, esaretin. zellikle azadlk kavram sovyet dneminde hibir ekilde ulusallatrlamayacak hatta kiiselletirilemeyecek; ak ve alenen ifade edilemeyek, yksek sesle dnlemeyecek bir kavramdr. Vahapzade bazen smrlen bir Afrikalnn, bazen bir Arabn, bazen de bir Latinin diliyle zgrlk dncelerini dillendirir. Maksat bu kavram halknn zihninde taze tutmaktr. rnein Franszlarn, spanyollarn vb. smrd Arap lkelerine seslenir: z ana yurdunda zne teke Topra kazdn h kald, karde Madrit sokaklar geniledike Senin sokaklarn darald, karde perim kardeim, perim senin stiklal haykran dudaklarndan.1 Ermeni igali sonras kesintiye uruyan halkn zgrlnn yeniden kazanlmas adna Azerbaycan devletinin gerek ierde gerekse uluslararas arenada giriimleri ciddiyetle, sebatla ve ivedilikle yapmas gerektiine inanmakta ve bu konuda geveklik grmektedir. Bir iirinde kendisinin bir ka dnem iinde bulunduu milletin vekillerine seslenir: Sana oy verdik ki, her kar yerin, Ezeli sahibi menem diyesen. Senin toprana gz dikenlerin Dersini vermekten ekinmeyesen2 Vahapzadenin eserlerinde yukarda deindiklerimiz dnda direk toplumsal boyutu olan daha bir ok temay eserlerine tadn gryoruz. rnein, Trklk bilinci, Azerbaycan Trkiye ve Trk Dnyas ilikileri onlardan zerinde durmay dndmz temalardandr. Ben Trkm iirindeki u drtlk tm aklyla onun dncesini ortaya koyar: Aslm, neslimi tanyorum ben Kark deilim, zmden rkem Sen kimsen, sen nesen , zn bilirsin, Ben ilk kaynamdan Trkolu Trkm!
1 2

Vahapzade, B., stiklal, Bak, 1999, s.,57. Vahapzade, B., enbe Gecesinden Giden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak , 1991, s.,185.

61

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Ona ait olan ve bugn Trkiye ve Azerbaycanda hatta dier Trki topluluklarda da kabul gren (rnein Trkmenistan) bir millet iki devlet ifadesi onun Trkiye bak asn ortaya koyar. Hereyi bir olanlarn ayr olamayacan syler. Azerbaycan- Trkiye adl iirindeki ifadelere dikkatleri ekelim: Bir anann iki olu Bir narn iki kolu O da ulu, bu da ulu Azerbaycan- Trkiye Dinimiz bir, dilimiz bir Aymz bir, ilimiz bir Akmz bir, yolumuz bir Azerbaycan- Trkiye Bir milletiz, iki devlet Ayn arzu, ayn niyet Her ikisi Cumhuriyet Azerbaycan Trkiye Yalnz Trkiye deil zbekistan, Krm konu olmutur eserlerine. Selam zbekistan iirinde yle seslenir: zbekistan, Azerbaycan yan yana , Ten kmz nice nice yartan. Dilimizin yaknl bir yana . Gnlmz anlamz baktan. Her szmz, her kastmz bir olmu Ayn arzu gnlmzde alad. Bir akide, bir rpnt, bir uu Seni bana, beni sana balad. Sonu olarak eserlerinde ar basan, en ncelikli kabul ettiimiz temalar balklar altnda ele aldk. Giri blmnde de ifade ettiimiz gibi eserlerindeki ferdi yaklamlardan daha ok toplumsal ierik n plana kartld. Byk ustann stn duyarllnn eserlerine en gzel ekilde ve dillere pelesenk olacak deerde yansdn grdk. Onu, halkna rehber olacak tm duygu ve dncelerini, en sade uslupla eserlerinde ileyen; hem yaad dnem ve hem de sonras itibariyle halknn rol modeli olarak kabul edebiliriz. O, yalnz air olarak deil, bir dramaturg, bir gazeteci, bir ilim adam ve bir siyaseti olarak halk iin yaam, halk iin sylemi, halk iin dnm ulu bir kiiliktir. Onun znde ve sznde bir olan yaam felsefesi iyi ett edilmelidir. Her trl art karsnda dik duruundan, inandklarndan taviz vermemesi, uruna cann verebilecei ideallerinin hayatnn hi bir annda nceliklerinden kmamas vb. yeni nesle rnek bir kiilik olarak tantlmaldr.
KAYNAKA Ahundlu, Y., stiklal airleri, Bak, 1998, s.6. Karaman, E., Trk Dnyasnn Sesi, Vahabzade, Kafkas ni. Kafhas Ara. Ens. Yay., Bak, 2009. Mayadal, H.Z., Bahtiyar Vahapzde Hayat ve Eserleri, Trkiye Diyanet Vakf Yay. Ankara, 1998. Vahapzade, B., Alan Seherlere Selam, Yazc, Bak, 1979. Vahapzade, B., Ah Dnya Frlanr, Yazc, Bak, 1987. Vahapzade, B., Etiraf eb-i Hicran, Azerbaycan Uag ve Genler Edeb. Neriyat, Bak, 1991. Vahapzade, B., kinci Ses, (Aktaran Yavuz Blent Bakiler), Kltr Bak. Yay. Ankara, 1991. Vahapzade, B., nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak, 1964. Vahapzade, B., Nagl-Heyat, Yazc, Bak, 1991. Vahapzade, B., zmle Shbet, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak, 1985. Vahapzade, B., Piyesler, Bak,1980. Vahapzade, B., Zaman ve Men, Bak, Azerner, 1999.

62

Materiallar Vahapzade, B., Seilmi Eserler, C.I -II, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak, 1974. Vahapzade, B., enbe Gecesine Giden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak,1991. Vahapzade, B., stiklal, Bak, 1999. Vahapzade, B., Zaman ve Men, Azerner, Bak, 1999. Vahabzade, B., Vatan Millet Ana Dili ( T.Trkesine Aktaranlar: Ordu, F., brahimova, M., Aayeva, S.,) Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara, 2000, s.185.

BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDE LEKSK UNSURLARLA OLUTURULAN DUYGU DEER


Ayen KOCA
Do. Dr., UAA, Trkoloji Blm retim yesi aysen_koca71@ hotmail.com

ZET
Duygu deeri(emosyonel mana) szcklerin yananlam kategorisinde oluan bir mana katmandr.Duygu deeri dilin fonetik, morfolojik, leksik ve sentaktik geleriyle oluturulabilmektedir.Bu ynyle bir metin duygu deeri asndan analiz edildiinde bu drt ge asndan (fonetik, morfolojik, leksik, sentaktik vastalarla oluturulan duygu deeri) ayr ayr da incelenebilir.Metinlerin semantik analizlerinde fazla yer verilmeyen duygu deeri incelemesi metnin oluturulduu ann, mekann ve ahsn her trl zellii ile yakn iliki iinde olmaktadr. Bu nedenle metnin duygu deeri analizi metne tarafsz bir yaklam sergilenmesi asndan nem arzetmektedir. Bahtiyar Vahapzadenin iirlerinin duygu deeri analizi asndan deerlendirilmesi Onun eserlerinin dilbilimsel deerini ortaya koymasnn yannda iirlerine tarafsz bir gzle baklmasn salayacaktr. Bu yaznn amac duygu deeri ve leksik vastalarla oluturulan duygu deerine ksaca deinip B. Vahapzadenin iirlerinde leksik unsurlarla oluturulan duygu deerine dair deerlendirmeler yapmaktr. Anahtar kelimeler:duygu deeri, leksik geler, Bahtiyar Vahapzade

Giri nsanolu yaratl gerei evresinde olup biten hibir olaya, kavrama, kiiye onlarn tavr ve davranlarna tarafsz kalamaz. Bunun iin btn sosyal olay ve kavramlarn her trl tesirine kaplp, bu tesirlerin yapsna bal olarak i dnyasnda oluan hislerini, duygu hallerini duygusal deerlendirmeleriyle da yanstr. znenin kapld psikolojik artlar, bu psikolojik artlarn kiiye tesiri ve bu tesirlere kiinin verdii reaksiyonlar, duygusal durumlar karsnda znenin verdii reaksiyonlarn farkll, bulunduu duygu durumuna gre kulland dilsel geler ve bunlarn kullanl tarzlar, bu dilsel gelerin edebi tekstlerde somut olarak kullanlmas, edebi metinlerdeki slupsal nitelikleri ve gc yaznsal metinlerde duygu deerini oluturur.Buna bal olarak konumann veya yaznsal bir rnn tamam da bu deerlerden oluan esenlikli (euphorique) ya da esenliksiz (dysphorique) duygu deerine sahip olabilir.Duygu deeri dildeki drt temel dzeyde, deiik gelerle oluturulabilir.Bunlar, fonetik, morfolojik, leksik ve sentaktik gelerdir.rnein; afferin (fonetik yolla), can-m (morfolojik yolla), enesi dk (leksik yolla- dilsel hazr ge), malesef babam...(sentaktik yolla, eksiltili cmle) bkz.(^^Ayen Koca; - -Trk ve Krgz Dillerinde Emosyonel-Ekspresiv Mana Kategorisi (Emosyonel Ekspresiv Manann Aratrlma Tarihi, Yaps, Oluturulma Yollar, Anlam Gruplar) U.A.A.. Yaylar, Bikek, 2011^^) Nesirde de var olan duygu deeri zellikle iirde karmza kar.(poetic fonction) Bu yzden iir szlerin en parla en fazla gz kamatrandr.Nesirde ise anlam genellikle dz, alglanmas ve anlamlandrlmas daha kolaydr. iir ise amlam zenginliiyle hayal dnyamz geniletir, zenginletirir.Bylece iiri/metni duygu deeri asndan anlamlandrp analiz etme
63

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

yolu alr. Bu ynyle iirin/metnin szcelem analizinin yaplmas gerekir. Szcelem (nonciation, utterance), zel durumlar erevesinde, belli konuucular tarafndan dilsel bir alveriin gerekleimi olarak[1] tanmlanabilir.Yaznsal metnin en reel duygu ve dncesini metnin szcelem analiziyle alglayabiliriz. Szceleme durumu, szcenin gerekten retildii somut durumu belirtir.[2] ayn dili konuan zneler bile ayn duygu veya dnceyi farkl szcklerle ve farkl yerdeliklerle ifade eder.Szcelem, bireysel bir kullanm edimiyle dilin ileyie geirilmesidir. [3] A.J.Greimas ve J. Courtsin Gstergebilim Szlnde Duygu ulam, bir insann sahip olduu algya bal anlam alann eklemlemeye yarar. () Duygusal ulam, yerine gre esenlikli /esenliksiz eklinde eklemlenir. [4]eklinde yer alan duygu deeri kavram (valeur thymique, catgorie thymique), asndan yaplacak bir analiz, metne farkl bir yaklam as oluturacak, okuyucuya tarafszlk salayacak, ve metindeki paradigmatique-dizisel/syntagmatique-dizimsel seviyede szckler aras yerdelikleri(isotopie) grmeyi kolaylatracaktr. iirin anlambilimsel olarak ne tr izleklere sahip olduunun grlmesini salayacaktr. 1. Leksik gelerle Oluturulan Duygu Deeri Dilde baka hibir szckle yanyana gelmeden, herhangi bir metin iinde kullanlmadan tek bana duygusal deerlendirmeler ieren szckler yer almaktadr.Bu tr szckler her dilde mevcuttur.Ait olduu milletin hayat felsefesine, yaam alglama ve anlamlandrma felsefesine gre de duygu deerleri ierirler:kahraman, yiit, bahadr, zavall, aciz, biare, ahmak, kurnaz, salak, peel, yatalak, kabir, mezar, perian, virane, yaren, anne, kaynana, elti, grmce, vb. O zavall yavrular niin yetim braktn. (.Aytmatov, Gn Olur sra Bedel,234 ) (acmaesenlikli) Zavallnn birisin sen.(nefret, kzma-esenliksiz) Askerlerimiz kahramanca savat.(beenme, sevinme-esenlikli) Yiitlerim benim ......... (beenme, sevinme-esenlikli) Yukardaki rmeklerde de grld zere, duygu deeri oluturan szckler sevinme, martma, hayret, pimanlk, nefret, sayg, acma vb. birok duygu deeri yanstmakla beraber fonetik ve morfolojik unsurlarn yardmylala daha da belirgin hale gelmektedir.Bu tr szcklerin ne tr bir duygu deeri oluturduklar metnin veya cmlenin ve bildirilen dncenin genel artlar ile de aklanabilmektedir. Bu tr szckler duygu deeri ifade etmelerinin yannda esenlikli ve esenliksiz anlambirimcikleri (enantiosemiya - kelime dahili ztlk) olarak birden fazla duygu deerini de ayn anda yanstabilmektedirler. Bylece bir szck ayn cmlenin iinde esenlikli ve esenliksiz duygusal deerlendirmeye sahip olabilmektedir. rnek: En talihsiz gzelin ansna (U.H., Haber Tarihi : 20.05.2008 21:00) (acma, merhamet/esenlikli; kzma, nefret etme/esenliksiz) Sen sndrdn gneimi, ii kara zavall kardeim Abdilhan! Beni mrmm knda Tanrnn lutfettii o aktan mahrum ettin diye vnme, sevinme! Yreimin son atna, son nefesine kadar duyacam mutluluu, Sen ne bilir, ne anlarsn Abdilhan! ..Ellerimi, kollarm u aaca smsk baladn, Ama orda duran ben deilim, sadece bedenimdir, Zavall kardeim Abdilhan! Benim ruhum rzgar olup uzaklara gitti, sonra yamur olup topraa kart, Ben sevgilimden ayr deilim, ben onun salarym, nefesiyim... (.Aytmatov, Gn Olur sra Bedel.351 ) (acma, merhamet/esenlikli; kzma, nefret etme/esenliksiz) Duygu deerine sahip olan szcklerle deil, btn itibariyle duygu deeri taayan bu parada; nida, tekrir vb. slupsal metodlar hesaba katmasak dahi talihsiz, zavall kardeim szckleri kelime dahili ztla sahip olup, metnin batan ayaa edebi estetiini arttrp emosyonel manasn(duygu deerini) da enysek dereceye karmaktadr.
64

Materiallar

Yukarda verilen rnek metinle ilgili unu syleyebiliriz.Raymal Agay mrnn son demlerinde yaad aktan zulmle ayran Abdilhana kim olursa olsun sinirlenir ve bu kzgnlk kiinin kalbini parampara ederek nefret sezgisi had safhaya ulaabilir.Fakat bu nefret duygusunun iinde acma, merhamet etme sezgisi de yatmaktadr.nk bir defa gelinen u mrde bir defa nasip olunmu aktan mahrum kalmann, ne olduunu bilmeyen her eyden nemlisi bilmeye de gc yetmeyen Abdilhandan nefret mi etmek lazm yoksa ona acmak m lazm?Bu durumda kim zavall, Raymal Aga m yoksa Abdlhan m? gibi sorular aklmza gelebilir.Bu ritorikalk sorular zerinde elbetteki metnin tamam zerinden tartlabilir. Fakat burada nemli olan zavall, zavall kardeim, szckleri ile yukardaki tekste i ie verilmi olan sezgileri grerek szcklerin yardmyla bu sezgilerin k noktalarn bulmaktr.Bu da bizi metnin duygu deerine ulatracaktr. Duygu deeri oluturmada deyimlerin de zel bir yeri vardr.Deyimler yaps itibariyle betimleyici zellie sahiptirler.Bu ynyle deyimleri kelime-szck ile edeer addetmek doru olur mu diye bir soru aklmza gelebilir.Deyimlerin duygu deerine sahip olmalar hususu da bu soruyla yakndan alakaldr. Hakikat de deyimler de szckler gibi nesneleri, kavramlar adlandrmakla yetinmezler. Eer yle olsayd deyimler olumazd ve yaayamazlard. Deyimler hayalimizde canl resimler olutururlar. nk deyimlerde nesne, nesnenin zellikleri ve bahsedilen dnceden baka emosyonel mana - duygusal deerlendirmeler de verilir. [5 ] Ksacas deyimler duygu deeri oluturmada leksik gelerin banda gelir. Deyimler gnlk konumalarmzda ve edebi-yaznsal metinlerde kullanlarak her trl duygusal deerlendirme olutururmada aktif kullanlrlar. rnek: Abuk sabuk konumak (holanmama, alay etme) Acemi aylak (holanmama, alay etme) alm satmak (holanmama,kzma, alay etme) Zavall Kazankap, biricik olu iyi okusun, ehirlerde oturup iyi bir hayat yaasn diye, elinde avucunda ne varsa harcamt. (.Aytmatov, Gn Olur sra Bedel,180) (acmaesenlikli; kzma -esenliksiz) Verilen rneklerde deyimler znenin deiik psikolojik durumlarn tasvir eden leksik geler olarak yer almakta ve duygu deeri oluturmaktadr. Deyimlerin aktif kullanld u iirler, duygu deeri oluturmada deyimlerin leksik bir ge olarak nasl rol oynadn gstermesi ve birden fazla duygu deerini iinde barndrmas asndan gzel rnekler sergilemektedir. ofrn Kars frn kars kyma bana (yalvarma)El etme yle pencereden (kzma, holanma)Soyunup dknp (kzma, holanma)Senin enitende gzn var; (kzma) Mapuslarda ryemem; (kabullenmeme)Bam belaya sokma benim; (kzma, holanma)Kyma bana. (yalvarma, holanma) (O.Veli, B. iirleri, s.44) Tren SesiGaribim, Ne bir gzel yer avutacak gnlm,Bu ehirde Ne de tandk ehre;Bir tren sesi duymaya greyimki gzm ki eme(zlme, kayg, zlem) (O.Veli, B. iirleri, s.67) Leksik yaps itibariyle duygu deeri oluturan szckler(alp, kahraman vb.) ve deyimler dnda dildeki kalplam szlerden dualardan, beddualardan, ataszlerindenden hatta baz vecizelerden de duygu deeri oluturmada istifade edilebilir. Allah anal babal bytsn(iyi niyet, esenlikli) Bak, dn biraz, mektuplarna cevap vermediler, varsn vermesinler. Canlar cehenneme! (.Aytmatov, Gn Olur sra Bedel,246) (kzma, sinirlenme-esenliksiz) Kadn hkrklar arasnda: -Lanet olsun dedi.her eye lanet olsun! (.Aytmatov, Gn Olur sra Bedel,276-277) (kzma, sinirlenme -esenliksiz) Baba koruk (eki elma, erik) yer, olunun dii kamar. (A.) (kzma, sinirlenmeesenliksiz)
65

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bal bal demekle az tatlanmaz. (A.) (ikaz etme, uyarma- esenliksiz) Bir eyin Sabah ola, hayr ola (gele). (A.)(dua, kabullenme-esenlikli) Yukarda rneklerle aklamaya altmz; baka szcklerin yardm olmadan, herhangi bir balamda kullanlmakszn kendi bana duygu deeri oluturan bu leksik unsurlar emosyonel mana kategorisi asndan dilsel hazr geler olarak adlandrabiliriz. B. Vahapzadenin yaad corafya, dnemi, edebi kiilii, kiisel karakteri, hayata bak as iirlerindeki duygu deerini belirleyen elerdir.iirlerindeki duygu ulamlarnda leksik gelerin rol olduka etkindir. B. Vahapzadenin yaad corafyaya, dneme, dnemdeki yerine, hayat felsefesine, yaam anlamlandrma biimine ksaca deindikten sonra iirlerindeki esenlikli ya da esenliksiz duygu ulamlarnn ortaya koymaya alacaz. 1. Bahtiyar Vahapzade ve iiri 1925 ylnda ekide kyl bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen, B.Vahapzade, Bak Devlet niversitesinde tamamlad yksek eitiminin ardndan yine Bak Devlet niversitesinde retmen, doent, profesr olarak aralksz alr.1984te halk airi seilen air(1984) ilk itibarn Yal emen, Aa Alt bir de ki Tnd ay(1944), adl iiriyle kazanr.Sanat faaliyetleri merhalede ele alnmaktadr.[ 6] Sanat faaliyetlerinin il etab olarak kabul edilen Mektep iirlerinde air ocukluk dneminin safl iinde, en scak ve doal duygularyla seslenmektedir. nsan ve Zaman, Men ve Dnya, yaptlaryla dnya ve insanlk iin duyduyu kayglarn yer ald sanatlnn ikinci etabnda ise, eserlerinde konu eitlilii yannda felsefi bir derinlik de gze arpmaktadr. zmle zm, Menle Men, Behtiyarla Betiyardr, Dada elale Kimi, zm Atarram, Sret, zmzden yrenek, zmden Narazyam, Nesense zn Ol, adl eserleriyle kendisinden hareketle insanolunun i dnyasndaki srlar ortaya sermeye alt dnem ise sanat hayatnn nc merhalesini oluturmaktadr. Onun her iiri sanatsal kiiliinin farkl ve bir st sevisyesini oluturmaktadr.Glistan iiriyle bir milleti uyandrmaya alrken Annem ld Miiriyle mahzunlaan bir ocuun i dnyasyla tantrr bizi.Adsz iirle yalnzl sorgularken, Allah iirinde lgarda, sadakatte, muhabbettedir Allah diyerek yalnzla noktay koyar. Benden Habersiz, Ecdada Borcumuz, Elveda, Gereksiz, Gzle Germek, Kafi mi gibi iirleriyle hayat felsefi bir derinlikle seyreder, muhasebelerde bulunur. Neylemeli adl iirinde Yunusvari bir yaklamla sehl-i mmteni diliyle hayat anlamlandrr. Ele ald temalar ileyiindeki felsefi derinlii, eiticilii ve lirizmi onun iirlerinin en belirgin zelliklerindendir. M.A.Ersoy, N.Fazl, Ksakrek, Y.Emre, Fuzuli, Seyyid Nesiminin etkilerinin yannda eserlerinin ierik ve slubundaki zgnlk dikkat ekicidir. Dili, slubu, iledii temalar ynyle her bir eseri ayr ayr incelenebilir. 2. Bahtiyar Vahapzadenin iirlerinde Duygu Deeri Bahtiyar vahapzade iirleride safhaniyetle iindeki en scak ve doal duygular dile getirirken, felsefi bir derinlik hissiyle kendisinden hareketle insanolunun i dnyasndaki srlar ortaya sermeye alrken, iirlerindeki eiticiliin yansra lirizmini aktarrken adeta renkten renge girmi, yz bazen aydnlanm bazen kararmtr. Kimi zaman mit kanatlaryla ykseklere umu, kimi zaman da pesimist bir ahvalle kanatlarn indirmi dolaysyla ok deiik duygu halllerini, iirlerindeki duygusal deerlendirmeleriyle dile getirmitir. Bu duygu hallerini yanstmada da leksik gelerden fazlasyla istifade etmitir.iirlerinde yer alan bu unsurlarla bir air olarak sahsnn ve halknn psikolojisini duygusal deerlendirmeleriyle etkileyici bir ekilde yanstmay baarmtr. Bu yansmalar iirlerinde grmeye alalm. ADSIZ R Gzmde gllendi, gllendi yalar Dald bamdan dostlar, tanlar Bedbahtlk- yree apraz da eken(ikayet-esenliksiz)
66

Materiallar

Tekliin zamanda ikiz kardei Teklik gnl skan, teklik bel bken(ikayet-esenliksiz) Dnyann en byk, en ar ta! ......... AKIL BAKA YREK BAKA .......... Hakkn yolu z yolumdur Eilmeyen dz yolumdur, Hayrla er sa solumdur (ortada kalmlk,kararszlk-esenliksiz) eytan baka, melek baka. Bir dilee ben calandm(mit etme-esenlikli,yalvarma-esenliksiz) Kah kazandm, kah talandm.(yklmlk-esenliksiz) mrm boyu haalandm(direnmek-esenlikli) Akl baka, yrek baka. Dilek oldu benim adm Pervazland kol kanadm(mitlenmek-esenlikli) Yetmedi sabrm, inadm Amel baka, dilek baka. ANNEM LD M .. Bu nasl dnyadr... nsanolunun Hayali gktedir kendi yerdedir... Saken omuzunda hayatn yk lende ceseti iyinlerdedir... (hzn-esenliksiz) Bu nice dnyadr bu nice dnya lm hakikat hayat rya Derdimin gammn ortag sendin Niye yz evirdin ya niye benden? ... ( yalvarmak, usanmak, pimanlk-esenliksiz) 'Derdin bana gelsin' hani diyerdin Niye dert ekledin derdime ya sen ..... Annem smarlandn anne topraga Bu lm sineme ekti da benim (zlmek,kahrlanmak-esenliksiz) Sen benim arkamda benzerdin daa Sanki de arkamdan utu da benim... ..... BAS AMADIM MRM BOYU BEN YAZIK Bas amadim mrm boyu ben yazk (pimanlk, esenliksiz) Iblisinden, meleinden dnyann (tereddt etmek, karamsarlk-esenlikliksiz, mitlenmek-esenlikli) Adem satt bir elmaya cenneti (beenmememe, kzgnlk-esenliksiz) Tora dst keleginden dnyann (memnuniyetsizlik-esenliksiz) Ne gzeldir, yrek genis, sz ak (rahatlama-esenlikli) Yasamadim bir sevdam yarmck. Azap adl degirmenden narin ck(dertlenme, zdrap-esenlikli) Geeceksin eleginden dnyann (aresizlik-esenliksiz)
67

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Arzum iin bir meleyen cyrdm O tepeden bu tepeye yyrdm Niye korkum kefeninden ? Ne grdm(korku, boluk-esenliksiz) Beiginden, beleginden dnyann Biz mz zmzden aldk (rahatlama-esenlikli, kzgnlk-esenliksiz) Geen gne gelen gn bac aldk (rahatlama-esenlikli, kzgnlk-esenliksiz)mrmzn Yarsnda gocaldk (yorgunluk, aknlk, mitsizlik-esenliksiz) Sillesinden kteginden dnyann (honutsuzluk, bkknlk-esenliksiz) Gnl zgn, hayal kskn derbeder zn syle zulm olar m bu kadar? (nefret-esenliksiz) Yedekleyip arkasnca srder Berk yapssan eteginden dnyann. (gc yetmeme-esenliksiz) Gnl dst bin arzunun izine Bilemedik egrisi ne dz ne? Simdi kefen ryoruz zne (can sklma, kzma-esenliksiz) z klnden, ieginden dnyann. BENDEN HABERSIZ lk olan yere ba koyan yllar (azmetme-esenlikli) Gaml gzlerime ya koyan yllar (sinirlenme-esenliksiz) Ey yam stne ya koyan yllar, Nere kaarsnz benden habersiz? Ey mr! Grnr artk sahilin, Elin ksldka uzanr dilin.(aresizlik-esenliksiz) mrden verdiim yetmi yln Zehiri yeterli, bal yetersiz. z omuz ykdr herkesin ya Derdi - srdadr, fikri yolda, Dnp mizacma kahr gzya. (znt-esenliksiz) Sevin de, keder de, gemez kahrsz. Fikirler selinde akandan beri Ayramadm ben hayrdan erri (tereddt etme-esenlikli- esenliksiz) Dklm mrmn yaprak yllar .

68

Materiallar

DNGE .. Dayazda grdm derini Hayrda grdm errini (tereddt etme-esenlikli- esenliksiz) mrn iyi gnlerini Yola saldm, pisi kald. (pimanlk-esenliksiz) mr ki, var birce kar lki sava, sonu bar. (ortada kalmlk-esenliksiz) Katar geti, buru buru (aresizlik-esenliksiz) Yz gzmde isi kald (aresizlik-esenliksiz) ECDADA BORCUMUZ mandan, gmandan, esen klekten (rahat, rahatsz olma- esenlikli, esenliksiz) Bu millet bir nice yere blnd. Biri brn inelemekten Sanki evrilerek akrebe dnd. (ok sinirlenme, muhasebe etme-esenliksiz) Bu ona er atar, o buna bhtan (eletiri, esenliksiz) Allah kendi yetsin feryadmza Bkp kendimizi damgalamaktan imdi de gemiiz ecdadmza. yiyi darda aryoruz biz Farkn bilmeden bola dolunun Sava meydanndan ekilmeimiz Adna yazlm ko Krolunun: Yiitlik on imi, dokuzu kamak (kzgnlk, aresizlik-esenliksiz) Bizim kimliimiz bu imi ancak? Kendini kltmek nerdendir bizde? Nedir kendimize bu er, bu bhtan? Bizim aalk dncemizde kz olmaz imi ev danasndan. (kzgnlk, kabullenme-esenliksiz) . Sen Allah, ta atma sen billur suya,(ikaz etme, uyar-esenliksiz) Gn gelir, vicdann knayar seni. (muhasebe etme- esenliksiz) Amandr, koymayn kar karya Gelin Nerimanla Resulzadeyi Babek soy kkyle bizden deilmi Hatai slam ikiye blm Fetal Allahsz, Vagif baz idi (kzgnlk- esenliksiz) Falansa azck kumarbaz idi (kzgnlk- esenliksiz) Geceli gndzl Hadi dem idi (kzgnlk- esenliksiz) O ayya, bu fersiz, o bigam idi (kzgnlk- esenliksiz) Biri garazkrd, biri hasisti (kzgnlk- esenliksiz)

69

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Szn doruysa da deme arkada Birine Turanc, birine yolda yle bile olsa syleme karda Birine gasbkr, birine ayya (kzgnlk- esenliksiz) .. ok ey ummadk m biz atalardan? Bu gnk dertlere biz ydz meer (kzgnlk- esenliksiz) Bizden ncekine kulp tokmak asan, (kzgnlk- esenliksiz) O kulptan kendimiz azadz meer? (kzgnlk- esenliksiz) ..? Gelin atalar ata sayak biz Ulu mezarlara ta atmayak biz (hrmet-esenlikli,kzgnlk- esenliksiz) Zaman hkmeyledi, dnya deiti Bizden arkadaki ileri geti Dnya gz gresi er atar bize (kzgnlk- esenliksiz) Biz de er atarz z dedemize (kzgnlk- esenliksiz) Ulu Atalara yol gsteririz Nerde ayrlsak da burda biz biriz. Hakk ayaklarz biz hak adna Dil uzun, el ksa, fikir derbeder (kzgnlk- esenliksiz) Ya Rab! Bu dnyada z ecdadna (hrmet-esenlikli) irkef atan var m bu millet kadar? (kzgnlk- esenliksiz) ELVEDA Deyirem sefas bitdi mrmn, ndi da hram, dze elveda. Gze duman kr, baa gar yar, (aresizlik, kabullenme-esenliksiz) Bahara elveda, yaza elveda. .. KAF M? Allahn verdii bu aciz akl (kabullenememe, aresizlik-esenliksiz) Onu derk etmeye bize yeter mi? Ne kadar istesen ge secde kl, Grnmezi grmek gze yeter mi? Elimiz uzundur, aklmz gdek(aresizlik, kabullenme- esenliksiz) Bir tan stnde bir bostan ekmek nsan yreinin resmini ekmek Allahm, bir renge, boza kafi mi? NEYLEMEL .. Yalanlardan cana doyduk (bkknlk-esenliksiz) Ona uyduk, buna uyduk Et kokutu, tuza koyduk (bkma, irenme- esenliksiz) Tuz kokarsa neylemeli?
70

Materiallar

TENHA MEZAR Yolun kenarnda tenha bir mezar (bolukta kalma, hzn- esenliksiz) stnde ne ad, ne soyad var. Yolcu, arabay durdur bu yerde Bir sor, kimdir yatan tenha kabirde? (aresizlik-esenliksiz) O bir Trk askeri, kahraman, metin! (beenme, taktir etme- esenlikli) O z kardeine yardma geldi. Kuruna dizilen milletimizin, Hakl savana yardma geldi. .. Kendi koruduu, hem can verdii Yolun kenarnda defn edildi o.(yalnzl- esenliksiz) Urunda cann kurban verdii (feda etme, beenme, taktir etme- esenlikli) Topra kendine vatan bildi o. .. VICDAN Bu dnyadan umacam mizandr (mit, korku- esenlikli, esenliksiz) Korktuum kes bu mizan bozandr Tok herifin kudurmas, yamandr (ihtiyatta olma-esenlikli, esenliksiz) Acandan yok, ben doyandan korkarm (ihtiyatta olma-esenlikli, esenliksiz) Uyarsak biz nefs adlanan eliye (beenmeme-esenliksiz) Tkrrz vicdan kesen lye (nefret etme, korku-esenliksiz) Odur veren dz, kymeti her eye Vicdanndan korkmayandan korkarm Grld zere B. Vahapzade iirlerinde okuyucuya yer yer esenlikli (euphorique) fakat daha youn olarak esenliksiz (dysphorique) duyguysal deerlendirmeler sunmaktadr. Onun iirlerinde sitem, kzgnlk, isyan, vb. bir ok esenliksiz izlek mevcuttur. iirlerinde yer alan esenlikli szckler mitlenmek, rahatlamak, azmetmek, beenmek vb. izlekleri zerinde yerdelik olutursa da esenliksiz izlekleri tersine evirecek gte olmad gibi esenliksiz duygu deerlerini glendirir karakterdedir. iirlerdeki izlekleri ve duygu deerininin trlerini yle bir tabloda gsterebiliriz.
zlek-Duygu Deerinin Ad METNLER/iirler Adsz iir, Akl Baka Yrek Baka, Annem ld M, Bas Amadm mrm Boyu Ben Yazk, Benden Habersz, Dnge, Ecdada Borcumuz, Elveda, Kaf mi?, Neylemeli, Tenha Mezar, Vicdan SZCE / Szckler apraz da ek-, el bk-, hayr, er, eytan, melek, calan-, talan-, haalan-, pervazlan- (kol kanadm), ceset, yz evir-, (sineme) ekti da, yazk, iblis, melek, tora d-(t) keleginden dnyann, azap, ge-(eleginden dnyann), kefen, gocal-, sillesinden kteginden dnyann, zulm, eteginden dnyann, ya koy-, elin ksl-, uzanr dilin, kahr, hayr, er,yola sal-, sava, katar ge-, buru buru, gman, akrebe (dn) er at-, bhtan, al-, bac al-, Yiitlik on imi, dokuzu kamak, kz olmaz imi ev danasndan. , ta at-, vicdann kna-, Allahsz, baz, kumarbaz, dem, ayya, Duygu Deerinin Tr

ikayet etme, ortada kalmlk, kararszlk, yalvarma, yklmlk, hzn, usanmak, pimanlk, zlmek, kahrlanmak, tereddt etmek, kzgnlk, dertlenme, zdrap, memnuniyetsizlik, korku, boluk, yorgunluk, aknlk, honutsuzluk, nefret etme, gc yetmeme, can sklma, sinirlenme, aresizlik, znt, rahatsz olma,

EsenliksizOlumsuzNegatif

71

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu ok sinirlenme, muhasebe etmek, hesaba ekme ve ekilme, yaftalama, azap ekme ve ektirme, intikam alma, yk altnda ezilme eletiri, ikaz etme, aresizlik, kabullenememe,bkknlk, irenme, bolukta kalma, yalnzlk, ihtiyatta olmak, nefret etmek mitlenmek, rahatlamak, azmetmek, beenmek, rahatta olmak, hrmet etmek, dilemek, yalvarmak, ynelmek, direnmek, beenmek, taktir etmek, feda etmek, ihtiyatta olmak

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

fersiz, bigam garazkr, hasis, gasbkr, ayya, yd, kulp tokmak as-, ta at-, er at-, dil(i) uzun, el(i) ksa, derbeder , irkef at-, gze duman kr, baa gar yar, aciz, el(imiz) uzundur, aklmz gdek, cana doy-, koku-, mezar, kabir ,defn, Tok herifin kudurmas yamandr, Acandan yok, ben doyandan korkarm nefs-e uy -, vicdan kesen lye tkrmelek, adem, al-, bac al-, ba koy-, hayr, iman, ulu mezar, Rab, cann kurban ver-, ecdad, kahraman, bar. metin, mizan, azad, yrek genis, sz ak, Tok herifin kudurmas, yamandr, Acandan yok, ben doyandan korkarm EsenlikliOlumluPozitif

SONU airin deiik temalardaki 12 iirinin tamamnda da hakim olan duygu deeri esenliksiz olup, bu esenliksiz tabloyu leksik gelerle oluturmaktadr.air ele ald konular realist ve idealist bir slupla deerlendirirken diline ait leksik unsurlardan alabildiince yararlanmtr. Ele ald vatan, millet, anne, ecdad, mr, mezar, vicdan gibi konular nce kendinde hissedip yaamakta ve her vatan evladnn yaayp hissedebilmesi iin adeta rpnmakatadr. iirlerine ykledii idealist, lkselci yaklam ve duygusal deerlendirmelerindeki gc airin yaad dneminin sosyal artlar iinde deerlendirildiinde daha da aydnlanacaktr.air kiisel ve toplumsal konular dile getirdii iirlerinde; imge, imaj, metafor vb. oluturmada leksik gelerden(kendi bana duygu deri ifede eden szckleri, deyimleri, ataszleri) yararlanarak duygusal deerlendirmelerini yanstmtr. B. Vahapzade iirlerinde semi olduu leksik geleri kullanrken zaman zaman ztlklardan (hayr-er, sava- bar vb.) da istifade etmekte ve duygu deerini daha da etkin hale getirmektedir. nk Gstergebilim, anlat zmlemelerinde olduu gibi, iir zmlemelerinde de bir kavram, kart olan kavramlarla bir arada dnerek aklar. iirdeki duygu deerini (valeur thymique) de farkllklar kavrayarak ortaya koymaya alr. nk biz farklar alg-larz ve bu alglama sayesinde dnya, nmzde ve bize gre bir biim alr. Farkllklar kav-ramak demek, terimler arasndaki ilikiyi kavramak, bir biimde bunlar birbirine balamak demektir. [ 7] air iirlerinde esenliksiz anlambirimleri olan szckleri(leksik geleri) kullanmaktadr. Yalnzlk, ka, karamsarlk, ktmserlik, keder, zdrap vb. izleklerden oluan esenliksiz duygu deeri tablosu izmektedir. B. Vahazadenin edebi ahsiyetini, hayata bak asn iirlerindeki duygu deerlerinden hareketle yakalayabiliriz. Ondaki duysal deerlendirmeler, kutsal bildii deerler adna yaplm birer haykr niteliinde olup ahit olduu olaylar ruhunun derinliklerinden kopan krlmalar olarak yaamn ve iirlerini belirleyen temel izgileri oluturmutur. Bu izlerin iirlerine yansmas da eserlerindeki Duygu Deeri olarak karmza kmaktadr.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. KAYNAKLAR Coste, Galisson; Robert -Coste, Daniel, Dictionaire De Didacrigue Des Langages, Paris: Hachette. 1976: 184. Kran, Zeynel- Kran(Eziler) Aye, Yaznsal Okuma Sreleri, Ankara, Sekin Yaynevi; 2000: 76-77. Benveniste, Emile, Genel Dilbilim Sorunlar,(. E.ztokat), stanbul, YKY 1994: 139. Greimas,Algirdas-Julien-Courts, Joseph, Semiotique. Dictionnaire Raisonne De La Theorie Du Langage, Paris, Hachette, 1979: 396. ., ..: , 1997. Azebaycan Sovyet Edebiyat Tarihi.Bak,1988., Azebaycan Sovyet Edebiyat Tarihi. Bak. cilt 2. Bak, 1967., Azebaycan Sovyet Yazarlar, Bak,1958., Y.Seyidov. airin Fikir Dnyas, Bak,1985.,Garayev Yaar, Salmanov amil. Poeziyann Kamilliyi, Bak,1985. Greimas,Algrdes-Julen(1966),La Semantigue Structurale, Paris:Librarie Larousse.

72

Materiallar

BXTYAR VAHABZADNN MUAM POEMASININ VZN


Atami Mirzyev
filologiya zr elmlr doktoru, ataemi@rambler.ru XLAS Bxtiyar Vahabzad n yeni dvr Azrbaycan poeziyasnda vtnprvrlik v vtndalq ruhunu qvvtlndirn, eirimizin sntkarlq imkanlarn v tsir dairsini genilndirn, klassik poeziya nnlrini masir eir slubu il birldirn bir sntkardr. Bu deyiln chtlr airin Muam poemasnda da zn qabarq kild gstrir. Mllif poemada insann kamil bir xsiyyt kimi formalamasnda, ona vtnprvrlik hisslrinin alanmasnda, mumilikd zndrk prosesinin srtlnmsind mnvi srvtimiz olan xalq musiqisinin muamlarn rolu v hmiyytini vzedilmz bir vasit kimi gstrmidir. Bxtiyar Vahabzadnin Muam poemas vzn, bdii trtibat, forma v kompozisiya baxmndan da orijinal bir sr kimi diqqti kir. Poemann vzni zrind aparlan tdqiqatlar gstrir ki, bu sr XX sr Azrbaycan dbiyyatnda yazlan ilk poemadr ki, onda poeziyamzda ilnn btn eir vznlri heca, ruz v srbst eir vhdt tkil edir. Azrbaycan dbiyyatnaslnda XX sr poema janrnn sntkarlq xsusiyytlri yrnilrkn airin Muam poemasnn bu chti diqqtdn knarda qalm, sr vzn chtdn znn lazmi elmi thlilini v dyrini ala bilmmidir. Poemann sas mtni srbst eird yazlsa da, onda heca vzninin mxtlif hecal eir llrind, elc d ruz vzninin dbiyyat tariximizd n ox ilk bhrlrindn saylan hzc v rml bhrlrind d nmunlr vardr. srin bu vzn mxtlifliyi onun slubunda he bir qarqlq yaratmam, ksin onda yeni keyfiyytlr hesabna zngin ifad alarlar yaratmaa xidmt etmidir. Aar szlr: Muam, heca, ruz, srbst eir, hzc, rml

THE METER OF MUGHAM POEM BY BAKHTIYAR VAHABZADE


ABSTRACT Bakhtiyar Vahabzade is a master who has reinforced patriotism and citizenship spirit in the modern azerbaijani poetry, enlarged mastership means and its sphere of influence and combined poetry traditions with modern poem stylistics. These features show themselves protuberantly especially in poets Mugham poem. The author has displayed the folk music mughams role and its significance for the formulation of a human as a sophisticated personality, rendering him the sense of patriotism and accelerating the self perception as an irreplaceable tool in the poetry. Bakhtiyar Vahabzadehs Mugham poem draws an attention as original work from the arrangement, form and compositional point of view. The conducted studies on the rhythm of this work show that it is the 1st poem in the Azerbaijani literature of the 20th century in which all meters in the poetry - syllabic, aruz and free verse complete each other by forming a unity. While the mastership features of the poem of the 20th century in Azerbaijani literature were studied, this characteristic of Mugham poem remained out of the subject and the work was not analyzed and evaluated from the rhythmic point of view. Nevertheless, the main text of the poem is written in free verse, it incorporates various syllabic measures and hazaj and ramal meters of aruz which are the mostly used meters in Azerbaijani literature. The variety of the rhythms of the work has not created the mess in the style of the poem; on the contrary it has enriched the expression tinges with increased quality. Key words: syllabic, aruz, free verse, hazadj, ramal

XX sr Azrbaycan dbiyyatnda poema janrnn forma, mzmun, bdii trtibat, qurulu, vzn, dil v slub baxmdan znginlmsind xsusi rolu olan Bxtiyar Vahabzadnin poemalar mvzu, forma v mzmunca rngarng olduu kimi, vzn baxmndan da eidli v rngarngdir. Bu baxmdan onun 1975-ci ild dahi bstkar zeyir by Hacbyovun xatirsin hsr etdiyi v 1976-c ild Azrbaycan Dvlt mkafatna layiq grlm Muam poemas znn bir sra orijinal xsusiyytlri il seilir. Poema, hr eydn vvl, z-zlynd Azrbaycan xalqnn mnvi srvtlrindn olan xalq musiqisin, xsusil el muamlarna qoyulmu abid tsiri balayr. Poemada Azrbaycan poeziyasnda ilnn eir ls heca, ruz v srbst eir bir-biri il birlrk vhdt tkil edir, biri digrini tamamlayaraq mumi ahng yaratm olur. Bu vznlr poemada eidli bdii forma v slub alarlar yaratm, srin kompozisiyasna bir
73

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

lvanlq gtirmi, onu poetik chtdn znginldirmidir. 14 fsildn ibart poemada sas l kimi srbst eir stnlk tkil edir. srin 11 fsli sas etibaril srbst eird qlm alnmdr. Hmin hisslrd srbst eir heca vzni il ulalanaraq vhdt tkil edir. Mlumdur ki, heca vzninin srbst eir tsiri oxdur. Bu baxmdan Muam poemasnda da bu tsir zn qabarq kild gstrir. Srbst eir hardasa nsr yaxn olsa da, o he d ahngsiz, qafiysiz, emosiyasz eir demk deyildir. Muam poemasnda el mvzular, el motivlr vardr ki, onlar srbst eird daha uurlu alnmdr. ur adl fsildn gtrlm bu nmun dediyimiz yani sbut ola bilr: Dinl uru z qlbini sn aan, Hr klmsi alov saan Tarix yal baban kimi, Gzyal anan kimi. Tstsn aman el, Oduna yan. Dayan, dn, Dn, dayan. Dinl onu. Hr gusi Qu qonmayan qayalardan da trpdr, Kirpiklrd ya trpdr. Mahnlar var, ayaqlar, Muamlarsa ba trpdr.1 Poemadak srbst eir rnklrind standart vzn, blg, qafiy, bnd kimi tlblrdn myyn qdr knara xlsa da, bir sra mqamlarda onlar sanki heca vznli eiri xatrladr: Qobustanda rqs elyn Qayalara, dalara bax. Tbitin z liyl arpalanan apq-apq qalara bax. Cngi ssi Birldirir gy, yeri. Bk, el burdan glir Muamlarn ilk rnglri, Tsniflri, ritmlri...2 srd srbst eir milli eir lsn ox yaxnlar v deyrdik ki, bu poema srbst eirin daha da millilmsind Bxtiyar Vahabzadnin mstsna xidmtlrinin yani tzahrdr. Srbst eir sanki oxucu il, msahibl z-z oturub danma, bir nv dialoqu xatrlatdndan air xalq musiqisi, muamlar, onlara qar olan yad mnasibti ifad edrkn d bu ly mracit edir. airin xalq ruhu, xalq mnviyyat il bal dnclri d srbst eird olduqca gzl sslnir: ryinin tellrindn Tellr kib tara xalqn. O tellrin nmsind z ruhunu, z qlbini ara xalqn.3 Aada verdiyimiz nmun d bu deyilnlr yani sbutdur:
1 2

B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s.180 Yen orada, s.181 3 Yen orada, s.178

74

Materiallar

Aydan ar, sudan bel durum mnim, Ay yanql urum mnim. strm ki, lvan-lvan ik olub Doladn prdlr Mn spilm. Uca dalar bandak Azbaycan maralnn Gzndki Qara gilm... Nnlrin toxuduu Xallarn xanasndan xanalandn xnalandn. Gyglmn lpsind sonalandn. Sevgililr dodanda Yanb sndn, Snb yandn...1 Muam poemasnda yeri gldikc heca vznli eir d mracit olunmu, onun n ox ilk olan bayat, grayl v qomaya aid 7, 8 v 11 hecal eir llrindn istifad edilmidir. Bu eir llri xalq ruhuna ox yaxn olduundan poemann dilind xsusi bir ritm v ahngdarlq yaratmdr. Onu da xsusi qeyd edk ki, air poemada oxlu sayda xalq dbiyyat nmunlrindn bayat v saya szlrindn istifad etmidir. Poemann, demk olar ki, ksr fsillri bu xalq dbiyyat nmunlri il sslnmidir. Tsadfi deyil ki, srin ayrca bir fsli Sayalar adlanr v bu hissy drd saya sz d daxil edilmidir.2 Poemada srbst eirl bir arada yer alan heca vznli eirlr d, demk olar ki, srin btn shiflrin splnmidir. Bu baxmdan heca vznli eirin 7 hecal eir lsnn 4-3 blgsnd olan aadak nmunlr daha xarakterikdir: Ddk qara, sazaa, Hm qul olduq, hm aa. Qonduq azad qu kimi Biz budaqdan-budaa.3 Yaxud: Biz nmyl oyanb Nmyl d yatardq. Biz qoyunu, quzunu Nmlrl otardq...4 Skkiz hecal eir ls istr ifahi xalq yaradclnda, istrs d yazl dbiyyatda ox ilnn llrdndir. Skkiz hecal eird blg zn n ox 4-4 klind gstrir. Muam poemasnda olan rnklrd d bel vziyyt mahid edilmkddir: Varaqlama o tarixi, ki qlbin hsrtini Varaqlarda dyndrn Bir maraql roman kimi.5 Yaxud: Arazbar, Arazbar!
1 2

B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s.183 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s. 208-210 3 Yen orada, s. 208 4 Yen orada, s. 209 5 Yen orada, s. 179

75

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bu duyular fqrts, Tlatmlr, qnamalar, Smad bir yataa, Budaqland sola, saa...1 On bir hecal eir d hm aq yaradclnda, hm d yazl dbiyyatda geni yaylm llrdndir. Onun geni yaylm blglrindn biri 6-5 klind olur. Poemadan gtrlm aadak nmuny diqqt edk: Mrift, qanacaq lmdr muam, Mn onu zm mhk sanmam. O mhk danda mn insanlar Saf-rk edrm, yoxlaram mdam.2 Yaxud: Ey Zabul segahm, Orta segahm, Mnim z amanm, mnim z ahm. Sn mn kimsdn pay verilmdin, Sn zg emdn gtirilmdin. 3 Tqdim olunan rnklrin heca vznind olmas he d tsadfi deyil. nki air xalq ruhuna, xalq mnviyyatna ball ifad edn bel fikirlri mhz onun z doma vznind ver bilrdi. O da maraql faktdr ki, on bir hecal eir ls n ox qoma janr n xarakterik olduundan poemadak on bir hecal eir rnklrinin bir qismi mhz qoma janrnda, 6-5 blgsnddir. rnk olaraq aadak nmuny nzr salaq: Drdimin ykn tab gtirmdi yilib qrlan budaa neylim? Drlr kemim, dalar amam, Knlmd dikln bu daa neylim? Gnahm n oldu mnim dmadm, Dznd ksdilr, dada bitmim, sti nfsiml qar ritmim, axtaya dzmm, sazaa neylim? Mn danan zaman bir kims dinmz. Ssim su yandrar, szm bilinmz. Byk arzulara dnya bir qfs, Dilim vurulan qadaa neylim? Mn od hrisiym, od mn hmdm, Gnah mnd deyil, da ritsm. Buz tutar, yay gn bulaa getsm. Neylim, buza neylim, bulaa neylim?4 Muam poemasnda ruz vznind olan rnklr d ayrca yer alr. Qabaqcadan onu da qeyd edk ki, hmin rnklr dilinin sadliyi baxmndan diqqti xsusil clb edir. Bu faktn z d yen Bxtiyar Vahabzadnin yksk sntkarlq qdrtindn xbr verir. ruz vznind olan hmin nmunlrin leksikasn, demk olar ki, milli szlr tkil edir; onlarda alnma
1 2

Yen orada, s. 184 Yen orada, s.192 3 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s.197 4 Yen orada, s.199

76

Materiallar

szlr yox drcsinddir. Mlumdur ki, ruz vznli rnklrd vznin tlbi il rb-fars trkibli izaft birlmlrin geni yer verilirdi. Amma Bxtiyar Vahabzadnin Muam poemasnda bel bir vziyyt, demk olar ki, mahid edilmir. Bu faktn z d, bhsiz ki, airin ana dilin ball, onun sntkarlq qdrti il rtlnirdi. Poemada 5-i qzl, 2-si is drdlk olmaqla 7 nmun ruz vzninddir. Onlarn hams ruzun 2 bhrinin hzc v rmlin ayr-ayr nv v variantlarndadr. air masir Azrbaycan xalq musiqisind 7 sas muamn olduunu nzr alaraq 14 fsildn ibart poemann 7 fslini mhz hmin muamlarn adlar il adlandrmdr: ur, ahargah, Segah, Rast, tr, Bayat-iraz, Hmayun. Hmin fsillrin drdnn, o cmldn poemann qzll qurtarmas is sanki nny, klassik irs ball nmayi etdirmkl Fzulinin Leyli v Mcnun poemasn yada salr. Mllifin poemaya lav etdiyi bu rnklr hr bir muamn xarakterik chtlrin, ifad etdiyi hiss v dncy uyun olaraq hzc v rml bhrlrind qlm alnmdr. Xatrladaq ki, bu iki bhr Azrbaycan poeziyasnda n ilk bhr hesab olunur. Azrbaycan ruzunda birinci yeri hzc bhri tutur. Muam poemasnda ruz vznind olan 7 nmundn 4- hzc bhrinddir. Hzc sz rb dilind xoa gln avaz, ry yatan xo ss, xo avazla oxumaq demkdir. Klassik dbiyyatmzda n gzl lirik eirlrin, mhbbt mvzusunda yazlan poemalarn hzc brind qlm alndn sas gtrn v hr bir muamn dinlyicid alad hiss v dncni nzr alan mllif ur, Rast, tr, Hmayun rdifli eirlri hzc bhrind yazmdr. Poeziya tariximizd 15 nv ilnmi1 bu bhrin Muam poemasnda bir, yni skkizinci nv ilnmidir. Hzc bhrinin skkizinci nv drdblml snq aq naqis hzc, yaxud mstzad hzci adlanr.2 Poemada bu nvd 4 rnk vardr; onlarn 2-si qzl, 2-si is drdlkdr. Bu nvn iki variantndan srd istifad edilmidir; I variant mfUl mfAl mfAl fUln, III variant is mfUl mfAl mfAl mfAl ( fUlAn) lsnddir.3 Poemaya daxil olan tr rdifli drdlk bu nvn birinci variantnda qlm alnmdr: vktli, Nakam a Felind Min al MfUl qdim kemi -nann layla al nuru nein bada mfAl -imin z di -s, yz prd sab dala -n alr bir d mfAl -li tr.* -li tr. -lanrkn, -li tr. 4 fUln

Poemadak ur, Rast v Hmayun rdifli nmunlr is hmin nvn ikiqat uzun hecal tfil (mfAl (fUlAn)) il bitn III variantnda qlm alnmdr. Mlumdur ki, ur muam dinlyicid xo ovqat, mehribanl, smimiliyi znd ks etdirn bir hvali-ruhiyy yaradr. 5 Seilmi vznl bu deyilnlrin vhdt tkil etmsinin yani sbutu n ur rdifli qzlin ilk iki beytini tqdim edirik: oxdan u Birdn ya Bir ari Heyrtd MfUl
1 2

-nudulmu, ye -da dm bi -fin hikmt do -n al mlk MfAl

-ri qalm ya -r tn mac -lu sz-shb -n bir pnc MfAl

-radr ur. -radr ur. -ti, eqi, -rdir ur...6 mfAl ( fUlAn)

.Cfr. ruzun nzri saslar v Azrbaycan ruzu. Bak: Elm, 1977, s. 201 Yen orada, s. 352 3 Yen orada, s. 209-210 * Burada v irlid hr yerd orta v son blmlrin balancnda olan defis szn iki blm arasnda paralanmasn gstrir, yni bu defisin nnd duran sz hisssi, heca v ya hrf qabaqk blmn sonunda olan sz hisssi, heca v ya hrfl bitiikdir. 4 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s. 203 5 F.Sadqov. Muam (Drs vsaiti). Bak: Maarif, 2011, s.134 6 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s. 185

77

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Rast rdifli qzld d vznl muamn ifad etdiyi hiss v dnclr bir-birini gzl tamamlayr: Bir aqi -lin hikmtli nsihtl -ridir Rast. Tarix da -nan khn rvaytl -ridir Rast. Aqil da -nr, canl misallar -kir hrdn, Bir tale -yin ibrtli Hekaytl -ridir Rast...1 MfUl mfAl mfAl mfAl (fUlAn) Hmayun muamnn dinlyicid alad drin kdr hissi2 d hzc bhrinin skkizinci nvnn bu variantnda ox uurlu alnmdr: Millndi Da st lviyy Fryadda mfUl qlcm ki -n da basd -t, qdsiyy Segah, gizli MfAl -mi zlmtd msibtd -t, eyriyy ikaytd mfAl Hmayun, Hmayun. -t, atm, Hmayun.3 mfAl (fUlAn)

Azrbaycan ruzunda n ilk bhrlrdn ikincisi rml bhridir. Muam poemasnda ruz vznind olan 7 nmundn 3- rml bhrinddir. Rml sz rbc lngrlnmk, dalalanmaq, ar-ar, yni lngrln-lngrln yerimk mnasn bildirir. Bu bhrin ahngind dv yeriini xatrladan lngrli bir ritm olduu n bel adlandrlmdr. Rml bhrind bir zmt v vqar hiss olunur. Klassik airlrimizin dvrdn ikayt, hicran, qmqss ifad edn ksr qzllri rml bhrind yazlmdr. Mhz bunu nzr alan air poemaya lav etdiyi ahargah, Segah v Muam rdifli qzllr n uyun olaraq rml bhrini semidir. Bu bhrin poeziya tariximizd 13 nv ilnmidir. Poemada is onlardan ikisi ttbiq edilmidir. Rml bhrinin ikinci nv drdblml btv naqis rml adlanr. 4 Muam poemasnda bu nvd 1 qzl vardr. Rml bhrinin bu nvnn variant vardr ki, srdki qzl d nc variantdadr. Hmin variant fAilAtn fAilAtn fAilAtn fAilAn lsnddir.5 Mlumdur ki, ahargah mbariz ruhu alayan, qlb zmi formaladran, mbarizlik eqi yaradan bir muam kimi tannr.6 Rml bhrind d bir zmt v vqar hissi olduu n mllif ahargah muamna hsr etdiyi qzli mhz bu bhrd yazmdr. Poemada drdnc fsil ahargah adlansa da, fslin sonunda veriln qzlin rdifi ahargah deyil, arigahdr. Mllif vznin tlbin gr ahargah szndki ikinci hecan uzun deyil, qsa heca klind arigah kimi vermidir. ruzda buna txfif (xfifldirm, yaxud ynglldirm) deyilir.7 Qlbi vulkan -tk coan s -yandr, syan arigah, Am hr zn -gulsindn fikr meydan arigah. ah qalxan Dalalardr bir Mxalif gusi, Dryalar ln -grldn tu -fand, tufan arigah...8 fAilAtn fAilAtn fAilAtn fAilAn Rml bhrinin altnc nv drdblml qsa inc rml adlanr. 9 Bu nvn nc variant filAtn (fAilAtn) filAtn filAtn filAn lsnddir. Poemada bu ld
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Yen orada, s. 202 F.Sadqov. Muam (Drs vsaiti). Bak: Maarif, 2011, s. 190 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s. 203 .Cfr. ruzun nzri saslar v Azrbaycan ruzu. Bak: Elm, 1977, s. 353 Yen orada, s. 364 F.Sadqov. Gstriln sri, s. 168 Y.afak. Aruz terimleri. Konya: Saye, 2003, s. 48 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s. 189 .Cfr. Gstriln sri, s. 354

78

Materiallar

yazlm 1 qzl vardr. Veriln qlibin birinci tfilsinin qarsnda mtrizd fAilAtn tfilsi verilmidir. nki rmlin altnc nvnd yazlan eirlrin birinci blm bzn qsa heca il (f hecas il), bzn is uzun heca il (fA hecas il) balanr.1 Alt beytlik Segah rdifli qzldn tqdim olunan nmunnin drdnc misrasnda, elc d beinci v altnc beytlrind d bel vziyyt mahid olunur. sasn, eq, mhbbt, sevgi, istk hisslri alayan Segah muamnda hm d mrdlik, mbarizlik, insanprvrlik, humanistlik, yurdsevrlik duyular zn bruz verir. 2 Muamn bu xsusiyytini nzr alan air Segaha hsr etdiyi qzl n d rml bhrini semidir: N deyir kn Gz gz ya Knl hqr Sn mnim gz filAtn (fAilAtn) -lm oymaq -lartk bir -ts, qlb a yam ol, a filAtn -la, oyulmaq bel dolmaq -ti, can yan -la, Segah, a filAtn -la Segah? -la Segah? -sdr. -la, Segah...3 filAn

Rml bhrinin altnc nvnn doqquzuncu variant fAilAtn (filAtn) filAtn filAtn filAn lsnddir. Bu variantn birinci tfilsi d hm uzun heca (fA), hm d qsa heca (f) il balaya bilr. Poemann birinci beytind, elc d altnc v yeddinci beytlrin birinci misralarnda ilk tfil uzun hecaldr, yni fAilAtn klinddir. Mllif poemann sonunda veriln Muam rdifli qzl n d mzmuna uyun olaraq rml bhrini semidir. Poemann yekun hisssi epiloqu kimi d dyrlndiril biln bu qzl bir nv srin uurlu akkordu olduundan onu btnlkl tqdim edirik: Da rklr Haqqa dm N gman ey Kr ahy Onun hr gu Keiln yol Su ilr kin Ne qsdi O, rk yan Oyadb yad Dfn edin siz Deyirm, bl ox kitabla Mn ox mt fAilAtn (filAtn) -d yanb da -n olan haq -lmisn on -la qurutdu, -si bir xa -lar hrdn -li rklr -n nn ks -s, gz ya -da, vicda mni Zabul -k, mni bir -r oxudum, zn -lbi ahs filAtn -lar sndr -qa tapndr -dak tilsim Sal yandr -tir, bir can biz andr -d qzb ton -di, dayandr -lar, bir n -n utandr segahn ma gn oyandr -n eldim bx -tc qandr filAtn -d muam. -d muam. -lri sn, -d muam. -l kitab, -d muam. -qalna, -d muam. -g bulud -d muam. -ysin, -d muam. -tiyaram, -d muam.4 filAn

Bellikl, aparlan hesablamalar gstrir ki, Muam poemasnda ruz vznind olan 7 nmund 5 vzn lsndn istifad edilmidir ki, bunlardan ikisi hzc bhrinin bir nvnn, is rml bhrinin iki nvnn variantlardr. Grndy kimi, Bxtiyar Vahabzadnin Muam poemas bdii trtibat, forma v kompozisiyas il yana, vzn baxmndan da orijinal bir srdir. O, Azrbaycan poeziyasnda ilnn eir lsnn heca, ruz v srbst eirin ilk df bir arada verilmsi baxmndan dbiyyat tariximizd seiln bir poemadr. Lakin ox tssf ki, XX sr Azrbaycan poemasnn sntkarlq xsusiyytlri yrnilrkn Muam poemasnn bu chti tdqiqatdan knarda
1 2

.Cfr. Nsimi eirinin vzni / Nsimi (Mqallr mcmusi). Bak: Elm, 1973, s. 89 F.Sadqov. Muam (Drs vsaiti). Bak: Maarif, 2011, s. 152 3 B.Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004, s. 200 4 Yen orada, s. 210

79

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

qalm, znn lazmi elmi dyrini ala bilmmidir.1 Halbuki bu, poema janr tariximizd yeni bir dbi hadis idi. srin vzninin aradrlmas XX sr Azrbaycan poemasnn sntkarlq xsusiyytlrini yrnmk baxmndan olduqca hmiyytlidir.
DBYYAT: 1. Cfr . ruzun nzri saslar v Azrbaycan ruzu. Bak: Elm, 1977 2. Cfr . Nsimi eirinin vzni / Nsimi (Mqallr mcmusi). Bak: Elm, 1973, s. 76-108 3. liyev R. XX sr Azrbaycan poemasnn sntkarlq xsusiyytlri. Filologiya elmlri doktoru alimlik drcsi almaq n tqdim olunmu dissertasiyann avtoreferat. Bak, 2006 4. Sadqov F. Muam (Drs vsaiti). Bak: Maarif, 2011 5. afak Y. Aruz terimleri. Konya: Saye, 2003 6. Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak: ndr nriyyat, 2004

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA ESTETK DEAL TARXLK V MASRLIK MSTVSND


QRBT LMRZ lu MRZZAD
AMEA-nn dbiyyat nstitutunun dbiyyat nzriyysi bsinin aparc elmi iisi, filologiya zr flsf doktoru

Estetik ideal flsfi mahiyyt ksb edn kateqoriyalar silsilsin daxildir. O, yalnz mhdud bir snt v yaradclq evrsind mvcud olan anlay kimi gtrl bilmz. slind incsnt fakt v hadissi hesab olunacaq btn yaradclq istiqamtlri sistemini estetik idealsz tsvvr gtirmk bel mmkn deyil. Bu mnada estetik idealn bdii sistemin trkibind yeni v mvqeyi, onun balca xass v xsusiyytlri trafnda vaxtil kemi mumittifaq mkannda aparlan mbahis v polemikalar myyn siyasi-ideoloji yanamalar istisna olunmaqla, smrli fikir mbadilsi hesab oluna bilr. Tdqiqatlarn byk ksriyytinin estetik idealla bal mumi ryi beldir ki, o, gzllik haqqnda vacib olmal olan tsvvrdr2, bu gzlliyin n yksk pillsidir3. dbi-bdii dncnin inkiaf tkaml slind estetik idealn tipik sciyysini, dnyagr v traf alml bal laq v mnasibtlrin tnzimlnmsini n palana kir, sntkar trfindn mvcud cmiyyt hyatnda, mumn dnyada ba vern hadis v olaylarn fal vtndalq mvqeyindn thlil v qiymtlndirilmsini zamann reallqlarna evirin. Estetik idealla bal xsusi monoqrafik tdqiqatn mllifi olan Vadim Murian bhs olunan kateqoriyaya mnasibt bildirrkn bel bir qnat glir ki, idealn z ideya-estetik hyat konsepsiyas olduu n yalnz konkret hyat, hyat hqiqtlrini bdii obrazlarla ks etdirmyi qarsna bir mqsd kimi qoymur (hrnd bunlar da onun funksiyasna daxildir Q.M.) hm d daha geni hyati msllrin myynliyind mhm bir vzifni yerin yetirir. Szsz bel bir fal mvqe hyat yaradc xsiyyt n d balca prinsipial mvzu v problemlr toxunma tkidl tlb v dikt edir. Estetik idealn formalamas hm d frdin (sntkarn) dnyagrnd mtrqqi ideyalarn yaranmasna lverili stimul yaradr, drin humanizm, insanl v btvlkd briyyti dndrn v qaylandran narahat hisslri, duyularm dil gtirmkd sas vasit rolunu oynayr.
1 2 3

R.liyev. XX sr Azrbaycan poemasnn sntkarlq xsusiyytlri. Filologiya elmlri doktoru alimlik drcsi almaq n tqdim olunmu dissertasiyann avtoreferat. Bak, 2006, s. 34-39 ., .. , , , 1962, . 31 . . . , , 1963, 12.

80

Materiallar

Poeziyada bzn flsfi mhakimlr geni yer verilmsini qeyri-mqbul hesab edn mxtlif fikirlr mvcuddur. Bu, lbtt, hyata, dnyaya bizi hat edn hadislr adi bax sviyysi deyil, sntkar bel mqamlarda daha ciddi nmunldirmlr aparmaq mcburiyytind qalr, onun n milli hdud v srhdlri amaq, daha qlobal dnc trzin yiylnmk ehtiras qalmaz olur, sadd mrkkbi, ada qaran, hyatda lm v yaxud ksin sralanmada bir ox mmmalar yenidn yozmaq, yeni bax bucandan mnalandrmaq sl yaradclq tlbi kimi qarda durur. Mtrqqi dnyagrn sntkar frdiyytinin formalamasnda mstsna mvqeyin toxunan tannm estetik Yuri Borev bu xsusda yazr: O, (dnyagr - Q.M.) sntkarn z hyatndan, tbit v cmiyyt zrind mahidlrindn, br mdniyytini mnimsmsindn, mbarizsindn dnyaya fal mnasibtindn yaranr. Dnyagr tkc istedad v ustal idar etmir, hm d z yaradclq prosesind onlarn tsiri altnda formalar. Sntkarn dnyaya baxnn btn znmxsusluu, hyati materialn btn seimi, mlum olduu kimi, istr mtrqqi, istrs d mrtce xarakter daya biln dnyagr il myynlir v tnzim olunur1. Estetik ideal bdii yaradcln trkib hisssi kimi znd tarixilikl masirliyi vhdt halnda birldirmk xsusiyytin d malikdir. O hm d bdii mtn hissi-emosional ovqat v xarakter alayan sntkar mvqeyini v frdiyytini qabarq bruz vern keyfiyyt gstricisi kimi d mstsnalq qazanr. Srt qadaalar dvrnd d sntkarn estetik ideal nikbin notlar st kkln bilir, millietnik yaddan n qaranlq mqamlarna gur iq sar, sntin ezop dili il yasaq olunmu hqiqtlrini byan edir, mnvi dyrlri lzilmy qoymur, istiqlal mfkur v dncnin bir ideologiya sviyysin atmasnda vzsiz rol oynayr. Milli erin bel bir sciyyvi yaradclq mziyytlri bard dnnd ilk nvbd xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin ad dil, imzas gz nn glir. Estetik ideala sdaqt oxchtli yaradclq faliyyti il seiln Bxtiyar Vahabzad sntinin tml prinsiplrindn biridir. Onun lirik-flsfi poeziyasnda da, hyat hqiqtlrini dolun ks etdirn epik spkili poemalarnda da, konfliktlrl sciyylnn dramaturgiyasnda da, kskin vtndalq mvqeyi il seiln publisistik dnclrind d, el elmi-nzri irsind d estetik ideal znmxsus kild boy gstrmkddir. znmxsusluq Bxtiyar Vahabzad yaradclnn ana xttini tkil edn frdi bir keyfiyyt gstricisidir. Bllidir ki, z yaradclq trcmeyi-hal v poetik istedadnn oxchtli imkanlar il seiln bir qlm sahibi kimi o ken srin Byk Vtn mharibsi v mharibdn sonra eir v snt almin gln dbi nslin aparc nmayndlrindn biri idi. Professionallq v estetik ideala sdaqt baxmndan bhsiz ki, Bxtiyar Vahabzadnin poetik yaradcl daha ox 50-ci illrin hadissidir. Bu yaradclq mrhlsini yetkin bir poeziya yaran v fakt kimi qiymtlndirmk doru olmazd. nki, bu illr airin eird zntsdiq v sntkarlq msllrin yiylnmy can atd bir dvr idi, estetik ideal bir yaradclq manifesti kimi yetkinlik v kamillik (mkmmllik) sviyysin hl qardak onilliklrd v yaradclq mrhllrind daha fal bir mvqe qazanacaqd... Bel bir xsusiyyt airin yaradclna hsr olunan mvcud monoqrafik tdqiqatlarda da z real tsdiqini tapr: Mharibdn sonra yaradcla balayan airlr d dbiyyatn qarsna zamann, xalqn irli srdy v hllini tkidl gzldiyi bel byk vziflr raitind yetiir, ilk axtarlar dvrn keirirdilr2. Bu xarakterik mlahizdn d aydn grndy kimi, yaradclnn bir ox sahlri, o cmldn poeziya da ciddi sntkarlq axtarlar tlb edir, ilk tcrblr v eksperimentlr hl sntkar txyylnn v estetik idealnn btn vsti v miqyas bard geni fikir sylmy tam sas vermir.
1 2

Borev Y. Estetika. Trcm ednlri: Yaar Qarayev, Rahid Xlilov. Bak, Gnclik nriyyat, 1980, sh.10. Qarayev Y., Salmanov . Poeziyann kamilliyi. Bak, Yaz nriyyat, 1985, sh.10.

81

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Real gerkliklr, hyati ziddiyytlr, grgin sosial-ictimai kataklizmlr bir sntkar kimi Bxtiyar Vahabzadnin estetik idealnn geni srhdlr amasna stimul yaradr, sovet hyat trzinin reallqlar axarnda ciddi taleykl milli mtlblri oxucu dncsin tdricn ynltmk zrurtini meydana xarr. Adtn Bxtiyar Vahabzadnin poetik ovqat bir hyati detal v tfrrat sasnda qurulur, mnasibt, bdii-flsfi mhakim bu mcrada coub-dar, narahat hisslr v dnclr bu nqtdn z balancn gtrr. airin estetik ideal tarixilik v masirlik qovanda el msllri gndm gtirir ki, burada tarix d, zaman da sas ittiham predmetin evrilir, o ibrt mnbyi olmaqdan daha artq, qnaq v xcalt, rzalt v mzmmt kimi alar v sciyy qazanr: Bizi ayrdlar mnliyimizdn Millt kkdn qopan bir budaq oldu. Szld yad ssi z neyimizdn, Kemiin zn, indim a oldu. Hl unuduldu Quran da, din d, Keib gldiyimiz yollar danld. ridik zglr, yadlar iind Hnrli, zfrli illr danld. Tarixdir hr dan, qayann ya, Tarixl baldr insan yurduna Yox is bir xalqn tarix yadda Vtn d quruca torpaqdr ona.1 ... Bellikl, siyasi-ideoloji yasaqlarn tyan etdiyi 50-ci illrin sonlarnda Glstanda alan xyant cr 90-c illrd nb gecsin gedn yola evrilir, hidlrd milli istiqlaln zirv mqamna yetiir, sl milli tssbkelik v fdailik akt kimi zntsdiq v estetik ideala dnr. Bu, airin yalnz mxtlif illrd qlm ald sciyyvi srinin qrib bir dzm v sralanmas deyil, milli zndrkin v estetik ideala can atmann balanc v son tyinatlarn drst xarakteriz edn bir dstur v formula mnzrsinin ibrtamiz shiflrini gz nn gtirir. bhsiz ki, ictimai-flsfi dnyagr olmadan bu mtlblrin zlmsi, bdii fakta evrilmsi d mmkn ola bilck i deyildi. Mhz Bxtiyar Vahabzadnin qaynar, ehtirasl ictimai mvqeyi Azrbaycan gerkliklrinin ciddi snaa kildiyi mqamlarda daha sfrbr v msllhlik keyfiyyti qazanmaq snana kilir. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn mxbir zv, Bxtiyar Vahabzadnin oxchtli yaradclq faliyyti haqqnda xsusi monoqrafiya mllifi olan Nizami Cfrov sntkarn ictimai hyatla laq v nsiyytinin tfrratl mqamlarn bel xarakteriz edir: ...50-ci illrdn bu gn qdr Azrbaycann ictimai-siyasi, mnvi-ideoloji hyatnda el bir hadis olmamdr ki, B.Vahabzad yaradcl, ya da ictimai faliyyti il ona birbaa, yaxud dolaysyla toxunmam olsun Bxtiyarn miqyasl, mzmunlu yaradcl , milli ideallara xidmt edn ictimai faliyyti, byk dnc potensial onu masir dvrn n byk, nadir xsiyytlrindn biri etmidir2. Bxtiyar Vahabzadnin poemalarnda da, dram srlrind d estetik ideal st qatda grnty glir, lirik qhrman, air mni insanln trfda, xalq tssbkeliyinin mdafiisi statusunda x etmkdn qrur v rf duyur. Burada tssbkeliyin hdudlar da milli riv tanmr. Yollar-oullarda lczair xalqnn azadlq urunda mbariz tarixinin konkret bir mrhlsi shiflnir, Lyaqtd insanlq rfini ayaqlar altndan xilas edrk intihar yolunu sen Moskva mktblisi Saann fdakarl, Glstann ikinci hisssi v davam olan stiqlalda Azrbaycan xalqnn kemkeli, arl taleyi estetik idealn tntnsi kimi poetik salnamy evrilir.
1 2

Vahabzad B. Tarix. mid heykl qoyun. Yeni eirlr kitab, Bak Yaz nriyyat. 1993, sh.47. Cfrov N. Bxtiyar Vahabzad, yaxud milltin airi. Seilmi srlri, V cildd. II cild. Bak, Elm nriyyat, 2007, sh.175

82

Materiallar

... Glstandak tarixi facinin fsadlar, psixoloji sarsnt v fryadlar airin qlbini para-para edir, burada qlm (llk), haqqn deyil, nahaqqn trfind dayanr. ... Bir qlm srlik hicran yaratd, Bir xalq yarya bld qlnc tk. z sivri ucuyla bu llk qlm, Dldi sinsini Azrbaycann1. stiqlalda air xalqn bana gtiriln hadislri mqayisli kild bel bir poetik dill byan edir: ...Millt qarlad baqa yasaqla kdi imtahana bck, qular. sullar dyidi, gedn baqla Gln pambq il ksdi balar2. Kskin hyati konfliktlr zrind qurulan dramaturgiyasnda da Bxtiyar Vahabzadnin estetik ideal sas meyar, haqqn-daltin keiyind ayq-sayq dayanan vicdani l timsalndadr. Bu cht onun publisistik yaradclnda da qabarq nzr arpmaqdadr. Xarakterik bir nmuny diqqt yetirmk kifaytdir ki, Bxtiyar Vahabzadnin vulkan kimi pskrn, srrast mhakimlri qarsnda kims duru gtir bilsin: ... Bli, rahatqsa, demk vicdanmz yuxuya vermiik. Vicdan hmi oyaq olmaldr ki, zmz onun gz il baxb, mllrimiz nzart ed bilk, insani lyaqtimizi itirmyk3. Bxtiyar Vahabzadni cari dbi prosesl bal yazlarnda da, monoqrafik tdqiqatlarnda da estetik idealn mahiyytini amaq sas mram v mqsd evrilmkddir.

VAHABZADENN BR RNDEN HAREKETLE RDE DL KULLANIMINA YNELK DNCESNN DLBLM BAKIMINDAN NCELENMES
Rdvan ZTRK
Yard. Do. Dr., N.E. niversitesi A.K. Eitim Fakltesi Trk Dili ret. yesi, B Blok Nu: 441 Meram Konya, TRKYE. ridvanozturk1961@mail.com ZET Bahtiyar Vahabzade sadece son dnem Azerbaycan iirinin deil, bata Trkiye olmak zere Gney Bat grubu Trk yaz dillerinin kullanld birok blgenin tannm sevilmi bir airidir. phesiz bu tannmada onun ahsiyeti, yetime tarz, dnce dnyas, kimlii gibi hususlarn etkili olmasnn yan sra; bunlar yanstmada kulland dilin de byk rol olmutur. Bir dili konuan milyonlarca, hatta daha da fazla kii olabilir, ancak o dili konuanlardan pek az kiinin szleri kalc hale gelmi ve sz syleyenin dnda geni kitlelerin duygu ve dncelerine tercman olma zelliine kavuabilmitir. Sz sahibi olan bu kiiler genellikle sahip olduklar bu dil yetisi ile gzel rnler vermi, sz sonu balamnda semere eklinde ilgililerinin beenisine sunmutur. Onlar iirde kulland dili irdelememiler. Tabiri caizse iin mutfan, ameliye ksmn sunma yoluna gitmemilerdir. airin dili kullanm, dil ve edebiyat aratrclar tarafndan eserden hareketle dnce dnyasna gidilerek tespit edilmeye allmtr. Bu elbette kullanlan ve byk lde de doru sonulara gtren bir yntemdir. Pek ok air, bu noktada gizemli kalmay, sz muhatabnn kendi anlama dairesinde ekillendirmeyi arzulamtr. Vahabzade, allm, klasiklemi sz syleme ve muhatabnn anlayna brakma ynteminin yannda, iirinde iir okulunda dil kullanm dersi verircesine szn etkili olma yollarn, derin yapdan hareketle anlatma yoluna da gitmitir. Hem duyguyu hem de dnceyi iire aktarmak, iir zelliklerini st seviyede koruyarak bunu baarabilmek sradan airlerin ulaamad bir seviye olmutur.
1 2 3

Vahabzad B. Glstan. Bak, rq-Qrb nriyyat, sh. 76 Yen orada. sh. 82 Vahabzad B. Vicdan, namus v lyaqt mqalsi nb gecsin gedn yol kitabnda. Bak, Azrbaycan Dvlt nriyyat.1991, sh 143.

83

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Burada Vahabzadenin bu st yapy nasl gerekletirdiini ve nasl gerekletirilebileceine dair dncelerini de yanstt Darxma Ha adl iirinden hareketle airin dil kullanmnn dilbilim verilerine uygunluu ilenecektir Anahtar Kelimeler: Vahabzade, metin dilbilim, iir, Azeri Trkesi, slup

2. NCELEME 2.1. slup ve kelime seimi; aleladelikteki fevkaladelik: Bahtiyar Vahabzadenin bu iirinde genel kitlenin anlayaca kelimeleri setiini grmekteyiz. air, muhatap olarak milletini aldn deiik yazlarnda aklamtr. O, ncelikli olarak sanat yapmak iin deil, milletine faydal olmak iin eser verme anlaynn tabii bir neticesi olarak, belli bir kesimin deil her kesimin anlayaca bir dil kullanma yoluna gitmitir. Bunun bir yansmas olsa gerek ki, iirde sade ve akc bir slup kullanmtr. Ancak bu sadelik ve akclk, iirde basitlii beraberinde getirmemitir. Kolay anlalrlk ierisinde derin anlamlar da gizleyerek okuyann seviyesine gre anlamda ok boyutluluu, sehlimmteni sanatn da iermitir. Bu iire bak asn aadaki cmleleriyle de ortaya koymutur: Lakin bu aleladelikte ne kadar fevkaladelik ve byklk var. Ben iirde bunun taraftarym. Fikri kastl olarak dolatrp ifade tarzn karmaklatranlar aslnda alelade, sradan sz sylyor. Fakat bu aleladelii, bu sradanl okuyucuya fevkalade ekille ulatryorlar. Sanatn yolu ise aksine olmaldr. O da fevkaladeyi alelade (olaansty olaan) ekilde sylemek!1 Vahabzade, birok iirinden farkl olarak Darxma Ha balkl bu iirinde duygu ifadesinin yan sra, duygu ifade ederken kelimelerden hareketle ifadede nasl bir yol tutulmas gerektiini de izah etme yoluna girmitir. Daha farkl syleyecek olursak, anlatm kadar anlatm yolunu da gstermitir. Bu i ie gemilik Darxma Ha iirini, dncenin dorudan anlatld iirlerinden ayrmaktadr. Mesela aada msralarn vereceimiz iirinde Vahabzadenin iire bakn ve iir anlayn dorudan grmek mmkndr. Bu msralarda Darxma Ha iirinde olduu gibi bir duygusal olay kurgulamas yaplmadan, ders anlatrcasna dncenin ve bilginin dorudan aktarm vardr: Yaz ilham diyeni, yrek diyeni, Yol z dolanp bulacak seni. Kalbini, beynini nahak yorma sen. Amandr, kendinden yol uydurma sen. Yenilik hatrna yazma sakn, lhamdr yaratan sanat, iiri. Yazmak hatrna yaan yan Ne baa heyri var, ne daa heyri 2 2.2. Kelimenin ok anlamll: Vahabzade iirini gelen mektupta geen Darxma ha ifadesi zerine kurmutur. darxmak fiiline Azerbaycan Dilinin zahli Lgetinde u anlamlar verilmitir3: Darxmag: 1. Sklmak, can sklmak, bkmak, bezmek, rahatsz olmak; yrei sklmak, kendisini kt hissetmek 2. Nefesi daralmak, nefesi kesilmek, boulacak gibi olmak, hava alamamak. 3. Bir ahsn veya eyin olmadn strap ve yrek acs ile hissetmek, bir ahs veya eyi grmeyi yahut onunla bir yerde olmay hasretle arzu etmek

1 2 3

Bahtiyar VAHABZADE; Sonbahar Dnceleri, Kltr Bakanl yay. Ankara 1993, s. 7980. Bahtiyar VAHABZADE, Vatan Millet Anadili, (Akt: F. Ordu, M. brahimova, S. Aayeva), Atatrk Kltr Merkezi Yayn:213, Ankara 1999, s. 67. Azerbaycan Dilinin zahli Lgeti c.II, Elm Neriyat, Bak 1980, s.38.

84

Materiallar

Szlk bilgilerinden de anlalaca zere darxmak fiili ilek olarak kullanlmaktadr. Fiil asl anlamnn yan sra birok yan anlam ile de kullanlmaktadr. iirde kullanlna gre darxmak fiili szlkteki nc anlam daha ok gz nne alnmtr. Kelimenin buradaki anlamlarnn yannda u anlamlar da balamdan hareketle eklemek mmkndr. darlmak, kzmak, ksmek, zlemek, bunalmak, unutmak. Yine Darxram.-A smram1 balam ierisinde daralmak, bunalmak gibi anlamlarnn yan sra yerinde duramamak anlam da ne kmaktadr. te bu noktada Vahabzadenin kelimenin grnen, bilinen asl anlamna skp kalmadn, szlkte geen anlamlarnn tamamna yakn iirinde kulland gibi, szlkte yer almayan alarlar da iirinde yansttn grebiliyoruz. 2.3. Asl anlam, yan anlam seimi: Bir kelime sz dizimi ierisindeki yerine gre veya her okuyann duygu ve anlama seviyesine gre farkl anlamlar ifade eder. Gstergenin dier gstergelerle yaplan badatrmasna gre gsterenin, yani kelimenin anlam da farkl gsterilenlere ynelmektedir. Bu farkl anlamlar kazandrabilmek veya kazandrlm anlamlar syleminde yanstabilmek, dier bir deyile anlam dnyasn ok boyutlu hale getirebilmek ifadede fark yaratmaktadr.. Vahabzade de iirinde, Szler yatr guzu kimi alarlar haraydadr (s.102) diyerek ifadenin derinliinin ve inceliinin, anlamn derinlii ve incelii ile bal olduunu belirtmitir. Kelimenin ok anlamll ve bu ok anlamlln kullanl ve tabii ki tekrara dmeden kullanl szn elastikiyetinden ziyade, airin dili kullanma becerisi ile dorudan ilgilidir. Vahabzade kelimenin kavram-anlam alann bir aa metaforundan (eretilemesinden) hareketle anlatma yoluna gitmitir. Kelimenin asl anlamn aacn gvdesine, yan anlamlarn ise aacn dallar ve yapraklarna benzetmitir: Kim dyir ki, Her kelmenin Bir menas, bir yk var? Yox! rekde dile gelen yal szler, budaglardr, Yz budagn bir kk bar. Kk rekdir. Yapraglarda rengi yal, Sesi, sz pltlar. Pltnn sesi birse, Min metlebi, min sz var. Men szn z menasn istemirem. Bir mezmuna o, gl olur, O, duygudan mehrum olur. Yoxsul olur. Men vurgunam her kelmenin alarna. (s. 102103) 2.4. Kelimenin anlam kazanmasnda ortamn etkisi: Vahabzade, sze, kelimeye anlam katarken szn kullanld ortamn etkili olduunu belirtmektedir. letiim bilgisi bakmndan ele alndnda; Sz kim tarafndan, kime, hangi ortamda sylenmitir? sorularnn cevab, anlam da belirleyici olarak karmza kar. Bazen nesnenin aslndan ok yansmas dikkat ekici ve anlam ifade edici olarak grlr ve alglanlr.
1

Bahtiyar VAHABZADE, Lirika, Azerbaycan Dvlet Neriyat, Bak. 1990, s.103.

85

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Vahabzade, msralarnda ay metaforunu (eretilemesini) kullanarak ayn yansmasnn aydan daha ok renge brndn belirtmitir: Gydeki ay, yalnz aydr, Suya dse, Grnlanan dalgalarda Ne renkden elengi var. (s.103) 2.5. Sz sylerken kaynak ile alc arasnda iliki seviyesi: air yerine gre dorudan haykrcasna, emredercesine sz sylemektense, muhatabnn gnlne hitap eden ve onu dnmeye sevk eden tarzda sylenmesi gerektiini belirtmektedir: Dolayl yoldan anlatm yani muhatab szn anlamnn farkna vardrma, duygunun veya dncenin en etkili ve kalc aktarmlarndan birisidir. letiim bakmndan da sz syleyenin karsndakine kendi konumunu st olarak gsterdii durumlarda muhatabn alclarn kapatmas, bir tr savunma refleksi iinde sze kulak vermemesi, ikna olmamas durumu ortaya kar. Vahabzade iirinin iinde muallimliini de katarak bunu yle ifade eder: Men vurgunam her kelmenin alarna. Nida kimi dik dayanb hkm vren halna yox, Sual kimi boyun bkb dnceye dalarna. Dncenin min rengi var. (s.103) 2.6. Szn derin yaps, sylenmeden sylenenler: N. Chomskye gre bir cmlenin sylenen anlamndan baka sylenmeyen nvarsaymsal anlamlar da vardr1. Cmledeki dilsel formlardan hareketle bu iki kavramn ilkini dorudan sylenen anlam, ikincisini ise dolayl sylenen anlam olarak da nitelendirmek mmkndr. Bu iki kavram da ekil bilgisinden hareketle ifade edilenlerdir. Bu anlamlarn yan sra, bir de szce terimiyle karlanan ima ve hissettirme yoluyla birok cmleyi zihnimizde canlandrabiliriz 2. Szn sunulan bilgi olarak dorudan sylenemedii ortamlarda ve zamanlarda bu rtk yap kullanma, sembollerle anlatma yoluna gidilir. Yukarda N. Chomskyden hareketle dilbilim erevesinde izaha altmz bu durumu Bahtiyar Vahabzade bir yerde u ekilde ifade etmitir: O zamanlar ben kapal yazmak zorundaydm. Fakat mahir Azerbaycan okuyucusu benim kapal msralarmn stndeki kapa kaldrabilmi, onun arkasnda gizlenen asl mana ve amac fark edebilmi, kiraza (gilasa) bakp iindeki ekirdei grmtr. Halkmn yaad ileler, azaplar ve eziyetler ona bu ekirdei grme imkann veriyordu. Azad ve mreffeh bir millet, belki de benim kapal dediim mana ve amalar tam aklyla idrak edemezdi, ama ben bu milletin evlad olduumdan, onun dertlerini yazyordum. Allah hibir milleti baka bir milletin klesi etmesin.Ben uzun yllar Mirza Fethali Ahundzadenin Eer mevcut dzeni aka tenkit edemiyorsan zaman ve mekan deitir, iinden geleni yaz, anlayan anlayacak tavsiyesi esasnda yazp totaliter sisteme bu yolla muhalefetimi gsterdim. Bu usul destekleyen yle bir ata sz de vardr: Kzm sene deyirem, gelinim sen eit3

1 2 3

Zeynel KIRAN, Aye KIRAN, Dilbilime Giri (Dilbilgisinden Dilbilime), 3.bs., Sekin Yaynclk, Ankara 2010, s.167. Zeynel KIRAN, Aye KIRAN, age, s.168. Bahtiyar VAHABZADE, mrden Sayfalar, tken Neriyat, stanbul 2000, s 8283.

86

Materiallar

Ancak zaruretin olmad durumlarda, icat araynn boa sarf edilmi bir emek olduunu, iyi bir gzlemle ve gemiten gelen birikimlerle bunlarn anlalabileceini de belirtmektedir. Yenilie kar olmayan airin, bilinen eylerin yeniymiesine tekrar sunulmasn, icat olarak gsterilmesini tenkit etmektedir1. Bundan yzyl nce iir, duyulmak iin dilin kendisi iin biimlendirdii dildir diyen ngiliz airi G. M. Hopkinsin sezgiyle kard sonucu, R. Jakobsonun dilbilim aracl ile ulamas 2 Vahabzadenin bu grn destekler mahiyettedir. Vahabzade, Darxma Ha balkl iirinde rneklendirmek suretiyle, dorudan sylenen anlamn veya dolayl yoldan sylenen anlamn tesinde, ima edilerek veya hissettirilerek sylenen anlama ynelik aklamalarda bulunmutur. Baka deyile sylenmeden sylenenleri de iir slubu iinde aktarma yoluna gitmitir: Yazrsan ki: - Darxma ha Burada szn gesdi gni, Yuvas var, Burada szn cvherinden Ne ne sz srayar. Szden fikir, Fikirsen de Ne ne metleb xr. Darxmann o taynda Sz darxr, Sz garxr. Sen yoxdak o vara bax. Szn eksi - alara bax. Sen darxma dyen zaman. steyirsen mrm boyu Men darxm senin n Rengine bax galbndan xan szn! (s. 103104) Bu msralarda rtk olarak sylenen sylemin tamamen tersi bir anlam ifade edecek ekilde hissettirildiini, ima edildiini sylemektedir. Msralarda sylenen szdeki fikrin baka olduu ve aslnda o fikirle baka bir eyin talep edildii iirselletirilmitir. sen darxma derken, aslnda men darxm isteyirsen, diye ima ettiini belirtmitir. Bu sylenmeden ifade edilen tezat pekitirmek iin de Sen yoxdak o vara bax. (s.103) diyerek zt anlaml iki kelimeyi kullanmtr. Gkteki ayn suda yansmasnn farkl olduu gibi kalbndan kan szn de farkl olduunu, sylenenle kastedilenin ayn olmadn belirtmitir: Rengine bax galbndan xan szn! (s.104) 2.7. Dil ve iletiimde st-dil ilikisi ilevi Konuucunun, kulland dil stne bilgi verdii, onun bir esini aklad durumlarda gerekleen bir ilevdir. zellikle muhatabn, dinleyicinin anlayamayaca dnlen gstergelerin anlamn belirlemeye yneliktir. Ksacas dilin dil ile aklanmasdr. Bu ilev daha ok bilimsel metinlerde retici amal konumalarda kullanlr3 iirde geen baz ifadeler, dilbilim (ve dilbilgisi) alan iine girebilecek tanmlamalarla ilgilidir. Bu ifadeler, devamnda baz benzetme unsurlar ile daha da aklanma yoluna gidilmitir. Kim dyir ki,
1 2

Bahtiyar VAHABZADE, Olaanda Olaanst, mrden Sayfalar, tken Neriyat, stanbul 2000, s.7680. Zeynel KIRAN, Aye KIRAN, age.,s.105. 3 Zeynel KIRAN, Aye KIRAN, age., s.102.

87

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Her kelmenin Bir menas, bir yk var? (s.102) ifadesi kelimeler genellikle ok anlamldr. Bir kelimenin birden ok anlam vardr. nermesine; Men vurgunam her kelmenin alarna. Nida kimi dik dayanb hkm vren halna yox, Sual kimi boyun bkb dnceye dalarna. (s103) nidann hkm veren bir seslenme nlemi olduunu, sual in ise genelde bir boyun bkkln, acizlii dile getiren bir form olduunu ve ayrca yukardaki maddelerde de rneklerini verdiimiz satrlarda da iletiim, ortam, balam, eretileme ile derin yap gibi dilbilimsel alanlar kullanlma yoluna gidilmitir. 3. Sonu Vahabzade, duygu younluu iinde syledii iirinde retici dil bilgilerini de byk bir ustalkla ve iirin btnlne halel getirmeden akc bir biimde verebilmitir. Dncenin, bilginin ve duygunun i ie ahenkli olarak kullanlabilmesi, airin alelade gibi grlen fevkaladeliini yanstmaktadr. Hele dilbilim (ve dilbilgisi) alannn iiriyetten ne kadar uzak olduu dnlecek olursa, sanatkrn statl ve anadiline hkimiyeti daha bariz anlalacaktr. 4. Kaynaka
Azerbaycan Dilinin zahli Lgeti, c.II, Elm Neriyat, Bak 1980. Zeynel KIRAN, Aye KIRAN, Dilbilime Giri (Dilbilgisinden Dilbilime), 3.bs., Sekin Yaynclk, Ankara, 2010. Bahtiyar VAHABZADE, Lirika, Azerbaycan Dvlet Neriyat, Bak. 1990. Bahtiyar VAHABZADE; Sonbahar Dnceleri, Kltr Bakanl yay. Ankara 1993. Bahtiyar VAHABZADE, Vatan Millet Anadili, (Akt: F. Ordu, M. brahimova, S. Aayeva), Atatrk Kltr Merkezi Yayn:213, Ankara 1999. Bahtiyar VAHABZADE, Olaanda Olaanst, mrden Sayfalar, tken Neriyat, stanbul 2000.

5. Darxma Ha iirinin metni DARIXMA HA1 Mektubunu ohuyuram Dne dne, Gaydram her cmlene, her szne Oxuyuram, Dnrem. Dnende gzlerimi yumuram ki, Seni grrem. Oxuyuram, dnrem. Fikrim ten gnlerimi varaglayr, Oxuyanda glmseyen setirlerin, Dnende gan alayr. Bir mektubda ne dmekdir Bu a, bu gara? Renklere bax,
1

Bextiyar VAHABZADE, Lirika, Azerbaycan Dvlet Neriyat, Bak. 1990, s. 102103.

88

Materiallar

Xardan xara? Kim dyir ki, Her kelmenin Bir menas, bir yk var? Yox! rekde dile gelen yal szler, budaglardr, Yz budagn bir kk bar. Kk rekdir. Yapraglarda rengi yal, Sesi, sz pltlar. (s. 102) Pltnn sesi birse, Min metlebi, min sz var. Men szn z menasn istemirem. Bir mezmuna o, gl olur, O, duygudan mehrum olur. Yoxsul olur. Men vurgunam her kelmenin alarna. Nida kimi dik dayanb hkm vren halna yox, Sual kimi boyun bkb dnceye dalarna. Dncenin min rengi var. Gydeki ay, yalnz aydr, Suya dse, Grnlanan dalgalarda Ne renkden elengi var. Senin elvan duygularn Szn mena serheddinden O taydadr Szler yatr guzu kimi alarlar haraydadr. alarlarn alovuna alram. Gnler geir Seslendike gulamda cmlelerin, Etrafma lal kesilib Men seninle danram: Yazrsan ki: - Darxma ha Burada szn gesdi gni, Yuvas var, Burada szn cvherinden Ne ne sz srayar. Szden fikir, Fikirsen de Ne ne metleb xr. Darxmann o taynda Sz darxr, Sz garxr. Sen yoxdak o vara bax. Szn eksi - alara bax. Sen darxma dyen zaman. (s. 103)
89

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

steyirsen mrm boyu Men darxm senin n Rengine bax galbndan xan szn! Darxram, aya, gne smram. Darxram, Dnyamzn Gaydasna, lsne Smram. Darxram steyime atmag n. steyimiz fevgndedir szmzn. Darxram, Domalarm sa- solumda. Darxram, Baxlarn Yanb snr xeyalmda. Gzlerimin nndeki baxlara Yad olmuam. Xeyaldak baxlarn nda Udulmuam. Tegvimdeki varaglarn Bir ayn birden crn! Yay tm, Gz yatek kirpiyimden, Gopub dm payza men. yl 1975, eki.

B.VAHABZAD ERLRND DL V SLUB LVANLII


Sadqova Sevda Muradxan qz
Bak Dvlt Universiteti, Filologiya fakltsi Akademik Zahid Xlilov 23 Sevda_mcabbar@yahoo.com XLAS XX sr Azrbaycan eirinin yaradc simalarndan biri olan Bxtiyar Vahabzad ana dilini varl qdr sevn, ald nfs qdr ona dyr vern, qoruyan, onunla fxr edn v n sas bu dilin ruhunu duyan sntkarlardandr . El buna gr onun yaradclnda mvzu rngarngliyi v dil lvanl bir ahng yaradr. B.Vahabzadnin dili znmxsus ifad trzi, yuksk bdiiliyi, obrazll, inandrcl il seilir. Bir keyfiyyt butun yaradclnda ana xtt kimi diqqti clb edir. Bu onun srlrinin v dilinin flsfiliyidir. Dil anlay sntkarn yaradclnda iki istiqamtd grunur. Biri airin dilmunasibti v ana dilin sevgisidir. Dil milltin, xalqn milli-mnvi dunyasnn, duuncsinin ecazkar ssidir. Dil mxsus olduu milltin hyat vsiqsidir. Dil milltin varldr. Bu dil-bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr. Ikinci istiqamt is sntkarn yaradclq mustvisind doma dilin imkanlarndan istifad etm trzidir. B.Vahabzad yaradclnda tsvir v canlandrmadan flsfi yekunladrmaya keid xsusi slubi alar kimi zunu gstrir. Ndn yazmasndan asl olmayaraq onun eirlri dndrr, bir msahib kimi oxucu il nsiyyt girir, inandrr, ruhlandrr v tslli verir. B.Vahabzadnin dil v slub znginliyinin sas lamtlrindn biri lokoniklikdir. Sz, ifad seimi, qrammatik quruluun imkanlar rivsind grln yaradclq ii nticsind n geni fikir bel bir ne sz sdrlr. Dalar--zmtil, Balarnaz-nemtil, Sularhrktil zdr.

90

Materiallar Fzulinin Heyrt, ey bt, surtin grdkd lal eylr mni, Surti-halm grn, surt xyal eylr mni nidasna B.Vahabzad Heyrt ey bt dedi, dnyaya qlm. Almi bir seyrim, yz heyrtimdir. ...Gylr damardamar, Yer lam-lam...Bu heyrt, bu sual dindirib mni. Hl krplikdn bu heyranlm, Sual khlnin mindirib mni heyrti il cavab verir. Aar szlr: dil, slub, antonimlr, hmcinslik

Hr ks-btn br vlad danr. z ana dilind, dndy, qlbi il nsiyytd olduu dild danr. oxlar bir ne dil bilir. Ancaq bu sadc dil bilmk, dil yrnmk v nsiyytdir. Dilin ruhunu is hr ks duymur. Dilin ruhunu duymaq onu btn incliklrin qdr mnimsmk, sevmk v nec istifad etmyi bacarmaq demkdi. Hans fikri nec atdrmaq, insanlarla smimi, idn danmaq, knl dnyasna sahib olmaq demkdir. XX sr Azrbaycan eirinin yaradc simalarndan biri olan Bxtiyar Vahabzad bel sntkarlardandr. airin srlri dbi dilimizin gzl nmunlri olmaqla yana, ruhun ssi v qlbin nmlridir. nsan, alm v hyat oxaxli trflri il onun poeziya dnyasnda xsusi yer tutur, sz cildin brnb hr ksl nsiyyt girir. Hr klmsindn ana dilin snsuz sevgi duyulan air doma dil varl qdr, ald nfs qdr dyr verir, onunla fxr edir, n sas is bu dilin ruhunu duyur. El buna gr onun yaradclnda mvzu rngarngliyi v dil lvanl bir ahng yaradr. B.Vahabzadnin dili znmxsus ifad trzi, yksk bdiiliyi, obrazll, inandrcl il seilir. Bir keyfiyyt btn yaradclnda ana xtt kimi diqqti clb edir. Bu onun srlrinin v dilinin flsfiliyidir. Dil anlay sntkarn yaradclnda iki istiqamtd grnr. Biri airin dil mnasibti v ana dilin sevgisidir. B.Vahabzad .. iltdiyi dili eir vasitsi olmaqdan qabaq, birinci ana dili kimi sevir; z onunla dil ab, dnyann ilk mkmml melodiyasmahns olan laylan onda eidib, insanl onunla tanyb (lk mahnmz laylan anamz z sdyl iirir ruhumuza bu dild gil-gil); sonra ona gr sevir ki, o ulu babalarmzn yadigardr, cdadmzdan qalan v btn baqa mnvi znginliklri d yaadan n byk mnvi srvtidir . nhayt, onu bir d z snt cbhsinin silah kimi sevir. . Rsam n rng, bstkar n ss ndirs, air -yaz n d sz odur; Frhad n klng, Korolu n Misri, Topubaov n baq ndirs, air n ana dili odur1. Dil milltin, xalqn milli-mnvi dnyasnn, dncsinin ecaskar ssidir. Dil mxsus olduu milltin hyat vsiqsidir. Dil milltin varldr. Btn bu fikirlr airin snt-poeziya dilind bel sslnir: Bu dil bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr, Bu dil-bir-birimizl hdipeymanmzdr. Bu dil tantm biz bu dnyada hr eyi, Bu dil cdadmzn biz miras verdiyi Qiymtli xzindironu gzlrimiztk Qoruyub, nsillr biz d hdiyy verk. kinci istiqamt is sntkarn yaradclq mstvisind doma dilin imkanlarndan istifad etm trzidir. Sntkar dilin leksik v qrammatik resurslarndan z dil duyumuna gr istifad edir. B.Vahabzadnin poeziya dilinin mhsuldar leksik vahidlri srasnda semantik sz qruplarnn znmxsus yeri var. Semantik sz qruplar fikrin sz eidini artran, lvan rng alarlar yaradan vahidlrdir. Mna ykn drinldirn, sz tkrarndan yayndran, sinonimlr; ziddiyytli dnyann sz cildi olan antonimlr, bir kkdn, bir qlibdn axlnn bir ne mna ks etdirn omonimlr btn dvrlrd dbi dilin bdiilik, emosianallq yaradan fal slubi vahidlri olmudur. dbi dilin hr bir mrhlsind ayr-ayr sntkarlarn yaradclnda istifad edilmi, dvrdn dvr, slubdan sluba, mllifdn-mllif forma v ilkliyi il seilmidir2. B.Vahabzadnin dilind poetizmi gclndirn vahidr crgsind antonimlr fal itirak edir. Bu, bir trfdn dilin leksik imkanlarndan istifad etmk kimi yaradclq iidirs, digr trfdn flsfi dncnin ifadsi il baldr. Antonimlr hyatn ksliklrinin sz cildidir. Tkaml is ksliklrin vhdtinddir. Sntkar ndn yazrsa yazsn -hr ey
1 2

T.Hacyev. eirimiz, nzrimiz, dbi dilimiz. Bak 1990, s.106 S.Sadqova. Nsiminin dilind semantik sz qruplar Tdqiqlr 1, Bak 2004,s.203

91

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

vhdt mstvisindn baxr, tamn trflrini grr. Ayrlqda, birtrfli yox, hr eyi btn chtlri il msbti v mnfisi, irini v acs-bir szl ksliklri il tqdim edir: Hyat sn n irinsn, kim sndn doydu getdi? Gednlr z qlbini dnyada qoydu getdi. Sndn doymaq olarm, oxun, azn da irin. Hyat qn da irin, hyat yazn da irin. 3 Szlr tkc antonimlik yaratmr. Semantik chtdn geni mnalar ifad edir. Bu lamtlrin hyata aid edilmsi leksik vahidlrin antonimliyin hyatn mxtlif ox v az, ac v irin keyfiytlrini lav edrk bir mr tarixsinin keyfiyyt- lamti kimi sslnir. V yaxud, Snd hm ayrln, hm vsaln sli var, Snd iki ryin bdilik vsli var4 misralarnda da eyni slubi fiqur yaranr. kslikliklr-ayrlq v vsal birlir, btvlir. Bu da kainatn tkaml qanunudur, btn ksliklrin bir birlm mstvisi var, biri-digrinin, hr ikisi is btvn xisltini myynldirmk n meyardr. Dilimizd Hr eyd bir xeyir var ilk bir msldir. slind burada blk d hr rd bir xeyir var deyimi daha dorudur. nki xeyir el xeyirdi, rd xeyir olmas hyatn flsfsindn dour. Bu mnada xeyir v r qtblri ayrld kimi, hm d bir-birinin tamamlayr. B.Vahabzad bu tarazl bel ifad edir: Dem grckli gnlrim varm Heyrt, xeyirdki bu r heyrt! He dem rkd qoa yanarm Zlm il dalt, sevgiyl nifrt5 ks mnal vahidlr artdqca fikrin mna srhdlri d genilnir: r-zlm, nifrt; xeyir-dalt, sevgi. Sntkar ayr-ayr eirlrind bir iki misrada hiss-hiss ks leksika il dediyi fikrini mumildirir. Flsfi mumildirm aparr: Durmu, duracaq z-z yer-gy. Ziddiyl xar meydana hr ey. Nurun gc zlmtd bilinmi, Elminki chaltd bilinmi. Qm olmasa adlq da bilinmz, Zncirsiz azadlq da bilinmz, Vhdtd birm, hicrd yzdm. Bir yolda min illik daa dndm. Dnya z ksiyl d vhdtddi, mn d. Nm d dour drdiqmimdn. Ziddimd tamam, bir btvm mn.1 Yer-gy, nur-zlmt, elm-chalt, qm-adlq, zncir(mhkumluq)-azadlq,vhdt-hicr, bir-yz, bir yol-min il, ndrd-qm v s. vahidlrin itirak etdiyi bu dil. dnyann btn ksliklri, ziddiyytlrindn yaranan tkaml v vhdt konsepsiyasnn XX sr dili il ifadsidir. Azrbaycan dbi dilinin tarixind xbrlik lamtinin ixtisar btn dvrlrd ilnmi slubi formadr. slind bu kilinin ilnmmsi misrada qnat, ycamlq yaradr, bu ycamlq is fikrin hdudlarn sanki genilndirir konkretlikdn xarb deyiln fikrin mastabn bydr. Diqqt daha ox sz,ifadlr ynlir. B.Vahabzadnin d yaradclnda Fzulinin Dust biprva, flk birhm, dvran biskun, Drd ox, hmdrd yox, dmn qvi, tale zbun2. qlibind eirlr vardr: mr yolumiimdki vurularm. Mbarizmtale il yarlarm. Qdrimin yazlaralnmdak qrlarm. Ka onlar pozan ola! Tzsini istyimc yazan ola! 3 B.Vahabzad yaradclnda tsvir v canlandrmadan flsfi yekunladrmaya keid xsusi slubi alar kimi zn gstrir. Ndn yazmasndan asl olmayaraq onun eirlri dndrr, bir msahib kimi oxucu il nsiyyt girir, inandrr, ruhlandrr v tslli verir. mnlikd gl-iyin Sa-solunda lfi var. Dnyada hr bdbxtliyin Hm zrri, hm nfi var . Maraql semantik ardcllq qurulur: mngl-ik-lf; dnya v bdbxtlik; zrr-nf. Burada, leksik vahidlrl tsvir v canlandrmadan flsfi fikir istiqamtind slubi model tqdim edilir. mn, gl-ik szlri il lf tzad yaradr.Bdbxtlik fani dnyann tyinidir. Zrr v nf(xeyir) antonim szlri is bdbxtliyin atributudur. lf v bdbxtlik eyni semantik yk dayr. ksliklr vvl tbitin, sonra is hyatn timsalnda verilir. Obrazllq irisind yanidn mccrrd doru drk asanlar.
3 4

B.Vahabzad. Seilmi srlri. I. cild Bak,1974,s.129 B.Vahabzad. Seilmi srlri. I. cild Bak,1974,s 161 5 B.Vahabzad. Seilmi srlri. I. cild Bak,1974,s305 1 B.Vahabzad.Seilmi srlri.kinci cild. Bak,1984,s. 160 2 Fzuli . srlri. Alt cildd,I cild. Bak,2005, s.243 3 B.Vahabzad.Seilmi srlri.kinci cild. Bak,1984,s.152

92

Materiallar

Vaxt hakimlr hakimidir Hyat varkn, yox kimidir. nsan gyd ay kimidir Grnmyn trfi var. Bri dncni ks etdirn bu misralar oxuduqdan sonra qarndak msahibin dorudur deyib sylnilni tsdiqlmk istyirsn. Buradak bnztm d orjinaldr. Ay poetik dild gzllik rmzidir. air is onun yeni keyfiyytini-grnmyn trfini bnztm atributu seir. Dnya v insann gizli, sirli bir alm olmas fikrini vurulayr. B.Vahabzad yaradclnda dil vahidlri xsusi ardcllqla dzlr. Mzmunca mxtlif olan vahidlrin hams bir ideyann trafnda birlir. Tbittdn dncy, dncdn qlb, qlbdn sevgiy, sevgidn kainata bir pncr alr. Bir rngi yox, gylrin min rngini sevirm, Bir gl yox, gllrin lngini sevirm, Mn xmaa tp yox, uca da istyirm, Hyat, hyat kimi yaamaq istyirm!4 Rng- min rng; gl-lng; tp-da-bunlarn hr biri hyatn-tbitin mxtlif trflridir. Gl v gllrin lngi, rng v min rng, hyat v mkmml hyat kimi paralellrd eyni leksik vahid tkrar olunur, ancaq sz v sz birlmlri frqli mna dayr. Btvlkd btn mqayis ediln vahidlrdn birinci trfi az, ikinci trfi is ox mzmununu ifad edir. lk misralarda tqdim ediln tbii gzllik, mnzr-gylrin min rngi, gllrin lngi, uca da zirvsi sonrak misralarda mnvi mkmmliyin girii olur. Sonra is xsiyytin cizgilri tamamlanr: Yaamaq istmirm srnb dizin-dizin. styirm n uca zirvlr mn qonam. Xfif sakitliyini neylyirm dnizin, Onun qasrasna, dalasna vurunam!5.. Sntkarn eir dilind tsvirdn ox drin dnc, tqdimdn ox, aqlama-rhlr v inkarolunmaz hqiqtlr, aksiomlar var. At z-zndn Birdn-bir yanmr. Bir ey bu cahanda zsiz v sbbsiz Bihud yaranmr. Vardrsa yaranm, Mtlq yaradan var. Varsansa zndn vvlc atan var Dnya quru bir ss, Qm kmy dymz;Yz-yz itn olsun, Min-min d bitn var kr eyliylim ki, Bizlrdn hm vvl, Hm sonra Vtn var1. Bir cml iki misraya ayrlr. Fikrin ahst, dnrk qavranmasna yardm edir. Cmllrin blnmsind poetik ritm yaranr. Ss v sz uyar, ahngdarl eirin poetik gcn artrr. Bu klassik dbiyyatdak yaradl flsfsinin XX srin dilind ifadsidir. Sntkarn baqa bir eirind yaradl dncsi Vtn sevgisi il yekunlar. Vtn real hyat fakt kimi btvlyn rmzin evrilir. Bir nm qomadm hl mn sn, Dalar bunu mn ksir sanmasn Mn dedim, vurunam Azrbaycana. Deyirm, he zaman xrdalanmasn. eirin mna v ideyasna giri Azrbaycan v xrdalanmasn klmlridir. erimin mayas--bu qaynar nfs,-- Snin z iyin, snin z barn, erimd dil ab danmrm bs, Snin bulaqlarn, gy inarlarn? Mn hm baklyam, hm lnkranl Gncli, qubal, hm naxvanl. kili, irvanl, qarabalyam Btv Vtnim, btv balyam.2 parasnda is btvly tqdim etmk n hmcinslikdn istifad olunur-xrdalananlar sadalanr. Bulaqllar, gy inarlar dil ab danr, tbit canlanr. Corafi tamlq yaradlr. Siyasi v dnyvi dnc birlir. Hr ey btvlir. Bxtiyar Vahabzadnin hr bir eiri bir hyat hekaysi, hyatn flsfsidir. Mnim sol limd yanq yeri var O, mn thfdir krpliyimdn. Odun olduundan xbrsiz vaxtlar limi manqalda yandrmam mn. Krpliyimdn, sol l, yanq yeri, manqalda yandrmaq ifadlri uaqlq xatirlrini yada salr. lk misralarn xatirsindn byk hyata yol gedir: Mn oddan qorxmadm yanana qdr, Mn qorxu bilmdim qanana qdr El ki, yandm, Odla oynamaqdan qorxdum, dayandm. Baland qorxu- Baland ehtiyat- Baland hyat3 Tqdim ediln misralarda ksmnal szlr yoxdur, ancaq krplik-uaqlq v byklyn, mxtlif ya hdlrinin drketm proseslri qarladrlr, hyatn ziddiyytlri n kilir. Oddan qorxmadm, qorxu bilmdim, odla oynamaqdan qorxdum, baland qorxu birlml-

4 5

B.Vahabzad. Seilmi srlri. I. cild Bak,1974, s43 B.Vahabzad. Seilmi srlri. I. cild Bak,1974, s.45 1 B.Vahabzad.Seilmi srlri.kinci cild. Bak,1984,s7 2 B.Vahabzad.Seilmi srlri.kinci cild. Bak,1984,s.22 3 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974,s.202

93

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

rind itirak edn qorxu, qorxmaq vahidlri v od, baland szlri tkrarlansa da, yeknsklik yaratmr, dncni itilyir, fikri genilndirir. B.Vahabzadnin dil v slub znginliyinin sas lamtlrindn biri lokoniklikdir. Sz, ifad seimi, qrammatik qruluun imkanlar rivsind grln yaradclq ii nticsind n geni fikir bel bir ne sz sdrlr. Dalarzmtil. Balarnaz-nemtil, Sularhrktil zdr. Qocasz-shbtil, Cavancatil, Qz daz ismtil zdr. rkz dzlyyl, Sevgi szszlyyl, nsan dazlyyl zdr4. Btn misralarn ikinci trfi qrammatik htdn tamamlq, mzmununa gr tyindir-zmtli dalar, naz-nemtli balar, hrktli sularv s birlmlrin yaratt mzmun qavranlr. Bu ikili anlama lamt v keyfiyytlri daha da qvvtlndirir, mntiqi hkmlr vasitsil tablo v mnzr yaradr. Fzulinin Heyrt, ey bt, surtin grdkd lal eylr mni, Surti-halim grn, surt xyal eylr mni 5 nidasna B.Vahabzad Heyrt ey bt! dedi, dnyaya qlm. Almi bir seyrim, yz heyrtimdir. . Gylr dammar-damar, Yer lam-lam Bu heyrt, bu sual dindirib mni. Hl krplikdn bu heyranlm, Sual khlnin mindirib mni.1 heyrti il cavab verir. Fzulidki ilahi drk B.Vahabzadd hyatn drkin ynlir, saf qid, mslk, vicdan ar il vzlnir. O, yaamn mnasn ancaq dnyann maddi-texniki trqqisind grn, onunla frhlnib-ynn, mnvi kamillik yolunu itirnlri silklyib oyatmaq istyir. Texniki trqqi v insan mnviyat, cahillik dahilik qtblrini Qrib almdir zmanmizd. drak tbitl yara girmi Byrk d, rk d, qulaq da, gz d Bdndn bdn krlrmiKimi aldadrq burda, biz kimi? Cahilin bayla, dncsiyl Yaayan o dahi, yen dahimi?Han o vvlki qid, mslk?gr fikri yoxsa z samdr?Yaamaq xtrin fikri dyimk-Mslki dyimk yaamaqmdr?2 klind tqdim edilir. Leksik vahidlrin semantik tsir yk sual intonasiyas il daha da artr. Azrbaycan dilind eyni sintaktik vzif dayan hmcins zvlr eir dilind hr zaman ilk olmudur. B.Vahabzadnin yaradclnda tez-tez rast gldiyimiz hmcinslik slubi cizgi kimi itirak edir, semantik axlnmni, fikrin drinlmsini, tsvirin genilnmsini, mnzrnin btvlmsini tmin edn slub faktna evrilir: bhlrim, gmanlarm, Shvlrim, nqsanlarm, Fryadlarm, zablarm, amanlarm! Mn qadqca linizdn, mlim Ya kimi yarsnz3 - bh, gman, shv, nqsan, fryad, zab, aman szlri insann hm psixoloji vziyytini, hm mnvi almini, hm d yaam trzini ks etdirir. bdilik v poetizmi hmcins zvlrin xitab olmas daha da gclndirir. Alimlrin, lomanlarn dilidir bu. Bu dil il hesablanr ay da, il d. iklrin, bcklrin, klklrin, flklrin Adlarn yazr alim l dild.4 misralardak hmcinslik insan-alim, loman, dnya-iklr, bcklr, klklr, flklr v dil lyn tqdim edir. Qrammatik brabrhqqluluq, mna genilnmsini tmin edn vasity evrilir. Sntkarn dilind tkc szlr deyil, sz birlmlri, cmllr-btn qrammatik vahidlr bu slubi funksiyan yerin yetirir, poetik qliblr yaradr: Ondak bu qdrt, bu sirr ndir, n? zabla, zilltl doludur bu qol. Aylara, illr, qrinlr Blnn tarixin yoludur bu qolO enn, o qalxan sslr, avazlar Yaz ba dalarn selidir blk?;5 Adam var ki ,mr boyu Dodaqlar tbssml. Tbssm Bir pay kimi paylar sn, paylar ona, paylar mn 6;Bu n iniltidir, bu n naldir. Ey rk, de grk istyin ndir?7 Ayrldq..Nmmiz qald yarmq, Fikirlr prian, knllr qrq8 air hr klmnin stnd sir, hr misraya byk msuliyytl yanar. Tvazkarlq onun sas meyardr. Bu meyarla yaradclq axztarndan yorulmur, htta zntnqidi baxma da
4 5

B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974,s.62 Fzuli . srlri. Alt cildd,I cild. Bak,2005, s.300 1 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974, s.120 2 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974, s.161-163 3 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974, s.80 4 B.Vahabzad.Seilmi srlri.kinci cild. Bak,1984,s163 56 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974, s71, 81 7 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974, s.95 8 B.Vahabzad.Seilmi srlri. I cild. Bak,1974, s.287

94

Materiallar

bacrr: Gec-gndz, shr-axam, mn yazram, oxuyuram. Yazlarm kitab-kitab, N olsun ki, ryim oxu yatmr, erimd d ns atmr, Szmd d ns atmr.Blk el bu baxd ki, airin yaradclnn dil v slub keyfiyytlrini hamarlayr. Birc ondan razyam ki, zmdn narazyam deyn sntkar mr v eir yarnda n dyrli, uzunmrl olan, insan srlrin irisindn glcy aparan yaradcl seir: rk dolanrsa mnzilbmnzil, coursa, darsa, yaayr demk. Mn z mrm uzatmaq deyil, erimin mrn uzatmaq grk! Bu yaradclq axc, ahngdar dili, dnyvi v bri ideyalar il sntsevr, yaradc gncliy n mkmml rnkdir.
DBYYAT SYAHISI 1. Fzuli . srlri. Alt cildd, I cild. Bak,2005 2. Hacyev T. eirimiz, nzrimiz, dbi dilimiz. Bak 1990 3. Sadqova S. Nsiminin dilind semantik sz qruplar Tdqiqlr 1, Bak 2004, 4. Vahabzad B. Seilmi srlri. I. cild Bak,1974 5. Vahabzad B.. Seilmi srlri. II. cild Bak, 1984

:

... (, )

1959 . . : . . , , , , , . . . : [1]. , , , : , , !. ? , - , -, , . , , , [2]. , , , , , . , - . , () , ; . .


95

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

, , . , , 35 . : , . , , , . **** , ... : , , ! ( ). . , : . , . **** , , . , . **** , . , ! [3] , ( , , ..) . . , . . , , , , , . . . , , , ( , . : . , !). , . , .. : , , , , , , , , , , ,


96

Materiallar

... - , [4]. (1965 ) : ! , , . , , ... , . , - , . , 1947 , [5]. , , ( ). . , , - ( : - ), , . ? , . : , . , , . ..., , 1974 : , . . : , , . , , , , , . : , [6]. , , , . : , , , , . , , , . - , : , . . , .


97

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

. , , , . , . , . , - . , , . . . : ... , , , . [7]. , - - . : . , , . . . . [8]. , (... , ). . , . - : . 60- , , . , : , , , , .. ( , , .). : , , , , ! , . .

98

Materiallar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. . . : , 1959. .5. . , ! // , 28.09.2010. . . : , 2009. .137, 141, 157. : - . - , 2011, .139-140. ; // . . : , 1991. 224-. . . : , 1974. .77. . - //.. 20.02.2010. . // . . .: , 1974. .4.

B.VAHABZADNN MUAM POEMASI: MNVMDN RSN BD-FLSF DRK V RHND FOLKLORUN ROLU
Etibar jdr olu Talbl
Bak Dvlt Universitetinin dosenti, filologiya zr flsf doktoru, E_talibli_58 @live.com

Bxtiyar Vahabzad Azrbaycan poeziyasnda, dbiyyatnda doma xalqnn drd-sri, arzu v istklrini ecazkar snt qdrti il dil gtirn srlri v XX yzilliyin o qdr d sabit olmayan ictimai-siyasi durumunda sarslmaz vtnda mvqeyi il seiln grkmli sntkarlardan biridir. airin yaradclnn ox mhsuldar olan 70-90-c illr mrhlsini mdriklik poeziyas kimi mumildirmk olar. Onun bu illrd yazlm n sem eir v poemalar, pyes v publisistik yazlar milli v mumbri mtlblr, gnn mslsin v ya bdi mvzulara analitizm v emosionalln vhdtindn doan mtfkkir bax il sciyylnir. Mvzunun mtfkkircsin duyumu, yozumu, problemin bdii-flsfi al onun Mrziy, Balayn, shv olub, Lyaqt, ki qorxu poemalarnda, Dar aac, Fryad, zmz ksn qlnc pyeslrind, bir ox baqa epik, dramatik srlrind v lirikasnda aydn nzr arpr. Muam (1974) poemas da bu qbil srlrdndir. Poema milli folklorumuzun istr musiqi folklorunun, istr ifahi sz sntinin douluunun, rsy glmsinin air-tdqiqat syi il, qan yaddandan gln xsusi bir fhml poetik rhin hsr olunmudur. Sanki air Muam adl byk bir srvti yaradanlarn yaradclq emalatxanasnn iin girir v bu emalatxanada min illrin arxasndan boylanan qanl-qadal, sevincli-qzbli milli tariximizi, milli taleyimizi grr. Bu taled btvlkd Vtnin, Xalqn z pay var, xalqn zrrlri olan, z taleyini yaayan frdlrin, Vtn vladlarnn z pay. Bunlar bir-birindn ayr deyil v birbirlrini tamamlayrlar. Nakam sevgidn qmli hekaytlr sylyn Segahla insanln dnni, bu gn v sabah bard flsfi dnclri nql edn Rastn bir-birini tamamlad kimi. Bizc, Muam poemas milli-mnvi srvtlrimizin qdrtin heyranlqdan, bu heyranl oxucularla blmk, bu qdrti onlara atdrmaq istyindn doub. Poema airin btn yaradcl boyu sabitln snt kredosuna milli-mnvi oyana bir vtnda kimi xidmt istyin tamamil uyundur. Bu mnada poeman 80-ci illrin ikinci yarsndak gcl milli zndrk, milli dirli dalasn hazrlayan bdii srlrdn biri saymaq olar. Bxtiyar Vahabzadnin bu srini tnqid dbi hadis kimi qarlam, onun ideya-estetik mahiyytini sasn dzgn qiymtlndirmidir. Tannm tnqidilr ox haql olaraq diqqti oradak milli-mnvi amil ynltmilr: poemann sas mvzusu xalq mvzusudur, xalqn
99

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

mnvi srvtlrin qay v hrmtl yanama problemidir. Muam airin analitik-emosional poetik rhind v tfsirind xalqn tarixi, xalqn mbariz salnamsidir: onun mnvi dnyagr v psixologiyasdr, onun ruhi almidir. Muamda xalqn hyat v miti, dnyann idrak v duyum trzi, onun insaniliyi mrkzlmidir. Muam xalqn mnvi yaddadr, lvi v bri, lmsz v bdi n varsa, onun haqqnda dnclrini v qnatlrini xalq bu yaddaa hkk etmidir.1 airi bu sri qlm almaa bir trfdn xalqn yaratd minillik mdni srvti muamlar dyrlndirmk, onlara gnclrd mhbbt oyatmaq arzusu svq etmidis, baqa szl, tblii amil bu yaradclq addmna tkan vermidirs, digr trfdn idraki amil, yni muamlar drk etmk, onun mxtlif gu v mqamlarnda, prdlrind dinlnn ecazkar sslrin sehrini amaq niyyti burada hmiyytli rol oynamdr. B.Vahabzad z d Muamlar bard bir ne sz mqalsind uaqlqdan sevdiyi, sehrin dald muamlarn flsfi mnasn amaq, onlar sz sntinin dilin evirmk istyindn danr.2 Yeri glmikn deyk ki, muamlar airi hmi dndrm, ayr-ayr msahib v publisistik yazlarnda (msln, Habilin kaman, Kamilin qaboyu, Biganlik, Nmmiz, Byk dirijor, Yen Habil v s.) bu qiymtli ss abidlri haqqnda maraql fikirlr yrtm, onun masir vziyyti v glcyil bal narahatln dil gtirmidir. air gr, muamlar nsildn-nsil dyin, incln, yeniln, gzlln, insann rklrind, isti nfslrd yaayb, qorunub saxlanlan ss abidlridir.3 Muam poemas milli folklor nnlri zrind kklnmi bir srdir. Bu ball rtlndirn ilk sbb el srin mvzusunun zdr, predmetidir. Yni air slind folklor mvzusuna mracit etmidir. Maraqldr ki, ayr-ayr mqallrind o, muamlar mhz musiqi folkloru kimi qiymtlndirmi v onunla ifahi sz snti arasnda bir vhdt grmdr: Xalqn folkloru onun tarixidir. Folklorun bir qolu sz sntidirs, o biri qolu musiqisidir. Daha dorusu bunlar vhdtddir.4 Tarixi varislik cmiyytin mdni, dbi-bdii inkiafnn obyektiv qanunauyunluudur. Bu qanunauyunluun, baqa szl desk, dbi nn v novatorluq probleminin aradrlmas yaznn yaradclnn v ya konkret srinin ideya-estetik znmxsusluunu z xarmaa imkan verir. Muam poemas v mnvi-mdni irsin bdiiflsfi drk v rhind folklorun rolu problemi bizi bu mnada maraqlandrr. Bu laqnin izah B.Vahabzadnin zamana, daim hrktd olan tarix, tarixin yadigar qoyduu mdni srvtlr, konkret olaraq, bizim idrak xzinmiz, mnvi dnyamz olan muamlara yanama, onlar dyrlndirm meyarlarn akarlamaa da kmk edir. B.Vahabzadnin folklor nnlrin mnasibti yaradc, mrkkb v oxaxlidir. Folklorizmin poemada bir ne istiqamtd tzahrn qeyd etmk olar. O: srin poetik strukturunu myynldirir; tarixi-qan yaddan oyatmaa xidmt edir; xalq idraknn drinliyini, xalq ideallarnn ykskliyini tsdiqlyir; milli mdniyytin sasnda folklor dayandndan musiqi mdniyytinin yarann v inkiafn izlyn vasit kimi x edir; bdii dilin trkib hisssi kimi onu znginldirir. srin mvzusu Azrbaycan poemasnn inkiafnda orijinal hadis olduu kimi, janr keyfiyytlri d bnzrsizliyi il seilir. Lirik qhrmann dilindn nql olunmas, bu qhrmann hiss v hycanlarn, emosional trzd muamlar bard dnclrini ks etdirmsi baxmndan lirik poemaya daha uyun gls d, bu ad srin janr spesifikliyini tam hat etmir. mumiyytl, mlum terminlrl bu spesifikliyi myynldirmk bir qdr tindir. Obrazl ifad etsk, Muam poemas Azrbaycan poeziyasnn simfonik muamdr, muamlarn bdii-flsfi rhini vern poetik essedir. Musiqi folkloru olan muamlarla Muam poemas arasnda drin tipoloji, tarixi-genetik mzmun uyunluu, janr problematikasnn tipoloji mumiliyi mvcuddur.
1 2

Y.Qarayev, .Salmanov. Poeziyann kamilliyi. Bak, Yaz, 1985, s.114 B.Vahabzad. Muamlar bard bir ne sz. Sadlikd byklk. Bak, Yaz. 1978, s.187-191 3 B.Vahabzad. Kamilin qaboyu. Sntkar v zaman. Bak, Gnclik, 1976, s.164 4 B.Vahabzad. Muamlar bard bir ne sz. Sadlikd byklk. Bak, Yaz, 1978, s.188

100

Materiallar

lbtt, hr hans bir srin janr myynliyini amaq onun poetik strukturunu, bu strukturun tkili prinsiplrini, kompozisiyasn, mumn poetikasn thlil etmkl mmkndr. Folklor arxetipi burada muamlarn btvlkd quruluu poemann struktur prinsiplrinin sasnda durur. Hisslrin adlarna fikir verk: Blk, ur, Tellr alasn, ahargah, Qalalar, Hr bir cr, Segah, Rast, Aman ovu, Ya ya, Sayaclar Muam snti ayr-ayr muamlardan, onlarn gulrindn ibart olduu kimi, poemann hisslri d konkret muamlara hsr olunmu, onlarn ad il adlanmdr. Muam dstgah oxunarkn rnglr, xalq mahnlarna yer verildiyi kimi, bu vhdti air d srin kompozisiyasnda gzlmidir. B.Vahabzad yazr ki, muamlarn hr birind bir hvalat nql olunur. Bu hvalatn z d konkret deyil, mcrrddir. Onu hr ks istdiyi mtlb yoza bilr. Bunun z d yen ifaya yaradclq imkan verir1 airin bu qnati poemann quruluunda da zn gstrir. Poema myyn sjet sasnda qurulmamdr, hr bir hiss ayr-ayr muamlar bard bdii biimli flsfi dnclrdn ibartdir. nki mllifin dediyi kimi, bu yanql hqra, bu knl yansna dzmk tindir. Qanadlar od tutub alan bu ss axn bizi yalnz yandrmr, hm d dndrr. 2 Drk etmk ehtiras, idrak tnliyi poemann vvlindn sonunadk qzl xtl keir. Artq qeyd etdiyimiz kimi, muamlarn poetik- flsfi rhi mllifin sas mqsdlrindndir. Blk adl proloq sciyyli ilk hissd oxucu poetik suallarla bu mqsd kklnir: Bu dnyann arlar, aclar Nec sr ahargahn Bstnigar prdsin? Dalara x, diqqt el Qayalardan yumalanan da ssin z ssin ss axtaran qu ssin O ssdki qrq-qrq hqrqlar n naldir? Qrqovulun dndki rnglr ndir?3 v ya Ney stnd yeddi ssin, Oyuq-oyuq yuvalar Ndir bel? (s.210) yaxud da Blk Muam bir naldr: fsandir. Bilk, onun bu dnyaya sz ndir, qsdi ndir? (s. 211) air sonrak hisslrd proloqda qaldrd suallara z cavabn verir v bellikl folklor arxetipi muamlarn yeni oxunuu v tfsirin imkan yaratm olur. Demliyik ki, sjetlilik poemaya he d tam yad deyildir. srd btv sjet olmasa da, bzi hisslrd, msln, ahargahda flsfi dnclr tarixi rvaytin tsvirind reallar. Liriklik epiklikl nvblir, musiqiy hsr olunmu srin znn d ritmi dyiir, ahngi lvanlar. Poemann strukturunun myynlmsind mllifin ss abidlrini muamlar, aq havalarn, xalq mahnlarn; sz abidlrini bayatlar, qomalar, saya szlri, fsan v nallar; da abidlrini qalalar, kemi tikililri xalqn yaratd maddi v mnvi srvt kimi vhdtd qavramas v btn bunlarn arxasnda xalqn tarixini, taleyini, hyatn, mitini, tfkkr v psixologiyasn grmy almasnn hmiyyti olmudur. lk baxda
1 2 3

B.Vahabzad. Habilin kaman. Sntkar v zaman. Bak, Gnclik, 1976, s.162 Yen orada, s.167 B.Vahabzad. Seilmi srlri. 2 cildd, II cild, Bak, Azrnr, 1975, s.209. (Qeyd: Poemadan veriln paralar yalnz bu nrdn gtirilir.) hislr, duyulardr.

101

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

muamlarla o qdr d laqli grnmyn Tellr alasn, Aman ovu, Qalalar, Sayaclar kimi hisslrin poemann kompozisiyasndak yerini mhz bununla izah etmk olar. Dstgahda muamlar inci kimi bir sapa dzn ndirs, poemada da ayr-ayr hisslri vahid mcraya salan odur: Xalqn ruhu, drdi, mnvi dnyasdr, dndrrk insan tmizlyn, xyal qanadlandran, knllri bykly, tmizliy v ykskliy sslyn Akademik A.Bumin tarix v mdni irs yaz mnasibtindn sz aaraq yazr ki, Byk snt srlri oxillik bitkilrin kilmsin bnzyir hr nsil z mhsulunu yr.1 B.Vahabzad kemi srlrin bu mhtm snt abidsind muamlarda cdadlarnn min illrdn bri yaayan taleyini, ruhunu, psixologiyasn, dnclrini, sevinc v kdrini, bir szl, canl, yaayan tarixini grr v bu tarixi musiqi dili il oxuyub, poeziyann dilin evirir. Ona gr, Xalqn dili kimi musiqisi d onun ruhundan, xarakterindn xbr verir. slind musiqi d xalqn dilidir Xalq mahnlar cdadlarmzn bu gn glib atan tfkkr v xlaq drsliyidir.2 gr tarixi tarix haqqnda mlum faktlar, sndlr sasnda mhakim yrdrs, hqiqi sz ustalar tarixi bilikl brabr, z bdii-flsfi mntiqi v dnyaduyumu il bu tarixin mahiyytin varmaa, mnasn amaa nail olur. Bu id muamlar, xalq mahnlar v ifahi sz sntimiz btnlkl milli folklorumuz B.Vahabzadnin kmkisidir. Bu mnada Muam poemasn Azrbaycann tarixi gerkliyi folklor yaradcl masir mdniyyti arasnda milli-genetik balar, gzl grnmyn, flsfi tfkkrl drk ediln, air fhmi il duyulan bdi v zli balar z xaran sr adlandrmaq olar. Orda varaqlanr, Bir qlbin deyil, Bir xalqn min illik iztiablar (s.229) B.Vahabzad mqallrinin birind yazr ki, Bizim ozan-aq snti il qaynaqlaan muamlar qdr xalqmzn ruhunu, mnvi almini ifad edn ikinci snt abidsi tapmaq ox tindir. nki muamdak gulr, bmlr, zillr, prdlr, ox uzaq kemiimizdn qopub glir. Biz ahargah sdalar altnda dy girmi, segahn yanql gulrinin dilil sevgimizi byan etmi, ikst altnda drdimizi demi, balalarmza layla almq. 3 Poemada da muamlar ozan-aq snti il qaynaqda alnmdr. Bu vhdt tkc airin dnyaduyumunda deyil, srin janr-slubunda, dilind, bdii vasitlrind d tzahr etmidir. Bellikl d, poemann mvzu problematikasnn dairsi xeyli genilnmi, o btvlkd xalq tfkkrnn mhsulu olan oxaxli mhtm bir yaradclq haqqnda poetik sr evrilmidir. Fikirlrimizi konkret olaraq, poemann ahargaha hsr olunmu hisssi sasnda izah edk. Hmin hissd vvl, Tellr alasnda namrd llrl tariximiz salnm bir fci shif xatrlanr: ikstnin Zil gusi sgranda vyldayan gll ssi. Qara xbr el-oban doland. sgranda Qo Nbini vurdular. (s.220) air bayatlarn ynin qara geymsi, grayllarn iynin qm gtrmsi, Qaraban llrini qar almas kimi dqiq poetik tapntlarla, obrazl deyimlrl mhur bir el mahnsnn yaranmasnn tarixsindn danr, sadc danmr, mahnnn doulu prosesini canlandrr. Sonra ahargaha krp salnr. air gr, xalq gr Tellr alasnda drdindn danb, hlak olmu qhrmanna a deyirs, ahargahda artq muam dili il z haqq urunda mbarizy, syana qalxr. B.Vahabzad qlmind ahargah nec tqdim olunur? ahargahn aha qalxan kpk-kpk dalalar, hycanlar, tlatmlrl mqayis olunan n sz Brdat hyatn bir dy, badan-baa bir vuru olmas bard xbrdarlqdr.
1 2

A.Bumin. Nauka o literature: Problem. Sujdeniya. Spor. M., Sovremennik, 1980, s.154 B.Vahabzad. Mahn. Glin aq danaq Bak, Azrnr, 1988, s.203 3 B.Vahabzad. Habilin kaman. Sntkar v zaman.Bak, Gnclik, 1976, s.161

102

Materiallar

Maysi tn gnlrdn nql olunan bir hvalat. Yad eldn gln eli: Grk tslim olasnz deyir biz. Olmasanz Tpriniz varsa gr savanz, Savasanz Da stnd qalmayacaq bir danz. (s.221) Fikirlr. Dnclr. Tlalar. Bstnigar aman kn, neylmli deyn bir fryad! Bayatlarmzdak eyni ruhlu fryadlar musiqinin sz izah: Bstnigar Bstboylu nigarlarn Dili il inlr, inlr. A deyr qz-glinlr: Don tiksn a bizdn. Belinin ba bizdn Qoymayn yadellini Almaa ba bizdn (s. 222) Yen bayatlarla air qhrmanlar drdimiz qlncla bitr qnatin gtirir. Hesar dmn qabana hasar kn qalalarda krlr od qalanr. Dmir biir. kic altda qlcma dnb axd ahargahn prdlri Mxalif hcum! Mnsuriyy qlb! Qlbnin bayat yozumu: zizim sz qald. Bir irin sz qald. Yad qovuldu dalardan, Yurd yen biz qald (s.224) Poemann bu fslini air mnsuriyy qlb ahngind yazd qzll tamamlayr: Qlbi vulkan tk coan syandr, syan arigah. Am hr zngulsindn fikr meydan arigah ah qalxan dalalardr bir Mxalif gusi, Dryalar lngrldn tufand, tufan arigah. Gulr gy gurladr, yer titrdir, sel oynadr, Gndrir yadelliy gizli frman arigah. Simlrin mizrab il toqqumasndan od xar, Yorulubdur blk d axmaq dandan arigah. Cvhrind bir hzinlik, bir xfiflik saxlanr, Ayrlbdr yl bir can sirdandan arigah. Bxtiyaram, heyranam brdatda ln sslr, strm od alsn srin atindn arigah (s.224-225) Grndy kimi, B.Vahabzad aq snti v muamlar bir-biril laqli kild qavrayaraq, folklorda yatan tarixi oyatm, ona masir nfs vermi, xalq ideallarnn tsdiqin nail olmu, mvzunun orijinal mllif hllini tapmdr. srimizin byk yazs .Aytmatov demikn, air z srlrind tarixi masirlik qdr yaada bilir. Kemi gr zab kmk,
103

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ona bu gnn gzyl baxmaq Bxtiyarn mvzu dairsinin geniliyindn, mrkkbliyindn v znginliyindn xbr verir. 1 B. Vahabzadnin Muam poemasnda folklor hmi canl, hrktd olan tknmz bir xzin kimi bdii dili znginldirn sas qaynaqlardan biri, blk d n sasdr. airin znn etiraf etdiyi kimi, Dild n byk qaynaq xalq yaradcl, xalq dnc trzidir.2 Aar szlr: B.Vahabzad, Muam poemas, muam, folklor, poema.

BAHTYAR VAHABZADENN RLERNDE TEMA, DL VE SANAT


Hseyin TUNCER
Yrd. Do. Dr. huseyin.tuncer@deu.edu.tr ZET Bahtiyar Vahapzade, bir sanat ve dnr olarak dil-iir mnasebetini sorgular. iirlerinde sosyal, felsef, manev, dhil, sevda, muhabbet, hayret, hayranlk, tabiat vb. konular yer alr. Vahapzade, ak ve muhabbet airi olarak bilinir. Vatanperverlik, milliyetilik ve din konularnda iirler yazar. Trkl ne karr. Ana, okul, retmen ve ana dili konularnda yazd iirleri, ayn zamanda eitici ve yol gsterici nitelikler ierir. Sanat, iirin, dili deil; dilin iiri yarattn syler; sanatnn sz ustas olduunu belirtir. Szn, sanatnn elinde iire dntn vurgular. iirin, anlam bakmndan kapal (dolak, dumanl) olmamas gerektiini savunur. Ona gre, iirde form; d grn, muhteva, konu ve karakterdir. Bu zelliklerin bir arada olmasn ister. Bu anlamda muhtevay, dnceyi ne karp ekli geri planda brakmann doruluuna inanr. iirde, dnce ve duygunun yeni olmasn ister. Mill uuru dilde bulur; bu yzden ana dilim ana kkm der. Sanatta yenilik ve adalk arayanlara gelenekten yararlanmay tavsiye eder. iirde kke bal kalr. Yerine gre klsik ve halk iirlerinden yararlanr. Kendisini sanat delisi, iir ac, sz muhtac olarak niteler. Aar Szler: Vahapzade, air, iir, Tema, Dil, Sanat

THEME, LANGUAGE AND ART N POEMS OF BAHTYAR VAHAPZADE


ABSTRACT Bahtiyar Vahapzade, as an artist and thinker, queries the relationship between language and poetry. In his poems social, philosophical, spiritual, internal issues; love, affection, surprise, admiration, nature etc. takes place. Vahapzade is known as a poet of love and affection. He writes poems about patriotism, nationalism and religion; emphasizes Turkishness. Whose poems on home, school, teacher and mother tongue, also, include educational and guiding qualities. He says that not poetry but language creates a poem and indicates that the artist is a master of word. He emphasize that word turns to poetry in the hands of the artist. He advocates that poetry must not be closed in terms of meaning. According to him, form of poetry is external appearance, content, themes and characters. He wants to be a combination of these features. In this sense, he believes that not form but content must be care about; feelings and thoughts must take place in poetry. He believes that the national consciousness must be in language. Therefore, he says that My mother tongue is my main root. He recommends taking advantage of the tradition to innovation and modernity seekers in art. He adheres to the root in the poem. From time to time, he takes advantage of the classical and folk poems. He characterizes for itself art freak, poetry pain and indigent word Keywords: Vahapzade, Poets, Poetry, Theme, Language, Art.

Bahtiyar Vahapzadenin edebiyat, dil, sanat zerine yazm olduu yazlardan hareketle onun sanat anlay ve ana dili zerindeki hassasiyetini iir ve poemalarndan yola karak belirlemeye alacaz. zellikle onun iir ve manzumeleri bir btn hlinde ele alnmadan tema hakkndaki deerlendirmenin eksik kalaca malmdur. Tebli metnimizin bal, bal
1 2

.Aytmatov. Yaradbdr inam mni, mn inamn vladyam. B.Vahabzad. Ax dnya frlanr. Bak, Yaz, 1987, Mqddim, s.9 B.Vahabzad. Dild tbiilik v gzllik. Sntkar v zaman. Bak, Gnclik, 1976, s.177

104

Materiallar

bana akademik bir alma konusu olabilecek niteliktedir. Gelecekte bu konuda kapsaml bir almann kapsn ak tutmak zere, konumuza dnmek isteriz. Bir sanat ve dnr olarak Vahapzade, komnist rejimden dolay, duygu ve dncelerini dorudan dile getiremediini, bu yzden dolayl ekilde ifade etmeye altn belirtir. Bu durumu eserlerinde de grmekteyiz. Fikrimi dorudan doruya, ak aikr demee imkn olmad iin hadiseleri ya tarihe, ya da baka lkeye aktarrdm. unu da demek isterim ki, benim bu uslm bazen sansr anlar, kitaplarmn yaymlanmasna izin vermezdi. Bununla beraber halkn derdini yanstabildiim Yollar ve Oullar, Glistan, Balayn Sehv Olup, eb-i Hicran, 416, vs. poemlerim, Alan Sabahlara Selm, Tan Yeri, KklerBudaklar kitaplarm, Dar Aac, Yatan Sonra piyeslerim k yz grd ve okuyuculara benim ne demek istediim aydn oldu.1 Vahapzadeye gre, Kremlinde oturanlar kendi milletine de acmamtr, Rus halk da Azerbaycan Trkleri kadar zulme uramtr. Yoksullua dayanmak olur. En dehetlisi halklarn manev dnyasnn, ahlknn ve insanlk sfatnn mahvedilmesidir. Bu anlayla 1959 ylnda yazm olduu eb-i Hicran iirinde yle seslenir: Servet gitse dert deil, servet gelir yine de/ Bu derttir ki, milletin ruhuna, akna da/ Diline, kalbine de kast edeler... Ay aman!/Elemlerin, dertlerin hamsndan bir yaman! Aklk ve yeniden yaplanma (perestroyka) politikas sonucunda, kalbini deen, halk rahatsz eden fikirleri dile getirme imkn elde eder. Basknn olduu yerde, duygu ve dncelerin bastrld, sanatlarn kendilerini kapal bir anlatmla ifade etmee alt bilinen bir gerektir. Azerbaycanda bu sre yaanm ve Trk Cumhuriyetlerinin ortaya kyla bu korku, bask silinmitir. O, bir sanat olarak ektii aclar, ki Korku poemasnda ak bir dille ortaya koyar. Vahapzade, ki Korku (1988) manzumesinde, Stalin diktatrl devrinde btn yazarlarn ve kendisinin yaad korku hissini ve mahrumiyetini dile getirir. O, korkunun dile ve vicdanlara kilit vurduuna, adalet ve hakikati engellediine, fikri yok ettiine inanr; Fikir lr/Can sustalr,/Ruh boulur. der. Benim iirimde, kendini iire adayn grrz: Sonsuz dncelerim,/Bu dnyaya sualim,/Her isteim, hayalim,/Akm, hasretim benim,/lk muhabbetim benim,/Hadsz adlm benim,/Bu dnyada ebed narahatlm benim./ Sana kurban vermee bir mr ok azdr, az./Yalnz bir tek gnmn sonsuz heyecann/ Nameye evirmee on mr kfi gelmez/Ben yandm senin iin,/Anam da benim iin alt yand, iirim/ ocuumun rahat yoktur diye o beni/Sana kskand, iirim./Ancak bilmiyor ki, ben anamdan dodum,/Sense benim kalbimde ocuk tek beslediim/Duygulardan dodun./Beni anamdan alp vatanma, Halkma/Oul eden sen oldun!2 Bunu, 19 Ocak Kanl Olaylarn anlatan ehitler poemas izler. Duygu ykl olan bu metin, airin aresizlikler karsnda duymu olduu utancn, ekmi olduu aclarn tezahr olarak belirir. Vahapzade mensup olduu halkn zulme urayn, isteklerini, beklentilerini hzn dolu ifadelerle Larisalarn, Sreyyalarn, Hidayetlerin aclarn yreinde duyarak, ehitlerin mezar sland gzyandan,/Kurudu leysan dken karanfil yandan der. Bahtiyar Vahapzade (1925), sanat kiiliinin yan sra, 1964ten sonra ada Azerbaycan Edebiyat dersini okutan bir akademisyendir. On alt yandan itibaren edebiyat ve sanat hayatna atlm, ok sayda eserler vermi, Azerbaycann aydnlk geleceini hazrlamtr. air ayn zamanda byk hacimli poema ve dram eserlerinin de mellifidir. 3 nsan ve zaman problemi zerinde dnen air, oyun yazarlyla da isim yapm, kinci Ses, Vicdan, Yatan Sonra piyesleri, Bak Devlet Akademik Dram Tiyatrosunda oynanmtr. Vahapzade, vatan akna yanm, Azerbaycann vatan airlerindendir. Halkn ve dilini seven, Azerbaycana k bir sanatdr. Sende benim halkmn kahramanlklarla dolu tarihi varaklanr/Sende nice bin yllk benim medeniyetim an hretim saklanrder4
1 2 3 4

ehitler, s.5 Alan Sabahlara Selm, s.23 H. Ahmed Schmiede, Alan Sabahlara Selm, s.6 Alan Sabahlara Selm, s.25

105

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Gereki bir air olan Vahapzade, Dolambal ifadeler, ifte manal terkipler veya st rtl duygu belirtilerinden katiyen holanmaz. O, szn dorudan doruya sylemesini sever1 Onun hayata bak tarzn, Dada elle Gibi iirinde grmek mmkndr: Bir rengi yok, gklerin bin rengini severim,/Bir gl yok, gllerin elengini severim./Ben kmaa tepe yok, yce da istiyorum./Hayat, hayat gibi yaamak istiyorum 2 air, htiyat iirinde, cesaretin etin, ihtiyatn kolay olduunu, korkudan korktuunu belirtir: Sanatn, ilhamn, akn gr sesi,/ Korkak yreklerden niye gen der? /htiyat gdnce szn glleri/ Daima hedeften didergin der.3 Vahapzade, iirlerinde anaya byk deer verir; dnyada en gzel name, arknn laylas (ninnisi) olduunun altn izer. Dnyada en ilgi ekici ve en gzel kitabn, analarn anlatt nallar (masallar) olduunu; yine dnyada en tehlikesiz, en gzel snan ana kuca olduunu syler4. Ana Hediyesi adl iiri, bu duygu ve dnce younluunu dile getiren gzel bir iirdir. Ana kelimesi ile vatan kelimesinin dilimizde eanlaml olduuna iaret eder: Anam namaz ste el ap gye,/Allaha yalvarr Yarabbim! Deye/- Sensen halk eyleyen bu gy, yeri./Candan irin olur bala, ay Allah!/Sen menim mrmden kesip yllar/Balamn mrme cala, ay Allah!5 /Vahapzadenin iirlerinde ana ve ocuk sevgisi de dile getirilir. Benim Anam, Oluma, Ana Hediyesi, Yavru Nefesi vb. Vatan ile ana arasnda mnasebet kuran Vahapzadeye gre, Vatan sevgisi, insan duygularnn en ycesi, en yksei ve en kutsaldr. () Vatan ve millet hissinden mahrum olan ahs, btn insan hislerden mahrumdur. Vatann seven insan, hayat ve dnyay seviyor.6 Amerika Gzeli adl poemasnda, yalan- hakikat zerinde younlar. Sesi gzel, fakat irkin olan Emma Naytn, karc evre tarafndan jriyi etkileyerek, Merinin gzellik tacn kendisine nasl giydirdiklerini, Gr nece deyidik yerlerimizi;/O, hanende oldu,/Men gzel oldumdizeleriyle ortaya koyar. Meri gzeldir, ancak arkc olacak derece bir sese sahip deildir. Emma, Merinin ok gzel olduunu, ancak hakknn gasbedildiini grnce,Yalan, cazibeli yalan gzeldir,/Olmayan eyi de yalan dzeldir./Olana sbutsuz inanmrk biz,/Yalana uyuruk sbut- delilsiz.7 der. Ve ekler: Ancak dz deyir ki, bizim lkede/Hemie, her yerde yalan dz oldu8 Vahapzadenin bu poeminde aforizmalarn, felsef syleyilerin younluu dikkat eker: Pulun amad oh kaplar/Bizim zemanede hrettir aan./()hretin ad kapsn, bil ki,/Hele he bir kvve aa bilmemi.9 Sahta ucalkdan insan alalr.10 Amerika Gzeli poemasnda, yalana inanp gerei inkr etmek ve buna inanmak, hakl olmann gstergesi olarak karmza kar; Bunu anladnsa, demek sen haksn/Senin z hakkndr ebed cennet/Geree inansan, aldanacaksan,/Yalana inan ki, budur hekiket! 11 Emma, gerein dilinin ac olduunu idrak eder, hretin kendisinde yapt deiiklii belirtir: Ele ki ad alb hret kazandm,/zmden ayrlb zm dandm.12 Esl gzelemmi, dedim bekle de/Heberim yoh imi zmm-zmden 13 Emma gzellik kraliesi seilince, yalanlar cennetinde bir peri gibi olduunun farkna varr: Daddm bu dnyann her nemetinden/Men peri olmudum, dnya da cennet 14 Dedim ki, hekiket, dzlk bizdedir,/En byk edalet lkemizdedir derken, doruluktan ayrlm, yanl, yalan ne karan anlay yermitir:
1 2

age., s.11 age., s. 51 3 age., s.17 4 age., s. 93 5 age., s.97 6 mrden Sayfalar, s.105 7 Glstan, s.270-27 8 age., s.276 9 age., s.281 10 age., s.283 11 age., s.285 12 age., s.287 13 age., s.288 14 age., s.289

106

Materiallar

Cibimi doldurub, knlm yhdm,/Alaldm ucalk zirvesinde men()Men eyri yol getdim, ykselen oldum. Poemann sonlarna doru, veciz syleyiler ne kar: Alalda bilermi zaman insan1 z yalanna inanr z derken, hakikatin tanmn yapar: Hekiket- yalann hekiket kimi/Cretle, inamla deyilmesidir 2 Kendi aklyla hareket etmeyenlerin hlini: Bildim, z alyla dnmeyenler/ohdur z alyla fikirleenden 3 Hakikatin farkna varnca, en zl deyiler kullanlr: He deme, ayaklar baa keende/Ayak dnermi, ba yeriyermi!4 Gerei idrak eden ve yaayan Meri ve Emmann kendilerine gelileri, Biz ele bildik ki, yeni doulduk,/Biz birce saatlk zmz olduk5 dizeleriyle belirtilir. Hakikat, yalan, azadlk esaret, yahlk, yamanlk (iyilik, ktlk), saadet, felket, zerine sylenen szlerle poema tamamlanm olur: Hekiket ahtarsan, yalandan yap,/Azadlk ahtarsan, esareti gr.6 Yahlk ahtarsan, yamandan yap/Saadet ahtarsan, felaketi gr./Adlar deyisen, hakkn adndan, /Alar z yerini yalanla gerek.7 Vatann, milletini seven air, bir vatanda olarak lkesine kar grevini yapamamaktan tr mahcubiyetini, Utanram poeminde dile getirir. Azerbaycann birlii ve bamszl iin alan air, Ermenilerin Azerbaycana satklar dehet karsnda yeterli gayreti gsterememekten, ehit ve kaknlar dnmekten utanr. Gemite kahramanlk gsteren atalarn hatrlayarak utanr. Azerbaycann bir ksmn (Dalk Karaba), kaybetmekten, vatandalk zirvesine ykselememekten dolay utanr. Bu topraklar korumay kendilerine bor bilememekten tr utanr. eenistann Rusyaya direniinden ve ders veriinden ibret aldn ve acz iinde kaldn dnerek utanr. Vatan iin ehit olanlardan, onlarn cn alamadklar iin utanr. lkenin zenginliklerinin smrlnden utanr. air, veciz bir syleyile: Dz budur: Bu dnyada/Gcn varsa, szn hakdr./Gcn yoksa, son elacn (aren)/Helcaletdir (mahcubiyettir), utanmakdr.8 Vahapzade, bu utan duygularn dile getirdikten sonra, Glstan poemasyla duygu ve dncelerini anlatmaya balar. Glstan, 1813te Rusya ile rann aralarnda bir anlama yaparak Azerbaycan ikiye bldkleri ehirdir. Azerbaycann birlii ve bamszl uruna arpan Setterhan, eyh Mehemmed Hiyabani ve Pieveriye ithaf edilen bu poemada air, Glstanda yaplan anlamayla Azerbaycann ikiye blnne hayflanr, bu anlama ile Azerbaycann barnn delindiine iaret eder. Vaktiyle Azerbaycan iin arpan Babekin ruhunun ayaa kalkmasn ister. Lirik ve epik duygularla: Koy ildrmlar ahsn, titresin cahan!/rekler kezebden osun, partlasn./Daim hakk yolunda klnc kaldran/gid babalarn goru (mezar) atlasn! der. Anlama yaplrken masada, lkenin sahiplerinin bulunmay, vatann bln airi ok zer: Glstan kendinde svdaladlar (anlatlar) /Bir lke ikiye/Ayrlsn deye!..9 Tarih bir olaydan yola kan air, Glstan ile Trkmenay anlamalaryla Azerbaycann Rusya ile ran arasnda paylalm olduunu dikkatlere sunar. Vatan bir kua benzetir: Veten kua benzer, kanadlarnn/Biri bu taydrsa, biri o taydr./Ku iki kanadla uar, ykseler,/Men nasl ykselim tek kanadmla?10 Tebriz de, Bak da Azerbaycandr diyen air, bir lkenin ruhunu, dilini kt stnde blmenin kolay olduunu ancak topra ikiye blmenin etin olduunu belirtir; bedeni candan ayrmann mmkn olamayacan syler. Bahtiyar Vahapzade, Balayn, Sehv Olup poemasnda, Selimin slma kar koyuu gerekesiyle, idam ediliini mizah bir dille anlatr. Komnist rejim kadar, dini istismar eden1 2

age., s.296 age., s.297 3 age., s.298 4 age., s.299 5 age., s.301 6 age., s.301 7 Glstan, s.302 8 age., s.XXV 9 age., s.5 10 age., s.7

107

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

lerin, karlarna gre hareket eden bir Mollann yaattklar iren haller ve yaad durum gzler nne serilir. air, siyaset kadar dini de istismar edenlerin korku satklarna deinir. Sindirilen halk iin, Ayanla dnb, banla gezmelisen/Korkunun arhasndan gerek boylana bilmez1 gibi veciz ifadelere yer verir. Mollann kastl tavr karsnda,Din yolunda lenler defn edilir ehid tek/Yalnz Cennetabadda der, farkl uygulamalara kar kar. Molla, Siz asi olmazsnz he vaht mselmanla derken, samimi deildir. Mezarlarn bile llere gre, farkl parsellendiini eletirir: ndi yerin altn blmeye baladlar./Burada adi ller,/ Orda adi ller diye.2 air eletirisine devam eder: ndi ller bele tebekeye blnd. () Birce rengli topra/ Bldk cemiyetteki tebekeler rengine3, diyerek sosyal meseleye parmak basarak yle der: Zulmn temeli sde kurulan bu lkede/Gr nece de kard yahlk yamanla4 Mollann, O dnyann iini bu dnyada grmeye almasn ayplar, O dnyada gedenin/Rtbe vesikesini bu dnyada verirler5 Bu dnyada btn ilerin kartna aan air, siyasetilerin eytana pabu diktiklerine iaret ederek, u drtlkle duygu ve dncelerini aktarr: Bal zehere, duz ekere kard,/Yer tavana, gy de yere kard./er heyire, heyir ere kard/Dalmam pozulmam ne kald?6 Allahn ve dininin siyasetiler tarafndan bir klca dndrldne inanan air, kutsal deerlerin inenmesinden rahatszlk duyar. Neden sonra mam, Selimin gnahsz olduunu ve cennetlik olduunu, aile fertlerine belirtir. Bu deiiklii, air yle anlatr: l hans kdretin hkmyle birden-bire/hb cehennemden de bildi cennete?7 Mollann Balayn, sehv olub sz, halk arasnda aknla sebep olurken, air son szn syler: ndi inanmalyk yalnz inanlmaza!/Olana inanmrk, inanrk olmaza!8 Vahapzade, yazlarnda sanat, dil, edebiyat, tarih, vatan, din ve musik konularnda dncelerini ortaya koyar. Azerbaycan Cumhuriyeti kurulduktan sonra air, Sovyetler Birlii zamannda kullanm olduu Azerbaycanl yerine, Trk ve Azerbaycan Trk; Azerbaycan dili yerine Trke ve Azerbaycan Trkesi ifadelerini kullanr. Edeb bir deeri olmamakla birlikte, ilk iirini 1942de yazd grlr; Yal emen, Aa Alt gibi iirleri ilk rnekler arasnda yer alr. 1949da Menim Dostlarm, 1950de Bahar adl iir kitaplar yaymlanr. Kymet adl manzumesinde hayatna ilikin u drtlk yer alr: Yarya blnr gnm saatm,/Vakt menim servetim, menim varmdr./Mellimlik menim gnm, heyatm,/airlik en uca duygularmdr. Vahapzade sosyal (vatan, millet, azatlk, ana dili); felsef (hayat, lm, ebediyet, zaman, insan) konularnn yan sra; manev temizlik, i konuma/hesaplama, ak, kin, nefret, hasret, muhabbet, hayret ve tabiat temalarna da yer verir. iirlerini namusu, iman ve vicdannn sesi olarak grr. Hayallerden yararlanan air, gereklerden ve yaanmlklardan uzak kalmaz; dnya nimetlerinden ilhamn, payna dmesinden son derece memnundur. lham, onun gnlne dolan nur, iine dolan ses ve zihninde uan attr. Onun sanat hayat iirin yannda hikye, dram, gezi, tenkit ve polemiklerle devam eder. Muam ve Gorhu manzumeleri byk ilgiyle karlanr. Vahapzadenin yaz ve iirleri Trkiyede de yaymlanr. Vatan, millet, hrriyet, tabiat, aile, ak, ana, ocuk ve dil konularndaki iirleriyle dikkatleri zerine toplar. ki Gorhu Bakde Edebiyat ve nce Senet gazetesinde (4 Noyabr/Kasm 1988, S:45 (23 36) yaymlandktan sonra aslna bal kalnarak deerli bilim adam Yavuz Akpnar tarafndan Karda Edebiyatlar dergisinde yaymlanr.9 Azerbaycan halk, Vahapzadeyi edebiyatn aksakal sanats olarak barna basmtr. O, zorlu gnlerinde halknn duygu ve dncelerine tercman olmasn bilmitir. O, Azerbaycan halknn iirle arpan yrei, hrriyet iin tutuan heyecan olmutur. 1970-1980 yllar ara1 2

age., s.339 Glstan, s.346 3 age., s.347 4 age., s.346 5 age., s.348 6 age., s.348 7 age., s.352 8 age., s.362 9 Erzurum, 1990, S.18, s.11-20

108

Materiallar

snda yazm olduu iirleri ve yazlaryla olgunluk srecini yaarken, bilge kiilii ve dnr kimliiyle Azerbaycann gnlnde taht kurmay bilmitir. Vicdannn sesini duyan, hakka hukuka itibar eden, hakszla isyan eden kitlenin nabzn elinde tutan mill air unvann kazanm bir ahsiyet olmutur. Rejime kar kinini, fkesini ana diliyle iirlerine -rtl de olsatamtr. Yetmi yl, Rus emperyalizminin zulmne kar koymu, zamana ve mekna gre, yrek szn sylemekten geri durmamtr. Mill Azerbaycan devletinin kurulmas yolunda iir ve oyunlar yazm, Azerbaycan halknn tarihine ve mill deerlerine sahip kmasna katkda bulunmutur. Genlerin zihinlerini krelten, kklerinden koparan uyuturucu fikirlerden uzak kalmalarn salam ve mill bir duru sergilemitir. Sanatn, toplumu iin kullanan Vahapzade, insan meselelerden evrensel konulara kadar, halknn ufkunu geniletmeye aba gstermitir. Fikir zgrl ve bamszlk mcadeleleri onunla adm adm hedefine ulaabilmi, 1988lerde balayan azatlk sava, 1990 ylnn Kanl Ocak olay ile bedeli denerek kazanlmtr. Btn bu kazanmlarda, dier Azerbaycanl airler kadar, Vahapzadenin de rol byk olmutur. 30 Austos 1911de Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasna/domasna zemin hazrlamtr. Vahapzade iin iir, dertlerinin, istek ve arzularnn konuan dilidir. ekilen ileler, yaanan azap ve zntler, bu anlayn rnleri olarak ortaya kmtr. Yllarca ezan sesine hasret kalan air, 1977 ylnda stanbula geldiinde, sabah ezanyla uyanr, Allah Ekber iirini yazar: Allaha ycelen ulu bir yolun/lkin pillesidir Allah Ekber/ Hakk dananlarn yzne demi/Hakkn sillesidir Allah Ekber/Gklerin nidas ycelip yerden/ Dim hals eder hayr erden./Kudret-i Kmilin minarelerden/Gelen namesidir Allah Ekber/Mekna, zamana, devre o sultan/Odur hakikate kaplar aan./Mminlik yolunda kalbe nur saan,/man lesidir Allah Ekber.1 Bylece yllarca susturulan ve yreklere kilit vuran rejime ve temsilcilerine kar sesini ykseltir, Hakkn sillesini onlarn suratlarna vurur. Vahapzade bir air duyarllyla her konuda iirler yazm bir airdir. Ak, sevda iirleri de ok gzeldir. rnein, Bir Selm Demedi adl iiri gibi. Bugn ben seni grdm,/Selm vermek istedim,/Yzn yana tutdun/Syle, yllardan beri/Kalbimizin bir duyup /Bir arpt yllar,/Hani ne hz unuttun?/Be ylda gzmzden akan o kanl seller,/Bir selma demedi?/Hi yzme bakmadan yanmdan nice getin?/Sen akn selmn korkuya m deitin?/Yoksa sen z ahdine, lgarna ak oldu?/O kadar yakn iken, bu kadar uzak oldun?/Tadl gllerimiz, ac feanlarmz / Bir selma demedi?()2 Vahapzadenin Glstan adl kitabnda toplam olduu poemalarda, Azerbaycann bamszlk ve hrriyet zlemi vurgulanr. Ancak air, mill kimlie ynelik dncelerini, edeb yol ve sanatlardan yararlanarak belirtmeye alr. iirlerini vatan, millet, hrriyet ve istikll dnceleri ile rer. Glstanda Rus arlna ve Fars emperyalizmine kar, Azerbaycann paralanml karsnda dncelerini ortaya koyar. air, bask ve sansr yznden edeb oyunlara bavurur; tarih olaylar ile meknlar deitirerek dile getirir. Leyaget, Heyet-lm poemalarnda, Rusyada yaanan iren olaylar anlatr. Hrriyeti ellerinden alnm, kle durumuna drlm insanlarn aclarn haykrmaya alr; mill, manev ve ahlk isyanlarn dile getirir. Dil ve kltrel ba canl tutmaya gayret eder. Merziye (ahlk dneminde ran Azerbaycannda yaam bir retmendir) poemasnda, Gney Azerbaycanda kendi ana dilini yasaklayanlara kar mcadele eden ve yirmi yedi yanda ldrlen Trk kznn dramn anlatr. lk iiri 1943te kar. Yeil emen Aa Alt, Bir de ki Tnd ay iiri, bir askerin hatra ve hayallerini anlatr, Azerbaycan halk tarafndan da ok beenilir; airin tannmasn salar. lk iir kitab Menim Dostlarm (1949)dr. Bahar (1950) ve Dostlug Nemesi (1953) ile devam eder. Manzum hikye zellii tayan iirlerinde kimi zaman lirik, kimi zaman lirik-epik zellikler ne kar. Ahlk ve sosyal konularda yazan air, 1960l yllardan sonra, siyas ve mill ierikli kapal iirler yazmaya balar. Vahapzade, airler adl iirinde, airlerin duygu
1 2

Gn Var Bin Aya Deer, s.3-4 Son Bahar Dnceleri, s.149

109

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ve dnce younluu ierisinde nasl rpndklarn, iirler yazdklarn dillendirir: airler, airler, bir tek sz ste/Tanadek yaktnz yreinizi./Sizi grmediler hi vakt dis ste/Baka tr yaratm tabiat sizi!1 () Btn devirler, her vakt, her zaman/Diyip hak namesi, hak oldunuz siz /Yaamak namna gemeyip haktan,/Enel-Hak syleyip soyuldunuz siz.2 air- fikirlerin rpnan seli,/air- hakikatin mugannisidir./air-tabiatn konuan dili,/air- cemiyetin isyan sesidir./air- zamanenin, asrn, vicdan,/air- tarihlerin erefi, an/air- hakikatin, hakkn grgs.3 Vahapzade, Trk edebiyatnda fikir ileleri eken Necip Fazl gibidir. yle bir fikir ki iirinde unlar syler: O fikir- z yolum, z adm olsun,/O benim en salam kanadm olsun/Dnp yldrma, koy vursun beni,/Yldzdan yldza uursun beni. ()/yle bir fikir ki, yansn od tekin/Zlmet iin de yol versin bana./yle bir fikir ki, grdklerimin/ini, tzn gstersin bana. ()/Gze grnmeyen mr yolumdur/Hayalla, imanla dolu fikirler./Benim seherimin tan afaklar/Sabahn kprs, yolu fikirler!4 Bahtiyar Vahapzadenin vatan konulu iirleri dikkat ekicidir. Vatan Topra (Trk) beli hece lsyle yazlm, adeta bir sehl-i mmteni rneidir.Hayaldan irin,/Aruzdan gzel-/Vatan topra./Canmdan ezel-/Vatan topra./Anadan doma,/Yavrudan aziz-/Vatan topra./Bir Hiiz sensiz-/Vatan topra.5 Yine beli hece lsyle drt drtlkten oluan Masallar (ocuk trks) iiri de ok rahat bir syleyi zellii sergiler: Masallar gzel,/Masallar irin,/Gk gibi sonsuz,/Gl gibi derin./Masallar arzum,/Hayalim benim./ Masallar akm,/Kamalm benim./Masallar elmas,/ Masallar inci,/Atamn derdi,/Gam, sevinci/Masallarn elin, /Yrei, gz./Bugnn ak,/ Gemiin sz.6 Bahtiyar Vahapzade, iirlerinde hece, aruz ve serbest ly kullanr. Gazeller, drtlkler, belikler ve bentler hlinde yazlm iirlerinde kafiye, ses ve kelime tekrarlar ahenk unsuru olarak karmza karlar. ou iirlerinde yarg cmleleri, zdeyi biiminde grlr. Poemalar, uzun manzume rnekleridir. zgn imajlar, rtl anlam ve ak diliyle Azerbaycan edebiyatnn nde gelen airlerinden biridir. Azerbaycana bal olan ve Azerbaycan sevgisiyle dolup taan air, Azerbaycan, benim akm/Benim adm, benim anam./Biz ikimiz bir topraz,/Ben de senin bir paranm 7 Azerbaycann blnml karsnda mahzunluunu ifade eder: Elimiz de bir bizim,/Dilimiz de bir bizim,/Vatanmz bir bizim,/Gemiimiz bir bizim,/Olduk ki bir vatanda/Biz bugn baka baka./Bizim talihlerimiz/Ne iin baka baka?8 Aklk politikasndan sonra, Ganl Yanver/Kanl Ocak (19-20 Ocak 1990) hadiselerinde, Azerbaycan ziyallar/aydnlar iinde sesini ykselten kii olur; ehidler (1990) adl manzumesini bu devrede kaleme alr. Vahapzade edeb yazlarn Senetkr ve Zaman (1976), Sadelikte Byklk (1978) gibi kitaplarnda toplar. Bahtiyar Vahapzadenin iirlerinde, Azerbaycan Trkesinin incelikleri, gzellikleri ve zenginlii vardr. O, dile, ana dile hasret duyan bir yrekle yazar. iirleri dnda, fikir yazlar ve piyesleri de bu zellikleri tar. Birer manzum hikye olan Poemalar ana dilin antsal zelliklerini yanstr. Yalan hakikat yerine kaim klmak, dncelerini korku sebebiyle ifade edememek; esarete, kullua, klelie boyun ememek, azatlk uruna mbareze etmek; ana dilini konuamamak, millet olma bilincini engellemek gibi durumlar, onun poemalarnda ele ald, iledii temel konulardr. Bir gn doulacak seherler n inanla alan lmez iradenin varl, onun poemalarna g katmaktadr. Mill hedefe yrmenin salam iradesi, onu Alan Sabahlara Selm gndermeye yneltir. Balayn, Sehv Olup iiri mizah tenkidin gzel bir rnei olarak belirir.
1 2

Alan Sabahlara Selm, s.27 age., s.28 3 age., s.29 4 age., s.32-33 5 age., s.34 6 age., s.65 7 age., s.39 8 age., s.49

110

Materiallar

Bahtiyar Vahapzade, ana dili zerinde hassasiyetle duran bir airdir, Anadili iirinde: Dil aarken ilk defa Ana sylyoruz biz,/ Andili adlanr bizim ilk dersliimiz/ lk trkmz ninniyi anamz z sdyle /irir ruhumuza bu dilde gile-gile./Bu dil- bizim ruhumuz, akmz, canmzdr,/Bu dil- birbirimizle ahd peymanmzdr./Bu dil- tantm bize bu dnyada her eyi./Bu dil- ecdadmzn bizlere bahettii/En kymetli mirasdr; onu gzlerimiztek/Koruyup nesillere teslim etmemiz gerek.1 Vahapzade Merziye poemasnda ana dili ve azatl bir gayret/namus meselesi olarak ele alr. midim, dileyim elimde bayrak,/Men onu kaldrdm, zmden uca. Hayalinde glen mitlerini azatla attrr/yetitirir. Azatlk adna yaanan zulm iine sindiremez, zulmn akldan korkmasn ve zalimlerin beyinleri ykamasn kabullenemez: Zulmnle kolum bal, elim bal, dilim ll/Azadln ekimde, heyalmda tkenmez. der. Merziye nin halk iin azatlk istediini, bunun iin korkmadan lm gze aldn dile getirir: En adice hakkdr azadlk her milletin,/Birinci vladdr leyaket-hrriyetin./Esir halkn dnyada ne yeri var, ne sesi./Esir halkn yerine kanan da zgesidir,/Gren de zgesidir, danan da zgesi!/Halkn azadldr-/Halklarn ergesinde (srasnda) msteber vesikesi!2 Vahapzadeye gre, esir olan ve z dili olmayan milleti, millet kabul etmek mmkn deildir. Bunun iinde z banalk etmek gerektiini savunur. Ana dili iin, hrriyet iin, bamsz bir vatan ve azatlk iin Merziyenin ahsnda mbareze gtrlr: Syle, hans lkede,/Halkn z ana dili ona yasak edilmi? derken, Ana dilinin namuslar olduu vurgusunu yapar; Korkud Atann yaratt kelimeleri kullanmak ister. Niye menim anam mader/Niye atam peder olsun? diye isyan eder. Mesleinden kovulsa da o idealinden vazgemez ve inancn yineler: Niye domam yad olmal,/ z szlerim z dilimden kovulmal? Merziyenin Hatrat Defterinden, onun dil konusundaki hassasiyetini u dizelerle aktarr: Her ulusun/En giymetli servetidir ana dili./vladlar yeryzne sepelense,/Peren- peren denlerin/Vehdetidir ana dili. 3 Vahapzadenin, vatan millet, hrriyet, azadlk, ana dili gibi sklkla zerinde durduu temalar, dikkatle incelediimizde, bunlar sadece Merziye poemasnda bile grmek mmkndr. Dier poemalarnda da bu konulara vurgulama yapldn syleyebiliriz. Vahapzade, ana dilin bir milletin namusu olduunu dnr; ana dilin btn dillerden stn tutulmas ve sevilmesi gerektiini syler. Azerbaycann dilinin, Azerbaycan Trkesi olduunu belirtir; bu dille edebiyat, sanat, eitim ve retim hayatna devam edilmesini kanlmaz grr. air, dnyada hibir dilin saf olduuna inanmaz, bu yzden klsik edebiyata dili sebebiyle kar kmay anlamsz bulur. Avrupaya yknerek sanat, zahmet, ustalk ve yetenek, yaratclk gerektirmeyen soyut, modern, srrealist akmlara kaplarak; mill kkten domayan, halkn dertlerini yanstmayan yapay sanat eserleri ortaya koymay doru bulmaz, onaylamaz. Aruz veznine scak bakan air, konuya ilikin dncelerini yle ifade eder: byk airlerimizin kullandklar aruz, artk Trk aruzudur. Byk Mehmet kifin, Yahya Kemalin yahut byk Azerbaycan airi Sabirin istifade ettikleri aruz, bizim mill ruhumuz ve mill rengimizle cilalanm halis muhlis Trk aruzudur4 Vahapzade, gelenee bal kalmay kke sadakat olarak grr, ayn rengi sanatn dman kabul eder. Sanat ve edebiyatn rengrenklik ve eitlilik sevdiini syler, yeni renklerin nanslar aradn belirtir. Bugnk Sovyet edebiyatnda yazp izen yzlerce air eer ayn renk ve ayn tonda yazsayd, bu kadar aire ihtiya olmazd, der.5 Sanat iin ananeyi gerekli bulan air, yenilii kke balanan, topraktan gdalanan yeni, benzersiz dallar budaklar atmakta grr. Yenilii, duygu ve dncenin tazeliinde arar. air kendini, fikrini, hissini tazelemeyi, gnn havasnda ykanmay, yani muasrlarnn fikir ve duygular ile yaamay becerirse, iirlerinin ada ve yeni olaca, okuyucunun kalbine yol bulaca katidir6 diyen Vahapzade,
1 2

Alan Sabahlara Selm, s.24 Glstan/Poemalar, Ankara, 1998, s.319 3 age., s.328 4 mrden Sayfalar, s.85 5 age., s.17 6 age., s.17

111

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

amacn gnn duygular ile yaamak, adalarn fikir ve duygularn aksettirmek olduunu syler. Konuya ve manaya gre ekil, yeni ifade vastas olarak seilir. ekil konuyu, manay deil; konu ve mana, ekli meydana getirir dncesinde olan air, ekil ne kadar mahdut olursa, air istediini o kadar zl sylemeye mecbur kalyor, fazla sz kullanmyor der.1 Vahapzade, bir insan olarak duyumsad ve heyecanland konularda yazarken baarl olduu kanaatindedir. Sevgi ve nefretin yazdrd yaz ve iirlerinin daha etkili ve kalc olduunu dnr. Son otuz yl zarfnda silsile tekil eden lirik ak iirlerim, ayn zamanda hayat ve zaman hakkndaki felsef dncelerim daha ok kendimim. nk bunlarda daha ok samimiyim. Samimiyet ise edebiyatn ve sanatn arpan yrei, atan ah damardr. Bu iirler benim kalbimin hal tercmesidir. Benim sevgim sevmek ihtiyacndan meydana geldiine gre, bu ihtiyacn mrmn sonuna kadar beni yakp yaatacana inanyorum.2 Bahtiyar Vahapzade, iirlerindeki somut vaziyetlerin ve bu hallerin tasvirinden ortaya kan durumu yle ifade eder: Bunlarn her biri bir sarsntnn, bir itirazn, bir ftratn, yahut bir isyann ifadeleridir. Onlarda hibir uydurma yoktur. Bu iirlerin hepsi duygularmdan szlmtr. air, insan gibi hissetmeli, air gibi yazmaldr3 Vahapzade, sanatnn biyografisinin ayn zamanda eserlerinin biyografisi olduu dncesindedir, Ben eserlerimi deil, eserlerim beni meydana getirmitir szne itibar eder. Yaamay yanp erimek olarak alglar: Yaamak yanmakdr, yanasan gerek,/Heyatn manas yalnz ondadr./am eger yanmrsa, yaamr demek/ Onun yaama yanmandadr. iirim, Menim manm adl iiri, sanat anlayn ortaya koyar. Yazd iirlerin hissi, fikri ve akidesi, imandr, dinidir ve hayat gayesidir. mansz iirin iir olamayaca kanaatindedir. Bunlardan hareketle air, iirin tanmn yapar: iir yrekte coup taan, atan duygularn, beyni kemiren fikirlerin ifade vastasdr, der4 Vatan airinin, vatann ve halkn aclarn, szlarn ahs aclar gibi kalbinde yaatan bir vatanda olmas gerektiini ifade eder. Ba, Dan Yeri, Kurbanlk Kuzu, Slh Mkfat, Tarihin Kanunu iirleriyle Tezadlar, Amerika Gzeli, Yollar- Oullar, Balayn Sehv Olub manzumeleri gncel olaylardan hareketle yazlmtr. Bir Gemide Seferdeyik kitab vatan iirlerini iermektedir. Vahapzade, insann iindeki ekimeleri ve zddiyetleri vermeye alr; manzum ve dram eserlerinde kahramann birisiyle mcadelesini deil, onun kendi iinde isyan eden duygu ve fikirlerinin atmasn yanstr. air, kendine ve bakalarna, kendine dardan bakabilmeyi alamaya alr. Vahapzade, sanatn fevkaladeliinin onlara sarf edilen vakti ebedletirdiine inanr. Bahtiyar Vahapzadenin dncesine gre, Her khne pis deil, her yeni yah. O, eserlerinde, det ve ananelerden ibret alr, yararlanr ve gzel yanlarn kullanr. Btn vezin ve llerde iir yazmann mmkn ve lzumlu olduuna inanr; iir olmas kaydyla serbest vezne kar deildir. Taklidin hayatta ve sanatta faydas olmadn syler.- iir ne kadar sade ve samimi olursa, o kadar gzeldir diyen aire gre, dnceyi kasten dolatrmak, zorlatrmak iiriyet deil, bulmacadr, bilmecedir. Vahapzade, sanat ebedilik aray kabul eder; yenilii yenilik hatrna yapmann yenilik olmadna inanr, bu anlayn eskilik, gerilik olduunu savunur. En byk sanat malzemesini halkn hayatnda bulur; Sanat halk iindir anlayn benimser; milletinin aclarn kendine dert edinir: imi gstermedim cahil tutan gzgye,/zde glp rekde mklne aladm/Milletimin derdini nvanlayp zgeye/ Bakasnn yasnda z lme aladm. Bir rekde Drt Fesil (1966), Kkler Budaglar (1968), Deniz Sahil (1969), Bir Baharn Garanguu (1971), Dan Yeri (1973), Acg Shbet (1977), Alan Seherlere Salam (1979), Payiz Dnceleri (1981), zmle Shbet (1985), Ah Dnya Frlanr (1987), Lirika (1990), Nal Hayat (1991) adl eserleriyle gl ve bilge bir air olduunu kantlamay baarr. Onun Poema
1 2

age., s.19 age., s.21 3 age., s.21 4 mrden Sayfalar, s.23

112

Materiallar

adn verdii uzun manzumeleri tahkiye/anlat tarznda manzum hikyeleri sade bir dille yazlm metinlerdir. Bahtiyar Vahapzadenin yaz ve iirleri okuru dnmeye sevk eder. Bunun sebebi, bilge kiiliidir, derinliidir, tecrbesi ve yaamldr; aadaki dizlerde bunu grebiliriz: Men fikrem/Bu fikrimde, bu ezmimde/Men vahidem/Birem birem! Her sanat eserinin, onu yazan yazarn vatannn, milletinin barndan, manevi leminden yeerdiini ileri srer; ehnamenin, Faustun, Sefillerin, Harp ve Sulhun bu anlayn rnleri olduklarn ifade eder. Bahtiyar Vahapzade, vatan, millet ve ana dili bilincine ulam bir sanatdr. Her frsatta bu kavramlara vurgu yapar, millet hayatndaki nemine dikkat eker. Vahapzade; hoca, bilgin, siyaseti ve sanat bir ahsiyettir; Trk Dnyasna k tutmaya alr. Edebiyat, sanat, dil, kltr ve siyaset zerine yazlar byk bir nem tar. air, her devrin kendi sz ve kendi iiri olmas gerektiine inanr. Her sanatnn dilini sevmesi ve korumasn ister; milleti yaatan dili canl tutmann en byk sorumluluk olduunu belirtir. Kendi tarihini, dilini, edebiyatn, mill medeniyetini bilmeyen, ona sayg gstermeyen o milletin evlad olamaz der.1
KAYNAKA Bahtiyar Vahapzade, ehitler, st., 1991,64s. Bahtiyar Vahapzade, Gn Var Bin Aya Deer (Trkiye Trkesine Aktaran: Beret smail), zmir, 1992, 255s. Bahtiyar Vahapzade, iirler/Son Bahar Dnceleri, Ankara, 1993, 216 s. Bahtiyar Vahapzade, Glstan/Poemalar, Ankara, 1998, IX-XXX+417 s. Bahtiyar Vahapzade, mrden Sayfalar ( Azerbaycandan Trkesinden notlarla aktaran: Dr. Yusuf Gedikli), st., 2000, 304 s. Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadil (Trkiye Trkesine aktaranlar: Fatih Ordu, Melahet brahimovaSeriyye Aayeva), Ankara, 1999, 327 s. H. Ahmed Schmiede, Alan Sabahlara Selm, Tarihsiz. Hsniye Zal Mayadal, Bahtiyar Vahapzde Hayat ve Eserleri, Ankara, 1998, 420 s.

, , , . . , . : , , , . , . . : , 2.
1 2

(Vatan, Millet, Ana Dil, s. 178). . . . , 1981. 6-. ( )

113

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

, , - , .1 - : , . , , , , . . - : , ! , , . , , , . , . , . , . , . , , . : , , , , , , ? !..2 . , . 1981 . , : , , , , . , , . : , . , . , : , , . , .
1 2

. . . , 1981. 61-. ( ) . . , , 2001 , 116-. ( ).

114

Materiallar

, . , , , , , . . . , . , . , . , , , .1 , . , , . , , ... , , , , .2 . : , . , : , . : , , , .3 - - - , - . , .
1 2 3

. . . , 1981. 49-. ( ) . . . . .: , 2000. 102-. . . . . .: , 2000. 164-.

115

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

, . , , . , . - , , . , , - ? , : , ?.. , . , - , , ?.. , ? ? ?.. , , , . , , : Qoy ysin ban vqarl dalar, Matmi baland byk bir elin. Mrsiy sylsin axar bulaqlar, Alar arsn bu gn qz, glin!.. , , , -, , . . . , , : , , , , !.. , , ! . . . , , -. , ? , . -. .
116

Materiallar

-, . , , , . , , , . , . . , , . , . , . , , : , , . , - , , .1 , , . , , - , . , , , . -, , , , ...2. , . , : , , , , , , , , .

1 2

. . 1 . , 2000. 179-. . . .: , 2009. 63-.

117

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

GULSTAN POYEMASININ TMA-ESTETK ZELLKLER


Kazakbay YOLDA
Prof., Dr., zbekistan Mill niversitesi retim yesi qashqirli@mail.ru, qashqirli@gmail.com SOCIAL AND AESTHETIC ORIGINALITIES OF THE POEM GYULISTAN SUMMARY In the present article art skill and a civic courage of the Azerbaijani poet Bakhtiyar Vagabzada on a poem "Gulistan" example is investigated. The author of article on the basis of the deep analysis of the text of the poem proves that the poet represented national pain through a prism of the personal experiences. And it promoted strengthening of a susceptibility of work. The art importance of the poem not only that is represented in it, and in that that as the reality is represented. In the poem "Gulistan" infinite art and graphic possibilities of rich Azerbaijani language are brightly shown. - . , . . , , , . - .

ura zamannda cemiyet yelerinn dnce ve duygular mntezem srette bask altnda olmutu. Bu sosyal dzen insana dnyay kendi gzleriyle grmeye, kendi zekasyla anlamaya imkan vermez, onun hadiseleri sadece komuniste mefkreye uygun ekilde grmesi ve aklamasn istemiti. Tabii ki, ylece durum cemiyet yelerinin evki, maneviyeti hemde ahlakna kt etki gstermitir. nsanlar bir eyi grd halde bambakas hakknda syleye balamlardr. Mnafiklik ve yalanclk timai ahlak mevkisine ermiti. emiyet hayatndaki bylece durum onun resmi edebiyatnda da akis etmemesi mmkin deildi. Resmi ura edebiyat sadece komunist frka ve hkmet fermanlarna bedi-estetik ekil vermekle uramt. Onun ba temayl insan dnceleri, gnl yanklarn deil, belki ura cemiyetinin ok gzel ve parlak olduunu gstermekten olumutu. Edebiyata yalan katldndan o ideoloj ve siyasetin klesine evrilmiti. Byle durumda hak sz sylemeye, gerek veziyeti mantk kaidelerine uygun olarak anlatmaa byk ihtiya olmas phesiz. Bu ihtiyac asl istidatlar dilinden sylenmi olan bedii sz temin edebiliyordu. Topluluun fazla yeleri ibu atlgan istidatlarn szlerini bekliyorlard. Yalan syleyerek ura ideolojisi uurunda alan dier kitaplardan mnferiden onlarn eserleri insanlarn gnl yaralarna merhem oluyordu. u yzden de topluluk onlarn icadna byk nem vermiti. Atlgan kaabiliyet sahiplerinin tm dzene kar diklenerek yazdklar yalan lklere sarlan cemiyetteki hep itimai enstitler yerini alabilecek idi. ylece her hangi otoriter dzende olduu gibi ilimde edebyatn merkezlemesi (literaturosentrizm) adindaki itimaiestetik hadise meydana gelir. Yani cemiyet yelerinin tm dikkati itimai fikrin biricik grn saylan bedii edebiyata ynelir. nk yalan hkm yrten durumda ancak asl edebiyat ve cesaretli mellifler gerei sylemek yollarn arar. ura Azerbaycan ve onun evresindeki birka trk devletleri iin Bahtiyar Vahabzade icad literaturosentrizm hadisesinin tam merkezinde bulunuyor. nk her hangi fikiri gzel ekilde ifada edebilme gibi yce yetenekle birlikte atlgan yrekli ahsiyete de sahip olan Bahtiyar Vahabzade kendi yazdklarnda topluluu tedirgin yapan duygular ve onlar dil ucunda gizleyen gerekleri sylemeye kuvvet bulabilmiti. Cemiyet yelerinin gerek edebiyata nem veren ve
118

Materiallar

insanlara ancak yabanc dnceli dissident eserler vasitesinde asl vaziyet anlatlan o tehlikeli zamanlarda cesaretli milliyeti air z lirasini millet eken znt, aclar sylemeye altrm. cadi dinya grn: Her geici kederden Titreme iirim benim, Seteng, nazl gzele Benzeme iirim benim. Sen ate ol, alev ol, Yandrl sen, yanl sen, Yldrm dek al sen, - gibi ate satrlarda aklayan atlgan air ounluk hala ura dzeninin yenilmez kudretinden sarho bulunmakta olan 1959 ylnda Gulistan destann yazarak Azerbaycan halk gnlndeki sonsuz zntleri aca vurmaya cret etti. 17 yzylnda yaam olan Fransz dnr, filozofi ve ilahiyetisi Blez Paskaln kanna gre: Fikir kendisi aklayan szlere ilgili olarak deiir. Fikir szlere deil, belki szlar fikirlere deer verir1. Bu grte estetik ve terbiyevi sz kudretinin asl kiymeti aikar olan. Millet tarihi ve kaderindeki dayanlmaz adaletsizlikler akis eden destann B. Vahabzade yava ahenklerde, fazla alevlenmeden balayan. Tek Azerbaycan ikiye ayrmak hakkindaki artnameye iki devlet idarecisi usulcasna glerek atan imzasyla kendisine hi bir ilgisi olmayan halk kismetini hallettiklerini aheste tesvirleyen air aniden istirap ve isyankarlikle: Bir qlm srlik hicran yaratd, Bir xalq yarya bld qlnc tk. z sivri ucuyla bu llk qlm Dldi sinsini Azrbaycann. Ban qaldrd, Ancaq dmbdm Ksdilr ssini Azrbaycann diyor. Eserde serbest milleti kendi aralarnda paralamakla megul olan galip aabeylerin birbirine nazik davranmalar, kibarlikleri tesvirinde muellif: Qoyulan rtlr razyq dey, Trflr qol kdi mahidy... Trflr kim idi? Hr ikisi yad! Yadlarm edck bu xalqa imdad?!- diyerek ac gerei ortaya karyor. ran ve Rossiya menfaatlerini salayan bu iki kimse tarafndan Azerbaycan halkna yardm gelmesi mmkn olmadn bylece belirtiliyor. urada air millet tarihi ve onun yrekli ocuklar ruhunu yardma davet eder. Tomris ve Babak gibi kahramanlar ruhu iki yan da riza gsteren mezkur artlara kendi mnasabetlerini belirtererek sarbast aslan hapseden kimliini sylemelerini arzu eder. Cinsine gre liro-epik zelliklere sahip olmasi talep edilen destanda dier epik tesvirler, yani tefsilatlar ok az. Orada ancak yce adaletsizlik ve zorbalardan kahrolup alevlenen airin dalgal isyanlari ifadesi mevcut. Destann daha sonraki blmlerinde tesvir ahenki daha kesinleiyor, air dorudan doruya yurtdalarna hitap ediyor: Han bu ellrin mrd oullar? An brlri, an yollar? Bs han bu srin z Korolusu? Qlnc Korolusu, sz Korolusu? B. Vahabzade sadece halkn erefli tarihi, ecdatlarn benzeri olmayan cesaretleri ile vlmek kifaye deillii, bu kazanlar evlatlar tarafndan gzbilluru kadar korulmas lzm saylan emanetliini Babalarn ni, rfi, lbt, Biz mantdir, byk mant... satrlarnda pek etkili tarzda vurguluyor. Cedlerdan kalan mukaddes emaneti koruyabilmeyen milletin hali destan devamnda tm dehetiyle nmayan olur: Qoy ildrm axsn, titrsin cahan! rklr qzbdn cosun, partlasn. Daim haq yolunda qlnc qaldran gid babalarn goru atlasn! air tarih izgilerine kendi yreini de eklemitir. Bu manevi-ruhi mplanta tesvir g, etkisini fazlalatrarak okuyucuya facia mikyasn daha derin anlama imkann sunuyor: Qoy ysin ban vqarl dalar, ...Mrsiy sylsin axar bulaqlar, Alar arsn bu gn qz, glin! Btn olan bir milletin ikiye ayrlmas gibi msbet sadece kii gnl deil, belki tabiat unsurlarn da dengesiz yapmal: dalar yce balarn emeli, pnarlar at etmeli, kz-gelinler de mersiye okumal. Zira, Matmi baland byk bir elin. Destann: An saznda daha bir hzin, Daha bir yanql prd yarand. Hmin gn lkni apard sel, su, Tutuldu hrsi gnn, ayn da satrlar yce tarihi haileden canl-cansz varlklar da derin etkilendiini gstermekle Azerbaycan halknn gerek ruhi durumunu aa vurmu. B. Vahabzadenn destandaki tabii unsurlara ya da hayat hadiselerine insana has zellikleri bahetmekle poetik tesviri koyulatrma, onu renklerle zenginletirmesinde estetik mahareti aks eder. air eya ve hadiseler tesvirini eserin geri plan saymaz, o onlar canlandrarak kendi
1

. - : " ", 1990. . 160.

119

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

estetik amacna hizmet te yaptrr: Arazn sular qzbli, daqn, Sirin nmlri ahdr, haraydr. Vtn qua bnzr, qanadlarnn Biri bu taydrsa, biri o taydr. kiye ayrlan Azerbaycanllar arasnda snr olarak belirtirilmi Araz nehrinin kahrl akmas, figan ekmesi, iki kenarn bir halkn tek Vatan olmu Azerbaycann iki kanatna benzetiliinde byk mantikle gzel sanatsal maharet de aks eden. air destann ayrm yerlerine epik unsurlar da eklemi. Kitapta kendi aralarndaki artnameye imza atan gzlkli ve tesbihli efendilerin hali mkemmel gsterilmi. Bir ulusa zarar vererek ikiye ayran bu byk aabeyler tesviri zidlentirme usulundan maharetle yararlanarak Azerbaycan halk facias mikyasn daha da ak gstermeye erdi: Onlarn birln bu llril Ayrlr ikiy bir el, bir Vtn. ylece yabanc kimseler mukavelesi ana yurdunda hayat sren Azerbaycan halkn bengi uyumaz kismete uraltrd karlantrlarak tesvirlenm. Vkarl bu kimselere Sen kim olursan, neden bu yurt kismetini hal ediyorsun, - diyecek yurt sahibinin yokluu airi zyor. Bundan dolay destann sonraki yerlerinde sorular daha da kesin ve yrei ezici: Nec ayrdnz drna tdn ryi bdndn, can csddn? Ax, kim bu haqq vermidir Siz, Sizi kim arm Vtnimiz? air destan tayan anlama daha ok muvafik gelen ekili semitir. Destanin ses uyumas, ayada, blmlerdeki satrlar says da aks edrlmekte olan ruhi durum talebine gre deitii ona ifadevi zellik ve denksiz cazip bah ediyor. B. Vahabzade destann ayrm yerlerinde tesvirin ok tabii olmasina ve ifade cazipliine erimek iin destanda nesre ait unsurlar bile kolluyorki, bu onun tesvir sahasnda ne kadar maharetli olduundan delalet ediyor. Destanda mtegallibler zorbas altndaki halkn vaziyeti: Verdik, sahibimiz yen "ver" dedi gibi satrlar vasitasiyle ak gsterilen. Komunistik smrge mdavim olan o gnlerde bylece szleri yazmak bedii maharet ile birlikte yce insani cesaret te talep etmitir. Mtegalliblerin mezlm halkka mnasabeti akseden aadaki tesvirleri mellif isyannn son noktas diyebiliriz: Biri "baran" - dedi, biri "xr" - dedi. Bizi hm yedilr, hm d mindilr. Tesvir etkisini daha glendirmek yolunda milleti tahkrleyici niteliklerden bylece ustalkla yararlanmak iin temiz dnce ile azer sznn kudratndan maharetle faydalana bili sanat da talep edilir. air destanda yurdu ikiye ayrvermekle millet btnln param para eden artnameye vurulan mhr ancak kada deil, tm Azerbaycan gsne basldn alevlenerek anlatyor. B. Vahabzade destan kahramannn mevcudiyet nndeki argn halini, onun iki zorba memleket arasndaki antlama yazlan cansz ise de mhr olduundan 28 milyon nfsl Azerbaycan halknn bir ok yzyllk rpnlarndan stn gelen kaida mracaati vastasnda pek nazik ve ok etkili ekilde ifade eder: mzal, mhrl ey cansz varaq, N qdr bykms qvvtin, gcn. srlr boyunca vuruduq, ancaq Sarsda bilmdik hkmn bir gn. air basknc devletler artlar yazl bulunmu olan kad kabul etmediini bylece gsteriyor: Byk bir milltin ban ksn, Qolunu balayan hkmdar oldun. Bir eli ikiy paraladn sn zn kaz kn paralanmadn. Milleti ykmak kudratna sahip faciadan gnl yaralanm olan air tek Azerbaycan ikiye ayrarak akmakta olan Araz nehri hemde onun ter-temiz suyuna muracaat eder; mdhi artname imzalanyor iken yanp bitmedii ya da basknc kesleri yutmadndan zlr. Daha sonra air gerei arayanlarn hepsi gibi dorudan doruya zamana syler. Ama tefekkr tarz zelliinden dolay olaganst estetik sonucu elde eder: Ey zaman, soruma cavab ver, ndn Ssim yetn yer, lim yetmyir?.. kiye ayrlan millet airinin sesi yeden yere imdi eli de, bacai da yetmezlii tesviri iki zorba devleti memnn kaldran adaletli yeminlemenin ne kadar adaletsiz olduunu gsteriyor. Nazmi eseri yksek seviye ile salanmasnda ifade zellii mhim yer tutuyor. Doru, bedii eserde ne denilmesi nemlidir, ama neyin nasl denilmesi daha nemli saylr. Bu durumu destandan alnan aadaki satrlar tesbit eder: Arazn stndn ke bilmirm, Araz drdim olub sinmdn keir. Pek nazik ve tekrarlanmaz bu tesvirde airin kanla dolu yreinin sesi duyuluyor. Dehetlisi Azerin olan zk olmu nehrden geebilmiyor. Ayn zamanda Arazdan daha derin ve iddetli olan dert nehri onun gnlnden gemektedir.
120

Materiallar

Bahtiyar Vahabzade bengi paralanmasl gerek olan btnln mahvoluu dolaysyla meydana gelen milli faciani ahsi olarak kabul etmi ve derin dert, gz eriyebilmez maharetle Yarya blnd canm, ryim, Yarya blnd Arazda sular tarznda vasflandrmtr. Destan sonunde mellif Araz nehri zerinde yaplan kpr ancak sade yap olmadan, belki ikiye ayrlan Azerbaycanllar ruhu, dili ve yreinden yreine birletirdiine nekbinlikle inaniyor. ura dzeni kudrati pek artan bir zamanda milli benlii anlama yolunda yaradlm olan Gulistan destan ilk ve estetik deeri el yetmez derecede yksek ikenliiyle karde trk lkeleri icatkarlarn ok etkilendirmitir. Sanki dn yaradlm gibi grnc bu destan bir ka trki devletler egemenliinin vcuda gelmesine ruhi-manevi tesir eden lmez estetik ant olduu ile ok mhimsenir. - . , , . , , . . , . . - . -, , . . , , , . . -, , , . - . . - . . . . . . : , , , , , . , , , , , -
121

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

1959 , - . , : . , 1 . . . . , - . , : Bir qlm srlik hicran yaratd, Bir xalq yarya bld qln tk. z sivri uuyla bu llk qlm Dldi sinsini Azrbaycann. Ban qaldrd, Ancaq dmbdm Ksdilr ssini Azrbaycann . - , : Qoyulan rtlr razyq dey, Trflr qol kdi mahidy... Trflr kim idi? Hr ikisi yad! Yadlarm edck bu xalqa imdad?!- . . , . - , . , . , : Han bu ellrin mrd oullar? An brlri, an yollar? Bs han bu srin z Korolusu? Qlnc Korolusu, sz Korolusu? . , , Babalarn ni, rfi, lbt, Biz mantdir, byk mant... . : Qoy ildrm axsn, titrsin cahan! rklr qzbdn cosun, partlasn. Daim haq yolunda qlnc qaldran gid babalarn goru atlasn! , , - , : Qoy ysin ban vqarl dalar, ...Mrsiy sylsin axar bulaqlar, Alar arsn bu gn qz, glin! , : , , - . , Matmi baland byk bir elin. : An saznda daha bir hzin, Daha bir yanql prd yarand. Hmin gn
1

. - : " ", 1990. . 160.

122

Materiallar

lkni apard sel, su, Tutuldu hrsi gnn, ayn da - . , . - , . , : Arazn sular qzbli, daqn, Sirin nmlri ahdr, haraydr. Vtn qua bnzr, qanadlarnn Biri bu taydrsa, biri o taydr. , , , , . . . , - - . : Onlarn birln bu llril Ayrlr ikiy bir el, bir Vtn. . , , . : Nec ayrdnz drna tdn ryi bdndn, can csddn? Ax, kim bu haqq vermidir Siz, Sizi kim arm Vtnimiz? . , , . , . . , . : Verdik, sahibimiz yen "ver" dedi . , . : Biri "baran" - dedi, biri "xr" - dedi. Bizi hm yedilr, hm d mindilr. , . , . . , : mzal, mhrl ey cansz varaq, N qdr bykms qvvtin, gcn. srlr boyunca vuruduq, ancaq Sarsda bilmdik hkmn bir gn. Byk bir milltin ban ksn, Qolunu balayan hkmdar oldun. Bir eli ikiy paraladn sn zn kaz kn paralanmadn,- .
123

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

- , , . . : Ey zaman, soruma cavab ver, ndn Ssim yetn yer, lim yetmyir?.. , . . , , . : Arazn stndn ke bilmirm, Araz drdim olub sinmdn keir. . , , . , Yarya blnd canm, ryim, Yarya blnd Arazda sular . , , , . . - - .

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA AFORZMLM MSRALAR ZRN NCLMLR


Elxan Yurdolu-Mmmdov
AMEA Naxvan Blmsi ncsnt, Dil v dbiyyat nstitutu Folklornaslq bsinin elmi iisi elxan.yurdoglu@yahoo.com XLAS Hr bir xalqn taleyind xsusi kiy malik olan yaradc simalar vardr ki, onlarn hr bir addm, syldiyi hr bir klmsi mnsub olduu xalq trfindn diqqtl izlnilir, hyat kodu kimi qavranlr. Bxtiyar Vahabzad d el bir xsiyytdir ki, o z hyat v faliyytiyl, zamannn qarq dvrlrind xalqn nnd getmy haqq qazanm, onu ideal v dnc sardan tmin edn eirlriyl bir fikir adamna evrilmidir. Bxtiyar Vahabzadnin xalqn taleykl msllrini ks etdirn onlarla, yzlrl eiri vardr ki, hmin eirlrd ninki bir insan taleyinin sirr qat, elc d btv bir xalqn, ulusun tlatml dvrnd onu ddy tin vziyytdn xaracaq, onu qoruyacaq yol myynldirilmidir. lindki qlm he vaxt xyant etmyn B.Vahabzad tkc Glstan poemas il bu xalqn fikir yaddanda, sz yaddanda bdi hkk olunmaa layiq bir vtndadr. Lakin biz bu mqalmizd B.Vahabzadnin tkc vtn, millt, xalq mvzulu eirlrind deyil, mumiyytl yaradclnda aforizmlr evrilm haqq qazanm misralarndan, eirlrindn sz aacaq.

124

Materiallar Yaamaq yanmaqdr yanasan grk, Yatmaq da bir cr lm deyilmi, z ssi olmayann lm sssiz ker, Ksyn ikisi ld d yanar, biri ocaqda da ala bilmz, Bir ondan razyam ki, zmdn narazyam, Daim sevinc axtaran, daim qm tu olur v bu qbildn olan yzlrl misra v beytlrin mna yk, dad anlam, ifad etdiyi flsf Bxtiyar Vahabzadnin byk bir air, dnc adam, ziyal v xalq asaqqal titullarn tyin kimi qbul etmy imkan yaradr. Yuxarda sadaladmz misralar atalar szlri, hikmtli szlr mahiyytind dayanmaa layiq olan fikirlrdir. Bu da biz mqalmizd byk airin yaradclnda aforizmlmi misralar, beytlr, bndlr, htta eirlr bard geni fikir mbadilsi aparmaa imkan verir. Aar szlr: aforizmlmi misralar, dnc adam, xalq asaqqal. SUMMARY Sometimes there are very creative individuals who have specific talents in the destiny of every folks. Their every steps and words are followed very carefully and grasped as a life source code by people. Bakhtiyar Vahabzade is such specific figure who has lead his folk by his noble life and activities in very disordered and difficult times. He has became highbrow among his nation by his ideal and enlightening poems. There are tens, even hundreds of his poems conveying the grieves and the troubles of the nation which also contributing the resolutions of the problems. B.Vahabzade, who has never betrayed his pen, deserves to be engraved onto his nations memory eternally by just one of his poems called "Gulustan". n this article we will not only talk about his poems related to the issues of homeland and nation, but also we will touch his poems which talk about different topics which deserve to be interpreted into aphorism. "Living is struggling, we should struggle", "Sleeping is also kind of death", "Who has not his own voice, his death will bi silent", "The only thing i am agree with is i am disagree with myself", "Who is always looking for happines finds trouble" and other these kind of verses let us accept that he was great intellectual, thinker and leader of his folk. Those sentences we mentioned above can be classified as high ranking sapients and proverbs. This means we have enormous choice of topics about his poems to talk about. Key words: sapient stiches, man of thought, elder of nation.

Bxtiyar Vahabzad sadc z olduu n bu cr aforizm evriln misralar yaza bildi. znn d bir eirind dediyi kimi: Yadn khnsi d dilin zbri, nnn iynin niy yk oldu? Anlaya bilmirm, n vaxtdan bri, Yad yamslamaq yenilik oldu?!1 Baqalarnn yamslamaa alanlara, z ola bilmytnlr drs vern bu misralar gnmzd tez-tez ild bilcyimiz aforizmlr yerind rahatlqla ildil bilr. Hmin eirin bir baqa misrasnda sylniln aadak misralar da hminin: Yamaq xatirin yaan yan, N baa xeyri var, n daa xeyri!2 air n demk istyir? Daha dorusu, air nlr demir ki?! Bir ii sadc o ii grmk xatirin grmmk lazmdr. Mqsd olmal, sbb olmal, n sas is nticy atmaq n bir i balamaq lazmdr. Gndlik danmzda iltdiyimiz bir ox atalar szlri var ki, onlarn yerin B.Vahabzadnin misralarn da ild bilrik. Msln, Hr gecnin bir gndz var, bir gn gln, bir gn alayar v bu kimi bir ox atalar szlrimiz var. B.Vahabzad is atalar szlrini yamslamr, tkrar etmir, z slubuna uyun olaraq bel deyir: Tlatmsz rklr qovuq kimi bo olur, Daim sevinc axtaran, daim qm tu olur3 Digr atalar szmz xatrlayaq. Tk ldn ss xmaz, Gc birlikddir, El bir olsa da oynadar yerindn v s. air is bu cr yanar hadislr:
1 2

Vahabzad B. Seilmi srlri, II cildd, I cild. Bak, ndr, 2004, s.37 Vahabzad B. 2004, s.37 3 Vahabzad B. Seilmi srlri, II cildd, I cild. Bak, ndr, 2004, s.11

125

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Od vurmasa, qabda, su daa bilmz, Qu da tk qanadla da aa bilmz. Ksyn ikisi ld d yanar, Biri ocaqda da ala bilmz1 Bu eirlr qarsnda sadc olaraq susmaq istyirsn. Misralar mnan aforizm kimi dil gtirir. Qorxan gz p dr, Mrd bir df lr, namrd min df... Bu cr atalar szlrini d hammz yax bilirik. Bs, B.Vahabzad n deyir: z ssi olmayann lm sssiz ker, Min-min df lnin matmi yassz ker2 Xalq airinin burda demk istdiyi mna misralarn alt qatnda gizlnib. Amma diqqtl dndkd airin demk istdiklri su kimi aydn grnr. Namrdlrin yasnda he kim alamaz. Onlar qorxularyla min-min df lrk insanlarda bu cr hadislr adtkarlq yaratdqlarndan onlarn gerkj lm d tsirsiz tr. Sssiz keir. Mvzu lmdn dmkn B.Vahabzadnin anasnn xatirsin yazd bir eirindki iki misran da diqqt atdrmaq istyirm. minm ki, bu iki misra hr birimizin dilind aforiz olaraq ya ilnmidir, ya da bir gn ilnckdir: Sn mni dnyaya gtirdin ana, Mns yola saldm dnyadan sni3 Bu cr misallar kifayt qdr artrmaq olar. Bel ki, gnlk hyatmzn bzi mqamlarnda, qarladmz hadislr mnasibt bildirrkn, qarmzdakna drs vermk istrkn, ona dorunun n olduunu, nyin yanl edildiyini xatrlatmaq n srbst kild ild bilrik. Nmun olaraq aadak eir paralarna, bndlr, beytlr v misralara diqqt edk: Min drd hcum etsd, knl, sxlma, Bir nfr drd biln sirdan olsa4 Dmnini nifrti deyil qorxulu, Dostun soyuqluu dmnilikdir5 Da n qdr uca olsa, Yol stndn aar dan6 Gr bilmirsns gzlliklri, Bu alm sninn gnahkar olur? Gz buz balayan bulaqlar kimi, Soyuq adamn da qlbi kor olur7 Eyni gnd doulur hr qfla bir aar, Qfl varsa aar var, Aar varsa qfl var8 Yaamaq xtrin fikri dyimk, Mslki dyimk yaamaqmdr9 Tapdmz qdr d, tirirk dnyada.10
1 2

Vahabzad B. 2004, s.10 Vahabzad B. 2004, s.12 3 Vahabzad B. 2004, s.20 4 Vahabzad B. 2004, s.10 5 Vahabzad B. 2004, s.60 6 Vahabzad B. 2004, s.71 7 Vahabzad B. 2004, s.76 8 Vahabzad B. Seilmi srlri, II cildd, I cild. Bak, ndr, 2004, s.146 9 Vahabzad B. 2004, s.178 10 Vahabzad B. 2004, s.205

126

Materiallar

Xalqa arxasn evirnlrin, Arxas hmi yerd srnd.1 hrtin ykn dndnm bs, Min hrt bir borcu dy bilmz.2 Biz hmi ucalmrq, Bir qalxanda, Bvir enirik. Bu enidn, bu qalxdan, Yaama yrnirik.3 Bu cr nmunlri mqalmizin sonrak shiflrind d artracaq. Amma bu yerd bir ne misra haqqnda daha trafl danmaq istyirm. Atalar szlrimiz arasnda tez-tez istifad olunanlar var. Msln, Kim n tkr ana, o da xar qarna. Trkiy atalar sz il desk Edn bulur. Bxtiyar Vahbzad is Cavab adl eirind z slubunca dil glir: zg qapsna da atan azn, Sn zg dan zn atdn.4 Trkiyd m.hur olan v hl d bitmyn Qaraba savayla Azrbaycanda da mtmadi olaraq istifad ediln arlam bir ilahi klam var: hidlr lmz, vtn blnmz. znn Vtn mar adlandrd eirind B.Vahbzad bir ruz vzni ahngind szlri dillndirir. Szlr misralaaraq aforizmlm mkafat verir: Biz vtn mcnunu, el aiqi, slh sgriyik, Biz vtn namin lsk, dirilrdn diriyik5 Hmin eirin bir baqa misras is yuxarda syldiyimiz fikri daha poetik kild dil gtirir: Vtn urunda lnlr lmndn doular6 Ax dnya frlanr adl eirind d bir ne misran atalr sz, ibrtamiz klam kimi iltdiyimiz anlar ox olacaq: ox yiln grmm yilmyn balar, Sular durldu grdk dibindki dalar7 Yaxud: Mn atam tmm, mni tr vladm.8 eirin Ax dnya frlanr adlandrlmas da ayr bir shbtin mvzusudur. Dyrli xalq airimizin akademik Yusif Mmmdliyev hsr etdiyi mr eirindki bir bndi is bilmyn taplmaz. mrn iin hsr ednlri, ald sah zr mrn am ednlri, yanyla yaayanlar, yaayb yananlar poetik dill tsvir edn o eirin aadak misras is btv bir drtlk olaraq aforizm kimi indidn xalqmzn xalq yaddanda folklorlab, ifahi dbiyyat nmunsi haqq, hququ qazanb: Yaamaq yanmaqdr, yanasan grk, Hyatn mnas yalnz ondadr. am gr yanmrsaz yaamr denmk, Onun da hyat yanmandadr.9 Yuxardak bnd haqqnda dediklrimizi bu nmunlr d aid ed bilrik:
1 2

Vahabzad B. 2004, s.212 Vahabzad B. 2004, s.214 3 Vahabzad B. 2004, s.172 4 Vahabzad B. 2004, s.205 5 Vahabzad B. 2004, s.132 6 Vahabzad B. 2004, s.132 7 Vahabzad B. 2004, s.218 8 Vahabzad B. Seilmi srlri, II cildd, I cild. Bak, ndr, 2004, s.218 9 Vahabzad B. 2004, s.154

127

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Mn cz! dedilr Ancaq qorxmadm, limi yandrb tandm odu.1 Birc ondan razyam ki, zmdn narazyam.2 Sevn knllrn glm, ayrlq, n byk, n gzl yaxnlq olur.3 gr sevirsns ayaq ssindn, Grk bilsn ki Bxtiyar glir.4 Tapdmz qdr d, tirirk dnyada.5 Nalda grdym qorxunc eylri, Hyatda grmm, anam hyatda6 Grkmli airin sadc bir ne eir kitabn oxuduqca qeyd etdiyim bu misralarn bir gn hr hans bir elmi mqal n iim yarayacan he vaxt dnmmidim. Bu bndlr, beytlr, misralar, bzn is btv eirlrin hl orta v ali mktbd oxuyarkn yaddama yazlmasnn sbbi d mhz onlarn btnind yaayan mnal fikirlr, aforizmlr, mdrik klamlar olmas idi. Bu mqalni hazrlayarkn airin oxuduum seilmi srlrindn onlarca nmunlri d rahatlqla gnlk folklor dilimizd istifad ed bilcyimizi grdm. Nmunlr tkrara diqqt edk: Vtnsiz yaamaq yaamaq deyil7, Aldadan anlamr ki, aldadanda aldanr8 Vurulan kilidin bykly d, Qorunan srvtin dyr ls9 Btn bu nmunlri sayn kifayt qdr artrmaq olar. nki Bxtiyar Vahabzad el bir airdir ki, o daim z xalqnn arsyla aryb, sevinciyl sevinib, drdiyl drdlnib. Xalqn birliyind onun da yumruu olub. Tbii ki, bel bir sz srrafnn eirlrind nbzi xalqnn nbziyl bir vuran, ruhu xalqnn szlriyl mayalanm fikirlr, ifadlr zngin olacaqd. Gtirdiyimiz onlarla nmun kimi yzlrl misralar, bndlr var ki, onlar hl bu gndn xalq dbiyyatnn nmunsin evrilib. Xalqmzn glck sz yaradclnda mtlq bu misralardan, nmunlrdn yararlanlacaq. Xalqnn szn yaadan airin szlrini d xalq yaadacaq. Mqaly Bxtiyar Vahabzadnin daha bir aforizm ykl iki misrasyla yekun vurmaq istyirm. Bu hm d xalq airinin blk d znn zn qiymtidir. sl sntkarn, sl airin, z qocalsa da, sz qocalmr.10
DBYYAT 1.Vahabzad B. Lirika, Bak, Azrnr, 1990, 215 s 2.Vahabzad B. Nal hyat, Bak, Yaz, 1991, 240 s. 3.Vahabzad B. zml shbt, Bak, Azrnr, 1985, 264 s. 4.Vahabzad B. Seilmi srlri, II cildd, I cild. Bak, ndr, 2004, 328 s.
1 2

Vahabzad B. 2004, s.169 Vahabzad B. 2004, s.15 3 Vahabzad B. Lirika, Bak, Azrnr, 1990, s.48 4 Vahabzad B. 2004, s.243 5 Vahabzad B. zml shbt, Bak, Azrnr, 1985, s.28 6 Vahabzad B. Nal hyat, Bak, Yaz, 1991, s.16 7 Vahabzad B. 2004, s.243 8 Vahabzad B. 2004, s.227 9 Vahabzad B. Seilmi srlri, II cildd, I cild. Bak, ndr, 2004, s.271 10 Vahabzad B. 2004, s.283

128

Materiallar

BAHTYAR VAHABZADENN R SANATI


Dr. Bayram GNDODU Dr. Seriyye GNDODU
Qafqaz niversitesi, Filoloji Fakltesi Bak, Azerbaycan ZET Sanat trleri ierisinde sz sanat olan edebiyatn zel yeri vardr. Elbette her sanat trnn zgnl onun predmeti ve ifade usulleriyle belirlenir. Bu bakmdan bedii dncenin uyandrd hissi, duygusal durum ve intibahlar dier alanlardan kkl ekilde ayrlr. Evet, bazen bu alanlarn sonular ayn olabilir, ancak insan duygularn, hislerini ihtizaza getirmek bakmndan bu sanatlarn hibirisi edebiyatn yerini tutamaz. iir sanatnn da bu anlamda zel hususiyetlere malik olduu inkar edilemez. Vaktiyle eski Yunan filozofu Aristo'nun (M.. 384-322) iir sanatn taklidi sanatlardan biri olarak grmesi rastlant deildir nsann hissiyatlarn, gnl duygularn iirin ahenkli dilli ile beyan edilmesinin yllar boyunca sergilenen bir tarihi vardr. Onu sayfalamak, her defasnda ayr bir dikkatle okumak, yeniden idrak ve kefetmek insann artk normatiflemi alkanlklarna dnmektedir. Dn okuduklarmz bugn baka gz v bak asyla alglamamza sebep nedir?! Bu faslasz, bitmez-tkenmez haz lemi, hayal saltanat nasl aklanr?! Biz bu makalemizde bahtiyar Vahabzade'nin iirlerindeki sanata dikkat ekeceiz. Anahtar Kelimeler: Vahabzade, Sanat, Edebiyat BAKHTYAR VAHABZADE'S POETRY ART ABSTRACT Literature which is word art has an special place among the word arts. Of course all art kinds' haecceity is defined by its topic and expression methods. For that feelings, state of emotion and impressions which are aroused by creative thought is totally differing from the other fields. Sometimes these field' consequences may be different, but none of this arts can take the role of literature regarding arousing human feelings and emotions. In these terms, it is impossible to deny the poetry art's special features. It is not coincidence that ancient Greek philosopher Aristotle accepted the poetry art as one of the imitative arts. Expression of human's soul and heart feelings by the harmonic heart language has long exhibiting history. Paging and reading it with different attention in each time, understanding and exploring over again it has been become the normative habits of human. What is the reason of perceiving the poems from different perspective and point of view today which we read yesterday? How can this unceasing, endless gratification world, dream kingdom be explained? In these research we will get attention to Bahtiyar Vahabzede's art in his poetry. Key words: Vahabzade, art, literature

Gne her sabah doar, her akam gurub eder. Mevsimler bir birini kovalar ve her yaz iekler aar, blbller ter. Fakat lm hibir zaman peimizi brakmaz. Saatin akrebi bize geici olarak bu dnyada verilen zaman kovalar ve tketir. Zamanla beraber mrler de biter, tkenir. Yalnz tkenmeyen ve zamana yenilmeyen bir ey var, o da sanattr, gerek sanat. te B.Vahabzade sanat zamana kar yenilmeyenlerdendir. Yani gkteki yldzlara benzer. Her akam yine ayn parlakl ile ruhu okar. nk cemiyete yn veren ve tesir eden ahsiyetler, msralaryla hafzalarda yaarlar ve lmszleirler. Onlar canl tutan ey fikirlerini veciz bir ekilde ifade etmeleridir. Edebiyat dile dayal bir sanattr. Edebiyat kelimelerle oynayarak sanatn kurar. Edebiyatta kelimelerin estetik deeri ok nemlidir. Edebiyatn kelimeye dayal tr ise iirdir. air dili iler, kelime ve kelime gruplarn, cmle yapsn yle bir kurar ki, dili ve eserlerini lmszletirir. B.Vahabzade de mr boyu hayran olduu ana dilini derinden bilir ve onu mkemmel ekilde eserlerinde kullanr. B.Vahabzade dili mermer gibi oyarak ona allmadk bir ekil verir. Bildiimiz kelimelerin iinden bilmediimiz hayal ve dnceler ortaya karr. B.Vahabzade bu mucizeli ii iirin klasik iki vastas olan vezin ve kafiyeye dayanarak yapar. B. Vahabzade iirlerini hece vezni ile yazar. Fakat hibir zaman hecenin monotonluuna kaplmaz, ona hususi bir eda verir. B.Vahabzadenin ele ald konulara bal olarak hece bazen gergin bir yay, bazen keli bir ta, bazen de ipek bir kuma eklini alr.
129

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

B.Vahabzade vezin ve kafiyeye bal kalarak durmadan basma-kalb krmaya, dili yeni bir ekilde yourmaya alr. Fakat bu bo bir oyun deildir. air adeta vezin, kafiye ve sentaks zorlayarak, iindeki btn duygu, dnce, hayal, zlem ve can skntsn, vatan millet sevgisini de dile getirir. B. Vahabzade iirlerinde btn kafiye eitlerine rnek bulabiliriz. air kafiye konusunda da ok titizdir. Kafiyenin seslenmesini, irinliini, ritmik oluunu syleyecei fikre gre seer. Uygunlatrr, hareketli, akc, anlaml Kafiyeler isimli iirinden airin bu konudaki dncelerini rahatlkla grebiliriz. stemirem sesten doan kafiyeni, Dndrr mana beni, hikmet beni Kafiyedir iki simin bir kk ste titremesi, Kafiyedir gl nefesi blbl sesi, Kafiyedir gk ile yer, Kafiyedir sevin - keder, Kafiyedir ini yoku, akam sabah Taze - bayat En mukayyet kafiyedir; lm hayat, Bu iirde airin iir sanatna kar mnasebeti belirtilmitir. B.Vahabzadenin iirlerinde ahenk ve mzikalite yksek seviyededir. Elbette ki, bunun esas sebebi kaynan halk edebiyatndan alarak, klasiklerin ananelerini devam ettirmesine balayabiliriz. Bizim sanat dnyasnn Krk telli sazym, Birce bundan razym ki, zmden narazym. Dil gzelliinden bahsederken ilknce onun anlam gzelliini de unutmamak gerekir. nsan ve hayatn, hayalini, arzu ve isteklerini mkemmel bir ekilde aksettirmeyen dil ne kadar ekici ve gzel olsa da gereksizdir. B.Vahabzadenin iirlerin ilk okunuta brakt intiba, sadelik, rahatlk ve kolaylktr. Bu iirler insana ayklanm serbest bir halk trks gibi gelir. Okuyucuyu asla skmayan, ustalkla kullanlm msralarda duygu ve dnceleri ezen sk ekil cenderesi kesinlikle grlmez. Sade, tabii, bir ifadeye ulaan air kelimeleri elinde hamur gibi yourarak istedii eyden bahsedebilmitir. iirlerinde gsterdii yksek sanatkrln esas srlarndan biri de onun iki byk iir geleneinden faydalanm olmasdr. Bunlar; Klasik iir (Bat iiri ve Divan iiri) ve Halk iiridir. Onun eserlerinin geni yaylmasnn bir sebebi de ite budur. B.Vahabzade M. Fuzuli, N. Gencevi, okuyak divan iir tr olan gazele yer verir. Szlar yreim, gnlme cevrin az olanda, Teskin olurum hicr da, apraz olanda, Gnlm alr her defa grdkte cemaln, Gller alr bir defa, ancak yaz olanda, B.Vahabzade, iirini sanat ynnden kmilletiren, ilham kayna olan halk edebiyatnn nemli rol vardr. Halk edebiyatndaki kahramanlk, hayat severlik, bamszlk (azatlk) urunda mcadele gibi, yksek insani deerler ve zellikler, Onun iirinde mkemmel bir biimde ortaya konulmutur. B.Vahabzade halk edebiyatndan, zellikle k iirinden faydalanmtr. mrn bahar anda Kalbe yaan kar nedir? Sevirsense sevgilim, Sende bu vgar nedir?... Ve ya
130

Materiallar

Ne yaman ne etin gnlere kaldm Sevginin dman bin-bin olurmu. Gnahsz gmanlar, kansz pheler Sevenin kalbinde in-in olurmu B.Vahabzade bir olay karsnda fikrini daha etkileyici ifade edebilmek iin destanlardan istifade etmitir. O, eserlerinde destanlardan ald msralar ve ya ktalar bazen aynsyla saklamtr. Nigar Krolundan sorutu: - hi senin Bir ykan olup mu, bileydim bunu? Krolu dedi ki, Kizir Mustafa, Bu gn suya bast ko Krolunu. Ve ya: Ay hezerat, bir zamana geliptir, Ala karga uh terlan beenmez, Oullar atan, kzlar anan, Gelinler de kaynanan beenmez. . mrm geir su gibi Gnlmdesin arzu gibi Hasretinden kuzu gibi Dile gelip meler, meler Kalbimdeki hatralar Grnd gibi B. Vahabzade iirin mzikalitesini artrmak iin en sade, en rahat ve en ahenkli kelimeler semitir. B. Vahabzade iirlerinde ifade tarzn aktarmak iin edebi sanatlara da sk sk bavurmutur. Mesela air fikrin daha kabark ve canl ifadesi iin iirini tebihlerle zenginletirmitir. Alnmzdan akan terler Her damlas iek gibi Asn vatan topranda Burada terin iee benzetilmesi ile mkemmel bir tebih sanat kullanlmtr. iirlerinde yksek, his, heyecan ve ironi oluturabilmek iin tecahl-i Arif sanatn kullanrken yksek beceri sergilemitir. Hatta bazen O, msralarnda sorduu soruyu cevaplayarak iiri soru cevap haline getirmitir. Kemane kamana dokunan zaman Tufan m haykrd, sel mi alad? Bedbaht bir garibin ah-amanndan Belki gk kinedi, bulud alad? Turna m ayrld z katarndan? Oba m dald, el mi dald? Zaman m ayrld z aharndan? Asl m, hkrd, kerem mi yand? Sonraki sorularn iinde air cevabn da vermitir. B. Vahabzade hiss, heyecan, vatan, millet airidir. O, en gergin anlarn iirlerinde nida sanatnn yardmyla ifade etmitir. Bugnn akna yan, hem de yak sen! Tarihe gvenme, bu gne bak sen! Dnenin akna ok da yanma gel! Sen z gemiinde daldalanma gel! iirlerinde deyimlerden istifade etmesi de ok manidardr. Onun halkla ve halk edebiyatyla sk ban gsterir: Halk deyimlerini kulland iirleri genellikle felsefi, dndrc iirlerdir.
131

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ay aya kavumaz sular tamasa, Yldzn yldzla nsiyeti var. Gkte bulutlar da goalamasa, Ne yldrm akar ne ya yaar. Ve ya; Dilekler mitler Birge doulsa, Yerin terkinde de ucalar insan air insanlara hayatta imanla yaamay, zorluklardan korkmamay, gzel amellere doru cesaretle yrmeyi nerir. B. Vahabzade iirlerinde mzikaliteyi artrmak iin tekrir sanatn kullanmtr. Bu kadar sald beni hasret, amandan-amana, Gnlm ahrda benim dt gmandan-gmana Nee alim yazp z derdini izhar eyledi, An derdi fakat geti zamandan-zamana, Nee yol vade verip ahde vefa klmad yar; Bahtiyar! Kalbin ahr dt talandan-talana. B.Vahabzade dilin gzellii ierisinde hem resmi hem de musiki barndrdn ispat edercesine iirlerinde gstermeye almtr. Bu iirlerinden biri de onun Vazal iiridir. Vazal Azerbaycan en gzel musikilerinden biridir. Bir adet olarak gelin ata evinden Vazalnn sedalar altnda karlr. Bu sahnede hisler birbirine karr. Hznle sevin ayrlkla ayn anda yaanr. Sende hem ayrln hem vuslatn asl var Sende iki yrein ebedilik asl var Yarandn gelinlerin asta adm sesinden ki hasretli kalbin Birge dvlmesinden air iirin konusunu ve ritmini Vazal musikisinin anlamna ve netalana maharetle uydurmutur. Siir batan sona okunduunda musikinin sedalar ve onun yaattklar hisler birbirini tamamlar. B. Vahabzade iirlerini boetik tahkiyeyle yolu ile yazar. O olay anlatmada muntazam ve ayrntl ifadeler kullanlr. Yani ksa bir parada byk duygular dile getirir. air iirlerinde setii konular ona uygun ekil zellikleri ile tamamlar, srekli dnceler fikirler muhakemeler iinde olan air ele ald konular bu konuyu daha etkileyici klan kompozisyon ekil ve ifade vastalar ile okurunun da dikkatini eker ve onu ciddi dndrr.
QAYNAQLAR 1. Vahabzad, Bxtiyar. Sntkar v zaman. Gytrk, 1976 2. Vahabzad, Bxtiyar. Yanan da mn. Yaman da mn. Bak, Gytrk, 1995 3. Vahabzad, Bxtiyar. Zaman v mn. Bak. Azrnr. 1999 4. Seyidov. Yusif airin fikir dnyas. Bak, Bilik Cmiyyti, 1985 5. Vahabzad B. srlri. 12 cildd, X c., Bak: ELM Nriyyat, 2008, 830 s. 6. Vahabzad B. srlri. 12 cildd, XI c., Bak: ELM Nriyyat, 2008, 824 s. 7. Vahabzad B. srlri. 12 cildd, XII c., Bak: ELM Nriyyat, 2008, 837 s.

132

Materiallar

SOVET DVR RSM AZRBAYCAN DL V BXTYAR VAHABZADNN AZRBAYCAN DLNN TBLNDK ROLU
Rhman Quliyev
Qafqaz Universiteti rquliyev@qu.edu.az ZT Mqald sovet dvr Azrbaycan dilin rsmi mnasibt mslsi aradrlr.Bu reallq kontekstind Bxtiyar Vahabzadnin Azrbaycan dilinin tbliindki rolu myynldirilir. THE OFFICIAL AZERBAIJAN LANGUAGE IN SOVIET TIMES ANS BAKHTIYAR VAHABZADEHS ROLE IN THE PROPAGANDA OF THE AZERBAIJAN LANGUAGE ABSTRACT In the article is researched the attitude to the official Azerbaijan language in Soviet times.Bakhtiyar Vahabzadehs role in the propaganda of the Azerbaijan Language was determined in the article. Key words:Azerbaijan, Language, Soviet, Times, B.Vahabzadeh

Azrbaycan dili qdim dbi nny v zngin slubi imkanlara malik dillrdn biridir. Bu dil mxtlif dvrlrd tsir v tzyiqlrl qarlasa da z funksional-kommunikativ v slubi imkanlarn azaltmamdr.Bu ilk nvbd dilin daxili znqoruma instinktinin aktivliyindn irli glir. Digr trfdn d dil onun dayclar trfindn qorunur. Masir dvrd dilin qorunmas ciddi bir problem kimi ortaya xr. Bu prosesd hm ekstralinqivistik faktorlarn, hm ideoloji gerkliyin byk rolu vardr.Mstqil olmayan xalqlarn dillri daha az qorunur v ilnm sferas da getdikc kiilir. Bel tsirlrdn qorunmaq n byk bir maarifilik faliyyti gstrmk lazm glir. Bu faliyytl mxtlif dvrlrd grkmli xsiyytlr mul olmudur. Azrbaycan dili sovet dvrn bir sra sxntl mqamlarla daxil olur. Mlumdur ki, Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dil hssas yanam v 28 Maydan bir ay kemmi dil haqqnda qrar vermidir Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti hkumti 1918-ci il 27 iyun tarixind Dvlti-lisan trkc qbul edilrk, mvqqti hkumt mssislrind rus lisan istemalna msaid edilmsi haqqnda qrar vermidir. Burada deyilir ki, Dvlti- lisan trk dili qbul edilrk irlid btn mhkm, idareyi-daxiliyy v sair dvair vziflri banda duranlar bu lisan bilnlr olana qdr hkumti- mssislrd rus dili istemalna da msaid edilsin(1). Bu qrar Azrbaycan xalqnn dilini rsmn trk dili olaraq tsdiq etmidir v btn rsmi sviyylrd ilnmsi n imkan yaratmdr. 1923-c ilin 20 oktyabrnda Azrbaycan Hkumti Yeni trk lifbas haqqnda qrar vermidir.1925-ci ilin 16 martndan etibarn Sovetlt Qurultaynn qrar il birinci drcli mktblr latn lifbasna kemidir.Qurultayn btn elmi, siyasi, maliyy v s. tkilati msllri btn tfrrat il Moskvada hazrlanmdr.Azrbaycan dilinin ad 1918-ci ildn trk dili olaraq rsmildirilmidir. Azrbaycan dilinin ad 1937-ci ildn etibarn Azrbaycan dilidir. Bu Stalinin gstrii il edilmidir. Stalinin vfatndan sonra da sovet rejiminin milli dillr srt mnasibti davam etmidir. 1956-c ilin avqust aynda Azrbaycan SSR Ali Sovetinin qrar il Azrbaycan dilinin dvlt dili elan edilmsi v Konstitusiyann 151-ci maddsin lav v dyiikliklr edilmsi respublikada milli fikrin inkiafnda mhm hadis olmudur. Bu dyiiklikdn sonra sas qanunda Azrbaycan SSR-nin dili Azrbaycan dilidir cmlsi yazlmdr(1). Moskva bundan mmnun olmam v bu istiqamtd aparlan ilr mane olmaa almdr. lk nvbd milli dilin ilnm dairlrinin genilnmsin yol aan, onun statusunu yksltmkd xidmtlri olan xslr czalandrlmdr. Dvlt dilinin qbul edilmsind mstsna xidmtlri olan Mirz brahimov 1958-ci ilin yanvar aynda Ali Sovetin sdri
133

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

vzifsindn uzaqladrlmdr. Bunun ardnca respublikaya general-polkovnik .V.ikinin bal il yoxlama komissiyas gndrilmidir. 1959-cu ilin iyul plenumunda Sov.KP MK nn Ba katibi N.S.Xruov Azrbaycan rhbrliyini ciddi kild tnqid etmidir. Hmin ilin iyul aynn 6-da Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi .Mustafayev vzifsindn azad edilmidir. Sovet dvrnn rsmi dil mslsin mnasibtinin mumi xarakteri bel olmudur(1). Btn bu tinliklr baxmayaraq, dil v lifba msllri il bal grkmli Azrbaycan ziyallarnn maarifi faliyytlri davam etmidir. Bunlarn irisind zeyir Hacbyli, Clil Mmmdquluzad, Mhmmd ahtaxtinski, Firudin by Krli, miraslan by Topubaov, Abdulla aiq, Vli Xuluflu v b. Mirz Ftli Axundovla, smayl by Qaspral il balanan milli mcadilni davam etdirmidir. Ana dilinin tbliini v tdrisini nzrd tutan maarifilik faliyyti Stalindn sonrak Sovet dvrnd n ardcl kild davamn grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin faliyytind tapr. B.Vahabzadnin publisistikasn aradran Bayram Gndodu airin publisistikasnda Ana dili problemin d xsusi diqqt yertirmidir. Tdqiqat yazr ki, B.Vahabzadnin publisistikasnda dil problemi d birinci drcli msllrdndir. air, milli urun yetimsind ana dilinin mstsna hmiyytini drindn duymu v btn yaradcl boyu onun mdafisi urunda mbariz aparmdr(3). B.Vahabzadnin faliyytind ana dilinin mhafizsi v tblii mxtlif sviyylrd zn gstrir. Buraya aadaklar daxildir: 1.xlar v nitqlrind dilin tblii. 2.Mqallrind dilin tblii. 3.Bdii srlrind dilin tblii. Ana dilinin qorunmas v tblii il B.Vahabzad gnc yalarndan mul olmaa balamdr. Hl 1959-cu ild yazd v rayon qzetind ap etdirdiyi Glstan poemasnda xalqn milli-mnvi dyrlrinin mhvin ynln faliyyt z etirazn bildirir v onu poetik dill ifad edir: Aalar bilmdi birdir bu torpaq, Tbriz d, Bak da Azrbaycandr! Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kazlar stnd blmk asandr. B.Vahabzad buradak fikirlri sonralar da davam etdirmi, eirlrind ana dilinin tbliin geni yer vermidir. Hesab edirik ki, B.Vahabzadni ana dilinin tblii sahsindki faliyyti ciddi ictimai hmiyyt damaqla yana, dilin kommunikativ sviyyd sosial aspektlrinin, emosional v estetik imkanlarnn yrnilmsi n d aktuallq ksb etmkddir. B. Vahabzadnin ana dili konsepsiyasnda hm dil, hm d ana bir-biri il vhdtd olan vahidlr kimi gtrlr v mnalandrlr: Savadszdr Adn da yaza bilmir. Mnim anam... Amma mn Say yrdib Ay yrdib, l yrdib, n vacibi: Dil yrdib Mnim anam. eirlrindn birind (Ana dili) air ana dili haqqnda deyir: Dil aanda ilk df ana sylyrik biz, Ana dili adlanr bizim ilk drsliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdyl irir ruhumuza bu dild gil - gil

134

Materiallar

Burada milli mnlik, vtn sevgisi, millt qays v z kkn ballq dn-csi ifad olunur. Baqa bir yerd is ana dilin mnbyi kimi sciyylnir: Kitab-kitab szlrimin Mllifi mnim anam! lbtt, ana hr ks n n ziz varlqdr.Dilin ana il brabr trnnm dil tbliinin tsirini artran vasit kimi seilir.Bu da Bxtiyarn znmxsus dil tblii formalarndan biridir. 1954-c ild yazd eirlrindn birind deyilir: Ey z doma dilind danma Ar biln fasonlu dbazlar, Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar, Bunlar qoy mnim olsun, Ancaq vtn ryi sizlr qnim olsun! 1967-ci ild yazd Riyakar eirind air uaqlarn o zaman ox populyar olan rus mktblrind oxudanlara nvanlayaraq yazr.Bu eirlrdki tnqid sovet dvr reallqlarn nzr alsaq, olduqca srt sslnir v mllifi n real thlk mnbyi tkil edir. Bxtiyarn dil tbliatn sciyylndirn sas xsusiyytlrdn biri d mhz onun zaman v mkan rivsindki csartli xlar idi. Mnim vladma ana dilind Drs deyn all mllim bax. Vtn, Vtn deyir, z vladn cnbi dilind oxudur ancaq. zgy dilini yrn deyirsn zns bu dili bynmyirsn. Ana dilini sevmk, onu qorumaqla yana, xarici dillrin yrnil-msinin d leyhin olmadn dn-dn vurulayan, lakin dnyagrlrinin formalad bir dvrd uaqlar milli kkdn v milli ruhdan ayrma, onlar zg ruhda bytmyi thlkli hesab edn sntkara gr, ata-babalardan miras qalan ana dilini gz bbyi kimi qorumaq, onu z dad-tam v tmizliyi il glck nsillr thvil vermyi mqdds borc hesab edir(3). B.Vahabzadnin 1984-c ild yazd Mrziy adl eirind Gneyi nzrd tutaraq Vtnin blnmsin dil reall kontekstind eir gtirir: Ey bu gn dilim-dilim Paralanan ana dilim Sinsind od qalanan ana dilim. Qaplarn arxasnda Boynu bkk qalan dilim Var ikn yox olan dilim Ayaqlarda kilim, dilim Savalarda bir qhrman Barlarda hlim dilim. Hl gnclik illrind yazd eirlrindn birind deyirdi: Bir vaxtlar ar-ar axard, Bu gn donduruldu dilim. Tapdaland ayaq altda Gr nec xar oldu dilim. Dili, xalqn mnvi dnyas, milli xsusiyytlri kimi dyrlndirn v bu sbbdn d dil ayrln ruh, psixologiya v mnviyyat ayrl hesab edn Bxtiyar Vahabzadnin fikrinc, ana dilin gey mnasibt zmz z milli varlmza gey mnasibtdir. Bel mnasibt birdflik son qoymaq n mr boyu qlmini sngy evirn sntkar, 2002-ci ild ap olunmu Sandqdan sslr adl kitabna yazd n szd bu byk mbarizdn sz ar:
135

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Mnim n byk mbarizm sovet dvrnd ayaqlar altnda tapdanan, qaplar arxasnda qalan ana dilimizin urunda hm mli iimd, hm d yaradclmda ardcl mbariz idi. Mn bu mvzuya onlarla mqal, onlarla eir v poema hsr etmim. Sntkar, znn d qeyd etdiyi kimi, bu tipli yazlarnn hamsnda Dil yoxsa, millt d yoxdur fikrini bayraq etmi, yaradclnn hr bir sahsind, istr poeziya v dramaturgiyasnda, istrs d publisistikasnda mbarizni bu proqram sasnda aparmdr(3). B.Vahabzadnin ana dilinin tbliindki xidmtlri geni hatlidir.O, hm poeziyasnda, hm publisistikasnda, hm d x v nitqlrind ana dilini tbli etmidir. Bunun n o mxtlif formalardan istifad etmi, daha effektiv vasitlr axtarmdr. srlrinin dilind d dilin sad v aydn xalq dili slubunu istifad etmidir.Onun dil mnasibti milli-mnvi dyrlrin qorunmas, milli varln atributlarnn mhafizsi, onlarn n tin zamanlarda bel yaadlmas v inkiaf etdirilmsi n sylrin sfrbr edilmsi v glck nsillr itkisiz mant edilmsinin n mkmml nmunsidir. DBYYAT
1. Nrimanolu K.V.Azrbaycan dvlt dili siyasti.Bak, 2006. 2. Dmirli M.Trk dnyasnn Bxtiyar. II hiss, Bak, 2002 3. Gndodu B.Bxtiyar Vahabzadnin publisistikas.Avtoreferat.Bak, 2010. 4. Vahabzad B.Sandqdan sslr.Bak, 2002.

BXTYAR VAHABZADNN ERLRND ANA DL


Aygn Mmmdova
Qafqaz Universiteti amemmedova@qu.edu.az XLAS tn srin ikinci yarsnda Bxtiyar Vahabzadni n ox narahat edn msl Azrbaycan dilinin qorunub saxlanmas idi. Totalitar kommunist rejimind hamdan vvl o hiss etmidir ki, Sovetlr birliyinin rhbrlri inc siyast iltmkl trk xalqlarnn dillrini sradan xartmaa can atrlar. tn srlrd Nsiminin, Fzulinin, Mirz Ftlinin, Sabirin dilin qsd edilmsin qorxudan btn azrbaycanllar gz yumurdular. Bxtiyar Vahabzad ona gr ana dilind yazrd ki, yalnz bu dild z fikir v duyularn geni xalq ktlsin atdra bilirdi. Ana dili onun yaradclnn qaysi v taleyidir. airin Sovet dnmind qazanmaq isddiyi n byk uur ana dilinin rsmi dvlt idarlrind ilnmsin nail olmaq idi. B. Vahabzadnin dil urunda mbarizsi hyatnn sas amal, hrtrfli yaradclnn mhm mvzularndan biridir. airin yaradlnda Vtn, xalq, Ana dili urunda yorulmadan arpan, mnvi safln zirvsin qalxm mdrik insann etiraflar, arlar, nsihtlri v xalqnn iql glcyin sonsuz inam zn bariz kild gsdrmkddir. Mqald Bxtiyar Vahabzadnin doma Ana dilimiz olan ball, sevgisi, mhbbti ks olunmudur. Aar szlr: Bxtiyar Vahabzad, Ana dili, vtn, ABSTRACT In the second half of the last century the most disturbing issue for Bakhtiyar Vahabzade was the preservation of Azerbaijan language. During totalitarian communist regime first of all, he felt that the leaders of the Soviet Union try to remove the common language of Turkic peoples by using their "Soft policy" . The last centuries all Azerbaijanis were paying no attention to making an attempt upon Nasimi, Fizuli, Mirza Fatali, Sabir language with fear. Bakhtiyar Vahabzade wrote in the native language so that, only in this language he could express his thoughts and feelings to the large mass of the people. Mother tongue is the purpose and destiny of his creative. Poets the most significant achievement during the Soviet period was to win the development of his mother tongue in the official state institutions. The struggle for language was the main goal of his life and one of the most important issues of his all-round creative. In the creative work of poet we can see his struggle for homeland, people and mother tongue, confessions, challenges and words of wise man and boundless faith in the bright future of his people. In the article Bakhtiyar Vahabzadeh commitment to native language and his love has been reflected. Key words: Bakhtiyar Vahabzade, mother tongue, country.

136

Materiallar ZET Geen asrn ikinci dneminde Bahtiyar Vahabzade`ni en ok rahatsz eden konu Azerbaycan dilinin korunmas idi. Totalitar komnist rejiminde herkesten nce o hissetmi ki, Sovyetler birliinin rehberleri ince politika yrtmekle trk halklarnn dilerini listeden karmaa can atyorlard. Geen asrlarda Nesimi`nin, Fuzuli`nin, Mirze Feteli`nin, Sabir`in diline kastedilmesine korkudan btn Azerbaycan`llar gz yumuyorlard. Bahtiyar Vahabzade ana dilinde yazyordu, yalnz bu dilde kendi dncelerini duyularn halka iletiyordu. Ana dili onun yaradclnn lk ve kaderidir. airin Sovyetler dneminde kazanmak istediyi en byk baar ana dilinin resmi devlet kurumlarnda kullanlmasna nail olmaktr. B. Vahabzade`nin dil urunda mcadelesi evrensel yaratclnn nemli konularndan biridir. airin yaratclnda Vatan, halk, Ana dili yolunda yorulmadan mcadel eden, manevi safln zirvesine kalkm mdrik insann itiraflar, arlar, tleri ve halknn kl geleceyine sonsuz inam kendisini ak ekilde gstermektedir. Anahtar kelimeler: Bahtiyar Vahabzade, Ana dili, vatan

Grkmli air v dbiyyatnas, ictimai xadim, akademik Bxtiyar Vahabzad (1925-2009) ada Azrbaycan dbi-bdii, ictimai-siyasi hyatnda tannm xsiyytlrdn biri olub. Onun geni v smrli bdii yaradclq yolu, elmi, pedaqoji faliyyti, fal vtndalq mvqeyi masir Azrbaycan ziyallnn salnamsin n qiymtli, n yaddaqalan shiflr yazmdir. Milli kemiimiz, rfli tariximiz, doma Vtn torpana, dilimiz, mdniyytimiz, folklorumuza v yazl dbiyyatmza drin kklrl bal olmu B.Vahabzad hm d btn bu sadaladm sahlrd insanlarda maraq oyadan, onlar bu ruhda nfs almaa sslyn air, alim, pedaqoq v vtnda idi. Milli dil, mili qrur, milli tssbkelik, milli dyr, milli mnafe, milli dnc - btn bunlar airin nfs ald sahlr, amillr idi. Bxtiyar Vahabzad air kimi d, ictimai xadim kimi d, vtnda kimi d ana dilimizin hm tbliats, hm qoruyucusu, hm d yaradcs olaraq tannrd. Bxtiyar Vahabzadnin szn sil mnasnda masir Azrbaycan dbi dilinin inkiafnda xsusi xidmtlri olub. Ana dilimiz haqqnda Bxtiyar mllimin yazd bu misralar oxlarnn dillr zbridir: Bu dil-bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr Bu dil-bir-birimiz hdi-peymanmzdr. Bu dil-tantm biz bu dnyada hr eyi, Bu dil-cdadlarmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli mirasdr, onu gzlrimiztk Qoruyub, nsillr biz d hdiyy edk. 1 Bxtiyar Vahabzad Azrbaycan poeziyasnn grkmli nmayndsi olmaqla yana, hm d grkmli dbiyyatnas alim, akademikdir. O hl gnc yalarndan hm poeziya, hm d dbiyyatnaslq sahsind z qlmini snamdr. Hr bir sz snti nmayndsi kimi, Bxtiyar Vahabzad d dbi-bdii dilin, dbi yaradcln sirlrin yiylnmy alm, z yadlar kimi, blk d, onlardan daha yax yazmaa, daha drindn dnmy can atmdr. Biz bu gn onun gnc yalarnda yazd v onun barsind yazlm yazlar oxuyarkn sntkarn mr v yaradclq yolunun he d hamar v asan olmadn grrk. Bu yol bitmz-tknmz axtarlar yoludur. Bxtiyar Vahabzad nzart altnda idi. Onun hr klimsi senzura trfindn saf-rk edildikdn sonra iq z grrd. Dnclrini soydalarna atdra bilmk n yollar axtarrd. Doma vtnind vtnsizldiriln insanlarn gzn amasayd, qara qvvlr ulu bir xalqn dilini, tarixini, mdniyytini itirib batracaqd. Sovet hakimiyyti illrind rus siyasti milli dillrin sxdrlb aradan qaldrlmasna ynlmidi. Ana dili dvlt idarlrindn qovulmu, rsmi yazmalar v yncaqlar ancaq rus dilind aparlrd. Ruscan mkmml bilmynlrin zn dvlt idarlrind ilmyin qaps bal idi. Bu sbbdn valideynlr uaqlarn rus mktblrin gndrirdilr. Bu is Azrbaycan dilind tdris ii gedn mktblrin saynn azalmasna gtirib xarrd. Rus mktblrin gednlr tkc ana dilini mkmml bilmkdn mhrum olmurdular. Bu gnclr hmin
1

Almmmdova Sbin, Bxtiyar Vahabzad Poeziyasnn Dili, Bak, Elm, 2010, s 4.

137

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

mktblrdn tam ruslam halda xr, ana dillrini bilmdiklrindn milli dbiyyat v milli musiqini d sevmir, xalqn tarixini bilmir, z milltlrin yuxardan aa baxrdlar. Bxtiyar Vahabzad Saray-daxma eirind gstrmidir ki, xalq saraylar yox, daxmalar yaatmdr. air bel hesab edir ki, bu gn d dili saxlayan yen d hmin daxmalardr: Baxn, bugnk idarlr, nazirlr, yksk rtbli mmurlar yen d z vladlarn anadilli mktbd oxutmurlar v yen d onlarla rus dilind danrlar. z d onlar bundan xcalt kmir v bunu zlri n fxr sayrlar (mtnd: zlrinin stnly sayrlar). Demk, millti, onun dilini saxlayan yen d sad insanlardr. air bununla bal olan baqa bir ictimai blan da yada salr. O, rk ars il qeyd edir ki, Sovet dvrnd rus dilini mkmml bilmynlri i gtrmrdlr, indi is ingilis dilini bilmynlr qap arxasnda qalr Bxtiyar Vahabzad lav edir ki, mn he d cnbi dillri bilmyin leyhin deyilm cnbi dillri bilmk vacibdir, amma bu, ana dilini bilmmyin hesabna olmamaldr. 1 Dil, ana dili msllri Bxtiyar Vahabzadnin bdii v publisistik yazlarnn daimi, sabit mvzularndandr. O, hmin mvzuya mxtlif chtlrdn yanar, onun mnasn v hmiyytini zn v baqalarna amaa alr. air ana dili ifadsinin meydana xmasn bu cr izah edir: Biz dilimiz ana dili deyirik. nki biz doma dilimizi ilk df yrdn d anann zdr. O, nsrl dediyi kimi, nzml d deyir: Dil aanda ilk df ana sylyirik biz, Ana dili adlanr bizim ilk drsliyimiz, lk mahnmz laylan anamz z sdyl irir ruhumuza bu dild gil-gil. Ana dilini sonradan deyil, krplikdn anann z dilindn yrnrlr. Sonradan yrniln dil yalnz zg dil ola bilr. Sn xalqn dilini bilmirsns, demk milltin ruhuna, mnviyyatna, tarixin yadsan. Bu millt vlad deyilsn. Anasnn dilind dil amayan ks Milltin drdini anlaya bilmz. Baqa bir yerd air dili insann anasndan yrndiyi n qiymtli srvt, vtn v millt mhbbtinin balanc kimi sciyylndirir. air Mnim anam eirind gstrir ki, o, dili z savadsz anasndan yrnmidir. Anas oluna tkc dil yrtmyib, ancaq onun yrtdiklri eylr, mtlblr irisind n vacibi, n lazmls budur. air ona dil v hyatda grkli olan bir ox eylr yrdn anasndan minntdarlq hissi il danr. Briyytin yaratd btn xariqlr, z gcn, mayasn, ilk sray nqtsini istinadgahn, ana quandan gtrr. Hr eyin vvli anadan balayr. lifbadak ilk hrfin d a il balamas tsadfi deyil. Biz dilimizid ana dili adlandrrq. nki biz ilk df doma dilimizi d yrdn anann zdr. Savadszdr mnim anam, Amma mn il yrdib, ay yrdib, n sas dil yrdib mnim anam. Mn bu dild hiss etmim, Hm sevinci, hm d qmi. Bu dil il yaratmam, Hm eirimi, hm nmmi. Yox, mn hem Mn yalanam, Kitab-kitab szlrimin Mllifi mnim anam. 1
1

Almmmdova Sbin, Bxtiyar Vahabzad Poeziyasnn Dili, Bak, Elm, 2010, s 10.

138

Materiallar

Ana da mllimdir; o, dilsiz krpy dil yrdir. Ancaq dili, az olan adamlara dil yrdnlr d vardr. Bunlar z uaqlarndan ox zg uaqlarna dil yrdn, dil vasitsil yrdn mllimlrdir. air lifba kitab eirind hmin xslri nzrd tutaraq yazr: Mllim! Qaynla byyr insan, Sn ql, kamala qanad verirsn. Ana dilimizin gur bulandan Krp balalara su iirirsn. Mqayis n deyk ki, hm Ana dili, hm d lifba kitab eirlrind air eyni bir obraza mracit edir: iirmk (laylan sdl qardrb, ruha iirmk, ana dilinin gur bulandan krp balalara su iirmk). Sonuncu halda su sz mcazi mnada ilnmidir. Vahabzad rhbrlik etiraz etmsin dey srlrini mxtlif metodlar vasitsil qlm almdr. Gzdiyi lklrd grdklrini Latn dili eirind dil gtirn air slind z lksini izah etmy alrd. Guya air hanssa xarici lknin yerli halisinin halna acdn v tcblndiyini etiraf edirmi. air lksindki mkrli dil siyastin qar zrgr dqiqliyi il lb-bidiyi fikirlrini qoyur v inanr ki, oxucular onun ny iar etdiyini anlayacaqlar2. Sn drd bax, Vtn d var, Millt d var. Ancaq onun dili yoxdur. ndi syl, Hans dil l deyk: Vtn varkn, Millt varkn, Kiik yoxsul komalarda Dustaq olan bir dilmi? Yoxsa, uzun srlrdn Keib gln, Xalq ln z qalan bir dilmi?3 B.Vahabzad, milltinin sabahnn iql olacana mindir. Byk Fzulilri, Sabirlri v zeyir bylri yaradan Azrbaycan trklrinin glcyin d, onun dilin, mdniyytin d inam hdsizdir. zn myyn insanlara turur v deyir: Siz hl n adi bir hqiqti bilmirsiz ki, Ana dili vaxta gr seilmmli, Ana dili olduuna gr btn dillrdn seilmli v sevilmlidir. Vtni d gzl v sfal olduuna gr sevmirlr. Yalnz vtn olduuna gr sevirlr. airin bu bard qnati beldir: Ana dili! Bu dild yaranan snt srlri, elmi srlr hr ks n hr eydn zizdir. air bu dill byyr, bu dild danr, bu dil vasitsil yazbyaradr, bu dill d z xalqnn arzu v mllrini ifad edir. Bxtiyar Vahabzad kitab dili il canl danq dilini qarladrmaqla yazr: Otuz ildn artqdr ki, yazb-yaradram. ndi d elimizd, obamzda dili kitab dili il korlanmam qocalarn shbtind el gzl, el dolu v oxrngli szlr rast glirik ki, ana dilimizin qdrtin heyran qalb, hislrimin ifadsindki acizliyimd dilimizi yox, zm gnahkar bilirm. air bu qidddir ki, dili bilmk azdr. Onu yaradan ayr-ayr szlrin mzmununu incliklrin qdr hiss etmk, duymaq, onlarla yaamaq lazmdr. Bxtiyar Vahabzad sz sntkarlarn xalqla daim tmasda olmaa, xalqn canl danq dilindn yrnmy arr, ana dilinin drin qatlarnda yatan, hr ksin gr bilmdiyi, duymad mna alarlarn arayb z xarmaa sslyir. air xalq z dili il dindirmyi, dandrma n doru yol hesab edir. Yazlarn bdii dild ortaya qoyduqlar yeni deyim trzi
1 2

Bxtiyar Vahabzad srlri. On iki cildd. XI cild, Bak, Elm, 2009, s 151. Karaman Erdal, Size Selam Getirmiem, stanbul, Kesit, 2011, s173. 3 Karaman Erdal, Trk Dnyasnn Sesi Bahtiyar Vahabzade, Bak, Nurlar, 2009, s 62-63.

139

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

xalq dilind formalam szlr, sz formalar v kililrin tqdim etdiyi sonsuz imkanlara syknir 1. Ana dili eirind airin millti millt edn bir ox xsusiyytlrin dild z ksini tapmasna diqqt yetirdiyini grrk: Snd mnim xalqmn Qhrmanlqla dolu Tarixi varaqlanr. Snd ne min illik Mnim mdniyytim, an-hrtim saxlanr. Mnim adm-sanmsan, Namusum, vicdanmsan! Bu kiik parada air ana dilin v mumiyytl, hr bir milli dil xas olan xsusiyytlri sadalayr: Dild xalqn tarixi z ksini tapr, xalqn milli mdniyyti onun dilind zn qoruyub saxlayr. Ona gr d dilin daycs n dil ad-san, an-hrt v namus, vicdan kimi yaxn, ziz v mqddsdir. Ana dilini xalqn ruhu, mnvi dnyas sayan Vahabzady gr, insan n drin, n inc hisslrini yalnz anasndan yrndiyi, orta mktbd mhkmlndirdiyi dil vasitsi il ifad ed bilr. Bxtiyar Vahabzad ana dilind yazrd, ona gr ki, yalnz bu dild z fikir v duyularn ifad ed bilirdi. Bu mnada bu dil onun yaradclq taleyi idi. Sovet dnmind qazanmaq istdiyi n byk uur ana dilinin rsmi dvlt idarlrind ilnmsin nail olmaq idi. Bu mnada air yazrd: Dftrxana z grmyn, rsmi idarlrd ilnmyn dil gec-tez lm mhkumdur. Lakin mstqillik el ilk ilindc vziyyt tamamil dyidi. Rus dilini mdafi ednlr kkly-kkly Ana dilind danmaa balayr, vladlarn rusdilli mktblrdn xarb Ana dilli mktblr qoyurlar. Sn dem, B.Vahabzadnin on illr boyu min bir ziyytl qaldrd problemin hlli bel asan imi. B.Vahabzadnin dil urunda mbarizsi hyatnn sas amal, hr trfli yaradclnn mhm mvzularndan biridir. zn, kkn yad tsirlrin yardm il unutmasn xalqmzn n byk blas hesab edrk bunu dflrl vurulamdr. Bizim dilimizin trk dili olmas, milltimizin d trk adlanmas aksiomdur. Yni bunun sbuta ehtiyac yoxdur. QAYNAQLAR Bxtiyar Vahabzad srlri. On iki cildd. III cild, Bak, Elm, 2009. Bxtiyar Vahabzad srlri. On iki cildd. XI cild, Bak, Elm, 2009. Karaman Erdal, Trk Dnyasnn Sesi Bahtiyar Vahabzade, Bak, Nurlar, 2009. Almmmdova Sbin, Bxtiyar Vahabzad Poeziyasnn Dili, Bak, Elm, 2010.
Karaman Erdal, Size Selam Getirmiem, stanbul, Kesit, 2011

1. 2. 3. 4.

Bxtiyar Vahabzad srlri. On iki cildd. XI cild, Bak, Elm, 2009, s 11-12.

140

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


VAHABZAD V MLL MBARZ

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il


141

MLL VCDANIMIZIN TRNNMS


Fidan Nizamddin qz Abdurhmanova
AMEA nn Nizami adna dbiyyat nistutunun elmi iisi. Azrbaycan Yazlar birliyinin zv. Rezme Pogtieska samozahita v lirieskoy pogzii. Sovremenna azerbaydjanska pogzi priobrela pogtiesku formu v 60-e qod XX veka. V literature, osobenno v pogzii dramatieskiy konflikt mejdu serdem i razumom stal istonikom psixoloqizma, nravstvennm sterjnem. V pogzii sformulirovalos dva qlavnx teeni: filosofsko intellektualna i liriko romantieska pogzi. Summary In Azerbaian poetry psichologizm is more connected uith the human character in the lyrical character. In poetry the reflection of psichologizm is connected vith human bany and human character. Literary criticism as a constituent part of literary proses takes its methods from is philosophy and teoritical aesthetic criterions from its literary fiction heritaqe.

Masir Azrbaycan poeziyas bir mrhl olaraq XX srin 60-c illr dbiyyatnn dalalar zrind poetik formaya malik oldu. 50-ci illrin ortalarndan balayaraq 60-c illrin sonlarna qdr dbiyyatn btn nv v janrlarnda hm poetik, hm ideya-estetik baxmdan yenilm ba verdi. Bu ilk nvbd dnya tarixind, xsusil Azrbaycann da daxil olduu mumsovet tarixind ba vern ictimai-mnvi proseslrl bal idi. Sbblr ox, balca ntic is bundan ibart idi ki, sovet dvrnn yazlar mhz bu dvrd yaradclq azadl ld etdilr. Nticd nsr geni panoram tsvirlrdn bdii konfliktliy endi. Nsrd v dramaturgiyada lirikpsixoloji slub formalad. Btvlkd dbiyyat ablon, trafaret arlqdan, sosioloji patetikadan konkret insann daxili almin trf yn ald. Adi insann, sravi masirlrin mnvi almi, onun daxilind ba vern psixoloji tbddlatlar bdii dbiyyatn maraq dairsin daxil oldu, tdqiqat predmetin evrildi. mumn dbiyyatda, xsusil poeziyada qlbl zka arasndak dramatik mbariz psixologizmin mnbyin, mnvi zminin evrildi. Bu zaman poeziyada iki balca tmayl formalad: 1. Flsfi-intellektual poeziya. 2. Lirik-romantik poeziya. Birinci tmayl daha ox dahi qlb airi M.Fzulidn, ikinci tmayl is aq poeziyasndan v M.P.Vaqifdn qaynaqlanrd. XX srin ortalarnda flsfi intellektual poeziyaya R.Rza, lirikromantik eir is S.Vurun balq edirdi. dbi-tnqidin qnatlrin v poeziyamzn yaradclq axtarlarna (v tcrblrin!) istinadn bel hesab etmk olar ki, flsfiintellektual poeziya sasn B.Vahabzad, .Krim, M.Araz, F.Qoca, V.Smdolu, F.Sadq, .Salahzad, R.Rvn, .liolu, V.Bhmnli, P.Qlbinur, R.Behrudi, Salam, A.Hsnli, lirik-romantik tmayl is sasn N.Xzri, N.Hsnzad, Qabil,, X.Rza, M.Yaqub, C.Novruz, S.Rstmxanl kimi airlrin yaradcl saysind formalab. Bu airlr hm mnvi almlrinin, air mnin hm psixoloji znifad trzlrin, hm d lirik qhrmann ifad etdiyi estetik idealn xarakterin gr frqlnirlr. Tkc yalarnn sayna gr yox, hm d dbi-tarixi prosesdki poetik sanballarna gr B.Vahabzad, M.Araz, .Krim, N.Xzri, X.Rza, Qabil masir eirimizin klassiklri hesab oluna bilrlr. Onlar masir poeziyann poetik-flsfi nnlrini yaratdlar. Tssf ki, masir anlaynn n tarixi, n d estetik srhdlri elmi-nzri fikird dqiq myynlmyib. Ona gr d masir poeziya dedikd biz nnlri sovet dnmind 60-80-ci illrd formalab dalam son 25 ilin (1985-2010) yenidnqurmaya mstqillik dvrnn poeziyasn nzr tuturuq. nki tkc bdii (poetik) baxmdan yox, tarixi-ictimi baxmdan da bu yeni dbi epoxa istiqlal mfkursin azrbaycanlq ideologiyasna dayaqlanan elmi-nzri, bdiiflsfi axtarlar dvrdr. air lirik eirlrind zn estetik idealnn szgcindn keirrk tcssm edir Lirik qhrman iki byk zvi trkibdn ibartdir: biri airin z, digri is onun, elc d yaad
142

Materiallar

cmiyytin mtrqqi ideal. Bu baxmdan (v bu sas bax bucadr F.A.) yanadqda 6070-ci illr poeziyasnda air mni v onun estetik idealnn lirik qhrmann tcssmnd, daha dorusu onun bdii kimliyind iki qabarq cht diqqti clb edir: 1) flsfi intellektual qhrman; 2) lirik-romantik qhrman. Onlar hm d (artq qeyd etdiyimiz kimi!) poeziyamzda nnlri XX srin 90-c illrin qdr davam etmi iki tmayl myyn edirlr. Tdqiqatlarn qeyd etdiklri kimi bu obrazl tfkkr trzin keid mrhlsi idi, ritorik, zahiri pafosun daxili poetik lamtlri, konkret ifad sulu il, szlyn, tsviriliyin mna dyrlri il vz edilmsi ba verirdi. Bu baxmdan yeni obrazl tfkkr trzin keid mrhlsinin sasn qoymu R.Rzann Mn torpaam, nsan kli, Soru, B.Vahabzadnin Rqmlr, Mnim yolum, eir v mn, Qara salar, a salar, F.Qocann Qaragl drili quzu, Risk, M.Arazn Mndn td, qardama dydi, Azrbaycan, dnyam mnim, nsan qayalar, F.Sadqn Qzl lallr, Gl lklri silsilsi bu dvrn psixologizml yklnmi maraql poetik nmunlridir. 60-c illrd assosiativ bdii tfkkrn sistemli lirik psixoloji nmunlrini Rnglr eirlr silsilsini R.Rza yaratd. Bu nnni, daha dorusu poeziyada flsfi-intellektual tmayl .Krim, B.Vahabzad, M.Araz, F.Qoca, F.Sadqla brabr sonralar V.Smdolu, .Salahzad, .smaylzad, R.Rvn v V.Cbrailzad yeni bir vstl davam etdirdilr. Emosional mhakim bu poeziyann lirik qhrmann psixoloji chtdn frqlndirn balca lamtlrdn idi. B.Vahabzadnin mr eirind lirik qhrmann psixoloji znifadsi beldir: Yaamaq yanmaqdr. Yanasan grk, Hyatn mnas yalnz ondadr. am gr yanmrsa, yaamr, demk Onun da hyat yanmandadr. mr az olsa da qartal enmdi, Dedi, smalarda z oylam var. mrn azlndan gileylnmdi mr insan kimi baa vuranlar. Bu el bir dvr idi ki, poeziyada fikirl hissin, intelektl duyunun poetik vhdti urunda mbariz gedirdi. El bu misralarn mllifi poeziya mbahislrind yazrd ki, sas blan vzn mhdudluunda deyil, fikir mhdudluunda v xsusn eirimizd fikrin poetik ifadsinin, obrazl tfkkrn, bdii mumildirmlrin zifliyind axtarmaq lazmdr. Poeziyann fikri dolunluu bu zaman onu arlqdan xilas edn balca imkan kimi irli srlrd. Lakin burada balca bir cht d nmli idi: eyni zamanda eirin poetik hsnn yaratmaq, onun emosional tsir gcn artrmaq. Dnya ET nailiyytlrindn fxrl dand, SSR-d tbit zrind qlb triflndiyi bir dvrd 1968-ci ild filosof air B.Vahabzad Ba eirini yazd. eir dbi-ictimai mhitd sensasiya dourdu. O, insann bdn zvlrinin, xsusn d ban transplantasiyas leyhin yazlmd: Byryi, ryi dyimk asan Bs ba? Bu yerd bir qdr dayan! nsann adna, rf-anna Deyirm, glmzmi bundan bir lk? Bir nadan gvnib z imkanna Dahinin bana gz dikdi blk? Ey hkim gcn inansan da sn Bu yk boynuna he gtrm, gl Ayrb insan z almindn Ana tbitl bhs girm gl!1

143

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

air hkimi tbitin ahngini pozmamaa arr, dahini yaatmaq n cahilin bann onun bdnin krlmsini xobxtlik yox, amansz bir faci hesab edir. Demli ba dyiilirs fikir d dyiilir. gr ln bada dahinin fikri, qidsi, mslki d lbs, onda nadan ba il yaayan adama nec dahi demk olar?! Yaamaq xtrin fikri dyimk // Mslki dyimk yaamaqmdr? air eirini cavab znd olan bel bir flsfi sualla tamamlayr. mumn, B.Vahabzadnin poeziyas, xsusil d lirikas ZAMAN-la barmaz dialoqa girn filosof NSAN-n briyytin taleyi n narahatlq duyularndan yaranr. Bu lirikann mrkzind, onun cvhrind air mnini hr eydn uca tutan bir rk, qlb dayanr v oxucu il smimi olmaa alr. eird flsfi fikrin daycs olan poetik forma gzlliyi sas rtlrdndir. Bu fikir tz deyil, poetikada hmi masir olmudur. Hl byk dramaturq v mtfkkir M.F.Axundov yazrd: eir grk lamhal ziyad lzzt v hsnd v frhd ziyad tsir bais olsa, gr olmasa, sad nzmdir. Nhayt dey bilrik ki, flsfi-intellektual eirin lirik qhrman da flsfi dnn, z intellektual psixoloji almin gvnn, zmansinin, yaad hyatn problemlrini qlbindn daha ziyad zehnindn keirib drk edn insandr. Btn bdii janrlar kimi lirik nvn n zrif, n fsunkar, n ycam janr olan lirika da hr eydn nc yaz mahidsindn doulur. airin mnvi almi, mllif balanc lirik eirin hm psixoloji tmlini, hm d bdii formasn myyn edir. 60-c illr lirikasndan bhs edrkn qeyd etdik ki, bu zaman hr eydn nc lirikada frdi emosiyalarn yeni qaydada tkkl ba verir v bu znmxsus slub tlb edir. nki lirikada mllif balanc ilk nvbd lirik thkiy, mllifin emosional mhakimsinin bdii tzahr il baldr.
DBYYAT SYAHISI 1. Quliyeva S. Mfiqin snt almi. B., Yaz, 1988, s.102-103. 2. Allahverdiyev V. Masir Azrbaycan poeziyasnn inkiaf meyllri (1945- 1965) NDA. B., 2009, s.8. 3. Vahabzad B. inar. BAk, 1956, s.18. 4. Vahabzad B. eirimiz haqqnda bzi mlahizlr. dbiyyat v incsnt qz., 23 oktyabr 1955. 5. Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. I c. Bak, ndr nriyyat, 2004, s.177-178. 6. Axundov M.F. Seilmi srlri, III c., s.14.

BAHTYAR VAHAPZADENN ANA DL ALGISI


Hasan BACI
Yrd. Do. Dr., Mehmet Akif Ersoy niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm Burdur/TRKYE hbagci@mehmetakif.edu.tr ZET XX. yzyl Azerbaycan Trk Edebiyatnn en nemli temsilcilerinden biri olan Vahapzdenin iirlerinde srarla ele ald deerlerin banda ana ve ana dili gelmektedir. Vatan sevgisini gelecek nesillere alamay amalayan Vahapzade, verdii eserlerle ana kavramn ana vatan, ana dili ve ana (anne) lemesiyle n plana karm ve bu deerleri adeta bayraklatrmtr. Onun Ana Dili ve Benim Anam adl iirleri Azerbaycan Trkesinin en sade ve anlalr rneklerini oluturmaktadr. iirlerinde mill, ahlak ve insan duygular kazanm ana diline hkim olan bir insan profilini ne karan air, ana dilini bilmeyenlere ve yaad dnemde ana dilini evlatlarna retmeyenlere ok zlr hatta onlar knar. Ana dilini bilmeden milli dnce ve vatanseverlikten bahsedilemeyeceini ifade eden air, bu dncesini Ana dilim bilmeyen bireyler milletin ruhuna, maneviyatna ve tarih uuruna biganedir ve o milletin evlad deildir. szleriyle ortaya koyar. Bu almamzda yaad dnemde sknt ekeceini bile bile ana dili ile eserler veren korkusuz vatan airinin iirlerinde ana dilinin kullanmna verdii nemi incelemeye alacaz. Anahtar kelimeler: Bahtiyar Vahapzade, Ana Dili, Benim Ana Dilim.

144

Materiallar

GR Azerbaycan edebiyatnn son yzylna damgasn vurmu, vatan airi bilinen Bahtiyar Vahapzade btn yaam boyunca Azerbaycan halknn istiklali iin hem edebi hem de siyasi alanda bkmadan ve usanmadan nne karlan btn zorluklara gs germi bir abidevi ahsiyettir. Verdii eserlerde bir milletin uyan mealesini atelemi Azerbaycan Trklerinin szcs olan Vahapzade iin Anar: Topramza hrriyet, bamszlk baharnn gelmesini ilk duyan, bu baharn gelmesi iin yllar boyu mcadele veren ve bu bahar ilk selamlayan, mjdeleyen airlerimizden biri de Bahtiyar Vahapzadedir. 1demektedir. mrnn uzun bir sresini Sovyet dneminde korku ve skntlar iinde geiren Vahapzadenin iirlerinde terennm ettii her ey millidir. Halknn iinde bulunduu skntl durumlardan k yolu olarak btn eserlerinde bata vatan, millet ve ana dil olmak zere milli deerlere bal kalmay iaret etmektedir. Stalin dneminde iddetle reddedilen mill deerler, korku sebebiyle bastrlan fikirler, yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren bazen ak bazen de metaforik slp iersinde ilenmitir. Bu yeni dnemle birlikte milli deerlere sahip klm ve bunlar aka dile getirilmitir. Vahapzadenin 1954 ylnda yazd Ana Dili adl iiri, korku ve iddet politikas uygulayan Sovyet ynetimi altnda dili ve kltrnden baka tutunacak varl kalmayan bir airin feryaddr. air, bu iiriyle, inkr edilen kimliini haykrmaktadr. gal altndaki vatann ve vatann temsil ettii mill deerleri, kendi ana dilinde bulmaktadr. Vahapzade'nin bir mr boyu vermi olduu mcadelede, azatlkla edeer tuttuu ana dil byk nem arz etmektedir. Yazm olduu makalelerde ve iirlerde bu husustaki hassasiyetini grmek mmkndr. Ona gre ana dilini bilmeyen bir insann o millete ait olduunu iddia etmeye hakk yoktur. Dilini bilmeyen, milli dnceden yoksun vatanperverlik bakmndan ise onursuz olur. Onlar iin vatan mefhumu ahsi ev, millet dncesi de yakn akraba anlamna gelmektedir. Ana dili bilmeyen bireyler milletin ruhuna, maneviyatna ve tarih uuruna bignedir ve o milletin evlad deildir. Bahtiyar Vahapzadenin millet ve vatan sevgisi ile birlikte onun iin en deerli unsurlardan biri de phesiz ana dilidir. Dilini ve kltrn bilmeyenleri manevi muhacir olarak tanmlar. "Riyakar' iirinde ocuunu Rus dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten okula kaydettiren bir retmene yle seslenir: Beni evladma ana dilinde Ders veren muallime bak Vatan diyen z evladn, Ecnebi dilinde okutur ancak. zgeye dilim ren diyorsun. znse bu dili beenmiyorsun. Diyerek dncelerini belirten Vahapzade Ana dilini korumay ve ona sahip kmay adeta bir yaam felsefesi haline gelmitir. Vatanda yaayp da onun manevi zelliklerine bigne olan, adn tad halkn dilini, tarihini ve kltrn bilmeyen insan, vatann iinde vatanda deil, manevi muhacirdir. 2 (Vahapzade 1999: 19) Szyle de ana diline verilmesi gereken nemi iaret etmektedir. Ona gre bir milletin varl ve bekas dille mmkndr. Dil yoksa millet de yoktur. air, Sovyetler dneminde ana dilinin durumunu "Merziye" iirinde u msralarla dile getirir: Ey bu gn dilim dilim Paralanan Ana dilim Sinesinde od kalanan ana dilim Kaplarn arkasnda
1 2

RIZAYEV, Anar (2005), Azerbaycan Trkesinin Sz Varl, ev.: Arif Acaolu, Aka Yaynlar, Ankara. VAHAPZADE, Bahtiyar (1999), Vatan, Millet Ana Dili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara.

145

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Boynu bkk kalan dilim. Var iken yok olan dilim Ayaklarda kilim dilim Savalarda bir kahraman, Barlarda halim dilim. Vahapzade ana diline verdii nemi yazd bir iire bu ad vererek gstermektedir. 2004 ylnda yaynlanan Seilmi iirler I-II adl eserine bu iiri ilk sraya koymasyla dile verdii nemi gstermitir. Ana Dili iirinde bir ocuun syledii ilk anlaml kelimenin ana olmasndan dolay bir milletin dilinin ana kadar kutsal ve ana st kadar temiz olduunu iaret etmektedir. Vahapzade, bir ocuk iin ana dilde sylenen ninniler ve trklerin anne st kadar gerekli olduunu Ana Dili iirinin ilk drtlnde u ekilde dile getirmitir: Ana Dili Dil aanda ilk defe ana syleyerik biz, Ana Dili adlanr bizim ilk dersliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdyle irir ruhumuza bu dilde gile gile iirin ikinci blmnde ise, airin ifadesiyle Ana Dili candr. Onun lmesi, yok olmas bir milletin yok olmas demektir. Bu yzden ana dil, bir milletin vazgeemeyecei akdr. Ana dil, atalarmzn bize brakt miras, bizim de gelecek nesillere brakacamz paha biilmez bir hediyedir. Vahapzade, bunun ne kadar deerli bir hediye olduunu yle dile getirir: Bu dil, - bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr, Bu dil,- bir-birimizle ehdi-peymanmzdr. Bu dil, - tantm bize dnyada her eyi. Bu dil,- ecdadmzn bize goyub getdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyub, nesillere biz de hediye verek. Bir milletin adnn dnya zerindeki devamnn da ancak o milletin dili ile devam edebilecei grnde olan Vahapzade, milletin annn ve namusunun korunmas, dilin korunmas ve yceltilmesi ile mmkn olduunu ifade eder. Halkn akl ve dncesinin ana dil ile en gzel ekilde ifade edilebileceine dikkat eken Vahapzade, yazlan birok Leyla ve Mecnun Hikyeleri arasnda kendi z diliyle yazlan bu ak hikyesinin bu dil sayesinde dnyada mehur olduunu ana dilinin gzelliklerine dayandrarak yle ifade etmektedir: Ana dilim, sendedir halkn akl, hikmeti, Arap olu Mecnunun derdini sende sylenmi. Yreklere yol aan Fuzulinin sanat, Ey dilim, kudretinle dnyalara yol am. Sende benim halkmn kahramanlkla dolu Tarihi varaklanr, Dili bir namus, bir vicdan olarak niteleyen Vahapzade, dili yozlatranlarn, ihmal edenlerin neleri yozlatrd, neleri ihmal ettiklerini aka dile getirmektedir: Sende nice bin yllk benim medeniyetim, an-hretim saklanr. Benim adm, sanmsn, Namusum, vicdanmsn. Milletlere, halklara halkmzn adndan Ak destanlar yaratld bu dilde. Moskovada Pukine heykel dikildii zaman, Ona abide koydu bu dilde irvani de. ocuklarna Rusa eitim aldran ve Azeri Trkesini kmseyerek bunu yapan eitimli bir Azeri Trkne airin verdii bu cevabn Ana Dili iirine yansmas ise yledir:
146

Materiallar

Ey kendi doduu dilinde konumay ayp bilen, Bunu iftihar bilen Modal edepsizler Kalbinizi okamyor komalar, telli sazlar. Koy bunlar benim olsun. Ancak Vatan ekmei, Bir de ana yrei Sizlere varlm olsun. Ana dilin zerine byk bir titizlikle eilen Bahtiyar Vahapzade, milli uurun en byk dayana olan dili geriletecei sebebiyle yabanc dille eitime de kar kar. Yabanc bir dilde yaplan eitim insanlarn cemiyetten gbek ban kesmelerine sebep olur. nsann iinde kendini bulduu toplum ile en kuvvetli balar nce dil sonra din ile oluur. Yabanc dilde eitim bu ba keser. Milletin sinesinden kan aydnlk dimalar yerine, bakalarn tedrisinden gemi insan msveddeleri yaratarak ferdi, mensubu olduu kitleye kar yabanclatrr. Vatanna, milletine, faydal olacak nesillerin yabanc dilde eitim yapmakta olan okullardan kmasn beklemek, en hafif tabiriyle safdilliktir. Yabanc dilde eitim millet ierisindeki birlik ve beraberlik ruhunu zedeler, kendisini alm olduu eitimden dolay aydn olarak gren kitle ile halk arasnda telafisi mmkn olmayan uurumlar yaratr. Emperyalizmin bir lkeyi ele geirme metotlarndan ite bir tanesi de bu yabanc dilde eitimdir ki; bu milli uurun ekillenmesine ket vurur. Bunun bilincinde olan ve dili uruna bir mr buyu destans mcadeleler veren, byk airimiz Vahapzade, Azerbaycan topraklarnn Sovyet igali srasnda olduu yllarda Rusa ile yaplan eitimin Bakye (genel olarak da Azerbaycana) medeniyet getirmedii gibi, buna mukabil birok yara atn netice itibariyle de bu gn Ruslam yerli mankurtlarla ba baa kalndn 07.09.1997 ylnda Yeni Msavat gazetesinde yazm olduu bir yazsnda belirtmektedir. Bahtiyar Vahapzadenin de izah ettii zere olduka sinsi ve tehlikeli olan yabanc dilde eitim; ata ocana, ailesine dman kesilen, milli dn ve hissiyattan nasibini almam ve de milletinin z kltrne bigane kalarak hor bakan fertler yetitirmektedir. Bahtiyar Vahapzadenin biraz nce zikretmi olduumuz yazsnda yer alan ve aaya alm olduumuz paragraf airimizin mezkr konuya ilikin grlerini daha bariz izah etmesi bakmndan dikkate ayan olduu iin aynen alyoruz: Sovyet ynetimi yllarnda Rusay Rus gibi bilmeyenlere i verilmedii iin ebeveynler evlatlarn Rus okullarna veriyorlar, ana dilde eitim yapan okullarmzn says her yl biraz daha azalyordu. Rusa eitim veren okullarda ise milli uurundan mahrum, kendini bakalarndan hakir gren mankurtlar yetiiyordu. Bu mankurtlar bu gn gemiin nostaljisiyle yaayarak kendilerini Bakinets (Bakller) olarak adlandryor, Bakden Ruslarn Ermenilerin, Yahudilerin tanmasna, onlarn yerine Karabadan Ermenistandan tanan Azerilerin artmasna zlyorlar, gemiteki beynelmilel Baky yitirdikleri iin feryat koparyorlar. Soy kknden uzaklaan, dilinden ve dininden ayr dnenler, bamszl kabul etmiyor yine gzlerini Moskovaya eviriyorlar, ok milletli kozmopolit ve simasz Baky istiyorlard1 Alm olduumuz bu satrlar, usta air ve mtefekkir Vahapzadenin bir strabn gsteriyor ki oda Sovyet zihniyetini alarak kendi vatanna yabanclam insan tipidir. Hatta bu zevat ii yle bir gaflet derecesine gtrmtr ki azat olmu Azerbaycan tanmayarak, milletin iradesine prangalarn vurulmu olduu esaret yllarna hasret ekmektedirler. Vahapzade tarafndan aka anlatld zere Rus eitiminden gemi bu yerli yabanclar cenah milli bir davada dahi cemiyetini yalnz brakmakta ve milletine kar srtn dnmekten imtina etmemektedirler. Hayretle okuduumuz bu misalin iin vahametini gstermesi bakmndan yeterli bir rnek olduu kanaatindeyiz. Rusa eitim yapan okullara ocuklarn verenler iin Vahapzade ana dilinin milletin namusu olduunu, bu namusun havaya ve mevsime gre deitirilebilecek bir elbise gibi
1

VAHAPZADE, Bahtiyar (1999), Vatan, Millet Ana Dili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara.

147

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

olmadn ifade ederek dncelerini u szleriyle desteklemektedir : anadili zamana gre deimemeli, anadili olduu iin btn dillerden ayrlmal ve sevilmelidir. Vatan da, gzel olduu iin sevmiyorlar. Yalnz vatan olduu iin sevmiyorlar m, ey vatanmn kr evlad ? 1 Dil ve dilin etrafnda ekillenen her bahse az ve ya ok deinmi olan Bahtiyar Vahapzade; dilin estetik bir biimde kullanm olan edebiyat ile millet arasndaki mnasebetleri de olduka nemsemektedir. Hi phesiz bir halk dnya zerinden silmenin en kuvvetli yollarlndan biri de onun kltrel mktesebatn bir baka ifade ile edebi birikimini yok etmekten geer. Dilden dile, gnlden gnle akan maniler, trkler, ninniler masallar, destanlar ve somut olmayan kltr eleri kabalklara mterek bir duyu, dn ve ayn gayeye iman etme gc verir. Kitleleri bir araya getiren, saflar sklatrarak, dete bir nevi har vazifesi grp cemiyeti salamlatran szl ve yaz edebiyatn gzide rnleridir. Bu rnler mazi ile ati arasnda adeta bir kpr vazifesi grerek milli hafzay oluturur. Dnya tarihini incelediimizde, istiklalini kaybetmesine ramen dilini ve edebiyatn muhafaza ederek direnen, akabinde yeniden bamszlna kavuan birok milletin serencamn grebiliriz. Azerbaycanda ki soydalarmzda bunun bir rneidir. Bu hususta Bahtiyar Vahapzade de unlar sylemektedir: 180 yl Rus boyunduruunda, baka bir halkn boyunduruu altnda yaadmz halde, biz milli varlmz ana dili ve ana edebiyatmz koruyup yaatarak, bir millet gibi yaayp asimile olmadk. Esarette olduumuz zamanlar Dede Korkut ve Krolu gibi destanlarmz, bayat ve masallarmz, ataszlerimiz, Fuzuli, Nesimi, Vakf, Sabir gibi airlerimiz hangi milletin evlad olduumuzu kulaklarmza fsldayp, bizi bir millet gibi koruyup yaattlar. Evet, bugn bir millet olarak biz varsak bu varlmz edebiyatmza ve bu edebiyatn gerei olan dilimize borluyuz. Bu hibir ispata ihtiyac olmayan ak bir gerektir. nk milli karakter, milli edebiyat ve anadili etrafndan ekillenir. (Trk Edebiyat Dergisi, 1977) Bamszlk ncesi dnemde, devlet kurumlarnda grev alan Azeri kkenli yneticilerin Anayasada devlet dili olarak kabul edilen Azeri Trkesini kullanmamalarna ve ana dillerine ilgisiz kalmalarna tahamml edemeyen Vahapzade, bulunduu her ortamda bu durumu eletirmitir. Bylelerini vatansz olarak nitelendirip bu vatanszlarn dil, cemiyette bir mevkie sahip olma ve o mevkii koruma ihtiraslarnn onlarda bin yllk kltr koruyan ana dillerine kar duyarszlk meydana getirdiini vurgulamtr. Yazlarnda bu konuya dikkat eken ve bununla ilgili de resmi mercilere birok defa bavuru yapan Vahapzade bu tr ikballeri iin milletini ve anadilini ikinci plana iten insanlar ihanet iinde bulmaktadr. Vahapzadeye gre Azerbaycan Cumhuriyeti snrlar ierisinde, Azeri kkenli vatandalarn dnda yaayan dier halklarn Azeri Trkesini bilmemesi Azerbaycan dilene ve halkna saygszlk olarak grdn onun u cmlelerden anlamaktayz : Azerbaycan ok milletli bir cumhuriyettir. Muhtelif halklarn temsilcileri cumhuriyetimizde omuz omuza alr, bir aile gibi huzurlu yaarlar. Pekiyi, onlar yaadklar cumhuriyetteki halkn dilini, kltrn, tarihini, adet ve ananesini bilmiyorlar m? Hi olmazsa renmeye aba sarf etmiyorlar m? Bu sorulara mspet cevap vermekte zorluk ekiyoruz. airimizin tahayyl ettii Azerbaycann her sokanda her kesinde ve bucanda Trke konuulur. Devlet messeslerinde, okullarda ve hastanelerde ksacas her kurumda vatandalar meramn Trke anlatr; devlet yetkilileri de vatandaa ana dillerinde karlk verirler. Azeri Trkesi itimai hayatta ki yegne anlama vastasn tekil ederek, millet ve devlet arasnda ki ikililii ortadan kaldrr. nsanlar anadillerini her ortamda rahata konuabilirler ve gndelik ilerini bu dille grebilirler. Bu konuda Vahapzade u szleri beyan etmektedir; zellikle hizmet sahalarnda alanlarn mutlaka yerli dili bilmesi gerekiyor. Neden dkknda alan satcya bir kilogram eker almak iin mracaat eden ihtiyar kadn, kendine tercman aramak zorunda kalsn? znt vericidir; yerli dili bilmeyen insanlar sadece hizmet
1

VAHAPZADE, Bahtiyar (1999), Vatan, Millet Ana Dili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara.

148

Materiallar

sahalarnda deil, hatta mhim devlet kurumlarnda da rehber vazifelerde serbeste alr, kendisine gelip derdini ana dilinde sylemek isteyenlere ise kinaye ile Ben bilmez derler. Bu duruma ok zlen Vahapzade Ne Ondansn Ne Bundansn adl iirinde anadili bilincini kazanmam Azerbaycan Trklerine sitemini u msralarla dile getirmektedir:1 Yd dilde mektup yazp karde, z kardeine. Bu mektubu okuyan ne kl dksn bana. Hkmne bak hasretin, Hkmne bek zilletin. Ya annesi yok imi bu zavall milletin Bir emcekten st emen ikiz evlatlarna z dilini rete. () Bizden olup, Ey bizliinden dnen, Seni ben affedirim, afferder mi ya vatan? Bilmiyorsan dilini, sen vatann yzne istemeden a oldun. Sen kendine bir vey, zgeye yama oldun. Bu halinle Snbeye Ne tokmak, Ne de garda, Tfee ekmek oldun. Sen kmak istersen de zgenin efsurundan, Ne ondansn, ne bundan. Bilsen de yad dilini, tam yadn zu gibi, Seni doma bildi mi? Bilmeyip, bilmeyecek! Ona can kurban desen, O, hakkn yiyecek Yrek kzdrmayacak sana, zgesin diye, Senin z milletin de satlm bilecektir Kardeini zgeye. () Dilinizi yadsyp Kendinizi dandnz. Fakat bu alakl siz ycelik sandnz. Ey kknden ayrlp kendisinden kacaklar. Ana dil ve milli kimlik arasnda sk balar bulunmaktadr. Milli kimliin olumasnda, ana dili kltrn taycs ve nesilden nesile aktarcs olarak gren Vahapzade Benim Ana Dilim adl iirinde vatannn dilini sevmeyenleri alaklkla ve bu dili kullanmayanlar iin de, vatan ekmeinin haram olduunu dile getirmektedir.2 BENM ANA DLM Benim ana dilim, benim kimliim Pasportum, kendime z hkimliim. Benim benliimin fsunkrl Konuan kemali akldr dilim. Milletin varl, yurdun varl, Senin varlna baldr, dilim Beni hem dedemle, hem de nevemle
1 2

KARAMAN, Erdal (2009), Trk Dnyasnn Sesi Bahtiyar Vahapzade, Qafqaz niversitesi, Bak. KARAMAN, Erdal (2009), Trk Dnyasnn Sesi Bahtiyar Vahapzade, Qafqaz niversitesi, Bak.

149

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Balayp uzanan tarih bamsn Dnm, geleceim, stelik hele Benim sz hnerim, ses bayramsn Sensiz adm haram, vatanm haram Ana st gibi hellim-dilim Sen nerede varsan orda ben varm Ey benim yldzm, hillim dilim. Talardan szldn sen zaman zaman Gzeldir sularn tatan gemesi Yarand dupduru damlalarndan Bayat emesi, destan emesi Sz z yerine koymak tehrini statlar retti bize bir be bir Senin kudretini, senin sihrini Gsterdi dnyaya Fuzuli, Sabir. Benim ana dilim, mucizem, sihrim Duvarlar datr, kaplar krar Bazen birce kelime, en derin fikrin stne nur salp cilalandrar. Farkn bilmeyip akla karann Adam var bu dili yd sayar bugn Dedesi bu dilde cephe yarann Kendi baka dilde konuar bugn Hangini syleyim, mis mi, demir mi? Yalnz z sesinde nlamyor mu? Mis sesi benzemez altn sesine Onlarn dilidir onlarn sesi. Benzemez blbln akmasna Karga garlts, keklik namesi Ne yaprak, ne rzgr, ne metal, ne ku Seslenmir, tmyor zge dilinde Peki, bilmiyorum sana ne olmu Yd dilde trsen z menzilinde Namustan habersiz, vicdandan uzak Vazife krss meramdr sana. Vatann dilini sevmeyen alak Vahapzade maddi servetin kaybolmasn anadilin kaybolmasnn yannda bir hi hkmnde olduuna u szleriyle dikkat eker: Servet gitse gam deil, Servet gelir gene de, Bu gamdr ki, bu halkn Diline, akna da Kast ederler Ay aman! Emellerin dertlerin Hepsinden bu yaman. Sonu olarak Vahapzade iin ana dili, hem bireyin hem de bir milletin varlnn belirtisi geleceinin en nemli teminatdr. Ona sahip kmak iin elimizden gelen gayretin gsterilmesi vatanmza ve milletimize olan zerimizdeki bortur.
KAYNAKA 1. RIZAYEV, Anar (2005), Azerbaycan Trkesinin Sz Varl, ev.: Arif Acaolu, Aka Yaynlar, Ankara. 2. VAHAPZADE, Bahtiyar (1999), Vatan, Millet Ana Dili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara. 3. KARAMAN, Erdal (2009), Trk Dnyasnn Sesi Bahtiyar Vahapzade, Qafqaz niversitesi, Bak.

150

Materiallar

VAHABZADNN YARADICILIINDA ANA DL PROBLEM


Aqil Cfrov
AMEA Nsimi adna Dililik nstitutunun elmi iisi, filologiya zr flsf doktoru ceferov-aqil@mail.ru XLAS B.Vahabzady gr, ana dili insan vtn balayan n balca amillrdndir. Ana dili xalqn varlnn mnvi pasportudur. 1954-c ild yazd Ana dili eirind dilimizd danma zn ar bilnlr Vtn ryi sizlr qnim olsun, - demkl znn ana dilin olan sonsuz mhbbtini yani olaraq sbut edir. Sovetlr dnmind mttfiq respublikalarn dillrin mnasibt eyni deyildi. sas sahlrd rus dilin stnlk verilirdi. randa is Azrbaycan dilinin vziyyti ox acnacaql v dzlmz idi. Orada Azrbaycan dilind thsilin olmamas v kitab apna qadaa qoyulmas airi sbldirirdi. O, qzbini Glstan poemasnda da ifad etmidir. Ana dilinin sxdrlmas haqqnda o zaman hr hans sz danmaq, aq yazmaq qadaan olunsa da, B.Vahabzad repressiyalardan qorxmadan bu mvzuda Latn dili eirini yazmdr. Mlum olduu kimi, Latn dili squt edn Roma mperiyasnn dili olmudur. air slind bu eirl z yaayan, lakin dili ln xalqn vziyytini bir daha diqqt atdrrd. Bellikl, B.Vahabzad yaradclna nzr salanda bir daha aydn olur ki, ana dili mslsi onu daima dndrm v air ox gzl bilirdi ki, milltin bir millt kimi mhvin yalnz bir yolla nail olmaq mmkndr onun dilini lin almaqla! Aar szlr: Ana dili, Vtn, Latn dili, vtnda air

Ana dili xalqn ruhudur, mnvi dnyasdr B.Vahabzad Dilin aar lifba v szdr. Ana dilin qar laqeyd, bigan mnasibt btn xalqlarn ziyallarn narahat etmi v onlar bunu ednlr qar barmaz olublar. Trkn dilini is dflrl lindn almaq n chdlr olunmu, zaman-zaman lifbas dyidirilmidir. Trk dnyasnn II minillikd yetirdiyi dahi xsiyytlrdn biri olan, Azrbaycan dbiyyatnn, btvlkd XX sr poetik fikrinin grkmli nmayndsi Bxtiyar Vahabzad oxaxli faliyyti il ninki respublikamzda, htta lkmizin hdudlarndan knarda da tannr. Hr eydn nc mtfkkir air, lirik, dramaturq, hr zaman xalqnn szn deyn bir mbariz, qeyrtli vtnda olan Trk dnyasnn byk olu B.Vahabzad sanki dilimizi qorumaq n dnyaya glmidi. Onun 12 cildlik klliyatnn trtibisi v redaktoru R.Qafarl yazr ki, bir yas mrasimind ziyallardan biri danrd ki, Sovet hkumtini dzgn olmayan milli siyast yxd. Mn Bak Dvlt Universitetind alrdm. Thsil ocaqlarnda tdrisin ancaq rus dilind aparlmas haqqnda yuxardan taprq alnmd. Bu arl msly gr ham susanda Bxtiyar Vahabzad he nyin frqin varmadan zn qabaa verdi, xalqmzn dilin qar ediln qsdin qarsn ald... 1 R.Qafarlnn Bxtiyar Vahabzadyl bal Thsil nazirimiz M.Mrdanovla msahibsind ox maraql bir fakt diqqtimi kdi. Hrmtli nazirimiz shbtind qeyd edir ki, dflrl Trkiy Cmhuriyytin rsmi sfrlr etmi v bir eyin ahidi olmuam: trklr n ox iki xsdn qrur hissi il sz ardlar Atatrk v Bxtiyar Vahabzaddn...2 Grkmli dilimiz professor N.Cfrov Bxtiyar Vahabzad monoqrafiyasnn Ana dilim varlq mhrm adl fslind yazr ki, B.Vahabzadni millt xadimi kimi hmi narahat edn n vacib msllrdn biri, blk d birincisi ana dilin mnasibt olmudur; onun oxchtli faliyytinin tkc bu qeyd ediln trfi, slind kifayt idi ki, ad Azrbaycan tarixind bdi olaraq qalsn.3
1 2

Vahabzad B. srlri. On iki cildd. III cild (1960-1969). Bak, Elm nriyyat, 2008, s.7 Vahabzad B. srlri. On iki cildd. III cild (1960-1969). Bak, Elm nriyyat, 2008, s. 12-13 3 Cfrov N. Bxtiyar Vahabzad. Bak, Azrbaycan nriyyat, 1996, s.68

151

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Ken srin II yarsnda digr hmkarlarna nisbtn Bxtiyar Vahabzadni daha ox dndrn, narahat edn, naraz salan msl Azrbaycan dilinin saflnn qorunub saxlanmas idi. airin yaad Sovetlr dnmind mttfiq respublikalarn dillrin mnasibt eyni deyildi. Sovetlr ttifaqnn rhbrlri hr ksin duya bilmdiyi el inc siyast yrtmkl trk xalqlarnn, xsusil azrbaycanllarn dillrini sradan xarmaa alrdlar. sas sahlrd rus dilin stnlk verilirdi. randa is Azrbaycan dilinin vziyyti ox acnacaql v dzlmz idi. Orada Azrbaycan dilind thsilin olmamas v kitab apna qadaa qoyulmas air mhkm toxunurdu. z daxili yansn Glstan poemasnda ifad edrk: Aalar bilmdi birdir bu torpaq; Tbriz d, Bak da Azrbaycandr, Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kazlar stnd blmk asandr.1 deyn airi susdurmaq, szn yasaq qoymaq mmkn olmad. Htta bu poemaya gr onu 1962-ci ild millti damas il ald indiki Bak Dvlt Universitetindki iindn azad etdilr, yalnz 2 ildn sonra i yerin qaytarld. Btn bunlar onun iradsini qra bilmdi v o qidsindn dnmdi. O, Ana dili eirind dilimizd danma zn ar bilnlr Vtn ryi sizlr qnim olsun, - deyir: Ey z doma dilind danma ar biln Bunu iftixar biln Modal dbazlar, Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar. Qoy bunlar mnim olsun, Ancaq vtn ryi, Bir d ana ryi Sizlr qnim olsun. 2 Cnubi Azrbaycanda xalqn milli ruhunu qrmaq n, xalqmzn milli varln danan, xalqmz farsdan dnm hesab edn, dilimizi yad kk balamaq istyn milliytc azrbaycanl alim Yhya Zkaya Cavab adl eirind ldrc cavab verir. Ey szndn min, zndn raz, Yalan syldin kimin adndan? Anann laylas, atann saz, Babann oca xd yadndan?3 Ana dilinin sxdrlmas haqqnda o zaman hr hans sz danmaq, aq yazmaq qadaan olunsa da, szl Sovet imperiyasna vurduu zrby gr hr zaman nzart altnda olan B.Vahabzad repressiyalardan qorxmadan doma vtnind vtnsizldiriln insanlarn gzn amaq, qara qvvlrin qdim bir xalqn dilini, tarixini v mdniyytini mhv etmyin imkan vermmk n bu mvzuda Latn dili eirini d yazmdr. O, bu eirind l v diri dil mslsini n krk problemin obyektini rti olaraq dyirk, slind latn dilindn dilimiz gzg tutmaqla o zamank rhbrliyin Azrbaycan dilin olan laqeyd mnasibti byk ustalqla gstr bildi. O, bdii suallarla insanlarmz dndrmy mcbur etdi: szlri bir ox elmlrd terminls d, vtni, millti olmayan latn dilin l demk olarm? Mkrli siyastl baqa dill vzlnn xalqn dili diridirmi? air Alimlrin iklrin, bcklrin, klklrin, flklrin adlarn bel btn dnya trfindn l dil saylan latn dilind yazmasyla slind eirini tamamlamalyd. Lakin o, zg dild Mn azadam, mn xobxtm, - deyn bir natiqi meydana ataraq onu gnahlandrmaqla sl niyytin nail olur:

1 2

Vahabzad B. srlri. On iki cildd. I cild (1949-1959). Bak, Elm nriyyat, 2008, s.603 Yen orada, s.102 3 Vahabzad B. srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004, s. 206

152

Materiallar

Syl natiq, ndi ny inanaq biz Qulaam, Ya gzmi? mlmi, Ya szmi? Mn azadam, mstqilm szlrini z dilind demy d xtiyarn yoxsa gr, De, kim sn azad deyr?.. 1 Cavab almaq mqsdi gdmyn, lakin insan drindn dndrmk qabiliyytin malik olan eirdki bdii suallar slind byk krslrd rus dilind x etmk n ldn gedn yksk vzifli mmurlarmza nvanlanmd. air guya hanssa baqa lknin v halisinin halna acdn v tccblndiyini vurulamaqla slind xalqmzn v dilimizin ac taleyi n narahat olduunu diqqt atdrr. Sn drd bax, Vtn d var, Millt d var. Ancaq onun dili yoxdur. El bil ki, Gzg kimi, hamar, ffaf ryaln var, dili yoxdur... 2 air o zaman lkmizd dilimiz qar yrdln hiylgr siyast qar incliyin kimi dnlm fikirlrini qoyur v btn varl il inanr ki, Azrbaycan dilinin mttfiq respulikalarn irisind olan digr trk dillrinin ddy pis vziyyt iar etdiyini arif oxucular asanlqla baa drlr. ndi syl, Hans dil l deyk: Vtn varkn, Millt varkn, Kiik, yoxsul komalarda dustaq olan bir dilmi? Yoxsa, uzun srlrdn keib gln, Xalq ln, z qalan bir dilmi? 3 1968-ci ilin yanvarnda qlm ald Mnim anam eirind is air qsdn ana v ana dili anlaylarn eynildirir. Savadsz anasn z srlrinin sl mllifi hesab edir: Yox, mn hem, Mn yalanam, Kitab-kitab szlrimin Mllifi - mnim anam!..4 air dil mslsind he ks gzt getmir. nki dil insan ryinin aardr. O aar baqasna yada, zgy vernd ondan n gzlmk olar? Dilin xor baxan vtnin d xor baxar. Ana sdn mnd eitdiyin laylan qulaqlarnda sra etmynlr n he n mqd1 2

Vahabzad B. srlri. On iki cildd. III cild (1960-1969). Bak, Elm nriyyat, 2008, s.59 Yen orada, s.60 3 Yen orada, s.60 4 Vahabzad B. srlri. On iki cildd. II cild (1960-1969). Bak, Elm nriyyat, 2008, s.263 2 Vahabzad B. srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004, s. 48 3 Vahabzad B. srlri. On iki cildd. I cild (1949-1959). Bak, Elm nriyyat, 2008, s.17 4 Vahabzad B. srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004, s. 8

153

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ds ola bilmz. air yeri glnd he ustad hriyar da balamr, gnahn ac da olsa, zn deyir: Mni balasn hriyarm da, Otuz il zgy bradr dedi. z doma yurdunda, z diyarnda Doma anasna o, madr dedi. El ki, yumruu yer dirndi, Drhal yada dd domaca kndi.1 Ustad hriyar gec d olsa, ana qucana Heydr babaya snaraq rahatlq tapd, ermniy day deyib srvt l keirnlrin is yeni qurulan milli dvltd lacszlqdan Azrbaycan dilind dananda dillri topuq alr. Bu cr insanlara qar barmaz olan air szn qlnca, sngy evirrk deyir: Dilimi dansaydm mn d snin tk, Sn kim drs deyib pul qazanardn? 2 B.Vahabzadnin ana dili il bal fikirlri tkc poeziyas il bitmir. Onun ana dilimizin saflnn qorunmasna dair publisistik mqallri d vardr: Ana dilim Ana kkm, Tarix, Dil, nn, Ana dili, Dil haqqnda soru, Bir daha Ana dili haqqnda, Su badan bulanar, Ana dili Dvlt dili, Qatq qara ola bilmz, Dil v lifba, Dilimizin v milltimizin ad, Ana dili, yen ana dili, Mmurlar yen d z vladlarn anadilli mktblrd oxutmurlar, Dild tbiilik v gzllik, Dilimiz dbiyyatmz. Ana dilimizin, azrbaycanln qorunub saxlanmasnda Bxtiyar Vahabzadnin rolu danlmazdr. Onun vzsiz rolunu danmaq haqq tapdamaq qdr byk gnahdr. znn Ana dili eirind dediyi kimi: Bu dil bizim ruhumuz, eqimiz canmzdr, Bu dil bir-birimizl hdi-peymanmzdr. Bu dil tantm biz dnyada hr eyi. Bu dil cdadmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli mirasdr, onu gzlrimiz tk Qoruyub, nsillr biz d hdiyy verk3 Bellikl, B.Vahabzad yaradclna nzr salanda bir daha aydn olur ki, ana dili mslsi onu daima dndrm v air ox gzl bilirdi ki, milltin bir millt kimi mhvin yalnz bir yolla nail olmaq mmkndr onun dilini lin almaqla!
DBYYAT 1. Cfrov N. Bxtiyar Vahabzad. Bak, Azrbaycan nriyyat, 1996. 2. Vahabzad B. srlri. On iki cildd. I cild (1949-1959). Bak, Elm nriyyat, 2008. 3. Vahabzad B. srlri. On iki cildd. II cild (1960-1969). Bak, Elm nriyyat, 2008. 4. Vahabzad B. srlri. On iki cildd. III cild (1960-1969). Bak, Elm nriyyat, 2008. 5. Vahabzad B. srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004.

154

Materiallar

BAHTYAR VAHAPZADEDE MLL MCADELE ALGISI


Nurullah ETN
Prof. Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Yeni Trk Edebiyat Anabilim Dal, e-mail: ncetin64@hotmail.com ZET Bahtiyar Vahapzade, sadece Azerbaycan Trklnn deil, ayn zamanda btn Dnya Trklnn byk bir airi ve aydndr. O, hem Azerbaycann hem de btn Dnya Trklnn her trl emperyalizme kar mcadele vermesi gerektii zerinde younlat. Bu balamda Trkler zerinde baka milletlerin ve devletlerin siyasi, ekonomik, kltrel ve asker emperyalist uygulamalarna kar tam bir mill istiklal davas gtmeleri ve millet olarak var olmalarnn mcadelesini yani mill mcadelelerini kyamete kadar srdrmeleri iin uramtr. Bu balamda Trkler, kendi kendilerini bamsz siyas iradeleriyle ynetmeli, kendi ekonomik kaynaklar zerinde kendileri tasarrufta bulunmal, kendi mill ve din kltrlerini korumal ve gelitirmelidirler. Anahtar Kelimeler: Mill Mcadele, emperyalizm, siyasi istiklal, ekonomik istiklal, kltrel istiklal, asker istiklal

TURKISH NATIONAL STRUGGLE IN BAHTIYAR VAHAPZADES VIEW


ABSTRACT Bahtiyar Vahapzade is a great Turkish poet and intellectual. He has worked during his long life for the Turkish national struggle. He dealt with imperialism. He has campaigned against danger of losing Turkish independence. He underlined the importance of the political, economic, cultural and military independence. Key words: Turkish national struggle, imperialism, political independence, economic independence, cultural independence, military independence.

Bahtiyar Vahapzade, sadece Azerbaycan Trklerinin deil, btn dnya Trklnn en nemli aydnlarndan biridir. O, dnya Trkl adna fikir reten, tm Trklerin derdini dert bilen ve Trkn en samimi vicdanlarndan biri olan gerek, sahih bir Trk aydndr. Bu balamda o, hem siyas, hem ilm, hem de edebiyat hayatnda esas itibariyle btn Dnya Trklerinin mill istiklallerini kazanmalar ve korumalar iin mill mcadelenin her zaman ve her art altnda verilmeye devam edilmesi zaruretini dile getirmitir. Mill Mcadele, bir milletin maddi ve manev btn mill deerlerini bamszlatrmas, bamsz olarak korumas ve ilerletip gelitirmesi mcadelesidir. Mill Mcadele, sadece d dmanlar tarafndan igale uram bir milletin o dmanlardan kurtulmas mcadelesinden ibaret deildir. Bu gr as son derece snrl, s, dar ve ksr bir bak asdr. Mill Mcadele, belli bir zaman iin geerli olan ve sadece dman igalinden ve istilsndan kurtulmakla snrl tutulamaz. Mill Mcadele, bir milletin hem maddi hem manevi deerlerini, hem yer alt ve yer st ekonomik kaynaklarn, hem dinini, hem kltrn, hem dilini, hem edebiyatn, hem sanatn, hem siyas istikllini koruma ve zgrce yaatma mcadelesidir. Dolaysyla Mill Mcadele, btn dnya Trklerinin kyamete kadar srdrecekleri bir geni ve kapsaml istikll mcadelesidir. Maddi ve manev, din ve mill btn deerlerini, Trk Trk yapan btn deerlerini koruma ve yaatma mcadelesidir. Bahtiyar Vahapzadenin Emperyalizm Karsndaki Tavr Bahtiyar Vahapzade, dardan gelen her trl emperyalist basklara, igal ve istillara kar istiklli savunur. zellikle Azerbaycan Trklerinin ve dier Trkistan Trklerinin Rus emperyalizmi karsndaki durumlarna ok fkelenir ve Rus emperyalizmine ve bu emperyalizme rm olmu gnll emperyalizm klelii yapanlara kar sert bir istikllci Trk tavr alr. Nitekim yle der: imdi baz insanlar, Sovyetlerin bize iyilikten baka bir ey yapmadn sylyor. Tanrm bu kadar unutkanlk olur mu? Sovyetler Birlii, dilinizi, servetinizi, dininizi, imannz,
155

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

mezhebinizi, mill varlklarnz elinizden alarak sizi kle yapmad m? Bamsz demokratik devletinizi ykarak yerine diktatr, totaliter bir rejim getirmedi mi?... 1937 ylnda 50 bin kadar aydn Sibirya buzullarnda telef edilmedi mi? kinci Dnya Savanda yarm milyona yakn gen Rusya tarafndan katledilmedi mi? Nihayet dn 1990 ylnn 20 Ocak tarihinde milletini tanklarn altnda ineyip ezmedi mi? 1988 ylndan itibaren Ermenilerin Karaba zerindeki haksz iddiasn desteklemiyor mu? Bunlar unutabilir miyiz?1 Bu balamda Bahtiyar Vahapzadenin btn eserlerini dikkatle incelediimiz zaman onun temel meselesinin, balca derdinin, ana gayesinin dnya Trklnn kendi kimliini, varln, zgrln, vatann, devletini, kltrn koruma ve gelitirme mcadelesi olduunu gryoruz. Nitekim bir yazsnda emperyalizme kar mill mcadele vermenin nemine iaret ederek yle der: Kendi malmzn, mlkmzn, servetimizin kadrini biliyorduk da niin 5-10 yl ncesine kadar mill varlmz, zgrlmz, dinimizi, dilimizi, vicdanmz ksaca tm maneviyatmz elimizden almaya alan, bir ksmn da alan Sovyet mparatorluunun tavrna kar kmadk.2 Bahtiyar Vahapzade, hayat boyunca genelde Trk milletinin emperyalizmden; daha zelde ise Azerbaycan Trklerinin Rus emperyalizminden azat olmas, tam istiklline kavumas iin urat. Bu durumu Esaret-Azatlk iirinde yle belirtir: Esaret odunda piti neslimiz, stikll uruna yandk, yakldk. Vardk istiklle, bu mabede biz, kr namazn kblesiz kldk.3 Bu meseleyi alt balklar halinde somut rnekler nda incelemenin gerekli olduunu dnyorum. Vahapzadeye gre Trklerin istiklllerine kavumak iin vermeleri gereken Mill Mcadele alanlar unlardr: 1. Emperyalizme Kar Siyas stikll Mcadelesi: Emperyalizm, bir devletin ya da oluumun baka bir millet zerindeki tam hkimiyetidir. Emperyalist devlet ya da odak, hkim olduu milletin ve devletin hem nasl idare edileceine karar verir yani siyas bamszln elinden alr, hem yer alt yer st zenginliklerini yamalar, smrr, hem de yerli ve mill kltrleri yok ederek kendi kltrn hkim klmaya alr. Bu balamda uzun zamanlardan beridir gerek Trkistan Trkl, gerek Trkiye Trkl, gerekse baka yerlerdeki Trkler zerinde Rus, in, Amerika, Avrupa, ran ve baka unsurlarn emperyalist basklar altnda bulunduunu biliyoruz. Trklerin istiklllerini kazanmalarnn birinci art, emperyalist devlet ve odaklara kar siyasi istiklllerini kazanma mcadeleleri olmaldr. Trklerin kendi devletlerinde, kendi vatanlarnda, kendi milletleri zerinde bamsz siyasi iradeleri yoksa, kendi ilerini kendileri deil de baka emperyalist odaklar grmeye kalkyorsa, Trk Trkler deil de baka milletler idare ediyorsa orada siyas istikll yoktur. Siyasi istikll olmaynca baka alanlarda da bamszlk olmaz. O halde mill mcadelenin temeli siyasi istikllin kazanlmas davasdr. Bu balamda Bahtiyar Vahapzade, ok mcadele vermitir. Vahapzade, gerek arlk Rusyasnn, gerekse Komnist Sovyet Rusyasnn Trkistan Trkl zerindeki emperyalist basklarn ok iyi grm ve farkna varmtr. Siyas istikllin nemi konusunda bir konumasnda yle der:

1 2 3

Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, hzl. Fatih Ordu, Melahet brahimova, Seriyye Aayeva, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.75 A.g.e., s.74 Bahtiyar Vahapzade, Soru areti, hzl. Seriye Gndodu, Bayram Gndodu, Erdal Karaman, stanbul 2002, s.11

156

Materiallar

Dnya Trklerinin byk bir ksmnn kle olduu dnemlerde Trkiye, bamsz Trk devleti olarak kendi bayranda ay yldzmz koruyup muhafaza eden ve baka Trklerin de istikll hakkn dnya toplumlarna ulatran tek devlet idi. stikll uruna mcadele eden Trk dnyasnn byk liderleri, Boleviklerin eliyle kendi lkelerinde derbeder edildiklerinde, Trkiye onlara kucan am, onlarn muhacir devletini ve bayran koruyup muhafaza etmitir. Biz bunu hibir zaman unutmayz.1 Hatta Vahapzade, Sovyetlerin son dnemlerindeki perestroyka adl yeniden kurmann bile Rus emperyalizmini devam ettirmenin bir yolu olduunun farkna varan bir aydndr. O bu konuda yle der: Sovyet ordusu, Anayasa hukukumuzu bozarak kt zerinde bamsz ilan edilen lkeme aniden girdi, gnahsz yallar ve yavrular tanklar altnda ezdi. Bu da Gorbaovun ilan ettii yeni tefekkrn ve demokrasinin sonucu En dehetlisi uydu ki, Rus ordusu sadece sokaklardaki sessiz insanlara deil, ayn zamanda evlerin pencerelerinden ieriye ate etmi, yarallar kurtarmak isteyen hemirelere, doktorlara ve hastanedeki yarallara saldrm, yardm eli uzatanlar ldrm ve bylece btn uluslararas insan normlar da inemitir. Bu vahilie sebep neydi? Cevap tektir: Yeniden kurmadan sonra uyanan mill bamszlk hareketlerini bomak, halkn demokratik ruhunu susturmak ve bununla da Rus mparatorluunu korumak! Eer yeniden kurma bu demekse, ben ona lanet ediyorum. Bir air, gzleriyle grd bu dehetli manzaralara nasl dayanabilirdi? Bu sebeple ben, o gnden bir gn sonra Azerbaycan Merkez Komitesinin evresinde itiraz mitingi iin toplanm on binlerce vatandamn karsnda Komnist Partisi sralarn terk ettiimi ilan ettim. Dnya milletlerinin dikkatini datmak ve yaptklar cinayetleri hakl gstermek iin Moskovann resm daireleri yle bir yalan uydurdular: Rus ordusu gya Bakdeki Ermenileri savunmaya gelmi. Yalan, kara yalan! nk Ocak aynn 19unda Sovyet Ordusu Bakye girince Bakde bir tane bile Ermeni kalmamt. kincisi, eer gerekten Sovyet Ordusu Bakye Ermenileri savunmak maksadyla girdiyse, bundan bir yl nce Ermeniler iki yz bine yakn Azeriyi Ermenistandan dve dve, kann aktarak kovunca bu ordu neden Yerevana girip de Azerileri savunmad? Sorular ok ve bu cinayetin sorumlular benim milletimin soraca hibir soruyu cevaplayamaz.2 Bahtiyar Vahapzade, siyasi istikllin kymetini bir hatras vesilesiyle aktarr. 1961 ylnda ilk kez Trkiyeyi ziyaret eder. Estoniya feribotuyla geldiklerinde kk Trk gemisinin Estoniyaya emir vererek durdurmasndan gururlanr ve sevinir. nk emri veren benim devletimdir. Onu yerine getiren ise benim dmanmdr. Allahm ben ne kadar mutluyum! Benim de emreden bir devletim vardr. der. () Polisler geminin hareketine izin veriyorlar. ok sevinliyim. nk izni Trkler veriyor. Gsm kabaryor. Benim de devletim ve hkmm vardr. Bize ehre inme izni veriliyor. Kimlik benim dilimde yazlmtr. Mhrn zerini okuyorum: Trkiye Cumhuriyeti. Sana kurban olaym, ey benim Cumhuriyetim, ey benim benden uzak vatanm! Benim iin yanan ama bana yardm elini uzatamayan vatanm! Ben kimliin zerindeki mhr durmadan srekli pyorum. 35 yllk hayatmda tm kimliklerim Rusa yazld. mrmde sadece 10 saat benim kimliimi belirten kimlik, kendi dilimdedir. Ben yalnz imdi benim!3 a. Vatan in Mill Mcadele Bahtiyar Vahapzadenin mill mcadele anlaynn temel unsurlarndan birisi de vatann istiklli iin verilmesi gereken mill mcadeledir. O, genelde btn Trk yurtlarnn istikllini arzularken, zelde de Azerbaycan Trklerinin kendi vatan topraklarna sahip kmas, zellikle Ermeni izmeleri altnda inenen Azerbaycan topraklarnn, Karaban bir an nce istiklline kavuturulmas gerei zerinde durur. Birok yazsnda vatan sevgisini dile getirir.
1 2 3

Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, hzl. Fatih Ordu, Melahet brahimova, Seriyye Aayeva, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.100 A.g.e., s.17 A.g.e., s.49

157

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bir yazsnda yle diyor: 80 yldr Ermeniler, yneticilerimizin cmertlii sayesinde bizden para para toprak koparmlar, biz ise sadece susmuuz. Onlar, bizi korkutarak Karabadan vazgeireceini zannettiler. Ama imdi Azerilerin tahmin ettikleri kadar kle olmadklarn kalan bir kar toprak vermek uruna canlarndan vazgeebileceklerini anladlar. Aslnda milletimin bu byk tahammlne, fedakrlna ve topra sz konusu olunca onu kaybetmemek iin gsterecei azmi imdi inandm kadar inanmamtm. Kalbimin derinliklerinde bir inan kvlcm vard. Milletimin engin ruhunda stikll Mar yayormu.1 Bir baka yazsnda da Azerbaycan Trklerinin vatanlarn savunmak iin ortaya koyduklar fedakrlklara deinir ve yle der: 19 Ocak 1990 tarihinde gece saat 12de, en modern silahlarla donatlm ordu Bakye girdi ve plak ellerle topramz savunmak isteyen oullarmz ve kzlarmz kana boyad. 200 yla yakn bir zamandan beri hem topramzdan kzl altn (petrol) alp gtrdler hem de kzl kanmz da akttlar. Topramzn btnln korumak isterken ldrlen iei burnunda genlerimizin, kz ve gelinlerimizin gnah ne idi? Vatan topran sevmek, onu korumak dilei ne zamandan beri gnah saylyor?2 Vahapzade, vatan sevgisini en gzel ekilde Vatan Var adl iirinde dile getirmitir. Mesela orada yle der: Dnya kuru bir ses, Gam ekmeye demez. Yz yz yiten olsa, Bin bin de biten var. kreyleyelim ki, Bizlerden hem nce, Hem sonra vatan var.3 b. Bayrak Mcadelesi Bayrak, bir milletin siyasi istikllinin ve hrriyetinin semboldr. Trk bayra da Trk vatannda, Trk milletinin kendi bamsz devletinde, hr bir ekilde, kendi bamsz siyasi iradesini idaresine hkim klmasnn bir semboldr. Trk milleti, erefli, ba dik, aln ak bir millet olarak yaamak istiyorsa mstakil bayrana sahip kma mcadelesi vermelidir. Bu konunun bilincinde olan Vahapzade, pek ok yaz ve iirinde bayran nemini ve bayramz korumak iin mill mcadeleyi her zaman vermemiz gerektiini vurgular. Mesela bir yazsnda yle der: 16 Ocak 1990... Akam vakti baheden ykselen Allah Ekber sesini duyunca balkona ktm. Yaknmzdaki caminin minaresine 5-6 gencin ktn grdm. Ellerinde Mill Cumhuriyetimizin renkli bayra dalgalanyordu. Bu genler, Atamz Mehmet Emin Resulzadenin ykselttii bayra minareye dikerek, Allh Ekber diye barmaya baladlar. Onlar 2025 yalarndayd. renkli bayramzn anlamn onlar nerden biliyorlard? Onlara bunu kim retmiti? Allh Ekberi yreklerine nakedenlerin dilleri kesildii zaman dnyaya gelen bu genler, bu mukaddes kelmn srrn ve gcn nereden biliyorlard? Kulaklarnn duymad, gzlerinin grmedii ve dillerinin sylemedii renkli bayrak, Mehmed Emin ruhu ve Allh Ekber nidas onlarn hafzasnda yayor ve onlar gizli bir ate gibi iten ie yakyormu. Bu ilah srra nasl hayret etmezsiniz? () mrmz boyunca korkudan lanetle yad ettiimiz Bamsz Mill Cumhuriyetimizin renkli mukaddes bayrann altnda nutuk atyoruz.. Btn bunlar imdi bizde hayret uyandryor. Halbuki, bunlar ok basit stnlklerdir. Ama ne yapacaksnz uzun yllar bizim fikir ve dncemize kilit vuran totaliter sistem, bizi en basit haklardan bile mahrum etmitir.4
1 2 3 4

A.g.e., s.127 A.g.e., s.133 Bahtiyar Vahapzade, Soru areti, hzl. Seriye Gndodu, Bayram Gndodu, Erdal Karaman, stanbul 2002, s.9 Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, hzl. Fatih Ordu, Melahet brahimova, Seriyye Aayeva, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.128-129

158

Materiallar

c. Trk Mill Birlii Adna Verilecek Mcadele Bahtiyar Vahapzadenin hayat boyunca zerinde younlat ve mcadelesini verdii, Trk milletinin de mill bir mcadele olarak takip etmesi gerektiini syledii temel meselelerimizden birisi, dnya Trklerinin birlii, Turan davasnn gerekletirilmesidir. Bu erevede Kuzey ve Gney Azerbaycanda yaayan btn Azer Trklerinin de hemen birlemesi gerei zerinde durur. Azerbaycann ikiye blnm olmasn bir trl kabul edemez ve Azerbaycann birlemesi ve tek devlet olmas gerei zerinde srarla durur. Bu konuda yle der: Biz ne zamana kadar bu mill yaramz yreimizin derinliinde saklayacak ve dnyaya bildirmeyeceiz? Biz kesinlikle btn dnyaya, Sovyet Azerbaycan ve ran Azerbaycan diye ikiye blnm Azerbaycann tek bir toprak olduunu ve her ikisinin ahalisinin de ayn millet olduunu bildirmeliyiz. Berlini ikiye blen beton duvarlar kaldrld zaman bu hadiseyi yeni dnce tarznn bir tezahr olarak deerlendirip alkladk. Tek Azerbaycan ikiye blen snr engelleri ortadan kaldrld zaman ise bu hareket baboluk ve serserilik olarak deerlendirildi. Niin ayn hareketler farkl deerlendiriliyor?1 Vahapzade, Gney Azerbaycann Mill stikll Mcadelesi lideri Mahmut Ali Chrekanlnn Baky ziyaret ettii bir srada yazd bir iirinde bu meseleye yer verir. O iirde yle der: Heyhat! Amelimiz arzudan ksa Biliriz amelsiz arzu yetimdir. Yurdun bir kanad istikllimse teki kanad esaretimdir.2 . Yneticilerin Gafletine Kar Mill Mcadele Trk siyas istikllinin salanmasnda nemli bir aama da yneticilerin gafletine son vermektir. Bahtiyar Vahapzade, Trklerin temel sorunlarndan birinin, zellikle yneticilerinin kendi meseleleri ve durumu karsnda kaytsz kalmas, gaflet iinde olmas, kendi milletine, kimliine ve deerlerine yeterince sahip kmamas olduunu belirtir. zellikle Trk milletinin yneticilerinin kendi milletinin menfaatlerini korumada gafil davranmalarn hibir ekilde affetmez ve bizim millet olarak bu konuda mill mcadele verircesine duyarl olmamz gerektiini belirtir. Nitekim Sovyetler Birlii zamannda Ruslarn Azerbaycan Trklne ve tabii dier Trk boylarna verdii zararlar konusunda Trk yneticilerinin gafletini ac bir gerek olarak sergiler. Mesela yle der: Sovyetler Birlii, nerede insan salna zararl ve zehirli bir fabrika varsa, onu bizim Cumhuriyetimizde kurmutur. Niin? Liderlerimizin gevekliinden. Bu fabrikalarn kurulmasn kabul eden liderlerimiz, hi olmazsa geceleri yataklarna girdikleri zaman vicdan azab ekiyorlar m? Sumkayt, Gence ve Bakudaki fabrikalar milletimizin genosidi demek deil midir? Bizim liderlerimiz ise, bu tip fabrikalarn Azerbaycanda kurulmasn kendilerinin baarlar olarak telakki etmiler, felketimizi bize saadet olarak gstermilerdir. Neticede Sumkayt ehrini l blgeye evirmilerdir. Bu liderler Sumkaytta kurulmu gecekondularda yaayan, fabrikalardan kan zehirli duman teneffs eden, bu pis hava yznden kemikleri eilen binlerce Azeri ailesinin sefil hayat konusunda hi dndler mi? Bu gecekondularda doan ocuklar daha dnyaya gz amadan, henz ana sevgisini tatmadan ve ilk admlarn atmadan mrlerini gayretli (!) liderlerimize balayp dnyay terk ediyorlar. Pamuk blgelerimizde plan doldurabilmek iin milletin bana serpilen DDT zehiri kerbisitler ve pestisitler genosit deil midir? Bir lokma ekmek iin shhatinin pahasna kzgn
1 2

A.g.e., s.121 Bahtiyar Vahapzade, Soru areti, hzl. Seriye Gndodu, Bayram Gndodu, Erdal Karaman, stanbul 2002, s.26

159

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

gne altnda kadnln kaybeden kz ve gelinlerimizin ocuk dourmamas genosit deil midir? (.) Mir Cafer Barovdan Karman Barova kadar hangi liderin yrei halk iin yanmtr? Ykselmek iin halk ezmiler, ama onlar bu halkn sayesinde lider olduklarn dnmemiler. Liderlerimizdeki bu cahillii ve egoizmi dndke insan dehete dyor. Hele bu, onlarn halkn maneviyatna, diline, kltrne ve mziine verdikleri zarardan hi bahsetmek istemiyorum.1 2. Ekonomik Emperyalizme Kar Mill Mcadele Bir lkenin ekonomik kaynaklarna, hammaddesine, enerji kaynaklarna, rnlerine ve pazarna yabanc bir lke ya da oluum hkim olmusa orada ekonomik emperyalizm vardr. Emperyalistler, uzun yllar boyunca Trk lkelerinin hem yer alt ve yer st ham madde kaynaklarn ele geirmiler, hem de kendi rnlerini bizim pazarlarmzda hkim klmlardr. Yabanc mallarn lkelerimizde bolca satlyor olmasnn ekonomik anlamda bir emperyalizm olmasnn yannda, ayn zamanda bunun bir de kltr emperyalizmiyle ilgili boyutu vardr. Bahtiyar Vahapzade, uurlu bir Trk aydn olarak emperyalizmin lkelerimizdeki pazar hkimiyetinin her iki ynne de dikkat eker. Bir yazsnda yle der: Yine bahsettiimiz retmene ve onun ithal mal dknlne dnelim. Bizde ithal mallara rabetin ok olduu bir gerektir. Eer mesele yalnz satlan eylerin ithal mallna kalsa idi bu hususta fikir yrtmek, ilgili kurumlara havale edilirdi. Lakin asl sknt baz hallerde eyalarn insanlar idare etmeye balad gereidir. Eyalar psikolojileri etkiler. Srtna markal elbise giyen, yabanc firmalarn etiketlerini beline damga gibi asan, gzne renkli gzlk takan, salarn omuzlarna kadar uzatan ve ne mensubiyeti, ne de cinsiyeti belli olmayan bir gen, Jiguli marka arabasnn direksiyonuna oturmutur. Arabann da st, yan, arka ve n taraf yabanc amblemlerle sslenmitir. inde ise Japon teybi bulunur, yabanc caz paralar alnr. Bylelerini her gn gryoruz. Ancak ilgin olan udur ki, bu genlerin yakasndan tutup, Azizim bu hokkabaz maymunlukla sen ne demek istiyorsun? Sen bize neyi ispat etmek ve neyi inkr etmek istiyorsun? diyen yok.2 3. Kltr Emperyalizmine Kar Mill Mcadele Bahtiyar Vahapzadenin en ok zerinde durduu meselelerden biri, Trk mill kltr deerlerinin yok edilerek onun yerine yabanc milletlerin kltrel deerlerinin alanmas ve bu yolla Trklerin asimilasyona maruz braklmasdr. O yzden Vahapzade, btn Trklerin kendi mill kltr deerlerine, kendi kimlik ve kiiliklerine sahip kmas konusunda mill mcadele vermeleri gerei zerinde srarla durmaktadr. Bu genel ereve iinde Azerbaycan Trklerinin de enternasyonalist bir yap iinde Rus kltr ve kimlii iinde eritilmesine iddetle tepki gsterir. Kozmopolit anlamda enternasyonalist bir kiiliksizlik ve kimliksizlik yerine Trk mill kimliinin korunmasn ve gelitirilmesini savunur. Nitekim bir yazsnda yle der: Milletimizin fizik bakmdan genoside maruz kalmas bir tarafa, manev genoside daha ne kadar tahamml edelim? Dilimizin, tarihimizin, alfabemizin, baka bir ifade ile maneviyatmzn mahvedilmesi sonucunda milletimizi asimilasyona uratp silmeye altlar. Asimilasyona uramak hakikaten bir felketse, o zaman niin kk milletlerin byk Rus milletinin iinde eriyip gitmesini kendileri iin onlar iin bir saadet sayyorlar. Bir zamanlar btn resm merkez gazete ve dergiler Milletlerin Birletirilmesi bal altnda makaleler yaynlyor ve kk milletlerin erimesini gelime olarak tasvir ediyorlard.3
1

Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, hzl. Fatih Ordu, Melahet brahimova, Seriyye Aayeva, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.110-111 2 A.g.e., s.85 3 A.g.e., s.130

160

Materiallar

a. Eitimde Mill Mcadele Bir milletin mill eitimi tamamen o milletin kendi mill ve manev deerlerini reten ve tamamen kendi mill menfaatleri ve ihtiyalar dorultusunda eitim veren bir kurumdur. Bir millet, kendi eitim kurumlarnda baka emperyalist bir milletin deerlerini alyor ve emperyalistlerin menfaatine uygun bir eitim program uyguluyorsa o milletin eitim kurumu zerinde emperyalist igal var demektir ve bu igale kar mill mcadele gereklidir. Bahtiyar Vahapzade, dnya Trklerinin eitim sistemlerinde ve kurumlarnda bu emperyalist igali gren ve buna kar mill mcadele verilmesi gerektiine inanan bir Trk aydndr. Nitekim bir mlakatnda yle der: Bir zamanlar Trk Cumhuriyetlerinde bu oldu. Rus mektebinde okuyan ocuklar kendi tarihini, milletini, ananesini bilmeyerek Rusa: mankurta dnyordu. Bugn Azerbaycanda hl ilerimize engel olan bu insanlardr. ocuklarn kendi dilinde ders almasna ve ana kklerini renmesine vicdan olan hibir insan kar gelemez. 70 yllk mrmn 50 yln bu davada mcadeleyle geirdim.1 b. Trk Dilinin stiklali in Mill Mcadele Bir milletin kimliinin temel unsuru dilidir. Bir millet hem konuma, hem yaz, hem resm, hem eitim dili olarak kendi dilini kullanamyorsa o millet zgr deildir, esirdir. stiklalin temeli de kendi dilini her alanda kullanabilmektir. Bahtiyar Vahapzade, bu meselenin nemine inanm bir Trk aydn olarak uzun yllar boyunca Rus emperyalizmi altnda esir olan Trkistan Trklnn Trkeyi kullanamamasna hayflanmaktadr. Ayrca dilin istiklali iin mill mcadelenin o millet iin temel bir grev olduunun bilincindedir. Nitekim yle der: imdi byle insanlara sormak istiyorum: Siz ki, hakikaten bu kadar yurtseverdiniz de niin 5-10 nce basit bir dilekeyi yabanc kelimelerle yazarken, toplantlarda herkes Rusa blbl gibi terken sesinizi ykseltip bu milletin diline sahip kmadnz? Bir kere olsun sesini ykseltip Hani bu zavall milletin kendi dili yok mu? demedin. Nasl oluyor da bir insan bu kadar hayrn, errini, asln, veyini, bakasn tanmaz da cahillii yznden kendine dman olur?2 Bir yazsnda da yabanc dilde eitimin zararlarn anlatr ve eitimin mill dilde olmasnn zaruretine deinir. yle der: Mill uurun ekillenmesinde ve kiinin kendini kavramasnda ana dilde eitimin nemini ispat etmeye gerek yoktur. Ferdin yetitirilirken ana dili ile eitim yaplmasnn gereklilii hakknda dnyann en byk filozof ve eitimcileri cilt cilt kitaplar yazmlardr. Rus eitimcisi K. D. Uinski yle diyor: Eer ocuun eitim ald dil, onun atadan gelme mill karakterine yabancysa bu dil ocuun manev gelimesine ana dili kadar gl etki yapamaz.3 Vahapzade, dnya Trklerinin dil istiklalinin en son aamasnn kendi aralarnda rahata anlaabilecekleri ortak Trk dilini kullanmalaryla mmkn olaca inancndadr. Bu konuda yle der: Bizler yani zbek, Krgz, Kazak, Tatar, Bakurt, Azeri, Trkmen, Kumuk, Altay, Nogay, Saka Trkleri birbirimizden o kadar ayr dmz ki, bir olan atalarmzn diliyle konuamyor, yalnz Rusa araclyla anlayoruz. Ben bunu byk bir felaket sayyor ve bu felaketi ortadan kaldrmak iin tek bir yol gryorum: Yava yava ortak dile doru yrmek. Arzu ediyorum ki bizim torunlarmz ve onlarn ocuklar bizim gibi birbirleriyle Rusa veya baka bir dille deil, ortak Trk diliyle anlasnlar.4 Vahapzade, bir Trkn z ana dilini brakp da Rusa, ngilizce veya baka bir dilde konumasn ok yadrgar; hatta bu konuda ok sert eletiriler yapar. Zira Trk demek Trke demektir. Ana dilimizin kymetini, nemini Benim Ana Dilim adl iirinde ok gzel dile getirir. yle der:
1 2

A.g.e., s.68 A.g.e., s.75 3 A.g.e., s.77 4 A.g.e., s.101

161

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Farkn bilmeyip akla karann Adam var bu dili yd sayar bu gn Dedesi bu dilde cephe yarann Kendi baka dilde konuar bu gn1 c. Din stiklli in Mill Mcadele Din istiklali, dinin Allah tarafndan gnderildii gibi saf ve doru haliyle inanlmas ve yaanmas zgrldr. Asl ve gerek dinin anlalmasna ve yaanmasna bir engel varsa, orada din istiklali yoktur ve gerek din istiklali iin mill mcadele verilmelidir. Bahtiyar Vahapzade, bu konuda da hassastr. Dine saygszlk yapanlara tahamml edememitir. O, dini hem din dmanlarnn saldrlarndan, hem de din adna yaplan yanllardan koruyarak din istiklalinin mmkn olabileceine inanr. Bir yazsnda yle der: Ben Allaha ocukluumda ailede aldm eitimin sonucu olarak inanm, ana ve babamn yolunu kabul etmitim. O zamandan beri dine olan saygszl kabul edemedim ve yeri geldike saygszlk yapanlara sesimi ykselttim. Sras geldii zaman ben kendi itirazm da bildiriyordum. stikllimize kavutuumuzda mill hrriyetimizin yan sra din zgrln de desteklemi ve alklamtm. Molla Ferecullah Pinamazzade-Dnya Sava yllarnda eyhlislam yardmcs idi-yle diyordu: Dinimizi bilgisiz mollalardan korumalyz. O yllarda bu szlerin anlamn idrak etmi deildim. Rahmetlinin szlerinin gerek manasn din zgrln elde ettikten sonra anladm. Kuran- Kerimin astronomik fiyatlarla pazarlanmas ve cret karl okunmas, mezar yerlerinin haraca balanmas, Baknn her kesine bir imam kutusu koyarak dinle, ruhan deerlerle al veri yaplmas slama saygszlktr.2 Sonu Bahtiyar Vahapzade, sadece Azerbaycan Trklerinin deil, ayn zamanda btn dnya Trklerinin de grkemli aydn, Trkn mill vicdandr. O, yazlarnda, iirlerinde, konumalarnda, ilm ve siyasi almalarnda Trk milletinin maddi ve manevi deerlerinin emperyalist saldrlara kar korunmas gerektii konusunda byk bir aba gstermitir. Vahapzade, btn eserleriyle bize gerek bir Trk aydnnn nasl olmas gerektiini gstermitir. Sahih bir Trk aydn olarak, dardan ve ierden gelen ve gelebilecek olan tehlikelere kar uyarmtr. Mill Mcadele Trk milletinin siyas, ekonomik ve kltrel deerlerini koruma, gelitirme ve yaatma mcadelesidir. Mill Mcadele, bir millet mcadelesidir. Milletin millet olarak var olmas mcadelesidir. O bakmdan Mill Mcadele, sadece asker igali sonlandrma mcadelesi deildir. Mill Mcadele, dnyann her yerinde dank olarak yaayan 300 milyon Trk milleti iin kyamete kadar devam edecek bir mcadeledir. Vahapzade, bize eserleriyle bu anlamda bir Mill Mcadele uuru kazandrmtr. Hem siyasi, hem ekonomik hem de kltrel anlamda btn yabanc emperyalist igal ve istillara kar korkmadan, ylmadan tam bir milliyeti Trk ruhuyla mcadele etmemiz gerektiini gstermitir. Ayrca onun eserlerinde younlat meselelerin bugn de btn dnya Trkleri iin geerliliini koruduunu gryoruz. O bakmdan Vahapzade, eskimeyecek ve srekli kendisinden besleneceimiz, hz alacamz bir aksakalmzdr.

1 2

Bahtiyar Vahapzade, Soru areti, hzl. Seriye Gndodu, Bayram Gndodu, Erdal Karaman, stanbul 2002, s.113 Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, hzl. Fatih Ordu, Melahet brahimova, Seriyye Aayeva, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.89

162

Materiallar

MLL STQLAL AR - BXTYAR VAHABZAD


Xyal fndiyeva
BDU, doktorant elshenxeyale@box.az XLAS Bxtiyar Vahabzad Azrbaycanda dbi-bdii, flsfi-estetik v milli dncnin formalamasnda byk xidmtlri olan air, publisist, csartli ictimai xadim, mbariz nsil yetidirn mdrik pedaqoq, vtnda ziyaldr. Byk sntkar anadilli poeziyamzn n yax nnlrindn bhrlnrk, eirimiz yeni nfs, yeni ruh, vtndalq mvzusu, drin ictimai mzmun, mfkur yn gtirrk dbiyyatmzda azrbaycanln gclnmsind, milli ideologiyann formalamasnda v davaml proses evrilmsind aparc rol oynamdr. Bxtiyar Vahabzad poeziyas ada trk eirinin n byk dbi hadislrindn biridir. airin poetik dnyas btvlkd zngin daxili almin, sistemli tfkkrn, dnyagrn gzgsdr v Azrbaycan dbiyyatnda ayrca bir mrhl kimi qiymtlndirilmlidir. Vtnprvrlik Bxtiyar Vahabzad yaradclnn sas qaysini-ana xttini tkil edir. O, xsiyyt kimi n qdr mbariz v syankardrsa, eirlrindki lirik mni d bir o qdr dykn ruhludur. Millt eqin, vtnprvrlik v mbarizlik, vtndalq v ziyallq kimi yksk mnvi keyfiyytlr malik bu fdakar airin, yorulmaz azadlq mcahidinin iind doma Vtnind vtnsizldiriln, mlub olan milltin facisi yaayr, ars gynyir, onun dykn ruhlu poeziyas hr bir vtnda xalqn azadl v btvly urunda mtin mbarizlr, cihada-mqdds davaya, mnvi birliy sslyir. Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda sinsin alnarpaz dalar kilmi, ikiy blnm, ayaqlar altnda payimal olmu Vtn - quzeyli, gneyli Azrbaycan mvzusu aparc yer tutur. Sntkarn yksk bdii dyrlr malik srlrind Btv Azrbaycan mvzusuna dflrl mraciti problemi ktlvildirir. Tanrya sevgiy v balla, insann zn v dnyan drkin, ruhn paklamasna, mnn kamillmsin hsr olunan drin mzmunlu, dndrc, milli mfkury syknn srlr mllifi olan Bxtiyar Vahabzad orijinal istedad, bnzrsiz yaz maneras il geni oxucu ktlsinin v dbi-elmi ictimaiyytin daim diqqt mrkzind olmudur. Onun srlri insan qli-emosional kamilliy v mnvi-xlaqi btvly sslyir. Oxucu bu srlrin v byk airin daxili dnyasnn znginliyindn bhrlnib znd drin mnvi alm formaladrmaq imkan ld edir. Aar szlr: vtnda ziyal, milli mfkur, mdrik pedaqoq, dykn ruhlu poeziya, mbariz nsil, Btv Azrbaycan, birlmk dncsi

Bxtiyar Vahabzad Azrbaycanda dbi-bdii, flsfi-estetik v milli dncnin formalamasnda byk xidmtlri olan air, publisist, csartli ictimai xadim, mbariz nsil yetidirn mdrik pedaqoq, vtnda ziyaldr. Byk sntkar anadilli poeziyamzn n yax nnlrindn bhrlnrk, eirimiz yeni nfs, yeni ruh, vtndalq mvzusu, drin ictimai mzmun, mfkur yn gtirrk dbiyyatmzda azrbaycanln gclnmsind, milli ideologiyann formalamasnda v davaml proses evrilmsind aparc rol oynamdr. Bxtiyar Vahabzad poeziyas ada trk eirinin n byk dbi hadislrindn biridir. airin poetik dnyas btvlkd zngin daxili almin, sistemli tfkkrn, dnyagrn gzgsdr v Azrbaycan dbiyyatnda ayrca bir mrhl kimi qiymtlndirilmlidir. Bxtiyar Vahabzadnin milli dbiyyatmzda, estetik fikir tariximizd yerini v xidmtlrini aydnladrmaq n byk maarifi-demokrat, XIX srd mstmlk asll raitind yaayan xalqmz milli oyana sslyn M.F.Axundzadnin poeziyaya verdiyi nmi xatrlatmaq grkdir. eirdn vtndalq, milli mram istyn Axundzadnin bu estetik tlbat ictimai gerkliy qovudurmas Mirz lkbr Sabirin, Mhmmd Hadinin, hmd Cavadn adlar il bal mfkurvi poeziyann yaranmas il nticlndi. Sovet dvrnd milli eirimiz bu yoldan sapdrlmaa chd edils d, Hseyn Cavidlr, hmd Cavadlar, Almas Yldrmlar, Smd Mnsurlar susdurulsa da, poeziyamzn istiqlal qaysi Smd Vurun, Rsul Rza mktblrinin milli tbitind qorunub saxland. Kommunist repressiyasnn mum dalas tr-tmz Bxtiyar Vahabzad, Xlil Rza Ulutrk, Mmmd Araz kimi milltsevr, vtnsevr airlr, ziyallar xalqn tfkkrnd istiqlal mfkursini alovlandrmaa aldlar. Artq 80-ci illrin sonunda Azrbaycann razi btvly v azadl urunda mumxalq mcadilsind Bxtiyar Vahabzadnin eirlri istiqlal nmlri kimi sslndi, rklri v meydanlar codurdu.
163

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

mumiyytl, btn zamanlarda dbiyyat cmiyytin mnvi barometri, mnviyyat drsliyi v aynas olmudur. Cmiyytin salaml v ya ondak yintilr dbiyyata, dbiyyat is insana, mnvi mhit daim tsir etmidir. Bu qarlql tsir nticsind mhit d, insan da, htta myyn mnada dnya da znn irliy, inkiafa v dyiikliy doru hrktind yeni keyfiyytlr qazanmdr. Msln, XIX srd v sonrak mrhld Trkiy cmiyytind Namiq Kamaln, XX srd Azrbaycanda milli dncnin yetimsind C.Mmmdquluzadnin, M..Sabirin, .Hseynzadnin, M..Rsulzadnin, .Hacbylinin byk xidmtlri olmudur1. ada dvrmzd is Azrbaycanda milli mfkurnin formalamasnda B.Vahabzadnin, X.R.Ulutrkn, M.Arazn, R.Rvnin xidmtlri vzsizdir. Bxtiyar Vahabzadnin srlrinin flsfi-estetik istiqamti dnyann, insann v zamann drkin dorudur. O, hr bir mvzuya oxlarn dndrn mumbri problemlr rivsindn baxr v bu msllrin znmxsus bdii-obrazl hllini axtarr, z smimi air szn demy alr. Tanrya sevgiy v balla, insann zn v dnyan drkin, ruhn paklamasna, mnn kamillmsin hsr olunan drin mzmunlu, dndrc, milli mfkury syknn poemalar, dram srlri v eirlrin mllifi olan Bxtiyar Vahabzad orijinal istedad, bnzrsiz yaz maneras il geni oxucu ktlsinin v dbi-elmi ictimaiyytin daim diqqt mrkzind olmudur. Onun srlri insan qli-emosional kamilliy v mnvi-xlaqi btvly sslyir. Oxucu bu srlrin v byk airin daxili dnyasnn znginliyindn bhrlnib znd drin mnvi alm formaladrmaq imkan ld edir. Vtnprvrlik Bxtiyar Vahabzad yaradclnn sas qaysini-ana xttini tkil edir. O, xsiyyt kimi n qdr mbariz v syankardrsa, eirlrindki lirik mni d bir o qdr dykn ruhludur. Millt eqin, vtnprvrlik v mbarizlik, vtndalq v ziyallq kimi yksk mnvi keyfiyytlr malik bu fdakar airin, yorulmaz azadlq mcahidinin iind doma Vtnind vtnsizldiriln, mlub olan milltin facisi yaayr, ars gynyir, onun dykn ruhlu poeziyas hr bir vtnda xalqn azadl v btvly urunda mtin mbarizlr, cihadamqdds davaya, mnvi birliy sslyir. Vtn sevgisi adl publisistik mqalsind Vahabzad yazr: Vtn sevgisi insani duyularn n alisi, n yksyi, n mqddsidir. nsan mnsub olduu Vtni sevmkl zn, cmiyyt qarsndak borcunu tapm olur. Vtn v xalq hissindn mhrum olan xs btn insani hisslrdn mhrumdur. Vtni sevn adam hyat sevir, dnyan sevir. nki o, n n yaadn v nyin namin aldn bilir. Vtn sevgisi insana mslk, amal gtirir. Mslk is ry csart, qollara qvvt, gzlr iq verir. Vtnda eirind air insann Vtn qarsnda borcunu bndnin Allah qarsndak borcuna bnzdir: Bilirik, dnyaya biz niy gldik, O, bizi yaradan, biz ona bnd. Yaradan urunda lmy gldik1... Vtn var eirind is Bxtiyar Vahabzad milli varlq urunda savaa hr an hazr olan oullarn varlna sevinir. air Allaha kr edir ki, vtn yolunda yzlrl itki olsa da, minlrl yeni nsillr yaranmaqdadr.Bu, Vtnin bdiliyidir. Yz-yz itn olsun, Min-min d bitn var. kr eylylim ki, Bizlrdn hm vvl, Hm d sonra Vtn var2...
1 1

T.Hseynolu. Sz-tarixin yuvas. Bak, 2000, sh.74 B.Vahabzad. Seilmi srlri, I cild, Bak, 2004, sh.132 2 B.Vahabzad, Seilmi srlri, I cild, Bak, 2004, sh135

164

Materiallar

air bilirdi ki, mstqilliy gedn yol qurbanlar v hidlr tlb edckdir. Azadlq qazanm xalqlarn tarixi mbarizsi d bunu tsdiqlyir. Bu yolda milli qeyrtli, mbariz nsil trbiy etmdn, yetidirmdn Vtn haqqnda danmaq bo shbtdn baqa bir ey deyildir. Hl 1975-ci ild SSR-nin dalmasndan shbt bel getmyn bir vaxtda Bxtiyar Vahabzad hid mzarlar eirini yazmd: hid mzarlar...Dmn qnimi Vtnin kksnd vqarla durub. Mnim varlm bir tsdiq kimi Yurdun sinsin mhrlr vurub. Bxtiyar Vahabzad ona gr mbariz nsil yetidirn mdrik pedaqoq, milli ziyal, yolgstrn, asaqqal hesab olunur ki, onun Vtn mvzusunda yazd eirlr Azrbaycan gncliyinin urunda drin iz sald, milli mfkur formaladrd. O yazrd ki: azadlq kimdns umulmamaldr, o, rman klind verilmmlidir, yadlara mid olmaqla onu ld etmk olmaz, xalq azadl z mbarizsi il qazanmaldr v onun yolunda qurbanlar vermy hazr olmaldr. Mhz bu dncnin tsiri idi ki, 1988-ci ild Qaraba torpaqlarn qorumaq urunda mharib balananda xalqn milli mfkursi, yadda kmy gldi, minlrl igid vtn olu knll orduya yolland v qhrmanlqla hlak oldu. air sanki onlarn tarixi hnrini qabaqcadan grr v alqlayrd: hidlr boylanr srlr stdn, Dolanr zman, dnr qrin, Nec yaaman, nec lmyin Thrini yrtdi nvlrin... Bxtiyar Vahabzad poeziyas Amal urunda lmk bdi yaamaqdr, - dncsi zrind kklnib. Bu gn biz hammz bu torpan stnd azad v hrr yaadmz, mstqilliyimiz n hidlrimiz borcluyuq. air demikn: Tarixi yaadb dilyimizd, Bir yumrua dndk o gec biz d. Yxb klliyi ryimizd Csart mlkn tikdi hidlr. nsan insan olur z hnriyl, Millt millt olur xeyir-riyl, Torpan barna csdlriyl, Azadlq toxumu kdi hidlr2. Bu poemada air narahat ryinin dyntlrini sz evirib, insan oxuduqca dnr, mdriklir, mtinlir, mbarizlir... Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda sinsin aln-arpaz dalar kilmi, ikiy blnm, ayaqlar altnda payimal olmu Vtn - quzeyli, gneyli Azrbaycan mvzusu aparc yer tutur. Sntkarn yksk bdii dyrlr malik srlrind Btv Azrbaycan mvzusuna dflrl mraciti problemi ktlvildirir. Bxtiyar vahid xalqn v torpan paralanmasn n byk daltsiz fakt hesab edir. Btv Azrbaycan birliyi ideyasn real siyasi mstvid ilk df byk insan, iql ziyal, Vtn v millt aiqi blfz Eliby canlandrmd. O deyirdi ki: Mnim n Vtn ikiy blnm yaral Azrbaycandr. Hyatmn mqsdi bu yaran saaltmaq, zn trk biln btn insanlarla birlikd Azrbaycann hrriyytin doru addmlamaqdr. dbiyyatda, sntd is Azrbaycan btv grmk ideyas Bxtiyar Vahabzad poeziyasndan balayr. Vtndn-Vtn (1962) eirind mllif Azrbaycann paralanmasnn milltin tarixi, taleyi v mnvi-ruhi almind yaratd ar v zablar, hsrti bdii sz evirmidir:
3 1

B.Vahabzad, Seilmi srlri, I cild, Bak, 2004, sh137 B.Vahabzad, Seilmi srlri, I cild, Bak, 2004, sh137 2 B.Vahabzad, Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh 315

165

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Arazn Bu tay Vtnim, O tay Vtnim! Vtni grmy amanm yox mnim3. Vtnda air doma Vtninin ikiy paralanmasna, qdim tarix malik olan milltinin ayr-ayr srhdlr irisind yaamasna dz bilmir. Fzulinin Badaddan, znn is Vtndn Vtn baxmasn rk ars il qlm alr: Fzuli hsrtl qrbtdn Vtn baxard Mn is... Vtndn Vtn baxram...1 Bxtiyar Vahabzadnin Varlq drgisininin redaktoru, tannm rk crrah doktor Cavad Heyt ithaf etdiyi Baq-qlm (1982) adl eird Azrbaycan xalqnn tarixin, mdniyytin, mnviyyatna vurulan yaralarn bdii lvhsi yaradlmdr. air doktor Cavad Heytin gndzlr vtn vladlarnn cismini, geclr is z srlrlri il ruhunu, mnvi yaralarn saaltmaqla xalqa nicat vermk mramn alqlamdr: Yaz ki, btv idik, paralanmq, O taydan dnyaya ssin ucalsn. Yaz ki, qlmindn szln iq, Vtndn Vtn bir krp salsn!2 B.Vahabzadnin bir ox srlrind - Glstan, Mrziy, stiqlal poemalarnda, hriyara, Ustad hriyardan Sleyman Rstm, Azroluna, Bakyla Tbrizin arasndayam v s. eirlrind Btv Azrbaycan problemin toxunulmudur. Glstan poemasnda mllif yksk poetik formada Azrbaycann paralanmas v mstmlkilik tarixin bdii ekskurs etmi, imperiyalarn xalq srkldiyi dhtli facinin mnzrsini yaratmdr. O dvr n ox byk csart olan bu addm yalnz dbi-mdni mhitd deyil, ictimai-siyasi arenada da byk rezonans dourmudu. Bu poemas il Bxtiyar Vahabzad btn Sovet mkannda ideoloji stereotiplri datmd. Azrbaycann birliyi, istiqlal urunda mbariz aparm Sttar xan, eyx Mhmmd Xiyabani v Seyid Cfr Pivrinin xatirsin ithaf edilmi Glstan poemasnn ruhunda v mahiyytind ikiy paralanm bir lknin btvlmk zmi duyulmaqdadr. Azrbaycann birliyinin v istiqlalnn sas dmnlri kimi air sovet imperiyasna v ran monarxiya rejimin meydan oxuyur. O, vahid xalqn v torpan paralanmasn n byk daltsizlik hesab edir: Bir qlm srlik hicran yaratd, Bir xalq yarya bld qlnctk. z sivri ucuyla bu llk qlm Dldi sinsini Azrbaycann. Ban qaldrd, Ancaq dmbdm Ksdilr ssini Azrbaycann...3 Glstanda sas diqqti tarixi faktlara ynltmkl yana xalq sart boyun ymmy, azadlq, istiqlaliyyt, btvlk urunda mbarizy sslyi ruhu qabarqdr. Vtn biz atababalarmzn qoruma taprd mqdds mantdir. air Azrbaycann paralanmasn Tomrislrin, Babklrin, Korolularn ruhuna thqir, xyant sayr. Poemann hr misrasnda airin narahat qlbinin arlar v ruhunun, vicdannn fryad aydn duyulur:

3 1

B.Vahabzad. Seilmi srlri, V cild, Bak, 2002, sh. 88 B.Vahabzad, Seilmi srlri, V cild, Bak, 2002, sh.88 2 B.Vahabzad, Seilmi srlri, VI cild, Bak, 2002, sh.161 3 B.Vahabzad, Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh. 76

166

Materiallar

Qoy qalxsn ayaa ruhu Tomrisin, Babkin qlnc parlasn yen, Onlar bu rtlr szn desin, Znciri kim vurdu ir bilyin... Han bu ellrin mrd oullar An brlri, an yollar. Bs han bu srin z KorolusuQlnc Korolusu sz Korolusu? Babalarn an, rfi lbt, Biz mantdir, byk mant... Yoxmu qanmzda xalqn qeyrti? Bel saxlayarlar bs manti?!1 Bu misralarla mllif mlub ediln milltin facisin etiraz ssini ucaldr,btn vtndalar manti Vtni qorumaa, mnvi birliy sslyir. Glstan mqavilsi imzalanan gn gnin v ayn z tutulur, sman qara buludlar alr, Glstan kndinin stnd tarixi bir lk qalr. Eynkli cnabla tsbehli aa (mqavilni imzalayan iki trfin- ranla Rusiyann nmayndsi) mqavilni imzalayb, l tutur, z imzalar stn mhr d vururlar. air bu mhr Azrbaycann sinsin vurulan da adlandrr, qzbdn mqavilnin baland kaz da qnayr: Ey kaz paras, vvl he ikn, Yazlb, qollanb yoxdan var oldun, Byk bir milltin ban ksn, Qolunu balayan hkmdar oldun1. Azrbaycann paralanmasndan sonra yaranan srhd dirklrini, bir xalq ikiy bln Araz qnasa da Bxtiyar Vahabzad yen d msly nikbin yanar. O dnr ki, lk kazlar stnd blns d, ruhn, mnn btvdr v bu birliyi, btvly he bir sndl, mhrl sarstmaq olmaz. Aalar bilmdi birdir bu torpaq, Tbriz d, Bak da - Azrbaycandr. Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kazlar stnd blmk asandr3. mperiyalarn dmir mftillrl Araz zrindn bldy Vtn Vahabzad dncsind btvdr. Qan, dini, dili, tarixi, mdniyyti, ruhu bir olan bu mmlktin mnvi balar he bir zaman qrla bilmz. sri ustad hriyarn Heydrbabaya salam poemasndan gtiriln sitatla bitirmsi airin Azrbaycann btvly il bal nikbinliyini v bdii dncd d btvly gstrmkddir. Ustad Mhmmdhseyn hriyarn, Xlil Rza Ulutrkn, Bxtiyar Vahabzadnin, Bala Azrolunun, Hbib Sahirin, Shrab Tahirin, Mdin Glgnn, Qulamhseyn Saedi Tbrizinin, Mhmmd Biriyann, li Tudnin v baqalarnn yaradcl Azrbaycanda dbi mfkurnin btvlyn, tamln qoruyan n mhm vasitlrdn olmudur. Blk d onlar he bir sr yazmasayd, Btv Azrbaycan, Tbriz, Urmiya, rdbil, Savalan... yaralar tdricn unutduralacaqd, xalqn onsuz da anmaa meylli olan yaddandan silinckdi. Mhz bu sbbdn Azrbaycann quzeyi il gneyi arasnda dbi krplrin olmas, sz adamlarnn birbirin ball, Szd v Dncd Azrbaycann btvlyn qoruyan n mhm amildir. Glstan poemasnda Vahabzad yazrd: Torpa ikiy blrsn ancaq tindir bdni candan ayrmaq. Ayrmaq kimsy glmsin asan,
1 1

B.Vahabzad, Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh. 77 B.Vahabzad, Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004,sh. 79 3 B.Vahabzad, Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh. 81

167

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bir xalqn bir olan drdi-srini. O taydan-bu taya Mustafa Payan Oxuyur Vahidin qzllrini. Doland zman, dnd qrin, airlr od tkd yen dilindn Vurunun o hsrt nmlrin hriyar ss verdi Tbriz elindn...1 hriyarn Tbriz elindn Vurunun ssin ss vermsi, Mustafa Payann Vahidin qzllrini oxumas v s. xalqmzn tarixi birliyini bdnl cann vhdti kimi grn airin nikbinliyini daha da artrr. O inanr ki, Azrbaycann btvly v azadl ideyas glck nsillr trfindn d mqdds saylacaqdr. Bxtiyar Vahabzadnin Mrziy poemasnn mvzusu Gney Azrbaycan xalqnn azadlq hrkatndan gtrlmdr. Poemada nakam taleli air Mrziy skyinin timsalnda Azrbaycann drd v arlar z bdii ifadsini tapmdr: Qorxu biz n verr, qorxu bizdn n alar, Qorxu adl o iblis doar kl balalar. Kl balalar is mtiliyi balalar... Hr bir milltin varl, rfi, lyaqti onun azadl v mstqil dvltiliyi il baldr. Mrziy skyinin randa sart hyat yaayan Azrbaycan trklrinin dili, azadl urunda mbariz aparmas v bu yolda qtl yetirilmsi airin qlbini gyndir. Poema yazlan vaxt 1984-c ild Azrbaycann Quzeyi hl istiqlaliyytin qovumamd. Bu mnada airin azadlqla bal dnclri o tayl-bu tayl Azrbaycan xalqna nvanlanmaqdadr: Amma millt qul olsa, Ayaqlara ul olsa, Fikirc yoxsul olsa, O hl d millt deyil. Milltin milltliyi yaar lyaqtind Eqind, qdrtind, rfind, adnda Bir d ... azadlnda...2 Bu misralarda air olduqca ciddi bir msly toxunmu,son drc ycam, lakonik bir kild z dndklrini ks etdirmidir. Bxtiyar Vahabzad 1999-cu ild Glstan srinin davamn stiqlal poemasn yazmdr. sr Azrbaycann Gneyind gedn istiqlal hrkatnn lideri Mhmmd hrqanlya ithaf olunmudur. Poemada dnyann sir, kl olan btn xalqlarnn istiqlaliyyt ld etdiyi, azadla qovuduu, htta imperializm zlm altnda inlyn Afrikann hrriyyt qazand, lakin qdim mdniyyt v dvltilik nnlrin malik olan Azrbaycan trklrinin hl d sart zlmn boyun ymsi rk yans il vurulanr: Qullar silahland qzbdn, kindn Ayra bildilr dumandan sisi. Qovdu aasn mmlktindn Kl Afrikann kl zncisi. Gy dirk oldu amanm, ahm, Halalca haqqmz bizdn yan qaar. Zncinin baxtn aan Allahm Bs mnim bxtimi n zaman aar?1
1 2

B.Vahabzad, Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh. 81 B.Vahabzad, Seilmi srlri, V cild, Bak, 2002, sh. 481 1 B.Vahabzad. Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh. 83

168

Materiallar

Bir milltin ikiy blnmsi, qardan qardaa hsrt qalmas, doma ana dilinin yasaq olunmas v s. kimi dhtli mqamlara etiraz ssini ucaldan airi 1991-ci ild Azrbaycann quzeyind xalqn ayaa qalxb can, qan bahasna mstqilliyini qazanmas msud edir: Quzeyd ayaa qalxd mmlkt Bir tp bir dala z-z gldi Milltin qlbind boy atan nifrt Kksn hmlsiyl o da dldi.2 Azrbaycann Quzeyind mstqillik qazanlmasna baxmayaraq Gneyinin hl d bataqlqda arpmas Bxtiyarn qlbini gyndir. Rejimlr dyis d, gneyd yen d insanlarn haqq tapdanr. Milli dncy qar repressiya getdikc drinlir. Cmi yz min say olan ermninin z dilind mktblri varkn, otuz milyondan artq olan Azrbaycan trknn birc mktbi bel yoxdur. zn slam lksi adlandran ran adl mmlkt mslmanlarn ktlvi qrnn trtmi, mslman lksinin torpan ial edrk mscidlri tvly evirn ermni rejimin hr cr dstk verir, ermnilrl i birliyi aparr: Yz min ermnin mktbi varkn, Otuz milyon trk onun qymadn. Dinind, trnd biziml birkn Yasanda sn mnim haqqm sildin. Dinin dmni zizlyirkn, Sn z dindana dmn ksildin.3 Bxtiyar Vahabzad Mirz lkbr Sabirdn sonra dvranla, dnya il mxaliftd olan airlrimizdndir. Dahi Sabirin Hophopnamsi gz yalar iind qhqh idi, z tutduu xalqa zn drk et! harayn, fryadn atdrrd. Bxtiyarn Bxtiyarnamsi is n gz yalard, n d qhqh. Mdrik bir air - filosofun bzn ln, bzn qzb, hiddt, syan dolu arlardr: Ey xalqm, zn drk et v dn...srlr boyu sni izlyn v qhr edn bu blalardan zn x yolu ara, tarixdn ibrt drsi al! Azrbaycan milli istiqlal dbiyyatnn mcadilisi, vtnda milli yaz, xalqn milli oyan, dirlii v mstqilliyi urunda dyrli rnklr yaradan Clil Mmmdquluzad 1920-ci ild Anamn kitab adl facisini yazmd. Bu sr dbiyyatmzda milli istiqlala, azrbaycanlq qidsin hsr olunmu n ciddi v tsirli dram sridir. Milli birlik, soykk ballq, milli ideologiya urunda mbariz kimi aktual msllr Anamn kitab srinin sas qaysini tkil edir. srd Anann facisi, qardan dram z ksini tapmdr. Ana birlik, Vtn rmzidir, qardalar is vtnilik v milli birlik dncsindn tamamil uzaqdrlar. Biri rus, biri fars, digri osmanl thsili grm bu qardalar ninki dncd v id, htta dild bel birliy gl bilmirlr. Ana-Vtn n bundan ar faci ola bilmz. C.Mmmdquluzad yazr ki: Yer, gy, aylar v ulduzlar gyd seyr edib gz-gz gen vvl-axr gnn bana toplarlar. nki bu zrrlr hams qdim zld gndn qopub ayrlm paralardr. Gn Anadr. Ana Vtn rmzidir. N olursa olsun, gnin zrrlri vladlar sonda Anann Vtnin bana toplamal, birlmlidirlr. Bxtiyar Vahabzad d byk ustadn bu dnclrini btn insanla duyurmaa alm, Anamn kitab eirind insanlar Vtnin btvly, azadl urunda birlmy sslmidir. nki nicat birlikddir. Xrng araban kir quruya, rdk buludlara, kor balq suya... Araba trpnmir ancaq yerindn Snin timsalm bu hal, ey Vtn! Taland hr zaman dvltin, varn... Varlykn l adn sn zglr,
2 3

B.Vahabzad. Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh. 87 B.Vahabzad. Seilmi srlri, II cild, Bak, 2004, sh 84

169

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Yadlar yox, sni d z vladlarn kdi trf, kdi yer. Anann kitab atd imdada, Dedi: zn bax, l ama yada; Vaxt atb uza, yaxn tan, Bil, snin vvlin, axrn ndir, Vtn xstdirs, onun drman Knarda deyildir, z iinddir...1 Byk trk ziyal smayl by Qaspral insanlar Dild birlik, fikird birlik, id birlik arrd. Mtfkkir-air, filosof Hseyn Cavid d bu dncnin davams olaraq dil, fikir v i birliyi olmayan yerd milltin diriliyinin qeyri-mmknlyn vurulayrd. Ustad Clil Mmmdquluzad d Birlmk grkdir, bundan baqa br vlad n ayr nicat yolu yoxdur,- deyirdi. Bu xatrlatmalar v Bxtiyar Vahabzad poeziyas bizi birliy v diriliy sslyir. nki milltin nicat birlikddir...

BXTYAR VAHABZAD UNVERSTET


Osman HMDOLU
Grcstan Aqlar Birliyinin sdri, air-publisist, Boral. XLAS Trk dnyamzn mqtdir airi, milli-mnvi dyrlrimizin vzsiz ustad, salnda knllrd heyklln Bxtiyar VahabzadXX yzild z rfli imzasn XXI yzilin qzl shifsin d yazdrm sntkardr. O, bir filosof-air olmaqla yana, hm d bir dramaturq, hm bilim adam v hm d vzsiz bir pedaqoq-mllim mr yaamdr. Byk air bununla da kifaytlnmmi, dvrn, zamann ar-aclarna qar z haqq ssini hr zaman, hr yerd v hr ks duyurmaa qadir olmudur. eirlrind, shn srlrind Trk insanna dediklrini universitet auditoriyalarnda da illrl yrncilrin anlatm v manqurtladrlmaa aparlan urlar ruhn v mnn uurumlara yuvarlanmaqdan hr zaman xilas elmy nail olmudur. Bxtiyar Vahabzad bir mr mllimliyi rzind sovet proqram dncsini tarimar etmi v insanlarmzn dnclrind milli proqram layihsini hyata keirmyin hdsindn glmidir. Bxtiyar Vahabzad riv irisin alna bilck adamlardan deyildi. ind Haqq nuru, Allah eqi olan bir dnc sahibiydi o. V hr eyin d (yni, klli-kainatn) zli v bdi olan bir Allaha tabe olduunu, ondan knarda he bir gcn v iradnin olmadn yrdirdi. str air mrnd, istr mllim mrnd v istrs d ictimai xadim v millt vkilliyind bir amaln v bir idealn daycs olaraq qalma baard. Yalana v yalakala qaryd Bxtiyar mllim. Kor-koran inama dmniydi. Haqq btn dnyaya byan elmkdn mutluluq duyard hmi. Onun bir professor kimi ald tk bir universitetiydi. Fqt, ox-ox universitetlrin mllim v tlblri d ondan drs almaa alr v buna nail olurdular. O, Azrbaycanda bir universitetin Bxtiyar Vahabzad universitetinin qurucusu v yegan professoruydu. Hmin mktb bu gn d z iini davam etdirir v btn Trk almin hizmt gstrir. Aar szlr: Trk, Universitet, Milli.

Trk dnyamzn mqtdir airi, milli-mnvi dyrlrimizin vzsiz ustad, salnda knllrd heyklln Bxtiyar Vahabzad XX yzild z rfli imzasn XXI yzilin d altun shifsin yazdrm dahi sntkardr. O, bir filosof-air olmaqla yana, hm dramaturq, hm bilim adam v hm d vzsiz bir pedaqoq-yrtmn-mllim mr yaamdr v bununla da qalmam, dvrn, zamann araclarna qar z haqq ssini hr zaman, hr yerd v hr ks duyurmaa qadir olmudur.
1

B.Vahabzad. Seilmi srlri, Bak, 2004, I cild, sh. 47

170

Materiallar

Formaca milli, mzmunca bri dbiyyatn sovet imperiyas dvrnd Azrbaycanda ncllrindn biri olmu v ox gizli mtlblr aydnlq gtirmidir. Bxtiyar Vahabzad yaradclnda trddd yoxdur. Trqqi yolunu da ortabab dnclr iind axtarmr v grmr.O hmi hdf vurmu v prinsipial mvqeyind yanlmadn dn-dn tsdiqlmi, yaradclnn alt qatdak mvqeyini doru v drst nian alm, qlbinin gz ona dorular gstrmidir. Bxtiyar Vahabzadnin z eirlrind, poema v dram srlrind, elc d publisistik yazlarnda vurduu nqtlr tk z drdi-azar v ar-aclar deyildi. Onun dnclrind yer alan ar-aclar insanln ar-aclaryd. Bu, hm d o demk idi ki, air bri drdlri milli drdlr kimi qbul edirdi hr zaman! O z drdlrini ryinin ba st el qaldrr v dnyaya el gstrir ki, onu grmmk sla v sla mmkn deyil. Vtndn-Vtn eirin fikir verk: Arazn Bu tay Vtnim, O tay Vtnim. Vtni grmy amanm yox mnim. Bu nec Vtndir? Grmmim zn, atsam da bu yaa mrnd bir df... Bs salam vermzmi Qarda da qardaa? Bu qmim, bu drdim dalardan ard, Arazn suyuna qarb axram. Fzuli hsrtl qrbtdn vtn baxrd, Mn is Vtndn Vtn baxram. (Seilmi srlri, 12 cildd, II cild. Bak, 2008, sh. 88) V sonra eirin yazlma tarixin baxrq: Oktyabr-1962. lk nc bu eirin fikir v mna byklyn diqqt ksilmli oluruq. Sonra mvzunun arl-zindan yk! Bu v buna bnzyn mvzularn arl altna hr air omuzlarn vermz, vermz! Mnc, bu mvzunun thlilin balamal olsaq, ox uzun olar. V az da thlil olunmayb bu mvzalarn eni-uzunu. Yazlma tarixi is daha tin bir dnm. Yaltaqln, yalann, riyann, z kkn, soyuna sap zmzdn olan baltalarn qana susayan azlarnn yiylndiyi bir dnmd bu v ya buna bnzr eirlrin ninki yazlmas, htta hr -be kiinin yannda ucadan oxunmas v ya sylnmsi d ox tiniydi. Bunu da r v rn dnclr baarard ki, ona da Bxtiyar Vahabzad dncsind v tfkkrnd olanlar sahibln bilrdi. slind, btn bunlar air Bxtiyar Vahabzad tfkkrnd oxdan mhrlnmi v heykllmidi. V o oxdan qlncn dalara alm v haqqn izhar eylmidi. Buna n byk rnk byk bir imperiyan kkndn titrdn kar qulaqlarn dibind partlayan atom bombas gcnd olan Glstan poemasyd. Blk d 1991-ci ild kn byk bir sltntin ilk atlarn ox-ox vllr bu poema ml gtirmidi. Bu srdki byk syan ox olacaqlardan xbr verirdi: Niy ayrdnz drna tdn, ryi bdndn, can csddn. Ax bu haqq kim vermi siz, Sizi kim arm vtnimiz?
(Glstan poemas. Seilmi srlri, 12 cildd, I cild, 2008. Sh. 599.)

- deyn air qzbinin nlr qadir olduunun ahidi oluruq.


171

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Daha sonra: Han bu ellrin mrd oullar, An brlri, an yollar. Bs han bu srin z Korolusu, Qlnc Korolusu, sz Korolusu? (Yen hmin mnb, sh. 597.) - dey yad llriyl paralanm ellilrini syana arr. Tkc syanam? Xeyr! Qlby, qalibiyyt, zgrly qovumaa arr Azrbaycan trklrini. Bxtiyar Vahabzad sandan drnana qdr trkdr. Bxtiyar Vahabzad sandan drnana qdr millidir. O, bir amal n gtirilmi cahana! Byk bir idealn ayrlmaz paras olma bacarmaqdan nc, ayr-ayr paralar birldirib bir btv elmyi yrdirdi air. Bxtiyar Vahabzad tk canna alb yanan v yaadqca da sozalan, yanb kl dnn deyildi. Onun odundan od alb daha gur yananlar ordusu varyd. V bu od tutanlar daha gcl elyirdi, gcn gc qatr v daha nl elyirdi onu. Yurdun, Vtnin, Milltin daha layiqli oul v qzlaryla qrur duyard hmi. O, Vtn v Millt adna layiq srlriyl z szn sbuta yetirmidi hr zaman. Shnd mktub, Latn dili, Tlblrim, Qz qalas v yzlrl bu ruhda yazd eirlriyl z amal v idealn dn-dn tsdiq elmidir. Hl altmnc v yetmiinci illrd yaradclq uurlaryla Azrbaycan hdudlarn ama v dnyvilmyi bacaran bu byk ustad ninki z masirlrin, htta zndn fsil-fsil byk hesab olunan nsillrin oxuna rnk olma bacarmdr. Bxtiyar Vahabzadni qzlaxtaranlar nslin mnsub v ya xzin kf edn bir haqq vergilisi d adlandrmaq ox doru olard. stniln elm v snt nvnd z uurlaryla diqqti kn hr ks qucaq aar v onu ba st bayraq elmy alard. V bunun da hdsindn lyaqtl glrdi air Bxtiyar Vahabzad. dbiyyatnas v flsf zr bilim adam olan v gncliyind hyatla vidalaan Sokrat Musayevi hr ks nmun gstrmi v arxadan gln alimlr ordusuna lyaqtl tqdim etmidir. Biz bunun dn-dn ahidi olmu v o cr insanlarn hyat v amaln mnimsmy almdq. Sokratn vaxtsz lm airi ox sarstm v Bxtiyar Vahabzad onun lmn eir d hsr etmidir. Qz qalas adlanan bu dyrli eir bu gn d oxucularn diqqtini kmkddir. Qz qalas hey dniz boylanar, Gmilrd Yolular blk trmk n. Yox! Blk d Zirvsindn uurduu Durnan grmk n Pldaan lplrin Sz ahu-zar oldu. Sahillr arpan sular Nakam eqin gz ya Ana Xzr Durnaya mzar oldu, Qz qalas ba da Aprel, 1966. (Seilmi srlri, 12 cildd, II cild, 2008, sh. 188.) Bu mhtm eir bir ana laylasna da bnzyir, bir ata hznn d. V bu eiri oxuyarkn v ya dinlyrkn ustadn baqa bir eirini d xatrlamal oluruq istr-istmz: mr paylanan zaman grn kim n dd? yz il boz qaraya, on il ahin dd!
172

Materiallar

str yal nsl - Hseyn Arif, Mmmd Araza, Xlil Rza Ulutrk, istrs orta nsl v istrs d gnc nsl verdiyi dyrlr gr d Bxtiyar Vahabzad ox byk hnr v qrur mktbin d bnzyir, desk, yanlmarq sla. Lap son dnmlrd bzi titrk qlmlrin ilk snaqlarna etinasz yanaan drnaqda byk airlr dn frqli olaraq, Bxtiyar Vahabzad midvern gnclri umudlandrar, onlarn daha csartli addm atmalarna ans yaradard. Hr zaman axtardayd Bxtiyar Vahabzad. Harda bir iart grrd, harda bir srrast deyiln urvatl dbiyyat v snt nmunsi grrds, ora qoard. dbiyyat qzetind, Ulduz, Azrbaycan drgilrind uurlu yol yazard sil istedad sahiblrin. 1980-ci ild Boralda yaayan v yazb-yaradan qlm sahiblrinin Tiflis hrind em adl dbi almanax drc olunmudu. Hmin kitab badan-ayaa oxuyan Bxtiyar Vahabzad hmin zamanlar Azrbaycan gnclriqzetind (1980-ci il) ox gzl bir elmi mqalyl x etmi v yaltd yaayan ne-ne midverici gncin btn Azrbaycanda tannmasna nail olmudu (Boral Bakeid dalarnda qaynayan em adl bu yaz sonralar airin 1982-ci ild ap olunan Vtn ocann istisi kitabna v 2009-cu ild iq z grn Seilmi srlrinin X cildin salnmdr, sh. 435-441). Ustad air yerli qlm adamlarndan Arif Mustafazadnin, Tariyel Qriblinin, Elbrus Hsnlinin, lxan Abbasn, Smd Qarapn, Seyfddin liyevin, ahvldin, Valeh Haclarn, Osman hmdolunun, Ltif Kamilin yaradclna yksk qiymt vermi v onlarla qlm sahibin yaradclq uurlar arzulam, eirlrindn nmunlri thlil elmidi. Tkc Arif Mustafazadnin: Bir ar hava al, qoca zurna, Nnm ar-ar xsn ortaya. Bir oyun balasn alatorandan, Qurtara bilmsin gn-gnortaya - bndiyl balayan bir eirinin ox mkmml thlilini aparm v o cr eirlri yazanlarn sl air olduqlarn xsusil vurulamdr. Hmin dvrn son illrind dbiyyta gln v orijinal yaradclq mvqeyin malik nene air v yaznn uurlu yazlaryla yndkc, z d mnn qol-qanad ard Bxtiyar Vahabzad. 60-c illrd dbiyyata gln Mvlud Sleymanlnn K roman haqda yazd elmithlili resenziya dbiyyat tariximizin az taplan yazlarndan saylr. Bu qrur yazsyla byk ustad son illrd yaranan srlr irisind Kromannn n byk nsr nailiyyti olduuna iar vurmu v bu sri dnyaya xa bilck nmun adlandrmdr (K roman haqqnda, Seilmi srlri, X cild, sh. 598.). ox da uzaq olmayan dvrd - dbiyyat qzetinin 1998-ci il, 20 mart saynda baqa bir midvern qlm sahibinin yaradclna iq tutur ustad. Alt qatadlanan hmin yazda, daha dorusu uurlu yolda oxuyuruq: air Davud Nsib mn Qiymt adl bir airin eirlrini gndrib ona uur dilmyimi xahi etdi. Oxudum v redaksiyaya qalaq-qalaq gln eirlr irisindn mhz bunlar mn gndrmsinin sbbini anladm. eirlrin slubu, deyim trzi, tzliyi xouma gldi. Mn dflrl yazlarmda dediyim mtlbi burda da tkrar etmk istyirm: ox kr ki, dbiyyata yenic glmk istyn gnclr tz deyim trzi axtarr, zlrindn vvlkilri tkrar etmk istmirlr. Qiymtin d eirlrind mhz bu chti tqdir etmk olar. geyliy geylrdn geydi, Gneyin hsrt qalan Quzeydi. hidlr mzar olmu muzeydi, Dnyam mnim, dnyam mnim, ic dnyam Burda bir cht xsusi diqqt yetirmk zruridir. Bu da ondan ibartdir ki, air Qiymt ustad Bxtiyara z eirlrini z vermir v ya gndrmir. Qiymtin eirlrini Bxtiyar Vahabzady baqa bir air - Davud Nsib gndrir. slind, Davud Nsib Qiymtin eirlrin ox dyr verdiyindn, z verdiyi dyrlr qane olmayaraq, byk Bxtiyarn vercyi dyri
173

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

bilmk istyir. Burda hm air Davud Nsib, hm d air Qiymt z halal dyrini ustad dilindn eitmi olur. V biz Bxtiyar qaysna v saysna syknsk, onun dediklrindn daha ox dyr qazanm olarq. nki o, szn tam deyir v halal deyir: n mhm odur ki, bu gnc qlm sahibi uydurmur. Yaadn hiss edib, duyduunu yazr. Demk, onun ilham qayna hyatn zdr Bu cr qaydan kim daha da gc qazanmaz, ilhamlanmaz ki!? Hmin yaznn son cmllri daha uurlu sslnir. Ustad dbiyyata gln daha bir uurlu qlm sahibinin kfin n qdr sevindiyini gizltmir, ksin, bundan qrurlanr. Elmi srlrind, resenziyalarnda, publisistik yazlarnda, eirlrind, shn srlrind trk insanna dediklrini universitet auditoriyalarnda da hr zaman yrncilrin anlatm v bununla da elmk istdiklrni ortaya qoymu olur. vzsiz bir mktb idi Bxtiyar Vahabzad. Bir mr mllimliyi rzind - Sovet proqram dncsini tarmar etm v insanlarmzn dnclrind milli proqram layihsini hyata keirmyin hdsindn lyaqtl glmidir. Bxtiyar Vahabzad riv irisin alna bilck xsiyytlrdn deyildi. ind haqq nuru, Allah eqi olan bir dnc sahibiydi o v hr eyin d (yni klli-kainatn) zli v bdi olan bir Allaha tabe olduunu v ondan knarda he bir gcn olmadn yrdirdi. O, gncliy byk midlr bslyirdi. mrn gncliyimizin saflamas yolunda xrclmidi air. A varaa yazlan ilk yaznn da aln yazs kimi olmas dncsindydi Bxtiyar Vahabzad. str air mrnd, istr mllim mrnd v istrs d ictimai xadim v millt vkilliyi zamannda bir amaln v bir idealn daycs olaraq qalma baard: NSAN olmaq! Saf toxumun saf torpaqda ccrmsini, boy atb bar vermsini istyirdi Bxtiyar Vahabzad. Yalana v yaltaqla qaryd. Kor-koran inama dmniydi. Haqq btn dnyaya byan elmkdn mutluluq duyard hmi. Gncliyin urunda milliliyin alanmas daha ox dndrrd airi. Manqurtladrlmaa aparlan urlar ruhn v mnn uurumlara yuvarlanmaqdan xilas elmy sonsuz mk srf edirdi v buna nail olurdu. Onun bir professor kimi ald v mrnn 50 ilindn oxunu verdiyi tk bir universitetiydi - Azrbaycan Dvlt Universitei. Fqt, ox-ox universitetlrin mllim v tlblri d ondan drs almaa alr v buna nail olurdular. O, Azrbaycanda bir milli universitetin Bxtiyar Vahabzad Universitetinin qurucusu, memar v yegan professoruydu. V bu gn d hmin Universitet z iini uurla davam eltdirir v btn trk dnyasna hizmt gstrir. Bu gn Bakda Qafqaz Universitetinin Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad simpoziumuna ev sahibliyi etmsi bu byk alimin, airin, ictimai xadimin halal haqqnn btn dnyaya mesajla atdrlmasdr. stifad edilmi dbiyyat:
Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, 12 cildd, I cild, 2008, Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, 12 cildd, II cild. Bak, 2008, Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, X cild, 2009, Bxtiyar Vahabzad. Vtn ocann istisi, Bak, 1982, dbiyyat qzeti, 20 mart, 1998-ci il.

QEYD: Mqal mllifi Elimiz.Gnmz qzetinin 2011-2012-ci illr rzind iq z grm 21 saynda 219cu auditoriyada Bxtiyar Vahabzad drslri adl silsil yazlarla x etmi v bu mqald d ksrn hmin yazlarda gedn materiallara istinad edilmidir.

174

Materiallar

BXTYAR VAHABZADNN YARADICILIINDA AZRBAYCAN MLL DEYASINA MNASBT


Faiq lkbrov
AMEA Flsf, Sosiologiya v Hquq nstitutunun byk elmi iisi, flsf zr flsf doktoru (e-mail nvan:faikalekperov@mail.ru) XLAS Mqal 1950-ci illrdn balayaraq milli mdniyyt, milli dil, milli dbiyyat yolunda alan, bir szl Azrbaycan millli ideyasn mdafi edn air- mtfkkirimiz Bxtiyar Vahabzady hsr olunmudur. Burada gstrilir ki, Sovetlr Birliyi dvrnd B.Vahabzadnin yaradclnda Azrbaycan milli ideyasna mnasibt iki istiqamtd: 1) Azrbaycann ikiy blnmsi v ial; 2) milli dil il bal z ksini tapmdr. Vahabzadki milli ruh, Vtnin btvly rmzi altnda Azrbaycanda milli ideyasnn yaadlmas bir sra poema v eirlrind (Glstan, Latn dili, Ana dili v b.) zn bruz vermidi. Bu dvrd Vahabzadnin yaradclnda sas mvzu milli mnvi dyrlrin mdafisi v tbliidir. bhsiz, bu zaman onun sas tnqid hdfi is iali Sovet Rusiyas olmudur. Ancaq Vahabzad milliliy hsr olunmu srlrind yalnz Azrbaycan ial altnda saxlayan Mrkzi v onun ideoloqlarn deyil, Sovet Rusiyasnn Azrbaycandak laltlarn da tnqid hdfi kimi gtrrd. Xsusil, bzi azrbaycanllarn milli dil mnasibtd ikili mvqeyi Vahabzad trifndn tnqid olunmudur. Bu mnada mqald Vahabzadnin Azrbaycan-trk dilin hsr olunmu eirlri d aradrlmdr. Xsusil, Vahabzadnin bu dvrd qlm ald Latn dili poemas, Ana dili eiri v baqa srlri Azrbaycan-trk dilinin qorunmas v yaadlmas yolunda atlm ox mhm addmlar olmudur. Aar szlr: milli ideya, milli azrbaycanlq, islamlq, trklk, milli dil

RELATION TO THE AZERBAIJAN NATIONAL IDEA IN B. VAHABZADEHS LITERARY ACTIVITIES


SUMMARY The aricle had devoted to our poet-thinker Bakhtiyar Vahabzadeh, who defended our national idea on fields of national culture, national language, national literature, since the 1950 years. B. Vahabzadehs literary activities are reflected on two directions relation with national idea: 1) the dividing into two parts of Azerbaijan territories and ococcupying them; 2) the national language in the Soviet Union period as shown in this work. B. Vahabzadehs national spirit, the surviving the national idea under symbol of integrity of the country in Azerbaijan had seen in his number of poems and rhyme ("Gulistan", "Latin language", "Mother language and others). During this period, the main issues in B. Vahabzadehs literary activities are protection and promotion of national and moral values. Of course the main target his criticism was the occupation Soviet Russia in this period. However, B. Vahabzadeh took as a target hiscriticism not only sentral Soviet government and its ideologists, also handy men of them in Azerbaijan at his works dedicated to the national problems. The someones dual-position in particularly to the relation to national language had been criticized by B. Vahabzadeh. In this mean, B. Vahabzadehs poems dedicated to the Azerbaijani-Turkish language had been analyzed in the article. In particularly, the poems of "Latin language" and the phyme "Mother language" penned by B.Vahabzadeh during this period and other works were very important steps taken towards the protection and survival ofthe Turkish language in Azerbaijan. Key words: national idea, national Azerbaijanizm, Islamism, Turkism, the national language

Sovetlr Birliyi dvrnd (1920-1991) milli msl il bal sas problemlrdn biri d beynlililik-mrkzilik ad altnda milli mdniyytin, milli dilin, milli dbiyyatn, yaxud da btvlkd milli-mnvi dyrlrimizin saxtaladrlmas olmudu. Bel ki, sovet ideoloqlar kommunizm, sinfsiz cmiyyt qurmaq ar il Azrbaycan xalqnn kemiin aid btn mdni-flsfi irsini, o cmldn mdniyytini, dbiyyatn, tarixini v s. tfti edrk mstmlkilik maraqlarna uyunladrmaa almlar. bhsiz, btn bunlar cavabsz qalmam v ayr-ayr dnmlrd milli ruhlu mtfkkirlrimiz Azrbaycan milli ideyasnn yaadlmas urunda mcadil aparmlar. Milli msl il bal millilik-mstqillilik v mrkzilik-beynlmillilik ideyalar arasnda mbariz 2-ci Dnya mharibsindn sonra, xsusil, SSR-nin totalitar bas .V.Stalinin
175

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

lmndn (1953) v M.C.Barovun Sovet Azrbaycannn rhbrliyindn uzaqladrlmasndan sonra da davam etmidi. Milli mslnin yenidn gndm glmsind Azrbaycan rhbrliyind tmsil olunan bzi vzifli xslr (.Mustafayev, M.brahimov, V.Axundov, .Qurbanov, H.liyev v b.), ziyallar v aydnlar (G.Abdullayev, B.Vahabzad, Z.Bnyadov, Xudu Mmmdov, .Eliby v b.) arasnda mstmlkiliy qar bu v ya digr formada ba qaldran etiraz dalas mhm rol oynamd. Xsusil, 1940-1950-ci illrd hr hans bir Azrbaycan mtfkkirinin milliliy azacq meyilliliyi bel mstmlkiliy-mrkziliy qar x kimi qiymtlndirilirdi. Msln, bu dvrd Azrbaycann mstqilliyi urunda ldrm tkilat yaranm v onun zvlri Glhseyn Abudllayev, smixan Rhimov, Hac Zeynalov, Kamal liyev, Aydn Vahidov v b. ona rhbrlik n Smd Vuruna mracit etmilr. Ancaq bu ba tutmam v tkilat 1947ci ild faliyytini dayandm, zvlrinin ksriyyti is Azrbaycandan srgn olunmular1. Mhz bunun nticsidir ki, hmin dvrd milli mdniyyt v dinl bal irli srln sas mlahizlrd zrdtilik Azrbaycanda flsfi fikrin reymi kimi gstrildiyi halda, KitabiDd Qorquda tarixi, flsfi v elmi dbiyyat kimi lazmi qiymti verilmir, stlik feodalizmin qal kimi tnqid olunurdu. Buna sbb d, Kitabi-Dd Qorqudun Avestadan frqli olaraq, birmnal kild trk mdni irsin aid olmas idi. Bu baxmdan ziyallarn ksriyyti milli mdniyyt v dbiyyata ya mracit etmir, ya da yalnz tnqid yazmaqla mul olurdular. Az-az mtfkkirlr is zlrind csart taparaq milli mdniyyt v milli znmxsusluu n kirdilr. Bel mtfkkirlrdn biri olan akademik Heydr Hseynovun materialist filosof olmasna baxmayaraq, Azrbaycanda XIX sr ictimai v flsfi fikir tarixindn (1949) srind eyx amil hrkatn msbt qiymtlndirmsi, elc d ar Rusiyasn bir qayda olaraq, ial kimi qlm vermsi onun tqiblr v tzyiqlr mruz qalmas il nticlnmidi2. Sovet Azrbaycannn rhbrliyind milliliy meyil, M.C.Barov hakimiyytdn uzaqladrlb onun yerin mam Mustafayev gldikdn sonra (1954-1959) daha ox zn bruz vermidi. Bu dvrd .Mustafayev v Azrbaycan SSR Ali Sovetinin sdri Mirz brahimov Azrbaycan dilinin rsmi dvlt dili statusu hququnu brpa etmkl yana, dbiyyat v incsntd d milli mdniyytin formalamasna rait yaratdlar3. .Mustafayev v M.brahimovdan sonra is, AKP rhbrlrindn olmu Vli Axundov v xli Qurbanov milli ideyann inkiafn davam etdirdilr. Xsusil, qeyd olunmaldr ki, AKP MK katibi .Qurbanov 1960-c illrd Novruz-Bahar bayramnn dvlt sviyysind qeyd edilmsin nail olmudu4. 1964-c ild is Azrbaycann Rusiyann trkibin daxil olmasnn 150 illiyii bayram edilrkn Azrbaycan tarixilrindn Z.Bnyadov, M..smaylov v S.liyarov buna qar xdlar. Onlarn fikrinc, 19-cu srin vvllrind Azrbaycan Rusiyaya birlmmidir, onu ar Rusiyas hrbi qvv il ial etmidir5. bhsiz, btn bunlarn nticsi idi ki, xalq arasnda da millilik v mstqillik trfdarlar meydana xrd. Bel ki, 1950-ci illrin ortalarnda Bak v Sumqayt hrlrind taplm vrqlr d Azrbaycann Rusiyann aalndan qurtarman vaxtnn glib atd bildirlirdi. O da qeyd olunurdu ki, ermnilr v ruslar Azrbaycan qovulmal, Azrbaycann milli dili (trk) v lifbas (latn) brpa olunmal, ana dili rsmi dvlt dili kimi btn idarlrd ildilmlidir. Htta bzi vrqlrd Millti Gnclr Tktlat, ldrm tkilat adndan Azrbaycann Trkiy il birlmsi bel tklif olunurdu6.

1 2 3 4 5 6

Bnyadov Ziya. Qrmz terror. Bak, 1993, 331 sh.307-308 Hseynov Heydr. Azrbaycanda XIX sr ictimai v flsfi fikir tarixindn. Bak, 2007, sh.107 Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. VII cild (1941-2002-ci illr). Bak, 2008, sh.140-144 Yen orada. Sh.146 Yen orada. Sh.147 Hsnli Cmil. Azrbaycanda milli msl: siyasi rhbrlik v ziyallar (1954-1959). Bak, 2008, sh.91-94

176

Materiallar

Bellikl, SSR rhbrlrinin v ideoloqlarnn riyakar, ikizl mllri, ermniprst mvqelri, htta marksizm-leninizm smimi qlbdn bal olan bzi ziyallarmzda bel ks reaksiya dourmudur. Bel ki, bu vaxta qdr Sovet ideoloqlarnn tviqi il Azrbaycan mdniyytin, dbiyyatna, dilin v tarixin marksizm-leninizm ideologiyasndan yanaanlar, artq milli ideyaya (milli azrbaycanla) z tuturdular. nki Azrbaycan xalqndak milli uru sovet ideologiyas tamamil aradan qaldra bilmmidi. Bununla da, 1950-1960-c illrd milli dil, milli mdniyyt, milli tarix v milli dbiyyat urunda uraan ziyallar, o cmldn tarixilr, dililr, dbiyyatlar, yazlar v baqa aydnlar arasnda (.M.Dmirizad, M. brahimov, Z.Bnyadov, X.Mmmdov, S.liyarov, B.Vahabzad, R.Rza, M.Hseyn, S. Rstm v b.) Azrbaycan milli ideyasnn trfdarlar xeyli drc d oxald. Fikrimizc, 1950-ci illrdn balayaraq milli mdniyyt, milli dil, milli dbiyyat yolunda alan, bir szl Azrbaycan millli ideyasn mdafi edn mtfkkirlrimizdn biri d Bxtiyar Vahabzad olmudur. Sovetlr Birliyi dvrnd B.Vahabzadnin yaradclnda Azrbaycan milli ideyasna mnasibt is, iki istiqamtd: 1) Azrbaycann ikiy blnmsi v ial; 2) milli dil il bal z ksini tapmdr. lk olaraq Azrbaycann btvly mslsi ad altnda milli istiqlal ideyasnn dbiyyatda yaadan Vahbazad Glstan roeamasnda Vtnin iki yer paralanmasnn siyasi-ideoloji sbblrini gstrmidir. O, bu srini qlm almaqla. imali Azrbaycann Rusiyaya birlmsini bayram kimi qeyd ednlr tutarl cavab vermidir. O demk istmidir ki, slind o zaman olduu kimi, indi d hr iki Azrbaycan ial altndadr. Bununla da, artq bu poemasnda filosof air Sovet Rusiyasnn sartin qar ciddi etirazn ifad etmidir. nki o vaxt da, indi d Azrbaycan iki yer blunmsind farslar v ruslar mhm rol oynamlardr. Vahabzad yazr: Bir xalq yarya bld qlnctk. z sivri ucuyla bu llk qlm, Dldi sinsini Azrbaycann. Ban qaldrd, Ancaq dmbdm Ksdilr ssini Azrbaycann1. Bs Azrbaycann taleyi il bal hkm vernlr kimlr idilr? Cavab aydndr: ruslar v farslar. air yazr ki, bunu Azrbaycan xalq bilmli v z szn yenidn demlidir: Trflr kim idi? Hr ikisi yad. Yadlarm edck bu xalqa imdad?! Qoy qalxsn ayaa ruhu Tomrisin. Babkin qlnc parlasn yen. Onlar bu rtlr szn desin2. Vahabzad mslni aq kild qoyaraq sual edirdi ki, bu yadlar Vtn kim armdr? gr onlar arlmam qonaqlardrsa Azrbaycann taleyini d hll ed bilmzlr. Azrbaycann taleyini yalnz onun z oullar, Ouz xaqann nsli hll etmlidir. O Ouz xaqann nsli ki, indi onu sart altnda saxlayanlardan biri-fars onu xr, digri-rus is baran adlandrr3. Biz el glir ki, artq bu poemasnda Vahabzad yalnz ar Rusiyasna deyil, Sovet Rusiyasnn aalna da qar xmdr. Qeyd edk ki, Vahabzadki bu milli ruh, Vtnin btvly rmzi altnda Azrbaycanda milli ideyasnn yaadlmas digr poema v eirlrind d zn bruz vermidi. Bu baxmdan Vahabzadnin Azrbaycan-trk mtfkkiri Clil Mmmdquluzadnin Anamn kitab srin hsr etdiyi eyni adl eiri d ibrtamizdir. Bu erind d o gstrir ki, bir vaxtlar Azrbaycan rblr ial edib hans vziyyt salmdlarsa, indi d Azrbaycann durumu ondan frqli deyildir. Vahabzad yazr:
1 2

Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak, 2004, sh.76 Yen orada. Sh.77 3 Yen orada. Sh.79

177

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Tapdand anamn rfi, an, Bizdn srvt alb sz gtirdilr. Bu boyda lkni - Azrbaycan Bir rb qzna cehiz verdilr1. Dorudan da, ruslar-boleviklr Azrbaycann rfini, ann tapdalayaraq onun srvtini Moskvaya dadlar, btn bunlarn vzind is quru sz-ar - Btn lklrin proletariatlar birlin! gtirdilr. Bu ara gr, guya btn milltlr eyni hquqa v azadlqlara malik idilr. Ancaq kemi SSR dvrnd imali Azrbaycann srvti Rusiyaya v baqa sovet respublikalarna, Cnubi Azrbaycann srvti is Tehrana dand halda, bunun mqabilind hr iki Azrbaycann ld etdiyi quru kommunizm v ah demokratiyas utopiyalar omudur. stlik, sovet v phlvi rejiminin apard assimilyasiya siyasti nticsind cnubdak azrbaycanllar qardana bradr, anasna madr, imaldak azrbaycanllar is uyun olaraq brat v mama demilr. ox tssflr olsun ki, bunun izlri bu gn d qalmaqdadr. Bu mnada Vahabazad il tam kild razlarq ki, btn bunlar nal deyil, tarxdir: Bunlar nal deyil, tarixdir, ancaq Tarixin hkmn, knl yax bax! Gl bilk, insanm, zamanm haqsz Gah ona, gah buna biz yamaq olduq. Kiik komamz qoyub raqsz, zgnin qsrind biz raq olduq2. Qeyd edk ki, millililiy hsr olunmu srlrind Vahabzad yalnz Azrbaycan ial altnda saxlayan Mrkzi v onun ideoloqlarn deyil, Sovet Rusiyasnn Azrbaycandak laltlarn da tnqid hdfi kimi gtrr v onlar l canlar adlndrrd. nki bu l canlar Azrbaycann milli maraqlarn mdafi etmkdns Mrkz yaltaqlq edir, stlik milltin mnafeyini, qeyrtini v namusunu mdafi ednlri satrdlar. Vahabzad yazr: Mn dmnm, dmnm bel l canlara, Gndn qab hmi klg axtaranlara Onlar ortada yeyib, qraqdasa gzdilr, Namusu xrclmkdn onlar kinmzdilr3. Vahabzad hesab edirdi ki, bu cr l canlar diri ikn, sa ikn ldrlr. nki bellrinin he bir msld mvqeyi blli deyildir. ox gman ki, Vahabzadni bu cr yazmaa svq edn 1950-1960-c illrd Azrbaycanda ana dilinin dvlt dili olmas, elc d lifbann v mktblrin mililildirilmsi, il bal gedn mzakirlr idi. Hmin mzakirlr zaman is, bzi Azrbaycan rhbrlri v ziyallar ikizl mvqe nmayi etdirrk Vahabzadnin tbrinc desk, orta yol tutub n h, n d yox dedilr. Milli maraqlarn mdafisinin zruri olduu bir vaxtda Vahabzad zn l canlara tutaraq deyirdi ki, sakitc bir otaqda lal kimi durmaqdansa, qayalarn banda dmnl qartal kimi dymk lazmdr. nki hr hans bir millt z haqlar urunda mbariz aparmrsa, artq bu yaamaq deyil, srnmk demkdir. Grnr, bunu nzr alaraq Vahabzad yazrd: Bir rngi yox, gylrin min rngini sevirm. Bir gl yox, gllrin lngini sevirm. Mn xmaa tp yox, uca da istyirm; Hyat hyat kimi yaamaq istyirm, Yaamaq istyirm4. Bu hyat hyat kimi yaamaq istyn yalnz Vahabzadnin deyil, bir milltin Azrbaycan trklrinin arzusu v midi idi. nki Azrbaycan ial etdikdn sonra sox kemdi ki, Sovet Rusiyas yalnz Azrbaycann var-dvltin, srvtin deyil, milli-mnvi dyrlrin d l
1 2

Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, ndr nriyyat, 2004, sh.48 Yen orada. Sh. 48 3 Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, ndr nriyyat, 2004, sh.11 4 Yen orada. Sh.13

178

Materiallar

uzatd. Byk bir tarixi v mdniyyti olan millti assimilyasiya etmk n btn vasitlrdn istifad etdi. Bel ki, proletar mdniyyti ad altnda Dd Qorquddan, kommunizm ad il islam dinindn, siniflrin tarixi ad il milli tarixdn, sovet millti ad il trk mnsubiyytindn, Leninin dilind danmalyq- dey trk dilindn mhrum etmy ald. Biz el glir ki, Vahabzadnin btn bunlara etiraz olaraq qlm ald eirlrindn biri d Azrbaycan oluyamdr. Adndan da grndy kimi, air bu eirind milli znmzxsusluqlar - milli tarixi, milli mnsubiyyti, milli mdniyyti, milli adt-nnlri v s. irli kmidi. O, xsusil milli tarix iar edrk yazrd: Azrbaycan oluyam, Min ildir z admn Keiyind durmuam Hnr gstrmyinc Adsz yaamam mn. Ddm Qorqud ad verdi Mn z hnrindn1. Vahabzad Hrmk tor balad eirind d milli tarixin danlmasna qar xaraq, Azrbaycan-trk milltinin uydurma tarixini yazanlara v burada milli kimliyimizi saxtaladranlara etiraz etmidi. nki hmin dvrd cildlik Azrbaycan tarixini qlm alanlar iddia edirdilr ki, azrbaycanllar milliyytc trk deyil, yalnz trklrin-slcuqlarn 11-12-ci srlrd Azrbaycana yrlrindn sonra trk dilind danan irandilli, yaxud da qafqazdilil bir xalqdr. Vahabzad is milli tarixin bu cr yazlmasna v azrbaycanllarn trk kimliyin danlmasna cavab olaraq yazrd: Uydurma tarix bizi anamzdan ayrb Yad anadan alnm blkd qundaqlad, Tmlimiz laxlad. Bu xalqn tarixini dz bildirn, dz yazan Tarix kitablarnda hrmk tor balad2. Qeyd edk ki, Azrbaycan milli ideyas kontekstind Vahabzadnin sovet ideoloqlarnn v mliflrinin n kskin tnqidi etdiyi dvrd bel, mdafi etdiyi ideyalardan biri d islam olmudu. Hr halda, air-mtfkkirin eirlrind namazdan, Allahn ucalndan sz amas tsadfi ola bilmzdi. Vahabzad Ana hdiyysi eirind yazrd: Anam namaz st l ab gy Allaha yalvarr ya Rbbim! -dey, - Snsn xlq eylyn gylri, yeri, Candan irin olur bala, ay Allah. Sn mnim mrmdn ksib illri, Balamn mrn cala, ay Allah!3. Baqa bir eirind is Vahabzad dini inancdan irli glrk Adm peymbri ilk atamz qoca Adm4 kimi qlm almdr. Dorudur, dvrn tlblrindn irli glrk bzn Vahabzad d bzn bu dini tnqid etmi, artq Allahu-kbr dvrnn vaxtnn oxdan kediynin v insan-kbr5 zaman olduunu da yazmdr. Ancaq btn hallarda Vahabzadnin din, o cmldn islama mnasibti msbt mnada, bir ox adalarndan xeyli drc d frqlnmidir. Milli dil mslsin glinc, Vahabzadnin bu dvrd qlm ald Latn dili poemas, Ana dili eiri v baqa srlri Azrbaycan-trk dilinin qorunmas v yaadlmas yolunda atlm ox mhm addmlar olmudur. Xsusil, SSR rhbrlri v ideoloqlarnn trk dilini
1 2

Yen orada. Sh.33 Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, ndr nriyyat, 2004, sh. 234 3 Yen orada. Sh.16 4 Yen orada. Sh.24 5 Yen orada. Sh.188

179

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Azrbaycan dili il vz etdikdn sonra, daha ox onun statusunu aa salmalar, bunun vzind rus dilini az qala dvlt dili elan etmy almalar Azrbaycan cmiyytinin mxtlif tbqlrind ks-sdasz tmmidir. O, bu cr srlr yazmaqla SSR rhbrlrinin v ideoloqlarnn nzrin atdrrd ki, hr hans milltin ana dilin qar assimilyasiya yrtmk, onu mhv etmk demkdir. Bu mnada Azrbaycan xalq n ana dilinin varl hr eydn nmlidir. Vahabzad Ana dili eirind yazrd: Bu dil, - bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr, Bu dil, - bir-birimizl hdi-peymanmzdr. Bu dil, - tantm biz bu dnyada hr eyi. Bu dil, - cdadmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli mirasdr, onu gzlrimiz tk Qoruyub, nsillr biz d hdiyy edk1. Maraqldr ki, Vahabzad bu eirind Azrbaycan dili szndn istifad etmmidir. Fikrimizc, bununla da air-mtfkir Ana dili dedikd, dolaysyla Azrbaycan trk dilinin nzrd tutmudur. nki bu dilin ad 1937-ci ild dyidirilib Azrbaycan dili adlandrlsa da, slind onun ruhu, mahiyyti, mzmunu v mnas trk dili olaraq qalrd. Bunu, Vahabzadnin aadak stirlri d ifad edir: Ana dilim, snddir xalqn qli, hikmti, rb olu Mcnunun drdi snd dil am. rklr yol aan Fzulinin snti, Ey dilim, qdrtinl dnyalara yol am. Snd mnim xalqmn qhrmanlqla dolu Tarixi varaqlanr Snd ne minillik mnim mdniyytim, an-hrtim saxlanr. Mnim adm, sanmsan, Namusum, vicdanmsan2. Vahabzad Ana dilinin hmiyytini gstrmk n onu da qeyd edirdi ki, millti bir millt kimi ifad edn, onu digr milltlr irisind tantdran onun dilidir. gr bir milltin ana dili yoxdursa, o millt d demli yoxdur. Bu baxmdan hesab edirik ki, Vahabzad bu eirini Ana Qanunda dvlt dili statusunda olmasna baxmayaraq, rus dilindn sonra ikinci drcli dil kimi ildilmsin etiraz olaraq yazmd: Ey z doma dilind danma ar biln, Bunu iftixar biln Modal dabazlar Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar. Qoy bunlar mnim olsun. Ancaq Vtn ryi, bir d ana ryi, Sizlr qnim olsun3. Vahabzad bu gn olduu kimi, o vaxtlar ana dilin yuxardan aa baxan, bu mnada 5-6 dil bildiyi halda doma dilini doru-drst bilmynlri tnqid atin tutmudu. Biz el glir ki, bu zaman Vahabzad yalnz ana dilin xor baxanlara deyil, eyni zamanda onu ikinci drcli dil olaraq grmk istyn Sovet rhbrliyini v onun ideoloqlarn da hdf almd. slind sovet rhbrlrini v ideoloqlarna cavab vermk n, ana dilin xor baxanlar tnqid hdfi seilmsi bir vasit idi. Atalar sznd olduu kimi: Qzm sn deyirm, glinim sn eit. Xsusil, burada air Leninin dili ad altnda rus dilinin n kilmsin etiraz edirdi. Bu mnada Vahabzadnin Riyakar adl eiri d diqqt layiqdir:

1 2

Yen orada. Sh.8 Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, ndr nriyyat, 2004, sh. .9 3 Yen orada. Sh. 9

180

Materiallar

vvl evin ii demilr ndn? Sn l bilmzsn, ii bilmdn. Yax bilmk n zg bir dili (rus dilini - F..) vvl z dilini yax bilmli1. Btn hallarda, etiraf etmliyik ki, Vahabzad v baqa mtfkkirlrimizin btn bu milli mllrin baxmayaraq. SSR imperiyas Azrbaycan, Trkmnistan, Qazaxstan v baqa trk lklrind digr ideoloji sahlrd olduu kimi, milli dil v yeni lifba siyastini d, myyn qdr z mnafeyin uyun kild hll etmyi bacarmdr. Bununla da, SSR dvrnd bir ne qrafikadan istifad edn, sonda rus lifbasna v myyn qdr rusladrlm-avropaladrlm Azrbaycan dilin kemy mcbur olan Azrbaycan-trk milltinin urunda istristmz myyn dyiikliklr yaranm, kemil varislik xeyli drcd itirilmidir. Szn a, bu gnmzdn baxdqda da xeyli ld sovet ideoloqlarnn v onlarn Bakdak tmsililrinin qsa deyil, uzun bir zaman n, myyn drcd istklrin nail olmas gz qabandadr. Baqa szl, hmin dvrd SSR rhbrliyinin v onun ideoloqlarnn milltimizin dilinin, lifbasnn, mumilikd milli mnvi dyrlrinin bana adqlar facili oyunlar, mstqilliyimizin brpas il qismn aradan qalxsa da, ancaq imperiyann izlri hyatmzda bu gn d qalmaqdadr. bhsiz, btn bunlarn sil tarixi-flsfi mahiyytini drk etmk n milli urumuza yeridiln v indinin znd d bu v ya digr formada yaadlan saxtaladrlm tarixlrdn, dbiyyatdan, qeyri-milli ideyalardan deyil, vahid bir milltin min illiklr boyu qoruyub saxlad v yaatd milli tarixdn, milli flsfi fikirdn, dbiyyatdan, milli ideyalardan x etmliyik. Yni, Azrbaycan-trk flsfsini, Azrbaycan-trk tarixini, Azrbaycan-trk diniflsfi dnc sistemini, Azrbaycan-trk dbiyyatn v s. mnimsmdn, onun tarixiflsfi mahiyytin varmadan he vaxt Azrbaycan trklyn-milli azrbaycanln Azrbaycan xalq n hans hmiyyt ksb etmsini d, drk ed bilmrik. Bu baxmdan amzda Bxtiyar Vahabzad kimi air-mtfkkirlrin milli-flsfi fikir irsinin yrnilmsin d ciddi ehtiyac vardr.
STFAD OLUNMU DBYYAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. Bnyadov Ziya. Qrmz terror. Bak, Azrnr, 1993, 331 sh. Hseynov Heydr. Azrbaycanda XIX sr ictimai v flsfi fikir tarixindn. Bak, rq-Qrb, 2007, 400 s. Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. VII cild (1941-2002-ci illr). - Bak: Elm, 2008.-608 sh. Hsnli Cmil. Azrbaycanda milli msl: siyasi rhbrlik v ziyallar (1954-1959). Bak, Adilolu, 2008, 544 sh. Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. II cild (Poemalar). Bak, ndr nriyyat, 2004, 320 sh. Vahabzad Bxtiyar. Seilmi srlri. ki cildd. I cild (eirlr). Bak, ndr nriyyat, 2004, 328 sh.

Yen orada. Sh.46

181

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

VILHELM FON HUMBOLTUN XALQ RUHUNDAN BXTYAR VAHABZADNN ANA DLNDK


Gltkin Hacbyli
Dr., Qafqaz Universiteti gultekinyh@yahoo.com XLAS Azrbaycan trkluk mfkrsinin, vtnilik ideologiyasnn n byk dayclarndan v szn hqiqi mnasnda, yaradclarnda biri, Azrbaycan dbiyyatnda Hseyn Caviddn sonra ikincisi bel zirv sayla bilck dha, he bhsiz ki, grkmli Azrbaycan airi v mtfkkiri Bxtiyar Vahabzaddir. Bxtiyar Vahabzad byk air olmaqla yana byk vtnda v byk filosofdur. z yaradclnda vtnda v cmiyyt hyatnn bir ox mhm ictimai-siyai, flsfi, etik-estetik, mnvi-psixoloji ynlrin toxunmu, onlar znmxsus filosof, alim, air, vtnda duyumu il dyrlndirmi Bxtiyar Vahibzadnin ana dili haqqnda syldiklri v slind, tam bir flsfi konsepsiya oluduran grlri, znnimizc, xsusil qiymtlidir. Bu grlr masir dililiyin atas sayla bilck byk alman dilisi, mtfkkiri v filosofu Vilhelm fon Humboltun xalq ruhu konsepsiyasi il, elc d dahi Humboltdan sonra onun bu ideyasn drinldirrk mstqil bir dililik cryanna- Xalqlar psixologiyas adlanan psixoloji dililik tlimindk inkiaf etdirmi grkmli alman dil nzriyyisi v filosofu Heyman teyntaln v Moris Latsarusun dililik grri il heyrtamiz kild sslir. V.fon Humbolt xalqn dili v ruhu haqqnda yazrd: "Dil xalq ruhunun sanki xarici tzahrdr; xalqn dili onun ruhudur v xalqn ruhu onun dilidir-bundan daha gcl olan eynilik tsvvr etmk tindir". Bxtiyar Vahabzad ana dili haqqnda yazr: "lk mahnmz laylan anamz z sdyl Bu dild ruhumuza iirir gil-gil. Bu dil - bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr, Bu dil bir-birimizl hdi-peymanmzdr". Aar szlr: Vahabzad, ana dili, xalq ruhu, psixoloji dililik, psixolinqvistika, Humbolt, teyntal, Latsarus, Alpatov, Karaman, etnolinqvistika.

FROM THE SPIRIT OF A NATION BY WILHELM FON HUMBOLT TO THE MOTHER TONGUE BY BAKHTIYAR VAHABZADE
SUMMARY The great Azerbaijani poet and thinker Bakhtiyar Vahabzade, undoubtedly, is one of most outstanding bearers and in the true meaning of this word, creators of the pro-turkish ideology and the patriotic worldview in the Azerbaijani literature and social view of the XX century. In this meaning, he might be considered as the second summit following the Great Huseyn Javid. Being a great poet, Bakhtiyar Vahabzade is a great Citizen and a great Philosopher as well. In his creative activity Bakhtiyar Vahabzade touches upon the very vital social, political, philosophic, ethical, esthetical, spiritual and psychological issues of the life of a society and individuals. Bakhtiyar Vahabzades assessment of these issues is based on profoundness and deepness of his specific approaches as a poet, philosopher, scientist and as a citizen. From this point of view, his views about a mother tongue, with embody a wide philosophic conception deserve particular appreciation. These views by Bakhtiyar Vahabzade astonishingly coincide with the conception of the spirit of a nation by one of the founder-fathers of the contemporary linguistics, a prominent German philosopher, thinker, diplomat and linguist Wilhelm fon Humbolt, as well as with the linguistic outlook of famous German philosopher and language theorists Heyman Steinthal and Morits Lazarus, who developed ideas of Humbolt by deepening and enriching them into a separate linguistic study- Psychological linguistics. Wilhelm fon Humbolt writes about a language and spirit of a nation: "The language apparently is an external embodiment of a spirit of a nation. A language of a nation represents its spirit and a spirit of a nation represents its language. It is hardly possible to find a resemblance ( identity), stronger than it. For Bakhtiyar Vahabzade, the mother tongue is our spirit, love and flesh. Our mother breastfeeds our spirit drop by drop by our first song layla in this tongue. And we are sipping our mother tongue together with our mothers milk.

Azrbaycan trkluk mfkrsinin, vtnilik ideologiyasnn n byk dayclarndan v szn hqiqi mnasnda, yaradclarndan biri, Azrbaycan dbiyyatnda Hseyn Caviddn sonra ikincisi bel zirv sayla bilck dha, he bhsiz ki, grkmli Azrbaycan airi v mtfkkiri Bxtiyar Vahabzaddir.
182

Materiallar

Bxtiyar Vahabzad yaradcl oxaxlidir. Bu yaradcln oxssliliyi, oxalarllpoetik polifoniyas insan heyrtlndirmy bilmz. O, drin psixologizmi, kskin ictimai mzmunu il seiln, n arl sosial problemlrin byk bir vtnda csarti il qlm alnd dram srlrinin mllifidir. Eyni zamanda artq ne oniliklrdir gnclrin sev-sev oxuduqlar, zbrldiklri v sevgi etiraflarna evirdiklri, insan qlbinin sar simini oynadan, insan ruhunu riqqt gtirn mhbbt lirikasnn n seiln nvanlarndan biri d Bxtiyar Vahabzaddir. Bxtiyar Vahabzad byk air olmaqla yana byk vtnda v byk filosofdur. Bxtiyar Vahabzad irsinin Trkiydn olan tdqiqats Erdal Karaman onun byklyn, btn trk dnyasnda sevilmsini airin xalq hislrinin trcman olmas il izah edir: "Vahabzadnin srlrinin znd insan vardr, Azrbaycan xalq vardr. eirlrind, teatr tamaalarnda, hekaylrind v pyeslrind qlm alnan mzvular xalqn hislrinin trcmandr. Bundan dolayda srlri Sovetlr Birliyi dnmindn bri ldn dmrlr" (5;14). z yaradclnda vtnda v cmiyyt hyatnn bir ox mhm ictimai-siyai, flsfi, etik-estetik, mnvi-psixoloji ynlrin toxunmu, onlar znmxsus filosof, alim, air, vtnda duyumu il dyrlndirmi Bxtiyar Vahibzadnin ana dili haqqnda syldiklri v slind, tam bir flsfi konsepsiya oluduran grlri, znnimizc, xsusil qiymtlidir. Sovet istilas dvrnd btn imperiya razisind milli dillr sxdrlrd. Bu dilrin ilnm sferas, yaylma areal mqsdli kild mhdudladrlrd. Xsusil d, elmi, rsmi v kargzarlq sahlrinin, ictimai-siyasi sektorun mumilk dili rus dili idi. Trk dillrin qar is xsusi bir qsqanclq vard. vladlarnn yax karyera imkanlar ld etmsini arzulayan valideynlr onlar rus mktblrin gndrmk mcburiyytind qalrdlar. nki, rus dilin mkmml kild yiylnmyn insann karyera ykslii imkanlar yox drcsind idi. Ancaq sovet dvrnn znd d Azrbaycanda milli dilin ttbiqi vziyyti, msln, Orta Asiya respublikalar il mqayisd daha yax idi. Bak hrindn frqli olaraq, knd rayonlarmzdak mktblrin ksriyyti milli mktblr idi. Bu sahd d biz, Orta Asiya trk cumhuriyytlrindki qardalarmzdan xeyli irli idik. nki, onlardan frqli olaraq bizim yaxn tarixd qsamddtli olsa da, mstqil dvltilik tcrbmiz var idi. Bu tarixi tcrbnin tsiri altnda lkmizd rfli bir ziyal nsli yetimidi v dilimizin qeyrtini kn bu rfli ziyallar nslindn dandqda gz nn gln ilk sima, he bhsiz ki, yen d v yen d Bxtiyar Vahabzad olacaq! Bxtiyar Vahabzadnin kim olduunu, hans amaln v mslkin sahibi olduunu, ruhunu, daxili dnyasn, xsiyytinin miqyasn v Trk dnyasndak yerini dyrlndirmk n, znnimizc, onun 1961-ci ild Trkiyy, stanbula ilk gliind tkc qlmi il deyil, blk d ryinin qan il yazd "Vtndalq vsiqm" adl kiik poeman oxumaq yetr. Sovet rejiminin anti-trk siyastinin btn iddti il vst ald, Azrbaycan trkcsinin v bu dild dananlarn aaland, btn dvlr rsmiyytinin rus dilind aparld bir zamanda z ana dilin haradasa hsrt qalan air sovetlrin yaban lk kimi tantd Trkiyy qdm basan kimi anasnn doma klmlrini eidir, grr v bu gerk onu szn hqiqi mnasnda sarsdr: "Dn-dn oxudum limdki qbzi mn: "Dnizilik bankas" "Mrkzi mdirliyi" "Banka pulu on quru". Anamn dilinddir limdki bu cansz, Bu adic snd d "cnbi mmlktd". Mhrdki yaz da Mnim z dilimddir.
183

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Avtobusa minmim, Bu cansz, quru kaz Yen d limddir. Adi kaz paras Alan bir ryi Srinld bilrmi. Dem, mnim dilim d Bu dnyada nyis Tsdiq ed bilrmi, nkar ed bilrmi... ..Vallah, qrbt adlanan Bu yurd, bu vtn mnim. limdki qbz d Vtndalq vsiqm oldu bu gndn mnim. lnd d bu kaz qbrim st qoyulsun, Bu adi bank kaz mndn balalarma n gzl miras olsun! Aman Allah! N ddim?! Arzuya bax, sz bax! Mnim balalarm da Doma ana dilin Mgr hsrt qalacaq? Dil namusdur. Dil qeyrtdir. Dilin qeyrtini kmk vtninin da olma arzulayan hr bir individin hyat amal olmaldr. Dilin qeyrtini kmk, el vtnin qeyrtini kmk, onu qorumaq demkdir. air bel dnb v bn urlu hyatn bu mqdds mrama xidmt edrk rfl srdrb. Bxtiyar Vahabzad 2000-ci ild qlm ald " Dil-Vtn" erind z vtndalq kredosunu bel byan edir: Demirm bu milltin Mn d z haqq ssiym. Amma mn z yurdumun, Bir d ana dilimin Dli-divansiym. Vtn dildir, dil vtn. Ayrmaq mmknmdr Onlar bir-birindn? Deyirm, n adic Bir vtnprvrm mn. Dilimin namusunu Qoruyan sgrm mn. Vtnimin, dilimin Glcyi n byk Drdi-srimdir mnim. Xalqmn dmnlri Dmnlrimdir mnim. Bu grlr mumi dililyin banisi, mumiyytl dnya dililik elminin, mbalisiz olaraq, n grkmli nmayndsi byk alman dilisi, mtfkkiri v filosofu Vilhelm fon Humboltun xalq ruhu konsepsiyasi il, elc d dahi Humboltdan sonra onun bu ideyasn drinldirrk mstqil bir dililik cryanna- Xalqlar psixologiyas adlanan psixoloji dililik tlimi184

Materiallar

ndk inkiaf etdirmi grkmli alman dil nzriyyisi v filosoflar- Heyman teyntal v Moris Latsarusun dililik grri il heyrtamiz kild sslir. Vilhelm fon Humbolt yazrd: " Dil... z kklrinin btn inc tellri il milli ruhun gcn balanb v ruhun dil tsiri n qdr gcldrs, sonuncunun inkiaf bir o qdr qanunauyun v zngin olur. znn btn ciddi balar il o, (dil- G.H.) milltin dil tfkkrnn mhsuludur v mhz buna gr d dilin mnblri v daxili hyat haqqnda sas suallara mnvi gc v milli znmxsusluq nqteyi-nzrindn yaxnlamadan, mumiyytl, lazmi sviyyd cavab vermk mmkn deyil". Vilhelm fon Humbolta gr xalqn ruhu il dili birbirindn ayrlmaz vhdtd mvcuddurlar: "Xalqn ruhi znmxsusluu v dil quruluu birbiri il el bir vhdtd mvcuddurlar ki, onlardan birinin varl, z-zlynd digrinin varln ehtiva edir". V.fon Humbolt daha sonra xalqn dili v ruhu haqqnda yazrd: "Dil xalq ruhunun sanki xarici tzahrdr; xalqn dili onun ruhudur v xalqn ruhu onun dilidir-bundan daha gcl olan eynilik tsvvr etmk tindir". Bu vhdtd xalqn ruhu daha ilkin mahiyyt malikdir: "Biz xalq ruhunun gcnd dillri frqlndirmk n gerk tyinedici prinsipi v sil tyinedici sas grmliyik; bel ki, yalnz xalq ruhunun gc n canl v mstqil balancdr v dil ondan asldr". Eyni zamanda xalqn ruhu mahid edil bilmz v onun haqqnda biz yalnz mxtlif tzahr formalarna gr v ilk nc, dil saslanaraq fikir yrd bilrik: " Xalqn ruhunu v xarakterini tcssm etdirn btn tzahr formalar arasnda yalnz dil xalqn ruhunun v xarakterinin n znmxsus v inc chtlrini ifad ed v onlarn n mbhm sirlrin nfuz ed bilir". (6;68). Xalqlar psixologiyas adl dililik tliminin yaradclar olan Heyman teyntal v Moris Latsarusun dil v xalqn v frdin mnvi faliyyti mslsin mnasibti Bxtiyar Vahibzadnin ana dili konsepsiyas il zvi surtd baldr. slind, istr Humboltun, istrs d Xalqlar psixologiyas dilili tliminin yaradclarnn zngin elmi-flsfi irsini Bxtiyar Vahabzadnin ana dili haqqnda grlrinin metodoloji bazas da adlandrmaq olar. Msln, teyntal v Latsarus yazrd: "Dill mnvi faliyyt arasnda ikili asllq mvcuddur. Birincisi, dil xalq ruhunun mhsuludur v demli, dili insann mnvi mhsulunun btn znginliklrin nfuz edrk yrnmk lazmdr v vacibdir. kincisi, dil xalq ruhunun ifadsidir v demli, btn dil formalarnn yrnilmsi xalq ruhunu drk etmk imkan verr. Dil btv bir xalqn urunun v dnyagrnn ifadsidir" (4; 275). Bxtiyar Vahabzad d dili milli kimliyin, milli ruhun n mhm ifad vasitsi, milli identifikasiyann vazkeilmz, n zruri rti hesab edir: "Mnim ana dilim-mnim kimliyim, Pasportum, zm z hakimliyim. Mnim mnliyimin fsunkarl, Danan kamal, aldr dilim. Milltin varl, yurdun varl Snin varlna baldr, dilim. ox sayda xarici dil bilmk, bhsiz ki, hr bir insann intellektual v mdni-psixoloji stnly, ziyallnn gstricisidir. nsan n qdr ox dil bilirs, bir o qdr ruhn zngin olur, nki, dand dillr vasitsil digr xalqlarn mdniyytin, mnviyyatna, milli ruhuna krp salb znginlmk imkan ld edir. Lakin rus, ingilis v ya hr hans bir xarici dilin azrbaycan trknn "ana dili"- birinci dili olmas geryi il he vaxt barmaq olmaz. Hr bir azrbaycanl z dilinin mhitind bymli, bu dilin aurasnda yaamal, bu dild dnmli v dnyan bu dil vasitsil qavramaldr. ks halda, bu insan, szn tam anlamnda azrbaycanl ola bilmir, n yax halda, yarmazrbaycanl olur. nki, dil bu dilin daycs olan xalqn ruhudur, mnviyyatdr, varlnn n bariz tzahr formasdr. Milli tfkkrn, milli dncnin formalamasnda milli dilin xidmtlri vzsizdir. Dilini, bu dil vasitsil dbiyyatn, folklorunu, mdniyyt tarixini, milli musiqisini bilmyn v qlbinin drinliklri il duymayan, yaamayan insan Azrbaycan rkdn sev bilmz! Bxtiyar Vahabzad d mhz bel dnr:
185

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

"lk mahnmz laylan anamz z sdyl Bu dild ruhumuza iirir gil-gil. Bu dil - bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr, Bu dil bir-birimizl hdi-peymanmzdr". Ana dilim, snddir xalqn qli, hikmti, rb olu Mcnunun drdi snd dil am. rklr yol aan Fzulinin snti, Ey dilim, qdrtinl dnyalara yol am. Hr bir dil bu dild danan xalqn tarixinin n canl, thriflr yol vermyn, sni tsirlr, thdidlr boyun ymyn salnamsidir. Dil lk gtrmyn gerk tarixdir. airin elmi dncsi poetik duyumu il birlrk, dilin tarixi missiyasna dqiq v qrzsiz qiymtini verir: Snd mnim xalqmn qhrmanlqla dolu Tarixi varaqlanr, Snd ne min illik mnim mdniyytim, an-hrtim saxlanr. Mnim adm, sanmsan, Namusum, vicdanmsan. airin bu fikirlrini Vilhelm fon Humboltum dil v xalqn mdniyyt tarixi haqqnda mlahizlri il mqyis etsk, onlarn bir-binin davam olduu, bir-birini zvi kild tamamlamas blli olacaqdr. Msln, Humbolta gr, "dil insan mdniyytinin ayrlmaz trkib hisssi olmaqla, onun n mhm komponentini tkil edir"(7). Humbolt yazrd: " Dil briyytin mnvi inkiaf il sx kild baldr v znd mdniyytin hr bir mrhlsini ks etdirmkl briyytin mnvi inkiafnn hr bir mhlli trqqi v ya tnzzl mrhlsind onu mayit edir"(6;48). Dil kemil glck arasnda n etibarl krpdr, glck nsillr trlmli olan n qiymtli mirasdr. Bu krp varsa, bu mant miras trlrs xalq yaayr. Bu krpnn qrlmas xalqn tarix shnsini trk etmsi demkdir. Bu dil, - tantm biz bu dnyada hr eyi, Bu dil, - cdadmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli mirasdr, onu gzlrimiz tk Qoruyub nsillr biz d hdiyy verk. V yaxud, Mni hm babamla, hm d nvml Balayb uzanan tarix bamsan. Dnnim, sabahm, stlik hl Mnim sz hnrim, ss bayramsan. airin tbirinc desk, babalarmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli miras olan ana dilimiz laqeyd mnasibt bslynlr, bu mirasn dyrini bilmynlr, onu gz bbyi kimi qorumayanlar Bxtiyar Vahabzadnin n byk xsi dmnlridir. Tssf hissi il qeyd etmliyik ki, bu gn bellri az deyil. Bu gn d Azrbaycanda rsmi dvlt tdbirlrinin qeyri-rsmi nsiyyt dili rus dili olaraq qalmaqdadr! 20 il nc mstqiliy qovumamza baxmayaraq hl d z doma dilind- gzl trkcmizd deyil, ialnn dilind danma trcih ednlr, vladlarn bu dild dindirn v onlara yad dild thsil vern hmvtnlrimiz var v onlarn say az deyil. lkmizin rus ial 20 il nc bitib, ancaq soyadlarmz zrind rus istilas hl d davam edir. Tbii ki, ilk nc, z etinaszlmzn, biganliyimizin nticsi kimi. airin bel etinaszlara mnasibti ox srt v barmazdr: Ey z doma dilind danma ar biln, Bunu iftixar biln Modal dbazlar
186

Materiallar

Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar. Qoy bunlar mnim olsun. Ancaq Vtn ryi, Sizlr qnim olsun! air z doma dilind danlma ar bilmyi, bacarmama, istmmyi insann n byk qsuru saymaqla yana, bu problemin drinlrin, kkn d nfuz edir, onun sbblri srasnda ictimai-siyasi amillrl yana, haql olaraq, ana dilini vladlarna sevdirmli olan analarn bu dil olan etinaszln, biganliyini vurulayr. Bxtiyar Vahabzad "N ondansan, n bundan" eirind z dilini bilmyn, fars dilind danma stn tutan, ancaq bununla bel, he vaxt fars ola bilmyck yarmqlara xitabn deyir: "Anan bunu etmdi, O sn yrtmdi Anasnn dilini. Anan sn yrtdi aasnn dilini. z doma vladna doma ana dilini yrtmyn analar Bs ana adlanmaa sizin haqnzm var? Bxtiyar Bahabzad yaradcl oxaxlidir, oxrnglidir, oxsslidir. Burada inc lirikadan srt realizmdk btn poetik alarlar tapmaq mmkndr. Lakin, he bhsiz ki, Vahabzad yaradclnn, Vahabzad dnyagrnn fikir v dnc polifoniyasnn ana xttini airin he vaxt sarslmayan, tzyiqlr ba ymyn, tqiblr qarsnda geri kilmyn VTNDALIQ MVQEY tkil edir. Bu mvqeyin n bariz nmunsi milli kimliyimizin n gerk tzahr, milli mdniyytimizin n etibarl daycs v qoruyucusu, milli ruhumuzun n mkmml trcman oan ana dilimiz, dnyann n gzl, n axc, n melodik dili olan doma trkcmiz he vaxt bitib-tknmyck, srhd v sdd tanmayan sonsuz sevgidir. Dilini sevmk bu dilin ruhunu yaatd xalqn, milltini sevmk demkdir. Milltini sevmk zn sevmk, milli lyaqt, milli qrur dncsin sahiblnmk demkdir. sl vtndalq mvqeyi d el, milli qrur dncsi, milli lyaqt platformu zrind ccrir, kk salr v qol-budaq verir. Bu anlamda, byk ustad Bxtiyar Vahabzadnin Azrbaycan xalq, biz azrbaycan trklri qarsnda n byk xidmti onun biri-birindn gzl, axc, qlbimizi v ruhumuzu oxayan eirlrin mllifi olmas deyil. Bxtiyar Vahabzadnin Azrbaycan trklri qarsnda n byk xidmti biz sl vtnda olma yrtmsi, bizlr milli tssb, milli lyaqt hislrini alamasdr. n gzl eirlr d n vaxtsa unudula bilr, ancaq bu eirlr vasitsil airin gil-gil, damla-damla ruhumuza, qanmza, varlmza hopdurduu bu duyular biz torpaa evrilndk bizi he vaxt trk etmycklr.
QAYNAQLAR: 1. Bxtiyar Vahabzad. srlri. VII cild. Bak, Elm. 2008 2. Bxtiyar Vahabzad. srlri. VIII cild. Bak, Elm. 2008 3. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. Azrbaycan dbiyyat. Bak, aolu. 2005 4. blfz Rcbli. Dililik tarixi. I kitab. Bak, Nurlan. 2007 5. Erdal Karaman. Trk dnyasnn sesi Bahtiyar Vahabzade. Bak, Qafqaz Aratrmalar Enstits. 2009. 5. . . , . 1984. 7. .. . . http://project.phil.spbu.ru/lib/data/ru/alpatov/humboldt.html

187

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

TRK EDEBYATINDA BAHTYAR VAHABZADE


Erdal KARAMAN
Dr., Qafqaz niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, retim yesi erdalkaraman@yahoo.com ZET Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycan edebiyatna 21. yzylda ismini altn harflerle yazdran bir airdir. Eserleri zellikle Sovyetler Birlii dneminde elden ele dolar, Sovyetler Birlii snrlarn amtr Kitaplar dnyann birok diline evrilir. Bu dnemde Trkiye ve Azerbaycan arasnda snrlar kapal olmasna ramen airin ismi Trk edebiyatnda anlmaya balar. Bahsedilen dnemde Trkiyede ksmen de olsa tannr, eserleri edebi evreler tarafndan takip edilir. Sovyet sonrasnda Vahabzadenin eserleri ve hayat Trk edebiyatnda saha sk grlmeye balar. Bu almada, Sovyet dneminde ve sonrasnda Trk edebiyatnda Vahabzadenin yeri ele alnd. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Bahtiyar Vahabzade, Trk Edebiyat ABSTRACT Bakhtiyar Vahabzade, a well-known poet of Azerbaijan carved his name in the literature of the 21st century. His poems were widely recognized in the Soviet Union. His works were translated into many languages passing the bounds of Azerbaijan. Then he was recognized in Turkish literature despite the closed borders between Azerbaijan and Turkey. After the Soviet Union his articles and poems were often appeared in Turkish literature. This paper deals with Bakhtiyar Vahabzades position in Turkish literature in soviet and post-soviet period. Key Words: Azerbaijan, Bakhtiyar Vahabzade, Turkish literature

Bahtiyar Vahabzade Azerbaycann yetitirdii nemli ahsiyetlerden birisidir. Azerbaycann tara blgesi diyeceimiz ekide dnyaya gzlerini aan Vahabzadenin ocukluk dnemi Sovyetler Birliinin Azerbaycanda kendi dzenini kurmak iin mcadele verdii, Azerbaycan Sovyet sistemine dahil etmek iin halka bask yapt dnemde geer. Bu dnemde gerekleen hadiseler kk Bahtiyarn hayatnda nemli rol oynar. Zira krpe dimana kaznan hadiseler, airin ileride dnya grnn ekillenmesinde, dnyaya bak asn belirlenmesinde baat rol oynayacaktr. zellikle ekide Sovyet sistemine kar halkn kar kp yllarca mcadelesini dalarda srdrmesi ve daha sonra gelien olaylar airi derinden etkilemitir. Vahabzade, bahsedilen dnemde bir taraftan halkn verdii mcadeleyi yakndan grr, dier taraftan Trkiye ilikilerin en aza indirildii, Trk isminin yasakland dnemi de idrak eder. Bu dnemde yasakllar listesinde olan Trkiye ve Trkler onun gznde efsanevi hale gelir. lkokul retmeni ve ailesinin Trkiye hakknda anlatt hikayeler kk Bahtiyar ok etkilenir. Trkiye onun gznde her geen daha da byr. ocukluk yllarnda balayan bu sevgi ve zlem genlik yllarnda gitmek, grmek iin can att bir lkedir. O ilk defa bu frsat 1961 ylnda yakalar. Bu unutulmaz ziyareti kendi azndan dinleyelim: Dedemin, babamn ve amcalarmn azndan Trkiye hi dmezdi. Ben imdi soyumdan gelen arzularn hayallerin lkesi olan Trkiyeye gidiyorum. Sabah erkenden kalkp tra oldum. Otuz be yldr hasretini ektiim, ismini zaman zaman andmda btn bedenimi titreten, koluma kuvvet, ayama takat, gzlerime k veren bir ehre, stanbula, gidiyorum. mitgahm, nnde boyun ediim, zorla elimden alnan admn sahibi, namusumun, izzet ve erefimin koruyucusu, gren gzm, vuran kolum, dnen beynim, yardmcm, dayanam, bayram, kaybettiim tarihim, gemiim, ana dilim, erefim hepsi sendedir. Kamarann penceresinden bakyorum uzakta fener yanp snyor. Allahm! lk defa Trk gryorum. O kta benim arzularm yanyor. Ey fener, sen sana tarih boyu dman olan bir milletin gemisine yol gsteriyorsun. O geminin iinde sana can vermeye hazr birisi var. Trkiyeye, kimlik kontrolnden sonra ayak basan Vahabzadenin heyecan devam eder. Trkiye Cumhuriyeti yazl mhr airi duygulandrr: Ben sana kurban olaym. Ey benim
188

Materiallar

cumhuriyetim! Ey benim benden uzak vatanm! Benim iin yanan ve bana elini uzatamayan vatanm! zin belgesinin zerindeki mhr dne dne pyorum. Otuz be yldr vesikalarmn zerinde Rus dilinde yazl ifadeler vard, ilk defa imdi kendi dilimde yazl bir ibare var kimliimde. mrnde sadece on saat benim kim olduumu gsteren vesika ise ilk defa kendi dilimdeydi. Ben ancak imdi ben oldum.1 air Trkiyeye olan hissiyatn bu etkileyici ve samimi szlerle ifade ederken Trk aydnlar da onun ve sanatnn farkna varrlar. Sovyetler Birlii dneminde air hakknda Trk edebiyatnda almalar yaymlanmaya, onun eserleri, hayat ve fikirleri Trk okuyucusuna sunulmaya balanr. Bylece air tm yasaklara ramen Trk aydnlarnn dikkatini ekmeye balar. Vahabzadenin Trk edebiyatndaki yerini Sovyetler dnemi ve sonras olmak zere iki ana balk atnda ele almak mmkndr. 1. Sovyetler Birlii Dneminde Trk Edebiyatnda Vahabzade: Sovyet Birlii dneminde demir perde Trkiye ve Azerbaycan arasna almaz set eker. Bu dnemde Trkiye ve Azerbaycan arasndaki kltrel ilikiler yok denecek kadar azdr. Buna ramen, ksmen de olsa, Azerbaycan ve Trkiye arasnda kltrel balar vardr. Bu dnemde air ilk defa Trk edebiyatnda Saadet aatayn Trk Lehelerinden rnekler II kitabnda yer alr. airin bahsedilen eserde Ana Dili, Kazlar ve Bize yle Gelir Ki adl iirlerine yer verilir. Buna mteakip Vahabzadenin eserlerini Trk Edebiyatnda grlmeye balar. Trk Edebiyatndaki iirleri Ahmet midin yorumlaryla yaymlanr. Bylece airin eserleri daha geni kitlelere ulamaya balar. air bu ekilde birok Trk okuyucusu tarafndan tannr. Ercilasun, Vahabzadenin eserlerini ele ald almasnda onun eserlerinin Trk edebiyat iin yeni bir ses olduunu dile getirir. Bu eserlerle Azerbaycan Trkesi ve musikili iirlerinin Trkiyeye aldn, Trk okuyucusuna sunulduunu dile getiren yazar, iirin esrarengiz gzelliini kaybetmek zereyken Vahabzadenin sr dolu, efsunlu dizelerinin imdadmza yetitiini belirtir. 2 Bahsedilen ilikilere Bahtiyar Vahabzadenin 1972 ylnda Varlk dergisinde yaymlanan Yel Kayadan Ne Aparr balkl makalesi en gzel rnektir. air, bu dnemde Trkiyedeki divan edebiyat ile ilgili tartmalara katlr. Bu hadiseyi kendisinden dinleyelim: Almanya'da idim. Orada Ahmet mide adnda Mslman olmu Alman bir dostum vard. Trkeyi ok gzel biliyordu. Ona Trkiye'den dergiler geliyordu. O dnemde Varlk dergisinde ''l Edebiyat'' adl Divan edebiyatn ktleyen bir makale okudum. Makalede ada Trk genliine Fuzuli'yi retmenin gereksizlii savunulur. Ayn dergide ilgili yazya bir cevap niteliinde ''Yel Kayadan Ne Aparr'' balkl bir yaz gnderdim. O makalemde, '' Ben bu makalemi yazarken kulaklarma bir kahkaha sesi geldi. Baktm ki byk bir kayann stnde Fuzuli, Nbi, Y. Kemal, Bki oturmular bana glyorlar. Onlara: -''Niin glyorsunuz'' diye sordum. Onlar da: -Bizim gibi byk dhilerin A. Zeki Eybolundan korkumuz yok. Senin gibi kk airlerin de mdafaasna muhta deiliz. dediler. eklinde dncelerimi dile getirmitim.3 Bahtiyar Vahabzadenin eserlerini Trkiyede ele alan dier bir aydn da Yavuz Akpnardr. O da airi, eserlerini analiz etmek suretiyle Trk okuyucusuna tantr. Bir almasnda, Vahabzadenin sanatn ve eserlerini u ifadelerle deerlendirir: Onun iirlerinde derin bir fikir ve dnce ile karlarz. air, hayatta ahit olduklarn duygu ve dncelerini iirin esrarengiz diliyle dile getirmede mahirdir. Bakalar iin iir mevzusu olmayan konular, mevzular gr ve fikirler onun nefesinde iire evrilir. Ksaca o iirle dnen sanatkrdr. Onun iirleri insann iinde iin iin yanan bir atee benzer. Ona gre asrn nabz iirde vurmaldr. air, okuyucuyu derin derin dndrmeli, vatan ve millet akyla dolup tamal,
1 2 3

Vahabzade, Bahtiyar, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 263-265. Ahmet Bican Ercilasun, Milli Eitim ve Kltr Dergisi, No: 2, Mart 1979. Erdal Karaman, Bahtiyar Vahabzade ile Dil Kltr ve Tarih zerine Sylei, Jurnal Of Caucasian Studies, Number 1 Fall 2004, s. 11.

189

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

yumrua dnp vatann, milletini ve milli benliini inkar eden, yabanc dnce ve hayat tarzn taklit eden mukallitlerin ve kendini bilmezlerin ban ezmelidir.1 Vahabzade ile ilgili nemli deerlendirmelerde bulunan dier bir aydn da Mehmet Kaplandr. Mehmet Kaplan Trk Edebiyat dergisinin 123. saysnda airin Mugam iirini Birillant Gibi Bir air balkl makalesinde deerlendirir. Bu makalesinde air Vahabzadenin sz edilen iirini ekil zellikleri ynyle deerlendirdikten sonra Vahabzade Trk Edebiyatndaki baz airlerle karlatrr. Mugam iirindeki men redifini kullandna dikkat eker ve iirde insann benliini ve i dnyasn ifade etme gayretinde olduunu dile getirir. Bu ynyle Eski Trk edebiyatnda zellikle de Tasavvuf edebiyatnda ben gcn Allahtan alan bir insan hatta onunla birleen bir varlk olarak grlr, diyen Kaplan bu iiri eyh Galipin; Hoa bak zatna ki zbde-yi alemsin sen, Merdum- dide-yi ekvan olan ademsin sen iirindeki gibi soysal ve mana ynnden arlk tadna dikkat eker. Dier taraftan Kaplan Ben ben deilem, bir ulu fikrin zyem msrasn Yunus Emrenin; Beni bende deme, bende deilim, Bir ben var bende, benden ieri. Dizelerinde yer ilenen derin mana ile paralellik gsterdiine dikkat eker. Ayn makalede Kaplan, okuyuculara yle seslenir: Azerbaycanda Bahtiyar Vahabzade adnda bir air yayor, onu Trkiyede ka kii tanyor ve eselerini okuyor, diye sorar. Makalesinin sonunda Azerbaycan ve Trk halknn karde olduuna dikkat eken yazar, Fuzulinin hem Azerbaycan hem de Trkiyenin airi olduunu belirtir. Trk aydnlarnn ynn Batya evrimesindne yaknr ve ayn zamanda ynmz karde edebiyata dndremeliyiz der.2 Mehmet Dursun Milli Kltr dergisinde Payz Dncelerinde byk arzular balkl yazsnda airin Payz Dnceleri kitab hakkndaki dncelerini dile getirir. Dursun sarraf dakiklii ie ele ald msralarda z kimliinin ve ebediyet srlarn aradn dile getirir. Vahabzadenin sesine her zaman ses verildiini dile getirdii almada onun birka neslin yetimesinde nemli katklar olduunu vurgular. Ebedibi gelenekteki byk halk muallimlerinin vazifesini Vahabzadenin devam ettirdiini, halkn milli duyguyu hissetmesinde nemli grev stlendiini dile getirir. airin dertsiz ve gamsz bir air olduune inanan halkn bu hissinde yanldn dile getirir. Kendisini yakndan tanmayanlara sorduu Sen nereden bilirsin ben ne ekerim eklinde okuyucuya sorduu soruyla airin gaml ve kederli olduuna dikkat eker.3 Vahabzadenin bahsedilen makalesi Trkiyede yank dourur. Birok Trk aydn Vahabzadenin fikirlerini bu makaleyle renme frsat elde eder. 2. Sovyet Sonrasnda Bahtiyar Trk Edebiyatnda Vahabzade: Sovyet ncesinde Trk edebiyatnda baz aydnlar tarafndan eserleri ele alnan iirleri kritik edilen air Sovyetler Birlii daldktan sonra snrlarn almasyla birlikte Trkiyede ismi daha ok duyulmaya balar. Kendisi de Tkiyeyi ska ziyaret eden Vahabzade ayn zamanda birok Trk aydn tarafndan hakknda eitli almalar yaplrken birok iiri eitli dergilerde Trkiye Trkesine aktarlm ekilde Trk okuyucusuna sunulur. Bu srete air Trkiyede eserleri birok okuyucu tarafndan olunan, fikileri renilen airlerden birisi olur. Vahabzade hakknda eitli almalar kaleme alan Trk aydnlardan birisi de Yavuz Blent Bakilerdir. Bakiler Sovyettler Brilii dneminde 1980 ylnda Vahabzade ile Bakde grrler. 1982 ylnda ikinci defa kendisiyle gren Bakiler kendisine olan hayranln mr boyu unutamayacan dile getirir. ki air Hazar sahilinde ba baa grr. Halkn Vahabzadeye olan sayg ve hrmetine ahit olan Bakiler, aire genlerin sen bizim gururumuzsun, sen bizim erefimizsin szlerini unutamaz. Bakiler, farkl dnemlerde Vahabzade ile ilgili almalar kaleme alr. Eserleri erh eder. Bakiler airi deerlendirirken Trk Edebiyatnda Mehmet Akif
1 2 3

Bahtiyar Vahabzade, Eserleri, cilt 12, Bak 2009, s. 740. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat, say 123, yl 1984. Bahtiyar Vahabzade, Eserleri, cilt 12, Bak 2009, s. 744.

190

Materiallar

Ersoy, Yahya Kemal Beyatl ve Necip Fazl Ksa Krek ne ise Azerbaycan Edebiyatnda da Bahtiyar Vahabzade odur, eklinde air hakknda duygu ve dncelerini dile getirir.1 Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte airin kitaplar Trk okuyucusuna sunulmaya balar. Daha nceki dnemlerde iirleri zerinde durulan airin bu dnemde kitaplarnn sratli bir ekilde belli dnemlerde Trkiye Trkesine aktarld grlr. Bu eserlerden birisi de 1993 ylnda Kltr Bakanl yaynlar arasnda kan Sonbahar Dnceleriisimli kitaptr. iirlerinden seilen eser dnemin kltr bakan Fikri Salarn takdimi ile yaymlanr. Farkl dnemlerde ele ald iirlerden bazlar unlardr: Vatanda, Gz Dnceleri, Ne Ondan Ne Bundan, stanbul gibi iirler yer alr. stanbu iirinde bu gzel ehre kar hissiyatn u satlarla dile getirir: Bosfor krfezi ki kta Dayanm birbirine Ortasnda bu yolun Bir taraf Avrupadadr. Bir taraf Asya stanbulun Trk olu durup ortasnda Seyreder san, Solunu. Bir ehirde birleir ki ktada. Birinin balangcdr, Birinin sonu2 1993 ylnda Nil yaynlar arasnda kan Gn Var Bin Aya Bedel adl iir kitab da Trk okuyucusu iin hazrlanan iirlerden olumaktadr. Eser Fatih Bacolunun kaleme ald takdimle balar. Bacolu, takdimde airin hayat ve eserleri zerinde ksa bir deerlendirmede bulunur. Bu eserde de airin farkl dnemlerde kaleme ald iirler yer almaktadr. nsan ve Zaman ara bal ile balayan eser Allah Ekberiiriyle balar. iirden nece Vahabzadenin Sovyet dneminde yaadklar istibdad dile getiren satrlar yer alr: Belli sebepler yznden totaliter rejimin hkm srd yllarda kalbimden gelen itiraz seslerini yanstan iirlerimi yanstamam, arivimde saklamtm. Ayn iirlerin bir ksmn belli aralklarla periyodik olarak basnda ve son zamanlarda baslan Masal Hayat adl kitabmda okuyuculara sundum. 1977 ylnda stanbulda sabah ezanyla uyanmtm. Minareden iittiim Allah Ekber sesi beni byledi. Gn boyunca bu sesin tesirinden kurtulamadm. Allah Ekberiirini yazdm. Allaha ycelen ulu bir yolun lkin pillesidir Allah Ekber Hakk dananlarn yzne demi Hakkn sillesidir Allah Ekber Gklerin nidas ycelip yerden, Daima halas eder, hayr erden. Kudret-i Kamilin minarelerinden Gelen namesidir Allah Ekber3 Bahtiyar Vahabzade snrlar aldktan sonra sk sk Trkiyeyi ziyaret eder, eitli faaliyetlere katlr. Antalyada 1993 ylnda Trk Halklarnn Birlii Kurultaynda temsilciler adna son sz aire verilir, Vahbazade Trk topluluklarndan gelen temsilcilere o gn yle seslenir: Bugn bizim kurultaymzn Trkiyede gereklemesi tesadf deildir. nk Trkleirn
1 2 3

Bahtiyar Vahabzade, Eserleri, cilt 12, Bak 2009, s. 756. Bahtiyar Vahabzade, Sonbahar Dnceleri, stanbul 1993, s. 138. Bahtiyar Vahabzade, Gn Var Bin Aya Deer, stanbul 1993, s. 3.

191

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

byk bir ksm esir durumda iken Trkiye yegane bamsz devletti. Trk devleti ay yldzl z bayra altnda bamsz yaam dier esir Trk devletlerinin bamszlk hakkn dier lkelere anlatan tek devletti. stiklal uruna vatanlarndan ayr den, dnya Trklerinin byk liderlerini Trkiye korumu, onlara kucak amtr. Biz bunu hibir zaman unutmayz. Bundan dolay da bugn Kurultay geirdiimiz ana Trkiyemizi dnya Trklnn merkezi bilir, bakenti sayarz.1 Vahabzade, Trk aydnlarnn almalarn takip eder, Trkiyedeki tartmalara katlr, fikrini dile getirir. Trk matbuatnda Ahmet Kabaklnn Trk Edebiyatnda kan Alperen Eitimi Edebiyata Kar nc Kltr htilal balkl bir makalesini okur. Makalede zn inkar eden, milli benliine dman olan unsurlardan bahsedilir. air, bu almay okuduktan sonra Kabaklya bir mektup yazar mektubunda fikirlerini u zl szlerle Kabaklya iletir: Aziz kardeim, d dmanla savamak kolaydr. nk onun konumu bellidir, hedefi aktr. dmanla savamak her zaman etindir. Kurt aac iten yedii gibi biz Trkleri de samimiliimizden dman her zaman bizi ieriden datmaya almtr. Bir milleti mahvetmek iin onun zerine atom bombas atmak gerekmez, manevi deerlerini, dilini, tarihini, zedelemek, hafzasn silmek yeterlidir. Ben hibir zaman anlamadm bir millet z diline, milli varlna, z tarih ve edebiyatna ksaca zne nasl dman olur?2 Vahabzadenin Trk edebiyatndan takip ettii sreli yaynlardan birisi de Yamur dergisidir. Yamur dergisinin ilk saylarn okuyan air dergiye bir mektup yazar. Mektubunda Trkiyede Osta Asya ve Azerbaycanl birok airin eselerinin yaymlandn fakat dergilerde sadece Trkiye Trklerinin airlerinin eserlerinin yorumlandna dikkat eker. Trk iirinin sadece Trk iirinden ibaret olmadn 150 milyonluk bir Trk dnyasnn ve edebiyatnn olduunu syler. Eer siz bizleri de Trk edebiyat olarak gryorsanz o zaman niin bizi unutuyorsunuz eklinde soru yneltir.3 Bahtiyar Vahabzade Sovyet sonrasnda Trkiye hakknda akademik alma yaplan ahsiyetlerden birisidir. Hsniye Mayadal, doktora tezinde airin hayatn ve eselerini deerlendirir. almada airin hayat ele alndktan sonra eserleri zerinde durulur. alma u balklar altnda deerlendirilmi: Bahtiyar Vahbzadenin hayat hikayesi bal altnda airin doumu, ailesi, ocukluk dnemi, genlik yllar, evlilii, Vahabzadenin ruhi yaps, sanat anlay konular ele alnm. Eserleri bal altnda da airin sanat hayat zerinde durulmu.4 Vahabzadenin eserleri fakl dnemlerde Trkiye Trkesine kazandrlr. 2002 ylnda Erdal Karaman, Bayram Gndodu ve Seriye Gndodunun airin eserlerinden setii iirlerinden oluan Soru areti adl kitab yaymlanr. Eserde airin eserlerinden kendisinin setii iirler yer alr. air kitabnda yer almasn istedii iirleri nceden seer daha sonra bu iirleri bahsedilen eserde deerlendirir. Daha ok Trk okuyucusuna hitap eden iirlerin yer ald eserde Yunus Emreye, Tenha Mezar, Deprem, Millete Hizmet vb. iirler yer alr. Sz edilen eserde Trkiye ile ilgili iirlerde yer alr. Tenha Mezar balkl iirinde 1918 ylnda Azerbaycann yardmna gelen ve vurumalar srasnda ehit olan Trk askerlerine seslenir. Bahsedilen dnemde lm kalm mcadelesi veren Azerbaycan Trklerine canlarn veren Trk askerlerine seslenir: Yolun kenarnda tenha bir mezar, stnde ne ad var, ne soyad var. Yolcu, arabay durdur bu yerde Bir sor, kimdir yatan tenha kabirde? O bir Trk askeri, kahraman, metin! O z kardeine yardma geldi. Kuruna dizlen milletimizin, Hakl savana yardma geldi.5
1 2

21-25 Mart 1993 Trk Devlet ve Topluluklar, Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultay, Antalya. Bahtiyar Vahabzade, Eserleri, age, s. 79. 3 Edebi Dnceler, Bak 2000. 4 Hsniye Zal Mayadal, Bahtiyar Vahabzade, Hayat ve Eserleri, Ankara 1998. 5 Bahtiyar Vahabzade, Soru areti, stanbul 2002, s. 61.

192

Materiallar

Vahabzade hakknda birok eser Trk Edebiyat dergisinde yaymlanmtr. Karaman airden derledii hatrlar Bahtiyar Vahabzade Anlatyor balkl yazsnda airden dinledii hatrlar bir araya getirir. Bu hatralarda airin, Trkiyeye Trk aydnlarna olan muhabbeti grlr. airin Trkiyeye olan duyarll her satrda kendisini gsterir. Sovyetler Birlii dneminde dahi zor artlar altnda da olsa lkemize olan sevgisi her zaman gnlnde saklanmtr. Trkiyede yapt bir yolculukta yaadklar airi heyecanlandrr: air, rahmetli Ahmet Kabaklnn daveti zerine Trkiyeye gider. stanbulda birka gn konuunu arlayan Kabakl, Vahabzadeye bir gn sonra Ankaraya gitmek iin uakta iki kiilik yer ayrttn syler. Vahabzade de Kabaklya uakla deil de kara yoluyla gidip gidemeyeceklerini sorar. Kabakldan bu konuda olumlu cevap gelince, stanbuldan Ankaraya kara yoluyla gitmeye karar verirler. Yola kmadan nce Vahabzade eline bir kalem bir de defter alr. Yolda levhalarda grdkleri yer isimleri teker teker kaydeder. Bu isimlerin birounun Azerbaycanda, hatta kendi memleketi olan ekide yer ismi olarak kullanldn grr. Ortak toponimlerin bu kadar ok olmasna sevinen air, yolda mola verdiklerinde Kabakldan izin ister hemen yanlarnda kendileri gibi dinlenen yolcularn masasna selam verip oturur. Oradaki yolcularla biraz sohbet ettikten sonra kendisini tanmadklarn anlayan Vahabzade, masasna konuk olduu Trkiyeli yolculara kendisinin nereli olduunu sorar. Onlar da Vahabzadeyi tanmadklar iin konumasndan Karsl ya da Ardahanl olabileceini sylerler. air, yolcularn vermi olduu bu cevaba ok sevinir.1 Vahabzade Ana dilinde hassas bir aydndr. Birok iirinde ve makalesinde ana diliyle ilgili almalar ele almtr. Ana dilinin horland, ikinci plana itildii Sovyetler Birlii dneminde imal da olsa Azerbaycan Trkesinin nemi zerinde durmu, ana dilini kaybeden bir milletin yok olacan sembollerle vurgulamtr. Birok eserinden air ana diline olan sevgisini etkili bir dille ele almtr. Karaman airin Sovyetler Birlii dneminde ana dili hakknda kaleme ald eserlerden hareketle airin ana diline verdii nemi incelemitir. air ana dili hususunda ok hassastr. Ana dilinin hor grlmesini, ana dilinin yerini baka bir dilin almasn iine sindiremez. "Riyakar' iirinde ocuunu Rus dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten okula kaydettiren bir retmene yle seslenir: Beni evladma ana dilinde Ders veren muallime bak Vatan diyen z evladn, Ecnebi dilinde okutur ancak. zgeye dilim ren diyorsun. znse bu dili beenmiyorsun. Her milletin ana dili o milletin varlnn teminatdr. Dilsiz bir millet yoktur. air, 1980'li yllarda Gney Azerbaycan'dan Farsa yazlm bir mektup alr. Mektupta: "Sizdenim, yan Azerbaycan Trkym, ama ana dilimi bilmiyorum. Dilimi renmek iin bana bir kitap gnderin." der. Bu mektubu alan Vahabzade, soydann ana dilini bilmemesine ok zlr. "Ne ondansn, ne bundan" balkl iirini yazar. air, Gney Azerbaycanl Trk'e iirinde: Sehvini anlayan dz olmazd knamak. Gnah azaltr, gnahn anlamak. Bu yaradr. Bu yerde yarlanr bu yara. Ne deyek ne ad verek. msralaryla cevap verirken, ana dilini bilmeyenleri de u msralaryla eletirir: Anan bunu etmedi, O sana retmedi. Anasnn dilini. Anan sana retti aasnn dilini.
1

Erdal Karaman, Trk Edebiyat Dergisi, Trk Edebiyat,No:398, Yl: 2006.

193

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

z doma evladna doma ana dilini retmeyen analar, Bes ana adlanmaya szn hakknz var m? Dilinizi knarken, znz knadnz. Ancak bu alakl ycelik sandnz. Ey kknden ayrlp z znden kaanlar. Emin olun sizi de bir gn knayacaklar Ana dilini bilmeyenlere birok eserinde seslenen air bir makalesinde yaam olduu bir olay yle anlatr: Azerbaycan'da nemli makamlarda bulunan birok aydn ana dilini bilmemektedir. Ben bu yaknlarda Baku Belediye Encmeni Bakanyla grtm. Benimle bir iki kelime bile ana dilinde konuamad. Halbuki anayasaya gre cumhuriyetin resmi dili Azerbaycan Trkesi'dir. Ana dilini bilmemesi o kendisinin meselesidir. Fakat, resmi dil olarak ana dil kabul edilmise, devletin nemli bir makamnda bulunan birisinin resmi dili bilmemesi neyle izah edilebilir?"1 Karamann bahsedilen almas Jurnal Of Qafqaz dergisinde yaymlanr.2 Karamann Vahabzade hakknda kaleme ald dier bir almada Trk Dnyasnn Sesi: Bahtiayar Vahabzade balkl kitaptr. Eser Kafkas Aratrmalar Enstits Yaynlar arasnda kar. Eserde airin hayat, yetitii evre ksaca ele alndktan sonra iirlerinden rnekler verilir. Trkiye Vahabzade birok Trk aydn tarafndan sadece air ynyle tannr. airin piyeslerinden, hikaye ve gazete yazlarndan birok Trk aydnnn haberi yoktur. Bundan dolay da airi Trk aydn her ynyle tanmamaktadr. Oysaki Vahabzade air olmas yannda toplumdaki arpklar ele alan ve grd yanllklar kalemiyle dzeltmeye alan bir ke yazar, tarihi ve milli deerlerin nda genlie mesajlar veren piyes yazar, birok hikaye yazarna ta karan hikaye yazadr. Karaman airin bu ynlerini ele ald eserde bahsedilen trlerden vermek suretiyle airi her ynl olarak Trk okuyucusuna tantmay amalanmtr.3 Vahabzade^nin Vatan Millet Anadili eseri Atattk Kltr Merkezi yaynlar arasnda kar. Bahtiyar Vahabzadenin farkl konularda kaleme ald makalelerden oluan eser, airin dnya grn yanstan eserdir. Yabanc dilde eitimden, Karaba soruna; vatan sevgisinden edebiyat ve sanata kadar farkl konular ihtiva eden eser, Vahabzadenin farkl dnemlerde eitli gazete ve dergilerde kaleme ald makalelerden olumaktadr. Bahsedilen eserde yabanc dilde eitimin zararlar bal altndaki makalesinde Vahabzade u hususlara temas eder: Sovyetler Birlii dneminde Rusa bilmeyenlere i verilmedii iin veliler ocuklarn Rusa eitim retim yapan okullara gnderir. Bylece zamanla ana dilde eitim yapan mekteplerin says her geen gn azalr.Rus mekteplerinde ise milli duygudan uzak insanlar yetitirilir. air milli histen mahrum olan mankurtlar yetitidiine dikkat eker.4 airin Trkiyede mr Kitab yannda iirlerinden seilen dier eserleri de vardr. Bunun yannda Vahabzadeyle yaplan birok rportaj Trkiyede yaynlanr. Farkl dnemlerde yaplan rportajlarla airin farkl konulardaki fikirleri Trk okuyucusuna sunulur. Bunun yannda baz piyesleri de Trkiyede sahnelenmitir. SONU: Sovyetler Birlii dneminde Azerbaycan ve Trkiye arasnda snrlarn kapal olmasna ramen Vahabzade, eserleriyle Trk basnnda yer almaya balar. Sovyetler Birlii dneminde Trk edebiyatnda yer alr, eserleri Trk aydnlarnn ilgisini eker. Sovyetler Birlii gibi bir lkeden milli, manevi deerlere nem veren ve bu deerlerin lzumunu savununa Sovyet aydnn olmas birok Trk okuyucusunu etkilemitir. airin hayat ve eserleri Trk edebi evreleri tarafndan takip edilir, incelenir. Bylece air Trk aydnlar tarafndan daha yakndan
1
2 3 4

Bahtiyar Vahabzade. mrden Sayfalar. stanbul 2000. s. 133.


Erdal Karaman, Bahtiyar Vahabzadenin Ana Dilinde Verdii Mcadele, Jurnal of Qafqaz University, No:8,pg:6, 2001. Erdal Karaman, Trk Dnyasnn Sesi: Bahtiyar Vahabzade, Bak 2009. Bahtiyar Vahabzade, Vatan Millet Anadili, Ankara 1999, s. 77.

194

Materiallar

tannr. Sovyetler Birlii daldktan sonra airle ilgili almalarda Trkiyede art gzlenir. Bu dnemde birok kitab Trkiye Trkesin aktarlr. air, sk sk Trkiyeyi ziyaret eder. Bu dnemde Trk okuyucusu tarafndan daha yakndan tannr. Vahabzade bu dnemde Trkiyedeki edebi gelimeleri srekli takip eder. Yer yer Trkiyedeki tartmalara o da katlr. eitli yayn organlarnda fikirlerini dile getirir. Trkiye ve Azerbaycan halknn ortak tarihi gemii, iki milletin kader birlii etmesi ve milli manevi deerlerinin mtereklii gibi unsurlar airin Trkiyede hsnkabul grmesini kolaylatrmtr. Ayrca airin, gerek manzum gerekse mensur eserlerinde ele ald, zerinde durduu konular Trk insann da deer verdii ve yaad skntlar olduu iin Trk okuyucusu da Azerbaycan halk gibi airin eselerine deer vermitir. Bundan sonraki srete de Vahabzadenin dier eserlerinin de sratli bir ekilde Trk okuyucusuna sunulmas nem arz etmektedir.

BAHTYAR VAHABZDE
Frat KIZILTU MUGAM Bahtiyar Vahapzade, MUGAM baln koyduu poemasna, ku seslerini tarif ederek balar ve sorar? Ne dediini anlarmyz? Cevab yine kendisi verir.Hayr Laylasna, nlesine, Dilindeki gem sesine Gulanla gula asma, reyinle gula as. stad nce tabiat, Yrekle dinlemei tavsiye eder. Bir gzel sesi, su sesini, meltemin aalardaki yapraklarda oluturduu sesleri, denizlerin sahillere ulat zaman ortaya kan deniz sesini, kayalk blgelerdeki yanklar, yamur sesini, btn tabi sesleri Yrekle dinlenmesi gereine vurgu yapar. Buradan asl maksadna girer: Tar da ele O szlayr iin iin indedir her metlebi, Nlesidir eitdiin. Tpk Tebriz Elindeki aair Atamz ehriyar gibi, Bahtiyar Vahabzde de bir Tar tutkunudur. Tar, sadece mzrapla alnan bir alg deil, Trk Dnyasnn nazl, gaml sesidir. Yeri gelmiken belirtelim. Gam ve hzn, bizim milletimizde baka trl idrak edilir. Kz evlenirken alar, Oul askere giderken anas alar. Baz tezadlar bize hastr. Krolu, dalarda yaar, ama Gzlerimden eim eim alarm / Klen olam szlarm. Der. Krm Hkmdar Gzi Giray Han, atl ordunun kumandan olarak fetihlere karr ama, tanbur ve ney sazn fevkalde icra eden bir bestekr -airdir. Yavuz Sultan Selim Han gibi celdeti cihana yaylan padiahmz, Beni bir gzleri hya zebn etti felek diya ikyette bulunur. Biz buna Trk Hzn deriz. Mtevekkil, sabrl, manl ve arbal. Bu dnyann arlar, aclar Nee sr aharghn Bestenigr perdesine? Dalara h, digget ele Gayalardan yuvarlanan da sesine Bahtiyar Muallim, Poemasn yazarken, makamlarn hususiyetlerini de nazar- dikkate alyor. ahargh Makam icra edilirken, Bestenigr makamnn seslerine geki (Modlation) yaplr. airimiz, bu perdelerde dolaan namelerin, dmyann aclarnn ve arlarnn sesi olduunu ve makamn sesleri arasnda, Tar ile icra edilebildiine hayret etmektedir.
195

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Grg grg hkrklar ne nledir? Grgovulun dndeki renkler nedir? O renklerde mugamlar Elvan-elvan perdeleri, Prl-prl sesleri gr. O dnr, Bizi de dndrr. airimiz, yine tabiattan misal getirerek, Tar saznn icrasndaki mzrap darbelerini Slnlerin(Grgovul) hkrklarna benzeterek; Mugamlarn perdelerine benzediini ve Tarn dndn ayn zamanda bizi de dndrdn beyan eder. MSKY, ALGININ DNCES olarak nitelemek, hibir airde grlmeyen bir felsef ifade tarzdr. Mevlna Mesnevye: Binev ez ney n hikyet mi koned / Ez cdyiha ikyet mi koned= Dinle neyden n hikyet etmede/ Ayrlklardan ,ikyet etmede msralar ile balar. Burada kasdedilen, ney saznn konutuu, koptuu sazla dnme arzusunu beyan ettii ni ifade etmektir. Bahtiyar Bey ise DNMEK olayn gndeme getirmektedir. stelik, Tarn kendisi Mugam vastasyla dnrken, dinleyeni de dndrr hkm veriliyor. Ney stnde yeddi sesin, Oyug oyug yuvalar, Nedir bele? Sesler, grg bir arzunun can sesi mi Yuvalar dadlm olpalarn nlesi mi? Bahtiyar Beyin Ney saznda dinledii sesler, daha baka bir arzu, hasret ve ikyeti beyan etmektedir. YUVALARI DAITILAN OLPALAR gal srasnda akl almaz, ykmlarn, zulmlerin rev grld YREK VATAN AZERBAYCANDIR Poemay kaleme ald gnlerde, dndn ak ak ifade edemezdi. Ltin Dili iirinde yapt gibi, syleyemedii, Azerbaycan Lisan hakkndaki fikirlarini, Ltin Dili vastasyla anlatmtr. ledii Fikir: MLLET OLMAYAN AMA YAATILAN LTN DL , BUNA KJARILIK MLLET YAAYAN FAKAT DEVLET DL OLARAK KULLANILAMAYAN AZERBAYCAN TRKES Kimin yuvalar datlmtr? Kimin en meden haklar elinden alnmtr. Tarihin kaydetmedii zulmlerle ba baa braklan kimdir? Bu zdrab derinjden duyan ve duyurmak isteyen tutsak bir airin yrei ite bylesine STiDLLLERLE dnr. Mugam Poemas, sadece msikmizin anlatm deildir. Yaanan felketlerin, kaybedilmek istenen bir milletin, Trk Dnyasnn mahbbu Azerbaycann zdraplarnn ikyetnmesidir. Tarihin bir dvr yatr Bir bemdeki h sesinde aharghn Muhalifi aldranda et saldran, Glnlardan od aldran Dy sesi Trk Tarihinin en talihsiz iki savanda, Trkmen, Trkmeni krmtr. OTLUKBEL ve ALDIRAN savalar. Sadece hkmdarlarn gazab zerine tretilen ve Trk asrlarnn heba olmasna sebep olan Savalar. Tardaki BEM telinin h lar, bu trajedilerin terennm gzyle idrak ediliyor. Poemadaki ALDIRAN-SALDIRAN-ALDIRAN kelimelerinin sesleri ile bir tarzenin mzrabn kullandktan sonra, gsnde hareketlendirdii saznda elde edilen AKUSTK -ENNLER mugamlarda ve onu icra eden Tarzenin saz ile btnleen ruhundaki MAZ HAL ve AT lemesinin ifadesi kabul ediyor. Bilindii gibi, msik sanatnda, szlerin nameye uygunluu gereklidir. Buna PROZOD ilmi denir. Msik sanatnda, bilhassa Trk Msiksi Sanatnda bir de MANA PROZODS mevcuttur. Dncenin, hissiyatn, hadiselerin seslerle anlatlmas, ressamn boyalarla tertibet-tii tablodaki ruh akisleri Bahtiyar Bey, bu mana prozodisini, kelimelere yklemitir. Harfler, mzrap darbeleri, heceler, name guruplar, cmleler de zaman dilimlerini ihata eden Mugam Tesnifleri.
196

Materiallar

Yazmn balarnda ifade etmitim. Hibir airde grlmeyen bir izah ve idrak tarz. Zaten kendisi de yazlarnda ska MDRK kelimesini kullanmaz m? nk kendisi byk bir MDRKTR. UR Dinle uru z gelbini sene aan, Her kelmesi alov saan Tarih yal baban kimi, Gz yal anan kimi, Tstsne aman ele, Oduna yan. Dayan, dn, Dn, dayan. Mugamlarn UR ubesi, bize gre Trk Msiksi sanatnn esasdr. Bu makam, Trkiye ve hinterlandnda, kc olarak kullanlrsa HSEYN, ayn makam inici olarak icra edildii zaman, MUHAYYER adn alr. Bu iki makamn, kardeleri, yeenleri, amcazadeleri de vardr. NEVA-GERDANYE-GLZAR-UAK-TAHR-BAYAT- ve bu makamlar eklenerek retilen Mrekkep Makamlar. Bu makam anlaynn iki kayna da Azarbaycanl iki dehnn eserlerine dayandrlmaktadr. Safiyyddin Urmev, eseri EDVR; Abdlkadir Merag, eseri Cmi l Elhan Hseyn Makam okadar milldir ki, dnyann neresinde Trk varsa, orada Hseyn Makam mevcuttur. Bu makam, Trk Klsik ve halk Msiksinin yzde doksann ihata eder. te Azerbaycanda UR ismi ile anlan makammz, bu makamlar iine alan makamdr. Bu hissenin bandaki iir paras, Dayan dn/ Dn dayan msrlaryla bitmektedir. airimiz Dur ve dn, sonra da dnerek bekle. UR mugamnn eninlerini, mzrap darbelerinin tantanasn, Tarn iinde yanklanan (aksi-i sad) ses helezonlarn ve izah etmee alt manalar, btn varlnla yaa, idrak et ve ettir. Gu gonmayan tepelerden da terpeder, Kirpiklerden ya terpeder. Mahnlar var ayaglar, Muamlarsa ba terpeder. airimiz, bir baka iirinde, zamanmzn mzik anlayn kasdederek: rek terpenecek yerde, ayah terpenir msrasyla tenkid etmiti. Yukardaki drt msrada ise, kayalardan ta oynatmak, kirpiklerde ya meydana getirmek, baz mahnlar ayaklar kmldatrken, mugamlarn insan dncesini, manev dnyasn, ruhunu hareketlendirdiini beyan ediyor. ur ne deyir, ne danr, narn-narn? yren, ne vaht gaynana da atlb Dalardaki bulaglarn? Mill Azerbaycan tefekkr, pnar ise, bu pnar kreltmek iin, kaynaklar tala doldurmak maksad ile, milleti kendi kltrne, ananesine, rf ve detlerine, hlsa topyekn yaama biimine , demokrasi, hmanizma adna yaplan tasallutu kasdetmekte, hayat pnarlar olan, DilDin-Msik lsnn ortadan kaldrlmas iin nasl aba sarfedildiini, UR Mugamn dinleyerek ren.. Tpk Bilge Kaann emri gibi: TTRE VE KENDNE DN!. yran ne vaht aparbdr Sel Saran? Kim salbdr dilden - dile Bu dehetli maceran? Niye kesdi sel aran, Hesret goydu o terefe Hanoban?
197

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Gzel Saran (veya Saray Hanm) iin teekkl eden hazin hik^yeyi Bahtiyar bey, bu msrlarda dile getirir ve ren diye t verir. Zlim-Mazlum mnasebetleri ve SevenSevilen nmnesi, sonunda Sarann kendini Kr Irmana atmas kssas Yine bir baka mill kltr hikyesi Kerem le Asl hikyesinin anlatm yoluyla, Adalete glge drmenin muahhas nmnesi olarak ur Mugamnda anlatlmaktadr. Kerem niye Eslisinden ayr db? Edaletin erbetine lk defe kim zeher gatd? Keileri, hemzeleri Kim Yaratd, Ne yaratd? Korolunun neresine, Hagg sesine Yer salland, Gy grledi. Dnen onun gapsnda boyun buran Bu gn nee orulad Merd giinin gratn? Nenem Nigr bekle onda arb ilk bayatn? Hoydu, hoydu delilerim, Yeriyin meydan stne. Havasaki ahin kimi Tkln al gan stne. Uca-uca da banda Da bir yana, g bir yana. Titreir azm iinde Dil bir yana, di bir yana ekende Msr glnc Le bir yana, ba bir yana. Cengi sesi Birledirir gy, yeri Belke ele buradan gelir Muamlarn ilk renkleri. Tecnisleri, ritimleri? Odnr, dndrr Ghh yandrr, gh sndrr. Deryada gzm gald, Bimedim zemim gald, oh ekdim yr cefasn, Mene de gemim gald. ohdan unudulmu, yeri galm yaradr Sur, Birden yda dm bir ten maceradr ur, Bir rifin hikmet dolu sz-shbeti, egi, Heyretden al mlkne bir penceredir ur.
198

Materiallar

Fikrin ne geder yollar, menziller,i varm, stnde crlar alan bir deredir ur. Dalar ba a, lleri al, dleri elvan, Her perdesi bir renge alan menzeredir ur. Gurbette Veten hesreti, yurdunda bir anlg, Yaddada yanb tez de snen hatiredir ur. oh grrelenir Bextiyar z erine herden, Gya deyecekmi bize erinde nedir ur?! AHARGH Azer Kltr dairesinde ahargh olarak isimlendirilen Mugam, Trkiyede Hicazkr Makam olarak adlandrr ve Rast perdesinde karar eder. Makam, Evi (Evc) Perdesinde, Evcr, Aran perdesinde Sz-i dil, Yegh perdesinde ise edd-i Araban makam olur. Gelbi vulkan tek coan syandr, syan arigh, Am her zenglesinden fikre meydan arigh Kalbi volkan gibi coan isyand, fikre meydan aar ahe galhan dalalardr bir Mhalif gesi, Deryalar lengerledenTufand, tufan arigh. Deryalar dndren tfan arigh. Geler gy grledir, yer titredir, sel oynadr, Gnderir ydelliye imzal fermen arigh. Makamn hisseleri fermandr. fetler yaratr. Simlerin mizrab ile toggumasndan od hr, Yorulubdur bekle de ahmag dandan arigh. akmak tandan yaplm gibi,teller, mzrap ile tokuunca ate kar. Cvherinde bir hazinlik, bir hefifllik sahlanr, Ayrlbdr yle bir can sirdandan arigh. Yine de hazin ve ltif ynleri vardr arighn. Behtiyaram, heyranam berdatda ln seslere, sterem od alsn esrin ateinden arigh arghn giri hissesine hayranm, an ateinde ate alsn isterim. SEGH Meragal Abdlkadirin Segh Kr, Trk Dnyasnda alem olmu, batya doru fetihlerle, Kr ananesi, bym, genilemi, uzanm, derinlemi ve ykselmitir. 17 asrda Mustafa Itr Efendinin Nev-Kr sayesinde, Hce Meragnin sa tarafna oturmaya hak kazanmtr. Daha sonra zuhr edecek olan Dede Efendi de Hcenin sol cihetine lyk grlmtr. Zamanmzn Hcesi Bahtiyar Vahabzde, Ey Zebul Seghm, Orta Seghm, Menim z amnm menim z hm, Sen mene kimseden pay verilmedin, Sen zge emeden getirilmedin. Menim dalarmdr senin gaynan, Gogarn. Kepezin,Ulu ah Dan. Bu alt msra ile, Segh tesnifi yapacak olan hnendeye girizgh yapan Tar sanatkrnn, saelindeki mzrb, simlere indirii ve sol elinin parmaklar ile, Tarn perdelerinde ses naklar dokuduunu hissediyoruz. Parmaklar ve mzrap asma karar yapt zaman, Kr Nehrinin altl, kpkl dalgalarnn ahlanlar hissediliyor. Syleyen, dinleyen veya elindeki algyla henge hazrlanan murban, yrek dntleri ile Segh-Segh- Segh eninleri ile sanki Hallac- Mansurun Enelhak-enelhak-enelhak! sayhasna nazre yaptor. Ve dahi, girizghn son noktasn balyor. Sen mene kimseden pay verilmedin!...
199

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bahtiyar Muallim, Segh Mugam Poemasnn iine Bayat yerletirmi; Araz geldi yan ahd Dibinde min can ahd, Veten sar bahanda reyimden gan ahd. Dalarn snesi ne? Gn galhb sinesine. leme smaz bam Sbdr snesine. Eziziyem kl oldum, Yandm, ahr, kl oldum. Bir dilbilmez gu idim, Ohudum blbl oldum Bu bayatlar okuyup da kl olmak nice nasiptir? Ne deyir gnlm oymagla, oyulmagla Segh? Gze gz yalar tek bir bele dolmagla Segh? Knl hgrts, gelb atei, can yangsdr. Sen menim gz yam ol, ala, Segh, ala, Segh. Anamn z sdtek sen hallmsan, halalm, Ne deyirsen, meni menden bile almagla Segh? Bizi dnyann o dar erivesinden harr, Deli hallardak hngrtye dalmagla Segh. Onun her perdesi h, her bemi gem, her zili od, Gelbe ata ileyir, hkm eleyir ala Segh. Behtiyarn da gnl telleri titrer belece, Deyer hestece hey: Ala Segh, ala, Segh. Yukarda da yazmtm, Bahtiyar Hce Segha ala demekle, Trk Hznn kasdetmektedir. Biz, Alper Tunga gibi alarz, Rstame kafa tutarak. Krolu gibi Ayvaza dert yanarz, Bolu Beyine kln ekerek, Dadalolu gibi: Ferman padiahn dalar bizimdir. Diyerek. RAST Ey bahtiyar h atei sz rengine girmez, Hem gemli gurb a ve hem de dan yeridir Rast. Bizim lkemizde, Rast Makam ana makamdr. Azer Kltr Muhitinde Rast denen makama bizler Mhr makam demekteyiz. Azerbaycandaki, Mhr Hind ve Orta Mhr, ksmen benzemektedir. Meragal Abdlkadirin Mhr Kr elimizdedir. Konumacnz, stanbulda defalarca icra edilen Mhr kr konserlerine katlmtr. Arap Harfleri ve Ltin Harfleri ile baslm notalar da mevcuttur. Hatta Muhterem Profesr Zemfira Seferovann; Azerbaycan Msig Elmi nvanl kitabnda (Elm Neriyyat-1998) Mhr Krn da notas mevcuttur. Bahtiyar Muallimin poemasndaki Rast hissesini okurken ite bu idrk iinde poemay inceliyoruz. Mugam poemas, bir kantata benzemektedir. Hem muhteem arazlerimiz, hem mimar, hat ve minyatr sanatlarmz teda ediyoruz. iirin msralar sanki msik notalar ile vcuda getirilmi. Babrllerin Tac Mahli, Seluklularn Gkmedresesi, Osmanllarn Sleymniyesi gzmzde canlanyor. Han Saraynn ebekeleri, minyatrleri, oymalar ve naklar Bu iirde terennm etmektedir. Yine Bahtiyar Beyin gazelinin makta ile bualmay bitiriyorum: Ey Bahtiyar h atei sz rengine girmez, Hem gemli gurb a ve hem de dan yeridiri rast.
200

Materiallar

BAHTYAR VAHABZDEDE MLL MCADELE RUHU VE TRK DNYASI


Hsniye Mayadal
Yrd. Do. Dr., Amasya niversitesi Eitim Fakltesi ZET Bu almada, Bahtiyar Vahabzde'nin gerek iirlerinde gerekse nesirlerinde dikkate ald Trkln ortak edeb ahsiyetleriyle kendisi arasnda nasl bir ba kurduu deerlendirilerek Vahabzdenin ruh ve fikir dnyasyla birlikte sanattan beklentileri zerinde durulacaktr. Vahabzdenin sanat anlayyla kesien sanatlardan, beendiklerinden, rnek aldklarndan, sevdiklerinden bahsederken taknd tavr zerinde de durulacaktr. Bahtiyar Vahabzde'nin gerek iirlerinde gerekse nesirlerinde Trkln ortak edeb ahsiyetleriyle ilgili ok eitli deerlendirmelere rastlamak mmkndr. Vahabzde "topran annn hretinin dalar" olduundan sz aarak, "Vatann barnda ycelen, her biri bir asrn tarihi olan" "manevi dalarmz"dan bahseder. Bizlerin de "ders almas gereken" bu "manevi dalarmz" sanatlarmzdr; Fuzli'dir, Krolu'dur, Sabir'dir, Nesimi'dir... Bahtiyar Vahabzde, Trk dnyasnn iinde bulunduu tarih ve siyas artlarn sanata ve sanatya ykledii sorumluluun bilincinde bir asaggal(bilge kii) olarak, dnen bir insan olarak bunun gereini yapmtr. Vatansever, lk sahibi bir airin ne yapmas gerektii konusunda da kendinden once yaam, yazm, yaratm sanatlar analiz etmi, kendine modellik eden ya da kendisiyle akidesi(lk- ideal) noktasnda kesitikleri isimlerden sevgiyle ve vgyle bahsetmitir. Bu almada airin sevdii ve deer verdii bu isimlerle ortak noktalarna temas edilecektir. En ok zdeletii isim olarak da Mehmet kif ile aralarndaki benzerlikten bahsedilecektir. Anahtar Kelimeler: Vahabzde, lk, sanat, Trk dnyas, kif, azatlk (bamszlk) ABSTRACT In this study we examined the expectations of Vahabzade from the art with his spiritual and his world of ideas evaluating his relationships with the other Turkish art people taken into consider in his poems and essays. We also mentioned about his attitute towards the prominent people in Turkish literature who he enjoys, loves and imitates. It is possible to see many evaluations of Vahabzade in his poems and essays on Turkish poets and authors. He mentions the authors as the spiritual monuments of our literature. His favorite writers are Fuzuli, Krolu, Sabir and Nesimi. Vahabzade is a prominent poet considering the political and historical conditions, of te Turkish world. He fulfilled all his responsibiliites. He analized all the poets and writers before his age and mentioned about them with great passionate and admiration. In this study we discussed the common sides of these poets and authors. The most important personality he shared his ideas with is Mehmet Akif. Key Words: Vahabzade, Idea, Art, Turkish World, Akif, Freedom

Giri Milletlerin hayatnda kritik dnemler, bunalml devirler ve bu devirler iinde de tehlikeli dnemeler vardr. Bylesi srelerde milletin iinden kacak byk oullara ihtiya vardr. Milletler kardklar byk adamlar ve bu adamlara sahip k nisbetinde tarihe adlarn yazdrrlar, var olurlar ya da yok olurlar; kul olurlar ya da hr olurlar. Trk milleti, en son byle bir dnemi kard iki nderle at. Bu nderlerden biri asker alandan kt dieri ise sanat dnyasndan. Mustafa Kemal ve Mehmet Akif Ersoy. Savalarn da iki cephesi vardr. Biri madd glerle alr dieri moral glerle. Madd cepheyi btn milletin gcn, desteini almay baaran Gazi M. Kemal kurdu. Manev cepheyi de nce mill edebiyat dnemi air ve yazarlar alt yap olarak hazrlad, M. Akif ise manev cepheye nce anakkaleyi destanlatrarak sonra da stikll Marmz yazarak bayra dikti. Ancak millet de iinden kard bu oullarn ardnda durmay baarmaldr. Hibir mcadele sadece nderlerin kmasyla kazanlamaz. Uruna lnecek deerlerin peinden koanlarn tek bir yrek halinde, benlik kavgasna girmeden birlikte hareket etmesi gerekir ki el gc, sel gcne dnsn, onu kendi topranda kleletirmek isteyenlere dersini versin. Bahtiyar Vahabzde de kendi dneminde milletinin ve hakikatlerin haykran sesi olarak yanan, yazan, yaratan bir azatlk-istikll airidir. Yaad devir itibariyle de milletin ihtiya duyduu bir insan tipidir. O, bahtiyar asrlarn, bahtiyar bir halkn da evlad deildir; ad Bahtiyardr ama kendisi bahtiyar deildir.Bahtiyar Vahabzde, hr ve bamsz bir
201

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Azerbaycan'da dnyaya gelmemi; fikrin ve hissin hr olarak sylendii bir lkede yetimemi olmasna ramen "azatlk ve kulluk" arasndaki fark da ok iyi bilir. Kendi mutluluunu milletinin mutluluuna balayan Bahtiyar Vahabzde 1996 da yazd Hans Bir rekle ? iirinde yle diyor : Adm deyiin, bilinsin yolum, Meger bextiyaram, Bextiyar olum? Sineme da eken bir bele dala Men alar bextime nece yar olum? Milletim bedbextse men hans haqla Men hans rekle bextiyar olum? 1 Halkn gcne inanan, bu gcn nelere kadir olacann farknda olan Bahtiyar Vahabzde "Halk yanmazsa dnp millet olamaz"2 fikrindedir. Nasl "gne almazsa gn domaz" ite yle. "Bir halkn sal, gelecei de" onun iin "alp yanan"lara baldr. Bu alp yananlar iinde o milletin airlerinin de nemli bir yer tutuunu sylemek gerektir. "Gne almasa gn domaz yegin Hegiget grnmez! Hegiget budur! Bir halgn sal-airlerinin Alb yand oda borcludur. "3 Bylece kendine o ok sevdii airler M. kif Ersoy ve M.Emin Yurdakul- gibi sosyal bir sorumluluk ykler. Kararll, duyarll, sorumluluk duygusu, muallimlii, milletvekillii, airlii, mill bilinci ile Vahabzde, yaad vatannn gereklerini, tarihini, bugnn anlayan, yorumlayan bir vatansever olarak gelecee k tutmak, halknn szcs olmak arzusundadr. Bu duruunu iirlerinde birbirine e veya yakn anlaml olarak kulland "megsed, amal, egide, inam, meslek" kelimeleriyle ifade etmitir. 1. Azatlk Mcadelesi ve Vahabzde mrn bir gayeye adayan, gayesiz maksatsz mr srmedim diyen air 4 , "akideye uyank olan air" ister. "Yazmak hatrna yazmak hi ne yazmak" demektir. nk yazmak, yaratmak, yalnz byk gayeye atmann yoludur. Yol ise maksat olamaz, yol vastadr. iir, sanat yoluna gelince bu yol dardan ok kolay grnr. Bu leme bavurup yalnz onun azap ve ikencelerini tattktan sonra onun etinliini derk edersin. O zaman da grrsn ki, mrn yars gemi, yarattklarnn ise sanat bahadrlarnn yarattklar karsnda ok snktr. Bak, yalnz bu byk hakikati derk eden sanatkrlar yar yolda kalmaz zirvelere can atar."5 O, yazdklaryla hakikatleri dile getirmeye alr. Bahtiyar Vahabzde, iin "hakikat, yaratcln ah damardr."6 te bu sz kendine bir prensip kabul eden Bahtiyar Vahabzde, insann milletine "ilk borcunun ilk vazifesinin "azatln zaruret olduunu "ona kabullen-dirmek olarak dnr. nk;

1 2

3 4

Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik, s.265 "El bir olsa zerbi keren sndrar El gcnde el dedi, sel gc var. Be neferin yanmandan ne har, Halg yanmasza dnb millet olammaz." Vahabzde, Bahtiyar (1993), Yeni iirler-mide Heykel Goyun, Yazc Bak s.92 Vahabzde, Bahtiyar (1985), zmle Shbet, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak. s. 39
Vahabzde, Bahtiyar (1987), Ah Dnya Frlanr, Yazc Bak s. 51 Vahabzde, Bahtiyar (1986), Derin Gatlara Ig , Yazc, Bak s. 132-133

5
6

Bahtiyar Vahapzde air Abbasaa'nn "Gara Nemeleri" eserini deerlendirirken der ki: "Nedir buradaki gzellik? Yene hegiget! Menim alemimde hegiget yaratcln ah damardr. Ey uzun iller hegigete hesret galan ohucu, bu arn sen bizden daha yah hiss edirsen. nk biz seni oh aldatmg. ndi senin gulaglarna hegigeti ggran eserleri ohuyanda biz de seninle beraber sevinirik......"
Vahabzde, Bahtiyar (1991), enbe Gecesine Geden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 310

202

Materiallar

Zerret bilmese azatln, Halg onun yolunda lme getmez1 airleri haykrmayan bir milleti sevenleri toprak olmu ksz ocua benzeten M. Emin gibi halknn yol gstericisi olmak arzusundaki Bahtiyar Vahabzde, iirin, sanatn gcne inanr: air-od gayna, e'r-glledir Bartsz e're e'r deyilmez. airi olmayan bir halg ktledir Amalsz bir ktle halg ola bilmez. 2 ocuk yalarndan itibaren Sovyet sisteminin zorbalnn ve acmaszlnn farknda olan Bahtiyar Vahabzde3, eserlerinde, hakikatler silsilesinden olan "Totaliter rejime itiraz" etmi bu yzden de takip edilmi, ad "gara siyahya" alnm, birok mahrumiyetlere maruz kalm yine de hakikat yolundan sapmamtr.4 nk O, airin halkn yol gstericisi olmasn ister. Vatann ve o topraklar zerinde yaayan insanlarn hrriyetinin, mstakilliinin, istiklalinin onun dilindeki ifadesi "azatlk' kelimesinde kendini bulmutur. "ok dert syletir" misali Vahabzde de hep "azatlk, azatlk"der. Bunu nceleri kendi vatanyla ilgili bir problem olarak ele alamaz. Yasaktr, sutur, dilinin kknden kesilmesine sebep olabilir. yleyse Vahabzde ne yapmaldr ki milletine, yeni yetien nesillere azatln ne menem bir ey olduunu anlatsn. Onun iin yine baka milletlerin, baka lkelerin sahip olmad, mcadelesini verdii, fakat Azerbaycan'n sahip olmakla mutlu olduu bir eymi (!) gibi ele alp yle anlatr azatl.5 Szn, dncelerini sylemek iin bu yollar semesinin vacib olduunu yaad skntl sreler ona retmitir. M.F. Axundzadenin zaman ve mekan deyimekle szn demek suln kendine yol olarak semitir. Akll okuyucularn satr alt ifadeleri yakalayacan, gizlenmi, perdelenmi anlamlar bulacan dnmtr: O, 1988e kadar bu yolla yreindekileri boaltmay tercih eden Vahabzdenin buna ramen yazlar ve iirlerinin deta mikroskopla incelenip sansrlenmek istendii zamanlarn da olduunu, yle durumlarda da milletinin geleceini dnen dier oullar tarafndan kollandn, yardm grdn de itiraf eder.6 Esir olan millet, milli deerlerini yaayamaz7 nk hr deildir. Hr bir devleti, bayra
1 2

Vahabzde, Bahtiyar (1987), Ah Dnya Frlanr, Yazc Bak s.158-159 Vahabzde, Bahtiyar (1985), zmle Shbet, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 59
Men sovet sistemine ve rejimine qat dmen olan, onunla barmayan, eksine, namaz ste ona lenet oxuyan, mehvini arzulayan savadsz, lakin aq gzl bir ailede bymem.(s.49) Babas ve dedesinin sovet sisteminin msibetlerine dzmeyen, bunun bedellerini de deyen karakterlerde olmalarnn gstergeleri olaylarn ocukluundan itibaren kendisini nasl etkilediini anlatr: Belelikle, hele uaq yalarmdan men sovet rejiminin zlmn, zorakln ve dehetlerini z gzlerimle grb almla derk ettim. Belelikle, hele uaqlqdan gelbimde sovet guruluuna nifret toxumlar sepildi. Hemin bu toxumlar ise sonralar ere evrilip ccerdi. Qelemim pxteletike mvcud quruluq nifretim de ilden-ile derinleir ve bu gizli hissimi ifade etmek n yollar axhtarrdm. Hele kifayet geder tecrbem, seritem ve ustalm olmadna gre universitetde oxuduum mharibe illerinde szm birbaa deyir ve elbette, bu cr erlerimi ap n yazmr, arxivimde saxhlayrdm. (s.50)

Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik, s.49, 50 Vahabzde, Bahtiyar (1991), enbe Gecesine Geden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 272
O yllardan beri en byk itiraznn ana dilinin kaplar ardnda alar kalmasna olduunu; 1942-1953 yllar arasnda yazd iirlerinin byk blmn ki Korku poemasnda anlatt gibi yakmak zorunda kaldn; 1954 ylnda 81 Ana Dili iirini ap ettirme iini Samet Vurunun iirin bana Leninden bir epigraf ekleyerek gerekletirmesinin kendisine gerektiinde Lenini nasl kalkan edebileceini rettiini(s.50-51) Bu yllardan sonra 1988e kadar rejime kar yazd eserlerini ikiye ayrr. Bunlarn bir blm akca rejimin olumsuz yanlarn anlatrken dier blm de sansr amak, aldatmak zere sz konusu olay yabanc bir lkede zerinden vererek, tarihten bir olaya ya da rejimin onay verdii birinin bir szne atf yaparak yazdklar eklinde ortaya kar.(s.52) Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik, 50-51,52

6 7

a.e. s.57-58,59 "Milletin milletliyi yaar leyagetinde eginde, geyretinde, erefinde, adnda Bir de... azadlnda Ah o, z halgn kle deyil, gul deyil. Azad grmek isteyir. Halgnn sinesinden klelik damgasn O gtrmek isteyir.

203

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

olmad iin de dnyada onlar ciddiye alan, adam yerine koyan olmaz. Onun yerine kararlar veren, konuan hep ona hkmeden ve zulmedendir: En adice haggdr azadlg her milletin. Birinci vladdr leyaget-hrriyetin. Esir halgn dnyada ne yeri var, ne sesi Esir halgn yerine ganan da zgesidir, Gren de zgesidir, danan da zgesi!1 nsanlar, milletler dnyaya kul olmak iin gelmemilerdir.2 Fakat azatlklarna kastedildiinde buna tahamml etmek sonucunda esareti getirir. Tahammln ardndan azap ve ikayet gelir.3 Sabrettikce zulm artar, yaamak yaamaktan kar.4 Gemite kleyi gece gndz altrr "bir doyumluk ree" krettirirlerdi. "ada klelereyse a karnna, rplak kr dedirttirirler. Hazr, kalplam fikirleri kabul ettirip, ileri alasa da oynatp gldrrler: stelik "kara gnn iinde" a gnlym "diye zorla barttrrlar, sonra da birbirlerine saldrttrp, krdrtrlar.5 Bir milleti, dier milletler ierisinde muteber klan, onun "z liyakatini", milli benliini yaatyor olmasdr. Bunlar varsa o millet hrdr, azattr. Aksinde o millet esirdir, millet millet deildir. Esir milletse "z kemal'ini, "z dili"ni kullanamad6 gibi kendi vekilini de seemez. "Ecdattan miras kalan bayramlar, yaslar" yaayamaz. Ksaca gelenek ve grenekleri, adetlerini yaatamaz. Milli kltrne ait unsurlar koruyup yaatamayan kle millet, hakim kltrn de tesirine maruz kalr.7 Binlerce insann boynuna halka geirilir, bu halkayla "yad"a secde klanVahabzde, Bahtiyar (1987), Ah Dnya Frlanr, Yazc Bak s.149
1

2 3
4

a.y.
Vahabzde, Bahtiyar (1964), nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak . s.210 Vahabzde, Bahtiyar (1981), Payz Dnceleri, Yazc, Bak s.83

"Sebr eledik zmze cebr eledik Orden-Medal yarnda Dumanlayb beyinleri D.D.T'yle zeherledik. Yz-yzleri, min-minleri Birce cege a pamba Gurban verdik gen gzlar, gelinleri Bu dnyayag z amam krpeleri Betindece zeherledik Yaamadg, ba girledik. Yalan-yalan ve'dleri yeye-yeye mid ile garnmz doyuzdurub Biz inamla yene bahdg geleceye " Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak s.11 Vahabzde, Bahtiyar (1987), Ah Dnya Frlanr, Yazc s.92 "Halgn azadldr. Halglarn cergesinde m'teber vesitesi! Bir halgn ki, yerine dnrler, ganrlar. O halg ne sanrlar? Han, han bes onun znn leyageti? Millet saymag olarm esir olan milleti? Han, han bes onun z kamal, z dili? Kim sedi yad milleti bagasnn vekili? Bu fikirler iinde ovhalanr Merziye ." Vahabzde, Bahtiyar (1987), Ah Dnya Frlanr, Yazc Bak s.149 "Ecdattan miras galan bayramlar, yaslar Mgeddes temaslar Bir zaman gsterile elimizden aldlar.

5 6

204

Materiallar

lar da olur. Bylelikle bizi bizden alrlar". Bizi bugne dren "yiit" olur; bugn kabullenen "maymag" beceriksiz, aptal, zavall da millettir.1 Vahabzde kendi vatannda da yaanm olan bu durumu "bir tarafl, talaksz nikah"a benzetir. 2 O, bu nikhn bozulmasndan yanadr. Sanatn da bu dncenin hizmetine vermitir. 2.Trk Dnyasnn Manev Dalar Bahtiyar Vahabzde, Trk dnyasnn iinde bulunduu tarih ve siyas artlarn sanata ve sanatya ykledii sorumluluun bilincinde bir asaggal olarak, dnen bir insan olarak bunun gereini yapmtr. Vatansever, lk sahibi bir airin ne yapmas gerektii konusunda da kendinden once yaam, yazm, yaratm sanatlar analiz etmi, kendine modellik eden ya da kendisiyle akidesi noktasnda kesitikleri isimlerden sevgiyle ve vgyle bahsetmitir. Bahtiyar Vahabzde'nin gerek iirlerinde gerekse nesirlerinde Trkln ortak edeb ahsiyetleriyle ilgili ok eitli pasajlara rastlamak mmkndr. Vahabzde "topran annn hretinin dalar" olduundan sz aarak, "Vatann barnda ycelen, her biri bir asrn tarihi olan" "manev dalarmz"dan bahseder. Bizlerin de "ders almas gereken" bu "manev dalarmz" sanatlarmzdr; Fuzl'dir, Krolu'dur, Sabir'dir, Nesim'dir...3 Veten, millet, onun tarixi, edebiyat, ana dili, tehsilin milliletirilmesi, xalqn yetirdiyi byk ehsiyyetler, onlarn eqideleri ve amallarnn terennm v.s menim istiqlal ve azadlq yolunda apardm mcadilenin ayr ayr qollardr. 4 Diyen Bahtiyar Vahabzde,Trkiye'de gelien Trk edebiyatn da takip etmektedir. Abdlhak Hamid, Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Orhan Seyfi, Faruk Nafiz, Yahya Keml, Necip Fazl. O, bu airler vastasyla Trkiyede gelien Trk edebiyatndan haberdar olmusa da okuduklarnn hepsinden de byk bir vg ve sevgiyle bahsetmez. Vahabzde bu airleri deerlendirirken "daima vatan ve halk duygular ile yaayp yaamadklarna; , eserlerinde halkn istek ve arzularn aksettirip aksettirmediklerine bakarak " deerlendirir. Fakat Trk iirinin halk hayatndan, halk maneviyatndan halk maneviyatndan koparak "dumanl, anlalmaz sembollerle" dolmasn tasvip etmez. Bu ynden deerlendirince muasr Trk nesrini ve dramaturgiyasn iirden daha ileri bulur. Bu sahada Aziz Nesin, Oktay Akbal, Kemal Tahir, Orhan Hanerliolu, Yaar Keml, Mustafa Sepetiolu, Behet Necatigil, Sevin okum, K. Bayram, S. Kudret Aksal, Nazm Kurunlu'yu "kudretli nmayendeler" olarak grr. 5 Muasr Trk iirini "bilmece iiri" olarak isimlendiren Bahtiyar Vahabzde Trkiye'de gelien bu iirle ilgili olumlu eyler dnmez.Trkiye'de sanatla halk arasnda byk uurum vardr. Burada halk, iiri anlamad gibi iir de ok hallerde halkn duygu ve dncelerinden kenarda kalr." Halk anlayamad bu iiri benimsemez, alklamazlar. 6 Esasen O, sanatta "dumanllk"tan yana deildir. Ona gore bu anlay, insanlar fikir dolaklna sevkeder, fikri
Bizim dncemizi eriveye saldlar. Nee sifet asld grdymz bir zden, Ayrldg zmzden Elin z bayramna min cr dama vurdular, Bizim n teze yaslar, bayramlar uydurdular. Doma bayramlarmz dahmalara ekilib Gizlinde bayram oldu Kelerden govuldu. gey bayramlarmz kelerde tentene, Evlerde dinmez oldu, Ki mse sevinmez oldu. Yan ram, yan kkm Bize thfen nur olsun. " Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak s.81-82 1 a.e. s.110 2 Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak s 185 3 Vahabzde, Bahtiyar (1979), Alan Seherlere Salam, Yazc Bak s. 54 4 Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik, s.70
5
6

Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak s. 258-259

a.e. s.259-260

205

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

azdrr. Bu da "halka doru sz demek istemeyen, realizmden kaan, hakikati perdeleyen Avrupa, Amerika burjuva sanatnn hususiyetidir." Halbuki "herkesin gzellii onun zlnde olduu gibi, her lkenin her halkn gzellii de onun z sfatnda, z hsusiyetinde ksaca onun zlndedir."1 Halkna vurgun air Bahtiyar Vahabzde yreinden ap taan, aprazlaan duygularn, beynini kemiren fikirlerini anlatrken vatannn ve halknn "ar-aclarn" ahsi "ar-aclar" gibi kendi kalbinde hisseder. Ona gre air, ilk plnda vatanda, sonra airdir. airin airlii onun vatandalyla belirlenmelidir.2 Vahabzde'nin iirlerinde, yazlarnda, sohbetlerinde vgyle, beeniyle sz konusu ettii isimler sanat anlay olarak benimsedikleridir. ltleri bellidir; vatann, milletini her eyin stnde tutan, hrriyet a, azatlk sevdals olan kendini ve mrn de bu deerlere adam, mcadeleci ruha sahip sanatlardr.Ona gore: mrn halkn hayatna kartran, kendi hayatn deil halkn hayatn yaayan byk ahsiyetlerin mr halkn mr kadardr..."3 a.Vahabzdenin Trk Dnyasndan Beendii Edeb ahsiyetler: Bahtiyar Vahabzde'ye gre edeb ahsiyetler, sanat bahemizden gller deren, bu diyardan o diyara, o diyardan bu diyara selmlar gnderen;4 vatanmzn barnda ykselen manev dalarmzdr.5 Biz burada, ite bu dalarn hepsinden bahsetmeyeceiz. Sadece Vahabzdegibi bir ml uruna yazp yaratanlardan en nde gelen birka zirve isime onun gznden bakalm. Bu isimler airin kendisiyle zdeletirdikleridir. Mirze Elekber Sabir Sabir de bir ml uruna yazp yaratanlardandr, "Bir ml akna yarattndan dalgalar iinde o daa dnm; arkn her yerinden halka grnmtr. Vahabzde, onu kendine stad kabul etmektedir.6 Demiem, dilidir o derdimizin, Veten, neden tr doubdur onu...7 Bahtiyar Vahabzde ile M.E. Sabir'in fikirleri arasnda birok paralelikler kurulabilir. Bahtiyar Vahabzde de Sabir gibi "Vatann ve halgn ar-aclarn ahsi ar-aclar gibi z kalbinde yaatan bir vatan airi"dir8"Vatan namna yanan, yand iin ebediyyet kazanan"9 Sabir, milyonlara ders vermi, milyonlar dnm bu byk kalb sahibi yine onlarn yolunda eriyip muma dnmtr.10 "Ezilen halknn isyan sesi olmu bu dahi muallim,"11 iirleriyle "yumulu gzleri am, krpelere, anl sabaha giden rlar, izleri tantm, onlarn yreinde bin ra yandrm; ganmak, yanmak nedir retmitir."12 "Bu Buhara papakl, orta boylu muallim halkn gren gz" olmutur. Fakat bu "meslek yolusu"na halk "yolsuz" demi; hatta onu mr yolda ei de anlamamtr.13 En byk hrmete lyk olduu halde hrmetle izzetle karlanmad gibi hcumlara maruz
1 2

4
5 6

a.e. s. 262 Tengiti M. Aydn ile Msahibe'de bir soruya verdii cevapta: "Umumiyetle, air ilk nvbede vetenda, sonra airdir. Daha dorusu, indi airin airliyi onun vetandal ile meyyen edilmelidir. timai problemlere tohunmayan, vetenin ve halgn taleyinden kenarda galan bedii eserleri indiki eraitde megbul saymag olmaz. Ancag bedii eserin itimailiyi onun yalnz mvzusundan asl deyildir. Daha dorusu yalnz mvzu eserin itimai deyerini meyyen etmir. Esas mesele mellifin mvgeyinde, cereyan hadiselere mnasibetinde bedii szn gudretile cemiyyete te'sir gstermek arzusundadr. Vahabzde, Bahtiyar (1986), Derin Gatlara Ig , Yazc, s. 101 Vahabzde, Bahtiyar (1986), Derin Gatlara Ig , Yazc, Bak s. 175
Vahabzde, Bahtiyar (1971), Bir Baharn Garanguu, Genlik, Bak s. 163

7
8 9

Vahabzde, Bahtiyar (1979), Alan Seherlere Salam, Yazc Bak s. 54 Vahabzde, Bahtiyar (1986), Derin Gatlara Ig , Yazc, Bak s. 23-24
Vahabzde, Bahtiyar (1971), Bir Baharn Garanguu, Genlik, Bak s. 104

10
11 12 13

Vahabzde, Bahtiyar (1991), enbe Gecesine Geden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 266 a.e. s. 134-135
Vahabzde, Bahtiyar (1964), nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 152-153

a.e.. 158-159 a.e. s. 160-161 Vahabzde, Bahtiyar (1964), nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak . s. 150

206

Materiallar

kalan1 Mirze Elekber Sabir'in "Sabr" mahlasn, Bahtiyar Vahabzde, "Tahamml eden, sabreden ezilir" eklinde yorumlam ve yle demitir: Dnyaya smayan fikirlerini Zaman, bir tiyana balamad m? O dedi: -Anlamag istesen meni, Dn legebimi, unut adm! Dz oh dndm... Tehellsn Niye Sabir goydu Mirze Elekber? Byk geleceye dikib gzn Demek istemi ki, dzen eziler!2 Musa Celil Bahtiyar Vahabzde, "akide, ml" uruna vuruan, zindanlara den Tatar air Musa Celil'i binbir meakkatle dolu hayatndan bahsederken Onun "yaratma akyla yaadn;" Saraylarda deil, zindanlarda, dolu yreini boalttn. "Dnyann en gzel sz incilerini karanlk zindanlarda yarattn" syler. "mr frtnalarla geen" air, "mukaddes akidesi" yolunda girdii zindanlarda3 "azadlk nameleri"yle "ta hisarlar uurmu", btn dnyaya sesini duyurmutur.4 Musa Celil, 1941-1945 yllarnda Farislerce hapsedildii zindanda, on iki arkadayla birlikte, gurbette ve zindanda, yreinde vatan yaatmtr.5 Ona zindanda "azatlk vaadedilmi"se de o, dman sevindirmek istememi; "erefle lmenin saadet", "bahi alnan azatln" da "esaret" olduunu syleyerek reddetmitir.6 Kendi kurtuluunu dnmemi ama iiri azat olsun istemitir: O, hilas olma he dnmedi, "e'rim hils olsun zindandan"-zme glermi meger taleyim? Men de yaayaram- eger taleyim e'rime zindandan bir nicat verse Men de leceyem, e'rim lerse...7 Musa Celil, "o ganl gadal" yllardan nce de iir yazmaktadr, fakat onu mehur eden "cellat baltas altnda" zamana meydan okuyular olmutur. Kendisi de zamann stne km, iirleriyle lmszlemitir. 8 (Musa Celil'in zindanda yazlan iirlerinden de "Moabit Defteri" adl eseri meydan gelmitir.) Nesim XIV. yzyl sanatlarndan Seyyid Nesim, Vahabzde'yi etkileyen sanatlardan biridir ve onun eserlerinde sk sk Nesimi'yle karlalr. Vahabzde, Nesim'yi niin sever? Nesim'yi sever nk onun sanatnn bykl "hakikati demesi"ndendir. Nesim "gerekilik sembol, korkmazlk timsali, inklap arsdr."9 Tarih boyu bu dilde hagg nemesi ohunmu Haggn z sesi kimi Bu dilde syan etmi ehkmlara Nesim Danbdr bu dilde Msr glncn sesi, Settarhann gezebi, Sebirin gehgehesi.10
1
2

a.e. s. 163-164

a.e. s. 147-148 3 Vahabzde, Bahtiyar (1958), Ayl Geceler, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 25 4 a.e. s. 26
5
6

Vahabzde, Bahtiyar (1967), Menim erim, Bak s. 397-398

a.e. s. 397 7 a.e. s. 399 8 a.e. s. 396-397 9 Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak s. 6 10 Vahabzde, Bahtiyar (1981), Payz Dnceleri, Yazc, Bak s. 210

207

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bahtiyar Vahabzde, bu dnyada herkesin kendi derisi, hayat iin yaadn, fakat Nesim'nin kendini derisi soyulmas pahasna akidesini vermesini takdir eder. Onu bu yzden de sever. Sanatyla bayraa evrilen1 Nesim iin der ki: "Ben Nesim'yi nce bu yenilmezliine, korkmazlna, sebatna ve szn geni manasnda mertliine gre seviyorum. Meslek ve akide airi olduu iin seviyorum. Nesim iin, sanat byk fikirlerin ifade vastas, fikir silh olmutur."2 Nizami Mehmed Emin Resulzde'nin "Azerbaycanllarn sade vatanperveri deil. mill duygular daha ok kabartan" ahsiyeti olarak takdim ettii Nizam "yalnz Azerbaycanllarn deil, btn Trklerin vnc"dr. "O Trkl idealletirmi" bir airdir. Bahtiyar Vahabzde de bu bayraklam sanatnn "Hamse"sinden zaman zaman alntlar da yaparak hem eser, hem Nizami hakknda fikirlerini syler. O, vakitler Nizam'ye, padiahlar byk destanlar sipari verir. Azerbaycan, 12. Asr Atabey hkmdarlarndan birinin istei zerine "Hamse"yi kaleme alan Nizam, eserini farsa yazmak zorunda kalr. Vahabzde bu hali yle dile getirir: Her setri bir hezine, her sz bir pehlavan Heyf!.. Ana dilinde yazlmam bu dastan Bah burada gr nece hal vurubdur Nizam, z byk arzusunu doldurubdur Nizam Dazl ganunlarn ahtasnda, garnda. 'Ey gullug halgalar!" siz o senetkrnda Gulan shdnz, unuttu z dilini. Dana da bilmedi, yandrd sz dilini.3 O, "baba Nizam"nin "Hamse"si, "z ruhu, z sesi baba, dede ocann nefesi gibi" evlenip giden kzlarn "eyizi"ne konulmaldr inancndadr. nk bu eser bize "kkmzden haber verir", "bize bizi tantr." O kitapla "ocaklarda ttslenen, asrmza akp gelen ruhumuzu" ocuklarmza bahetmi oluruz.4 Oljas Sleymanov Kazakistanl milliyeti bir air olan Oljas Sleymanov, Bahtiyar Vahabzde'nin yakn arkadadr. Azerbaycan'n zorlu gnlerinde Vahabzde ile ayn duygular paylamtr.5 Resul Rza "lmez eserleri ile lmezlik kazanm kudretli air Resul Rza6 halkna kulluk etmi bir airdir. Onun eserleri bugn halknn serveti ve tesellisi"dir. Resul Rza iin Vahabzde unlar sylyor: "Resul Rza, halkmzn inklaptan sonra yetitirdii byk simalardan biridir. Onun tercmeyi hali halkmzn otuzuncu yllardan bugne kadar ki hayat ile yle balanm k, o, z hayat ve mbarezesinde halkn hayat ve mbarezesini yaatmtr. 30-40. yllarda halkmzn maarif ve medeniyet sahasnda kazand nailiyetler, Byk Vatan Muharebesi yllarnda faizme kar dlerdeki kahramanl, muhabereden sonraki ve imdiki baarlarmz btn bunlar Resul Rza'nn yaratclk biyografisinde ayna gibi z aksini bulmutur. mrn halkn hayatna kartran, kendi hayatn deil halkn hayatn yaayan byk ahsiyetlerin mr halkn mr kadardr..."7 Samed Vurgun Vahabzde, kendisine stad kabul ettii Samed Vurgun'a birok iirinde yer verdii gibi,513
1 2

Vahabzde, Bahtiyar (1979), Alan Seherlere Salam, Yazc Bak s. 19 Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak s. 6 3 Vahabzde, Bahtiyar (19 ), eb-i Hicran . s. 143-144 4 Vahabzde, Bahtiyar (1981), Payz Dnceleri, Yazc, Bak s. 75 5 Vahabzde, Bahtiyar (1991), enbe Gecesine Geden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s. 221 6 Halk airi Nigar Refibeyli ile evli olan Resul Rza'nn olu da yazar Anar Resulzde'dir. 7 Vahabzde, Bahtiyar (1986), Derin Gatlara Ig , Yazc, Bak. s. 175 513 Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak s. 64-69

208

Materiallar

Samed Vurgun'u, stadn-hangi ynleriyle daha stn tuttuunu veya onu niin sevdiini yllarca dnm; daha mektebli iken onun iirleriyle bym, gdalanm birisi olarak Samed Vurgun iirinde "sadelie, akcla ve yree yatmlla" meftundur. Samed Vurgun, "halk ruhuna, halk edebiyatna sykenen bir sanatn en gzel rneklerini" vermitir.1 Samed Vurgun'un "sanat halk toprandan boy atm, asrn en ileri fikirlerinden istifade etmitir. Bu iki amile gre de zamann byklerindendir."2 "Asl halk airi",3 "Bu koca aksal Azerbaycan halknn semboldr". "Nizam felsefesi, Fuzl kederi, Hakan mbarizlii", "Nesimi hikmeti", "Vagif samimiyeti", "Krolu kahramanl", "Sabir gl" Samed Vurgun'da bir araya gelmitir. Ve Samed Vurgundan u msralar: El bilir ki sen menimsen Yurdum, yuvam meskenimsen, Anam doma Vetenimsen, Ayrlarm knl candan Azerbaycan Azerbaycan.4 Semed Mensur Vahabzde, S. Mensur'u Hallac Mansur'a benzetir. S. Mensur da "hagg" yannda mcadele verenlerdendir. Her eyin zne, kaynana, asl rengine bakar; ardnda zor, g bulunan aka inanmaz; insan aldatan yzde grnen sslere "gz okayan, iman alan" imanlara da inanmaz, kanmaz. Semed Mensur, milletini, vatann seven, onun dertleriyle dertlenen bir airdir. Tpk Sabir gibi. Ama gelecek gzel gnlere de inanr. Onun iiri bir "namus mcessemi" olmutur. nk S. Mensur "namus, vicdan, iman" iin vardr.5 Mansur gibi daraacna ekilse de sznden dnmez, z mesleinden dnmez, dost yzl dmanlara da kanmaz. Sleyman Rehimov Azerbaycan Trk edebiyatnn "esas stnlarndan biri" "halknn asaggal", "halk ruhunun ve maneviyatnn derin bilicisi", "mdrik sanatkr" Sleyman Rehimov'un altm yl iinde meydana getirdii eserlerle "halknn dnce tarznn, manevi dnyasnn adet ve ananelerinin, folklar ve etnografiyasnn aynas" olmutur. Bu da onun "sanatnn byklk alemetidir. "Kudretli yazc, "karakter ustas"Sleyman Rehimov ana toprana vurgundur. Halkn anlatmas sanatnn en byk yndr. Bahtiyar Vahabzde ve nesli onun eserlerinden manevi gda ve ders almtr.6 ehriyar XX. asr Azerbaycan airlerinden olan Mehmed Hseyin ehriyar, Vahabzde'nin iirlerinde ska ad geen airlerdendir. iirlerde gren bu iki blnm Azerbaycan'n iki "odlu" airi, birbirlerini grememenin hasretini ekerler. 7 Glistan Mukavelesi ile ikiye blnen Azerbaycan'n kuzeyinde Bahtiyar; gneyinde ehriyar; gremezlerse de yz yze, iirleri yrekten yree bir kpr salar, arada bir snr gibi kalan Araz'n zerinden.8 rekden reye krp? Bir dayan! Derdiniz dinirse bir sazn ste, ehriyar yaral misralarndan, Krp salmadm Arazn ste?!9
1 2

a.e. s. 66 a.e. s. 67 3 a.e.. s. 75 4 a.e.. s. 68 5 Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak s. 29 6 Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak s. 174
7
8

Vahabzde, Bahtiyar (1981), Payz Dnceleri, Yazc, Bak s. 93

Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak s. 28 9 a.e.. s. 151

209

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bahtiyar Vahabzde, ehriyar ile kendini "ifte kanat" gibi dnr. iirlerini dilinden drmedii ehriyar'n resmini de "bir stad" gibi odasna asmtr.1 Trkiyede Gelien Trk Edebiyatndan Beendii simler B.Vahabzde, Trkiyede gelien Trk edebiyatn da yakinen takip etmitir. Tanzimat sonras edebiyatmzdaki birok akm ve gruplanmalardan da haberdardr. eitli vesilelerle bunlardan bahsederken kendi z dncelerini de belirtmekten geri durmaz. Beendikleri yannda tavr aldklar, eletirdikleri de vardr. Bahsettikleri arasnda tavr belirtmedikleri de oktur. Namk Keml Vahabzdenin aka beendiini benimsediini grdmz isimler ise yine yukardakilerde olduu gibi vatan ve millet adna bir lkye gnl verip yazanlardr. Bu lk Onun amal ve akidesidir. Hrriyetle, vatan ve millet sevgisiyle edebiyatmzda bir hrriyet airi, vatan airi olarak n yapan Namk Keml'i vatan ve millet sevgisinin btn younluuyla verildii bir beytiyle anar: lrsem grmeden milletde mmid etdiyim feyz Yazlsn sengi-gebrime Veten mehzun, men mehzun! fadesiyle, Vahabzde Namk Keml'in "z zamanesinde, halk iin gzel gnler arzusu ile rpnd"n syler.2 Karaba meselesine balangcndan itibaren vakf olan Vahabzdenin son dnem iirlerinde bir trl sonulanamayan Karaba meselesinden dolay taknd tavr, tam da Namk Kemal tavrdr. 1999da yaynlanan stiqlal kitabnda de yer alan son dnem iirlerinde keskin bir vatan mahzun ben mahzun tavr vardr. Aslnda bu konuyu 1990 sonrasnda hep ilemitir: Azatlq milletine saadet getirmemitir. Azatla kavumularsa da kr Allaha diyememilerdir. Azadlk kollarndaki qandal olmu; yeni bir mahkmluk, kulluk getirmitir. Vazife, makam uruna dman unutup rahat yatanlar vardr. te bylesi azatlk iin tavr: Bele azadl istemirem men, Bele azadl istemez Veten!3 Bu eletirel tavr,1990dan sonra gittike dozunu artrmtr onun iirlerinde. O ok zledii istikll alnm ve korunamamtr. Vatann bir blmndeki igalin yllarca srmesi, kagn ve kgnlerin vaziyetinin ktl ona byk bir hayal krkl yaatmtr. Ne bu durum deimi ne de onun hayal krklnn onda yaratt fke dinmitir. Bu savan hakl olduklar zere kendi lehlerine neticelenmemesinden doan fke iirlerine de yansr, olumsuz eletirileriyle kendi milletini en ar szlerle de eletirmekten geri durmaz. 1996da kaleme ald SengerMasa iirinde: Savaa bilmeyib geri ekildik Sulha qovuma qelebe bildik Bilmedik salla dyn almaz, Toyua yas da yas, ele toy da yas. Silahla szn deye bilmeyen, Masa arxasnda ne deyecektir? Dmeni nnde eye bilmeyen, Dmenden merhemet dileyecekdir. Sengerde eyilib teslimemdeyen, Masa banda da eyilecekdir. 4

a.e. s. 91 Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak, s. 259 3 Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik,, s.209-211 4 a.e., s.262
2

210

Materiallar

Yenilmek istemeyen ama karsndaki dmann da stesinden gelip yenemeyen milletini, btn bu fkeli szlerine ramen daima sevdiini belirten air Qoruya bileydim znden onu. Diye de hayflanr.1 Vatan mahzundur, dolaysyla Bahtiyar Vahabzde de mahzundur, arzusu gznde kalmtr. Yazd Vatan iirleriyle, hrriyet, millet iirleriyle N.Kemalle aralarnda daha birok benzerlik kurulabilir. Tevfik Fikret Servet-i Fnn dnemi Trk edebiyatnn nde gelen airlerinden olan Tevfik Fikret, Bahtiyar Vahabzde'nin satrlaryla yle tantlr: "Byk Trk airi Tevfik Fikret'in yaad ev 'Aiyan' adlanr. stanbul'a gelip onun evini ziyaret etmemeyi kendime gnah sayardm. nk bu air zamannn en byk, en mterakki airlerinden biri olmutur. O, Trk halkn istibdda, zulme kar ayaklandran, iirlerinde beynelmilelcilik tebli eden bir airdir. Bizim Sabir, M. Hdi gibi airlerimiz bir ok eserlerinde onu yad etmi, onun satrlarndan alntlar yapmlardr."2 T.Fikreti beenme sebebi istibdda, zulme, hakszla kar onun bakaldrdr. Fikretin nceden istibdata kar duruuyla alklad ttihat ve Terakkicilerin ynetimlerinde grd yanllara da boyun emeyerek, susmayp haykrd Han- Yama iirinde ynelttii sert eletirilerden ilham aldn da sylesek yanl olmaz. Cebi dolu yrei bo, servet delisi, damar kesik kle ruhlu bu insanlara Vaydr Ekdiyimiz iirinde de seslenir. Ksmete inanan, krn bilen bu milleti, ona rek yerine mit vererek smrdnz, kann emdiiniz yetmedi mi diye sorar. Milleti para para edip yemekten doymayanlara Tevfik Fikretin Hn- Yama iirindeki gibi serzenite bulunur: Sizin bir haqqnz, halqn min haqq, Yoncan gzledik bitmedi yazda. Sizin yediyiniz milletin haqq, liib galmad boaznzda. Yeyin tsgrnca, yeyin lnce, Bu millet eriyib pe dnnce. .,.Milletin qandr servetin, varn, Siz z kefinizde, memleket darda Geceler adrda ac yatanlarn Payn uduzun kazinolarda. . Milletin bana orap ren, insafszlara sorar: Gznz doymad dnya malndan, Siz ey susadqca duz yalayanlar. Bu geder nefs olar? Borc istediniz oma obandan, eliyi kordan. Yeyip doymadnz, doyub yediniz Vallah, hem torbadan, hem de axurdan.3 Der. Bu tamahkrlarn gn gelecek yediklerini bir gn kusacaklar umudunu da tar. Mehmet Emin Yurdakul Mill edebiyatn ncs M.Emin Yurdakul, Osmanlnn son dnemlerindeki bunalmlarna zm arayan ve zm nerileri olan toplum iin sanat anlayn benimseyen bir sanatmzdr. O da hrriyet ve istikll adr. iirlerindeki haykrlaryla milleti harekete geiren; gen sanatlara yol gsteren, yol aan, airlere toplumsal bir sorumluluk ykleyen Brak beni haykraym, susarsam sen matem et Unutma ki airleri haykrmayan bir millet
1

2
3

a.e. s.259
Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak s. 265

Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik s.250-251

211

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Sevenleri toprak olmu ksz ocuk gibidir.msralarn sahibidir. B.Vahabzde de ayn grtedir. O da iire, aire grev ykler. 1897deki Yunan Harbi esnasnda Selnik'te Asr gazetesi ve stanbul'da Malumat mecmuasnda yaynlanan Anadoludan Bir Ses Yahud Cenge Giderken iirindeki; Ben bir Trkm dinim, cinsim uludur Sinem zm ate ile doludur nsan olan vatannn kuludur Trk evlad evde durmaz giderim Msralarnda olduu gibi Bahtiyar Vahabzde de 1995te Men Trkem iirinde Trklne vurgu yapar. Ayn iirde zge anasndan st emip, zgeye kulluk edenleri eletirirken, milleti yz yere blen eski oyuna dikkat eker, lene kadar kalbinin sesini dinleyip, trk olduunu sylemekten vazgemeyeceini syler: Eslimi, neslimi tanyram men, Qarq deyilem, zmden hrkem. Sen kimsen, sen nesen, zn bilersen, Men ilk qaynamdan trk olu trkem1 Trk tarihine ynelilerinde Trklerin islmiyeti kabulnden evvelki dnemleri ele alp ileyen, be bin yl nceye Altaylara atf yapan M.Emin gibi B.Vahabzde de birok iirinde eski Trk tarihine, destanlara, destan motiflerine zaman zaman mracaat ederek vatann oullarna seslenir. Onlara damarlarndaki kan hatrlatan air yitirilmi topraklar iin mcadeleye, atalara layk olmaya arr. Kiilikli, onurlu bir yaam iin klelie kar kmaya, zillet halinden, topraklarna sahip kamama gnahkrlndan kurtulmaya arr: Ddymz msibete, Bu ezaba, bu zillete Yohsa koruq, yohsa karq? Bu torban qabanda Biz helelik gnahkarq. Bu gnahla balamaz Veten bizi. Glleliyek Bu milleti hecil eden sebrimizi. Qalh ayaa! z haqqndr zefer senin. ars ol qelebenin! Qaldr dy dostlarn Vur!- sesine. Qalh ayaa, Diz gatlamaq yaraar m Bige Hann nevesine? Qalh ayaa, mdad umur Veten senden.2 Ayrca, 1993te kaleme ald Galh Ayaa iirindeki emir kipini kullanyla da M.Eminin Vur iirindeki havay soluruz. Ey Trk vur, vatann bakirlerine Gnahkar gmlei bienleri vur Kemikten taslarla arap yerine ehitler kann ienleri vur Anadoluda Mill Mcadele yllarnda manev cephedeki almalarnda milliyeti ve mcadeleci safta yer alan Mehmet Emin Yurdakul arkada Yusuf Akurayla birlikte II.nn Sava yllarnda Anadoluya gemi, neboluda halka hitap ederek onlar Vur iirindeki
1 2

Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik s.226 a.e. s.193-194

212

Materiallar

ifadeleriyle mill Mcadeleye davet etmitir. Daha sonra Ankaraya gemi, bu dorultuda almalarna devam etmitir.1 Mehmed Akif Ersoy Yeri geldike mill airimiz Mehmed Akif Ersoy'un "stikll Mar"na ve "anakkale ehitleri" iirlerine mracaat eden2 Bahtiyar Vahabzdenin sanat anlay olarak da onaylad, sevdii, rnek ald M.kif ile aralarnda ok benzerlikler vardr. M.Akif Ersoy, sanat anlayn okuyucularna aklamak zere bir nevi okuyucularna nsz mahiyetinde yazd Karilerime iirinde, samimiyetini biricik hner olarak sunar. iirini de acizliinin gz yalar olarak tanmlar. Gcnn yetmedii, elinin ermedii sorunlar ona acizlik duygusu yaatmtr, iirler yazdrmtr. B.Vahabzde de ayn durumu gryoruz, hem de ayn samimiyetle. Azerbaycan'n "tek yanl" ve boama imkan olmad bu "nikah"nda, onu gzel gsteren, servetinin, varlnn pay oktur. Vahabzde, kendilerine, gemilerini de bugnlerini de "yetim" eden; servetlerini "dman" eden durumu yle anlatyor : Hans ganunda var ki. z servetin, z varn zne genim olsun? Dnenin yetim olsun Bugnn yetim olsun Hans ganunda var ki, z elinden olasan, z dilinden olasan Hedef de sen olasan Glle de sen olasan? Hans ganunda var ki, Bir halgn ana dili Dilim dilim kesile Od iinde yanasan Sene yasag edeler. "Yandm" demeyi bele?..3

Zafer haberini duyup, nebolunun Hrriyet meydannda toplanan halka nce Mehmet Emin Bey, daha sonra Yusuf Akura
nutuk irad etti. Zafer haberini bildiren telgraf ak artrmaya koyarak o gnk ad Hill-i Ahmer olan Kzlaya 6 000 lira para toplamlardr. Mehmet Emin Bey'in uzun nutkunun bir ksmn Ey Trk Vur! iirinin tahlili olarak da grebiliriz; nn zaferi gururun, tamahn muharebesi deil, vatann, haritann muharebesidir... Peygamberimiz Hz. Muhammedle; memleketi, sandukas hakarete urayan Gazi Sultan Osman, mezarlarndan kefenleriyle karak St nlerine gelmitir ve Allahn din, vatan ordusuna fetih, yardm gelmitir... Ey Trk! Vur! Senin mazlum zmirin, yasl Edirnenin, esir stanbulun, Suriye ve Trkiyenin btn mitleri sende. Bunlar ezanlar susmu; minareleri, minberleri yklm; camileri, kandilleri kararm kabileleriyle, esir ve mahpuslarla dolu zindanlaryla senin Anadoluna gzlerini dikmiler, kahraman evltlarndan mucize bekliyor, vur! Senin beldelerine yangnlar, ocuklarna zincirler getirenleri, yeil ovalarn kemiklerle aartanlar, gm rmaklar kanla kzartanlar vur! Sana bir kara ylan gibi sarlmak istenen esareti bomak iin vur! Gururlu hrslar talara gmmek iin vur! Ve silhn krlncaya kadar vur! Seni, yukarda Allah, aada tarih seyrediyor, vur! Civelek Nuri, Mehmet Emin Yurdakul, Tre Dergisi, ukurova Sanat Arivi, http://www.toredergisi.com/nuricivelek/mehmet-emin-yurdakul.html (13.11.2012)

"Mehmed Akif'in mehur 'anakgala ehidine' adl e'rinde Veten torpann azatl yolunda cann gurban vermi esgerin hagg iini: "Sene dar gelmeyecek megberi kimler gazsn? Gmelim gel seni tarihe desem smazsn. -deye terennm etmesi ne geder itima ve ne geder airnedir. Veten urunda len esger o geder bykdr, emeli o geder anldr ki onu tarihe defn etsek ora da sa bilmez!... Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak, s. 259
Vahabzde, Bahtiyar (1964), nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak s.145

213

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Azerbaycan' yetmi yl kendine esir eden biraz da "korku"dur. Bu korkuyla her eyi kabullene kabullene "toz gibi elenmi"; "ufalanm, klm"; klelii benimsemitir.1 "Aa" pozisyonundaki Rusya ve ran tarafndan ikiye blnml yaamak zorunda braklmtr.2 Bu arada "milletin bykleri" byklk yapamad gibi "Aalar" nnde eilerek hrmet kazanmaya altklar iin klmlerdir. Halbuki hrmet klelie deil, aalara olmaktadr.3 Vahabzde onlara yle seslenir: Ey halgmn bykleri, Byk olun kiilmeyin Eyilmeyi hrmet n yol bilmeyin Siz millete sykenseniz Arkanzda millet durar. Gorhunuzdan eyilseniz Garnzda daha byk zillet durar. Millet ile siz birsiniz. Gorhunuzdan eyilende Milleti de eyirsiniz Eyilmeyin siz ucaln Halgmzn reyine Mehebbetten krp saln! Siz byyb ucaldgca Aamz da garmzda kiilecek Sizi yenmez da bilecek.4 kif gibi kendi yaad devrin sosyal ve siyasi olaylarn iirine tayarak toplumsal bir mesaj verme gayretinde olan B.Vahabzdenin eserlerinde, kendi devrinin kronolojisini bulurken zm retme gayretini de grrz. zmszl ta yreinde hissedip de elinden bir ey gelmedii durumlar da ok yaamtr Akif gibi. kifin Balkan Savandan sonra milletinin maruz kald katliamlara, altyzbin mslmann katlediliinin verdii ztrapla Y lh bize tevfikini gnder! diye yalvarmas, ikyette bulunmas gibi serzenileri Vahabzdede buluruz. 1996da yazd Ya Rebbim iiri helal toprandan kovulan halknn yaad musibetlere tahamml edemedii anlardan birinde Yaradana sesleniidir. Bu iirde Allaha seslenerek millete yaadklarn sorgular. Ne gibi bir yanl yaptk da bunlar bamza geldi diye dnrken Allaha da serzenite bulunur: Sene el amakdan elim yoruldu, Senden milletime elac istedim. Sene yalvarmaqdan dilim lal oldu, Bal qaplar zn a,- dedim. Xeyire dolanmr niye bu dvran? Niye bu milleti memun eyledin? Niye bagasna bir gar olan Yolu bizim n uzun eyledin? 5 B.Vahabzdedeki bu serzeni hali anlktr, sreklilik arzetmez. kifde de yledir. Her ikisinin amac da umutsuzluk telkin etmek deildir. Bilkis, yaplacaklar sayarak kendi yapacaklarn da bizzat yaparak baarmak iin halk motive etmektir. Bu tavrn balangc hatalar sylemektir. Millete zeletirilerini yapt iirleri oktur her ikisinin de. Bunlar, ilerinde zm nerilerinin de olduu iirlerdir. Unutkanlk, Yurt Yad Elinde, Unutulsun Unutkanlk, Tezeden Yaratsn Yaradan Bizi.
1 2

Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak. s.95 a.e.s.151-152 3 a.e.s. 95-96 4 a.y. 5 Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik s. 255-256

214

Materiallar

Kendine yabanclamak zgelemek-, smrge olarak yaamann ruhlarna ilemesi tarznda ok sert eletirileri de olmutur son yazdklarnda. Bu sertlik, kifte de vardr. Szm odun gibi olsun hakikat olsun tek diyen Akifle bu nokta da benzeirler. B.Vahabzde, baka milletlerin yle ya da byle glgesinde yaamay sevmekliimizi eletirir. Kendi dilimizle konumay sevmeyiimizden, rvet paras ile mescit yaptrmamza, birlikten ok bahsedip de bir trl birlik olamaymza, dedelerden kalan topraa sahip kamaymza kadar birok yanlmz dillendirerek iinde bulunulan kendini kk grme hastalmz amamz ister. Ayrca, kendi stne deni yapmad halde Allahtan yardm isteyenleri de eletirir. kifin Tevekkl iiri de byledir. Her ikisi de gayret ve almadan yanadr: Elimiz silaha sarlmalyken Allaha yalvarb ald gye, bele gederse, qorhuram ki, men Belece alaq qeyretsizlie .. ox ar yk imi he deme qeyret Atb iynimizden yngllemiik. Satdq Qaraba zmz dnen Umduq xilasn zgelerinden. ..een ac da olsa azadlq ister, Amma biz qefesde toxluq isterik. Domaca qarda yz il danmq Amma zgesini qarda sanmq. zge qoltuuna snmaq yeter! Aasz yaaya bilmerik meger?1 1997de sabr hakknda yazd iki iiriyle de dzen eziler mesajna bal olarak sabretmenin cesaretsizliklerini gizlemenin, zulme ba kaldramamann bahanesine nasl dntn anlatr. Emel garda Asif Merzilinin Qul eyledi sebr bizi, Allah alsn elimizden sebrimizi. Szlerini k noktas yapan Vahabzde, Gzmzden axan ya sile sile Bel baladq tevekkle. Arzumuza atmak n Gn sayrq, il sayrq. Boyun eyib yaayrq Sebrin mid klgesinde Mrgleyib yaayrg. Der. Milletin kaderini yine milletin azim ve iradesinin kurtaracana inanarak talihini z eliyle yaratmayan milletlerin varaca yer azap, zillet ve hasret olacan; kendi gcne inanmayanlarn z hakkn bakasndan dilenmesinin vehametini, vurmak iin yaradlan elin sadece yalvarmak iin ge almasn eletirir.nk grnen udur: Namusun ayaklar altna alnd yerde sabr dar aacna aslmaldr; bizi maymuna eviren, boyun bktren sabr lanetlenmelidir; aylmak vakti gelmitir: Dzme qslp, sebre gvendik, kr deye deye zirveden endik. ndi zmze zmz yadq. Aylaq bu zaman, o zaman deyil. Bizim dynmz, indi anladq, Sebrin zmyle alan deyil.2 kif nasl istill airi olarak biliniyorsa, Vahabzde de azadlk airidir. Bir farkla ki Vahabzde, gnlndeki azalda kavuamadan gzlerini kapamtr. Onun iin azatlk kendi dmanlar olmu, boyunlarna halka olup gemitir. Kr kuyulardan kurtulup, onlar kuyudan karan iple aslmaktadrlar.
1 2

Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik s.259 Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik s.279-281

215

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Esaret odunda bidi neslimiz, Azadlq egine yandq, yaxldq. atb azalda, bu mebedde biz, kr namazn qiblesiz qldq. ndi biz azadq, bizi bir zaman, eytandan qoruyan abr-heyadan. Azadg dmene qezebden, kinden, Millet hedef olub z nifretine. Qurtarb zgenin esaretinden Dtk zmzn esaretine.1 kif, her zaman milletin birlikte hareket etmesini telkin etmitir, drt alndan deil btn bir yurdun alnndan boansn ter fikrindedir; toplu vurduka yrekler onu top sindiremez grndedir. B. Vahabzde de bu telkinleri yapar her zaman. Vatann bizlere ihtiyac olduu zaman koltuk ve makam uruna her eye kar kp, birliin tesis edilmesini engelleyenlere muhaliflere seslenir: Bizden aresini umurken Veten, Kime mhalifsen, neye mhalif? Bu gn yumruq kimi birlemeliyken Men sene, sen mene, o baqasna Niye olmalyq, niye mhalif? Topra gasp olunmu bir memlekette, devlete muhalif olmak dmana dostluktur. Makam iin koltuk iin topran kurban veren, vazife namna topran satanlarladr Onun mbarezesi. Toprak satlnca hangi topran istnde duracak vazife krsn diye sorar2 Sonu B. Vahabzde, hayrn erinden ayramayan, yenilmek istemeyen ama karsndaki dmann da stesinden gelip yenemeyen milletini btn bu fkeli szlerine ramen onu daima sevdiini belirten air Qoruya bileydim znden onu. Diye de hayflanr. 3 Azerbaycann renkli bayran merkeze alan B.Vahabzde, Gelme bayraq ile doma bayran farkn bilmeyen, millet olma uuruna erememi, hyanet iindeki insanlarn kendi istiklalinin sembol olan z bayrana sadakat gstermemesini eletirir. B.Vahabzde, halal bayran altnda yaayp Veteni satanlara Gnahtan gnahtr Veteni satmaq! der. 4 Milletinin iine dd bu faciaya ne unutabilir, ne affedebilir. Bakalarna kulluu kendine hayat tarz olarak benimsemi klelii karakter haline getirmi memleketi, milleti satan bu tr insanlar alim rtbeli cahil gedalar iin en ucuz matah, millettir, vatandr, ana dilidir: rengim, ulduzum, bir de hilalm,Menim z bayram, domam, halalm. Oraql-ekicli o al bayran Bize getirdiyi- klelik, qerez. O haram bayraqdan halal bayran Ferqini bilmeyen gedrini bilmez Halal bayraq altda khne gedalar ndi bu Veteni satr dollara. Ax, qerezin de bir hdudu var, Veten satmaq hara, bu bayraq hara?5

1 2

a.e s.261 a.e s.195-196 3 a.e. , s.259 4 a.e. s.227 5 Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll Bak,Genlik s.231-232

216

Materiallar KAYNAKA 1. Garayev Yaar, amil Salmanov (1985), Poeziyann Kmilliyi Yaz Ner. Bak, 2. Hacyeva, Prof. Dr. Maarife (1994), XX.Asr Azerbaycan Edebiyat, Samsun 3. Tarak, Do. Dr. Cell (1987), Konferanslar, Samsun 4. Vahabzde, Bahtiyar (1979), Alan Seherlere Salam, Yazc Bak 5. Vahabzde, Bahtiyar (1987), Ah Dnya Frlanr, Yazc Bak 6. Vahabzde, Bahtiyar (1958), Ayl Geceler, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak 7. Vahabzde, Bahtiyar (1971), Bir Baharn Garanguu, Genlik, Bak 8. Vahabzde, Bahtiyar (1966), Bir rekte Drt Fesil, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak 9. Vahabzde, Bahtiyar (1986), Derin Gatlara Ig , Yazc, Bak 10.Vahabzde, Bahtiyar (1969), Deniz-Sahil Genlik, Bak 11.Vahabzde, Bahtiyar (1995), Gurup Dnceleri, Trk Edebiyat Vakf Yay. 12. Vahabzde, Bahtiyar (1964), nsan ve Zaman, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak 13. Vahabzde, Bahtiyar (1999), stiqll, Bak, Genlik, , 14. Vahabzde, Bahtiyar (1967), Menim erim, Bak 15. Vahabzde, Bahtiyar (1991), Nal Heyat, Yazc, Bak 16. Vahabzde, Bahtiyar (1985), zmle Shbet, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak 17. Vahabzde, Bahtiyar (1981), Payz Dnceleri, Yazc, Bak 18. Vahabzde, Bahtiyar (1978), Sadelikte Byklk, Yazc Bak 19. Vahabzde, Bahtiyar (1983), Seilmi Eserler, 2. Cilt, Bak 20. Vahabzde, Bahtiyar (1991), enbe Gecesine Geden Yol, Azerbaycan Devlet Neriyat, Bak 21. Vahabzde, Bahtiyar (1994), Vetenda, Genlik, Bak 22. Vahabzde, Bahtiyar (1993), Yeni iirler-mide Heykel Goyun, Yazc Bak

BXTYAR VAHABZADNN GLSTAN POEMASI


Qara Namazov
Prof., f.e.d, Bak Dvlt Universiteti

Glstan poemasnda 1813-c ild Rusiya v ran trfindn Azrbaycan ikiy blmsin airin qzbi v nifrti ifad olunmudur. Bllidir ki, Rusiya 1804-c ildn balayaraq Azrbaycan xanlqlarnn arasndak ixtilaflardan istifad edib bir-bir mstqil xanlqlar zbt etdi. Bu ialdan ehtiyatlanan ran mharib thlksin qar hazrlq grmy balad. Rusiya Fransan mlub etdikdn sonra ranla svdalamaa balad. Danq n Azrbaycan torpaqlarn ial edn rus generallar tbii, corafi v strateji raitin gr Glstan kndini sedilr. Mqavily sasn Araz ayndan imal razisi Rusiyaya qatld, cnub hisssi rann tabeliyin verildi. sas faci bu idi ki, danq zaman bir df d olsun mstqil Azrbaycan xanlqlarnn ad bel xatrlanmad. Mqavil zaman ran daha ox, Rusiya is daha ox torpaq qoparmaq istyirdi. Belc dz iki yz il (2013-c ild iki yz il olur) bundan vvl Azrbaycan iki yer paraland. Dz iki yz ildir ictimai-siyasi v dbi dncmizd bu blg facisi nsil-nsil iimizdn glib keir. lacsz qlm sahiblri hmi Araz gnahlandrrlar... Milli tssbkelik baxmndan hmi ox narahat olan gnc air Bxtiyar Vahabzad hl 1950-ci ild xalqmzn bu tarixi facisin Glstan poemasn hsr edib. lbtt, air Stalin epoxas zaman poeman ap etdir bilmzdi. N.Xruovun ly azadlq, diriy yumalma siyasti bir qdr abu-havan yumaltd. B.Vahabzad poeman kinin pki qzetind ap etdirdi. Poemann tezlikl makinada surti xarlb oxucular arasnda geni yayld. Yatm duyular yenidn oyand. Glstan poemas o qdr d byk deyil, 51 bnd yaxud 204 misradr. Ancaq vvldn axra qdr Azrbaycan paralayanlara qar qzb v nifrt ifad olunur. Poema Azrbaycann birliyi v istiqlal urunda arpan Sttar xan, eyx Mhmmd Xiyabani v Pivrinin ziz xatirsin hsr olunmudur.
217

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Poema birinci misradan mqavilnin imzalanma mrasimindn balanr: pk yaylyla o asta-asta Silib eynyini gzn taxd. yilib yavaca masann st Bir mhr baxd, bir qola baxd. Kaza hvsl o da qol atd, Doda altndan glmsyrk. Bir qlm srlik hicran yaratd Bir xalq yarya bld qlnctk. El buradaca xatrladm ki, Allah sn rhmt elsin Bxtiyar! Bir sr indi iki sr oldu, hl ki paralanrq. Glstan poema adlansa da burada thkiy v ya sujet o qdr d nzr arpmr, onu nzri chtdn lirik-epik poema da adlandrmaq olar. Biz lirik poema deynd mhbbt, tbit v ya frdi duyularmzn bdii ifadsini dnrk. Ancaq Glstan poemas badanayaa yurdumuzu z aralarnda blb mqavil balayan iki qddar ialya nifrt v qzb dolu ifadlrdn ibartdir. Misralarda ildiln llk d, kaz da, eynk d bdii ifad n seilmidir. Poemada mqavil prosesi ardcl izlnils d mllifin qzbi anbaan coub dar, bzn iindn bir yan, bir alov pskrr. V zn ulu qhrmanlarmza tutur: Qoy qalxsn ayaa ruhu Tomrisin, Babkin qlnc parlasn yen. Onlar bu rtlr szn desin, Znciri kim vurdu ir bilyin. lacsz air Korolunu yada salr: Bs han bu srin z Korolusu, Qlnc Korolusu, sz Korolusu. air zn xalqna tutur: Han bu ellrin mrd oular An brlri, an yollar. Yoxmu qanmzda xalqn qeyrti? Bel saxlayarlar bs manti? airin daxili hislri o qdr syankardr ki, Qoy ildrm axsn, titrsin cahan dey cahana da qzbini bildirir. air ox doru olaraq deyir: Daim haq yolunda qlnc qaldran gid babalarn goru atlasn! Kimsdn mid gzlmyn air zn vqarl dalara tutur: Qoy ysin ban vqarl dalar Matmi baland byk bir elin. Mrsiy sylyn bulaqlara, qz-glinlr z tutur air: Mrsiy sylsin axar bulaqlar, Alar arsn bu gn qz-glin! Qzbl kdr qarb biri-birin; air yurdun facisin dz bilmyib syan ssini qaldrr, mqavil balayanlara z tutur. airi yandran odur ki, bu torpan sahibi kimdir, o he yada dmr, he ondan soruan varm ki bu torpaq snindir, biz onu blrk. N torpan tarixi yada dr, n d orada yaayan xalq. Ax bu xalq min illr boyu bu torpa qan il qoruyub, bu torpaqda byk bir mdniyyt qurub, bu torpaq Nizamilr, Mhstilr, Xaqanilr, cmilr, Nsimilr, Fzulilr, ne-ne dahilr yetirib. ndi siz onlar yada bel salmadan z malnz kimi paralayb blrsnz, oturub eynyinizi silib qol kirsiniz, sonra da ayaa qalxb bir-birinizin linizi sxrsnz, aalar.
218

Materiallar

airin qzbi, kini, nifrti bir-birin qarr, gah syan ssini qaldrr, bu torpan qdim sakinlrini Ouz xan, Tomrisi, Babki haraya arr, onlardan imdad dilyir. Gah da hm coan, hm d ssln air dnb mrsiy sylyir: Gy d guruldam deyirlr o gn, llri, dzlri buludlar sarm. O gy gurultusu Ouz xaqann Ruhuymu, hnkrb fryad qoparm. Glstan kndinin gl-iklri Bir gnn iind soldu, sarald, Bu kndin alnnda bir lk qald. airin bdii ifad vasitlri, bnztmlri, tbehlri, mcazlar, o qdr canl v tsirlidir ki, istr-istmz o zaman, o mkan grb, duyub, o duyularla yaayrsan. Hmin gn daqn olur, Araz ay Nbatinin Sarasn aparr, Ayn, Gnn hrsi tutulur. Qzbdn Arazn sular da ab-dar, bu ah-haray alm yayr. Burada airin bnztmsin bax: Vtn qua bnzr, qanadlarnn Biri bu taydrsa, biri o taydr. Qu iki qanadla uar, ykslr, Mn nec ykslim tk qanadmla? Drd dz bilmyn air lacsz zn yen d qol kn cnablara tutur: Bir anlq dndnzm verdiyiniz hkmn arln? Ba ksilnd bu mrur elin, knl fryadn hiss etdinizmi? dey cllad cnablara suallar yadrr. Suallar cavabsz qalan air qol kilib mhr vurulmu kaza z tutur. Ey kaz paras, vvl he ikn Yazlb, qollanb yoxdan var oldun. Byk bir milltin ban ksn Qolunu balayan hkmdar oldun. ...Kksn yazlan qlb atindn Niy allmadn, niy yanmadn? Hr eydn li zln air zn Araza tutur, drdini, qmini Araza ab sylyir. Araz da bu hicrana gz ya tkr, onun saf, tmiz suyu bu lkni tmizly bilmir. Birc tslli ona qalr ki, iki qarda Arazn o sahilind, bu sahilind dayanb bir-birin can qarda deyib haraylasnlar. Bir d air ondan tslli tapr ki, eyni dilli, eyni ruhlu, eyni sim stnd kklnn saz onlar mnn yaxnladrr. rkdn ry bir krp yaranr, bu krp gz grnmyn knl tellridir. Bu krp Vahidin qzllri, Mustafa Payann ssidir. Bu krp airlrin sinsindn qopan od nfsidir. Bu krp Vurunun hsrt nmlri, hriyarn ks sdasdr: Heydr baba, gylr qara dumand, Gnlrimiz bir-birindn yamand. Bir-birizdn ayrlmayn amand, Yaxl limizdn alblar, Yax bizi yaman gn salblar. Glstan poemasna gr Sovet thlksizlik komitsi Bxtiyar Vahabzadni dflrl istintaqa clb etmi, airin yaradclq faliyytini diqqtl yoxlam, onu tnbeh etmi v nzart altnda saxlamlar. Ancaq ox yayndan xm, gll hdfi vurmudur. Poema oxucular arasnda v siyasi arenada byk ks-sda dourmudur. Bxtiyar Vahabzadnin poetik irsi mumiyytl milli tssblelikdn mayalanmdr.

219

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BAHTYAR VAHAPZADENN ANA DL URUNA MCADELESNN ANA HATLARI


Kamil Veli NERMANOLU
Prof. Dr., stanbul Aydn Universitesi retim grevlisi kamilvelin@gmail.com ZET Sovet devrinde doulup, hayatnn ve sanatnn byk bir ksmn bu dnemin artlar iinde yaamaya mecbur olan Bahtiyar Vahabzade ayn zamanda Azerbaycan Milli zgrlk harekatnn ilhamvericisi ve manevi kurucularndan biri olmutur. Trk dnyasnn byk milli airi Bahtiyar Vahabzadenin ana dili uruna olan mcadelesinin ana hatlar olarak aadaklar gsterile bilir: - Azerbaycan trkesi trk dilleri ailesinin en zengin ve dolgun dillerinden biridir; - Azerbaycan trkesi gneyli ve kuzeyli 40-45 milyonluk btn Azerbaycann manevi, tarihi, siyasi, kltrel serveti ve en nemli milli deeridir; - Azerbaycan trkesi zgr devlet olma yolundak mcadelenin ayrlmaz parasdr. Azerbaycan devletinin resmi atributlarndan birincisidir; - Ana dilinin temizliinin ve saflnn, zenginliinin ve olgunluunun, gzelliinin ve estetik deerliliinin resmi devlet hrriyetinin Anayasal haklarnn savunulmas her bir vatandan, yurtdan kutsal grevidir; - Ortak iletiim trkesi kreselleen dnyann gerei olduu kadar da, Trkenin tarihsel gereidir. Ortak iletiim trkesi trk edebi dillerinin, ayn zamanda Azerbaycan trkesinin deil, ruscann ve ingilizcenin alternatividir. Bahtiyar Vahabzadenin ana dili urunda mcadelesi konseptinin temelleri ve ana hatlar - onun edebi eserleri, bilimsel makaleleri ve kitaplar meydanlarda, mitinglerde, parlamentoda, niversite derslerinde sohbetlerinde, sunumlarnda ve canl faaliyetinde gereklemi ve ok geni bir yank bulmutur. Bu deerler edebi, siyasi, kltrel deer olarak derinden renilmeli ve tartlmaldr. Anahtar kelime: zaman, zgrlk, ana dili

BAHTIYAR VAHABZADES GUIDELINES FOR STRUGGLE FOR THE SAKE OF MOTHER TONGUE
ABSTRACT Bahtiyar Vahabzade who was born in Soviet revolution and he have to live long time in this terms conditions. He also gave inspiration and a moral fouder of the Azerbaijan National Freedom Actions. He is very famous and succesfull poet in Turkish world. His struggles for the sake of mother tongue can be shown in below examples. Turkish of Azerbaijan, is one of the most rich and fullbodied language in Turkish language family. Turkish of Azerbaijan includes, 40 45 million southern and northern Azeri peoples morals, historical, political and cultural values. Turkish of Azerbaijan is a very big part of value for struggle, it is very valuable for Azerbaijan government. Mother tongues simple, purity, substantiality and maturity reflect with all of Azeri people. Mutual communication Turkish is reality of globalize world and also history of the Turkish language.Mutual communication Turkish language not only Azerbaijan language; it is alternative language for English and Russian. Bahtiyar Vahabzades struggles for the language fightings; which are belles-lettres, scientific articles and his books, are create a tremendous impression in university lessons, public meetings, parliament and lots of presentations.These literal, political and cultural values should learn and discussed very well. Key words: freedom, native, time

Yanlz Azerbaycann deil, btn Trk dnyasnn byk airi Bahtiyar Vahapzadenin edebi ve bilimsel eserleri, zgrlk ve milli kimlik uruna mcadelesi ayr-ayr ynlerden ve ayr-ayr konular zre aratrmalara yol aan zenginlik tamaktadr. Bu konulardan biri de ana dilinin uruna mcadeledir. Ana dili bir milletin varlnn gstergesidir. Bir halk konutuu dil ile, bu dilde yaratdklaryla vardr. 1813-1828 yllarnda blnm ve ikiye ayrlm Azerbaycann maddi ve manevi varl, btnl gibi onun dili de byk tehlike ile yz-yze gelmi ve assimilasyon trajedisi yaamaya balamtr. Gneyde Farscann, Kuzeyden Rusann iinde erimee, yok olmaya mahkum edilen Azerbaycan Trkcesi resmi hrriyeti ayr-ayr ekillerde kayb etmekle devlet dili statsn Gneyde tamamile, Kuzeyde ise ksmen yok olmaya ynlendirilmitir.
220

Materiallar

Smrc Rusya ve Fars-ran rejimine direni gsteren g milletin kendi diline, kendi dil varlna sarlmas ve savunma ihtiras idi. Kuzeyde M.F.Ahuntzade, H.B. Zerdabi, Mirze Celil, Sabir, .Hacbeyli, H.Cavit, A.Cavat, S. Vurgun, M.Mfik, R.Rza, B.Vahapzade, H.Rza, Gneyde M.Mcz, ehriyar, Hamit Ntki, Savalan, Cavad Heyet... Millete siper, dilimize dayak olan bu insanlar kendi mcadelelerinde millete dayanarak savam byk insanlardr. Bahtiyar Vahapzade'nin ana dili uruna mcadelesinin zamanca byk bir ksm Sovyet smr devrine aittir. Ruslatrma siyasetini sinsice yrten Rus komunist rejiminin milli dnce taycs olan insanlara kar tavr ortadayd. Soykrm, srgn, bask kurban olmu onlarca mcahit bu sert ve acmasz politikann gerek yzn gstermektedir. Bahtiyar Vahapzade'nin ilk iirlerinde biz vatann blnmln, ana dilininin blnmln olarak gryoruz. Yarya blnd canm, ryim Yarya blnd Arazda sular Tahta direkleri koydular, ah, ah! Kalbimin, ruhunmun... dilimin ste, Biz gldk, aladk, yine de ancak Bir sazn, bir telin, bir simin ste1 air devam ediyor: Aalar bilmedi birdir bu toprak, Tebriz de, Bak de Azerbaycandr. Bir elin ruhunu, dilini ancak Katlar iinde blmek asandr 2 Tarihe yz tutmakla adalarna gerein kaynaklarn, trajedinin nedenini gsteren air Artk Zile dnd Zincirin sesi adl iirinde der: Yaadk hasretle yz seksen yl, Yoksa ters dnmekte bu arh i devran? Yurdum Azerbaycan, dilim Trk dili Diyen bal kokulu diline kurban. airin dilimizin adnn Azerbaycanca veya Azerice deil de, Trke olmasn haykrmas ana dili konseptinin ve ana dilinin tarihi adnn zikr edilmesiydi. Devlet dilimizin ad ile ilgili 1996 ylndak tartmalarnda Bahtiyar Vahapzadenin fikri net olmutur. Onun gzyalar iinde Cumhurbakan Haydar Aliyeve sunduu iki ders kitabnn birinin ad Trk dili dierinin ad Azerbaycan dili olsa da ierik ayndr. Sohbet Azerbaycan Trklerinin 5. ve 6. snfnn ders kitabndan gidiyor. Bir yl iinde dilin deimesi imkanszd. Bu fikri siyasi dairelerde, parlamentoda da, derste de, grlerinde de kesin ekilde syleyen Bahtiyar Vahapzade bunu sadece sylemekle yetinmiyor. Onlarca tarihi dillerle dilimizin adnn trke olmasn ispat ediyordu. Bu kanaatn ve fikrin manifestosu airin Benim Ana dilim iiridir. Bu iir Sovyet zamannda da, imdi de, yarn da ana dili zerine yazlm dua nitelii tayor. air yalnz ana dilini gzel Trkemizi kutsamyor, ayn zamanda yurtdalarn, btn trkleri ana dili uruna mcadeleye sesliyor. Bu iiri Mehmet Emin Yurdakulun, Mehmet Akifin, Necip Fazl Ksayrein iirleriyle omuz-omuza durmaya layik olan sanat incisidir. Benim ana dilim, benim kimliim Pasportum, kendime z hakimliim. Benim benliimin fsunkarl Konuan kemali akldr dilim.
1 2

Bahtiyar Vahapzade. Glstan. Poemalar. Hazrlayan Seyfeddin Altayl. s, 17, Ankara,1998 Bahtiyar Vahapzade. Glstan. Poemalar. Hazrlayan Seyfeddin Altayl. s, 11, Ankara,1998

221

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Milletin varl, yurdun varl, Senin varlna baldr dilim Beni hem dedemle, hem de nevemle Balayp uzanan tarih bamsn. Dnm, geleceim, stelik hele Benim sz hnerim, ses bayramsn. Sensiz adm haram, vatanm haram Ana st gibi helalim-dilim Sen nerede varsan ben orda varm Ey benim yldzm, hilalim dilim. Talardan szldn sen zaman zaman Gzeldir sularn tatan gemesi Yarand dupduru damlalarndan Bayat emesi, destan emesi. Sz z yerine koymak terhini statlar retti bize bir be bir Senin kudretini, senin sihrini gsterdi dnyaya Fuzuli, Sabir. Benim anadilim, mucizem, sihrim Duvarlar datar, kaplar krar Bazen birce kelme, en derin fikrin stne nur salp cilalandrar. Farkn bilmeyip akla kararn Adam var bu dili yad sayar bu gn Dedesi bu dilde cephe yaranan Kendi baka dilde konuar bu gn Hangini syleyim, mis mi, demir mi? Yalnz z sesinde nlamyor mu? Mis sesi benzemez altn sesine Onlarn dilidir, onlarn sesi Benzemez blbln akmasna Karga garlts, keklik namesi Ne yaprak, ne rzgar, ne metal, ne ku Seslenmir, tmyor zge dilinde Peki bilmiyorum sana ne olmu Yad dilde trsen z menzilinde. Namustan habersiz, vicdandan uzak Vazife krss meramdr sana Vatann dilini sevmeyen alak Vatann ekmei haramdr sana!1 Aslnda tek bu iirden ayrca bir tez yayla bilir. Tarih, mcadele, sanat, siyasi kataklizmler elikiler balamnda ele alnmas ve detayl aratrmas ve detayl aratrlmas gereken bu iir ve bu iirin etrafndak ana dili konulu, makaleler, tiyatro ederleri Bahtiyar Vahapzade yaratdclnn ana ruhudur sylersek yanl yapmarz diye dnyoruz. Benliin, milli kimliin varoluu saylan Ana dilinin kaddar dmeni yalnz d gler deil, milletin Vatann iindeki entellektel cahiller mankurtlam ve mankurtlatrlm aydnlar, sosyete tr-tkntleri, ouunu yabanc dilde okutmakla vnen dalkavurlar ifa eden Bahtiyar Vahapzade onlarn yzndeki maskey yrtp atyor. Ey z doma dilinde konumay ar bilen, Fasonlu, modabazlar,
1

Bahtiyar Vahapzade. Soru iareti. stanbul 2002, s 112-113

222

Materiallar

Kalbinizi okamr komalar, telli sazlar. Bunlar koy benim olsun, Ancak vatan ekmei sizlere kanim olsun1. Bahtiyar Vahapzade Latin dili iirinde l dil olan Latincenin deil, rejimin ldrmek, assimile etmek istedii Azerbaycan Trkesini bekleyen byk tehlikeler zerinde duruyor. Latin dili Her kelmesinde dnya boyda yk tar Latin dili! Millet lp, dil yayor Ben zgrm, bamszm kelimelerini Kendi dilinde demee de Yetkin yoksa eer De kim sene zgr deyer? Komalarda mahbus olup ana dilin Byk-byk trenlerden Kaybedilip ilim-ilim Toplantlarda bir kelimede sz yoktur Belki onun Byk, resmi toplantlara kmak iin yz yoktur? imdi syle Hangi dile l diyek? Vatan varken, millet varken Kk, yoksul komalarda Mahbus olan bir dile mi? Yoksa uzun yzyllardan geip gelen Halk len, kendi kalan bir dilemi? Bu misralar bir heyecan davulu niteliimdedir2. iirlerinde ve makalelerinde Bahtiyar hoca dille ilgili ve dil dndaki problemler zerinde duruyor, dilin zenginlii, temizlii ve gzellik kriterleri zerinde dururken trk dili lehelerini bir-birinden ayrmyor, birbirine kar koymuyor ve Trk dili ustalarndan, Trk dili abidelerinden seve-seve bahsediyor. Her ulus kendi dilinde grnyor (Herder) kelamn dil ve tarih, dil ve milli kltr gibi konulara eilerek deerli fikirler sylemi aratrclar iin ipular verilmitir. Latin alfabesinin kabulu ile ilgili byk airin mcadelesinin deerlendirilmemesi mmkn deil. Trk dnyasnn ortak alfabesi iin alan Mirza Fatali Ahundzade geleneini ve vazifesini devam etdirmitir. O zaman parlamentoda yzdenirak baz millet vekillerinin , X, Q milletilii nnde bir ey yapa bilmesi de alfabenin birlik vastas olmas namna onlara gzet etmitir. Ben sayn Fetullah Glen Hoca ile Bahtiyar Vahapzadenin grnn ahidi ve itiraks gibi ortak alfabe, ortak iletiim dili, iman ve ana dili, millet, mmet ve ana dili gibi derin felsefi ierikli sohbetin ahidi olarak kendimi mutlu sayram. Bahtiyar Vahapzade Fetullah Glen Hoca mekteplerini tm dnyadaki baarlarndan, Trkeye itibar ve eref kazandrmaktak roln yksek deerlendirirdi, zellikle Rusiyada ve Afrikada Trke okullarnn grd ileri Byk uu, byk zafer olarak deerlendirirdi. Onun ben 7-8 milyon Azerbaycan Trknn, 40 milyon Gney Azerbbaycan Trknn deil, 250 milyonluk Trk milletinin airi olmaktan eref duyuyorum kelam Televizyon konumalarndan dinlediim ve hi bir zaman unutmayacam kelamlarndandr.

1 2

Bahtiyar Vahapzade. Son bahar dnceleri. s,20-21. Ankara, 1993 Bahtiyar Vahapzade. Eserleri. s, 303. Bak, 2004

223

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Byk airin ana dili kelimelerine konuma slubunun zarifliine ar bir hassasl var idi. Trkeyi doru-drst kullanmay ilk srada kendinden ve her kesten talep ederdi. Azerbaycan Milli zgrlk Harekatnn nderi, eski Cumhurbakan A. Elibey konumalarnda ve yazlarnda Bahtiyar Vahapzadeni aziz stad, byk hocas olarak deerlendirmi ve Milli zgrlk ve Milli Devlet urunda mcadelede Bahtiyar Vahapzadenin roln yksek deerlendirmitir. Bugn de bizim ana dilimizin tarihi ad urunda mcadelede dilimizin devlet erefi ve resmi hrriyeti uruna mbarizede ve btn Azerbaycann resmi dili, Trk Dnyasnn ortak iletiim dili uruna mcadelede ses bayramz, fikir gvencemiz ve dayandmz kudretli bir temeldir. Bahtiyar Vahapzadenin ana dili mcadelesini yzlerce air, bilim adam, sanat devam etdirmektedir. Trke dnyada laik olduu yeri almaldr ve almaktadr. Trke dnyann en zengin dillerinden biridir ve bu zenginleme devam etmektedir. Bahtiyar Vahapzadenin retdikleri bunlardr. Ana dilimizin gelecek ykseli yolunun bugn de ynlendiren Hocamz, Trk dnyasnn unutulmaz airi Bahtiyar Vahapzadedir. Yce Allahtan ulu airimize rahmet diliyoruz.
1. 2. 3. 4. 5. 6. KAYNAKA Bahtiyar Vahapzade. Glstan. Poemalar. Hazrlayan Seyfeddin Altayl. s, 17, Ankara,1998 Bahtiyar Vahapzade. Glstan. Poemalar. Hazrlayan Seyfeddin Altayl. s, 11, Ankara,1998 Bahtiyar Vahapzade. Soru iareti. stanbul 2002, s 112-113 Bahtiyar Vahapzade. Son bahar dnceleri. s,20-21. Ankara, 1993 Bahtiyar Vahapzade. Eserleri. s, 303. Bak, 2004 Erdem. Atatrk kltr merkesi. sayi 57. Ankara, 2010

BXTYAR VAHABZAD V MLL YADDA


Seyfddin RZASOY
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Folklor nstitutunun Mifologiya bsinin mdiri, filologiya zr flsf doktoru, dosent XLAS XX sr grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda milli yadda konsepti xsusi yer tutur. Aparlm tdqiqat gstrir ki, Bxtiyar yaradclnda aprobasiya olunmu milli yadda mrkkb struktura malikdir v z nvbsind folklor yadda, dil yadda, torpaq yadda, tarix yadda, ilahi yadda v s. kimi laylardan tkil edir. . : , , , , ..

Hr bir xalqn tarixind el xsiyytlr olur ki, onlarn yaam v mbarizsi, faliyyt v yaradclq yolu z xalqnn taleyi il qovuaraq milli tarixin fvqn qalxr. Bel xsiyytlr milli yaddada bdi qalr v he vaxt unudulmur. Grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzad bel xsiyytlrdndir. Onun ad Azrbaycan xalqnn milli yaddana bdi yazlm, Bxtiyar Vahabzad imzas azrbaycanln, vtnsevrliyin simvoluna evrilmimdir.
224

Materiallar

AR Bxtiyar Vahabzad szn hqiqi mnasnda air idi. lahi z onun taleyin airlik yazmd. O, z air adn rsmi titul olaraq yox, xalqnn milli varlnn qorunmas v yaadlmas urunda btn mr boyunca apard milli mbariz mktbind qazanmd. RS Bxtiyar Vahabzadnin mr yolu v dbi irsi bu gn bizim n yrnildikc tknmyn qiymtli xzindir. Bu xzinni hm obrazl, hm d hrfi mnada milli yadda xzinsi adlandrmaq olar. Bu milli yadda xzinsini Azrbaycan v trk dnyas, o cmldn millilik adl ilahi qdri v dyri anlayan dnya insanlar yrndikc tknmyck. Hl bundan sonra Azrbaycan xalq v trk dnyas yaadqca Bxtiyar Vahabzadnin ilahi dyrlrl sslnmi milli yadda xzinsi bizim dnyamzn milli, mdni, siyasi, sosial dzmn ilahi nizam verck. MLL YADDAA BALILIQ Bu gn Bxtiyar Vahabzadnin poetik irsi bizlr son drc cazibdar v latmaz grnr. Lakin bu uca poetik zirvy gedn yolun, bu ucaln, bu fvqlliyin sirri ox sad olub, millt v xalqa sevgidn keir. Bxtiyar btn varl can v qan il xalqa bal idi. Barndan qopduu xalqa ballq onun poeziyasnn hr mnada drkinin, o cmldn elmi drkinin sasnda durur. Bxtiyar Vahabzad v milli yadda, yni slind folklor mvzusunun da elmi-metodoloji saslar mhz bu mqama, sntkarn milli dncnin ulu qaynaqlarna mncr olunur. YANLI YANAMA Adtn, bir sntkarn milli yaddan ulu qayna olan folklora balln aradrarkn onun yaradclnda ilnmi atalar szlri v msllr, nal-dastan hikmtlrin, fsan-rvayt motivlrin diqqt verirlr. Lakin bu yol Bxtiyar Vahabzad yaradcln qiymtlndirmk n he bir halda yaramr. Byk airin xalq qaynaqlarna, folklora mnasibtini bu kild v bu sviyyd qiymtlndirmk, slind, Bxtiyarla folklor, Bxtiyarla milli yadda arasnda kaz zrind bir sdd kmk, sntkar sni kild milli yaddadan ayrmaq demkdir. nki Bxtiyar Vahabzad milli yaddadan he vaxt uzaq dmmi, bir an bel ondan qopmam, ksin, hmi milli yaddala ba-baa, i-i, knl-knl olmudur. Bu mnada Bxtiyar yaradclnda xalq qaynaqlarn aradrmaq n airin poeziyasnn zn birbaa milli yaddan, folklor yaddann ulu hikmtlrinin qorunduu qaynaq kimi yanamaq lazmdr. FOLKLOR MLL YADDA Bxtiyar Vahabzad n folklor birbaa milli yaddan z idi. nki hr bir xalqn milli tarixi onun folklorunda yaddalar. Milli tarix milli varln tarixi demkdir. Milliyin drki milli yaddan drkindn keir. Byk sntkar folkloru mqdds milli-mnvi srvt hesab edir v onun qorunmasn, onun yaadlmasn milli-mnvi dyrlrin, mumiyytl milli varlmzn yaadlmasnn balca rti hesab edirdi. DL YADDAI Bxtiyar n folklor yadda ilk nvbd dil yadda idi. Mhz ona gr d sntkarn yaradclnda ana dili mvzusu fvqlad yer tutur, mhm hmiyyt ksb edirdi. Byk sntkar dili milli varlmzn ruhu v can hesab edirdi: Bu dil bizim ruhumuz, eqimiz canmzdr, Bu dil bir-birimizl hdi-peymanmzdr, Bu dil tantm biz du dnyada hr eyi. Bu dil cdadmzn biz qoyub getdiyi n qimytli mirasdr, onu gzlrimiztk Qoruyub, nsillr biz d hdiyy verk.

225

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

air n ana dili niy bu qdr byk hmiyyt ksb edirdi? nki ana dili milli yaddan daycs, milli yaddan aar, milli yaddan zdr. Ana dili yoxdursa milli yadda da yoxdur; Milli yadda yoxdursa artq milli varln, milltin z yoxdur, xalq, ktl var: Ana dilim, snddir xalqn qli, hikmti, rb olu Mcnunun drdi snd dil am. rklr yol aan Fzulinin snti, Ey dilim, qdrtinl dnyalara yol am. Snd mnim xalqmn qhrmanlqla dolu Tarixi varaqlanr. Snd ne min illik mnim mdniyytim, an-hrtim saxlanr. (B.V.,7-ci c., s. 101-102) TORPAQ YADDAI Bxtiyar n milli yadda eyni zamanda torpaq yurd yadda demk idi. Sntkar Torpaqdan pay olmaz eirind deyir: Yatr bu torpaqda cdadm mnim, rfim, hrtim, z adm mnim... Cddimin yatd ulu torpa, Sinsi srvtl dolu torpa, Mn sn pay verim? Mn qul, sn rsn? Sn mni bu qdr axmaq bilirsn? sa bulann zmzmsini, Cabarn, Seyidin, Xann ssini, Dalal Qaraba ikstsini, Babk trbsini nec pay verim? (B.V.,7-ci c., s. 45) TARX YADDAI Sntkara gr, milli yadda eyni zamanda tarixi yaddan zdr. Bunlar biri-birindn ayrlmaz anlaylardr. Tarixi yadda yoxdursa milli varlq bir hedir. air Tarix yadda eirind deyir: Tarixdir hr dan, qayann ya, Tarixl baldr insan yurduna. Yox is bir xalqn tarix yadda, Vtn d adic torpaqdr ona. (B.V.,7-ci c., s. 97) LAH YADDA Lakin air n btn yaddalarn fvqnd duran bir yadda da var ilahi yadda. Bxtiyar Vahabzad btn mr boyu Allahdan gln haqq urunda vurumudur. O, btn mr boyu ilahi dyrlri aram, axtarmdr. Lakin mrnn byk bir hisssini keirdiyi eytani ideologiyaya saslanan bir cmiyytd haqq bulmaq onun n tin olmudur. air Allaha gedn yol eirind deyir: Boalram, dolmuram, adrmam sa-solu, Axtarram, bulmuram, Allaha gedn yolu.

226

Materiallar

Nec atm ona mn? eytan girir min dona. Da atr haqq yoluna, Azr Allahn qulu. (B.V.,8-ci c., s. 153) Lakin mqdds dualardan birind deyildiyi kimi: Allah... Onu yad ednlri unutmaz, Ona kr ednlri naqis etmz, Onu aranlar myus etmz, Ona mid balayanlarn midini ksmz. Uca Allah Bxtiyara da Haqqn yolu gstrdi: Allaha ucalan ulu bir yolun lkin pillsidir Allahu-kbr. Haqq dananlarn zn dymi, Haqqn illsidir Allahu-kbr... ...Odur yriliy dzn hmlsi Rhmin ilk nidas, axr cmlsi! Allahn ssidir vicdann ssi, Vicdann ssidir Allahu-kbr (B.V.,7-ci c., s. 95-96) Bellikl, Bxtiyar Vahabzad n milli yadda frdin, etnosun yadda, milltin, xalqn yadda idi. O aydn kild drk edirdi ki, milli yadda xzinsi olan folklor xalqn taleyidir: hr bir etnosun taleyi onun milli yaddaa n drcd ballndan asldr. Yaddana qayda biln xalq onu milltlr iind millt edn zirvy qalxa bilir... Byk sntkar btn poeziyas il bizlri milltlr iind millt edck milli yaddamza qaytmaa arrd.

BXTYAR VAHABZADNN SRLRND MLL DEYA


Mehmet Turmu
Dr., Qafqaz Universiti mturmus@qu.edu.az ZET Bxtiyar Vahabzad dvrn v zamann ictimai problemlri il yaayan hssas bir air olduundan millimdni hyatmzda ba vern msllr aktiv mnasibt gstrmidir. Grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin btn dbi v elmi faliyytind mrkzi mvqeyi il seiln konsepsiya milli ideyann tblii v trnnmdr. Txminn lli ildn artq bir dvrd yaradclq faliyyti gstrmi Bxtiyar Vahabzadnin zngin dbi v bdii irsind bu ideyann doulmas v byyb boya-baa atmasn mahid edirik . Bu zngin irsin iind ifad olunan milli ideyann n mxtlif istiqamtlrdn tdqiq olunmas masir filologiyann qarsnda duran vacib mslrdn biridir. Bu mnada Bxtiyar Vahabzadnin hm poeziyas, hm dramaturgiyas, hm d publisistikas vahid miili konsepsiyann ifad mxtlifliyi kimi diqqti kir. Milli ideya airin yaradclnda xsusi mvqey v kiy malikdir. Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda mvzu v ruh etibar il bir-birini tamamlayan, qaynayb-qaran srlrinin ideya vhdti hr eydn nc byk sntkarn hyata bax, dnya gr v frdi yaradclq xsusiyytlri il laqdardr. Aar szlr: Azrbaycan, Bxtiyar Vahabzad, milli ideya, vtnprvr.

227

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ABSTRACT Because of being a sensitive poet and living with social problems of his period and age Bakhtiyar Vahabzade was active on issues of national and cultural life. The distinguished position and the center of the concept in all the literary and scientific work of prominent Azerbaijani poet Bakhtiyar Vahabzade is promotion and praise of the national idea. We can observe born and grew of this idea in rich literary and artistic heritage of Bakhtiyar Vahabzade who has about fifty years of creative activity. The research of natioanal idea which is expressed in this rich heritage in different aspects is the one of most important problems of contemproary filology. In this sense, Bakhtiyar Vahabzadeh`s poetry, drama and publisistics has an importance as variety of single national concept. National idea has a special position and worth in the creation of the poet. Complementary ideas in terms of topic and sprit in Bakhtiyar Vahabzade's works are associated with first off all the great artist's view to life, thoughts and personal creativity characteristics. Key words: Azerbaijan, Bakhtiyar Vahabzade, national idea patriot

Grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin btn dbi v elmi faliyytind mrkzi mvqeyi il seiln konsepsiya milli ideyann tblii v trnnmdr. Txminn lli ildn artq bir dvrd yaradclq faliyyti gstrmi Bxtiyar Vahabzadnin zngin dbi v bdii irsind bu ideyann doulmas v byyb boya-baa atmasn mahid edirik . Bu zngin irsin iind ifad olunan milli ideyann n mxtlif istiqamtlrdn tdqiq olunmas masir filologiyann qarsnda duran vacib mslrdn biridir. Bu mnada Bxtiyar Vahabzadnin hm poeziyas, hm dramaturgiyas, hm d publisistikas vahid miili konsepsiyann ifad mxtlifliyi kimi diqqti kir. Bxtiyar Vahabzad dvrn v zamann ictimai problemlri il yaayan hssas bir air olduundan onun milli-mdni hyatmzda ba vern msllr d aktiv mnasibt gstrmidir. nki air vtnin, dvltin v cmiyytin problemlri il yaam v onlarn bdii v publisistik hllini mvafiq janrlarda yazd srlrind ifad etmidir. Buna gr d onun cmiyytd byk mnvi mvqeyi, xalqn knl dnyasnda mhtrm bir mqam olmudur. Milli ideya airin yaradclnda xsusi mvqey v kiy malikdir. Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda mvzu v ruh etibar il bir-birini tamamlayan, qaynayb-qaran srlrinin ideya vhdti hr eydn nc byk sntkarn hyata bax, dnya gr v frdi yaradclq xsusiyytlri il laqdardr. Qeyd etmliyik ki, milli ideyann maarifilik hrkatna daxil olmas v tmlinin qoyulmas Mirz Ftli Axundzad, Hsn by Zrdabi, Clil Mmmdquluzad, .Hacbyov, M.. Rsulzad, .Aaolu, .Hseynzad v b.il balanr v byk bir yol keib glir. Xalqn maddi-mnvi rifahna, maariflnmsin, n balcas milli istiqlala nail olmasna xidmt edn bu mbariz mktbinin drsliyind XX srin ikinci yarsnda yeni shiflr yazan vtnprvr mtfkkirlrdn biri d Bxtiyar Vahabzaddir. Bxtiyar Vahabzadnin srlrind milli ideyann yrnilmsi trafl v geni aradrmalar tlb edir.Amma bu ideya dibin sas konsepsiyas kimi faliyytinin btn sahsini hat edir v ona gr d istniln bir sri bu ideyan masir elmi prinsiplr sviyysind dyrlndirmy imkan verir. airin bdii tfkkr hmi flsfi mumildirmlr meyl edir. O, bir ox srlrind btn briyyti dndrm v dndrn byk flsfi msllrin poetik ifadsini yaratmidr. Mlumdur ki, insan tarixinin bhranl dvrlrind bir sra lklrd dini fanatizm gclnir. ndi bunu biz hm xristianln, hm islamn, hm d baqa dinlrin hakim olduu lklrd mahid edirik 1. Bxtiyar Vahabzadnin, haql olaraq, xalqnn mnvi ehtiyaclar, taleyi, glcyi bard aq shbt (lyas Tapdq) kimi sciy-ylndiriln publisistikasnda yaradclnn sas qaysi
1

brahimov M. Azrbaycann Bxtiyar sh. 14

228

Materiallar

olan vtn mhbbti, vtnda narahatl, milli tssbkelik daha qabarq v dolun kild ks olunmudur 1. Bxtiyar Vahabzadnin iki tarixi xsiyyt-Babk v Nsimiy hsr etdiyi iki tarixi srinin-Dar aac v Fryad srlrinin ikisind d sas qhrmann z itirak etmir. Dar aacnda Babki, Fryadda Nsimini grmrk. Dorudur, Dar aacnda btn hadislr v talelr Babkin ssi v qhqhsi il yekun vurulur, amma sjetin real gedii prosesind Babkin z yox, kabusu, teyfi itirak edir. Elc d Fryad pyesind Nsiminin z obraz yoxdur. vzind Nsimi nsli var, Nsimi xalq v millti var 2. N.Cfrovun da yazd kimi, hm vtnda air, hm d ictimai xadim kimi millti millt edn msllr zrind professional sviyyd dnn v srlrind bu mhm msllrin tarixi kklrini, mntiqi hlli yollarn byk mhartl, pekarcasna gstrmyi bacaran airin publisistikasn tdqiq etmkl, eyni zamanda, tn srin son onilliklrindn bu gndk Azrbaycann ictimai-siyasi, sosial-mdni hyatndak hadislrdn, elc d milli istiqlal yolunda mcadil tarixinin qanla yazlm anl shiflrindn xbrdar olmaq mmkndr. Milltinin facisini, doma Azrbaycann drdini, acsn drindn duyan, btn varl il ana yurduna bal olan air vtninin n ar gnlrind, n qaynar nqtlrd -meydan v mitinqlrd- n uca krslrdn, Ali Sovetin sessiyalarndan, elc d televiziya ekranlarndan, radio efirindn ssini ucaltm, xalq bir yumruq kimi birlmy, Vtn namin eyni hdf vurmaa (Bxtiyar Vahabzad) armdr. Azrbaycann azadl, btvly urunda hl tn srin llinci illrindn balayaraq qlmi il, sz il mcadil aparan Bxtiyar Vahabzad z xalq n ideoloji mktb rolu oynayan, dndrn poeziyas v dramaturgiyas, yol gstrn, istiqamtlndirn, eyni zamanda, yol stndki eidli manelrl dyn publisistikas il tkc dbiyyat v publisistika tarixind deyil, milli istiqlal tarixind mstsna xidmtlri il seiln xsiyytlrdndir 2. Btn varl il xalqna v milltin bal olan Bxtiyar Vahabzadni hyat boyunca dndrn oxsayl milli, ictimai problemlrin birincisi, he bhsiz, z xalqnn mstqilliyi, milli istiqlal mslsi olmudur. Mnsub olduu xalqn ideallarn, drdini, kdrini, duyu v dnclrini drindn duyan sntkarn milli azadlq urunda bir vtnda air kimi illr boyu davam edn mbarizsi srlrind ks olunmudur 2. Bxtiyar Vahabzad srlrinin mvzular da bu v ya baqa kild milli ideyann tbliin xidmt edir.Burada sas milli kateqoriyalar vtn, millt v ana dilidir.. Vtn sevgisi (1976) adl mqalsind bu byk sevgidn sz aan B.Vahabzad Vtn sevgisini insan duyularnn n alisi, n yksyi v n mqddsi olaraq grmdr. Qlbindki vtn sevgisindn gc alan, qoluna qvvt, gzlrin iq gln bu vtnda airin poeziyas il brabr, publisistikas da mqdds bir amala vtnin, milltin sadtin xidmt edir 4. Mnsub olduu xalqn tarixin mxtlif mrhllrindki ovqatn drindn duyan B. Vahabzadnin milli azadlq urunda bir vtnda air, ictimai-xadim kimi illr boyunca davam edn mbarizsi poeziyasnda olduu kimi, publisistikasnda da, z d daha aq-aydn v geni kild z ksini tapmdr. mumiyytl, bu publisistikada Azrbaycann milli istiqlal yolunda mcadil tarixinin son illrindn bhs edn salnamsini grmk olar. Milltinin sadtini vtninin mstqilliyind grn B.Vahabzad, illr boyu arzusunda olduu v nhayt, reallaan mstqilliyi xsi mnafeyindn uca tutmaa, onu qoruyub dyrlndirmy arr. Soykkn qrlmaz tellrl balanan airin yaratd srlrin hr birind onlarn leytmotivi olan Vtn sevgisini insann mnvi ucal, milli-mnvi dyrlr hrmt, ana dilin, mdniyyt abidlrin qay, vicdani borc v s. msllrl brabr, vhdtd grrk. nsan insan edn, onu lvi bir mqsd, qidy xidmt etmy svq edn n balca keyfiyyti onun mnvi tmizliyind grn byk sntkarn poeziyasnda, dramaturgiyasnda olduu kimi, publisistikasnda da bu mhm keyfiyytl bal olduu duyu v dnclr
1 2

Gndodu B.Bxtiyar Vahabzadnin publisistikasl.Avtoreferat.Bak, 2010 Qarayev Y. Azrbaycan dbiyyat:XIX v XX yzillr. Bak, Elm, 2002. 740 s

229

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

daha geni kild z ksini tapmdr. Bu mnada Mnvi tmizlik(1982), Lyaqt(1989), Vicdan, namus, lyaqt(1991) v b. mqallrind Bxtiyar Vahabzadnin, oxucusuna mnviyyat haqqnda syldiyi fikirlr xsusi dyr malikdir airin mnviyyat, vicdan borcu, lyaqt kimi insani keyfiyytlrdn bhs edn publisistik mqallri irisind 1989-cu ild qlm ald Lyaqt(1989) adl mqalsinin xsusi yeri var. Byk sntkarn mnvi tmizliyin sas amilindn biri kimi dyrlndirdiyi lyaqt hissi haqqnda syldiyi fikirlr mqald real hadislrin, aktual problemlrin fonunda verilrk, konkret faktlara, dlillr sykndiyi n daha byk tsir gcn malikdir. Publisist air hyatn, insan faliyytinin hr sahsind ba vern hadislr, ictimai mnasibtlrin gediin v s. mhz lyaqt ls il yanar. Ana mhbbti, anaya hrmt is byk sntkarn btn yaradclnn ruhuna, qanna, canna hopmudur, desk, shv etmrik. Ana(1971) adl mqalsind B.Vahabzad bu mqdds varlq haqqnda danr. air Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda anaya byk dyr vern, ana haqqn hr eydn uca tutan mrd oullar, ouz igidlrini hrmtl yada salr: Dd Qorqud qhrmanlarndan Uruz ana haqqn, tanr haqq adlandrr. Nsillr arasndak laqnin mhkmlndirilmsind insanlar arasndak qarlql hrmt v sevgi hisslrinin rolunu yksk dyrlndirn Bxtiyar Vahabzad Mqdds hisslr(1978) adl mqalsind d insann n ali, n mqdds hissi sevgi hissi haqqnda dnclrini qlm almdr. Yaradclnn btn sahlrind, mr boyu sevgidn, mhbbtdn sz aan airin srlrinin z d bu mqdds hissdn qaynaqlanr. Anaya, Vtn, sevgiliy mhbbt hissindn baqa, btn sevgilrin fvqnd dayanan ilahi bir sevgi bu dnyann, kainatn yaradcs uca Allaha mhbbt duyusu da Bxtiyar Vahabzad publisistikasnda znmxsus kild ifad olunmudur. B.Vahabzadnin gnc nslin trbiysin d diqqtl yanam v onu da z milli konsepsiyasnn sas prinsiplrindn saymdr.O, mahid etdiyi problemlri yrnmi v onlara qar mbariz aparmdr. Vtnin, xalqna byk mhbbtl balanan Bxtiyar Vahabzad n elm, thsil, pe,snt, ld ediln dnyvi biliklr yalnz v yalnz byk bir amala xalqn, vtnin sadtin xidmt edrkn qiymtli(4) saylmdr. Bxtiyar Vahabzadnin bu mhm msl il laqdar dyrli mlahizlri il Elmimiz n n geri qalr?(1989), Kkmz gedn yolu tikanlardan tmizlyk(2000), xsi fikir , ictimai duyu(1989), Vtni sevmyn insan olmaz(1973), Bir knd mktbind(1970), Bir ne mhm problem(1991), Son zng(1977), Yeniyetm v zaman bard dnclr(1989) v s. srlvhli publisistik mqallrind tan oluruq. xsi fikir ictimai duyu adl mqalsind bu mhm problemdn sz ar. 1978-ci ild Respublika Mllimlrinin VI qurultayndak x da bu grkmli sntkarn mllim myini yksk qiymtlndirdiyindn soraq verir. Mndn olsayd, lifbadak sra qanunlarn pozub mllim szn btn dillrin ltind ilk sz kimi yazardm deyir. Gnc nslin tlim-trbiysindn shbt gedrkn, onlarda xsi fikrin, dncnin formalamas mslsin d byk hmiyyt vern Bxtiyar Vahabzad bildirir ki, xsi fikir mstqil dncdn dour, bu vrdii is uaqlqdan balamaq lazmdr. Elmin, thsilin cmiyytin inkiafndak vzsiz rolundan, hmiyytindn bhs edrkn, B.Vahabzadni narahat edn bir mhm msl d var. Onun fikrinc, elmin hr hans bir sahsind kf edilnd, hr eydn nc, onun ttbiqinin xlaqi nticlri bard fikirlmk lazmdr. Onun narahatlnn sbbi edilck kflrin ictimai nticlrinin insanln mnafeyin tsiri mslsidir. Baqa szl, air gr, grk elm xlaqa xidmt etsin, xlaq is z nvbsind elmi tamamlasn 2.
DBYYAT 1. Qarayev Y. Azrbaycan dbiyyat:XIX v XX yzillr. Bak, Elm, 2002. 740 s. 2. Qarayev Y. Tarix:yaxndan v uzaqdan.Bak, Sabah, 1995, 712 s. 3. brahimov M. Azrbaycann Bxtiyar sh. 14 4. Gndodu B.Bxtiyar Vahabzadnin publisistikasl.Avtoreferat.Bak, 2010. 5. Vahabzad B.Sandqdan sslr.Bak, 2002.

230

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


VAHABZADNN DRAMATURGYASI

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il


231

YEN TEATR DNCS V BXTYAR VAHABZAD DRAMATURGYASININ POETKASI


Aayeva Nrmin Krim qz
Sntnaslq zr flsf doktoru, Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Memarlq v ncsnt nstitutunun Teatr, kino v televiziya bsinin aparc elmi iisi nermine2014@mail.ru XLAS Mqald Azrbaycan mdniyyti v dbiyyatnn grkmli nmayndsi, xalq airi, dramaturq Bxtiyar Vahabzad yaradclnn mhm bir hisssini tkil edn dramaturgiya bard shbt alr. 1960-c illr Azrbaycan teatrnn tarixin masirlik axtarlar dvri kimi daxil olmudur. Bu dvrd teatr sntind lirik-psixoloji tmayl stnk tkil edirdi. B.Vahabzadnin yksk mnvi-xlaqi problemlr qaldran dramaturgiyas shn sntimizin inkiafnda, yeni teatr dncsinin tkklnd mstsna hmiyyt damdr. Thlil kiln kinci ss, Yadan sonra, Yollara iz dr, Hara gedir bu dnya?, Czasz gnah, Rqabt kimi lirik - psixoloji dramlar, Fryad, zmz ksn qlnc, Dar aac kimi tarixi pyeslrinin shn hlli milli teatrmza yeni mbariz ruhu il dolu tamaalar bx etmidir. Aar szlr: teatr, tamaa, dramaturq, ABSTRACT In this scientific work has talked about the dramaturgy that arranged one of the important parts of wellknown member of culture and literature of Azerbaijan, Peoples Poet and dramatist of Bakhtiyar Vahabzadehs creative activity. 1960 years were entered to the history of Azerbaijan theatre as the period of contemporaneity investigation. In this period the lyric and psychological tendency were in superiority. The dramaturgy raising the highest moral and ethical problems of B.Vahabzadeh conveyed exceptional importance in formalization of sense of new theatre and in the development of our stage art. The stage settlement of lyric and psychological dramas as The second voice, After the rain, Coming upon the tracks on the ways, Where does go this world?, Fault without punishment, Competition and historical plays as Scream, Cutting sword of ourselves, Gallows endowed such spectacles with full of new struggle sprits to our national theatre. Key words: theatre, spectacles, dramaturgy.

Azrbaycan mdniyyti v dbiyyatnn grkmli nmayndsi, xalq airi, dramaturq, filologiya elmlri doktoru, professor, ictimai xadim Bxtiyar Vahabzad milli dramaturgiyamzn v teatrmzn tarixind znmxsus iz qoymu xsiyytlrdndir. Bxtiyar Vahabzad yaradclnn mhm bir hisssini dramaturgiya tkil edir. 1960-c illr Azrbaycan teatrnn tarixin masirlik axtarlar dvr kimi daxil olmudur. Bu dvrd teatr sntind lirik-psixoloji tmayl stnlk tkil edirdi. Bxtiyar Vahabzadnin yksk mnvi-xlaqi problemlr qaldran dramaturgiyas shn sntimizin inkiafnda, yeni teatr dncsinin tkklnd mstsna hmiyyt damdr. kinci ss, Yadan sonra, Yollara iz dr, Hara gedir bu dnya?, Czasz gnah, Rqabt kimi lirik-psixoloji dramlar, Fryad, zmz ksn qlnc, Dar aac kimi tarixi pyeslrinin shn hlli milli teatrmza yeni mbariz ruhu il dolu tamaalar bx etmi v bu srlr mkmml rejissor v aktyor sntinin, shnqrafiyann, mumn milli mdniyytimizin inkiafna mhm tkan olmudur, masir Azrbaycan tamaasnn zvqnn formalamasnda byk rol oynamdr. 1990-c illrd respublikamzda ba vern ictimai-siyasi bhran milli mdniyytimiz, incsntimiz, o cmldn teatr sntin d z mnfi tsirini gstrdi. Mhz bel bir vaxtda teatrn yaradc kollektivi yenidn Bxtiyar Vahabzad yaradclna mracit etdi. Rejissor Bhram Osmanovun quruluunda, ilk tamaas 1991-ci il sentyabrn 30da Azrbaycan Dvlt Rus Dram Teatrnn shnsind gstriln Hara gedir bu dnya? dram air-dramaturqun insanlq n, xalq n, yeni nsil n, xalqmzn glcyi n narahat vtnda qlbinin dyntlrindn xbr verirdi. Hr bir shn srind xalq, cmiyyti dndrn mhm problemlr toxunan dramaturq Hara gedir bu dnya? pyesind daha rasional mvqedn narahat bir rkl insanln glcyindn shbt ard.
232

Materiallar

Quruluu rejissor Bhram Osmanov Hara gedir bu dnya? n tapd forma v slubu vvldn axra qoruyub-saxlayaraq tamaada btvly nail ola bilir, hm bdii trtibat, hm musiqisini, hm d aktyor ifasn bir tonda kklyrk, hadislrin ritmik v dinamik inkiafn, ahngdarln tmin edirdi. N il, ndn, haraya gedir bu dnya? N verir insanlara? Nyi alr onlardan? Bu gedil sonda n gzlyir bizi? Btn bu suallar B.Vahabzadnin Hara gedir bu dnya? srinin tamaasnda adamlar drindn dndrr, ayr-ayr mqamlarda gah qorxu, gah nifrt, gah mid dolur qlblr. Ax dnya ndir? Dnya snsn, dnya mnm, dnya odur, dnya bizik. Dnyan dyin, onu gzllik almin evirn d insandr, eybcrlik yuvasna evirn d. Mnvi chtdn yoxsul, eybcr, tbiti etibaril riyakar, qorxaq, hm d yrtc olan zdniraq insanlarn dnyas he ks xobxtlik gtir, aydn bir sabaha istiqamt gtr bilmz. Dnyann istiqamti cmiyytin ictimai, iqtisadi, siyasi problemlri il baldr. Mnvi-xlaqi chtdn ypranm, dat, mhv et, parala prinsipi il yaayan, mn tox olum cml-cahan batsa da batsn deyn, hamn zndn asl etmk istyn, istedadlara quyu qazan, yaxn mhv edn yrtc tbitli adamcqlar dnyan xo gn apara bilmz. Btn bu fikirlr aydn bir sjet boyunca cryan edn hadislrin tbii axarnda, xarakterlrin i v hrktlrind, danq v rftarnda zn biruz verirdi. Vahid ideya trafnda, byk vq v hvsl alaraq kollektiv tsirli v ibrtamiz bir tamaa ortaya qoymudu. Trf-mqabil olan btn personajlar arasnda anlaqlq, gcl duyum tamaan btv qavramaa svq edirdi. Professor nqilab Krimov Hara gedir bu dnya? tamaas bard Azrbaycan pekar teatrnn tarixi v inkiaf mrhllri kitabnda yazr: Quruluu rejissor Bhram Osmanov, rssam Arif bdrrhmanov, bstkar Adil Bbirov v sas rollarda x edn Ramiz Novruzov (Lan), Zenfira liyeva (Nrgiz), Yaar Nuri (ahbaz), Kamal Xudaverdiyev (Ulu cdad), Hac smaylov (katib-robort), sgr Mmmdolu (Vlizad) mllif fikrinin tamaaya dqiq, aydn kild atmas n ciddi yaradclq ii aparm v qarya qoyduqlar mqsd nail olmudurlar 1. B.Vahabzad yaradcl n xarakterik olan ikinci ss mqam bu pyesd znmxsus kild z xrd. Burda vicdann ssi rolunda Ulu cdad (Kamal Xudaverdiyev) x edirdi. Lan (Ramiz Novruzov) kf etdiyi Qorxu formulundan imtina etmk istdiyi an onu he kim baa dmr. Bu an Ulu cdad kmy glrk, briyyt n qorxulu olan bu kfin saxland qovluu yandrma ona mslht grr: Snin susman hardasa razlq lamtidir. N qdr susub cavab vermycksn? Olmazm ki, birdflik mslni kssn? Aq-aydn, mrdi-mrdan kfindn imtina etdiyini bildirsn? gr mn verdiyin szdn qasan, atomu kf ednlr kimi sonradan peiman olacaqsan. Respublikann mkdar artisti Kamal Xudaverdiyev mllifin v rejissorun fikrini tamaaya atdrmaq n grgin yaradclq ii aparmd. Akademik Milli Dram Teatrnda tmir ilri baa atdqdan sonra Hara gedir bu dnya? tamaas yenidn teatrsevrlrin ixtiyarna verilmi, 1997-ci il noyabrn 7-d gstriln tamaaya mrhum prezidentimiz Heydr lirza olu liyev d baxm v tamaa haqqnda z tssratlarn sylmidir: Mn bu tamaan ox byk maraqla, hvsl izldim. srin daxili mnas, mzmunu, bhsiz ki, ox hmiyytlidir. Mnd bel bir tsvvr yarand ki, bu flsfi, psixoloji bir srdir, eyni zamanda elmi srdir. Bu srdn doan mna ondan ibartdir ki, grk hr bir insan n olur olsun, paklq, mnvi saflq, mnvi tmizlik urunda mbariz aparsn. nsana xas olan mnfi keyfiyytlrdn insanlar xilas etmy alsn. bhsiz ki, bizim hyatmzda indi ox msbt chtlr var. Bizim mstqil dvltimiz var. Biz hyatmz yenidn qururuq, dvlt quruculuunun yeni prosesi gedir. qtisadiyyatmz yenidn qurulur. Bunlar hams hyatn msbt chtlridir. Amma bununla yana, bu srin ana xtti olan Xeyirl r yan-yanadr, bu hyat zibillyn mnfi chtlr var v tssf ki, onlar azalmayb, ksin artb v artmaqdadr. ox gzl bir sr yaratmsnz. Bu vacibdir. Bu mvzu bu gn d on il bundan sonra da aktual olacaqdr.
1

nqilab Krimov. Azrbaycan pekar teatrnn tarixi v inkiaf mrhllri. Bak, Maarif, 2002, s.57.

233

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bhram Osmanovun hazrlad B.Vahabzadnin Hara gedir bu dnya? pyesinin ilk tamaasndan sonra dflrl shnd gstrilmsi onun uurlu alndn gstrirdi. Yetkin dramaturqun zmanmiz haqqnda, hyat v insanlq bard dnclrinin, bri narahatlnn shn tcssm aktual olub, teatrn repertuarnda z layiqli yerini tutdu. Azrbaycan Respublikas mstqillik ld etdikdn sonra, milli vtndalq mvqeyi il hmi seilmi B.Vahabzad yaradclnda yeni mvzular geni yer ald. Milli tarixin vvllr qadaa qoyulmu shiflrin ba vuran air-dramaturq Azrbaycan varlnnn drin qatlarna nfuz etdi. Mhz bu yaradclq axtarlarnn bhrsi olan zmz ksn qlnc (Gytrklr) tarixi pyesi meydana gldi v ilk tamaas 1998-ci il aprelin 10-da rejissor Aakii Kazmovun quruluunda Akademik Milli Dram Teatrnda gstrildi. Azrbaycan Demokratik Cmhuriyytinin 80 illiyin hsr olunan bu pyesdki hadislr 1450 (1368) il bundan vvl ulu cdadlarmz Birinci Gytrk dvltinin istiqlal urunda in qar apard mbarizdn bhs edir. Azrbaycan tarixinin yeni shiflrinin yazld bir zamanda yaradclnda daha ox monumentalla stnlk vern quruluu rejissor Aakii Kazmovun bu sri d klassik slubda shny gtirmsi qanunauyun idi. Material da buna tam cavab verirdi. Tarixi sndlr sasnda yazlan, 2 hissdn v 12 kildn ibart olan pyesd tarixi xsiyyt olan Gur adn Birinci Gytrk dvltinin istiqlal urunda mbarizsindn sz alrd. zmz ksn qlnc (Gytrklr) facisind Bumin Xaqanla onun qarda stemi Xaqann hakimiyytlrindn sonra ziflmi, dalmaq thlksi qarsnda qalm Gytrklr dvltinin ikinci df ykslii diqqt hdfinddir. Tamaa barsind tssratlarn qlm alm xalq yazs Hseyn Abbaszad gstrir ki, Facinin mtrizd yazlan ikinci ad Gytrklrdir. oxlar bilmir ki, n n cdadlarmza Gytrklr deyirdilr. Mn bunu dqiqldirmkdn tr bir mtbr tarixi alim dostumla shbt eldim. O, dedi ki, qdim trklr slam dinini qbul etmmidn nc Gn sitayi edrdilr. Onlar hr gn dan sklnd yb llrini gy qaldrb Gnin domasn ibadt ely-ely qarlyr, axamst Gn batanda onu eyni mrasiml yola salrdlar. Buna gr d onlara Gytrklr deyirdilr 1. Gytrk dvlti thlk qarsndadr. Khn dmnlri inlilr qohumluq laqsindn istifad edrk, ulu xaqann inli zvcsinin li il Gytrk dvltini iindn paralayb datmaq n min hiyly l atrlar. fsus ki, bu ar, dvltin mqddrat hll olunan bir zamanda gytrklr yumruq kimi bir olub, vtni, dvlti qorumaq vzin, saray adamlar arasnda paralanma ba verir, lknin mstqilliyi, trkn rfi, lyaqti, ulu cdadn qoyduu qanunlar unudulur. Tbitn byk olan trk zndn uzaqladqca clzlar, kiilir v asanlqla dmn trfindn mlubiyyt uradlr. Pyesd v tamaada grgin dramatik hadislr bu tarixi mqam qeyd alr, o byk hqiqti bir daha tsdiqlyir ki, trk zn qaydanda byk v qdrtli olur v dvlt mstqilliyini brpa elyir. Grndy kimi, mllif tarix mracit etmkl, eyni zamanda bu gnmzl ssln mqamlara, mstqillik urunda arpmalara ngl olan yaxn tarixin hadislrin d ayna tutur, yaltaqlq, tax-tac viruslarnn genetik kodlarn amaa alr. Doma qarda ulu Xaqann meyidi stnd hakimiyyt gln Qara Xaqan xalqa arxalanmayan bir hakimiyytin zif, gcsz olmasnn frqind deyil. Mlubiyytlr son qoyan Gur ad is Bumin v stemi xaqanlarn qurduqlar sltntin yolunda sravi dy kimi vuruma xaqanlqdan stn tutur. srin sas ideyas da el zmz ksn gzgrnmz qlnclarn kimlrin lind olduunu z xarmaqdr. Gytrk dvltini datmaq n in imperiyasnn l atd sullar qlncdan daha thlkli v ksrlidir. Bunun mhz fitnkarlq, hiyl, riyakarlq, xyant, siyastdn ibart olmas pyesdn d, yaxn tariximizin hadislrindn d biz yax bllidir. Milltin qann, dinini, dilini, lifbasn dyimkl, dncsini, mdniyytini dyimk, onu zn yadladrmaq bu gnmzl ox sslir.
1

Hseyn Abbaszad. Trk zn qaydanda. dbiyyat qzeti, 24 aprel 1998.

234

Materiallar

zmz ksn qlnc pyesinin ilk tamaasnda itirak edn Heydr liyev sr v tamaaya yksk qiymt vermidi: Tariximizi aradrb bu gn n hmiyytli, dyrli olan shiflrini indiki v glck nsillr atdrman z xalq, millt, tarix v glck nsillr qarsnda byk xidmtdir. Bu xidmt gr mn Bxtiyar Vahabzady xsusi tkkr edirm v hesab edirm ki, milltimiz, xalqmz, cmiyytimiz d bu tkkr szlrim qoulacaqlar v daim ona minntdar olacaqlar 1. Tamaa sart, yadelli iallara qar mbariz aparan xalqn istk v arzularnn tcssm idi. qid btvly, vtnprvrlik, mnvi yenilmzlik tamaada olduqca aktual v masir sslnirdi. Tamaann gz qarsnda cryan edn hadislr, sslnn fikirlr, obrazlarn hrkt v mllri shnd grdy il 1988-ci ildn bri yaad ne-ne flakt v facilri zldirmy, xalqmza, torpamza ediln ermni tcavzn gz nn gtirmy imkan verirdi. Prd alan kimi shnnin mumi trtibat Gytrk adrlarnn iini xatrladrd. adrlarn arxa trfi qalxdqda meydan, melik v qayalq mnzrsi grnrd. ki adrn uclar arasnda iri bir ekran var idi. Ekranda slayd vasitsil Gytrklrin Juan-juanlar qovmas tsvir olunurdu. Qlbni ks etdirn musiqi sdalar altnda tamaa balayrd. Tamaann quruluu rejissoru, mkdar incsnt xadimi Aakii Kazmovun ii yalnz rejissorluq qabiliyytin, nikbin hval-ruhiyyli, monumental, tarixi qhrmanlq tamaas yaratmaq bacarna gr deyil, hm d mhz xeyrin r nisbtn ox gcl olduunu gstrmk iqtidarna gr msbt qiymtlndirildi. mumi ictimai ry gr, o, tamaa yaradclar il lbir yaradclq syi nticsind mllif fikrini tamaaya dqiq v aydn atdrmaa nail oldu. Tamaann quruluu rssam smayl sdolu v bstkar Cavanir Quliyev tarixiictimai facinin snt dili il almas n btn imkan v istedadlarndan yetrinc istifad etmidilr. Rejissor quruluunda tqdirlayiq chtlrdn biri d tamaann klassik slubda qurulmas idi. Aac z kklri st dayanb, qol-buda is trafa axlnmidi. Yni srdki hadislr tarixi qatda saxlanlr, VI-VII srlrdki Gytrk zl zrind ba vernlr bu gn d masirlik ruhunu qoruyub-saxlayrd. nqilab Krimov Panorama qzetind drc olunan mqalsind yazrd: Rejissor tamaann bu gnl daha yax sslmsi n srin konfliktini, kompozisiyasn v ana xttini sas hadislr xtti il bal kild amaqla, obrazlarn bir-birin olan mnasibtlrini myyn edn mqamlar aydn gstrmy almdr. Quruluu rejissor bdii trtibatdan da, musiqidn d yerli-yerind istifad etmidir2.Tnqidi z mqalsind tamaann pozitiv chtlrini gstrmkl yana, z iradlarn da qeyd etmidi: vvla tamaann mumi shn mdniyytin irad tutmaq olar. (Htta bir d grrsn ki, Qara Xaqann hzurunda duran srkrd lini belin vurub). falarn danq v tlffznd tamaan raz salmayan hallar nzr arpr. Bzi aktyorlar z xarici grkmin, myyn shn tcrbsin arxayn olub, yersiz dalara, mrut hrktlr, patetikaya uyur. Frid Sfiyeva is tamaadan raz qaldn bildirirdi: Haradan glib, haraya getdiyini bilmyn, yaddan itirn, dnnini unudan bir xalqn sabah yoxdur. V n yax ki, mllifin bu qnati tamaan hazrlayanlarn v ifa ednlrin mumi qnatin, vahid ideyasna evril bilmidir. Shndki btn aktyorlarn oyunu bu fikri atdrmaa, bu qnati mhkmltmy xidmt edir. srin sas qhrmanlarndan olan Qara Xaqan rolunu labbas Qdirov oynayrd. Uzun illrin shn tcrbsi aktyora bu ar v tzadl obraz dolun yaratmaa kmk edirdi. Qara Xaqan qarda ulo Xaqann shvini tkrarlayr. z rini zhrlyn mkrli gen Xatunu zn arvad etmkl btn mlubiyytlrin v bdbxtliklrin sasn qoyur. Qara Xaqan obraz btn hadislrin, vziyytlrin keid nqtsind dayanr, btn obrazlar arasnda gedn konfliktd itirak edirdi. Xaqan olduqdan sonra o, ninki lknin vziyyti, xalqn gzran il maraqlanmr, ksin, xaqanla vlihd olan iki qarda arasnda intriqa yaratmaa v bu yolla
1 2

Xalq qzeti, 15 fevral 2009 Gytrk xaqanlnn stiqlal mbarizsi. Panorama qzeti, 9 iyun 1998.

235

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

onlar aradan gtrmy alr. Xaqan taxtn lind saxlamaqdan tr, htta doma qznn lmn, onun ailsinin dalmasna, z krp nvsinin yetim qalmasna bais olur. Qarda ulu Xaqann vaxtil liyrilik, dlduzluq stnd idn qovduu Salur xan yenidn lknin xzindar tyin edir. Qayn Yan unqu zizlyrk, orduda yksk rtby atdrmaa alr. .Qdirov obraz mstqim kild oynayr, bdii materiala saslanaraq tsvir stnlk verirdi. Htta daxilind xeyirl rin timsal kimi gstriln Mlk v eytanla grdy anlarda da .Qdirov obrazn mstqilliyini saxlayrd. Qarda olu, hm d krkni Gur adla ilk shbtlrind, qz Selcann onu ittiham etdiyi anlarda, Mubi Trxann onunla razlamad mqamlarda bel .Qdirov Qara Xaqana hr vchl haqq qazandrmaa alrd. Hadislr gen Xatunun gz il baxan Qara Xaqan - .Qdirov tamaann sonunda znn shv yolda olduunu anlayr. O, baa dr ki, bu gnn tlsik v dnlmmi hrktlri n glck nsillr qarsnda cavab vermli olacaq. Qara Xaqann zn qlncla ldrmsi shnsi tamaann ideyasnn almasna xidmt gstrirdi. Bu facinin labdly mntiqi bir sualn cavabn dnmy vadar edirdi: Qlncmz n vaxtacan zmz ksck???. Xalq artisti Ramiz Mlik Dulu Xaqan btn qli v mnvi ziddiyytlri il tamaaya tqdim edirdi. Dulu Xaqan ilk shnd atasnn intiqamn almaq istdiyini syls d, slind bu intriqa hr eydn vvl vlihdlik haqqna atmaq, taxt-taca yiylnmk n bir vasit idi. Dulu Xaqan - R.Mlik vtn xyant edir, gen Xatuna satlaraq doma qardana dnk xr. z xsi mnafeyi n xalqna xain xan Dulu Xaqandan arvad Banu ik d z dndrir. gey anas v gey daysnn thrikin uyub inlilrin trfin kerk, z soydalarna qar vuruur. Dmnlr vtni ial etdikdn sonra bu satqnln vzind onu Gytrk xaqanlnn taxtnda yldirirlr. xsi mnafeyi, hakimiyyt yiylnmk namin dd-baba torpaqlarn, milltini dmnin tapdana atan Dulu Xaqann gec d olsa vicdan oyanr. zmz ksn qlnc tamaasnda Gytrk dvltinin istiqlal urunda mbarizd sl qhrmanlq nmunsi gstrn obraz Gur addr. Bu qeyrtli trk olu, pak insan qsdn bhtana salnr, tmiz ad lklnir, sevimli arvad intihar edir, z nahaqdan zindana dr. Milliyytc in olan gey anasnn v qardann xyanti nticsind mlub olan Gytrk xaqanl qonu in xaqanlna qatlr. Lakin Gur ad sirlikd bel sart dzmyib, syan qaldrr, soydalarn dmn sartindn azad edrk ana yurduna qaydr v iallarla lmdirim mbarizsin balayr. Nurddin Mehdixanlnn oynad Gur ad obraz sinsind xalqna mhbbt dolu bir rk gzdirn, vtninin xo sabah, azadl n cann bel sirgmyn, tmiz rkli, mrd, csartli, mnvi-xlaqi keyfiyytlr malik bir gncdir. Gur ad n taxt-tac, n var-dvlt, n d atasnn vsiyyti maraqlandrmr. Onun n yksk amal Gytrk dvltini azad v mstqil grmkdir. Mn hmi demim, yen deyirm, bu taxtda kimin oturmasnn mnim n he bir frqi yoxdur. Mnim n vacib olan vtnimin mstqilliyidir deyn Gur ad - N.Mehdixanl szlri il xarakterin daxili btvlyn, byklyn heyklldirirdi. Gcl ss tembri il seiln, milli teatrmzda sanball obrazlar yaradan N.Mehdixanl shnd olduunu sanki unudurdu. Vzif hrislrin bir vtnda kimi sbut edirdi ki, dvltin mnafeyi xsi mnafedn qat-qat ykskdir. Sevimli arvad Selcann lmndn sonra Gur adn baxmsz qalan sdmr olunu ldrmk istmsi epizodunda N.Mehdixanl xlmaz vziyytd qalan bdbxt atann iztirablarn xsusn inandrc cizgilrl tqdim edirdi. Tamaann sonunda Birinci Gytrk dvltinin squtundan sonra ilk df onun gzlrind mid i yanrd. Gytrk xaqanlnn qlncnn onun olu ltri verilmsi glck ykslidn xbr verirdi. Bxtiyar Vahabzad dramaturgiyas n xarakterik olan ikinci ss sulundan zmz ksn qlnc pyesind znmxsusluqla istifad olunur. Qara Xaqann zldiyi mlk v eytan bir xsin daxilind bir-biri il mbariz aparan yax v pisi tmsil edir. eytan onu qovmaq istyn Qara Xaqana - .Qdirova istehza edir: Ay yazq mn hara gedirm? Mn ax snin iindym. Hl bundan sonra mn sn daha ox lazm olacaam (126, 176). Tamaada Mlk v eytan yalnz r daha ox stnlk vern obrazlarn hatsind dolar, onlar mayit edirlr. Ryilrin fikrinc, Aslan irinov (eytan) v Mtant Atakiiyeva (Mlk) tamaada z rollarnn hdsindn mhartl glirdilr.
236

Materiallar

Qadn rollarn ifa edn aktrisalar obrazlarnn daxili v xarici grntlrini ustalqla yaradrdlar. mkdar artist Zemfira Nrimanova Banu ik obrazn gzl ana, lyaqtli qadn, qeyrtli vtnda, hm d csur dy kimi tamaalara tqdim edirdi. Gur adn daxili btvlyn, xlaqi tmizliyini, qhramanln sevn bir qadn qlbinin hrarti il qiymtlndirn Selcan rolunda aktrisa Mleyk sdova duya-duya x edirdi. ri Gur adn qhrmanln, cat v csurluunu, Vtnin istiqlal yolunda dylrd fdakarlq nmunsi gstrdiyini grn v bunu yksk qiymtlndirn Selcan - M.sdova gzl, ismtli, hm d r qvvlr qar csartl x edn gnc bir qadn obrazn tamaalara sevdirirdi. Lalzar Mustafabyli tamaada gen Xatun obrazn istedadnn btn qvvsi il yaradrd. gen Xatun facidki n mrkkb, n tin qadn obrazdr v tamaada mhm yer tuturdu. Qara Xaqan Gytrk dvltinin banda dursa da, slind gen Xatun hr ii lin alb dvlti istdiyi kimi idar elyir. Onun fitnkar mllri mhartl qurduu tllr nticsind Gytrk xaqanlnn msibtli gnlri balayr. L.Mustafabyli dnlm oyunu il Selcann ona dediyi Csusluqla Xatunluu mhartl birldirirsn szlrini tam tsdiq yetirir v obrazn i zn ard. L.Mustafabylinin gen Xatun obraznn yeriind bir byklk, hkmdarlq iddias, znn gzlliyini nmayi etdirmk, hm d csuslara mxsus bir astagllik vard. Onun qdim in zadgan qadnlarna mxsus narn-narn yerii, naz-qmzli, hm d bir az tkbbrl baxlar, zn arxayn danq trzi obrazn mkrli almini, hiylgr xisltini amaa xidmt edirdi. Aktrisann mvffqiytinin sas onda idi ki, z qhrmann vtn tssbkei kimi vermy nail olmudu. Obrazn daxili hisslrini, arzularn z ifasna hopduran L.Mustafabyli - gen Xatun z vtninin - inin rifah n cinayt bel l atr. Lalzar xanm gen Xatunun hm xarici lamtlrini - geyimini, yeriini, baxn, mimikasn, hm d daxili almini - xarakter xsusiyytlrini, xasiyytini, niyytini, dnc trzini dzgn myynldirmi v shn rhini vermidir . Tamaann sonunda inlilrl mharibd ne-ne qurban verib z dvlt mstqilliyini brpa edn Gytrklr sual qarsnda qalrdlar. Xaqanla kimin balq etmsi mslsi ortaya xrd. Buna hququ atan iki qarda - Gur ad v Dulu Xaqan hakimiyytdn imtina edirdi. Bundan sonra hamnn istyi v qrar il Gur adn be yal olu ltri vlihd elan olunurdu. Gytrk xaqanlnn rmzi olan qlnc vlihd tqdim etmk is Dulu Xaqana hval olunurdu. Tamaada ilk baxdan adi grnn ltri epizodu byk mna dayrd. ltri rolunu ifa edn balaca Rsul Hsnzadnin oyunu xo hval doururdu. misi Dulu Xaqan qlnc ltri tqdim ednd Rsul dylrd brkimi sgr kimi qamtini ax tutub llrini irli uzadaraq qlnc alanda, tamaa inanrd ki, Gytrk xaqanlnn qlnc etibarl llrddir, qat dmn trk olunu diz kdr bilmz. Shnnin drinliyindn gln sslr - Ey Trk! Silkln, zn qayt! Sn zn qaydanda byk olursan - szlri il tamaa baa atrd. Ustad dramaturqumuz B.Vahabzad zmz ksn qlnc dramnda bir daha sbut etdi ki, n qdr z qlncmz dmni deyil, zmz ksck, trk byk ola bilmyck. Trkn gc, trkn bykly onun birliyinddir. Pyesin ilk tamaasndan on bir il kemsin baxmayaraq, bu tamaaya hl d tamaa mara azalmayb. Azrbaycan prezidenti lham liyevin tbbs il Trk dvlt v cmiyytlrinin Bakda keiriln XI dostluq, qardalq v mkdalq qurultaynn itiraklar 17 noyabr 2007-ci ild zmz ksn qlnc tamaasna baxmlar. Tamaa qurultay itiraklarnn byk marana sbb olmu v yksk qiymtlndirilmidi. zmz ksn qlnc tarixi pyesini xalqmzn tarixi taleyi haqqnda shndn sslnn csartli monoloq da adlandrmaq olar. Bu pyesd tarixin z masirliyin thlili n bdii materiala evrilrk, flsfi-analitik mumildirmy sbb olur, masir teatr tfkkrnn inda reallq ksb edir. Grndy kimi Bxtiyar Vahabzad dramaturgiyas Azrbaycan milli teatrnn inkiafnda mhm rol oynam v yeni teatr dncsinin formalamasna tkan vermidir.

237

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA TARX DRAM JANRI


Zmin Axundova
f.d., Qafqaz Universiteti,Mdniyyt bsi, Bak /AZRBAYCAN zaxundova@qu.edu.az XLAS Dramaturgiyann tarix mraciti adi tarixi ekskursiya deyil, xalqn tarixin qayddr, onun hm dnnin, hm sabahna syahtdir. Tarixi mvzuya mracit edn dramaturq dvrn tlbini, inkiafn sas meylini nzr alr v onu hycanlandran msllri qaldrr. Bxtiyar Vahabzadnin tarixi dramlarnda biz tarixin konkret hadislrini, tarixi xsiyytlri, hm d srin fikirlrini, ehtiraslar mbarizsini grrk. Dramaturqun Dar aac, Fryad zmz ksn qlnc tarixi dramlar mvzusu, tarixi hadislri konkret mzmunlarda ks etdirmk baxmndan v hm d bdii xsusiyytlri, sntkarlq msllrin gr dbiyyatmzn uurlu dbi nmunlridir. Bu dramlarda tarixi hqiqt bdii hqiqt evirilmi, real faktlara syknrk yaz txyylnn mhsulu kimi tqdim edilmidi. Tarixi dramaturgiyaya gtirmk istyi dramaturqun tarixi hqiqtlri duymaq, bilmk v ks etmk kimi yksk mqsdindn dourdu. Mhz bu baxmdan dramaturqun tarixi dramlarnn znxas bdii ifadsi, sntkarlq prinsiplri vardr. C.Cabbarlnn xatirsin ithaf etdiyi Dar aac pyesi Bxtiyar Vahabzadnin qlm ald ilk tarixi dramdr. Xalqn tarixi taleyi, bu taleyi zlrind, mbarizlrind ks etdirn insanlarn xarakteri v qaylri, ncib insani xsusiyytlri Vahabzad dramaturgiyasnn sas flsfi-estetik dnclridir. dbi xsiyytlr bdii-tarixi mnasibt dramaturgiyamzda n qvvtli nnlrdndir. Bxtiyar Vahabzad Fryad tarixi facisi il dramaturgiyamza dbi-bdii xsiyytlr nnvi mnasibtl yana masir forma da gtirdi. Gytrk dvltinin 1450, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin 80 illiyin hsr olunmu zmz ksn qlnc tarixi facisind tarixin z masirliyin thlili n bdii matriala vrilmi, B.Vahabzad trfindn tarixin flsfi-analitik tdqiqat dramaturgiyaya kid almdr. Aar szlr: Bxtiyar Vahabzad, dramaturgiya, tarixi dram srlri, pyeslr.

Tarixi hqiqt v tarixi realizm insanlarn hyat v mbarizsi il bal olduu n onu yalnz hyatn iind, cmiyytin gndlik mbarizsind drk etmk mmkndr. Masir Azrbaycan dbiyyatnn grkmli nmayndsi, Xalq airi, dramaturq, Bxtiyar Vahabzad 60-c illrdn balayan milli azadlq hrkatnn ncllrindn biri idi. Yarm o tayda, yarm bu tayda qald dey Araz drdindn, ikiy blnm Azrbaycanmzn r dayanan fryadndan, dilimizin qollarna qandal vurulmasndan yana-yana danan airin Azrbaycann birliyi v istiqlaliyyti urunda arpan Sttar xan, eyx Mhmmd Xiyabani v Seyid Cfr Pivrinin ziz xatirsin ithafn 1959-cu ild yazd "Glstan" poemas dbiyyatmzn qeyrt rmzi oldu. Bu srl onun taleyin qara bir nqt d qoyula bilrdi. Ancaq "Glstan" z mllifinin adn o tayl-bu tayl Azrbaycanmzn ryin bdi olaraq hkk etdi. O, Sovet rejimind milli varl tapdanan, hr cr mhrumiyytlr mruz qalan milltin drdlrini rmzlr v mxtlif dbi sullarla ifad etmi, iri hcmli poemalar v pyeslrind hadislri ya tarix, ya da baqa lklr keirrk z milltinin drdlrini dil gtirmidi. Birbaa Sovet diktaturasn ifa edn srlrini is air, sovet ittifaq dalandan sonra "Sandqdan sslr" bal altnda nr etdirmidir. Vahabzadnin tarixi dramlarnda biz tarixin konkret hadislrini, tarixi xsiyytlri, hm d srin fikirlrini, ehtiraslar mbarizsini grrk. Dramaturq dvrn tlbini, inkiafn sas meylinin nzr alr v onu hycanlandran msllri qaldrr. O z qhrmanlarn daima inkiafda, tin mbariz raitind verir, bu mbarizd mtinln, dnyagr inkiaf edn, mnvi chtdn znginln qhrman tarixin yaradcsna evrilir. Dramaturgiyann tarix mraciti adi tarixi ekskursiya deyil, xalqn tarixin qayddr, onun hm dnnin, hm sabahna syahtdir. B. Vahabzadnin tarixi dramlar mvzusu, tarixi hadislri konkret mzmunlarda ks etdirmk baxmndan v hm d bdii xsusiyytlri, sntkarlq msllrin gr dbiyyatmzn uurlu dbi nmunlridir. Bu dramlarda tarixi hqiqt bdii hqiqt evirilmi, real faktlara syknrk dramaturq txyylnn mhsulu kimi tqdim edilmidi. Tarixi dramaturgiyaya gtirmk istyi onun tarixi hqiqtlri duymaq,
238

Materiallar

bilmk v ks etmk kimi yksk mqsdindn dourdu. Mhz bu baxmdan dramaturqun tarixi dramlarnn znxas bdii ifadsi, sntkarlq prinsiplri vardr. Tarixi dramlarda dvr, zaman ayrca bir trfdir. Obrazlar z dvr il baldr. Bu dram srlrind balca amil insandr. Digr janrlardan frqli olaraq burada, dialoqlar vasitsi il yaranan dramatik v psixoloji vziyytlr, insann daxili alminin z xmas (mnfi v ya msbt), dialoqlararas ziddiyytlr daha qabarq ks olunur. nki, burada srin qhrman yaad dvrn, zamann tarixi dbi xsiyytidir. Hadislrin v mnasibtlrin tbii mzmununun ifadsi tarixi dramlara xas olan sas sntkarlq xsusiyytlrindndir. rtilikl tarixlik arasnda qarlql mnasibtlrin mhz "Fryad"da bllurlaan mzmunu v nisbti z ifadsini hl "Dar aac"nda tapmd. Mllifi tarixi mvzuya gtirib xaran bdii niyytin orijinall da ilk df burada zn gstrmidi. Bel ki, bu pyesd Babk xatrlanr, talelr v mllr onun ruhu v qh-qhlri il yekun vurulur, lakin sjetin yani gedii prosesind onun z yox, teyfi itirak edirdi. Bxtiyar Vahabzadnin C.Cabbarlnn xatirsin ithaf etdiyi Dar aac pyesi Od glininin bir nv davamdr. C. Cabbarl Od glini srind milli tariximizin byk v mrkkb bir dvrn ks etdirmidi. Lakin bu sr 1920-ci illrin Cabbarl dvrnn mhsulu olduu n onun sas ideyas, tarixilik hmiyyti tam dzgn iqlandrlmamd. Bununla bl, srlrind tarixi yaadan dramaturqun spdiyi toxum srin sonlarnda ccr bildi. C. Cabbarl ideyalarnn davam olaraq B. Vahavzadnin Dar aac tarixi dramnda Babkin edamndan sonrak dvr ks olunub. Bu tarixi srin mzmununda bir hqiqt durur. Bu hqiqt gr milltdn ayr dn, onun taleyin bigan olanlar sonda dar aac gzlyir. B.Vahabzad dramaturgiyasnda tarixi msuliyyt hissi ox gcldr. Hkmdar v xalq Hakimiyyt v idarKtl v frd Dar aacnn lytmotivini tkil dir. slind mllifin mracit tdiyi tarix, dvr, mrhl h d kmi dyil, bu gn, htta sabahdr. Bu gnn suallarna tarixin fonunda cavab almaq n Od glininin piloqunun bitdiyi yrd proloqu balayan Dar aac xalqdan uzaqlaanlara qar bir ittihamdr, ibrt drsidir. Xalq qhrman, yadelli iallara qar 20 illik mbariz aparan Babkin edam edilmsindn sonra Azrbaycanda cryan edn azadlq mbarizsi srin ana xttini tkil edir. "Dar aac"nda ba vern sas konflikt iki qarda arasnda davam etdirilir. Bir xtt zr hadislrin cryan zahirn Azrbaycanla xilaftin, yadellilrin mbarizsind z ksini tapr. Pyes Babk dara kilndn sonra rb valisi tituli il Vtn-Azrbaycana qaydan Aqinin hakimiyyt qdm qoymas mrasimi il balayr v onun hakimiyytdn salnb qtl ytirilmsi il sona atr. Oxucu n Aqin xyantkar, hm d xyantlr gr zn dar aacn layiq biln insan, vladn atan, onun talyi il maraqlanmayan rzil bir ata, hm d ryind vlad mhbbti alovlanan, vlad tssb kn bir insan, doma anasnn arzularna xilaf xan bir srkrd, hm d ana haqq tanr haqqdr dyn tzadl obrazdr. Hl gnc ikn qadn rfini lklmi, artq z lin xilaf xm Aqin l tnsindn uzaqlamaq n islam ordusuna pnah gtirmidi. slamn yal bayra altnda x edn Aqini doma vtnin taleyi dndrmr, onu yalnz rb xilaftinin gstrilri, verdiyi mrlr maraqlandrr. 816-c ildn 836-c il qdr rb xilaftin qar dyn Elxan is qarda Aqinin ksidir. Onun Azrbaycann azadl urunda yadelli iallara qar apard mbariz btn sr boyu davam edir. ki qarda arasnda ba vern hadislr yalnz iki nfr aid deyil, iki ideya, mfkur arasnda gedn mbarizdir. Aqinin vtn dnnd hm d bu xalqdan qisas almaq istyi var idi. Crndy kimi, Aqin obraz h d C.Cabbarlnn Od glini pysindki yniadl prsonajn tkrar dyil. Onlarn arasnda byk frq var. gr Od glinind lxan Aqindn qid v mzhb ynm ayrrdsa, Dar aacndak Aqini xalqdan daha dhtli kyfiyytlr ayrr. O, hm oul, hm ail bas, hm d hkmdar kimi satqndr. Aqin yaddllinin tkkrn qazanmaq n z xalqna dmn ksiln bir bdbxtdn ruhn dirilib, cismn ln bir insana doru dyiir. Aqin yalnz bir rngd-xyantkar v qanin zalm kimi tqdim edilmir, onun facisi adi aldann insan dar tdiyi xsi faci dyildi, bu facinin kk xalqn talyindn
239

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

kirdi. Aqin ilk gnlrdn anlayr ki, ocaa xyantin haqq kimi ona vriln valilik titulu onu kl bir hkmdara virib. srd vtnini, elini, obasn qiymtlndirmyn, onun qdrini bilmyn, yadelli ial qsbkarn bir "sa ol"una gr vtnin, elin, ana yurduna, xalqna xor baxan Aqinin taleyi faci il qurtarr. Y.Qarayev bununla laqdar yazrd: "Aqinin msibti adi aldann, yaxud nfisin insan (srkrdni, hkmdar) qfltn dar etdiyi xsi msibt deyildir. Aqinin msibtinin ictimai kk sosial sbi xalqn taleyindn glib keir, Vtnin, torpan taleyind ks olunur. Yurdun tkc torpa, srvti yox, namusu da talanr: Karvan-karvan el mal, dstdst qz-glin Badada xilaft sltntin ruhani ataya kniz gndrilir"1. Facivi tzad artran n sarsntl an Anann ittihamdr. Bu ana z ln olunun intiqamn ldrn olundan istyir. ah anas il Babk anas z-z durur. Bu obraz zamandan, lc d analq hisslrindn ykskd dayanrd. Ana qyrtli, namuslu, zhmtk, xalqn tssbn kn, lin adt v nnlrin hrmtl yanaan mrd Azrbaycan qadndr. O, mqdds ocan qranda sd vrib, layla ald olu Aqini xalqa xyant tdiyin gr balamr. srin sonunda Anann rblr Babk balam onlara dmn olduu n asdlar, Aqin balam is yn rblr, onlara qulluq gstrdiyin gr asmaq istyirlr2 szlri dramaturqun bu obraz vasitsil masir siyasi Azrbaycan grkliyin mnasibtidir. Aqinin vziri Ibn Tahir- tlk Taybua da onun z kimi satqndr. Gnd bir din, Vtn dyin Ibn Tahir obraz qidsiz bir insand. vvl atprst, sonra xaprst, musvi, daha sonra mslman olan bu frarinin xarici grkmi dyidikc daxilindki ybcrliklr daha aydn grnrd. Sabutay Babkin oludur. Bydy mhit, ald trbiy Sabutayn dnyagrn z tsirini gstrmidi. Obrazn qfltn, srtl byyn psixologiya v hvali-ruhiyysi inandrc tsir balayr. Aqinin ciddi-sylrin baxmayaraq o,z atasnn qidsini insan qhrmanlq sviyysin ucaldan qid adlandrr. O,mindir ki, atas Babk sl qhrman kimi savam, qhrman kimi d lmdr. ln obraznn xaraktri sanki bu surtin adnda z tcssmn tapr. ln pak, tmiz, ruhuna dzlk, halallq, ucalq, yilmzlik hopmu, xalq iindn xm bir qzdr. Onun znmxsus aydn dnyagr, dnc trzi vardr. lgn Biz n bdbxt nslin vladlaryq, iki qarda bir-birin dmn, biri satqn, biri sadiq, sadiq qardadan olan vlad satqn, satqn qardadan olan vlad sadiq, mhbus 3 dyrk oxucunu drindn dndrr, onun gzlri qarsnda sanki iki alm ard. Mllifin sas qaysi d bu szlrl iqlanrd. Iki dnya, iki vlad, iki gnc v iki dnyagr arasnda olan frq diqqtdn yaynmr. z mlindn qrur duyan bu gncin hyat haqqndak fikirlri adamn qlbini riqqt gtirir. Onun gztinin: Bs n zaman hyat hyat olur? sualna vrdiyi: z hyatndan kmy hazr olduun zaman4 cavab oxucuya hyat flsfsini yrdir. Oxucuda lnn itkisi ox drin izlr buraxsa da, obraza mxsus mbariz bir kyfiyyt, nikbin ruh qlblrd yaayr. Babkin hiqrtlar il bitn pyes bir daha sbut tdi ki, tarix xyanti balamr. Azadlq yansn z qlnc il sndrn Babk srin talyindn knarda qalmamd. Bu obrazn hadislrin fonunda pyes mdaxilsi srin idya v mzmununun dzgn qavranlmasna kmk dirdi. Azad briyyt yans il hayqran, car kn Babk qhrman, ynilmz, l oludu. C.Cfrov Od glini tamaas haqqnda bl yazrd: Burada sndlr saslanan bir tarix v tarixi xslr yoxdur. Bununla bl, sr ruh tibaril tarixidir 5 . Dar aac pyesind is tarix, tarixi xsiyyt olan Babkin tyfi il Aqinin mni arasndadr. yni bir
1 2

Qarayev Y. Meyar-xsiyytdir. Bak:Yaz, 1988,451 s Vahabzad B. M. Hara gedir bu dnya? : Pyeslr/ Bak : Azrbaycan , 2001, 384 s. 3 Vahabzad B. M. Hara gedir bu dnya? : Pyeslr/ Bak : Azrbaycan , 2001, 384 s. 4 Yen orada 5 Cfrov C.H. Azrbaycan Dram Teatr (1873-1941). Bak: Azrnr, 1959,416s

240

Materiallar

vtnin azadlna v mqddratna mnasibtd iki qan qardann talyi yni bir finala-dar aacna gtirib xarr. Azrbaycan tarixinin gni mnzrsini ks tdirn Dar aac pyesi illrin snandan xm bir hqiqti oxucuya atdrr. Hmin hqiqt gr milltdn ayr dn, onun talyin bigan olanlar sonda dar aac gzlyir. Sjtin inkiafnda sas dyn nqtsi olan dar aac adic aac olmaqdan daha ox mllif qaysini atdrmaq n znn lal, sakit, dinmz vziyytind bl haqq nahaqdan, xyanti sdaqtdn mhartl sn bir myardr. Dar aac hm d tiraf simvoluna vrilir. Hr ks z mli, z vicdan qarsnda hsabat vrmlidir. dbi xsiyytlr bdii-tarixi mnasibt dramaturgiyamzda n qvvtli nnlrdndir. dbi xsiyytin dbi qhrman seilmsi d dram janrnn mvzu, qhrman baxmndan yeni nailiyytlri idi. dbi xsiyytlrin obrazn yaratmaq, onlarn hyat v faliyytlrini bdii dbiyyata gtirmk tri sciyy damayb, ksin, XX sr dbiyyat tarixinin, dramaturgiyamzn n aktual mvzularndan olub. Zaman kedikc tarix qovuan, ii v mli, bdii yaradcl il xalqn qlbind yaayan, yeni dvr dbi xsiyytlrimiz d yaz v airlrimiz trfindn unudulmam, onlarn bdii obrazlar shny gtirilmidir. Hm obrazlar, hm d tarixi hadislr gerk, bdii prizmalardan ks etdirilmidir. Xalq airi, dramaturq Bxtiyar Vahabzad Fryad tarixi facisi il dramaturgiyamza dbi-bdii xsiyytlr nnvi mnasibtl yana masir forma da gtirdi. Bel ki, B.Vahabzadnin iki tarixi xsiyyt- Babk (Dar aac) v Nsimiy (Fryad) hsr etdiyi tarixi srlrin he birind n Babk, n d Nsimi itirak etmir. Dorudur, Dar aacnda btn hadislr v talelr Babkin ssi v qhqqsi il yekun vurulur, amma sjetin real gedii prosesind Babkin z yox, kabusu, klgsi, teyfi itirak edir. Elc d Fryad pyesind Nsiminin z obraz yoxdur. vzind Nsimi nsli, Nsimi xalq v millti var. Yaradcl il tarixd zn myyn mvqe qazanm, istimai fikir tarixind z sz olan Nsimi hm d dvrn mzmunu irisinddir. B. Vahabzad Nsimini onun dvr, yaad zamann irisind canlandrr. Nsimi milli mnvi yaddadr. Fikir v xsiyyt azadl Fryad tarixi dramnn sasnda duran problemdir. Nsimini iki dnyann inda gstrn B. Vahabzad Nsimi dhasna, Nsimi varlna mracit etdiyini bel saslandrrd: Cordano Brunonun yandrlmasna, Bayronun clayi-vtnliyin, Pukinin srgn edilmsin, Nsiminin drisinin soydurulmasna sbb n imi? Bu byk xsiyytlrin hyat v faliyytini drindn yrnndn sonra mnim n sl elmin v sl sntin mahiyyti v mqsdi aydn oldu. Mn aydn oldu ki, istr elm v istrs d snt zlmn, sartin trtdiyi mhrumiyytlrdn qorxmayb yalnz hqiqti dediyi zaman byyr, ucalr v o yalnz bir xalqn deyil, btn briyytin ryin yol tapr, rbtini qazanr...1 srin mvzusu XIV srin sonu, XV srin vvllrind (1369-1417) yaam Azrbaycan mtfkkiri Nsiminin dvrndn, hrufilikdn bhs edirdi. Zlmtdn ia, mhkumluqdan azadla doru mbariz aparan insanlarn haqq ssinin2 fryadnn eidilmsi srin n ali mqsdi idi. srin qhrmanlar I Nsimi, II Nsimi qid yolunda lm getmy hazrdrlar. Mnm Nsini deyrk lmn gzn dik baxan hr iki Nsimi haqqn qlbsin inanrdlar. Bu hqiqti csartl xalqa atdran Bxtiyar Vahabzad dramaturgiyasnda tarixi msuliyyt hissi ox gcldr. I Nsimi (Hlla Musa) Allaha qovuman hikmtini insan qidsi v idraknda grrd. II Nsimi (Tural) tanrn hr eydn vvl lviliyind duyur, axtarrd. Onun fryad mbariz bayran xatrladrd. gr Nsiminin fryad onun qidsinin, inamnn ssidirs, Zahidin fryad onun facisidir. Zahid tzadl, psixoloji bir obrazdr. O, ikizl, qddar dindarlarn mumilmi simasdr. ox mrkkb v ziddiyytli bir obraz olan Zahid 40 ildn artq mir xidmt gstrn haqszlqlar rt-basdr edn, hrufilr qar mbariz aparan qat dindardr. Mnvi safla,
1 2

Vahabzad B.V. Sadlikd byklk. Bak: Yaz, 1978,338 Sfrov .T.Fryad. dbiyyat v incsntqz.,Bak,1984,11 may

241

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

insanla cllad olan Zahid z shablri il iql ideyalara, haqq sslr qnim ksilmidi. Ruhn nsimiilr domalq gstrib, onlara qoulmu olu Dyantin barsind Zahidin hakim mirdn zn hv, vladna lm dildiyi epizod srin n tsirli shnlrindndir. mir ktbeyin v ursuz bir obrazdr. Btn saray adamlarnn ona tabe olmasna baxmayaraq, o zamank saray xadimlrin xas olan qeyri-mstqillik, adam dht gtirn nadanlq bu obrazn sas xsusiyytlridir. Hrufiliyin kkn ksmk n mkafatlar tsis edn mir obraz sonda nsimilmi sarayn mti hkmdar kimi tqdim edilir. z doma olunun qid dnkly onun fryadna gtirib ixarr. mir dnya be gndr, ye, i, kef el flsfsi il yaayan, mhz (ucalmaq) n alalan, yalana gerk deyn bir obrazdr. Oxucu Zahid v mir obrazlarnn rklyn Loman obraz il mqayisd daha aydn grr. Loman surti saxtaya qar hqiqt, heliy qar haqqdr. Oxucuya arif, bilici kimi tqdim ediln Loman insann xlaq v mnviyyatnn drinliklrindn xbr verir. Fryad insanl alaldan flsf il yaayanlarn zrind nsimiliyin qlbsi il bitir. Poetik monumental kompozisiyal dramda tarixi hqiqtlr dnyvi problemlr zirvsindn tsvir edilirdi. Pyes oxucunu mbarizliy, haqqa, dalt sslyirdi. Azrbaycan Respublikas mstqillik ld etdikdn sonra vtn tarixini yrnmyin vacibliyini v ona olan maran daha da artdn grn B. Vahabzad vtnda qeyrtini susdura bilmdi. Bu df tarixin daha drin qatlarna iiq salaraq Azrbaycan adl varln kklrini aradrma qarsna mqsd qoydu. Gytrk dvltinin 1450, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin 80 illiyin hsr olunmu zmz ksn qlnc tarixi facisi eramzn 630-cu ilind inin datd Birinci Gytrk dvltinin istiqlal urunda apard mbarizdn bhs edir. Tarixi sndlr sasnda yazlm, 2 hissdn v 12 kildn ibart olan bu tamaann ana xttini tarixi xsiyyt olan Gur adn Birinci Gytrk dvltinin istiqlal urunda apard mbarizsi tkil dir. Gur ad n taxttac, n var-dvlt, n d atasnn vsiyyti maraqlandrmr. Onun n yksk amal Gytrk dvltini azad v mstqil grmkdir. Mn hmi dmim,yn dyirm. Bu taxtda kimin oturmasnn mnim n h bir frqi yoxdur. Mnim n vacib olan Vtnimin mstqilliyidir 1 dyn Gur adn hakimiyyt mfhumuna dyimz mnasibti yni kontkstd xaraktrin btvlyn dramaturji hykl qoyur2. Vzif hrislrin bir vtnda kimi sbut dir ki, dvltin mnafyi xsi mnafdn qat-qat ykskddir. srin sonunda Birinci Gytrk dvlti squt ts d onun gzlrind mid i snmr. Gytrk xaqanlnn qlncnn onun olu Iltri trlmsi glck ykslidn xbr vrir. Bu pizod tarixi dramlarda artq nn halna kmi qhrmanlq, mbarizlik staftinin davam kimi diqqti clb dir. Pyesd sas qhrmanlardan olan Qara Xaqan tzadl bir obrazdr. Qara Xaqan qarda ulo Xaqann shvini tkrarlayr. z rini zhrlyn mkrli Ikn Xatunu zn arvad tmkl btn mlubiyytlrin v bdbxtliklrin sasn qoyur. Hadislr Ikn Xatunun gz il baxan Qara Xaqan pyesin sonunda znn shv yolda olduunu anlayr. O, baa dr ki, bu gnn tlsik v dnlmmi hrktlri n glck nsillr qarsnda cavab vrmli olacaq. Qara Xaqann zn qlncla ldrmsi shnsi srin idyasnn almasna xidmt dir. Bu facinin labdly mntiqi bir sualn cavabn dnmy vadar dir: Qlncmz n vaxtadk zmz ksck??? srd mrkzi obrazlardan biri d Dulu Xaqandr. Dulu Xaqan vtn xyant dir, Ikn Xatuna satlaraq doma qardana dnk xr. Xyantkar Dulu Xaqan tkc cmiyyt trfindn dyil, z ailsi trfindn d rdd dilir. z xsi mnafyi n xalqna xain xan Dulu Xaqandan arvad Banuik d z dndrir. Dulu Xaqan ox gc, yadlar onun z hakimiyytin qnim ksilnd yanldn anlayr. Dulu Xaqann bir obraz kimi inkiaf prossi oxucunun gzlri qarsnda ba vrir. O, kildn-kil dr, dyiir, tzadlar iind rpnaraq, tkmillir.
1
2

Vahabzad B.Y. zmz ksn qlnc // Azrbaycan, 1988,7, sh74-105 Dadaov A..Mstqillik dvrnn dramaturgiyas. Bak: Nal evi, 2005, 216 s

242

Materiallar

zmz ksn qlnc tarixi pysini csartl sylnn, xalqn tarixi v talyi haqqnda monoloq adlandrmaq olar. Bu pysd tarixin z masirliyin thlili n bdii matriala vrilmi, B.Vahabzad trfindn tarixin flsfi-analitik tdqiqat dramaturgiyaya kid almdr. Mllif son drc tzadl konfliktlrin bdii v obrazl hlli vasitsi il byk bir tarixi dvrn ibrtamiz inikasn yaratmd. Burada tsvir olunan hadislr tamaan srin sonuna qdr drin bir hycan irisind saxlayr, onu dnmy, bu mrkkb mnaqilrin zlmsi n yollar aramaa arr. Tnqidi Nizami Cfrov "Bir tamaa haqqnda bir ne sz" mqalsind yazr: Gytrklr"in premyerasndan sonrak geni mzakird mn bel bir arzumu bildirdim ki, bu tamaa mmkn qdr btn trk dnyasna atdrlmaldr. nki mstqil dvlt quruculuu yolunda olan masir trk xalqlarnn, demk olar ki, hams, haqqnda shbt gedn problemlrl qarlarlar. Yni, yalnz biz deyil, i el gtirib ki, trkmnlr d, zbklr d, qazaxlar da, tatarlar da, altaylar da qdim tarixlrindn ayr dm ortaq etnokulturoloji maraqlarn ox hallarda qeyb etmilr...1 mummilli lider H. liyev d bu tarixi sri yksk qiymtlndirmidi: Bel bir sr qdim tariximizin, o cmldn milltimizin qdim kklrinin tarixinin byk bir shifsini ab ictimaiyyt gstrir. Bu mvzunun indiki dvr n hmiyytli chti bir d ondan ibartdir ki, biz kklrimizin trk milltin qdim trk tarixin bal olduunu da XX srd ya demmiik, ya da bunu demy csart tapmamq. Burada da yen he ksin gnah yoxdur. Sadc olaraq tarixi thrif ednlr insanlar bu tarixi kklrdn mhrum ediblr. Ntic etibaril dey bilrm ki, Bxtiyar Vahabzad mumn trk xalqlar shnsin mhtm bir sr vermidir - hmin sr z byk missiyasn gryinc yerin yetirir, bundan sonra da yetirckdir". Bellikl, nzrdn keiriln pyeslr saslanaraq bel bir nticy gl bilrik ki, B. Vahabzad btn poeziyasnda olduu kimi, tarixi pyeslrind d byk v ciddi hyat msllri zrind dnn sntkar olmudur. Xalqn tarixi taleyi, bu taleyi zlrind, mbarizlrind ks etdirn insanlarn xarakteri v qaylri, ncib insani xsusiyytlri grkmli airin dramaturgiyasnn sas flsfi-estetik dnclridir. B.Vahabzad dramaturgiyas mvzu chtdn tarixi v masir hyatla bal olan pyeslr silsilsin amil edil bilr. Burada tarixilik v masirlik vhdt halnda x edir. Bu da byk airimizin milli dramaturgiyann zngin nnlrini yaatmaq zmini gstrir.
DBYYAT SYAHISI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Cfrov C.H. Azrbaycan Dram Teatr (1873_1941). Bak: Azrnr, 1959, 416 s Dadaov A.. Mstqillik dvrnn dramaturgiyas. Bak: Nal evi, 2005,216s lizad M.. srlrin arxasndan eidiln Fryad. Bak qz., Bak, 1984, 23 aprel Hacyev B.C. Dramaturq v tarix. Bak: Yaz, 1985, 178s Hacyev D.H. Tarixi qhrmanlq dramlar. Kirovabad: 1969, 34s Hacyev D.H.Azrbaycan dbiyyatndatarixi dram. Bak: Yaz,1983,159s QarayevY.V. Azrbaycan dbiyyatnda faci janr. Bak:AEA,1965, 192s. Sfrov .T. Fryad. dbiyyat v incsnt qz.,Bak, 1984,11 may Vahabzad B.M. Sadlikd byklk. Bak: Yaz, 1978,338s. Vahabzad B.M. zmz ksn qlnc// Azrbaycan, 1988, 7, sh74-105. Qarayev Y. V. Meyar_ xsiyytdir. Bak: Yaz,1988,451s Dmirli M. O hm d grkmli dramaturq idi. Azrbaycanqz., Bak, 2010, 13 fevral Vahabzad B. M. Hara gedir bu dnya? : Pyeslr/ Bak : Azrbaycan , 2001, 384 s. Nizami Cfrov Seilmi srlri". Be cildd. III cild. Elmi irsimiz seriyas N 05 (96 - 2012).

Nizami Cfrov Seilmi srlri". Be cildd. III cild. Elmi irsimiz seriyas N 05 (96 - 2012).

243

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZADNN TARX PYESLRNN MLL TEATR HRKATINDA ROLU


vtixar Fhrat olu Piriyev
C. Cabbarl adna rvan Dvlt Azrbaycan Dram Teatrnn direktoru, mkdar mdniyyt iisi iftihar-piriyev@mail.ru XLAS Mqald Azrbaycan mdniyyti v dbiyyatnn grkmli nmayndsi, xalq airi, dramaturq Bxtiyar Vahabzad yaradclnn mhm bir hisssini tkil edn dramaturgiya bard shbt alr. 1960-c illr Azrbaycan teatrnn tarixin masirlik axtarlar dvri kimi daxil olmudur. Bu dvrd teatr sntind lirik-psixoloji tmayl stnk tkil edirdi. B.Vahabzadnin yksk mnvi - xlaqi problemlr qaldran dramaturgiyas shn sntimizin inkiafnda, yeni teatr dncsinin tkklnd mstsna hmiyyt damdr. Thlil kiln kinci ss, Yadan sonra, Yollara iz dr, Hara gedir bu dnya?, Czasz gnah, Rqabt kimi lirik - psixoloji dramlar, Fryad, zmz ksn qlnc, Dar aac kimi tarixi pyeslrinin shn hlli milli teatrmza yeni mbariz ruhu il dolu tamaalar bx etmidir v bu srlr mkmml rejissor v aktyor sntinin, shn qrafiyann, mumn milli mdniyytin inkiafna mhm tkan olmudur. Aar szlr: teatr, tamaa, dramaturq,

THE ROLE OF HISTORICAL DRAMAS OF BAKHTIYAR VAHABZADEH IN THE MOVEMENT OF STAGE


ABSTRACT In this scientific work has talked about the dramaturgy that arranged one of the important parts of wellknown member of culture and literature of Azerbaijan, Peoples Poet and dramatist of Bakhtiyar Vahabzadehs creative activity. 1960 years were entered to the history of Azerbaijan theatre as the period of contemporaneity investigation. In this period the lyric and psychological tendency were in superiority. The dramaturgy raising the highest moral and ethical problems of B.Vahabzadeh conveyed exceptional importance in formalization of sense of new theatre and in the development of our stage art. The stage settlement of lyric and psychological dramas as The second voice, After the rain, Coming upon the tracks on the ways, Where does go this world?, Fault without punishment, Competition and historical plays as Scream, Cutting sword of ourselves, Gallows endowed such spectacles with full of new struggle sprits to our national theatre and also it gave an important push to the development of producer and actors art, stagegraphics and in generally, to the national culture. Key words: theatre, spectacles, dramaturgy.

Bxtiyar Vahabzad tarixi mvzuda yazlm Fryad, zmz ksn qlnc v Dar aac pyeslrinin mllifidir. Mxtlif tarixi zamanlarn ks olunduu bu dramlar masir shnmizd milli kemiimizin zmtli, bdii nmunsi kimi teatr tariximizd parlaq shifdir. air-dramaturq Bxtiyar Vahabzadnin iki tarixi xsiyyt - Babk Dar aac, Nsimiy Fryad hsr etdiyi tarixi srlrinin he birind Babkin v Nsiminin obrazlar olmasa bel, hadislr bu qhrmanlarn ideyalar, amallar, mbarizlri evrsind ba verir. air z Nsimi dhasna mracitinin sbbini bel izah edir: Cordano Brunonun yandrlnasna, Bayronun Clayi Vtnliyin, Pukinin srgn edilmsin, Nsiminin drisinin soyulmasna sbb n imi? Bu byk xsiyytlrin hyat v faliyytini drindn yrnndn sonra mnim n sl elmin v sntin mahiyyti v mqsdi aydn oldu. Mn aydn oldu ki, istr elm v istrs d snt zlmn, sartin trtdiyi mhrumiyytlrdn qorxmayb yalnz hqiqti dediyi zaman byyr, ucalr v o yalnz bir xalqn deyil, btn briyytin ryin yol tapr, rbtini qazanr... 1 Fryad pyesinin mvzusu XIV srin sonu XV srin vvllrind yaam Nsimi dvrndn, hrufilikdnbhs edir. 1984-c ild Milli Dram Teatrnda oynanlm srin quruluu
1

B. Vahabzad. Fryad. Bak. Azrnr, 1995, s. 6.

244

Materiallar

rejissoru Hseynaa Atakiiyev mllif ideyasn dzgn rh etmi, Zlmtdn ia, mhkumluqdan azadla doru mbariz aparan insanlarn haqq ssini 1, fryadnn eidilmsini tamaann ali mqsdin evirmidir. Bxtiyar Vahabzad qdrtli air Nsiminin fikir v idealar fonunda znn arzu v amallarn tamaaya atdrmaa alr; insan srbst, azad, mbariz grmk istyir. Tamaann ideyas xsiyyt v fikir azadl zrind qurulduundan fryad anlam burada oxmnal, drin, flsfi mna dayr. daltsizliy, haqszla mruz qalan insanlarn fryad kemiin qaranlq zindanlarndan eidildiyi kimi masir dvrn insanlarnn da hquqlar, haqqlar tapdandqca onlarn da fryad r qalxr; srin masirliyi v aktuallda bundan ibartdir. Pyes dnyann rfi olan insann qdrtin tamaada drin inam oyadr, eyni zamanda Nsiminin nlhqq sylyrk insan v insanl r qvvlr qar syana sslyir. Dramaturq v rejissor Nsimi kimi bir dhann fikrinin syankar ruhunu... srin znn fryadna evirirlr 2. Dramaturq Fryad pyesind klassik dbiyyatmzn byk xsiyyti olan Nsimini birbaa shny gtirmmi, Nsimi ruhunu yaadan, mnm allah deyib zn bu yolda qurban vern nsimiilri hdf semidir. nsan urunun, insan dncsinin alver qoyulmasna, ldn getmsin qar syan edn gnclr qddar v alsz Hlb miri, onun yaltaq traf kimi dnmk istmirlr. Onlar mtrqqi ideayalarn ina, yer zn xilas edcyin inanrlar. Tamaada I Nsimi (Hllac Musa) v II Nsimi (Tural) srin mngnsind rpnan v zlmt irisind nur yayan hqiqt aiqlri kimi tqdim olunmular. Aktyorlar Kamal Xudaverdiyyev (I Nsimi) v Hamlet Xanzad (II Nsimi) Nsimi ideyalarn - insana mhbbti mxtlif vziyytlrd - zindanda, Vlihdl grd, Lomanla shbtlrd v xsusin d finalda parlaq kild gstr bilirdilr. miri qorxudan da mhz nsimiiliyin getdikc gclnib xalq hrakatna evrilmsidir. Hr iki aktyor inandrclqla gstrirdi ki, insan dn-dn hqiqti drk edir v he bir zaman r qvvlr onun dndklrinin qarsna sdd k bilmzlr. K.Xudaverdiyevin v H.Xanzadnin syldiklri hikmtlr tamaada yalnz sz olaraq qalmrd. Bu dnclr XIV-XV srlrd v mumn d zlm grn xalqn facisin varmaa xidmt edirdi. ki simada tcssm tapan Nsimi obraznn yozumunda hr iki aktyorun yaad zamana v masir zamana mnasibti z ksini taprd. str K.Xudaverdiyev, istrs d H.Xanzad Nsiminin zn drk edn insann qdrtli varla evrilmsi ideyasna shnd nail olmaa alrdlar. H.Xanzad - II Nsimi sylynd ki, insan z zkas v aliliyi il allahdan geri qalmr, drin daxili tbddlatlar irisind olan Vlihdin etiraz etmy gc atmrd. Hr iki aktyor nsimiliyin ruhunu, fikir v hqiqt rpntlarn byk ustalqla tamaaya atdrrdlar. I Nsimi (Hllaci Musa) - K.Xudaverdiyev allaha qovuman hikmtini insan qidsi v idraknda grrd. II Nsimi (Tural) - H.Xanzad tanrn hr eydn vvl lviliyind duyur, axtarrd. Onlarn fryad mnalandqca, mbariz bayrana evrilirdi. Tnqidilr d hr iki aktyorun oyunlarndan raz qaldqlarn bildirrk yazrdlar: Birinci v kinci Nsimi (artistlr K.Xudaverdiyev v H.Xanzad) z rollarnda tbii v realdrlar. Onlarn monoloqlar da, dialoqlar da, hrktlrind salam zkann qlbsindn inandrc kild xbr verir. Nsiminin ikilmi obraz olan I Nsimi v II Nsimid K.Xudaverdiyevin v H.Xanzadnin ifasnda insann idrakna, lyaqtin, z mslkindn dnmzliyin bslniln inam gcldr. Aktyorlar mkalimlrd I Nsimi v II Nsiminin haqq axtarlarn fikir fdailrin xas siqltd tlqin ed bilirlr Tamaadak n maraql obrazlardan biri Vlihddir. Med Hllac Musann dstsin rast glrkn dostu Dyantin zn Vlihd kimi tandb, qurban getmsi ona zab verir. Fuad Poladovun ifasnda obrazn zablarn drinldirn amillrdn biri acizliyini, qorxaqln etiraf etmsidirs, digri Dyantin onun yerin qurban getmsini kims dey bilmmsidir. Ayparann qarsnda sirrini asa da, yen d ovuna bilmir. Zindana glrk zn Nsimi adlan1 2

F. Sfiyeva. Qlncmz n vaxtacan zmz ksck. Xalq qzeti, 13 iyun 1998. Q. Xlilov. Kamillik, btvlk. Kommunist qzeri, 11 may 1984.

245

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

dran, lm yarna girn insanlarla tan olan Vlihdin daxili dnyasnda sl tlatm ba verir. Bu, tbitn idraka v axtarcla meylli olan Vlihdd insan zkasnn qdrtin sonsuz heyrt oyadr, hqiqtin saraylarda yox, mhz xalq arasnda olduuna onu inandrr. Aktyor Fuad Poladov Vlihdi ziddiyytlr irisind rpnan, atasnn bir ox zlmlrinin, haqszlqlarnn canl ahidi olan, xeyirxah, iql adamlarn tsiri il nhayt haqqn yolunu tapan, bzn msum, bzn qapal, bzn ciddi, nifrtini, qzbini, mhbbtini, rbtini boan, gizldn, tamaann finalnda is hrufi mslkini qbul edn, Niy sizin kimi dnmliym, dnmk istrm mn zm kimi deyib, hr cr ehkamn leyhin xan bir obraz kimi tqdim edirdi. Tamaadak btn obrazlar mumi ideyann v nticnin ld olunmasna ynldirlrk mkmml, yetgin, btv komponentlri il mhtm snt uuruna evrilmidi. Rejissor tvsiri, musiqi trtibat, rssam ii, uurlu seilmi aktyor ifas il vhdtd bitkin ansambl yaradaraq, uzaq kemiimizi bu gnnmzl balayan gzl bir tamaann yaranmasna rvac vermidi. Fikrimizi akademik Firudin Krlinin Fryad tamaasna hsr etdiyi mqalsindki mqamlarla diqqtiniz atdraq: Tamaalar trfindn byk maraqla qarlanan drinflsfi mzmunlu pyes fikrimizc yalnz Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda deyil, mumiyytl teatrmzn hyatnda diqqtlayiq hadisdir 1. Dram sri cn vacib olan hrkt v xarakter vhdti prinsiplrin sadiq qalan B.Vahabzadnin Fryad flsfi dramnn tamaa mara qazanmasnda mhm cht, bhsiz ki, srin ideya-bdii mkmmlliyi il yana eyni zamanda qoyulan problemin tamaalarn qlbin yaxnlg il xarakteriz olunan aktuallq ksb etmsind izah etmk doru olard. Tamaalar haqq, dalt yolunda vicdann ssin qulaq asaraq mbarizy sslyn srin uurlu shn hlli hm dramaturqun, hm d milli teatrmzn mvffqiyytli ii kimi teatr tariximizd layiqli iz qoymudur. Bxtiyar Vahabzad yaradclnn maraql bir shifsini Dar aac tarixi facisi tkil edir. Azrbaycann grkmli dramaturqu Cfr Cabbarlya ithaf olunmu, Od glini facisinin davam kimi tqdim olunan Dar aac pyesi Babk mvzusunun daha drin tsviri, xsusil Aqinl bal sujetin geni almas il diqqt kirdi. Tamaann quruluu rejissoru Aakii Kazmov Dar aacnda mllif fikrin dstk olaraq, konkret tarixi raitd insan xarakterlrinin gc, hqiqti, ehtirasl arpmalarn yaradclna mxsus monumentallqla shny gtir bilmidi. A.Kazmovun B.Vahabzad il nvbti mkdal da uurlu alnmd. A.Kazmovun tqdim etdiyi mizanlar, sediyi aktyor ansambl, mllifin sas mqsd v qaysinin almasna yardm idi. Hl 70-ci illrdn mtbuat shiflrind Azrbaycan shnsin byk miqyasl, coqun ehtiraslarla zngin monumental srlr lazmdr fikrini irli srn A.Kazmova mvffqiyytli v yaddaqalan bel bir shn sri yaratmaq nsib olmudu. Dar aac sri sasnda yaratd tamaa A.Kazmovun arzularnn tntnsi oldu. Rejissor shnnin drinliyind qurulmu dar aac v onun altnda zmtl dayanm Babkl, tamaann sonunda shnnin nnd qurulmu dar aac v onun altnda xcaltl dayanm Aqin arasndak tarixi hqiqtlri canl shnlr v xarakterlr vasitsil gstrmy nail olmudu. Hr zaman aktual olan bu mvzunun dibin grmnd znmxsus alarlarla rsy gldiyini vurulayan rejissor A.Kazmov tamaa haqqnda z tssratn bel blr: Xyantin sonu hedir. Aqin z mnliyini sbut etmk n milltin, torpana xyant eldi. Onlarn yadelli iallarn tapdana evrilmsin raz oldu. Sonunu grdnz. Aqini el satld rblr dar aacndan asd. rblr sz, slind burada rtidir. Ona gr d srin ksr hisssind bu sz yadelli il vz etmiik Bxtiyar Vahabzad dramaturgiyas n nnvi olan ikinci ss rolunda Dar aac pyesind Babkin teyfi x edirdi. Azrbaycann azadl namin radt v catl arpan Babk dnyasn dyis d, qeyb olmur. O, Aqini hr addmda tqib edir, onun hrktlrinin ittihamsna evrilirdi. Babkin teyfi Aqinin yatm vicdann oyatmaqla, hm qid, hm d mntiql onu mlub edirdi.
1

F.Kcrli. nsan qdrtin inam. Azrbaycan gnclri qzeti 12 may 1984.

246

Materiallar

Onun ruhu lk zrind gzir, xsusn xyantkar padahn - Aqinin aznlqlarn ac qhqhlrl, nifrtl mayit edirdi. O, Aqini z qidsindn dnmy, xalqn hrmtini qazanmaq n yalanlardan l kmy arrd: Babk: - Sn z iini grb qutardn. Artq o qol Xlify lazm deyil, indi ona ayr qol lazmdr. Dnnki qhrman Aqin bu gn bn Zeyd kimi qidsiz pulgir il alver girir. Amma bel alverlrin mr ox gdk olur. Sn burada da uduzmusan. Sn qzn eit. Yalanlardan l k. Ya yalanlar zrind qurulan bu taxt-tac, ya da hqiqt. li Nurun ifasnda Babk qhrman, yenilmz, vtni n lm gedn mbariz bir el olu, qid fdaisi idi. Babkin hqrtlar il bitn tamaadan alnan qnat bu idi ki, tarix xyantlrl maiyt olunsa da, bu, he zaman balanmr. Hadislrin fonunda Babkin teyfinin tamaaya mdaxilsi srin ideya v mzmununun dzgn qavranlmasna hesablanmd. Eyni bir vtnin azadlna v mqddratna mnasibtd iki qan qardann taleyi eyni bir finalda - dar aacna gtirib xarrd. Xalqn, mqdds ocan namin canndan keib, lm stn tutan, tutduu yoldan dnmyn Babk lmzdir. Onun lm mnvi lm deyil, fiziki lmdr, onun ideallarn yaadan bir lmdr. Babk ruhu xalqn qoluna qvvt, azadlq mbarizsin tpr verir. li Nurun tqdimatnda tamaann tarix v dbiyyat kitablarndan tand Babk shnd mhtmliyi il canlanrd. Aktyorun mrur duruu, ss tembri, baxlar Azrbaycann qhrman oluna sahnd sl abid idi. Azrbaycan tarixinin geni mnzrsini ks etdirn Dar aac tamaas illrin snandan xan bir hqiqti tamaaya atdrd. Hmin hqiqt gr milltdn ayr dn, onun taleyin bigan olanlar sonda dar aac gzlyir. Bu tarixi tamaann masirliyi hm d yaadmz dvrd respublikada xalq v hakimiyyt probleminin aktuallamas il laqlidir. AMEA-nn mxbir zv, professor nqilab Krimovun gstrdiyi kimi: ba vern byk hadislr fonunda milli teatr sntimiz d z mvqeyini myynldirmk v tsir qvvsini artrmaq qeydin qalaraq, bel bir aktual tamaa yaratmd. Dar aac tamaasnn qaysi Bxtiyar Vahabzad yaradclnn hmi hqiqt, mnvi safla aran mum-ideya platformasndan ayr olmayb, dibin yeni snt axtarlarn sciyylndirirdi. He tsadfi deyil ki, tamaa B.Vahabzadnin lent yazlan szlri il balayr, hadislr cryan etdikc bu qay, mqsd, ideya daha da dolunlar, Aqinin edam shnsind apogeyin atrd: Yer zrind dalt, yaxla, insana xidmt etmyn n varsa, czasna atmaldr. Tamaa xalqa arxa evirnlrin son mqamda mhr ayana, dar aac altna glcyin tam minlik yaradrd. Dar aac tamaas tarixi ehtiva etmkl, masirliy xidmt edn monumental bir sr olaraq milli Azrbaycan shnsind layiqli yerini tutmudur. Bxtiyar Vahabzadnin tarixi mvzulu pyeslrinin shn hlli teatrmza yeni, qhrmanlq v mbariz ruhu il nfs alan tamaalar bx etmi, milli rejissor v aktyorluq mktbinin sasl nnlr zrind inkiafna tkan vermidir.

247

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BAHTYAR VAHAPZADENN TYATROLARINDA ARKETPSEL BENLK KURGULAMALARININ ESTETK DEER


Mmtaz SARIEK
Do. Dr., Erciyes niversitesi, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm mumtazs@erciyes.edu.tr ZET Trk dnyasnn byk sanatkr, Bahtiyar Vahabzadenin Trkiye Trkesine aktarlm tiyatro eseri bulunmaktadr. Nereye Gidiyor Bu Dnya, kinci Ses ve Feryad balkl bu metinlerden ilk ikisi nesir, Feryad ise nazmdr. Bu metinlerin psikanalitik inceleme ynteminin verilerinden hareketle zmlenmesi bu bildirinin konusunu oluturmaktadr. Konu, eserlerdeki karakterlerin arketipsel benlik ynnden deerlendirilmesi ile snrlandrlmtr. zmleme, karakter yorumlamann tesinde estetik deer aratrmas ynnde derinletirilmitir. Edebi metin okumalarnda farkl imknlar sunan psikanalitik inceleme ynteminin konularndan biri de arketipsel figrlerin zmlenmesidir. Persona (maske), glge, anima, animus, yal bilge, byk anne gibi arketipsel figrler edeb metinle okuyucusu arasnda bilin ve bilind dzeyde ba kurarak estetik beeninin zdelik kurma ve yabanclama ilkelerinin gereklemesine yardm eder. Ritim, heyecan, korku, merak, aknlk gibi estetik beeninin dier ilkeleri de bu figrlerin kurgulanma biimleri ile ilikilendirilebilir. Vahabzadenin bu eserlerinde en heyecan verici atmalar persona-glge mcadelesi yaratr. Lan ve Reat gibi karakterlerin benliklerinde bu atmalar gzlemleriz. Glge arketipinin yansmalarndan biri olan hilebaz figr de bu metinlerde korkutucu bir ge olarak kullanlmtr. ahbaz ve Zeynep glge figrn temsil eden karakterlerdendir. Yal bilge arketipinin tipik bir yansmas olan Ulu Ecdad ile Deyanet de bu metinlerin en heyecan verici karakterleri arasndadr. Eserlerde dier arketipsel figrlerle ilikilendirilebilecek kiilik kurgulamalarna da yer verilmitir. Edeb metin incelemesi, gnmzde anlama ilikin yorumlamalarn tesinde bir estetik deer aratrmas dzeyine erimitir. Bu almada, ad geen eserlerden, bu dzeyde bulgular elde edilmitir. Anahtar Szckler: Bahtiyar Vahabzade, tiyatro, arketip, psikanalitik inceleme.

THE AESTHETIC VALUE OF FICTIONS OF ARCHETYPAL PERSONALITY IN BAHTIYAR VAHAPZADES DRAMAS


ABSRACT The great artist of Turkish world, Bahtiyar Vahabzade has three dramas which transferred to Turkish Turkey. First two of this works with the title Nereye Gidiyor Bu Dnya, and kinci Ses are prose and Feryad is verse. The analysis of data which based on the method of psychoanalytic investigation of these texts constitutes the subject of this paper. The theme got limited by evaluating of archetypal personality of characters in the works. The analysis is deepened, beyond the interpretation of characters, in the direction of aesthetic value study. One of the themes of Psychoanalytic method which offers various opportunities to literary studies is archetypal figures analysis. Archetypal figures such as Persona, Shadow, Anima, Animus, Wise Old Man, Great Mother help realization of aesthetic appreciation priciples identification and alienation by establishing a conscious and unconscious level of connection between text and its reader. The other principles of aesthetic appreciation like rhythm, excitement, fear, worry, confusion can be associated with construction styles of these figures. In these works of Vahabzade, Persona- Shadow struggle creates the most exicitng conflicts. We observe this conflicts on identity of characters such as Lain and Reat. Also, one of the reflection of Shadow archetype, cheater figure is used as a frightening factor in this texts. ahbaz and Zeynep are the other characters which represents Shadow figure . Ulu Ecdad and Deyanet, being a typical reflection of Wise Old Man, Great Mother archetype, are also among the most exciting characters of this texts. In the works, it is given place to constructions of identity which can be associated with other archetypal figures as well. Literary text analysis, beyond the interpretations of meaning, has reached the level of aesthetic value research now. In this study, at this level of indications are obtained from mentioned works. Key Words: Bahtiyar Vahabzade, Drama, Archetype, Psychoanalytic Analysis

1. Giri: Edebiyat ile psikoloji ilikisi balangtan beri iki koldan gelimitir: 1. Edebi metinden hareket ederek psikolojiye malzeme salama almalar. zellikle modern psikolojinin kurucular Sigmund Freud, Alfred Adler, Carl Gustav Jung gibi psikanalistlerin balatt bu al248

Materiallar

malar, edebi metinden gerek insana ulamay ngrmektedir. Buna binaen, bu tr almalar, psikoloji biliminin snrlar iinde kalr. 2. Metin tahlilinde psikolojinin verilerinden yararlanmak. Psikanalitik edebiyat kuram ve bu kuramn nermelerinden biri olan arketipsel inceleme bu erevede dnlmesi gereken faaliyetlerdir. Edebi metin, estetik bir yaratdr ve her tahlil bu estetik yaratnn bileenlerini ortaya koyma abasn yanstmaldr. Tahlilci, derleyiciden fazla olarak edebi metinden toplad malzemeyi estetik dzlemde yorumlar. Bu tpk tabiat bilimci ile bitki koleksiyoncusu arasndaki fark gibidir. Her ikisi de tabiattan bitki toplar ama onu incelemek ve yorumlamak tabiat bilimcinin iidir. Bu balamda, arketipsel inceleme de, edebi metinde hangi arketiplerin kullanldn tespit etmekle yetinmez; o metnin estetik dokusunun oluumunda arketiplerin oynad rol de anlamaya alr. Arketip, kolektif bilindnda yaayan ve kuaktan kuaa aktarlan bir takm yap talar; davran kalplardr. nsan ruhunun en dip ve karanlk blgesi olan kolektif bilind, tre ait kodlarn gizlendii bir ekirdek gibidir 1 . Doumdan itibaren haric lemden ald etkilerle benlik bilinci gelitiren insan, arketiplerini de znde tamaya devam eder. Ancak, nasl ki bir iein grnts, zn tad tohuma benzemezse, benlik bilinciyle grnr olan insan da ou zaman arketiplerini gizler. Bununla birlikte, iein tohumunu yeniden retmesi gibi arketipler de insan etkinliklerinde zaman zaman ortaya kar. Mitolojik metinler, sanat eserleri, ryalar, fanteziler bu asllarn yani arketiplerin en ok da vurulduu hallerdendir2. Kurgusal edebi trlerden biri olan tiyatronun ana esi kiiler kadrosudur. Bir yazar, bu figrleri kurgularken kanlmaz biimde kendi benliinden hareket edecek; farkl kurgusal figrlerde benliin farkl ynleri tezahr edecektir. Bu figrler zerinde yaplacak tahlil almalar, edebi metindeki estetik hazzn kaynan anlamamza yardm edecektir. Kiilerin bamsz olarak kurgulanma biimleri, dier kiilerle ilikileri, vaka geliiminde stlendikleri fonksiyonlar, dier teknik ve ierik eleri bakmndan konumlar, bir tahlil almas dhilinde incelenebilecek hususlardr. Bu almalar yaplrken aklama-yorumlama gibi geleneksel tutumdan ziyade, estetik hazzn kayna olan ritim, heyecan, merak, aknlk, zdelik kurma, yabanclatrma, ama gibi duygu hallerine sebep olan ilikiler an zmleyerek estetik deer yargsna ulama amalanmaldr. Azerbaycanl air, yazar, mtefekkir Bahtiyar Vahapzade, hem bilim adam hem de sanat kimlii ile temayz etmi, onlarca iir kitab, yzlerce makale, ok sayda bilim ve kltr eseri kaleme alm, bu eserlerinin bir ksm Trkenin dier lehelerinin yannda baz Dou ve Bat dillerine de evrilmitir. 2. Vahapzadenin Tiyatro Eserleri3: Trk dnyasnn hretli kalemi Bahtiyar Vahapzadenin Trkiye Trkesine aktarlm tiyatro eseri bulunmaktadr: Nereye Gidiyor Bu Dnya, kinci Ses, Feryad. Trk dnyasnn bir baka hretli kalemi Yavuz Blent Bkilerin aktard eserlerden ilk ikisi mensur, ncs de manzum metinlerdir. Nereye Gidiyor Bu Dnya, bilim-vicdan atmasnn ana tem olarak ilendii yedi perdelik bir dramdr. Yedinci Perde hari her perdenin bana prolog/epigraf niteliinde; metnin sonuna da epilog niteliinde manzum paralar konmutur. Bahtiyar Vahapzadeye ait olan bu iirlerin perdeler almadan ve son perde kapanmadan nce yazar tarafndan okunmas tasarlanmtr. kinci Ses, perdelik bir aile dramdr. Bu metnin dzenlenii de ncekine ok benzer; Birinci ve nc perdelerin balarnda ve tm perdelerin sonlarnda manzum paralara yer verilmitir. Ancak bu kez iirleri okuyan yazar deil kurgusal figrlerdir ve iirler metnin ayrlmaz birer parasdr.
1 2

Carl Gustav Jung, Analitik Psikolojinin Temel lkeleri, Cem Yaynevi, stanbul 1992, s. 50 vd. Erich Fromm, Ryalar-Masallar-Mitoslar, Artan Yaynevi, stanbul 1995. 3 Bahtiyar Vahabzade, Nereye Gidiyor Bu Dnya, kinci Ses, Feryad, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991. (Aktaran: Yavuz Blent Bkiler)

249

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Feryadn metin tertibi bu iki eserden farkldr. Metin perdelere deil, sahnelere ayrlmtr. Bataki herhangi bir adlandrma yaplmayan giri niteliindeki ksa bir blmden sonra alt sahnelik bir dzenleme yaplmtr. Feryad, XIV. Asrda, Halep Emirinin saray evresinde yaanan bir vakadan hareketle eriat-tarikat atmasn konu alan manzum bir eserdir. Klasik Yunan tragedyasnn baz zelliklerini tayan eserin sonlarnda koroya da yer verilmitir. 3. Vahapzadenin Tiyatrolarnda Arketipsel Benlikler: 3.1. Glge: Glge arketipi, ruhsal benliin bilindna hapsedilmi ktcl yndr. Bireyin yaantsnda ikinci bir kiilik, bir i ben gibi rol oynayan glge, bizim kltrmzdeki nefs olgusuna benzer. Jungun iddiasna gre, tm arketipler iinde en tehlikeli olan ve mr boyu varln hissettiren bu figr dman, yrtc hayvan, yabanc algsndan kaynaklanr. Keza, yaplan aratrmalar grme ve iitme zrl domu bebeklerin dahi yabancy sadece kokusundan bile ayrt edebildiini ve ondan huzursuzluk duyduunu gstermitir. Bu yabanc, aslnda tanmaya, yzlemeye korktuumuz iimizdeki yabanc, yani glgemizdir. Bu korku yznden, kiisel bilindnda bastrlan glge bilin tesi bir yolla bakalarna yanstlr; bylece iimizdeki ktlk yadsnarak sorumluluk bakalarna yklenir ve kendi benliimizi korumaya alrz1. Benliin glgeyi dengeleyici unsuru olan bilinli toplumsal kiilik persona/maske ile glge arasnda daima bir sava vardr; her ikisi de benliin merkezini ele geirmek ister. Bylesi durumlar kiilik blnmesine yol aarak izofreni gibi muhtelif ruhsal rahatszlklara sebep olur. Ancak, toplumsal yaant gerei ounlukla persona baskn karsa da, glge de zaman zaman ar etkinlik gstererek benliin btnne hkim olur. Bu durum muhtelif felaketlere yol aabilir. Byk kan dkc tarihsel kiilikler, glgelerinin esiri olmu insanlardr. Btn arketipler gibi glge figrnn de kendini en ok aa vurduu faaliyetler arasnda ryalar, mitler ve sanat eserleri vardr. Glge figr, mitolojik/fantastik metinlerde sk sk eytan, ejderha, ylan, kurt adam, vampir, hayalet gibi sembollerle temsil edilir. Modern zamanlarn gereki kurgulamalarnda ise glgenin anarist ruhlu kiiletirmelerle yanstldn gryoruz. Kanl diktatrler, seri katiller, acmasz terristler, ikenceciler, siyasi dzenbazlar, karc hilebazlar bu tr figrlerden bazlardr. Arketip kuramn ilk ortaya atan Jung, glge arketipini hilebaz figr ile zde grr ve bu figrle ilgili u tespitlerde bulunur: Burada hilebaz bilindndaki kar eilimlerle, mnferit vakalarda ocuksu, dk karakter olan bir tr ikinci kiilikle temsil edilir; () Sanrm hibir yerde eksik olmayan bu kiilik unsurunu glge diye nitelendirmekte haklym. Bu kiilik unsuru bizim kltr dzeyimizde kiisel bir gaf (gaffe, slip) olarak grlr ve bilinli kiilikte bir bozukluk olarak yaftalanr.2 Hilebaz fantazmas muzip anlatlarda, karnaval cokusunda, ifa ve by ritlerinde, dinsel korku ve aydnlanmalarda, kimi zaman ak seik, kimi zaman da mulak biimlerde, tm zaman ve meknlarn mitolojisinde dolanr durur, belli ki bir psikologem, yani ok eski bir arketipik psiik yapdr.3 Ancak, bu aklamadan hilebaz figrnn sadece mitolojide ve tarihte kald zann uyanmamaldr. O, birok kltrde grlen ve iinden hl su akan eski bir nehir yata olup uygar insanda da ayn naiflik ve zgnlkle yansmaktadr.4 Hilebaz, kurtarcnn bir ncsdr ve tpk onun gibi, Tanr, insan ve hayvandr. Hem insann altndadr hem de stnde, en belirgin ve nemli zellii bilinsizliidir. Birok bakmlardan hayvanlardan daha aptaldr ve bir gln beceriksizlikten dierine der. Aslnda ktcl olmamasna ramen, bilinsizlii ve alakaszl yznden ok fena eyler yapar. Hayvans bir bilinsizliin iine hapsolmutur.5
1 2

Anthony Stevens, Jung, Kakns Yaynlar, stanbul 1999, s. 65 vd. (eviren: Ayda ayr) Jung, Drt Arketip, s. 128. 3 Jung, Drt Arketip, s. 126. 4 Jung, Drt Arketip, s. 128. 5 Jung, Drt Arketip, s. 129.

250

Materiallar

Vahapzadenin incelediimiz tiyatro eserinde de hilebaz figrnn rnekleriyle karlayoruz. Nereye Gidiyor Bu Dnyada, bu figr temsil eden kii ahbazdr. Eserin asl kahraman Lann eski kaynpederi olan ve adalet bakanl grevini yrten ahbaz, Lann uzun bilimsel aratrmalar sonucunda kefettii fakat insanla zarar verir korkusuyla yaymlamak konusunda kendisiyle savat hafza nakil yntemi ile ilgili dosyay ele geirmek ister. Bunun iin, o, daha nce, Landan boanmas iin tevik ettii kzn kullanarak trl hilelerle Lana ulap onun lmne yol aar. Eserde kar g/hasm/engelleyici fonksiyonu yklenmi olan ahbaz, ktl, dzenbazl, eytani zeks, olaanst gc ile Jungun belirttii gibi Tanr, insan ve hayvan zelliklerine sahip bir hilebazdr. Eserin balarnda onun da katld bir konumada, onun kiilik zellikleri nceden haber verilir. Bir taziye evinde yaplan bu konumalarn bir ksm yledir: AHBAZ - () Ktlk insann tabiatndadr. I. ERKEK - () Kutsal kitaplar da bunu yazyor. Diyor ki, insann bir omuzuna melek konmu bir omuzuna da eytan. II. ERKEK- Adam ona derim ki, melei dinlesin, eytan deil. AHBAZ- Evet, her adamn iki zellii var. Hayr da onun tabiatndadr, er de. Biz iyi adam ona diyoruz ki hayr, errinden fazladr. II. ERKEK- Ben yle dnmyorum. Canm, imdiki ilmin yaratt hileler. imdi Allahn iine el uzatyorlar.1 Bu konumalarda, insan ruhunun ikiz yapsna; persona (maske)-glge ikilemine iaret edilerek glgenin hilekrl, Allahn iine el atmas yani tanrlama iddias vurgulanyor. Her ne kadar bilimsel faaliyeti yapan Lan olsa da ondan yararlanmak isteyen ahbaz olduuna gre eytanlaan da odur. Zaten vakann ilerleyii ve sonulanmas da onun eytan plan dorultusundadr. ahbazn burada sylediklerine bakp onu hilebaz figrnn zdd bir bilinlilikle donanml olduu zannedilmelidir. Bilinlilik hali esasen kiinin kendini bilmesidir; tanmasdr. Oysa ahbazn burada syledikleri genel ve dier konumaclarn da tekrar ettii yaygn bilgilerdir. O sahip olduu bu zelliklerin hayvani, eytani olduu bilincinde deildir. Lann buluunu ele geirme istei de kendince ktlnden deil kznn ve torununun geleceini dnd iindir. Oysa bunu baaramayan beceriksizliiyle de ahbaz hilebaz figrnn bir dier zelliini yanstr. kinci Seste hilebaz figr rol Zeynepe verilmitir. Vakann ileyiinde ynlendiricilik fonksiyonu yklenmi olan Zeynep, evli bir kadn olan Hayata, ar yaral olarak hastanede yatmakta olan kardeini teselli edecek bir ak mektubu yazdrr ve kar salamak amacyla bu mektupla antaj yapar. Keza, benzer bir davran da, Reatn yasak ak olan Arzuya kar gsterir ve bu yasak ak ifa etme tehdidiyle ondan da kar salamak ister. O, esasnda, daha nce de dolandrclktan hapis cezas alm bir kiidir. Zeynep hem bu davranlar ile u konumalaryla kiilik yapsn bariz bir biimde ele verir: ARZU- Neyi rendin, yani? ZEYNEP- Beni ne zannettin? Sen beni tanmyorsun, Zeynepin bilmedii ey yok. Ama iyi yapyorsun, helal olsun. ARZU- Helal olacak neymi? ZEYNEP- Reat ite. O, tam sana gre, u dnyann pek garip ileri var diyorum. Kar kuytuda, para pintide. ARZU- Zeynep! Ayp ediyorsun! ZEYNEP- Ayp olacak neymi? Dnya byle, at binene, krk giyene yakr. ARZU- Zeynep!.. ZEYNEP- Ben bu mektubu neden istediini bilmeyecek kadar aptal mym yani?
1

Vahabzade, age, s. 9.

251

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

(antasndan mektubu karr.) Al ite, kocasna gster, karsnn ne mal olduunu bir bilsin.1 Zeynep, vaka kuruluunda snrl bir rol stlenmi olsa da bir hilebazn gllk (tanrsallk), karlar iin her eyi mubah sayan hayvanilik ve kendini bilme konusundaki bilinsizlik zellikleriyle ne kar. Feryadda hilebaz figrn temsil eden kii Zahittir. Halep Emirliinin din adam olan Zahit cezalandrlmasn istedii Hurufilerin nderi olan irvanl Nesimiyi bulabilmek iin sar-dilsiz zannedilen bir casus kullanr. Keza, benzer bir davran da, idam edilen kiinin Hallaci Musa olup olmadn anlamak iin cenazeyi Musann annesine gstermek olur. Zahitin hayat algs metnin giriinde kendi szleriyle sezdirilir: Bazen en doru sz hakikat olmaz Hakikat her yerde zaruret olmaz. Hayat kar gelir, bizi kahreder. Uymasak dnyann u gidiine2 Bu szler, hakk hakikati her artta haykrmas gereken vicdan sahibi lider bir kiinin deil artlar hsl olduunda hileyi mubah gren; dnyay deitirmeye talip olmak yerine dnya nimetlerine talip olan politik bir bak asn yanstr. Zahit, dini otoriteyi temsil eden sz sahibi bir insan olmas bakmndan tanrsal gcn sahibi; insan-Tanr ilikilerine sadece bir zahid penceresinden bakt iin bilinsiz; Musay ldrterek olunun intikamn almann sevincini yaamasyla hayvani bir varlktr. Bu metindeki glge/hilebaz figr olay rgsnn ileyiinde muayyen bir rol oynayarak aksiyonun domasna katk salarlar. ahbaz, olay rgsnn ana eksenindeki atmann msebbibidir; ilk dramatik hamle de ondan kaynaklanr. Hlbuki o, mdahalede bulunmasa entrika baka trl geliecek daha dk younluklu bir aksiyon gerekleecekti. O yedi perdelik oyunun sadece drdnc perdesinde sahnede yoktur. Bylece en uzun sre sahnede kalan, dier kiilerle kurulan tm iletiim ann merkezindeki kurgusal figr o olur. Zeynep ve Zahit ise entrikann merkezinde yer almaz; ahbaza gre, aksiyonun daha dk dzeyde bir katlmcs olurlar. Bununla birlikte onlarn katlm yeni bir atma unsuru olur ve entrikay biraz daha karmak hle getirir. Karmaklk edebi metinlerde kavranabilir dzeyde kald srece okuyucunun merak ve aknlk duygularn tahrik edici bir unsur olduundan estetik haz yaratma vesilelerinden biridir. Yazar bunu bildii iin asl vakann akn ve ynn deitirmese de bu karakterlerin katlmn salamay tercih eder. Glge arketipi ve onun bu metinlerdeki grngs olan hilebaz figr evrensel bir motiftir. Bu gerek eserleri de evrensel bir boyuta tayarak, her kltr dzeyindeki okuyucuya/seyirciye hitap etme; onlara kendi glgesiyle yzleme, hem onu yadsma hem de onunla zdeleme imkn da verir. Glge figr ayn zamanda korku uyandrarak arnma duygusu da yaratr. 3.2. Yal Bilge Adam: Mitolojik ve edebi metinlerde en sk karlalan arketiplerden biri de yal bilge adamdr. Halk edebiyat rnlerinden k menkbelerinde ryada dolu/bde sunan pr/usta, masal kahramanlarnn ba sktnda ortaya kan Hzr veya yal adam, Dede Korkut hikyelerinde Dedem Korkut, yal bilge adam arketipinin bizim kltrmzdeki sembolleridir. Jung, bu arketipi yle anlatr: Yal bilge adam dlerde byc, hekim, rahip, retmen, profesr, bykbaba ya da otorite sahibi herhangi bir kii olarak grnr. nsan, gulyabani ya da hayvan grnmndeki ruh arketipi, insann idrak, anlay, iyi bir tavsiye, karar, plan gibi eylere ihtiya duyduu, ama kendi imknlaryla bunlara ulaamad durumlarda ortaya kar. Arketip bu ruhsal yetersizlii, boluu dolduran ieriklerle telafi eder.3 Kahraman dsal ya da isel nedenlerden tr gerekeni yapamad iin, gerekli bilgi, kiiletirilmi bir dnce, yani t verip yardm eden yal adam klnda ortaya kar.4
1 2

Vahabzade, age, s.169. Vahabzade, age, s. 207. 3 Jung, Drt Arketip, s. 86. 4 Jung, Drt Arketip, s. 87.

252

Materiallar

Evet, yal adam, bilinli bir dnce henz ya da artk mmkn olmadnda, bilind psiik alanda kendiliinden gerekleen maksatl dncelerin ve ahlaki ve fiziksel glerin younlamasnn ta kendisidir.1 ncelememize konu olan eserlerde bu arketipin en bariz temsilcisi Nereye Gidiyor Bu Dnyada Ulu Ecdad olarak kurgulanm hayal kiidir. Oyunda ilk kez drdnc perdede Lann karsna kar ama Lan onu daha nce de ryasnda grmtr. Bu durum mitolojiyle de byk bir uyum gsterir. Genetik bilimci Lan onu grnceye kadar hafza nakil yntemi ile ilgili btn almalarn yapm ve baarmtr. Ancak, buluunu anlataca sempozyumun ncesindeki gece ryasna gelen Ulu Ecdad huzurunu elinden alm; onu ayr yola salp scak ana su katmtr.2 Ulu Ecdad, ona yapt kefin kt insanlarn eline gemesi halinde bir gaddarlk silahna dneceini syleyerek, ondan buluun dosyasn yakmasn ister. Onu, tabiatn akna mdahale etmekle sulayp u uyary yapar: nsan! Bilsin! Grsn! itsin! Ama kendinden, kendi tabiatinden, alkanlndan, insan niteliklerinden el ekmesin, inkr etmesin kendini. nsan olduunu unutmasn Siz anneniz tabiat ile yz yze oturup konumak yerine, byk itihanzla, dibi grnmeyen nefsinizle, sonsuz tamahnzla konuuyor, onlara boyun eiyor, hep onlar doyurmaa aba harcyorsunuz.3 Lan, Ulu Ecdadn bu uyarlarndaki hakll bilse de gerekli iradeyi gsteremez ve dosyay ahbaz, Ayla ve Nergise teslim ettikten sonra kalp krizi geirerek lr. Ulu Ecdad bu kez Aylaya grnr, onu uyararak istediini elde eder; sonunda dosya yaklr ve Hayr zafer ald er zerinde.4 dizesi oyunun ile biter. Vakann ileyiinde ynlendirici fonksiyonu yklenen Ulu Ecdad vakann sonucunu belirleyen figr olur. kinci Seste yal bilge adam arketipinin fonksiyonunu Reatn ve Arzunun ikinci benlii stlenir. Evli bir insan olan Reat ve Arzu ile yasak bir iliki srdrmektedir. perdelik oyunun birinci ve nc perdesinde II. Reat olarak kurgulanan figr ile ikinci perdesinde II. Arzu olarak kurgulanan figr ortaya karak onlar saduyuya ve vicdanlarnn sesini dinlemeye davet eder. Bu durum II. Reat tarafndan Reata yle ifade edilir: Ben senin akln, vicdann, ikinci sesinim, ite. Benden korkma hi. () Beni ite senin duyduun utan ard Ben de geldim. Ben senin, seni dtan gren gzlerinim. () nsan bir ie baladnda iyice dnp tanmal, vicdannn sesini dinlemeli.5 II. Arzu da benzer bir ary Arzuya yaparak, ona vicdannn sesini dinlemesini, bakasnn mutluluuna gz dikmenin doru olmadn, bu ilikide kurban vermesi gerekenin kendisi olduunu, baka bir seeneinin olmadn syler.6 Yal bilge adam sk sk kim, neden, nereden, nereye sorularn sorarak insann kendisi zerinde dnmesini ve ahlaki glerin toplanmasn salar, sk sk da bunun iin gereken byl tlsm, yani iyi ile ktnn birletii kiiliin bir zelliini temsil eden beklenmedik ve ihtimal d bir baarya ulama gc verir. 7 Reat onunla konuurken ben burada gszm8 diyerek ondan adeta yardm isteyecek, o da En byk grei kendisini yenmesini bilendir.9 diyerek onu tevik edecektir. Yal bilge, bu eserde iki farkl kimlikle karmza ksa da aslnda ayn ilevi grmeleri bakmndan tek bir figrdr. Olay rgsnn ileyiinde ynlendirici roln stlenen bu arketip batan sona mutlaka her perdede sahneye kp olaylarn ak ynn deitirmek ister ve sonu itibariyle baarl olur. Bu durum okuyucuda/seyircide fantastik duygularn uyanmasna da imkn vererek ruhsal zenginlik yaratr.
1 2

Jung, Drt Arketip, s. 88. Vahabzade, age, s. 35. 3 Vahabzade, age, s. 37. 4 Vahabzade, age, s. 106. 5 Vahabzade, age, s. 124-126. 6 Vahabzade, age, s. 163-165. 7 Jung, Drt Arketip, s. 89-90. 8 Vahabzade, age, s. 146 9 Vahabzade, age, s. 147.

253

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Feryadda yal bilge adam arketipini saray limi Lokman temsil eder. Olay rgsnn ileyiinde zaman zaman yardmc, bazen de ynlendirici fonksiyonu yklenmi olan Lokman sahnede en ok kalan kiilerden biri olur. Sk sk Emirle ve Zahitle tartmaya giren Lokman, onlar hakikat, adalet, merhamet konusunda uyarr. Konutuu kiilere, yalandan, riyadan uzak durmann zorunluluunu hatrlatan Lokman hayat felsefesini de yle anlatr: Ben ne hurfyim ne de dindarm Nerde gerek varsa, orda ben varm Yalandr, riyadr byk dmanm Yalnz hakikattir Allahm benim nsan idrakiyle yce ve asil Sen idrake yaslan, duyguya deil.1 Bu bak as yukarda zelliklerini saydmz yal bilge adamla Lokman zde klar. Jungun u aklamalar bu durumu daha da belirginletirir: Demek ki yal adam bir yandan bilgi, idrak, dnce, bilgelik, aklllk ve sezgi, dier yandan da iyi niyet ve yardmseverlik gibi ahlaki zellikleri temsil eder, ki bunlar onun ruhsal karakterini yeterince ortaya koyar.2 Metinlerdeki yal bilge adam kurgulamalar ilk iki oyunda hayal kiiler, son oyunda ise gerek bir kii hviyetiyle karmza kmaktadr. Yazar, hayal kiilerle okuyucunun/seyircinin heyecann diri tutacak esrarl bir iklim yaratmtr. Bu tutum metni daha dinamik klm ve okuyucu/seyircinin oyuna katlma duygusunu tahrik etmitir. Onlar, yanl grdke kendi i dnyalarnda itiraz eden okuyucunun/seyircinin de szcs olmutur. Bu figrlerin entrikay zenginletirici bir ilevlerinin olduu da grlr; hepsi olay rgs zincirine yeni halklarn eklenmesini salam ve olaylarn ak ynne tesir etmitir. Keza, bu figrler muayyen bir ritim duygusu yaratma bakmndan da ksm bir rol oynamaktadr. II. Reat ile II. Arzu figrleri, srasyla sahneye karak seyircide/okuyucuda bir i ritim yaratmtr. 3.3. Anima ve Animus: Bugn biyoloji biliminin de tespit ettii gibi her insan ift cinsiyetlidir. Bununla birlikte, yine biyolojik olarak iki cinsin farkll da bir gerektir. Mitolojide kadn ve erkein tek bir varln blnmesinden ortaya ktna dair baz imgeler bulunduu gibi, ift cinsiyetli varlklara da rastlanr. slam kltrnde Havvann, Ademin krek kemiinden yaratldna ilikin bir algnn varl bilinmektedir. Junga gre, her iki cins de, dierine ait arketipik bir imgeyi saklar. Bu balamda, anima erkein iindeki kadn arketipini, animus ise kadnn iindeki erkek arketipini temsil eder. Anima ve animus her iki cinsin bilindnda erkein kadnla ait ynn ve kadnn erkeklie ait ynn temsilen zt eler (syzygy) olarak faaliyet gsterir. Bu kadn ve erkein birbiriyle ilikisini derinden etkiler. Anima ve animus arketipi benlikle bilind arasnda arabulucu rol stlenerek kiinin i ve d dnyaya uyumunu salama ilevi stlenir. Onlar bilindnda ne denli yer tutarsa da yanstlma ihtimalleri de o derece yksektir. Dolaysyla kar cinse ait imgelerin uyanmas ile ak arasnda sk bir iliki vardr. Eer, bu arketip glge ile zdeleirse yadsnma ne kar3. ncelememize konu olan eserler iinde bu arketiplerin bariz bir biimde grld metin kinci Sestir. Eserde, Reat ve Arzu zerinden bu ynde bir zmleme yapldnda her ikisinin de bu arketiplerinin gl etkisinde olduklar gzlemlenmektedir. Reat ile Arzu arasnda yukarda da deinildii gibi bir yasak ak ilikisi vardr. Bu akn sebebi nedir diye sorduumuzda Reatn, Arzuya syledii u szler problemin zmne k tutmaktadr: Seni ok daha nceleri henz dnyaya gelmeden tanyormuum gibi geliyor bana.4 Bu durumu Jung yle aklar: Her erkek iinde salt bu veya u kadna ait olmayan, ebedi bir kadn tasviri, belirli bir kadnlk imgesi tar. Bu tasvir temelde bilinddr ve balangtan beri var olan kaynan kaltsal bir faktrdr.5
1 2

Vahabzade, age, s. 269. Jung, Drt Arketip, s. 91. 3 Stevens, age, s. 72. 4 Vahabzade, age, s. 120. 5 Stevens, age, s. 72.

254

Materiallar

Demek ki, Reat, Arzuyu animas ile zdeletirmekte, onunla birlemeyi kendi btnln salamak olarak grmektedir. Bu birlikteliin kendini tamamlamak olduu hissi Arzu tarafndan da Evet, biz zaten ayn insanlarz.1 cmlesiyle dile getirilir ki bu da Arzunun Reat animusuyla zdeletirdiinin delilidir. Arzu, Tarn telleri de ifte. Bu teller ayn ses zerinde kklenmezse beste yaplamaz, zaten.2 cmleleriyle bu fikrini pekitirir. Arzu da, Reat ilk grd anda Reatn kapld hislerin bir benzerine kaplr. Arzuya daha nceden birileri Reattan bahsetmitir ve Arzu bu nbilgiden yola karak Reat hayalinde canlandrm, grr grmez hemen tanm ve hayalim, akm, heyecanm duygusuna kaplmtr. Reat, Arzuya olan akn dile getirirken coku iinde kendinden geer ve Ben trmanmaya tepe deil, yksek da istiyorum.3 der. Buradaki da imgesi ile ilgili Jung ilgin bir tespitte bulunur. Ona gre, Dan bykl ve ykseklii yetikin kiilii imler.4; Da, yolculuun ve trmann hedefini temsil eder, bu nedenle psikolojide genellikle Kendilik anlamna gelir.5 Kendilik, kiiliin btnn temsil eder; kendiliin gereklemesi bilind ile benliin tanmas; birlemesi demektir. Reat, Arzuda yansmasn bulan animas ile btnlemeyi da imgesiyle ifade etmi olur. Reatn Arzuyu, tan yldzmsn benim6 diyerek k imgesi ile anmas da dikkat ekicidir. nk k, tm arketiplerin kkeni olan Tanr arketipidir. Anima ve animus kurgulamalar seyircide/okuyucuda kendi i benliklerine yolculuk yapma; bylece kendilerini tanma duygusu uyandraca iin kiilerle zdelik kurma yoluna gidecekler ve bu estetik haz yaratc bir durumu ortaya karacaktr. Keza, bir edebi metinde kurgulanan karakterlerin dz, kolay kavranabilir olmasndansa daha karmak, derinlikli ve ok ynl bir yapda bulunmalar okuyucuyu bir bulmaca zorluu ile karlatraca iin estetik haz yaratc bir dier edir. Dier iki eserde anima-animus arketipini bariz bir biimde temsil eden bir kurgulama yaplmamtr. Sonu: Vahapzadenin Trkiye Trkesine aktarlm tiyatro eserlerinin ahslar kadrosu arketipsel eletiri kuram balamnda tahlil edilmitir. Ancak, almann snrlar gerei btn kurgusal figrler deil, nemli arketipsel figr; glge/hilebaz, yal bilge adam ve animaanimus esas alnm ve u sonular elde edilmitir 1. lk bakta hayatn ak iinde her gn karmza kan sradan bireyler izlenimi veren kiilerin aslnda bir mitik kahraman kadar zgn ynlerinin olduu ortaya kmtr. zgnlk, sanat eserinde daima aranan bir zelliktir. 2. Arketipler sadece mitolojik/fantastik tarihsel metinlerde deil ada metinlerde de ilenmektedir. Kltr ve medeniyet hangi dzeyde geliirse gelisin insan trne ait bir takm zelliklerin korunmaya ve sanat eserlerine yansmaya devam ettii gzlemlenmektedir. Bu trsel olu, bireyselden evrensele uzanan bir genilik yaratarak her okuyucunun/ seyircinin eserle zdelik kurmasn salamaktadr. zdelik kurma sanat eserinin muhatabnda estetik haz yaratc bir unsurdur. 3. Arketipsel figrlerin dnml olarak sahneye kmalar seyircide/okuyucuda ritim duygusu yaratmtr. Ritim, insan ruhunun en holand hallerdendir. 4. Arketipsel figrler zerinden yaplan Ulu Ecdad, Zahit, Lokman, Arzu, Reat gibi isim sembolizasyonlar yaratt armlarla seyircide/okuyucuda ruhsal zenginlik yaratmtr. 5. Arketipsel figrlerle yaratlan gizemli iklim seyircileri/okuyucular rpermeye sevk etmitir; bu da bir estetik haz vesilesidir. 6. Eserlerin tematik zenginliinde bu arketipsel figrlerin muayyen bir rol vardr.

1 2

Vahabzade, age, s. 120. Vahabzade, age, s. 120. 3 Vahabzade, age, s. 122. 4 Jung, Drt Arketip, s. 89. 5 Jung, Drt Arketip, s. 89. (Dipnot) 6 Vahabzade, age, s. 123.

255

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

NSMNN SYANKAR SS BXTYAR VAHABZADNN FRYADINDA


Sadt xyeva
filologiya zr flsf doktoru, AMEA akad. Z. Bnyadov adna rqnaslq nstitutu XLAS Byk Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin Fryad mnzum pyesi hm dbi nnlrin davam olmas v sinkretizmi, hm d frdi zlliklri il seilir. Nsiminin byk nfuz sahibi air xsiyytin frqli bucaqdan iq salan Bxtiyar Vahabzadnin tqdimatnda Nsimi cismani deyil, ruhi varl il srin rti bir qhrmandr. sr tarixi olmaqdan ox, flsfi, ictimai v psixoloji xarakterlidir. Bu pyes poetik dyrlri il trk dnyasnda Nsimi haqqnda qlm alnm nsr, nzm v dram srlri silsilsind xsusi bir mvqey malikdir. Aar szlr: Nsimi, Bxtiyar Vahabzad, mnzum pyes, nn, frdiyyt. SUMMARY The verse play of the great Azerbaijani poet Bakhtiyar Vahabzadeh named "Faryad" has unique poetic features and definite continuation of medieval traditions in poetry. In this work, a conventional hero Nesimi is not real (a body image); he is spiritual (ideas and soul). Mostly this play is not a historical work. It has philosophical, social and psychological character. By its poetic features, this work has a special place in the Turkic world of prose, poetry and drama devoted to Nesimi. Key words: Nasimi, Bakhtiyar Vahabzade, verse plays, tradition, individuality

Giri Seyyid madddin Nsimi xsiyytinin iki balca chti airlik qdrti v hidlik zirvsi hmi sz ustalarnn diqqt mrkzind olmudur. Orta adan etibarn barsind mnzum v mnsur mnqblr qlm alnan Nsimi hm anonim mlliflr, hm d konkret airlr trfindn trnnm olunmudur. lmndn az mddt sonra haqqnda haqq aiqi, vliya v hid kimi bhs edn mlliflr z srlrind, miniatr sntind olduu kimi, onun parlaq, stiliz v idealiz olunmu obrazn yaratmlar. 1. Fryad srinin fikri-dbi zminin tkil edn poetik nnnin tarixin qsa bir ekskurs XV yzillikdn balayaraq, airlrin eidli janrlarda yazd srlrd n yksk epitetlrl yln Nsimi ali insani keyfiyytlrin, mrdanlik v fdakarln timsalna evrilmidir. Ondan ilk olaraq sz acan airlrdn biri atay dbiyyatnn grkmli nmayndsi liir Nvaidir. O, Nsayiml-mhbb adl vliya tzkirsind Nsimi haqqndak mnqbvi rvaytlrdn birini qlm almdr: Mehur mundaktur kim, tirisin soyar hkm boluptur. Ol haletde bu irni dipdr ki Kbledr yzng nigara kalarung mihrablar Suretng mushaf veli hal u hattung irablar Ve bu iring tahallusu ubu mddeaga dal durur kim: Ay Nesimi n myesser bold ikbal u visal Koy tiringni soysa soysun bu pelid kassablar. Sonralar Nsimidn bhs edn byk (msnvi) v ya kiik hcmli (rti olaraq hbsiyy adlanan eirlr qrupuna daxil ediln qzllr) srlrd airin edam zaman syldiyi eirlrin mtni dyidiril-dyidiril gnmzdk glib xd v bu nn tarixi gerklik kimi qbul olunaraq aradrmalara da yol tapd. Edam zaman Nsiminin eir sylmsi rvaytind airin Smazam rdifli qzlinin, ona aid ediln Armaz rdifli v s. kimi eirlrin, nlhq deyiminin istifadsini xatrlatmaqla kifaytlnirik. Nsiminin vli v air olaraq xatrlanmasna XV yzillikdn etibarn bir ox divan airlrinin srlrind rast glirik. Mtfkkirin hidlik zirvsin ykslmi haqq aiqi kimi yldy, onun bu facisin acmann ifad edildiyi, yaxud sadc xatrlatma xarakterli iar-beyt v misralar bir ox airin yaradclnda yer alr. Xsusil lvi-bkta evrlrind yaranan poetik rnklrd air bu mhbbtin bariz ifadlrin rast glinir. Bu airlrin ksriyyti
256

Materiallar

daha ox Nsiminin facivi aqibtindn, edam shnsind haqq aiqi kimi mtantindn, lmndn sonrak ruhi hallar v kramtlrindn bhs edirlr. Buna rnk olaraq, Muhyiddin Abdal (XVI), ah smayl Xtai (XVI), Pir Sultan Abdal (XVI), Sar Aq (XVII), Koyunolu (XVII), Qul Nsimi (XVII), ndlib (1660-1740), Mxtumqulu (XVII), eydayi (XVIII), mi (XIX), Mhmmd Sbhi (XIX) v baqa airlrin adlarn qeyd ed bilrik. Grndy kimi, Nsimidn haqq aiqi v hid kimi sz aan airlrin srasna Azrbaycan, Trkiy, ran, Trkmnistan, zbkistan kimi lklrin airlri daxildir. Onun facisi v mnqbvi xsiyyti divan, msnvi v xalq eri trzind yazlm eirlrin mvzularndan birin evrilmi, xsiyyti airlrin heyranlq obyekti olmudur. Nsimi orta srlrd divan v xalq eri trzind yazan airlr trfindn tkc haqq aiqi kimi ylmmidir, o, eidli airnamlrd hm d air olaraq tqdirl anlmdr. Nsimidn bhs edn ilk irihcmli mnzum sr (Risaleyi-Nsimi) Nurmhmmd ndlib mxsusdur. XX yzillikd hmin nn Sergey vanovun madddin Nsimi (rusca, 1943), Qabilin Nsimi (1964-1973), Rsul Rzann Son gec (1973-1974), Nbi Xzrinin Mnim babam baxan dalar (1976) poemalar v Bxtiyar Vahabzadnin Fryad (19811984) mnzum pyesi il davam etdirilmidir. Qabilin sri Nsimiy hsr olunmu poemalar irisind daha byk hcmli olmas v tarixi poema anlaynn tlblrin cavab vermsi il digrlrindn seilir. XX yzillikd Azrbaycan, Trkiy, ran, raq, Trkmnistan v zbkistan dbiyyatnda Nsiminin istr xsiyytin, istrs d erin oxsayl mracitlr vardr. eidi v oxsayll il seiln bu xatrlatma v iqtibaslar xsusi aradrmaya mhtacdr. Burada mvzudan knara xmamaq mqsdi il Nsimidn bhs edn irihcmli nsr srlrindn Seygey Borodinin Smrqnd ulduzlar (II kitab, 1958) v sa Hseynovun Mhr (1973-1975) romanlarnn adlarn xatrlatmaqla bu bhs yekun vururuq. 2. Fryad srinin qhrman v motivlri: arxetiplrl mqayisli thlil Qeyd etmliyik ki, byk Azrbaycan airi B.Vahabzadnin Fryad mnzum pyesind trkmn airi Nurmhmmd ndlibin Risaleyi-Nsimi msnvisindn, sa Hseynovun Mhr romannn motiv v obrazlarndan, Nsimi haqqndak bzi anonim mtnlrdn rvayt v mnqblrdn, onun znn bzi eirlrinin ideya v ifadlrindn istifad olunsa da, airin bir mtfkkir v insan kimi tqdimi nndn frqlidir. B.Vahabzad Nsimi haqqndak bir ox tarixi srlr, ifahi v yazl dbiyyat rnklrinin yaratd nny uyun olaraq, onun mrnn sonlarn airi hidliyin zirvsin aparan yolun astanasn hbsxana hyat v edam shnsini sas mvzu olaraq gtrmdr. Bununla bel, Nsimi olmann bir xsin, yaxud srd tqdim edildiyi kimi, I Nsimi v II Nsimi adlandrlan xslrin cismani imkanlar xaricind olmas bildirilir. air-dramaturqa gr, hrufi airin mnvi qdrtinin v lmszlk qazanmasnn balca sbbi lml cismani varlnda deyil, hmiyaar ideyalarnda axtarlmaldr. srin ad seimi d B.Vahabzadnin yaradcl kontekstind maraql nticlr gtirib xarr. Bel ki, taliyann Vezuvi vulkannn pskrmsindn mhv olmu qdim Pompey hrinin xarabalqlarndan tsirlnn B.Vahabzad hmin erinin adn Fryad (fevral, 1961) qoymudu. Uzun illr sonra iki frqli qtbn nmayndlrinin mbarizsi nticsind dantya mruz qalan qliblmi zehniyytlr v mnvi almlrdn bhs etdiyi pyesini d air Fryad adlandrr. Qeyd etmliyik ki, Rsul Rza da Nsiminin gzlri nnd canlanan hyat yolunu tsvir edrkn fryad szndn istifad edir: tin snaq gnlri, zab dzmlri Qan! Qan! Fryad! Fryad! mumiyytl, Fryad pyesin prototiplik edn srlr irisind R.Rzann Son gec poemas bir sra chtlri il seilir. slub, mslnin qoyuluu, bir sra motivlrin yaxnl bu
257

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

iki sr (Fryad v Son gec) arasnda inkarolunmaz dbi laq ba qurur. Buna gr d, B.Vahabzadnin Fryad srind dbi nndn alnmalar v frdi interpretasiyalar dyrlndirmk niyyti il R.Rzann Son gec poemas il mqayisli tqdim etmyi mqsduyun bildik. Hr iki air srlrind balca vurunu, Nsimi haqqndak mnqbvi rvaytlrin oxunda olduu kimi, hrufi airin mrnn son gnlrin vururlar. Rsul Rzann srind onun hbsxanada ken son gecsi nisbtn daha realist xarakterli cizgi v tsvirlrl gzlrimiz nnd canlandrlr. Bxtiyar Vahabzadnin pyesind is airin xsiyytin daha mcrrd bir biim verilmkl mrnn son gnlri onu sevnlrin v sevmynlrin mbarizsi fonunda tsvir edilir. Hr iki air tkc Nsiminin hbsxana hyatn deyil, o dvrd zindanda ola bilck digr insanlarn hyatn, onlarn qlb arlar v yaantlarn da qlm alrlar. R.Rzann mumi kild bhs etdiyi bu motivi B.Vahabzad inkiaf etdirrk, srind yardm sjet xttin evirir. Rsul Rzann tqdimind sanki can gz (Nsimi) il son gecsini yaayan Nsiminin ruhi-psixoloji durumu tsvir edilir: Burda keir son gecsi madddinin. Bir kncd diz stnd oturub: n grkmind myusluq, n gzlrind kin. Sakitdir. Tlatm susmu drya kimi mr varaqlanr gznd qarq, dumanl rya kimi. Maraqldr ki, istr R.Rzann, istrs B.Vahabzadnin bu mnzum srlrind xs adlar rtidir. Bu is hrufilik tarixi il yaxndan sslir. Hrufiliyi ilkin qaynaqlar sasnda tdqiq edn v bu tlim bard dyrli tdqiqat mllifi H. Ritter Fzlullahn vladlarnn adndan bhs edrkn bunlarn mstqim deyil, rmzi v rti adlar olduunu bildirir. Bnzr durumla Rzul Rza v Bxtiyar Vahabzadnin ikinci drcli qhrmanlarnn ad seimind d qarlarq. Nsimi v hrufilikdn bhs edn srlrinin qhrmanlarna rmzi xarakterli ad serkn airlrin bu tlimd rmziliyin n planda olmasn nzr almalar v bunu uurla ttbiqi diqqtimizi clb etdi. R.Rzann poemasnda zindandak gztinin adnn Nicat olaraq verilmsini tsadfi hesab etmirik. Bel ki, bu zindan gztisini xatrlatmadan ncki misralarda R. Rza dustaqlqda olan Nsiminin gz il lm qurtulu qaps adlandrr: lmdn betr mr gnlri Qurtulu qaps - lm. Bnzr vziyyt Bxtiyar Vahabzadnin srind d zn gstrir: srd real varlqlar il itirak edn qhrmanlarn ad simvolik, yalnz ad il srin qhrman olan Nsiminin is srdki itirak rtidir. srdki surtlrin adna diqqt etdikd bu surtlrin bzisinin cmiyytdki mvqeyi, bzisinin is ruhi durumu v yaxud qidsin gr adlar almasnn ahidi oluruq. mir, Vlihd, Zahid, Vzir, Loman, Qoca air, Gnc air, Gzti adlar onlarn sosial statusunu gstrir. alpapaq qiyafnin v etnoqrafik xarakterli zlliyin gstricisidir. kkak ruhi-psixoloji durumu ifad edir. Lal adl surt ald adn tam ksin olaraq, Zahidin xbrisidir. Dyant, Rhman, Sbhan, Kramt qid il bal bu qhrmanlara verilmi adlardandr. Hr iki airin Nsiminin Smazam rdifli erinin ilk misrasndan (Mnd sar iki cahan, mn bu cahana smazam) tsirlnmsi verdiklri rnklrdn blli olur. Rsul Rza: Mnd iki cahan sd, sa bilmdim bu cahana. Nsiminin bu ah beyti Bxtiyar Vahabzadnin d diqqtini kir. O, Zahidin dilindn II Nsimiy deyir:
258

Materiallar

Bu dnyann drdlri nec sr sinn. Maraqldr ki, XX yzillikd Nsimiy poema hsr etmi Azrbaycan airlrindn hr biri bu beyt mracit etmilr. Qeyd etmliyik ki, Bxtiyar Vahabzadnin srind, ndlib, Qabil v R.Rzadan frqli olaraq, Nsiminin he bir beyt v ya tam erinin iqtibas biimind istifadsin rast glinmir. Onun Nsimi erin mracitind sadc bzi mhur eirlrin ideya, ifad v mzmunundan yararlanma nzr arpr. Halbuki Qabilin srbst vznd yazlm srind Nsiminin qzl v tuyuqlarna vzni qorumaqla oxsayl mracitlr edilmidir. Elc d ndlib Nsiminin bir ne (bunlarn iind mllifi mbahisli olanlar da vardr), R.Rza is bir qzlindn istifad etmilr. rnk olaraq, R.Rzann Son gec poemasndan mvafiq paran qeyd edirik: Cana, sndn hr n kim gls, cigrlr armaz. Hq bilir, bir nu n yz ni vurarlar, armaz Yar sevmkdnmidir, ya ainalqdanmdr, Cismimi srpa-qdm min kz yararlar, armaz Zahidin fsansindn soydular nahaq mni, Hq bilur, sndn, ha, auq bsirlr armaz. Zahidin bir barman kssn, dnr hqdn qaar, Gr, bu gerk aiqi srpa soyarlar, armaz. Grndy kimi, Armaz rdifli qzlin beytlri qafiy sistemi v strukturu srbst erin quruluuna uyunladrlmaqla verilmidir. Qeyd etmliyik ki, Azrbaycan dbiyyatnaslqda uzun illr boyu hbsiyy eirlri ad altnda Nsimiy aid ediln, dil-slub xsusiyytlri v thkiy sulu il hrufi air yad olan bu qzl onu sevnlr trfindn adna yazlan eirlrdn n mhurudur. Hr iki srd bzi motivlrin eyniyyti diqqtimizi clb etdi. Rsul Rzann srind zindannn byk rbt bsldiyi airin yerin lm getmk istyi tbii v canl tsvirini tapr. Lakin mrur air bu istyi mntiqli cavab il nzaktl rdd edir. Bu motiv sonralar Bxtiyar Vahabzadnin Fryadnda inkiaf etdirilir. Nsiminin yerin lm getmk istyn v onun adn dayan iki Nsimi, onlarn mbahissi v s. srd geni tsvir olunur. Fryad srind bir sra tsvvfi ideyalarn ifadsi byk airin bu flsfnin saslarn aradrb yrndiyini gstrir. rnklr nzr salaq. air I Nsiminin dilindn deyir: Gizldir hr zrrd vhdt, Bir zrr ikn kll qovumaq ulu niyyt! Grdklrimiz zahiridir, btn nfuz et! Batindki cvhrd, fitrtddir Allah. Baqa bir erind is air II Nsiminin dilindn Vlihd deyir: Dnyvi sultanl mnvi sultanla Dyimk istynlr Haqqa qulam - deynlr, Bil ki, szndn vvl zn dyimli, ztirablar odunda yana-yana bimli! Sns oddan kemmi bidiyini deyirsn, Triqti bilmmi mdriklik istyirsn? Bu misralarda tsvvfi dncdki ah anlaynn, mna v surt ziddiyytinin, elc Mvlanann mnvi tkaml ifad edn klamnn aq tsiri grlmkddir. Mvlanann ad
259

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

il bal hmin dillr zbri olan klamda deyilir: Xam bedm, poxte odm, suxtm (iy idim, bidim, yandm). B.Vahabzadnin srinin sonluunda C.Cabbarlnn Od glininin son shnsinin d dolays il tsirini grmk mmkndr. Fryad pyesinin sonunda srd bzn hllaci, bzn is hrufi kimi tqdim olunan msbt qhrmanlarn qid dmnlri il mxalifti v stereotip dnc il yeni fikirliliyin aq ziddiyyti tfrratl ifadsini tapmdr. srin finalnda ikinci qrupa daxil olanlarn birincilrin qliblmi zehniyytin tsir etmk chdi qrup xarakterliliyi il seils d, mahiyyt etibaril Od glininin son shnsini xatrladr. qidsi urunda lm gedn, mtanti v iradsi il qid dmnini sarsdaraq, grlrind bir trddd yaradan Elxanla Aqin arasndak mhur dialoqun bu son shnnin qurulmasnda fikri tkan rolu oynad qnatindyik. air-dramaturqun pyesind Nsimi haqqnda yazlm nsr srlrinin d bzi qhrman v sjetlrindn bhrlnm grlmkddir. Bu xzetmlrdn biri dini qid prdsi altnda riyakarlq edn Zahid obraz il bal shnlrd z xr. Zahid karyeras namin hrufilik qidsini qbul etmi vladn (Dyant) qurban vermk istyi il sa Hseynovun Mhr srindki eyx zmi xatrlatmaqdadr. slind bu trzd ziddiyytin, hrufilikl bal atalaroullar qardurmasnn da tarixi zmini vardr. Bunun bir rnyi olaraq, Teymurilrdn ahruxla olu Ulu byin hrufilr mnasibtini gstrmk olar. Fzlullahn nvsi mir Nurullah v hrufiliyin tannm xliflrindn liyyl-lann bacs olu mir Qiyasddini sui-qsd ittiham il hbs etdirn v edamlarn tlb edn ahrux hrufilrl nsiyytd olub onlara rbt bslyn Ulu byin ciddi mqavimti il qarlar. 3. XX yzillikd Azrbaycan airlrinin syankar ruhunun trcman Nsimi syankar airin xsiyyti onun haqqnda yazanlarn mvcud ictimai qayda-qanunlara, sosial daltsizliy qar etirazn ifad etmk n geni imkanlar ard. El buna gr d, XX yzilliyin airlrinin srlrind Nsimini daha ox onlarn ruh halnn trcman v ideyalarnn cars, onlara z hqiqtlrini sylm imkan vern bir qhrman olaraq grrk. Sovet dvrnd yazldndan zrin dvrn ideologiyasnn mhr vurulan Son gec v Fryad srlrindn Nsiminin tarixi xsiyytinin slin uyun tsvirini gzlmk doru olmaz. slind o dvrn elmi dbiyyatnda hmin ideologiyann gcl tsiri altnda byk mtfkkir, mtsvvif, z ifadsi il hafiz olan Nsiminin xsiyyti, qidsi v hyat yolu thrif olunmu klid tqdim edilirdi v bu yanamalar bdii dbiyyatda da z izini qoymudu. Bununla bel, bzi istisnalara da diqqti clb etmk istrdik. R.Rzann son airin gecsinin xyali tsvirind onun namaz qlmasna iar edn aadak misralar diqqtimizi kdi: Susur Qala. Susur Hlb. Susur bir kncd tozlu canamaz. Susur naxl su cam. srin mlum ideologiyann hakim olduu v Nsiminin grlrinin ciddi thrif uradlaraq, dini-fikri zminindn ayrld bir dvrd yazldn nzr alsaq, R.Rzann bu tsvirind tarixi gerkliy daha artq sadiq qald sylnil bilir v bu epizodun tsvirini mvcud tsvvrlr etiraz ssi kimi qiymtlndirmk olar. Burada haiy xaraq, hrufilik tarixind bir sra hrufilrin namaz qlnmasna ehtiyac qalmad iddiasn irli srdyn, Fzlullahn nfuzlu xlifsi liyyl-lann hrufi mridinin hyat trzi v syldiklrin istinadn namazn hrufilr n vacibliyini saslandrdn xatrlatmaq istrdik. R.Rzann Nsimi il bir vhdt tkil edn syankar ssi din adyla dllallq ednlr, lmdn sonra glck sadt vdi il insanlar istismar ednlr qar ynlib. Onun etiraz hqiqi v smimi dini etiqada qar deyildir. Bu ehtimalmz airin aadak misralar da tsdiqlyir: Hr ksin qlbind Qadaasz etiqad, iman. Knl xo, vahimsiz yaayacaq
260

Materiallar

xilqtin rfi, dnyann byk memar, Allahn yer znd tcssm - "nsan!" Bxtiyar Vahabzadnin Fryad mnzum pyesind d eyni mvqedn dini ikizllk v siyasi daltsizliklr qar syankarlq v inkarln ifadsini grrk. Bzn htta pyesinin mllifinin ssi Nsimini grnmz v eilmz edck qdr qvvtlnir. Bunu srin msbt qhrmanlarnn nisbtn uzun nitqlrind, onlarn dini v siyasi istismara qar ucalan ssind daha gcl hiss edirik. Bununla bel, Bxtiyar Vahabzadnin bir mllif kimi mvzunun alnd mkan v zamana nisbi ball sr boyu qorunur. Yalnz sri sonluunda mvzunun alnd kemi zamanla xyali v mntiqi laqnin qrldnn, airin artq qhrmann dili il z zmansin fikri qaydnn ahidi oluruq. Artq qeyd etdiyimiz kimi, Fryad srind Nsiminin byk nfuz sahibi air xsiyytin frqli bucaqdan iq salan Bxtiyar Vahabzadnin tqdimatnda Nsimi cismani deyil, ruhi varl il srin rti bir qhrmandr. Cismani kil almadndan da zindan v dar aacnn mhdudiyyti v lmn fvqnddir. Btn sr boyu onun n nzrd tutulan cza v edam niyytlri d bu sbbdn nticsiz qalr. nki srd itirak edn airin cismani varl deyil, ad, sz, ideyalar v n sonda deyildiyi kimi, ssidir: Mrdliy arr bu gn hr ksi Drisi soyulan airin ssi, Uzaq srlrdn glir nfsi Diri dnyamza l dnyann. str qhrmanlarnn ad, istr lb-dirilmlr, istr mkan, zaman v cismani varlq anlaynn fvqn qalxma v s. srin rtiliklr zrind qurulmasndan irli glir. Bu mnada Bxtiyar Vahabzady srin kompozisiyas il uyumayan yuxardak sonluu irad tutmaq olmur. air-dramaturq artq qeyd etdiyimiz kimi, Nsimini real v tarixi bir xsiyyt kimi sr gtirmir. O, Nsimilrdn birinin edamn tsvir etdiyi halda, digrinin taleyini mchul saxlayaraq, onun aqibtini aqlamadan sr yekun vurur. Bununla ulu sntkarn hyatnn davam etdiyin iar edn airin srin mumi mzmunu il zaman etibaril uyumayan yuxardak sonluu aqnlq yaradr v tzad kimi grnr. Bel ki, yuxardak misralardan da grndy kimi, II Nsiminin (Tural) dili il air bunun ox srlr nc ba vermsini v hrufi airin drisinin soyulmasn dil gtirir. Znnimizc, burada mllifin emosionall, rtilik v mcrrdliy meylliliyi bdii mntiqin qalib glmi v sonda el bu emosiyalar axarnda B. Vahabzad xsiyyti ikinci Nsimi il eynilmidir. 4.Fryada prototiplik edn mnqb v rvaytlr sr boyu yeri gldikc air-dramaturqun Nsimi haqqndak mhur mnqb v rvaytlrdn yaradc bhrlnmlrinin d ahidi oluruq. Nsiminin Simazam rdifli qzlinin ifadlrini (gvhri-lamkan mnm), Hllac Mnsurdan xz etdiyi v sevimli klmlrindn olan nlhqini, onun lm shnsini tsvir edn mhur rvayti sintez edn B.Vahabzad Nsiminin qid dmni Zahidin dilindn deyir: Allah idin sn vvl, Lamkandn, ruh idin, Nfs idin, ss idin, Gzgrnmz idin. (185) Qeyd etmliyik ki, Nsiminin eirlrinin, rti olaraq I Nsimi v II Nsimi kimi adlandrlan heyranlarnn dilindn deyil, sasn, qid dmnlrindn olan Zahidin dilindn sslndirilmsi B. Vahabzadnin sz sntkarlndan xbr verir v airin eirlrinin hdud bilmdn dillr zbri olmas ideyasn ifady xidmt edir. Qeyd etmliyik ki, orta srlrd Nsiminin qidsin mxtlif mvqelrdn yanamalar olsa da, qdrtli air v nfuz edici sz-fikir sahibi olmas hrufilik tlimin dmn mvqed duranlar trfindn d dolays il tsdiq edilmidir. rnk olaraq, Nsimidn bhs edn orta a rb tarixilrini v trk tzkirilrindn Aq lbini xatrlada bilrik.
261

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

srd yuxardak misralarn ardnca Zahidin dediyi: Sn gn batacaqsan, o gn doulanda! deyimi d Nsimi haqqndak mhur rvaytdn tsirlnmdir. lk olaraq, mir Kmalddin Hseyn Gazurqahinin Mcalisl-aq kimi vliya tzkirsind Nsimi il laqdar rast gldiyimiz rvayt myyn dyiiklikl bir ox srlr nql olunmudur. Rvaytin nsiminaslqda sxlqla istifad olunan variant bu kilddir: Drisi soyularkn qan itirn airin saraldn grn ruhanilr istehza il soruurlar: Sn ki hqsn, bs niy rngin sardr? Nsimi: Mn bdiyyt fqlrind doan q gniym. Gn batanda saralar, dy cavab vrir. slind Nsimini gn bnztm ilk nc onun z srlrdki bzi deyimlrdn (zrr mnm, gn mnm) qaynaqlanr. Bununla bel, qeyd etmliyik ki, tarix kitablar v mnqblrd bu rvayt azacq dyiikliklrl tkc Nsiminin deyil, Babkin v eyx Bdrddinin d adna yazlr. srd digr tannm xslrl bal rvaytlrdn d istifad olunub: Rhman eir orusunu ox eitmiik, air orusunu grdm gzml Bu ifad XII srin mhur airi nvri il bal rvaytdn iqtibasdr v B.Vahabzad dolays il Nsimi haqqndak digr bir rvaytin qaynana iar edir. Burada tsvvr aydnl yaratmaq n hr iki rvayti tqdim edirik. nvri il bal rvaytd deyilir: Bir gn alim v air-filosof nvri Blx bazarndan keirdi. Orada bir hadis il rastlab irli addmlad v grd ki, bir kii meydanda dayanb onun eirlrini z eirlri nvan altnda oxuyur, camaat is onu alqlayr. nvri o kiiy yaxnlab sorudu: Snin oxuduun bu eirlr hans airindir? Kii istehzal tbssml cavab verir: nvrinin eirlridir. nvri yen o kiidn soruur: Sn nvrini grmsn? Onu tanyrsan? Kii cavab verir: Siz n danrsnz? Mn zm nvriym. nvrinin bu kiinin cavabna glmyi tutur v o, zn camaata doru evirib deyir: Ay camaat! Mn eir orusu eitmidim, amma air orusu n eitmidim, n d grmdm?! Nsimi haqqndak rvaytd is Nsiminin ad il eir oxuyan ninki qnaq obyekti deyil, htta onun bu hrkti ustadna heyranln tzahr v fdakarlq rnyi kimi dyrlndirilir. Bu rvaytin d Nsimi il bal daha qdim variantna mir Kmalddin Hseyn Gazurqahinin Mcalisl-aqnda rast glinir. Bir sra dyimlr urayan rvaytin nsiminaslqda nql olunan kli beldir: Bir gn Hlb hrind gnc bir hrufi Nsiminin bir rini uca ssl ouyurmu. Gnci hbs alrlar. O, ri znn yazdn sylyir. Ruhanilrin fitvas il onu dar aacndan aslmaa mhkum dirlr. Hadisdn br tutan Nsimi zn cza mydanna ytirib, rin mllifi olduunu bildirir. Ruhanilr onun hrufi mridi olduunu yrnib, diri-diri soyulmasna fitva vrirlr. Baqalarnn Nsiminin yerin lm getmk istyi, Nsimi olaraq grnm chdi kimi motiv B.Vahabzadnin srind d n plandadr. airin I Nsimi v II Nsimi olaraq srin qhrman sediyi xslri tqdimind hm d yuxardak rvaytin tsiri vardr. Bununla bel, airin nvriy aid rvayti xatrlatmas onun Nsimi haqqndak sonuncu rvaytin arxetipi haqqnda da mlumatlln gstrir. Fryad srind Nsimi haqqnda sylnn daha bir rvayt tlmih yolu il iar edilir. II Nsimi Zahid deyir: Hdlm mni sn, mn qorxmuram lmdn. Barman ksslr, dzmmzsn amma sn.
262

Materiallar

Bu misralar Nsimi haqqnda sylnn bir rvaytin xlassi xarakterlidir. Rvaytd deyilir: airin lmn fitva vrn ruhani dyir: Bu o qdr mlundur ki, onun qanndan hara ds, ksib atmaq lazmdr. Tsadfn airin qanndan bir damc hmin ruhaninin barmana srayr. Camaat ondan barmann ksilmsini tlb dir. O is: Mn szglii dmim, cavabn vrir. Bu zaman al qan iind olan air: Zahidin bir barman kssn dnb hqdn qaar, Gr bu grk aiqi srpa soyarlar armaz, - dyir. Grndy kimi, Nsimi haqqnda geni yaylm, onun xsiyytini yarfsanvi v realist cizgilrl tsvir edn rvayt v mnqblr d Fryad srin qaynaqlq etmkddir. Ntic Aradrmamzn sonunda bunu da qeyd etmliyik ki, B.Vahabzadnin Fryad mnzum pyesi hm znqdrki dbi nnlrin davam olaraq, sinkretizmi, hm d frdi zlliklri il seilir. Bel ki, sr air-dramaturqun nny bldliyini nmayi etdirmkl yana, hm d bir air olaraq, Nsimi xsiyytin frqli baxn da nmayi etdirir. mumiyytl, bu pyes tarixi olmaqdan ox, flsfi, ictimai v psixoloji xarakterlidir. Fryad pyesi poetik dyrlri il trk dnyasnda Nsimi haqqnda qlm alnm nsr, nzm v dram srlri silsilsind xsusi bir mvqey malikdir. Bu frdiyyti is hrufi airin mcrrd obraznn tqdimi tmin etmidir. B.Vahabzadnin Fryad sri onun tsvvf v vhdti-vcud grlrin bldliyini nmayi etdirmsi baxmndan da maraq dourur. mumilikd is, bir ox xsusiyytlri il Nsimiy hsr olunmu poetik srlr silsilsinin bir halqas kimi yrnil biln Fryad pyesi tsvvf flsfsi il frdi flsfi baxlarn, dbi nn il frdiyytin, elc d Nsiminin ssi v sz il pyesin mllifinin hm d z frdi yaant v qnatlrini ifadsi baxmndan uurlu bir poetik-flsfi sintez rnyi kimi dyrlndiril bilr.

BXTYAR VAHABZADNN FRYAD SRND FRYAD KONSEPTI


Aaverdi Xlil
Dos. Dr., Amea Folklor Institutu ZT Mqald Bxtiyar Vahabzadnin dramaturgiyasnn zirv mqamn tkil edn Fryad adl sri thlil olunmudur.Thlil nticsind yaznn znmxsus frdi dbi slubu, mvzu, problem seimi, ideya-mzmun yaradcl, cmiyytin estetik dnyasna daxil etdiyi fikir, dnc v bdii sntinin sciyysi aydnladrlr. Aar szlr:Azrbaycan dbiyyat, Bxtiyar Vahabzad, dramaturgiya, Fryad

THE CONSEPT FARYAD (SCREAM) IN BAKHTIYAR VAHABZADAS WORK BY NAMED FARYAD


ABSTRACT In the article is analysed B.Vahabzadas work by named Faryad (Scream)which is the peak point of his dramatic actvities, at the result of analyse the authors individual literary style, theme, choice of problem, the creativety of idea and content, the thought which he included into the aesthetic world of the society and the character of the art is cleared. Keywords:Azerbaijan, literature, Bakhtiyar Vahabzadeh,Faryad (Scream)

Masir Azrbaycan dbiyyatnn grkmli nmayndsi Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda dram srlrinin d znmxsus yeri vardr. dibin dram yaradcl 50 il yaxn bir dvr hat edir. Onun dram yaradclnda Vicdan (1959), kinci ss (1969), Yamurdan
263

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

sonra (1971) kimi dvrn v zamann nbzini tutan, cmiyytin ictimai v mnvi problemlrini sntin faktna evirn v onun nikbin bdii-estetik hllini vern srlri xsusi yer tutur. Btn yaradclnda olduu kimi dram srlrind d air, dramaturq cmiyyti narahat edn problemlri mvzu olaraq seir v onlar sntd v sntin yardm il yenidn tqdim edir. Bu dram cmiyytin, xalqn v milltin, onun sosial v mnvi problemlrinin, ail-mit v xlaq msllrinin dram olur. Bxtiyarn dramaturgiyas masir dbiyyatnaslqda bel xarakteriz olunur: Poetik Cavid v Vurun teatr n romantik vst v epik mhtmlik n qdr xasdrsa, dramaturq Bxtiyar n lirik znthlil bir o qdr sciyyvidir(1,656). nki Bxtiyar hr eydn nc yksk lirik vstli airdir v yaradclnn btn janr arsenalnda bu xsusiyyt aparc mvqed olur. Onun dramaturgiyasnn konfliktoloji nvsind cmiyytdn v briyytdn nc frd durur. Burada zaman v epoxalar z z glmir, vzind mn paralanr v paralanan tzadlar, qtblr zbz n plana keir(1,657). dibin dramaturgiyasnn zirv mqamn tkil edn Fryad adl srd d yaz znmxsus frdi dbi slubu, mvzu, problem seimi, ideya-mzmun yaradcl, cmiyytin estetik dnyasna daxil etdiyi fikir, dnc v bdii sntini daha da drinln, genilnn bir dinamika il davam etdirmi v bel bir mqama glib ata bilmidir. Bu dramaturq Bxtiyar Vahabzadnin iind dnyaya, briyyt ah mzmunu da ifad edn ah sridir. Amma bu ah n Fzulidki kimi tsvvf anlaml srvi-xuraman n, n d sabirdki satirik semantikal kft badmcan ndr. Bu ah Nsimi poeziyasnn pafosunu tkil edn sas emosional duyu kompleksinin trkib hisslrindn biri, lmdn ln v bdi diri qalan airin nidasdr. Hl chalt girdabnda olan cmiyyt haqq izhar etmy alan airin bu xo niyytinin mnaszl ini daa almaq kimi bir ahn ifadsidir. Bxtiyar Vahabzad bu dramatik mqam dqiq myynldirmi v haq sylyn v drisi soyulan Nsimin harayn v ahn srin hm bal, hm d ba ideyas kimi mnalandrmdr. Orta srlrin mslman mvhumatnn sartindn xilas olmaa csart edn tkk v triqt mnsublarnn insan haqqa doru aparan mnvi tkaml ideyasnn, flsfsinin v tcrbsinin tnzzl, squtu v facisi Nsimi taleyind, onun Fryaddak yenidn mnalandrlm ifadsind tcssm olunur. Bxtiyar Vahabzadnin iki tarixi xsiyyt-Babk v Nsimiy hsr etdiyi iki tarixi srinin-Dar aac v Fryad srlrinin ikisind d sas qhrmann z itirak etmir. Dar aacnda Babki, Fryadda Nsimini grmrk. Dorudur, Dar aacnda btn hadislr v talelr Babkin ssi v qhqhsi il yekun vurulur, amma sjetin real gedii prosesind Babkin z yox, kabusu, teyfi itirak edir. Elc d Fryad pyesind Nsiminin z obraz yoxdur. vzind Nsimi nsli var, Nsimi xalq v millti var(1,657). srin sas mnasn dayan, semantik vahidin (fryadn) mrkzi seqmentini tkil edn ideyann bir ss, bir nida olaraq seilmsinin znd bir orjinallq v ya postmodernist bir yanama mahid olunur. srin mvzusu v ideyas mslman rqinin mnvi realln ks etdirmkl yana bri bir mzmunu da znd ehtiva edir. Bu mnada, Fryadda frdin, xalqn v insanln fryad bir-birin qarm, qovumu v qlobal bir mahiyyt qazanmdr. Fryadn bir ss, haray olaraq z Bxtiyar yaradclnda bir obrazdr, bzn d ad v ya srlvhdir. Pyeslrind bir sra obrazlarn yalnz ssi eidilir, z grnmr(kinci ss, Dar aac, Yadan sonra, Fryad). mumiyytl, airin poeziyas kid ucqar knd mktblrindn birind salnan mktb zngi il balayr, kitablarndan birinin zrin yazlan Fryad szndki harayla z zirv v yekun mqamna glib atr. Artq bir kndd alnan mktb zngi kimi yox, planet ss salan hycan zngi kimi, Bethovenin v Qalileyin, Nsimin v Babkin, Buhenvald haraynn, Xatnn, Xocalnn, uann fryadnn ars, yadda zngi kimi sslnmy balayr. V onda artq tkc mktb v uaqlar n yox, dnya v br n qaylarn miqyas v vsti grnr(1,660). airin bdii tfkkr hmi flsfi mumildirmlr meyl edir. O, bir ox srlrind btn briyyti dndrm v dndrn byk flsfi msllrin poetik ifadsini
264

Materiallar

yaratmidr. Mlumdur ki, insan tarixinin bhranl dvrlrind bir sra lklrd dini fanatizm gclnir. Indi bunu biz hm xristianln, hm islamn, hm d baqa dinlrin hakim olduu lklrd mahid edirik (3,14). B.Vahabzadnin Fryad pyesi d dini fanatizmin hkm srdy bir vaxtda, insann alaldld bir dvrd onun gcn olan inamdan doan bir triqtdn bhs edir. Lakin pyesin mvzusunu triqt ifadsiyl mhdudladrsaq haqszlq etmi olarq. Bu, eirl yazlm drin flsfsi olan bir srdir. lk baxda srin ad tmamil frqli dnmy vadar edir. Fryad dedikd ilk vvl facivi hadislr, qrnlar v mhz bu qrnlarn trtdiyi fryadlar fikrimizd canlanr. Lakin sri oxuduqda grrk ki, bu he d bel deyil. Pyesdki hadislr bir facinin ver bilcyindn daha drin, daha flsfi mna ksb edir. Pyesd hadislr Hlb hrind ba verir. hr bal burann valisi mir edir. Hlb v traf razilr hrufilik triqtinin trafdarlar il doludur. Nimi irvanda aslb, onun yolunu Nsimi davam etdirir. Pyes hrufiliyin Nsimi dvrndn bhs edir. z ideyas il insanlara hqiqti gstrn, onlar doru yola aran Nimidn qorxanlar ondan qurtuluu edamnda grdlr. Lakin bununla da tlim olduundan daha ox gclndi. Daha da genilndi. Tlimin yayld yerlrdn biri d Hlb hri idi v burada insanlar Niminin, Nsiminin eirlrini, flsfi fikirlrini zbrdn deyirdilr. Bundan narahat olan saray Nsimini tapana yksk miqdarda pul ayrr, axtar elan edir, lakin onun taplmas yolunda atlan hr addm boa xrd. Hr dfsind Nsimi ad il onun mridlrindn biri zn ustad yolunda qurban verirdi. Bu adi bir air urunda qurban getmk demk deyildi, Nsimi adnda ideya, byk glcyi olan qid, insanln kamillik sviyysi var idi. Bu sbbdndir ki, XV srd yaamasna baxmayaraq urunda Nsimilr qurban gedn Nsimi v onun fikirlri, ideyelar hl d yaayr. srlrl haqqnda yazlmasna, oxunmasna, tdqiq olunmasna baxmayaraq almam sirlrl doludur, flsfsil XXI srin beyinlrini heyrt gtirir. srd ad kilmsin baxmayaraq, Nsiminin bir air kimi obrazna rast glmirik, o, pyesd personaj kimi birbaa itirak etms d onun ruhu, mslki hadislrin gz grnmyn itiraksna v qhrmanna evrilir. Bunu da oxucunun fikrini yaznn mqsdin ynldn amillrdn biri kimi hesab etmk olar. Fryad pyesind Bxtiyar Vahabzad klassik dbiyyatmzn byk xsiyyti olan Nsimini shny gtirmmi, Nsimi ruhunu, Nsimi idealn yaadan, mnm Allah deyib zn bu yolda qurban vern nsimiilri trnnm etmidir. N qdr ki, Nsimi yolunda, onun tapnd inam yolunda qurban gednlr var, o qdr d nsimiy lm yoxdur. srin qaysini mhz bu fikir tkil edir. gr Nsimi nlhqq Mnm Allah deyirs, onun davamlar artq Mnm Allah yox, Mnm Nsimi deyrk qid v amal urunda knll lm gedirlr. (4,119) Hrufilik insana zn tandrd. arsiz, haqszlar lind qula dnm bir insana yol gstrir, ona ny qadir olduunu anlatmaa alrd. O dvrd sl Allah dananlarn din dmn hesab etdiklri hrufilik he d grndy, tqdim olunduu kimi olmam, tam yanl anlalmd. Xurafatn hkm srdy bir dvrd Allah insanda axtarmaq alasmaz kild dhtli idi, dini danmaq, bununla da btn lkni, onun rhbrliyini danmaq demk idi. Bu triqt insana z gcn gstrmkl, ona z haqlarn tantmaa alrd. srd bu msly mnasibt bel ifad olunur: Fikir d, arzular da rkd dustaq ikn, Dnmyin z d insana yasaq ikn Bizim lyaqtimiz, eqimiz tapdanrkn Yalanlar da qudurub hqiqti danrkn, Allah nec gtrr yaratd insann Bir qula dnmsini. nsan alaldlanda ona ucaln Xatrlatmaq grkdir . Bxtiyar Vahabzadnin bu srd insan, onun kamilliyi, insan anlay, allah haqqnda dnclri z ksini tapr.
265

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

srin n tsirli mqamlarndan biri I Nsimi (Hllaci Musa) il II Nsiminin (Tural) deyimsidir. Nsimi ad il zindana atlan bu insanlar hr ikisi byk mtfkkirin vurunudur. Onu yaatmaq n canlarndan kemy hazrdlar. Mllif insan, Allah haqqnda yksk fikirlrini, mhz bu insanlarn dili il vermidir. Pyes haqqnda fikir bildirn Mirz brahimov Nsimilrin bu dialoqunu Nsiminin daxili monoloqu adlandrmdr. ( 3, 14) nki bu monoloq Nsimi flsfsi zrind qurulmu, onun ideyalarn tmamil znd cmldirir: Allah! Bilirik, cism deyil, bs ndir Allah? n yksk olan haqda, hqiqtddir Allah! Dondunsa tkaml v gzllik qabanda, Drk et, bu tccbd, bu heyrtddir Allah! nsan n imi? Gizlidir insandak qdrt, Hr ks onu fhm etms, acizdir o, lbt. nsann zl borcudur insanla hrmt, nsanla hrmtd, lyaqtddir Allah! srd Vahabzad dindar allahszlarla allahsz dindarlar qar-qarya qoyur. Onlarn mnlri, hyata baxlar, dnc trzlri olduqca mxtlifdir. Birincilr yaama sevir, lmdn qorxurlar. kincilr is lm sevir, Bxtiyar Vahabzadnin yaad zamanda az idimi bir sz gr glllnn, srgn ediln, evi, ailsi viran qoyulanlar. Mfiqlri, Cavidlri saymaqla bitmz. Bu pyesd mllif Sovet dvrndki represiyalara toxunur. Gnc airi mir, onun hakimiyytin kinay etdiyi n zindana salrlar. Sntkar bu obrazn dilindn z fikirlrini ifad edrk yazr: Bir klm hqiqtdirs, qorxar yalan ondan ox gcldr bir klm hqiqt Yz klm yalandan. Bir klmni susdurman ancaq Zalimlr n bir yolu vardr, o da zindan. Mllifin Ayparann dilindn verdiyi fikirlrind d srin digr hisslrind olduu kimi Hseyn Cavid fikirlri grrk: nsann qdrti z iinddir, Yax dabizddir, yaman da bizd, Gerk d bizddir, yalan da bizd. Bnzr motivlri Nsimilrin dialoqunda insan ndir? sualna veriln cavabda da grmk mmkndr. z qlbin dalmayan, ruhuna yox, cismin qulluq edn insan, insan deyil, eytandr. Eyni fikr H. Cavidin blisind d rast glirik. nsan v onun qlbi n plana kilir. srd drin mna ksb edn, bu gnmzl ssln msllr hddn artq oxdur. srin sonunda Lomann dediyi bir fikir diqqti clb edir: Yalanla geryin arpmasndan srlr yaad ili dnyann. Hqiqt inclr, amma qrlmaz, Fryadla ald dili dnyann. mumiliyytl srin mzmununu gtrsk, mllif bu fikri bir ne df tkrar edir. Fryad azdla, mstqilliy gedn yoldur. zab - ziyyt olmadan insan hyatda he n qazana bilmz. nsan insan sviyysin qaldran da el onun bu yolda kdiyi zhmtdir: Drdiyl gldikc fziltddir insan, Ziddiyl d, ksiyl d vhdtddir insan. Qorxduqsa lmdn v cldn, nsanl verdik demk ldn. srdn d grndy kimi Nsiminin yaad, tsvir etdiyi v amanszcasna qamlad dvr kemid qalmdr. slind onun eirlrinin he birind ictimai problemin qoyuluu, zmannin tnqidi maddi xarakter damr. Nsimi daha ox al, qlb, vicdan, mnlik, bir szl, insann daxili almi, yaad dvrd onun problemlrini tsvir edirdi. nki daxili alm, mnviyyat yeri glrs, insan kamil sviyyy qaldra, ks halda onu n rzil vziyyt endir
266

Materiallar

bilr. air zmansind, trfnda kamil insanlar grmk istyir, insanlar zlrini, haqlarn tanmaa sslyirdi, bundan uzaq olanlar, onunla razlamayb z bildiklrini insanlarn beynin yeridn xurafat vurunlarn is tnqid edirdi, qorxaq, dinsiz adlandrrd.Dini hqiqtn biln, Allahn tanyan bir ks kamilliy gedn yoldadr v o he vaxt lmdn qorxmur. Nsimi ldrlds d, onun trnnm etdiyi, urunda hyatn facili surtd qurban verdiyi ideallar yaayr. Bu ideallar lmzdir. N qdr ki, yalan var, demli hqiqt d var. Hqiqt olmayan bir yerd yalann olmas mmkn olmad kimi, insan olmayan yerd d hqiqtin olmas qeyri-mmkndr. Shbt sl, kamil insandan gedir Nsiminin qhrman kimi. V briyyt yaayr v n insani ideallarn btn yer znd tntnsin doru inamla addmlayr. nsan, onun gcn inam Nsimi trfdarlarnn arna evrilmidir. El Fryadda da pisliklr bu cr mtrqqi insanlarn dili il tnqid olunur. Bu insanlarn flsfsi hqiqt, sosial dalt flsfsidir. Loman, I Nsimi, II Nsimi, Gnc air, Rhman, Dyant kimi obrazlar yaadqlar cmiyytin, biln bilmynin drs verdiyi, yriliyi, rvti insann z n yaamaq yolu sediyi cmiyyti, haqqa nahaq deyn, allarn alna gzti ksiln zmanni qeyri-insani hesab edir, mhvedici poetik bir dill ifa edirlr. Hm d bu fikirlr drin mnal ifadlrd ks olunur Yaamaq xtrin haqq dananlar, Qazana-qazana uduzur yen nsan ucaldan ulu bir eq, dyant, Alaldan is, qorxu, xyant. l hesab etdiyimiz dnya, onun sakinlri diri dnyamza sslnir, biz ibrt drsi vermy alrlar. Nsimi bizi z kimi olmaa, hqiqti grmy, onun urunda hid olmaa arr. Fryad pyesi insann ken zamann, srlrin, illrin arxasndan, tarixi kemiimizdn biz sslnn haraydr, fryaddr.
DBYYAT 1. Qarayev Y. Azrbaycan dbiyyat:XIX v XX yzillr. Bak, Elm, 2002. 740 s. 2. Qarayev Y. Tarix:yaxndan v uzaqdan.Bak, Sabah, 1995, 712 s. 3. brahimov M. Azrbaycann Bxtiyar sh. 14 4. Sfiyeva F. Bxtiyar Vahabzadnin drammaturgiyas sh. 119 5. Vahabzad B. srlri.

267

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

268

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


VAHABZAD V TRK DNYASI

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il


269

BXTYAR VAHABZADNN SS TRKN QOPUZUNDAN QOPAN VARLIIN SSDR


Abbasova Elmira
Dr., Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Flsf v Hquq nstitutu Qloballama v nformasiya Cmiyytinin Flsfi Problemlri bsi abbaselmira@mail.ru XLAS Azrbaycan dbiyyatnn grkmli simalarndan biri d B.Vahabzaddir. Onun yaradclq rolu tarixin eniliyoxulu snaqlarndan za xm, buna gr d xalqn rbtini qazana bilmidir. B.Vahabzad Azrbaycan xalq n tkc air olmam, o bu xalqn tin mqamlarnda onun tutarl sz olmu, yeri gldikd milltin hquq v etirazlarn ifadisi kimi x etmidir. He d tsadfi deyil ki, sovet rejiminin tyan etdiyi bir zamanda B.Vahabzad trk airlrinin srlrini Q.Tukayn (tatar), Renat Xarisin (tatar), Camal Kamal zbk (zbk), Dmitri Zlatev (bolqar) Azrbaycan dilin trcm etmidir. Bununla z soykkn sadiqliyini tsdiqlmy nail olmudur. Onun hr bir yaradc axtarlarnn dayaq nqtsind trk olmas, bu ulusla fxri, bu kk sadiqliyini zn gstrmkddir. B.Vahabzad byk air olmaqla yana, hm d gzl publisist mqallr mllifi kimi tdqiqatlarn aradrmalarnda yer alr. Bu mqallr toplusunda mllif trk xalqna olan sevgisini Yunus mry sevgisind ks etdirmi, bu byk mtsvvf air haqqnda yaylan rvaytlr yarmhqiqt donu geydirrk oxuculara tqdim etmsi onun publisistik istedadndan xbr verir. Mqald air Yunus mr yaradcln mxtlif ynlrdn aradraraq onlarn dqiq thlilini verir, yeri gldikc mllifl sanki polemikaya girrk airin ilahilrini tdqiqat obyektin evirir. Yunusun 700 illik bir msafdn masir trk insanna gndrdiyi salamn onun uzaqgrnlik, ncdn xbrverm, vliya olmas il laqlndirir. Biz dnyadan gedr olduq, qalanlara salam olsun deyn Yunusu sanki z olduunu demkl, ona olan sevgisini bildirir. Mqalnin sonunda B.Vahabzad Yunus mry mhbbtini air hsr etdiyi bir yerd lb bs niy min yerd douldu? deyn air z-zn sual etmkl mqalni Yunus mry hsr etdiyi eirl tamamlayr1. Aar Szlr: B.Vahabzad, Yunus mr, Q.Tukay,trklk

Trklk ideyalarnn randa daim prvan tk fryad edn airin Yunus mry hsr etdiyi mqalsind bu dahi trk ozanna drin sevgisi, Yunus mr eirinin flsfi-idrak hikmtlrini hr cmld qabarq trzd z oxucusuna ox slis v rvan bir kild atdrr. B.Vahabzady gr Yunus ona gr btn nsillrin masiri v trk xalqnn sevimlisidir ki, nki o, daim haqq aiqi olmu, insanla gedn yolun bel haqdan-hqiqtdn kediyini z ilahilrind dn-dn israr etmidir. Haqq nec taparsan haqqa qul olmaynca deyn Yunusa istinadn air haqq hr bir ksin znd axtarma tvsiy edir. B.Vahabzad Yunus mrni varlnda yox, yoxluunda daha ox var olan air adlandrr, nki o, btn dnyaya splnn trk xalqn z sehrli cazibsil birldirck bir qvvy malikdir, ona gr ki, Yunus doma xalqn dilind yazmaqla brabr, hm d xalqn ruhun da dnr v znmxsus duyun trzi il sciyylnir. Bu mnada mqald dib Yunus mrni znn masiri olan dahi trk airi v mtfkkiri Mvlana Clalddin Rumi il qar-qarya qoyaraq Yunusun Mvlananin fars dilind yazb-yaratmasna etirazn bir nv z daxilindn gln milli ruhdan uzaqlamaya qar olan etiraz ssi kimi qlm almdr. Milli ruh v trklk mzmunlu yaradcla heyrtamiz mnasibt B.Vahabzad eir slubunun sas qaysidir v onun ilham qaynann n inc meyardr. Trkly qar n kskin ideoloji qadaalarla silahlanm sovet ovinizm siyastin rmn trkn haqq ssini, trk dnyasnn byklyn xalqa atdrmaq, znn mzmunlu v flsfi axtarlarla qaylnmi publisistik mqallril glck nsillr rnk olacaq yazlarla x etmk. B.Vahabzadnin ssinin el szn sl mnasnda trkn qopuzundan qopan haqq ssi olduuna yani sbutdur. fsanmi, gerkmi? Bu insan nec insan? Varlq ssidir qopmu. O trkn qopuzundan.2
1
2

Hmmtova X. Yunus mr (mqallr toplusu). Bak: Elm v thsil, 2012, 240s. Vahabzad B. 4. Vahabzad B. Ax dnya frlanr... Bak, 1987, 208 s.

270

Materiallar

lahilrindki insan sevgisin hqiqt v mrift nmkar olan Yunus mry ithaf olunan eird olan bu misralar bir nv masir ada dnyamzda el B.Vahabzady amil etmkl onun trklyn bir daha yani kild vurulamaq znnimizc ox hqiqt yaxn bir fikir olard. airin trk dnyasna olan rbt dolu baxlar tkc Yunus mry mracitl kifaytlnmir. Mqalnin vvlind adlar kiln bir sra trk diblri srasnda Qabdulla Tukayn da Vahabzad yaradclnda v publisistikasnda znmxsus mvqeyi vardr. B.Vahabzad Qabdulla Tukaya tkc tatar xalqnn deyil btn briyytin dhas kimi baxr. Yaadqlar dvr yaradclqlarnn ideya istiqamti eyni zamanda talelrind ox byk yaxnlq v eynilik olduundan B.Vahabzad Qabdulla Tukay tannm satirik-air Mirz lkbr Sabirl yana qoyaraq bu iki insan ml v fikir qarda hesab edir. nki hr iki airin hyatda he bir xsi mnafeyi, istk v arzusu olmamdr. Onlarn amal yalnz Vtn sevgisi v xalqn trqqisi olmudur.Rus imperializmindn azd olmaq bu iki airin hyat amal olmudur. Q.Tukay yaradclndan danan X.Hmmtova yazr:air hakimiyytd olan rus burjuaziyasnn tatar xalqnn yeralt dnyasnada haqqnda oxucusuna mlumat verir.3 Dnyan iqlatmaq n qlbini yaxtn, imk kimi axdn Qlbin alovundan axan amal inda Sn srin baxdn kdin min mrlk yk sn azca mrnd, Xalqm, dey xalq mrn ulduz kimi axdn...4 Hl gnclik alarndan Q.Tukayn Bakda yaayan yaxn qohumu Hvva xanmn kmyi il airin eirlrinin izahndan tlffzn baqa olmasna baxmayaraq klmlrin eyni kk eyni mnaya malik olduunu duyduundan trklk hissinin tsiri altnda Tukay sevgisi Bxtiyar Vahabzadnin qlbind ilq bir mhbbt rana qrq oldu. Bir trk olu kimi Qabdulla Tukay z xalqnn ulular crgsind olanlar sviyysind grn Bxtiyar Vahabzad airi bir xsiyyt olaraq tatar xalqnn rmzi kimi btn trk dnyasnn doma v ziz airi adlandrrd. Xalqn z oluyla brabr yen tkrar Dnyaya glrmi. Bir xalqn z idrakn bir vlad hnrl, Vallah, tzlrmi5 - deyrk dib air olan sonsuz sevgisini ox byk csartl vurulamdr. Unutmaq olmaz ki B.Vahabzad yaradcl mhz totalitar sovet rejimi illrin tsadf edir. Lakin buna baxmayaraq poeziyasnda olduu kimi publisistikasnda da amiranlik slubundan knarlaaraq z millti baxlarn znmxsus inc cizgilrl vurulamaa myssr olan xalq airimiz szn sl mnasnda xalq ruhunda yazb yaratmdr. Btn varl il ruhuna hopmu slini kkn aramaq duyular mqsdil yazlm Mirz Clil hsr oluna mqald onun Anamn kitab pyesind Mirz Clilin Ana yaradcdr ana kkdr sasdr bnvrdir szn istinadn insan z kkn z slini inkar ednd yaaya bilr lakin zn yaamaz zgni yaayar bir szl z sifti z varl olmaz... z amalna sadiq qalan B.Vahabzad qeyd edir ki... Anamn kitab, kitablar kitabdr. Bu kitab vaxtil para-para doranm mnviyyatmzn ruhumuzun dilimizin, varlmzn zlymzn ac fryad Dd Qorqudlu kemiimizin paralanm dnnimiz istehzal gllridir v nhayt bu kitab bizi birliy slimiz kkmz sdaqt sslyn bir kitabdr. Grndy kimi air znn slimiz kkmz mqalsind d trkly hayqran bir ssl drin mtlblri ox inc cizgilrl tdqiq edrk znn aradrclq qabiliyytinin z xarlmasna mvffq olmudur.
3.

4.

Tukay Q. Samanbazar, yaxud Yeni Ksikba poemas. (n szn mllifi v trtib edni X.Hmmtova). Bak: Elm v thsil, 2011,150 s. Vahabzad.B. Seilmi srlri. Ic. Bak.1974.

271

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Kelebekler kimi qarlar dyor Sanki bir nur eniyor hr fidana. 4 - deyn airin qlbinin bir fidana trk dnyasna olan byk sevgisi diqqti clb edir. Dyimzdir qidm, ox da dnya frlanr, deyn airin z mvqeyind inadla brqrar olmas digr srlrd d yni dbi xsiyyt v dil kitabnn mllifin aq mktub yazsnda Elmddin libyzady xitabn Azrbaycan xalqnn tarix yadda, knl sirda, ruhunun bdi qidas olan sz-eir, eyni zamanda mahn v musiqiy istinadn kkmzn rimizin zlmz olan nnlrin aradrlmasn ox yksk qiymtlndirir v bu srin Ana dilli poeziyamzn gcl kk malik olan bir zmin zrind ucalmasn dbi alm tantdran sr kimi uurlu nr olaraq dyrlndirir. Daha sonra Drin qatlara iq mqalsind publisist air ana dilimizin kkn aradrb yrnmyin zruriliyini vurulayaraq bir sra dyrli faktlarla qdim xalq dili xzinmizin kknd soyumuzdan xbr vern saysz-hesabsz szlrin klmlrin znginliyini qeyd edir. airin Yanar rk adl mqalsind mr Faiq Nemanzady hsr etdiyi yazda mr Faiqin vtn sevgisini sevginin air hdudu adlandraraq bu sevginin qaysind zmansinin hadislr burulanna xalq mhbbtinin gz il baxdna gr onun mrd trk vlad kimi btn varl il xalqa balln dn-dn vurulamdr. Btn bunlarla yana trk dnyasnn grkmli diblrindn biri olan Hseyn Cavid irsi d B.Vahabzadnin baxlarnda znmxsus dyrli mvqey malikdir. Myyn mnada dvrn tlblrin uyun olaraq yazlan yazlarda air znmxsus alarlarla Hseyn Cavid yaradclnn thlilini apararkn trklk hayqrtsnn ssini bomaq vzin btn tzyiqlr v iradlara rmn hqiqt cars olaraq z mvqeyindn v mslyindn geri kilmyi bel dnmr v z Haqq ssini ucaldaraq onu daha da yksklr qaldrr. Sonda airin z szlril ifad etsk ...mrn xalqn hyatn qardran z hyatn deyil xalqn hyatn yaayan byk xsiyytlrin mr xalqn mr qdrdir...1 Yaamaq yanmaqdr yanasan grk Hyatn mnasn yalnz ondadr am gr yanmrsa yaamr demk Onun da hyat yanmandadr.2 Unudulmaz airimiz bir ziyal olaraq elm v elmi aradrclara qar da obyektiv nzrlrl yanaaraq elm fdailrini diqqtdn knarda qoymamdr. Akademiyan xalqmzn masir beyni kimi tsvir edn air Nizami adna dbiyyat nstitutunu bu beynin srlrdn bri yaratd mnvi srvti z xarmaq n tarixin yaddan oyadan iq mrkzi adlandrmdr. Onun fikrinc bu institutda sz snti zrgrlrinin yaratd incilr sz srraflarnn li il nizamlanr, hr incinin z yeri, z dyri myynldirir.
1. 2. 3. 4. 5. DBYYAT Hmmtova X. Yunus mr (mqallr toplusu). Bak: Elm v thsil, 2012, 240s. Sarkyl. Yunus Emre, T.C Eskiehir valiligi, 2010, 32 s. Tukay Q. Samanbazar, yaxud Yeni Ksikba poemas. (n szn mllifi v trtib edni X.Hmmtova). Bak: Elm v thsil, 2011,150 s. Vahabzad B. Ax dnya frlanr... Bak, 1987, 208 s. Vahabzad B. Drin qablara iq. Bak, 1986, 320 s.

1 2

Vahabzad B. Vahabzad B. Ax dnya frlanr... Bak, 1987, 208 s. Vahabzad B. Drin qablara iq. Bak, 1986, 320 s.

272

Materiallar

BAHTYAR VAHABZADE VE ORTAK TRKE MESELELER


Minara ALYEVA
Yrd. Do. Dr., Uluda niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm retim yesi BURSA/TRKYE esenminara@gmail.com ZET Azerbaycan edebiyat; kendi milli geleneklerine bal ve asrlar boyunca tarihin btn safhalarnda yerini alm ve dnyann kltr hazinesinde sz sahibi olmu zengin bir edebiyattr. Bu edebiyat temsil eden Nizam, Fzul, Nesim, M. F. Ahundov, C. Memmedguluzde, M. A. Sabir, C. Cabbarl, . Hacbeyov, B. Vahabzade ve bunlar gibi daha pek ok yazar ve air dnya edebiyatn hayli zenginletirmitir. Bu isimlerin arasnda son dnemlerde yetimi olan en byk air ve yazarlardan biri de Bahtiyar Vahabzadedir. Bahtiyar Vahabzade XX. Yzyl Azerbaycan iirinin en bata gelen statlarndandr. Onun eserlerinde modern an meseleleri lirik-felsefi boyutuyla ele alnmtr. O, 60l yllardan balayarak ulusal zgrlk hareketinin nclerinden biri olmutur. Bunun yan sra byk bir mtefekkir air olan Bahtiyar Vahabzade, sadece Azerbaycann deil, btn Trk Dnyasnn ada edebiyatnn byk temsilcilerinden biridir. B. Vahabzade eserlerinin ounda ortak dil ve kltre ait unsurlardan bahsetmitir. Dil veya diller, milletlerin varlklarn srdrmelerinde en gl yaptrc ortaklk grevini stlenmektedir. B. Vahabzadeye gre de Trk milletinin varlnn srdrlebilmesi iin, Trk Dnyasnda ortak iletiim diline byk ihtiya duyulmaktadr. Ona gre Trk Dnyasnn dirlik ve birlii iin en nemli artlardan birisi, belki de en bata geleni Ortak Trkenin olumasdr. Onun pek ok makale ve konumalarnda da ortak Trkenin ilevi ve gereklii zerine son derece nemli mesajlar yer almaktadr. Bize gre Bahtiyar Vahabzadenin, kuramsal dnceleriyle beraber, eserleri de byk nem tamaktadr. Hem pratiiyle hem de kuramsal bakyla Bahtiyar Vahabzade byk bir air, byk bir fikir adamdr. Anahtar Kelimeler: Ortak Trke, Bahtiyar Vahabzade, dil meselesi,

BAHTIYAR VAHABZADE AND MATTER OF COMMON TURKISH


ABSTRACT Azerbaijani literature is a rich literature committed to its own national traditions, taken its place in all the historical periods for ages and having a word in the worlds cultural treasure. Representing this literature, many authors and poets such as Nizam, Fzul, Nesim, M. F. Ahundov, C. Memmedguluzde, M. A. Sabir, C. Cabbarl, U. Hacbeyov, B. Vahabzade and the like has enriched the world literature a lot. Among these names is Bahtiyar Vahabzade, one of the greatest poets and authors having come through in recent periods. Bahtiyar Vahabzade is one of the leading masters of the 20th century Azerbaijani poetry. In his works, matters of modern age were discussed from lyric-philosophical perspective. He has become one of the pioneers of national freedom movement starting from the 60s. Besides this, a great thinker and poet, Bahtiyar Vahabzade is one of the great representatives of not only Azerbaijan but also the contemporary literature of the whole Turkish world. In most of his works, B. Vahabzade wrote about elements related to common language and culture. Language or languages undertake the duty of the most powerful binding partnership in nations maintaining their existence. According to B. Vahabzade, too, there is great need for a common communication language in the Turkish world in order for the Turkish people to maintain its existence. According to him, one of the most important, perhaps the primary conditions for the unity and amity of the Turkish world is the formation of Common Turkish. In many of his articles and speeches, to, there are extremely important messages about the function and reality of common Turkish. In our opinion, Bahtiyar Vahabzades works together with his theoretical thoughts are very important. Both with his practice and theoretical point of view, Bahtiyar Vahabzade is a great poet and thinker. Key Words: Common Turkish, Bahtiyar Vahabzade, matter of language, Turkish world

Giri: nsanlarn kltrel davranlarnn en nemli parasn oluturan dil, insanlarn manev hayatna, kltrne ait bir varlktr. Toplumun btn kltr unsurlar bir sosyal ilikiler rgs olan dil zerinde kurulur. Toplumsal bir kurum olarak sosyal hayatn zeminini ve temelini oluturan dil, ayn zamanda coraf artlarn da etkisi altndadr (Tavkul 2005: 47). Bugn Balkanlardan ine kadar uzanan corafyada yaayan Trkler, farkl devletler iinde, farkl konuma biimlerini gelitirmi olsalar bile hepsi de Trke konuurlar. Bu
273

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

blgede yaayan Trklerin bir ksm, bamsz cumhuriyet, bir ksm zerk cumhuriyet eklinde hayatlarn srdrrken bir ksm dier devletlerin egemenlii altnda hayat mcadelesi vermektedirler. Dnyann en eski ve en ok konuulan dillerinden birisi olan Trke, ne yazk ki, bugne kadar dier diller arasnda hak ettii gerek yeri alamamtr. Hemen her dnemde bir baka yabanc dilin tesiri altnda kalm, kendi gerek gcn yeterince gsterememitir. Bugn ise, yepyeni ve taptaze bir imknlar dnyasyla kar karya kalnmtr. Ancak, nadiren karmza kabilecek bylesi bir frsat ok iyi deerlendirmek mecburiyeti vardr. Ortaya kan yeni artlar, deta Dnya Trkln dilde, fikirde, ite ve daha pek ok sahada birlik olmaya zorlamaktadr. Bu birliin temel art ise, birbirinizi her ynyle anlayabilmektedir. O sebeple btn Trklerin ayn dille anlaabilmeleri (elbette ki Trkeyle) arttr. Bu dnceden hareketle Ortak Trke bir zaruret sonucunda bu dnceyi gerekletirmeye zorlamaktadr. (Yaman 2008: 49-50). Ortak Trkenin zaruretini daha iyi anlayan, bunun gereksinimini bilen, bu ie daha ok eilim gsterenler, Trk Dnyasnda alan i adamlar ve lisans, yksek lisans ve doktora rencileridir. nk ortak bir alfabe ve ortak Trke ders kitaplar, makale ve monografilerin yazlmas daha ok bu kurumlarla balantldr. Ayn problemi TRTnin Trk Dnyas iin oluturduu ortak yayn TRT AVAZ, Azerbaycan timai TV ve dier Trk Cumhuriyetlerindeki televizyonlar bunu yakndan hissetmektedir. Bugnlerde Asya, Afrika, Amerikadaki vs. Trk olmayan fakat Trkeye ok byk ilgi duyan milyonlarca insann ortak Trkeye ihtiyac durmadan artmaktadr ve bu durum gnn sosyolojik lengistik meselesine dnmektedir. Ortak Trke meselesini, zellikle ortak iletiim dili ve Bahtiyar Vahabzadenin bu problemle ilgili roln aratrrken deerli hocam Prof. Dr. Kamil Veli Nerimanounun yaym aamasndaki Ortak Trke kitabndan ve onun Bahtiyar Vahabzade zerine yazlm ok sayda makalesinden istifade ettim (kendilerine minnettarlm belirtmeyi bir bor bilirim). Ayn zamanda Nazif Kahramanlnn Khne-Yeni Elifba [Eski-Yeni Alfabe], Abeniz Hanm Kengerlinin Turann Bir Eli Var ve Yalnz Bir Dili Var adl kitaplarndan, Rasim Mirzann Trkln Babas kitabndan, ayn zamanda Trkiyenin nde gelen Trkologlardan Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasunun, Prof. Dr. Erturul Yamann, Prof. Dr. Mustafa nerin, Prof. Dr. Mustafa Argunahn, Prof. Dr. kr Haluk Akalnn, Bubiyna . Oruzbayevann, Zinnur Uraksinin, Mirfatih Zekiyevin yazlarndan faydalandm. phesiz ki ortak Trkenin olumas sadece dilcilerin, edebiyat aratrmaclarnn gayretleriyle halledilebilecek iler deildir. Burada en byk grev nl yazarlarn, airlerin ve sanat adamlarnn omuzlarndadr. Ben bir Trkolog olarak ada Trkiye Trkesinde kusursuz konuan, stanbul aznda akr akr ten Trk genliini grdm zaman, yakn stratejik hedefimiz olan 1923 ylnda kurulan Cumhuriyetimizin yznc ylnda ortak Trke meselesinin byk oranda zleceine inananlardanm. Bu szleri dile getirirken ister istemez bu yolun banda olan byklerimizi hatrlatmamak imknszdr. Burada ben, doumunun 200. yln kutlamaya hazrlandmz Mirza Feth Ali Ahundzdeye, douda ilk gazetenin yayncs olan byk eitimci Hasan Bey Zerdabye, btn Avrasyada okunan ve sevilen Molla Nasreddin mizah dergisinin kmasnda nclk eden Celil Memmedguluzdeye (Allah onlara rahmet eylesin), ayn zamanda btn douda okunan entelektel Hayat gazetesi ve Fyzat dergisini kartan Ali Bey Hseyinzdeye (Allah Ali Bey Hseyinzdeye rahmet eylesin), Trkiye Trkesiyle mkemmel tiyatro eserleri yaratan Hseyin Cavide, halk airleri Samet Vurguna ve Resul Rzaya ve elbette ki Trk Dnyasnn byk milliyeti airi Bahtiyar Vahabzadeye (Allah Bahtiyar Vahabzdeye de rahmet eylesin) kendilerine minnettarlm bildirmek isterim. Bahtiyar Vahabzade, Azeri Trklerinin en aksakal ve en ziyal insandr. O, sadece Azerbaycan edebiyatnn deil, tm Trk edebiyatnn sesi olmutur. Azerbaycan ve dnya Trklne yazd eserlerle ok byk katks vardr. Byk bir milliyeti olan bu airimizin eserlerinde, tarihimiz, corafyamz, imanmz, sanatmz, insanmz ksacas Trklmz dile gel274

Materiallar

mitir. Trk dnyasnda yazm olduu zgrlk iirleriyle yrekleri coturmu nemli airlerimizin banda hi phesiz, Bahtiyar Vahapzade gelir. iirlerinde lkesi Azerbaycan bata olmak zere btn Trk dnyasnn her alanda zgrlne vurgu yaparak, bunu Trk milletinin varln ve karakterini koruyarak yaamas iin vazgeilmez grmekteydi. Bahtiyar Vahapzadenin yazlarnda ve konumalarnda srekli deindii en nemli hayallerinin banda Trk kltr birliinin yeniden canlandrlmas geliyordu. Trk dnyasnn nl airi Bahtiyar Vahabzadenin mrnn sonuna kadar bir istei vard. Onun en byk hayali tm Trk halklarnn Ortak bir Trkeyle konuabilmesi ve anlaabilmesiydi. Ama bir eyi de belirtelim ki, Bahtiyar Vahabzade konuma dili ve yaz dili ayrm yapmyor ve Ortak dilimiz Trkiye Trkesi olmaldr. diyordu. Byk air ve tefekkr insan, grkemli sz stad, Azerbaycann halk airi Vahapzade, btn Trk dnyasnda ortak bir terminoloji, ortak bir dil oluturulmas iin byk bir aba harcamt. Bunun iin Anadolu-Trkiye Trkesinin ortak dil olmas gerektiini ve bunun iin btn Trk dnyasnn Trkiye Trkesini iyi renmesini ve aralarnda Trkiye Trkesi ile konumalar gerektiini ifade etmekteydi. Bu nedenle, Trkenin ve Trke eitiminin nemini vurgularken dnyann drt bir yanndaki Trk Okullarnn eitim faaliyetlerini grdke Trk dnyas adna mutlu oluyordu. Vahapzadenin en byk umutlarndan biri Trk okullar idi; nk air, bu okullarn Trkeyi bir dnya dili haline getireceine inanyordu. Vahapzade iin dnyada her eyi onunla tandmz Trke, ecdadmzn en aziz yadigrdr. O, gzmz gibi korunacak ve gelecek nesillere de yle braklacak en birinci emanetimizdir. Bahtiyar Vahabzade bir konumasnda yle demektedir: Biz Sovyetler dneminde zbeklerle, Kazaklarla btn dier Trklerle karlatmzda ortak dil olarak Rusa konuurduk. Allah bize bir daha o gnleri gstermesin. Allah bize gn gstersin ki ben, Krgzla, zbekle, Kazakla Trke konuabileyim. Bahtiyar Vahabzade ortak Trkeyi savunurken Mahmut Kagarlnn Erdemin ba dildir. konseptine dayanmaktadr. Ortak Trkeyi de Trk dillerinin, o cmleden Azerbaycan Trkesinin alternatifi olarak grmyor. O, Ana Dili iirini de tesadfen kaleme almamtr. Ana Dili Dil aanda ilk defa ana sylerik biz Ana dili adlanr bizim ilk dersliyimiz lk mahnmz laylan anamz z sdyle irir ruhumuza bu dilde gile-gile. Bu dil - bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr, Bu dil - birbirimizle ehdi-peymanmzdr. Bu dil - tantm bize bu dnyada her eyi Bu dil - ecdadmzn bize goyup getdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyub, nesillere biz de hediyye verek. Bizim uca dalarn sonsuz ezemetinden, Yatana smayan aylarn hiddetinden, Bu torpadan, bu yerden, Elin barndan gopan yanl nemelerden, Gllerin renglerinden, ieklerin iyinden, Mil dznn, Muann sonsuz geniliyinden, A sal babalarn aglndan, kmalndan, Dmen stne cuman o gratn nalndan Gopan sesden yarandn. Sen halgmn ald ilk nefesden yarandn.
275

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Ana dilim, sendedir halgn agl, hikmeti, Ereb olu Mecnunun derdi sende dil am. reklere yol aan Fzulinin sen'eti, Ey dilim, gudretinle dnyalara yol am. Sende menim halgmn gahramanlla dolu Tarihi veralanr. Sende nee min illik menim medeniyyetim an-hretim sahlanr. Menim adm, sanmsan, Namusum, vicdanmsan! Milletlere halglara halgmzn adndan Mehebbet destanlar yaradld bu dilde. Bu dil - tantm bize bu dnyada her eyi Bu dil - ecdadmzn bize goyup getdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyub, nesillere biz de hediyye verek. Buradaki ana dil sevgisi asla ortak Trkeye engel deildir ve rahmetli Bahtiyar Muallimimizin Trkenin Tr dillerini deil, ngilizceyi veya Rusay alternatif dil olarak almaktadr. nk Azerbaycan Trkesinin asimile tehlikesi bu iki kaynaa baldr. ocuklarna Rusa eitim verilmesine ve ana dilini bilmeyenlere kar amansz olan Vahtiyar Vahabzade, Trkenin gzellii, bilgelii, zenginlii derken Yunus Emreyi, Karacaolan, Mahtumkuluyu, Bbr, Nevayiyi, Tevfik Fikreti, Yahya Kemali, Nazm Hikmeti, Necip Fazl Ksakreki, Cengiz Aytmatovu, Olcas Sleymanovu rnek almaktadr. Hi tesadf deildir ki, Trk dnyasnn ada air ve yazarlar, bata dnyaca nl Krgz yazar Cengiz Aytmatov, nl Kazak airi Olcas Sleymanov olmak zere ana dili mcadelesinde ve ortak Trkenin olumas srecinde Bahtiyar Vahabzadeyi rnek almlardr. Bu karlkl temas ve deerlendirmeler, omuz omuza gerekletirilen mcadelede birlik ve beraberlik, Trk dnyasndaki fikir, bilim ve sanat adamlar iin olduka nemlidir. Bahtiyar Muallim, Sovyetler Birlii daldktan ve Azerbaycann bamszlna kavumasndan sonra devlet dili olarak Azerbaycan dili teriminin deil, Trke veya Azerbaycan Trkesi teriminin kullanlmas iin mcadele etmitir. Bahtiyar Muallimin ortak Trkenin nemini zikreden iirleri ve makaleleri yalnz Azerbaycan iin deil, tm Trk dnyas iin, o cmleden Ahskal Trkler iin de, Ahskal Trklerin durumunda olan Irak Trkleri iin de, resmi dil hviyeti olmayan Gney Azerbaycan iin de, inde yaayan Uygur Trkleri iin ve dierleri iin de byk nem tamaktadr. Biz ortak Trke mcadelesini duygu, his, hamaset olarak grmyoruz. Biz bunu bir fikir ve kreselleen dnyann kaderi ile bal ciddi bir sosyo-politik ve sosyo-kltrel konsept olarak grmekteyiz. Bu konseptin ilkelerini dile getirenlerden, kaleme alanlardan birinin Bahtiyar Vahabzade olmas gurur vericidir. Her yl stanbulda gerekletirilen Trke Olimpiyatlar, Bahtiyar Vahabzadenin ideallerinin gereklemesidir. Ayrca yukarda da bahsettiimiz gibi dnyann drt bir yannda alan Trk Okullarnn eitim faaliyetleri bunun bir dier ispatdr. Vahapzadenin en byk umutlarndan biri Trk okullar idi; nk air, bu okullarn Trkeyi bir dnya dili haline getireceine inanyordu. Bizce yeni genliin ve yeni gen neslin hocalar olan bizler, Bahtiyar Vahabzadenin ana dili mcadelesinden, ortak Trke mcadelesinden ok eyler renmeliyiz ve yeni nesillere ok eyler retmeliyiz. Bahtiyar Muallim Namk Kemale (Zeybek) yazm olduu mektubunda Rus eitimci K. D. Uinskinin Ana Dili adl kitabndan bahsetmekte ve byk eitimcinin u satrlarn dile getirmektedir: Ana dilinde btn millet, onun varl, manevi dnyas zuhur ediyor. Vatann
276

Materiallar

semas, iklimi, havas, lleri, da ve bozkrlar, orman ve aylar, frtna ve kasrgalar, halk ruhunun yaratclk kudreti ile ana dilinde fikirlere, ekillere ve seslere dnyor. Halkn elinden her eyini alrsanz o, onlarn hepsini geri getirebilir. Fakat onun elinden ana dilini alrsanz, hibir zaman onu bir daha oluturamaz. Halk kendine yeni bir vatan da yapabilir. Ama ana dili yoksa millet de yoktur; vatan da Bu rnek de gsteriyor ki Bahtiyar Vahabzade bir milletin varl iin ana dilinin ne kadar byk bir neme sahip olduuna bir kez daha inanmt. (http://www.bilgicik.com) Bahtiyar Vahapzade, Trk dnyasnn en byk airlerindendi. Bir rportajnda Bir lkeyi ayaa kaldrma gcne sahip insanlar ancak airlerdir. Onlarn dile getirdikleri, kitlelere siyasi uur verir. demitir. Kendisi de mr boyunca Azerbaycan halknn hrriyeti, bamszl iin mcadele vermitir. Kitlelere siyasi uur alamtr. airliinin yan sra, bilim adaml ile de tannan Vahapzade, yaam boyunca edindii izlenimleri benliinde yourarak, Trk dnyasnn ortak duygularn, zlemlerini, serzenilerini dile getirmitir. Onun anadili uruna verdii mcadele, Trkiye sevgisi herkes tarafndan bilinmekteydi. O yazd eserlerle Trk dnyasnn genlerine, k oldu, nclk ederek yol gsterdi. Byk air ve filozof Bahtiyar Vahabzade, eserleri ve Trk diline hizmetleriyle sonsuza kadar kalbimizde yaayacaktr. Ruhu ad olsun Bahtiyar Vahabzadenin yolunda yryen vatansever ve milletseverlere, dinini, rfadetlerini yaatanlara hak ilerinde baarlar diliyoruz. Teekkr ederiz.
KAYNAKA: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Aybeniz Kengerli, Turann Bir Eli Var ve Yalnz Bir Dili Var!, Bak, 2006. Erturul Yaman, Trk Dnyasnn Gncel Konusu: Ortak Trke (Hasan Celal Gzel, Tarihte Trkler, Cilt 19 s. 62-67), Ankara. Erturul Yaman, Ortak Trkenin Temel lkeleri, Trk Dnyasnda Ortak Dil Trke, 25 Eyll 2002, TDK Yay., Ankara 2008, s. 49-58. Mustafa ner, Ortak Trke Sz Varl Denemesi, Trk Dnyasnda Ortak Dil Trke Bilgi leni, 25 Eyll 2002, TDK Yaynlar Ankara 2008, s. 43-46. Nazif Gahramanl, Khne-yeni elifba, Bak, Rasim Mirza, Trkln Babas (Ali Bey Hseyinzdenin fikir dnyas), Bak, 2000. http://www.bilgicik.com

BXTYAR VAHABZAD V TRKY DB LAQLR


frat LYEVA
Prof. Dr., Bak Dvlt Universiteti XLAS Xalq airi, professor B.Vahabzadnin Trkiy dbi laqlri byk trk airi N. Hikmtl dostluq laqlrindn balayr. Bu laqlrin kuliminasiya nqtsi xalqmzn ikinci df mstqilliy qovumasndan sonraya tsadf edir. Bu laqlr mummilli liderimiz H.liyevin Bir millt, iki dvlt tezisi daha gcl tkan vermidir. Azrbaycandan mxtlif nmaynd heytlri Trkiyy dvt olunur v burada mdniyyt, elm, dbiyyata hsr olunan konfrans v sempozyumlarda itirak edirdilr. Bu nmaynd heytinin trkibind xalqmzn byk olu Azrbaycan-Trk birliyinin cars Bxtiyar Vahabzad daha ox frqlnirdi. airin alt kitab Trkiyd ap olunmu, llidn artq mqalsi Trkiynin n tannm mtbu orqanlarnda iq z grmdr. Bundan baqa B. Vahabzadnin zmz ksn qlnc, Hara gedir bu dnya pyeslri Ankara, stanbul, zmir, Antalya kimi byk hrlrin teatr shnlrind yetmi dfdn artq oynanlmdr. Ona gr d qeyd etmk yerin dr ki, Trkiynin mhur Samanyolu televiziyas B.Vahabzadnin hyat faliyytindn bhs edn doxsan dqiqlik Bxtiyar mradl sndli filmi krk btn dnyaya nmayi etdirmidir. B. Vahabzad v Trkiy dbi laqlri yalnz dbiyyat kontekstind mhdudlamr. Mlum olduu kimi B. Vahabzad hm d siyasi xadim kimi Trkiy il baldr. Onun dflrl S. Dmirl, H.tin v digr trk liderlri il grlri dediklrimiz canl sbutdur.

277

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

XX srd Azrbaycan xalq n mstsna hmiyyt ksb edn bir sra tarixi hadislr ba verdi ki, bu hadislrdn xalqmz xeyli ziyan kdi. lk nvbd xalqmzn milli mstqillik ld etmsi v mstqilliyi rus imperiyasnn mdaxilsi nticsind itirmsi xalqmza ciddi zrb vurdu. Bundan baqa 1946-c ild cnubda Pivri hakimiyytinin fars ovnizmi trfindn darmadan edilmsi imall-cnublu Azrbaycann birlmk arzusunu qan glmsind bodu. Btn bu hadislr Azrbaycan dbiyyatndan da yan kemdi. imalda urlu surtd xalqmzn milli zndrkini bomaq siyasti yeridilirdi. Bu siyastin sas mahiyyti xalq z trk kimliyindn uzaqladrmaqdan ibart idi. Alman yazs Kllerin bel bir fikri var: nsana nyi qadaan etsk, ona daha ox can atar (1, s 194). Azrbaycan xalqna da z trk kimliyini drk etmyi qadaan etdilr. Amansz repressiyalar, mhkmsiz glllnmlr xalqmza byk itkilr bahasna baa gls d onun trk mnliyini sndrmaq mmkn olmad. bhsiz ki, btn bu tarixi tbddlatlar Azrbaycan-Trkiy dbi laqlrini zifltdi. Bir fakt da qeyd etmk yerin dr ki, sovet Dvlt Thlksizlik Komitsi S. Rstm, B. Vahabzad, B. Azrolunu, Shrab Tahiri dflrl cnub airlri il hminin Trkiyd faliyyt gstrn yazlarla mktubladqlarna gr czalandrmdr. B.Vahabzad z xlarnn birind bel deyirdi: Evimizd khn bir radio var idi. Mn hr gn tinlikl olsa da Trkiyni tutar, Zki Mrn, Mrrf Akaya qulaq asmaqdan doymazdm. Hammzn banda bir stanbul sevdas var idi. Xalq airi professor B. Vahabzadnin Trkiy dbi laqlri byk trk airi N. Hikmtl dostluq laqlrindn balayr. Lakin bu laqlrin kuliminasiya nqtsi xalqmzn ikinci df mstqilliy qovumasndan sonraya tsadf edir. Bu laqlr mummilli liderimiz H.liyevin Bir millt, iki dvlt tezisi daha gcl tkan vermidir. Azrbaycandan mxtlif nmaynd heytlri Trkiyy dvt olunur v burada mdniyyt, elm, dbiyyata hsr olunan konfrans v sempozyumlarda itirak edirdilr. Bu nmaynd heytinin trkibind xalqmzn byk olu Azrbaycan-Trk birliyinin cars Bxtiyar Vahabzad daha ox frqlnirdi. Hrmtli xanmlar, bylr! Bu gn bu adrn altnda dnyann be qitsindn glmi, dnyann dinin mnsub btn trk qardalarm salamlamaqla zm hqiqtn bxtiyar hesab edirm. Biz bu gn Trkiymiz - bu dd yurduna, bu ata ocana xo glmiik. Bu gn bizim bu qurultaymzn mhz Trkiyd keirilmsi tsadfi deyil. nki ksr dnya trklrinin sir olduu zamanlar Trkiy yegan mstqil trk dvlti olaraq z bayranda ay-ulduzumuzu qoruyub saxlam v baqa trklrin d istiqlal haqqn dnya ictimaiyytin atdran tkc Dvlt idi. Istiqlal urunda mbariz aparan dnya trklrinin byk liderini boleviklrin li il z lklrindn didrgin dnd Trkiy onlara ana qucan am, onlarn mhacir Dvltini v bayramn qoruyub saxlamdr. Biz bunu he zaman unutmarq. Buna gr d bu gn qurultaymz keirdiyimiz ana Trkiymizi dnya trklynn mrkzi bilir, paytaxt sanrq. z qurultayn hmi adrda keirn cdadlarmzn ruhu indi yqin ki, bizim bu adrn trafna dolanr v bu gn bizim bu yerimiz ad olur. Sovet imperiyas illrind biz bugnk birliyi yalnz ryalarmzda gr bilrdik. kr Allaha,bu gn bizim ryalarmz hqiqt evrilmidir. Ken srin sonlarnda byk Krm trk smayl Qaspral Dild birlik, fikird birlik, id birlik - dey dnya trklrinin birliy evirilmi v hl o zaman bugnk v sabahk birliyimizin bnvr dan qoymudu. Bu byk id mn iki adamn xidmtlrini xsusi vuru il qeyd etmk istyirm. Bir zaman Sovet imperiyasnn darmadan olunacan v onun xarabalar zrind trk dvltlri yaranacan deynd oxlar Alparslan Trket glr v bu fikrin bo bir xyal v ya rya olduunu iddia edirdilr. Amma zaman gstrdi ki, o z uzaqgrnliyi il vaxt qabaqlamd. Ona gr d bu gn trk xalqlarnn toplad bu adrda mn ilk nvbd A. Trket byi tbrik edir v deyirm: Bugnk bu qlb snin qlbndir. Trk birliyinin hyata keirilmsind ox byk xidmtlri olan ikinci adam professor Turan by Yazqandr. O, mstqil trk dvltlri yaranan kimi, can, qan v btn imkanlar
278

Materiallar

bahasna kemi Sovet Respublikalarnda mxtlif ixtisaslar zr kurslar, mktblr ad v bu ideyann reallamas yolunda lindn glni sirgmdi. Mn bu yksk krsdn btn trk xalqlarnn nzrini qdim trk torpa olan Qaraban arxal kpk timsal ermni ialna ynltmk istyirm. Bu gn ermnilr dnyann iki super dvlti olan Rusiya v Fransa il hrbi ittifaqa girmi, bizi tklmilr. Indi tkc Azrbaycanda deyil, dnyann bir ox lklrind trk qan axdlr. Bu qann qarsnn is yalnz bizim birliyimiz ala bilr. Szmn sonunda trk xalqlarnn bu qurultaynn bu sviyyd tkil edn ev sahiblrin yni baba ocann sahiblrin btn nmayndlr adndan tkkrm bildirirm (2, s 51-52). Bu nitq tkc Azrbaycan-trk birliyini ehtiva etmir. Bizim fikrimizc btn trk dnyasna bir mesaj gndrir. B. Vahabzadnin Trkiy dbi mhiti il laqlrini onun Namiq Kamala yazd bu mktubdan aydn grmk olar: Fikir v ml qardam Namiq Kamal by, Trk olmaq kitabnz hvsl, tqdir ed-ed oxudum. Sizin bu kitabnz mnim Azrbaycanda apardm 30 illik mcadilnin eynidir. Fikirlrimizin, qay v drdlrimizin n qdr yaxn olduuna hm heyrtlndim, hm d yox. Ona gr heyrtlndim ki, mn sizi ox tanyr, eyni drdlrl yaadmz bilirdim. Heyrtlnmyimin sbbi is Sizin kitabnzn 69-cu shifsind mnim adm kmdn azrbaycanl bir dyrli air dey mnim heyrtimin sbbini yazmsnz: Azrbaycanl bir dyrli air bana yl demidir: Bizi ruslar zorlad, dilimiz rusca szlr doldurdular. Pki, sizi kim zorlad? Biz sizi rnk almaq istiyorduk. Siz ndn kndiniz rnk olmuyorsunuz? Dilimizi, bayramz yksklr qaldrmaq sizin grviniz deyilmidir? Bli, dostum bir ne il bundan vvl mn siz bu sual vermidim. Biz iki yz il rus boyunduruunda yaadq. Buna gr d, ana dilimiz zmz kimi sartd oldu. Bu illr rzind biz ana dilimizin tbii haqqn qorumaa aldq. Mn hl 1954-c ild yazdm Ana dili eirimd demidim: Ey z doma dilind danmaa ar biln Fasonlu dbazlar Knlnz oxamaz qomalar, telli szlr Ancaq, Vtn ryi sizlr qnim olsun lbtt, o zamanlar bu eir yuxar dairlrin xouna glmdi v bunun stnd bam ox blalar kdi. Mn bama gln bu blalar ox tbii sayrdm. nki mn rusun klsi idim. Amma Allaha min df krlr olsun ki, Anadolu trklri tarixin he bir dnmind he bir xalqn klsi olmamd. gr bu hqiqtdirs, bs n n byk imperatorluqlar qurmu Anadolu trklri bugn zlri z milli varlqlarna dmn ksilib, blbl chchsin bnzr trk dilinin brktini pozur, onu zorlayr? Trk dilind cahanmul-srlr yaradan Nsimi, Nvai, Yunus, Fzuli, Mxtimqulu, Sabir, M.Akif bu dili yarad, indi biz yaramr? Ax hr bir dilin mllifi tk-tk adamlar deyil, milltdir. Mstqil trk cmhuriyyti yaranandan sonra, biz bir trfdn tdricn vahid ortaq dil getmk bard dnrk, o biri trfdn siz Trkiy trklri hammz n ortaq olan ox-ox szlri dilimizdn qovur, uydurma szlr yaradr, aramza uurum salrsnz. Bunu biz nec anlayaq? Bax mnim heyrtimin sbbi budur. Siz yazdnz kimi, mn Ankarann, stanbulun klrindn kediyim zaman bu hrlrin Londonmu, Nyu Yorkmu, ya stanbulmu olduunu anlaya bilmirm. Reklamlar, dkanlarn v bzi idarlrin adlar htta tyyarlrin stnd Trk hava yollar, Turkish Airlines yazlr. Trk hava yollarnn drgisinin d ad Skylifedr. Bax, mn buna hyrt edirm. Burdan xaraq, Trkiyd thsilin ingilislmsi mni ardr. Sizin istinad etdiyiniz byk alim Oqtay Sinanolunun Trkiyd ingilis thsilin qar yazd bir ne mqal il tanam. 1996-c ilin aralq aynda mn Trkiyd tdavi olduum zaman Aydnlq qzetinin 8 aralk, 1996-c il saynda O.Sinanolunun Bir lkni klldirmk istsniz thsilini yalanladrn mqalsini v bu il Trk dbiyyat drgisinin 293-c saynda Eitimmi, eritimmi? mqal279

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

lrini oxuyub bu byk xsiyytin qlbn mn, mnim fikirlrim n qdr yaxn olduuna heyrtlndim. O.Sinanolu cnbi dild thsilin trk millti n n qdr byk faci olduunu ox gzl anlam v bizi ayltmaq n szn hqiqi mnasnda, hycan tbili almdr. Siz kitabnzda trk olmann n byk rf olduunu eir qdr hiss hycanla dolu cmllrinizd ox gzl aqlayrsnz: Trk demk Hunlar, Gytrklr, Sakalar, Avarlar, Qarahanllar, Slcuklular, Osmanllar, Timuzlular, Baburlular demkdir. Nhayt, Trkiy Cmhuriyyti demkdir. Azrbaycan, Trkmnistan, Qazaxstan, Qrzstan, zbkistan cmhuriyyti demkdir. Trk demk minlrc ildn bri dalalanan bayraq demkdir. Trk demk on milyon kilometr torpaa yaylm rngarng dil demkdir. ... Trk demk insanln, dilin v dbiyyatn tarixin Kitadqu Biliki, Divani lt-it-trk, Divani Hikmti, bn Sinayi, Frabiyi, Biruniyi, l-Xarzmi, Uluq byi, li Kuquyu ... Oktay Sinanoluyu, ingiz Aytmatovu, ingiz Dalqc hdiyy etmi bir byk dnya demkdir. Nhayt sonda bu nticy glirsiniz ki, Bizi trk yaratd n Allaha krlr olsun... N mutlu trkm deyn. Btn bunlar bizim yadmza salmaqda, byk xsiyytlrimizi biz tantmaqda Sizin ali mqsdiniz ikinci Gytrk sltntinin yaradcs byk atamz Bilg xaqann dediyi mhur szlrl bizi znz haqqnda dnmy arrsnz. Hl 1400 il bundan nc Bilg xaqan demidi: Ey trk bylri, millt, eidin. Yuxarda mavi gy kmdikc, aada qara torpaq yazlmadqca snin elini, snin trni kim poza bilr? Ey trk millti, titr v zn dn. Sn zn dnnd byk olursan. Demk, zndn qama, zn bynmk, baqasn byk, zn kiik grmk blas hl o zaman da varm. Demk Mete, Bumin, Bilg, steti, lteri xaqanlar, Byk Osmanl imperatorlar v yuxarda adlarn saydmz byk bilim adamlarmz olmasayd, biz tarixin olaylarnda oxdan itib batmdq. Szmn sonunda zm byk Trkiyy tutub deyirm: Ey canl tarix malik olan byk qocaman Trkiy! Unutma ki, biz sni zmz n rnk bilirik. Buna gr d snrlarndan knarda yaayan byk trk dnyasn prian etmy, sn tikiln gzlri qapatmaa, sn bslnn midlri pu etmy snin haqqn yoxdur (3, s 82-90). Qeyd etmk lazmdr ki, bel mktublar yaanm tariximizin ayr-ayr shiflrini ks etdirn snd sciyysi dayr. B. Vahabzad bu mktubu il Trkiynin daxili v xarici siyastini dzgn istiqamt ynldn tvsiyylr vermidir. Mhz buna gr d B.Vahabzad tkc Azrbaycann deyil, btn trk dnyasnn airidir. B. Vahabzad v Trkiy dbi laqlri tkc bu dediklrimizl mhdudlamr. airin alt kitab Trkiyd ap olunmu, llidn artq mqalsi Trkiynin n tannm mtbu orqanlarnda iq z grmdr. Bundan baqa B. Vahabzadnin zmz ksn qlnc, Hara gedir bu dnya pyeslri Ankara, stanbul, zmir, Antalya kimi byk hrlrin teatr shnlrind yetmi dfdn artq oynanlmdr. Ona gr d qeyd etmk yerin dr ki, Trkiynin mhur Samanyolu televiziyas B.Vahabzadnin hyat faliyytindn bhs edn doxsan dqiqlik Bxtiyar mradl sndli filmi krk btn dnyaya nmayi etdirmidir. B. Vahabzad v Trkiy dbi laqlri yalnz dbiyyat kontekstind mhdudlamr. Mlum olduu kimi B. Vahabzad hm d siyasi xadim kimi Trkiy il baldr. Onun dflrl S. Dmirl, H.tin v digr trk liderlri il grlri dediklrimiz canl sbutdur. Bunlar bir mqal rivsind tdqiq etmk mmkn deyildir. Fikrimizi btn trk dnyasnn himni kimi sslnn B.Vahabzadnin bir eir paras il yekunladrmaq istyirik: Bir milltik, iki dvlt Eyni arzu, eyni niyyt Hr ikisi cmhuriyyt Azrbaycan, Trkiy (4, s 76)
280

Materiallar QAYNAQLAR: 1. 2. 3. 4. Kller.H. hrin qrib adamlar. Moskva, 1950. Vahabzad.B. ssrlri. XI cild. Bak, 2005. Vahabzad.B. srlri, XI cild, Bak, 2005. Vahabzad B. srlri. II cild, Bak, 2003.

HSRT KRPS BXTYAR VAHABZAD V GNEY ARLR Mrziy, Heydrbabaya salam, Shndiyy poemalar v lirik eirlr sasnda
Esmira Fuad (krova)
Filologiya zr Flsf doktoru, AMEA Nizami adna dbiyyat nstitutunun aparc elmi iisi

Vtni sevirm deyn ox olar, Demy n var ki, dil yorulmasa? Vtn d bizimtk lr, yox olar Vtnin yolunda ln olmasa! Vtninin yolunda hr an lmy hazr olan, xsn tandma gr qtiyytl dey bilrm ki, bu yolda hr gn lb-diriln Azrbaycan sevdal byk Bxtiyar Vahabzad il Gney airlri arasnda lahzrt Szn yaratd nsiyyt, mhbbt v hsrt krps vard... Byk airinn yannlarla mayit olunan bu sevda yolu yaad rfli mr boyunca he vchl qrlmad v ta bdiyytdk uzand... bdiyytdk uzanan yolda knl hmdmi, yol yolda btv Vtn, slind Turan, byk trk millti, Ana dili sevgisi oldu v o qutsal mlhm btn knl dnyasn, ryini, ruhunu qapsad, varln ssldi. Hyat amal, ideal onu yurdda edn yurdun ar-aclarn v taleyini yaamaq, ona olan dibsiz sevgisini dnyaya hayqrmaq, xalqnn znn gldyn, trk-islam ellrinin birliyini, Turann bir btv kimi varl-n grmk oldu. Msahiblrinin birind Bxtiyar Vahabzad bu btvlyn lgsn aqlayaraq deyib: Mnim mvzum var: insan v zaman, rngbrng gllr sra-sndan mxtlif nv eirlr v kdr haqda mahnlar. Lakin ryimd n gizli arzum Glstan poemasn yazdm vaxtlardan var. sas mvzulardan biri mnim n Cnubi Azrbaycandr. Mn vtnimi tapdalanm grmk istmirm. randa olanda Tbriz getdim. ryim ard. Maazalara baxdm, kidki kimi idilr. Lakin orada soydalarmn llri-qollar baldr, balar aadr. Mnim n bu, byk drddir. naallah Tbrizi, Qaraba Azrbaycanla bir yerd grrik! Qoy o gn glsin ki, siz mniml uada shbt edsiniz (1.125). slind onun bu drddalnn, milli dnc-lrinin reymlri qlbind lap uaqlq alarndan, XX srin 30-cu illrind kid kolxoz quruluu leyhin xan 10 min nfr halidn salamat qalanlarnn dalara kilrk bu daltsizliy qar lm-dirim mbarizsin qalxd dnmlrdn ccrmy balayb. Milli mfkur, milli tfkkr toxumlarn is 6 yal krpnin qlbin qaaqlara rzaqla mntzm kmk edn, ellr slh, azadlq bx edn humanist bir rejim kimi tbli olunan Sovet hkumtin nifrt edn (2.6) v rqin ilk demokratik cmhuriyytinin - Azrbaycan Demokratik Respublikasnn qurulmasn v Sovet ordusu trfindn mlubiyyt uradldn, slind ial edildiyini grn Zkriyy babasnn mdrik fikirlri, lmndn vvl son kr syldiyi biz trkk klmlri spmidi... Hadislrin ba verdiyi dnmd olanlar uaq fhmil mahid etdi, zaman kedikc btn grdklri, eitdiklri bir kino lenti kimi daim gzlri qarsnda canlan-d, qulaqlarnda mhkm qid sahibi babasnn szlri nlad v hyatnn btn dnmlrind bu genetik koda sadiq qald Bxtiyar Vahabzad... Turan elinin Ata trk Mustafa Kamal Paann N mutlu trkm! deyn... klamnn ehsasiyytini yaad mr boyunca... llr kendn sonra,
281

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Sovet quruluuna qar xan qaaqlara, onlara yardm ednlr veriln czalardan, amansz tqiblrdn yaxa qurtarmaq n ailsil Bakya kn v 136 sayl orta mktbd thsil alan Bxtiyara Azrbaycan dili v dbiyyat fnlrini stanbulda thsil alm, dbi-estetik grlri Srvti-fnun v dbiyyati-Cdid yazarlarnn, ttihad v Trqqi trfdarlar-nn aurasnda formalam brahim Cfrin tdris etmsi Zkriyy babasnn tfkk-rnd spdiyi trklk, milliyytilik toxumlarnn ccrib boy vermsin vsil oldu. brahim Cfr yeniyetm Bxtiyarn Azrbaycan dili v dbiyyat il yana, trk dili, trk dbiyyat v tarixin d maran drinldirdi, bu maran fqlrini genilndirdi v btn bunlarla ona hm d milli kimlik drsi kedi. yrndiyi milli kimlik drsi Bxtiyar Vahabzadni Sovetlr dnmind ilk olaraq paralanm Vtnin-Azrbaycann btvly mslsini, milli istiqlal, azadlq ideyasn dbi mstviy gtirnlrdn v yaadanlardan biri, slind birincisi olmasna gtirib xard. Ken srin 50-ci illrindn balayaraq milli mdniyyt, milli dil, AzrbaycanlqTrklk-Turanlq-slamlq ideyasn aq, ya gizli formada mdafi edn mtfkkir airin bu ideyaya ball 1959-cu ild Glstan poemasn yazmasna, byk Vtnin iki yer paralanmasnn siyasi-ideoloji sbblrini ab gstrmsin, imali-Quzey Azrbaycann Rusiyaya birldirildiyi gn tntnli bayram kimi qeyd ednlr tutarl cavab vermsin sbb oldu...Bir xalqn rafti n birinci rt onun mstqil olmasdr. Mstqil olmayan bir xalqn zmi v hrmti yoxdur. Xalqn istiqlaliyytini onun xlaqi fzilti saxlaya bilr. Hr bir xalqn istiqlaliyytini qoruyan onun mrdlik v catidir dncsi il yaam v Azrbaycann birliyi, istiqlal urunda lm-dirim mbarizsi aparm Sttar xan, eyx Mhmmd Xiyabani v Seyid Cfr Pivrinin ziz xatirsin hsr etdiyi Glstan poemasnda paralanm vtnin hr iki parasnn - Gney v Quzey Azr-baycann mvcud durumunu, o zaman-dz 131 il nc olduu kimi, bu gn d, yni srin qlm alnd 50-ci illrd d ial altnda olmasn yansdr. Eyni zamanda filosof air qdim ouzlar yurdunda hm ar, hm d Sovet Rusiyasnn aalna qar xr, Quzey Azrbaycan Sovet Rusiyasnn, Gney Azrbaycan is ran slam Respub-likasnn sart altna almasna ciddi etirazn bildirir, bdii szn qdrtil daxili syan duyularn ifad edir, btv Azrbaycan iki yer blrk fars v rus imperiyalar arasnda payladran hr iki xalqn hakimlrini v onlarn mnfur Parala, hkm sr! siyastini lntlyir: Bir xalq yarya bld qlnc tk. z sivri ucuyla bu llk qlm, Dldi sinsini Azrbaycann, Ban qaldrd, ancaq dmbdm Ksdilr ssini Azrbaycann... Trflr kim idi? Hr ikisi yad. Yadlarm edck bu xalqa imdad?! (3.532-533). air sanki itthamdr, grnmmi, he bir qanun mcllsind czas nzrd tutulmayan cinayt trdilib, bir xalq, bir el-oba cllad qmsil iki yer ayrlb, tarix qarsnda byk gnah ilnib. Gnaha batrlan gnahsz xalqn gnahsz airi bir-birinin ardnca bu tarixi cinayt qol qoyan insan cildin girmi yrtclara haql suallar, ittihamlar yadrr, cavab tlb edir... Nec ayrdnz drna tdn? ryi bdndn, can csddn? Ax, kim bu haqq vermidir Siz, Sizi kim arm Vtnimiz? Bs han bu yurdun z sahiblri? Bs han hqiqt, bs han qanun? Bykdr bu yurdun tarixi, ya. Bs han kksn srhd qoyduun, Bir vahid lknin iki qarda? Cnablar, bir anlq dndnzm? Verdiyiniz hkmn arln?
282

Materiallar

Ba ksilnd bu mrur elin, Knl fryadn hiss etdinizmi? Qoca Fzulinin, igid Babkin Etiraz ssini eitdinizmi? (3.532-533). Heyhat!.. Bu suallara indi cavab almaq mkldr... Drdin byklyndn aznda dili yanan air msly bu drcd aqressiv yanamasnda haqldr. Ax, onun xalqnn dnyann he bir xalq, ya millti il davti, he bir dvlt qar torpaq, razi iddias yoxdur. Bs el is bu yadlar, ial, soyunu imperiyalar Vtn kim arb v onlar ny gr baqasnn yurdunu, dd-baba torpaqlarn z aralarnda pay-pr edib blmlidirlr? Bs n n srvtini talayanlar, elin, dilin sahib xanlar, onu sart altnda saxlayanlar, bu azm kimi, hl thqir etmli, fars xr, rus is baran deyib alaltmaldr: Min lk vurdular rfimiz, Verdik, sahibimiz yen Ver! dedi... Lap yax elyib stlik, biz Biri baran dedi, biri xr dedi. Bizi hm yedilr, hm d mindilr, Sonra arxamzca gileylndilr (3.536). Lakin el Glstan poemasnda air qti hkmn verir: Tikanl mftillr, dmir-beton dirklr, silahl qounlar torpa ikiy bls d, bir elin ruhunu, dilini ayrmaq olmaz, ax, ruh bdndn ayrlmazdr! Htta gllrin, iklrin bel bu ayrlq aktn imzalayanlar qarayaraq: Bu i qol qoyan qollar snayd (3.539) demsini d unut-mayan air Aalar bilmdi birdir bu torpaq, Tbriz d, Bak da Azrbaycandr, bir elin ruhunu, dilini ancaq kazlar stnd blmk asandr! istehzas da qlblri d kvrl-dir. Vtnin taleyini z taleyind yaadna gr Bxtiyar Vahabzad istismara, aala, ialla nifrt edirdi, znn timsalnda o taylbu tayl xalqnn sbr v dzmn, sart boyun yib itatkarlq gstrmsin, zlm qarsnda susqunlua, mtiliy, kl-liy syan edirdi. Mtiliyi hr mqamda azadln dmni, milltlri diri-diri dfn edn kabus sanan vtnda air atam kl olduunu he bilmdi, yaayrd, dnmr-d, Aa kimi mr srd, mns kl olduumu bil-bil, qana-qana, zzm dana-dana, l-l yaayram, - deyirdi, hkm byk dmnin taxtnn rk olduunu xobxtlik, sbrinin is dmnin qdrtindn daha byk olmasn bdbxtlik (4.62) sayrd. 1946-c ild Gneyd Milli Hkumt mlub edildikdn sonra Vtnin Quzeyi-n z tutan air Bala Azroluna xitabn yazd eird d qol-qanadn qran hsrtin mrnn yaman uzun olduundan ikaytlnir, ancaq iki qarda birldirck, milli azadla-xobxtliy qovuduracaq gnn glcyin d inamn srgilyir. Bu ynl qutsal dilklrini daltl cilalanan, hqiqtdn qvvt alan v dodaqlarda ik aan qadir szn qdrtil Alp r Tonqann ruhuna tapnaraq uzaq altaylardan dz Anadolu-yadk hayqrd air... Hayqr Trkiydn, Gney Azrbaycandan, Tbrizdn, ustad hriyarn Mqsudiyydki ocandan, air Krim Mruti Snmzin, li Daqnn, Shndin evindn d eidildi. Trk air Tbrizdki qardana-adnda da oxarl v yar-dost-arxada-sirda olmaq mnasn dayan hriyara sslndi, ustada telefon ad. kiy blnm byk bir xalqn ac qdrini, hsrt v zlmini air vladlarnn da yaamasndan doan zntlrini telefon xttindn qan qardana syldi, qmli-qmli dedi: - Ssimiz grd, qlbimiz dindi, illrl eyni arlar, eyni arzularla yaayr, eyni drdi dayrq... Drdimin yadr mnim z yam, Biz bir arzudayq, bir tladayq. Snin gz yandr mnim gz yam, Drdimiz birdirs, eyni yadayq. Bizim bir kimsy qrzimiz yox Biz iki qardaq, bir anamz var. Bir byk torpan iki oluyuq, Orda hriyaram, burda Bxtiyar (3.38).
283

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Ustad hriyar da btn mr boyu sn yellrdn soraq ald, Smdin szndn, Bxtiarn zndn p dey a gyrinlrdn plr gndrdiyi Quzey Azrbaycan, Bakn grmk, soydalar il grmk arzusu il qovrulur, iki qarda arasna ayrlq salanlar lntlirdi. Bu yan odlu ryindn, nfsindn, qlmindn srlrin hopurdu. air Heydrbabaya salam poemasnda qan qardalarna bir-birindn muayat olma, bir daha ayrlmama tviy edir, yaman gnlrin tezlikl tb kemsi, Vtn smasnn qara dumandan, buludlardan tmizlnmsi n mhz milli birliy nail olman grkliyini vurulayr. Bu fakt maraql v doaldr ki, Bxtiyar Vahabzad Glstan poemasnda ilk df dbi mstviy gtirdiyi Ayrmaq glmsin kimsy asan, Bir xalqn bir olan drdi-srini, O taydan bu yana Mustafa Payan, Oxuyur Vahidin qzllrini, Vurunun hsrtli nmlrin, hriyar ss verdi Tbriz elindn fikirlrini srin sonunda Hey-drbabaya salam poemasndan milli birliy ar ruhlu iki bndi vermkl bir daha tsdiqlyir v frdi dnclrini yanildirir: Bir uaydm bu rpnan yelinn, Balaaydm dadan aan selinn, Alaaydm uzaq dn elinn, Bir grydim ayrl kim sald, lkmizd kim qrld, kim qald? Heydrbaba, gylr btn dumand, Gnlrimiz bir-birindn yamand, Bir-birizdn ayrlmayn, amand, Yaxl limizdn alblar, Yax bizi yaman gn salblar (4.24). Bu mqamda paralellr aparmaq istyirm. Vtn v xalqn varl yolunda mrn am tk ridn hr iki air uzun illr, srlr boyu ayrla, mhkumlua dzn milltin sbrin, itatarlna syan edir v bu duruma qar syankarln kinayli kild biri Lap yax elyib stlik, biz, Biri baran dedi, biri xr dedi, digri is Yaxl limizdn alblar, Yax bizi yaman gn salblar kimi ifad edirlr... mumiyytl, hriyarn ayrlq, hsrt mvzusuna dn-dn qaytmas milltinin kdiyi aclar bilavasit yaamas il baldr. Heydrbabaya salam, El blbl, Dvnm v svnm, Can, Rstm, Qardam Sleyman Rst- ithaf, Sleyman Rstm, Aman ayrlq, Shndiyy, Mmmd Rahim hzrtlrin cavab, Mmmd Rahim v s. poema v eirlrind o tayl-bu tayl Azrbaycann araclarn, mnvi zablarla mayit olunan yaantlarn tsvir edir. Shndiyy poemasnda yazlm qanunlarn hkmndn, qrarlarn amanszlndan hiddtlnn alargzl airin birbirin hsrt xalqn Araz knarnda xyali grnn tsviri rklri riqqtlndirir, qn soyuq gnnd insan sanki buzlu suya salb xarr, qann, iliyini dondurur: Dal Heydrbabann arxas hr yerd da oldu, Daa dalar dayaq oldu, Arazm ayna raq qoymada aydn fq oldu, O tayn nrsi qovzand, rklr qulaq oldu. Yen Qarda deyrk qamada balar ayaq oldu, Qadq zldik Arazda, yen gzlr bulaq oldu, Yen qmlr qalaq oldu Gzd yalar raq oldu, Lal bitdi, yanaq oldu, Qona gld, dodaq oldu, N sol oldu, n sa oldu... (4.113). Tsadfi deyil ki, Heydrbabadan, hriyar eirindn tsirlnrk ona nzirlr, zamanzaman ithaf, txmis v xatir eirlri yazan xalq airi Sleyman Rstm, Mm-md Rahim, Nbi Xzri, li Tud, Shrab Tahir, Hkum Blluri, Mmmd Araz, Xlil Rza, Mirvarid Dilbazi, Nazim Rizvan, Mmmdli Msddiq, Tariyel mid, Qasm Trkan, Rasim Krimli, lkbr ahid, Seyidaa, nvr, Qasm Cahani, Qrib Akari, ahin Fazil, Glhseyn
284

Materiallar

Hseynolu, Rfiq Zka, Teyyub Qurban, Kmal Aayeva, Mdi blfzl Haimolu, Xaliq Rhimli, Nazim Qail, Oktay Zngilanl, Zahid kbr v b. qlmdalarnn srasnda Bxtiyar Vahabzadnin d rfli ad vardr... Mrziy poemasn ziyal air 1960-c illrd Gney Azrbaycanda milli mbariz yoluna S.Behrngi, Shnd, Oxtay, Q.Saedi, H.Sahir, Snmz, H.Ntqi, Savalan, Mhzun v digr fikir adamlar il bir srada 21 Azr hrkatnn ox da uzaqda olma-yan tarixi nnsin synrk yeni crlar aan(5) elin mrd qz, Gneyin sk qsbsindki orta mktbd balaca fidanlara Ana dili v dbiyyatn yrdn Mrziy xanm hmdi skuyiy hsr etmidir. O Mrziy xanm skuyiy ki, Dala txlls il bir-birindn mnal eirlr yazrd v Mhmmdrza ah hakimiyytin qar aq mbarizy qoulmu, k dylrinin birind ah qounlar il zbz vurumada ryini dmn gllsin sipr edrk mrnn bahar anda - 27 yanda hlak olmudu. srlrini Mn yazyla yaamaq istmirm, yaammla yazmaq istyirm..."(6) prinsipi il qlm alan Mrziy xanm 1960-c illrd Gney Azrbayan milli varlna hrmt olunmas, milli kimlik, milli dil msllrind dirnilri ictimai ura evirn v knd-knd, oba-oba gzrk bu prosesi inkiaf etdirn milli ziyallardan biri idi. 1978-79-cu illr inqilabnda mhz bu amilin mhm tsiri olmudu. Bxtiyar Vahabzad Mrziy poemasnda Vtn mhbbtini znn yaratd din evirn, z xalqn kl, qul deyil, azad grmk istyn qhrmannn mr kitabn vrqlyir, Sipahi danegahnda oxuyarkn alovlu nitq v xlarndan vst tapan tlb ttillrindn balanan v mllimlikluaqlara Zbani madri deyil, Savakn hdlrin, yasaqlarna rmn Ana dilini yrdn, milli ur, milli dnc alamaqla davam edn anl inqilabi mbariz yoluna iq salr. Poemadan yrnirik ki, bu limsiz, zif, zdn far, qeyrti kisindn yz qat ar qzcaz uaqlara qeyrt drsi keir. yrdir ki, qorxu adl iblis kl balalayar, kllrs mtilik doarlar. Bir xalq n sfalt, aclq, ya flakt zillt deyil, sfalt onu mhv etmz, ker gedr. Amma bir millt aciz bir qul, ayaqlara ul olarsa, fikirc yoxsul olub dn bilms, o hl millt deyil. Milltin milltliyi lyaqtind, eqind, qeyrtind, rfind, adnda, bir d dilind v azadlnda yaayar. Xalq azadl bir ehtiyac, zrurt kimi drk etmli, milli srvtlrinin, Ana dilinin sahibi olmaldr nki: n adic haqqdr azadlq hr milltin, Birinci vladdr lyaqt hriyytin. sir xalqn dnyada n yeri var, n ssi. sir xalqn yerin qanan da zgsidir, Grn d zgsidir, danan da zgsi! Hr ulusun n qiymtli srvtidir ana dili, vladlar yer zn splns... Prn-prn dnlrin vhdtidir ana dili! Qrbti d Vtn edn Ana dilim! (7.410). Ana dilini ruhu, can, eqi, vicdan v namusu sayan airin bu srd d qidy, milli ideala sadiqliyi, milli tssbkeliyi zn lpaq kild tzahr etdirir. Sevdiyinin evind grdy girmk vzin qaranlq zindan gedn, p grmyn dodaqlarnda Azrbaycann drdi dil gln, gznn srmsi bart qaras, znn kir-an sngrlrin toz-torpa, al qan drnaqlarnn manikr olan, krp vzin mad qollar stn silah-tfng gtrn Mrziynin igidliyindn qrur duyan B.Vahabzad bu polad iradli qzn bilklrin qolba, bilrzik vzin qandal taxlmasndan, dndki medalyonun, mrcann yerin glllrin-zlmn qhqhsinin dzlmsindan zlr, sarslr. Ancaq igid ahsevn qz Sriyynin lmqaba ah clladlarnn dz gznn iin syldiyi Azadlq aac hid qan il suvarldlqca daha ox bar verckdir fikrin yqin ki, haqq vern Bxtiyar mllim urlara, qaln qafalara yeridir ki, zaman-zaman qrlsaq da, yen artb oxaldq, qiblsi Vtn olanlar alaqda, yerd itslr d, min uca yerdn bitck, Tanr drgahna ykslck, knllrd heykll-cklr. Tkln qanlarn qzarts Vtnin dan yerini qzardacaq, azadlq gnini douracaqdr. Azrbaycan trkcmiz z mvqelrindn sxdrlb qaplar arxasnda qoyulduu bir vaxtda Ana dilimizi,
285

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

onun kkl yaar keyfiyytlrini qorumaa aran eir v mqallril hycan tbili alan vtnda air ana dilind danmas, thsil almas yasaqlanm Gneyli bac v qardalarnn halna daim yanm, rkdn kdrlnmidir. O tayl - bu tayl xalqn drdini z drdi bildiyini Gneyli ana dili hsrtlisindn ald mktubun tsiril yazd N ondansan, n bundan eirinin stirlrindn duymaq o qdr d tin deyil... eirdki mtlb ox arl, eyni zamanda dndrcdr. air mktub yazaraq ana dilini yrnmk n ondan drslik gndrmsini xahi edn soydann halna acyr, fars dilini-yad dili yadn z kimi yrns, ona min yol can qurban des d, yadn onu he vaxt doma bilib rk qzdrmayacana, hmi haqqn yeycyin, kkndn ayrlb z-zndn qaanlarn, snby toxmaq, tfng axmaq olmayanlarn, zn gey, zgy yamaq olanlarn bdbxtliyin vaysnr. Bu nadanlqda onun anasn qnayr. anasnn doma dilini balasna yrtmyn analarn ana adn damaa layiq olmadn deyir: Yad dild mktub yazb qarda z qardana, Bu mktubu oxuyan n kl tksn bana? Hkmn bax hsrtin, hkmn bax zilltin! Bs anas yox imi bu zavall milltin? Bir mckdn sd mn kiz vladlarna z dilini yrd? Bir yuvadan uurub, bu uuu seyr ed? (7.39). Bxtiyar Vahabzad Gney Azrbaycan airlrinin srlrini daim mtali edn, onlara rkaql il yaradclq uurlar dilyn, poeziyann enili-yoxulu yollarnda yal iq yandran geni qlbli dbiyyat adam, vtnda air idi. Gneyin istedadl airlrindn olan li Daqn v Krim Mruti Snmz ondan xeyir-dua aldqlarndan bu gn d qrur hissi duyur, hmin xeyir-duan mrn rman kimi unutmurlar: li Daqn, mrmz boyu hsrtind olduumuz Gneydn rk aan shbtlri il bizi sevindirdi. zm z iimd v xyaln ana Tbrizd hiss etdim. Qan, can v din qardalarmla qucaqladm. li Daqnn shbtlrindn onun vtnsevrliyini, xalqna vurulduunu, n mdsi ziyalln, trafnda cryan edn hadislr bel fal, hm d idn mnasibtini duydum v hr eydn nc, onun geni eir dnyasn grdm. O, airdir.(8.143). li Daqnn ortaq trkcd yazdna diqqt yetirn Bxtiyar mllim airin eirlrind milli mqamlar, byk tarix malik bir milltin talesizliyini obrazl kild ifad etmk sritini nzrdn qarmr v airin bu misralarna istinad edir: Biz n yapdq ki, Az gyk dnyada? Bizi Klglr d klgsin almad?! Hr ks yeyildik, udulduq yumaq... Tk dnyann boazna ilidik. Dnyan klgsin alan Yalnz bizmiik... Bxtiyar mllimin xeyir-duas dbi almd kerli idi... Qaranqu yaz gzlr kitabndak Xalq v air balql n szd onun K.M. Snmzin nvanna yazd uurlama tsirli v ksrlidir: Snmz eirin, sntin kkn, mayasn xalq hyatndan ayrmr. Xalqn drdindn, istk v arzusundan ccrmyn eiri mqbul saymr. Alla-hu-kbr dey-dey xalq soyanlara lnt nmlri oxuyur. (9.3) O, ry yazmaq n Snmzin eirlrini oxuyarkn odlu misralaryla qlblrd Azrbaycana mhbbt, sevgi oca atan byk vtnprvr air Shndi d xatrlayr: Cnubi Azrbaycann grkmli airi Snmzin kitabn vrqldikc gzlrim nnd Vtnin drdlri il sinsi an-an olmu Shnd canlanr. airliyi bir yana, o, hissini, hycann gizltmyi bacarmayan, sz zn ifad edn smimi bir insan idi. Bakya hr gliind grlrimiz toy qarq yasa bnzrdi. Qucaqlaardq, iimizdki hnkrt yaa dnb gzlrimizdn axb qurtarmaynca ayrlmazdq. Hmin i hnkrtsn mn indi Snmzin eirlrindn eidirm v Shndl grlrimiz el bil tkrar olunur (9.3). Grndy kimi, Bxtiyar Vahabzad Gney Azrbaycan airlrinin eirlrin adi eir-lr kimi deyil, z haqq, milli hquqlar urunda ayaa qalxm doma xalqnn knl nmlri,
286

Materiallar

drdlrinin szltl izhar kimi baxrd v bu mqam airin xalqla birlmsi, vhdtd olmas, xalqnn dnn beynin, danan dilin evrilmsidi... O, o tayl-bu tayl xalqnn knl nmlrini qlm aldqca sz-sz, klm-klm zmansinin ay-nasn yaratd. Bu aynann hissciklri bir sevgilidn balayaraq Vtnl, milltl, Ana dili il, nhayt, Azrbaycan v btn Trk-slam dnyasna olan byk sevgisi il btnln ilahi mhbbtdn yoruldu. V hmin aynada smimi, cana yaxn, tbii bir Bxtiyar dnyas da yansd... Bu dnyann sakinlri Bxtiyar Vahabzad sznn heyranlar, hminin bugnk konfransn da itiraklardr ox sevdiyimiz, Trkiyd Azrbaycanmzn ssi v arpan qlbi Yavuz Blnd Bakilr sevimli airimizi bel dyrlndirib: Bxtiyar Vahabzad btn trk dnyasnn ortaq ssi, sevn ryi, aydn z v gzllik cizgisi, rmzidir(2.8). Bu sevn rk, ortaq ss bu gn btv Azrbaycann oul v qzlarna z tutaraq hayqrr v Glstan poemasn yazd ryinin n gizli arzusunu gerkldirmy arr: Han bu ellrin mrd oullar, An brlri, an yollar Qoy qalxsn ayaa ruhu Tomrisin. Babkin qlnc parlasn yen (7.533).
STFAD OLUNMU DBYYAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Nbiyev Bkir. Seilmi srlri V cildd, V c, B., inar-AP, 2009. Bxtiyar Vahabzad, Seilmi srlri, XII cild, s.62) Bxtiyar Vahabzad, Seilmi srlri, VI cild, Bak, Azrbaycan nriyyat, Mhmmdhseyn hriyar. Yalan dnya. Azrbaycan Ensiklopediyas. NPB. 1993. idrisheyderli.livejournal.com internet sayt. Error! Hyperlink reference not valid. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, V cild, Bak, Azrbaycan nriyyat, 2002. li Daqn. Knl saxss, Bak, Avrasiya Press, 2005. Snmz. Qaranqu yaz gzlr, Bak, Yaz, 1989.

BAHTYAR VAHAPZADEDE VATAN SEVGS VE TRKYE


Zafer GLEN
Do. Dr., Mehmet Akif Ersoy niversitesi Eitim Fakltesi Burdur / TRKYE zgolen@mehmetakif.edu.tr ZET Bahtiyar Vahapzade gnl vatan ve millet ak ile dolu bir dnce adamdr. Onu sadece yazar veya air olarak adlandrmak Vahapzadeye hakszlk olur. Dnyaya gz atmzda ilk grdmz, havasn teneffs edip suyunu itiimiz, ilk ayamz bastmz toprak anavatanmzdr. Daha sonra bin lkeye gidilebilir, bin lkenin suyunu iip havasn teneffs edebilir ve nice nice topran geici sakini olabiliriz. Fakat bu topran, bu lkenin hibiri bize kendi topramzn verdiklerini veremez ve ana vatan olamaz diyen Vahapzade, vatan da manevi zelliklerine gre balanlan yer olarak tarif eder. Her dnem olduu gibi onun dneminde de vatanda yaayp, onun manevi zelliklerinden habersiz yzlerce insan vard. O, manevi muhacir dedii bu insanlar uyarmay kendine vazife edinmiti. Ona gre vatan sevgisi karlksz ak gibiydi. Hibir kar beklemeden sevilmeliydi. Bu yzden o, yaad an ne Marksist ne de kapitalist dncesine boyun emeden kendine zg bir vatan anlay gelitirmeyi baarmt. Kalbi vatan akyla arpan bu byk dnr iin Trkiyenin yeri apayryd. lk kez 1961de Trkiyeye gelmek iin yola ktnda Ben imdi soyumdan gelen arzularmn ve hayallerimin memleketine gidiyordum. diyecektir. Trk dnyasnn Mekkesi dedii stanbulu midim, secdeghm, zorla elimden alnm admn sahibi, namusumun ve erefimin koruyucusu, gren gzm, vuran kolum, dnen beynim, desteim, tarihim ve bayram olarak tanmlyordu. stanbulu ka kii bu kadar gl ve samimi bir dille anlatmtr? Vahapzade; kalbi vatan, Trk Dnyas ve Trkiye iin atan 20. Yzyln yetitirdii ender dnrlerden biridir.

287

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

PATRIOTISM of BAHTIYAR VAHAPZADE and TURKEY


ABSTRACT Bahtiyar Vahapzade is an intellectual with a heart full of love for his homeland and people. It would be unfair to call him only as a writer or a poet. Our homeland is the first land we see, we breathe, we drink and we step on. Afterwards, we may step on thousand lands, drink waters or breathe the air of them and be temporary inhabitants of many a country. However, neither of them can offer what our own land can give us and thus, they can never be our homeland. These are the thoughts of Vahapzade who describes homeland as the place which we are attached according to its moral characteristics. As in every age, his age also hosted hundreds of people who lived in homeland but were unaware of its characteristics. He pledged himself to warn these people whom he called spiritual immigrants. He considered patriotism as an unrequited love; one must love without expecting any payoff. Therefore, he managed to develop a distinctive apprehension of homeland without giving in neither the Markist not the capitalist ideas of his age. Turkey had a disparate place for this great philosopher whose heart was beating for his country. He said I am now going to the hometown of my desires and dreams descending from my progeny when he first set off for Turkey in 1961. He described Istanbul, which he called as the Mekke of Turkish realm, as My hope, my secdegah, owner of my bereaved name, protector of my honor and dignity, my seeing eye, my hitting arm, my thinking brain, my support, my history and my flag. How many people could describe stanbul with such a powerful and genuine language? Vahapzade is one of the exceptional thinkers of XX. century whose heart used to beat for his homeland, Turkish realm and Turkey.

GR Bahtiyar Vahapzade kimdir sorusuna en gzel cevab kendisi veriyor: Ben bugne ait sz, ona en uygun biimde sylemekle ykmlym.1. Trkiyede nasl tanndna dair cevap ise bir dipnotta sakl. Eski Sovyetler Birliinin dalmaya balamasyla sadece blgeye ilgi duyanlar deil, Trk kamuoyu da byk yazar tanmaya balad. Haziran 1988de Vahapzadenin Bak televizyonunda yapt konumay satrlarna tayan Trk Dnyas Tarih Dergisi onu tantrken u cmlelere yer vermitir2: Bahtiyar Vahapzde 1925 eki (Nuha) doumludur. amzda Trkn yz ak, Yahya Kemal, Faruk Nafiz, Orhan Seyfi gibi otoritelerin devamcsdr. lkemizde byk bir aire zlem duyduumuz u sralarda bu boluu fazlasyla doldurmakla kalmayp varl ile her ferdimizin kalbini fethetmitir. li mtefekkir ve gl kalemdir. SSCB. Byk devlet madalyasn hak eden airimiz, Bak niversitesi profesrdr. Vahapzade tedavi iin Trkiyeye geldiinde dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirelden Babakan Necmeddin Erbakana kadar tm devlet erknnn ve vatandalarn ziyaretleri, halkn ona gsterdii tevecch gstermesi bakmndan ok anlamldr. Ziyaret esnasnda Sleyman Demirelin Siz yalnz Azerbaycann airi deilsiniz. Siz Trk Dnyasnn yaayan en byk airisiniz., ve Erbakann Siz sadece Azerbaycann ve Trk Dnyasnn deil, tm slm Dnyasnn en byk airisiniz. ifadeleri hasta ziyaretinde sylenmi sradan szler deil, hakikatin beyandr. nk Trk milleti Vahapzadeyi yukardaki gibi grmektedir. Vahapzade de kendini Trk ve Mslman olarak tanmlar. O Milli Kltr dergisine verdii bir rportajda Biz Trklmz ve Mslmanlmz unutmadk. demitir3. Onun Glstan kitabn yayna hazrlayan Seyfettin Altayl ise onu yle tanmlar4: Kafkaslarn hr rzgrlar yalam Bahtiyarn yzn, ruhuna sinmi, ruhunda frtna ilahlarn kavgaya tututurmu. Bahtiyar adl bu gen tertemiz aln ve yrekle en kadim en anl Trk kltrnn ummanlarnda yzmee balam. Okumu, kendini bulmu, zn tanm, halkna olan borcunu idrak etmi ve Tanrnn boynuna ykledii misyonun peine taklm. Zayf, sska bedeninde Kaf da kadar esrarl, Hazar gibi mdrik bir yrek tadndan eline demir asasn alm, geir1 2 3 4

Bahtiyar Vahapzade, Vatan Millet Anadili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s.62. Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.30, 1989, s.37. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.85. Bahtiyar Vahapzade, Glstan. Poemalar, Hazrlayan: Seyfettin Altayl, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s.XXIII.

288

Materiallar

mi ayana demir arn balam milletinin gasp edilmi hakkn aramann yollarn aramaya. Okumu, anlatm, renciler yetitirmi, ilmi makaleler yaynlam. Lakin gecelerin karanlk koynunda ilham perisi ile grp kaynam ve halknn dertlerini iirlerine dkmeye balam. Sembolizmin btn inceliklerini mdrik olan bu mbarek Trk airi hakk inenen, gasp edilen, ezilen, horlanan, kendi ana yurdunda ikinci snf vatandaa evrilen halknn dertlerini kendine sevgili edinmi; onunla yatm, onunla kalkm. Sonuta Bahtiyar Vahapzade olmu.. VATAN SEVGS Trkiyenin ideolojik babas Ziya Gkalp, vatan; Vatan ne Trkiyedir, Trklere, ne Trkistan; Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan olarak tarif eder. Ona gre vatan belli bir toprak paras deil, Trklerin yaad her yerdir1. zafidir, elle tutulmaz. Vahapzadenin de lene kadar savunduu gibi, dil bu dnyann ortak badr. Gkalple dil, tarih, kltr ve din gibi milleti millet yapan deerler konusunda neredeyse ayn dnen Vahapzade, vatan konusunda Namk Kemale daha yakndr. Namk Kemalin Vatan yahut Silistrede dile getirdii toprak temelli vatan anlay, onun vatan dncesinin de zn oluturur. Ona gre insann dnya zerinde kendini anlamlandrabilmesi, benliini kazanabilmesi ve varln srdrebilmesi iin kesinlikle bir vatana ihtiyac vardr2: Vatan sevgisi insan duygularnn en lisi, en ycesi, en mukaddesidir. nsan mensup olduu vatan sevmekle, cemiyete kar borcunu demi olur. Vatan ve millet hissinden mahrum olan ahs, btn insan hislerden mahrumdur. Vatann seven insan hayat sever, dnyay sever. nk o ne iin yaadn, hayatnn anlamn bilir. Vatan sevgisi insana akide, mit, gaye kazandrr. Akide ise yree cesaret, kollara kuvvet ve gzlere k verir.. Bu konudaki dnceleri son derece nettir ve tartmaya ak deildir. Ona gre vatan3: Dnyaya gz atmzda ilk grdmz, havasn teneffs edip suyunu itiimiz, ilk ayamz bastmz toprak, ana vatanmzdr. Daha sonra ise bin lkeye gidilebilir, bin lkenin suyunu iip havasn teneffs edebilir ve nice nice topran geici sakini olabiliriz 4 . Fakat bu topran, bu lkenin hibiri bize kendi topramzn verdiklerini veremez ve ana vatan olamaz. Aslnda toprak kimyev ieriine gre her yerde topraktr. Peki, onu bize vatan yapan nedir? Bu manada vatan, ok gelimi bir kavramdr. Vatan sadece toprak deildir. Vatan her eyden nce, manev zellikleriyle bu topran zerinde yaayan halkn dili, tarihi, kltr, ananesi, ksaca ruhu ve psikolojisi ile vatandr. Vatana bu manev zellikleriyle balanm insan, vatan urunda her trl fedakrl yapabilir ve hatta lme bile gidebilir. te byk Trk airi C. Kuntay Toprak, eer urunda len varsa, vatandr demitir. Toprak, urunda len yoksa vatan olamaz Toprak, biz bu topraa manev zelliklerine gre balandmz zaman vatan olur ve yalnz o zaman biz, onun urunda lme hazr olabiliriz. Vatann ve halkn manev dnyasna, diline, musikisine, ruhuna ve psikolojisine biz henz ocukken sahipleniyoruz. Bir insan gibi, vatanda gibi herkes ocukluunda ekillenir. tabirini bouna sylememiler. Vatan, anne st ile duyduumuz ninniler, arklar, ninniler ve masallarla bizim ruhumuza szlp orada kk salyor.
1 2 3 4

Ziya Gkalp, Kzlelma, Hazrlayan: Hikmet Dizdarolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1976, s.5. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.173. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.19-20. Bu konuda unlar syler: Nereye gidersek vatan da bizimle beraber dnyay gezer. Biz grdmz her eye kalbimizdeki vatann gzleriyle bakar her eyin deerini onunla leriz. Seyahatimiz sresince vatanmz gzlerimizde daha da gzelleir ve daha byk bir kymet kazanr. Gurbet lkelerde biz daha fazla vatanla yaar, ona ulamak hasretiyle kanatlanr ona doru uarz.. Baknz, Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.173.

289

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bu manada ocukluk, koynunda yetitiimiz vatandr. nk herkes ocuklukta anne koynunda byyp anne koynunda byyor.. Hayatnn anlam, vatan Azerbaycan ise u cmlelerle tarif ediyor1: Azerbaycanm! z diyarm, baba ve dedelerimin, ocuklarmn ve gelecek torunlarmn yurdu yuvas scak ocam, tek dayanam, anavatanm, ilk sevgim, son muhabbetim, toprandan var olduum, toprana karacam daim meskenim, kolum kanadm, mit yerim, inan yerim, imanm, hretim, anm, sevincim, vncm, gururum, azametim, deerim, kymetim, ebediyetim benim! Vatan her eyiyle sevilmelidir. Bir Azerbaycan atasznde ifade edildii gibi vatann duman gurbetin ateinden daha gzeldir. nk gurbetin oca seni stmaz. Herkese kendi vatannn als da, kl de, devedikeni de, kendala da, kargas da azizdir. Bu dnceleri nerdeyse Remzi Ouz Arkla bire bir ayndr2. O da vatann alsnn dahi sevilmesini syler. Vatan, herkesindir. Vatann nimetlerine ortak, derdine ve hastalna ise yabanc olunmamaldr. Dnyann tm nimetlerini verseler, kalbindeki vatan hasreti ve ak asla snmemelidir3. Vatandan da mutlak suretle zerinde yaad vatann farknda olmas lazmdr. Vatanda yaayp da onun manev zelliklerine bigne olan, adn tad halkn dilini, tarihini ve kltrn bilmeyen insan, vatann iinde vatanda deil, manev muhacirdir. diyen Vahapzade her zaman olduu gibi dil, tarih ve kltrn nemine vurgu yapar. nk ona gre Edebiyat insan, tarih vatanda yetitirir.4. Genler lkesine, milletine ve diline sahip kmal; taklitilie dmemelidir. Bu dncesini u szlerle diler getirir5: Taklitilikte, maymunlukta hibir mazmun ve ierik olamaz. Zira taklit ahsiyetsizliktir, ferdiyetsizliktir. Kendi meyvesi ve kendi sfat olmayan st aacnn, rzgr hangi taraftan esse, o tarafa eilmesi gibi, byleleri de abuk tesir altna den simasz, ahsiyetsiz insanlardr. Onlar kendi ahsiyet ve varln dardan gelen zevk ve dnce tarz ierisinde eritip kendini bir hie evirir. Maksat lr, mefkre yok olur. Biz istiyoruz ki, genler doduklar vatana, memlekete mensup olduklarn ve bu vatan karsndaki bor hissini hibir zaman unutmasnlar; yalnz o zaman onlarn da simalar olur, mefkreleri de. Yalnz o zaman onlar neye hizmet ettiklerini neyin uruna yaadklarn ve yeri gelince, neyin adna lmek gerektiini idrak ederler. Neyin adna yaadn ve neye hizmet ettiini bilen insan ise hibir zaman bakasn taklit etmez, nk kendi simas vardr.. Vatanda birlik ve beraberliine dikkat etmeli, kardelie halel getirmemesi gerekir. Vatanda adl iirinde dncelerini yle ifade eder6: Vatanda! Ne gzel seslenir bu sz. Yani-bir Vatann evldyz biz. Annemiz ayndr, Kardeiz demek. Ben sana arkaym, Sen bana kmek! Vatandan en nemli grevi ana diline sahip kmasdr. O tavizsiz biimde anadilin nemine vurgu yapm ve lene kadar dilin nemini insanlara anlatma konusunda adeta rpnmtr. Dille ilgili tm yaz ve iirleri Ana Dili iirindeki gibi cokundur1.
1 2 3 4 5 6

Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.225. Arkn Kyl ve Keven yazs, vatann nasl sevilmesi gerektiine gzel bir rnektir. Baknz, Remzi Ouz Ark, Corafyadan Vatana, Milli Eitim Bakanl, stanbul 1969, s.165-166. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.226-227, 236. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.19, 68. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.55-56, 60. Bahtiyar Vahapzade, Sonbahar Dnceleri-iirler-, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1993, s.1.

290

Materiallar

Bu dil, bizim ruhumuz, akmz, canmzdr, Bu dil, bir birimize ahd peymanmzdr. Bu dil, tantm bize bu dnyada her eyi, Bu dil, ecdadmzn bize miras verdii Kymetli hazinedir onu gzlerimiz tek Koruyup, nesillere biz de hediye edek. Vahapzade sradan bir yazar deildir. O ayn zamanda lkesinin birlik ve beraberliini korumak iin alm bir aydndr. Onun zerinde mesai sarf ettii en nemli konulardan biri Dalk Karaba Meselesidir. Ermeniler, 1920den beri binlerce yllk Trk yurdu Dalk Karabada hak iddia etmekteydiler. Hlbuki burada yaayan Ermeniler, 1828 Rus-ran ve 1828-29 Osmanl-Rus Savalar sonrasnda buraya yerletirilmilerdi. 1832 ylndaki ilk resm Rus saymna gre Karaba nfusunun % 64.8i Azeri, % 34.8i ise Ermenilerden oluuyordu. Sovyetler Birliinin dalma srecine girmesiyle birlikte, 10 Ekim 1987de Ermenistann bakenti Erivanda yaplan gsterilerde Karaban Ermenistana balanmas istei yeniden dile getirilmeye balanmtr. Bu taleplere en etkili ve bilimsel cevap Bahtiyar Vahapzade ve tarih profesr Sleyman Aliyarovdan tarafndan verilmitir. Vahapzade ve Aliyarov, dnemin Sovyetler Birlii Devlet Bakan Mihail Gorbaovun ekonomi danman Abel Gyozevich Aganbegyann Paris Ermeni Enstits ve Ermeni Veteranlar Cemiyetinin dzenledii bir toplantda, Dalk Karaban Azerbaycandan ziyade Ermenistann bir paras olduunu iddia etmesi zerine, ona cevap niteliinde Azerbaycan adl aylk edebi derginin 1988 ylnda yaynlanan ikinci saysnda bir yaz kaleme almlardr. Yazarlar, Dalk Karaban tartma gtrmeyecek biimde tarih Azeri topra olduunu ispattan baka, o dnemde Ermenilerin dile getirdikleri iddialarn Sovyetler Birlii anayasann 78. Maddesine aykr olduunu da vurgulamlardr 2 . Sovyet anayasasnn mehur 78. Maddesinde Bir cumhuriyetin arazisi o cumhuriyetin rzas olmadan dier bir cumhuriyete devredilemez hkm yer almaktayd. Bu hkme dayanlarak Azerbaycann Sovyet dnemi ilk cumhurbakan Neriman Nerimanov (1870-1925) dneminde 1 Aralk 1920de Zengezur (9.000 km2), ardndan da 1986da Gazak Rayonundan 5.000 hektar verimli arazi Ermenistana braklmt. Vahapzade, Aliyarov ve onlar gibi dnen aydnlarn etkisi ile ne Sovyet dneminde ne daha sonra Dalk Karabadan asla vazgeilmemitir. Vahapzade, Kasm 1988de Dalk Karaba sorununa dikkat ektii bir konumasnda ise unlar sylemitir3: Nmayite halkn taleplerinden biri: Dalk Karabadaki muhtariyetin lav olunmasdr. Geen gn mitingde karara vardk ki, Ermenistanda yaayan Azerbaycanllara muhtariyet verilmesini Ermenistann rehberliinden talep etmek lazmdr. Aksi takdirde yani Ermenistanda yaayan 200.000 Azerbaycanlya muhtariyet verilmese, Dalk Karaba muhtar ediyor ve ben de tamamyla katlyorum. Dn sabah erken bu konuda Azerbaycan SSCB yksek makamna, SSCB yksek makamna ve Ermenistan SSCB yksek makamna telgraf ektim. Birka saat sonra telgraflarn unvan sahiplerine ulat haberi geldi. Onlar ne cevap verecekler kendileri bilirler. Umarm ki, cevap menfi olacaktr. Ne olur ki, biz de SSCBnin st makam yetkililerini arp Dalk Karaba Muhtar Vilayetini lavetmeliyiz. kincisi halkn talebi byledir. Karaba (zerklik) tekilat cezalandrlmaldr. Karaba tekilatnn yneticileri olan sakalllar cezalarn almaldrlar. Pogosyanlarn, Manuarovlarn ve bilmem ne yanlarn dersi verilmelidir. Ben imdilik bu ii balatan Aganbegyan, Zoribalayan, onlar gibileri hesaba katmyorum..
1 2 3

Bahtiyar Vahapzade, Gurup Dnceleri, Trkiye Trkesine Aktaran: Bearet smail, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 1995, s.33. Yasin Aslan, zerbaycan Aydnlarnn Dalk Karaba zerindeki Ermeni Taleplerine Reaksiyonu, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.19, 1988, s.48-51; Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.149-159. Bahtiyar Vahapzade, Birlii Elden Vermeyelim, Temkinli Olalm, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.30, 1989, s.37-38.

291

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

O adeta Dalk Karaba Meselesinde halkn sesi, vicdan olmutur. Bununla da yetinmemi, yukarda kendisinin de syledii gibi Azerilerin dncelerini Sovyet siyasetilere anlatmak iin de youn aba sarf etmitir. Vahapzade Dalk Karaba meselesinde gsterdii reaksiyoner tavr Ruslarn 19-20 Ocak 1990da Baky igali srasnda da gstermitir. 20 Ocak sabah Rus Generali Ovinnikovu grdnde Siz tarih boyunca igalci olmu ve igal ettiiniz lkeleri de harabeye evirmisiniz. Gznz topraa doymuyor. Hl bizden ne istiyorsunuz? 200 yldr servetimizi elimizden aldnz, imdi de bizi katlediyorsunuz. diye barm ve generalin yzne tkrmtr1. Bununla da yetinmeyen Vahapzade, duyduu acy 19-20 Ocak ehitlerine ithaf ettii ehitler adl iir kitabyla da vurmutur. ehitlerde evlatlar katledilen bir milletin aresizlii yannda, zgrle olan tutku ve bugne nasl geldik sorularnn cevab vardr. syann; ehitler bu topraa, halka secde kldlar, Hakszln stnden hakka kpr saldlar, Vatan sevmek iin gnahkr sayldlar, Vatan sevmek niin gnah olmu, ay Allah? Dizeleriyle anlatrken; bugne nasl geldik sorusuna ise aadaki dizelerle cevap vermi ve zeletiri yapmaktan da geri durmamtr2: Yalana, riyaya ne kadar uyduk, Biz Kzl Orduya abide koyduk. Ona ad da verdik: Halaskr ordu. Nereye Gidiyor Bu Dnya adl tiyatro oyununda ise karakterlerden Adalet Bakan ahbaz ve biyolog Lainin azndan eletirisine devam eder. ahbazn sorusuna Lain yle cevap verir3: AHBAZ: Moskovada alman diyorum. Bir Azerbaycanl Trk gibi doru mu davranyorsun? Byle durumlarda akll balar, kendi halkn atp gitmemelidir, yoksa bilgisini yeteneini kendi halkna hasredemez. Soruyorum. Milletinin seninle vnmeye, gururlanmaya hakk yok mu? imizden akll, zeki bir adam kar kmaz halk terkediyor, halktan kayor. Biri Sibiryaya gidip petrol buluyor, biri bu byklkde devletin kosmozunu ele alyor ama kendi halkna bir kara kuruluk hayr bile dokunmuyor. Daha ben, ressamlar, doktorlar bir tarafa brakyorum. Peki, siz ki byle yetenek sahibisiniz, niin hayr kar yabanclara veriyorsunuz, yle mi? Peki nerede sizin mill gayretiniz.. LAN: Mill gayret! Sizin szlerinizden anlalyor ki gayretli olmak iin, mutlaka burada kalmak gerek? Buradan karsan mill gayretin yok demektir. ikyete gelen akprekli anneleri, aksakall babalar bu daireden, o daireye srndrmek ise mill gayret yle mi? Kz ocuklar, gelinleri, tarlalarda, krlarda al, er-p toplamak iin st ak yk arabalarnda tamak, zm balarnda 40-50 kiloluk traversleri omuzlarna ykletmek mill gayret mi demek? Vahapzade anavatan dncesini n plana kararak, ahbazn azndan vatann braklp gidilmesini deil, allmasn tlyor ve buna mill gayret diyor. Lainin azndan ise almann nasl olmas gerektiini okuyucusuna aktaryor. Lainin sylediklerine bakarsak vatana hizmet etmek mill gayretin esas unsurudur, ancak tek bana yeterli deildir. Halka hizmet ve eit muamelede bulunmak bu almann prensibi olmaldr. TRKYE SEVGS Vahapzade, Trkiye sevgisi ile dolu bir ailede bymtr. O bu durumu, Dedemin, babamn ve amcalarmn dilinden Trkiye ad dmezdi szleriyle anlatr. ocukluuyla ilgili anlattklar onun nasl Trkiye sevdals bir aileden geldiini gsteriyor1:
1 2

Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.55-56, 60. Bahtiyar Vahapzade, ehitler, Cnk Yaynlar, stanbul 1991, s.7, 12. 3 Bahtiyar Vahapzade, Nereye Gidiyor Bu Dnya. kinci Ses. Feryad, Aktaran: Yavuz Blent Bkiler, Ankara 1991, s.78-79.

292

Materiallar

Amcam radyo vastasyla sk sk Ankaray dinliyor, dinledike nargilenin iini boaltyordu. Kendisine: Niin sk sk Ankaray dinliyorsun diye sormutum. O da Ankara bizim ana vatanmzdr, biz Trkz! diye cevap vermiti. Annem de sohbetlerinde sk sk kalbimde Trklk akn alevlendirmeye alrd. Doduum yer ekide ve terbiye aldm ailede Trklk hisleri ok gl idi. O yzden de iliklere kadar ileyen Sovyet propagandasna kar bende gl bir gurur olutu.. O, ocukluundan beri byklerinden dinledii Trkiyeye ilk kez 1961 ylnda gelir. lk ziyaretinde 10 saat Trkiyede kalan ve sadece stanbulu grme frsat yakalayan Vahapzade ok heyecanldr. Anlarnn her satr duygu, sevgi, zlem ve Trkiye ak ile doludur. lk Trkiye seyahatini heyecan verici u szlerle anlatr2: Sabah erkenden stanbulda olacam dnerek btn gece sevincimden uyuyamadm. nk sabah erkenden stanbulda olacaktm; arzularmn ve ideallerimin ehrinde. Btn Trk halklarnn gzn evirdii stanbul, arzularmn ve ideallerimin ehriydi. 35 yllk mrmde hasretiyle yaadm, Trk Dnyasnn Mekkesi olan, adn andm zaman tm vcudumu titreten, koluma kuvvet, ayaklarma takat ve gzlerime k veren stanbula gidiyordum; midim, secdeghm, zorla elimden alnm admn sahibi, namusumun ve erefimin koruyucusu, gren gzm, vuran kolum, dnen beynim, desteim, tarihim ve bayram Benim kaybettiklerim, tarihim, gemiim, anadilim, erefim, hepsi sendedir. Kamaramn penceresinden bakyorum. Uzakta fener yanp snyor Allahm! Hayatmda ilk defa Trk gryorum. O kta benim arzularm yanyor. Ey fener, sen tarih boyunca sana dman olan bir imparatorluun gemisine yol gsteriyorsun. O geminin iinde ise cann sana kurban vermeye hazr olan bir kardein geliyor Uzakta grnen kk Trk gemisi, Estoniyaya (Vahapzadenin iinde bulunduu gibi) yaklayor. aretle ona durma emri veriyor. Estonya duruyor, demir atyor. Ben nasl da seviniyorum. nk emri veren benim devletimdir. Onu yerine getiren ise dmanmdr. Allahm, ben ne kadar mutluyum! Benim de emreden bir devletim vardr. Polisler geminin hareketine izin veriyorlar. ok sevinliyim. nk izni Trkler veriyor. Gsm kabaryor. Benim de devletim ve hkmm vardr. Bize ehre inme izni veriliyor. Kimlik benim dilimde yazlmtr. Mhrn zerini okuyorum: Trkiye Cumhuriyeti. Sana kurban olaym, ey benim Cumhuriyetim, ey benim benden uzak vatanm! Benim iin yanan ama bana yardm elini uzatamayan vatanm! Ben kimliin zerindeki mhr durmadan pyorum. 35 yllk hayatmda tm kimliklerim Rusa yazld. mrmde sadece on saat benim kimliimi belirten kimlik, kendi dilimdedir. Ben yalnz imdi benim. 1961 ylnn stanbulu umduu gibi deildir. stanbullularn dnya Trklne kar duyarszl karsnda akna dner. Bu durum onu ok zer. Kamarasnda uykusuz geceler geirir, ancak Trkiye Trklne olan inancn yitirmez. Geminin gvertesine kp tm samimiyeti ile ellerini ge aar ve Allahm! Sen yardm et! Trkiyenin gemiini, aaasn ve kudretini geri gnder! diyerek dua eder. Ardndan da Trkiyenin 60l yllardaki kafa karkln anlatan stanbul adl iirini kaleme alr3. Azerbaycan bamszla adm adm yaklarken iki lke arasndaki ilikiler yeniden balar. Snrlarn almasyla Trkiyeli birok aydn, sanat ve iadam Azerbaycan ziyaret eder. Ziyaretler esnasnda Trk heyetlerini karlayan kiilerin banda Bahtiyar Vahapzade gelir4. Bu dnemde Vahapzade adeta iki lke arasnda kpr ilevi grr. Vahapzadenin bu grevi stlenmesinin iki sebebi vardr. lki Vahapzade Trkiyede en fazla tannan Azeri aydnlardan
1 2

Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.48, 70, 74. Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.48-49. 3 Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.50-52. 4 Turan Yazgan, Azerbaycandan Selm, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.37, 1990, s.39, 41.

293

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

biridir. kincisi ise Vahapzadenin Trkiye sevdasdr. Vahapzadenin 1996da kaleme ald Azerbaycan-Trkiye iirinde yer ald gibi, o hibir zaman Azerileri ve Trkiye Trklerini iki ayr millet olarak kabul etmemitir: Bir anann iki olu, Bir amaln iki golu. O da ulu, bu da ulu Azerbaycan-Trkiye. Dinimiz bir, dilimiz bir, Aymz bir, ilimiz bir, Egimiz bir, yolumuz bir Azerbaycan-Trkiye. Bir milletik, iki dvlet Eyni arzu, eyni niyyet. Her ikisi cumhuriyyet Azerbaycan-Trkiye. Birdir bizim her halmz Sevincimiz-melalmz. Bayraglarda hilalmz Azerbaycan-Trkiye. Ana yurdda-yuva gurdum, Ata yurda knl verdim. Ana yurdum, ata yurdum Azerbaycan-Trkiye. 1995te Azeri-Ermeni savanda Trkiyenin yeteri kadar aktif rol almadna dair Azeri basnnda Trkiyeyi eletiren yazlar yer aldnda, bu yazlara sonuna kadar kar kan da yine o olmutur. O, Trkiye Trklerinin 1918den beri Azerilere yapt yardmlar hatrlatarak, Trkiyeye ne kadar nem verdiini bir kez daha tekrarlar1: Bugn dnyann btn Trk meskenleri ierisinde Garbn aldatmacasna, hilesine kalkan olabilecek yegne bir g varsa o da Trkiye devletidir ve bugn hatr saylan devletler arasndadr. Ayaklar stnde peke duran bu kuvvet ile vnmee deer. Acaba bu kuvvet bizim iin bir teselli deil mi? Onlardan baka bizim kimimiz var?. Vahapzadenin Trkiye sevgisinin en somut gstergelerinden biri de Trkiyede 17 Austos 1999 depremi ardndan kaleme ald Deprem iiridir. iirin her satrnda depremden duyduu acy hissetmek mmkndr. O, zntsnn her satrna Trkiye sevgisini de eklemeyi unutmamtr2; itince ata yurtta depremi, Akt yam, dnd bam Trkiye. Her derdimin, her gammn orta Can kardam, can kardam Trkiye. Var m kaza, var m bela bu kadar? Seninleyiz biz ki mr boyunca Facian biz uzaktan duyunca, Gzlerimden akt yam, Trkiye. z hkm var her zamann, her ann,
1 2

Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.75-76. Erdal Karaman, Bahtiyar

Vahapzadenin

Trkiye

Sevdas,

http://turkoloji.cu.edu.tr/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/ erdal_ karaman_ bahtiyar_ vahabzade_turkiye_sevdasi.pdf., s.4.


294

Materiallar

Yaman gnde yanndayz biz senin Ana yurtta vatanmsan, vatanm, Vatanmda vatandam, Trkiye. Tarih boyu bu ahdimiz sarslmaz, Trk milleti har olmam, har olmaz. Her beladan Trkn beli krlmaz. Sen benim can srdam, Trkiye. SONU: Kalbi lkesi ve milletinin bamszl iin atan Vahapzade, Bizde ecdadmzn, abidelerimizin ve onlardan miras aldmz ortak bir ruhumuzun olduunu unutmayalm.1 diyerek tm Trk dnyasn tek ve bir kabul eder. Ancak onun Trkiye sevdas her eyin zerindedir. Trkiye sevdals bir ailede byyen Vahapzade, lene kadar bu sevday besleyip, bytmtr. Azerbaycan-Trkiye iirinde somut olarak gsterdii gibi yreinin yars Azerbaycan iin atarken, dier yars Trkiye iin atmtr. Sadece yazmakla yetinmeyen Vahapzade hem Dalk Karaba hem de lkesinin dier problemlerini zme kavuturmak veya uluslararas kamuoyu oluturmak iin gerektiinde meclis krslerinde gerektiinde meydanlarda mcadele etmitir. O bu mcadelesiyle hem bir dnce adam, hem bir gnl adam hem de bir aksiyon adam olduunu kantlamtr. Ancak Trkiyenin Burdur ilinde tarafmzdan yaplan kk bir aratrmada, niversite rencileri iinde Bahtiyar Vahapzadeyi tanyan renci kmamtr. Bazlar ise sadece onun adn duymu, herhangi bir kitabn okumamtr. Bu sonular deerlendirdiimizde, lkemizde gen kuaklara Bahtiyar Vahapzadenin tantlmas gerekmektedir. Bizler Mehmet Akif Ersoy niversitesi olarak, bu eksiklii bir nebze giderebilmek iin en ksa srede Vahapzadeyi tantan bir panel dzenleyerek onu gen kuaklara tantmay hedefliyoruz.
KAYNAKA Ark, Remzi Ouz; Corafyadan Vatana, Milli Eitim Bakanl, stanbul 1969. Aslan, Yasin; zerbaycan Aydnlarnn Dalk Karaba zerindeki Ermeni Taleplerine Reaksiyonu, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.19, 1988, s.48-54. Gkalp, Ziya; Kzlelma, Hazrlayan: Hikmet Dizdarolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1976. Karaman, Erdal; Bahtiyar Vahapzadenin Trkiye Sevdas, http://turkoloji.cu.edu.tr/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/ erdal_ karaman_ bahtiyar_vahabzade_turkiye_sevdasi.pdf., s.4. Vahapzade, Bahtiyar; Birlii Elden Vermeyelim, Temkinli Olalm, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.30, 1989, s.37-39. Vahapzade, Bahtiyar; ehitler, Cnk Yaynlar, stanbul 1991. Vahapzade, Bahtiyar; Nereye Gidiyor Bu Dnya. kinci Ses. Feryad, Aktaran: Yavuz Blent Bkiler, Ankara 1991. Vahapzade, Bahtiyar; Sonbahar Dnceleri-iirler-, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1993. Vahapzade, Bahtiyar; Gurup Dnceleri, Trkiye Trkesine Aktaran: Bearet smail, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 1995. Vahapzade, Bahtiyar; Glstan. Poemalar, Hazrlayan: Seyfettin Altayl, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998. Vahapzade, Bahtiyar; Vatan Millet Anadili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999. Yazgan, Turan; Azerbaycandan Selm, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.37, 1990, s.38-41.

Vahapzade, Vatan Millet Anadili, s.61.

295

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BAHTYAR VAHABZADE'NN YARATICILIINDA GNEY AZERBAYCAN KONUSU


Pervane Hac kz Memmedli
filologiya zr flsf doktoru Mamedli_ph@yahoo.com

VAHABZADEH FORTUNATE IN THE CREATION OF THE SOUTHERN AZERBAIJAN


ABSTRACT The Soviet people are always worrying to think that the questions are answered and B. Vahabzadeh found poems. He said the Soviet reader hearing, sometimes confesses, was sometimes cry. In general, his works have been expressed during the Soviet era Stalin deep admiration and voluntarism wear and tear, showed tremors. The red line is the creation of the Southern Azerbaijan . Longing for the whole of Southern Azerbaijan B. Such as the existence of his personal grief Vahabzade, the dominant feelings of the finest cut. He divided the tragic destiny of the Azerbaijani people - poets have been writing about the Southern. However, B. Vahabzadeh "Gulistan" poem and other works related to the severity of this issue was different to the others. That led to the collapse of the Russian and Iranian regime's bloody offensive against the policy, and his hands moved over the years been circulating in the "Gulistan" poem was banned. The work of art calamity brought upon the nation by the tongue of a poet, expresses the true panoramic view of the roles played in front of our eyes. However, it blinds the eyes of the youth turn their attention to the root of the people, the history, the problem focused, by means of artistic truth, the historical memory was wake up. Key words: Vahabzadeh, Southern Azerbaijan, tragic destiny of the Azerbaijani people, Southern subject

Aras'n sular fkeli takn, Tatl nameleri ahdir, bartdr Vatan kua benzer, kanatlarnn Biri bu taydrsa, teki o taydr. Bu iir paras Bahtiyar Vahabzade'nin "Glstan poemasndandr. air eseri Sovyet dneminde Azerbaycan'n Rusya tekilat edilmesinin 150ci ylnn byk trenle getii yllarda bu bayrama protesto jesti olarak yazmt. Bu poemaya gre o dnemde airin ba ok belalar ekmiti. Sovyet adam hep onu dndren rahatsz eden, sorularn cevabn B. Vahabzade'nin iirlerinde buluyordu. O bunlar Sovyet okuyucusunun kulana fsldyordu, bazen itiraf ediyor, bazen de feryat ediyordu. Genellikle, onun eserleri Sovyet dneminde Stalin'in ahsiyyete hayranlk ve volyuntarizm dneminde dile getirilmi sylenmeyen derin anmalardan, sarsntlardan haber veriyordu. Kanl Rus ve Fars rejiminin Azerbaycann paralanmasna yol aan menfur politikasna kar yazd ve yllar boyu yz aktarlarak elden ele dolaan "Glistan" poemas yasak edilmiti. Eserde Rusya ile ran arasnda yaanan sava sonucunda ikiye blnen ve halkn kaderine siyah trajedi" olarak giren "Glistan szlemesinden bahsediliyor. Eserde air milletin bana getirilen musibeti sanat dili ile ifade eder, dnemin panoramnn gerek obrazlarla gzmz nnde canlandryor. Bununla o genliin gzlerine ekilen perdeleri amak, onlarn dikkatini halkn kkne, tarihine, milli derdine yneltmi, sanatsal gereklik araclyla ulusal-tarihsel bellei oyatma almdr: Kendi sivri ucuyla bir melek ,kalem Deldi gsn Azerbaycan'n Ban kaldrd , Ancak dembedem Kestiler sesini Azerbaycan'n.
296

Materiallar

O yllarda Azerbaycan'da paralanm halkn kaderinden - Gney konusundan yazan airler az deildi. Fakat B. Vahabzade'nin "Glstan" poemas kendi keskinlii ile dierlerinden farklyd. Bu arada, uzun yllar (zellikle 1920 ylndan sonra) her iki tayda - Sovyetler Birlii'nde Bolevik, ran'da ah rejimi tarafndan "ikiye blnm Azerbaycan meselesi konusu yasak edilmiti. Sosyal-siyasal, toplumsal, ruhsal sarsntlarla dolu olan Sovyet dneminin 50'nci yllarnn II yarsnda edebiyat yeni bir soluk ve mcadele azmi ile hayata atld. Tm Dou lkelerinde olduu gibi dzyaz ve dramaturgiya poeziya kadar kitle olmadndan milletin manevi seferberlik misyonunu ncelikle poeziya stlendi. Burada ise cesaretine ve ulusal pafosuna gre B. Vahabzade iiri yaknda n konuma kd.Yaradclnn ilk dnemlerinden beri kabark ulusal ieriine gre milletcilikle thmetlendiren air Rus-Sovyet imperilizminin smrgecilik politikasna kar sesini kaldrd iin hatta bir sre devlet dzeyinde izlenimeye maruz kald. Bahtiyar Vahabzade eserlerinin balca gayesi halkn hayatn, kaderini, bana gelenleri, mcadelesini yanstmak. Bu rahatsz airin, sekin akademisyen ve sosyal militann iirsel yaratcl anlalr tefekkrn rn olduu gibi, hikye ve publisistik makaleleri de somut yaamsal olaylardan, zaman ve mekann gnlk taleplerinden kaynaklanyor, halkn tarihine ve psikolojisine, zengin manevi kaynaklarna dayanr. B. Vahabzadenin 1988 ylna kadar rejime kar yazd eserlerini iki ksma ayrabiliriz. Birinci rejimin dehetlerini dorudan, aka yanstan yazlar, teki ksm ise senzuran aldatmak iin tarif edilen olay, nakil edilen yks ya tarihe ya da yabanc lkelere geirmek yoluyla yazlan eserler. Birinci ksma ait olan eserler, tabii yazc iin deil, ariv iindi. air bu eserlerin byk bir ksmn Azerbaycan bamszlk kazandktan sonra Sandktan sesler balyla basmt. Bu iirlerin yazlma tarihi ile ilgili B. Vahabzade sonralar yazyordu k, henz ocukluktan kalbinde Sovyetlere kar ekilen nefret tohumlar sonralar iire dnp ccerdi. Kalemi gelitike mevcut yapya nefreti derinleiyor ve bu gizli hissi ifade etmek iin yollar aryordu. Henz yeterince tecrbe, serite ve ustal olmadndan niversitede okuduu sava yllarnda szlerini dorudan sylyor ve elbette, bu tr iirlerimi Yazar iin yazmyor, arivde saklyordu ... rencilik yllarndan ta gnmze en byk itiraz ve isyan ana dilimizin kaplar arkasnda kalmas, yarg Rusa'nn tecavzne mahkumluuydu. 1942-1953 yllarnda yazd iirlerin byk bir ksmn air yakmaya mecbur olur. Eserlerinde "Dil yoksa, millet de yoktur grn ifade eden air ana dilini her halkn varlnn temel gstergesi sayyor. air bu konuya onlarca makale, iir ve poema yazmtr. Bu eserlerde genellikle dolaysyla bu veya baka ekilde dilimizin resmi devlet dairelerinde ilenmemesine itirazn bildirmi, onun haklarn kendisine iadesini arzulamtr. Bu seriye dahil olan iirler arasnda 1962 ylnda Sabire adad "Alar gleyen, 1984 ylnda Gney Azerbaycan'n fedakr air kz Merziye skyiy ithaf ettii "Merziye poemas nemli yer tutuyor. Bu poemann ilk blmnde bir millet iin ana dilinin anlamn, nemini terennm ediyor ve dilimizin bgnk durumunu yanstyor: Var iken yok olan dilim, Ayaklarda kilim dilim, Savalarda bir kahraman Barlarda yumuak dilim. Ana diline kaytsz kalanlara kar ise "Riyakar iirinde bir ar vard: - nce evin ii demiler neden? Sen dary bilmezsin ii bilmeden. yi iin Bizde bir dili nce kendi dilini iyi bilmeli. Modern Fars poeziyasnn stad Muhammed Hseyin ehriyarn ana dilinde yazd muhteem Haydar babaya selam" eseri 50 yllarnda hem o, hem bu tayda edebi olay olmutu. Onun iirleri grkemli arkiyat akademisyen, diplomat Rstem Aliyev ile SSCB'nin demir
297

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

duvarlarn ap bu taya ulap yayld. O zamandan Rstem kprs araclyla airler iletiim kurup iirlemeye baladlar. M. ehriyar air Sleyman Rsteme yazd iirde byk S. Vurgun adyla Bahtiyari da hatrlyordu; Kardelerin gznden p, Bahtiyar'n yznden p. Semedin de sznden p, Ben de yalnzm, size kurban. Tek canm, hepinize kurban. Bahtiyar Vahabzade ehriyara adad iirinde 30 yl ilinden - dilinden ayr dm aire hitaben yazyor: Vatan seni bast barna Melhem koydu senin gnl arna -Gnahm af eyle, - dedin sen ona lk sana, baba yurdu, ate-ocak, Senden dnen buza dnp donacaktr! Gney konusu onun yaradclndan krmz hatla geiyor. Genellikle Gney zlemi B. Vahabzade'nin kiisel derdi gibi onun tm varlna, en ince duygularna kadar hakim kesilmitir. airin "Alar gleyen eserinde okuyucuyu dndrerek heyecanlandrmaya tevik ediyor, onu cevapsz sorularla babaa brakyor: Yarm bu tayda kald, Yarm o tayda kald. Toyum burda alnd, Yarm o tayda kald. Daha bu azaplara Canmda bir tabm yok. Ben tepeden trnaa soruya ... cevabm yok. Bu sradan bir iir deildir. Vatan ve ulus derdiyle kvranp yanan bir kalbin feryaddr. B. Vahabzade zengin klasik iirine politik keskinlii ile farkl yeni ierik getirmitir. Bu zaman tarihin ibret derslerini sayfalamay ve bu feryat eden elikilerle dolu gemii arzularndak hayatn temasnda gstermeyi baaryor: Neyleyek ki, zamann Baarsz yollarnda kiye blnmm ki bal bir yce gnll Bir bedene dnmm. Hem Tebriz, hem Bakidir Mekkem, Medinem benim Vatanmz bir bizim, Dnmz bir bizim Olmuuz bu Vatanda Biz bu gn baka-baka Bizim ksmetimiz Peki niin baka-baka. Yaznn sonunda ben yine B. Vahabzade'nin "Glstan poemasna dnmek istiyorum. Bugn Azerbaycan'n en byk derdi, acs, Karaba. Aslnda sonralar Azerbaycan'n ac yarasna dnen Karaba meselesinin esas "Glistan szlemesinden sonra koyulmutu. Olgulara dikkat edersek grrz ki, 1828-1830-lu yllarda Kafkasya'ya ran'dan 40 bin, Trkiye'den 84 bin ermeni grld ve onlar Gence, Karaba ve Erivanda yerletirildiler. Bunlar Rus memuru A.avrov hazrlad resmi belgede yazyordu. Sonunda o kutluyordu ki, imdi Kafkasya'298

Materiallar

da yaayan 1 milyon 300 bin Ermeni nfusunun 1 milyondan fazlas, memleketin yerli ahalisine mensup deil, bizim tarafmzdan yerletirilmitir... Bence yoruma gerek yok. Gemie gre azap ekmek, ona bugnn gzyle bakmak ancak B. Vahabzadeye aiddir. O tarihi bugnn gzl muhakeme ediyor, bizi inandryor ki, bunun dorudan kendisiyle ve dierleriyle alakaldr - B. Vahabzadeye ynelik u szleri airin kalem arkada, dnyaca nl yazar Cengiz Aytmatov sylemitir. B. Vahabzadenin iirlerinin Rusaya tercme eden Rimma Kazakova Halep'te hak yolunda derisi soyulmu grkemli Azerbaycan airi Nesiminin kabrini ziyaret ettikten sonra B. Vahabzade hakknda syledi ki, kalem sahipleri arasnda kalbinin derisi soyulan bir kii varsa o da B. Vahabzadedir. B. Vahabzadnin eserleri, ayn zamanda Glistan poemas Azerbaycan halkn zgrlk uruna ulusal mcadelesinin remzine dnm, btn bir neslin bu ruhta terbiye edilmesinde byk hizmet gstermitir.

TRKYE VE AZERBAYCANIN KLTREL GELECE ZERNE BAHTYAR VAHABZADENN TESPTLER VE TEKLFLER


Fatih Ordu
19 Mays niversitesi uzaksehir7@yahoo.com ZET inde bulunduumuz modern zamanlar ve modern zamanlarn en byk amaz konumundaki deersizleme ve deersizletirme yzyllarn tesinden tanan kltrel birikimlerin hzla erimesine sebep olmaktadr. Bu erimenin yannda nesillerin gemi bilincine sahip olmaylar, onlar diri tutabilecek kltrn gnden gne daha da zayflamas ve hatta yok olmasyla sonulanyor. Bu gittike byyen erime, halklarn varlklar ve kltrel deerleri adna en byk tehlike olarak gnmz insannn nnde durmaktadr. Uzun saylabilecek mrnde son derece deerli eserler brakarak aramzdan ayrlan Bahtiyar Vahabzade ilk verimlerinden bu yana kltr temel hareket noktas etmi bir edebiyatmzdr. Eserlerindeki estetik yn kadar orada ele alnan konular da airin sosyal meselelere yaklam itibariyle son derece mhimdir. Trk dnyasnn son asrdaki buhranl durumu, zellikle de Azerbaycan ve Trkiyenin kkl btn dnya halklar gibi urad kltrel erozyon onun son dnem makaleleri ve sanat eserlerinde ayrca ve daha ehemmiyetle ele alnr. Bahtiyar Vahabzade eserlerinde Trk halknn karlat sorunlar zerine tespitlerde bulunduu gibi sorunlarn halklar arasndaki zmne dair teklifler de ileri srmtr. Bu tekliflerin temelinde Trkiye ve Azerbaycann beslendikleri ortak kltr gelecek nesillerin de ortak olarak devam ettirmeleri tezi yatar. Bu ortak uur her iki halkn kendini muhafazas adna vazgeilmez bir unsurdur. Bu almada Bahtiyar Vahabzadenin nazarndan, iki halkn ortak bir kltr inancyla hareket etme mecburiyeti, gnmzde karlalan sorunlar ve o sorunlarn zmne dair getirdii teklifleri ele alnd. Anahtar Kelimeler: Bahtiyar Vahabzade, Trk Dnyas, Ortak gemi, Kltrel erime, Teklifler. ABSTRACT The modern times we are in and the biggest dilemma of these modern times being and making worthless make cultural accumulations carried for centuries melt rapidly. Beyond this dissolution, lack of the awareness of the past is result with failing or even disappearing completely the culture which helps the young generations stay alive. This dissolution expanding gradually day by day stands as the biggest dangerous in front of todays people on the behalf of the existence of the nations and their cultural value. Bahtiyar Vahabzade who left lots of work having overriding importance throughout his long life is one of our man of letters who chose culture as the origin of his movement. Aesthetic aspects of his works and topics held there have great importance from the point of view of approaches to the social problems. Critical situation of Turkish world in the last century, especially cultural erosion experienced by Turkey and Azerbaijan like other fundamental nations from the world is dealt in his last-term article and artworks separately and greatly. In his works, he made indications on the problems that Turkish people encountered and also he claimed suggestions about resolution of the problems between the nations. The idea of future generations moving the culture along the same as the culture which both Turkey and Azerbaijan are feeding from lies at the roof of these suggestions. This common consciousness is indispensable for both two nations to protect themselves.

299

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

In this study, the necessity of acting together for both nations with the belief of common culture and the problems faced today and the solutions to that problem are held from Bahtiyar Vahabzades perspective. Key words: Bahtiyar Vahabzade, Turkish World, Common past, Cultural dissolution, Suggestions.

Giri Bahtiyar Vahabzade Azerbaycann Kuzeyinde Kafkaslara srtn vermi din ve mill geleneklerin canl bir ekilde yaad eki (Nuha) ehrinde dodu. Ailesi de dier ehir halk gibi geleneksel deerlerine son derece bal bir aile idi. Kazancn da kazann da bir olduu bu ailede her akam evin by olan Zekeriya Beyin etrafnda kadnlar bir yanda erkekler dier yanda toplanrd. Hep birlikte gnn muhasebesi yaplr, ertesi gnn de yapp edilecekleri kararlatrlr sonrasnda aileler odalarna ekilirdi. ocukluunda byle bir muhitte ve byle bir ailede yetien Bahtiyar Vahabzadenin asl bahtiyarl annesinin derin kltr idi. Annenin kltr okuma ve yazmadan deil bin yllarn iinde giyinip kuanm Mslman Trkn zengin irfanndan kaynaklanmaktayd. Bahtiyar Vahabzade ocukluk muhayyilesi bu engin kadnn masallar, trkleri, ninnileri arasnda geliip zenginleir. Bunu hibir zaman gizlemeyen Vahabzade kendisine gsterildiinde bir gzellik varsa eer annesi iaret eder: Savadszdr Adn da yaza bilmir Menim anam... Ancak mene Say redib Ay redib l redib En vacibi dil redib Menim anam. Bu dil ile tanmam Hem sevinci Hem de gam Bu dil yaratmam Her iirimi Her namemi, Yoh men heem Men yalanam Kitap kitap szlerimin Mellifi Menim anam Annesine atfettii bu gzel iir bir anneye yazlan iir olduu kadar Trk kadnna da bir vasiyet gibidir. Bu vasiyetin iinde bizim aada ele alacamz btn meseleler gizlidir. Aadaki metinde gnmzde yaadmz problemler ve bu problemlere Bahtiyar Vahabzadenin getirdii zmler ele alnacaktr. Azerbaycan ve Trkiye halknn bugn iinde bulunduklar meseleleri bazen ok basit kavramlarla izah etmek mmkn grnebilir. Ne var ki, her sosyolojik mesele gibi detike derinleen bir yz olduu da muhakkaktr. Biz bu konular Bahtiyar Vahabzadenin iaret ettii sorunlar erevesinde grmeye alacaz. A. Sorunlar: Bilindii gibi eserlerinin pek ounu Sovyet Rusyasnn esareti altnda veren Vahabzadenin lke ve millet gibi meseleleri ak bir ekilde ele alabilmesi imknszd. Bu sebeple eserlerinin ou daha lirik yapdaki bireysel meselelerden oluuyordu. Ne var ki, iyi bakldnda bu bireysel anlatmlarn arasnda iin iin kaynayan bir mill duyu ve anlatn varln da grmezden gelemeyiz. Hatta imkn bulduu her vakitte milletine seslenmeyi, hadiseler karsnda uyank durmaya ard ve onlara yn vermeye altn sylemek mmkndr.
300

Materiallar

Tespitini yapmaya alacamz meselelerin pek ou Vahabzadenin bamszlk sonrasndaki almalar arasndan yaynlamtr. Daha eskiden kalan eserler varsa da bunlarn saylar azdr ve esaret yllarnda ou yaynlanamamtr. Bahtiyar Vahabzade bu yeni almalarn 1990 sonrasnda gelimeye balayan Trkiye ilikileri vesilesiyle Trkiye Trkesinde de yaynlatmtr. Amacnn Trk halklarnn sorunlarn gstermek, vakit geirmeden yaplmas gerekenlerin el birlik ve ivedilikle yaplmaya balanmas istemek olduu aktr. Zaten en vurucu iir, tiyatro yahut makaleleri Trkiye Trkesine aktartmas bunun ciddi bir kantdr. airin bu tutumunun zemininde Azerbaycann sorunlarnn ilk elden Trkiyeye aktarlmas vardr. Lakin burada bitmez; o Trkiyenin de dikkate almas gereken mevzular da bir aksakal ngrsyle iaret eder. Bahtiyar Vahabzadenin sembolist yahut kapal bir slba sahip olmamas, sanat eserinde daima aklktan yana olmas onun zihn taraflarnn tespitinde ve deerlendirilmesinde bir kolaylk salamaktadr. Zaten air de sanat anlaynda aklk ilkesini benimsemekte olduunu yeri geldii her yerde beyan etmektedir. Bu sebeple Bahtiyar Vahabzadenin syledikleri ve istekleri kapal eyler deildir; okuyan herkes benzer dersleri alabilir. Bu blmde airin ele ald meseleleri daha vazh bir ekilde incelemek iin sorunlar belli blmlere ayrmakta fayda bulduk. Bu dorultuda da ilkin Azerbaycann halletmesi gereken sorunlar, ikinci olarak Trkiyenin zmesi gereken sorunlar ve son olarak da dardan kaynaklanan sorunlar olarak ksmda ele aldk. 1. Azerbaycann iinde bulunduu sorunlar: Vahabzadenin Azerbaycann sorunu olarak gsterdii pek ok meselenin sadece Azerbaycana ait olmadn da belirtmek gereklidir. Ne var ki eserlerde Azerbaycana ait i meselelerde bu sorunlar ele alnd iin byle bir balk kullanld. Buradan hareketle sorunlar u drt balk halinde grmek mmkndr: ahsi karlar, devletin deerlerine yeterince sahip kmamas, okullar sorunu, devletin deerlere yeterince sahip kmamas, okullardan kaynaklanan sorunlar, aydnlardan kaynaklanan sorunlar. imdi bu balklar amaya alalm: a. ahsi karlar: Vatan ve millet duygusunu ahsi karlarn her zaman stnde tutan Vahabzade, vatana ve millete ait meselelere bigne kalnmasn ve ahsi karlarn peinde gidilmesini asla kabul etmez. Kiiden evvel vatann var olduunu dnr; tpk o kiiden sonraya da vatann kalaca gibi. Bu durumda umumun hakk, umuma ait meseleler her zaman iin bireyden evvel gelmektedir. iirlerde makam mevki sevdasna dme, liyakatsizlik, rvet, sen ben kavgas, yalanclk ve vazife ihmali iddetle eletirilir. Vahabzadenin asla kabul edemedii tutumlarn banda makam hrs gelmektedir. nk makam bir kiinin ahsi ykselmesinden te bir anlam tamaz. Vahabzadeye gre Azerbaycann dt mkl durumda liyakatsiz insanlarn pay byktr. iirlerinin yan sra liyakat balyla hususi bir makale de kaleme alan Vahabzade, liyakati insanlk onuru olarak grmektedir: Liyakat, deeri, insanlk sfatdr. Liyakatini yitiren insan hem deerini, hem de insanlk sfatn yitirmi olur () Byk ecdadmz fakir yaasalar da, her zaman kendi liyakatlerinin farknda olmular; padiahlarn hakanlarn nnde bile kendilerini kk drmemilerdir.1 nsan liyakatini yitirirse elbette insanlk iin byk ayp saylabilecek crmleri ilemekten ekinmeyecektir. Bu crmlerin banda da rvet gelmektedir. Rvet bahsine makalelerinde ve iirlerinde geni yer veren Vahabzade rvetin memlekette ayyuka kmasndan rahatszdr: Hakikat ldr yalan dipdiri Erilik ileyip kana, ilie ok ite kalsak da her iten geri Rvette kmz birincilie2
1 2

Bahtiyar Vahabzade, Vatan Millet Anadili, aktaran: Fatih Ordu vd, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s. 93 Bahtiyar Vahabzade, Soru areti, aktaran: Seriye Gndodu vd., Kaynak Yaynlar, stanbul 2002, s. 150

301

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Sen ben kavgas btn milletlerde olduu gibi Trk halklarnn da byk bir problemidir. Halklar arasnda kavgalar olduu gibi o halkn fertleri arasnda da bu kavga mevcuttur ve Trk milletinin en byk yarasdr. Bahtiyar Vahabzadenin zmz Kesen Kl1 tiyatrosunda Trk halklarnn kavgalar ve bu kavgalar sebebiyle zayflamalar konu edilmitir. Bir de milletin kendi iinde sen ben kavgas vardr ki bu tekinden de etindir. Hem yle bir etindir ki esaretten dahi ardr: Azatz dmana gazaptan kinden Millet hedef oldu z nefretine Kurtulup zgenin esaretinden Dtk kendi esaretimize Azatz rahimden, insafdan da biz Milletin hakkyla yz yze kaldk. Ana yurdumuzun kansz, rahimsiz. Gaddar talancs kendimiz olduk.2 Kiisel zaaflarn bir dieri de yalanclktr. Yalann olduu yerde gven olmaz. Bir milletin kendi ferdine gveni yoksa orada her ktlk meydandadr. Esaret Azatlk iirinde Vahabzade yalancln temelinde Allah korkusundan uzak olmann yattn syler. Ona gre Allah korkusundan uzak olan kimsenin yz de kzarmaz. Gvenin kaybolduu yerde yalan ykselmenin kayna olur. Utanmak Kzarmak adl iiri ise tam da bu meyanda yazlm bir iirdir. Vahabzade bu iirinde, millet nne km olmann arlyla krsde daima skldn anlatrken, o krslerden yalan syleyenlerin bir trl yzlerinin kzarmamasn taaccple seyreder. Oysa yalan hayszlk, hayszlk da insanlktan uzak olmak demektir: Gerek kalbimizden kaardrsa Yalan ykseliin aardrsa Utanmak kzarmak unutulupsa Haya hayasza malup olupsa nsaf da, vicdan da ara ekilmi Demek insandaki insanlk lm.3 Bizde olmas lazm gelen birlik, bakasn kendimize tercih etme gibi hasletlerin yabanclarda bulunmasna ierleyen Vahabzade, bu vasflarn sahiplerini de ycelttiini sylemektedir. Buna da Japonlar ve ikinci dnya sava yllarnda milletin maln harcamaktan imtina edip alktan lmeyi tercih eden Rus limlerini rnek olarak gsterir. Bizde ise durum tam tersidir ve zorluklarmzn esas kayna buradadr. Dman ise zaafmz gayet iyi bilmektedir. Aziz Mustafa ile yapt bir rportajda unlar syler: Hayr, faciann sebebi daha derindedir. Sadece bir rnek gstereyim. Son birka ylda verdiimiz kayplarn bir sebebi var. O da cemiyete ksa srede yaylan vazife ihmalkrl, krs severlik, makam hrs gibi ihtiraslardr. D kuvvetler bu zaaf ustalkla kullanmlar, dn bamszlk urunda canndan gemeye hazr olanlar, ertesi gn makam sevdals, annesine kurun skan mankurtlara dntrmler.4 Bu son cmleler aslnda ahsi zaaflarn neler olduunu bu zaaflarn millete nelere mal olduunu btn aklyla vermektedir. b. Devletin Deerlerine Yeterince Sahip kmamas: Bu ikinci ksmda devlet olarak yaplacak ilerin neler olduu, bununla birlikte devletin grmezden geldii yahut nemsemedii meselelerin ne byk yaralara yol atn grmeye alacaz.
1 2 3 4

Geni bilgi iin baknz: Bahtiyar Vahabzade, zmz Kesen Kl, aktaran: Yavuz Blent Bakiler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1988. Soru areti, s. 11,12 Soru areti s. 77 Vatan Millet Anadili, s. 72

302

Materiallar

Bir halk toplayan ey hi phesiz ortak bir inan daha ak ifadesiyle kltrdr. Ynlar halk yapan, ayn deerlerin iinde bir zihniyet algsna sahip olmalardr. Deerlerin and kaybolduu yerde halkn birliinden sz etmek de glemektedir. Kltrn temel direi ve taycs dildir. Dil muhafaza edilirse kltr bir ekilde yaatlm olacaktr. Sovyet Rusyas vaktinde her ey yasak iken halkn inancn, rfn, detini dile ileyerek muhafaza ettiini syler Vahabzade. Eserleri de incelendiinde onun en byk davasnn dil davas olduunu sylemek mmkndr. Dilin yaatlmasnda birey de, halk da, devlet de, sanat da ilk elden sorumludur. Dili bu ksmda ele almamzn sebebi onun halkn en byk deeri olmas nedeniyledir. Bu sebeple yeri geldiinde dier maddelerde de ele almak bir tekrar deil o konumdaki problemleriyle alakaldr. Devlete den en nemli grevlerden biri dile sahip kmaktr. Dil zlrse halk da devlet de kimliini yitirir kaybolur. Dili olmayan bir devlet yahut halk yeryznde mevcut deildir. nsan ilk gda olarak anasndan st ald gibi ilk kltr olarak da dili alr: Dil aanda ilk defa ana sylyoruz biz, Ana dili adlanr bizim ilk dersliimiz. lk arkmz ninniyi anamz z style irir ruhumuza bu dilde gile gile.1 Dil bu sebeple dil ana dili olarak adlandrlr. ocuk analardan ne rendi ise daha sonra sokaktan ve mektepten de onu duymal ve renmelidir. Bu sebeple okullarda ders mutlaka ana dilde retilmelidir. Bahtiyar Vahabzade lkeye alm yabanc okullara ve ocuklarn orada ders okumaya gnderen ailelere ok kzmaktadr. Devlet kendi lkesinde yabanc bir dile msamaha gstermemelidir. Vahabzade, lkesinde bir baka facia olarak da devlet dairelerinde yabanc dilde (zellikle Rusa) konumay grmektedir. Ona gre kendi diline bile imtina eden bir adam halkna imtina etmez. Ana Dilim Ana Kkm adl makalede unlar syler: Bak Belediyesi gibi mhim devlet kurumunun banda duran bakan kendi ana dilinde konuamyor. Bu adam kendi z diline hrmet etmiyor; bu onun kendi medeniyet anlaynn gstergesidir. Devlet kurumunun banda duruyorsa, peki devlet dilini neden bilmiyor? Eer Bak Belediyesinde ilerin hi deilse yzde 10 yahut 20si ana dilde zlseydi o adam orada duramazd. imdiki durumda o anadilini bilmedii iin utanmyor; aksine bunu kendinde kusur grmedii gibi gururlanyor2. Devlete ait zaaflardan bir dieri de sorunlar kendi iinde zmek yerine dardan yardm talep etmesidir. Bahtiyar Vahabzade, yabancya asla gvenmez. Yabancdan eer bir fayda geliyorsa mutlaka on tane de gidecek anlamn karr. Buna ramen memleketin zor gnlerinde yabancya el almtr. Bu el amann gerisinde millet kar deil hkimiyet davas yatmaktadr: Bu hkimiyet davasnda Siyas kuvvetlerin hi biri halka gvenmeyerek, yardm d lkelerde aradlar. Sonuta atalarmzn topraklar, vazife uruna yaplan mcadelelerde vatan tellallar tarafndan haraca baland. Masum halk bu durumda ne yapabilirdi?3 c. Okullardan Kaynaklanan Sorunlar: Bu maddeye devletin zaaflarnda ksmen deinmitik. Yerli okullarn yerine yabanc okullarn tercih edilmesi ve ana dilde eitim yerine yabanc dilde eitim verilmesi bulduumuz temel sorunlardand. Vahabzade bunun yannda sosyal kltr yerine yabanc kltrn okullarda okutulmas ve gsterilmesi gene mhim sorunlardan biri olarak grr. Sanatta ocuklarn evvelce kendi sanatlarn tanmas, sanat eserlerinde kendi eserlerini okumas ocuklar millet yapacak temel deerler arasndadr. zellikle tarih ve edebiyat derslerinin nemine deinen Vahabzade, fen bilimlerinin ilim adam yetitirdiini; tarih edebiyat gibi derslerin ise vatanda yetitirdiini ifade eder. Japon bilim adamlarnn, teknikerlerinin arabalarn farlarn tpk kendileri gibi ekik gzl yapmasnn buna gzel bir
1

Bahtiyar Vahabzade, Gurub Dnceleri, aktaran: Bearet smail, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 1995, s. 33 2 Vatan Millet Anadili, s. 188 3 Vatan Millet Anadili, s. 72

303

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

rnek olabilecei kanaatindedir. Bu meyanda ahsi Fikir tima Duygu adl yazsnda unlar ifade eder: Kimdir Vatanda? Vatanda dediimiz, herkesi kendisine deil, kendisini herkese borlu bilen, hakkndan ok borcunu dnen, vatan iin kendini ra gibi yakan ve benini biz iinde eritmeyi baaran insandr! Bunun iin ilkokuldan balayarak eitimin balca gayesini bilgi ile beraber itima duygularn retilmesine yneltmeli, bilhassa hakiki vatanda eitmeliyiz. limlerden biri gzel sylemi: rencinin beyni bo depo deil ki oraya bilgi doldurmaya allsn. retmenin grevi, rencinin kalbinde arzu ve lk mealesi yakmaktr. d. Aydnlardan Kaynaklanan Sorunlar: Aydn halka rehber olan kii anlamna da geldii iin sanat ve din adamlarn da bu grupta incelemekte fayda var. Vahabzadeye gre halka rehber olabilecek kiilerde kendisinden nce halk sevgisi bulunmas gereklidir. Aksi takdirde o rehber halk bir faciaya gtrr. Azerbaycan bamszlk yolunda kt rehberlerin eline dmemitir. Bu onun byk ansdr. Asl mesele bamszln ardndan kan sen ben kavgasdr. Bu kavgaya btn halk okumuu yazm, sanats edibiyle katlmtr. Halkn arasnda her eye bir kulp takma sevdas grlmeye balanmtr. Sanat da bundan payn ald gibi dahas kendini ne karmak adna, bu bhtanlara dhil olmutur. Bu kargaada herkes kt olarak adlanm, kime gidilse bir eksii dile getirilmitir: Babek soy kkyle bizden deilmi Hata slam ikiye blm Fetali Allahsz, Vagif baz idi Falansa azck kumarbaz idi Geceli gndzl Vagif dem idi O ayya bu fersiz, o bgam idi Biri garazkrd, biri hasisti Bu ondan iyiydi, o bundan pisti Ntavan byleydi, Hacer yleydi Bykler nnde o bir kleydi Rahmet demiyoruz ama bir kere Milleti ycelten rahmetlilere Bir soran yok mu sen nesin Syle, bu millete ne getirmisin?1 Sanatlarn arasnda birbirine bhtan atma belas kadar bir dier nemli problem de bilgisiz din mollalardr. Trk milletinin en nemli mayas olan din, bu insanlarn ahsi karlar uruna uydurduklar yalanlarla byk yaralar almaktadr. Oysa insanlar nizama ekecek, kendine eki dzen verdirecek en byk g dindir. Bilgisiz mollalar milleti byle bir dayanaktan yoksun brakmaktadrlar. badet iirinde Rusya zamannda dine hyanet ederek makam mevki sahibi olanlarn azatlk vakitlerinde mollala sarlmalarnn gariplii dile getirilir: Dnyann garibe oyunlar var Evvel aldatanlar aldanr bugn Senden el ekip rtbe alanlar Seni tebli eden molladr bugn.2 Dini Bilgisiz Mollalardan Koruyalm balkl yazda da yukardakilere paralel olarak liyakatsiz din adamlarnn, hakikatte karnlarn doyurma adna, millet nne gemesinden yaknma vardr. Oysa din her eyden nce ahlak temizlii ve manev ycelik olmaldr.3 2. Trkiyenin inde Bulunduu Sorunlar: Yukarda Azerbaycann ait olarak gsterilen sorunlarnn Trkiyeyi kapsamadn sylemek g. Bununla birlikte hareket noktamz Bahtiyar Vahabzadenin eserleri olduu iin o snrdan devam edeceiz.
1 2

Soru areti, s. 128, 129 Bahtiyar Vahabzade, Ycelikte Tenhalk, aktaran: Fatih Ordu vd, tken Neriyat, stanbul 1998, s. 83 3 Vatan Millet Anadili, s. 90

304

Materiallar

Trkiyenin konu edildii meselelerde, lkedeki Bat hayranl, bu hayranla paralel olarak Douya bganelik, i yapmak yerine kavram kavgalar yapmak, ecdad tanmama yahut onu kk grme ve gsterme gze arpar. Bu sorunlar ksaca zetleyip rneklemeye alalm: a. Bat hayranl: Bahtiyar Vahabzade Trkiyede hemen her iin bann Bat hayranl olduunu syler. Trkiyenin Batya hayran olduu pek ok konuda kendilerinde daha iyi rnekleri olduunu grememesini eletirir. Azerbaycann bana musallat olan yabanc okul belasnn Trkiyede de olmasndan zntldr. Azerbaycanda okullarda Rusa okutulmasna karn Trkiyede de ngilizce okutulmas bir dier musibet olarak sunulur. Azerbaycanda Rusa okutulmasnn esaretle bir para anlalabilir olduunu syleyen Vahabzade, hi esarete dmemi Trk halknn ngilizce sevdasna anlam veremez. Bunun yan banda Trkiyede yabanc dilin hakkyla retilememesinde gereki bir yaklamdan ziyade romantik ve anlamsz bir etkilenme yattn dnr. zellikle Ahmet Kabakl ve Yavuz Blent Bakiler gibi dostlaryla mektuplamalarnda temel mesele olarak bu ngilizce iptilasn sorgular. Oktay Sinanolunun bu konudaki abalarn desteklediini syledii Kabaklya bir mektubunda unlar da ilave eder: Ben bir trl anlamyorum, tarih boyu byk imparatorluklar kurmu ve tarihin hibir dneminde mstemleke olmam Trkiye Trkleri, bugn niin kendi diline geleneine ve tarihine bu kadar bgnedir. () Trk kardelerimiz bizim faciamzdan ders almal ve Trkiyede ngilizce eitimin hangi maksatlar gttn anlamaldrlar.1 Vahabzade Batya bu kadar hayran olan Trkiyenin Douyu anlamasn beklemez. Oysa Trkiyenin esas grmesi gerektii yer Doudur. Trkiye haritada bile Dounun ba iken Batnn ancak kuyruu olabildiini ifade eder. Sanatlar iin de durum deimez Trk sanatkr Batdan saysz oyun, sinema evirisi yaparken Douya bir defa olsun bakmay akl etmez. b. Bo Kavram Kavgalar: Vahabzadenin Trkiyede grd bir dier sorunun ii bo kavram kavgalardr. Medeniyet, muasrlk, adalk, laiklik bu kavramlarn banda gelir. Vahabzade bu kavramlarn hi birinin karsnda deildir; ama Trkiyede gece gndz bunlarn tartlmasna da bir anlam veremez: Trkiye yine de diyor ki: bat, Bat, bat Bu Bat sz vallahi bizi batracak, Artk kifayet edilmeli. Ben ahsen bu ablonlardan usandm () Trkiyede meselelerle yeterince uralmyor. Peki, neyle uralyor, bartsyle () Bir taraftan demokrasi deniliyor, bir taraftan liklik deniliyor(Allahm bu sz ne kadar ok iitiyoruz!) nne gelen biz lik devletiz, diyor. Gzel, kardeim ol lik devlet.2 c. Ecdad Tanmama Yahut Kk Gsterme: Vahabzadeye gre Trkiye aydnn mhim gstergesi ecdada saygszlktr. Hibir millet Trk aydn kadar ecdadna rahat ekilde svemez. Svse dahi dier sanatkrlarn arasnda karlk bulamaz. Bahtiyar Vahabzadenin Trkiyede ilk olarak tannmas da yine byle bir k ile olmutur. Varlk dergisinde smet Zeki Eybolunun divan iirini aalamasna yine ayn dergide yaynlanan ve Yel Kayadan Ne Aparr adl mektubuyla cevap vermitir. Bu mektupta ecdad kmsemenin yersizliine deinen Vahabzade, en son kendi yazsn da anlamsz bularak unlar syler: Bu satrlar yazarken bana yle geldi ki, Nesim ve Fuzul yce bir kayann zirvesinde durmu, Eybolunun saldrsna, benim de savunmama glyorlar. Onun iin ki, bu ahsiyetlerin Eypolu gibilerin saldrsndan korkusu, benim gibilerin de savunmasna ihtiyac yoktur O, aadan yukarya, kayann zirvesine olanlara saldrda bulunuyor. Bu konuda halk gzel sylemi: Yel kayadan ne aparr?3 Oysa aydn ecdadn anlamal ve onu halkna anlatmak iin yollar aramaldr. Trk aydn atalarn yol gstericiliine snmak yerine kendini onlara yol gstermeye kalkmaktadr. Atalarn ata saylmayp onlara ta atlmasn Vahabzade yle dile getirir:
1 2 3

Vatan Millet Anadili, s. 193 Vatan Millet Anadili, s. 66 Vatan Millet Anadili, s. 201

305

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Hakk ayaklarz biz hak adna Dil uzun, el ksa, fiki derbeder Y Rab! Bu dnyada z ecdadna irkef atan var m bu millet kadar?1 3. Kk Darda Olan Sorunlar: Yukarda ele alnan Azerbaycan ve Trkiyenin sorunlarnda elbette da dnk sorunlar da gze arpyordu. Bu sorunlar ayrtrp ilaveleriyle maddelemeye alalm: a. Yabanc Okullar: Okullar sorunu, yabanc sorunlarn banda ele alnabilir. Yabanc okullar, Vahabzadenin bir milletin bana ne kadar byk bir sorun olarak grd yukarda anlatlmt. Okullarn yan banda televizyon ve sanat yoluyla gelen d etki de bunlara ilave edilmeli. Hakikatte Vahabzade darya tamamen kapal, her eyiyle kendi iinde var olan bir toplum hayali de kurmaz. O etkileimin kanlmazln hatta yerine gre faydalarnn da her aydn gibi farkndadr. Bununla birlikte bir millet z kk stnde bymelidir. D etkiler ancak onu serpilip gzelletirdii takdirde kymet ifade eder. Bakasnn glgesinde olann z glgesi, olmaz. b. Misyonerler: lkede gezinen yabanc din adamlar da Vahabzadeye gre masum kiiler deillerdir. Herkes inancn anlatabilir; ama Azerbaycanda din anlatmann yannda milletin zor durumundan istifade edip para ile yeni bir dine davet etme sz konusudur. Vahabzade zellikle Azerbaycanda ve o dnem iinde olduka yaylm olan Krina cemiyetinin almalarndan rahatszdr. Din deitirenlerin yazlarnn yer ald 7 Gn gazetesine Dini Deitirmek Be Yandaki ocuu Aldatmaa Benziyor 2 balkl cevab yazs bu konuda manidardr. Bu yazda Krinaclara verdii cevaplarn yannda son bir ay iinde evine iki defa ncil gnderildiini, ncile kutsal bir kitap olarak hrmet gsterdiini hatta okuduunu ilave ettikten sonra bu ncillerin nerelerden gnderildii sorusunun mehul kalmasnn dndrc olduunu syler. c. Liyakatsiz nsanlara Dardan Verilen Destek: Gerek devlet ilerinde gerekse de din mevzularda makam mansp sahibi liyakatsiz insanlarn, daha ok dardan destekle ayakta durduuna knidir. zellikle liyakat bahsinde de belirttiimiz gibi, bu tarz insanlar zaten ellerinde bir beceri bulunmad gibi makamlarn koruma adna her trl crme de aktrlar. Son dnemlerde bu tarz kiilerin fazlaca trediinden ikyeti olan Vahabzade, bu insanlarn tutunduu d kaynaklarn dman niyetliler olduunun altn izer. Liyakatsiz kiilerin lkede emelleri olan yabanclara birer kap konumunda olduunu anlatr. Halkn birbirine drlmesinde, siyas sorunlarn bymesinde hep bu kk darda olan liyakatsiz insanlarn pay vardr. d. Dmann Kendini irin Gstermesi: zellikle Karaba hadiseleri srasnda Bat ve Rusyann Azerbaycana irin grnmesinin tam bir oyun olduunun farkndadr Vahabzade. Bu oyunun banda da zellikle Rusya ve Fransa vardr. Ermenilerle olan savata Azerbaycan desteklediklerini yahut hi deilse tarafsz kaldklarn syleyen lkelerin el altndan neler yaptklar Tavana Ka Tazya Tut, Dalk Karaba ddialar ve Hakikat3 adl uzun makalelerde tek tek ele alr. Bu makalelerde halkn tek destekisinin yine kendi olabileceini, dtnde bakasndan yardm beklemenin sakncalar anlatlr. B. TEKLFLER Yukarda saylan her bir sorunun aslnda ayn zamanda bir teklif de ierdii aktr. Bir sorunun fark edilmesini salamak cevabna yakn bir yol gstermektir. Bu ksmda yukarda sorular blmlerindeki sralamaya gre bir teklif sralamas yapmak konuyu gereksiz yere uzatmak olabilir.
1 2

Soru areti, s. 131 Vatan Millet Anadili, s. 180 vd 3 Vatan Millet Anadili, s. 103-159

306

Materiallar

Kald ki, Bahtiyar Vahabzadenin tekliflerini tek bir maddede toplamak mmkndr. Bu madde, Trk halklarnn birliidir. Halklarnn birlii ilk elden Azerbaycan ve Trkiye arasnda olmaldr. Vahabzade bu birlik fikrini tek bir devlet ats altnda toplanma eklinde dnmez. Bahsini ettii birlik, kltrel birlik olmaldr. Elbette Trk devletleri birbirinin yardmnda olacak, herhangi bir yerdeki ufack bir sknt tpk bir vcut gibi dier halklarda da hissedilecektir. midi budur. Trk Halklarnn Birlii adl makalesinde Trk dnyasnn iine dt ayrlk belasndan dem vurarak zaman uyanma vakti olarak tanmlar. Bu uyanmann ilkin Trkiye ve Azerbaycan arasnda olmasn beklemektedir. Yzyllardr araya girmi kslkler, yz dnmlkler, ilgisizlikler unutulmal ve yeni bir dnem ina edilmelidir. Azerbaycann zellikle Karaba gibi meselelerde gvenebilecei makamlara ihtiyac vardr. Bunun ilk kaps hi kukusuz Trkiyedir. Devletler arenasnda yeniden boy gstermeye alan Trkiyenin de gvenebilecei lkelere ihtiyac vardr ve yine hi kukusuz ilk lke Azerbaycan olmaldr. Kuyudan kan insan bir yere tutunarak darya kar. Trkiye iin bu gvenli alan Azerbaycan olmaldr. imdi de Trk halklarnn birliine giden yolda Vahabzadenin alt maddelere indirgeyebileceimiz dier tekliflerine bir bakalm: a. Dil zerine Teklifler: Sorunlarn zmnde ilk halledilmesi gereken dil meselesidir. Vahabzade, bugnk Trk halklarnn ortak bir dille konuamamasndan, ou yerde Rusay ortak konuma dili olarak tercih etmesinden rahatszdr. Trk Halklarnn Birlii Kurultaynda bu konuyu byk bir felaket olarak dile getirerek, zm de yava yava ortak bir dile doru yrmek1 eklinde gsterir. Zaman gazetesine verdii mlakatta bu fikri daha da aarak unlar syler: Hi olmazsa bu ilk adm atlm, sonra da Ankarada Trk dnyasnn bir akademisi kurulsun. Bizim bir akademimiz var: Azerbaycan ilimler Akademisi. Bu konuda Krgzn, zbekin eski Sovyetler Birliinden kurtulan cumhuriyetlerin hepsinin akademisi var. Ben isterdim ki, ortak bir Trk Dnyas Akademisi kurulsun. Buraya btn Trk dnyasndan ilim adamlar dhil olsun.2 Dil mevzuunda halkn ve aydnlarn da yapaca iler vardr. Eski kullanm varken yeni kelimelere mracaat edilmemelidir. Yeni bir kelime aranacaksa eer, nce Trk dnyasnda bir rnei var m ona baklmaldr. Bu tutum halklarn kopmas yerine btnlemesine byk katk salayacaktr. b. Okullar zerine Teklifler: Yukarda Trk lkelerinde alan yabanc okullarn Vahabzadeyi en ok tedirgin eden hususlardan olduunu sylemitik. Bu okullarn en byk zarar dil zerine verdikleri tahribattr. Elbette bu tahribat sadece dil boyutuyla kalmaz kltr hatta dini inanc dahi etkiler. Madem durum byledir, Trk halklar ocuklarn yerli okullarda okutmaya ihtimam gstermelidirler. Burada, dier Trk lkelerinde Trkiye merkezli alan okullarn durumu ne olacak, sorusu sorulabilir. Bahtiyar Vahabzade bu okullarn sonuna kadar destekisidir. nk bu okullar yukarda erevesi izilen btnlemeye katk salamaktadrlar. Gerek Trk mteebbislerin at okullar, gerek Turan Yazgann nderlik ettii eitim messeseleri gerekse de Trkiye Milli Eitim Bakanlnca idare edilen okullar Bahtiyar Vahabzadenin sonuna kadar ardnda durduu giriimlerdir. Trk mteebbisler tarafndan alan okullar hakknda Zaman gazetesine verdii mlakatta unlar syler: Benim Azerbaycanl halkm bu insanlara minnettardr. Ben bu ii Trkiyede hangi vakflar destekliyor, kuruyorsa onlardan Allah raz olsun, diyorum. Onlar tebrik ederim. Bu mektepler ok yksek seviyededir. Hem ilim, tahsil sahasnda, hem de terbiye ve ahlak gibi her sahada onlar gzel mekteplerdir. Ben isterdim ki, onlar Azerbaycanda daha ok olsun.3 Okullarn bir dier vazifesi de gelecek nesillere sahip kma adna stlenecei misyon olmaldr. stikbal gelecee borcumuzdur. Dnn insanlar, yani ecdad, bu vatan, bu dili, bu
1 2

Vatan Millet Anadili, s. 101 Vatan Millet Anadili, s. 64,65 3 Vatan Millet Anadili, s. 67

307

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

inanc nasl bize brakt ise biz de gelecek nesillere ulatrmada mesulz. Man Silen ocuklar iirinde ocuklar aralarnn yanndan kovan insanlar, geleceklerini kovan insanlar olarak gsterir: Biz kimiz? Arabada sa sola tyenler Onlara gz bereldip, ekil burdan diyenler Kovduumuz krpeler kimdir? Geleceimiz! Bugnmzden deil, mehul sabahmzdan Kovuruz o gnahsz krpeleri bugn biz.1 c. Kltr Dnyasnn Birlii in Teklifler: Milletler tarihlerini ve kltrlerini en gzel ekilde sanat eserlerinde saklarlar. Sanat eserine ilenmi bir kltr lmszleir. Bu bakm-dan sanat, iinde yaad toplumu yanstan bir ayna olmaldr. Bahtiyar Vahabzade bu tr sanatlara Yunus Emre, Fuzuli ve Nesimi gibi airleri rnek gsterir. Bu sanatlar milletin solmaz aynalardr. Yunus Emre iin yle seslenir: -Efsane mi, gerek mi, bu insan nece insan? - Varlg sesidir, gopmu o Trkn gopuzundan2 Sanat kltrn grp gzeten olmaldr Vahabzadeye gre. zellikle Trkiyede Sinema ve tiyatrolarda tam bir Bat teslimiyeti gze arpmaktadr. Buna karn Vahabzade ortak eserler yazmann ehemmiyetine vurgu yapar. Trkiyedeki eserler Azerbaycanda oynasn. Azerbaycandaki eserler Trkiyede bilinsin. Bu sebeple zmz Kesen Kl tiyatrosunun Trkiyede oynanmasn ok istemi ve bu emeline de erimitir. Ne var ki bu abalarn ok yetersiz kaldnn da farkndadr. Halk da kendi sanatsndaki deeri anlamak iin abalamaldr. Onlar deersizletirecek dnce ve davranlardan kanmaldr. Sanat eserlerinde tarih ve ecdad karalanmamaldr. Dede Korkutu her zaman ilk rnek olarak gsteren Vahabzade, bu eserde Trk yaaynn mkemmel ileniinin anlalmasn ve aktarlmasn talep eder. Ne var ki sanat eserleri ecdad kmseyen, onlar deersizletirmeye alan konularla doludur. Oysa Vahabzadenin teklifi ecdad daha iyi anlama ve o yoldan ilerleme eklindedir. Nereye Gidiyor Bu Dnya piyesinde Ulu Ecdad manev bir rehber olarak yol gstericiliiyle karmza kar. Lan bugnn dertleriyle ona seslenir: Vazge! Benden ne istiyorsun? Ulu Ecdad yle cevap verir: Kendini! Ben seni kendine dndrmek istiyorum3. d. Dini Koruma zerine Teklifler: Bahtiyar Vahabzadenin son yllarndaki televizyon konumalarnda zellikle dinin zerinde durduu grlr. Trk milletinin hakiki kalkan dindir. Dinsiz bir Trk milleti dnlemeyecei gibi Trk milletinden koparlm bir slam dini de dnlemez. slam, Trk milletini en gzel ekilde in ederken Trk milleti de bu dine en gzel ekilde hizmet etmitir. Bu birliktelik o kadar i ie gemitir ki, dininden uzak bir insann mill hasletleri tayabilmesi de mmkn deildir. Pek ok kanaatin tersine, Mehmet Akifi millet airi, Yahya Kemali de iman airi olarak adlandrmas bu bakmdan son derece dikkate deerdir. Vahabzadenin iirlerinde duaya geni yer verilir. O, akl kartnda, iler kmaza girdiinde, karanlk aydnl boduunda hatta sevindii en ufak hadisede duaya snr. Bu dualar, bir yardm talep etme olduu kadar, snlacak ve kredilecek, hayr ve erri retecek bir kapya iaret eder: Gklerin nidas ycelip yerden Daim halas eder hayr erden. Kudret-i Kamil'in minarelerden Gelen namesidir Allah Ekber4
1 2 3 4

Soru areti, s. 98 Bahtiyar Vahabzade, rektedir Szn Kk, aktaran: Ahmet Schmiede, Trk Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s. 13 Bahtiyar Vahabzade, Nereye Gidiyor Bu Dnya, aktaran: Yavuz Blent Bakiler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s. 37 Bahtiyar Vahabzade, Gn Var Bin Aya Deer, aktaran: Bearet smail, Nil Yaynlar, zmir 2000 s. 7

308

Materiallar

e. mitleri Yitirmeme: Vahabzadenin son dnemde yazd metinler, zellikle Trkiye Trkesine aktarlanlar, ynla problemi iinde barndran metinlerdir. yle zaman olur ki Vahabzade, o gnleri esaretten daha ar daha zor gnler olarak gsterir. Bamszln kazanm milletin birbirine girmesi, yalann, rvetin, irtikabn artmas, asrlarn iinde ekillenmi geleneklerin tarumar oluu.. bu da yetmezmi gibi her nefes almaya ba uzatldnda darda bekleyen kavi dmann hesap ve oyunlar zaten krlm olan midi bir kat daha kran eyler gibi grnr. Ne var ki Vahabzade bir mitsizlik airi deildir. Onun yarnlardan midi tamdr. Sknt ne kadar oksa da aydnlk o kadar yakndr: Nedir bu dert bu gam Kh bilirim kh bilmezim Her sevinte bir dert, elem Her dertte mit gizlidir.1 Onun fkesi, kavgas yarnlarn nesilleri nnde hesap veremeyecek olmann strabndan kaynaklanr. Yoksa gelecee dair midi tamdr ve nesillere de mitli olmay teklif eder: Ben gelecee byk bir umutla bakyorum. ocuklarmz bizim ilediimiz hatay ilemeyeceklerdir. Benim korkum yeis yahut kaybolma deildir. O nesillerin karsnda yz kara olmaktan korkuyorum. Onlara iyi bir gelecek hazrlayamamaktan, devraldmz miras satp savurmu olmaktan korkuyorum. Akln yolu birdir. Gelin ayn hatalar tekrar ilemeyelim, diyorum.2 Sonu Azerbaycann balangta esaret daha sonra da yer yer esaretten daha ar olan ilk bamszlk yllarn yaayan Vahabzade, o daima ak dikkati ile olaylar en yakndan grp anlamaya alm bir sanatkrdr. Hibir zaman madd sorunlara nem vermeyen Vahabzade, manev deerlerin yaama ve yaatlmasn en hayati gaye olarak grmtr. Bir kalabal halk yapan, halk millet yapan deerler ona gre her zaman en ehemmiyetli meselelerdendir. Eer millet zlmse, dil zlmse, din zlmse o lkenin madd deerinin hibir ifadesi yoktur. Olmad gibi zaten i deerleri km bir halkn madden de kalknabilmilii grlm eylerden deildir. Trk halklar zerlerindeki ar yorgunluu atmaldr. Onlara yol gsterecek olan tarihtir. Tarih birlik olmaktan bahseder. Birliin olmad yerde hibir mesele zlemez. Trk milleti zerindeki bu ar yk elbet bir gn atacaktr. nk buna tarih ahittir. Gelecek nesiller dnyaya hakiki yerlerinden bakmaya baladnda, bugnn insanlarn da sorgulayacaklardr. O sorguda yz ak, ba dik olmak iin bugnn nesilleri yapp ettii ileri bir daha sorgulamal ve ondan sonra karar vermelidir.
KAYNAKA
1 2

VAHABZADE Bahtiyar, Gurub Dnceleri, aktaran: Bearet smail, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul 1995. VAHABZADE Bahtiyar, Gn Var Bin Aya Deer, aktaran: Bearet smail, Nil Yaynlar, zmir 2000. VAHABZADE Bahtiyar, Nereye Gidiyor Bu Dnya, aktaran Yavuz Blent Bakiler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991. VAHABZADE Bahtiyar, zmz Kesen Kl, aktaran: Yavuz Blent Bakiler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1988. VAHABZADE Bahtiyar, Soru areti, aktaran: Seriye Gndodu vd., Kaynak Yaynlar, stanbul 2002. VAHABZADE Bahtiyar, rektedir Szn Kk, aktaran: Ahmet Schmiede, Trk Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993. VAHABZADE Bahtiyar, Vatan Millet Anadili, aktaran: Fatih Ordu vd, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999. VAHABZADE Bahtiyar, Ycelikte Tenhalk, aktaran: Fatih Ordu vd, tken Neriyat, stanbul 1998. Soru areti, s. 18 Vatan Millet Anadili, s.69

309

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZAD V RAQ TRKMANLARI


Qaybalyeva Skin
sakina051@rambler.ru XLAS Xalqmzn byk, yurdsevr airi Bxtiyar Vahabzad btn dnyada yaayan soydalarmzla birg raq Trkmanlarna, onlarn yaratd xalq yaradcl v dbiyyatna hssas yanam, bu mvzuda yazd oxsayl mqallri il yaddalarda drin iz buraxmdr. Byk airin raqda yaayan soydalarmzla yaxn laqlri ksiln yollar aldqdan sonra - 1959-cu ild Azrbaycann grkmli airlri Qasm Qasmzad v Rsul Rza il birlikd Trk dnyasnn mhtm sz ustad Mhmmd Fzulinin 400 illik yubiley tdbirlri rivsind Krblada onun qbrinin ziyart olunmas il laqdar ilk df raqa, oradan is Krkk getmsi il balayr. Eyni zamanda raq-trkman folklorunun byk tdqiqats professor Qznfr Paayevin yaradcl il bal yazd Uzaq ellrin yaxn thflri adl mqalsind d onun soydalarmza olan vtnprvrlik hisslrini, hssas dyrlndirmsini, bu tdqiqatlarn vzsiz bir mvqey sahib olduunu, nhayt xalqmz n byk bir mnvi borcdan doan ali xidmt olduunu qeyd etmidir. 1989-cu ild raqda da tannm air, nair, tdqiqat bdlltif Bndrolu B. Vahabzadnin bzi srlrini hat edn kitabda byk airi trkman oxucusuna tqdim etmidir. Byk airimiz lkmizd d raq trkman airlrinin srlrinin nrin diqqt etmi, bu mnasibtl yazd n sz v mqddimlrd, geni mzmunlu mqallrind airlrin min bir tinliklrl yaatdqlar ana dili, yurd sevgisi, xalqn sz xzinsi v b. bu kimi mvzulara toxanaraq onlarn z xalq qarsnda yksk xidmtlrindn sz amdr. Aar szlr: raq trkmanlar, folklor, xoyrat, dbiyyat, mani, ana dili.

Xalqna, doma Vtnin, dilin, mumiyytl, btn milli-mnvi dyrlrin drin mhbbtl bal olan, milli mfkur, milli oyan, milli tssbkeliyin formalamasnda fal vtndalq mvqeyi il hm air, hm alim, hm d milli uru oyadan ziyal kimi xsusi yeri olan Bxtiyar Vahabzad Azrbaycan dbiyyat, mdniyytinin inkiafnda, hminin ictimai-siyasi hyatnda vzsiz xidmtlri il seilrk tkc lkmizd deyil, btv Trk dnyasnda qbul edilib seviln bir xsiyytdir. Btn zngin elmi v dbi yaradcl boyu insanlara yalnz milli qrur, milli dyr, milli dnc alayan, onlar milli ruhda yaamaa, yaratmaa sslyn byk air mrnn sonunadk he bir tinlik qarsnda bu mqdds vzifsindn, rfli mbarizsindn dnmmi, yeni-yeni nsillrin bu ruhda yetimsind mhm rol oynamdr. Onun srlrinin sas qayna doma ana dili, xalqn ox qdim v anl tarixindn qidalanan zngin xalq yaradcl, Vtn eqi, xalqn azadlq urunda yorulmaz mcadilsi, milli-mnvi ideyalardr. Yurdsevr airimizin milli ruha kklnmi yaradcl, elmi-dbi grlri, milli-mnvi zmind laqlri yalnz lkmizl mhdudlamr. XX srin 50-ci illrindn balayaraq Bxtiyar Vahabzad onlarla xalqn ar rtlr altnda milli-mnvi mhrumiyytlr mruz qalaraq yaad kemi Sovet Birliyinin z slhsevr mnafeyi namin bir ox xarici lklr tkil etdiyi sfrlrd digr airlrl birg dbi grlrd itirak edirdi. Bel grlrdn biri 1959cu ild Trk dnyasnn mhtm sz ustad Mhmmd Fzulinin 400 illik yubiley tdbirlri rivsind raqa tkil olunmudu. Bu zaman Bxtiyar Vahabzad Azrbaycann digr grkmli airlri Qasm Qasmzad, xalq airi Rsul Rza, akademik bdlkrim lizad v baqalarndan ibart skkiz nfrlik bir qrupla birg Byk Fzulinin qbrinin ziyart olunmas mqsdil ilk df raqa Krkk, Mosul v digr hrlr sfr etmidi. airin znn d qeyd etdiyi kimi, ...bu qdim lky gln qdr burada biziml eyni dild danan bir xalqn varlndan xbrimiz yox idi1. airin raqda yaayan v hazrda say 3 milyona yaxn olan raq trkmanlar il yaxn laqlri bel balayr. O, yerli mtbuat shiflrind btn bu sfrlrdn ald zngin tssratlar, rssam dqiqliyi il apard mahidlrdn gldiyi qnatlri hat edn vacib bilgilri z oxucular il blmdr.
1

Bndrolu .Qrnfil.Bak, Gnclik, 1977, sh. 5

310

Materiallar

air zngin tarixi olan qdim Badad, dnya mdniyytinin beiyi saylan raq torpan gzrkn hl 800 il bundan vvl buradan kemi, Sasanilrin mrkzi olan qdim Mdainin XII srdki vziyytini ac stirlrl tsvir etmi, dalm sarayn dili il: Biz dl sarayikn zlm il xrab olduq, Zalimlr olan qsr gr neylyck dvran. Sarstd kim flak qalxan bel eyvan, Gylrdki qvvtmi etdi ya flk viran? Sordum hara getmilr indi o byk ahlar? Bir hamildir torpaq, ox udmu o ah, xaqan1 deyn slfi Xaqanini xatrlayr, 1180-ci ild da bklrdn hrlm, 1221-ci ild xlif n-Nasir trfindn brpa edilmi, bir ne qaps fil smyndn v gmdn hazrlanm, Abbasi muzeyi kimi faliyyt gstrn Dualar qlsini ziyart edrkn otaqlardan birinin divarnda Azrbaycan trkcsind yazlm skkiz misral bir eirin oxunan stirlrini d nzr atdrr: Bu yadigaridn qrzim bir niandir, Bir mhliqadn olmad xali zman d. skik deyil ra cb asitandir. ...Frhadn etdiyi buna nisbt zbandir, Hadi, cahanda qeyri tamam bir bhandir. B. Vahabzad bir syyah gz il grdy yerlri son drc tbii, aydn ifadlrl el dqiq tsvir edir ki, oxucu sanki zn o almd hiss edir: Min bir gec nall Badad geclri, qoca Vidadinin hsrtl yola sald durnalarn qanad ad Bsr gylri, babalarmzn zvvar kimi kediyi Krbla, Ncful-rf yollar, neft sltnti Krkk hri, gecnin qaranlnda gylr ml tutan Baba gurgur ocaqlar, dkann qabanda barda qurub oturaraq qara sur tsbehi il fal aan baqqallar, Krbla mscidi qabanda Aa, nzir! dey xarici syyahlar tqib edn dilnilr, mscidin tal darvazas qarsndak Dd Fzuli trbsi, Krkk klrind Sabirin Hop-hopnamsini satan kitabfrular...2 raq trkmanlarnn qdim v zngin ifahi xalq dbiyyatna malik olmas dbiyyatnas alim kimi B. Vahabzadnin diqqtindn yaynmamdr. Xalq yradclnn drinliklrin yaxndan bld olan B. Vahabzad 1960-c ild yazd Fzulini ziyart edrkn adl mqalsind raq trkmanlarnn dbiyyatnda ox mhm yeri olan xoyratlar haqqnda ilk df Azrbaycan oxucusuna mlumat vermidir. Dorudur, hl 30-cu illrd xoyratlarla bal ilk tdqiqatlar repressiya qurbanlarndan olmu aradrma min Abid (hmdov min Mtllim olu (1898-1938)) trfindn aparlmd 3 . Amma mlum sbblrdn dolay Azrbaycan oxucusu xoyratlar haqqnda B. Vahabzadnin bu mqalsind ilkin yani nmunlr grrd: Krkkllr bayatya xoyrat deyirlr. Bu bayatlar z incliyi v gzlliyi il bizi heyran etdi. Hmin bayatlarn bir qismi bizim dbiyyatmzda da vardr. Bu xoyratlarn bir qismi bizim bayatlarn eyni, bir qismi oxar, bir qismi is hmin ruhda, hmin ahngd v hmn drinlikd olan misilsiz snt incilridir: Aq qoy pncrni, Gzm grsn glni. Nec qbr qoyallar Yar drdinnn lni? Oxu tr, Oxu taz, oxu tr. Atma mn oxlar Qm tnlkdr, ox itr.
1 2

Vahabzad B. Fzulini ziyart edrkn. Azrbaycan gnclriqz., 1960, sh., 3. Bndrolu .Qrnfil.Bak, Gnclik, 1977, sh. 5 3 Abid . Azrbaycan yrnm yolu drgisi, say 4-5, Bak, 1930, sh.15.

311

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

zizim drd raz, Ol tbib drd raz. Mn bir drd dzmzdim, Oldum min drd raz. Mqal mllifi hminin qeyd edir ki, bu knl titrdn bayatlar biz istr-istmz Fzuli erindki incliyi v drin mnan xatrladr, demk, bizim byk Fzulimiz bu gzl v inc bayatlarn zminind yetimidir. B. Vahabzad hmin mqald eyni zamanda Azrbaycanda Bayat kndlrinin olduu kimi, burada da bir ne Bayat adl kndin olmasndan bhs etmidir. Yeri glmikn qeyd etmk istrdik ki, raq halisini tkil edn sas xalqdan biri olan trkmanlar (sayca rb v krdlrdn sonra) lknin imal-qrbindki byk trkman blgsi olan Tlfrin qrbind v Sincar qsbsinin cnubunda Sino, Tllvi, Meydanqul, Sbat, buradan daha ox knddn balayaraq Tlfr hri, fkni, Butp, Buxur, Qrmz, rfi, Mstah, h brahim, Xmr, Trmi, Qubuq, Tlazz, Xarabcmma, Cuma v Malvran kimi yetmii aan bir ox bykkiik knddn sonra Mosul hrinin Ninva, (Yunus Peymbr) Feysliy Mansur smtlri, Qaziy, Ridiy, irxan, Qaraqoyunlu, Qarayata, Slamiy, Yarmca, Qzfxr, Tezxarab, Babnt kimi bir ox trkman kndlri il birg llidn ox trk soylu, Bektai triqtli bk (ahbk) dey tannan Arbiy, Gkli, Topraqziyart, Xzntp, Kibirli, Zhraxatun, Trcil, Qaratp, bk, Ortaxarab, Cinci, Faziliy, aquli, Seyyidlr, Bahmz kimi bk trkman kndlrindn sonra rbil hrini gstrmk lazmdr. Altunkpr, trkmanlarn kompakt yaad tarixi Krkk hri, daha ox Krkk-Badad yolu boyunca yerln Tzxurmatu, Yayc, Kmbtlr, Tirkalan, ardalu, Leylan, Bir, Yhyva, Tirkqan, Qzlyar, mrmndn, Bilava, lincaq kimi kndlr, Tavu blgsi v onun mam Zeynalabidin kndi, Tuzxurmatu eli, mirli, Yengic, Bastaml, ardalu, Kokus, Xasadarl, ahsevn, Elbuhsn, Biravulu, Muratlu, Abbud, Zngl v belc bir-birinin ardnca Bayat kylri, Kifri eli, Atkn, Birfkir, Tatran, Sndi, Qaratp, Qoruq, incal, lisaray, Dcl ay zrind Qaraxan (Clvl), Qzlarbat, Xangin eli, Zaviy kndi, hrban eli, Mansuriy, Mndli eli v onun Qazaniy buca, Bdr eli1 boyunca imal-qrbdn cnubrq doru uzanan geni, mnbit razilrd yaylmlar. B. Vahabzad bir xalqn kimliyini, mnliyini ortaya qoyan bu oxarln, bu eyniliyin yeni tdqiqatlarda z elmi thlilini tapmas zrurtini d qeyd edir v 60-c illrd raqda ilyn, hminin raq trkman folklorunun v dilinin aradrlmas sahsind tkc lkmizd deyil, lkdn knarda da byk nailiyytlri, qiymtli tdqiqatlar il tannan hrmtli professorumuz Qznfr Paayevin Krkk folkloru antologiyas kimi ox dyrli kitab il bal yazd aq mktubda hmin zrurtin layiqinc yerin yetirildiyini xsusil qeyd edirdi: Sn raqda 6 il rsmi vzifd ilyrkn, bu sahd z vzif borcunu yerin yetirmkl d kifaytln bilrdin. Lakin iind qmldanan vtndalq hissi sni daha baqa bir borca ssldi. Bu ss damarlarnda axan qan yaddann ssi idi. Snin damarlarnda dillnn ss, krkkl qardalarnn srlrdn bri qanlarnda qoruyub saxladqlan cdadn - kkn ssi il hmahng sslndi v sni mnvi borcunu dmy ard. Sn bu mnvi vzifni rfl yerin yetirdin2. Bildiyimiz kimi, 1970-ci ild mlum siyasi evrilidn sonra raqda yaayan baqa xalqlar kimi trkmanlara da bzi mdni haqlar verilmidi. Hmin vaxt raq nformasiya Nazirliyi nzdind raq-trkman mdniyyt mdirliyi tkil olunmu, aylq Yurd qzeti v Birlik ssi drgisi nr balam, hminin TV v radioda trkmanca proqramlarn mddti artrlm, ana dilind mktblr almd. ox tssf ki, 188 mktbin faliyyt gstrmsi nzrd tutulduu halda bir ne ildn sonra artq bu qrar qvvdn dm, mktblr balanmdr. Digr trfdn, mlum hadislrdn sonra raq dvltinin kemi Sovet Birliyi il siyasi1

Qaybalyeva S. bdlltif Bndrolunun elmi-dbi faliyyti. Filologiya elmlri zr flsf doktoru elmi drcsi almaq n tqdim olunmu dissertasiya. AMEA rqnaslq nstitutu, 2012, sh. 9-10. Paayev Q. Krkk folklorunun janrlar. Bak, Elm, 2003, sh.7.

312

Materiallar

iqtisadi, hminin ictimai-dbi laqlrind myyn yaxnlama mahid olunurdu. Bel bir imkandan raq-trkman dbiyyatlar da myyn drcd yararlanmaq frsti ld etmidilr. Hmin dvrd tannm raq-trkman airi bdlltif Bndrolunun Bakda professor Abbas Zamanov, professor Qznfr Paayev v baqa tannm ziyallarmzn dstyil grlri keirilir, hminin kitablar ap olunurdu. Byk airimiz Bxtiyar Vahabzad d raq trkman airlrinin srlrinin nrin diqqt etmi, bu mnasibtl yazd n sz v mqddimlrd, geni mzmunlu mqallrind airlrin min bir tinliklrl yaatdqlar ana dili, yurd sevgisi, xalqn sz xzinsi v b. bu kimi mvzulara toxanaraq onlarn z xalq qarsnda yksk xidmtlrindn sz amdr. bdlltif Bndrolunun 1977-ci ild ilk df Azrbaycanda ap olunmu Qrnfil v 1992-ci ild nr olunmu Gylr unutmudu yaacan adl eirlr kitabna B. Vahabzad ox dyrli n sz yazmdr. Mqal mllifi raq torpanda yaayan bu xalqn qdim v ox zngin bir dbiyyat olduunu qeyd edir: Yalnz bunu demk kifaytdir ki, Fzuli snti bu torpaqdan ccrmidir. Qvvtli kk v salam toxum olmayan yerd qollu-budaql aac ccr bilmdiyi kimi, byk dbiyyat da yarana bilmz. Bugnk raq trkmanlarnn dbiyyat, Fzuli eiri, xoyrat (bayat) nmlri zrind boy atr, phrlnir 1 . air bdlltif Bndrolunun bu zngin dbiyyat kk st boy atm, masir dnyann iqlimind yetimi bir air kimi Azrbaycan il raq trkman dbiyyat v mdniyyti arasnda gzl v davaml bir krp olduunu qeyd edn B. Vahabzad grkmli dbiyyatnas kimi raq-trkman dbiyyat v dbiyyatlar il bal ox mhm mqamlara toxunaraq yazrd: Xalqnn dnnindn, bu gnndn v sabahndan ayr n air var, n d onun sri. El bir air varsa o, air deyil, el bir sr varsa, o, sr deyil. Ona gr ki, air vtnin v xalqn barndan ccrn bir aacdr. Onun kklri torpaqda, yni tarixd, budaqlar is havada, yni o torpaq n sslnn dilklr dnyasndadr. raq trkman airlrinin yaradclnda ictimai drdlrin sas yer tutduunu qeyd edn dbiyyatnas alim B. Vahabzad onlarn xalqn drdlrini duyan air kimi sosial fikir v duyularnn banda ana dili probleminin durduunu gstrir. Bu problemin, bu drdin ana dilinin unudulacandan tvi dn bu airlrin yaradclndan bir ah damar kimi kediyini vurulayan B. Vahabzad onlarn hmin mvqeyin haqq qazandrr v yazr: air tamamil haqldr. nki yalnz dilimizin gl ad, yaad yerd milli varlmz da mvcuddur. gr dilimiz yoxsa, biz d yoxuq2. Doma ana dilini btn yaradclnn tacna evirn: Sn xalqmn ald ilk nfsdn yarandn, Ana dilim, snddir xalqn qli, hikmti deyn yurdsevr airimiz Bxtiyar Vahabzad: Hr xalqn dili o xalqn ruhudur, psixologiyasdr, mnviyyatdr, tarixidir, tarix boyu keib gldiyi yollardr... Hr xalqn vlad o xalqn yaratd dill dnr v hmin dill z ryinin yans, beyninin fikrini ifad edir. Mnim torpaa xak deyil, mhz torpaq demyim, suya ab deyil, mhz su demyim mnim psixologiyam, mnim dnyabaxm, mnim ruhumdur. Demk, eyni dild danan xalqlar dill brabr eyni mnviyyat v eyni psixologiya birldirir3. raq trkmanlarnn mruz qaldqlar xarici tzyiqlr mqabilind zmkar, inadkar mbarizsin toxunan B. Vahabzad bir xalqn milli srvtin sahib olman, onu yalnz maddi srvtindn deyil, z varlndan, mnviyyatndan bel mhrum etmk, dnyada insann n byk arzusunun onun maddi v mnvi azadl olduunu, bunun olmad tqdird is insann alaldn, insanlq lyaqtinin itirildiyini vurulayr, soydalarnn byk facisin laqeyd qalmr: Maddi srvtinin smrldyn rk ars il deyn air bu facidn doan daha drin mtlblr l atr, daha byk arzular dalnca qanadlanr. O, xyaln ana dilind alan mktblri, ana dilind lifba yrnn, nm oxuyan uaqlar grr, sevinir, Dd Qorqud
1 2 3

Bndrolu . Gylr unutmudu yaacan. Bak, 1992, sh. 4. Bndrolu .Qrnfil.Bak, Gnclik, 1977, sh. 6. mrn bdiln illri. O qdr uzaq, bu qdr yaxn. Bak, 2012, sh. 25-31.

313

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

dnyasna ba vurur, ana dilind yazb yaradan airlrl, Baba Gurgur atindn keib tmizlnn rklrl shbt edir. Ana dilin hsrt qalan airin arzusu beldir: Dd Qorqudu, Nsimini, Fzulini, Baqini, Nfini, Tofiqi, Xtaini, Vidadini, Vaqifi, ...Cavidi, Vurunu Oxuyacaam. Dilimizin zlliyini Onlardan sorub anlayacaam. Bu, hr eydn vvl z varln vtnin v xalqn varlnda drk edn, xsi sadtini xalqn sadtind grn, qlmini saz kimi xalqn ruhuna kklyn bir vtnsevrin szlridir. Bndrolu eirlrinin sas stn chti ondak nikbinlik, mid v iqdr... B. Vahabzad hminin Bndrolunun Trkmanlar raqda: tarixlri, dillri, folklorlar (1973) adl tdqiqatn sanball elmi sr kimi dyrlndirrk aradrmann burada raq trkmanlar il eyni soy-kkdn olduumuz qnatini dstklyir: Alim bizim bir paramz olan raq trkmanlarnn dil v folklor xsusiyytlrin saslanaraq onlarn tarixin dair son drc orijinal elmi fikirlr irli srr. O, inandrc surtd sbut edir ki, raq trkmanlar raqa Azrbaycandan kmdir. O, bu fikri tarixi qaynaqlarla yana, bu gn yaayan canl dil v folklor materiallarna saslandndan orijinaldr v ox maraqldr. Onu da deyk ki, dil v folklor mqayissindki bnzrliklr v ox halda zn gstrn eyniliklr Bndrolunun xsi mahidlri v z tapntlardr. Buna gr d bu kitab yalnz raq trkmanlarnn deyil, hm d bizim tariximizin yrnilmsi iin byk xidmtdir1. B. Vahabzad raq trkmanlar il dil qohumluundan lav, hm d xalqn milli srvti olan folklorla bal olduumuzu faktlar v rnklr sasnda Bu, bizd d beldir minliyi il daha geni apda elm almin tqdim edn, btn mrn mhz bu sahnin tdqiqin hsr edn professor Qznfr Paayevin byk, lyglmz xidmtini trkdilli lklri z xrci il qar-qar gzib xalq dbiyyat incilrini toplayan, onlar tsnifldirib ap etdirn Salman Mmtaz il mqayis edir, bu tdqiqatn xalqn sevn hr bir ks n ox qiymtli bir xzin olduunu vurulayaraq qti qnatini dil gtirir: Kitab oxuduqca msafc bizdn uzaq olduu qdr mnviyyatca yaxn olan krkkllrin rk dyntsn z nbzimd hiss eldim v Bu, bizd d beldirdn o taya kedim. Onlar bizik dedim2. Byk airimizin yaradcl raqda, xsusil raq trkmanlar arasnda hmi diqqt mrkzind olmudur. raq trkmanlar arasnda air, dbiyyat, nair, trcmi kimi ox tannm, eyni zamanda lkmizd d tannan bdlltif Bndrolu Azrbaycann xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin yaradcln hat edn geni hcmli mqallrl yana, 1989-cu ild airin bzi srlrini hat edn kitab da nr etdirmidir. Onun Seilmi eirlri adn verdiyi bu kitaba yazd n sz daha ox diqqti clb edir. Bxtiyar Vahabzadnin yaradclna hsr etdiyi kitabda mllif airi trkman oxucusuna Azrbaycan xalqnn gvndigi v qvanc duyduu bir insan kimi tqdim edir: Xalqn rgind yaamay qazanan Bxtiyar Vahabzad xalqnn umudlarn nmlr evirmi, istgini ahngli szlrl dil gtirmidir. O, bu iql szlrini xalqnn gcyl, yen xalqnn dilind v gnlnd yaatmay baarmdr. Daha dorusu Bxtiyar itnli sevgisiyl, lmz yaratclyla xalqnn sevgisini qazanm v xalqnn hr zaman yannda durmay unutmam-dr3. Yeddi shiflik mqddimd mllif airi Ulusal milli duyu v bilicin bir sembolu kimi sciyylndirrk onun eirlrinin rhin d burada yer vermidir. . Bndrolu byk airimiz eir d hsr etmidir:
1 2 3

Bndrolu .Qrnfil.Bak, Gnclik, 1977, sh. 5. Vahabzad B. Glin aq danaq, Bak, 1988, sh. 147-152. Vahabzad B. Seilmi eirlri. Trtib edn: . Bndrolu. Badad: TKY., 1989, sh., 5

314

Materiallar

Bxtiyarm, yurd urunda Bklmz he bilklrin. eirlrin xalqn ssi. stklrin, dilklrin Unudulmaz bir bstsi. Bxtiyar Vahabzad z zngin v oxaxli, milli-mnvi dyrlr tlqin edn yaradcl, yksk amallar il tkc yaadmz bu corafiyada yox, btn Trk oymaqlarnda, eyni zamanda etnik tfkkrmzn v mnliyimizin qorunub saxland, qan-qanmzdan, cancanmzdan olan raq trkmanlar arasnda da yaayr.

BXTYAR VAHABZADNN SRLRND TRKY


Gll Yololu
tarix elmlri doktoru yologlu2007@box.az

Aradrmalar gstrir ki, Bxtiyar Vahabzad z yaradclnda Trkiy mvzusuna sasn 60 yandan sonra mracit etmidir. Bunun sbbini airin eirlrindn d grrk. Bu baxmdan Bxtiyar Vahabzadnin znn Sovet dvr yaradclna mnasibti maraq dourur... ski Soverlr Birliyi dvrnd sz azadlnn olmamas bir ox air v yazlarn lqolunu balasa da, digrlrini yeni ab-havaya uyunlamaa mcbur ets d, aralarnda Bxtiyar Vahabzad kimi btn blalar gz nn alaraq szn kinmdn sylyn airlrimiz d vard. Qadaan mvzulara toxunan, qaranlq mtlblrr iq salan Vtn airi z yaradclnda btv Azrbaycan mslsin geni yer verir, Vtndn Vtn (1962) v digr bu kimi eirlril yana ah sri olan Glstan poemasn da yazr. Tbii ki, Bxtiyar Vahabzad d myyn mnada z dvrnn, zmansinin olu olmu, znn yazd kimi, dvrn tlbil gn dm tutmu, mrnn son illrind znn d xouna glmyn bzi eir v poemalar yazmdr. srlrinin I cildind air yazr: 2001-ci ild ilk er kitabalarmda Mnim dostlarm (1949), Bahar (1950), bdi heykl (1951), Dostluq nmsi (1953), inar (1956), Sad adamlar (1956), Ceyran (1957) gedn erlrim yad gz il baxdm. Etiraf edim ki, burada hm dvrn tlbi, hm d dil-slub baxmndan xeyli xyalarla zldim. lbtt, bunlar gnc qlm sahibinin nalndan doan xtalardr. Buna gr d erlrin v poemalarn bir qismindn tamam imtina etdim (?!!! G.Y.). Bir qismini is dil baxmndan bir qdr ildim. Amma nalqdan v qlmin hl bimmsindn irli gln sluba toxunmadm.1 Mixail Lermontov kimi mhsuldar v istedadl airin 27 yanda vfat etdiyini, Aleksandr Pukinin 18 yanda Ruslan v Lyudmila poemasn yazmaa balamasn, Mikayl Mfiqin d ilk eirini 18 yanda yazdn nzr alsaq, airlikd 25 ya gnc saylmr Hm d gnc Bxtiyar 1945-ci ild, yni 20 yanda artq Azrbaycan Yazlar Birliyinin zv idi, hrnd ki, ilk eirini 1943-c ild, yni 18 yanda yazmdr. mrnn mdrik an yaayan airin z yaradclna gnn prizmasndan baxmas, z qeyd etdiyi kimi, dvrn tlbi, hm d dil-slub baxmndan xtal hesab etdiyi eirlrini iki cildlikd grmk istmmsi tbiidir. Hesab edirik ki, digr yaradc insanlarmz da Bxtiyar Vahabzaddn rnk gtrmlidirlr. airin nalqdan v qlmin hl bimmsindn irli gln sluba toxunmadm demsi gstrir ki, o, dvrn tlbi baxmndan xtal sayd srlrindn tamamil imtina etmidir. Onun imtina etdiyi srlr srasnda 1945-1960-c illr rzind yazd doqquz poemann drd Toxucu qz, ftixar, Dostluq v Ayl geclr d var. Ancaq onu da qeyd edk ki, blk d mhz hmin srlr Glstan poemasn yazan Bxtiyar Vahabzadnin KQB-nin lm, ignc makinasndan sa-salamat xmasna yardm etmidir. Bxtiyar mllim msly baqa cr yanar v yazr: Glck tdqiqatlarmdan byk bir xahiim var: yuxarda adlarn kdiyim kitablarmdan xartdm er v poemala315

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

rmdan mllif olaraq mn imtina etdiyim kimi, onlar da imtina etsin v on lar tdqiqatlarna clb etmsinlr. ks tqdird onlar mnim ruhumu incitmi olarlar. nki vsiyyt hr ks n mqdds saylmaldr. Mn bu srlrin adlarn kirm v dnmrm ki, Bxtiyar mllimin ruhunu incidirm. nki onun srlrinin I cildinin apndan sonra 2003-c ild bu bard shbtlrimiz olub: evlrind v daha sonra telefonla. Mnim tutarl izahlarmdan sonra Bxtiyar mllim haql olduumu etiraf etdi v mnim bel bir yaz il x etmyim icaz verdi v mn onlar znn salnda mqal halnda dbiyyat qzetind ap etdirdim.3 Onu da qeyd edim ki, 2003-c il dekabrn 12-d Ankarada Xoca hmd Yasvi Vqfi xsusi mkafat hazrlayaraq Bxtiyar Vahabzad il bal konfrans tkil etmidir. Tdbir shhti il laqdar ged bilmyn Bxtiyar mllim nvsi Bxtiyar gndrmidir. Lakin hmin gn mummilli liderimizin dnyasn dyimsil laqdar tdbir qeyri-myyn vaxta txir salnmdr... Qocaman Vtn airimizin tdqiqatlarna nvanlad bu vsiyyti n demk idi?! Bxtiyar Vahabzad kimi bir nhngin buna ehtiyac vardm?! Mnc, srlrinin I cildin yazd iki shiflik mllif sznn yerin air ikic misra yazsayd, daha ksrli, tsirli v inandrcolard: Baqa bir zamanda kedi gncliyim Dvrn tlbil gn dm tutdum airin zamann bax prizmasnn szgcindn ken kitabn oxuyan glck tdqiqatlarn airin btv yaradclna qeyri-obyektiv yanaaca v triflr dolu kitablar, mqallq yazaca qnatindyik. Budurmu bizim tandmz, yersiz triflrdn tng gln, tvazkarl il seiln Bxtiyar Vahabzadnin istdiyi?! Bxtiyar Vahabzad yazr ki, bzi erlrim ap olunandan sonra lavlr edir, yaxud ifad trzini dyiirm... Odur ki, mnim yazlarmda hmi n son ap mqbul saymanz xahi edirm (!!!-G.Y.). Biz hrmtli airimizin ruhuna hrmtl yanaaraq, z yazd kimi, vsiyytin ml edrk adlarn kib imtina etdiyi srlrini tdqiqatmza clb etmirik, nki mvzumuzla ciddi bir laqsi yoxdur. Lakin Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda Trkiy mvzusuna gln yolu aradrarkn yolun balancn da nzrdn keirmli oluruq... Bir d onu qeyd etmliyik ki, bizim bir ox airlrimizin, bada da XX sr Azrbaycan poeziyasnn ah hesab etdiyimiz v Bxtiyar Vahabzadnin elmi yaradclnda sas yer tutan dahi Smd Vurunun da yeni dvr grmk, yaamaq v bu gn dmnlrinin, bdxahlarnn onu gzdn salmaq mqsdil ara-sra mtbuata xartdqlar bir ne eirindn imtina etmk imkan olmamdr. Olsa bel, Smd Vurun bunu edrdimi?! dalt namin demk lazmdr ki, yox, etmzdi!.. strdim ki, Bxtiyar Vahabzadnin vsiyytini doru hesab ednlr bu vsiyyti o dvrd yazb yaratm v bu gnlri grm imkan olmayan btn air v yazlarmzn vsiyyti kimi qbul etsin. Bu yerd qaraqalpaq yazs, mhur Qaraqalpaknamnin mllifi Tlepberqen Kaipberqenovla 1997-ci ilin sentyabrnda Nukusdak (Nkis kalas) shbtimi xatrlaym. Bzi srlrind ruslara ifrat msbt mnasibt gstrdiyini, zaman kedikdn sonra bu srlrd dyiiklik etmk istyib-istmdiyini soruanda, o, yazdqlarma peiman deyilm dey cavab vermidir.4 Adn kmk istmdiyim, sovet dnmind elmi faliyytini byk rus qardan dbiyyatnn az qala btn dnya xalqlarnn dbiyyatlarnn yaranmasndak rolundan qalaqqalaq kitablar v drsliklr yazan bir alimimiz hmin sual 1990-c illrin vvllrind vermidim. Onun cavab mn daha mntiqli grnd. O, dedi: Mnim qrx illik faliyytimin stndn xtt kmyim bu gn an-hrt gtirn kitablarmdan, onlara gr aldm qonorarlardan, mkafatlardan, hmin pullarla aldm evlrdn, manlardan, cmiyytd ailmin v zmn mvqeyimdn, professor adndan v s. imtina etmk demkdir. ndi znz deyin, mn btn mrmdn xtt kmk istyrmmi?
316

Materiallar

Btn bunlara baxmayaraq Bxtiyar Vahabzad axna qoulan bu ktlnin irisindn qnndan xan qlnc kimi syrlb xa bildi. 1990-c illrin vvllrind mn zm Bxtiyar Vahabzadnin irisind olduu man xalqn qollar stn aldnn ahidi olmuam. Bu sevgini, mhbbti grdkdn sonra dnrm ki, Bxtiyar Vahabzady he bir srindn imtina etmk lazm deyil. Ax onu qollar stnd gzdirn nsil airin yaradclna, htta bu gn imtina etdiyi srlrin indiki gnclrdn daha ox bld idi. Bxtiyar Vahabzad yaradclnda onu bu gn bel bir vsiyyti yazmaa vadar edn srlrin hams Glstan poemasnn nuru il iqland, pakland. Onlar bu gn hqiqtn Trk Dnyasnda ssi sslr qaran, blk d daha uca xan Bxtiyar Vahabzad adl ba gylr dyn alnmaz bir qalann yri-yr qoyulmu, lakin st mhkmc betonlanmi ilkin bnvr dalar, airin z demikn, gnc qlm sahibinin hl bimmi qlminin mhsullardr. Yaradclnn ilk illrind yazdqlarndan bu gn imtina edirs, onda gnc nsil air Bxtiyar Vahabzadnin glckd kvrk qlmi il yazd erlri grmyck, onu rnk gtr bilmyck, onun atd zirvy can atmayacaq. nki el dnck ki, Bxtiyar Vahabzad el gncliyinin ilk illrind d 2001-ci ild dndy kimi dnb, yazd kimi yazb, birdn-bir bizim bu gn tandmz, sevdiyimiz Bxtiyar Vahabzad olub Bellikl, gnclrd ona bnzmk istyi snck. nki Bxtiyar Vahabzad ideallaacaq, latmaz olacaq Bu yerd mhur bir klam yadma dr: kim mn bu gn dnnkindn yax dnmyi qadaan ed bilr?! Hr gnmz irliy bir addmdr. Bxtiyar Vahabzadnin trklk haqqndak eirlri is Trk Dnyasnn qazanc, Bxtiyar Vahabzad byklynd bir dnyan qazanmas, kisinin daha da artmasdr. Artq uzun illrdir Qazaxstann Trkistan hrindki Xoca hmd Yasvi Uluslararas Trkiy-Qazaxstan Universitetinin kollektivi onun zmz ksn qlncn tamaaya qoyaraq uurla Trk Dnyasnn bir ox yerlrind oynayrlar mumiyytl, Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda Trkiy mvzusunu aradrrqsa, o zaman airin yaradcln rti olaraq bu istiqamtd ana mrhly bl bilrik. Birinci mrhld biz Bxtiyar Vahabzadnin simasnda, szn sl mnasnda, VTN airini, AZRBAYCAN airini grrk. Onun yaradclnda daha ox btv Azrbaycan mvzusu, azrbaycanlq, vtn torpana mhbbt mvzusu stnlk tkil edir. Mn tsadfn Bxtiyar Vahabzadnin trklk msllrindn danmadm. Qeyd eldiyimiz kimi, airin yaradclnda Gney Azrbaycan mslsi, btv Azrbaycan ars stnlk tkil edir. Bu da azrbaycanlqdan, z xalqna, Vtnin olan sevgidn doan hisslrin nticsidir. Trklkl bal msllrin airin yaradclnda o qdr d geni yer almamasnn sas sbblrindn biri ski Sovetlr Birliyind ruslarn tarixi dmnlri olan trk, kapitalist Trkiysin olan mnfi mnasibti, digr xalqlarda da, xsusil d trk xalqlar arasnda pantrkizm damasndan uzaq olma meyli idi. Sovet dnmind Bxtiyar Vahabzad yaradclnda Trkiy v, mumiyytl, trklk mvzusunun, demk olar ki, yoxluunun da sas sbbi airin dvrn tlbil gn dm tutmas olmudur. Bu dvrlr Bxtiyar Vahabzad Trkiyy il bal ayr-ayr hadislrdn tsirlnm nticsind bir ne eir yazr. Bunlardan biri airin 1957-ci ild yazd lk mktub eridir. Bildiyimiz kimi, Azrbaycan v, elc d, kemi Sovetlr Birliyindki trk soylar kapitalist Trkiysi haqqnda o dnmlrd sovetin yaratd mnfi mnasibt baxmayaraq Nazim Hikmt qucaq adlar. Nazim Hikmt 1926-c ild Bakda Gni inlrin trks kitabn ap etdirmidir. Onun Azrbaycan airlril dostluu, Bakya glii oxlar trfindn maraqla qarlanrd. Trkiyy, trk mnfi, soyuq, dmn mnasibt olan bir lkd Nazim Hikmt Trkiyni v znn xsi timsalnda trk tantd, sevdirdi. Bir ox airlr kimi gnc air Bxtiyar Vahabzad d Nazim Hikmtin Bakya glmsi mnasibtil znn lk mktub eirini yazr. eir bdii chtdn ox zif olsa da, tarixi faktn ksi baxmndan maraq dourur: Dz otuz il bundan vvl, sn heyran-heyran Nm dedin ann Bak, gzn Bakya.
317

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bir kitabla getmi idin bizim Bakdan, Yz kitabla qaytmsan bu gn Bakya (Bak, oktyabr 1957) Bxtiyar Vahabzad yaradclnn ikinci mrhlsi trklk v trklk mrhlsidir. nki trkly drk etmdn n Trkiy, n d Trk Dnyasndak digr trk soylarna sevgi d yarana bilmzdi. Onu da qeyd edk ki, trklkl Trkiyprstlik ayr-ayr eylrdir. Trklyn drki uzun v tin proses idi. Htta 1959-cu ild raqa gedn air bu lknin ayrayr hrlrind erlr yazr v onlar Syaht dftrindn ad altnda ap etdirir (lddinin ra (Badad, dekabr 1959), zn yalvarsana! (Krbla, dekabr 1959), Ehramlarn nnd (Qahir, dekabr 1959), Dcl sahilind (Badad, dekabr 1959), ld yaad (Fzuliy) (Krbla, dekabr 1959), Durnalar (Bsr, dekabr 1959), Tsbeh (Ncf, dekabr 1959), Aclardan toxlara (Krbla, dekabr 1959), Tai-Ksra nnd (Mdain, dekabr 1959), Baba Gur-Gur (Krkk, 1959) v s.). V he Baba Gur-Gurda bel raqdak trkmanlar haqqnda bir ey yazmr. airin diqqtini kn yanar od v onun Baknn Atgah il oxarldr. Trk Dnyasnn birliyini, dilinin, ksr trk soylarnda dininin d birliyini, Rusiyann parala, hkm sr! siyastini drk etdiyini Bxtiyar Vahabzadnin 1968-ci ild zbkistann paytaxt Daknd hrind keiriln Asiya v Avrika yazlarnn mavirsindn ald tssratlar altnda yazd Neo erind qabarq grrk: Paralayb sn hkm sr! siyasti Yurdumuzda od qalad. Biz bir yana, Eyni dili, Eyni dini ne yer paralad. - deyn air gl qoruyaq canavardan zmz! ar il paralanm xalqlar zalma qar birliy arr: Ax bizim Ddmiz d, Babamz da Qarda olub. Mgr indi bu qardalq unudulub?.. Sovet dnmind oxlarnn sevimli istiraht yeri idi Krm. Blk d o zamanlar ox az adam Krmn gzl tbitinin qoynunda dinclrkn burann sl sakinlrinin, yiylrinin ac taleyi, bana gtiriln flakt haqqnda dnrdi. Onlardan biri d Bxtiyar Vahabzad idi: Krm, Yalta, Qzlda Bir xalqn ata yurdu O, xalqa yad, ay Allah, glmy Vtn oldu. (Avqust 1961, Yalta) Krmn yerli sakinlrinin flakti airi rahat buraxmrd. O, 1980-ci ild Krmda, Alutada mt Xan Sultann heykli nnd, daha sonra is Niyyt erini yazr: Torpan altnda yatr yerlilr, stnd glmlr kefd, damaqda. Yerlinin drdini yersiz n bilr? Yerlinin haqqn o, tapdamaqda. Glm haql bilir zn, haql! Yerlinin yurduna yollar bal (5 may 1996, Krm-Yalta) Zaman kedikc Bxtiyar Vahabzad daha aq v srt kild trklyn ortaya qoyur:

318

Materiallar

Ouzdan trdim, trk olu trkm, Poladdan kvrym, dmirdn brkm. Alalda bilmzsn mni, a nadan, Mn bu grkmiml dnyaya grkm. (Yanvar, 1989) air bir trfdn khn tsvvrlri qraraq trklyn drki yolunda addmlayrdsa, digr trfdn d trk, trkly qar xanlarla z erlri vasitsil mbariz aparmal olurdu. El onun yuxarda nadana mracitinin arxasnda da konkret xsin, nvann durduunu hiss etmk tin deyil. Mhz bu dvrd azri-trk mslsi ortaya daha byk hvsl atld. Bir oxlarnda Azrbaycan trklrini fars az il azrilr adlandrmaq hvsi ba qaldrd. Bellri Azrbaycann qdim saiknlrinin trk deyil, azri olduu fikrini irli ataraq onu hr cr sassz iddialarla mdafi etmy baladlar. Onlardan biri olan arxeoloq Cfrqulu Rstmov Qobustan Azrbaycann qdim yaay msknidir kitabnda yazr ki, kkmz trk balayanlar, Dd Qorqud bizimkidir deynlr ermni Balayanlardan rvt alanlardr. Bellrin cavab olaraq Bxtiyar Vahabzad Azri il trk arasnda (2000) erind yazr: Mn dedim, sn dedin, yen mn dedim Bir addm geriy kilmmdim. Sn grdyn frqi gr bilmdim Vallah, Azril Trk arasnda. Bu yerd qeyd etmk istrdim ki, gr azr (azri deyil mhz azr) klmsi trklrin bir qolu kimi aradrlrsa, ildilirs, bu baqa msl. Bununla biz d razyq. Unutmayaq ki, ms Tbrizi yazr tayfasndan olduunu qeyd edirdi. eirlrini is qpaq lhcsind yazrd. Tsadfi deyil ki, Rumi onu qpaq qlndrlrinin ah adlandrrd. Demli, Gney Azrbaycanda, zllikl d Tbriz trflrd qpaq yazrlr yaayrd v ms Tbrizi d onlarn bir nmayndsi idi. Bu bir daha Azrbaycan trklrinin yalnz M.S. IX-XI srlrd bu blglr gldiklri bilinn ouz qolundan deyil, hm d daha qdim dvrlrdn Xzr trafnda mskulaan qpaq trklrdn ibart olduunu tsdiqlyir. Demli, Azrbaycan trkcsi d yalnz ouz lhcsindn deyil, ouz-qpaq qarndan yaranmdr. Mn trkm! dey hayqraraq onu illrdn bri aldadanlara qar syana qalxd gndn, zn, trklyn drk etdiyi andan Trkiy, trkn tarixi, trklk duyusu, trklk ruhu airin yaradclna hakim ksilir: Sn bizi aldatdn illrdn bri, Mn rxi-flkdn drs gtrmm. zg anasndan sd mnlri, zg qulluunda duran grmm slimi, nslimi tanyram mn, Qarq deyilm zmdn hrkm. Sn kimsn, sn nsn, zn bilirsn, Mn ilk qaynamdan Trk olu Trkm! (15 noyabr 1995) 1990-c illrd trklyn drk edn xalqn dilindn Tanr trk qorusun! tmnnas dmrd. Bu da bir oxlarn qcqlandrr, aqdan aa mnfi emosiyalarnn z xmasna, tpkilrin sbb olurdu. Bxtiyar Vahabzad onlar da cavabsz qoymad: Tarixl bir yadadr Bizim tarix yamz. Niy sni qorxudur Tanr Trk Qorusun Duamz, alqmz?..

319

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Tanr Trk Qorusun! Atlan dam sana? Bizim bu alqmz Yoxsa qarm sana? (Tanr Trk Qorusun!, 2001) Grdymz kimi, Bxtiyar Vahabzad yeni mbarizy qoulur. Bu mbariz trk dmnlrin, xalqmza azri deyib trk saymayanlara, Tanr Trk Qorusun! alqndan qorxanlara, trklyn dananlara, admz dyidirnlr qardr! El bu vaxtdan da airin yaradclnda nc mrhl balayr v o, Trkiy mvzusunda bir-birinin ardnca hm mzmun, hm mna, hm d bdii, siyasi yndn gzl erlr yazr. Bxtiyar Vahabzad yaradclndak Trkiy mvzulu Atatrk (1998), Dprm (1999), Xyalprst (1999), Azrbaycan-Trkiy, Yunus Emry, Doru (2001), Tnha mzar (1998), badt (1999), Tasavvuf (1999), Glm (1999), Onun gc xalqda, ksri haqda (24 avqust 2000), Ey dnnki krplr (2000), Allah, mni bel alat (24 avqust 2001), Trkiy havas (1996) v baqalar kimi erlr tez bir zamanda dillr zbri olur, trky evrilir. air sanki ldn xm, uzaqlam bir varla atmaq istyirmi kimi qarda Trkiy il bal hr n varsa, erin krr, trkly il qrur duyur: Ab qol-qanadm Ucaltdm Trk adm. Mn z dilk atm Srdm Turana doru. (Doru, mart 2001) 1918-ci ild Trk Ordusunun ermni iallar il mbarizd Azrbaycana yardma gln sgrlrinin arasndan biri amax yaxnlnda yaralanr v hid olur. trafda yaayan Azrbaycan trklri yaral sgrin son arzusuna uyun olaraq onu vurulduu yerdc dfn edirlr. Sovet dvrnd trk adnn msbt anlamda kilmsinin mqbul saylmad bir vaxtda bel yerli camaat bu tnha mzar qorudu, saxlad. Bu gn artq mzar diqqt mrkzinddir, glnken yolular ayaq saxlayaraq o mzara ba kirlr: O bir Trk sgri, qhrman, mtin! O z qardana yardma gldi. (Tnha mzar, 1998) Sovetlr Birliyi daldqdan sonra xalqn ehtiyac hiss etdiyi amillrdn biri d din idi. Baqa bir zamanda gncliyi ken, dvrn tlbil gn dm tutan air qiblsini tansa da, ona scdni unutduuna, namaz qlma yrn bilmdiyin tssf etdiyini yazr. Bxtiyar Vahabzadnin ibadti d znmxsusluu il seilir. Geclr llrini gy qaldraraq, zn Tanrya tutan air dualarnn qbul olunmasn istyir, millti, xalq birliy arr, Trkn anl tarixinin hsrtini kir: Bizi endirdilr gylrdn yer Dndr tariximin altn an, lahi, hkmnl qaldr gylr slam bayran, Trk bayran. (badt, 1999) Grdymz kimi, Bxtiyar Vahabzad ziz v layiqli Trk olu Fatih Orduya ithaf adlandrd badt eirind slam bayra il Trk bayrann ucalmasn istyir. airl shbtim zaman onun slama olan inamnn sonsuzluunu duydum. Onun kim ki, slam qbul etdi, yaad. slam qbul etmyib digr dinlri qbul ednlr mhv oldular demsi d bunu sbut edir. slam dininin mhavizkarln nzr alanda, airin szlrind bir hqiqt grrk. Qrbi Sibir trklrinin rqi Sibir trklrin nisbtn az assimilyasiyaya mruz qalmas da buna sbutdur. Ancaq hyat gstrir ki, bu gn xristian qaqauzlar, saxa trklri, uvalar, lamaist tva trklri v baqalar var, yaayrlar v z milli-mnvi dyrlrini, adt-nnlrini, tinlikl d olsa, yaadrlar. ksin, bir ox blglrd, el Bxtiyar Vahabzad yaradclnda geni
320

Materiallar

yer tutan randa yaayan Gney Azrbaycan trklrinin durumu da onu gstrir ki, slam dini hr yerd trklr mnasibtd msbt mvqe tutmur. Lakin Bxtiyar Vahabzadnin din anlay da vvllr frqli olub. Azrbaycan oluyam Odu Allah sanmam. Anam torpaq, Atam od, Mn oddan yaranmam. Azrbaycan oluyam (1966) airin Anamn kitabnda oxuyuruq: Bu byk mtlbi bilmdik bzn, Bizi bl-bl kdilr dara. l kib mqdds atimizdn Yzillr ba ydik yad kitablara Dayan, insan! (1970) eiri d bu baxmdan maraqldr: Yox! Allah-kbr vaxt kedi oxdan. De nsan-kbr indi. Diqqtimi kn baqa bir eir Tasavvuf eiridir. Byk Mvlan Clalddin Ruminin ruhuna yazlm bu erdki bir bndd deyilir: Haqqa ulamaq n zn amaq n Grk nc aasan Nfis adl dalar. (Tasavvuf, 1999) Sanki bu misralarn nvanland xs ittihim olunur: Grk nc aasan, nfis adl dalar, yni sn hl nfsinl mbariz apara, o uca da aa bilmdiyin halda zn aaraq haqqa nec ulaa bilrsn? Mgr Rumi bilmirdimi ki, haqqa ulamaq n nc nfsi amaq lazmdr v ard da. Bu bndin anlam Bxtiyar Vahabzad il ms Tbrizi v Mevlana il bal shbtimizin mzmunundan mn aydn oldu. O da aydn oldu ki, Bxtiyar Vahabzad d, bir oxlar kimi, konyallarn bu iki dahi xs haqqndak dedi-qodularna inanm, onlarn birbirin olan sevgilrini yanl anlamdr. mumiyytl, Bxtiyar Vahabzad amanizm, vliyalarn kramtlrin v o cmldn d ms Tbrizinin aman qabiliyytli, Mevlan Clalddin Rumi demikn, qpaq qlndrlrinin ah olduuna inanmr, vliyalar sadc ox oxumu, bilikli insanlar kimi qbul edir. Bildiyimiz kimi, 2001-ci ilin yaynda Azrbaycan xalq ar bir tnhalq, kmksizlik hissi yaad. ran dflrl Azrbaycann hava srhdlrini pozan tyyarlri il gnc v kvrk, mstqillik yollarnda yeni-yeni kvrk addmlarn atan respublikamza, szn sl mnasnda, meydan oxumudur. Bel bir durumda Azrbaycan hkumti v xsn prezident Heydr liyev yegan doru yolu sedi v Trkiynin Ulduzlar Bak smalarnda mhtm gstri yapdlar. Bu gstrini qrur v sevinc hissi il izlmy xan minlrl insan cmi bir ne gn vvl Azrbaycann hava srhdlrini pozan ran tyyrlrin n qdr nifrt yadrr, etiraz ssini ucaldrdsa, Trk Ulduzlarn bir o qdr coqu v sevgi il qarlad. Bu insan seli arasnda gzlrindn sevinc v qrur ya tkn Bxtiyar Vahabzad d vard: z halal Trk Ulduzlarm Udu mnim z gymd Aslan gc, qaplan zmi Duydum o gn bilyimd. Mn barmaq gstrn z yerini blli etdilr Onlar Bak smasna rk kli rsm etdilr
321

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Sevincimdn alayrdm. Biz bir daha anlayrdq Ndir inam, ndir inad. Mn aladm sevincimdn Allah, mni aladanda bel alat. (Allah, mni bel alat, 24 avqust 2001) airin Onun gc xalqda, ksri haqda eiri Trkiyd hyata bdi lvida deyn Azrbaycanda trklk ideologiyasnn yorulmaz tbliats blfz Eliby hsr olunmudur: Qlbi Azrbaycan, gz Trkiy, Yaad Trk dey, ld Trk dey. Balad Turana O, imann Bu iman onunn mrdn baha. Mgr tsadfm? O z cann Gedib Trkiyd verdi Allaha. Grdymz kimi, air z erlrind Trkiy il sevinir, Trkiy il kdrlnir, onun ar gnnd erlril d olsa, yardm etmy, mnvi dayaq durmaa alr. Onun Dprm eri mhz bel erlrdndir: Eidinc ata yurdda dprmi Axd yam, dnd bam, Trkiym. Hr drdimin, kdrimin orta, Can qardam, qan qardam Trkiym. Sn xmsan tarixd ox snaqdan, Dnmmisn n gerkdn, n haqdan. Ey zamann yollarda hr zaman Mnim arxam, yol yoldam Trkiym Tbii ki, Trkiyni byk ndr Atatrksz, Atatrk is canndan artq sevdiyi Trkiysindn ayr tsvvr etmk mmkn deyil. Blk d el buna gr, Atatrkn sinsi yurdun alnmaz qalasdr deyn Bxtiyar Vahabzad Trk Dnyasndak ayrlqlar, paralanmalar rk ars il seyr edir v Atatrkn qdrtini drk etdiyindn Bizi birldirck bir Atatrkm yarana deyir (Atatrk, 1998). Trkiy mvzusu deynd, biz mtlq buraya airin ortaq tariximizl bal pyeslrini, poemalarn da daxil edirik. nki qdim trklrdn bhs edn srlr el Trkiynin d, Azrbaycann da, yni Trkiy trklrinin d, Azrbaycan trklrinin d qdim v anl tarixindn bhs etmk demkdir. Bxtiyar Vahabzadnin trfimizdn aradrlan srlrinin banda is, mnc, smimiliyi il rklr yol tapan Trkiy havas eri durur. Kkm, soyumu tanyan gndn Amal qanadnda mn ucalmam. Adm danlsa da ilk gncliyimdn, Trklk havasyla nfs almam. Mn yumruq altnda deyrdim, n qm, Eqim-qidm sonsuz inamdr. Azrbaycan-anm, Trkiy qiblm, Amalm-ynmdr, qiblnmamdr Azrbaycan-Trkiy erinin yazlmas, trkiyli bsti Hikmt imkin ona musiqi bstlmsi, Bxtiyar Vahabzadnin Trkiyd bir ox eir v poemalarndan ibart kitablarnn xmas, onun Atatrk Kltr Mrkzinin Fxri zv seilmsi v, nhayt, Uluslararas Xoca hmd Yasvi dlnn verilmsi Trkiy il Bxtiyar Vahabzad arasndak qarlql sevginin, hrmtin nticsi, qarda Trkiynin Bxtiyar Vahabzad yaradclna verdiyi dyr,
322

Materiallar

airin znn dediyi kimi, ata Trkiynin ana Azrbaycana olan mhbbtinin nticsidir. Tanrdan gzl airimiz can sal dilyir v inanrq ki, Bxtiyar Vahabzad yaradcl Trkiy mvzulu hl ox eir qucaq aacaq.
DBYYAT 1. 2. 3. 4. Vahabzad B. srlri. I cild. Bak, Azrbaycan nriyyat, 2001, 544 s. Vahabzad B. Seilmi srlri. 2 cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004, 328 s. Yololu Gll. Bxtiyar Vahabzadnin srlrind Trkiy. Bak, dbiyyat qzeti, 18 avqust 2006, s. 1-3. Yololu Gll. Yazdqlarma peman deyilm. Bak, dbiyyat qzeti, 12 dekabr 1997.

BAHTYAR VAHAPZDE VE TRK DL


Necati DEMR
Prof. Dr., Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi retim yesi necatidemir@gazi.edu.tr // www.necatidemir.net

Corafyay vatan, insanlar millet yapan unsurlarn en banda dil gelir. Ayrca dil, corafyann ve milletin en nemli bekisidir. Hem siyas hem de kltr snrmzn bekisi de Trkedir. Dolaysyla Trkenin kullanlmas ve Trke retiminin nemi kendiliinden ortaya kmaktadr. Trk Dnyas yaklak 300 milyonluk nfusuyla; geni bir corafyaya, kkl bir kltre, nemli bir ekonomiye sahiptir. Ayrca Trklerin eitli sebeplerle dnyann eitli blgelerine gmesi ile Trke hemen hemen btn dnya zerine yaylm durumdadr. Gnmzde kuzeydou Asyadan Afrikann ortalarna, in Seddinden Avrupann ilerine kadar Trk milletini birbirine balayan en nemli ba, Trkedir. Ayn dili konuan insanlar tarihin szgecinden birlikte gemiler, ayn kaderi paylap varl ve yokluu birlikte yaamlardr. Dolaysyla dil, millet ve devlet olmann temelini tekil etmektedir. Bunu bilen Trk aydnlar Trk dili konusuna zellikle nem vermilerdir. Trk dnyasnda, iirleriyle ve yazlaryla Trkeye hizmet edenlerin says olduka fazladr. Bunlarn ierisinde hizmetleri teekkrle geitirilemeyecek ahsiyetlerin en nemlilerinden biri de Bahtiyar Vahapzadedir. Bahtiyar Vahapzade, Azerbaycan sahasnda Trkeye ok sayda iir, edeb, tenkit, inceleme, makale, tiyatro eseri kazandrm olmakla, amzda Trk dnyas ir ve nasirlerinin en nemlilerinin iinde yer almtr. O, daha rencilik yllarnda Kuzey Azerbaycan basnnda yaymlad iir ve makaleleriyle dikkatleri ekmitir. Daha sonraki yllarda yazlaryla eitli dller kazanm, hreti dnyaya yaylm ve eserlerinin bazlar bata Trk iveleri olmak zere, Rusa, Almanca, Franszca ve Farsaya evrilmitir. Vahapzadenin ilk defa Trkiyede tantlmas Saadet aataya nasip olmutur 1 . Daha sonraki yllarda H. Ahmet Schmiede, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun ve Dr. Yavuz Akpnar tarafndan Trkiye Trklerine eitli ynleriyle tantlm olan airimiz trl vesilelerle Trkiyeye defalarca gelmi ve Trkiye Trkleriyle har neir olmutur. Bahtiyar Vahapzade dil konusunda yazd iirlerde, Trke hakkndaki dncelerini beyan etmi ve dil meselesine ok ehemmiyet vermitir. Ayrca yazd iir, makale, edeb tenkit ve dier nevilerde sade Trkeyi kulland gibi tenkidini yapt eserleri de zellikle bu adan deerlendirmitir. Ayn dili konuan insanlar tarihin szgecinden beraber gemiler, ayn kaderi paylap varl ve yokluu beraber yaamlardr. Dil, o yzden millet olmann temelini tekil eder.
1

Prof. Dr. Saadet aatay, Trk Leheleri rnekleri II, A. . DTCF. yay. Ankara-1972, s. 9-12

323

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Vahapzade, bu duygu ve dnceyi Ana Dili iiriyle en gzel ekilde ifade edenler arasndadr: Dil aanda ilk defa ana sylerik biz, Ana dili adlandr bizim ilk dersliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdyle irir ruhumuza bu dilde gile-gile. Bu dil- bizim ruhumuz, eimiz, canmzdr. Bu dil- birbirimizle ehdi- peymanmzdr. Bu dil tantm bize bu dnyadaki her eyi. Bu dil- ecdadmzn bize goyub getdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek oruyub, nesillere biz de hediyye verek. Bizim uca dalarn sonsuz ezemetinden, Yatana smayan aylarn hiddetinden. Bu torpagdan, bu yerden, Elin bagrndan gopan yangl negmelerden, Gllerin renglerinden, ieklerin iyinden, Mil dznn, Muann sonsuz geniliinden Asal babalarn eglinden, kamalndan Dmen stne cuman o ratndan nalndan opan sesden yarandn. Sen halgmn ald ilk nefesden yarandn. Ana dilim, sendedir halgn egli, hikmeti, Ereb oglu Mecnunun derdi sende dil am. reklere yol aan Fuzlnin seneti Ey dilim, gdretinle dnyalara yol am Sende menim halgmn gehremalgla dolu Tarihi varaglanr. Sende nee min illik menim medeniyyetim an hretim sahlanr. Menim adm,sanmsan, Namusum vicdanmsan! Milletlere balglara halgmzn adndan Mehebbet dastanlar yaradld bu dilde. Bu dil tantm bize bu dnyada her eyi. Bu dil- ecdadmzn bize goyup getdiyi En giymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyup, nesillere biz de hediyye verek! Bir dile verilen nem, ancak bu kadar ili ve samimi anlatlabilir. airimiz, iirde, Trkenin, Trk insannn ruhu, ak, ecdat yadigr olduunu ve bizim de daha sonraki nesillere onu salam ve temiz brakmamz gerektiini sylyor. Bununla kalmayarak devam ediyor: Trkenin, yce dalarn azametinden, yatana smayan aylarn hiddetinden, bu topraktan, namelerden, trklerden, gllerin renginden, ieklerin kokusundan, yal babalarn aklndan, kr atn nalnn sesinden ksacas Trkn yaayndan olutuunu ifade ediyor. Yine Trkede, kahramanlkla dolu Trk tarihinin, medeniyetinin, an ve hretinin, sakl olduunu en gzel ekilde dile getiriyor. Bu konudaki hassasiyetini daha da netletirerek dili, Trk insannn en nemli manev unsurlarndan biri olan namusa benzetiyor. Onun bu konudaki hassasiyetini bir Trk dili profesrmz yle ifade etmektedir: Pek ok air belki de dil zerine iir yazmtr. phesiz ki pek ok gramerci de dil ile tarih arasnda mnasebet kurmutur. Fakat dili namus kabul eden bir ykse heyecana ben bugne kadar tesadf etmemitim1.
1

Ahmet Bican Ercilasun, Bir Azer ir: Bahtiyar Vahapzade, Mill Eitim ve Kltr, S. 2, Mart 1979, s. 33.

324

Materiallar

amzda, yabanc dil merak ok ileri safhalara vararak, yabanc kltrden yaralanma lsn am, kalknmakta olan milletlerin kendi dillerini ihmalini gndeme getirmitir. Bunlarn altnda yatan ekonomik, sosyal ve kltrel emperyalizm neticede yabanc dille eitim yapan okullar normalden daha fazla nemli klmtr. irimiz Riyakr iirinde bu konuda gaflet iinde olanlar sert bir slupla eletirip, bir retmenin, ocuunu yabanc dille eitim yaptran okulda okutmasnn normal olmadn belirtir. nk dil uuru bir retmende herkesten daha fazla olmaldr: RYAKR Menim vladma ana dilinde Ders deyen agll mellime bah. Veten, veten deyir, z vladn Ecnebi dilinde ohudur ancag. zgeye: Dilini ren!deyirsen, znse Bu dili beenmeyirsen!.... Ne deyek bu miskin riyakrla?.. Yohsa z gnn beenmir baa?.. Bir nedir, be-alt dil bilsin gerek, Bizim sabahmz; krpelerimiz. Veten diline de dodag bzmeyek, Burdan ayag ap, yola hag biz. Evde ayag acr evvelce herkes, Sonra uzaglara dr gademler. lkini bilmeyen sonunu bilmez, Evden z dnderen lde veremler. Evvel evin ii demiler neden? Sen l bilmezsen, ii bilmeden. Yah bilmek cn zge bir dili Evvel z dilini yah bilmeli. Niye zmz ey sayag biz? Niye atamz tanmayag biz? zgeni sevirsen? nanmram ben! zn sevmeyen zgeni sevmez. Vetenin diline gereksiz deyen Vetenin zn nece sevir bes? zne dursayd yediin rek, Rezil olduunu zn ganardn. Dilimi dansaydm men de senin tek Sen kime deyip pul gazanrdn? Veten gayretini ekmeyen oul Hem zne ykdr, hem zgesine; Bu dilde ders deyip gazandn pul, Yediin rek de haramdr sene! Byt balan da sen zn, teki Denen, zn yaa, alem yoh olsun. Namus olmasa da keiner, teki Dilin uzun olsun, garnn toh olsun. Seninn dnyada deer,a nadan, Bir anlg teri knl holuun,
325

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Min defe kiikdir atalndan Senin insanln Vetendaln! 1928 ylndan sonra talih Azerbaycana daha ne oynad oyunlardan ok daha acmaszn oynar. Bu tarihten sonra ikiye ayrlan Azerbaycann gney ksm rann eline geer. Burada yaayan Trk nfusuna Farslarn yapt basklardan biri de Trkeyi kullanma yasadr. Gneyde yetien nesil artk Trke konuma ve yazma hakkna sahip deildir. Bu yzden ana dillerini bilmeden yetiirler. Her eye ramen zndeki Trke alevi snmeyen birinin, dilini renmek iin Vahapzadeden kitap istemesi zerine, airimiz kahrolur, dilini ihmal edenleri Ne Ondansan, Ne Bundan iiriyle hicveder. NE ONDANSIN, NE BUNDAN Sizdenim, yani Azerbaycanlym. Ama anne dilimi bilmiyorum. Dilimi renmek iin bana derslik gnderin Gney (ran) Azerbaycandan gelen bir mektuptan. Yad dilde mektup yazp karde, z kardeine. Bu mektubu okuyan kl dksn bana. Hkmne bak hasretin. Hkmne bak zilletin. Ya annesi yok imi bu zavall milletin Bir emcekten st emen ikiz evltlarna z dilini rete. Bir yuvadan uurup, bu uuu seyrede. Mektubunu okudum, yazarsn ki Sizdenim, Fakat ben z dilimi bilmiyorumsa, Bilmem, Nasl desem ben, benim ok gzel itiraftr Sahvini anlayan dz olmazd dansamak. Gnahn azaltr, gnahn anlamak. Bu yaradr, Bu yerde yarlanr bu yara. Ne deyip, ne ad vererek Dilini bilmemekle vnen cahillere? Haklsn Bizden olup, Ey bizliinden dnen, Seni ben affederim, affeder mi ya vatan? Bilmiyorsan dilini, sen vatann yzne stemeden ak oldun. Sen kendine bir vey, zgeye yama oldun. Bu halinle Snbeye Ne tokmak, Ne de karde, Tfee akmak oldun. Sen kmak istersen de zgenin efsurundan, Ne ondansn, ne bundan. Bilsen de yad dilini, tam yadn z gibi, Seni doma bildi mi? Bilmeyip, bilmeyecek!
326

Materiallar

Ona can kurban desen, O, hakkn yiyecek Yrek kzdrmayacak sana, zgesin diye, Senin z milletin de satlm bilecektir Kardeini zgeye. Yazrsn: Deimiim, Baka gzle bakarm imdi btn her eye. Bana derslik gnderin dilimi renmeye. Derslik? te ne demek? Kitaplardan ne semer? Hani anne dilini anneden renirler. Annen bunu yapmad, O sana anlatmad. Annesinin dilini. Annen sana retti aasnn dilini z doma evldna doma anne dilini retmeyen anneler, Ya anne adlanmaa sizin hakknz m var? Dilinizi yadsyp Kendinizi dandnz Fakat bu alakl siz ycelik sandnz. Ey kknden ayrlp kendisinden kaaklar Emin olun, sizi de bir zaman danacaklar. Menim Anam iirinde ise okuma yazma bilmeyen annesinin, ona Trkeyi retmekle her eyi rettiini, bu dille meydana getirdii btn eserleri de annesine borlu olduunu belirtir. Gney Azerbaycanda ocuuna ana dilini retmeyen anneye hicivler yadran airimiz, ana dilini reten anneye hakl olarak, bu iirle minnet borcunu demeye alr: MENM ANAM Savadszdr, Adn da yaza bilmir Menim anam Ancag mene, Say redip, Ay redip, l redip; En vacibi: Dil redip Menim anam Bu dil ile tanmam Hem sevinci, Hem gami Bu dil ile yaratmam Her irimi, Her namemi. Yoh men hecem, Men yalanam, Kitap kitap szlerimin Mellifi: menim anam!...

327

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bahtiyar Vahapzade, bir baka eseri Latin Dili adl manzumesinde ise l bir dil olan Latin dili ile muhtemelen- Azerbaycan Trkesini karlatrmtr. Konuan olmayan Latin dili, btn dnyada bilim dallarnda kullanlmaktadr. Fakat Atlantika sahilinde (Birlemi Milletlerde) kendi dilini konumayan ve dahi baka bir dille ben bamszm, ben mutluyum diyenlere asla bamsz ve mutlu denilemeyeceini; milleti yaasa da l saylacan u dizelerle vurgular: Atlantika sahilinde Coa coa Daa daa -Men azadam, men ho-bahtem, Deyir nt yad dilinde. Syle nt ndi neye inanag biz: Galaga m Ya gze mi Emele mi Ya sze mi? Men azadami mustagilem szlerini z dilinde demeye de htiyarn yohsa eger De kim sene azad deyer Bahtiyar Vahapzade iirlerinde yalnz bu konular ilemekle kalmyor, ayn zamanda vezin ve kafiyeyi ok usta bir ekilde kullanyor. Onu okurken insan ses tonunun ahenginin deitiini hissediyor. iirin muhtevasna uygun ycelik duygusunu telkin eden bir syleyi bu. Dil Yahy Kemlin dili kadar Trke, ak ve sade1. Bahtiyar Vahapzadenin Trke ile ilgili daha ayrntl fikirlerini eitli edeb eserlerle ilgili yazd makale ve tenkit yazlarndan reniyoruz. Bu tenkitlerini bir ksmn, Veten Ocann stisi2 adyla kitap haline getirmi ve yaymlamtr. O, Dede Korkut hikyeleri ve Fuzl Trkesine hayrandr. iirlerin ve dier eserlerin dilini deerlendirirken ls ounlukla Dede Korkut hikyelerinin dilidir, Fuzl dilidir, halk dilinin, deyimlerin ve ataszlerinin bolca kullanlmasdr. Grcistanda yaayan Azer ir ve yazarlarn ortaklaa yaymladklar eme adl kitap hakkndaki dncelerini yle ifade eder: Birka gn nce Boral-Karayaz taraflarnda memleketinden uzakta airlerin eme isimli iir kitaplarn okudum. Grdm ki iirlerinin dili ve ruhu Dede Korkut kaynandan geliyor. Bu kaynaktan akan emelerin suyu benim iin ok deerli olduundan duramadm. iirler hakknda bir makale yazdm 3 . eme adl kitabn iinde yer alan Elihann bir iiri hakknda ise yle der: Elihan dilimizin tarihine bavuruyor, onun ulu kaynaklarndan, ilk kaynan z dili ile sohbet ayor. air kasten Dede Korkut dili ile yazmaya almyor, hissolunuyor ki, bu onun z ruhundan byle szlyor. iir batan baa Korkut deyi tarz ile yazlmakla dilimizin renklilik ve gzelliini neredeyse unuttuumuz bakireliini, nameye benzer ehenkdarln, kulaklarmzda seslendirir, bizi kuru ve suni dilden canl halk dilinin ekilliliine arr4 . Dede Korkut hikyelerinin, Trkemiz tarihi asndan sonsuz kymeti vardr. Vahapzade, bu meseleyi ele alrken unlar syler: 1400-1500 yl evvel Dede Korkut Kitab meydana gelmi ve Trke konuan insanlar arasnda yaylmtr. Bu estetik gzelliinden, gzel bir
1 2 3 4

Mehmet Kaplan, Prlanta gibi bir iir, Trk Edebiyat, S.123 Ocak 1984, s. 64 B. Vahapzade, Veten Ocann stisi, Bak-1982. B. Vahapzade; a.g.e. , s.88 (Ezizim Mvld). B.Vahapzade; a.g.e.s. 75-76(Boral-Balkait Dalarnda Gaynayan eme)

328

Materiallar

sanat eseri olmasndan baka, ana dilimizin bir zamanlar ne kadar yksek seviyede olduunu, onun geni imknlarn gsterir. Beri gelgil, bam baht, evim taht Ebden hb yryende selvi boylum Topuunda sarmaanda gara salm Gurulu yaya benzer atma galm Goa badam smayan dar azlm Kz almasna benzer al yanaglm Gadnm, direyim, dleyim. Bu estetik gzellikler, benzetmeler dilimizin zarifliini, gzelliini gsteren en kuvvetli szlerdir1 . Fuzlnin Trkesine ve sanatna da hayrandr. Hayranln Fuzl hakknda ok yazmm, ama yazdka doyamyorum2 diyerek dile getirir. Onun mehur: Meni candan usandrd cefadan yr usanmaz m Felekler yand ahmdan muradm emi yanmaz m matlal gazeli hakknda; Byle sanat eseri ile biz bir daha dilimize, onun eskiliine ve gzelliine meftun oluruz ve deriz, byle gzel dile malik olan halk lmezdir, ebedidir3 der. Btn bunlarn yannda, Vahapzade, halk edebiyatnn dilini de bir hazine olarak grr. Bu konudaki fikirlerini beyan ederken: Dilimizi bize sevdiren, onun derinliini bize gsteren sanat yollarndan biri de k iirleridir4. Ayn zamanda anonim halk edebiyat mahsullerinden olan manilerimiz iin; byk bir romana mevzu olabilecek hadiseyi halk drt msraya sktrabilmitir5 demektedir. Vahapzade, Trke deyim ve ataszlerini iirlerinde bolca kullanmtr: Klgede yatanlarn, z klgesi yoh olur(Besdir), Gz kabaga bakmasa, Dala galar ayaglar (Besdir), Yohsa z gnn beenmir baga (Riyakar), lkini bilmeyen sonunu binmez (Riyakar), zn sevmeyen zgeni sevmez (Riyakar), zne dursayd yediin rek (Riyakar), . Vahapzadeye gre edebiyatlar verdii eseri sade dille meydana getirmelidir. O eserleri, deerlendirirken bu lye zellikle dikkat eder. Samet Vurgunun Vaif iirini deerlendirirken dncelerini yle beyan eder: Samet Vurgunun ilk mabedi, phesiz Vaif iiridir. S. Vurgunu okuyucusuna sevdiren mhim cihet onun iirindeki sadelik ve bu sadelik iindeki byklktr 6 . Bu sadelik de ancak halk dilini renmekten geer. Bu dncesini yle aklar: Manilerin her biri bir sanat incisidir, bir iir cevheridir. Manilerdeki bu zariflik, bu derinlik ve byklk karsnda secde etmek yetmez, bunlar gece gndz renmek lazmdr. Biz halk rendike yceliriz, byrz. Bizim en byk sanatkrlarmz daima halk yaradclndan renmi, ona gre ycelmilerdir. Fuzulinin de, zeyir Beyin de Samet Vurgunun da kudreti buradan kaynaklanmaktayd7. Halkn Trkesini renen air ve edipler dolaysyla dilini sade ve gzel tutacaklardr. nk: Edebiyatta dil gzellii zellikle arttr. Dili gzel olmayan bedii eserin hibir tesir gc olmaz8. Riyakar iirinde : Yahi bilmek n zge bir dili Evvel z dilini yahi bilmeli diyen irimiz bununla da kalmayarak Trkeyi iyi bilmeyenlerin baka dillerden yanl tercme yapmalarna da sitem etmektedir: . H. Hemzetovun Menim Daistanm adl eserini S. Azerinin tercmesinde okuduum zaman tercmenin diline aakalmtm. nk bu dil
1 2 3 4 5 6 7 8

B.Vahapzade; a.g.e. , s.115 (Dilimiz Edebiyyatmz ). B. Vahapzade; a.g.e. , s.6 (Fuzl-ekspir). B. Vahapzade; a.g.e., , s.121 (Dilimiz-Edebiyyatmz). B. Vahapzade; a.g.e. , s.121 (Dilimiz Edebiyyatmz). B. Vahapzade; a.g.e. , s.116 (Dilimiz- Edebiyyatmz). B. Vahapzade ; a.g.e. , s.42(Vagf) B. Vahapzade; a.g.e. , s.117 ( Dilimiz Edebiyyatmz). B. Vahapzade; a.g.e. , s. 75 ( Boral Bakeit Dalarnda Gaynayan eme ).

329

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

tercme dili deildi. Tercme dili ifadesinden dolay okuyuculardan zr dilerim; aslnda byle bir dil yoktur. Onu biz ortaya karmz. Radyodan iitiyoruz. Segah ifa eder filankes. Bu ifade dilimizde yoktur, sunidir, tercmeden gelmedir. Segah okuyor filankes z dilimizdedir. Birinci snf kitabnda Rus irlerinden birinin Aata Ku adl iirini okudum. iiri ismi bilinmeyen bir ir tercme etmi. Ptitsa sela ifadesini ku oturdu eklinde evirmitir. Bak buna tercme dili diyorlar. Tercme eden belki de Rusay iyi biliyor, lakin ana dilini bilmiyor, desek yanl sylememi oluruz. Azerbaycan dilinde buna ku konar denilir. Harfi tercme, dilimizin ahengini ve tabiatn bozar1. Sonu: Bahtiyar Vahapzadenin Trkecilii hakknda sylenecek sz elbette bu kadar deildir. Ayrca onun, Trke konusunda syledii ve yazd daha nemli beyanlar olduu muhakkaktr. Biz, elimizden geldiince bu konudaki dncelerinin temellerini oluturan fikirlerini tespit etmeye altk.

B. Vahapzade; a.g.e. , s. 101 (ki Poest Haggnda).

330

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


VAHABZAD YARADICILIINDA MNVYYAT-MAARF MSLLR

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il


331

NSANCIL DNYAGR AISINDAN BXTYAR VAHABZAD


Mtant Abdullayeva
Bak Dvlt Universiteti,Filologiya fakltsi Akademik Zahid Xlilov 23 matanat.a@hotmail.com XLAS Btn zamanlarda yksk tfkkrl insanlar briyytin problemlri narahat edib, dndrb. Problemlrin mrkzind hmi insan faktoru durub. Briyytin qlobal problemi mharibdir. Hans corafi mkanda v hans miqyasda ba vermsindn asl olmayaraq, mharib Yer planetinin, btvlkd kainatn facisidir. Humanist ideyalarn dayclar, mtrqqi dncli sntkarlar srlrind bu qorxunc kabusun insanlarn hyatnda trtdiyi facilri qlm almaya bilmirlr. Azrbaycann v btvlkd Trk dnyasnn tssbke airi Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl insansevrlik flsfsini znd ks etdirir. nsansevrlik flsfsi hr cr milli-etnik xsusiyytlrdn, lamtlrdn ykskd dran mumbri dnyagr ehtiva edir. Humanist air srlrind insan, yandan, qidsindn, bu v digr sosial qrupa aid olmasndan asl olmayaraq, fundamental dyr kimi mnalandrr. Milli heysiyyat gcl olan, vtn, millt tssb kn airi yalnz xalqn problemlri dndrmr. Vyetnamda, rbistanda gedn mhariblr hssas airin byn varln tlatm gtirir. Hyata bir bax bucandan, bir qtbdn baxmrd byk sntkar. Geni, hatli diapazondan baxmaq, hyat btn rnglrd v rng alarlarnda yaamaq arzusu, dnyann dolun drki, yni ksliklrin vhdtinin drki Vahabzad flsfsinin ana xttini tkil edir. Btn humanist insanlara xas olan qlobal dnc v qlobal hissiyyatla almi v insanlar duymaq istedadna malik olan airin narahatl, qlb arlar da hdudsuzdur. He zaman ziyal sayla bilmz // zgnin drdini yaamayan ks deyn air n mnim drdim, snin drdin, onun drdi yoxdur, yalnz bir drd var nsan drdi! Aar szlr: humanizm flsfsi, air-hakim, insan hyatnn mahiyyti, tfkkr szgci, milli heysiyyat.

Masir dvr Azrbaycan sz sntinin yksk plankasn tkil edn B.Vahabzad poeziyasn saf kristala bnztmk olar. Kristaln hr hans trfindn baxarkn orada gn alarnn insan heyrt gtirn qeyri-adi rng alarlarndak tzahr gz oxad kimi, B.Vahabzad poeziyasnn da rngarngliyi, oxchtliyi poeziya vurunlarnn qlbini oxayr, poetik zvqn artrr. Kristala hans bucandan baxsaq, eyni gzllikd frqli rng oyunlar, rng keidlri grmk olar. Vahabzad yaradcl da o crdr btn ynlrdn onun ykskliyi, kamilliyi grnr. airin sz sntinin qdrti - drin v geni mna yknn nfis, gzl bdii cildl ahngdarl, eyni zamanda, eirlrinin smimiliyi v insanlara, briyyt olan byk mhbbti v qays qlblri v dnclri riqqt gtirir. Mhbbt, mrhmt, qaykelik B.Vahabzad poeziyasnn ana xttini tkil edn motivlrdir. Deyirlr ki, aln drinliyi ryin geniliyi il mtnasibdir. Ona gr d geni rkli, humanist insanlar drin zka sahibidirlr. Btn zamanlarda drin zka sahiblrini briyytin .problemlri narahat edib, dndrb. Onlar n insan faktoru milli mnsubiyyt anlayndan knara xaraq mumbri mahiyyt dayr. Byk xsiyytlr n corafi mkan hdudlar mvcud deyil, dnyann hr hans bir yerind ba vern flakt, insan facisi onlarn xsi facisidir. Milli heysiyyat gcl olan, milltin tssbn kn, vtnini, dilini mqdds tutan B.Vahabzadni yalnz vtnin v xalqnn problemlri dndrmr, hssas air dnyann ilrin, problemlrin bigan qala bilmir. Dinclik, rahatlq mnim dmnimdir deyrk zn hr zaman qaynar nqtlrd, flaktlr ba vern blglrd hiss edn air yksk daxili dinamikaya, syankar tbit malik idi. Ona gr d o, hyatn passiv mahidi kimi yaamad, o, azadlq, slh, min-amanlq cars oldu, dnyann n narahat gulrind ba vern hadislrin mrkzind dayand-onlar vtnda vicdan v air qlbinin szgcindn keirtdi. Dnyann nahaq ilri onun varlnda, fikir dnyasnda tlatml ks-sda douraraq qlmindn szlrd:Dnyann drdlri mrkkb kimi // Axr qlmimdn, axr sbhcn deyirdi air. O, Yer krsinin hr hans bir hisssind ba vern msibtlri znn drdi kimi hiss edir, dnyann n uzaq nqtsind zab kn insanlarn haln znn zab bilir: Pasifist airin Miz arxasnda adl eiri insansevrliyin himni kimi sslnir: Masa arxasnda knlum biqrar
332

Materiallar

// Yolum ne knddn, hrdn dr.// Vyetnama yaan ar bombalar // El bilirm ki, evim dr.1 Problemlrin qloball fonunda sntkar tfkkrnn hdudsuzluunun ahidi oluruq. Sakit bir gecd evind oturub yaradclqla mul olan, zn knl dnyasnn barometri adlandran airin btn varl dnyann narahat blglrind cvlan edir. Cismn z sakit otanda mvcud olan airin ruhu narahatlq iinddir, o, uzaq ellrd zab kn insanlarn arlarn z varlnda hiss edir. Sinada yandrr gn gy, yeri,// Yen d rbin Vtni darda.// Su deyib yananda rb sgri // Mnim dodam atlayr burda. 2 B.Vahabzad humanist insan psixologiyasnn daycs v bilicisi olaraq hyat btn alarlar il - a-qaras, bmi-zili, irini-acs v s.il sevir. Hyatn mnasn yalnz xobxtlik, sevinc, ylnc yaantlarnda grn v maddi dnyann hzzlrindn zvq alma tbli edn epikr dncli insanlardan, yaxud da hyatda yalnz qmi, kdri grn pessimist insanlardan frqli olaraq, Bxtiyar Vahabzad hyatn sevinci d, kdri d gzldir-deyir. Hyat, varl tam, dolun qavrama bacaran insanlar kimi, onun n d adlq da, qss d eyni qvvli olub insann knl dnyasn mnviyyatn formaladran gcl amillr kimi x edir. nsan hyatnn dolunluu, znginliyi hr iki qtbn birliyind, vhdtind mmkndr. Kdrdki nni, zvq anlamayanlar // Hyatn nsindn, frhindn n anlar? // Hr kdri sadt, hr sevinci qm izlr. // sl knl hm qmi, hm sevinci zizlr. // Tlatmsz rklr qovuq kimi bo olur. // Daim sevinc axtaran daim qm tu olur.3 Hyata bir bax bucandan, bir qtbdn baxmrd byk sntkar. Geni, hatli diapazondan baxmaq, hyat btn rnglrd v rng alarlarnda yaamaq arzusu, dnyann dolun drki, yni ksliklrin vhdtinin drki Vahabzad flsfsinin ana xttini tkil edir.. Byk sntkara gr, hyatn hr cr tzadlar, slind, insann z mnviyyatnda yaranr. air - n byk, n drin sz iimddir. // Haqq-nahaq, dzyri, qm-sevinc, q-yaz // Mnim z iimd, z iimddir- deyir. Hyat tam, dolun, btn keyfiyytlrin v rng alarlarnn vhdtind yaamaq istyn air zn statik v durun hyat arzulamr. nki bel hyat onun hdudsuz, geni mnvi dnyas, coun sevgisi il uzlamir. Tufansz rklr durun gl kimi,// Suyu tzlnmz, dibi lillnr- deyn air n passiv hyat talt v tnzzll aparan mvcudluqdan baqa bir ey deyil. Bel hyat trzind n yaradclq, n d mnvi yksli mmkn deyil. air gr hr cr r xeyirin tam tzahr n, bir nv, lakmus kazdr. Burada xeyir v r szlrini pozitiv v neqativ yaantlar anlamna uyun gln rmzi sz kimi ildirik. air znn pozitiv hiss v emosiyalarn neqativlrin mvcudluu, yaanlmas fonunda (v rtind) ld edir. Dibi grnmyn mman gstrin // Ba vurum, kf edim drinliyini.// Mn zab verin, iztirab verin,// Dadm sadtin irinliyini.4 Byk xsiyytlr hyata, v mumn, varla qlobal mstvidn baxma bacardqlar n hyatn problemlrin flsfi aspektdn yanaaraq onlar hikmt drsi kimi dyrlndirirlr. Onlar zab v ziyytlrin hqiqi mahiyyti haqqnda dnr, onlara xsusi nm verirlr. Bunu hm rq, hm d Qrb dncsind grrk. Grkmli islam teoloqu v filosofu bu Hmid l-Qzali (1058-1111) yazr ki, sevinc snin n arya evril bilr, ar is drmana.5 Qmin damcsnda kzrn al, // Kzrmz adln mmannda da- deyirdi Bxtiyar Vahabzad. gr unsan nys atmaq istyirs, o zaman tinliklrdn qamamal, zab v ziyytlrdn qorxmamal, snaqlardan lyaqtl kemyi bacarmaldr. Mdriklr deyirlr ki, maddi dnya insan hr addmba izlyn snaqlar, btn drdlri v bdbxtliklri, tinliklri v ziyytlri yaradan sbbdir.6 Mhur alman filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnits (1646-1716) bel deyirdi: nasanlar n yax alm anlayn shv olaraq yalnz xeyirdn, faydal olandan v xobxtlikdn ibart olan dnya kimi baa drlr.Amma bel dnya yeknsq olard, yeknsqlik, monotonluq is mdrik Allaha layiq deyil. Hyatdan alacaqlar fasilsiz hzzlr insan varlqlarn yorar v bezikdirr. nsanlar
1 2 3 4 5 6

Bxtiyar Vahabzad.Seilmi srlri.ki cildd.I c.B.,2004.s.44 Orada.s.44 Orada.s.11 Bxtiyar. Vahabzad Seilmi srlri.I c.,s.118 Abu Xamid al-Qazali.ssledovaniye sokrovennx tayn serdsa.M.,2006.s.119 Mtant Abdullayeva.Klassik poeziya : ezoterik xzin.B.,2009.s.265

333

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

uursuzluqlar yaadqca snaqlarda brkidiklri kimi, tbit d xeyirl rin, faliyytl iztirabn, gzllikl eybcrliyin grgin mbarizsind, yni mhz btvlkd v rngarnglikd gzl v mqsduyun dznd tkkl tapr. Torpaa atlan toxum ccrmmidn vvl ziyyt kir. V yqinlikl demk olar ki, ar-aclar mvqqtidir, son nticd faydaldr, bel ki, onlar kamilliy aparan n qsa yoldur.1 Drin zka sahiblri insan hyatnda arlarn, ziyytlrin olmamasn n byk zab sayrlar. Hr ks hyatda hanssa amalla yaayr, idraknn mrtbsin uyun gln amalla. Mqsdin yetiib-yetimmsindn asl olaraq insan ox snaqlarla zlir. Dahi Fzuli ilahi eq yetim yolunda ox ziyytlt tu glir. O kdiyi blalar hyatnn nax adlandrr: mr hr lhz keir, zvqdn olma mhrum, // Bil qnimt bu bla lzztini sn hr dm. // Knlmn qnsi xari-sitm il alr,// Bu mhbbt bann zintidir cvri-sitm.2 Trk dnyasnn grkmli mtfkkiri Mvlana Rumi ba vern bd hadislrdn drs gtrmyi insanlara tvsiy edir :Kt bir olay olsa, hisse al o kssadan, // Yese dme, tevil et, ibadettir hsn-i zan. Problemlr, tinliklr hyat tcrbsinin ayrlmaz trkib hisslridir, sakit v rahat hyatn ver bilmdiyi drsi onlar verir.. Ona gr d deyirlr 3 ki, r d, xeyir d insann mllimlridir. Nizami bel deyir: Bu mlkd yax da, pis d 6 6 sninn alr, Pis v yax (ilrd) sn gzg tutandrlar.6 B.Vahabzad n d problemlr hyat yk deyil, hyati gzllikdir: lnc bu ykdn hzr eylm!// Gileylnm, gl.// k onu rkl!// Hyat, sn dem,// Hyatn ykn krkn gzl!. air bi-hicran poemasnda drdlri hyatn yegan dvlti hesab edn Fzulinin obrazn mhz bel prizmadan sciyylndirir: zndn, gzndn tklr kdr,// Qmlr dvltidir, drdlr vardr.// Aaran dan yeri, qzaran gylr,// Onunn Leylann yanaqlardr.4 Grkmli fransz yazs v filosofu Volter znn Flsfi povestlrind bel deyir: El bir r yoxdur ki, ondan xeyir trmsin.5 Hyatda tinliklrdn, ziyytlrdn lyaqtl ke bilmyn, mnviyyat rndlnmyn insan baqasnn drdin yana bilmz, z zabnda biib yumalmayan rk zg facisin qay, mrhmt mlhmi olma bacarmaz. Btn humanist insanlara xas olan qlobal dnc v qlobal hissiyyatla almi v insanlar duymaq istedadna malik olan airin narahatl, qlb arlar da hdudsuzdur. He zaman ziyal sayla bilmz // zgnin drdini yaamayan ks deyn air n mnim drdim, snin drdin, onun drdi yoxdur, yalnz bir drd var nsan drdi! V bu drd airin qlbini hdsiz incidir, nhaytsiz fikir dnyasn zir, nki onlarn hams airin z drdidir: Dyimin istisi bs niy sancmr mni?// Yatram irin-irin.// Mn ki bilirm indi adr krplrinin // Soyuqdan sdiyini. air, qlbi olan insanlarn arl yerin facivi taleli krplr problemin toxunaraq hamn bu drdi blmy arr. Onun Utanram adl eirind d eyni motivlr sslnir, eir btn milltin vicdanna nvanlanr: hidlrin, qaqnlarn // stmzd min ah var. // atdmz bu nqtd // Hammzn gnah var. air utanram demkl hamn bu ar hissiyyat keirmy thrik edir: Babalarn ucaltd // Bizim qalib qalalardan utanram. // adrlarda // Donan krp balalardan utanram.6 airin ryi daim skskddir, o, Haqq tapdalanan, zif v aciz insanlarn haln dnr. Kimdir bu insanlar? krplr v qocalar. Bu problem B.Vahabzad yaradclnda ox geni diapazonda iqlandrlr. Cmiyytin hyatnda adilmi, lakin hssas insanlar n adil bilmyn, Vtn n alb porlnn kslrin // Qat-qat knln dala(r)yan problemlr dilnn ixtiyarlar, siln uaqlar problemi airin vicdann zir. Bu gn d hllini tapmayan v btn briyyt n gz da olan uaq myinin istismar problemini tssbke air Man siln uaqlar eirind tqdim edir. Bs biz kimik? Manda sa-sola tynlr // Onlara gz brldib, kil burdan deynlr, // Qovduumuz krplr kimdir? Glcyimiz! // Bu gnmzdn deyil, mchul sabahmzdan // Qovuruq o gnahsz krplri bu gn biz..7
1 2 6 4 5 6 7

nternet sayt. filosof.historic.ru Azrbaycan klassik dbiyyat. 10 cildd.VII c. Fzuli.B.,1986.s.128 Nizami Gncvi.Sirlr xzinsi.(Filoloji trcm)B.,1981.s.268 Azrbaycan klassik dbiyyat. 10 cildd.VII c. Fzuli.B.,1986.s.15 Volter. Filosofskiye povesti.Leninqrad,1998.s.47 Bxtiyar Vahabzad.Seilmi srlri.ki cildd.I c.B.,2004.s.139 Bxtiyar Vahabzad.srlri.10 cildd.6-ci c.B.,2003.s.516

334

Materiallar

Byk humanist air cmiyytd sevgisizlikdn ortaya xan lazmsz insanlar problemini Atlmlar poemasnda yksk poetik formada qlm alr, boyk mhbbtl tsvir etdiyi kimssizlrin psixoloji vziyytini insansevrlik mstvisindn analiz edir. Bu sri daxili titryisiz v gz yalarsz oxumaq mmkn deyil. Hyatlarnn vvlind - krplr evind, hyatlarnn sonunda qocalar evind atlmlarn taleyin acyan air bel deyir: Tapar birbirini snq rklr,// Tapar bir-birini iki atlm.// Atlm! Atlm, hqiqtdir bu // Birinin vvli, birinin sonu. Hyatlarnn axrn qocalar evind keirmy mhkum olan qocalar sanki zizlyn air deyir: Sndrmr zn, ax, n grk?//. Sirrini iind saxlayr qoca.// El ki yataa girir, sbhdk // Yorann altnda alayr qoca.1 srd insanprvr airin qocalara da, uaqlara da mhbbti arl, nisgilli mhbbtdir. Uaqlar vladla gtrmy gln olanda krplr evind ba vernlri air qlb ars il bel tsvir edir: ii paltarn geyinir o gn,// Hl gzgy d baxr uaqlar.// Bznir, dznir... Bynilmkn // Grn n oyundan xr uaqlar.// Yanar qadna...// Baxr zn.// Baxda yalvar, baxda syan.// Baxr matdm-matdm, O, dn-dn,// Baxlar qqrr:Mn snin balan!// Ar...Bu mnzr n qdr ar!// rklr rpnr...Gzlr intizar.// Burda zlrin ana axtarr // Ana qucana hsrt balalar.2 Ata-ana sevgisindn mhrum, hamdan kinn, snq rkli, gzlri qapda qalan krplr day mhbbti yox, hqiqi mhbbt arzulayan airin urk szlri btn insanlara nvanlanb: Ana sevgisin krp hsrti // Kim deyir n byk bir hsrt deyil?! // Daynin sal, adi hrmti//Vzif borcudur, mhbbt deyil.3 Poemada hadislrin tsvirind air passiv itirak kimi x etmir. Biz onu hadisirin inkiafnda insanlarn ac qismtin ryi yanan insan grmkl brabr, hm d bu adamlarn mdafiisi v onlarn haqqn tlb edn hakim grrk. Humanist air, eyni zamanda, yilmi vicdanlar mhakim edn hakimdir: Mhkm qurulsun! Atlmlarn // Uzaq, gzdnuzaq snacanda. // Vicdanlar ylsin o gn hakimin //Biri sol yannda, biri sanda. // Mhkm qurulsun, hkm verilsin,// Hr ks haqqn yox, borcunu bilsin! // Balasn atan analar il //Anasn atan balalar glsin.4 Vicdanlar mhakim edn airhakim mtthimlrdn ancaq bir borcun dnilmsini tlb edir - sevgiy, qayya ehtiyac olanlara ancaq sevgiyl haqqn qaytarlmasn! nsanprvrliyin, humanizmin devizi, btn almin, kainatn v insan hyatnn mahiyyti olan sevgiyl! Adiliklr irisind qeyri-adiliyi grmk bacar var idi hssas qlbli aird. O, gndlik hyat axarnda blk d he ksin gr bilmdiyi inc mqamlar taprd. Tapdn flsfi tfkkr szgcindn keirib bdii cild salrd. Karusel eirind insanlarn mumi nliyi fonunda he ksin diqqt yetirmdiyi bir trix airin diqqtini clb edir. N idi airin diqqtini kn? Karuseld frlanan uaqlar zlrini xobxt hiss edirlr, valideyinlr d uaqlarn sevuncin qatlblar. Karusel frlandqca sanki dnya da uaqlar zizlyib tumarlayr, onlarn bana dolanr. Hllik cahann bana siz yox, // Sizin banza dolanr cahan demkl mllif, bydkd uaqlarn hyatn snaqlarna tu glcklrini, dnyann k-evirin dcklrini vurulayr. mumi ss-kyl nlik shnsinin irisind tnha uaq obraz grnr. Ktly qoulmayan frdin fiziki tnhal ahngdarl pozur. Bel ki o, meydanaya tk glib v yannda onu karusel mindirck bir ks yoxdur. Ata-anasnn onun yannda olmamas v ona gr d karusel min bilmmsi fakt eir facivi alar verir. Btn bu nlikdn uzaqda ancaq // Barma aznda durub bir uaq.5 N n uaq tnhadr? air sbbini gstrmir, bunu oxucunun z hdsin buraxr. slind, airin mqsdi uan tk glmsini gstrmk deyil, hrnd bu fakt da hssas airin qlbini incidir. eird sas mqsd uaq psixologiyasn bylklr n gzlnilmz yndn amaqdr, onun tbiiliyini v mhitl ahngdarlnn gzlliyini gstrmkdir. B.Vahabzad yaradclnda duyulan smimiyyt bu eirind apoqey nqtsin atr. eirdki gzlnilmzlik ndn ibartdir? lk baxda dnl bilr ki, uaq karusel min bilmdiyi n ya alayacaq, ya da kefsiz dayanb hsrtl karuseldki uaqlara baxacaq. Ancaq
1 2 3 4 5

Bxtiyar Vahabzad. Seilm srlri.II c. B.,2004.s.24 Orada.s.249 Orada.s.247 Orada.s.252 Bxtiyar Vahabzad.Seilmi srlri.ki cildd.I c.B.,2004.s.26

335

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

sla, yox! He bir paxllq, hsd hissi olmayan saf uaq qlbi nlnn uaqlarn emosiyalarn znd ks etdirir, saf aynada olduu kimi. Uan psixoloji durumunda dinamiklik yaradan pozitiv emosiyalar hm d onun txyyln fantaziyasn aktivldirir. Uaq fiziki olaraq karuseld frlanmrsa da, txyylnd uaqlarala brabr frlanr, onlarla brabr glr, o da xohallanr, hzz alir gendn, duyur frlanman xo olduunu. Onun hisslr almind yaants o qdr gcldr ki, seyr etdiklri il psixoloji-emosional hala daxil olur. V bel identiklik eird tbii v inandrc grnr. Bu uaq byklrin bacarmadn edir - z hmcinslrinin xobxtliyin qoulur, onlarn emosional haln yaayr v baqalarnn sevincindn sevinc pay alma bacarr! Uaq qlbinin, mnviyyatnn safl, tbiiliyi, btvlkd, insan fenomeninin gzlliyi mhz bel identiklik halnda zn gstrir. Ancaq o xobxtdir...// O qlb mn d // Heyranam...// Ey knl, dn, dn sn. // O, hzz ala bilir zgsinin d // Hzzindn, zvqndn, sadtindn!...1 Burada zglrin sadtin qoula bilmyn byklr qinayc mracit, airin z d qarq, btn insanlara bir rnk var. Paradoksal bir vziyyt grnmkddir oxucu tnha uaa acmaldr sanki. Lakin bir psixoloq kimi x edn air baqa effekt yaratmaa nail olur - o, byk ustalqla qrblrin istiqamtini trsin evirir. Oxucu z qlbin baxaraq mnviyyatnn kasadlna gr mhz zn acyr. Bxtiyar Vahabzad flsfsi insansevrlik flsfsi, humanizm flsfsidir. nsansevrlik nqteyi-nzrinc, hyatda insan faktoru n dyrli eydir. V bu dyr hr hans bir formada, mit sviyysindn qlobal planetar miqyasa qdr, tcavz akt, insanszln, mnviyyatszln tzahrdr. Humanizm frdl oxluq arasnda, insanla briyyt (insanlar toplusu) arasnda krpdr. Bel krpu mn hdudlarn biz hdudlarna primlyir, onlar vahid - btv evirir. Hmin vahid Bahabzad dncsind Vtndir. Bir btvdr bu Vtn Bunu bilmir hr yetn. Yaamasa snd mn, Yaayammaz snd biz. 2 Onun humanizminin zirvsi Vtn sevgisind brq vurur. Bir milltin vladlar bir sevgi, bir ideya trafnda birl bilmslr, Vtnin btvly yaanlmaz. Hqiqi vtnprvrlik humanizm, insansevrlik mstvisindn balanc gtrr. Vtnda-airi qzblndirn insanlarn dncsinin darl, hqiqi vtnprvrlikdn uzaqldr. gcmz didimkmi? // Le stnd didirlr...Vtn lemi? // Blnmmi nyimiz var? O, vtndir! // O, hm sndir, o, hm mndir. // Nec blk mni, sni // Nec blk bu Vtni?3Humanist air insan, yandan, qidsindn, bu v digr sosial qrupa aid olmasndan asl olmayaraq, fundamental dyr kimi mnalandrr. Msln, hidlr poemasna nzr salaq. Xalqmzn milli azadlq hrkatnn qan selind boulduu 20 Yanvar facisinin tsvir edildiyi hidlr poemas ox aspektdn thlil edil bilr v edilmlidir. Poemann n arl shnsi beldir btnind vlad gzdirn Friz rinin lm xbrini eidib canna qsd edir. air drin qlb ars il anann v hl doulmayan krpnin itgisin acyr. Doulacaq insann tlf olmas humanist airi ox yandrr. Hr bir insan varln bir fenomen kimi dyrlndirn air hmin krpnin daya bilcyi potensial imkanlarn dnr: Sn, ax, rin sdaqtinl // Krpn xyant eldin, qzm. // Snayr bndni Allah, tind // Batdn bir gnahda iki gnaha. // Xyant ildin sdaqtind // Krpy qymaqla qydn sabaha.//Blk... almam solan o gzlr // Ulu zirvlr yol aacaqd. // Blk o gzlrdn doacaq shr, // Zlmt dnyamza yol aacaqd..4 Azrbaycan mdniyyti tarixind Bxtiyar Vahabzad fenomeni masir poetik dncnin n yksk plankasn tkil edir. Onun yaradcl insansevrlik, humanizm prinsiplrin dayaqlanan flsfi grlri ifad etdiyi n ninki z vtnind, Azrbaycann srhdlrindn uzaqlarda - hqiqt nfsli, drin dnc v smimi duyulu, yksk poetik dyrli sz ehtiyac duyulan hr yerd sevilir. Zaman dyick, dvrlr bir-birini vz edck, amma Vahabzad poeziyas n zaman, n d mkan hdudlarnn rivlrin smayacaq!
1 2 3 4

Orada.s.28 Bxtiyar Vahabzad.srlri.10 cildd.6-ci c.B.,2003.s.661 Orada.s.319 Bxtiyar Vahabzad. Seilm srlri.II c. B.,2004.s.303

336

Materiallar

BXTYAR VAHABZADNN UAQ V MKTB DNYASI


jdr AAYEV
Prof. Dr., Qafqaz Universiteti Bak / AZRBAYCAN ajdar1937@box.az XLAS Trk dnyasnn nl airi Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl hyatn, insann, insan dncsinin bdii szn qdrti il qlm alnm srarngiz tqdimatdr. Mqald airin zngin irsindn yalnz bir istiqamt-onun uaq v mktb, mllim v thsil haqqnda yazd eirlrin thlilin yer verilmidir. air yaradcla balad ilk illrdn uaqlar n maraql eir nmunlrini meydana qoymu, illr kedikc thsil, mllim, mktb haqqnda fikirlrini, onlarn cmiyytd rolunu poetik trnnml ks etdirmidir. Mqald airin bhs ediln mvzuda yazd Krp nfsi, Analar, daylr, Gn v Mn, Mktbli qz, Yaz taxtas, Birinci zng, lk drs, Mnim parta yoldam, Mllim v digr eirlrindn nmunlr thlil edilir, Bxtiyar Vahabzad yaradclnda uaq, mktb, mllim mvzusunun sosial-pedaqoji v poetikflsfi mahiyyti rh olunur. Aar Szlr: Bxtiyar Vahabzad, uaq v mktb dnyas, mllim, sntkarlq, bdii sz. , , , - . , , . , , , . , (Krp nfsi), (nalar, daylr), (Gn v mn), (Mktbli qz), (Yaz taxtas), (Birinci zng), (lk drs), (Mnim parta yoldam), (Mllim), - , , . : , , , (), . BAKHTIYAR VAHABZADE CHILDS AND SCHOOL WORLD SUMMARY Creation of Bakhtiyar Vahabzade, famous Turk poet, is an unexampled presentation of life, human, human sense written by the power of artistic pen. Analysis of only one direction child and school, teacher and education-from the rich heritage of the poet has been emphasized in this article. At the first years of his creation the Poet wrote many interesting poems for children and praised education, teacher, school ideas and their role in the society. Examples from Kids breath, Mothers, nurses, Sun and I, Schoolgirl, Blackboard, First bell, First lesson, My classmate, Teacher and other poems he write being a prisoner were analyzed in this article. This article reflects socio-pedagogical and poetic-philosophical essence of child, school and a teacher theme at the creation of Bakhtiyar Vahabzade. Key Words: Bakhtiyar Vahabzade, child and school world, teacher, mastery, graphic word.

Giri Bxtiyar Vahabzad mvzu rngarngliyi, slub gzlliyi, sntkarlq mziyytlri, yksk ideya-mnvi mslki, flsfi dnclri il seiln, Trk dnyasnda sevil-sevil oxunan qdrtli sz ustaddr. Onun yaradclnda uaq v mktb dnyas nmli yer tutur. str uaqlar n yazd eirlrind, istrs d ibrtamiz fikirlr, sosial mnzrlr, flsfi baxlar srgilyn srlrind, htta, publisistik yazlarnda uaq, mktb, mllim mvzusu airin mnvi alminin tlbat kimi meydana xr.
337

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Sntkarn yaradclna diqqt yetirdikd nc kiik yal, daha sonra yeniyetm v ilk gnclik yan keirn uaqlar n yazd eirlr diqqti clb edir. Mktb v mllim mvzusu is hm real, hm d mstqim yanamada z ksini tapr. Reallq bundan ibartdir ki, air thsil ocann, orada oxuyan agirdlrin, drs deyn mllimin mziyytlri haqqnda mahidlrini tcssm etdirir. Mstqim anlam is airin hikmt sahibi, hyat hadislrini trih edn, insanlar sciyylndirn, yol gstrn, dyr vern, trbiy edn, istiqlal v azadlq ruhunu yayan mbariz mllim missiyasnda grnmsidir. Sntkar kiik yal uaqlar n yazd eirlrind balacalarn hvaln, qribliklrini, tccblrini qlm alr, elc d, onlara insanlar, insanlq, traf alm haqqnda bilgi verir. air ninki mktbi, htta, sinif otaqlarn trnnm edir. Sntkarn fqin arzusu, Sinif-hyat, Birinci zng, Aynas bol, da az, Qbl mktbi, Sevinc gtirmim, Mn ki, qara deyilm, Krp gl v digr onlarla eirind uaqlarn bnzrsiz, al-lvan dnyas, uaqlar sinifdn-sinf kedikc qucana alan sinif ota, mllimin fqtli, vzsiz myi sntkarlqla trnnm olunur. Bxtiyar Vahabzad yaradcl uaq dnyasn al-lvan iklri il gzlldirn glstandr. O, cmiyytd, tbitd, faliyytd ba vern mahid etdiyi proseslri sosialladrr v bunu yrnc mnbyin evirir. Uaq v mktb dnyasn ks etdirn poetik nmunlrin thlili Bxtiyar Vahabzadnin air vtnda olaraq maraq dairsind insanlarn dnyaya gliindn bdilik dnyasna qovuana qdr mr yolu dayanr. Filosof airin yaradclq laboratoriyas bu zngin hyatn mxtlif anlarn, mzmun alarlarn, insan mnasibtlrini yrnir, ald ictimai-flsfi nticlri poeziyann ruhlandrc dili il byan edir. Qdrtli sntkarn uaq v mktb dnyasnda da sas sima insandr, insan mnasibtidir, insann yrnmsi v yrtmsidir, insann yksli yolunun trnnmdr. airin Krp nfsi adl eirind hzin, qlbi riqqt gtirn, tbitn mvcud olan ana krp mhbbti dayanr. O, bu eirind anann krpnin beiyi std yilmsi il ana nnd cahann yilmsi oxarln tqdim edir. air dnyada n inc, n pak nmdir krp mlts, krp nfsi deyrk, dnyaya glmi yeni insann pakln, safln nzr atdrr. Eyni zamanda, analarn uaqlar n yanan qlblrini onlarn mr yollarn iqlandran nura bnzdir: Beiklr stnd bir raq tkin Analar sbhcn rk yandrr. Yanan ana qlbi z krpsinin mr yollarn iqlandrr1 Bxtiyar Vahabzady gr, uan salam ruhlu, nikbin bymsind ana mhbbtinin vzsiz rolu vardr. Analar, daylr eirind air mahidsinin dqiqliyi, sntkar sznn hqiqiliyi analarmza byk bir hyat drsliyindn xbr verir. air yazr: Ana sevgisin varm bir vz? Bydr balan o qaynar hyat. Daynin sal, nvazilri Krp rklri isid bilmz. Ana sevgisin krp hsrti, Kim deyir n byk xyant deyil. Daynin sal, eqi, hrmti, Vzif borcudur, mhbbt deyil. Krpnin oyunu, naz, lta, Daynin gznd qsurdur, lbt, Ana mzmmti, ata danla Ancaq mhbbtdir, ancaq mhbbt 2
1

Vahabzad Bxtiyar. srlri. III cild. Bak, 2005, s.84 Aayev jdr. Hyatn astanasnda. Bak, 1983, s.63

338

Materiallar

Grndy kimi, sntkarn yanar qlbi krp-ana mhbbtinin tbiiliyini, ana qaysnn vzsizliyini byk bir hrartl duyur v milyonlara byan edir. air boy atan, byyn uan dil amas, trafnda grdklrini yrnmy almas, tbitin ona qrib grnn sirlrini bilmk chdi v digr xlaqi-mnvi keyfiyytlri haqqnda yazd eirlrd uaqlarn daxili alminin, dncsinin qribliklrini ks etdirir. Gn v Mn eirind uan z il zaman baxmndan Gni mqayis etmsi uaq tfkkrnn mntiqi ifadsi kimi oxucunu tccblndirir. Uaq deyir: ... Shr-shr gylr nura boyanr, Gn mndn tez oyanr... Birc eyi unutmasn Gnim Ax ondan gec yatram mn hr gn3. Grndy kimi, air uan boy atdqca maraq dairsi v tfkkrnn genilndiyini gstrir. Uaq byyr, mktb yana atr, mktb yolu il addmlayr, sinif otana daxil olur, sinif yoldalarn tanyr, mllimdn drs alr, sinifdn-sinf kedikc, pill-pill ykslir, nhayt, hyat yoluna dr. Btn bu proses Bxtiyar Vahabzadnin uaq v mktb dnyasnn hm mnzrsini, hm d dinamikasn tkil edir. air mktb yollarn insann getdiyi yollarn n rflisi sayr. Mktb yollarn insan xobxtliyin aparan yol kimi dyrlndirilir. lk cr eirind o, uaqlara mracit edrk: Get, ey yavrum, qlbini glcy bala sn. Cocuqluq hyatnn n qaysz adr. Alm crlarla bu gn drs gedirsn, Sabah sn aacaqsan bu yollarda ilk cr4. airin Mktbdn ayrlanda, Yenidn mktb, Mktb yollar, Mktbli qz v digr bu qbilli eirlrind uaqlarn biliklr yiylndiklri thsil ocaqlarna drin mhbbti z ksini tapr. Sntkarn mktbli qza mracitl yazd Mktbli qz eirind filosof-air Hseyn Cavidin Qz mktbind adl eirinin ruhu duyulur. Hseyn Cavidin dbi qhrman mktbli qz altunlardan, brilyantlardan, ipk geyimlrdn sad, tbii geyimi daha stn tutur. O, Allahn, peymbrlri, mllimini, mktbi sevir. Bir qzn bzyi sadlikdir, - deyir. Bxtiyar Vahabzadnin eirind is bel bir mkalim yoxdur. O, mahid etdiyi mktbli qzn sad geyimd gzl grnn mahid edir v onun thsil sylrini, drs hazrln tqdir edrk, yksk dyrlndirir: Sn msl hll ednd Tr zndn axr dn-dn. Bu danlr qiymtlidir Min pay soyuq mirvaridn. Sn zk n grkdir Hl deyil onun yeri. Barmann zydr O mrkkb lklri. Bxtiyar Vahabzad sanki mktb, elm, thsil aiqidir. Onun mktb anlay sinif otaqlarn, yaz taxtasn, kitabxanan, kitablar, zng ssini, ayr-ayr fnn drslrini v nhayt, btn bunlarn fvqnd dayanan, bu prosesi quran v idar edn mllimi hat edir. air Yaz taxtas eirind onu mnalandraraq, agirdin yiylndiyi bilik v bacarqlarnn nmayii vasitsi kimi sciyylndirir. air gr, yaz taxtasnda yazlan rqmlr, szlr yenisini yazmaq n silins d, z nticsini agird veriln vsiqd ks etdirir v air gr btn o rqmlr, btn o szlr mr yolunu gstrir.
3 4

Vahabzad Bxtiyar. srlri. IV cild. Bak, 2002, s.107 Vahabzad Bxtiyar. srlri. III cild. Bak, 2005, s.17

339

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

airin uaq v mktb dnyasnda mktb znglrinin ssi d eidilir. O, Birinci zng eirind qz balaca fq mracitl deyir: Birinci zng ssi! Sni indidn Aparr glck, gzl gnlr. O sni arr sonuncu zngdn Sonra balanacaq toy-dynlr. airin sinif otaqlarn poetik mnalandrmas onun bir ox eirind diqqti clb edir. air bildirir ki, insan mrnn ilk a sinif otanda keir. Bu otaq n byk dilklrin balanan yolunu myynldirir v haql olaraq qeyd edir ki: Bu yol sonsuzdur, Ancaq zirvlr ucalr. Bu yol gz grnmr Beyinlrd iz salr. Byk sntkarn mktb dnyasnda ilk drsin d byk mnas vardr. O, lk drs eirind yeni drs ilinin balanmasn v ilk drsin insan ucaldan, kamala atdran yksli pillsind ilk pill olduunu mnalandrr. Digr trfdn, air birinci sinfin ilkinlik zlliyini meyadana qoyaraq, ilk drslrdn balayaraq, Ana, Ana Vtn klmlrini yrnmlrini ilkin vtndalq rmzlri hesab edir. Bxtiyar Vahabzadnin uaq v mktb dnyasnda kitabn hmiyyti, kitabn yrdici mahiyyti, kitabn hr yeri gz bilmsi, kitabn insana dost, yolda olmas, z irin shbtlrindn usanan, yorulan olmamas, hr bir eydn xbr vermsi, doru yol gstrmsi poetik trnnml tqdim edils d, ciddi pedaqoji mahiyyt dayr. air: Kitab sn mllimdir, Sinsind min alm var. O, sni bir insan kimi Gah gldrr, gah aladar, - demkl, kitabn bri mahiyytini ortaya qoyur. rqin byk mtfkkir insan Nsirddin Tusi yazrd ki, mktbd drs oxuyan agirdin hmdrsi olmaldr. nki drs yolda olan iki uaq bir-biri il mkalim, diskussiya apara bilir. Bununla da biliklrini mhkmlndirirlr. Eyni zamanda, hmdrs drs yolda mslhtlmlr, birlikd faliyyt gstrmk, xo xatirlri bl bilmk, dostluq mziyytlrin yiylnmk n d hmiyytlidir. Bxtiyar Vahabzadnin Mnim parta yoldam eirini yazarkn N.Tusinin qeyd etdiyimiz fikirlrini nzr aldn dey bilmrik. Lakin bu hqiqtdir ki, hr iki filosof-alim, sntkar, elm v sz ustadnn parta yolda ideyasn irli srdklrini dey bilrik. air Mnim parta yoldam eirind mktb illrin qaydr, o gnlri, parta yoldan xatrlayr: Bir yerd nahar etdik, am eldik ox zaman Hr arzumu bilrdin sn mnim baxmdan. Hr gn shr kdn sn mni sslyrdin Sn mn yolda deyil, bir qardasan deyrdin. Biz gr dost idi, atalar, analar da llr td, bs indi sn hardasan, mn harda?! Nhayt, xatirlrini mumildirn air yen mktb partasn yada salr: Kes d gncliyimiz Ayr-ayr diyarda, Qalm uaqlmz O taxta partalarda... deyir5.
5

Vahabzad Bxtiyar. srlri. III cild. Bak, 2005, s.90-91

340

Materiallar

Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda mllim mvzusu nmli yer tutur. O, ona drs demi, unudulmaz mllimi Sid manzad haqqnda byk fqt v mhbbtl danr. Mllimindn drs ald illrdn xeyli ts d, air z d bir mllim olaraq alsa da, mlliminin qarsnda zn yen d tlb sanr. Mllimi il rastlaan air: Tutdu onun zhmi yen d mni, Qzardm, bozardm yen utandm. Mllim olsam da, onun nnd zm yen d tlb sandm, -dey etirafn bildirir. Grkmli sntkarn mllim mvzusunda yazd eirlr sayca ox olduu kimi, mzmunca da geni, mxtlif alarldr. Onun hyata, insanlarn glcyin, inkiafa mnasibti mllim myinin trnnmnd ks olunur. O, mslkda Misir Mrdanova hsr etdiyi Mllim eirind mllim myinin byk ictimai dyrini, mllimlik pesinin insann biliklr yiylnmsi, trbiy olunmas v xsiyytc formalamasnda vzsiz rol oynamasnn bdii tqdimatn verir. air mllimi krp knllrd ml yandran, hamar beyinlri cilalandran, tez durub, gec yatan, sabah bu gn yaradan, dnc gllrini qill suvaran, insan gylr qaldran, xyala qol-qanad, gz nur vern ustad kimi sciyylndirir. O, bu eird, eyni zamanda, mllimin faliyyt yeri olan mktbin cmiyytin inkiafnda vzsiz rola malik olduunu bildirir. Mktbi hr eydn stn milltin, hr yerd, hr id zfri haqdr yazr. air bdii szn imkanlar daxilind mllim obrazn yaratmas il kifaytlnmir. O, mllimin heyklini yaratmaq n heykltaraa mracit edir: Gl ey heykltra! Bu mrmr, bu gil... Dn mllimi, sonra al, yan. Onun heyklini mrmrdn deyil, Yarat z kimi nurdan, iqdan6. Fikrimc, bu obrazl misralar airin zn aid etmk yerin dr. Sntkarn nurdan, iqdan yaranm bdiyyt heykli z gzlliklri, cazibsi, dncsi, sntkarlq qdrti, vtndalq qeyrti il btn Trk dnyasna nur yayr. Ntic Bxtiyar Vahabzadnin zngin yaradclq irsind uaq v mktb dnyas, mllim obraz geni yer tutur. Bu mvzuda yazd btn srlrd thsili inkiafn sas vasitsi hesab edir, mktbi thsil oca kimi yksk dyrlndirir, mllimin xsiyytlrin v btvlkd cmiyytin formalamasnda vzsiz rola malik olduunu gstrir. O, sadc mahid etdiyi sosial v pedaqoji proseslri deyil, eyni zamanda, mnvi dyrlrin insann kamillik yolunda mhm hmiyyt dadn qeyd edir. Filosof-air flsfi dnclrinin, hyatn flsfi mnasnn realln praktik hllini pedaqoji prosesd grr. Bxtiyar Vahabzadnin uaq v mktb dnyas insan dnyasn iqlandran hyati rnkdir.
1. 2. 3. 4. DBYYAT Vahabzad Bxtiyar. srlri. III cild. Bak, 2005 Vahabzad Bxtiyar. srlri. IV cild. Bak, 2002 Vahabzad Bxtiyar. srlri. VI cild. Bak, 2003 Aayev jdr. Hyatn astanasnda. Bak, 1983 5. http://www.muallim.edu.az/arxiv/2007/n38/ardi1.html

http://www.muallim.edu.az/arxiv/2007/n38/ardi1.html

341

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

BAHTYAR VAHAPZADENN DNYA GR IIINDA OCUK ETM


ahnaz ARAS
ZET nsan, bu dnyada en byk sava kendi ile verir. Nasl bir ahsiyet olacan bilmeden var olma sava iindedir. Yetkinlikleri, ortam, yaadklar, ahit olduklar, rendikleri ve gzlemledikleri ona yn bulmada k olur. Her insan bu ktan iradesi dahilinde faydalanr. Kimi bir gnlk istei, kimi bir srelik istei, kimi arzular, kimi mrlk istei, kimi ise tarihe mal olacak idealleri uruna bu kullanr. Toplumlar da bu sava veren insanlardan oluur. Bir toplumun selahiyeti iindeki savata galip gelen bireylerin ok olmasndan gelir. Toplumlara da insanlar gibi yn veren etkenler vardr. Bu etkenlerin en nemlisi de toplumun iinde yer alan, kendi savan yenmi insanlardr. Bu nedenle de toplumu oluturan bireylerin ocukluktan itibaren aldklar eitimin yeri bir anlamda toplum iin var olma mcadelesinin merkezidir. Bu noktada, bulunduu topluma yn verme grevini hakk ile yerine getiren Bahtiyar Vahapzade, nce VatanBamszlk ardndan ise Adalet-nsanlk, olgusunda bu n kullanp byk bir akla tm Trk toplumlarna haykran gl bir ses olmutur. Bu nedenle de Bahtiyar Vahapzade gibi aclarla yorulup erdemi seebilenlerin byk ahsiyetler olduunu kimse inkar edemez. Onlar tarih her zaman saygyla anar. Her byk ahsiyet gibi Bahtiyar Vahapzadenin de, zamannda yaamann yan sra zamannn ok tesinde de yaadn u msralarnda gryoruz: Koy zaman ls zamann olsun, bu l ters der isteimize. Gn var ki yldan da uzundur, uzun, yl var ki gnden de ksadr bize. Anahtar kelimeler: ocuk, adalet, vicdan, insanlk, eitim.

Byk air bize hayatn anlatrken onu ocukluunda ok fazla zen, derinden yaralayan olaylar da aktaryor. Evet, o byk air, byk ahsiyet, Bahtiyar Vahapzadede bir zamanlar ocuktu. Kck bir ocuk! Tpk elimdeki u tohum gibi Elimdeki tohum o kadar minik ki Bu bir tohum, bir am aac tohumu! Bilirsiniz, am aalar 4 mevsim yeil olmalar ile bilinirler. ne biimindeki yapraklar, k mevsiminde dklmez. Msadenizle, bilinen birka zelliine daha deineceim: Gzel kokusu pek ok parfm esansnda kullanlr. am aacnn tbbi olarak da pek ok faydas vardr. zellikle kronik ksrk iin mucizevi bir etki salar. Astm tedavisinde, balgam ve idrar skmede am aacndan yararlanlmaktadr. Dnyada 115 kadar am tr bulunur. Gvdesi yenilebilen am aalar A - C gibi yksek vitaminler ierir. Dnyann en byk aac olan Californiadaki dev kzlam aac, 100 metre boya ve 1 metre kalnlnda bir gvdeye sahiptir Bu aalardan sadece birisinin toplam arl 200 tonun zerindedir Bu yal aalarn yapraklar ve dallar ok azdr ve ounlukla da yaraldr Bahtiyar Vahapzadeden bahsedecek iken ben neden am aalarndan bahseder oldum? Derseniz, aklayaym; Dnyada insanlar dnda yaayan birok canl vardr. Bu canllarn biz insanlar iin nemi tartlmaz elbette. Dnyadaki Ekolojik dengenin devam iin her birinin kendine zel apayr bir yeri vardr. Ben acizane bu insan, Bahtiyar Beyi, am Aac ile misallendirmek istiyorum. nsann hayata merhaba demesi ve am aacnn hayata merhaba demesi u elimdeki minicik bir tohumla balar Ancaaaaakkk nsan dier canllardan ayran zellii, insann yaadklarnn, rendiklerinin etkisi ile ald ekli deitirebilmesidir. nsan, bu dnyada gelecei ve varaca son noktay bilmez. Sahip olduu irade ile tm yaam boyunca kendine yn verir ve kendi gereini bulma sava iindedir. Bahtiyar Vahapzade gibi yksek ahsiyetlerin biz sradan insanlardan fark, kendilerinin ulaaca en gzel son noktay bulmu olmalarndan gelir. Dier taraftan bu ahsiyetlerin am aac ile ortak noktalar grlmeye, hayranlkla izlenmeye deerdir.
342

Materiallar

am aalar kar k demez yeilliklerini korurlar Yksek ahsiyetler de ac- sevin bilmez insanlklarn korurlar. Erdemleri ile kendilerine hayran brakrlar. Aclar onlar irkinletirmez. Aclardan ders karr. Aclarla byrler. Bu arada da aclarn olu nedenlerini grr, o nedenleri yok etme mcadelesi verirler. irkinlikleri unutmaz, her daim hatrlarlar belki, ancak o irkinliklerin onlar ynlendirmesine izin vermezler. irkinlerin olu nedenlerini yok etme mcadelesi vererek tekrarn engelleme sava vermeyi yelerler. Tpk am aacnn, tipide de boranda da, gnete de ayazda da dimdik durarak kendine snanlara duvar olmas gibi Varlyla hayat vermesi, lmyle de ifa datmas gibi Ortam verildiinde ise dnyann en byk aac olacak kadar byyebilmesi gibi Hepimiz biliyoruz ki, Bahtiyar Vahapzade, am aac kadar ansl olamad. Be yanda ahit olduu ac manzaralar, vahetler oldu. Hayatnda, hi unutamad bizim bir filmde dahi grnce tylerimizin rperecei olaylara bizzat ahit oldu. Bizlerin bugn haberlerde duyduumuz olaylardan bile daha iren sahneleri ocuk gz ile yaad. Buna ramen ise erdeminden dn vermedii gibi korkup sinmedi de. Yeri geldiinde tanklarn karsna dikilecek kadar cesur da oldu. Peki, airimiz hibir eyden korkmad m derseniz gelin kendi dilinden dinleyelim. Vicdan ki yolun ayrmnda ben durup Gah o yandan, gah bu yandan korkarm Devden deil, sinek kadar gcyle Ben kendini dev sayandan korkarm Hakk evinde hak divan kurulmu Her kazancn z kiymeti sorulmu ddias boynumuza yk olmu Balanan eref andan korkarm Bu dnyadan umacam mizandr Korktuum kes bu mizan bozandr Tok herifin kudurmas, yamandr Acandan yok, ben doyandan korkarm Uyarsak biz nefs adlanan eliye Tkrrz vicdan kesen lye Odur veren dz, kymeti her eye Vicdanndan korkmayandan korkarm Evet, o da korktu. Ama bizim korkularmz gibi deildi onun korkular. nk o Ataerkil dnemde yetiti. nk Ataerkil dnem, bizim kafamzda ekillendirdiimiz gibi bir dnem deildi. Ataerkil dnem vicdan adaletinin her eyden nde olduu bir dnemdi. Bu dnemde yetien ocuklar da her eyden nce vicdanl olurlard. Her ne olurlarsa olsunlar vicdanlarn dinlemeyi bilirlerdi. Hakl olduklarnda tanklarn karsna dikilir, haksz olduklarnda balar nde hatalarnn neticesine katlanrlard. Nitekim Byk Ustaya baktmzda yaad srece derdinden dert eksilmediini, iirlerinde hep gam ilediini gryoruz. Cemiyeti kemiren, iki yzllk, yaltaklk nihayetinde ahlaki deerlerden yozlama durumlarn eletirdii Liyakat balkl yazsnda sz edilen hususlar u ekilde aktaryor: Halkmzn dahi ahsiyetleri her zaman yoksul bir hayat srm, daima layk olduklar deerlere uygun olarak hareket etmiler. ahlar, Hanlar karsnda eilmemiler. Nizami, bu konuda dncelerini ne gzel dile getirmi: air kapsnda padiah, byklerin by, Padiah kapsnda air ise gedalarn gedasdr. Ksacas, Byk Usta bir ocua verilecek en gzel eitimin gzel ahlak olduunu her frsatta dile getirmitir. Gzel ahlan da en dikkat ekici yn hak ve adalet terazisinin dosdoru oluudur. Bunu yle bir dille aklamak isterim:
343

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Tabiat kural gerei, her canl gibi insan da minicik bir canl iken byr, geliir. Ancak evrendeki tm canllardan insan ayran bir zellik vardr: Bu, insann iradesi ile yapabileceklerinin ona kazandraca, ya da kaybettirecekleri gereidir. Bir am aac tohumundan bilinir am aac olaca ve ne fayda verecei. Bir zehirli sarmak da bilinir. Ama insann byynce evrene neler kataca ya da kaybettirebilecei bilinmez. Bu bilinmezlik nedeni ile eitim ad altnda biz bykler, kkleri srekli kontrol altnda tutma ihtiyac hissederiz. Bu kontrol farkl boyutlarda yaanr, yaanmaldr da. Ancak eitim, bizden sonrakileri kendimize benzetme abasna dnyorsa orada durmal ve ok iyi dnlmelidir. Bahtiyar Vahapzade bize zeletiri konusunda ne kadar titiz olduunu ve kendinden memnun olmadn, her yaptn dndn ve irdelediini, en nihayetinde de gerekte kendini hi beenmediini u msralarla ifade etmektedir. Bakasnn gzn takaydm z gzme, Bakasnn gzyle bakaydm z zme, Onda ayplarma zm dman olardm, onda ben, ben olardm. Bu pencereden baktmzda, gelecek nesillerimiz olan ocuklarmzn davranlarnn bize benzemeleri bizi sevindirmemeli gibi bir sonuca geliyoruz Bizim ocukluumuzda yapamadklarmz ocuklarmzn yapabilmelerinin, bizim sustuumuz yerde onlarn cesurca konuuyor olmalarnn, biz korkularmz nedeni ile yalan sylerken onlarn hatalarn hi utanmadan yzmze kar sylemelerinin vb. bize hissettirdii duygunun ne olduu zerinde ok iyi dnmeliyiz. Kendi i dnyamzda bir yolculua kmal ve bu durumlarda drt nemli duygudan hangisini yaadmz net olarak isimlendirebilmeliyiz. 1- Kzgnlk fke; Eer hissedilen duygu fke ise unlar bilmeliyiz: Bir zamanlar biz de ocuktuk. Bize ocuk iken duygularmz drste aktaracamz ortam verilmedi. Biz de duygularmz bastrdk. Bastrmann neticesi olarak da hayatmzda nice zikzaklar izdik. Hatta herkese hep gstermediimiz bir yzmz oldu ise de ierde baka bir yzmz daha oldu. Bazen yle ki kendimizden irendik. nk darda, insanlarn grd yzmz ise bambaka idi. Ne insanlarn grd yz olabildik ne de gerek yzmz itiraf edecek cesarete sahip olabildik. Neticede biz aslnda en byk sava hep kendimizle, kendi gereimizi gizlemekle uraarak verdik. imdi artk Tam hayatmz rayna koyduk derken ocuumuz bizim iimizdeki sesi dillendiren bir canl olarak karmza dikildi. yi de o halde ona da iimizdeki sese yaptmz gibi fke ile davranp susturalm, istiyoruz. yle mi? Ya da unu dnyoruz; iimdeki sese fke ile davranarak yllarca susturamadm. imdi karmda baka bir bedende dillendi. yle ise gittiim yol doru bir yol deildi. Peki, o halde ben ne yapmalym? Dncesi ile bu duyguyu yaayan insan yalanr. Trk dnyasnda eski szlerimizden biri olan Kocalma sz buradan gelir. Bu insan kendine kza kza kocalr. Evet, iindeki sese fke ile bakann en byk eksii bilgidir. te yandan bilgiyi herkesten almay da reddedendir. Hal byle olunca biraz dnme dolap misali ayn olaylar yaamaya devam etmektedir. Bu nedenle bu duygu iinde olanlar byk araylara ynelirler. airimiz gibi. ok gzel bir sz vardr bu durumu anlatan. Aramakla bulunmasa da, bulanlar, yine arayanlardr. te airimiz bu duygular iinde hem arayn srdrrken hem de bize yol gsterici olmutur. Bu duyguyu yaayan insanlar genelde ok yaln bir dille konuurlar. Tpk airimizin yaln bir dille bize brakt muhteem eserleri gibi Ne gzel sylyor Bahtiyar Vahapzade; nsan gkte ay gibidir, grnmeyen taraf vardr. 2- aknlk-Hayranlk; Eer hissedilen duygu aknlk ise o zaman unlar iyi bilmeliyiz: Genellikle, hayatn tadn karmay seven, d grntsn fazlas ile nemseyen ve nemsenen bir grne de sahip olan insanlarn yaad duygu budur. Sradan diyebileceimiz insanlarn yaad bir duygudur. nsanlar bilmedikleri ve beklemedikleri durumlar karsnda aknlk duygusunu hissederler. Siz ocuk iken bu duyguyu yaamam olabilirsiniz. Ya da yaadnz fark dahi edecek zamannz olmam olabilir. Unutmayn ki ocuklar genetik olarak da baz zellikler tarlar. ncelikle einizle bu konuyu drste paylamalsnz. Aile ii doru ve yerinde gerek iletiim ile
344

Materiallar

bu duygunun kaynana ulamak mmkndr. Bahtiyar Vahapzadenin yukardaki msras bize k olmaktadr. Nasl m? Ayn grnen taraf aydnlk ve seyre doyum olmayan tarafdr. Grnmeyen taraf ise karanlktr. Karanl ve aydnl mecazi manada dnr isek byk dnrn bize bir msra ile verdii u mesaj grrz: nsanlar, gzelliklerini herkese gsterir, karanlk ynlerini ise gizlerler. Ebeveynler, aile ii zeletiri ile ocuklarnn sergiledii ve onlar aknlk iinde brakan davrann kaynan bulabilirler. Bazen bu bizim ve ya eimizin kendine dahi itiraf etmedii bir ynmz olabildii gibi, ocuumuzun girdii ortamlardan taklit yolu ile grdn uygulama da olabilmektedir. Gnmzde ocuumuzun ne kadar farkl ortama ve bilgiye maruz kaldn gz nnde bulundurursak sanyorum, zerinde dnmemiz gereken bir husus olduunu daha iyi fark edebiliriz. 3- Sevin - Mutluluk Eer hissedilen duygu sevin ise o zaman unlar iyi bilmeliyiz: Genellikle duygularn bastrarak byyen ancak bana buyruk bir yapya sahip olan ebeveynler bu duyguyu hissederler. te yandan bu duygunun da yanl olduunu bilip rtmek iin ok aba sarf ederler. En basitinden sevindiklerini kendilerine dahi itiraf etmedikleri iin ounlukla ilk etapta sevindiklerini anlamalar dahi mmkn olmayabiliyor. Bunun tersinin ispat olarak da arya gider ve ocuklarna bu tr durumlarda iddet dahi uygularlar. Tm bu yaplan kaba, sert, kt eylemlerin asl nedeni, iinde hissettii gerek duyguyu rtme isteidir. Nitekim bu insanlar, ok rahat yalan konuurlar. te yandan doruluu drstl ise gerekten ok severler. ocuklarnn doru konumasn da her eyden ok isterler. Ancak kendileri srekli i dnyalar ile bir olmadklar ve kendilerinin bu gereini hisseden ocuklarndan da gerei gizleyemedikleri iin ocuklarna yalan farknda dahi olmadan retmi olurlar. Ksacas, kendilerine itiraf edemedikleri ynlerini, ocuklarna miras brakrlar da haberleri bile olmaz. Burada u aklamaya yer vermemiz gerekiyor. Genellikle 0-6 ya grubu ocuklar (engelli olup 0-6 ya bilisel dzeyinde olan tm ocuklar da bu gruba dahildir.) ok kuvvetli hislere sahiptirler. Hisleri, depremi nceden hisseden kpeklerin hislerinden bile kuvvetlidir. ocuklarmz bu hislerini de ounlukla en yaknlarndaki ebeveynlerini, ya da en deer verdiklerini anlama ynnde kullanmay tercih ederler. Bu tercihleri neticesinde de kendilerine dahi yalan syleyip iindeki duygunun tersini ispat iin uraan ebeveyninin yalan sylediini ok iyi anlarlar. Ebeveyn, ocuunun yanl davran karsnda iinde hissettii mutluluk duygusunu rtmek iin ocuuna iddet uygularken, ocuk ebeveyninin ikiyzllne ve yalanna ahit olmaktadr. Dolays ile de ebeveyn, hi istemedii-sevmedii kt ynn, yine farknda olmadan ocuuna retir, haberi bile olmaz. Ancak burada ok daha ac olan bir gerek vardr. O da minik ocuun rendii durumun yanl olduunu dahi bilmediidir. ocuk, en ok sevdii, deer verdii, ebeveynini veya yaknndaki her kim ise sadece onu rnek alr. Taklit eder. Sonucunu ve ne getireceini bilmeden 4- Utanma Rahatsz olma-Sklma Eer hissedilen duygu utanma ise unu ok iyi bilmeliyiz: Bu duygu ounlukla bayanlar tarafndan grlse de erkek ebeveynler tarafndan da grlmektedir. Utanma duygusunu hissedebilmek, o duyguya neden olan olayn kt yzn her yn ile bilmekten geer. Bu duygu, insana erdem kazandran bir duygudur. Bu nedenle de ciddi bir zeka ve akl ister. Bu duyguyu hissedebilenler genelde kendileri ile bark olarak tarif edebileceimiz ve toplumda az bulunan kesimi oluturmaktadr. Bu insanlarn korkuya kaplmas aslnda anlamszdr. Bunlarn tek eksii kendilerine gvenleridir. Aslnda ne yapacaklarn da en iyi yine onlar bilirler. Sadece kendilerine gvenmekten de utandklar iin biraz pasif davranrlar. Kendilerinin o anda ne yapacan bilmelerinin doru olduuna inanp adm atabilmeleri onlar iin ve ocuklarnn eitimi iin yeterlidir. nk en nihayetinde ocuklar da onlarn hissettii bu duyguyu hissedip yanl yaptklarn anlam olurlar. Geriye sadece ocua doru davran doru biimde retmek kalm olur. Bu nokta da yanlarnda kendine gvenen ve fke duygusuna sahip bir ein varl, her eyi st liman yapmaya yeterli olur. te burada Bahtiyar Vahapzadenin yetitii ocukluk dnemini bizlere aktarmasndaki mesajlar ok daha net anlayabiliriz. O bize, Dedesini, Birek Hanm dedii ninesini anlatrken bir
345

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

araya gelen bu dengeli duygu birleimini aktaryor. Dedesi fkeyi temsil ederken Ninesi Utanma duygusunu temsil ediyor. Bir araya gelip kurulan yuvada eksi artnn birleimi gibi bir ekim kuvveti ve sayg lsnde dengeli bir aile ortam kurulmu oluyor. O ortamda yetien ocuklar da bu paralel de eitim alarak yetiebiliyor. Bizler, Trk dnyasnn bu aile yapsnn scak ve souk sava dnemlerinde urad ykmlarn neticesinde znn gitmi kabuunun kalm olduunu gremedik. Nitekim yllarca Bahtiyar Vahapzadenin ve o dnemin yaantsn genelde u ekilde algladk: O dnemdeki yaam, bugnn ifadesi ile maskeli dnem idi. Ailelerde kol krlr, yen iinde kalr hkm kanun gibi idi. Eve gelen misafir, misafir iin ayrlan ve ev halknn hi kullanmad misafir odasnda arlanrd. Evin gerek hali hibir ekilde gelene belli edilmezdi. Bu belli etmezlik i ie gemi halkalar gibi idi. evreden ieriye, en yakn merkeze doru herkes bir eyleri birbirinden gizleyerek ve hibir ey olmam gibi glmseme maskesi takarak davranmay erdem bilirdi. Duygular kolay kolay kimse ile paylalmazd. Hele erkekler asla alamazd. Her zaman gl ve sert durmalydlar. Bayanlar ikayet etmeyen, hallerinden memnun grnl maskesi takm hizmeti durumundaydlar. ocuklar ise her denileni yapan, sesleri kmayan bir yapda idiler. Ataerkil dnem, otoriter bir dnem idi. Ata duygularn Ana ile paylamaz. Ana evde ocuklarn yapt hatalar Atadan gizler. ocuklar Atadan korkar vs. Peki, bunlar gerek miydi? Bunlar bizim dardan grdmz grnt idi. Bir anlamda biz, z bilmeden kabuuna bakarak o dnemdeki yaam tarzna anlamlar ykledik. Bu bilinci zaman iinde benimsedik. Hatta bir sre nce Trkiyede En son babalar duyar isimli bir dizi televizyonlarda uzun sre oynad. Yllarca bu ekilde bir bilgi ile bizler, o dnemdeki yaam tarzna deiik ve olumsuz baktk. Yllarca bizler utanan insanlarn cahil olduu, cehaletleri nedeni ile utanga olduklarna inandk. Ksacas bizler, utanmaktan utanan, fkeli otoriter babalar istememeyi de gerek doru bilerek yetitirildik, bunu kabullendik. te bu nedenle Bahtiyar Vahapzade u msralarnda ok net ifade ettii gibi bizim yanlta olduumuzu ok nceden gryor ve uyaryordu. ''Gemiine ta atann geleceine glle atarlar.'' Dier taraftan yine bir msrasnda; Kk var aacn da tan da, nsansa kkn gezdirir banda Aslnda Ataerkil dnem diye bildiimiz dnemde de, imdi de yukarda bahsini ettiimiz drt duyguyu yaayan ebeveynler oldu ve olmaya da devam edecek. Ataerkil dnem ile gnmzde drt duygunun toplum iindeki dalm u ekildedir: Ataerkil dnemde, Ata genellikle fke-Kzgnlk duygusunu yaayan Ana genellikle Utanma-Rahatsz olma-Sklma duygusunu yaayan ocuklar ise yer geldiinde Sevin-Mutluluk, aknlk-Hayranlk Duygularn yaayan konumda idiler. Bu nedenle de hatalar ho grlr eitilmeleri, olgunlamalar gerekirdi. O dnemde ebeveynler birer insan sarraf gibi idi. Ebeveynler, ocuklarnn evliliklerine de yukardaki duygu dengesini gz nnde bulundurarak bazen mdahale ederlerdi. ocuklarnn eitimlerini de, olgunlama evrelerini de duygu dzeyinde drste takip ederlerdi. Lakin maalesef bizler airi ve onun engin dncesini anlayamadk. Ataerkil dnemdeki duygu dengesini gnmz aileleri iinde kuramadk. Onun bamzn tac etmemizi istedii olgular ayaklar altna almaktan ekinmedik. Peki, bunu nasl m yaptk? Bu konuyu her yn ile aklayabilmek iin bir makale yeterli olmayaca iin tek bir ynn ifade ile burada bu konuyu nihayetlemek durumundaym. Bir tek ynne ise yle bir yaz ile deinmek isterim: Eski ve Yeni Eski dost dman olmaz! Eski toprak! Eski adamlar bunlar! Szleri; sadakati, vefay, gveni Ksacas insanl hatrlatr bize deil mi? nsann, insan olabilmek iin tamas gereken, olmazsa olmaz deerleri Tm dnyada bir tketim lgnl ald ban gidiyor Srekli yeni bir eyler alnyor. Peki ya eskiler, eskilerin tamiri? Yenilerin fiyat tamirden daha uygun, diyerek srekli bir alm Ald ban gidiyor! Eski elbise, palto kavram adeta kalkt.
346

Materiallar

Eski anta, eski ayakkab tamiri neredeyse kalmad. Geenlerde bir arkadam, aknlk ve hayranlkla Televizyonda izledii bir program benimle paylat: programda; Siirtte unutulmaya yz tutmu hal tamiri yapan birini gstermiler. Ortas delik deik olmu eski bir haly yenisinden farksz onaran halcy izleyen arkadam, bana yle diyordu: Gnmzde bu gzellikler artk bitiyor. Ne ac deil mi? Gerekten ac aslnda. Hem de yle bir ac ki Bu durumun bizden neler alp gtrdn anlatabilecek miyim, bilmiyorum Kelimelerin kifayetsiz kalmamasn dileyerek acizane deneyeceim: Eski halnn yeni gibi onarlmas, yeniden kullanlmas Bu ii yaparak ev geindirebilenlerin olmas ya da olmamas neye baldr? Elbette ki arz talep meselesi! Diyeceksiniz. Artk eskiyi onarmak yerine, yenisi daha uygun fiyata alnabiliyor. nsan da eskidense yeniyi almay tercih ediyor. Ne kadar doal ve sradan bir durum gibi, deil mi? Oysa bu durum, ne sradandr ne de doal Bu durum, insann doasn, insanln, davrann Ksacas hayatn etkileyebilecek bir durumdur. Nasl m? Her ne olursa olsun; eya-ev-araba-telefon-arkada-e-ehir Sk deitirmek, srekli deiiklik demektir. Srekli deiiklik, srekli yeniyi tanma-kefetmek iin geen sre demektir. Giden bu sre hayatmzdan mrmzden gitmektedir. nsann mrn; kendini, davranlarn, neyi niin yaptn dnmek zere geirememesi demektir. Geen zamann insan, insanlk anlamnda olgunlatramamas, Hatalarndan ders karmaya, ders karmak iin dnmeye bile vakit bulamamas demektir. Zaman denen mr, srekli yeni teknoloji ile tanmak iin harcamak! Yeni yerler grmek, akam yemeini bilmem nerenin manzarasnda yemek iin saatlerce yol gitmek Bunun adna, aa ayak uydurmak, deniyor. aa ayak uydurmak demek, kendini, aileni, ocuunu tanmamak demekse orada duralm LTFEN! Neden mi? Hayat, bize bir defa yaamak iin verilmitir, Bu dnyada yaam, sadece nefes aldmz srecedir, Yaam bir mr yalnz geirmek aslnda bir ikencedir, Sevmek ve sevilmek insann en byk ve gerek sermayesidir, Sayg, kazanlmayan, sadece korunabilen bir hazinedir, yle ise Hayat; Elimizdekileri, evremizdekileri, kendimizi, dinlememizi gerektirmektedir. Yeni teknolojiden nce, kendimizi kefetmemizi gerektirmektedir nk Kendini kefeden, tanyan, bilen insan, sevdiini de, seveceini de, sermayesini de bilendir. te yandan; Yeni eyalarn bizi megul etmesine izin verdiimiz her dakika, Kendimizi tanmak iin kaybettiimiz sre demektir. Bu da Yeni tabletimizi, yeni son model telefonumuzu, yeni bilgisayarmz, yeni arabamz Gurur ve mutlulukla kullanmak iin kefederek harcadmz her dakikann Bize bir gn; ocuumuzun baarsnn bize tattraca gururdan, Acmz da mutluluumuz gibi, bizimle, yksnmeden paylaabilecek seven(ler)imizden
347

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Eski bir koltuun bile tad hatralarla, bize yalnzlmz unutturabilecei gereinden Yoksunluk, olarak dnebileceidir. Brakn ocuklarnz imkanlar dahilinde olabildiince sk telefon deitirsinler Alabiliyorsanz bilgisayarlarn da her yl deitirsinler, Tarihimizi renmek iin erken yata gezebildikleri kadar gezsinler nann be yl sonra hevesleri geecek. Tek bir telefonla yllar geirebilecekler. nsann bamsz olarak hayatta en youn yaad keif dnemi; 10-20 ya araldr. Bu dnemi; hayat, evreyi, insanlar, tarihi, ksacas kendini ve dnyasn kefederek geirmelidir. Ancak, Keif dnemini layk ile yapabilenler, gelecee salam admlarla ilerleyebilirler. Eer biz bykler, ocuklarmz gezdirmek ad altnda kendi heveslerimizi eritiyorsak Bilmeliyiz ki biz ocuklarmz deil, iimizde hi bymeyen ve bymeyecek olan gezdirmekteyiz. Bunun da ne ocuumuza ne de bize bir faydas olmayacaktr Sakn unutmayalm! Oyun anda hevesi kursanda kalan, keif dnemlerini tamamlayamayan Bir mr eya ve ortam deitirmekle geirir Ne kendini ne de evladn-sevdiini tanmadan Size, ocuklarmzdan ho olmayan davranlar grldnde ebeveynleri olarak hissettiimiz drt duygudan bahsettik. Bu drt duygu, insanlarn eitlilii nedeni ile her daim oldu ve olmaya da devam edecek. Yaklak bir asr nceki zamana eski, imdi yaadmz zamana ise yeni diyerek ayrdmz zaman dilimlerinde bariz bir ekilde grlebilen ok byk bir fark oldu; Yaklak bir asr nce, Bahtiyar Vahapzadenin ocukluunun getii, bizim Eski diye tabir ettiimiz zaman diliminde bu drt duygunun iinde yetikin insanlarn en youn hissettii duygu Utanma ve fke idi. Bu iki duyguya sahip olan yetikinlerin oluturduu topluluk ise birbirlerini dengeleyebiliyordu. Bunun neticesi olarak da dardan bize az nce izdiimiz gibi bir grnt arz ediyor. Peki, Yeni diye tasvir ettiimiz imdiki zamanda toplumdaki yetikinlerin ounluunda hissedilen duygu ne? Diye soracak olursanz. imdi ise en youn hissedilen duygu, maalesef Sevin ve aknlk tr. Bugn aile ii iddet ald ban gidiyor. Boanmalar hibir dnemde olmad kadar oald. Cinnet geirip ocuklarn, elerini hi dnmeden ldren ebeveynler, hatta ebeveynlerini ldren ocuk haberleri, her an duyduumuz sradan haberlerden oldu. Kendini, hayat grn, hakk ile anlamadmz ve nereye gittiimizi dahi bilmeyip son hz geldiimiz bu noktay ok nceden gren air, aadaki msralarla bakn bize neler sylyor? Bize bir anlamda geleceimiz noktay haber veriyor. Neylemeli Ku okudu, ferahlandk Ta okusa neylemeli? rmcekse tor(1) dokudu Kol(2) dokusa neylemeli? Dedim, dnya bir temaa Her arzumuz geldi baa Dediklerin batan baa Bo uykuysa(3) neylemeli? Sesimiz yok, kymz(4) var Okumuz yok, yaymz var Deme gelmi aymz var eker yoksa neylemeli? Yalanlardan cana doyduk Ona uyduk, buna uyduk
348

Materiallar

Et kokutu, tuza koyduk Tuz kokarsa neylemeli? Byk air, Bahtiyar Vahapzadenin msralarndan sonra syleyecek sz kalmyor. Neredeyse her gn cinnet haberleri duyduumuz ailelerin ou niversite mezunu aileler, deil mi? Ksacas, Tuz kokarsa neylemeli? demekten baka sz kalmyor. Dier taraftan, airler milletlerin zor gnlerinin adamdrlar. Milletin zor zamanlarnda imann, gvenini tazelemek, moralini ykseltmek en bata airlerin vazifesidir. Buna Mehmet Akifin Kurtulu savandaki hizmetini rnek verebiliriz. Mehmet Akif devletin bandakilerin bile yeise, mitsizlie kapldklar bir anda umudunu hi bir zaman kaybetmemi, imann sonuna kadar srdrmtr. Gelin hep beraber airin grevini bir de byk ustadan dinleyelim: air-fikirlerin rpnan seli air-hakikatin mugannisidir. air-tabiatn konuan dili, air-cemiyetin isyan sesidir. air-zamanenin, asrn vicdan, air-tarihlerin erefi, an. air-bu dnyaya zamann sz, air-hakikatin, hakkn aynas. Onun hayat hi kolay olmad. Hi normal olaylar yaamad. Ancak o hibir zaman bu olaylar bize ikayet amal anlatmad. Bu olaylar tekrarlanmasn diye anlatt. Bu olaylar yapanlar gibi insanlar dnyada yetimesin, bizim neslimiz de yle olmasn diye anlatt. yle ya yaayan oydu. Ac duyan oydu. Alayan oydu. Ancak o korkak myd ki onlar gibi irkinlemiyordu. Hayr! O korkak da deildi. Peki, o hibir eyden korkmuyor muydu? Elbette hayr. O da her insan gibi korkular tayordu. Tad korkularn ne olduunu da yine bize msralarnda bildiriyordu. Ksacas Byk Usta, vicdan olan bir nesil yetisin istiyor, bunun iin de kalemini, yreini her frsatta ok ak ve net bir dille bizlere, bizden sonraki daha nice nesillere aktaryordu. Yaananlarn bittii dnemde de artk yaananlardan ders karlmasn, toplumun bekas iin doru bir ocuk eitiminin olmasn arzu ediyordu. Bizler, o Byk insan hakkyla anlayamadk. Dileriz, bizden sonraki nesiller hakk ile anlasn. Ruhu ad olsun.
KAYNAKLAR 1- Dr. Erdal Karaman : Bahtiyar Vahabzadenin Trkiye Sevdas- Qafqaz niversitesi 2- Dr.Erdal Karaman, Qarabam(Qaraba eirleri Antalogiyas), Qafqaz Aratrmalar Enstits, Bak, 2008 3- Dr. Erdal Karaman, Trk Dnyasnn Ortak Sesi Bahtiyar Vahapzde, Dr. Erdal Karaman, Qafqaz Aratrmalar Enstits, Bak, 2009 4- Bahtiyar Vahabzadenin enbe Gecesine Giden Yol (Bak 1991, 259-273. s.) 5 Dr. Erdal Karaman, Trk Dnyasnn Sesi- Bahtiyar Vahapzade.

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA VTNPRVRLK TRBYS MSLLR


Kamal Hsn olu Camalov
Naxvan Dvlt Universiteti Pedaqogika zr flsf doktoru, dosent Azrbaycan Respublikasnn mkdar mllimi kamal.camalov@gmail.com XLAS Mqald grkmli air v pedaqoq Bxtiyar Vahabzad yaradclnda vtnprvrlik trbiysi ideyalar msllrin toxunulur. Qeyd olunur ki, B.Vahabzad btn urlu hyatn milli varlmzn formalamasna hsr etmi, doma vtnin sevinc v kdrin rik olmu, bu yolu tutmu, bu yola tapnmdr. B.Vahabzad yrdir

349

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi ki, sntindn asl olmayaraq hr ks z sahsind Vtn vladlq borcunu vermli, Vtnin qdrti n syini sirgmmlidir. Balcas odur ki, byyn nsil d bu ruhda trbiy olunmaldr. Vtni dana, torpana, iqlimin, suyuna gr sevmirlr. Vtni vtn olduuna gr sevirlr. Ona gr d, hr ks el glir ki, onun vtni mmlktlrin n gzlidir. Mn d bel dnrms, bunu mn nqsan saymayn - deyn Bxtiyar Vahabzadnin aktual fikirlri tdqiqat obyektin evrilmidir. Aar szlr: vtnprvrlik, ana vtn, trbiy, vladlar, sntkar PROBLEMS OF PATRIOTIC UP-BRINGING IN THE CREATIVITY OF BAKHTIYAR VAHABZADE ABSTRACT This article deals with the problems of patriotism upbringing ideas in poet and pedagogue Bakhtiyar Vahabzades creativity. It is noted that B.Vahabzade devoted all his conscious life to the formation of our national existence, shared joy and sore of our Motherland, took this way and bowed to this way. B.Vahabzade teaches us that not depending of their trade and profession everyone has to give his patriotic duties to their motherland and has to do their best for the power of the Motherland. The main fact is that the growing generation must be brought up in this spirit. The motherland is not loved for its stones, sand, climate and water. The Motherland is loved for its being Motherland. Because of this everybody considers that their Motherland is the most beautiful one of the countries. And If I think like this, do not consider this as the fault for me says Bakhtiyar Vahabzade and thus his ideas are attracted to research objective. Key words: patriotism, motherland, upbringing, children, artist.

Bxtiyar Vahabzad gnc nslin trbiysinin mhm komponentlrindn olan vtnprvrlik trbiysinin mahiyyti v mzmunu, mhm lamt v keyfiyytlri, alanma yol v vasitlri haqqnda mkmml, elmi-bdii rhlr vern yaz-air-pedaqoqdur. Bu anlamda sairin vtnprvrlik trbiysi il bal fikirlri btv yaradclnn fonunda tsvvr edilmli v yrnilmsi zruri olan balca keyfiyyt kimi qiymtlndirilmlidir. Bel ki, B.Vahabzadnin Vtn, xalq ifadlrini iltmdiyi srlri d vtnl, xalqla, vtndalq lyaqti il baldr deyn tdqiqatlarn fikirlrin haqq qazandrmaq lazmdr. airin btn yaradcl boyu tlqin etmk istdiyi sas fikir budur ki, Vtn mhbbt hissinin insana xas olan n qdim hiss kimi tlqin edir. Hr bir ksin vtni onu dunyaya gtirn valideyn kimidir - seilmir. Adam valideynlri kimi, vtnini d z semir. Demli, insann ataya-anaya sevgisi, mhbbti n qdr uca v lvi bir hissdirs, Vtn olan mhbbti d bir o qdr mqdds olmaldr. Ona gr d Dnyada hr eyi zvql, imkana gr dyimk olar, birc Vtndn v anadan savay. Onlar semirlr. Vtn d tale thfsidir, ana da. Yer znn xalqlar Vtn szn mqdds epitet axtaranda Ana klmsinin stnd dayanblar. Onlar qoynunda yaadqlar torpaa, Ana vtn deynd, el bil bir yerd dnbdanblar. Mxtlif qidli milltlrin eyni cr dnmlri, szn sl mnasnda, dil hadissi, tfkkr mczsidir. Baqa cr ola da bilmz. Ax, Vtn br vladnn an-rfi, qeyrti v namusudur. Btn sevgilrimizin vvli d ona baldr, axr da....1 B.Bahabzady gr, insan n n ali, mqdds duyu Vtn sevgisidir. Vtni sevmk insana fitrtn verilir, o, insann el bir ali duyusu, hissidir ki, bunsuz br vladn tsvvr etmk olmaz. nsann hyat, yaay trzinin necliyi d onun Vtn mhbbtin baldr. Vtnin hqiqi bir sevgi insan ucaldr, onun dnc v amalnn znginlmsin, tkmillmsin sasl drcd tsir gstrir. Vtnprvrlik insanda fdakarlq, qhrmanlq, xeyirxahlq kimi xlaqi keyfiyytlrin mnbyidir. Dahilri dahi edn, onlara mhtmlik, zmt gtirn d vtnprvrlik duyulardr. Alimlrin, sntkarlarn gzl mllri, uca fikirlri mhz Vtn mhbbt hissindn yaranmdr. Cmiyyti irliy doru aparan byk kflr d Vtn xidmt namin edilmidir. B.Vahabzad vtnprvrlik ndir?, kimdir vtnda? suallarna cavab axtarlarnda hqiqi etik-pedaqoji qnatlri il d diqqti clb edir. Onun fikrinc, vtnprvrlik vtn mhbbt v sdaqtdn, btn faliyyti il onun mnafeyin xidmt etmkdn ibartdir. Vtnprvrlik xlaqi hiss, ictimai borcdur. Vtnprvrlik doma torpaa, tbit, xalqa, dilin v adt-nnlrin ballqdr. Vtnprvrlik milli qeyrtdir ki, bu hamda olmaldr. O, yazr: Bzn gnclrdn soruuruq:
1

Bxtiyar Vahabzad. Glin aq danaq (Mqallr toplusu). kinci nr, Bak: Azrnr, 1989, sh.104

350

Materiallar

- Ndir vtnprvrlik? Cavab verirlr: - Vtni sevmk! - Vtn qarsndak borclar dmk! - Lazm glrs Vtnin yolunda lm getmk! - Vtnin taprqlarn szsz yerin yetirmk! v s. Bu cavablarn hams ayrlqda dorudur. Lakin bunu drindn hiss etmk, baa dmk v dorudan da lazm glrs, vtn urunda lm hazr olmaq n gnclrimizd ictimai hissin trbiysin almalyq.1 air gstrir ki, vtnprvrlik hissi konkret hiss olduundan bu hissi mumi kild deyil, konkret amillrl gnclrimiz alamalyq. nsan z varln mumi varln (Vtnin, xalqn) bir hisssi hesab etdiyi andan frdiyytilik meyillrindn azad olur, xsiyyt sviyysin ykslir. air vtndalq anlaynn mahiyytini arib, mnasn incliyrk yazr: nsan vtndalq qdr bydn ikinci bir qvv ola bilmz. nsan mnsub olduu xalqn sviyysind dnnd, onun istklri v arzusu il yaayanda, z taleyini Vtnin taleyi il balayanda xalq qdr byyr, Vtn qdr genilnir. z ailsi rivsind dnnlrin, taleyini ailsinin taleyin balayanlarn arzular, ideallar evinin divarlarndan knara xmr v bellri gndngn bymk vzin daha da kiilirlr. str sntkarlarn - airin, bstkarlarn, rssamn, istr alimlrin v istrs d dvlt xadimlrinin gc v qdrti mnsub olduu xalqndadr. O, xalqn hyatna, tarixin nfuz etdikc, qaysna qaldqca ba bir o qdr yksklr qalxar.2 Hmin vtndalq duyusu v qidsi olan adam hamn zn deyil, zn hamya borclu bilndir. Vtnda z haqqndan ox borcunu dnn, Vtn n, xalq n zn raq kimi yandra biln adamdr. Bir szl, hqiqi vtnda mni, bizim iind ritmyi bacaran adamdr.3 B.Vahabzad btn urlu hyatn milli varlmzn formalamasna hsr etmi, doma vtnin sevinc v kdrin rik olmu, bu yolu tutmu, bu yola tapnmdr. air gr bu ali v lvi amaldan, hissdn baqa digr bir hiss, qid yoxdur v ola da bilmz: Vtn torpandan yaranmam mn, eirimdir - Vtnin gl-iklri. Mslkim - rngini dyidirmyn Vtn torpadr zldn bri. Vtn sevgisi, vtn mhbbt v sdaqt vtnprvrlik hissinin v trbiysinin birinci sas lamtidir. Mnim insanlara, trafdaklara mnasibt lm, yni sevgi v nifrt lm vtndir,1 - deyn grkmli sntkar Vtn sdaqt, mhbbt hissini yksk qiymtlndirir v gnc nslin bu ruhda trbiy olunmasna xsusi diqqt vermyi tkidl tlb edir. B.Vahabzadnin fikrinc, insanln birinci rti onun vtnda yetkinliyinddir. Kim ki, z Vtnini, xalqn sevmirs, o baqa xalqlar v lkni d sev bilmz. gr btn dnyann dyrli adam olmaq istyirsns, ilk nvbd z Vtninin vtnda olmaq grkdir. Btn insanlar sediyi faliyyt nvndn, ixtisas v sntindn asl olmayaraq, Vtn sdaqt nmayi etdirmli, onun iklnmsin v xobxtliyi yolunda almaldr: Vtnda! N gzl sslnir bu sz! Yni - bir iqlimd bymk biz. Sni d, Mni d bydn Vtn, Sn d anadr, mn d ana, Sn d cavabdehsn Mn d hr zaman Vahid anamzn Xobaxtlna.2
1 2

Bxtiyar Vahabzad. Glin aq danaq (Mqallr toplusu). kinci nr, Bak: Azrnr, 1989, sh.21 Bxtiyar Vahabzad. Sadlikd byklk. Mqallr, Bak: Yaz, 1978, sh.160-161

351

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

airin fikrinc, vtnprvrlik qan yaddadr. nsan mhz Vtn torpanda zn n qdrtli, n gcl adam hesab edir. Bel bir gc, qdrti qrbt yerlrd hiss etmk tbii ki, mmkn deyil. nki kimyvi trkibi bir olsa da, bu torpaq, bu yurd biz mlum olmayan qan yadda v fhm hissi il balayr bizi zn. Vtnimin grmdiyim, mrmd bir df d olsa kemdiyim bir obasndan kend hr qaya, hr da, hr dng mn tan glir, el bil, bu yeri havaxtsa grmm. slind mn grmmim, ulu cdadm grb, mnim qanmda dil glir. Mn bu yerlri tan gstrn damarlarmdak qann yaddadr.1 Qeyd edk ki, B.Vahabzadnin vtnprvrlik haqqnda bu kimi fikirlri n qdr maraq dourursa, tdqiqat T.Xlilovun airin vtnprvrlik duyularnn qaynaqlar il bal fikiri d bir o qdr maraq dourur. T.Xlilov, mumiyytl, vtnprvrlik duyularn z mn-yin gr iki yer blr v yazr: Bunlardan biri valideynlrin, mktbin v mhitin trbiysi il yaranb formalar. Baqa v sas nv is fitridir, insann bzn zalar, sir-sifti, qidalanmaq, nfs almaq qabiliyyti kimi anadanglmdir. Bel vtnprvrlik insann canna, ruhuna, ryin qanla, sdl daxil olub bdi hopur. kinci nvdn olan vtnprvrlik birincidn qat-qat tsirli v daimidir. O, az-az adamlarn qismtin xr. Xobxtlikdn Bxtiyar mllim (B.Vahabzad-K.C.) ikinci nv vtnprvrlik nsib olub. Hm d onun qan v qidsi uzun illr boyu he bir yad mslkl reaksiyaya girmyib, indiydk tmiz qalb, qtiyyn clzlamayb.2 airin vtndalq uru haqqnda fikirlri d maraqldr. Vtn vtn vladlarnndr. Vtn muminin, hammzndr. Ona gr Vtnin hr gusind grdymz gzl bir cht hammza frh gtirir, hammz eyni drcd sevindirir. Vtn mhbbti el bir mhbbtdir ki, onu snin qdr sevn ikinci bir xsi grnc sn onu sevdiyin qsqanmrsan, ksin onun zn d Vtn qdr sevmy balayrsan. Btn bunlara gr d hr bir ks ana Vtnin, stnd yaad torpan qdir-qiymtini bilmlidir. Torpaa sadc torpaq kimi baxmaq olmaz. Onun n n Ana torpaq adlandrldnn frqin varmaq lazmdr. Onun urunda lm getmyin zruriliyini drk etmk lazmdr. Torpan stn aln tri tkmli, zhmt kmli, onun sirlrindn xbrdar olmalyq. stnd gzdiyimiz torpan hr dann tarixini bilmli, onun qarsnda diz kmyi bacarmalyq v s. B.Vahabzadnin yetin nsild grmk istdiyi vtndalq uru mhz beldir. Sairin Vtn haqqnda kitabn (mn onun yaradcln mhz bel qiymtlndirrdim) vrqldikc Vtn sevgisi, vtndalq trbiysinin yeni-yeni lamt v xsusiyytlri il qarlarq. Aydn olur ki, hqiqi vtnda z Vtninin hr dan, hr binasn, hr ksini z qlbinin odu il isidib onlar baqalarna, zg xalqlara sl mcz klind atdrma bacarmaldr. Bu hiss, biz gr, vtnprvrliyin n yksk lamti v keyfiyyti saylmaldr. Vtn sl sevgi, vurunluq baqalarnn heyranlna gtirib xarmaldr. Vtn hqiqi v byk sevgi, obrazl desk, vtn szn yax mnasnda dlilik, mcnunluqdur. Grkmli sntkar bir chti d xsusn diqqt atdrr ki,Vtnin mnafeyi, rf v namusu qarsnda onun vladlarnn hams eyni drcd msuliyyt, cavabdehlik dayr. Lakin unutmamalyq ki, Vtn hm d mxtlif fikirli v mxtlif qidli insanlar birldirn bir ocaqdr. Onun taleyi tkc mndn, sndn asl deyil, btn vtndalarn hamsndan asldr. Xalqn Vtn layiqli vladlar olduu kimi, Vtnin oduna qznan, tstsndn qaanlar da vardr. nsanlar var ki, Vtnin ryini, suyunu iir, havasn udur, borc namin zn qurban vermy hazr olduunu bildirir, lakin mqam glnd dhtl geri kilir. air demikn, insanlar var ki, evin bir saat su glmynd Vtnini d syr, xalqn da. nsanlar var ki, Vtn sevgisi xsi mnafelrd qurtarr. Bel lkd yaamaqdansa, lmk yaxdr, - dey z qsurlarn Vtnin ayana yazanlar da az deyil. nsanlar var ki, Vtnin nemtlrin ortaq, drdin bigan olur. nsanlar var ki, mn n var flsfsi il yaayr, amma yeri glnd az dolusu Vtnin, xalqn adndan danr, zn xalqn gzn soxmaq, guya onun layiqli vlad olduu haqqnda fikir formaladrmaq n dridn-qabqdan xr. B.Vahabzady gr, insann xsi istklri d z balancn Vtn sevgisindn almaldr. Vtn dlilri, millt mcnunlarnn xsi istklrinin formulas mhz beldir. Bel vtndala1 2

Bxtiyar Vahabzad. Sadlikd byklk. Mqallr, Bak: Yaz, 1978, sh.206 Bxtiyar Vahabzad. nb gecsin gedn yol. Bak: Azrnr, 1991, sh.87

352

Materiallar

rn xsi istyi v arzusu milyonlarn, istk v arzusuna evrilir. Babk, Janna dArk kimi xalq qhrmanlar bir insan kimi zlri vtnlib amala evrilir, Vtn timsalna dnrlr. Onlar adilikdn xb, qeyri-adi xsiyyt olurlar: Bir byk amala vurulan zaman zn yenidn yaradr insan. O byk amaln air ssind Qaylar riyir, mqsd yorulur. zn yaratma mrtbsind nsan kamillir, xsiyyt olur. B.Vahabzadnin vtnprvrlik haqqnda fikirlrind btvlk, tamlq bir d ondadr ki, Vtnin, ana torpan niy insan n bu qdr doma v ziz olduunu aydnladrmaa almasdr. Dnyann cnnt kimi bir gusind btn arzularn, istklrini yerin yetirslr bel yen gzn Vtni axtaracaq, qlbin Vtn hsrtil dynck, dodaqlarn vtn, vtn deyck. Bunun sbbini bilmk n ana torpan bir paras olan insan, onun tbitini aradrmalyq,1 - deyn airin doru bir nticy gldiyi ksizdir. Vtn insan zn ona gr kir ki, Vtn insana ona gr doma v zizdir ki, bu zaman insann qlbind qan yadda, dd-babann ruhu yaayr. Vtn tkc z tbitinin biz verdiyi nemtlrl yox, xalqn tarix boyu yaratd v z qazand mnvi srvtlri il daha ox doma v zizdir. Xalqn znmxsus ruhu, psixologiyas, adt-nnsi, dili, musiqisi, n mhm d qvvtli v zif chtlridir insan zn kn. Vtnin v xalqn mnvi dnyasna biz uaqlqdan yiylnirik. Vtn hm d ana sd il eitdiyimiz laylalar, mahnlar, bayatlar, nallarla bizim ruhumuza szlb glir, ruhumuzda mskunlar ki, bu qdr doma v ziz olur. Btvlkd xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin vtndalq amal beldir: Vtni dana, torpana, iqlimin, suyuna gr sevmirlr. Vtni vtn olduuna gr sevirlr. Ona gr d, hr ks el glir ki, onun vtni, mmlktlrin n gzlidir. Mn d bel dnrms, bunu mn nqsan saymayn. Mnim vtnim dorudan da gzldir. Ona gr ki, mn bu vtnin vurunuyam. gr vurun olmasaydm, vtnimin namin nmlr qoa bilmzdim. nsan anadan doulanda hl doulmur. nsan vurulanda doulur. nki insan sevnd dnyaya yeni gzl baxr, onu drk edir. Mn d vtnim vurulub dnyan drk etdim.2 airin hyat, vtnprvrlik v vtndalq mramnamsini grkmli dbiyyatnas alim, mrhum professor Y.Qarayev yuksk qiymtlndirir. O, yazrd: Htta Vtn d air n hr eydn vvl zaman tmsil edn obraz v simvol, dbi-xlaqi yadda v mnvi - tarixi bir vicdandr. air n mqdds olan hr ey mhz Ana Azrbaycann yaddanda bdilir v grnr. nki bu yadda keici v tri deyil, hqiqi v milli olan bdii ruhu, mnvi frdiliyi v mstqilliyi yaadr. Odur ki, air glcyi d, kemii d mhz xalqn hafizsind oxuyur, yoxlayb, snayb qiymtlndirir. El buna grdir ki, B.Vahabzad n ayrca bir tarixilik anlay yoxdur, ayrca bir nnvi Milli xarakter, ayrca bir masir intelektual qhrman yoxdur. Onun n yalnz eyni vahid, yekpar varlq, mqdds, bdi Azrbaycan vardr. Azrbaycan burada mhz tarix v proses kimi, hm mn, hm d glck kimi, beik, ocaq, yuva v ana kimi trnnm olunur. Bel bir Vtn rmzi xalqn mnvi tamln v byklyn daha drindn duymaqda, dnyaya tantmaqda air kmk edir.2 Bellikl, B.Vahabzad yrdir ki, sntindn asl olmayaraq hr ks z sahsind Vtn vladlq borcunu vermli, Vtnin qdrti n syini sirgmmlidir. Balcas odur ki, byyn nsil d bu ruhda trbiy olunmaldr. Bizim gncliyimiz dnyan Azrbaycan adl mmlktin vtndann gz il grmyi, vtndalq dnclri v hisslri, vtndalq narahatlqlar il yaama bacarmaldrlar. Yazlar, mllimlr, valideynlr, btn ictimaiyyt mumi qvv il ona nail olmaldrlar ki, gnc nsil qabaqcl ideallara, insanprvrliy, ata-babalarmzn vtnprvrlik nnlrin hdsiz sdaqt ruhunda bysn. air v yaznn kitab, mlli1 2

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, 2 cildd, II c. Bak: Yaz, 1984, sh.8 Bxtiyar Vahabzad. Sadlikd byklk. Mqallr, Bak: Yaz, 1978, sh.301-302

353

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

min canl sz uaq v yeniyetmlrin qlbind yksk vtnprvrlik hisslri oyatmaa ynlmlidir. Gnclrimiz drk etmlidirlr ki, onlar hr eydn vvl, vtndadrlar, z Vtninin vladlardrlar. Vtnin rfi hr ksin xsi rfidir, insann n ulu, mqdds borcu Vtn borcudur:1 Dnya quru bir ss, Qm kmy dymz Yz-yz itn olsun Min-min d bitn var. kr eylylim ki, Bizlrdn hm nc Hm sonra Vtn var.2 Bs uaqlarmzn trbiysin ndn v nec balamaq lazmdr? B.Vahabzadnin bu msly d mnasibti maraqldr. O, z fikirlrin sahibliyinin tsdiqi n mhur rs pedaqoqu K.D.Uinskiy d istinad edir v yazr: ...Uinski rus xanmlarna-analarna mracitn yazmd ki, uaqlara trbiy vtn mhbbtindn balamaldr. Mnsub olduu Vtni, xalq, onun dilini sevdirmk trbiynin balancdr. Bu ox byk fikirdir. Ona gr ki, gr biz uaqlarmz vtnimizin v xalqmzn adna layiq bir vtnda grmk istyiriks, birinci nvbd ona doma vtnimizi sevdirmliyik.3 B.Vahabzady gr, insann insanln tsdiq edn birinci amil onun vtnprvrliyidir. nki mnsub olduu xalqn v vtnini sevmyn, onunla fxr etmyn adamdan insanlq ummaq z chaltdir. O, bu sualnda haqldr ki, he el bir adam taplarm ki, vtn v xalq hissindn mhrum ola, amma ona yax adam deylr? mumiyytl, sevgi hissindn mhrum olan adamlar yax adam ola bilmz. Vtn sevgisi hissindn mhrum olanlar n z ailsini sev bilr, n d baqalarn. Bu mnada biz uaqlarmz hr eydn vvl yax insan grmk istyiriks, insanln sas rtlri olan iki cht diqqt yetirmliyik: birincisi, vtn sevgisi, vtnprvrlik trbiysi, ikincisi, zmansinin tlblri sviyysind elmlr sahib olmaq.4 Mllifin fikrinc, ikinci rt d birinci rtl baldr. Ona gr ki, masir elmlr yiylnmyin balca amili, sas rti d vtn sevgisi il baldr. Vtn sevgisi olmazsa, mktbli v ya tlb elmlr yiylnmyin vacibliyini drk ed bilmz. Onun oxuyub yrnmk mqsdlri aydnlq, myynlik ksb etmz.5 gr mktbli, tlb n n, nyin namin oxuyub yrnmyi z n aydnladra bilmzs, ondan layiqli vtnda ola bilmz, olsa-olsa xrda gn-gzran, dolanmaq, yaamaq hvsind olan adi bir icradan, bir idar qulluqusundan, mmurdan o yana ged bilmz. Tyyarnin umas n ona enerji lazm olduu kimi, insann umas n d ona od lazmdr, rk odu! Bu od is yalnz sevgidir, Vtn sevgisi!.6 Yekun olaraq qeyd edk ki, hqiqi vtnda duyular il yaayb yaradan grkmli Azrbaycan airi, ictimai xadim Bxtiyar Vahabzadnin yaradclnda vtnprvrlik trbiysi, onun mzmunu, alanma yol v vasitlri haqqnda dnclri ada pedaqoji fikir tariximiz vzsiz thfdir. V yksk mzmun keyfiyytlri il zngin olan bu vzsiz thf gncliyin trbiysi iind fayda verr.7

1 2 3 4 5 6 7

Bxtiyar Vahabzad. Glin aq danaq (Mqallr toplusu). kinci nr, Bak: Azrnr, 1989, sh.74 Yaar Qarayev., amil Salmanov. Poeziyann kamilliyi. Bak: Yaz, 1995, sh.123 Bxtiyar Vahabzad. Glin aq danaq (Mqallr toplusu). kinci nr, Bak: Azrnr, 1989, sh.76 Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, 2 cildd, II c. Bak: Yaz, 1984, sh.7 Yen orada, sh.307 Bxtiyar Vahabzad. nb gecsin gedn yol. Bak: Azrnr, 1991, sh.305 Bxtiyar Vahabzad. Sadlikd byklk. Mqallr, Bak: Yaz, 1978, sh.306

354

Materiallar

BXTYAR VAHABZAD V MSRLRNN YARADICILIINDA VTNPRVRLK DEYASININ BD FAD FORMALARI


Rna Cavadova
Bak Dvlt Universiteti ZT Mqald grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin srlrind vtnprvrlik ideyas aradrlmdr. Bu ideyann konkret dvrl bal sciyyvi xsusiyytlrinin myynldirilmsi n airin yaradcl masirlri il mqyisli kild thlil clb edilmidir. Aar szlr:Azrbaycan airi, Bxtiyar Vahabzad, vtnprvrlik, masir, ideya. THE ART EXPRESSION FORMS OF THE IDEA OF PATRIOTISM IN THE CREATION BAKHTIYAR VAHABZADAS AND THIS CONTEMPORARIES ABSTRACT In the article is researched the idea of patriotism in the works of the famous poet of Azerbaijan B.Vahabzadeh. The creation of the poet was analysed in the form comparison with his contempoaries, to determine the spesifical charaters of this idea which conected concrete time. Keywords: The Azerbaijan poet, B.Vahabzadeh, patrootism,contemporary, idea.

Sovet dvr poeziyamzn yaxn kemiin mumi bir nzr salsaq grririk ki, vtnprvrlik ideyas poeziyamzda XX srin vvllrindn zn gstrir.Bel eirlr 20-ci illrin axrlarndan balayaraq S.Vurunun M.Mviqin, R.Rzanin, .Cavadn yaradclnda rast glirik. Azrbaycan eiri XX srin ortalarna doru yaxnladqca daha ox Azrbaycan tipli eirlr dourur.eirin mzmununda mkan mnasibtlri, cografiya v tbit geni yer tutmaa balayr. Yu. M. Lotman yazr: eir tkc ritmik-intonasiya vahidi deyil, o eyni zamanda mna vahididir.arnin xsusi ikonik tbitinin gc il sntd struktur elementlrin mkan mnasibtlri mnal olur, o birbaa mzmunla laqlnir(2,228). Sovet dvrnn vtnprvrlik poeziyas znd azadlq ideyasnn reymlrini yetidirir v zndn sonrak dvr keyfiyytc dyirk keir.Bundan sonrak dvrn vtnprvrlik poeziyasnda istiqlal v azadlq ideallarnn tcssmn geni yer verilmidir. Bu da mumilikd xalqn qan yaddanda yer alm istiqlal v azadlq arzusundan, ideallarndan qaynaqlanr. Bxtiyar Vahabzadnin, Nbi Xzrinin, Xlil Rza Ulutrkn, Cabir Novruzun, Mmmd Arazn, Qabilin, Fikrt Sadn, Fikrt Qocann, Mmmd smayln, Mmmd Aslann, Abbas Abdullann v baqa airlrin yaratd poetik rnklrd istiqlal v azadlq mvzusu xsusi yer tutur(3). Yaxn kemiimizin dbiyyatna nzr saldqda grrk ki, poezyada partiyallq, vtndalq, vtnprvrlik, humanizim, beynlmillilik nnlri sovet dvrnd ninki zflmi, htta drinlmi, daha tsirli, daha mndrcli olmudur.(1, 33).Poeziyamz sovet dvrnd ideoloji riv irisind olsa da vtnprvrlik ideyasn inkiaf etdirmidir.eirimizd vtnprvrlik bir trfdn byk vtni-Sovet ttifaqn, digr trfdn is o zaman onun bir hisssi olan Azrbaycan Respublikasn hat edirdi.Xsusil, mharib illrind vtn byk mnada byk vtn kimi trnnm olunur.Mharib dvrnd airlrimiz qlmlrini sngy evrilmi v vtnin mdafisin oxlu eirlr hsr etmilr.Bu eirlrdki vtnprvrlik Sovet dvrnn reallqlarna uyun bir kild ifad olunur.Bu dvrn vtnprvrlik ideyasnn n nikbin nmunlri Smd Vurunun, Sleyman Rstmin, Rsul Rzann, Bxtiyar Vahabzadnin v b.yaradclnda z ksini tapr.Bxtiyar zndn vvlki dvrn vtn ideyasnn nikbin nnlrini davam etdirir v ona yeni bir mzmun qazandrr.Onun 1960-c illrd yazd Glstan poemas bu yeniliyin n bariz nmunsidir.Bxtiyarla sovet dvr eirimiz milli azadlq ideyas daxil olur.Hm d bu ideya vvlki trnnm trzindn etiraz slubuna keir. Azadlq ideyas tdricn lk xaricindn lk irisin glmy balayr. Smd Vurunun Zncinin arzular kimi srlr artq milli rmivd cryan etmy balayr.Bu tendensiyann ncl Bxtiyar Vahabzad olur. Onun eirlrind vtn, millt, dil, azadlq kimi anlaylar sas mnal vahidlr evrilirlr.Mstqillik dvrnd d Bxtiyar Vahabzad milli-istiqlal ideyasnn n qabaqcl nmayndsi kimi seilir v poeziyada istiqlal dncsinin bayraqdar olur.
355

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Mstqilliyin ilk illrind Bxtiyarla yana onun qlm dostlar bu ideyan yeni-yeni formalrla znginldirilr.Xlil Rza Ulutrkn 1992-ci ild ap olunmu Davam edir 37... kitab da sbut edir ki, 1990-c illr 1937-nin dyiik bir kild davamdr.Dvr dvrn davam olduu kimi dbiyyat da dbiyyatn davam kimi x edir.1937-d qrlm milli ideya istiqlal ideyasna sovet poeziyasnn ox ehtiyatl vtnprvrlik mvzulu srlrinin kvrk saplar il balanr.Bu ideya ar rejimdn, srt ideologiyadan keir, nazilir, amma, zlmr.Vtn sevgisinin iind yaayan millt sevgisi, azadlq dncsi yenidn sa qalan toxumdan ccrmy balayr v milli ideyan qidalandran qaynaq rolunda x edir.Bundan sonra poeziya zn sfrbr edir v milli ideyan n mvqey xarr. Yalnz pasportunda, Milli satqn, Sumqayt dastan v baqa poetik nmunlr azadlq ruhunun trnnmn, bu ideala qar duranlarn ifasna hsr olunur(3).dbi prosesi diqqtl izlyn grkmli dbiyyatnas alim Yaar Qarayev Tarix: yaxndan v uzaqdan adl tdqiqatnda yazr: ...Radikal inqilabi stixiya dbi prosesin, onun xritsinin relyefini dyiir. Bu dyin relyefd z yerini vaxtnda v dqiq tapmaqda oxlar tinlik kir. Bel bir bhrandan airlrin yalnz bir qismi tamam yan ke bilir: hm siyastin, hm d poeziyann nbzini eyni vaxtda tutanlar v problemlrini eyni vaxtda hll ednlr, hr iki sahnin ikisinin d n xttind durmurlar...(8).Poeziya mstqillik ab-havasn duyunca ninki sovet dvrnn mtnalt mnalarnda gizlnn milli ideyan mnimsyir, htta orta srlrin d nikbin nnlrin qdr gedib xr.Mmmd Araz Xtainin qlncn suvararaq karandan gyrdir.Kemi irsdn gc alandan sonra ayaa qalxr v mstqillik dvrnn n poetik manifestini sylyir.Mmmd Arazn Ayaa dur, Azrbaycan! eiri doxsannc illrd yaranm vtnprvrlik v vtndalq poeziyasnn n kamil nmunlrindn biri kimi diqqti kmkddir(3). Oyat bizi, ey Yaradan, sninlym! Ya bilmrr yatrt bizi, Ya bilmrr oyat bizi, Ya yenidn yarat bizi! Ey Yaradan sninlym! Sninlym, yatm vulkan, Sninlym! Ayaa dur, Azrbaycan, Sninlym!.. Bu eirl dbiyyat yenidn v yeni dyrlrl canlanr v zndn vvlki dyrlr sahib xmaq n ayaa qalxr.mirxan Xlilov Ayaa dur, Azrbaycan! eirini sciyylndirrkn yazr ki, burada vtn sevgisi, torpaq qeyrti v mhbbti mstsna yer tutur. Vtn mracitl deyiln: Sndn qeyri biz hr eyi bl billik, Sndn qeyri biz hammz l billik, Gzn sil, Vtn olu, ayaa qalx! kimi alovlu misralar oxucunun qlbini tlatm gtirir, onu mehvrindn, z oxundan trpdir, silklyib ayaa qaldrr, nzrlrini sabaha ynldir, sfrbr olmaa hazrlayr (5, 16). Yeni dvrn azadlq, mstqillik fikri daha ar raitd poeziyaya glir.Bir trfdn ial qvvlrin vtn torpaqlarn ial etmsi, bunun nticsind qaqn, kgn v didrginlrin z vtnlrind kdiyi ziyytlr, tcavz v soyqrm dhtlri, digr trfdn d lkdki xaos poeziann pafosuna ar kdr notlar gtirir. Amma dbiyyat yen d milli ruhun nikbinliyini qorumaq n sfrbr olur v yen d yaxn kemiin mharib illrinin v ondan sonrak dvrn dbi nnlrin mracit edir.amil Salmanovun Bilsin ana torpaq... (Mharib v masir dbi-bdii fikir) adl mqalsind doru qeyd etdiyi kimi: Bizim gnlrd... Smd Vurunun bu poetik andnn yalnz dbi-tarixi mnas zrind dnmmli, hr eydn vvl, onun bu gn n d vacibliyini qeyd etmliyik. ndi dbiyyatmzn n txirsalnmaz vzifsi hr bir vtndaa sfrbrlik hissi v uru trbiy etmkdn ibartdir (6, 176). airin yaradclnda mvzu mxtlifliyi sas nzr arpan xsusiyytlrdn biridir. Sntkarn vtn, azadla, anaya, mhbbt, tariximiz, byk xsiyytlrimiz hsr olunmu srlri vardr. Lakin sas stnly vtn, azadlq, istiqlal mvzular tkil edir. Nahaq deyil ki, Bxtiyar Vahabzadni milli poeziyamzda istiqlal, azadlq idealarn yenidn brpa edn air kimi qiymtlndirirlr.
356

Materiallar

dbiyyatmzda daha ox air kimi tannan B. Vahabzadnin eirlrind ilk baxda bir al lvanlq, rngarnglik nzr arpr, mvzu, problematika baxmndan drin mzmuna malik eirlri oxuduqca tsirlnmmk qeyri-mmkndr. eirlrindn birind (Ana dili) air dilimiz haqqnda deyir: Dil aanda ilk df ana sylyrik biz, Ana dili adlanr bizim ilk drsliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdyl irir ruhumuza bu dild gil - gil Bu misralarda milli mnlik, vtn sevgisi, millt qays, z kkn ballq var. Bu misralarda byk bir sevgil rpnan qlbin ssi var. airin lirik - romantik spkid yazd eirlr Sev bilmzsn, Hsrt, Mn rk ogrusu, Sn oluram mn v digrlrini gstrmk olar. Bunlar saymaqla bitmz. Bu eirlrd bir sevgi kk salb yaayr. Lakin Vahabzadnin lirik qhrman ln ehtiraslardan uzaqdr, onun sevgisi incdir, romantikdir, smimidir. B.Vahabzadnin mnsub olduu dbi nsil mharib dvrnn insanlardr.Onlar ikinci dnya mharibsinin btn dhtlrini grm, mhrumiyytlrini yaamdlar.Ona gr d yeni dvr bu dbi nslin tcrbsindn istifad ed bilir.nki bu real, hqiqi v hyati bir dbiyyat idi.ndi o nnlri mstqillik dvrnd d yaatmaq lazm idi.Elin Mehrliyev Mharib v dbiyyat adl monoqrafiyasnda yazr: Dvrn xsusiyytlrindn irli glrk 90-c illr poeziyasnda sfrbrlik, dyknlik hval-ruhiyysinin tkkl z xarakterik chtlri il diqqti clb edir. mumiyytl, 90-c illrin Azrbaycan poeziyasnda mharib mvzusu xalqn hyatnda ba vern ox mhm hadislr uyun ardcllqla ilnmi, bununla bel hyat hqiqtlrinin inikasnda poetik fikir v tsvir rngarngliyi mxtlif meyllr v nnlr dourmudur (7, 39;3).Dvrn reall1ar tkc corafi mnada deyil, hminin millimnvi kontekstd dyrlndirn tdqiqatnn elmi baxlar dvrn poetik rnklrindn qaynaqlanan ideyalarla hmahng sslnir. Bel ki, B.Vahabzadnin, N.Xzrinin, Qabilin, M.Arazn, F.Sadn, M.smayln, M.Aslann v digr airlrin eirlrind eyni ovqat mahid etmk mmkndr(3). Elin Mehrliyevin doru qeyd etdiyi kimi: Mharib v dbiyyat prob-leminin son drc geni, hatli bir problem olmasn da mtlq nzr almaq lazmdr. Yalnz mharib mvzusunda yazlan srlr yox, mharib dvrnn hval-ruhiyysini ks edn srlr d bilavasit bu mvzu il baldr (7, 183).Yaar Qarayevin qeyd etdiyi kimi, Qaraba amili tkc bizim milli tarixin v milli tbitin yox, masir mnvi ekologiyann da sas amili olaraq qalr. qtisadi, hquqi, mnvi-ideoloji faliyytin el bir sahsi yoxdur ki, bu arlq, bu yk dyirman da kimi bamzn stnd frlanmasn (4, 540-541). Sovet dvr il mstqillik dvrnn dbiyyatn mharib kontekstind thlil edn Alxan Bayramolu Ermnilrin azrbaycanllara qar trtdiklri soyqrm mllri bdii dbiyyatda adl mqalsind yazr: Ermnilrin biz ttbiq etdiyi soyqrmda mruz qaldmz mhrumiyytlrin, zlm, ignc v itkilrimizin miqyas ermni qddarlndan lav, hm d milli unutqanlmz v hdsiz ryiyumaqlmzla laqdardr. Digr trfdn d yetmi illik sovet tbliat v siyasti trk xalqlarnn ba altna beynlmillilik yast qoyduu v onlar hr cr repressiya alovunda yandrd halda, air li Nzmi demikn ermniy imperiyada daralq vermidi. Odur ki, zaman-zaman bir trfdn razilrimiz qsb olunur, digr trfdn d nfrlrimiz, dnn beynimiz repressiyaya mruz qalrd (9, 82). 90-c illr Azrbaycan poeziyasnda Bxtiyar Vahabzad, Xlil Rza Ulutrk, Cabir Novruz, Nbi Xzri, Qabil, Fikrt Sadq, Fikrt Qoca, Mmmd smayl, Mmmd Aslan, Ramiz Rvn, Vaqif Smdolu, Vaqif Bayatl, Zlimxan Yaqub, Rstm Behrudi v baqalarnn yazm olduu poetik rnklr vtnprvrlik v vtndalq ideyalarnn znginliyi il diqqti kir. Lakin srin son onilliyinin poetik mnzrsi bu imzalarla mhdudlamr. Bu sraya gnc dbi qvvlrin vtnprvrlik poeziyasn da lav etmy ehtiyac duyulur. Azrbaycan poeziyasnn vtnprvrlik v vtndalq motivlrinin sciyylndirilmsi Gney Azrbaycan problemindn knarda mmkn deyildir(1). Qeyd edk ki, doxsannc illr poeziyasnda Gney Azrbaycan mvzusu bir ne aspekti il diqqti clb edir. Bel ki, eirl357

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rin bir qismi Vtnimizin Gneyind cryan edn tarixi hadislrin bdii ksin hsr olunmudur. Bu eirlrd Sttar xan, eyx Mhmmd Xiyabani, Seyid Cfr Pivri v baqa tarixi xsiyytlrin bal il Gneyd gedn milli-azadlq mbarizsi z bdii trnnmn tapmdr. eirlrin baqa bir qismind Gneyd yaayan xalqmzn hquqsuzluu mvzu obyektin evrilmidir. Gney mvzusunda yazlan eirlrin digr qismi is ayrln gtirdiyi drd, faci v iztirablara hsr edilmi, Araz ay simvolunda milltin vsal drdi, hsrt arlar, birlik v btvlk ideallar ifad olunmudur. Doxsannc illrd Gney mvzusunda yazlan eirlrd ran-fars rejiminin sartind yaayan xalqmzn istiqlal arzular daha ox zn yer tapmaqdadr(3).Vaxtil S.Vurun Afrikadan, B.Vahabzad lczairdn, Q.Qasmzad ran rejimindn ziyyt kn insanlardan, onlarn azadlq arzularndan bhs edirdi.Bu ideyalar artq mstqillik dvrnd srbst kild poeziyann mvzusu olmaa balad.Hazrk dvrn poeziyasnda 1990c illrd yazlm zngin hid eirlri, Qaraba mvzulu eirlr geni yer tutur.Vtn urunda (20 yanvar hidlri), vtnin istiqlal urunda (Qaraba mharibsinin hidlri) hid olan insanlara hsr olunmu eirlr poeziyann byk bir hisssini hat edir.Eyni zamanda masir poeziya klassik tipli vtnprvrlik ideyasn da z nmunlrind yaatmaa davam edir, vtn mhbbtindn, tbit v insan gzlliklklrindn, anl tarixdn, qhrmanlq nnlrindn v zngin milli-mnvi dyrlrdn yeni dvrn vtnprvrlik konseptini formaladrr.
DBYYAT 1. liyev R.Poeziyann tbiiliyi.Bak.1982 2. Lotman Yu. M. Struktura xudojesvennoqo teksta, Moskva, skusstvo, 1970, 384 s. 3. Mmmdova .Azrbaycan poeziyasnda vtnprvrlik v vtndalq ideyalarnn bdii tcssm(1990-c illr),Namizdlik dissertasiyas, Bak, 2003. 4. Qarayev Yaar. Tarix: yaxndan v uzqdan. Bak: Sabah, 1996, 712 s. 5. Xlilov mirxan. Mmmd Araz dhas. Bak: BDU nri, 2002, 256 s. 6. Salmanov amil. Bilsin ana torpaq... (Mharib v masir fikir), Azraycan, 1995, 1-3. 7. Mehrliyev Elin. Mharib poeziyada. Azrbaycan, 1999, 10, s.176-183. 8. Ncfova Mrziyy. B.Vahabzad publisistikasnda Qaraba problemi. Tdqiqlr, I c., Bak: Elm, 2002, s. 209-214. 9. Bayramolu Alxan. Ermnilrin azrbaycanllara qar trtdiyi soyqrm mllri bdii dbiyyatda. Ulduz, 2001, 10, s.78-82. 10. liqz Almaz. Gney Azrbaycan dbiyyat: mrhllr, tmayllr, etdlr. Bak: BDU nri, 1998, 321 s. 11. Yusifli Vaqif. Mmmd Araz dnyas. Bak: ur, 1994. 12. Zaurlu B. Poeziyann inkiaf yollar. Bak: Ozan, 1997.

BXTIYAR VAHABZAD SRLRINDE ISLAM DININ V MILLI - XLAQI DYRLR MNASIBT


Bayram GNDOGDU
Dr., Qafqaz Universiteti

Mehmet INAR
Bak Slavyan Universiteti Doktorant ZET nsan,cmiyyt uzunmddtli tarixi inkiafn mhsuludur.nsann ilk olaraq formalamas ailede balayr v sonrada trbiysin tsir edn amillrl davam edir.Bir insann mnvi keyfiyytlr yiylnmsi onun dnyagr ve hyat n ox nmli yer tutur. xlaq, mnviyyat v davran normlarn formalamasnda szsz ki ailnin,muhitin,mktbin elbette cmiyytin ziyallar v airlrin tesiri ox bykdr.Bunlardan biride xyli vaxt mllim kimi ilyn Azrbaycann xalq airi,grkemli pedaqoq,mtfkkir Bxtiyar Vahabzaddir.Yaradclnn btn sahlrind, mr boyu sevgidn, mhbbtdn sz aan airin srlrinin z d bu mqdds hissdn qaynaqlanr. Anaya, Vtn, sevgiliy mhbbt hissindn baqa, btn sevgilrin fvqnd dayanan ilahi bir sevgi bu dnyann, kainatn yaradcs uca Allaha mhbbt duyusu da Bxtiyar Vahabzad publisistikasnda znmxsus kild ifad olunmudur.

358

Materiallar Ntic olaraq grkemli pedaqoq insanlarn yni nsillerin yetimesnde herkese byk vziflrin dtn, xalqn her zvnn milli-mnvi dyrlrini qorumas hyat boyunca dini qidy, milli adt v nnlr hmi sadiq qalmas gerektiini tvsiye eyleyir. Aar szlr: Azrbaycan, Bxtiyar Vahabzad, milli-mnvi dyrlr, xlaq v mnviyyat.

nsan,cmiyyt uzunmddtli tarixi inkiafn mhsuludur.nsann ilk olaraq formalamas ailede balayr v sonrada trbiysin tsir edn amillrl davam edir.Bir insann mnvi keyfiyytlr yiylnmsi onun dnyagr ve hyat n ox nmli yer tutur. nsan cmiyyti inkiaf etdik xlaq,mnviyyat,davran normlar znginleir, mrkkblir.Bu proses iind insan mumbri nsrlr yiylnir ve formalar.Misal n baqasnn drdin rik olmaq,nzakt,fzil v s. v yaxudda yalanclq,aldatma,daqlblilik,satqnlk kimi xlaqi vziyytlr insanlarda olabilr. xlaq,mnviyyat v davran normlarn formalamasnda szsz ki ailnin,muhitin, mktbin elbette cmiyytin ziyallar v airlrin tesiri ox bykdr.Bunlardan biride xyli vaxt mllim kimi ilyn Azrbaycann xalq airi,grkemli pedaqoq,mtfkkir Bxtiyar Vahabzaddir. Onun xlaq v mnviyyat (2000), Dyrli kitab (1996) adl rylrind, hriyar v Sabah-Nyus qzetlrind verdiyi msahiblrind, xlaq normalar (2000) v Dini dyimk n demkdir (1996) adl aq mktublarnda, elc d Dini savadsz mollalardan qorumal (1996) adl mqalsind bu byk sntkarn slam dini, slam mdniyyti il bal dyrli fikirlri, mlahizlri il tan oluruq. Zamann, dvrn ictimai-siyasi gerkliklrindn asl olaraq, milltin slami qayda-qanunlardan, dindn, imandan uzaqladrlmas, milli adtnnlr, dini bayramlara qoyulan qadaalar airi daim narahat etmidir. Yzilliklrin szgcindn keib gln milli nnlr biganliyin nticsind bir sra gzl adt v nnlrimizin itirilmy balamasn rk ars il qlm alan sntkara gr, bu gzl nnlri unutmaqla insani hisslrimizi v duyularmz, bir szl, zmz unutduumuzu bilmliyik. Bir zamanlar, durunluq illrind, yas v toy mrasimlri bard qadaalar qoyulduunu xatrladan mllif bu gzl adtlr qsdi, haql olaraq, slind, xalqa, onun mnvi dnyasna qsd adlandrrd. Yaradclnn btn sahlrind, mr boyu sevgidn, mhbbtdn sz aan airin srlrinin z d bu mqdds hissdn qaynaqlanr. Anaya, Vtn, sevgiliy mhbbt hissindn baqa, btn sevgilrin fvqnd dayanan ilahi bir sevgi bu dnyann, kainatn yaradcs uca Allaha mhbbt duyusu da Bxtiyar Vahabzad publisistikasnda znmxsus kild ifad olunmudur. Elin hr hans adt v nnsi haqqnda fikir yrdnd ehtiyatl olman gerkliyini d xsusi vurulayan Bxtiyar Vahabzad bunun sbbini bel aqlayr: nki bu adti xalq elbel yaratmayb. Bu adt min illr boyu yaaybsa, demk, onun yaamaa haqq var. Demk, o forma deyil, mzmundur 1 hmd Aydn Bolakn trk gncliyin ilahi duyular alayan Shbtlr adl kitabnda toplanan Kayb etdikd dyrini anladmz, Glnklrimiz v grnklrimiz, Ramazan sofralar, Ramazan adtlri v s. mqallri il laqdar qlm ald xlaq v mnviyyat (2000) adl ryind Bxtiyar Vahabzad bu bard ox yazdn, radio v televiziyadak xlarnda xalqn gzl adt v nnlrimizi unutmamaa ardn bildirir. Dini savadsz mollalardan qorumal (1996) adl mqalsind cmiyytin trqqisind, hyatn sosial-iqtisadi yksliind dinin vzedilmz rolundan sz aan publisisti, mnvi tmizliyin tblii missiyasn hdsin gtrn ruhanilrimizin, din xadimlrinin bilik sviyysi xsusi il maraqlandrr. Oxucunun diqqtini bu mhm msly clb edn mllif yazr: Din, hr eydn vvl, xlaq tmizliyi, mnviyyat ucaldr. Cmiyytd mnvi tmizliyi v ruhaniliyi tbli etmk missiyasn boynuna gtrn ruhanilrimiz bu vzifni nec yerin yetirirlr? Ax, tmizliyi, ruhaniliyi tbli etmk istyn adamn z, ilk nvbd, z ruhani alm qulluq etmli, z mnn tmiz olmaldr2 Mqalsind, son zamanlar xarici missionerlrin lk1 2

Vahabzad B. srlri. 11 cildd, X c., Bak: Azrbaycan nriyyat, 2002, s 82 Vahabzad B. Dini savadsz mollalardan qorumal. "Yeni Azrbaycan qz. Bak:1996, 20 iyul s.2

359

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dki faliyyti nticsind dinini dyiib, xristianl qbul edn gnclrin say artmndan da narahat olan publisist, bu msld din xadimi Hac Sabir Hsnlinin fikirlrin haqq qazandrr: Hac Sabir Hsnli bir mqalsind, haql olaraq, yazr ki, gnclrin xaprstliy meyl etmsi bir ox ruhanilrimizin zifliyi v savadszlndan irli glir1 Din xadimlrinin savadllnn, onun syldiyi moizlrin tsir gcnn cmiyytd din mhbbt v inamn artmasnda hmiyytli rolu olduunu dnn Bxtiyar Vahabzad, fikrini saslandrmaq n vaxtil kid ox maraql bir moizsini dinldiyi axund Frculla Pinamazzadni nmun gstrrk yazr: kid axund Frculla Pinamazzad adl son drc savadl bir din xadimi vard. Trkiyd, randa mkmml dini thsil almd. Xeyirxahl, mdrikliyi hamya blli idi. Onun bir moizsin qulaq asmaq, cild-cild maraql, mzmunlu kitab oxumaa brabr idi2 Dini dyimk n demkdir? (1996) adl mqalsind d missionerlrin Azrbaycandak faliyyti nticsin z dd-baba dinini slam dinini dyin, xristianla, krinala z tutanlardan bhs edn publisist sntkarn haql etiraz il qarlarq: Din dyimk hadissin tarixin mxtlif dnmlrind rast glmiik. Lakin mnim mahidm gr, son zamanlar rastladm bu hadis savadszlqdan v qidsizlikdn qaynaqlanr. Din dyin adamdan hr iki dini mqayis edib, sonra nticy glmk n drin bilik tlb olunur. O, vaxtil olduu v sonra qbul etmk istdiyi dinlrin btn incliklrini, mahiyytini v flsfsini bilmlidir. Buna gr d mn dinini dyinlrdn sorumaq istyirm: sn qbul etdiyin dinin hans stn chtini v inkar etdiyin dinin hans chtinin sni qane etmdiyini bilirsnmi?3 Hyat boyunca dini qidy, milli adt v nnlr hmi sadiq qalan, hr hans bir msld sas mahiyyt varmadan, kor-koran baqalarnn tsirin dmyi, zglri yamslama he cr qbul ed bilmyn Bxtiyar Vahabzad zmz qayd adl publisistik mqalsind bu byk hqiqti bel ifad edir: Baqasn yamslamaq millti yamslad milltin ruhuna qovudurmaz, ksin, onu zndn, z mnliyindn ayrar v bu da onu kiildr. mrdn shiflr adl iri hcmli bir yazsnda uaqlnda grdy, amma sonralar unudulan gzl adt v nnlrimizi itirdiyimiz gr tssfn bildirdiyini qeyd edir. 200 il mstmlk raitind yaayan dinsiz-imansz bolevik ideologiyas il trbiylndirilmy allan bir milltin z xsusiyytlrini, milli-mnvi dyrlrini qorumasnn tinliyindn bhs edir. Buna baxmayaraq, bu xalqn sovet imperiyasnn istdiyi qdr z milli kkndn qopmadn, dini v milli adtlri gizli kild myyn qdr qoruyub saxladn bildirir. Ntic Grkemli pedaqoq yni nsillerin yetimesnde herkese byk vziflrin dtn, xalqn her zvnn milli-mnvi dyrlrini qorumas hyat boyunca dini qidy, milli adt v nnlr hmi sadiq qalmas gerektiini tvsiye eyleyir. Ele burada deyib: Ayaqqablarm gey bilrsn, amma yeriimi yeriy bilmzsn. Bellikl d, hr millt z olanda, zlynd qalanda bykdr, gcldr v baqa milltlr n d maraqldr. ox tssf ki, biz uzun illr bu hqiqti bilmmi, byklymz baqa milltlri yamslamaqda axtarmq4 Bu mqamda, Bxtiyar Vahabzad hmi olduu kimi, yen d bizlr qdim sz abidmizdki mdrik klamlar, xsusil, ulu babamz Bilg Xaqann vsiyytini xatrladr: Ey Trk, zn qayt, sn zn olanda byksn.
1. 2. 3. 4. 5. DBYYAT Vahabzad B. srlri. 11 cildd, X c., Bak: Azrbaycan nriyyat, 2002, s 82 Vahabzad B. Dini savadsz mollalardan qorumal. "Yeni Azrbaycan qz. Bak:1996, 20 iyul s.2 Vahabzad B. srlri. 12 cildd, X c., Bak: ELM Nriyyat, 2008, s 519 Vahabzad B. Din dyimk n demkdir? "7 Gn" qz. Bak, 1996, 16 aprel s.4 Vahabzad B. zmz qayd. "Shr" qz. Bak, 1992, 2 oktyabr

Vahabzad B. srlri. 12 cildd, X c., Bak: ELM Nriyyat, 2008, s 519 Vahabzad B. Dini savadsz mollalardan qorumal. "Yeni Azrbaycan qz. Bak:1996, 20 iyul s.2 3 Vahabzad B. Din dyimk n demkdir? "7 Gn" qz. Bak, 1996, 16 aprel s.4 4 Vahabzad B. zmz qayd. "Shr" qz. Bak, 1992, 2 oktyabr
2

360

Materiallar

DEALLARIN MNYN NSANLARIN XLAQ V MNVYYATINDA AXTARAN AR


Sakib lsgrova
filologiya zr flsf doktoru Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universiteti Bak / AZRBAYCAN ZT Mqald Bxtiyar Vahabzadnin bdii yaradclndan milli-mnvi dyrlr kontekstind bhs edilir, o vtnda air, byk fikir v mtlb sahibi kimi anlr. Eyni zamanda, airin poeziyas, publisitikas v Azrbaycan ictimai fikrinin inkiafnda rolu diqqtl thlil edilir. B.Vahabzad hm poeziyas, hm publisistikas, hm d Azrbaycan ictimai fikrinin, dbi dnc trzinin inkiafnda rolu olan mhtm sntkar, byk insan olmas il ox sevildi v sevilir. B.Vahabzad yaradclnda vtn, xalq problemi aparc bir qoldur. Eyni zamanda briyytin arzularn, hisslrini rkdn hiss edrk qlm ald n Vtnind sevildiyi qdr, trkdilli xalqlar v dnyann bir ox xalqlar trfindn d oxunur v poetik duyular mhbbtl qarlanr. Hr bir yaz n dnyagr, dnc trzi yaradcl istiqamtlndirir. Xalqmzn mnvi dnyasn, milli xsusiyytlrini dyrlndirn Bxtiyar Vahabzad vtnda air, byk fikir v mtlb sahibidir. Vtnprvr airin yaradcl z orijinall il frqlnir. Masir Azrbaycan poeziyasnda azadlq, milli istiqlal ideyalarnn tntnsini z ecazkar qlmi il vsf edn B.Vahabzad dbiyyatmzn mdrikliyini, flsfi drinliyini XX srd yenidn canlandrd, onu masir tlb, arzu v istklrl zv kild birldirdi. Aar szlr: yaradclq, vicdan, mnviyyat, poeziya. THE POET WHO LOOKING FOR ORIGIN OF IDEALS IN THE HUMANS MORAL AND SPIRIT SUMMARY In the article is narrated about the artistic work of Bakhtiyar Vahabzadeh to in the national-moraly context, it resembles as poet-citizen, great thinker. Including especially attentively is analyzed poetry, publisistic of poet and his roll in the development of the Azerbaijan sosiality thought. Bakhtiyar Vahabzadeh is loved by his poetry, publicism and being great person. The native land and problem of nation is main line in Bakhtiyar Vahabzadehs creativity. Poet were writing by feeling the dreams and wishes of mankind heartily. And thats why he is loving and reading by Turkish languages nations and some people of the world as much as in his native land. And his poetical senses are greeted lovingly. For every poet his world-view and manner of thought direct his creativity. Bakhtiyar Vahabzadeh who appraised the moral world, the national peculiarities of our people is poet-citizen,the holder of grat thoughts. The creativity of patriot poet distinguishs by orijinality. Bakhtiyar Vahabzadeh who glorifying freedom, national independence ideas in modern Azerbaijan poetry by his pen revived wisdom and philosophical depth of our literature in the XX century again, and joined it with modern demand , wishes and desires. Key words: art, conscience, moral, poetry.

Zngin v oxchtli yaradcla malik olan B.Vahabzad hm poeziyas, hm publisistikas, hm d Azrbaycan ictimai fikrinin, dbi dnc trzinin inkiafnda rolu olan mhtm sntkar, byk insan olmas il ox sevildi v sevilir. B.Vahabzad yaradclnda vtn, xalq problemi aparc bir qoldur. Eyni zamanda briyytin arzularn, hisslrini rkdn hiss edrk qlm ald n Vtnind sevildiyi qdr, trkdilli xalqlar v dnyann bir ox xalqlar trfindn d oxunur v poetik duyular mhbbtl qarlanr. Hr bir yaz n dnyagr, dnc trzi yaradcl istiqamtlndirir. Hm vtnimizd, hm d dnyada ba vern ictimai-siyasi v sosial proseslri vsf edrk oxucu ktlsinin diqqtin atdran air masirliyi tqib ets d Azrbaycan dbiyyatnn klassik nmun v nmayndlrin ox hrmtl yanam, byk tarixi inkiaf yolu kemi Azrbaycan dbiyyatnn mtfkkir ziyallarn daima hrmtl anmdr. dbi tnqid hr zaman B.Vahabzad yaradcln diqqt mrkzind saxlayb. Bxtiyarn publisistikas v dram yaradclnda insann mnvi almin drin mdaxil etmsi onun insan vladna mhbbtindn v xalqn ziyallar kimi sad adamlarnn da mnn tkmillmsi, znginlmsi istyi il baldr. Lirik-psixoloji slub, bdiipsixoloji kflr zaman-zaman Azrbaycan dbiyyatnn byk yazarlarnn yaradcln istiqamtlndirib. Tarix sbut edib ki, insan psixologiyasna xitab ed bilmynlr n siyast sahsind, n d hyatmzn digr sahlrind mvffqiyyt ld ed bilmyib. Yaznn oxucu n yaratd bdii nmunlrd qhrmann psixoloji yaam olduu kimi verilirs, onu oxu361

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yan xs z hyat realln gr bilirs, demk yaz mramna nail ola bilib. Bxtiyar Vahabzad yazr: nsann qdrti z iinddir, Yax da bizddir, yaman da bizd, Gerk d bizddir, yalan da bizd.1 Azrbaycan dbiyyatnda hyatda vicdan, dalti ykskd tutan, tutmaq istyn ox bdii obrazlarmz var. C.Cabbbarlnn, H.Cavidin, .fndiyevin v b. yaradclnda sas msl kimi insan v onun taleyi mslsi izlnilib. nsan psixologiyasn drindn biln yazlarmzn Azrbaycan dramaturgiya tariximizin formalamasnda, teatrlarmzn inkiafnda byk rolu vardr. Mehdi Mmmdov Azri dramaturgiyasnn estetik problemlri srind yazr: Pyesin lyaqti bir d real, dolun v bitkin insan xarakterinin varl il tyin edilir. Dram srlrind vziyytin, raitin, hadislrin v sjetin tfsilat eposda olduu qdr vacib deyil. B.Vahabzadnin ilk qlm tcrbsi olan Vicdan pyesi haqqnda dbi tnqidd ikili yanama var. Bzi alimlrimiz onu airin ilk qlm tcrbsi olduu, hm d qarsna qoyduu ideyan aa bilmdiyi n mkmml hesab etmirlr. Ancaq o da qeyd olunur ki, air z bunu hiss etdiyin gr hmin ideyan kinci ss adl digr pyesind amaa alr. xsiyyt n ox mhm olan sosial-xlaqi problemlrin, bdii hlli kinci ssd z ksini tapr. Bir-birini sevn v baa dn qhrmanlarn xobxt olmas mmkn deyil. Milli mentalitet, adt-nnlrimizin yazlmam qanunlar buna mane olur. Ail-mit fonunda drin mnvi msllrin problem olaraq qoyulmas v hllin allmas mllifin z dnyagrn uyun davran kimi qiymtlndirilmlidir. Flsfi mtlblrin almasna xidmt gstrn mllif fikirlri sas ideyann almasna kmk edir: Paklq v mnvi zndrk, kamilliy ucalman yolu budur. B.Vahabzadnin verdiyi v gtrdy mnvi imtahan ryin v aln, mhbbtin, vicdann v mntiqin mbarizsind haqqn tapdanmamas n veriln mcadilnin istiqamti vicdann ssin ynlikdir. nsan digr varlqlardan tfkkr, dncsi v dnc trzi, psixoloji hallar il seilir. Daxili dnc, insann z il mbahissi ox vaxt vicdann qlbsi il yekunlar. Cmiyytd ziddiyytin olmas labddr, onsuz inkiaf yoxdur v bu kslik hyatn hr sahsin mdaxil edir. Hyatn bir trfind xo arzular, xyallar, xobxt glck urunda mbariz aparmaq, digr trfind boulan arzu v istklr, saxta hyat, adiliyin n aa mrtbsi var. Bu kimi zidd qtblrin qarlamas, mbarizsi airin z qlbindn kenlrin bdii tntnsidir. B.Vahabzad qhrmanlar vicdanlarnn ssini dinlyir, xobxt olmasa da, mnn sakitlir, ancaq kdr onlarn hyatnn yol yoldadr. Azrbaycan xalqnn ox mntiqli atalar szlri, zrb-msllri var. Xalq lazm olmayan bir fikri aforizmldirmk sviyysin qaldrmaz. Yuva yxann yuvas olmaz, a aln, a z, tmizlik, lvilik kimi anlaylara hrmt elmk fikirlrini tlqin etmy alan B.Vahabzad mntiqinin tntnsi il zlirsn. Tbiti yaxlqlar zrind formalaan xalq airi xalqnn vtndadr, ona ancaq yax keyfiyytlri alamaq qdrtinddir v buna mhkumdur. Mnvi-psixoloji srlrind vicdanla mhbbt, hissl mntiq qarlar, ksr hallarda insanlq laqeydliy qalib glir. B.Vahabzad yaratd Mlaht obraznn dili il oxucusuna bu fikri atdrr: Yax adamlar yaxl bir mqsd n elmirlr, onlarn tbiti beldir2. Bxtiyar qhrmanlarnn bana glnlri xsi baxmdan qiymtlndirmk dzgn fikir deyil. Onun yaratd obrazlar siyasi, iqtisadi v ictimai hyatla baldrlar. Onlarn mnvi almind hllini tapan msllr hm d bri problemlrdir. Bxtiyar srlrini oxuyanda Kim haqldr?, Hyat, yaamaq ndir? kimi suallar insan dndrr, iki yol ayrcnda seim axtaran qhrmanlarn hyatna girmli olursan, ancaq kmk etmk iqtidarnda deyilsn. Bu kimi dnclr insan z hyatna, trafa baxmaa svq edir. Eynyi gznd, glmsr, dncli airin klgsi sni tqib edir. nsan brkdn-bodan xaran hyatn axn il getmkmi, yoxsa onu z ideallarna uyun kild dyi bilmk mcadilsi vermkmi kimi dnclr insan auuna alr. Bxtiyar flsfsinin, psixoloji iqtidarlnn bykly, tsir dairsi onun yaradcln drindn anlayan, srlrindki mnvi-psixo1 2

Vahabzad B.. Fryad. Bak, 1995, sh.24. Vahabzad B.. Pyeslr. Bak, 1980, sh.82.

362

Materiallar

loji kontrastlar qiymtlndirmyi bacara biln hr ks daxili almin ideya aydnln tnzimly bilmk bacar alayr. Bxtiyar yaradcln oxuyan v onun mnvi szgcindn kenlrin dyrlri msbt ynd dyimk mcburiyytinddir. Bxtiyar ikili davranan insanlara qar barmazdr. Qhrman Fikrt airl eyni fikirddir: baqasna veriln mslht zn ml ed bilmirsns, znn hyatnda tzad var. Mslni z xeyrin hll etmk xudbinliyi obyektivlikdn uzaq xsusiyytdir. air ox vaxt mnfi v msbt qhrmanlarn z-z il mbariz raitind tsvir edir. Daxildki msbt insan z xara bilmyi ruhu v varl tmizlmk kimi qiymtlndirir. Daxili konflikt mslsi ox dbi nmunlrd var. Ttbiqi yollar yazarn dnyagrn gr dyiir. Laqeydliy qar mbariz Bxtiyar yaradclnda bir xtt olaraq keir. zn dnn, cmiyyt laqeyd yanaan insanlar nnvi olaraq airin yaradclnda mnfi obraz kimi dyrlndirilir. Flsfi drinlik, ziddiyytin mnvi trfini myynldirmk v insann daxili almin mdaxil ed bilmk bacar xsiyyt, air, dramaturq mvffqiyyti kimi Bxtiyarn adn yaam boyu izldi v izlyckdir. Masir Azrbaycan poeziyasnda azadlq, milli istiqlal ideyalarnn tntnsini z ecazkar qlmi il vsf edn B.Vahabzad dbiyyatmzn mdrikliyini, flsfi drinliyini XX srd yenidn canlandrd, onu masir tlb, arzu v istklrl zv kild birldirdi. Vtnprvr airin yaradcl z orijinall il frqlnir. Muam,Glstan, Alar-glyn,bi-hicran kimi gcl srlri il klassik poeziyann kdr motivlrini masir oxucusu il tan etdi. Sovet dvrnn ks-ks zamannda bel poemalarnda mstqim fikirlrl brabr rmzi mnalara da diqqt kn air milli ruhlu srlri il btn insanlara, xsusn gncliy vtn v vtndalq anlaylarn tlqin etdi. Atlmlar, stiqlal, Tzadlar, hidlr kimi srlri Azrbaycan xalqnn milli taleyi bard msaj vern gcl poemalardr. hid mzarlarn Vtnin kksnd vqarla duran dmn qnimi hesab edn air zn v z fikird olanlar mnvi chtdn borclu sayr. Bu borc hid qann yerd qoymamaa sslyn sgr and kimidir. hidlrimizin tarixi hnri airimizi qrurlandrr. Ancaq air bizi dndrn mqamlara da toxunur. Dmn qalib glrk yaamaq varkn hlak olmaq bizim qismtimizmidir? Sonra hm zn, hm d oxucusuna tskinlik verir: Yz-yz itn olsun, Min-min d bitn var. Vtn urunda lmk rfdir v Vtnimiz bdidir. Vtn, onun btvlyn, ana dilin sdaqtl xidmt edn B.Vahabzad xalqmzn varlnn mnvi dayclarndandr. Vtni ikiy bln srhd airin gznd qiymtsizdir. Btv Vtnim btv balyam deyn air Azrbaycan blglrl arman trfind deyil. Vtn v btv Azrbaycan milli birlik missiyasnn simvoludur. Dilimiz, vtnimiz, onun birliyin, btvlyn sdaqt gstrmynlr vtn ryini halal etmir. Bir elin dilini, ruhunu, torpan kaz st blnlr Tbriz d, Bak da Azrbaycandr, dey qzbl cavab verir. Sovet dvrnd Glstanda balanan v xalqmz ikiy bln mqavily etiraz olaraq Glstan poemasn yazmas, Sttarxan, Xiyabani v Pivri kimi inqilab mcahidlrini vsf etmsi qorxmaz airin xalqnn adndan gcl etiraz ssi idi. Bu mqavilni balayan yad aalara Ax bu lknin z sahibi var! dey mracit edn air doru zamannda onlara durun! deyilmdiyi n dht pskrr: Siz n yazrsnz bayaqdan bri, Bs han bu yurdun z sahiblri!? Ancaq ac hqiqt ortadadr, tarix z iini grb. air dn romantik etiraz v qlb rpntsdr. Eyni zamanda xalqn birliy ar nidasdr. hriyar, Bxtiyar kimi grkmli airlr xalqn vtndalq qrurunu oyatmaq n llrindn glni etdilr. hriyarn o taydan Qovuaydm dadan axan selinn, Alasaydm uaq dn elinn. arna bu taydan bir oxlar v Bxtiyar ss verdi, fikirlrini stirlr evirdi. Qaraba torpaqlar urunda xalq hrkat genilnnd d Bxtiyar xalqn iind oldu. Mnvi liderliyini, byk insan v xalqnn airi olduunu bir daha sbut etdi.
363

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ki- df qarlab shbt snasnda sadliyin d inandm air z bykly haqqnda blk d he dnmdi. Oxucu il slflrini ona hiss etdirmdn qarladran, xlaq v mnviyyat drsi vern, Nizami kimi hkmdar v xalq problemin toxunan, qid v fikir sahibi olmasn sbut ed biln mtfkkir airimiz bnzrsiz v tkrarolunmaz yaradcl il dnya durduqca yaayacaqdr. n byk insanlq da, hqiqt d, lvilik d, mnviyyat da el insann zn hrmt edib ona xidmt etmkdir. Xalqna xidmt edn air xalq qlbind taxt qurdu. Bu taxtda otura bilmk qdrti qazanan Bxtiyar Vahabzad yzilliklr boyu z yaradcl il br vladn kamilliy sslyck. Xalqmzn mnvi dnyasn, milli xsusiyytlrini dyrlndirn Bxtiyar Vahabzad vtnda air, byk fikir v mtlb sahibidir. Onun fiziki susman da danmaq kimi qiymtlndirmliyik. Bxtiyar ad asaqqal nfuzudur.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. DBYYAT Vahabzad B.. Seilmi srlri. Bak, 1974. Vahabzad B.. Sadlikd byklk. Bak, 1978. Vahabzad B.. Fryad. Bak, 1995. Vahabzad B.. Pyeslr. Bak, 1980. Qarayev Y.. kinci ssl shbt. Kommunist, 1969, 29 iyun. lizad M.. Lirik-psixoloji dramda qhrman problemi. Bak, 1983. Mmmdov A.. Vicdan ssi. Kommunist, 1982, 27 yanvar. Xlilov T.. qid v inam poeziyas. Ulduz, 1985, 1.

BXTYAR VAHABZAD ERLR MKTBLLRN TRBY VASTS KM


Piral LYEV
Prof., Dr., Thsil Problemlri nstitutu Trbiy Problemlri bsi Bak/ AZRBAYCAN piralibexbud56@ mail.ru XLAS Azrbaycan Respublikasnn mumi thsil mktblrinin btn(ibtidai, mumi orta v tam orta thsil) pilllrind xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin srlrindn nmunlr tdris olunur. Xsusil V-XI siniflrin dbiyyat drslrind airin srlri sistemli kild mktblilr trfindn yrnilir. Bel ki, V sinifd hidlr poemasndan bir para, VI sinifd Bayraq, VII sinifd Azrbaycan, IX sinifd Latn dili eirlri, XI sinifd is airin hyat, yaradcl v Glstan poemas monoqrafik kild tdris olunur. Bunlarla yana, mktblilr dbiyyat proqramnn tlbin uyun olaraq B.Vahabzadnin srlrini sinifdnxaric oxuyurlar. Mktblrd tkil ediln dbi-bdii tdbirlrd d n ox mracit olunan eir nmunlri B.Vahabzadnin srlridir. Mktblilrin milli-mnvi, dini-dnyvi dyrlr sasnda trbiy olunmasnda B.Vahabzad irsinin geni imkanlar vardr. Bu nmunlrdn bir vasit kimi istifad etmkl gnc nsli kamil bir vtnda kimi formaladrmaq mmkndr. Aar szlr: eir, mktbli, trbiy, vasit, milli-mnvi, dini-dnyvi, vtnprvrlik, vtndalq, hidlik, atributlar, mktb hyat, Azrbaycan tbiti ABSTRACT The works of The National Poet Bakhtiyar Vahabzade are being studied systematically in all levels of schools (primary, secondary and high) in Azerbaijan. Especially, in the fifth grade Martyrs, in sixth grade The Flag, in the seventh grade Azerbaijan, in the ninth grade Latin language poems and in the eleventh grade the life and the literary activity of the writer and the novel Gulustanare taught in monographic way to our students. At the same time, according to the demand of literature curriculum the works of the poet are read as a home reading by schoolchildren. At school measures the students present the samples of works of Bakhtiyar Vahabzade with great pleasure. The heritage of Bakhtiyar Vahabzade plays a great role in upbringing of our generation in the basis of values of national-moral and religious-world. It is a good way for formation of a real citizen of our young generation for future with the help of these heritage. Key words: poem, schoolchildren, upbringing, national-moral, religious-world, citizen, martyrs.

364

Materiallar

Azrbaycan dbiyyatnda milli istiqlal v azadlq ideyalarn trnnm edn xalq airi Bxtiyar Vahabzad yaradcl oxaxliliyil diqqti clb edir. Yandan asl olmayaraq hr bir insan B.Vahabzad poeziyasnn oxucusudur. Bu konteksdn yanasaq grrik ki, Azrbaycan Respublikasnn mumthsil mktblrinin btn pilllrind (ibtidai, mumi orta v tam orta thsil) xalq airi B.Vahabzadnin srlrindn nmunlr tdris olunur. Xsusil V-XI siniflrin dbiyyat drslrind airin srlri sistemli kild mktblilr trfindn yrnilir. Bel ki, V sinifd hidlr poemasndan bir para, VI sinifd Bayraq, VII sinifd Azrbaycan v X sinifd Latn dili eirlri, XI sinifd is airin hyat, yaradcl v Glstan poemas monoqrafik kild tdris olunur. Bunlarla yana, mktblilr dbiyyat proqramnn tlbin uyun olaraq B.Vahabzadnin srlrini sinifdnxaric oxuyur v mktbd mzakirsini tkil edirlr. Aparlan aradrmadan mlum olmudur ki, mktblilr n ox B.Vahabzadnin eirlrini mstqil oxuyurlar. mumthsil mktblrind tkil ediln tdbirlrd (Beynlxalq Ana Dili Gn, Novruz bayram, Respublika Gn, 31 Mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn, Mstqillik Gn, Dnya Azrbaycanllarn Hmrylik Gn,Bilik Gn,mumxalq Hzn Gn v Mllim Gnnd v s.) mracit olunan eir nmunlri B.Vahabzadnin srlri olur. Demli, mktblilri milli-mnvi, dini-dnyvi dyrlr sasnda trbiy etmk n B.Vahabzad irsinin geni imkanlar vardr. Bu imkanlardan optimal yollarla istifad edrk, gnc nsli kamil bir vtnda kimi formaladrmaq mmkndr. Fikrimizc, B.Vahabzad yaradcl mktblilrin vtnprvrlik trbiysind mhm rol oynayr. nki airin srlrind d n srada vtnprvrlik ideyas durur. Vtnin btvly, mstqilliyi fikirlri B.Vahabzad poeziyasnn ana xttini tkil edir. Vtn v vtnprvrlik haqqnda airin maraql fikirlri var. B.Vahabzad yazr: ... Vtn sevgisi insan duyularnn n alisi, n yksyi v n mqddsidir. nsan mnsub olduu vtni sevmkl zn, cmiyyt qarsndak borcunu tapm olur. Vtn v xalq hissindn mhrum olan xs, btn insani hisslrdn mhrumdur. Vtnini sevn adam hyat sevir, dnyan sevir. nki o n n yaadn, nyin namin aldn bilir. Vtn sevgisi insana mslk, amal gtirir. Mslk is ry csart, qollara qvvt, gzlr iq verir... (B.M.Vahabzad, 1976, 211). Bu fkirlri B.Vahabzad z poeziyasnn ideyasna gtirmidir. air o tayl, bu tayl Azrbaycann mstqiliy qovumaq n apard mbarizlrini trnnm edir. 1918-1920-ci illrd faliyyt gstrmi Azrbaycan Demokratik Respublikas dvrnd hyata keiriln tdbirlri yksk qiymtlndirir. Qbul olunmu rngli bayran sevilmsini, onunla qrur duyulmasn poetik misralarla ifad edir. Bayraq eirind hkk olunmu Ay-Alduzun v rnglrin tariximizl, milli xsusiyytlrimizl balln bu kild bildirir: Torpan stnd klglr salan, Mnim varlmn cilas bayraq. Zfrdn doulmu Gytrkdn qalan Qurdbal bayran balas bayraq... B.Vahabzad eirlrind Azrbaycan Respublikasnn atributlarndan olan Gerbin v Himnin d hsn-rbt ifad olunmudur. Cnublu soydalarmzn zaman-zaman apardqlar milli azadlq hrkat v bu mbarizd verdiklri hidlr airin eirlrinin mvzusu olmudur. 1941-1946-c illrd ba vern milli dirli hrkat v onun liderlrinin facili taleyi airi dndrm v z dnclrini ictimaildirrk poeziyaya gtir bilmidir. O, Arazn cnubunu da vtn adlandrr: Arazn bu tay vtnim, o tay vtnim. Vtni grmy amanm yox mnim... Vtni ninki, sadc, grmk istyir, hm d btvlmk, birlmk n vahid cbhd mbariz aparma tbli edirdi. B.Vahabzad vtnin lviliyini trnnm edirdi:
365

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Azrbaycan, snsn mnim lviyytim an-hrtim. Adn mnim z admdr, Snsiz mnim n qiymtim?.. Milli-mstqillik yolunda hid olman mqddsliyini trnnm edirdi. Bu zaman insann hidlik zirvsin qalxmas il bdiyaarlq qazandn vurulayr. 1990-c ilin 20 Yanvar gecsi SSR Silahl Qvvlri Bak hrind dinc nmayi keirn silahsz insanlar gll-baran etdi. Qoca, gnc, uaq demdn qarsna xanlarn hamsn mhv etdi. Sovet ordusunun tcavz nticsind 131 nfr, o cmldn 117 azrbaycanl, 6 rus, 3 yhudi,3 tatar ldrlm, 744 nfr yaralanm, 400 nfr hbs olunmu, 4 nfr itkin dmdr. hr matm irisind idi. Hadisni B.Vahabzad hidlr poemasnda ks etdirdi. B.Vahabzad 20 Yanvar gnn xatrlayarkn yazrd: Mnim nslim hmi qorxu iind yaayb. 20 Yanvar hadissind mn tsir edn sas amil o oldu ki, milltimin, xsusn gnclrin qlbimizdki qorxu hasarn atb hissin csart meydanna kediyini z gzlriml grdm. Bu is azadla atman ilkin rti idi. Azadlq namin qurban gedn ahidlrimiz biz azadln zrurt olduunu v lazm glrs, milltin bu yolda lm bel ged bilcyini sbut etdilr. Bu dnclr iind rpnarkn fikrim gln bnd bu oldu: Qatil gllsin qurban gedrkn, Gzn sabaha dikdi hidlr. rngli bayra z qanlaryla Vtn gylrin kdi hidlr. Bu bnd vvlc, hidlr mrsiysinin, sonra da eyniadl poemasnn bnvr da oldu (B.M.Vahabzad, 1998, 23) ... nsan insan olur z hnriyl, Millt millt olur xeyri, riyl, Torpan barna csdlriyl, Azadlq toxumu kdi hidlr... Hqiqtn, mstqilliy gedn yol tin v qurbanl oldu. 1990-c ilin 20 Yanvarn Azrbaycan Respublikasnn mstqilliyin gedn yolun balanc kimi qiymtlndirmk olar. hidlr bdi olaraq qan yaddamza hkk olundular, onlar milli ideallarmza nur sadlar. hid anas eirind B.Vahabzad mvzuya baqa mstvidn baxr. Bzi mmurlarn biganliyi qarsnda hid anasnn: - hid anasyam, mn rhm el!,- demsindn air qeyzlnir: ... Bu iki klmnin mtlbi nydi? Duymayb, hm ona, hm sz qydq. - hid anasyam, - demmliydi, Biz onu gzndn oxumalydq... airin srlri vasitsil mktblilr ana dilini daha drindn sevirlr. air srlrind bu mslni dn-dn vurulayr. Dil xalqn, milltin, onun mdniyytinin gstricisidir. Hr bir insan z ana dilini sevmli v o dild danma bacarmaldr. Bzilri ana dilind danma zn ar bilir. Bellrini B.Vahabzad qnayr v z tnqidi mnasibtini bildirir. 1954-c ild qlm ald Ana dili eirind yazrd: Ey doma dilind danma ar biln, fasonlu dabazlar, Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar, Bunlar qoy mnim olsun, Ancaq vtn ryi sizlr qnim olsun. Ana dilini sevmyin hl kifayt etmdiyini, onun ilkliyin, ttbiqin alma mhm msl hesab edirdi. Azrbaycann iki yer blnmsindn sonra onun dilin yad szlr ox daxil oldu. Cnubda rb-fars, Gneyd is rus dili szlri dilimizin gzlliyin tsir etdi. ndinin
366

Materiallar

znd Cnublu soydalarmzla shbt edrkn szlrinin oxu anlalmr. Bzilri is farsca danr, ana dilini ox zif bilirlr. ... Tbriz d, Bak da Azrbycandr, Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kazlar stnd blmk asandr. B.Vahabzad Latn dili eirind is bir xalqn, milltin facisin evrilmi problemi ks etdirmidir. Latn dili! Hr sznd dnya boyda yk dayr, Latn dili! Millt lb, dil yaayr. Ana deyn, Torpaq deyn, Vtn deyn yox bu dild. Ancaq yen yaar bu dil... dbiyyat tariximzd B.Vahabzad flsfi ideyalar alayan fikir, sz airi kimi d bdilmidir. Dorudur, mumthsil mktblrin XI siniflrind B.Vahabzadnin lirikas tdris olunarkn bu msl zrind daha geni dayanlr. air olum-lm mslsin aydnlq gtirrkn, insann dnyada xeyirxah ilr grmsini, bu dnyadan bdiyyt qovuandan sonra xo xatirlrl yad olunmasn arzu edir. lmn mxtlif yaantlarn poetik dill bel verir: ... mr lm mhkumluunda Nfs almaq frsti, mr cza mddti! lm eirind gstrir ki, yarandan bilirik zamann hkm il hr ks lm qismtdir. lmdn o yana olan dnyan drk ed bilmirik, nki lm buna mane olur. Ulularmz da sylyib ki, torpaqla lm vhdtddir. Zaman saxlaya bilsydik, lmn n olduunu anlayar-dq, blk insana hrmtdi? lnin qbri stnd gz yalar tkrk, amma baa d bilmirik ki, bu proses insana rfdir, yoxsa, fzilltdir. Br lmzs, bu dnya tzlnmz qocalar, Btn insanlq n bir bdiyytdi lm. B.Vahabzad olum - lm, cavanlq-qocalq, insan - zaman, xeyir - r, nfs - nfsin qorunmas, iq qaranlq v s. problemlri eirlrind flsfildir bilmidir. kili xarakter malik olan hyatdan zvq alma, mnal yaama, xalqna v milltin fayda vermyi, yax ilri v mllril bdiyaarlq qazanma tvsiy edirdi. B.Vahabzad eirlrinin flsfsind gzlliyin mnbyi kimi hyat v tbitin vhdti gtrlmsidir. airin srlrind Azrbaycan tbitinin fsunkar gzlliyi mhm yer tutur. Uca dalar, alayan bulaqlar, yal melri olan lkmizin trnnm verilmi eirlri oxumaqla mktblilr onlar sevirlr. Tbit gzlliyi insan ruhunun mlhmin evrilir. Lakin hr adam bu gzllikdn eyni kild hzz almr. Srtl axan ay kimins sblrini sakitldirirs, bzilri ona adi hal kimi baxr. Ona gr d uaqlarn qlbind kiik yalarndan tbit mhbbt alamaq lazmdr. B.Vahabzadnin Yol-da, Gl, ana tbit v s. eirlrind tbit v insan, onlarn qarlql laqsi mslsi aydnladrlbdr. airin eirlrind mllim, mktb, mktbli obrazlar canlandrlr. airin obrazlar qlblri riqqt gtirir, mktblilrd oxumaa hvs yaradr, uaqlar arasnda dostluq mnasibtlrini mhkmlndirir. Vaxtil ap etdirdiyi, sonralar seilmi srlrin daxil etdiyi Mktb illri silsil eirlri o illrin xatirsi kimi canlandrlmdr. Bu eirlri mzmununa gr .S.liyeva iki yer blr: ... Bir qisim eirlrind gnc nsli trbiy edib yetidirn mllim hrmt v mhbbt hissi, ikinci qisim eirlrind is mktblinin gzl xlaqi keyfiyytlri trnnm olunur... (.S.liyeva, 1988, 38) lk mllimini he zaman unutmayan air, onun obrazn ks etdirn eirlr yazmaqla yana, publisistik yazlarnda da bu msly z mnasibtini bildirir: Mllim dediyim zaman hmi mnim yadma ilk mllimim dr. lk mllim! Biz qlm tutma yrdn, gzmz nur
367

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

vern, beynimizd ilk nax aan bu gzl, xeyirxah insan hmi bizim n ana qdr mehriban, ata qdr ziz olmudur. Adam ilk mllimini ns, xarqlad bir varlq kimi tsvvr edir... (B.M.Vahabzad, 1976, 195). lifba kitab! Xzansz bahar! stndn n bulud, n d n keir. Btn elmlr gedn crlar, Bu sad kitabn stndn keir... Mktbli mllimdn, kitablardan yrnrk gzl xlaqi dyrlr sahib olur. Bu yolda zhmt krk uur qazanan mktbliy qzl medal verilir. ... Hyat yollarna dmsn artq. Hl qabaqdadr qlbn snin. Medalnda yanan o parlaq iq Rmzidir iql glcyinin. B.Vahabzad srlri agirdlri mksevrlik, my ballq v pelr maraq ruhunda da trbiy edir. airin lirik eirlril yana, epik v dramatik srlri d mktblilrin trbiysind mhm rol oynayr. Onun stiqlal, Tzadlar, Qiymt, Atlmlar kimi srlri mktblilr trfindn maraqla oxunur. Glstan poemasnda Azrbaycann yadlar trfindn gcl iki yer blnmsindn danlr: ... Bir deyn olmad durun, aalar! Ax bu lknin z sahibi var! Siz n yazrsnz bayaqdan bri, Bs han bu yurdun z sahiblri?... Poemada vtni paralayanlara qar nifrt hissi alanr. air bu sri il lknin tarixini unutmama, hr eyi olduu kimi qiymtlndirmyi tbli edir. Hesab edirik ki, B.Vahabzad eirlri mktblilri milli-mnvi, dini-dnyvi dyrlrimiz, soy-kk ballq ruhunda trbiy edir, onlarn kamil insan kimi formalamasnda mstsna rol oynayr.
1. 2. 3. 4. 5. DBYYAT liyeva .S. Bxtiyar Vahabzadnin lirikas. Bak: Yaz, 1983 Vahabzad B.M. Sntkar v zaman. Bak: Gnclik, 1976 Vahabzad B.M. Dan yeri (eirlr, poemalar). Bak: Gnclik, 1973 Vahabzad B.M. Bir mr yuxu. Bak: Azrbaycan, 1998 dbiyyat. mumthsil mktblrinin V-XI siniflri n drsliklr. Bak: aolu, 2009

BAHTYAR VAHABZADE'NN ESERLERNDE MT


Muhammet Mustafa Gl
Dr., Qafqaz niversitesi, Pedagoji Fakltesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blm, Bak mgul@qu.edu.az ZET Azerbaycan Halk airi olan Bahtiyar Vahabzade,Trk dnyasnda nemli bir yere sahiptir.lkesinin demir duvarlarla evrili olduu dnemlerde milletinin arkasnda durmu,milli mcadelede nclerden olmutur.Karanlk dnemlerde kalemini aydnlk gnler iin kullanan Vahabzade, mide ayr bir yer vermitir.Trk dnyasnn bamszln birinci derecede istiyen air,Halkn pesimist dncelerden kurtulup gelecee mitle bakmalar adna iirlerini optimist konulu ele almtr. Bu makalede Halk airi olan Bahtiyar Vahabzade'nin eserlerindeki mit mevzular ele alnacaktr. Anahtar Kelimeler:Bahtiyar Vahabzade,Azerbaycan, mit, zgrlk.

368

Materiallar THE CONCEPT HOPE IN BAKHTIYAR VAHABZADE'S WORKS. ABSTRACT Bakhtiyar Vahabzadeh was one of the Azerbaijani National poets, who loomed consequential place in the Turkic world. He always supported his nation and spearheaded the national strife when his country was enclosed by iron walls. Bakhtiyar Vahabzadeh always made use of his pen in the dark periods to promise well. The great poet craved for the independence of the Turkic world, thence wrote his encouraging poems to hold out a promise to his nation and to break them free from the pessimistic contemplations. This article is devoted to the theme of hope sited in the works of Bakhtiyar Vahabzadeh. Key Words: Bakhtiyar Vahabzadeh,Azerbaijan,Hope,freedom.

16 Austos 1925 ylnda doan Mahmut olu Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycan'n 1960'larda ki zgrlk harekatnn nclerindendir. Bu konuda kaleme ald 1959 tarihli ''Glistan'' isimli iirinde, ikiye blnen (ran ve Rusya) Azerbaycan halknn yaad felaketleri anlatmtr. Bundan dolay 1962 ylnda milliyeti damgas vurulan air 2 yllna niversitede ki grevinden de uzaklatrlmtr. Bu olumsuzluklara ve Sovyet rejiminin basklarna ramen zgrlk mcadelesinden hi ylmamtr. Azerbaycan halknn skntlarn konu ettii pek ok eserini yurt dna kararak yaynlanmasn salamtr.1995 ylnda Azerbaycan zgrlk mcadelesindeki hizmetlerin- den dolay stiklal nian ile dllendirilmitir. lkesinin zgrlk simgelerinden biridir. Eserlerinde Azerbaycan Trkesi'ni en temiz ekilde kullanmaya zen gsteren ve halknn duygularna tercman olan Vahabzade Azerbaycan'da Halk airi adyla anlr.1 Her kn bir bahar,her gecenin de bir sabah olduu gibi air, komnizmin basklar karsnda midini kesmemitir.Halknn her zaman gelecee mitle bakmas adna kalemini kullanm ve bir gn mutlaka kendi lkesine bamszln geleceine inanmtr.Halkn bu ynde telkin eden air: Heykel koyun mide, Terk etmez bir an bizi. Arzuya kanat verib, O dur yaatan bizi.2 derken, birinci artn mit var olunmas gerektiini ve hayat aknn kanatlana bilmesi iin tek yolun yine mit olduunu belirtmitir Bahtiyar Vahabzade, kendi halknn bamszl konusunda ok dertlenen bir Halk airi olmutur.Onu dertli zamann airi olarak da adlandrmak yerinde bir tabir olurdu.Yaad devrin zorluunu vurgularken yle der: Noksann yze diyen namert deil, Kirayede yaadn ev yurt deil. Annen sana gey olsa, dert deil Zaman sana gey olsa vay halna.3 1971 yl Sovyet Rusya'nn en keskin dnemlerindendir.Bu ylda Vahabzade dram olarak 'Yollara iz der' adnda iki blmden oluan bir eser yazmtr.Bu dramda zamann zorluunu gsteren ve dertlenmeye parelel olarak mit klar gsteren u veciz ifadeye rastlamaktayz. Bahtm,mene yar ol,deyib alaram. Yar olmasa da bahtiyar ol grm Gelecee midimi balaram, Bir an sonra ne olacak,bil grm. Yaz aylar aldayan selmisen? Bu dnyan oyuncak m bilmisen? Hayat seni gldrende glmsen, Hnerin var,aladanda gl grm. 1
1 2 3

http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=4266 Bahtiyar Vahabzade eserleri 1.cild, Elm Neriyat 2008, Bak s20 Bahtiyar Vahabzade eserleri 1.cild, Elm Neriyat 2008, Bak,s21

369

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

air olup bitenler karsnda o kadar dertli idi ki, kendi z deerlerinden uzaklam top-lum karsnda O'da dile geliyor ve yle diyordu: Okuyup hak kitabn, ektim dnya azabn. ok itim gam arabn Bir kez olsun dem olmadm. Bugnmden perikmiim2 Gelecee gz dikmiim. mr boyu dert ekmiim, Ama derde yem olmadm3. Vahabzade, hayatn zorluklarndan gemeden ve skntlara tahamml etmeden gelecee mitle baklamyacan da iirlerinde yanstmtr.O, midi kendi i aleminde yalnz brakmam ona sabr da arkada etmitir.Zamann kendi artlar ierisinde sabr da ne karm,mit ile sabrn bir arada olmas gerektiini dizelerinde yanstmtr.u veciz ifadeler onun ne kadar sabrl ve mitli olduu grlmektedir. Gel ka lanet yaza can deme Kn dertleri yaz iindedir. nite yoku var,yokuta ini. En byk ate de buz iindedir4. air, kendi dnyasnda ok derin tefekkrlere dalyordu.Bu tefekkr aleminde, bir mrn inanlara daha sadk kalnarak yaanlmas gerektiini gryordu.Kendi mktesebatnda, olmas gerektii yerde olamayndan dolay ayr bir dert saryor ve yer yer mitleri de krlmyor deildi. Niye atm,niye adm5, Gneimden uzakladm. midim yok sabahma, Men z mr servetimi Uduzmuam6 gnahma. Halk airi Bahtiyar Vahabzade iman esaslarna da nem veriyordu.manl olan insann en kt artlarda bile korkusuz olacan bildiriyordu.u dizelerde O'nun iman konusunda ne kadar net olduu grlmektedir: arptm zaman zaman Beni yaatt iman. Korkmadm frtnadan, Gittim borana7 doru.8 Bahtiyar Vahabzade iirlerinde Sevgi ve mit rnekleri Trk Dnyas'nn kalbinde geni yer kazanan airimiz, dier airlerin seve seve iledii sevgi mevzusunda da kendisine has bir ekilde ele almtr. Sevgide midin daha ok olduunu bildiren air,''Mirvari'' iirinde bir hanmn kendi ailesinin ve sevgisinin hi bir zaman solmayacan, hatta einin enin de sonun da geri dneceine beslenen midin boa kmyacag dile getirmitir. - Hi olmasa ryamda grseydim sevgilimi, Ben onun hasretinde yanarm ate gibi. dizeleri kalbi sevgiyle rpnan bir gencin mit dolu duygularn yanstmaktadr.
1 2 3 4 5 6 7 8

Bahtiyar Vahabzade eserleri 9.cild,Elm Neriyat 2008, Bak,s269 Uzak dmek. Trk dnyasnn sesi B.V.,Qafqaz Ara.nst.yaynlar Bak 2009,s123 Trk dnyasnn sesi B.V.,Qafqaz Ara.nst.yaynlar Bak 2009,s9 armak Kaybetmek Frtna http://www.ihvanforum.org/archive/index.php/t-18449.html

370

Materiallar

air, sevgiyi bazen zdrabla, bazen de dert ve tasa ile aklard.''Bir selama deymedi'' iiri, verdii selamn cevabn almak midi ile yanan gencin ac feryadn dile getirmektedir.1 Her gn adl iirinde ise stad Vahabzade sevgilisini grmek iin yanmaktadr. Akam dr ehere... Yanr gzl raklar. Akam st yine de Gnlm seni soraklar2... Gnl buza dnermi Adam yalgz3 olanda. Gzm seni aktarr4 Her gn ga garalanda 5 air,sadece gerek hayatta deil,rya aleminde bile kendi sevgilisinin istekleri ile yayan bir genci canlandrmaktadr. Yukuma gelmitin, dandk hayli... Biz z zmz yaman danladk. Niye gileyliyik6,neden gileyli? Dndk,dantk,duyduk,anladk. Yukuda gurtardk7 zntlerden Garda k var,mid var glm. Yukumu sanada danmaram men, Yukular tersine yozular, glm. 8 Bahtiyar Vahabzade sosyal problemlerin dnda yeni doan ocuklara hatta okula giden rencileri bile iirlerinde yanstmtr.O'nun iirlerinde sevgi dolu baklar, ocuklara verilen mit ve ayn zaman da gelecee iten bir g olduu grlmektedir.Geleceimiz olan ocuklarn her admn iirlerinde ebediletiren air,daha sonra bunu kznn timsalinde yle verir: Gymet defterine9 bakram senin, A gzm, ne yahi gymetlerin10 var. Her bein,her drdn stnde yegin11 Ne geder zahmetin,aln terin var. Onlarn her biri dnb raa, mr yollarna k tutacak. Dnse de sevinten yrein daa, z gymeti olur heyatn ancak.12 Bahtiyar Vahabzade'nin Trkiye zlemi ve midi Trkiye'nin kahramanlk hikayeleri ile byyen Bahtiyar Vahabzade,her zaman Trkiye'ye kavuma hayalleri ve midiyle yaamtr.Evlerinde Trk askerinin kahramanlklar anlatlr, Azerbaycan iin gelen askerlerin hikayeleri konuulurmu.i alev alev Trkiye hasretiyle yanan air,Trkiye'ye gitmek,kendi kanndan ve canndan olan Ata yurdum dedii insanlara kavumak
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Bahtiyar Vahabzade eserleri 2.cild, Elm Neriyat 2008, Bak s469 sormak yalnz Aramak Bahtiyar Vahabzade eserleri3.cild, Elm Neriyat 2008, Bak ,s296 ikayet,rahatszlk Bitirmek Bahtiyar Vahabzade eserleri 4.cild,Elm Neriyat 2008, Bak,s423 Karne Not Galiba Bahtiyar Vahabzade eserleri 1.cild, Elm Neriyat 2008, Bak,s114

371

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

istiyordu.Bu hasret tam 35 yl eker. Nihayet 1961 ylnda bu frsat yakalar ve stanbul'a gider. airin yapm olduu ziyareti kendi azndan dinliyelim: ''-Dedemin,babamn ve amcalarmn azndan Trkiye hi dmezdi.Ben imdi soyumdan gelen arzularn hayallerin lkesi olan Trkiye'ye gidiyorum.Sabah erkenden kalkp tra oldum. Otuz be yldr hasretini ektiim,ismini zaman zaman andmda btn bedenimi titreten, koluma kuvvet,ayama takat,gzlerime k veren bir ehre, stanbul'a gidiyorum.mitgahm, nnde boyun eydiim, zorla elimden alnanadmn sahibi, namusumun, izzet ve erefimin ko-ruyucusu, gren gzm,vuran kolum, dnen beynim,yardmcm dayanam, bayram, kaybettiim tarihim,gemiim ana dilim,erefim hepsi sendedir. Kamarann penceresinden bakyorum uzakta fener yanp snyor.Allah'm lk defa Trk gryorum.O kta benim arzularm yanyor.Ey fener,sen sana tarih boyu dman olan bir milletingemisine yol gsteriyorsun.O geminin iinde sana can vermeye hazr birisi var.'' Pasaport kontrolnden sonra Trkiye Cumhuriyeti mhrn gren air duygulanr ve heyecan sarar. ''Ben sana kurban olaym.Ey benim Cumhuriyetim!Ey benim benden uzak vatanm!Benim iin yanan ve bana elini uzatamayan vatanm!zin belgesinin zerindeki mhr dne dne pyorum.Otuz be yldr vesikalarmn zerinde Rus dilinde yazl ifadeler vard.lk defa imdi kendi dilimde yazl bir ibare var kimliimde.mrmde sadece on saat benim kim olduumu gsteren vesika ise ilk defa kendidilimdeydi.Ben ancak imdi ben oldum.Nihayet stanbul'a ayam basyorum.Bu mukaddes topra eilip pmek istiyorum.Ama yol boyunca beni takip eden ajanlardan korkuyorum.Yan, ama yle yan ki, alevin gzkmesin.stanbul'da topu topu on saat kaldk.ehri gezdik. nsanlarla konumak istiyorum.Hal hatrlarn sorup; onlarn kalbine yol bulup girmek istiyorum.Ancak onlarn bana meyli yok'' 1 diyen air istanbulu ziyaret ettii dnemde sokaklarn bakmsz,markette satlan rnlerin pahal oluu,mzelerin bakmszl, sokaklarn kirlilii karsnda hayal krklna urar.Gece ge saatte yatandan kalkan air uyuyamam,geminin gvertesinde ellerini Allah'a aarak: ''Ey Allah'm! Sen Trkiye'nin gemiteki kudretini ve azametini geri ver.'' diye dua eder.Vatanna yrek acsyla dnen air ''stanbul'' adl mit dolu iirini yazar.2 Bulacaktr eminim, Trkolu hak yolunu. O, imdilik seyreder San solunu...3
KAYNAKLAR 1. Bahtiyar Vahabzade eserleri 1.cild,Elm Neriyat Bak,2008 2. Bahtiyar Vahabzade eserleri 2.cild,Elm Neriyat Bak,2008 3. Bahtiyar Vahabzade eserleri 3.cild,Elm Neriyat Bak,2008 4. Bahtiyar Vahabzade eserleri 4.cild,Elm Neriyat Bak,2008 5. Bahtiyar Vahabzade eserleri 9.cild,Elm Neriyat Bak,2008 6. Bahtiyar Vahabzade eserleri 11.cild,Elm Neriyat Bak,2008 7. Trk dnyasnn sesi B.V.,Qafqaz Ara.nst.yaynlar Bak, 2009 8. Bahtiyar Vahabzade,mrden sayfalar,tken yaynlar,st.2000 9. Bahtiyar Vahabzade,age,Ankara1999

1 2

Bahtiyar Vahabzade,mrden sayfalar,tken yaynlar,st.2000,s.263-264 Trk dnyasnn sesi B.V.,Qafqaz Ara.nst.yaynlar Bak 2009,s50 3 Bahtiyar Vahabzade,age,Ankara1999,s.52

372

Materiallar

BXTYAR VAHABZAD RSNN YRNLMSN YEN METODK YANAMANIN ZRURLYN DAR


Bilal HSNL
f.d. dos., Azrbaycan Mllimlr nstitutu, Filologiya Fakltsi Azrbaycan dbiyyat v tdrisi metodikas kafedras Bak / AZRBAYCAN bilalhasanli@yahoo.com XLAS Gnc nslin xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin hyat v yaradcl il ilk ciddi tanl mumthsil mktblrind dbiyyat drslrindn balanr. dbiyyat drslrind grkmli sntkarn xsiyyti v yaradclnn btvly, vhdti, vtndalq mvqeyi, xalqmzn istiqlal mcahidi olmas agirdlrd aydn tsvvr yaradlmaldr. Btn varl, yaradcl il z xalqna, onun taleyin bal olan sntkarn istr ictimai-siyasi lirikasnda, istrs d epik poemalarnda, dram srlrind xalqa, xalq iin sdaqti, onun tarixi dmnlrin qar barmazl, mtnalt mnalar, simvollar vasitsil qrmz imperiyann i zn amas dbiyyat drslrind diqqt mrkzind saxlanlmaldr. airin bdii irsinin leytmotivini vtnprvrlik, vtn namusunun hr eydn uca tutulmas, milli birlik, istiqlal, azadlq urunda mbariz, ana dilinin qorunmas, insann ucal, mnvi safl ideyalarnn trnnm tkil edir. dbiyyat drslrind sntkarn hyat v yaradcl, monoqrafik kild yrniln srlri mzakir olunarkn bu cht nzr alnmal, airin vtndalq qaysi, mvqeyi, mr boyu apard istiqlal mcadilsi konkret nmunlr sasnda aydnladrlmaldr. dbiyyat tlimi prosesind dibin ana dilimizin tssbkei olmasndan, Azrbaycann mstqilliyi, trk xalqlarnn birliyi urunda mbariz aparmasndan sz almaldr. Aar szlr: istiqlal, azadlq, eir, poema, xalq, milli, dbiyyat drslri, qrmz imperiya, air, ana dili, mbariz. ABSTRACT The young generation with the first serious biography of the poet Bakhtiyar Vahabzadeh tour starts school literature classes. Classes of well-known artist's personality and creativity, integrity, unity, nationality, position, sacrifice for the freedom of our people to create a clear idea about the students. The existence of creativity in its people and its destiny linked politically motivated public and lyrical works of the artist, as well as the epic poems, dramatic works, the people and the loyalty of the people, symbols and literature classes focus on opening the inner face of the red empire maintained. The main aim of the poet's literary heritage, patriotism, honor, above all, upon the arrest of the homeland and national unity, sovereignty and the struggle for freedom, the protection of the native language of human glory, admiration of the ideas of moral purity. Life and work of master classes, learned to monographic works on this aspect to be considered when discussing the poet's civic purpose, position, life-long struggle for independence had clarified on the basis of concrete examples. In the process of learning the guage and literature of the writer fanatic, Azerbaijan's independence, the struggle for the unity of the Turkic peoples of speech should take.

Masir mrhld mumthsil mktblrind trk dnyasnn grkmli sntkar, xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin bdii irsinin yrdilmsi, sovet rejimi raitind yazlm srlrinin thlili yeni yanama tlb edir. dbiyyat tlimi prosesind mllimin qarsnda agirdlrd qdrtli sntkarn xsiyyti, hyat v yaradcl, o cmldn sovet rejimi raitind yazd bir sra srlrin sl mahiyyti haqqnda dolun tsvvr yaratmaq vzifsi durur. airin hyat v yaradclnn yrnilmsin mumthsil mktblrinin dbiyyat proqramlarnda xsusi drs saatlar ayrlmdr: VI sinif: Bayraq eiri 2 saat IX sinif: Latn dili eiri- 3 saat XI sinif: airin hyat v yaradcl. Glstan poemas - 4 saat airin trcmeyi-hal, yaradclq yolu, monoqrafik kild yrniln srlrinin yrdilmsi zaman aadak msllr diqqt mrkzind saxlanlmaldr: 1.B.Vahabzad ana dilimizin tssbkei, Azrbaycann mstqilliyi, birliyi urunda mbariz aparan istiqlal airi kimi; 2.airin yaradclnda trk xalqlarnn taleyi, birliyi ideyasnn bdii ksi; B.Vahabzad sovet rejiminin xalqa zidd mahiyytini, Azrbaycana gtirdiyi blalardan bhs edn srlr yazmasnn sbblrindn danarkn yazr:Mn sovet sistemin v rejimin qat
373

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dmn olan, onunla barmayan, ksin namaz st ona lnt oxuyan, mhvini arzulayan savadsz, lakin aq gzl bir aild bymm... Hl uaq yalarmdan mn sovet rejiminin zlmn, zorakln v dhtlrini z gzlriml grb almla drk etdim. Bellikl, hl uaqlqdan qlbimd sovet quruluuna nifrt toxumlar spildi. Hmin bu toxumlar is sonralar eir evrilib ccrdi.1 O, kiik yalarnda kid kollektivlm leyhin xalq syannn ahidi olmu, Bakdan gln rus qoununun syan yatrarkn camaata divan tutmas, yaxn qohumlarnn bu syann qurban olmas, atas v misinin qaaqlara yardm etdiklrin gr hbs olunmas onun qlbind silinmz izlr buraxmd. Qlmi pxtldikc airin mvcud qurulua nifrti d ildn-il drinlir v bu gizli hissini ifad etmk n yollar axtarrd. Hl kifayt qdr tcrbsi, sritsi v ustal olmadna gr universitetd oxuduu mharib illrind szn birbaa dediyi eirlrini ap n yazmr, arxivind saxlayrd. dib sovet dnmind mvcud rejimin tqiblrindn, senzurann yasaqlarndan xilas olmaq n z yaradclnda baqa bir yol semyin lazm olduunu anlamd. O, mvcud vziyytdn x yolunu bir ox srlrini byk M.F.Axundzadnin zaman v mkan dyimkl szn demk sulundan istifad edrk qlm almaqda grmdr. Bu mqam nzr alnaraq, dbiyyat drslrind Latn dili, Mrziyy, Yollar-oullar,stiqlal, Ehramlarn nnd v s. srlrin thlili zaman sntkarn imperiyaya qar apard qid mbarizsindn, senzuradan, manqurt mmurlardan qorunmaq n sovet ideologiyasna zidd olan fikirlrini Ezop dili il demk mcburiyytind olmasndan sz almaldr. B.Vahabzad z bu bard yazrd:Stiralt mnalarda ryimi paralayan hiss v duyularm, beynimi gmirn fikirlrimi dil gtirdiyim btn srlrimdn bir mqald shbt amaq ox tindir. Istiqlal arzusu v azadlq duyularnn hamsn z xarmaq n mnim btn srlrimi dramlarmdan tutmu eirlrim, eirlrimdn tutmu mqallrim qdr hamsn lk vlk elmk lazmdr. nki bu duyular v fikirlr, demk olar ki, mnim btn yazlarma splnmidir. Vtn, millt, onun tarixi, dbiyyat, ana dili, thsilin millildirilmsi, xalqn yetirdiyi byk xsiyytlr, onlarn qid v amallarnn trnnm v s. mnim istiqlal v azadlq yolunda apardm mcadilnin ayr-ayr qollardr.2 Qdrtli sntkarn 1988-ci il qdr sovet rejimin qar yazd srlri iki qism blmk olar: bir qismi birbaa, aq-akar rejimin dhtlrini ks etdirn yazlar, o biri qismi is senzuran aldatmaq n tsvir olunan hadisni, nql olunan hvalat ya tarix, ya da cnbi lklr keirmk yolu il yazlan srlr. Birinci qism aid olan srlr rejimin repressiya manndan qurtulmaq n ap n deyil, sntkarn xsi arxivi n yazlrd. Bu srlrin byk bir qismi dibin 1991-ci ild ap etdirdiyi Nal-hyat v 1996-c ild ap olunan Krp aydan uzaq db kitablarnda Sandqdan sslr bal altnda verilmidir. Hl tlblik illrindn airin n byk etiraz v syan ana dilimizin qaplar dalnda alar qalmas, hakim rus dilinin tcavzn mhkumluu idi. dib 1942-1953-c illr arasnda yazd eirlrin byk bir qismini 1988-ci ild yazd ki qorxu poemasnda dediyi kimi, yandrmaa mcbur olmudu. Yandrd bu eirlrdn birinin bir bndi beldir: Bir vaxtlar ax-ax axard Bu gn donduruldu dilim. Tapdaland ayaq altda Gr nec xar oldu dilim. B.Vahabzad bu duyunun tbii davam olaraq 1954-c ild indi mhur olan Ana dili eirini yazmdr. Ana dilinin tssbkei, doma dilini byk mhbbtl sevn B.Vahabzad z yaradclnda bu mvzuya dn-dn mracit etmi, dilimizin mqddsliyini, vzedil1 2

Vahabzad B. stiqlal. Bak: Gnclik, 1999, s. 49-50. Vahabzad B. stiqlal. Bak: Gnclik, 1999, s.70.

374

Materiallar

mzliyini yksk sntkarlqla vsf etmidir. air ana dilin bigan yanaan, bu dild danma zn ar biln dabazlar nankor adlandrr, z doma dilini qoruyub saxlaman hr bir insan n vtndalq borcu olduunu bir daha xatrladr. airin fikrinc, ana dili slind milli dnc, milli mnviyyat, qid mslsidir. Ana dili asaqqal babalarn, abirk nnlrin biz miras qoyduu misilsiz xzindir. Milli dili bilmyn insan milli ruhdan, milli mnafe duyusundan da mhrumdur: Dil aanda ilk df ana sylyirik biz Ana dili adlanr bizim ilk drsliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdyl irir ruhumuza bu dild gil-gil. air doma dilin xor baxan, cnbi dillrd danma masirlik, mdniyyt hesab edib, z dilind danma bacarmayanlar nifrtl damalayr: Ey z doma dilind danma ar biln Bunu iftixar biln fasonlu dabazlar, ruhunuzu oxamaz qomalar, telli sazlar. Bunlar qoy mnim olsun Ancaq vtn ryi, Bir d ana ryi Sizlr qnim olsun. Hmin eiri dinlyib bynn S.Vurun V.Leninin srlrinin hans cildindns Biz z ana dilimizi v vtnimizi sevirik cmlsini gtrb Ana dili eirinin vvlin z li il epiqraf yazmd. eir bir ne gndn sonra ap edildi. Bellikl, ustad air Lenindn qalxan kimi istifad etmk sritsini gnc Bxtiyara yrtdi. dib sonralar yazd Leninl shbt poemasnda ustad airin yrtdiyi bu suldan daha geni istifad etmidir. Bxtiyar Vahabzad Latn dili eirind z fikirlrini tsdiq, hkm klind deyil, bdii suallardan geni istifad etmkl verrk srin oxucuya bdii-estetik tsirini gclndirmy, onu hmin suallar trafnda drindn dnmy svq etmy mvffq olmudur. Bdii sual formasnn seilmsi air xalq ln, lakin z yaayan latn dilinin xalq yaasa da, z istifadsiz qalan bir dill mqayis etmy, bununla da qarsnda qoyduu balca niyyt atmaa imkan yaratmdr: ndi syl, Hans dil l deyk? Vtn varkn, Millt varkn, Kiik, yoxsul komalarda dustaq olan bir dilmi? Yoxsa, uzun srlrdn keib gln, Xalq ln, z qalan bir dilmi? air bu misralarda oxucuya bel bir fikri atdrr ki, sl canl dil yaayan, istifad olunan, insanlara xidmt edn dildir. Xalq yaasa da, z yaamayan, istifadsiz qalan dil slind ldr. Dili yaradan, ona hyat vern xalqdrsa, xalq da yaadan dildir. 9-cu sinifd tdris olunan bu sr zr dbiyyat drsind eirin mzmununun yrdilmsi zaman agirdlr aadak suallarla mracit edilir: 1. eird latn dili haqqnda hans fikirlr sylnilir? 2. Latn dilindn elmin hans sahlrind bu gn d istifad olunduu gstrilir? 3. srd hans dil l dil hesab olunur? 4. air Vtn, millt n nyi drd sayr? srin mzakirsi n agirdlri mstqil aradrmaya, tdqiqata, sntkarn niyytini (srin ideyasn) aydnladrmaa svq edn sual v taprqlardan istifad mqsduyundur:
375

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

1. air latn dilini dylrd zfr alb ln r bnztmkl n demk istyir? 2. air latn dilini n n yksk qiymtlndirir? 3. Millti, Vtni dnyada olmayan bu dili o, n n l dil saymr? Sntkar hans dili l hesab edir? Fikrinizi srdn nmunlrl saslandrn. 4. srd azadlq, mstqillik haqqnda hans fikirlr sylnilir? 5. air azadl, mstqilliyi n n ilk nvbd ana dili il balayr? 6. eird airin ana dili il bal fikirlrinin, hiss v hycanlarnn nec, hans bdii vasitlrl ifad olunub? 7. Sntkarn srd syldiyi fikirlr sizd hans duyular, dnclr dourdu? Mzakir nticsind agirdlrd bel qnat hasil olmaldr ki, slind bu sr sovet rejiminin sartd olan xalqlarn dilini sxdrb xarmaa ynlmi siyastin etirazn ifadsi idi. air cmiyytd yalan, saxtakarlq mhiti yaradan qrmz imperiyann i zn amaq, ona z kskin mnasibtini bildirmk n ilk baxda adi grnn, alaglmz mvzulardan istifad edir. 1953-c ild yazd mzik eirini air o zaman 7-8 aylq krp olan qz Glzara hsr etmidir. Anasnn sd olmadna gr uaq alayanda onu mzikl aldadrlar. air bu adi mit hadissindn x edib covet cmiyytind ba alb gedn yalana, saxtakarla iar vurmaq frstini ldn vermir: Aldadrq, aldanrq el biz, Saxta mzik azmzda bal dadr. Uaq ikn z domaca anamz, Byynd hyat bizi aldadr. B.Vahabzadnin poemalarnda da istiqlaliyyt, insann, xalqn azadl ideyas aparc yer tutur.Bxtiyar Vahabzadnin bir vtni air kimi orijinall v sovet dbiyyat prinsiplrindn uzaqlamaq sylri onun poemalarnda zn daha qabarq gstrir. lk poemalar olan Glstan, Fzuliy hsr olunmu bi-hicran, el muamlarna hsr edilmu Muam, dahi xalq airi Sabir hsr olunmu Alar-glyn kimi srlr 60-c illr poeziyasnda yeni hadis idi v airin nnvi poeziyadan v mvzulardan uzaqlamaq sylrini ifad edirdi. Bu poemalarn hamsnda klassik dbiyyatmzn ovqatlar, qm, kdr, iztirab motivlri mahid olunur. air azadlq v mstqillik arzular il yaayan Azrbaycan xalqnn kdr v facilrini birbaa tsvir ed bilmzdi, bu halda mtlq repressiyalara mruz qalard. Ona gr klassik dbiyyat motivlrindn, Fzuli, Sabir kimi byk airlrin xalq kdrindn yazmaqla mnsub olduu milltin, sovet zlmnn kdrini qlm ald.1 B. Vahabzadnin sovet dvrnd yazd eir v poemalarda hm mstqim, hm d rmzi v simvolik mnalar vardr. Tlim prosesind sntkarn yaradcl zr mzakirlr zaman hmin srlrdki mtnalt mnaya xsusi diqqt yetirilmlidir. Sovet imperiyasnn xalqmza z qhrmanlq kemiini, tarixini unutdurmaq chdlrin cavab olaraq air mhur Glstan poemasn yazm, Vtnimizin dmnlr trfindn paralanmas, xalqmzn z azadln itirmsi bard tarixi hqiqtlrdn bhs edn bu sr gr gr tqiblr mruz qalmdr. Poemann mrkzi mtbuatda iq z grmsin nail ola bilmyn air onu Nuxa fhlsi adl rayon qzetind ap etdirmidir. srin sora Mrkz atanda air qar tqiblr balam, ildiyi universitetd ona iddtli thmt verilmi, bir bhan il mllimlikdn azad edilmidi. Lakin qdirbiln oxucular sri lyazmas klind oxumu, ldn-l trrk yaymdlar. Azrbaycann birliyi v istiqlaliyyti urunda arpan Sttar xan, eyx Mhmmd Xiyabani v Pivrinin ziz xatirsin hsr olunmu poemada air Azrbaycann Rusiyaya birldirilmsinin bayram edildiyi bir mhitd iki od arasnda qalb paralanm Vtnin ac taleyindn rk ars il sz amdr. srd bir ann iind yurdumuzun iki pay kimi bldrlmsi hkmn evriln mqavily mracitl sntkarn dediyi szlrd xalqn kdri, milltimizin qan dmnlrin nifrti z bdii ksini tapmdr:
1

Cfrov N., Hbibbyli ., liyeva N., Bakxanova A. dbiyyat .mumthsil mktblrinin 11-ci sinfi n drslik. Bak: aolu, 2010, s.164.

376

Materiallar

Ey kaz paras vvl he ikn Yazlb qollanb yoxdan var oldun. Byk bir milltin ban ksn Qolunu balayan hkmdar oldun. airin Cnub mvzusunda yazd silsil srlr Vtnin ayrlq drdini ryind gzdirn xalqmzn nisgilli hislrini, duyularn ks etdirir. Hmin srlrd ikiy blnmk facisini yaayan xalqn hr bir vladnn qlbind qvr elyn drdlr dil ab danr, bu daltsizliy etirazn bildirir: Yarm bu tayda qald, Yarm o tayda qald. Toyum burda alnd, Yarm o tayda qald. B.Vahabzadnin hl sovet dvrnd beynlxalq mvzuda yazlm srlrind d dolays il Azrbaycan xalqnn azadlq ideal z ksini tapmdr. air z istiqlaliyyti urunda mbariz aparan xalqlardan yazanda, onlarla hmryliyinin ifad ednd slind Rusiyadan asl vziyytd yaayan, z srvtlrinin xeyrini grmyn xalqlar, ilk nvbd is z xalqn nzrd tutmudur. B.Vahabzad azadlq urunda geni xalq hrkatnn bilavasit itiraks olan, 20 Yanvar facisin ilk etiraz ssi qaldran, xalqn misilsiz qhrmanln v drdini bdii dbiyyata gtirn dnmz qidli sntkardr. mperiya clladlarnn silahndan qorxmayan sntkar hidlrin ruhuna hidlr poemas il bdi heykl ucaltmdr. Onun bu mvzuya hsr etdiyi srlrind lmn gzlrin dik baxan, qolundak mtilik buxovlarn qrb ataraq son v qti mbarizy balayan vtnprvr insanlarn parlaq obrazlar yaradlmdr. Hyat z milltinin qhrmanlq tarixini sz sntind ks etdirn airin bel bir inamn bir daha tsdiq etdi ki, lmdn qorxmayan insanlarn azadlq eqini he ks boa bilmz. Haqq ssini top-tfngl, n gcl ordu il bel susdurmaq omaz: O nb gecsi, o qtl gn Mmkn dndrdik ox nammkn. Xalqn qlbindki qorxu mlkn O gec dadb skd hidlr nsan insan olur z hnriyl, Millt millt olur xeyir riyl. Torpan barna csdlriyl, Azadlq tumunu kdi hidlr. Hmin matm gnlrini xatrlayan air yazrd ki, bzn Cavanir, Babk, Cavad xan, lbi xan kimi tarixi qhrmanlarmz haqqnda oxuduumuz kitablarda onlarn qorxmazlndan, cat v csartlrindn fsany bnzr el epizodlara rast glirik ki, adam bu boyda fdakarla inana bilmir. Bzn mn el glir ki, yqin xalq z qhrmanlarn grmk istdiyi mrtbd fsanldirmi v onlar haqqnda mlumat biz iirdilmi v bydlm halda atmdr. nb gecsinin hidlrinin csart v qhrmanln z gzlriml grndn sonra tarixi qhrmanlarmzn csart v catin mnd bh qalmad. Dnn qdr hr gn rast gldiyimiz, bzilrini tanmadmz bu adi cavanlar bir gecnin iind n boyda byk qlb malik olduqlarn z lmlri il tsdiq edib qeyri-adildilr. Zaman keck, xalq bu igidlr bard fsanvi dastanlar yaradacaq, air v yazlarmz kitablar yazacaq. air qara yanvar gnlrind inanrd ki, azadlq urunda cann qurban vern hidlrin qan yerd qalmayacaq, srlr boyu arzulad azadla qovuan xalqmz hidlrin xatirsini bdi yaadacaqdr: Onlar sbut etdi: hr qara zlmn li uzansa da, mr gdkdir. Xalqn azadl sabah, biri gn hid yarasndan gyrckdir!
377

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

airin istiqlal eirlri irisind trk xalqlarnn taleyi, trk dnyasnn birliyi il bal srlr mhm yer tutur. Qarda Trkiyd ox seviln air 1994-c ild Trk dnyas dbiyyatna xidmt mkafatna layiq grlmdr. airin byk sntkarlqla yazd Azrbaycan-Trkiy eirind bir millt iki dvltin tarixi kklrindn, xalqlarmzn bir-birin bsldiyi mhbbt duyularndan, tarixin snaqlarndan xm birliyindn iftixarla sz alr: Bir anann iki olu, Bir aacn iki qolu. O da ulu, bu da ulu, Azrbaycan Trkiy! Alutada mt xan Sultann heykli nnd srind Krm trklrinin z doma vtnindn srgn edilmsindn, bu cinayti trdnlrdn bhs edilir. Krm trklrinin facisini ks etdirn digr eirind air trk xalqlarnn mruz qald mhrumiyytlr, repressiyalara z etirazn bildirir: Krm, Yalta, Qzlda...bir xalqn ata yurdu O millt yad oldu, glmy vtn oldu. ndi nec ayraq burda xeyirdn ri, Ax, haqqn gzlri oyum-oyum oyulmu. Torpan altndadr torpan sahiblri, Glmlr torpaq st torpaa sahib olmu. Mlumdur ki, 1986-c il dekabrn 17-d Alma-Atada qazax xalqnn Moskvann imperiya siyastin, milli hquqlar tapdalamasna qar etiraz mitinqi sovet rejiminin knn ilk cars oldu. Lakin imperiya clladlarnn hl gcl olduu bir raitd air hmin facili hadislrdn aq dana bilmzdi. O, bu hadisy z mnasibtini bildirmk n dostu, mhur tarixi alim irmmmd Hseynovun da ad gnnn hmin gn dmsindn istifad edib 17 dekabr eirini yazmdr. zn mmkn repressiyadan qorumaq n bu tsadfdn qalxan, dayaq nqtsi kimi istifad edn air yazrd: Snin ad gnnd grdnm birdn, Qaranlq fqd axan imyi. Hmi zamann lal axarndan Gzl frtnan, gzl ox eyi. Hmin o frtna dndrib yn Baqa bir dvrann olar ad gn. ...Vaxtn axarnda sular durulur. Gerk gl aanda solur riyalar. Bir ann iind solub mhv olur Yzillik, minillik imperiyalar. Yollar-oullar poemas ken srin 50-ci illrind lczair xalqnn fransz imperialistlrin qar mbarizsin, skkiz il davam edn istiqlal hrkatnn qlbsin hsr edils d, air mvzudan istifad edrk slind rus-Azrbaycan mnasibtlrindn sz amdr. Antisovet mvqeyindn yazlm bu sr gr air tzyiqlr mruz qalmdr. sr mzakiry xarlm, amma o zaman Yazlar ttifaqnn sdri ilyn Mehdi Hseynin saysind air byk bir thlkdn qurtulmudu.M.Hseyn mtbd ylm bu srin stn mperializm qar yazlm bu sr n vaxtdan antisovet olub? szlrini yazm, aktual mvzuya hsr olunmu poemann nr olunmasnn msuliyytini z zrin gtrmd. B.Vahabzad Vtnin mqddrat, istiqlal mbarizsi kimi taleykl msllr dram srlrind d dn-dn toxunmudur.Grkmli dramaturqun Dar aac, Fryad tarixi dramlarnda sntkar tarixi kemi mracit etmkl, xalqmzn taleyind byk rol oynam xsiyytlrin obrazlarn yaratmaqla oxucunu z kemiin yeni nzrlrl baxmaa, ibrt drsi almaa sslyir. dibin uurla tamaaya qoyulmu zmz ksn qlnc pyesi tarixi mvzuda yazlsa da, masir drdlrimizl sslir.
378

Materiallar

BAHTYAR VAHAPZADENN ANNEM LD M VE GURBANNAZAR EZZOVUN ANAMA SESLEN RLER PENCERESNDEN ANNE
Yaar KARAYUNUSOLU
retim Grevlisi Uluslararas Trkmen Trk niversitesi ZET teden beri Trk topluluklarnda annenin ok zel bir yeri olagelmitir. Ana baa ta imi/ Her derde ila imi. Bir evlat pr olsa da/ Anaya muhta imi. Dizelerindeki anlam penceresinden anneye baklm ve anne bu saygn yerini de hep korumutur. Evladn ne zaman ba darda kalsa, anneyi imdadna yetiir bulmu, evlat daima annenin glgesinde serinlemitir. Kimi zaman anne g kuvvet olmu, kimi zaman moral takviye. Kimi zaman da yokluuyla evladn dnyas yklmtr. Ezizovun iirinde anneden ald gle bir evladn hayatn ykn nasl tayabildii; Vahapzadenin iirinde ise annenin lmyle hayatn nasl gletii anlatlm olmas ve bu iki iirin sanki Trk topluluklar iirinin temalarnn iki yznn zeti gibi durmasndandr. Anahtar kelime: Gurbannazar Ezizov, Bahtiyar Vahapzade, anne, iir. MOTHER FROM THE VIEWPOINTS OF BAHTIYAR VAHAPZADES POEM IS MY MOTHER DEAD? AND GURBANNAZAR EZIZOVS POEM TO MY MOTHER ABSTRACT Mother has very special place among all of the Turkic peoples. Mother is a crown / she is a remedy for every illness/even if a kid is a pir/he is in need of his mother. Mother valued according to the aforementioned lines and always maintained esteemed position. Whenever a child needs help from mother, she comes and protects her child. Sometimes mother becomes powerful force and sometimes moral reinforcement. Sometimes her absence caused unprecedented problems for their children. In his poem Ezizov reflects how a child can struggles with the obstacles in his life, while Vahapzade in his poem reflects how the life becomes difficult after the loss of a mother, both of whom present summary of life experience of Turkic peoples through the topic of their poems. Keywords: Gurbannazar Ezizov, Bakhtiar Vahapzade, mother, poetry.

Giri Anne, bireysel ve toplumsal yaamda belirleyici unsurlarn banda olmas bakmndan dikkate deer bir temadr. nsan dourup yetitirmenin sorumluluundan doan riyasz, sevgi, fedakrlk ve yardm duygusu gibi insanca niteliklere sahip olan annelerin edebiyat metinlerindeki yansmalar, metin balamnda ve airlerimizin sanat anlaylar konusunda deerlendirilmekle birlikte bireysel dnyamz gelitirmek iin de byk bir rnek oluturur.1 teden beri Trk topluluklarnda annenin ok zel bir yeri olagelmitir. Ana baa ta imi/ Her derde ila imi/ Bir evlat pr olsa da/ Anaya muhta imi. Dizelerindeki anlam penceresinden anneye baklm ve anne bu saygn yerini de hep korumutur. Evladn ne zaman ba darda kalsa, anneyi imdadna yetiir bulmu, evlat daima annenin glgesinde serinlemitir. Kimi zaman anne g kuvvet olmu, kimi zaman moral takviye. Kimi zaman da yokluuyla evladn dnyas yklmtr. Hal byle olunca da Trk topluluklarnn edebiyatnda da nemli bir yer tutmutur anne temas. Biz de bu almamzda iki farkl Trk toplumunun son dnem nemli temsilcilerinden iki airi olan, Bahtiyar Vahapzade ve Gurbannazar Ezizovun Anne temal iki iirlerini incelemek ve karlatrmak suretiyle, bu iirlerin penceresinden anne yi anlatmay hedefledik. Doan Aksan, iir incelemelerine deinirken iki adan ele alr. a. Ierik, z: iirin konusu, ele ald olaylar, dnceler, yanstmak istedii duygu ve cokular belirlenir.
1

. Tosun, H. (2009) Cumhuriyet Dnemi iirinde Anne, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk dili ve edebiyat anabilim dal trk edebiyat bilim dal yksek lisans tezi, Edirne

379

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

b. Sunulu: iirde arl olan eler, imgeler, betimlemeler, benzetme aktarma gibi anlam olaylar.1 zellikle bu iirleri sememizin sebebi, Ezizovun iirinde anneden ald gle bir evladn hayatn ykn nasl tayabildii; Vahapzadenin iirinde ise annenin lmyle hayatn nasl gletii anlatlm olmas ve bu iki iirin sanki Trk topluluklar iirinin temalarnn iki yznn zeti gibi durmasndandr. 1. Ezizovun iiri: Ena yzlenme/Anneye sesleni iirinde air bir gencin anneye sesleniini ilemitir. ocukluktan genlie yry dnemindeki, gencin duygularn resmeder. Kendine gvenini, korkusuzluunu iler. Bu gven ve korkusuzluun kaynann da annesi olduunu yeni syleyilerle, imgelerle dile getirir. 1.1. Ezizovun iirinde imgeler, orjinal yorumlar: Seni ukular duman dey syran, Seni mukaddes, ak sydy emen Oglu msralarnda,2 -Uykuyu duman gibi syran oul agalgm ak kepdersin uurip, O izyndan yigit bolup bakyarn. Msralarnda3 -ocukluun ak gvercinini uurup, ardndan yiit olup seyreden oul Men giderin uzak-uzak yllara, Ak mayan ak sydny ierin. Ikbalm baglap titan yldza Seni in dnyeleri aarn.4 Msralarnda, - Uzak uzak (uzun uzun) yllara gitmek ve Titan yldzna ikblini balamak Burada nal Zaln bu msralarla ilgili msralar tercme ederken- tesbitine deinmeliyiz, Trkmen Trkesinde Samanyoluna ak devenin yolu da denir. Bundan dolay bu msray (Ak mayani ak sydni ierin.) Samanyolunu fethederim seklinde de aktarabiliriz.5 Buna gre, Daha nice yllar yaarm. Senin iin (annesini kastediyor), ksmetimi Titan yldznda arar, Samanyolunda seyahat eder, dnyalar fethederim. Diyor air. Bir yerde kyn bolup, gasa mecalim, Adamlara bhe bilen garasam, Inamszlk, Umitsizlik, Tukatlk Kesinde sergezdan dey yresem,6 - Gvensizlik, umutsuzluk, znt sokanda isiz gsz gezinmek Horlanan hem emal yalan yzmy Seni hi zat bilen dep bolmacak barmaklari arasndan taparn.7
1 2 3 4 5 6 7

Aksan, D. Cumhuriyet Dneminden Bugne rneklerle iir zmlemeleri, sahife 24 Ezizov G, Serpay, sayfa, 27 A.g.e, sahife, 27 A.g.e, sahife, 27 Zal, . Gurbannazar Ezzovun Srler zerne Dil Ve slp almas, doktora tezi, Gazi nverstes Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili Ve Edebiyat Ana Bilim Dal Trk Dili Bilim Dal, Ezizov, Serpay, sahife, 27 A.g.e, sahife, 28

380

Materiallar

-Zayflam, rzgar arpm yz -hibir eyle deitirilemeyecek- parmaklarn arasndan bulmak 1.2. Anne iin sylenen vasflar: Seni mukaddes, ak sydi emen Oglu bu gn gidyr salkin sayadan satligidan, 1 -Ak st mukaddes, glgesi rahatlatan serinlikte, atln, mutluluun kayna, hasret duyulan Seni aladala eki gycny yeip,2 -Evlad iin daima kayglanan, dertlenen.. Bir yerde kyn bolup, gasa mecalim, Adamlara bhe bilen garasam, Inamszlk, Umitsizlik, Tukatlk Kesinde sergezdan dey yresem, Horlanan hem emal yalan yzmy Seni hi zat bilen dep bolmacak barmaklari arasndan taparn.3 -Gvensizlik, umutsuzluk, znt, caddesinde yrrken -hayalde bile olsa- efkatli parmaklaryla imdada yetien, dnyada hibir eyle kyaslanamayan efkatli parmaklarn sahibi Meni uly dvre dnmezlikden Drn tukatlgma diyersi: Yersiz!4 -Oluna daima mit olan Sen oglua: Duman ire gezy diyp, igenmersi, szn kes ekmersi.5 -Olundan ikayet etmez ve onun szn baka tarafa ekmez, gibi vasflar tayan bir annedir. 1.3. Orjinal tesbitler: Seni aladala eki gycni yeip, bu gn gi orbita kyarn. agalgmi ak kepdersin uuryp, O izindan yigit bolup bakyarn.6 -Annenin aladasnn, dertlenmelerinin, kayglarnn kendine eken ciddi bir g olduu ve artk bu gce ramen geni bir yrngeye kan (sosyal hayata karan; Y.K.) yiidin ocukluunun ak gvercinini uurup onun da ardndan bakmasyla, airin yer ekimine ramen gvercin uurmas da dikkate deer. Men giderin uzak-uzak yllara, Ak mayan ak sydny ierin.
1 2

A.g.e, sahife, 28 A.g.e, sahife 27 3 A.g.e, sahife, 28 4 A.g.e, sahife, 28 5 A.g.e, sahife, 28 6 A.g.e, sahife, 27

381

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Ikbalm baglap titan yldza Seni in dnyeleri aarn.1 -Ak mayann stn imek (samanyolunda seyahat etmek) 2. Vahapzadenin iiri:2 Annesinin ok erken ldn dnen bir evladn iinde duyduu hzn, aresizlii, byk destekten mahrum kal anlatan bir iir. Anne evladn yaamas iin yaplmas gereken her ne ise onu mutlaka yapan, hep hayatn devam iin rpnan bir varlkken, annesini topraa gtryor olan bir varlk olmann evlatta oluturduu acy resmeden bir iir. 2.1. Vahapzadenin iirinde imgeler, orjinal yorumlar: Ne hz ellerini zdn dnyadan Balan tek koyup nereye gittin? msralarnda, -Dnyadan ellerini zmek Sen beni dnyaya getirdin anne Bense yola saldm dnyadan seni... msralarnda, -Dnyadan yola salmak mr baa vurdun altm yanda Altmn stnde durup yanda Artk senin iin durudgu zaman Benim n dolar Gn olur akam... Vakit geer sen benden uzaklarsn Ben sana gnbegn yaknlarm... msralarnda, -mr baa vurmak; senin iin duran zamann benim iin dolamas ve gnn akam olmas; zaman ilerledike, sen benden uzaklarken, benim sana gn be gn yaknlayor oluum.. gibi imge ya da yorumlar tesbit etmek mmkn. 2.2. Anne iin sylenen vasflar: Gne gurup etti... oda karard... Bir anda yok oldun sen hayal gibi. -Grup eden gne Beni boya baa yetirdin anne Bize borlu bildik her zaman seni Sen beni dnyaya getirdin anne Bense yola saldm dnyadan seni... -Evlad dnyaya getiren, boya baa yetiren Sen bana beikte ninni almsn Bugn ninni alsam sana ben de mi? Senin irin irin ninnilerini Sana gaytaraym cenazende mi? 'Uykun irin olsun' diyerdin bana 'Uykun irin olsun' deyim mi sana Gerek ben bana dnm dolanm, Beni hayat iin hep uyutanm, -Beikte irin irin ninni syleyen, Hayat iin uyutan Saken omuzunda hayatn yk lende ceseti iyinlerdedir... -Hayatn yk omuzunda olan, Derdimin gammn ortag sendin
1 2

A.g.e, sahife, 27 Burada ilenen Bahtiyar Vahapzadenin annem ld m adl iiri, www.antoloji.com adresli siteden alnmtr.

382

Materiallar

Niye yz evirdin ya niye benden? ... -Dert, gam orta imdi kime asam derdimi bir bir Kim benim derdime yanar sen kadar? -Evladn derdine yanan Bu lm sineme ekti da benim Sen benim arkamda benzerdin daa Sanki de arkamdan utu da benim... -Evladn yasland da 2.3. Orjinal tesbitler: 2.3.1 Anne ile evlat arasnda sevgi ve naz ilikisini anlatmas bakmndan orjinal imgeler kullanlm. Her zaman sanki sen bize borluymusun gibi davrandk, diyor. Ardndan ztlklardan rl u imgeleri kullanyor: Beni boya baa yetirdin anne Bize borlu bildik her zaman seni Sen beni dnyaya getirdin anne Bense yola saldm dnyadan seni... Sen beni dnyaya getirdin. Fakat imdi ben seni dnyadan gnderiyorum Sen bana beikte ninni almsn Bugn ninni alsam sana ben de mi? Senin irin irin ninnilerini Sana gaytaraym cenazende mi? - Sen bana beikte ninni sylemisin; ben de dnyadan gnderirken, irin irin o ninnilerini sana sylesem reva m? 'Uykun irin olsun' diyerdin bana 'Uykun irin olsun' deyim mi sana Gerek ben bana dnm dolanm, Beni hayat iin hep uyutanm, Syle lmn Nasl uyutaym seni ben bugn? - Uykun tatl olsun derdin, uykun tatl olsun mu diyeyim, ya da sen beni hayat iin uyutmuken, imdi ben seni niin uyutaym? Bu nasl dnyadr... nsanolunun Hayali gktedir kendi yerdedir... Saken omuzunda hayatn yk lende ceseti iyinlerdedir... Bu nice dnyadr bu nice dnya lm hakikat hayat rya, - Hayali gklerde, kendi yerde olma; hayatn yk saken omuzunda, lnce de onun cesedi bakalarnn pazularnda(omuzlarnda); lmn hakikat, hayatnsa rya oluu... gibi imgelerle aresizlik olduka vurucu dile getirilmi. 2.3.2. Annenin lmyle lm kabullenmede zorlan sezilmekte: Bu nasl dnyadr anlayamam ben, Cilvesi crbecr, rengi crbecr Dn z nefesiyle seni iiden Bugn buza dnp, taa dnptr Bu dnya nasl bir dnya, anlamak zor. Cilvesi de rengi de karmakark. Daha dn kendi nefesiyle, capcanl iitip dururken; bu gn buza dnmlk, ta kesilmilii anlamak zor.
383

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bu nasl dnyadr... nsanolunun Hayali gktedir kendi yerdedir... Saken omuzunda hayatn yk lende ceseti iyinlerdedir... Bu nasl bir dnyadr ki, hayalleri gklerde dolarken kendisi yerlerdedir. Yaarken hayatn adeta tanmaz- ykn omuzlanmtr da, lnce baka gler onu tar olmutur. Derdimin gammn ortag sendin Niye yz evirdin ya niye benden? ... 'Derdin bana gelsin' hani diyerdin Niye dert ekledin derdime ya sen Derdimin, gammn orta senken, dertlerin bana gelsin derken, imdi niye yz eviriyorsun ve dertlerime dert ekliyorsun? Annem, kimse seni darltmamstr, Ben seni Ben seni darltan kadar. imdi kime asam derdimi bir bir Kim benim derdime yanar sen kadar? Benim kadar seni kimse zmemitir. imdi kim dinler beni ve senin kadar benim derdime kim yanar? Bilmem bilmem bilmem bu lm nedir Hayat var iken Nefesin ey anam hala evdedir Kendin yer altnda taa dnmsn Bilmem hayat varken, bu lm nedir? Nefesin hala cap canl evde, ama kendin yerin altndasn. 2.3.3. Da hem bir ekilmez yk, dayanlmaz zdrap, hem de dayanlacak bir kuvvet olarak iki zt imgenin bir arada tesbiti de orjinal: Bu lm sineme ekti da benim Sen benim arkamda benzerdin daa Sanki de arkamdan utu da benim... Bu lm benim sineme-adeta-da ekti, dayanlmaz bir yk, zdrap oldu. Senbenim arkamda da gibiydin. Sen gidince arkamdan o da utu gibi oldu. Dayanam gitti gibi oldu. 2.4. Tekrarlar: Gerek e sesli/e anlaml, zt anlaml ikilemeler, gerekse ayn drtlklerde farkl vurgularla dildeki kelime tekrarnn imkanlarndan, air bu iirinde olduka faydalanmtr: -Nasl yok oluyormu bir anda insan Sanki bu dnyada hi yok imisin.. Gne gurup etti... oda karard... Bir anda yok oldun sen hayal gibi. imdi dnrm senden ne kald.. Gnlnde hatran kara hal gibi... (yok olmak,yok olmak,yok; sen/senden; hayal gibi/hal gibi) -Beni boya baa yetirdin anne Bize borlu bildik her zaman seni Sen beni dnyaya getirdin anne Bense yola saldm dnyadan seni... (boya baa; seni, sen, seni; beni,beni, bense) -Sen bana beikte ninni almsn Bugn ninni alsam sana ben de mi?
384

Materiallar

Senin irin irin ninnilerini Sana gaytaraym cenazende mi? 'Uykun irin olsun' diyerdin bana 'Uykun irin olsun' deyim mi sana Gerek ben bana dnm dolanm, Beni hayat iin hep uyutanm, Syle lmn Nasl uyutaym seni ben bugn? (sen, sana, senin,sana, sana, seni; bana, ben, bana, ben, ben; ninni,ninni; irin irin; 'Uykun irin olsun', 'Uykun irin olsun'; demek ve uyutmak) -Bu nasl dnyadr anlayamam ben, Cilvesi crbecr, rengi crbecr Dn z nefesiyle seni iiden Bugn buza dnp, taa dnptr(crbecr, crbecr; dn/bugn; dnp, dnpdr) -Bu nasl dnyadr... nsanolunun Hayali gktedir kendi yerdedir... Saken omuzunda hayatn yk lende ceseti iyinlerdedir... Bu nice dnyadr bu nice dnya lm hakikat hayat rya Derdimin gammn ortag sendin Niye yz evirdin ya niye benden? ... 'Derdin bana gelsin' hani diyerdin Niye dert ekledin derdime ya sen (Bir nceki blmle birlikte, bu nasl dnyadr, bu nice dnyadr, bu nice dnya; dert/gam, dert, dert; niye, niye) -Annem, kimse seni darltmamtr, Ben seni, Ben seni darltan kadar. imdi kime asam derdimi bir bir Kim benim derdime yanar sen kadar? Evin her yerinde grlr yerin Gzm ahtarcdr anne ey anne 'Ninem' 'hani' diyor kk azerin Ne cevap verem ana ey ana (ben seni, ben seni; darltmak; seni; ben; dert; anne ey anne; ana ey ana) -Bilmem bilmem bilmem bu lm nedir Hayat var iken (bilmem, bilmem, bilmem) -Bugn yedin oldu... Annem yedi gn, Bizimle beraber alar odalar Sana Yalnz sana Sana demek iin Gnlmde ne kadar bilsen szm var...(yedi, yedin;sana, sana, sana;) -Annem smarlandn anne topraga Bu lm sineme ekti da benim Sen benim arkamda benzerdin daa Sanki de arkamdan utu da benim...(anne/anne toprak; da,da,da; arkamda, arkamdan) -mr baa vurdun altm yanda Altmn stnde durup yanda Artk senin iin durudgu zaman
385

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Benim n dolar Gn olur akam... Vakit geer sen benden uzaklarsn Ben sana gnbegn yaknlarm... (altm, altmn; yanda, yanda; durup, durudgu; senin iin/benim n; sen/ben; uzaklamak/yaknlamak) 3. Ortak ve farkl tesbitler ya da sonu: 3.1. Her iki air de iirlerine anneden ayrlkla giri yapar. 3.2. Vahapzadenin ayrl lmdr, bu dnya itibariyle kesin bir ayrlktr. Oysa Ezizovun ayrl, mekan ayrlndan ziyade a geii, dnem ayrldr. Daha doru bir ifadeyle, ocukluktan genlie geiyor olmasnn neticesi olarak, sosyal hayata aln, kendi erkini yakalayn anlatan bir ayrlktr. 3.3. Ezizovda ayrlan evlattr, kendisidir. Vahapzadede ise ayrlan annedir. 3.4. Ezizovda anneyi teselli etme ierikli minnet duygular dile getirilirken, Vahapzadede zlem, hasret ve hzn ierikli minnet duygular seslendirilir. 3.5. Ezizovda yeni yetikinliin verdii kendine gven duygusu basknken, Vahapzadede annesizliin getirdii aresizlik duygusu baskndr. 3.6. Vahapzade vurguyu tekrarlarla salamay tercih etmiken, Ezizov bu yolu kullanmamtr. 3.7. Her iki iirde de anne yce bir varlktr. Yavruyu dnyaya getirmitir. Evlat ona ok ey borludur. Anne iyi ve zor gnlerde evladn yanndadr.
1. 2. 3. 4. 5. KAYNAKA Aksan, D. (2003) Cumhuriyet Dneminden Bugne rneklerle iir zmlemeleri, Bilgi yaynevi, , Ankara Ezizov G(1978) Serpay, Trkmenistan neriyat, Akabat Tosun, H. (2009) Cumhuriyet Dnemi iirinde Anne, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk dili ve edebiyat anabilim dal Trk edebiyat bilim dal yksek lisans tezi, Edirne Zal, . (2007), Gurbannazar Ezzovun iirrleri zerine Dil Ve slp almas, Gazi nversitesiSosyal Bilimler Enstits Trk Dili Ve Edebiyat Ana Bilim Dal Trk Dili Bilim Dal, Ankara www.antoloji.com

BXTYAR VAHABZAD POEZYASI V MLL-MNV DYRLRMZ


Qiymt Mhrrmli
AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunun byk elmi iisi, filologiya zr flsf doktoru Elimiz.Gnmz qzetinin ba redaktoru, air-publisist qiymet_549@box.az XLAS XX sr Azrbaycan dbiyyatnn n grkmli nmayndlrindn sz dnd, ilk olaraq yada dnlrdn biri tbii ki, Trk dnyasnn byk airi, unudulmaz Bxtiyar Vahabzad olur. lbtt, Mirz lkbr Sabir, Mhmmd Hadi, Hseyn Cavid, hmd Cavad, Almas ldrm, Mikayl Mfiq v digr nl dbi simalarn gerklikd zn bdi iz qoymu imzalarna qoularaq, tn srin ortalarnda sanki artq durunlamaa z qoymu dbi mhitd bir canlanma yaratmaa mvffq olan gnc bir airin meydan hl ilk dvrlrd o qdr d geni deyildi. Lakin bu poeziya vulkannn ilk pskrmlri Azrbaycan v mumtrk dbiyyatnda qsa bir mddtd z geni ks-sdas il izini qoymu oldu. nki Bxtiyar Vahabzadnin eirlri z mtrqqi ideyas v mfkur safl il digr airlrin eirlrindn sasl surtd frqlnirdi: bel ki, hmin srlrd sanki glckd nl bir air, mqtdir sz sntkar kimi btn dnyada hrt qazanacaq qlm sahibinin z Vtninin, milltinin azadl, mstqilliyi urunda am kimi yanan ryinin dyndyn aq-akar grmk, hiss etmk mmkn idi. V bu ryin dyntlrini tkc hmin eirlri oxuyanlar deyil, onlar dildn-azdan eidib, bu dyntlri onlarn qlbin zrr-zrr krn misralarn sahibi il hmfikir olanlar da duyur, hiss edir, bu ideyalardan bhrlnirdilr. Bu insanlar hmin eirlri su kimi iir, hava kimi ciyrlrin kirdilr. Haqqn, daltin haansa qlb alacana, zgrlyn insan olu insann taleyin am-raq tutacana inam yaranrd bu minvalla hr ksin qlbind.

386

Materiallar Bxtiyar Vahabzad tkc Azrbaycan xalqnn vladlarn deyil, btn Trk vtndalarn Vtn, Millt, Torpaq, Yurd-yuva sevdals olaraq grmk istyir v onlar bu yolda am kimi rimy arrd. Yaamaq yanmaqdr! deyirdi byk air. O, btn qurtulularn yegan nicat yolunu yana-yana yaamaqda grrd. nki dorudan da, am gr yanmrsa, yaamr demk! Artq 60-c illrd Vtn aiqi, azadlq cars kimi tannb-seviln air Bxtiyar Vahabzad z yaradclnn n aktiv, n kemkeli dvrn qdm qoymudu. airin ideyalar milyonlarn qlbin a iq kimi szlrk, glcyin nurlu yollarnda onlara bldilik etmkdydi... Aar szlr: Vtn, Xalq, Torpaq, Trk, Sevgi.

XX sr Azrbaycan dbiyyatnn n grkmli nmayndlrindn sz dnd, ilk olaraq gz nn glnlrdn biri tbii ki, Trk dnyasnn byk airi, unudulmaz Bxtiyar Vahabzad olur. lbtt, Mirz lkbr Sabir, Mhmmd Hadi, Hseyn Cavid, hmd Cavad, Almas ldrm, Mikayl Mfiq v digr nl dbi simalarn gerklikd zn bdi iz qoymu imzalarna qoularaq, tn srin ortalarnda sanki artq durunlamaa z qoymu dbi mhitd bir canlanma yaratmaa mvffq olan gnc bir airin meydan hl ilk dvrlrd o qdr d geni deyildi. Lakin bu poeziya vulkannn ilk pskrmlri Azrbaycan v mumtrk dbiyyatnda qsa bir mddtd z geni ks-sdas il izini qoymu oldu. nki Bxtiyar Vahabzadnin eirlri z mtrqqi ideyas v mfkur safl il digr airlrin eirlrindn sasl surtd frqlnirdi: bel ki, hmin srlrd sanki glckd nl bir air, mqtdir sz sntkar kimi btn dnyada hrt qazanacaq qlm sahibinin z Vtninin, milltinin azadl, mstqilliyi urunda am kimi yanan ryinin dyndyn aq-akar grmk, hiss etmk mmkn idi. V bu ryin dyntlrini tkc hmin eirlri oxuyanlar deyil, onlar dildn-azdan eidib, bu dyntlri onlarn qlbin zrr-zrr krn misralarn sahibi il hmfikir olanlar da duyur, hiss edir, bu ideyalardan bhrlnirdilr. Bu insanlar hmin eirlri su kimi iir, hava kimi ciyrlrin kirdilr. Haqqn, daltin haansa qlb alacana, zgrlyn insan olu insann taleyin am-raq tutacana inam yaranrd bu minvalla hr ksin qlbind. Bxtiyar Vahabzad tkc Azrbaycan xalqnn vladlarn deyil, btn Trk vtndalarn Vtn, Millt, Torpaq, Yurd-yuva sevdals olaraq grmk istyir v onlar bu yolda am kimi rimy arrd. Yaamaq-yanmaqdr! deyirdi byk air. O, btn qurtulularn yegan nicat yolunu yanayana yaamaqda grrd. nki dorudan da, am gr yanmrsa, yaamr demk! Artq 60-c illrd Vtn aiqi, azadlq cars kimi tannb-seviln air Bxtiyar Vahabzad z yaradclnn n aktiv, n kemkeli dvrn qdm qoymudu. airin ideyalar milyonlarn qlbin a iq kimi szlrk, glcyin nurlu yollarnda onlara bldilik etmkdydi... Bxtiyar Vahabzad z eirlri il qlbinin gz kor olanlara qurtulu yolu gstrmkl yana, btn insanlara sbut etmy alrd ki, VTN, MLLT, XALQ mhfumlar n mqdds, n toxunulmaz varlqlardr. Onlarn mqddsliyin xll glrs, bu, artq snin yoxluun, heliyindir. Yox, gr bu toxunulmazlar gz bbyin kimi qoruya bildins, demk z tarixini, milli varln qoruyub saxlam oldun. Demk sn dnn deyil, be-on il deyil, yz il-be yz il deyil, minilliklr bundan vvl d varsanm, sn bu gn d varsan, sabah da olacaqsan. N qdr ki, dnya var, insanlq mvcuddur, sn d var olacaqsan! Bax, el bu ideya zrind prvri tapan Bxtiyar poeziyasnn bdiyaarl he bir dlil-sbuta ehtiyac olmayan hyat qanunu klini alb. Bu srlri xalq, millt stir-stir z qan yaddana krb, bu eirlr nsillr hyat drsi verir. nsanlar durulman, saflaman, insanlaman yolunu bu eirlrdn yrnirlr. nki Bxtiyar poeziyas insanlaman, brilmyin, dnyvilmyin poeziyasdr. nki onun dnyaya smayan air knlndn szlb gln misralara clz hisslr yol tapa bilmyib. Bu byk ryin xrdalanmas, paralanmas, clzlamas he mmkn d deyildi. Hm d ki, byk Bxtiyar yaratdqlarn sad v tmiz xalq dilind, hr ksin anlayb z n ntic xara bilcyi bir dild yazrd. Cmi iki bnddn ibart bir eirind tbitin flsfi mahiyytini inc boyalarla bu cr verir air: Hm yerin, Hm gyn sirrini akar Oxudum bir gln lklrindn. Bcklr, iklr, gllr, arlar,
387

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Kim deyir ayrdr biri-birindn? Eqdir yaadan tbiti d, iklr torpan min bir rngidir. Bckl iyin mhbbti d Ana tbitin z ahngidir.
(Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, II cild, 2008, sh. 277.)

Bxtiyar mllim tkc tbiti deyil, dnyan, insanlar rkdn sevirdi, hyata btn qlbiyl balyd. O, btn briyyti vahid, canl bir varlq kimi tsvvrnd canlandrr, buna obrazl dnc v gerkliyin inikas prizmasnndan yanard. Yaradann yaratdqlarnn mhvin ynln hr bir hrkti qzbl pislyir, yamanl zn pe senlri dz yola glmy sslyirdi. O bunu tkc arzu etmir, eyni zamanda z mllri il hr ks nmun olmaa alrd. Gr bilmirsns gzlliklri, Bu alm sninn gnahkar olur? Gz buz balayan bulaqlar kimi, Soyuq adamn da qlbi kor olur.
(Heyrt, Bxtiyar Vahanzad. Seilmi srlri, IV cild, 2008, sh 61-63.)

Sn odu, ati zgdn umma deyirdi byk ustad. O, insanlar bsirt gzn aaraq dnyaya baxmaa, hyat kemkelrindn yetrinc ba xarmaa sslyirdi. Bir yanm gecdir, bir yanm shr, Bir limd kr, birind zhr. Deyirm, nolayd btn trflr Hams olayd ka bir trfd.
(Bir trfd, Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, III cild, 2008, sh. 77.)

Bli, airin arzusu, istyi insanlar yalnz v yalnz xeyirxah mllr mstvisind birldirmk, onlarn beyinlrind zn yurd salm biganlik, amanszlq, dnc korluu kimi saalmas o qdr d asan olmayan mrzlrdn xilas etmk kimi ncib hisslrdn ibart idi. Bxtiyar Vahabzad yax anlayr v baqalarna da anlatmaa alrd ki, cmiyytdki v insanlarn urundak n drin anmalar biganlikdn, laqeydlikdn meydana glir ki, bunun da zrbsi n sonda vlad olduun Vtn, vtnda olduun lky dyir. Dem, da yaynb qardaa dydi, Mn el bildim ki, da daa dydi. Yurdun o banda yxlan ksin Ars qlbind grk gynsin! n byk dryann birdir sahili, Onu hr trfdn dyr dalalar. Bir byk Vtni, bir byk eli Tarimar elyr mn n varlar.
(Mn n var?, B.Vahabzad. Seilmi srlri. II cild, 2008, sh. 254)

Dorudan da, bu mn n varlar milltin evini yxmadm zaman-zaman? Xalq airi Mmmd Araz ox gman ki, byk Bxtiyarn mhz hmin eirindn tsirlnrk, Mndn td, qardama dydi eirini yazr. Bu mhur eirin yazlma tarixi hmin srin iq z grdy Mmmd Araz. Seilmi srlri (Bak, 1986) kitabnda gstrilms d, burada baln altnda onun mhz B.Vahabzady nvanland gstrilir. Bu msl diqqtimizi blk o qdr d clb etmzdi, lakin Mmmd Arazn sonralar dillr zbri olacaq bu eirinin xalqmzn btn nsillrdn olan vladlarnn qlbind Vtn, millt, xalq sevgisinin daha alovlanmasna rait yaratd danlmaz fakt kimi ortaya xr. ... Qza tsn mndn, - dedi, tn kimi, mn-mn dedi. Mn-mn dedi bir lkd n qdr xan.
388

Materiallar

Onlar mn-mn deyn yerd Sn olmadn, Azrbaycan! ... Sndn tn mn dydi, Mndn tn sn dydi. Sndn, mndn tn zrb Vtn, Vtn, sn dydi.
(Mndn td, qardama dydi,M.Araz. Seilmi srlri, 1986. sh. 80-81.)

Bu eir Azrbaycan tarixinin n arl, n gynrtili shiflrini gzlrimiz nnd canlandrr. Burada M.Araz Dd Qorqud dvrnn xanlarna, Korolu dlilrin, ki, Bak, Gnc, Quba, Drbnd xanlarna... z tutur, onlar z iindn ovulmaa deyil, yumruq kimi birlib yadelli iallara qar mbarizd sfrbr olmaa sslyir. air onlar xalqn taleyindki mhrumiyytlr gr balamadn aq-akar bruz verir. O z qnatind tamamil haqldr, nki hl 1959-cu ild Bxtiyar Vahabzad Glstan poemasn qlm alarkn, bir byk hqiqti xalqmza qnim ksilnlrin dz gzlrinin iin qorxmadan, kinmdn hayqrmd: Ax n istyirsiniz mnim xalqmdan, milltimdn? Hans haqla bu xalqn taleyini sizlr nec srf edir, o cr hll edirsiniz? Bu milltin z taleyin sahib xmaq hququ yoxmu? Bu haqszl Allah gtrrmi??? Nec ayrdnz drna tdn, ryi bdndn, can csddn? Ax kim bu haqq vermidir siz, Sizi kim arm Vtnimiz?
(Glstan, Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, I cild, 2008. sh. 599.)

Ancaq unutmamalyq ki, Rus mstmlkilrinin, elc d fars ovinistlrinin bu mnfur niyytlrinin ba tutmasnda yen d mn n var, mndn tsn, kim dyir-dysin deyn kk zmzdn olan baltalarn rolu olmam deyildir. Bel olmasayd, byk Mirz lkbr Sabir ndn yana-yana yazmalyd ki: Millt nec tarac olur-olsun, n iim var, Dmnlr mhtac olur-olsun, n iim var?? Bu bard B.Vahabzadnin fikirlri is tamamil masir v orijinaldr (Eyni zamanda, unutmamalyq ki, bu cr eirlrin yazlmas Sabir dnmind olduundan daha artq csart tlb edn msldir). Masir patriarxlarn zn sill kimi rplan bu tipli nmunlrin mvcudluu onlar csartl meydana xaran airin xsiyytinin, simasnn birbaa gstricisidr. Bu gn qsurunu bilirmi grn, Dnn sart knl vernlr? Dnn azadl qbul etmyn, Bu gn azadlqda dvran srnlr?
(Paradoks, B.Vahabzad, Seilmi srlri, VII cild, 2008, sh. 304.)

(Bu kimi misallarn sayn istniln qdr artrmaq olar, lakin nzr alsaq ki, Bxtiyar Vahabzad kimi vtnda-airin qlmindn xan htta istniln sevgi eirind bel Vtn, doulduu torpaa v mnsub olduu xalqa sonsuz mhbbtin pozulmaz izlri akar duyulmaqdadr, demli, onda biz bu thlillri aparmaq n bu qdrtli sz sntkarnn 12 cildlik srlrinin hamsn birc-birc tdqiqata clb etmliydik.) XIX-XX sr Azrbaycan dbiyyatnda el bir yaz, air tapmaq olmaz ki, o, yaradclnda qarda-qardadan ayr salan, siyast dllallarnn lind alt evrilmi gnahsz bir xalq ikiy bln, almas mkl dnm, aarn sanki Arazn lal sular aparm Glstan mmmas haqqnda birc sr d olsun yazmam, bu irkin siyasti lntlmmi olsun. Tssflr olsun ki, br vlad tarix boyu bu cr haqszlqlara boyun ymy mcbur edilmidir. Hazrda dnyann super gc dvltlrinin mslman lklrinin xalqlarna qar yeritdiklri ard-aras ksilmyn tzyiqlr, thdidlr, qanl mhariblr vaxtil ortaya atlm, l altndan hyata keiriln Parala-hkm sr! siyastinin akar grnn trflri deyilmi? Lakin bu dvltlr z gclrindn istifad etmkl, nisbtn zif lklri nlrind diz kdrmy can atsalar da, tarix sbut etmidir ki, xalqlar zilmy mcbur edildikc, onlar daha da mtinlir, haqszla, klliy qar daha da mbariz olurlar. Dorudan da, bu yerd air z qnatind haqldr:
389

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Gcn, zmini tk d meydana, Qoundan, silahdan sdd k hr yana. Torpa ikiy blrsn, ancaq tindir bdni candan ayrmaq!
(Yen orada: sh. 604)

Mizan-trzid haqq llnd Avropan cismani, zns (trk xalqn) ruhani adlandran air, Avropal siyastilri zlrin mhz Azrbaycan adl rq lksi airinin gz il baxma tvsiy edir: zn dar gln Qrbin mnliyi Dibi grnmyn tamahndadr. Batnn Doudan tk stnly Gcnd, zorunda, silahndadr. Mnvi silahm mrhmt, vicdan, Nzakt, ncabt yaar qanmda. Snin qana hris silahlarndan Ruhum qdrtlidir Allah yannda.
(Avropa birliyi,B.Vahabzad. Seilmi srlri,VII cild, 2008, sh. 310.)

Qrb dvltlrinin Trkiynin, Azrbaycann, elc d mslman lklrinin azadlq v mstqilliyin qsqanclqla yanamalar airi mnn artsa da, o sarslmr, nki o, daltin, haqqn qlb alacana, rin, bhtann qara bir tst kimi uub dalacana hr zaman btn varlyla inanb. n balcas is, can qdr sevdiyi Trkiyy bsldiyi byk sevgi, bu qdrtli Trk dvlti trafnda trkdilli xalqlarn, lklrin yumruq kimi birlmsi arzusu onun btn varln sarmd. Mhz bu dncyl d air zn ox sevdiyi Trkiyy tutur: Bat birliyind basldn knc, Dzm bu thqir, yenidn doul. Bat klgsind klglninc, Dounun nnd sn bayraqdar ol!
(Yen orada.)

Misallardan da grndy kimi, Bxtiyar Vahabzad tpdn-drnaacan mili ruhlu air, xalqn arzu v istklrini znd ks etdirn srlr yazan qdrtli sz sntkardr. Onun ana dilimizl, dinimizl, inanclarmzla, mllim, asaqqal-abiry, byklr, insana, insanla drin hrmt, ehtiram v mhbbt hissiyl qlm ald eirlr, poemalar, dram srlri btn dvrlr n aktual saylan msllri milli-mnvi dyrlri znd ks etdirdiyindn, bu srlr hr zaman xalq trfindn sevilir v tqdir olunur. Mllifin hrt qazandran srlrin is z sahibinin ad v xatirsi il birg bdi mr srcyi ksizdir.
1. 2. 3. 4. 5. 6. DBYYAT Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, I cild, 2008, Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, II cild, 2008, Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, III cild, 2008, Bxtiyar Vahanzad. Seilmi srlri, IV cild, 2008, B.Vahabzad. Seilmi srlri, VII cild, 2008, M.Araz. Seilmi srlri, 1986.

390

Materiallar

BXTYAR VAHABZAD-SZL NQ OLUNMU MNVYYAT MNZRLR


Minxanm Nuriyeva (Tklli)
Qafqaz Universiteti, Qafqaz Aradrmalar nstitutu

Bxtiyar Vahabzad ad tk respublikamzda deyil, onun srhdlrindn ox-ox uzaqlarda da mtfkkir air, lirik dramaturq, istedadl alim v publisist, qeyrtli v csartli ictimai xadim, sad v smimi insan kimi kilmkddir. dbiyyatmzn, btvlkd XX sr poetik fikrinin grkmli nmayndsi, Xalq airi Bxtiyar Vahabzad tkc Azrbaycann deyil, byk Trk Dnyasnn airidir. 80- yaxn eir kitabnn, 20-dn ox poemann, 10-dan artq elmipublisistik, iki monoqrafiya v yzlrl mqalnin mllifidir. Bxtiyar Vahabzad hr bir misra zrind, fikrin aydn v tsirli ifadsi mqsdil yorulmadan alan sntkarlarmzdandr. Szn baqa dbi nvlr nisbtn eird daha ox bdiilik tlb etmsi v bu baxmdan airin xsusi obrazlla, ifadliliy malik olan poeziya dili rnklri sbut edir ki, hqiqi sntkar gzl bdii zvqn inkiafnda, zahirn ox sad grnn, hqiqtd is drin bir mna ifad edn bdii szn qdrtini duymaq hissini tam mnas il yksltmy kmk etmlidir. Vahabzad poeziyasnn tsir gc d el bundadr. air can v qan il, btn nfsi il baland ana dilinin sonsuz, hdudsuz imkanlarndan sntkarcasna da istifad etmidi. lbtt, baqa dbi nvlr nisbtn sz eird daha ox bdiilik tlb edir v bu mnada poeziya dili xsusi obrazlla, ifadliliy malik olur. Poeziyann tsir gc d el bundadr. air poeziyada uzun illr mvcud olan v brkiyn szlkdn, eyni zamanda ritorik pafosdan uzaqlamaqla tbii poetik hadis v detallara stnlk vermkl, htta vsf v trnnmdns obrazl dnc vziyytlrin keidlrl buna nail olur. Onun istifad etdiyi dil vahidlri obrazlarn sciyylndirilmsi, thkiy sulunun cazibsi, tsvir ediln hadislrin reall n ox byk hmiyyt malikdir. Bu mnada bdiiliy, obrazlla xidmt edck bir klmni, fikrin srrast ifadsin rait yaradan hr hans bir deyimi, uurlu sz, yerin dn sz bel bdii tapntlar adlandrmaqda haqlyq. Bdii tapntlar hyat yrnmnin, drin mahidnin nticsind ld edilir. Sntkarn eirlrin v digr bdii paralara qoyduu Glstan, bi-hicran, Etiraf, Muam, A atl olan, "Hyat, sn n irinsn", "Ana dili", Bir rkd drd fsil,Bir mr yuxu, Alan shr salam, zmz ksn qlncv s. adlar szl czlan, nq olunan mnvi rsmlrin btvlmsin, tamlanmasna yardm etmkl hm d milli dilin sambaln, dyrini artrmaa xidmt edir. airin srlrind nzr arpan rngarng obrazllq airin bilavasit canl xalq dilinin znginliklrindn yaradc surtd istifad etmk bacar il baldr.(7,22) Eynkli cnabla tsbehli aa Glstan slh zaman rus v ran trflrin iardir. Mhz gzarpc xsusiytlrl, daha ox geyim detallar il xsi adlandrmaq bizim xalq danna xas olan bariz chtdir. Yni air istsydi hmin eynkli v tsbehli xsiyytlrin rsmi adlarn da yaza bilrdi. Yaxud, ana dilind danma ar biln fasonlu dabazlar dey airin mracitindn aydn olan odur ki, kims pis geyimi v ya geriliyi zn ar bils d z doma dilind danma ar bilnlr nnsi dbiyyatmzn canl qolundan glit. Bunun nmunlri zeyir by Hacbyov, Mirz Clil, bdrrhim by Haqverdiyev yaradclnda kifayt qdr rnklri vardr. Fikrin kasadl szn d bsitliyin sbb olacaqdr bu blli bir hqiqtdir. lbtt air bu yoldan uzaqdadr; fikrin konkret, hm d obrazl ifad trzin stnlk verir...Bellikl, parlaq, aydn fikrin ifadilri olan ayr-ayr szlr, ifadlr hikmtli ifadlr evrilir: Gr qdan sonra gln bahardr, Grn hara gedir bu millt, Allah, Yeklr cvlan edir e xansind., eytan baqa, mlk baqa, torpaqdan pay olmaz, zaman mr ridr, Gl baqadr, ik baqa, hikmt, ibrtamiz nticlr, mna Vahabzad eiriyytini sciyylndirn sas amillrdir. Bu hikmtlri yazarkn air hl gnc idi... mhz hmin zamanlarda grkmli tnqidi Mehdi Hseyn bu flsfni hyatdan doan, salam flsf adlandrmd. (6.74) airin yal vaxtna aid eirlri d onun gnclik illrindn qoruyub saxlad smimi, tmiz dey insana hsr edilmi qiymtli hisslrinin ifadsidir. Hseyn Mehdi airin poeziyada tin bir yol saylan
391

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

psixoloji tsvir v thlil yolu il getdiyini gstrir v Bxtiyar Vahabzad insan psixologiyasnn drindn-drin aanda oxucu burada zrrli meyl olan fsfilikl deyil, airin hyat haqqnda salam mhakimlrinin xo tsirli nticlri il qarlar. Mllif hyat v hadislr haqqnda aforizmlr ildrkn d biz onlar sonradan sr lav edilmi paralar kimi yox, hadislr haqqnda poetik mlahiz v mhakimlr kimi oxuyuruq. Bxtiyar Vahabzad dilind, ifad trzind d bir axclq, lirizm v ahngdarlq grrk (7.19)Bxtiyar Vahabzad eirlrind mvzular alminin tbiiliyi, tipikliyi, hissi-idraki tsir gc, smimilik, mdni xlaqi dyrlrin tblii airin qaysini, amaln ks edir. Bel olan halda - air n mqdds ndir, nlrdir? dedikd trdddsz olaraq gz nn ana, ana dili, Vtn, xalq, ana torpaq, sevgi dnyas sand trk ellri, insanlq, lyaqt glir, bli, bunlar hm d onun mvzulardr. mid, arzu, mnvi-xlaqi snaqlar, daxili tlatml dnya, srin adam, zmannin xsiyyti, mahidnin miqyas, sevilmk,var olmaq eqi... bunlar da-hams mvzudur. Mvzu hyatdan glir v ya bel demi olsaq, mvzunu hyat diqt edir: Qatil gllsin qurban gedirkn Gzn sabaha dikdi hidlr. rngli bayra z qanlaryla Vtn gylrin kdi hidlr. Poema 90-c ilin ilk gnlrind yazlm v ap olunmudu. Baxn bu dnc trzi saxta kommunist ideyalarnn hl nfsini alb verdiyi bir zamanda meydana xmd. Demk ki, mvzunu khnlmy qoymayan airin lst reaksiyas onun vtnda mvqeyini gstrir. air milltinin bu tz facisin qfil gll, qurban getm, gzn sabaha dikmk, bayraq kmk kimi birc bnddn gtr bildiyimiz ifadlri is qdim sz yadigarlardr. Bu rkd kk salan bir ardr, tkc bir adamn dilind yox, milltin dilind adr... poemadak rngarng nitq detallar: sz, mcaz, mqayislr hams bunu deyir. Bxtiyar Vahabzad tbitdn, mnzrdn,onun tsvirindn ox hal-vziyyt, insann arzusu, qlb hycanlar il maraqlanr. nsan da kimi zmtli, qaya kimi mhkm, axar su kimi yumaq, hlim, yaxud q kimi srt, dncli, payz tk tutqun, yaz kimi n, nikbin...tbit mnzrlrini seyr edr kimi olursan; amma szl nq czlm mnzrlr sanki daha mnal... Bxtiyar Vahabzad mllim idi, mllimlikl mul olurdu; hyata mllim kimi baxrd. Bu tcrb sanki hyat haqqnda, cmiyyt, tbit haqqnda tsvvrlrin genilndirilmsin, drinldirilmsin kmk etmy srf olunurdu. Bununla insani hyat tcrbsi, ovqat, nny sadiqliyi, daim nm verdiyi adtlr, mddalar...mnvi-ruhi dyrlr misralara krlr, daha bundan sonras is gz nnd vrqlnir, yaddalara yazlr. eirlrin ruhuna hopmu hikmtlr, xalq ifadlri, aforizmlr-deyimlr, emosional mcazlar, fikir-obrazlar, qanadl ifadlr drin hyat mahidlrinin, ixtiyar bir dnyagrn (bu mnada airin gnclik v ahl alarnn eirlrini ayrmaq olmur) mhsuludur. B.Vahabzadd bizim ulu babalarmza xas olan hyat hadislrini mnalandrma qdrti, kiicik hyat epizodlarn bel mumildirm qabiliyyti gcldr. Mhz bu qabiliyytin gc il ayr-ayr szlr, adi ifadlr hikmtli ifadlr evrilir; air z, mllif is, simvolik mnada haqq-dalt obraznda grnr: gah gy ykslir, gah enir insan, gr qdan sonra gln bahardr, yeklr cvlan edir e xansind., bir salama dymyn eq lm yarar; ox yiln grmm yilmyn balar; z hissini dustaq elyn bxtiyar olmaz; eytan baqa, mlk baqa... kimi mnvi varl dolun ks edn ifadlr msllrdn, atalar szlrimizdn seilmir. Onlarn vasitsil d drhal etnoqrafik cizgilr, xtlr aydnlar. Bir qlm srlik hicran yaratd, Bir xalq yarya bld qlnc tk. z sivri ucuyla bu llk qlm, Dldi sinsini Azrbaycann. Burada diqqti sasn qlnc v qlm szlri clb edir; adi situativ mqamda bunlar ks szlrdir, hr zaman zidd trflrin, xarakterlrin v keyfiyytlrin daha da kskin kild ifadsin yardm edir. Bs burada? Burada is bu lvi vahidlr daha ox sinonimik mqamda x edir. Glstan poemasndan aldmz bu nmund qlm qlncdan da mdhi yaralar
392

Materiallar

ar: qlnc (xalq) yarya blds d qlm hr zaman nsiyyt, insani mnasibtlr vasiti, istklrin, gizli drdlrin trcman olan qlm is Azrbaycann kksn dlir. air qlmin xncrdn artq gc malik olduu fikrini, gr tbiri caizs, xalqdan xz etmidi. mumxalq nitqind qlm bard: qlmi qrlsn, qlm bel yazm, qlm almaq,qlm dmn lind, yazya pozu yoxdur v s. inanclar v hkmlr bu fikri tsdiqlyir. B.Vahabzadnin btn dbi tcrbsinin x nqtsini tkil edn canl mahidlr v mahidlr dayanan thlillr nticsind bizi hat edn almdki frqlr byyr, zidddiyyt, ksliklr evrilir, uurum drinlir. Mnaca zidd szlr buna kmk edir: O qdr yaxn ikn, bu qdr uzaq oldun. (yaxn-uzaq szlri il zidd qtblr, mnasibtin ks z) Kimimiz bal ir, kimimiz zhr; Xyal gah dadadr gah da aranda Gah gy ykslir, gah enir insan; Hyat sni gldrnd glmsn, hnrin var aladanda gl grm airin srlrind ks mnal szlr mtnin bdiiestetik tsir gcn artran leksik vahid olaraq ciddi rola malikdir. nki bununla sntkarn hm z thkiy dilin, hm d personajlarn nitqin canllq gtirir, emosional tsir, qvvtli kontrastlar yaradr, ya v hadislri daha inandrc, obrazl, tsirli ks etdirir, mxtlif anlaylarn birbirlrin ks, lamtlrini qar-qarya qoyur. Antonim szlr airin tsvir v fikirlrind aydnlq yaradan dil vahidlri kimi d qiymtlidir. air onlarn vasitsil rngarng mna incliklri yaratmaqla srlrin ideya mzmununun almasna, obrazlarn hrtrfli sciyylndirilmsin, konfliktlrin dzgn ifadsin mvffq olur. Mllif baqa hallarda olduu kimi, antonimlri obrazlarn vziyyti v hadislrin sciyysi il bal kild, mqsd mvafiq trzd ildir. (8.s. 29) ...Bu gnn flsfsini yaratmaq chdi(5,202) dnyann dnya boyda ksliyini grmk, drk etmk, onu mnalandrmaa gtirir. Mhz ain, zamann nbzi onun anlayann barmaqlar altnda daha tez duyular... Bu srlr bs nec yaranmd, birdn-birmi? Yox, airin gydndm he nyi yoxdur. Vahabzad qorxmam, Glstan yazm... yazm. Yen d yazm... air qorxularla zz dayanm, 37-ni dadmasa da repressiya dalalarnn mharibdn sonrak illrd qopard firtnalarn ahidi olmudu. Xyant etmmidi, gncikn bu xofu yaamd, r-bhtan onu da qorxutmudu, amma uzaq saxlamd onu hr bladan. Lakin hddindn artq olan bu mahidlr hyatn mumi inkiaf qanunlarn, flsfsini thlil etm bzn yanl yola da gtirib xarar, nticd soyuq nsihtlr, aqilan olmadan artq saxta, hm d qulaq yoran flsfilik meydana xr . Bxtiyar Vahabzad poeziyasnda poetik sistemlilik mvcuddur. Mhz bu sbbdndir ki, onun lirik eirlrinin ksriyytind v poemalarnda folklor flsfsi bu gnn flsfsin evril bilir; xalq mdrikliyi zmanmizin idraki-qnesioloji mzmununu ks etdirmy ustalqla, poetik slubi sntkarlqla ynldilir (5. 202) gr olmasayd, dryaca drdim, Drdin yoxluunu mn drd edrdim... am gr yanmrsa, yaamr demk, Onun yaamas yanmandadr. Demk ki, mnzr yaradan misralar, slind gerk almin poetik ifadsi saddir, sad olmaldr. V birc ondan razyam ki, zmdn narazyam yax yadmdadr, bu bizim gncliyin hr gn tkrar etdiyi bir hikmtamiz sz idi. Saf duyu v dnclr, hikmt v aqillik, trfsiz smimi yozum; bir szn mini, milyonu rik edn rk ... tfkkr... eirlrind insan sevgisi, hmrylik duyusu, vtndalq msuliyytin ar mzmunu bdii mhakimnin gc, poetik flsfi mumildirmlr yolu il fikrin konkret ifad trzin nail olmaq nticsind z ifadsini tapa bilir: Snin gvndiyin dnya zldn kiln, biiln zmi deyilmi ? Yalan hakim olub, bhtan gzti, ryr zindanda hqiqt, Allah. Bir-birin bnzs d, Yel baqadr, klk baqa. tri d xo, rngi d xo Gl baqadr, ik baqa. Haqqn yolu-z yolumdur, yilmyn dz yolumdur.
393

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Xeyirl r sa - solumdur eytan baqa, mlk baqa. nsan tez yorar dnclr d, Verib nfsini drd udar insan. zndn baqas olmayan yerd, nsan olduunu unudar insan... eir knl mlhmidir demilr... Burada danan dil deyil, knldr susmayan.... nmunlrd mhz adidn adi szn, fqt z sehri il hr bir stri, misran nec formaladrdn grrk. Hyatn fikri, bdii v poetik drki qanadl fikirlr, qanadl ifadlr doururmu... airin ayrca bu bnztmlri bdii tyinlri kiik emlr tk qaynayr, coaraq byk v gcl trk dilinin v trk eiriyytinin nhng nhrin evrilir. airin poetik nitqinin uurlu bhrlri saylacaq: qvvtli mcazlar, qanadl ifadlr: tarixdn qdimdir, zamandan qoca, qaytar tariximin qzl an, vicdan ahidliyi, klr iql, knllr qara; zmdn narazyam,mrdn hdiyy, mnft meydan, vicdan gzgs; vicdan ahidliyi; knll dustaq, knl gz; mrn fsillri, qlb hycanlarn ifad edn v oxucuda tbdllatlar, ruhi emosiyalar douran ritorik suallar v hkmlr: hardadr sadt?; grn hara gedir bu millt?, yadlarm edck bu xalqa imdad?; znciri kim vurdu ir bilyin?; mzlumuq ya zalmq biz?; al namrd olar, rk mrd olar; bir salama dymyn eq lm yarar; zmz zalm ikn, baqasna mzlumuq biz; lyaqt, mtant sxld knc; bdini dnyada mn bdi sanmadm; ax dnya frlanr; yoxuu dz yol bilmiik; biz yalan krklyib hqiqti xda etdik, mid heykl qoyun v bu kimi sz rnklri hyat mnzrlrini mahiran kild nq etmkl brabr ana dilimizin sz xzinsini d znginldirmkddir.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. DBYYAT Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri (2 cildd), Bak. ndr nriyyat, 2004,(328,320 sh.) Bxtiyar Vahabzad. Alan shr salam, eirlr v poemalar, B., Yaz, 1979 (229 sh.) Cfr Xndan. Seilmi srlri(3 cildd), Bak, aolu, 2010 Qznfr Kazmov. Snt dnclri, Bak, 1996 (576 sh.) Hsnov Rstm. Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn sntkarlq msllri,- Dil v dbiyat. Beynlxalq elminzri jurnal, Bak, 2010, 2(73), s.202-204 Hseyn Mehdi. dbiyyat v snt msllri, Azrnr, 1958 Hseyn Mehdi.. Sntkar hyatdan gc alr, Azrbaycan jurnal, 1963, 3, s. 3-22) Sbin Almmmdova. Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn dili, Bak, 2010

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA SLAM-RQ KONTEKST


Rasim Nbi olu Qurbanov
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Nizami adna dbiyyat nstitutunun aparc elmi iisi, filologiya zr flsf doktoru Rasim.gurbanov@gmail.com XLAS Xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin dbi-bdii irsi milli mzmun v mumbri mndric sciyyli olub dini-flsfi anlay v istilahlarla, islami-irfani mvz v obrazlarla zngindir. Aar szlr: Vahabzad Bxtiyar, dini flsfi, rq, slam, Kontekst. SLAMIC ORIENTAL CONTEXT IN THE WORKS BY BAKHTIYAR VAHABZADEH SUMMARY The paper is dedicated to the religious philosophical, mystical notions and terms in the works by B. Vahabzade, the Peeple,s poet of Azerbayjan Republic.The author analyses his poetry from the point of view of islamic oriental context. Key words : Vahabzade Bakhtiyar, religious philosophical, Oriental, Islam, Context.

394

Materiallar , . . : , , , , .

Byk qrz dibi ingiz Aytmatov yazr: Vahabzadnin tlatm, inkar v tsdiqi sz oyununda deyil, ali ehtirasdan, ks-sdaliqdan, qlb inamndan dour. Bizi hat edn almd hr n varsa, airi drindn-drin dndrr; xeyirl ri, gzllikl eybcrliyi, byklkl kiikliyi, bir szl insan ruhunun ali v xrda duyularn poeziya sviyysin qaldrmaq ehtiras Bxtiyarn fitrtinddir. (1, s. 5-6) Dnn hrmt, bu gn alq, /Sabaha inam/ nam! nam! nam! bu szlr byk sntkarn bir nv yaradclq devizin v snt amalna evrilmidir. Onun poeziyasnda, mumn yaradclnda Allah, Xaliq, Tanr, Yaradan, din, inam, iman, xeyir, r, xeyir-dua, mehrab, ruh, vicdan, haqq, hqiqt, eq, mhbbt, sevgi, nfs, hid, gnah, dalt, iblis, eytan, hyat, lm, cnnt, chnnm v s. bu kimi dini-flsfi anlay v istilahlar, islami-irfani mvz v obrazlar z ksini tapr. B.Vahabzadnin rngarng mvzularda yazd eir v poemalarn, pyeslrini, publisistikasn airin yaradclna, mumiyytl, xas olan flsfi tfkkr, btvlkd insann mnvixlaqi v psixoloji almin drindn nfuz, vtndalq qaysi, doma xalqnn, briyytin taleyi n narahatlq, gcl hyati mahidlr saslanan zngin obrazl bdii dil birldirir. Xalq airi Nbi Xzri Bxtiyar taleli Bxtiyar adl dnclrimd yazr: O, eirimizin klassik nnlrindn qidalanaraq znn masir ruhlu, masir amall eir dnyasn yaratd.(4, s. 5) Grkmli dbiyyatnas alim v tnqidi Yaar Qarayev Dndrn poeziya adl mqalsind gstrir ki, Bxtiyar hmi toxunduu mslnin flsfi drinliyin, onun mahiyytin varma, adi hyat hadislrini poetikldirib, mnalandrma sevn airdir (4, s. 12). Bu srlri bel geni miqyasda sevdirn v yayan da nnvi rq mdrikliyin airin qoruyub saxlad daimi sdaqt, xlqilik, sadlik v smimilik keyfiyytlridir. Bxtiyar Vahabzad xlaqi v hyati problemlri hmi vhdtd tqdim etmy alr. Byk air n qdim tarixi, fsanvi v bdi mvzulardan v problemlrdn bhs ednd d onun poeziyas gnmzl sslir. Bu baxmdan sntkarn Allahn ziddi ki, yoxdur, Allahdan qanad istdim, Allahu-kbr, lahi, Amin, ilahi, amin, leyksslam, Allahn ssidir vicdann ssi, Dua, lk gnah, Gzl sart, Budu cnnt v chnnm v s. bir ox srlrini qeyd etmk olar. airin bir sra srlrind Allaha, lahiy xitab leytmotiv kimi keir: ryr zindanda hqiqt, Allah; Grn hara gedir bu millt, Allah; Anam namaz st l ab gy /Allaha yalvarr, ya rbbim - dey; lahi, alma limizdn imanmz v s. Mhz nslin, xalqna, kkn ballq, tkrarsz, frdi, milli alar Bxtiyar eirini ada Azrbaycan poeziyasnn tarixi-bdii faktna v hadissin evirib, ondan masir rq v dnya eir prosesinin mcrasnda danmaa sas v haqq verib. (6, s. 4) B. Vahabzad poeziyas insan taleyini, onun glcyini axtarr. Bu poeziya ... btn insanlarn can atd ikinci ssin daltin poeziyasdr.(5, s.13) B. Vahabzadnin yaradclndan bzi nmunlri v eir balqlarn slam-rq konteksti baxmndan nzrdn keirk : eytann barma evimizddir. (1, s. 127) xsa da lindn xalqlar, lklr lmyib o iblis, o eytan hl. Yorulub blisin mayas kimdn, blis lzzt alr z pisliyindn. lm annda da l kn deyil, O z vrdiindn blisliyindn (1, s. 128)
395

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Yalan mamrlanb ryimizd Haram maya tutub ryimizd (1, s. 128) Sirat krpsndn klkl kedik. Yalan mamrlanb ryimizd Bu qaln mamrdan arnmaq tin! Gnn damas var kryimizd, Dama bizimldir ox illr yqin. Trsin yaadq bir qar mr Hl sam solda, solum sadadr. ... Haqqa tin glr haqqndan dnn, Tzdn yaratsn Yaradan bizi ! (1, s. 129) Vtn mar (1, s. 132) Snin z bayrann klgsi cnntdi sn, Snin haqqndr azadlq, snin eqindir iman, Tapnar haqqa v insanla haqdan doulan. hid anas (1, s. 142-143) hidi hidlik mrtbsindn Endirir anann giley gzar. Bizdn kmk uman drdli ssindn Alb yazmazm hid mzar? Ana qaplarda dilnir bu gn, Oul hid olmu, yoxsa bunun (1, s. 142) Atatrk (1, s. 143) Sual varsa, cavab var (1, s. 144-146) Ndir arzum, dilyim tanrdan imanla bu gn? Talanan, barna dalar kiln xalqm n : Yeni fikrin klyindn qoca millt darana, Bizi birldirck bir Atatrkm yarana ! Bir mr yuxu (1, s. 147-148) Bu gec yuxuda grdm, lmm (1, s. 147) Yox yuxu deyilmi grdym yuxu, Hmin yaadm mr yuxuymu. (1, s. 148) slam peymbri Rsul Allahn rifi- hdislrinin birind deyilir : nsanlar hl yatrlar, lnd yuxudan aylacaqlar. Tbitd bir ahng, tarazlq, nizam olsun. (Amma insan lnc bu df d o z torpaq n yem oldu (1, s. 146). Smavi kitablara v dini - flsfi inanca gr, insan (adam) torpaqdan yaranb, torpaa da gmlckdir. Mni heyrtlndirm bu cavabsz suallar? Heykllr dndrir hr duyumu, hissimi Mehrab kimi, bt kimi Onlarn qarsnda mn donmaq istyirm, Hr birin liml toxunmaq istyirm. mrn pilllri var : /dnn-gnah, /Bu gn drd, Glck lmdr. /Gnah khn gnahdr, unuduruq amma biz /Gnahkardr cddimizi. O zamandan bulanb hey axsa da ox sular, / Tanrnn cnntindn cddimizi qovdular. / Hakim ola bilmirik nfsimiz o gndn (1, s. 145). Xlas ola bilmirik eytann hiylsindn. / Biz l ab drgaha-/ Tz adlar verdik bu gn khn gnaha... / Tanr hr eydn vvl torpa yaratd ki, / Yaratmaq istdiyi insan n yem olsun. Ulu tanr adna alb llrimiz. Bizi zmz qaytar, ilahi. Vicdan xstsiyik. Gyd aramasn Allah insan / Hr klm vicdan z Allahndr
396

Materiallar

Gzl sart : Hqiqt sir olmaq. / sartin gzli! Kimdir yaradan?,Dua, Mzar il shbt, Mnmlik vicdan, Allahu kbr. Allahn-ssidir vicdann ssi,/Vicdann ssidir Allahu-kbr. Yunis karvan ,Uzaqdan (6, s. 554) Snin z bayrann klgsi cnntdi sn, Snin haqqndr azadlq, snin eqindir iman, Tapmaz haqqa v insanla haqqdan doulan Ndir arzum, dilyim Tanrdan imanla bu gn? (1, s. 127-128) lm ayanda nl hqq deyn Mnim Nsimim d yadma dd. (Qaliley eiri) ryr zindanda hqiqt, Allah Grn hara gedir bu millt, Allah t ot verilir, ata t, Allah ylib hkm edir xyant, Allah Nec ucuzlab lyaqt, Allah yrilik saylr frast, Allah. (2, s. 87) skik olma xeyir-rd Tzadlar Vicdann ssin, dm tutsun ml Dnyann drdini ovutsun ml. Diri l cnnt, / Demk - dbiyyt. l diri l chnnm, / Demk-pu bir alm Budu cnnt, chnnm. (1, s 115) Etiraf Kims bilmynd vicdann ssi / Rahat buraxmayr sni hrrsn Xobxtdir uymayb zg sslr / Vicdann ssini dinlyn insan Xeyir-duz verk, biz bu birliy, Yolu Allahdan uman / Kim deyir miskin olur? ...Biz zlmtd iq / Yen, vallah din olur. (5, s. 210) B. Vahabzadnin digr srlri kimi, bu srlr d xalqmzn milli-mnvi oyannda v zndrkind, mstqillik ideologiyasnn yaranmasnda, tkklnd v inkiafnda nmli rol oynam. (3, s. 3)
1. 2. 3. 4. 5. 6. DBYYAT Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd I c. (eirlr). n szn (Yaradbdr inam mni, mn inamn vladyam, s. 4-7) mllifi ingiz Aytmatov. Trtib edni v redaktoru: Azr Barov. Bak, ndr nriyyat, 2004, 328 s. Bxtiyar Vahabzad. srlri, II cld, Bak, Azrbaycan, 2002, 576 s. Bxtiyar Vahabzad. Trtibi redaktordan s. 3. III c. Bak Azrbaycan, 2002, 512 s. Bxtiyar Vahabzad.IVc. (Nbi Xzri,Bxtiyar taleli Bxtiyar,s.3-5; Yaar Qarayev. Dndrn poeziya, s. 6-14). Bak, aolu, 2002, 608 s. Bxtiyar Vahabzad. V c. Aydn Mmmdov.Vtn torpandan gyrmi poeziya (s.8-13). Bak, aolu, 2002, 504 s. Bxtiyar Vahabzad. VI c. Q. Yaar. airin v seirin milliliyi, s. 3-10 Bak, aolu, 2003, 776 s.

397

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

BXTYAR VAHABZAD POEZYASI MLL MNV DYRLR KONTEKSTND


Tran Rhimli
filologiya zr flsf doktoru, dosent ADPU, Bak t_raqimli@mail.ru XLAS Mqald masir Azrbaycan dbiyyatnn grkmli nmayndsi, oxchtli yaradclq irsi l dbi v elminzri fikrimizi znginldirn Bxtiyar Vahabzadnin poeziyasndan bhs olunur, airin snt yksliini rtlndirn amillr nzr yetirilir, lirik srlri ada elmi mvqedn dyrlndirilir. Byk sntkarn qrxnc illrdn balayb masir dvrmzdk davam edn yaradclq yolu xsusi diqqtl izlnilir, bu poeziyann novator xsusiyytlri konkret bdii nmunlr sasnda analitik thlil clb edilir. Tdqiqatda Bxtiyar Vahabzad yaradcl masir poeziyann balca dbi-estetik problemlri fonunda, xssil milli-mnvi dyrlr kontekstind aradrlr. airin Azrbaycan idealna sonsuz sdaqti, srlrind millt sevgisinin, milli adt-nnlrin trnnm, poeziyasnda mumbri duyularn mhz mlllk zrind dayaq tapb ykslmsi md yaradclq keyfiyytlri kimi nzr atdrlr. Azrbaycanda milli azadlq hrkatnn ncllrindn biri olan airin xalqmzn azadlq v istiqlal urundak daltli mbarizsi, ana dilimizin safln, tmizliyini qorumaq yolunda xidmtlri, saflq, dalt, vicdan, xeyirxahlq, mrhmt, qay v s. mnvi xsusiyytlri, n ali insani keyfiyytlri tbli edn eirlri thlil mrkzin kilir. Burada airin poeziyasnn milli-mnvi aspekti grkmli sntkarn btvlkd yaradclnn bdii mndricsini znginldirn, mahiyytini ehtiva edn sntkarlq xsusiyyti kimi yksk dyrlndirilir. Mqal ali mktblrin filologiya fakltsinin xsusi kurs v seminarlarn tkilind hmiyytli ola bilr. Aar szlr: ada, poeziya, milli- mnvi, vtndalq. - ., . 40- , . . , - , - . , , , . . , . - . . , . , . : , , -, . POETRY BAHTIYARA VAHABZADE IN THE CONTEXT THE NATIONAL-MORAL VALUES SAMMARY The article deals with the poetry of the well-known representative of contemporary Azerbaijani literature B.Vahabzade. The poets literary achievements are appreciated from the up-to-date point of view. The poets creative activity beginning from the 40-s of the last century up to now is attentively viewed and innovative properties of her poetry are analysed on the base of concrete fiction samples. B.Vahabzade creativity is investigated on the background of main directions of contemporary poetry and literary-aesthetic problems especially in the context national-moral values. His poetry is drawn into thorough analyse. Great attention is paid to turkism, patriotism, nature, divine love and other subjects in the poets works as well as innovator properties of his poetry. The novel is valued B.Vahabzades poetry is viewed on the modern scientific context, and also on the aspect of the main direkctions of development of new Azerbaijani poetry. as one of the significant samples dedicated to national-moral theme of Azerbaijani y of recent years. The article assume importance in the orqanization of the scientific seminars about the literary criticism problems in the faculty of Philology in the higher schools, in the training of the special course and elective subjects. Key words: modern, poetry, national-moral, citizenship.

398

Materiallar

Masir Azrbaycan dbiyyatnn n parlaq simalarndan olan Bxtiyar Vahabzad mayasn el dbiyyatndan, trini vtn torpandan, gcn xalq ruhundan alan mhtm yaradcl il bdii fikrimizin znginlmsind mstsna rol oynamdr. airin oxchtli yaradcl milltimizin kemii, bu gn, glcyi il bal fikir v duyular, hyata, snt flsfi gr v baxlar mcmusu kimi diqqtlayiqdir. Azrbaycan xalqnn yzilliklrin snandan xm, daim inkiafda olan milli mnvi-xlaqi dyrlrin, adt-nnlrin sdaqt hissi, azrbaycanlq mfkursi, trklk tssbkeliyi bu poeziyann dayaq stunlarn tkil edir. mrnn altm ilini mqdds snt qaysin xidmt n yorulmadan qlm alan air srlri il xalqmz milli zndrk sslmi, milltinin daim sevgi v ehtirama layiq olduunu, btn mqdds amallarn fvqnd dayandn nzr atdrmdr. ingiz Aytmatov bu cht diqqt yetirrk yazrd: Vahabzadnin poetik tfkkr mdniyyti tbitc millidir. Bu mstsna drcd zruri haldr ki, sn vlad olduun xalqn nitq hisssind fel olma bacarasan, xalqnn canl dil memarlna z thfni ver bilsn. Bununla yana, Vahabzadnin poetik tfkkr mdniyyti daha stn mahiyyt ksb edir v millilikdn mumbri sviyyy qalxr ndiki halda sn azrbaycanl airi oxuyanda dnyan duyursan.1 Bdii yaradcla kinci Cahan Mharibsi illrind balam B.Vahabzad ox zngin bir yaradclq yolu kemidir. O, yetmidn artq er kitabnn, iki monoqrafiyann, on bir elmipublisist kitabn v yzlrl mqalnin mllifidir. air tarixi v masir mvzuda iyirmidn artq iri hcmli poemasnda (ztirabn sonu, Etiraf, bi-hicran, Glstan, Sad adamlar, <<Atlmlar, Tzadlar, Alar-glyn, Yollar oullar, bdi heykl, Drd yz on alt, Vtnim mnim, Hr baharn z qaranquu, Qiymt, Muam, Lyaqt, Balayn, shv olub,hidlr v s.) Azrbaycan gerkliyinin, onun ictimai-sosial, siyasi, mnvi-xlaqi problemlrinin geni bdii panoramn vermidir. Onun Bak Akademik Dvlt Dram Teatrnn shnsind tamaaya qoyulan "Vicdan", "kinci ss", "Yadan sonra", "Yollara iz dr", "Fryad", "Hara gedir bu dnya?", "zmz ksn qlnc", "Czasz gnah", "Dar aac" pyeslri dvrun n aktual mili-mnvi msllrinin dolun bdii rhi il diqqti kir. 1943-c ild Ana v kil adl ilk mtbu eiri il yaradclq almin qdm qoyan air Yal mn, aac alt, bir d ki, tnd ay eiriyl mhurlamdr. Vtn hsrti, yurd sevgisini trnnm edn bu lirik paradak vtnprvrlik duyusu sonralar airin btn yaradclq rnklrinin aparc motivin, ilham qaynana evrildi. B.Vahabzadnin eirdn-eir pxtln poetik istedad Mnim dostlarm, Bahar, Dostluq nmsi kimi kitablarnda toplanm yaradclq rnklrind daha da cilalanaraq milli poeziyamzn nadir snt incilri srasna daxil oldu. Bu eirlrd zngin Azrbaycan mnviyyat, onun zmtli tarixi kemii, milltimizin xlaq ucal, saf tbiti trnnm olunur, sosial yaantlar, arzu v istklri poetik fikir mnbyin evrilirdi. airin lirikas hl ilk snt nmunlrindn z enerjisini, tknmz gcn doma xalqdan, Azrbaycan gerkliyindn alrd. Yaradclnn xalq eiri nnlri zminind inkiaf etmsi, hyat hadislrinin znmxsus poetik tqdimi, orijinal bdii tfkkr trzi, nnvi mvzulara frqli mntiqi yanama, sad mtlblr drin flsfi mnasibt bu poeziyann dbi dyrini tmin edn sas mziyytlrdndir. Himalay Qasmovun yazd kimi, airin qidsin gr, sil sadt odur ki, baqalar n yanasan, millt odunu mnvi irin n raq edsn, xalq birliy aparan yolu iqlandrasan2 airin lirik qhrman n yksk insani dyrlr sahibdir, bu qhrman n hyatn mnas z amal, mslki urunda smndr quu kimi yanmaqdadr: Yaamaq yanmaqdr, yanasan grk, Hyatn mnas yalnz ondadr. am gr yanmrsa, yaamr demk, Onun da hyat yanmandadr.3 Lirik qhrmann bu qaysi btvlkd B.Vahabzadnin sntkar xsiyyti, hyat yolu, yaradclq faliyyti n xarakterikdir. nki air vtnin istiqlal, milltin z idealna qovu1 2 3

Vahabzad B. Ax dnya frlanr Bak, Yaz, 1987, .8. Qasmov H. Azrbaycan dbiyyatnn yaradclq problemlri (monoqrafiya). Bak, Elm, 2004 s.184. . . , 1967, .3.

399

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

mas yolunda ictimai-siyasi xidmtlri, ideoloji mbarizsi il, ryinin ya il yazb rsy gtirdiyi misilsiz snt rnklri il mrn bir am kimi ritdiyini isbat etmidir. Rngarng mvzulara mracit edn bu poeziya obrazlarn kamilliyi, bdii vasitlrin masirliyi v orijinall, sntkar axtarlarnn drin flsfi mndricsi il seilir. Azrbaycan dilinin zngin poetik imkanlarndan mhartl bhrlnn air flsfi lirikann n gzl nmunlrini yaratmaa mvffq olmudur. Yeqor sayev Bxtiyar z lirikasnda lirik olduu qdr filosofdur deyrkn yanlmrd. mumiyytl, airin btn srlrind dnyaya flsfi bax sas keyfiyyt kimi diqqtlayiqdir. Onun poetik flsfi tfkkrnd zli v bdi varln drki il bal dnclr d nmli yer tutur. Bu baxmdan airin Fryad pyesind yer alan Allah eiri drin flsfi mzmunu il yadda qalr, insan tfkkrnd Yaradan drkin daha drin qatlarna nfuz etmy sslyir: drakda yol am gecdn gndz Allah, Gldrmsn z knln, glmz z Allah. Dnyaya fqlr kimi tanrm splnmi, Qlbin gz yanmazsa, grnmz gz Allah. Allah! Bilirik cism deyil, bs ndir Allah? n yksk olan haqda, hqiqtdir Allah. Dondunsa tkaml v gzllik qabanda, Drk et bu, tccbd, bu heyrtddir Allah.1 Burada Allahn insanla hrmt, lyaqt, qeyrt, ilqar, sdaqt, mhbbt kimi n lvi hisslrd, szlrdki hikmtd tcllasn gstrn air Yaradan drk etmk n bu ali keyfiyytlr dyr vermyin, onlar z varlnda yaatman hmiyytini vurulayr. B.Vahabzad poeziyasnda lirik qhrmann qarsndak problemlrin hissi-emosional, mnvi mstvid bdii hlli stnlk tkil edir. Bu poeziyada masirlikl tarixilik, flsf il psixologiya, sosial zamanla bdii zaman vhdt tkil edrk nhaytsizliy, hdudsuz idraka yol ar, lirik mn bri msuliyytin daycsna, muminsani hisslrin ifadisin evrilir2 B.Vahabzad qid airidir. Ax dnya frlanr eirind rxi-flk istyir lap dolana trsin, qidmi he ny dyimrm mn yen deyn airin tkc yaradclnda deyil, btvlkd hyat yolunda qid urunda sava mhm istiqamti tkil edir. airin lirik qhrmannn zfrlr gedn yolu, nurlu sabahlarnn cr qiddn balanr, onun uurlarnn balanc nqtsi qiddir. Ona gr d bu qhrman qid yolunda lmyi bel byk rf hesab edir. Bu cht airin Qay eirind d drin bdii ifadsini tapmdr: radmin aasyam, qidmin klsiym, qidmin yolunda da lsiym. Nein, nec yaama o yrdib Hyatm mna il naxlad. Mni mn tantdrb, Mni byk bir vtn balad.3 Milli poeziyamzda vtndalq ruhunun qvvtlnmsind, sntd millilik axtarlarnn istiqamtlnmsind B.Vahabzadnin mhm xidmtlri olmudur. airin drin lirizminin kknd vtndalq duyusu dayanr, bu vtnprvrlik onun mdrikliyini, aqilliyini tamamlayan cht kimi poeziyasnda yer alr, onun bdiyaarln tmin etmkd sntkar istedad qdr nmli rol oynayr. Zaman qarsnda, xalq qarsnda mnvi borc v msuliyyt duyusu onun lirk qhrmann frqlndirn xlaqi keyfiyytlrdir. Hm d diqqtlayiqdir ki, vtndalq bu qhrmann ninki ideya v sosial dnyagrn, fal hyat mvqeyin xasdr; bu, eyni zamanda onun psixologiyasnn onun mnviyyatnn, dnyan emosional qavraynn ayrlmaz
1 2

. , , , 1995, .130. . . , , 2004, .212. Vahabzad B. Alan shrlr salam (eirlr). Bak, 1979, s.5.

400

Materiallar

bir chtidir.1 Milltinin tarixi kemiin sonsuz maraq, xalqnn bu gnk yksliini milli-tarixi zmindn qoparmadan tqdim etmk, srlrind tarixi masirlik qdr yaatmaq, ona bu gnn gzyl baxmaq, ictimai daltsizliy qar vulkan kimi pskrmk, zamann v raitin sosial-siyasi mhdudluqlarndan asl olmayaraq vaxtnda haqq ssini ucaltmaq csarti B.Vahabzad poeziyasnn n sciyyvi xsusiyytlrindndir. z milltinin byk sevgi v ehtirama layiq olduunu dn-dn eirlrind vurulayan, onun xobxt sabahna inamn ifad edn air insann mnvi yksliind inamn rolunu xsusil n kir. B.Vahabzadnin lirik qhrman btn mr boyu ciyri il yox, ancaq inam il nfs aldn car kir, dmnin xitabn bildirir: Dem ki, dryayam dnizdir tkim, Vallah quruyursan sn damla-damla namdr qidm, gcm, mslkim, Qlb mnimdir bu inammla!2 namdan doulan airin lirik qhrmannn inamlarnn zirvsind is o tay-bu tayl vtnin btvlyn, Azrbaycann tarixi razisinin brpasna, onun daha xobxt sabahlarna inam dayanr. nki bu xalqn el qeyrti kn, klliyi yxb csart mlkn tikn, susdurulan haqq dindirn, ktlni xalq edn mqavily qanyla qol kn, millt yolunda canndan ken igidlri var. airin hidlr poemasnda vurulad kimi, torpan barna csdlriyl azadlq toxumu kn hidlrin ruhu bu lirik qhrman vtn, millt yolunda yeni fdakarlqlara, zfrlr sslyir, vtn n qurban gednlrin lmszlyn bir daha xatrladr: Zalm ynmsin zlmlriyl, Min bir bhtanyla, min bir riyl. Hqiqt urunda lmlriyl lm kamna kdi hidlr.3 airin drd ay rzind ilk misrasndan son misrasnadk gz ya il yazd hidlr poemas onun mahid etdiyi qanl shnlrin, bart qoxulu yaxn tarixin dhtli yaantlar sasnda qlm alnb. Burada milltimizin fryad, abirk nnlrimizin nalsi, ana v baclarmzn gz ya, cavan glinlrin vaxtsz aarm teli, nianl qzlarmzn ah-fan, namrd gllsin t gln krplrimizin dodanda donan tbssm tsirli poetik dill oxuculara atdrlr. B.Vahabzad yaradclnda Azrbaycan mvzusu hmi hmiyytli yer tutmudur. Vtnin srarngiz tbii gzlliklri, onun drsi, da, da, l, dz, mni bu poeziyann ba lca trnnm obyektidir, airin lirik qhrman doulub boy atd ana torpaa mhkm, qrlmaz tellrl baldr. B.Vahabzadnin Da iklri, Gy gl, Ana torpaq, Dalarm, Yaylaqda v s. eirlri bu poetik ovqatn mhsuludur. frat liyevann qeyd etdiyi kimi, air gr, n qdr ucalsan da, smalara usan da yen torpaa, doma torpaa bal olmalsan. Torpaqdan mhrum olmaq, ayan yerdn zmk sni gcsz, kisiz, qiymtsiz edr.4 Mhz bu baxmdan airin poeziyasnda vtnprvrlik milli-mnvi dyrlrin n uca zirvsind dayanr, btnlkd yaradclndan qrmz xtt kimi keir. Azrbaycan bu poeziyann ana obraz olaraq gzlrimiz nnd ucalr: Azrbaycan, adn at, zn iq, szn iq, Alovlardan yaranmsan Biz adnla tannmq. Sn dosta dost Dmnim gz dasan.
1 2 3 4

Qasmov H. Azrbaycan dbiyyatnn yaradclq problemlri (monoqrafiya). Bak, Elm, 2004 s.212. . . , 1967, .136. Vahabzad B.srlri.- aolu nriyyat, 2002. s. 468. Azrbaycann Bxtiyar: Bxtiyar Vahabzadnin hyat v yaradcl v ictimai faliyyti haqqnda mqallr toplusu. Bak, Azrnr, 1995, .368.

401

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Alnn aq, zn adr Yenilmzlik bayrasan.1 Bxtiyar Vahabzadnin Azrbaycanlq amal bykdr, o hr cr xrda, clz hisslrdn uzaqdr. airin lirik qhrmannn Azrbaycan sevgisi yerliilik meyillrindn uzaq, daha zmtli, geni miqyasl, btv vtn sevgisidir: Mn hm baklyam, hm lnkranl, Gncli, qubal, hm naxvanl. kili, irvanl, qarabalyam, Btv Vtnim, btv balyam.2 Onun ki eirind d bu bdii mntiqin davamn grrk. znz kili olduunuz halda hl kiy bir eir hsr etmmisiniz mzmunlu oxucu mktubuna cavab kimi yazd ki eirind air hmi qlbind gzdirdiyi, he vaxt blnmyn, xrdalanmayan vtn sevgisini bel mnalandrr: Bir nm qomadm hl mn sn, Dalar bunu mn ksir sanmasn. Mn dedim, vurunam Azrbaycana, Deyirm, he zaman xrdalanmasn Knlimdn ucalan bu avaz, bu ss. Bykdr, ucadr mslkim mnim. Bala anasna sevirm demz, Mn d demmim, a kim, mnim.3 Bxtiyar Vahabzad Azrbaycanda 60-c illrdn balayan milli azadlq hrkatnn ncllrindn biri kimi istiqlal mbarizsi meydanna atlmdr. Sovet rejimind milli varl tapdanan milltin drdlrini rmzlr vasitsil, v yaxud mxtlif dbi sullarla ifad edn air srlrind daim azrbaycanlq ideyasn tbli etmi, yaatmdr. air 1959-cu ild yazd Glstan poemasnda iki yer paralanm Azrbaycann tarixi facisini dil gtirmi, rus v fars imperiyasnn pncsi altnda inlyn milltimizin azadlq arzularn trnnm etmidir. Bu poemaya gr air tzyiqlr mruz qalm, 1962-ci ild ild millti damas il Azrbaycan Dvlt Universitetind vzifsindn xarlaraq yalnz iki ildn sonra i brpa edilmidir. air Glstan poemasnda Yoxmu qanmzda xalqn qeyrti? Bel saxlayarlar bs manti? dey bu mqavilni byk tarixi gnah, milltimiz qsd kimi qiymtlndirirdi. Cnubda hriyarn Heydrbabaya salam poemasnn imaldak ks-sdas Glstan poemas oldu. Poemada airin milltinin haqqn tlb edn csartli ssi syan edrk hayqrr: Aalar bilmdi birdir bu torpaq, Tbriz d, Bak da Azrbaycandr. Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kazlar stnd blmk asandr.4 Xalqnn haqlarnn mdafisin qalxan air milli tssbkelikl yazd, sovet diktaturasn ifa edn digr csartli srlrini is sovet ittifaq dalandan sonra Sandqdan sslr bal altnda nr etdirmidir. Ana dilimiz tssbke mnasibt d airin yaradclnda dolun bdii hllini tapan millimnvi problemlrdn biri kimi nzri clb edir. hmd Bican Ercilasinin Bxyiyar Vahabzad biz yrtdi ki, hr bir milltin ana dili o milltin namusu v vicdandr. O, nsillrin bir-birin trdy n qiymtli mirasdr qnati airin Azrbaycan dilinin btn incliklrin nfuz etm mhartindn v onu balca milli-mnvi dyr kimi trnnmn mntiqindn dourdu.
1 2 3 4

Vahabzad B. Seilmi srlri. Gnclik, 1967, s..134. Vahabzad B.srlri.- aolu nriyyat, 2002, s.306. Vahabzad B.srlri.- aolu nriyyat, 2002, s.327. Vahabzad B. Glstan, B: Fryad, Bak, 1995, s.130.

402

Materiallar

B.Vahabzad srlrind doma ana dilini kemiin yadigar, glcyin qiymtli srvti kimi tqdir edir; Dil aanda ilk df ana sylyrik biz, Ana dili adlanr bizim ilk drsliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sdyl irir ruhumuza bu dild gil-gil. Bu dil,-bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr, Bu dil,- bir-birimiz hdi-peymanmzdr. Bu dil,- tantm biz bu dnyada hr eyi. Bu dil,-cdadmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli mirasdr, onu gzlrimiz tk Qoruyub nsillr biz d hdiyy verk.1 airin mumbri problemlrdn, dnyan dndrn qlobal msllrdn bhs edn eirlri d millilikdn qaynaqlanr. Btn ali mnvi-xlaqi dyrlin, elc d mumbriliyin kknd millilik dayanr. B.Vahabzad yaradcl boyu bu hqiqt sdaqtini nmayi etdirmi, sanki Jorj Leron Dalamberin sil insan ailsini zndn artq sevn, yax insan vtnini ailsindn artq sevn, n yax insan briyyti vtnindn artq sevndir qnatini poeziyasnda gerkldirmidir. nsann mrkkb psixoloji almi, flsfi tfkkr, sevgisi, sevinci, kdri, dnya, hyat, lm, dostluq, sdaqt, milli mnlik, dini etiqad v s. haqqnda duyular ks etdirn lirikasnda btn mvzular bu humanizmdn qaynaqlanr, mnbyini ilkinliy, milli varln daha drinliklrin trkly, trkn ulu yurduna, torpana mhbbt v qaykelik, hssaslq kimi lvi hisslrdn gtrr. Grkmli airin Azrbaycan-Trkiy eiri bu hiss v duyularn n bariz rnyi kimi diqqti clb edir. air bu eirind Azrbaycanla Trkiyni sevinci, kdri bir olan, eyni amala, msly xidmt edn, zmtli qhrmanlq kemii, qdim tarixi il ynmy layiq iki qarda lk kimi trnnm edir. Azrbaycan ana yurdum, Trkiyni ata yurdum-dey vsf edn, bayraqlarndak ay-ulduzun da eyni olduunu vurulayan B.Vahabzad bu iki lkni bir anann iki olu adlandrr, bir amaln iki olu kimi yksk dyrlndirir: Dinimiz bir, dilimiz bir, Aymz bir, ilimiz bir, Eqimiz bir, yolumuz bir Azrbaycan-Trkiy. Bir milltik, iki dvlt Eyni arzu, eyni niyyt. Hr ikisi cmhuriyyt Azrbaycan-Trkiy.2 Bu chtdn Bxtiyar Vahabzad tkc Azrbaycan milltinin deyil, btnlkd trk dnyasnn byk, zmtli v bdiyaar airi kimi sevilir. Mn z mrm uzatmaq deyil, eirimin mrn uzatmaq grk deyn air qdrtli snti il xalqn airi olma bacarm, milltimizin qlbind bdiyaarlq hququ qazanmdr. Niyazinin dediyi kimi, Bxtiyar ona gr bxtiyardr ki, onu xalq sevir; xalq da ona gr bxtiyardr ki, onun Bxtiyar var.
DBYYAT 1. Azrbaycan sovet dbiyyat (ali mktblr n drslik). Bak, Maarif, 1988. 2.. Azrbaycann Bxtiyar: Bxtiyar Vahabzadnin hyat v yaradcl v ictimai faliyyti haqqnda mqallr toplusu. Bak, Azrnr, 1995. 3. Vahabzad B. Ax dnya frlanr (eirlr). Bak, Yaz, 1987. 4. Vahabzad B.srlri.- aolu nriyyat, 2002, s.327. 5. Vahabzad B. Fryad, Bak, 1995.
1 2

Vahabzad B. Seilmi srlri. Gnclik, 1967, s..121. Vahabzad B.srlri.- aolu nriyyat, 2002, s.386.

403

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi Vahabzad B. Seilmi srlri. Gnclik, 1967. Vahabzad B. Alan shrlr salam (eirlr). Bak, 1979. Trk dnyasnn Bxtiyar. (Bxtiyar Vahabzadnin hyat, yaradclq v ictimai faliyyti haqqnda mqallr toplusu) I hiss. Azrb.dilind. Bak, Tfkkr NPM, 2002. 9. Qasmov H. Azrbaycan dbiyyatnn yaradclq problemlri (monoqrafiya). Bak, Elm, 2004 10. Ulutrk X.R. Ustad Bxtiyar Vahabzad haqqnda (monoqrafiya). Bak, Azrbaycan nriyyat, 1999. 11. liyeva . Bxtiyar Vahabzadnin lirikas (monoqrafiya). Bak, Yaz, 1982. 6. 7. 8.

HEYDR LYEVN BXTYAR VAHABZADNN ELM-PEDAQOJ RSN MNASBT


Srdarova Mehrivan Na qz
ADPU, elmi ii Mehriban serdarova@mail.ru. XLAS Mqald mummilli lider Heydr liyevin Azrbaycan mdniyytinin, tarixinin, dbiyyatnn, incsntinin inkiafnda mhm xidmtlri olan byk air, alim, pedaqoq, mllim, Bxtiyar Vahabzadnin oxsahli zngin elmi, dbi-pedaqoji irsin mnasibti tdqiq edilir. Mlum olur ki, B.Vahabzadnin pedaqoji ideyalar il zngin oxsahli irsi, elc d, xsiyyti H.liyev trfindn daim diqqt mrkzind olmudur. Hm d ona gr ki, gnc nslin pedaqoji ideyalarla tlim-trbiy olunmasnda B.Vahabzadnin dbi-pedaqoji irsindn istifad mhm hmiyyt ksb edirdi. Mlumdur ki, Azrbaycann sevgisi, azrbaycanlq hissi, xalq, millt sevgisi, dil sevgisi B.Vahabzad yaradclnn leytmotivini tkil edir. H.liyev B.Vahabzadnin vtnprvrlik trbiysindki rolunu yksk qiymtlndirir: Vtnl, xalqla, ana dilimizl qrlmaz tellrl bal olan hr bir misranzdak hikmt lkmizin mstqilliyi urunda vtnprvr mbarizlrin yetimsind byk rol oynam v gnclrin vtnprvrlik ruhunda trbiy edilmsind bir rnk olmudur. H.liyev B.Vahabzadnin milli-mnvi dyrlr saslanan bugnk cmiyytimizin quruculuundak rolunu yksk dyrlndirir: Siz yksk ideallar trnnm edn poeziyanzla milltin birliyin, lyaqtin ehtiram hissi alam v onlarn tntnsi urunda sbrl, yorulmadan, ardcl mbariz aparmsnz. Brilikl milliliyin vhdtindn qaynaqlanan srlriniz lkmizd milli urun ykslmsin gcl tkan vermidir. Xalqmzn azadla, istiqlaliyyt olan sevgisini ifad etmkd siz bir ox siyastinin gr bilmdiyi ii grmsnz. Mstqil dvltimizi glckd d yax qura bilmk, qorumaq n gnclr tarixi kklrimizi yax bilmyi, onlara hrmt etmyi tvsiy edn H.liyev B.Vahabzadnin zmz ksn qlnc pyesini, milli-mnvi, dini dyrlr tapnmaqda, vicdana syknmkd, lyaqt v inam trbiysind Hara gedir bu dnya pyesinin hmiyytini qiymtlndirmi, mzmun etibaril pedaqoji ideyalarla zngin bu srlri elmi, dbi-pedaqoji hadis kimi dyrlndirmidir. H.liyev B.Vahabzadnin mllimlik, pedaqoqluq faliyytin d yksk qiymt verir: deyalarnzla prvazlanaraq mstqil hyata qdm qoyan ne-ne tlb nsli bu gn n vaxtsa sizi dinlmkdn, sizin tlbniz olmaqdan sonsuz qrur v rf hissi duymaqdadr. V qti mindir ki, B.Vahabzad yaradcl, onun pedaqoji mziyytlri, Azrbaycan Respublikasnn mstqillik yollar il inkiaf urunda bundan sonra da n uca, n lvi amallarn gerklmsin xidmt edckdir. Aar szlr: Bxtiyar Vahabzad, dbi-pedaqoji irs, dbiyyat, vtnprvrlik, ana dili, lyaqt.

Dnya mdniyyti tarixin diqqt yetirsk grrk ki, elm, thsil-maariflnmy, mdniyyt yksk qiymt vern xalqlar, dvltlr v dvlt balar bununla ninki z lklrinin iqtisadi v mdni yksliini tmin edir, hm d dnya mdniyytin, sivilizasiyaya byk thf vermi olurlar. Bu mnada byk Mustafa Kamal Atatrkn bir mdrik klam ibrtamizdir: n byk xslr zndn ox mnsub olduu cmiyyti dnn, onun varlnn v xobxtliyinin qorunmas yolunda hyatn vern insanlardr. Dnyaya xalqlar, milltlr, insanlar arasnda nizam, harmoniya yaratmaq n gldiklrin hmi rkdn inanan trklr qlobal proseslrin arxasnca deyil, nnd getmy chd etmilr1. Buna grdir ki, trklr srlr, minillr boyu dnya mdniyytinin n mhm qabaq1

Nizami Cfrov. Seilmi srlri, 3-c cild, Bak, Elm, 2007, s.20.

404

Materiallar

cl ideyalarn mnimsmkl zlri d dnya mdniyytin byk thflr vermi, zaman-zaman dnya miqyasl mtfkkirlr, sntkarlar, ictimai-siyasi xadimlr, dvlt adamlar yetirmilr. Dnyada mnvi, maddi mdniyyt yarand bir zamandan elmimiz, thsilimiz, maarifimiz, btvlkd mdniyytimiz il bu xziny nadir incilr bx edn xeyli sayda sntkarlarmzn, fikir bahadrlarmzn, dvlt xadimlrimizin, bir szl, dnya tarixin yaradc, inkiafetdirici tsir gstrn byk trklrin hr zaman ksiyind rolu mlumdur, danlmazdr. Bu baxmdan, XX srin II yarsndan etibarn mdniyyt tariximiz byk mllr sahibi, hl canl ikn fsany dnn, klassikln iki byk azrbaycanlnn ad Heydr liyevin v Bxtiyar Vahabzadnin d ad daxil olur. Azrbaycanmzn varlnn, xobxtliyinin qorunmas yolunda hyatn vern bu byk xsiyytlri azrbaycanlq, milli birlik, dvltilik, vtndalq v vtnprvrlik amal, qidsi birldirmidir. H.liyev v B.Vahabzad arasnda geni ictimaiyyt blli olan mnvi yaxnln, etibarl dostluun sasnda, kknd, bir trfdn, bu amal dayanrd, ikinci trfdn is H.liyevin B.Vahabzadnin oxsahli zngin irsin mnasibti Azrbaycan tarixin, dbiyyatna, elmin, thsilin, onun tdrisin, tbliin, elc d Azrbaycan mllimin, pedaqoquna, maarifprvr ziyalsna verdiyi dyr il llrd. Azad sz, htta fikr qadaa qoyulduu sovet rejiminin srt illrind iind gzdirdiyi milli duyular Xruov mlayimlmsinin qzn vaxtlarnda, 1959-cu ild Azrbaycann birliyi v istiqlal urunda arpanlarn ziz xatirsin epiqraf il balanb azrbaycanllar azadla, birliy, torpaqlarmzn btvlyn qorumaa sslyn Glstan poemas il B.Vahabzad hl o illrd milli ruhlu H.liyevin diqqtini zn clb etdi. Bu bard faktlara yaz-jurnalist E.Axundovann Heydr liyev: xsiyyt v zaman kitabnda kemi sovet DTK-nn tcrbli ekistlrinin xatirlrind rast glirik. Bel ki, DTK sdri kimi H.liyev Arif mllim adl ekisti msahiby dvt edir. Onun Azrbaycan dbiyyat il bal biliklrini yoxlayr. Arif mllim Bhmnyar, Flki Tbrizi, Qvsi Tbrizi, Zlfqar irvanidn maraql faktlar sylyir. Htta Zlfqar Tbrizinin virtuoz sntkar olma, hr strind qafiy yazma haqqnda bilgilri il Azrbaycan tarixin, dbiyyatna drin bld olan H.liyevi xeyli mmnun edir. H.liyev sanki z fikirlrin aydnlq gtirmk n soruur ki, onun fikrinc, kimdir indi Azrbaycan poeziyasnn n grkmli nmayndsi? Dedim ki, Bxtiyar Vahabzadni yksk qiymtlndirirm. O susdu, sonra birdn sorudu: Bs Glstan barsind n dey bilrsiniz? Cavab verdim: Heydr liyevi, baxr poemaya hans aspektdn, hans tarixi nqteyi-nzrdn yanaasan. lbtt, problemli msldir. Ancaq bu, ax, air xyalnn mhsuludur. liyev glmsnd: Blk d siz deyn dzdr1. zrin milltilik damas qoyularaq , daim nzart gtrln, idn xarlan, mxtlif tzyiqlr mruz qalan B.Vahabzadnin labd dissidentlik hyatndan xilas byk airin H.liyevl qid, mslk yaxnlnn nticsind mmkn olmudur. eirlri, dram srlri, gnn mxtlif hlli vacib problemlrin toxunan publisist yazlar, elmi aradrmalar, elc d poeziya v incsnt dair aktual problemlr toxunan mqallri v monoqrafiyalarndak pedaqoji ideyalar il Azrbaycan elminin, thsilinin inkiafnda mhm xidmtlri olan B.Vahabzadnin oxsahli zngin irsi, elc d xsiyyti, el o vaxtlardan daim H.liyevin diqqt mrkzind olmudur. Yubileylrind, ad gnlrind, ona yazd mktublarnda, ad telefon znglrind, x v nitqlrind, xst ikn xstxanada onun ziyartind, tamaalarnn premyeralarnda, elc d Azrbaycann hyat, glcyi il bal problemli situasiyalar mzakir edib birg zrkn H.liyev Bxtiyar Vahabzad xsiyytin, yaradclna mhbbtini, hrmtini yksk drcd bildirmidir. Milli oyanmzda, milli dirliin xalq ruhuna yol tapmasnda, insanlardak buz balam vicdanlarn donunu amaqda, yatm ruhlarda itib-batm milli qeyrtin taplmasnda, soydalarmza xalqn kemiini, kkn anlatmaqda2 B.Vahabzadnin faliyytlrini qhrmanlq adlandrmdr v bununla laqdar Sizin uzun illr hqiqtn xrda-xrda, misra-misra, damc-damc yaratdnz hval-ruhiyy Azrbaycan xalqn
1 2

Elmira Axundova. Heydr liyev: xsiyyt v zaman. Bak, Ozan, 2007, I hiss, sh. 313. B.Vahabzad dramaturgiyasnda zglnlr v domalaanlar, n sz:Filoloqiya zr elmlr doktoru, professor Ramazan Qafarl. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, XII cildd, IX cild,Bak,Elm nriyyat, 2009, sh.4.

405

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

gtirib bugnk vziyyt xartd fikirlrini sylmi v qeyd etmidir ki, bu yazlara gr onu sxblar, tqib ediblr, incidiblr, km baxblar, aq v ya gizli tnqid ediblr, amma o, qhrmanlq gstrib, he ndn qorxmayb, he n onun qarsn ksmyib, z iini grb. Bu i Azrbaycan sevgisi, azrbaycanlq hissi, xalq, millt sevgisi, dil sevgisi, sevdiklrini qorumaq v glcy trmkdn ibart idi. Vtn, onun taleyi mvzusu, bununla laqdar vtnprvrliyin tblii, trnnm, alanmas Bxtiyar Vahabzadnin btn yaradcl boyu davam etmi, onun yaradclnn leytmotivini tkil etmidir. H.liyev B.Vahabzadnin vtnprvrlik trbiysindki rolunu yksk qiymtlndirir: Vtnl, xalqla, ana dilimizl qrlmaz tellrl bal olan hr bir misranzdak hikmt lkmizin mstqilliyi urunda vtnprvr mbarizlrin yetimsind byk rol oynam v gnclrin vtnprvrlik ruhunda trbiy edilmsind bir rnk olmudur1. Bxtiyar Vahabzadnin hyat, elmi-pedaqoji, ictimai-siyasi faliyyti, btvlkd, xsiyytinin milli mnlik urunun formlamasnda, inkiafnda, vtndalq duyularnn oyanmasnda byk tsir gcn malik olma il bal masirlri, XX srin grkmli siyasi v dvlt xadimlri, elm, mdniyyt, dbiyyat xadimlri hr zaman aktual olan qiymtli fikirlr sylyiblr. Onun dostu, Azrbaycan mdniyytinin yorulmaz tbliats hmd midenin Bir insann z xalqn v z doma dilini dlicsin sev bilmk qabiliyytini mn Bxtiyar Vahabzaddn yrndim-fikri, bu mnada, xsusil diqqti kir. Grndy kimi, vtnprvrliyin, vtndaln Bxtiyar Vahabzad zirvsi vardr. nki, vtnprvrlik B.Vahabzady gr, hr bir mnvi keyfiyytlrin, ideallarn fvqnd durmaldr. nki Vtn yalnz torpaq deyil. Vtnbu torpan stnd yaayan xalqn dili, tarixi, mdniyyti, adt-nnsi, bir szl, ruhu v psixologiyas il vtndir! Vtn bu mnvi keyfiyytlri il balanm adam Vtn urunda hr fdakarla, htta lm d ged bilr2. Grndy kimi, air gr, Vtn xalqmzn mnvi-xlaqi hyat tcrbsi, adt-nnsinin topland yaddadr. Vtn shiflrind xalqmzn tarixi taleyi hkk olunduu bir tarixdir. Bu tarixi unutsaq, kemiimizin stndn xtt kmi olarq. Vtn vicdandr! Bu vicdandan mrhum olmaq rfsizlikdir, rzaltdir. B.Vahabzad vtnprvrliyinin trkib hisssi olan ana dili mslsi airin yaradclndan qrmz xtt kimi keir. air gr, dil insan vtn balayan amil, milli varln daycs, xalqn varlnn mnvi pasportudur. Ana dilin mnasibt, air n, xalqa mnasibtdir. B.Vahabzad yax bilirdi ki, insann vtn, yurd hissi onun ana dili il ayrlmaz kild baldr. Ana dilinin olmad yerd hqiqi vtn hissi mmkn deyil. Ana dilinin taleyi xalqn glck taleyi il ayrlmaz kild baldr. Buna grdir ki, dilimiz xsusi mhdudiyytlrin qoyulduu, dvlt idarsinin hr bir sahsind btn sndlm v nsiyytin rus dilind aparld, mclislrd ancaq bu dild danld, rusdilli orta mktblrin saynn sni surtd artrld bir vaxtda B.Vahabzad xalq, millt qarsnda hycan tbili alr, vtnprvrlik amal il Vtnimiz qarsnda tarixi xidmt gstrir. Tkc elmi-pedaqoji faliyyti il kifaytlnmir, insan qlbin tez yol tapan poeziyaya z tutur, xalqa, millt mracit edrk vzifnin n qdr qlobal, ciddi v msuliyytli olduunu gstrir. Gstrir ki, bu dil vtn, millt, torpaq sevgimizin balancdr, ruhumuzun kemidn glcy trcsdr: vladlar yer zn splns Prn-prn dnlrin Vhdtidir ana dili, Bu dnyann Hans uzaq bucanda sslnirs, O buca mnim n zizldn ana dilim! Mni ana Vtnimin
1 2

Heydr liyev v mdniyyti. Nurlan Nriyyat Poliqrafiya Mrkzi. Bak, 2008, sh.352. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, XII cildd, XI cild, Bak,Elm 2009, sh.41.

406

Materiallar

Btn oul-qzlarna Qohum edn ana dilim! Sn gzlr grnmyn bir telsn ki, Yol amsan kemiimdn glcy, Ana yurdun z ruhunu keirirsn Bu nsildn o nsil. Bu rkdn o ry z drdimi, sevincimi Dodamda aladanm, Mni ana Vtnim, Bu gnm, Sabahma, dnnim baladanm. B.Vahabzadnin milltin varlna, znmxsusluuna, milli zndrkin v zntsdiqin, milli lyaqtinin qorunmasna saslanan milli mnlik urunun formalamasnda, milli ruhda trbiy iindki faliyytin H.liyev xalq adndan bel qiymt verir: Siz yksk ideallar trnnm edn poeziyanzla milltin birliyin, lyaqtin ehtiram hisslri alam v onlarn tntnsi urunda sbrl, yorulmadan, ardcl mbariz aparmsnz. Brilikl milliliyin vhdtindn qaynaqlanan srlriniz lkmizd milli urun ykslmsin gcl tkan vermidir. Bdii sz byk inam v hrmt bslyn xalqmzn imperiyaya, totalitarizm qar nifrtini, azadla, istiqlaliyyt olan sevgisini ifad etmkd Siz bir ox siyastinin gr bilmdiyi ii grmsnz. Mdrik tvsiylri il mstqil dvltimizi glckd d yax qura bilmk, qorumaq n gnclr d tarix v masirliy, dvlt v dvltiliy, mstqilliy, masir dnyamza yeni bax, mnasibt trzi formaladran H.liyev bu baxmdan B.Vahabzadnin Hara gedir bu dnya, zmz ksn qlnc (Gytrklr) pyesinin tamaalarna baxdqdan sonra mzmun etibaril ibrtamiz olan, masir v tarixi hqiqtlr syknn bu srlri dbi-pedaqoji hadis kimi dyrlndirmidir. Bel ki, Hara gedir bu dnya pyesinin tamaasndan sonra yaradc kollektivin zvlri il gr zaman tamaadan ald tssratlar blrkn bu sri flsfi, psixoloji v eyni zamanda elmi sr kimi dyrlndirmidir. B.Vahabzadnin btn yaradclnn mdniyytimizin, incsntimizin, dbiyyatmzn inkiafndak yksk rolunu qiymtlndirmkl sri hm d elmi-pedaqoji aspektdn inclikl thlil etmidir. Bildirmidir ki, bu sr aktualdr v aktualln he zaman itirmyck, nki ...insan n qdr yaayaaqsa, bu mvzu bir o qdr d aktual olacaqdr1. srd qli thsil v trbiy nticsind n yksk sviyyy qalxm insan v insan cmiyyti onun xsusiyytlri, keyfiyytindn bhs edilmkl insan trbiysi n plana kilir. ....Bu srdn doan mna ondan ibartdir ki, grk hr bir insan n olur-olsun, paklq, mnvi saflq, mnvi tmizlik urunda mbariz aparsn, insana xas olan mnfi keyfiyytlrdn insanlar xilas etmy axra qdr alsn - fikirlri il trbiydn, trbiyidn bhs etmkl, hm d zntrbiy msllrin toxunur: Mn bu tamaan izldikc fikirlirm, vzif ndn ibartdir bunu qbul etmk (yni, cmiyytdki naqisliklri: haramn halal stldiyini, mnm-mnm hissinin n kildiyini, inamszln ba alb getdiyini v s. M.S.), onunla raz olmaq, yaxud da ki, mbariz aparmaq lazmdr? srin d ana xtti ondan ibartdir ki, sas qhrman Lan bu mbarizni aparr v z fikrind, xlaqnda axra qdr qalr. Demk, insanlar bu nmund trbiy etmk lazmdr1. H.liyev trbiy iinin ox tin olduunu da vurulayr. ...myyn bir mrhld nys nail olmaq olur, sonra kims glib onu pozur-fikri il pedaqogikann sas vziflrindn biri kimi trbiynin planl, mtkkil olmas mslsin toxunur.
1

1 2

Heydr liyev v mdniyyti. Nurlan Nriyyat Poliqrafiya Mrkzi. Bak, 2008, sh.369 Bxtiyar Vahabzad. srlri, XII cildd, IX cild, Bak, Elm, 2008, sh.445

407

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Gstrir ki, insan tbitind xeyirl r yan-yanadr, msbt chtlr il yana mnfi chtlr d var, onlar azalmr, ksin artmaqdadr. Buna gr d hyata nikbin baxmal (nikbinlik prinsipi M.S.), inam, lyaqt, vicdana syknmli, trbiy olunmaldr. Bu fikirlri B.Vahabzad surtlrin dili il d tez-tez sslndirir: lahi, yalnz zn dnb, baqasn tapdalayan, nfsinin qulu olan insana nec ali insan demk olar?, Bugnk urlu insan daha da ykslmk vzin niy xlaq unudub bu qdr aa enmidir? lahi, gr xlaq n qdr pozulub ki, ham zn cmiyyt qar qoyub. Mn qarma qoyduum mqsdi baa atdra bilsydim, elmin xlaqi prinsipin qlb qazandrar, bu yolun ilk yolusu olardm. Gnah bizd deyil, xlaqmz v inammz pozulub, yrilik, yalan, riya, ourluq, rvt n adi normaya evrilib. Bunlar bacarmayanlara, baqa szl, xlaq pozulmam adamlara fl, frsiz, bacarqsz demkdn d kinmirik kimi fikirlr il B.Vahabzad blalardan xilas olman yolunu xlaqn vicdann, lyaqtin, inamn trbiysind grr. Bu trbiyd dini thsilin, trbiynin vacibliyini d vurulayr. Ulu cdadn dili il faciy dar olmu qhrmana deyir: Allah qarsnda ucalmaq, onu drk etmk imkann var idi. Amma sn bundan qadn, zn-zn kiiltdin v ya ndi cmiyyt Allaha trf dnr. Bu fikirlr il elmi, milli v dini anlaylar vhdtd gtrmkl btv torpa, azad vtni, mstqil dvlti olan bir milltin, xalqn mnviyyatnn lmzliyin, bdi yaayacana inanr. Msbt qhrman Lann ndiycn dnyada 15 min df mharib aparlb fikirlri il cmiyytdki zoraklqdan, zlmdn, daltsizlikdn, vicdanszlqdan, halal-haramn ortadan qalxmasndan xilas elm, idraka, flsfy arxalanmaqda grr.Hara gedir bu dnya sualnn cavabn da insan Allahn kmyi il, elmin gc il aradrb drk etmlidir, hyat yolunu semlidir, glcy raq tutmaldr. nki btn blalar mrhmtsizlikdn, vicdanszlqdan, allahszlqdan tryir. Grndy kimi, B.Vahabzadnin bu sri milli pedaqogikamza dyrli thfdir. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi ,zmz ksn qlnc (Gytrklr) pyesi d H.liyevin tbirinc, dyrli elmi-pedaqoji hadisdir. nki, o, milli ideologiyamzn konsepsiyas olmaldr tlbini irli srmkl, milli ideologiyamzn formalamas n dnn beyinlrimiz, alimlrimiz v o cmldn, thsil sahsind alan mllim ordusunun qarsnda vzif qoymudu. Gstrirdi ki, bu ideologiyan qurmaq, yaratmaq, tkil etmk v eyni zamanda mli surtd hyata keirmk n tarixi kemiimiz yax yrnilmlidir, tarixi kemiimiz dbiyyatda ks olunduu n dbi irs gnclr atdrlmal, tdris olunmaldr. Grndy kimi, milli ideologiyamzn konsepsiyasnn hyata keirilmsind tarix v masirliy yanama prinsipinin mhmlyn biln H.liyev n zmz ksn qlnc srinin, tamaasnn hans kiy malik olduu z xr. Gstriln mqsd n tarixi mvzudak srlrin vacibliyindn, aktuallndan danaraq bu mvzuda srlr yazman hmiyytini n kmidir: srin mvzusu, mzmunu v mnas ox byk hmiyyt ksb edir... dbiyyatmzda hr bir janrda, mvzuda srlr olmaldr. Ancaq tarixi mvzuda sr yazmaq hmi ox mrkkbdir, tindir. Tarixi mvzuda sr yazmaq ox zhmt tlb edir... Bel bir sr qdim tariximizin, o cmldn milltimizin qdim kklrinin tarixinin byk bir shifsini ab ictimaiyyt gstrir. Bunun z byk bir idir. V hesab edirm ki, byk yaradclq qlbsidir. Bunu Bxtiyar Vahabzad ox byk mhartl edibdir. Birincisi, o bu sri tarix v tarixi dqiqlik sasnda yaradbdr. kincisi d onun bugnk nsl, Azrbaycan ictimaiyytin n byk xidmti ondan ibartdir ki, bu sr hmi yaayacaq... Bu sr glck n d ox byk hmiyyt ksb edir... Tariximizi aradrb bu gn n hmiyytli, dyrli olan shiflrini indiki v glck nsillr atdrman z xalq, millt, tarix v glck nsillr qarsnda byk xidmtdir.....z adndan, btn xalqmz, milltimiz, cmiyytimiz adndan B.Vahabzady bu sr gr xsusi tkkr edn H.liyev biz kklrimizin trk milltin, qdim trk tarixin bal olduu ya demmiik, ya da demy csart tapmamq - fikri il milli zndrkimizd bu srin hmiyytli chtini bir daha tsdiqlyir. H.liyev fikrin davam etdirrk bildirir ki, sr mzmun etibaril ox ibrtamizdir v tssflr olsun ki, bizim ulu cdadlarmzn hyatnda ba vern anlalmazlqlar, davt, qardan qarda leyhin xmas kimi tarixi hqiqtlr bu gn d, 1450 il sonra yen d mvcuddur. V bu hadislrin kontekstind srdn mlum olduu kimi,milli zndrk, kkl ballq, nn408

Materiallar

lrimiz, tarixn szbtvlymz, slhsevrliyimiz, mrdliyimiz, hrmt hisslrimiz, byk-kiik mnasibtlrimiz v s. gzg tutulur. Mnfi xsusiyytli obrazlarn ifas il msbt xsusiyytlrin lyaqtli, vicdanl insan trbiysind rolu z xr. XXX H.liyevin B.Vahabzadnin zngin elmi-pedaqoji irsin mnasibtind onun mllimlik, pedaqoqluq faliyytin d verdiyi yksk qiymt diqqti kir: ...ideyalarnzla prvazlanaraq mstqil hyata qdm qoyan ne-ne tlb nsli bu gn n vaxtsa sizi dinlmkdn, sizin tlbniz olmaqdan sonsuz qrur v rf hissi duymaqdadr.... H.liyev z milli dnyagrnn formalamasnda, inkiafnda Bak Dvlt Universitetinin bir mllimi, alimi kimi B.Vahabzadnin pedaqoji faliyytini ox yksk tutur: ...z dilini inkiaf etdirn alim, mllim, z tarixini yazan,inkiaf etdirn, tarixini ks etdirn alim, z mnviyyatn aradran, thlil edn v mumildirn, elmildirn, xalqna yksk sviyyd atdran alim - ... z xalqnn, milltinin milli urunun, milli ruhunun, vtnprvrlik ruhunun inkiaf etmsin, irliy getmsin xidmt gstrir. Azrbaycanda milli azadlq hrkatnn yaranmas, meydana xmas, inkiaf etmsi tariximizin shiflrinin txribatdan, thrifdn qorunmas... bunlar alimlrimizin, mllimlrimizin, ali thsil ocaqlarnda alanlarn faliyyti nticsind olmudur1. B.Vahabzadnin maarifprvr pedaqoq, mllimlik faliyytind xlaqi-didaktik ruh alayan, mktb, mllim, kitab kimi anlaylar znd ehtiva edn Mktb eirlri silsil srlri znmxsus yer tutur. Bu srlrd lifbann , mumiyytl, kitablarn, onlar tdris ednin rolu, hmiyyti bard mlumat verilir. Bu gnmzn vacib, aktual mslsi kimi mtaliy tlbatn Kitab bilik mnbyidir, O, hyatda sizin n yaxn dostunuzdur, oxlu kitab aln, oxuyun, nki hyatda o sizi znginldirck fikirlri vurulanr. B.Vahabzadnin pedaqoji irsind mllim xsusi yer tutur, airin tbirinc mllim dnyada n qiymtli kapital olan insanla ilyir, onun taleyini hll edir. Mllimlrini minntdarlqla xatrlayan air onlar mn bir ox bilgilrl yana, zm knardan baxmaq drsini d yrtdi,-demkl znbax, zndrk, zntrbiy, zntnqid kimi pedaqoji meyarlarn rolunu qabardr. H.liyev B.Vahabzadnin elmi, dbi-pedaqoji irsin mnasibtini bu fikirlr zamannda olduu qdr glckd d ox aktual olacaqdr: Sizin qlminizdn xan, xalqmzn arzu v istklrini trnnm edn srlriniz Azrbaycan Respublikasnn mstqillik yollar il inkiaf urunda bundan sonra da n uca, n lvi amallarn gerklmsin xidmt edckdir.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. DBYYAT B.Vahabzad. srlri, XII cildd, III cild, Bak, Elm, 2008, 577 s. B.Vahabzad.srlri,XII cildd, IX cild, Bak,Elm,2009,828 s. B.Vahabzad. srlri, XII cildd, XII cild, Bak, Elm, 2009,838 s. Elmira Axundova. Heydr liyev: xsiyyt v zaman. Bak, Ozan, 2007, I hiss, 352 sh. Nizami Cfrov. Seilmi srlri, V cildd, III cild, Bak, Elm, 2007, 324 sh. H.liyev v mdniyyt. Nurlan Nriyyat Poliqrafiya Mrkzi, Bak, 2008, 504 sh. Heydr liyev: dbiyyatn yksk borcu v amal. Bak, Ozan, 1999, 452 sh.

Heydr liyev. dbiyyatn yksk borcu v amal. Bak, Ozan, 1999, sh.232.

409

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDEK VATAN SEVGSNN GNMZE YANSIMASI


Ramazan TOPDEMR
Yrd. Do. Dr., Adyaman niversitesi- Eitim Fakltesi rtopdemir02@hotmail.com ZET Trk Dnyasnn mehur airi Bahtiyar Vahabzade halkn iinden gelmi vatann ve milletini seven bir halk airidir. Milletin derdini kendi derdi bilmi, lkesinin acsn kendi acs gibi kalbinde hissetmi, milletinin sevinci ve dertlerini btn varlyla yaam ve yaamakta olan bir airdir. Onu bazen bir ehidin ana babas, bazen sokaklarda yalnayak gezen bir yetim, bazen de vatanndan zorla srlm bir Karabal olarak grmekteyiz. Kendi deyiiyle Ben Vahabzade deilim milettimin diliyim diyen Vahabzade milletin iindedir. Halkn derdini kendine dert bilen bir Azerbaycan aydndr. Bahtiyar Vahapzadenin "Tek arzum, yirmi birinci yzylda Trkiyenin dnya muvazenesinde sz geen, dnyann en gl devleti olmasdr." demesi, Trkiyeye olan sevgisinin derecesini gsteren en gzel ifadedir. Anahtar Kelimeler: Vatan, Millet, Dil, Azerbaycan, Trkiye.

Giri 20. yzyl Azerbaycan Trk Edebiyatnn yaayan en nemli temsilcilerinden biri olan Bahtiyar Vahapzadenin iirlerinin nemli bir ksmnn konusunu insan tekil eder. Bu insan, ncelikle airin yaad dnemin sosyal ve siyasal artlarnn biimlendirdii insandr. Vahapzade, iirlerinde hem bu insan hicveder hem de bu insan tipinin yerine iirleri aracl ile meydana getirdii insan yerletirir. Onun iirlerinde bu iki insan bir aradadr. Bahtiyar Vahabzade'ye gre; air ve iir vatan sevgisinin, millet aknn kor halinde temsilcisi olmaldr. Milli kltr, sanat, vatan sevgisini, aile scakln, ana, karde, evlat muhabbetini en gzel ve en gl olarak anlatmaldr. air hak ve hakikat yolunda her trl mcadeleyi yapmaldr. Bir milletin maneviyat ve mukaddeslerine alt yap olan deerleri, air can pahasna korumal ve sevdirmelidir. I. Bahtiyar Vahapzadede Vatan Sevgisi: ki Devlet Bir Millet lks eklindedir Kk yalarndan beri Vahabzadenin hayallerini ssleyen lkemiz, onun genlik yllarnda, Sovyetler Birlii dneminde, kalbini alevlendiren bir sevda haline gelir. Bir frsat bulup Trkiyeyi ziyaret etmek isteyen Vahabzade, nihayet bu zlemini gerekletirecei zaman 1961de yakalarken: Yllar sonra duygularn yle ifade eder: Azerbaycan- Trkiye Bir anann iki olu, Bir narn iki kolu O da ulu bu da ulu Azerbaycan- Trkiye Bir Milletiz, iki devlet Ayn arzu, ayn niyet Her ikisi Cumhuriyet Azerbaycan- Trkiye Vahabzade, ocukluundan beri zlemini ektii, byklerinden birka kez dinledii, hayallerinin lkesi olan Trkiyeyi birka gn sonra gidip ziyaret edecektir. air, bu vuslat ncesinde duygu dolu anlar yaar. Vahabzadenin zleminin gerekletii anlar tarifi zor anlardr. airin, ana vatan olarak nitelendirdii lkemize yapm olduu unutulmaz ziyareti kendisinden dinleyelim: Dedemin, babamn ve amcalarmn azndan Trkiye hi dmezdi. Ben imdi soyumdan gelen arzularn hayallerin lkesi olan Trkiyeye gidiyorum. Sabah erkenden kalkp tra oldum. Otuz be yldr hasretini ektiim, ismini zaman zaman andmda btn bedenimi titreten, koluma kuvvet, ayama takat, gzlerime k veren bir ehre, stanbul a, gidiyorum. mitgahm, nnde boyun ediim, zorla elimden alnan admn sahibi, na410

Materiallar

musumun, izzet ve erefimin koruyucusu, gren gzm, vuran kolum, dnen beynim, yardmcm, dayanam, bayram, kaybettiim tarihim, gemiim, ana dilim, erefim hepsi sendedir. Kamarann penceresinden bakyorum uzakta fener yanp snyor. Allahm! lk defa Trk gryorum. O kta benim arzularm yanyor. Ey fener, sen sana tarih boyu dman olan bir milletin gemisine yol gsteriyorsun. O geminin iinde sana can vermeye hazr birisi var. Trkiyeye, kimlik kontrolnden sonra ayak basan Vahabzadenin heyecan devam eder. Trkiye Cumhuriyeti yazl mhr airi duygulandrr: Ben sana kurban olaym. Ey benim cumhuriyetim! Ey benim benden uzak vatanm! Benim iin yanan ve bana elini uzatamayan vatanm! zin belgesinin zerindeki mhr dne dne pyorum. Otuz be yldr vesikalarmn zerinde Rus dilinde yazl ifadeler vard, ilk defa imdi kendi dilimde yazl bir ibare var kimliimde. mrnde sadece on saat benim kim olduumu gsteren vesika ise ilk defa kendi dilimdeydi. Ben ancak imdi ben oldum.2 Nihayet stanbula ayam basyorum. Bu mukaddes topra eilip pmek istiyorum. Ama yol boyunca beni takip eden ajanlardan korkuyorum. Yan, ama yle yan ki, alevin gzkmesin. stanbulda topu topu on saat kaldk. ehri gezdik. nsanlarla konumak istiyorum. Hal hatrlarn sorup; onlarn kalbine yol bulup girmek istiyorum. Ancak onlarn bana meyli yok. diyen air stanbulu ziyaret ettii dnemde sokaklarn bakmsz, marketlerde fiyatlarn ok yksek olduunu, mzelerin tertibatnn iyi olmadn grr. stanbulun bu durumunu gren air hayal krklna urar, o gece ge vakitte yatandan kalkar, geminin gvertesinde ellerini ge aarak: Ey Allahm! Sen Trkiyenin gemiteki kudretini ve azametini geri ver. diye dua eder. Vatanna, Vahabzadenin ifadesiyle, yrek arsyla dnen air, bu seyahatten sonra stanbul adl iirini yazar: Bugn bir aya Avrupadadr. Bir aya Asyada Trkn. Kulaklarnda motor sesi, Dilinde Kuran sesi, Trkn. Zaman onu dillendirir, Asrn ahengine ses verir, Dnp derinden; Ancak babas eker eteklerinden, rpnr ehir kilik iinde. Dm dm olmu fikirler Asrn kemekeinde. Bir ehirde buluur ki dnya, iki lem. Bulacaktr eminim, Trkolu hak yolunu. O, imdilik seyreder San, Solunu... Yrei ark yrei, Akl Garp akldr Trkn. Bu tezattan sinesi daldr.1 Trkn.
1

Vahapzade, Bahtiyar, iirler, Ankara, 1993; Vahabzade, Bahtiyar, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 263-265.

411

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ki karde lkenin her zaman zor gnlerinde birbirlerinin yannda olduuna iaret eden Vahabzade, 1999 ylnda lkemizi derinden sarsan Marmara depremine bir Trkiye vatanda gibi zlr, ona bu znt Deprem iirini yazdrr. air duygularn sz edilen iirde yle ifade eder: itince ata yurtta depremi, Akt yam, dnd bam Trkiye. Her derdimin, her gammn orta Can kardam, can kardam Trkiye. Var m kaza, var m bela bu kadar? Seninleyiz biz ki mr boyunca Facian biz uzaktan duyunca, Gzlerimden akt yam, Trkiye. z hkm var her zamann, her ann, Yaman gnde yanndayz biz senin Ana yurtta vatanmsan, vatanm, Vatanmda vatandam, Trkiye. Tarih boyu bu ahdimiz sarslmaz, Trk milleti har olmam, har olmaz. Her beladan Trkn beli krlmaz. Sen benim can srdam, Trkiye. Trkiyeyi derinden etkileyen depreme kar teessratn bu dizelerle ifade eden air, iki lke arasndaki sarslmaz sevgi ve kardelik balarnn hangi temeller zerine bina edildiini Azerbaycan-Trkiye iirinde dile getirmektedir: Bir anann iki olu Bir aacn iki kolu O da ulu, bu da ulu Azerbaycan-Trkiye Dinimiz bir, diliniz bir Aymz bir, ylmz bir Akmz bir, yolumuz bir Azerbaycan-Trkiye Anayurtta yuva kurdum Ata yurda gnl verdim Ana yurdum, ata yurdum Azerbaycan-Trkiye II-Vatan ve Millet Sevgisi air, vatann, vatan topraklarnn, ana dilinin mukaddesliini iirlerinde ve ak, net ve iten bir dille terennm ediyor. Vatan sevgisi adl makalesinde bu sevgiyi yle tarif ediyor: Vatan sevgisi insani duygularn en alisi, en yksei ve en mukaddesidir. nsan ait olduu vatan sevmekle kendini, cemiyet karsndaki grevini yerine getirmi olur. Vatan ve halk duygularndan mahrum olan ahs btn insani hislerden mahrumdur. Vatan seven insane hayat sever, dnyay sever. nk o niin yaadn, neyin namna altn bilir. Vatan sevgisi insana mukaddes bir gaye verir. Mukaddes gaye ise kalbe cesaret, kollara kuvvet, gzlere k verir.1 Vahabzade sz ve dile iki adan bakar: Bir yandan sanatkrlk, dier yandan ise milliliin remzi olarak; vatann, milli varln ayrlmaz paras olarak grr. Vahabzade vatan ve millet akn, ana dili sevgisini bir da gibi kalbinde tam ve bunu okurlarna vermeye almtr. Hak ve adalet yolunda karsna kan btn engellere ramen yapt mcadeleden bir an bile vazgememitir.2
1 2

Vahabzade, Bahtiyar, Vatan Millet Ana Dili, Ankara 1999, s. 74 Vahabzade, Bahtiyar. Sanatkar v Zaman. Genlik, 1 Say. 211, 1976 ; Gndodu, Bayram. n Sz Vahabzade, Bahtiyar. Soru areti. stanbul, 2002, say.7

412

Materiallar

Dier yandan zerinde durduu bir baka konuda eitimin ana dilinde yaplmasdr: Mili uurun ekillenmesinde ve kiinin kendini kavramasnda ana dilde eitimin nemini ispat etmeye gerek yoktur. Fertlerin yetitirilmesinde eitimin anadilde olmasnn gereklilii hakknda dnyann byk dnr ve eitimcileri ciltlerle kitap yazmlardr.12 Yllar ve Nameler makalesinde daha net gryoruz: Yln sonunun aralk aynn son gnleri olduunu kim syleyebilir? Yine btn gnlerin, aylarn, yllarn hacmi, snr, ve deerinin bir olduunu kim syleyebilir? Bu sorular yrei zengin, hisli Azerbaycan Halk yle cevaplandrmtr: Azizim bin aya deer Kn bin aya deer Yl var, bir gne demez Gn var, bin aya deer. Vaktini aylara ve yllara gre len insann zaman kavram zerine anlayn halk ne kadar gzel anlatmtr. mr var; ilkbaharnda kemale erer. mr var; knda da henz bir ocuk gibi yetikinleemiyor. mr var; ilkbahar gelmeden, k gelir. mr var; knda da ilkbaharn yaar. ylede yl var; btn gzellii sefas ilkbaharnda biter. Yl da var; kendisi biter, sz bitmez. Dilde birlik yurtta birlik fikrini dile getirdii Ana Dili iiri olduka etkileyici ve reticidir: Ana Dili Dil aanda ilk defa 'ana' sylerik biz 'Ana dili' adlanr bizim ilk dersliyimiz lk mahnmz laylan anamz z sdyle irir ruhumuza bu dilde gile-gile. Bu dil - bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr, Bu dil - birbirimizle ehdi-peymanmzdr. Bu dil - tantm bize bu dnyada her eyi Bu dil - ecdadmzn bize goyup getdiyi En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek Goruyub, nesillere biz de hediyye verek. III- Vatan Topra le lgili Hatralar: I.Hatra: Ahmet Kabaklnn daveti zerine Trkiyeye gider. stanbulda birka gn konuunu arlayan Kabakl, Vahabzadeye bir gn sonra Ankaraya gitmek iin uakta iki kiilik yer ayrttn syler. Vahabzade de Kabaklya uakla deil de kara yoluyla gidip gidemeyeceklerini sorar. Kabakldan bu konuda olumlu cevap gelince, stanbuldan Ankaraya kara yoluyla gitmeye karar verirler. Yola kmadan nce Vahabzade eline bir kalem bir de defter alr. Yolda levhalarda grdkleri yer isimleri teker teker kaydeder. Bu isimlerin birounun Azerbaycanda, hatta kendi memleketi olan ekide yer ismi olarak kullanldn grr. Ortak zelliklerin bu kadar ok olmasna sevinen air, yolda mola verdiklerinde Kabakldan izin ister hemen yanlarnda kendileri gibi mola vermi olan yolcularn masasna selam verip oturur. Oradaki yolcularla biraz sohbet ettikten sonar kendisini tanmadklarn anlayan Vahabzade, masasna konuk olduu Trkiyeli yolculara kendisinin nereli olduunu sorar. Onlar da Vahabzadeyi tanmadklar iin konumasndan Karsl ya da Ardahanl olabileceini sylerler. air, yolcularn vermi olduu bu cevaba ok sevinir. airi etkileyen bu olaylarn temelleri, iki lke insannn sarslmaz balarla birbirine balanmasna dayanmaktadr. Her dnemde tazelenen vefa numunesi diyebileceimiz olaylar, haliyle, iki lke insann daha da birbirine yaknlatrmaktadr. II: Hatra: 1918 ylnda Ermeniler ve Ruslar birlikte Azerbaycanda halk katletmeye baladklarnda Azerbaycan hkmeti, Osmanl devletinden yardm ister. O dnemde, Nuri Paa komutasnda bir orduyla Azerbaycann yardm talebine cevap veren Osmanl devleti, Ermeni ve Ruslarn igal ettii topraklar Azerbayacanl ve Trk askerlerden oluan Kafkas slam Ordusu sayesinde tekrar istiklaline kavuturur. Tabi ki bu topraklarda binlerce asker ehid verilerek
413

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

bu baar salanr. Bugn, Anadoluludan Azerbaycanl kardelerinin zor gnlerinde yannda olmak iin gelip bu topraklarda cann veren binlerce asker, medfn bulunmaktadr. Bunlardan birisi de amah snrlar ierisindeki Acdere mevkiinde bulunan Trk subaynn kabridir. Azerbaycanl kardeleri iin cann veren Trk askerine Vahabzade, yazd bir iirle vefa borcunu yerine getirir. air bu iirinde duygularn yle ifade eder: Tenha Mezar Yolun kenarnda tenha bir mezar stnde ne ad var ne soyad. Ey yolcu, araban eyle bu yerde Soru kimdir yatan tenha yerinde O bir Trk zabiti kahraman, metin Doma kardeine yardma geldi. Krgna tutulan milletimizin Hakl savana yardma geldi. Uzakdan hay verip senin sesine Geldi, geldi dnmedi z lkesine. Dman saflarn o, soldan saa Biip destesiyle cepheyi yard. Topran urunda dp topraa Senin topran sana gaytard. z koruduu, hem can verdii Yolun kenarnda defnedildi o. Urunda cann kurban verdii Topra zne vatan bildi o, Yolcu araban bu yerde durdur. O mezar nnde sen tazim eyle Secde kl, dua ver onun ruhuna Ayak bastn yer borludur ona. Vahabzadenin eserlerinde de grld gibi, Trkiye onun gznde kendi lkesi kadar azizdir. Trkiyenin mutlu gnnde sevinen, zntl gnlerinde, Trkiye vatanda bir ferd gibi kederlenen air, Trkiyenin istikbaldeki yerinin dnyadaki mreffeh devletler arasnda olmaldr diyerek, Trkiyenin dnyadaki byk devletlerden birisi olmasn arzu etmektedir. IV.Korkuyu Yenen Korkusuz air Vahapzade yaad ve ilk iirlerini vermeye balad dnem, Azerbaycann tarih, sosyal ve siyasal adan bir kaos dnemidir. indeki dnceler ve dndaki sistemin atmas air ve insan iin bir ikilik getirecektir. Bu konudaki imge ve sezilerini kilik isimli iirinde yle ifade eder: Gznle grdn men ayr mendir Esl men gzne grnmeyendir zm de bezmiem z ses kyumden Dzn ahtarsam grndmden ucayam Bir fikrin dnmez kuluyam Menim gh samda gh solumda Bir gze grnmez men var men oyam iirde zellikle: zm de bezmiem z ses kyumdan, dzn ahtarsam grndmden ucayam szleri, iinde bulunduu artlar gerei sz konusu olan bir ikilik ve airin bundan duyduu kaygya iaret etmektedir. air, bu durumu bir baka iirinde, Eer boylanmrsa szm zmden Baga men eyleip menim yerimde Bir ndan szne susuramsa men Demek gizlenmiem men z sebrimde eklinde ifade ederek, davas uruna asl beninin saklamak zorunda ol-duu, grnmeyen beni olduunu bildirmek ister.
414

Materiallar

-Vahapzdenin iirlerindeki insan iin tehlikeli eylerden biri korkudur. Vahapzadeyi korkutan korkunun bizzat kendisidir. ire gre korku insan z olmaktan uzaklatrr, vicdanlar susturur, adleti ve hakikati engeller, zulm destekler, zulm eden glnn ban svazlar, fikri ldrr, ruhu ve dili balar. Vahapzde, korkuyu iblise benzetir. Vahapzadenin yaayarak anlatt korku, onun ifadesiyle milletin kalbine kasten baslmtr ve toplumsal bir korkudur. air bu korkuyu bir iirinde u ekilde dile getirir: Men gorhuram, sen gorhursan O da gorhur bu da gorhur. Biz gorhuruz Teze fikir beynimizde gelen kimi Tez gorhurug. Bakasndan gorhduumuz be deyilmi zmzden biz gorhurug! Gorhu gorhu! Bir gurd olub yeyir bizi iimizden, Ne gzleyir veten bizden? rade yoh Kiilik yoh. Biz gorhurug, Biz susurug. Rus korkusu ve ondan kaynaklanan, kardakine kar duyulan korkuyu, ki Gorhuyu iler". Sz konusu korku, beraberinde yabanclamay getirmi, korkunun hkm srd bu corafyada insann hareket alan olduka daralmtr. Bu artlarda sanatkrn da doru dnp sylemesi g hatta imknszdr. Fikir lr Can sustalr Ruh boulur Gorhu bizim dilimizde kilit olur Beynimizde gfl olur Derd budur ki bu derdi de Biz ganrg, biz bilirik Gorha gorha zmz de zmzn Biz gorhuya evrilirik Sonu Azerbaycan Trklerine kar giriilen saldrlara kaytsz kalmayarak. fikrini ve straplarn aka dile getirdii; milletinin ocuklar iin dkt gzyalarn toplad iiri, Bahtiyar Vahabzade'nin lsz vatan sevgisinin bir ifadesidir. Vahapzadenin iir dnyasnda yaayan insan pek rahat deildir. O, ift ynl bir gerilimin kskacndadr. Bu insan, airin kendi dnyas ile iinden kt d dnya ki bu paralanm, kuatlm Azerbaycandr. Bahtiyar Vahapzade, iirinin kaynan vatan topranda aramtr. Btn sylemleri, ait olduu milletinin milli ve manevi deerlerinden almtr. Azadlk Bedel ster szn dorularcasna yazd iirleri bugn nesilden nesile heyecanla okunmaktadr. Kendi geleneklerine, goreneklerine bal olan air iirlerini sevgi zerine ina eder ve Vatan Sevgisinin mandan olduunun bilinci ve kararll ile yaamtr.
1. 2. 3. 4. 5. KAYNAKLAR Gndodu, Bayram. n Sz Vahabzade, Bahtiyar. Soru areti. stanbul, 2002, say.7 Vahabzade, Bahtiyar, Vatan Millet Ana Dili, Ankara 1999, s. 74 Vahabzade, Bahtiyar. Sanatkar v Zaman. Genlik, 1 Say. 211 Vahabzade, Bahtiyar. Sanatkar v zaman. Genlik, 1976, say. 211 Vatan, Millet, Ana Dili, (Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, 2000)

415

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

BXTYAR VAHABZAD MUMMLL VHDT NDASI


Rahid Ulusel
Flsf elmlri doktoru, professor Azrbaycanda Atatrk Mrkzinin elmi mkda uluselrahid@yahoo.com XLAS ada Azrbaycan poeziyasnn patriarx Bxtiyar Vahabzadnin humanist flsfi poeziyas milli mdniyytimizi dnya mdniyyti il balayan n etibarl, oxtal krplrdndir. Bu krp hm d Byk Trk Dnyasn paralanmaz edn poetik dnyagrnn hdudlarn birldirir. Mllif mqald mummilli vhdt nidas adlandrd Bxtiyar poeziyasn diqqtl izlyir, onun drinliklrind gizlnn mnalar z xarmaa alr. Aar szlr: Bxtiyar Vahabzad, istiqlal airi, milli mstqillik, trk dnyas, milli dnc, flsfi poeziya. BAKHTIYAR VAHABZADEH THE CALL OF THE NATIONAL UNITY ABSTRACT Patriarch of the modern Azerbaijani poetry Bakhtiyar Vahabzadehs humanist-philosophical poetry is one of the reliable bridges connecting our national culture with the world civilization. While making the whole Turkic World unbroken this bridge combines the frontiers of poetic outlook. In the article, the author pursues Bahtiyars poetry very carefully labeling this poetry the national unity guider and tries to unearth the implicit features of this poetry hidden in its deepness. Key Words: Bakhtiyar Vahabzadeh, liberty poet, national sovereignty, Turkic world, national thought, philosophical poetry.

nc minilliyin dan yerindn milli mdniyytimizin tarixi inkiafna mla baxdqda bu yolun sonucunda onun balancndak Dd Qorqudun mifik obrazna bnzr gerk bir ustad dayanr Bxtiyar Vahabzad! Btn faliyyti v yaradcl boyu mummilli Vhdt nidas il hayqran Bxtiyar Vahabzadnin snt v mdrikliyinin Dd Qorqud anda xalq mhbbti v mumtrk sevgisi il hat olunduu, srinin n mhtm sntkarlar v siyasi xadimlri trfindn tqdir edildiyi bir zamanda, gecsini gndzn qatban milltinin diriliyi namin arparkn... aclar yemsi, tn v qnaqlara urcah olmas arl bir olay idi... Xatrladm ki, doxsannc illrin ortalarnda Sabir Rstmxanl evi istiqlal qrargah, mnviyyat mstqilliyimiz raq olan Bxtiyar Vahabzadnin bel qnaq hdfin evrilmsin, faliyytinin haqsz olaraq yanl yozulmasna qar xmd1. Bel haqsz mnasibtin mqsdynl olduu hm d ona gr dnlr ki, hmin mnasibt ada Azrbaycan mdniyytinin simasn tyin edn yaradclarmz-Bxtiyar Vahabzad, Anar... xsusunda ardcldr. El bil qsdn aac kkndn xarmaq istyirlr. Blk bu yeni, inqilabi ruhlu bir mdniyytin yaradlmas ehtirasndan dour?! sla! ahidi olduumuz yaxn tarixi dvrn vicdanl aradrlmasnda bel hqiqi qnat varlr ki, bugnk Milli Dnc Mdniyytimizin mnbyi-iki byk tkanla-XI-XX srin qovandak Maarifilik v Dvltilik Hrkat v XX srin 6080-ci illrinin Milli deya Hrkat il ml glib. Sonuncu mrhlnin Xalq Azadlq Hrkatna, onun da Azrbaycann mstqilliyin gtirib xarmas-tarixin z mntiqidir ki, Bxtiyar Vahabzad bu mntiqi gncliyindn duyurdu v btn yaradcln da onun zrind kklmidi. Sovet rejiminin n qadaal, srt zamanlarnda bel Bxtiyar Vahabzad hyatn thlk altna ataraq milli ruhumuzun yenilmzliyini sbut edn srlr yazrd. O vaxtlarn Azrbaycan Gncliyi (onlarn oxusu xalq hrkatmzn ndrlri oldular) Bxtiyar Vahabzadnin gizli-gizli, l-l, tutiya-tbrrik kimi gzn Glstan poemasnn qlblri nec qlcmlandrmasn unuda bilrlrmi?! Bu aacan Rus mperiyas generalnn zn iki xs tprb: XIX srd Qafqaz mcahidi eyx amil, XX srin 90-c ilind xalqna divan tutulduu 20 Yanvarn ertsi gn Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzad,-Fvqlad vziyytd Bak hr komendant general Dubinyakn zn. Bxtiyarn bu hrkti-onun tkc milli lyaqtimizin qorxmaz mdafiisi olduunun deyil, hm d sntind daltsizliy syankar mnasibtinin rmzi, silzad jestidir.
1

525-ci qzet, 1997, 15 iyul

416

Materiallar

Bxtiyar Vahabzadnin yarm srdn ox dvr hat edn zngin bdi v ictimai faliyytinin bzn saylmamas, danlmas, htta mvqe sabitsizliyind nahaqdan sulandrlmas is Sabirdn, Mirz Clildn z bri dyrli mtfkkirlrimizin zaman-zaman tn oxlarna tu gtirilmsi faktn yada salr. Milli facimizin sbblrindn biri bu deyilmi?! Fqt bir sntkar mrnn hr zn yaam Bxtiyar Vahabzadnin iqtidarlq v mxaliftilik hdqsin he cr sdrlmayan snt dnyasna mnasibtd iqtidarn da, mxaliftin d eyni yksk fikird olmas Azrbaycann ictimai-siyasi hyatnda demokratik mbariznin frh, mid v nikbinlik douran nticsidir. Mxtlif, htta bir-birin zidd siyasi qvvlrin Bxtiyar Vahabzadnin vtnprvr poeziyasna mnasibtd vahid bir mvqedn x etmsi blk d Azrbaycann glck taleyinin myynlmsind hlledici simvolik mqamdr. Demli, btn Azrbaycan Bxtiyar nqtsind birl bilr! Buna gr d mummilli vhdt yaradan dmnsipr zncirin Bxtiyar hlqsi qrlmamal, sndrlmamal, ksin, mhkmlndirilmli, gclndirilmlidir! Azman trk dnyasnn siyast v snt korifeylri d Bxtiyar Vahabzad yaradclnn birldirici trklk qaysin, vhdtyaradc Azrbaycanlq missiyasna, drin flsfi-poetik mahiyytin, briyytiliyin gr bu Byk stiqlal airin zamann klassiki sviyysind qiymt vermilr: ...Sizin dbi yaradclnz btn trk dnyasnn mnvi birliyi v ykslii il yaxndan laqlidir. Odur ki, Sizi sadc Azrbaycanl qardalarmzn deyil, ada trk dnyasnn qlm ustad olaraq salamlayram (Sleyman Dmirl); ...ndiki dvrd Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl milli-poetik fikrin n byk nailiyytlrindn biridir... Vahabzadnin poetik tfkkr mdniyyti tbitc millidir. Bu mstsna drcd zruri haldr ki, sn vlad olduun xalqn nitq hisssind fel olma bacarasan, xalqnn canl dil memarlna z thfni ver bilsn (ingiz Aytmatov); Bxtiyar Vahabzad btn lkd tannan v seviln airdir... Onun poeziyasnda rq mxsus btn gzl keyfiyytlr ksini tapb... (Oljas Sleymanov); Bxtiyar Vahabzad flsfi fikirlrini er dili il ifad edn nadir airlrdndir. Onun fikirlri bri, lakin duyular millidir. Mn onu Glstan poemas il tanmaa balamam. Glstan poemas... ayrlmlar birlmy aran bir manifest kimidir.., blnn v kkndn ayrlan bir xalqn etiraz qqrtlardr. Bxtiyar Sovet hakimiyytinin v istibdadnn lap kskin dvrnd... xalqnda milli ur oyatmaa almdr (Cavad Heyt); Bxtiyar Vahabzad btn trk dnyasnn ortaq ssi, aydnlq z v gzllik cizgisi, rmzidir!.. Azrbaycan istiqlalnn qazanlmasnda Bxtiyar Vahabzad kimi mtfkkir airlrin, yazlarn mstsna bir yeri var (Yavuz Blnd Bakilr); ...Bu gn biz Vahabzad erinin qanadlar il uuruq (hmd Bican Ercilasun); ...Bxtiyar Vahabzad bdii-flsfi mhakim urunda dyn fikir airidir. rq erinin, klassik Azrbaycan poeziyasnn n drin qatlarndan szlb gln bu keyfiyyt Bxtiyar yaradclnda yeni bir parlaqlqla z xr... O, zn hmi zaman axarnn n crgsind hiss edir (Xlil Rza Ulutrk). Zaman v snt ndri Bxtiyar Vahabzadnin mumxalq maran mkmml formada, ardcl kild v israrla ifad etmsi son vaxtlar Azrbaycan mdniyytinin yrnilmsin daha ox diqqt gstrn Amerika Birlmi tatlarnda (bu lkd v Azrbaycanda airin ingilisc iki kitab nr olunub) duyulur v tqdir olunur1. Vtn mstqilliyi ideyasn bir pald aac kirmi kimi ccrdib yetidirn Bxtiyar Vahabzadnin ictimai-siyasi faliyyti v dbi yaradcl son on ild-Azrbaycann suverenliyi dvrnd z vvlki yanar vtndalq mvqeyindn v bdii-flsfi mntiqindn qrlmadan daha srrast milli-ideoloji siqlt, mkmml poetik monumentallq v drin mdriklik qat ksb edib. airin poeziyasnda mummilli vhdt nidas il sanki ana vtn z dil glib sylyir: Yad lind tapdanrkn rf-an, Trkn trkl davt haqq yox, Hr iimiz balanrkn sfrdan, Trkn trkl davt haqq yox.
1

Kinzer S. In Azerbaijan, Poets Tear the Fences Down. // New York Times, 14 October, 1997

417

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Dayaq olsun bu gn grk sol saa, Bu vhdtdn yurdumuza gn doa. Btn millt dnmliykn yumrua, Trkn trkl davt haqq yox. Tarix bizi imtahana kirkn, mdad umur hammzdan bu vtn. Dnya da haqq ssimiz kar ikn, Trkn trkl davt haqq yox. Sndrld dyirmanda primiz, sir oldu div bizim Primiz. Dalrkn ocamz, pirimiz, Trkn trkl davt haqq yox. N ox imi bu torpaa gz dikn, Baxa-baxa gzmz mil kn. Dmnimiz dostumuzdan ox ikn, Trkn trkl davt haqq yox. Sinsini yarmalyq zlmtin, Bu mqsdl getdiyimiz yol tin. Hr gn ne hid vern milltin Bir-birin davt haqq yox. Bxtiyar Vahabzadnin son on skkiz ildki zngin, mhsuldar yaradclnda mstqillik dvrnn Azrbaycan hyatna znmxsus sntkar bax dqiq, aydn vtnda mnasibtil hmahngc meydana xr: mstqilliyin gtirdiyi btn uurlara frhlnn air sartdn azadla gedn yolda milltimizin yenidn znsart dar olmasnn facisini dolun metafora v poetik tzadlarla bel gstrir: sart odunda bidi nslimiz, Azadlq eqin yandq, yaxldq. atb azadla bu mbdd biz, kr namazn qiblsiz qldq. ndi biz azadq, bizi bir zaman, eytandan qoruyan abr-hyadan. Azadq dmn qzbdn, kindn Millt hdf olub z nifrtin. Qurtarb zgnin sartindn Ddk zmzn sartin. Azadq rhmdn, insafdan da biz, Milltin haqqyla zbz olduq. Ana yurdumuzun qansz, rhmsiz Qddar talans zmz olduq. Yoxdur vzimiz yalanlqda, Bu ona r atr, o buna bhtan. Yurdu datmaqda, talanlqda Azadq qorxudan, Allah xofundan. ndi azadlm mn qnimdir, Bu gizlin oyundan ba amr flk. Mni kor quyudan xaran kndir, ndi boazma keib halqa tk... Bxtiyar Vahabzad xalq airliyinin, millt vkilliyinin, akademikliyinin nfuzu, kefi, dmi il yaamr, sanki bu imtiyazlar zn qalxan edrk, Azrbaycan gerkliyindki btn yava418

Materiallar

lqlar mbariz bir vtnda barmazl, bir ata, oul, qarda ars il ab tkr v sntkar sznn netrin sancr. air, onu susqunluqda, mvqeyini bildirmmkd ittiham ednlrin dediklrinin ksin olaraq, n radikal mxaliftidn d tutarl mntiql, srt, amansz tnqidi mnasibtl, tnd, qat poetik boyalarla Azrbaycan cmiyytinin ddy blalar hakimiyytin v milli srvtlrimizin znkldirilmsini, doyulmaz korrupsiyal, postkommunist qnndan xmazl, monarxiya iddialarn, milli xlaq v dyrlrin yenilik adna batrlmasn, mumiyytl, khnliyin, naln btn qrmz, bihya siftlrini znn poeziya, dramaturgiya v publisistikasnda ifa hdfin evirir. Azrbaycan Cahiliyysi bu gn Bxtiyar yaradclnda btn uurumlar, drlri, bataqlqlar il grnr. Xilasna yol axtaran Vtnin drdin ar etmk, onun Qaraba yarasn saaltmaq vzin, srvtlrini smrmk hrisliyi ustad qlminin oxuna taxlr: ...Sn d insan, mn d insan // Doulmuuq bir anadan, // Qanda birik, canda birik // Anamzn xatirin // Bs niy biz bir mxrc glmmirik? // ...-gcmz didimkmi? // Le stnd didirlr... Vtn lemi? Bu hrisliyin n dhtlisi, dvlti kdrn ad is hakimiyyt davasdr: ...qtidara yetimkdn //Ayr bir ey dnmyir // Coan qlblr, qzan balar. // Hakimiyyt davasdr bu savalar. // Vtnn gn alamayr // N o trf, n bu trf // Bu Vtni // Ddsindn ona qalan mlak sayr // Hm o trf, hm bu trf // Hr biri z pesind // Namus il alanlar // Bu Vtnin drdi il alanlar // kisinin arasnda // qalb ancaq yana-yana, // Mxalifdir hm o yana, hm bu yana. Dartmalar mmlktind onun namuslu vtndalar ya lal edilib, ya qul bazarnn yolusudur, ya da yurdundan, evindn didrgin db, rk qazanmaq n qrbt z tutub: Dyant, lyaqt qalmad bizd // Hr gn glmlrl dolur mmlkt. // z doma, z halal vtnimizd // Glm sahibkara l ar millt. air htta qomalarnda da bu milli facilrimizi ozan harayyla zil kir: ...Yuxarlar l kmdi nfindn, // Be-on yerd saray tikdi kefindn, // Birc loxma rk n evindn // Perik dn el, vtndn ksbdr. Ustad bu facilrimizin komizmini Qaraba drdini Qaraba kafesind kef knlrin ovqatnda da grr v qm stnd oynaman indiki durumumuza bab haln ar: Bizim keyfimiz d keyf-damaq deyil, // Yorulduq dmn qzbdn, kindn. // Toylarda oynamaq, oynamaq deyil, // Atlb drk drdin lindn. Bxtiyar Vahabzadnin, ryind Zaman dynn, Tarix yaanan, Milltin arlar qvr edn ncib, insani, kvrk v syankar poeziyasnda Azrbaycan ruhu gziir. Milli xlaqmzn ucalq, Vtn duyularmzn lmzlik, Azrbaycanmzn ilahilik rilri, ah damarlar Bxtiyar erinin qlbind birlir. Buradan doma yurdun canna uludan ulu, durudan duru, tzdn tz ideya, sz, hikmt qan axr... Bu xalq sknlr mdam xalq dedi, N z ucald, n endi xalqa. mrnd bir df xalq demynlr Krs mramil sykndi xalqa. zgnin fikrini bynmynlr, zn ymkn xalq ynlr, Gah ona, gah buna dmn deynlr slind zlri dmndi xalqa. Yz yollu yz nfr ktldir ancaq Bir yollu be nfr qvvdir ancaq. Yz yollu mmlkt lkdir, ancaq Bir szl mmlkt Vtndi xalqa. Mhtm poeziyas dar mnafe, klan, partiya... qliblrin smayan Bxtiyar VahabzadSz Srkrdsidir. airlikdn baqa ondan ns ummaq yersizdir. Nyi varsa Bxtiyar Vahabzadnin yalnz airliyin sdrb... Nyi varsa-verib, verir... Birc Ruh klind grnn uunmu csssi qalb-Qvvtli, Yenilmz! Bu da byk sntin son akkordu. -ada Azrbaycan poeziyasnn patriarx Bxtiyar Vahabzadnin 60 illik yaradclq faliyytinin (1945-2005) bar olan on bir cildliyi Azrbay419

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

can v aolu nriyyatlar trfindn 2002-2005-ci illr arasnda ap olunmudur. Azrbaycanda indiydk he bir airin srlri bu hcmd v miqyasda (cildlrin mumi shifsi st-st 6848 !) nr edilmmidir. Mtfkkir sntkarn bdii yaradcln btn mrhllri v janrlar il, ictimai-siyasi faliyytini btn trflri il hat edn, mumiyytl onun yaradc xsiyytinin geryini grkdrn bu Klliyyat tkc milli dbiyyatmzn deyil, btvlkd mdniyytimizin byk hadissidir. ncdn qeyd edk ki, Klliyyatn el birinci cildind mllifin xsusi vurulad bir mqama diqqtli olmaq grkdir: air, yaradclnn ilk mrhllrind, xsusn 1955-60-c illrd yazd srlri yenidn ilyib v o tdqiqatlarndan da xahi edir ki, hmi srlrinin n son apn mqbul saysnlar. El bu fakt gstrir ki, byk sntkar z yaradclnda yksksviyyliliy, ayr-ayr srlrinin bdii v zaman taleyin n qdr hssas v msuliyytlidir. Bxtiyar Vahabzadnin Milli Ruhumuzun poetik ensiklopediyas olan Klliyyat-bizim btn zamanlar n n byk srvtlrimizdndir. Bxtiyar Vahabzadnin poetik yaradclnn, elmi axtar v dyrlndirmlrinin, eyni zamanda, ictimai-siyasi faliyytinin geni panoram-mnzrsini yaradan Klliyyat masir dbiyyat elminin n yksk sviyysind tdqiq olunmaa layiqdir. Biz is daha ox poeziyas v bu poeziyann ideya-flsfi motivlri zrind diqqt cmldiyimiz Klliyyat v onun yaradcs haqqnda mumildirmlrimizi bel sonuclaya bilrik: I. Klliyyat Bir srdir, tam bir Poetik Candr. Bxtiyar Vahabzadnin ayr-ayr dvrlr, janrlara mxsus srlri Klliyyatda btv bir orqanizm tkil edir. II. Klliyyat ona gr Bir srdir ki, o, airin dnyan-Vhdt kimi drk edn v sntind drk etdirn dnyagrnn mhsuludur. Sntkarn poetik harmoniyasnda Vhdt-dnyann sonsuz, qutsal, dadl rngarngliyinin bliridir, bu Bllurun sayrmalarnda hr zrr zn grr v idrak edir: bu harmoniyada bulunmaq n qdr xodur! III. Bxtiyar Vahabzad Klliyyat-poetik Etikadr: daim insan (hm d bu sntin yaradcsn!) insanlararas, toplumlararas, dnyalararas mnasibtlrin n yaxsn, zrifini, ryyatmlsn qurmaa, aramsz tkmilldirmy, z-zn hesabat vermy, z-znl vurumada blisi deyil, nsaniliyi qalib xartmaa, katarsislrdn kemy, durulub-aydnlanmaa ynldn Etika. Bu Etika Kosmik xlaqn bir hisssidir. Onu yetrinc kamil baarnca, insantkc Yeryaradc deyil, Kainatyaradc bir 420balanc-varlq missiyasna yksl bilr. IV. Dnyann lahi Orqanikasn znn Sz evrsind yaradan air,Klliyyatnda bdiyyti v onun Mnas, Zirvsi,Cvhri-Tanrn eidir, duyur v duyurur. Bu-mumiyytl, dnya poeziyasnn byk Enerji-deya mnbyidir ki, ruhsuzlama zndn getdikc sozalmaqdadr... ...Dnyaya fqlr kimi Tanrm splnmi Qlbin gz yanmazsa, grnmz gz Allah!.. V. Min illrin mnvi yadda (mqddslik, lviyyt, kkballq, milli srvtlrin qdrini bilm, qoruma v znginldirm, milli qrur, ail evrsindn Vtn srhdlrincn milli varl cannda duyma, ruhunda yaatma...) btn tbii axarlar il Bxtiyar Vahabzadnin Sz Sntin szlb v burada okeanlaaraq yenidn xalqn milli srvtin, mnvi yaddana evrilib. VI. Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl bir daha tsdiq edir ki, milli poetik nnlrin enerjisi tknmzdir. Bu tknmzlikdn bin tutan snt milli mdniyyti mumbri mdniyyt damaq, ona qovudurmaq, onda qrar tapdrmaq gcnddir. VII. Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl bir daha tsdiq edir ki, rq mdniyytinin, rq ruhunun enerjisi tknmzdir. nki bu qat mayasnda insan mnviyyatnn tkamln yaadan lahi Proqramn kodlar il qurulub. air bu byk Mnviyyat Mbdinin bir ne krpicini yonub-cilalayb-hrn bnnadr. Klliyyat Mbdd krpic mqamndadr... ...A-dalam salarn he zaman Hakimiyyt deyil, Vtn klklri sallayan, Vtn rpntlar, iztirablar qlbind tufan qoparan stiqlal airi Bxtiyar Vahabzad...el hr zaman dissident oldu.-nki Byk Snt hmi z zaman il dissonansdr... erindn axan ulu qanlar he zaman soyumayacaq, laxtalanmayacaq, kkrdikc kkryck, ab-daacaq, Dnyann Byk Trk, Trk Dnyasnn Bxtiyar!
420

Materiallar

BAHTYAR VAHAPZADENN RLERNDE AHLAK VE HKMET


Ceyhun Vedat UYUR
Prof. Dr., Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Denizli / TRKYE ZET Bildirimizde Bahtiyar Vahapzadenin iirleri taranmak suretiyle msralarndaki ahlak ve hikem msralar tespit edilecek ve bunlar airin hayat, fikr dnyas ve gnl evreni dikkate alnarak yorumlanacaktr. Bahtiyar Vahapzade, toplum ve hakikat karsnda daima kendisini sorumlu hisseden bir airdir. Bu sorumluluun gerei olarak her frsatta grevini yerine getirmeye alm, inancndan, toplumsal deerlerden ve evrensel ilkelerden szp devirdii hakikatleri sunmay mukaddes bir grev saymtr. Yalan ve hakikat, hayr ve er, vatan, halk, dil, lm, hayat, tefekkr, akl, gayret, tarih, ecdat, namus gibi daha saylabilecek pek ok kavram ve varlkla ilgili msralar sylemitir. Bir atasz saylabilecek bu szler, yeri geldike Azerbaycan-Trk ataszleriyle de desteklenmitir. Ataszlerinin, gelecek nesiller iin kymeti nasl tartlmaz ise, Bahtiyar Vahapzadenin toplum ve insanlk iin arpan yreinden szlp gelen ahlak ve hikmetli msralarn bilinmesi, nesillere tanmas, anlalmas da en az o kadar nemlidir. te bildirimiz, bu amala hazrlanmtr. Anahtar Kelimeler: Bahtiyar Vahapzade, Azeri iiri, ahlak ve hikmet. MORALITY AND WISDOM IN VAHAPZADE BAKHTIARS POEMS ABSTRACT In this paper by scanning Bahtiyar Vahapzades poems we will detect his moral and oracular verses and these verses will be interpreted by taking into consideration the poets life, his political world and universe of mind . Vahapzade Bakhtiar is a poet who feels himself responsible before the society and the truth. By the force of this reponsibility , he tried to perform his duty on all occasions and he assumed it as a sacred duty to present the truths which are drained from his beliefs, social values and universal principles. He said many verses about the concept and asset such as lies and truth, prosperity and malignty, motherland, nation, language, death, life, consideration, wisdom, sedulity, history, ancestry, decency and so on. Each of these verses can be considered as a proverb and when the occasion arises they are also supported by Azerbaijani-Turkish proverbs. We know that proverbs are inarguable about their value for future generations and we think that Vahapzade Bakhtiars verses have the same value. Our aim is to make a contribution for the transfer of these verses from generation to generation by this study. Keywords : Vahapzade Bakhtiar, Azerbaijan poetry, moral and wisdom.

20. yzyl Azerbaycan iirinin tartmasz en byk airlerinden biri olan (Doumu 1925, eki) Bahtiyar Vahapzade, aslnda sadece Azerbaycann deil, btn Trk dnyasnn en byk airlerinden biridir. O, bu gcn yazd iirlerindeki samimiyetinden, drstlnden, cokusundan, kendisi iin deil bakalar iin, halk iin yaam ve yazm olmasndan almaktadr. O, halkn, insanln, ilkelerinin ve hakszla uramlarn airidir. Vatan, halk, dil, gemie uzanan mill kkler, ana, insan, adalet airidir. Bahtiyar Vahapzade, lm karsnda, hayat karsnda duran, dnen, sorgulayan bir filozof, bir mtefekkir gibidir. Bazen tabiat, evren, dnya hadiseleri karsnda hikmet syleyen bir mutasavvf gibidir. nsanlkta bulunmas gereken ahlak, ahlak deerler, Bahtiyar Vahapzadenin iirlerinin genel rgsn kuran en nemli temalardr. Bahtiyar Vahapzade, olaylar, insanlar, evren ve hayatn deimeyen kanunlar karsnda Trk dilinin en gzel kelimeleriyle en tesirli, en bedii ifade yollarn bulabilmi mstesna airlerdendir. O, hayattan kard tecrbelerini bazen bir filozof, bazen bir mutasavvf, bazen bir mtefekkir edasyla ve derinliiyle insanlara aktarmaya abalayan bir ahlak mcahididir. Onun airlii, byle bir sorumluluk iin vardr. air, bu hakikati biyografisini anlatt szlerde bizzat kendisi ifade ediyor: Sanat yollarndaki pek ok tecrbeme dayanarak diyebilirim ki, bir insan olarak duyumsadm ve heyecanlandm mevzularda yazarken baar kazandm. Duyumsamadan uydurduum mevzulara ynelince dilim takld, iirim tesirsiz oldu, doduu gn ihtiyarlad. () Son otuz yl zarfnda silsile tekil eden lirik ak iirlerim, ayn zamanda hayat ve zaman hakkndaki felsefi dncelerim ve dhili straplarmdr. Ben bu iirlerimde daha ok kendimim. nk bunlarda daha ok samimiyim. Samimiyet ise edebiyatn ve sanatn arpan yrei, atan ah damardr. Bu iirler benim kalbimin hal tercmesidir. () iirlerdeki somut
421

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

vaziyetlerin ve hallerin tasvirinden ortaya kan udur: Bunlarn her biri bir sarsntnn, bir itirazn, bir frtnann yahut bir isyann ifadesidir. Onlarda hi bir uydurma yoktur. Bu iirlerin hepsi duygularmdan szlmtr. air insan gibi hissetmeli, air gibi yazmaldr. nsan, hayat ve dnyay ne zaman hissetmeye balyor? Iztrap odundan getikten sonra! ()Hayat idrak straptan, yanmaktan geiyor. Bu strap, bu yang nefrete dnnce hisler daha geni bir hacim alyor, ferdi hisler itimaileiyor, vatandalk duygular ba kaldryor. airin yaadklar, grdkleri, i dnyasnn derinliklerine batp karak ruh ve akl imbiinden szlerek hikmete brnr. te bu bildiride Bahtiyar Vahapzadenin Trkiyede yaymlanm iir kitaplar, antolojiler ve deiik dergilerde neredilmi iirlerinden hareketle airin ahlak ve hikmet terennm eden msralar karlp tahlil edilmeye allmtr. Trke Szlkte hikmet, 1. Bilgelik. 2.Sebep, gizli sebep. 3. Tanrnn insanlarca anlalmayan amac. 4. esk. zl sz, vecize. 5. esk. Fizik. 6. esk. Felsefe anlamlarnda kaydedilmitir. Bahtiyar Vahapzadenin iirlerindeki hikmet hem bilgelik, hem ilah mesaj, hem zl sz, vecize hem de yer yer felsefe rengiyle boyanm hakikatlerin ifadesi biiminde anlalmtr. Hayat, lm, tabiat, evren, bilinmezlikler ve insanolunun yceltip kutsad her kudretli, byk ey karsnda insanolu derin tefekkre dalar, saygya ynelir. Bu sayg ve ballkla o var lk veya kavram hakknda veciz szler, hikmetler dillendirir. Bahtiyar Vahapzade, bu anlamda en velud airlerden biridir. mr, mrn ksal ve lm, dnyann deimez en ac gereklerindendir. airin hayat ve lm karsndaki terennmleri, ince hikmetlerin ifadesi olmaktadr. mr ok ksadr, hayat geicidir, lm en byk hakikattir, ok acdr, ok gldr. lm, nice ocaklar sndrr, daha yaayamadan kapnn aznda canmz almak iin bekler: Dedin, mrmzn yolu bir gar, Yz ocak sndrr bezen bir lm. Vallah, gzmz ap yummam Gapnn azn kesdirer lm. Yaamag ne imi? Bilmeden bunu Ne ile lrsen mrn boyunu? (Derinlik) Hayat arkadana yazd iirde de Vahapzade, benzer duygular dile getirir. mr ksadr; daha onun nimetlerine doymadan nimet sofras nmzden ekilir. Ne zaman geldik ki hemen gidiyoruz? Bu nasl bir dnyadr? te dnya-hayat-lm geninde sylenmi dndrc msralar: () Bu nece dnyadr? Yolu bir gar, Ayrabilmirsen ohunu azdan Hezzinden, zvgnden hele doymam ekirler srfeni gabamzdan. Bu nece dnyadr anlamram men, Ne geli bellidir ne gidi bize. Heberimiz olmur geliimizden, nanabilmirik getmeimize. [yirmi Be l (Hayat Yoldama)] mr, beikle mezar arasndaki be admlk yoldur. Bu yzden de sefere hazr olmak gerek. Bu inan, slm inancnn temel akidelerindendir: Knl bulan, knl durul, Her gn sefere hazr ol! mr dedin: be addm yol, Beik-ebir arasnda ! (Heyirle er Arasnda) Ama lme ok kt bakmak da doru deildir. lm, belki insan iin sayg, eref, fazilettir; hatta lm, insann ebedlii iin bir kapdr:
422

Materiallar

Kim bilir, belke de insana bir hrmetdi lm. () Ne bilek, belke eref, belke feziletdi lm. () Btn insanlg n bir ebediyyetdi lm. (lm) Aslnda lm, azat olmaktr. Mezarlklar, azatlk yeridir. Dnyaya veda edilen an, insann insan olduu andr. Bu msralar, derin dnen, tefekkr eden ve inanan insandan kar: Biz azad olurug mezarstanda Bir anlg dnyann gayglarndan. Vida deiesi yalnz bu anda Tepeden drnaa insandr, insan ! (Bilmek-nanmag) mr yolu ksadr; bu yolda ok sknt, cenk vardr. mrn sonu lmdr; bu, bir anlamda bilinmezden bilinene yaplan yolculuktur: Heyat badan ayaa, Dmdr, dolamadr. mr yolu znle, Vurudur, dalamadr. () mr yolu mehuldan Meluma yol amadr. (z-zn Amadr) Sadece insan deil, dnya da fanidir. O halde var olan nedir? air, varla yok arasnda tefelsf ve tefekkr halindedir: Bu dnyann evveli yoh sonu yoh, Var olar m yohla yohun aras (Hara Gedir) mr, gz ap kapayncaya kadar geer ama insanolu hi lmeyecekmi sanr. dim bir nefese yumub gzm mrn badesini gurta-gurtla men. Bir vaht deyerdim ki lm uzagdr Belke iyamete galdm gurdla men. (Khne Derdle Men) () Bilirik lmn hagg olduunu, Yene elbimizde inanmrg biz ! (Bilmek-nanmag) kil de ndan da bir cahil teki, Yaarken dnyann feline uymu! Bilmek-inanmamag arasndak Gsa yol, herkesin mr yoluymu! (Bilmek-nanmag) mr, sadece yaamak iin bize verilmemitir. Onun da bir hikmeti vardr. ldkten sonra yaamann temeli, yaadmz mrdr. Yoksa mrn ne anlam vardr ki. Bu, slmn Dnya, Ahiretin tarlasdr anlaynn airce ifadesidir: mr bize verilmir Ancag yaamag n mr bize verilir: Dnyann da derdini, emini iyinlerde ekmek, damag n. mr: elbin, zeknn, Min ei, min emeli. mr, mrden sonra Yaaman temeli.
423

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Dnya hayatnda insann bana neredeyse her gn yeni bir dert gelir. Ziya Paann Asude olam dersen gelme cihana / Dnyaya den kurtulamaz seng-i kazadaneklinde ifade ettii gereine Bahtiyar Vahapzade, Gn yrtk yeri dd bama dizesiyle belagat elbisesi giydirir: Gn yrtk yeri dd bama, Soyug su gatdlar isti ama. Her gn bir teze derd hd garma, Bir gece yatmadm eski derdle men. (Khne Derdle Men) Dnyann mahiyetini anlamak da o kadar kolay deildir. Bu, zlemeyen bir bilmece gibidir: Bes nedi dnya? znden sorudum, susdu, dinmedi Esnedi dnya. (Ay Gidi Dnya) Bahtiyar Vahapzade, dnya, dnyann fanilii ve vefaszl konusu zerinde ok durmu, fani olann eteine sk skya yapmann bedelinin ar olacan Dnyann adl iirinde u veciz msralarla dile getirmitir: Ey Behtiyar, zaman mr erider, O dnyaya getmemiden rder. Arhasnca palaz kimi srder, Berk yapsan eteinden dnyann. (Dnyann) Dnya, kendi yrngesinden kmadan yoluna devam eder ama insanlar bir yokua bir yze salar durur. Bu, tabiri caizse dnyann hikmetidir: Yolunda sabitdir, ancag insan Gh yohua salr gh dze dnya. Bir z gecedir bir z gndz, Dayanb zyle z-ze dnya. (Dnya) Dnyann vefaszlna paralel olarak air,talihten de ikyeti olur.nsan-talih arasndaki srr, hikmeti sorgular adeta ve talih karsndaki acziyeti vurgular: Dilerim tkld, sam aard, Yan ne gnah, ya bahanedir. Taleyim da atd, bam yard, Buna da neylesin, da bahanedir. Bezen baharda da saralr yarpag, Taleyin elinde her ey oyuncag. (Bahanedir) nsann, bu dnyada bir mehul hayat yaamas da aire konu olur. Ancak bilinmezlik de bir nimettir. Hatta birok eyi iyi ki bilmiyoruz: oh eyi bilmirik, Sirler gat-ba-gat. Bitmesin insann arzusu, derdi. Yah ki bilmirik Yohsa bu heyat Nece adileer, sadeleerdi. (Yah Ki Bilmirik) ou kez dnyadan, zamandan ikyet etsek de aslnda dnyaya olumlu taraftan bakmasn da bilmemiz gerekir. Akll insan, dnyaya geldii iin ald bir nefese dahi kretmeli, nankrlk etmemelidir. Gnein douuna bir kez bile bakmak, bu dnyann mihnetlerine deer: Herden soruuram zm-zmden: - Niye bu dnyadan gileyliyem men? steim, telebim artr gnbegn
424

Materiallar

Bu eder nankorlug neye gerekdir? Aillik, dnyaya geldii n Birce nefese de kr elemekdir. () Nedir bu ikayet? Nedir bu danlag. Belke bu dnyann borcu var mene? Gnn douuna bir defe bahmag Deer bu dnyann her mhnetine! (zmle Shbet) Dnyada skntlar da vardr saadet de. Nitekim dnyann bir yz karanlk ise dier yz aydnlktr. nirah suresinde geen Muhakkak ki her glkle beraber bir kolaylk vardr. (nirah: 5) ayetinin hikmeti, airimizde Bele yaranbdr bu erhi-felek / Bir z gecedir bir z gndz. dizeleriyle ifadesini bulup halka mesaj olarak iletilir: Dedi: - Bu da keer, ah neylemek? Hemie olmaz ki yer z gndz. Bele yaranbdr bu erhi-felek Bir z gecedir bir z gndz. (Segh) nsan, bu dnyada yaarken syledii szlere de dikkat etmelidir. nk zaman, her sz elekten geirir, iyi szle kt sz ayrr ve insanlarn ydna brakr. Gney Azerbaycanda yaayan ve Trk dilini, edebiyatn kmseyen Yehya Zekaya airimiz Vahapzade, mill ve insan hislerle tepki gsterir; kiilikli, ilkeli, ahlakl, onurlu olmak gerektiini ihsas ettirir ve bu olaya bal olarak aadaki hikmetli msralar yazar: Zamann szgeci narndan narn Keirir her sz nee elekten. zne galacak uydurmalarn, Grdn m zir-zibil kee elekten? Gorgud z dilinde neme goanda Sedinin ezeli yaranmamd. Tarihler yaradb tarihden edim Bu halgn glnc, Bu halgn sz. Bes nece oldu ki ey dnk alim, Biz oldug zgenin tr-tknts? zgenin oruna sen gaymag deyib, Deme z sdne bulama, Yehya Sen bu gn tprb z bogabna, zge bogabn yalama, Yehya. (Cavab) 1995 ylnda yazlan Ad Gnn Mbarek (Doum Gnn Kutlu Olsun) iirinde de Yehya Zeka gibi olanlar iin benzer duygular dillendirilir. Mill bir isyanla vatan, milleti, ana dilini kmseyenlere u dizelerle haykrr: Yerden mi hmam men bele soysuz? zgeyem zme, domayam yada. Grdk: szden ucuz, namusdan ucuz, Rtbeden baha ey yohmu dnyada! Men indi bildim ki en ucuz matah, Vetenmi, milletmi, ana diliymi! Cinsi garglar, gan pozuglar, Deme bu milletin z vekiliymi! Fzul Trkdrse onda men neyem Kimin varisiyem, kimin nesliyem?
425

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Vahtn hkmne bah! Men Trkem deyen z ulu babama deme yadam men ?! (Ad Gnn Mbarek) Doruluk, yalan sylememek, ahlakl davrann banda gelir. nsanlara bunlar iir diliyle anlatmak, bir sosyal sorumluluk gereidir. Yalan sylemek dile de insana da yakmaz. Yalan, her eyi bozar, yollar ayrr: Diller yaranmayp yalan demekn. (Heyir-er) Yalanda ayrlr yollar bsbtn. (Heyir-er) Yalan, kap krar, o kadar gldr ancak o, bir kalbe giremez, girmemesi gerekir. Yalanla ilgili ne kadar veciz, ne kadar etkili sz sylemi air: Yalan gap sndrar, bir elbe girebilmez (Hagg-Zoraklg) Bahtiyar Vahapzade, insan kimdir?, nasl olmaldr? sorularnn cevabn da yine hikmet-amiz msralarla koyar nmze ve dndrr bizi. nsan, nefsine hkim olan, hrs ve tamahna yenik dmeyen kiidir: Vicdann gvesi tamah dan Aabilenlere insan dedik biz. (Heyir-er) Hayr ve er, insan aklnn veya aklszlnn bir sonucudur. Yani akll insan erre deil, hayra koar: Aln meyvesidir heyir de er de. (Heyir-er) yiliin de ktln de kayna, bizzat insann kendisidir. nsan, her ne ararsa kendinde aramaldr: Yah da yaman da bizdedir deyin, Ne onun ne bunun z odu yohmu. Heyir-er gol-gola! Ne yksekliin Ne de alakln hdd yohmu. (Heyir-er) Kii, nefsinde her eyi, iyiyi de kty de beraber bulundurur. Bir anlamda insan insan yapan, iindeki kt unsurlarla mcadele etmesidir: Nee men yaayr tek birce mende, ldren de menem ah len de. Su da zmdedir, od da zmde, Dost da zmdedir, yad da zmde. Rehm de mendedir, zlm de mende, Hayat da mendedir, lm de mende Ktlklerimiz, aslnda kendi iimizdedir; asrn bunda bir gnah yoktur: Esrin ne gnah? Bu tezadlar Gelin biz ahtarag z iimizde. (Epilog) Ayn gerek, airin z indedir iirinde de vurgulanr: Da da gymetlenir elden gedende, Melek de sendedir eytan da sende. Yah da yaman da dost da dmen de, Senin z iinde, z iindedir. (z indedir) nsan, sevgisi kadar vardr; sevgi yoksa insan da yoktur. Her eyi anlaml klan, deerli klan, bu sevgi ve muhabbettir: Sen yohsansa men bir heem, hederem, Senin n bir taleyem, ederem. Sevgim eder, mehebbetim ederem, Men zmn inkaryam aman hey. (Aman Hey) Sevgi, lye hrmetin de bir nianesidir. Bir insan ld diye onu kimsesiz, duasz cenaze arabasna koyup mezara gndermek, insan varlna kar yaplan bir saygszlktr.
426

Materiallar

Omuzlar stnde, dualarla meyyiti uurlamak da insan sevgisinin bir tezahrdr Hayatta temel olan ey, insan, insann deerini ve sevgisini merkeze alan bir anlay olmaldr. Bahtiyar Vahapzade, bu hakikati de veciz msralarla ifade eder: Ganun ne demekdir? Ganun z insanlg n bor demekdir ! nsanln z gaydas alt-st olunursa, Dzmek ! Buna dzmek? Ganun ve nizam namine eyvah ! nsanln z gaydalarndan m el zmek? Sevgiyle gelir bilmeden insan bu cahana; Sevgiyle de getsin bu cahandan gerek insan. (Tabut Gedir) Kin ve nefret ise insann nce kendisini mahveder. Sevgi, insan yceltirken, nefret nefreti dourur. Kin ve nefret zerine kazanlan zaferler, kalpte beslenen ylann, akrebin gdas deil midir? Kanaatimizce kin ve nefreti bu kadar somut ve tesirli tebihle ifade etmek, her aire nasip olmaz. Bugn deilse de bir sabah yain, Mahv eder bu nifret, bu acg seni Sevgim, mehebbetim ucaldr meni, Grek ne verecek gazab, kin sene. Ay yazg! Grmrsen sen z dvreni1 Nifretler getirir nifretin sene. Tutag ki ba dutdu senin metlebin, Bununn sene de ehsen2 demezler. elbinde beslenen ilan, akrebin, Yemi deil midir umduun zafer. (Yazm Gelir) Byk air Bahtiyar Vahapzade, vatan kavram zerinde de durmutur. ehitlik, ehit mezarlar, vatan zerinde gemii gelecee balayan kprlerdir ve vatan tutmann bir gereidir: ler bizim kimi veten de bir gn, Vetenn lme hazr olmasag! ehid mezarlar Bu mebereler O esrin bu esre uzanan eli. -Veteni sevirem deyen oh olar Demee ne var ki, dil yorulmasa. Veten de bizim tek ler yoh olar, Vetenin yolunda len olmasa. (ehid Mezarlar) Vatan iin almak, iyi vatanda olup emek sarf etmek gerek. Bu dnceyi, airimiz talebeleri iin yazd bir iirde de dile getirir. Topluma kar kendisini sorumlu hisseden bir yrein mesajlardr bunlar: Sizden hrmet gzleyirem, Secde yoh! Harda bir ev uubdursa Biz o eve Direg olag, Da olag.
1 2

dvreni: evreni, etrafn ehsen: gerekleti, iyi oldu, ne iyi

427

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Adice bir insan deil, Bu vetene Esil vetenda olag! (Telebelerime) Vatan iin, insanlk iin, halk iin gayret gstermek, yol yrmek hatta yol amak, vazife olarak bellenmelidir. Yryenle oturann deeri bir deildir. nc olmak ve zirvelerde yer tutmak gerektir: Yolu z aan zirveden keer, Yolu yolla geden dadan gen keer. (Piyada Serniin) Nerede olursa olsun vatan dnmek gerek. Dnya nimetleri iin vatan unutmak affedilemez. Gerek saadet vatanla birlikte olur. Bu dncelerini Bahtiyar Vahapzade yurt dnda almaya gidip vatann unutan, her eyi madde gzyle deerlendiren Fermenli bir Trk vastasyla paylar. Onun Harda garnm tohdursa ora vetendir mene demesi, airin yzne tokat gibi arpar ve bir halk, bir vatan airi olan Bahtiyar Vahapzade, rekVeten iirinde yrek acsyla duygularn msralara dker. Bu msralar, her Trkn vatan ahlak adna, vatansever olmak mecburiyeti adna gnllere nakedilmelidir: - Harda garnm tohdursa Ora vetendir mene Deye gahgaha ekdi. O bu gahgahasyla zme sille ekdi. Bir garnlk rekn Sen unutdun her eyi, Sen reye baladn taliyini, behtini. Bes vetenin taliyi? Bes onu kim dnsn? Veten dmanlarnn garnn tkmek n Kimin kini ezebi Yanp glleye dnsn? rek saadet deil unutdun mu bunu sen? Saadet veten demek, O, vetene baldr. Elin elbi dalysa senin elbin daldr. Veten namus, Namusu ite atsan iti yemez Yal n zingildeyer, namusa zingildemez. Veten Var iirinde de vatan varsa gam ekmee demez inancyla konuur Bahtiyar Vahapzade: Dnya guru bir ses, em ekmeye deymez. Yz yz iten olsun, min min de biten var. kr eyliyelim ki Bizlerden hem evvel, Hem sonra veten var. zeletiri yapmak, ders karmak da Bahtiyar Vahapzadenin bir insan olarak sk yapt ilerdendir. Bunu ancak vicdan ve ahlak sahibi insanlar yapar. airin kendisi bu hususta yle diyor: Ben kendimi bir insan olarak idrak ettikten sonra dhili atmalar iinde bydm. Bende kendi kendimi inceleyi ok erken balamtr. ()Bundan sonra ben ikilemeye, yani kendimi tahlile, kendimi incelemeye baladm. Bu dhili atmada insan kendisini idrak ediyor, bu idrak yollarnda olgunlayor, yetkinleiyor. Bir atasznde yle deniliyor: "En gl pehlivan z zn [kendi kendisini] ykmay becerendir. ()Benim kanaatimce insan kendisi hakknda ne kadar byk adam olduu fikrinde ise, o insan o kadar kk bir adamdr.
428

Materiallar

Nefis muhasebesi yapan zmden Narazyam iirinin son iki msra, bir sehl-i mmteni rneidir: Siz ey yanl addmlarm: Meni derde saldnz. Men sizinle dydkce, Gn gnden ohaldnz. Men hagg-hesab isteyirem, Geceler, gndzmden. N-rahatam, n-razyam, mrm boyu zmden. Birce bundan razyam ki zmden n-razyam. (zmden Narazyam) Gkleri ve yerleri anlamaya alan insanolu, maalesef zn anlamak iin gayret sarf etmiyor. Bu gerei Bahtiyar Vahapzade adeta Yunus Emre slubuyla kaleminden aktr: Gyleri, yerleri derk eden insan, Bes niye zn etin derk edir? Dost-dmen bir yana, hele de insan Tanyabilmemi zn bir an Dnya dnmekte, hayr ve er iler birbirini kovalamakta; dnya dndke her ey deimektedir. air, o kadar ilkelidir ki, her ahlakl ve prensipli insan gibi o da deien dnyada inand deerleri deitirmemeye kararldr. Bu, bir ahlakl davran biiminin tezahrdr: Ne eder isteyirse min o eder frlana, Garma gh er ha, gh heyir drlana, erh-i felek isteyir lap tersine dolana, Eidemi he neye deyimerem men yene. (Ah Dnya Frlanr) Gayret, alkanlk insanm diyen kiilerde olmas gereken hasletlerdendir. Bir insanda gayret yoksa onun derisine batrdn uvaldz bile yazktr. Bu tebih-i beli, airimizin dncelerini veciz ifade edebilme gcnn bir baka rneidir: eyret yohsa bir kiinin gannda, Derisine yeritdiyin biz yazg Anlamaz anlatmaa alsan, Yana yana sylediyin sz yazk!(Yazg) Halk iin, iyi eyler iin birlik olmak gerek. Birlik olunmazsa millet de olunamaz: Bir mesetle bir hedefe deymeyen, Min zerbeden bir keramet olammaz. El bir olsa, zerbi keren snddar1 El gcnde, -el dedi,- sel gc var Be neferin yanmandan ne har, Halg yanmasa dnp millet olammaz! (Olamaz) Riyakr iirinde de vatan iin gayretin gerei bir baka vecizede ifadesini bulur: Veten eyretini ekmeyen oul, Hem zne ykdr, hem zgesine nsanm diyenlerin, kendi kimlik ve kiilikleriyle yaamas gerekir. Kltrmzde var olan Bir insan, bir dnya anlay, bunun veciz ifadelerinden biridir. Ama bu dnyalar, baka dnyalarn uydusu olmamaldr. Bakasnn kiilii altnda silinen, bakasnn glgesinde mr srmeyi tercih eden fertler, yok hkmndedir. Hedef, bamsz fertler olarak ileriye bakmak, arkada kalmamaktr. Arkada kalanlar da zaman, ezer geer. air, bu
1

Halk birlikte hareket etse, darbesi koca kt yarar.

429

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

duygularn kesin hkm ve sonu bildiren cmlelerle, bu hakikatlere inanm insann gr sesiyle cinas sanatn kullanarak bedii surette formle eder Besdir iirinde: Ancag, Bunu bilmedik: Khne hava iinde rek susur, Boulur. Klgede yatanlarn, z klgesi yoh olur Gz gabaa bahmasa Dala galar ayaglar. Arhada galanlar Zaman z ayaglar (iner) (Besdir) nsan, hayatta adam gibi, insan gibi yaamaldr. Ona yakan salam bir kiiliktir: Ah neyleyirsen bu kiik mr, Kii kimi yaa be gnlk m. (Epilog) Kendimizi bulabilmek iin, insan olabilmek iin varlmzdan geebiliriz. Bu, slamn ve tasavvufun da hikmetlerindendir: Bezan zmz tapmag n de, Biz kee bilirik varlmzdan. nsan dnyaya boa gelmemitir. nsann bir gayesi olmaldr; insan, yaad mddete iz brakmal, dnyaya ses vermelidir. Dnyada rahat ve mutlu yaayaym diye onun bunun glgesinde yaamak, yaltaklanmak, insana yakmaz. nsan, zorluklarla karlamal ve mcadele etmeyi renmelidir: Her kederi saadet, her sevinci em izler, Asil knl hem emi hem sevinci ezizler. Telatmsz rekler govug kimi bo olur, Daim sevin ahtaran daim eme tu olur. Dmenem yaltaglanp tepeye da deyene, Bu dnyada bir-teher goy yaayag deyene Men dmenem, dmenem bele l canlara, Gnden gap hemie klge ahtaranlara Gh ahama gh da ki sehere dem dutdular zlerini dnp zgeni unutdular. Seslerden ses aldlar, z sesleri olmad, Yaadlar l tek nefesleri olmad Getdiler i dalnca rekleri getmedi, Gezdiler Hey gezdiler, Ayag seslerinise tek zleri eitdi. (Dada elale Kimi) air, Teklik iirinde de nefis bir tebihe brnm ifadeyle dnyaya boa gelmediimizi hatrlatr: Dnyaya gelmedik biz abes yere, nsang, insan da bize gerekdir. Baa tek gnna ekilenlere rek ne gerekdir, dil ne gerekdir! (Teklik) Bencil olup bakasn umursamayan, rahat iin insanlardan kendisini uzak tutan, halk ve vatan iin hissiz olanlar iin airin baka szleri de var Orular iirinde: En byk deryann birdir sahili, Onu her terefden der dalgalar. Bir byk veteni, bir byk eli, Tarmar eyleyer mene ne varlar.
430

Materiallar

Budaglar, yarpaglar grmese de Kkleri bir yerde bir torpagdadr. (Orular) Dier-gam olmakla ilgili olarak Bahtiyar Vahapzade, kendisini anlatt bir metinde bizzat yle der: Ben yaamay yanp erimek olarak anlyorum. Bana gre yaamak bir ey iin yanmak, mrn bir eyin yolunda eritmek demektir. Yaamak yanmakdr, yanasan gerek, Heyatn ma'nas yalnz ondadr. am [mum] eger yanmrsa, yaamr demek Onun yaama yanmandadr. Yalnz msnz? Bahtiyar Vahapzadenin size syleyecei ve hafzanz ssleyecek yalnzlk duygusunu anlatan msralar da var: Otagda bir saat tek oturanda, Yz ilin derdiyle yklenir insan. znden bagas olmayan yerde, nsan olduunu unudar insan Yarpa tez solar tek aacn da, Arhas yohdursa nece solmasn? Meeler sultan, meeler ah, Aslann z de yalgz olmasn. Od vurmasa gabda su daabilmez, Gu da tek ganadla da aabilmez. Ksn1 ikisi lde de yanar, Biri ocagda da alabilmez. (Teklik) Sonu Bahtiyar Vahapzade, bir cemiyeti air olarak kendisini insanlk ve toplum karsnda daima sorumlu hissetmi, insanl ilgilendiren her konuda yaadklarn, grdklerini, hissettiklerini en etkili, en samimi, en veciz bir ekilde ifade etmeyi kendisine vazife bilmitir. Szn tesirli olabilmesi iin hem samimi hem de gzel olmas elzemdir. Bahtiyar Vahapzade, Trk dilini en gzel ekilde kullanan bir airdir. Duygularn ve dncelerini iirin her trl kalbn (beyit, drtlk, serbest msralar, anjambmanl kesik sralanm dizeler gibi) kullanarak; her bir sz seerek ve msralara olmas gerektii gibi yerletirerek; dncelerini en gzel tebih, istiare, mecaz, cinas gibi lafz ve mna sanatlaryla glendirip bir sz gelini gibi etkileyici klarak; isyanlarn, nefretini yreinden kan ekip haykrarak; sevgisini, efkatini inancnn boyasna boyayarak okuyucularna ulatrmtr. O, yirminci yzyln ahlak abidesi, Yesev, Yunus Emre ve Mevln gibi hikmet prltlar gnderen bir gnl adamdr. Bilge Kaann dedii gibi Tengride tirigdekie (Gkte / Cennette hayattaki gibi) olasn ey byk air.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
1

KAYNAKA Bahtiyar Vahapzade, rektedir Szn Kk, Azerbaycan Tercme Merkezinin Tavsiyesiyle Derleyen ve Aktaran: Dr. Ahmed Schmiede, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1993 Bahtiyar Vahapzade, Otobiyografim (Aktaran: Dr. Yusuf Gedikli), www.biyografi.net Bin Yln Trk airi, Azerbaycan iiri Antolojisi, hzl. Anar, Yavuz Akpnar, Kltr Bakanl Yay. Ank. 2000 iirler, Bahtiyar Vahapzade, tken Yay. stanbul, 1979 Trk Edebiyat Dergisi (Muhtelif Saylar) Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997

ks: kurumu odun

431

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

BXTYAR VAHABZAD V UAQ DBYYATI


Zahid Xlil
filologiya elmlri doktoru, professor

Uaq dbiyyat nmunlri Bxtiyar Vahabzad poeziyasnda diqqti clb edck drcd oxdur. Bu poetik nmunlrin sasnda duran sas fikir budur: insan uaqln saf, tmiz keyfiyytlrini mrnn sonuna qdr qoruyub saxlamaldr. nsan cmiyytin lyaqtli zvn evirn onun uaqlq illrinin bakir duyulardr. Bxtiyar Vahabzadnin uaq dbiyyat il bal srlrini mvzularn gr qrupa blmk olar: 1. Vtn, vlad, ata-ana sevgisin hsr olunan poetik nmunlr 2. Mktbl, thsill, elm yrnmkl bal eirlr 3. Yumorla yazlan kiik yal uaqlara nvanlanan srlr Birinci qrupa daxil olan vtn, torpaa, kk, nsil-ncabt, ata-anaya mhbbt motivlri il zngin olan poetik nmunlr Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn ana xtti il sx bal olan, gncliyin estetik trbiysind misilsiz rol oynayan srlrdir. Krp nfsi, Beik, Doum evi, Anam tzdn byyr, Ata v oul, Ana hdiyysi, Mnim ad gnlrim kimi eirlrindki fikirlr uaqlq v gncliyin srhddind olanlar n ata nsihti qdr tsir gcn malikdir. Ata yurdu eiri xsusil xarakterikdir. airin ki hrind yaad mhllnin ad Yuxar ba dr. Hr sz mnalandrmaq bacarna malik olan air mhllnin adndak yuxar szn d poetik fikir predmetin evirir. xd ahllm o evdn l Amma uaqlm yuxar bada Lirik qhrmann ahllnn da yuxar banda onun uaql dayanr. Bxtiyar Vahabzadnin thsill mktb problemlri il bal srlri d uaq dbiyyat xzinsini znginldirn gzl srlrdir. Bxtiyar Vahabzadnin thsill, mktb problemlri il bal srlri d uaq dbiyyat xzinsini znginldirn gzl nmunlrdir. Htta thsil, trbiy, mktb, oxumaq kimi mumi xarakter dayan mvzularla yana mktb aksesuarlar; yaz taxtas, parta, tabair, mktb zngi kimi elementlr airin lind poetik ifad vasitsin evrilir. Yaz taxtas,Xizk, lk cr, Qzl medal, lk drs, Xala, Sinif-hyat, Krp gl kimi srlrd unudulmaz mktb hyatn poetik boyalarla verir. Qzl medal eiri orta mktbi la qiymtlrl bitirn gnclr hsr olunmudur. cavanlarn mktbi medalla bitirmsinin onlarn Kamallarnn ik amas kimi, qzl medal is gncin gznn nuru kimi qiymtlndirir. Haqqn var, zizim, haqqn var yn. Kamaln iklr aan bu gnd llrl kitablar st tkdyn Gznn nurudur, yanr dnd Mktb, thsil, elm Bxtiyar Vabahzad poeziyasnda xsusi bir xtdir. airin fikrinc aac kk saxlad kimi insan da ba idar edir. Ba alla, mrifl dolu olsa insan da byk v zmtli olar. N.Gncvi, M.Fzuli, N.Tusi kimi slflrinin bu tipli ideyalar B.Vahabzadnin poeziya aacnda tz iklr kimi alr. B.Vahabzad krp uaqlar n d maraql srlr yazmdr. Bu tipli eirlrd yumor xsusil diqqti clb edir. air uaqlarla dostcasna zarafat edir. Sad sjetlrl hm onlar ylndirir, hm d dndrr. Qar yar, Uaqkn dnrdim, Nec ilyir, Gn v mn, Taxl iind ik, Krp gl eirlri sadlvh mntiqi v dupduru dili il digr eirlrdn seilir. Saat qhaq Gndz ilyir,
432

Materiallar

Gec ilyir Ancaq bilmirm O, qaranlqda Nec ilyir Gn v mn eirind sadlvh bir mntiq diqqti clb edir. Gn mndn n n tez oyanr? sualna cavab axtaran krp bunu z mntiqi il bel izah edir. Birc eyi Unutmasn Gnim Ax ondan Gec yatram mn hr gn. Taxl iind ik eirind zmdn bir ik drn uaq z hrktin bel haqq qazandrr. Taxl iind Alaqdr ik O, ny grk? Onun qdrini Kim bilckdir O alaq kimi Biilckdir B.Vahabzadnin yaradclnda uaq dbiyyat ayrca tdqiqat tlb edn maraql bir mvzudur.

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA MNVYYAT MSLLR


Hseyn Xlilov
Rhbrlik v Psixoloji mslht bsinin mdiri Qafqaz Universiteti huseyn_xelil@yahoo.com.tr XLAS B.Vahabzad Azrbaycann yetidirmi oldugu n byk airlrdn biridir. Vahabzad gcl air olmaqla yana kemi v glcyin vhdtini al v tfkkr yoluyla grkldirn fikir adam, dnyada olub-bitn hadislr bigan qalmayan, bu hadislri dqiq analiz edn intellekt sahibi, eyni zamanda lksind, btn trk dnyasnda, slam almind cryan edn hadislri ox yaxndan izlyn, gzlliklr qarsnda sevinn, mnfiliklr qarsnda iztirab kn el airi, mslhtisi idi1. Vtnin, xalqna sonsuz sevgi il yaaybyaradan B.Vahabzadnin yaradclndak zmt v gzlliyin sas sbbini bu ox axli yaradcln mhkm bir zl zrind dayanmasnda, salam bir kkdn phrlnib, qol-budaq atmasnda axtarmaq lazmdr. Soy kkn qrlmaz tellrl balanan airin yaratd srlrin hr birind onlarn leymotivi olan insann mnvi ucaln, milli-mnvi dyrlr hrmt, vicdani borc v s.msllrl brabr grrk. Aar szlr: uaq xsiyyti, yal nsil, tnhalq. MORAL ISSUES IN POETRY OF BAKHTIYAR VAHABZADE SUMMARY Besides being an outstanding poet, B.Vahabzade was a person of thought realizing the unity of the past and the future, not indifferent to any events, an intellectual person exactly analyzing all these processes and at the same time he was a poet and adviser observing all the processes going on in all Turkish and Islamic world, noticing all the changes of Islamic world, having great pleasure seeing beauties around us, having great trouble noticing negative processes. It is necessary to look for the gigantism and beauty of this too branchy literary activity of Vahabzade having a stable fundament of healthy evolution. Being inviolably connected with his nation one can see the moral perfectness of the man being the witness of all these, the great respect of national moral roots, conscientious duty and others in poetry of B. Vahabzade. Key words: child personality, older generation, loneliness
1

Erdal Karaman. Trk Dnyasnn sesi. B.Vahabzad. Bak-2009. sh, 12

433

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

B.Vahabzad 70-dn artq eir kitabnn, 2 monoqrafiyann, 11 elmi publisist kitabn v yzlrl mqalnin, elc d tarixi v masir mvzuda yazlm 20-dn artq iri hcmli poemann mllifidir. airin srlri eir kitablar, dramlar v publisistik yazlar dnyann bir ox dillrin, o cmldn ingilis, fransz, alman, fars, trk, polyak, ispan, macar, kemi Sovet ttifaq xalqlarnn dillrin trcm edilmidir.Uzun srn xstlikdn sonra 2009-cu il fevral aynn 13-d - 84 yanda Bakda vfat etmidir. B.Vahabzadnin srlri bir ox baxmdan tdqiq edilmidir. Bel ki, mn d, dibin srlrini mnvi psixoloji slubda aradrma qrara aldm. Mnim mqsdim dibin yaradclndak frd, xsiyyt, cmiyyt, elc d yal nsil psixologiyasn thlil etmkl, insan taleyind ba vern tkaml v tnzzl, yni stress, grginlik, ruhi sarsntlarn onun psixologiyasnda ks etdirdiyi mnfi v msbt izlri akara xarmaq olmudur. Mlum olduu kimi, dnyada gedn qloballama prosesinin xsiyytin, ailnin v cmiyytin inkiafna msbt mziyytlri il yana, mnfi tsirlri d vardr. Bel bir raitd milli mentalitetin, mnvi-xlaqi dyrlrin qorunub saxlanlmas v gnc nslin bu ruhda trbiy edilmsind Vahabzad yaradcl vzedilmzdir. Bel ki, B.Vahabzadnin srlrind ail, cmiyyt v xsiyytl bal mqamlara daha ox toxunulur. dibin kiik hcmli srlri, hminin eirlri v poemalar daha ox psixoloji mqam v situasiyalarn znginliyi il seilir. Bu baxmdan onun Atlmlar poemas xsusil diqqti clb edir. Bu poemada uaq xsiyyti, yal nsil v cmiyyt psixologiyasnn frqli tzahrlri il qarlarq. dibin Atlmlar poemas sas fikirlr 1) mumi mlumat 2) dibin srlrind psixoloji mqamlara geni yer verilmsi 3) xs faktorlar, yal nsil v cmiyyt 4) Uaq xsiyytinin n kilmsi Hyata fal mnasibtin, z xalqnn tarixin olan byk maran, zmansind ba vern hadislr qar sntkar msuliyytinin nticsidir ki, B.Vahabzad bzn eir rivsin dar glir v o, myyn mqamlarda daha geni janrlardan istifad edrk, onu poeziyada dndrn, narahat edn, bzn tri toxunduu hisslri poemalarnda, pyeslrind drinldirmi, inkiaf etdirmidir. air Vahabzadni narahat edn ciddi mnvi msllr dramaturq Vahabzadni d narahat edir. Xeyirl rin, lqaytl irkin ehtirasn, pislikl yaxln bdii mbarizsi onun dramlarnn, poemalarnn sasn tkil edir desk, yanlm olmarq. Bu baxmdan B.Vahabzadnin Atlmlar poemas znd drin flsfi fikirlri ehtiva edir. Yaz btn yaradclnda duyu v dnclrin drinliyin nfuz edir, mit mvzusuna da yksk insani ideallar mvqeyindn yanar, onun sasnda duran mhm ictimai msllr bigan qalmr, zamanmzda sx-sx rastlanan mnviyyat problemlrin toxunur. Sanki B.Vahabzad btn srlrind bir fikri oxucuya atdrmaa alr. O fikir d ondan ibartdir ki, hr bir xsiyytin mahiyyti, hyatda hans mqsd qulluq etmsi onun ictimai munasibtlrind z ksini tapr. Onun sosial xlaq problemlri d mhz bu zmind meydana xr. xsiyyt n ox mhm olan hmin problemlrin hlli bdii dbiyyat qarsnda da dayanan n mhm msllrdn biri olmudur. bs deyildir ki, bir xsiyytin daxili hisslrinin mcmusunun yrnilmsi B.Vahabzad n bir xalqn tarixini yrnmsi qdr vacib v maraqldr. nsan xsiyyti bu zaman mxtlif ictimai v mit koordinasiyalarnn mrkzind yerlmi olur. Bellikl, daxili v xarici sbblrin, xsusiyytlrin bir-birin tsvirindn doan konfilikt mumi ideyann almasna xidmt edir. Yuxarda qeyd etdiyimiz mtlblri aqlamaq n dibin Atlmlar poemasn nzrdn keirmk daha mqsd uyun olar. Btn zamanlar n aktual olan problemlrdn biri bu poemada z ksini tapr. Psixoloji mqamlar il zngin olan sr vlad-valideyn mnasibtlrindki ziddiytlri v xlaq problemlrini amaq n geni material verir v bu mvzuda yazlm srlr ncllk edir. sr hcm etibari il bir o qdr geni olmasa da, daxilind bu gn d cmiyytimiz n ciddi problem v qsurlar olan hadislr yer vermidir.
434

Materiallar

Hl 1976-1978-ci illrd qlm ald atlmlara uaq evlrind valideynsiz byyn krplr, qocalar evind vlad mhbbtindn v hrmtindn mhrum olaraq unudulmu valideynlr hsr etdiyi Atlmlar poemasnda qaldrd bu mhm problem sntkar yeri gldikc publisistik srlrind d toxunur. mumilikd gtrdkd is anaya mhbbt, valideynlr hrmt, asaqqala, abiry ehtiram kimi cmiyytdki xlaqi-etik norma v davranlara xsusi hmiyyt vern B.Vahabzad yaradclnda bu vacib msllr daim yer ayrmdr. Bu hcmc kiik, lakin znd ehtiva etdiyi problmlrin bykly il diqqti kn srd balancdan sona kimi insan facisinin ahidi oluruq. sr knddn hr oxumaa gln gnc bir qzn mhvi, aldadlmas, uuruma srklnmsi il balayr. Hl hyatn brkin, bouna bld olmayan bu qz tinlikdn qorxduu n z dogma balasn namlum bir evin hytin buraxaraq qar. Doma balasnn arlndan qurtulsada z vicdannn ssindn v borcundan qurtula bilmir, geri dnrk vladn ordan almaq istyir. Lakin geri dnrkn vladn tapmr. Bununla sanki ana z n bir tslli tapr, vladnn rahat yaayacana mid edir. Bundan sonra anann ryi daim qam alayr. O, hr gn daxilindki fryadlar saxta gz yalar il basdrmaa alr. Onun gl fryad olub qlblri paralayr. srin ikinci hisssind is yaz baqa bir psixoloji mqama toxunur, bir oxlarmz narahat edn vlad-valideyn mslsin n qabarq kild z mnasibtini bildirmidir. Ana, oul v glin mnasibtlri zminind cmiyytin n problemli msllri iqlandrlr. srin birinci hisssindki anadan frqli olaraq buradaki ana min bir zab-ziyytl iki olan ua bydb, trbiy edir. Hyat yoldan mharibd itirn anann byk olu da mharibd hid olur. Btn mehrini, mhbbtini kiik oluna, yegan mid-pnah yeri olan vladna salr. Ana byk sevinc v frhl olunu evlndirir. Yeni gln glinin szlri il vlad z anasn grmzdn glir, yolunda hr bir ziyyt qatlaan anann sonda lazmsz bir ya kimi atlmasna sbb olur. Btn bu hadislr is facivi bir dill, rk yans il qlm alnmdr. Oulun ad gnnd onun dostlarnn dediyi salqlar srin bu hisssinin mzini ar: Sni doan, bu torpaa,bu vtn bx edn anaya hsn deyn dostlar daha bilmirlr ki, bu ana lazmsz bir ya kimi yan otaqda qapnn arxasnda qalmaa mcbur edilmidir. Oulun ad gn ananm qm, kdr kdiyi bd gn evrilmidir. Yaznn toxunduu mqamlarn hr ikisi bir nqtd birlir: ana qaysndan mhrum vladlar krplr evin, vlad qaysndan mhrum valideynlr is qocalar evin z tutur. dib srin quruluunu da mhz bu xtt zr verrk vvlc atlm krpni, sonra is bir qoca anann tsvirini verir. sas fikirlr sevilib sonra da atldndan, o da balasn atmaq istyir misralarndan balanr. Bu misralarda gnc anann daxili iztirablar ustalqla qlm alnmdr. hr glmim uzaq rayondan, Burda drs oxuyam, snt yrnm. Mhbbt drsindn ksildim yaman, Oldu bu krp d qiymtim mnim. Atamn adna vladm lk, Hr drd bnzmz mnim bu drdim. Mn onun ban ucaltmalykn, Mn onun adna lk gtirdim.2 Burada z balasn lk kimi grn ana dnmr ki, bu krpnin gnah ndir? Cmiyytimizin n aktual problemlrindn biri d sevib, yanlmaqdr. slind bir ox gnahsz krplr dnlmmi shvlrin v ani ehtiraslarn qurban olurlar. Uaq evin atlan krplrin daxili yaantlarn, mnvi bhranlarn he dnmrlrmi?.. Ata-ana qaysndan mhrum olmu krplr hyat haqqnda dnmk, z glcklri n narahat olmaq gcndn d mhrum olmu olurlar. Onlar bzn glcyin n qorxulu canilrin evrilirlr. nki onlarn itircklri
2

Gstriln nmnlr B.Vahabzad, seilmi srlri (1970-1979), 12 cildd, IV cild. Bak-2008 kitabnn shiflrindndi.

435

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

bir ey olmur. Glin etiraf edk ki, krplr evindn xb uur qazananlarn say uduzanlardan qat-qat azdr. srd krplr evindki uaqlarn ruhi vziyytlri, keirdiklri hiss v hycanlar byk ustalqla qlm alnmdr. Mlum olur ki, krplr uaq evlrind sevgidn, fqtdn, ana sevgisindn v ana hrartindn mhrum, n vaxtsa onlar n gln sni analar i gzlyirlr. Hr dfsind d onlarca, yzlrc uagn qlbi tkrar-tkrar qrlr. Burada qrlan tkc uaq qlblri olmur, hm d glcy inamla baxmaq istyn balalarn midlri v arzular da qrlr. Bu qrqlq btn hyatlar boyu onlar izlyir, onlarn salam xsiyyt v vtnda kimi yetimsin byk ngl trdir, cmiyytd ba alb gedn mnfi hallarn, blalarn sasn qoyur, mnbit zmin yaradr. Burada yetimkd olan uaq psixologiyasn da nzr almaq lazmdr. Valideynlrdn n ox anann nzartind byyn v trbiy alan vlad bu qaylardan mhrum olduundan onun mnviyyat, xlaq v davran qaydalar da korlanr. nki bu danlmaz hqiqtdir ki, krplr evind btn krplr lazmnca diqqt, fqt, qay ayrlmr. gr bir ana btn bunlar hyata gtirdiyi vladna vermkd acizdirs, o zaman hmin qadn mqdds ana adn da damaqdan mhrum olmadr. nki anann ilkin vziflrindn v borclarndan biri mnviyyat salam v sarslmaz bir vlad yetidirmsidir. ks tqdird saglam mnviyyatl cmiyytdn d sz ged bilmz. Bu gzl dnyaya sni bx edn Anaya afrin, anaya hsn! Nec frhlnir, sevinir ana Qapnn dalnda baxr oluna. Bel d drd olar? Oul doasan Onun ad gnn gendn baxasan. Burada qap arxasndan olunun uurlarna frhlnn anann keirdiyi mnvi sarsntllar, qoca qadnn daxili almi ustalqla qlm alnmdr. Mnvi ziyytlr mruz qalan anann z xou il qocalar evin z tutmas v burada onun keirdiyi daxili iztirablar aadak misralarda daha aydn ifad olunmudur: Qocalar evinin qaydalarna N qdr alr uyua bilmir. Yaman ar glir atlmaq ona, Pncr nndn bir an kilmir. Bir df knlm alan olmad, Qolunu boynuma salan olmad. Tkliyin qmini tk zm yedim, hvalm, ovqatm he sorulmad. Bu da bu gn ox tsadf etdiyimiz hadislrdn biridir. vladlarn dncsizliyi yzlrl valideyinin atlm krplr kimi hyata ksmlrin v qocalar evlrin z tutmalarna sbb olur. Tsvvr ednd ki, hr gn pncr nnd oturub saatlarca yola baxb, kimins glmyini, onlar n uzanan bir li gzlyirlr v hr dfsind d myus, peman olurlar, bu shn qarsnda insann btn vucudu vcd glir, qlbini mrhmt hissi bryr. Tk tsllilri qocalar evind olsalar bel zlri n bir ail raiti yaratmaq olan bu unudulmu insanlar onlar unudanlar unutmur, hr an onlarn yolunu gzlyirlr. Ana mhbbti, anaya hrmt byk sntkarn yaradclnda qrmz xtl kemi, onun canna, qanna hopmudur. Htta Anaadl mqalsind dib mqdds varlq haqqnda bel yazr: gr mndn sorusalar ki, dnyada n gzl nm ndir? Mn trdddsz deyrdim: Ana laylas. gr mndn sorusaydlar ki, dnyann n thlksiz v gzl sna haradr? Mn deyrdim : Ana quca. Mn deyrdim btn byk xsiyytlri bydn, onlar dahiliy qaldran da ana nmsidir, anann dand nallardr. O zaman btn Azrbaycan aillri n qbul olunmu vahid normalar-ata-anaya, asaqqal v abirklr sonsuz hrmt v qay szsz ki, dibin ailsind d zn bruz vermidir. Hyat bu normalarla grb gln ya436

Materiallar

z atrq bu normalarn bzi aillrd z mhkmliyini itirdiyini, mnviyyatdan uzaqladn grr v bu onu ox narahat edir. Yegan x yolunu is olanlar byk rk ars il qlm almaqda grr. Hz.Peymbrimizin d qeyd etdiyi kimi Cnnt analarn ayaqlar altndadr. Lakin bzi vladlar mnviyatdan aral drk bu cnntd bdi sakin olmaq hquqularn dnmdn itirirlr. z vladlq borclarn unudaraq yad tsirlr mruz qalb valideynlrindn imtina edirlr. Bu mqamda yazn narahat edn msllrdn biri glinlrin z qaynana v qaynatalarna olan mnasibtidir. Bu gun d ox teztez rastladmz hyat shnsi yaz qlmind z ksini bel tapmdr: Yannda byyr...... Ancaq yax bil, Oul da yar n, qz da yar n vladlar,vladlar! Bizimn deyil, Biz onlar nk, biz onlar n! N qdr ar olsa da ana bu hqiqti anlayr v z doma evini trk edrk qocalar evin z tutur. Glcyin anas v qaynanas olan glin is bunlar anlamr, z mnviyyatszlna davam edir. Poemada dyin zamanla brabr dyin etik normalarmz, mnviyyatmz da rk yans il tsvir olunur. Qocalar evindki qocalar da z shbtlrind bu mqama toxunurlar, kemi gnlrin xifftini krk drin tssf hissi keirirlr. Mnviyyatnzdak dyiikliyi gstrmk n dib aadak misralar qlm alr: He vaxt grnmyib nnmizd Byyn, kiiyin haqqn ksmk! Hmi yrdib, yrdir zaman: Kkdn glmyni yox etmk asan. Bli, kkmzdn gln zngin adt-nnlrin, mnviyyat vrdilrimizin yava-yava anmasna, unudulmasna air fryadn grrk bu misralarda. Yazn narahat edn odur ki, bizim kkmzd, mnmizd olmayan bu skikliklr hardan glir?. Buna gr d srin sonunda vicdan v mnviyyat mhkmsi qurulur. Atlmlarn, gzdn-knldn uzaq dnlrin haqqn brpa etmy alan yaz balaya, anaya qyan rklri mrhmt etmy, z axarna qaytmaa sslyir. Bu gn tssf ki, qeyd etdiklrimizin hams dnyann bir ox cmiyytlrind olduu kimi bizim cmiyytd d n aktual v tez bir zamanda z hlini gzlyn problemlrdn biridir. Bu taleyi minlrc, milyonlarca uaq v valideyn yaayr. Krpsini atan analar dnmrlr ki, atlm krp n n yax snacaq ana quca, ana qoynudur. V ya ksin, z valideynlrini yalandqlar n lazmsz bir ya kimi atan, qocalar evin trk edn , onlar vlad qaysndan v sevgisindn mhrum edn vladlar glcyin ata v analardr, qocalardr. V dnmrlr ki,he kimin ah n bu dnyada, n d o dnyada he kimd qalmaz.Atalar demikn : N krsn, bir gn mtlq onu da birsn Yekun olaraq bir daha nzriniz atdrmaq istrdim ki, Atlmlar poemas znd drin psixoloji mqamlar ehtiva edir. Bu poemada gnmzd aktual olan bir ox msllr zn gstrir. Bunlara misal olaraq, qadnn z krpsini uaq evin atmas v yaxud vladn z ataanasn qocalar evin atmas Lazmsz bir ya kimi hyatn qaranlq labirintin atlma, trk edilm duyusunu yksk ustalqla qlm alan air poemada psixoloji mqamlar inc detallarla oxuculara atdrmdr. Ail cmiyytin kiik bir zvdr, lakin digr trfdn hmiyyt baxmndan cmiyytin sas stunlarndandr. V byk br cmiyyti mhz bu cr kiik ail cmiyytlrindn tkil olunmudur. Ail v cmiyyt qarlql sx laqddir. Aild mdniyyt, hrmt, vfadarlq, mnasibtlrd agahlq olarsa, hmin ail cmiyytin inkiafna byk tkandr. Su o vaxt tmiz olar ki, onun safl, pakl daima qorunub saxlansn. Trkib sasdr. Aild hr ks z mlin diqqt etmli v slam dininin qoyduu xlaq v mnviyyat proqramlarna riayt etmlidir. Mqdds ail ocanda ana v ataya hrmt edilmli, ziz peymbrimiz Hzrt Mhmmdin (s) buyurduu kimi: Ata-anaya qar n xrda hrmtsizlik uf demkdir. Allah on437

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dan daha xrdas olsayd, bhsiz ki, qadaan etmi olard. Uca Yaradan yaratd hr bir eyi nizam-intizamla yaratmdr. nsan da yarand gndn, bdi hyata qovuduu gn kimi mrhllrdn keir. Uaqlq illri, orta ya, yetkinlik v qocalq. V hr ks bunu grr v bilir, inkar edilmsi alasmazdr. Hmiyal aaclar tk zlrini bdi olaraq cavan sanan vladlar, bir mr sonsuz mqqtlrin, tinliklrin sin grib, btn varlqlar il onlarn xobxt olub kamala atmalar n alan valideynlrini tapdalayaraq, ninki hrmtsizlik edirlr, htta qapdan bel qovurlar, uaqkn hyatlarn ata-anasz tsvvr bel, ed bilmyn hmin o cavanlar, indi hyatlarnda onlar n kiicik yer bel ayrmaq istmirlr. Vaxtil tamamil ata-anaya mxsus olan bu hyatlar indi zrrsincn onlardan qoparlr. Qocalar evind atlm kimssiz qocalar grdkd Allah unudan vladlarn da az olmadnn ahidi olduq. Lakin vladlarnn onlara qar etdiklri pisliklr baxmayaraq, qocalarn danarkn vlad hsrti il alb-yanan qlblri, gz yalar bizi d kdrlndirdi. Grsn bu qocalar niy isti yuvadan, qulluqdan uzaq dblr? Krp uaqlar kimi nvazi, sala, mlayim, mehriban davrana ehtiyac olan bu qocalar, hans vlad n artq yer edir? Ax, z d bir zaman qocalacaq vladlar hyatdan nyi gzlyirlr? Bu bard indi daha ox danlmal, adt v nnlrimizin msbt chti gncliy xatrladlmaldr. Qoy, indiki gnclr ata v babalarnn hyat trzini bilsin v oradan xlaqmz gzlldirn trqqimiz mane olmayan chtlri gtrsnlr.
1. 2. DBYYAT B.Vahabzad, seilmi srlri (1970-1979), 12 cildd, IV cild. Bak-2008 Erdal Karaman. Trk Dnyasnn sesi. B.Vahabzad. Bak-2009

BXTYAR VAHABZADNN DNCLRND GNC NSLN TLM V TRBYSND TARX ABDLR


Dr. brahim ZMADEN, sa DA
Qafqaz Universiteti ZT nsann zn qaydnda, mnvi ucalnda mnsub olduu xalqa, onun tarixi kemiin, milli-mnvi srvtin mnasibtinin d byk rolu olduunu dnn Bxtiyar Vahabzadnin publisistik srlrinin sas mvzularndan biri d bu srvtlrin n nmlilrindn olan tarixi mdniyyt abidlrimizin qorunmas v bu dyrlrin glck nsillr yrdilmsi mslsidir.Bxtiyar Vahabzad z xalqnn vladlarnn bu bard ciddi tlim v trbiydn kemsi lazm olduunu dnm v srlrind hr ksi bu mvzuda sfrbr olmaa armdr. Xalqn milli-mnvi srvti olan abidlrd yaayan tarixi kemiinin qorunmasn bugnk v glck nsillr n olduqca hmiyytli hesab edn sntkarn bu mvzudaki dnc v trnnmlrini atdrmaa alacaq. Aar Szler: tarixi abid, milli-mnvi srvt, xsiyyt, tlim v trbiy. HISTORICAL MONUMENTS AS THE INDICATOR OF UPBRINGING YOUNG GENERATIONS IN THE THOUGHTS OF BAKHTIAR VAHAPZADEH ABSTRACT To protect historical monuments and to grow the young generations with these values is one of the the most important topics of the works of Bakhtiar Vahabzadeh who considered national and spiritual wealth as the key for characteristic development of the society. Bakhtiar Vahabzadeh thought that children of his own people should go through training seriously and his works challenged everyone to show efforts on this issue. In this work, we will try to carry out the thoughts and ideas of the People's Poet who cared much more about the protection of the monuments as national and spiritual wealth for the present and future generations. Key words: historical monument, national and spiritual wealth, personality, training and upbringing.

Xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin mumi yaradclnda publisistika da digr sahlr v istiqamtlr kimi znn mvzu v problematika dairsinin geniliyi v aktual msllri evr438

Materiallar

lmsi baxmndan byk diqqt v maraq ksb edir. Bir chti d qeyd etmk lazmdr ki, publisistika sadc olaraq bu sahd qlm almaq niyyti v mqsdi gdmr, bu hm d dbi nv v janrlara smayan, hyati mtlblrin, taleykl msllrin publisistikann imkanlar saysind daha kskin v qabarq kild xalq ktllrinin, geni ictimaiyytin nzr-diqqtin atdrlmas n mnasib sul v vasity evrilmidi. airin bdii yaradclnda olduu kimi, publisistikasnda da toxunulan msllr cmiyyt hyatnn n qlobal msllri mxtlif problemlrin mnasibt ifad etmy ynldilir, mllif n gndm gtirmkdn kinmir, ksin, bunu znn bir sntkar v vtnda ii hesab edirdi. Ana dili, milli thsill bal dnclr, yer v razi adlarmzla ilgili narahat mqamlar, n nhayt Dalq Qarabada v onun traf razilrind ba vern separat meyllr d bir qlm sahibi kimi Bxtiyar Vahabzadni dndrn problemlr srasna daxildir. Vahabzad bu cr problemlri yalnz dnmkl qalmayb, xsn hll yollarn srlrind dil gtirrk glck nsillrin yetidirilmsi n ox hmiyytli ictimai v pedaqoji yanamalar bizlr gstrmidir. Sntkarn publisistik yaradclnda tarixi abidlrimiz, onun tarixi taleyi v hazrk vziyyti, mhafizsi, tblii il laqdar olan bir sra nqsanlar barmaz mvqedn thlil gtirilir, kemi mnasibtd milli taleyimizin yadigar olan bu mnvi srvtlrin hmiyyti vurulanr. Hr eydn vvl kemi Bxtiyar Vahabzadnin publisistik yaradclnda khnliyin qal v arxiv material kimi thlil olunmur, ksin onun bu gnl v glckl bal bir mfhum olmas btn parametrlri il izah v rh edilir. Mllif bu xsusda vaxtil yazrd: Vicdan qanunu, mdniyyt qanunu! Bu torpaqda byyb boya-baa atan hr bir vtnda bu torpan kemiini, bellikl, z kemiini yrnmy borcludur1. Bxtiyar Vahabzadnin publisistikasnda aparc mvzu istiqamtlrindn biri kimi tarixi abidlrimizin seilib myynlmsi he d tsadfi xarakter damrd. O bu snada hm tarixi kemiimiz, hm bu gnmz, hm d glcyimiz bard geni tsvvr yarada bilir, kemil bu gn arasnda mnvi krp yaratma znn sas mqsd v qaylrindn biri hesab edirdi. Tarixl, tarixi kemil bal Bxtiyar Vahabzadnin el mqallri var ki, onlar bilavasit dnn laqeyd yanaman hdf seir, etinaszla bir etiraz lamti kimi sslnir. air-publisistin Tarix n deyir? (1999),Tarixsiz biz heik (1992) mqallrind qoyulan problemlr bu qbildn z aktuall il seilir, kskin msllrin diqqt mrkzin kilmsi baxmndan byk dyr malikdir. Glck nsillr tarix urunun alanmasna ox byk hmiyyt vern xalq airi, srlrind bu cr msllr toxunmaqla ictimai hssasln artmasna xidmt etmidir. Mlumdur ki, tarixl yana tarixi tyini d onu drindn dnb dandran msllrdndir. Bu mnada tarixi abid (abidlr) d publisistin slind tarix v tarixi yaddaa mnasibtinin balca gstricilrindn biri kimi xsusi hmiyytl qeyd edil bilr. Bu tipli mqallrd tarixi abidlr milli-mnvi yaddan zaman-zaman qorunub saxlanlan, srlrin yadigar v manti kimi dyrlndirilir. Onlar cdadlarmzn bizlr nvanland da kitab v mktuba bnzdn mllif vaxtil bel bir qnat glrk yazrd: Bu niangahlar ulu cdadlarmzn zvqndn, ruhundan, istedadndan v idrakndan xbr verir. Onlarn stndki oymalar, rsm srlrindn srimiz gndrdiklri mktublardr. Bu mktublar biz dn-dn oxumal, onlara scd qlmal v qoruyub biz d bizdn sonrak nsillr atdrmalyq2. Bxtiyar Vahabzad tarixi abidlr donuq v statik bir muzey eksponat kimi baxmr, ksin o tarixin bu vzsiz nianlrin masirlik duyusu il yanaman zamann tlb v ehtiyac kimi n plana kir. Msln, onun Tarixsiz biz heik (1992) adl mqalsind d tarixi abid bir problem xarakterli srlvh kimi balqda grnmsd v balca mram kimi sas ideyan qabarq bruz vermk iqtidarndadr. kinci trfdn, bu mqald tarix v tarixi yaddaa sntkar lavsi v istyi d olduqca dndrc bir arzu v niyytdn xbr vermkddir. Publisistin bu yndki dnclrin diqqt yetirk: Mlumdur ki, Knyaz Sisyanov Bakya hcum ednd onu bizim qdim Qoa Qala qapsnda bir ial kimi qtl yetirmidilr.
1 2

Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak, Azrnr, 1989, sh.37 Vahabzad B. srlri. 11 cildd. X c. Bak, Azrbaycan nriyyat, 2002, sh.255

439

Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bax, hmin yerd o an, o shnni masirlrimizin, bizdn sonrak nsillrin gz nnd canlandran bir abid ucaldlsa, qhrmanlq tariximizin bir shifsi d yaddamza bdi hkk olar1. Grndy kimi, burada publisistin tarixi kemil bu gn arasnda laq v mnvi vhdt yaratmaq istyi olduqca tbii v qanunauyun tsir balayr. Sntkarn milli psixologiya, xalqn mnvi yadda il bal dnc v qeydlrind d diqqti kn bir sra mziyytlrl tez-tez qarlamal oluruq. Bzn tarixi taleyimizl bal el mqamlarla rastlarq ki, byk shvlrimizi adi bir sadlvhlk v unutqanlq kimi adi msllr v mnasibtlr trdir, ona gr d bunun zaman-zaman ar v fsadlarn yaamaq mcburiyytind qalmal oluruq. Unutqanlq mqalsind Bxtiyar Vahabzad mhz bu mziyytlri birmnal kild xalqmzn xarakterindki qsur v atmazlq kimi deyil, ksin, onun daxili-mnvi almindn irli gln bir xsusiyyt olaraq diqqt atdrmaa mvffq olur. Unutqanln xalqmzn bana gtirdiyi facilri, ibrt drslrini d sntkar bu gnn bax v nzrlri sciyysindn qiymtlndirir, bu istiqamtd tarix v tarixi kemi faydal ekskurslar edir, bu gnn ehtiyaclarn tarixi gerkliyin gzgsnd ks etdirmyi israrla irli srr. slind masir tarixi raitin v zamann hkm bizi kemidn grk gtrmyi tlb edir v biz bununla istr-istmz ayaqlamalyq. Tarixi abidlrl yana Bxtiyar Vahabzadni onlara brabr tutulan, tarixn mvcud olan adlarn dyidirilmsi, guya yenilik lamti kimi onlarn digr adlarla vzlnmsini d eyni sbatszlq v etinaszlq kimi qarlayr, adda tarixiliyin silinmz v pozulmaz izinin yaandn byk msuliyyt hissi il vurulayr. Xarakterik bir nmuny mracit edrk v onun sasnda fikir yrtmy alaq. Msln, tutaq ki, ki xan saray adn dayan bir tarixi-memarlq abidsinin adn nec dyimk olar?! lbtt el abidlr var ki, ne srlr v zamanlar kemsin baxmayaraq onun adnda v yaxud quruluunda he bir dyiiklik elmk mmkn deyil. nki burada tarixin he vaxt pozulmayacaq v silinmyck imza v mhr var. ki xan v saray (1974) mqalsind yerli halinin ahniin (ah oturan ev) adlandrd bu mhtm memarlq incisinin zlliklrin mnasibt bildirn mllif bel bir qnat glir ki, bina btv halda danan rnglrin, bir-birin geydiriln bk ornamentlrinin vhdtindn yaranm bir Fzuli qzlidir. O yazr: Siz lvan rnglri vhdt tkil edn bknin bir oymasnn birc taxtasn gtrsniz, bu tamlq pozulduu kimi yuxarda misal gtirdiyimiz beytin (beytin bir mnas da bina, ev demkdir; Bxtiyar Vahabzad M.Fzulinin l-zxsarna qar gzmdn axar qanl su, Hbibim, fsli gldr bu, axar sular bulanmazm?- beytini nzrd tutur) birc szn gtrsniz, yaxud yerini dyisniz, fikir pozular, mna itr. Beytd hr szn z fikir v vzifsi olduu kimi, hr bk oymasnn da z yk, z mzmunu var2. Vahabzad abidlrimizin fiziki bir struktur kimin qbul edilmsindn daha ox bu anl milltin kemiindn gnmz uzanan mnvi bir krp olaraq grlmsini v tarix urunun cmiyytd yerlmsi v inkiaf n canl nmunlr olaraq ayaqda tutulmasnn hmiyytini hr zaman vurulamdr. Blli olduu kimi, air-publisist tarixi abidlrd bir oymann, bir krpicin gtrlmsini byk nizamn pozulmas v thrif edilmsi kimi bir fsada gtirib xaracan daxili hycanla nzr atdrr. Bel bir yanama tarixi adlara mnasibtd eynil qorunub saxlanlr. Btvlkd, xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin tarixi abidlrl v adlarla bal dnclrind publisistik ksr v prinsipial vtnda mvqeyi aydn bir kild grnmkddir. Burada xalqn milli yaddann gstricisi olan maddi-mdniyyt nmunlri xalqn tarixi kemiinin ahidi v niansi kimi thlil clb edilir, bu istiqamtd yani tsvvr yaradlmas hissi-emosional bir ovqatla air-publisist qlmi il daxili vhdtd verilir.
1. 2. 3. 4.
1 2

DBYYAT Vahabzad B. Glin aq danaq. Bak, Azrnr, 1989, sh.37 Vahabzad B. srlri. 11 cildd. X c. Bak, Azrbaycan nriyyat, 2002, sh.255 Vahabzad B. Tarixsiz biz heik. Abid qzeti, 15 aprel, 1992. Vahabzad B. srlri. 11 cildd, IX c. Bak, Azrbaycan nriyyat, 2002, sh. 665. Vahabzad B. Tarixsiz biz heik. Abid qzeti, 15 aprel, 1992. Vahabzad B. srlri. 11 cildd, IX c. Bak, Azrbaycan nriyyat, 2002, sh. 665.

440

I BEYNLXALQ BXTYAR VAHABZAD SMPOZUMU


VAHABZAD POEZYASINA MUM BAXI

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il


441

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BR DEVLET ADAMI OLARAK BAHTYAR VAHABZADENN YANAN DA MEN, YAMAN DA MEN SML ESERNDEK TOPLUMSAL VE SYASAL DNCELER
r. Gr. Uur Arif Blek
Qafqaz niversitesi Bak / AZERBAYCAN uabolek@hotmail.com

Btn Trk dnyasnda, yakn dnemin en byk airlerinden kabul edilen, Azerbaycan Millet Meclisinin milletvekili, aratrmac-yazar, gazeteci, Azerbaycan limler Akademisi yesi bir bilim adam, retim yesi Prof. Dr. Bahtiyar Vahabzade, 1987-1995 yllar arasnda, deiik gazetelere yazd makalelerden ve verdii demelerden bazlarn Yanan da Men, Yaman da Men isimli kitabnda bir araya getirmitir. Bu eserdeki dnceler, Sovyetler Birlii son dnemi ve zellikle Azerbaycan bamszlnn ilk yllarnda ifade edilmi olmalar asndan nemlidir. Dnsel ynden grece serbest bir dnemde kaleme alnm olmas, airin yreinde uzun yllar birikmi, proleterya hakimiyeti ad altndaki totaliter koullarda, da yansma olana bulamam duygularn, davurumu asndan da dikkat ekicidir. Makalenin konusu, Vahabzadenin, eserdeki siyasi dnceleridir. Kitabn edebi yn, tmyle deerlendirme dndadr. Makalenin kapsam temelde Sovyetler Birlii Dneminin son yllar ve Bamszlk dneminin ilk yllarn iermektedir. Tenkit ve eletiriler temelde bu dneme hasredilmitir. Makalede, Vahabzadenin toplumsal ve siyasal dnceleri, Bamszlk ve zgrlk, Milli Birlik ve Beraberlik, Sovyet deoojisi ve Ynetimi ve dnemin en mhim sorunlarndan biri olan Qaraba Sava zerinden incelenmeye allmtr. Bahtiyar Vahabzade, 1960larda balayan milliyetilik hareketlerinin iaret talarndandr. O 1959 ylnda yazd Glistan iiriyle, ikiye blnm Azerbaycann dt durumu seslendirmi ve bu sebeple milliyeti damgas ile iki yl sreyle ok sevdii niversiteden uzaklatrlmtr. air, Yanan da Men, Yaman da Men eserine bu ismi vermesinin nedenini, isminin hayat boyunca deerlere ball nedeniyle, her zaman,-madeddin Nesimi gibi-yananlar ve yamanlar listesinde olmasna balar. Vahabzade, komnist idarecilerin bir ksmnn, bamszlk dneminin deien diyalektik ikiyzl iinde gemilerini inkar etmelerini, eski dnemde gsnde erefle tad Azerbaycan bayra sebebiyle bayraa ve kendisine hakaret edenlerin alma masalarnn zerine Azerbaycan bayra koymalar ile dtkleri elikili durumu vurgular. Hatta, Komnist Partinin en st yneticilerinden bazlarnn ben hibir zaman komnist olmadm demeleri ya da Trkiye iin osttalaya strana (geri kalm lke) diyenlerin bu defa peredovaya strana (gelimi lke) demeleri nedeniyle dneklikle sular. (1, s.4-6, 275) Milli birlik ve beraberliin, bamszln ilk dnemlerinde, istikrarn salanmas iin en mhim unsur olduunu, zellikle sava artlarn yaayan Azerbaycanda, siyasal hak ve zgrlklerin, sava sonuna kadar kstlanabileceini dndn syleyen Vahabzade, iktidar ya da muhalefet olsun, herkesin kardakinin de hakl olabileceini dnebilecek olgunluu gstermenin bamszln korunmas asndan nemini ortaya koyar. almada Yanan da Men, Yaman da Men isimli eserin konu alnmasnn sebebi, esere konu olan yazlarn esasen Bamszlk Dnemiin oluum ve ilk yllarnda ifade edilmi olmasdr. Halk hareketlerinin dourduu duygusal ortamn da getirdii, zgrleme ve ite olan da vurma imkan, airin dncelerini istedii gibi ifade edebilmesini salamtr. Bu dnemde artk pek ok insan onun gibi dndn gstermek isterken, onun, dncelerini saklamasn ya da deiktirerek yanstmasn dmeye artk gerek kalmamtr. Bu dnemde o, frsattan da istifade ederek yllardr iinde biriktirdii duygu ve dncelerini olabildiince a vurma frsatn bulmutur. Daha eserin banda, deerlere ballk-akideye sadakati sebebiyle her trl sknty ekmesine yani yanmasna ramen, yine de kt yani yanan ve yaman olarak niteledii men-benin
442

Materiallar

bir obraz (rol-model) olarak anlalmas isteini, gerekte bu benlii hak eden ok sayda air, yazar, bilim adam ve aydnlarn olduunu hatta eski Komnist Partisinin iinde bile byle insanlarn bulunduunu yazar. (1, s.4) Gemite komnistlerin kendisini beenmeyip yaman ilan etmelerinin sebebini, Axtar Gazetesinin, 28 ubat 1992 tarihli yaynnda yle ifade eder: onlarn komnist ideallerini beenmiyor; seslendirmiyor ya da yrekten seslendirmiyorduk. Milliyetiyiz; byk Rus kardein komnist-imparatorluk siyasetinin aleyhineyiz; mevcut kuruluun anl geleceine inanmyoruz; onun dmanyz. (1, s.4) iir; derdimin, isteimin, arzumun konuan dilidir. (1, s. 24) dncesinde olan bir airin, partokrasi diye nitelendirdii bir sistemde (1, s.9, 60) istediini istedii gibi syleyememesinin, akl ve kalbine szclk ederken kelimeleri istedii gibi seememesinin verecei ac bellidir. Elime kalem verip beni air eden, halkmn 180 yl Rus emperyalizmin yumruu altnda ektii ileler, azap ve eziyetlerdir diyen (1, s.24) Vahabzade, byle bir durumda Dil, fikri ifade etmek iin deil, gizletmek iindir dsturu ile hareket ettiini ve bu sebeple de akidesizler olarak adlandrd (1,s.9) komnistler tarafndan yaman kii ilan edildiini sy-ler (1,s.5). air; Azerbaycan halknn ektii ilelerin, onu kiraza bakp iindeki ekirdei grebilecek ekilde hassas bir hale getirdiini, bu zellii sebebiyle de zor zamanlarda yazd iirlerinin ancak arka plannda sylediklerini hissedebildiini syler ve okuyucularna hedef gsterir: Rus emperyalizmin yumruu altnda yazdm iirleri kapal yazmal idim bu nedenle okuyucu, msralarmn kapan ap ardndakini grmeye ve anlamaya arr. (1, s.24) Vahabzade, gerektii gibi konuamayann, hi olmazsa susmas gerektii konusunda yle der: 1920lerden itibaren btn yazar, air ve tarihilerin, Azerbaycan Halk Cumhuriyetini zulm ve smrge devleti, kurucularn ise halk dman ve vatan haini damgalamakla megul oldular. Hakikati yazamadlar; hi olmazsa sussaydlar (1. s12) air ikiyzllk ve riyakarln aleyhinedir. Komnist dnemde onu en ok ven, bykln, ebediliini vurgulayan, uluslarst-halklar dostluu, Marksist ideoloji zerine dersler veren, kendisini yoldan sapm olarak ktleyen insanlarn, bamszln ilk yllarnda yeni akidesiinancn da ayn hrs ve hevesle M.E.Rasulzadeden rnekler vererek savunmaya balamasn, Brejnev-Andropovun portrelerinden, Resulzadenin portresine geii ikiyzllk olarak niteler. (1,s.6,8) Bamszlk ve zgrlk Bamszlk ve zgrlk bir milletin, varlnn farkndal ve bu farkndaln srdrebilirlii asndan en ok ihtiya duyduu deerlerdir. Bamsz olmayan milletin zgr olduundan sz edilemez. Eer siz bir millet olarak, isteidiniz kararlar alamyor, bakalarnn gzne bakarak aldnz kararlar uygulamak iin de yine o bakalarnn gzlerinin iine bakmak mecburiyeti duyuyorsanz, bamszlnz ve zgrlnz yok demektir. Getiimiz yzylda bu sknty en ok duyanlardan biri de Azerbaycan halk olmutur. Halkn dili duda mesabesindeki edebiyatlarn bu konudaki ektikleri ztrab da aktr. Vahabzade iindeki acy ve bamszlk konusundaki dncelerini yle aklar: Halk iin dnyada bamszlk ve zgrlkten daha byk bir talihlilik olamaz(1, s.11) air, halka bu duyguyu tattran M. Emin Rasulzadeyi de bu ynden anar ve Mehmet Emin Rasulzadenin Kurduunuz 11 aylk Cumhuriyetle ne kazandnz sorusuna Halkma bamszlk ve zgrln tadn tattrdm cevabn verdiini hatrlatr. aire gre milletin bamszlk uruna lm gze almasnn nedeni de budur. (1, s.11) SSCB Dneminde dnen insann nnde birka yol vardr. Doruyu aka sylemek ki, sonuta trl vahiliklerle karlamak kanlmazdr. Gerei deiik yollarla, izin verildii lde, izin verildii ekilde sylemek, susmak ya da arptlm deerlerin szcln yapp ynetimin vgsne, maddi ve manevi desteine sahip olmak. Vahabzade, susmaktansa, gerekleri deitirerek, izin verilen ekle koyup seslendirmeyi tercih edenlerdendir. O daha Azerbaycann igalinin ilk yllarndan, yani 1920lerden itibaren btn yazar, air ve tarihilerin, Azerbaycan Halk Cumhuriyetini zulm ve smrge devleti, kurucularn ise halk dman ve vatan haini damgalamakla megul olduunu syler.. bunu sylerken de bir l de verir: Hakikati yazamadlar; hi olmazsa sussaydlar (1. s.12)
443

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Sessiz kalma yerine, Ruslatrma politikalarna sahip kanlara da atar: Nadanlar grmem, z yolundaki Dike ini deyir, dze dik deyir. Yazklar grmem, z kolundaki Demir zincirlere bilezik deyir. (1, s.12) Tabii ki, Sovyet ynetimine kar zaman zaman inanmad eyleri yazmaktan da btnyle uzak kalamaz. air, kimi zaman inanmad eyleri yazdn da ak yreklilikle itiraf eder. Mesela Samet Vurgunun yazdklarn kritize ederken, sosyalizm yar konusundaki dncelerinin, aslnda iinden gelmediini u szlerle ifade eder: Vallah-billah, inanmyor ve bu yarn suniliini biliyordum. Sonra kendi kendine sorar: peki yleyse neden o sahneyi reel bir sahneymi gibi analiz ettim. Ve ac gerei yine kendisi syler: Bu, Sovyet adamlarnn hepsine has olan klelik psikolojisinin, genele katlp akp gitmenin neticesidir. Aldanp, genel akla yzdm dndm zaman iimden ikinci bir sesin geldiini duyardm: Ne oldu? Yani kimse bilmiyor da bir tek sen mi biliyorsun. (1, s.80) air, toplumun bilgisine, kabiliyetine, yksek zekasna inand, itimat ettii, hrmet besledii retmenlerin, retim yelerinin ve stadlarn, toplumun gelen gidiatna uygun hareket ettiklerini grdnde, onlara uyarak, onlar gibi topluma uyum salamaya altklarn syler ve bunu toplumsal bir facia adlandrr. (1, s.80) aire gre: Bamszln btn milletler iin vazgeilemez olduunu kantlamak iin byk bir yetenek sahibi olmak gerekmez. Bu arzu insann yaratlnda her zaman vardr. (1, s.22) Bamszl kazanlmas iin azap ve eziyetlere katlanlmaya hazr olmak gereklidir. Vahabzade bu konuyu Bamszlk ve zgrlk, hibir millete hediye olarak verilmemitir eklinde hatrlatr.(1,s.22) Baltk lkelerinin doal kaynaklar Azerbaycanla mukayese edilemyecek kadar az olsa da, Azerbaycandan nce bamszlklarn ilan etmilerdir. aire gre bunun sebebi: milli birliklerinin gl olmasdr. (1, s.60) airin Azerbaycann btn maddi gelirlerinin smrlmesinden duyduu sanc bellidir. Ancak o, maddi servetten ziyade yamalanan milli ruhun derdini hisseder. Servet gitse gam deil, servet gelir gene de, Bu gamdr ki, bir hakln ruhuna, akna da Kast etsinler ay aman! Elemlerin, dertlerin hepsinden bu yaman. (1, s.13) 1920lerden, bamszln ilk yllarna kadar benzeri srelerin yaand bir devrede, idarecilerin ya da entelektllerin halka ynelip, sessiz kalmalarn eletirmelerine kar da o yine halk deil, bykleri sular: siz bykler, korkuta korkuta milleti kleletirmi; kiiliini elinden almsnz. imdi de kleliinden ikayet ediyorsunuz. (1,30) Vahabzadeye gre halkn ektii skntlarn asl nedenlerinden biri, yneticilerin basiretsizliidir. Mesela, bamszln ilk yllarnda yaanan ekonomik skntlar ve halkn ekmek kuyruklarna girme mecburiyetini ve baz durumlarda ekmeksiz kalmasn halkn temel gereksinimi olan ekmein temini iin gerekli nlemleri almayan idareciler halka zarar veriyor diyerek eletirir. air: Lakin vazife krssnde oturan bir soukkanlnn lakaytlnn cezasn btn bir millet mi ekmelidir? diye sorar. (1, s.10) Halkn tefekkr ok gl, zekas ok keskindir (1, s.171) diyen Vahabzade, 70 yl sreyle ekilen skntlar sebebiyle de yine yneticileri sular: halk aldanmad; halkn banda duranlar bile-bile, kana-kana aldandlar (1, s.20) ve ekler: Bizi bu gne koyan (1990), halk kendi milli balarmzdan ayran, babelas yneticiler olmutur. (1, 181) Bamszln ilk yllarndaki ekonomik durumun ktlnden (1, s.9) maalarn azlndan, enflasyonun yksekliinden ve bunun gelir dalmndaki adalete kt etkisinden yaknan Vahabzade, bir atasz ile yneticilere t verir: Halk rekle (ekmek) imtihan edilmez. (1,s.10) Milli birlik ve beraberlik meselesi Vahabzade doduu dnemde Azerbaycan halkna verilen resmi isim Azeriydi. O Trk olduunu babasndan, dedesinden, amcalarndan rendi. aire gre, Trk olmak bir ayrcalk getir444

Materiallar

mez ve nemli olan o lkede yaayan btn bir halktr. (1, s.175) O, milli birlik denildiinde ne anlalmas gerektiini syle ifadelendirir: Ynetimde bulunanlar kendini deil, halk dnmeli, halkn iradesini ifade etmelidir. Halka dayanmaldr. Halk kendinin deil, kendini halkn iradesine tabi klmaldr. (1, s.61) air, her zaman halkn birlik ve beraberlik iinde olmas gerektiini savunur. Komnist ynetimin devrilmesi sonrasnda, birlik ve beraberliin kendiliinden salanaca, btn sorunlarn sona erecei, halkn rahat edecei beklentisinde olmakla hata ettiini itiraf eder.(1, s.14). Karaba sava devam ettii srece i ekimelerin durmas adna siyasi parti ve kurumlarn almalarn durdurmalar gereini ileri srerken, siyasal partilerin birlik konusunda, Trkiyedeki siyasal partilerin, Kbrs sava sresince birlik iinde olmalarnn rnek alnmas(1, s.15) gerektiini syler. air halkn birlik ve beraberlii adna: Ne de okmu bu topraa gz diken, Baka baka gzmze mil eken, Dmanmz dostumuzdan ok iken, Trkn Trke adavete hakk yok Sinesini yarmalyz zulmetin, Bu maksatla gittiimiz yol etin, Her gn nice ehit veren milletin Bir biriyle adavete hakk yok (1, 17) der. Milli birlik ve beraberliin korunmas iin tarihimizin bilinmesi, gemiimize hrmetle yanalmas arttr, Gemiine hrmet etmeyen hakln gelecei de yoktur diyen Vahabzade bu konuda Gandinin u szn hatrlatr: Bazen tereddt ediyoruz ki, elimizdeki olanaklarm zaruri gereksinimlerimize mi harcasak yoksa tarihi eserlerimizin korunmasna m?. (1, s.35) air, Sovyet dneminde nasl yaadklarn: Biz zamanmzda yaanan hakszlklar unutmak iin, gemite yayor ve gelecee mitle bakyorduk. Bizi yaatan folklorumuz ve gemi tarihimizdi(1, s.78) diyerek, gemie zlem ve balln bir kere deha vurgular. Sadece tarih deil, milli birliin varlk ve temadisinde milli dilin nemi de byktr. Temel eitimin (1, s.178) milli dille yaplmasnn nemi zerinde duran Vahabzade, Ermenilerin Fransada bile Ermeni okullar kurup ocuklarn buralarda okuttuklarn, Azerbaycanllarn ise Bak de bile ocuklarna Rusa eitim aldrdklarn; bu paradoksun sonucunda, Pariste Ermeni dilinde eitim alan Ermenilerin Erivana, Azerbaycanda Rusa eitim alan insanmzn ise Moskovaya hizmet edeceinin kesin olduunu syler. (1, s.42). aire, gre insann vatanperver biri olarak yetimesinde ana dilinin nemine ikinci dereceli bir ey gibi baklamaz. Ana dili vatandr; millettir; onun ruhudur; psikolojisidir. Bu ruhta, bu psikoloji ile silahlanmayan adamn vatanperverliine inanmak zordur. (1, s.42-43) Vahabzade sadece Azerbaycan halknn deil, btn Anadolu Trkne de sahip kmaktadr. O, bamszln ilk yllarnda, Trkler bizim servetimizi yamalyorlar szlerinin karsnda aknla der ve yle haykrr: Dedemden ve pek ok ihtiyardan kendi kulaklarmla iittim ki, 1918 ylndaki Ermeni-Mslman davasnda Trkler yetimeseydi Ermeniler hepimizi kesecekti. Bu szler daha ocukluk yllarnda Anadolu Trklerine kar bir sevgi uyandrd. imdi ise bu kardelerimiz gelip, yatrmlaryla ekonomimize destek veriyor, kazandklarn da yine bizimle paylayorlar. Siz eer gerekten de servetinizin deerini biliyordunuzsa, neden daha 5-10 yl nce, sadece maddi servetimize deil, milli varlmza, dinimize, dilimize, imanmza, namusumuza, vicdanmza, bir tek szle, btn maneviyatmza saldran Sovyet imparatorluunun smrge dzenine kar kmyor; klelie krediyordunuz? (1, s.35) Vahabzadeye gre, vatan denildiinde kendi evini, millet denildiinde kendi karde ve akrabalarn nazarda tutanlar, her meselede ahsi karlarn dnenlerin milli birliin neden ibaret olduunu anlamas zordur. (1, s.61) Sovyet deolojisi ve Ynetimi Merkez, bizden ok hibir halkn hakkn yememitir. (1, s.20) Sovyet ideolojisinin bo bir masal olduu ortaya kt (1,s.21) diyen Vahabzade, Sovyetler birlii temelleri rm bu dn445

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

yann son imparatorluudur (1, s.59) dncesindedir. Bu rml, ideolojinin halkn ruhuna, adet-ananesine zt olmasna balar. Ona gre SSCB ynetiminin Azerbaycanda trettii dehet verici hadiseler, herkesin malumudur (1. s.60) aire gre, sadece Sovyet hakimiyeti deil, arlk dneminde de Azerbaycan byk ileler ekmitir: ..halkmn 180 yl Rus emperyalizminin yumruu altnda ektii ileler, azap ve eziyetlerdir elime kalem verip beni air yapan (1, s.24) Vahabzade en zor gnlerinde bile, Sovyet totalitarizmin dalacana, bamsz bir devletin kurulacana olan inancn koruduunu syler. (1, s.280) nceleri dnyada yalanc bir uluslar dostluu ilkesi zerine bina edilen imparatorluk, Ruslatrma siyaseti izleyerek az sayda nfusa sahip milletlerin benliklerini ezerdi (1,s.21) diye dnen Vahabzade, Sovyetler, halklarn dostluu, halklarn dostluu diye diye halklar arasna dmanlk tohumlar serpmilerdir (1,s.21) diye ekler. Gerekten de, SSCB dneminde ne kadar byk olursa olsun, hakikatlerin inkarndan ekinilmemitir. Zaten Allah hakikatini inkar eden materyalist diyalektik bir felsefeden ve bu felsefeye dayal ynetimlerden, bir milletin etnik yapsn inkar etmelerinden kanmalarn beklemek reel olmasa gerek. SSCB bir taraftan Azerbaycan Trk nn, Trk kimliini Azeri ismi altnda gizleyerek, insanmza kar devletin baskc ve ideolojik aygtlaryla siz Trk deilsiniz eklinde dayatmalarda bulunurken, dier taraftan mikromilliyetilikleri glendirmeye almtr. Mehur idare tarz: Bl-Parala-Ynet Stalinizm dneminde de Azerbaycan halk byk skntlar ekmi, milli haklar elinden alnmtr. air, Stalin dneminde yaplan zulmlerin bynn halkn alfabesinin elinden alnmas olduunu syler. (1, s.186) Ona gre Stalin, Azerbaycan halkn Trkiye Trklerinden ayrabilmek iin bu yola bavurmu, milletin alfabesini de millet adn da deitirmitir. (1. s.187) 70 yl yalan dinledik (1,s.21), Elimiz hamur; karnmz at (1,s.20). Biz rettik, rettiklerimizi Merkez elimizden ald (1,s.20) diyen Vahabzadenin Ruslar; Azerbaycanda soyulacak deri, alnacak mal olduu mddete el ekmeyeceklerdir (1, s.20) demesi de ilgintir. air zntsn yle dile getirir: Sovyetler bize hibir zaman evlat gzyle bakmad. Aksine her zaman maddi ve manevi servetlerimizi smrp ald; datt. (1, s.22) aire gre, sosyalist toplumu kanunlar deil, yneticiler idare eder. (1, s.86) Sovyet hkmeti bize iyilikten baka ne yapmt? diye soranlara Vahabzade, u cevab verir: Sovyet imparatorluu seni kleletirmiti. Kendi servetinin sahibi deildin. Dinini, imann, mezhebini, dilini, milli varln elinden almt. Senin bamsz demokratik devletini ykp, yerine diktatrlk sistemini, totaliter sistemi getirmiti. 1930lu yllardaki kolhoz harekatna kar kan amah, Gence, eki isyanlarn kan denizinde bomutu. 1937 ylnda yaklak 50 bin Azerbaycan aydnn Sibirya srgnnde mahvetmiti. kinci Dnya Savanda yarm milyona yakn Azerbaycan gencini Rusya topraklarnn savunulmas iin ehit etmiti. Nihayet, daha dn, 1990 ylnn 20 Ocak tarihinde, milletini tanklarn altnda ezmedi mi? 1988 den bugne kadar, Ermenilerin Karaba iddiasn desteklemiyor mu? Ermenilere destek vererek seni ldrmyor mu? (1, s.38) air, Bamszln salanmas iin 11 Austos 1991 ylnda Yce Mecliste yapt konumasnda, 70 yllk imparatorluun 3 esas dayana olduu zerinde durur. Bu dayanaklardan birincisini, idolojinin tekelcilii, ikincisini parti diktatrl ve ncsn ise devlet mlkiyetinin hkmferma olmas olarak sralar. Ona gre, eer bu dayanan ne de son verilmezse, eski kambur ejderha yeniden ayaa kalkabilir. (1, s.59) airin ilgin tekliflerinden biri de udur: Gelecek nesiller, bu vatan iin yrei kanayarak yazan aydnlarn, 1937 ylnda Sibirya zindanlarna srgn edildiklerini ve orada rdklerini rensin diye, yaanlanlar unutmasn ve bu dersi daima hatrlasnlar diye bir heykel dikilmelidir. (1, s.89) Karaba Sava Meselesi: air btn demokrasi arzusuna ramen, sava dneminde siyasal parti ve kurumlar arasndaki ekimelerin ve muhalefetin, milli birlik ve btnle zarar verdiini grp zlr. zm olarak bu kurumlarn sava sresince ya birlikte hareket etmeleri ya da kapatlmalarn savunur. (1,s.15) Modern dnyadaki demokrasi anlayna taban tabana zt olsa da, yeni kurulmu Cumhuriyetteki bir aydnn, birlik ve beraberlik adna siyasal haklardan ksmen vazgeilmesini nermesini, o gne
446

Materiallar

kadar grdkleri zaten tek parti olan Komnist partinin diktatrlnde yaamasyla ilintili olarak deerlendirmek gerekir. Karaba meselesi konusunda Rusya daima Ermenilerin tarafn tutarak Azerbaycana bask uygulamtr. air btn musibetlerimizin temel sebebini benlik duygumuzun, bizlik duygumuzdan kuvvetli olmasna balar. (1,s.30, 49) Karaba sava, halkn byk zorluklar yaamasna sebep olur. Azerbaycan bu konuda tek bana kalr. Byle bir durumda Vahabzade: Grnen dmanla arpmann nesi var ki Lakin grnmeyen dmanlarmz daha gldr. Grnen dmanlarmz da byklerin korumas altndadr der ve byle bir durumda milletin basit meselelerle uramaya vakti olmadn syler. Artk millet, basit dmanlklar unutmal, btn bir geleceini ahsi karlarn yerine vatann talihine balamaldr. Bundan baka bir yol da yoktur. (1, s.49) Karaba sava nedeniyle bir milyona yakn kaknn Azerbaycann deiik blgelerine daldn, bu insanlarn ok zor artlar altnda, e-dostunun, akraba ve yaknlarnn yanlarna ya da devletin gsterdii yerlerde sknt iinde yaadn belirten Vahabzade, kaknlar meselesinin hallinde souk hukuk kurallar ile birlikte scak bir yrein ve insafn, merhametin, milli duygularn kanunlarn da varln hatrlatr ve: Bu kanunlar, kanun kitaplarnda yazlmaz. Ulu Tanrnn bize verdii vicdann ve insaniyetin yolgstericiliinde yree yazlr. Geliniz, kakn bac ve kardelerimize vicdann ve insanln diktesi ile yazlm yrek kanunlar ile yanaalm der. (1,s.58) Azerbaycan Gazetesinde 1 Eyll 1993 tarihinde yaynlanan makalesinde Vahabzade, Azerbaycann asl derdini, mer Faik Hemanzadenin, 1915 ylnda yazd mtahan isimli makalesinden bir alntlayarak anlatr: milletimizin Trklk kan harabolmu, Mslmanlk ruhu, iman snp bitmitir bizde cesaret, teebbs, sebat, mertlik, kardelik ve birlik hissi batp gitmitir. (1, s.40) Bu alntdan sonra yapt yorum da ok ilgintir. Ermenilerin bizim bamza at bela ve musibetleri bizim edebiyatlarmz, tarihilerimiz daha o zamanlarda yazdklar halde, hibiri hafzamzda kalmad ise biz szn gerek manasnda asl mankurtlarz demektir. (1, s.40) Vahabzade, Azerbaycann tek bana Karaba savan, istenilen sona ulatracan syler ve ekler: Ancak, daha ok kurbanlar vermemiz gerekecek. (1, s.53)
BBLYOGRAFYA 1) Vahabzade Baxtiyar, Yanan Da Men Yaman Da Men, A E NPB. GYTRK, 1995, s.4

BXTYAR VAHABZADNN AZRBAYCAN-AVROPA DB-MDN LAQLRNN NKAFINDA ROLU


Hicran Frhadova
Bak Dvlt Universiteti ZT Grkmli Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzad Azrbaycan-Avropa dbi laqlrinin inkiafnda hmiyytli rol oynamdr.Mqald airin dbi-mdni laqlrin inkiafndak xidmtlri aradrlmdr. Aar szlr:Bxtiyar Vahabzad, Azrbaycan, Avropa, dbiyyat,laq. BAKHTIYAR VAHABZADAS ROLE IN THE DEVELOPMENT OF AZERBAIJAN-EUROPE LITERARY-CILTURAL CONNECTIONS ABSTRACT The famous Azerbaijan poet B.Vahabzadeh had a gread role in development of Azerbaican-Europe literature connections.In the article is researched the poets role in the development of cultural and literary connections. Keywords: B.Vahabzadeh, Azerbaijan, Europe literary, connection.

Azrbaycan-Avropa laqlrinin tarixi qdim v orta srlr dbiyyatndan balanr v masir dvr qdr davam edir. Amma bu laqlrin formalar dvr gr dyiir.Qdim Azrbaycan dbiyyatnda Avropa il bal myyn obrazlar mahid olunur. Bu laqlr XIX srd yeni
447

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

keyfiyyt dvrn qdm qoyur v znn hat dairsini d xeyli drcd genilndirir.n yeni dbiyyatnaslq aradrmalarnda bu bir mrhl olaraq sciyylndirilir.Tdqiqat alim Tural Mirzliyev yazr ki, Azrbaycan-Avropa dbi laqlrinin tarixind 2-ci mrhl 19-cu srdn balayr. Bu mrhld Azrbaycan trklrin yaad yer yox, rq lksi idi. Lakin artq Azrbaycan dbiyyat yeni forma v mzmun qazanmaq istyirdi v dvrn n gcls kimi, tbii ki, Avropaya z tutmaq lazm gldi(1). dbiyyatmza ilk nc obrazlarla daxil olan Avropa zn tarixi v fsanvi xslrin simasnda gstrir. Dvrmz glib atan yazl dbiyyat nmunlri iind biz avropal obrazlarla ilk df Nizami Gncvinin srlrind tan oluruq. Xosrov v irin d rum srkrdsi v onun qz Mrym, Yeddi gzld rus v yunan gzllri hl aparc obraz deyillr. Artq sgndrnamd sr sgndr obraz sasnda formalar v alimlrin timsalnda digrlri il tan oluruq. Lakin bu avropallq hl corafi mnadadr, hmin obrazlar biz asanlqla trk, fars, rb v s. rq xalqlarnn nmayndlri il vz ed bilirik(1). nki qdim dvrn dbi alaqlrind hl Azrbaycan dbiyyat ayrca olaraq itirak etmirdi. O Avropal n rq idi. Avropa is rq n qdim tarixdn qalan fsanlrl xatrlanrd. Dil biliyi artdqdan sonra, srlr trcm olunduqdan sonra laqlr inkiaf etmy balad. XX srd biz Azrbaycan-Avropa dbi laqlrind byk bir inkiaf mahid edirik. Tdqiqatlardan grnr ki, Mirz Clil Mmmdquluzadnin Qurbanli by v llr adl srlri Qoqolun Kolyaska v Mftti srlri il sjet oxarlna malik olsa da, ideyada myyn frqlilik olmudur(1;2).Tbii ki, rus, fransz v alman dilini biln ziyallarn yetimsi il artq laqlr d genilnmi olur. Aradrmalardan glinn qnatlr beldir ki, Azrbaycan dbiyyatnda Avropa il laq obrazlar vasitsi il balamdr. T.Mirzliyevin fikrin gr, bu laq tkc Msyo Jordanda yox, hm d Molla brahimxlil kimyagr, Drvi Mstli ah, eyx Nsrullah kimi rqli obrazlarla da transformasiya olunurdu. llr, frldaqlar cbhsinin dayclar rqli, yenilik, trqqi trfdarlar is qrbli idilr. Artq Avropa fikir mkannn ad idi v bu mzmunda biz zif olsa da, kefli skndri mhz Msyo Jordann xlfi hesab etmliyik(1).Bu dvrd Azrbaycanda Avropa dbiyyatndan oxlu nmunlr trcm edilmi v nr olunmudu. Avropaya byk maraq var idi v ona mnasibt d msbt idi. Bu sbbdn d tn srin 20-ci illrin qdr mnfi qrbli obrazna rast glmirik. Bdii keyfiyyti yksk olan, ictimai ry tsir gcn qabil srlr sasn avropaprvr yazlarn qlmindn xrd(1). Qoqol, exov, Tolstoy, Russo, Molyer, Volter, iller, Hte kimi yazlarn tsiri zamana gr yox, yetidiklri dvrn xsusiyytlrinin hmin dvrdki Azrbaycann reallqlarna uyun glmsi il baldr(1).Bu dbi laqlrin tarixi boyunca mahid olunan qanunauy-unluqdur v dvr gr dyiir.ctimai-tarixi prosesin nnzrliyi z ksini dbiyyatda v dbi laqlrd ks etdirir. Demli, ayr-ayr milli dbiyyatlar v onlarn ayr-ayr nmayndlri arasnda eyni v ya mxtlif zamanlarda mvcud olan laqlr, mumiyytl, dbi prosesin tarixinin rti bnzrliklrinin tmasndan v bunun sbbi olan ictimaitarixi prosesin inkiaf oxarlqlarndan yarana bilr(1). M.F.Axundovla Azrbaycan dbiyyat Qrbynml olmaa balayr v bundan sonra dbiyyatn tipi dyiir.Artq Qrb tkc obrazlarla deyil, eyni zamanda dbiyyatn tipi olaraq yaylr. XX srin ortalarndan balayaraq Azrbaycan-Avropa dbi laqlri daha da genilnir.Bu dvrd trcmlr d oxalr v dbiyyatlar arasnda qarlql laqlr n rait yaranr.XX srin byk diblrindn biri olan Bxtiyar Vahabzadnin d dbi laqlrin inkiafnda xidmtlri olmudur. Qeyd edk ki, airin dbi irsi zngin v geni hatlidir. Bu haqda Vikpedia saytnda da mlumat yerldirilmidir.O, 70-dn artq eir kitabnn, 2 monoqrafiyann, 11 elmi publisist kitabn v yzlrl mqalnin, elc d tarixi v masir mvzuda 20-dn artq iri hcmli poemann mllifidir. airin srlri eir kitablar, dramlar v publisistik yazlar dnyann bir ox dillrin, o cmldn ingilis, fransz, alman, fars, trk, polyak, ispan, macar, kemi Sovetlr Birliyi xalqlarnn dillrin trcm edilmidir.dbi faliyytinin bel geni miqyasl v hatli olmas onun dbi laqlrdki rolunu tsvvr etmy imkan verir.Bu laqlri hm bdii srlrind, hm d publisistikasnda mahid etmk mmkndr.
448

Materiallar

B. Vahabzad yaradcl dbi laqlr baxmndan zngin v geni hatli olmas ilk nc onun srlrinin dnya xalqlarnn bir oxunun dillrin trcm olunmas il baldr. Xsusil airin srlri ingilis, alman v frnasz dillri vasitsil demk olar ki, dnyann hr yerin yaylmdr. Bu srada, lbtt ki, Avropann xsusi bir yeri vardr.Bel ki, Avropada rq xalqlarnn dbiyyatna hmi byk maraq olmudur.Bu maraq masir dvrd d azalmam, ksin daha da artmdr. B.Bahabzadnin d orjinal, znmxsus bir air olmas Avropa dbiyyatnda ona mara xeyli drcd yksltmidir.Eyni zamanda onun Sovet dvrnd v Sovet rejimi trfindn sxdrlmas ona disident imici qazandrm v onu aq fikirli v csartli bir air kimi tantmdr. Burada hm Sovet ideoloji mhitinin skutunu pozan Glstan poemas, hm d millimnvi dyrlrin tblii xsusi rol oynamdr. Digr trfdn is, yni ideoloji sbblrdn knarda da airin yaradcl diqqtl izlnilmidir.Burada airin bdii irsinin dbi-estetik dyrlri ciddi rol oynamdr.nki Bxtiyar Vahbzad vtnini, xalqn sevn v onu trnnm edn bir air olmaqla yana bri dyrlrin, humanist ideyalarn da ardcl tbliatsdr.Onun yaradcl masir dnyann n qabaqcl poeziyas il bir sviyyddir.Bxtiyar Vahabzad irsinin Avripada geni yaylmas da mhz bel yksk bri ideyalarn yksk sntkarlqla v bdii-estetik kamillikl tqdiminddir. Bitib tknmyn xziny bnzyn bu yaradclq daim diqqt mrkzind olmudur. air haqqnda Azrbaycan air, yaz v tdqiqatlar il yana, bir ox baqa xalqlarn nmayndlri d sz sylmi, mqallr, eirlr yazmlar. Onlara ingiz Aytmatov, Yevgeni Yevtuenko, Rimma Kazanova, hmd Bican Erilasun, Mehmet Kaplan, Hsniyy Mayadal v baqalarn misal gstrmk olar.B.Vahabzad Avropa dbi alaqlrind daha ox trk dqnyasn tmsil edir.Bu mnada onu ingiz Aytmatovla, Oljas Sleymanovla mqayis etmk olar. 1994-c ild, Trkiynin Elisam qurumunun tsis etdiyi eyni adl, elm v snt mkafatna layiq grln Bxtiyar Vahabzad tqdimetm mrasimindki xnda, Trkiyy, btvlkd trk dnyasna sevgisinin hl uaqlq illrind yarandn qeyd edrk, bu sevgini dil gtirir. air, Azrbaycan torpaqlarnn byk bir qisminin namrd qonular trfindn ial edildiyi bu gnmzd d haql olaraq, mhz Trkiynin yegan dstk olduunu sylyrk yazr: Baqa cr d ola bilmz. nki biz qarda deyil, tl drnaq kimi vahidik. ki cumhurbaqanmz Sleyman Dmirl v Heydr liyevin dediklri kimi, biz iki dvlt, bir milltik(4,17;6). Bxtiyar Vahabzad grkmli alman trkoloqu hmd mide il yaxn dostluq etmidir. lk df 1969-cu ild B.Vahabzadnin dvtil Azrbaycan glmi v Azrbaycan dbi v elmi ictimaiyyti il yaxndan tan olmudur.Bundan sonra o, Azrbaycanla yaradclq laqlrini ksmmi v B.Vahazad il dostluunu da davam etdirmidir.Azrbaycan dbiyyat zr aradrmalar aparan alman rqnas professor Henri Brnner B.Vahabzad yaradclna byk maraq gstrmidir.lkmiz dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra dnya il birbaa laqlrimiz yenilir, get-ged mhkmlnir.Dnya xalqlarnn indiy qdr yaratdqlar sz snti nmunlrindn semlri dilimiz evirmi, eyni zamanda rq v Avropa lklrinin dbiyyatlarn respublikamzda tbli etmi xalq airi B.Vahabzadnin yaradclna diqqt yetirn cnbi dbiyyatlar da z nvbsind grkmli sntkarn srlrini xarici dillr evirmi, dnyann bir ox lklrind kitablarn nr etmilr.airin nsan v kainat kitab Avropa bir ox Avropa xalqlarnn dillrin trcm edilmi v ap olunmudur.air milli, mumbri mdni dyrlrin qorunmasndak xidmtlrin gr dflrl orden v medallarla tltif olunmudur.Bunlardan biri d Rumniyann komandor drcli Xidmtlrin gr ordeenidir.Bu orden air hm d dbi laqlrdki roluna gr verilmuidir. Mhur qrz airi ingiz Aytmatovun B. Vahabzadnin Seilmi srlri n n sz vzin verilmi yazsnda o, air haqqnda bel deyir: Vahabzadnin poetik tfkkr mdniyyti tbitc millidir. Bu, mstsna drcd zruri haldr ki, sn vlad olduun xalqn nitq hisssind fel olma bacarasan, xalqnn canl dil memarlna z thfni ver bilsn. Bununla yana, Vahabzadnin poetik tfkkr mdniyyti daha stn mahiyyt ksb edir v millilikdn mumbri sviyyy qalxr. Milli v beynlmill mnasibtlr problemi gnmzn canl mbahislr evriln msllrindn biridir v bu problem dnya dbiyyatnda z mtrqqiliyini, obrazlln, nadir hatliliyini v mhsuldarln bir daha Vahabzad yaradclnda tapr. Indiki halda, sn azrbaycanl airi oxuyanda dnyan oxuyursan. B.Vahabzad449

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

nin rus dilind 1980-ci illrd nr ediln Yaamaq-yanmaqdr kitabna n sz yazan Yeqor sayev d onun x-siyytindn v yaradclndan byk heyranlqla bhs etmidir. B.Vahabzad yaradcl dbi laqlr kontekstind bel xarakteriz edil bilr: 1.B.Vahabzadnin dnya dbiyyatndan trcmlri. 2.B.Vahabzadnin srlrinin dnya xalqlarnn dillrin trcmlri. 3.B.Vahabzadnin dnya xalqlarnn dbiyyatlar v dbi xsiyytlri haqqnda aradrmalar, fikirlri v mlahizlri. 4.B.Vahabzad haqqnda xarici dbiyyatnaslqdak fikirlr. 5.B.Vahabzadnin xarici lk yazarlar il xsi dostluq laqlri. Bu laqlr sas istiqamtd birlir: 1.dibin yaradclq laqlri. 2.dibin elmi-mdni laqlri. 3.dibin xsi laqlri. Bunlarn hr birind B.Vahabzadnin faliyyt dairsi genidir v tdqiqat n zngin material verir.bhsiz ki, masir dvr Azrbaycan v dnya dbiyyatnn laqlrinin yrnilmsind B.Vahabzadnin dbi laq irsindn istifad olunmaldr. Bxtiyar Vahabzad dbi laqlrd rql Qrbi birldirir.Onun faliyytind Trk dnyas, mslman almi, Avropa v Asiya qovuur, bri bir mqsd xidmt ynlir.Bu baxmdan Bxtiyar yaradcl ox geni material verir.
DBYYAT 1. Mirzliyev T.dbi laqlr problemi.Motif Akademi Dergisi, stanbul, 2001, s.2. 2. Qurbanov . srlri 2-ci cild, s. 197. 3. Dmirli M.Trk dnyasnn Bxtiyar. II hiss, Bak, 2002 4. Gndodu B.Bxtiyar Vahabzadnin publisistikas.Avtoreferat.Bak, 2010. 5. Vahabzad B.Sandqdan sslr.Bak, 2002. 6. Vahabzad B. Elisam mkafat (Mkafatn tqdimetm mrasimdn x), dbiyyat qazeti, 17 Fevral 1995 http://az.wikipedia.org/wiki.

TRKYEDE ETMN HER KADEMESNDE MFREDATTA BAHTYAR VAHABZADE


Zeki GREL
Yrd. Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm retim yesi- BOLU zekigurel@yahoo.com ZET Edebiyat malzemesi dile dayanan sanattr diye tarif etmemize ramen Trk dili ile meydana getirilen Trk Edebiyatn maalesef bir btn olarak ele alp inceleyemedik, yazamadk, okutamadk Ancak 1991den sonra dnya yeniden yaplanma srecine girince Trkiye dndaki Trklerin edebiyat da liselerin Trk Dili ve Edebiyat dersinin mfredatna dhil edilebildi. Bu srete Azerbaycan Edebiyat ve bu edebiyatn airleri ve yazarlar, Bahtiyar Vahabzade de Trkiyede ocuklarmzn, genlerimizin tanma bahtiyarlna erdii deerler arasnda yer ald. Biz bu bildirimizde, Trkiyede Trk Dnyas edebiyatlarnn buna bal olarak Azerbaycan Edebiyatnn ve Bahtiyar Vahabzadenin nasl mfredata alndna temas edeceiz. Liselerde Trk Dili ve Edebiyat derslerinde, niversitelerde ada Trk Dnyas Edebiyat, Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Dnya Edebiyat derslerinde Bahtiyar Vahabzade ne kadar ve hangi zellikleri ile yer al-yor tespit ve yorumlarmzla bu hususlar dikkatlerinize sunacak bir tartma zemini yaratmaya altktan sonra tekliflerimizi de belirteceiz. Anahtar Kelimeler: Bahtiyar Vahabzade, Trkiye, Azerbaycan, Trk Dnyas, Trkiyede edebiyat derslerinde Bahtiyar Vahabzade.

Trkiyede eitimin her kademesinde mfredadta Bahtiyar Vahabzade


450

Materiallar

Giri Trkiyede edebiyat kavram tarif edilirken en ksa ekliyle malzemesi dile dayanan sanat eklinde tarif edilmektedir. Tarifi, malzemesi dile dayanan sanat eklinde yaplm olmasna ramen; Trk dili ile meydana getirilen edebiyat maalesef yllarca Trkiyede bir btn olarak alglanp, incelenip, anlatlmamtr. Trk Dnyas edebiyatlarn tarih olarak derinliine, coraf olarak geniliine ele almann nnde iki engel bulunmaktayd: 1. Siyasetin ilmin nne perde olmas, 2. Akademik hayata nakilciliin hkim olmas. Bu engeller dolaysyla biz Trkiyede eitimin hibir kademesinde; zellikle ilkretim ve orta retimde Trk Dnyas edebiyatlarn derslerimizde anlatamadk. Byle olduu iin de Azerbaycan Edebiyat ve buna bal olarak da Bahtiyar Vahabzade ile eitim srecinde ocuklarmzn Trk Dili ve Edebiyat derslerinde tan olmalar mmkn olamad. Bu yanl gidie dur demeye alanlar da farkl ekillerde sulanarak susturulmaya, eitim tekilatlarndan dlanmaya alld. Zaman her eyin ilacdr. 1991den sonra dnya yeniden yaplanma srecine girdiinde Trk Dnyas Edebiyatlar da Trkiyede eitim mfredatlarna dhil edilmeye baland. Daha ncesindeki teebbsler ise hep bir ekilde baltalanmt. Trk edebiyat derinliine ve geniliine bir btndr ve bu Trk Dnyas edebiyatlar btnl iinde ele alnmaldr Trk Edebiyatn devirlere ayranlar yle bir tasnif yapmlard: I.slmiyetin Tebliinden ncesi Trk Edebiyat (lk Devir) II.slmla Kaynam Trk Edebiyat (Orta Devir) III.Batya Ynelmi Trk Edebiyat (Son Devir) Prof. Dr. Fuad Kprlnn yapt bu tasnif, reddedilmez tarih gerekler zerine dayand iin zamanla Klasik hale gelmitir. (Kabakl, 1997:1) Fuat Kprlnn yapt bu tasnifteki Trk Edebiyat kavram daha ok Trkiye Trkleri edebiyatna uygun dmektedir. Bu tasniften hareketle oluturulan Trk dili ve edebiyat dersi mfredatlarnda ve yine bu tasniften hareketle yazlan Trk Edebiyat Tarihi kitaplar ile Trk Dili ve Edebiyat ders kitaplarnda da Trk Edebiyat kavramndan anlalan arlkl olarak Trkiye Trklerinin edebiyat olmutur. Sz konusu kitaplar ve mfredatlar incelendiinde bu rahatlkla grlmektedir. nk bu tasnifin alt balklarna baktnzda hibir yerde Trk Dnyas edebiyatlarna; zbek, Krz, Kazak, Azerbaycan, Krm, Karakalpak, Ahska, Yakut, uva, Kbrs, Bulgaristan, Makedonya, gibi Trk edebiyatlarna yer verilmediini grmekteyiz. Fuad Kprl, yaad zamann siyas artlarna ve eldeki malzeme ktlna bal olarak byle bir tasnif yapm olabilir. Ama ondan sonra gelenlerin bu tasnifte srarc olmalarn anlamak mmkn deildir. Bunun girite de belirttiimiz gibi ancak iki sebebi olabilir: Birincisi siyasetin ilmi perdelemesi, ikincisi de; Osmanly da ykan nakilci anlaytr diye dnyoruz. Hacettepe niversitesi Trk Dili ve edebiyat Blmnde renci olduum yllarda bu ilm ve mill bak asndan uzak olan bu tasnifteki eksiklikten rahatszlk duymu ve fikrimi deiik vesilelerle dile getirdiimde de azar iitmitim. Mesel: Kazakann Anlalmazl balkl bir teksiri bizlere veren hocamza, Bir yanllk var. Balk Kazak Trkesinin Anlalabilirlii olmalyd dediimde hem hocam bana kzdn ifade eden manal baklaryla bakm, ondan cesaret alan arkadalar da alayl alayl bana glmlerdi.(1977) Yine ayn yllarda Divan Kltr Sanat Edebiyat Dergisinin idare mdrln yapyordum. Dergimizin Temmuz 1980 saysnda; Birlemi Milletler Esir Milletler Haftas mnasebetiyle bir kompozisyona yer vermitik: Trk Dnyas Bamsz Olacak ve Birleecektir. Ben ve arkadalarm, Allaha inandmz gibi inanyorduk buna. Esir yaratmayan bir Tanrya iman eden bir millet esir kalamazd!.. Yine ayn tarihlerde Her Gn Gazetesinde Esir Trkleri Unutma balkl bir ke hazrlyordum. Bu ke iin Trkologlarmzdan Do. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Hocamla bir mlakat yapmtm. O zaman Her Gn gazetesinde yaymlanan bu mlakat daha sonra Trkistan Yazlar
451

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

isimli kitabma da aldm. Bize gre, Birlemi Milletlerin Esir Milletler Haftas dedii aslnda Esir Trkler Haftas olmalyd. nk dnyada o zaman iin Trkten baka esir mi kalmt ki GREL: Bildiiniz gibi, bu hafta Esir Milletler Haftas olarak anlmaktadr. Esir milletler ki, biz bunlara mazlum milletler diyoruz. Bu milletler hangileridir? Bir Trkolog olarak mazlum Trkler hakknda bizi aydnlatr msnz? ERCLASUN: Son otu yl iinde dnyann siyasi corafyas ok deiti. Batnn smrgeci lkeleri ngiltere, Fransa ve Portekiz ellerindeki smrgeleri birer birer terk etmek zorunda kaldlar. Daha nce tamamna yakn smrge olan Afrikada mstakil lkeler msr patla gibi arka arkaya kverdi. imdi Afrikann ok renkli bir siyasi haritas var. Batl lkelerin elinde birka kk smrge kald; hepsi o kadar Siyas smrgecilik Bat iin tarihe kart. Yerini iktisad, asker ve siyas nfuz sahalarna brakt. Siyas smrgeciliin hl sona ermedii bir blge var: Asyann byk bir ksm ve Dou Avrupa. imdi dnyann gndemine gelmesi gereken mesele budur. Rus igali altndaki topraklar Dou Almanya, Polonya, Macaristan, Bulgaristan ve Romanya gibi ksmen mstakil Dou Avrupa lkeleri. Letonya, Litvanya, Estonya, Ukrayna ve Belerusya gibi tamamen Rus igali altnda bulunan Slav lkeleri ve nihayet Kazandan, Krmdan balayarak in ilerine kadar uzanan Trk topraklar. dil-Ural lkesinde Kazan ve Bakrt Trkleri, Krmdan Sibiryaya srlm, imdi ltfen Takentte yaamalarna msaade edilen Krm Trkleri ve tabii zerinde Trk komadklar Krm topra. Kuzey Kafkasyada Karaay, Balkar, Kumuk, Noay Trkleri. Kafkas sradalarnn gney eteklerinden aaya doru uzanarak rann batsn Trkiye snrlar boyunca kateden Azerbaycanda (ve Grcistan Cumhuriyetinin kurulduu Revan ve Tifliste) Azeri Trkleri. Hazarn kuzeyinden balayan ve Mogolistan snrlarndan ieri giren usuz bucaksz bozkrlarda ve inin yeni lke diye yutmaya alt Dou Trkistanda Kazak Trkleri, Sr Derya boyundan Fergan vadisine uzanan meyve baheleri ve pamuk tarlalar ile ssl, verimli Maverannehir topraklarnda ve Afgan Trkistannda zbek Trkleri, Aral glnn gneyinde Karakalpak Trkleri, Amuderya kylarndan Hazar denizine uzanarak rana sarkan ve Horasan, Kmbet-i Kavus blgelerini iine alan topraklarda Trkmenler, Isk gln batsndaki topraklarda Krgz Trkleri Altay dalarnda Altay ve Abakan Trkleri, Bat Sbirya Trkleri. Yakut ve uvalar. Dou Trkistanda Uygur Trkleri. Kerkk, Musul, Telafer, Erbil ve Badatta Irak Trkleri. Halep, Hama, Humus ve Lazkiyede Suriye Trkleri. Gmlcineden Selanike uzanan topraklarda ve Ege AdalarndaYunan zulm altnda inleyen Bat Trakya Trkleri, Filibe, Deliorman ve Dobrucada Rumeli Trkleri. skp, Kosova, Pristine ve Pirizrende evlad- fatihan. randa Azeri ve Trkmenlerden baka Kagaylar ve Halalar. Krk be milyon olarak Trkiyede istikll mcadelesi veriyoruz. Yz milyona yakn Trk kendi topraklarnda, igalci, smrgeci ve emperyalist milletlerin hkm altnda. te uzayda dnen bir feza gemisinden baknca kre-i arzda grlen siyas ve beer manzara budur. Bu manzara karsnda bir Trkolog olmaktan nce bir Trk olarak derin bir zdrap ve ac, bir utan duyuyorum. izdiim bu manzara karsnda esaret denen utan verici halka kimlerin boynunda olduu anlalmyor mu? Elbette bu hafta Esir Trkler Haftasdr. Bu mesele, devletimizin ihmal etmemesi; hatta gndeminin ilk sralarna koymas gereken bir meseledir. Kendi devletim (Esir Trk) umursamazsa baka devletlerden hangi hakk talep edebiliriz? (Grel, 2004:161-163) Ahmet Bican Hocam bu tespitlerinde yerden ge kadar haklyd. O gnn Trkiyesinde mevcut siyas yap Trk Dnyasn konumaya, gndeme getirmeye hele hele okullarda derslerde konu olarak anlatmaya, ilemeye msait deildi. Yahya Keml Beyatlnn da dedii gibi Trkenin ekilmedii yerler vatandr. mer Seyfeddin de mill vatann snrlarn dil belirler, diyerek hlen Trkenin ekilmedii, yaad, yaatld Trk Dnyasnn bizim mill vatanmz olduunu bize fsldyordu. Biz bu konudaki hakllmz, doru yolda olduumuzu biliyorduk ama bunu devletimize ve halkmza anlatamyorduk. Dersin adnn Trk Edebiyat olmasna ramen liselerimizde Trk Dnyas edebiyatlarna yer verilmiyor olmasnn ilm ve insan bir aklamas olamazd. Byle dndm iin de Hocama cevabn da bildiim bir sordu daha sorarak Trk Dnyas edebiyatlar ile alakal kamuoyu oluturmaya almtm:
452

Materiallar

GREL: Esir Trk illerinde yaayan soydalarmz arasnda insanlk d basklara ramen sanat ve edebiyat faaliyetlerinin durdurulamadn eitli haber kaynaklarndan reniyoruz. Esir soydalarmz arasndan kan sanatkrlar mill sanatkrlarmz, onlarn eserlerini de mill sanatmzn bir paras olarak kabul edebilir miyiz? ERCILASUN: Esaret onlar Trk ve insan olmaktan kartmamtr ki. Hele kltrlerinden hi kopartmamtr. unu kesinlikle ifade edebilirim: Bilhassa Sovyetlerdeki Trklerin mill kltrlerine ve mazilerine ball Trkiye Trklerinden ok daha fazladr. Bakde, Fuzulinin, Takentte Nevainin muhteem heykelleri var. Bu airlerin eserlerine bugn durmadan yeni besteler yaplyor. Azerbaycandaki Leyla ve Mecnun Operasn biliyorsunuz. Trkiyede mazimizin hangi sesi bu rabete mazhar olabilmektedir? Oralarda siyas bakmdan esir olan Trk; kurtuluu mill kltrne balanmakta, kltr ve sanata ykselmekte ve nfusa artmakta buluyor. Siyas kurtulu hareketleri yok mu? Komnizmin igalinden 19311941lere kadar istiklal mcadelesi verdiler. On, on iki sene, d dnyann haberdar olmad kanl bir mcadele. Milyonlarcas krld. Otuz yedi otuz sekizlerde yz binlerce Trk aydn bir daha krld. Bu krgnlar grenler hl hayatta. Romanlarna bunlar yanstyorlar. Zaman zaman imdi de byk gsteriler oluyor; samizdat dedikleri yer alt gazeteleri kartyorlar. Yani siyas mcadeleleri de devam ediyor. in deki Trkler devaml ayaklanma halinde, lakin haberler bize ulamyor. unu demek istiyorum: Mill uur ve uyanklk hat safhada. Bundan hi endie etmeyiniz. Bu uyanklk en ok sanat ve edebiyat eserlerine aksediyor. Bir Azeri airi babalarmzn diliyle bugn anlatyoruz diyor. Bir zbek yaynevi Fuzuliyi on bin nsha basyor. Azeri Trkesiyle baslan bu eser zbekistan da ayda bitiyor. Bir Azeri romancs musahhih kahramanna Amcam Trkiyeye kamsa benim suum ne? Ben o zaman uadm. Alfabeyi defa deitirdiler. Arap harflerini de, Latin harflerini de, Kirili de en iyi ben bilirim. Kirili de yaptklar deiiklikleri de yine ben bilirim niin beni matbaadan kovsunlar? dedirtiyor. Bir Kazak airi Ruslar kastederek kymzde bir kundurac vard. Ksa boylu, ayaklar ufakt. Btn kunduralar kendi ayana gre yapard alak herif. Ama biz Mslmanlar kunduralarmz kararak camiye grip Allaha dua etmek zorunda kalyoruz. Dua, aryan ayaklarn trksdr. Diyor. Bir baka iirinde eer stnde domuum, zincirlerde lyorum diyor. Bir zbek romancs Nevaiyi destanlatran bir tarih roman yazyor Btn bunlar, elbette mill sanatmzn bir parasdr. Krgz topran, Krgz adet ve trelerini ileyen Cengiz Aytmatov elbette mill bir romancmzdr. (Grel, 2004:164) Ben, gecikmeli de olsa bu heyecanla niversiteden mezun olmu ve Trk Dili ve Edebiyat retmeni olarak greve balamtm. altm lisede dzenlenen ilk zmre retmenleri toplantsnda da Trk Dnyas Edebiyatlarnn da derslerimizde ilenmesi iin karar aldrmay baarmtm. Ama hevesim kursamda kalmt. nk okul mdrmz zmre retmenlerinin imzalad tutana geri evirmi ve zellikle de; tutanan 4. maddesinin kartlmasn istemiti. nk bu maddede belirtilen konular o zaman iin yrrlkte olan mfredatta yoktu. Bunu ben de biliyordum ama olmamas da kanma dokunuyordu en nemlisi de ilm ve mill deildi. O zaman itiraz edilen madde u idi: D Trklerin Edeb eserlerinin de Trk Edebiyatlarnn bir paras olduu seilecek rneklerle rencilere benimsettirilecektir. (1981:Ek1) Hlbuki Mill Eitim Bakanl Tebliler Dergisinin 4 Ekim 1976 tarih ve 1901 sayl nshasnda yaynlanan Lise III Edebiyat dersi mfredatnda Trkiye dndaki Trk Edebiyatlarna da yer verilmiti. Ama bu mfredat ok ksa bir sre sonra yrrlkten kaldrlmt. Zaten sayn mdrm de onu hatrlatyor, sz konusu 4. maddenin nne bir soru (?) iareti koyduktan sonra tutanan altna dt notta yle yazyordu: 2003 ve 976 sayl tebliler dergilerini inceleyerek yeniden ele alnmasn rica ederim. 12.10.1981, mza) 1901 Sayl Tebliler Dergisinde yaynlanan mfredata uygun olarak kitap hazrlayan Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Lise III ders kitabnn nsznde u tespitlerde bulunmutu: Lise III Edebiyat mfredatnn en byk yenilii Dou ve Bat edebiyatlar ile beraber, Trkiye dndaki Trklerin edebiyatlarna da yer verilmesidir. Dnya Trkologlar, Trklk dnyasn bir btn olarak ele aldklar ve bu sahalarda aratrma yaptklar halde, Trkiyenin bu ger453

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ee gzlerini kapamas ve d Trkleri yok farz etmesi sadece milliyetilie deil, ilme de aykrdr. Zira Trkiye dnda, eitli lkelerde yaayan ve dilleri Trke olan byk Trk topluluklar vardr. Bunlarn da kendilerine gre bir edebiyatlar mevcuttur. Trk ocuklarna onlar hakknda da bilgi verilmesi gayet tabidir. Trkiye Trkesine evrilmi, lise kitaplarna girebilecek rnekler bulamadm iin, bu blm yazarken, ksa bilgiler vermekle yetimdim. Kitabn gelecek basklarnda rnekleri oaltabileceimi umuyorum. (Kaplan,1977:VII) Maalesef bu kitabn yeni basklar yaplamamtr. nk T.C. Mill Eitim Bakanl mfredatta bir deiiklik yaparak Trk Dnyas edebiyatlar konusunu mfredattan kartmtr. Mehmet Kaplann hazrlad kitapta, C. DI TRKLERN EDEBYATLARI genel bal altnda toplam 20 sayfa (s. 313334) iinde sadece 1 sayfa yer verilmitir (s.314315 yarmar sayfa). Burada da Bahtiyar Vahabzadenin ad bile gememektedir. Mehmet Kaplann bu kitab yazd zamanda Trkiyenin Azerbaycan Trk Edebiyatyla ilgili bilgisi Prof. Fuat Kprlnn slam Ansiklopedisinde kan Azer Edebiyat balkl makalesi ile Prof. Dr. Ahmet aferolunun Trk Dnyas El Kitabnn 1976 tarihli basksnda kan Azerbaycan Edebiyat balkl makalesiyle snrlyd. 1990lara gelene kadar Trk Dnyas edebiyatlar maalesef okullarmzda mfredata girememitir. Bu tarihlerde Trk Kltr Aratrma Enstits yaynlar arasnda Prof. Dr. kr Elin hocamn iirle Selam adl kitab ile Trk Dnyas El Kitabnn da ikinci basks yaplmt(1992). Bu yeni baskda nc ciltte Trk Dnyas edebiyatlar da yer almaktayd. Bu kitabn 3. basksnda Trkiye D Trk Edebiyatlar mstakil bit cilt halinde yaymlanmtr. Bu ciltte, Ahmet aferolunun Azerbaycan Edebiyat balkl makalesi ;Trk Dnyas edebiyatlarnn, zellikle de Azerbaycan Trk Edebiyatnn Trkiyede tannmasnda byk emekleri geen Yavuz Akpnar tarafndan gzden geirilmi ve baz ilaveler de yaplmtr. Ama ne yazk ki ada Azerbaycan Trk Edebiyatna ve buna bal olarak da Bahtiyar Vahabzadeye yer verilmemitir. Yine bu yllarda Ahmet Bican Erclasun Hocamn Bugnk Trk Alfabeleri adl eseri de iki cilt olarak Kltr Bakanl yaynlar arasnda ok az sayda da olsa baslmt. Mill Eitim ve Kltr Dergisi Esir Trkler zel Says kartm onun ardndan da Trk Edebiyat Vakf Trk Edebiyat dergisinin bir saysn Trk Dnyas edebiyatlarna ayrmt. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk, Cumhuriyetin Onuncu yl mnasebetiyle 29 Ekim 1933 tarihinde yapt konumasnda: Bugn Sovyetler Birlii dostumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk Avusturya, Macaristan gibi paralanabilir. Bugn elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak yalnz o gn susup beklemek deildir. Hazrlanmak lzmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manev kprlerini salam tutarak, Dil bir kprdr nan bir kprdr Tarih bir kprdr Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz. Onlarn bize yaknlamasn bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklamamz gerekli Cumhuriyet Trkiyesinde hkmet edenler bu direktiflerin gereini yapmak, buna bal olarak da Trk Dnyas edebiyatlarn eitimin her kademesinde mfredata dhil etmek yerine, Cumhuriyetin nimetleriyle beslenip ATAnn bu szlerini yllarca saklamlardr. Bu szler ancak 1991 den sonra Sovyetler Birliinin dalmasyla ortaya kartlmtr. Kimse de sormuyor: Atatrkn bu szlerinin gereini niin yapmadnz? Yok, Atann byle bir sz yoksa Siz kim oluyorsunuz da Atatrk adna sz retiyorsunuz. Atatrkn diyelim ki, byle bir sz yoktur. Akl da, ilim de siyasette bu tespitlerdekilerin gereini yapmay gerektirmez mi? Atatrkn salnda onun maiyetinde bulunan ve onun itimadna mazhar olarak kabinesinde bakan olan kiilerden biri olan Mahmut Esat Bozkurt, Trk nklab Tarihi Dersleri isimli eserinde, Atatrkten unlar nakletmektedir: u kadarn belirtmeliyim ki, ben her eyden evvel bir Trk milliyetisiyim, Byle dodum, byle leceim. Trk birliinin bir gn hakikat olacana inanm vardr. Ben grmesem bile
454

Materiallar

gzlerimi dnyaya onun ryalar iinde kapayacam. Tpk Uhud ehidi Said gibi, Peygamberimizin arkadalarndan biri olan Said, Uhudda ehid olurken ba uunda bulunanlara demitir ki: Gidiniz, Peygamberimize deyiniz ki, Onun ehidlere mjdeledii cenneti gryorum! Said, Mslmanla bu kadar inanmt. Ben de Trk birliine bundan fazla inanyorum. Onu gryorum. Yarnn tarihi; yeni faslalarn Trk birliine aacaktr. Dnya sknunu bu fasllar iinde bulacaktr; Kagarl Mahmudun Divan- Lgatit-Trknde dedii gibi: Tanr, Trk, insanlk erirlerinden kurtulsun diye yaratt (Bozkurt,1940:191) Mustafa Kemalin bu dnceleri gn gibi ortadayken, Trkiyede, Cumhuriyetin kurucusu Atatrke ramen, Atatrklk (!) adna hareket eden baz zevatn zaman zaman Trk Dnyas edebiyatlarn eitimin her kademesinde mfredattan kartmalarn anlamakta zorluk ekiyoruz Dil birliine ve kltr birliine giden yolda en salam dayanaklarmz edebiyat eserlerimiz olduu iin mi Trk Dnyas edebiyatlar Trkiyede okutulmad, okutul muyor? T.C. Mill Eitim Bakanl Talim Terbiye Kurulunun 30. 02. 1992 gn ve 84 sayl karar ile yaynlanan Kredili Ders Geme Sistemi Ders Programnda Lise IV. Snf Trk Dili ve Edebiyat mfredatnda; I. Blm Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatna ayrlm, II. Blm de ada Trk Edebiyatna ayrlmtr. Bu mfredata gre bu balk altnda anlatlacak konular yle sralanmtr: II. BLM TRKYE DIINDAK ADA TRK EDBYATI AZERBAYCAN TRK EDEBYATI BAHTYAR VAHABZADE Azerbaycan Oluyam M. HSEYN EHRYAR Heyder Babaya Selam BULGARSTAN TRKLER EDEBYATI RECEP KPC Hasbihl KAZAK TRKLER EDEBYATI MACAN CUMABAYYULI Uzaktaki Kardeime KAZAN TRKLER EDEBYATI AYAZ SHAK DLL Tvbekr Kadn KIBRIS TRK EDEBYATI ZKER YAIN Kbrsta Bayrak BATI TRAKYA TRKLER EDEBYATI ABDURRAHM DEDE Seven retmen KIRGIZSTAN TRK EDEBYATI CENGZ AYTMATOV Cemile KIRIM TRKLER EDEBYATI AYBEK Hr Ku TRKMENSTAN TRK EDEBYATI ATA ATACANOLU Glm var Glzarm Var UYGUR TRKLER EDEBYATI ZYA SEMED Mayim Han YUGOSLAVYA TRK EDEBYATI NMETULLLAH HAFIZ Bu Yangn IRAK TRKLER EDEBYATI ATA TERZBAI Folklor Derlemeleri BBLYOGRAFYA Grlyor ki, Bahtiyar Vahabzadenin Trkiyede edebiyat derslerinde bizim ocuklarmzla buluabilmesi iin Sovyetler Birliinin dalmas gerekiyormu. Bu tarihten sonra hazrlanan mfredatlara bal olarak yaymlanan ders kitaplarnda da mfredatn gerei yaplmtr. Bizim kaynakada verdiimiz Celal Demirin Ali Fuat Bilkan ile birlikte hazrladklar Trk Dili ve Edebiyat Lise 4 adl kitapta da Bahtiyar Vahabzadenin Azerbaycan Oluyam balkl iiri ile Veten Ak balkl iirleri ilenmitir. (Demir, 1993:123126) Dnyann siyas corafyasnda 1990l yllarn banda meydana gelen hzl deiim ve yeni yaplanma Trk topluluklarnn bamsz devletler ve zerk cumhuriyetler olarak ortaya kmas455

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

n da salamtr. Bamszlk sonucu aradaki siyas engellerin ortadan kalkmasyla Trkiye, arasnda tarih, kltr ve dil ba bulunan bu yeni cumhuriyetler ve topluluklarla eitli alanlarda yakn i birliine girmitir. Yeni kurulan bu karde devletlerin bamszlklarn da uluslar aras arenada ilk tanyan devlet de yine Trkiye olmutur. Bu ibirliinin ksa vadede mahhas sonularnn ortaya kaca balca alanlardan biri hi phesiz ki dil ve edebiyat olacakt. Buna dnk olarak Trk Cumhuriyetlerinin mterek niyet ve arzular ilk defa uluslar aras bir toplantda karara baland. Krgzistan Cumhuriyetinin bakenti Bikekte 29 Eyll3 Ekim 1992 tarihleri arasnda dzenlenen Trk Cumhuriyetleri Eitim Bakanlar ve Trk Halklar Temsilcileri II. Konferans Sonu Bildirgesinin 2. maddesinde, edebiyat ve tarih dersleri iin ortak bir program hazrlanmas amacyla bir komisyon kurulmas ve bu komisyonun Kasm 1992 tarihinde stanbulda toplanarak almalarndaki prensiplerini ve alma sresini belirlemesi yer almtr. Bu karar dorultusunda, nce 26 kasm-3 Aralk 1992 tarihlerinde stanbulda, daha sonra 2931 Mart 1993 tarihlerinde Ankarada Trk Cumhuriyetleri temsilcilerinin katlmyla, Ortak Trk Tarihi ve Edebiyat Komisyonu toplanarak ders kitaplarnda yer alacak konular belirlemitir. 13 Mart 1995 tarihinde T.C. Mill Eitim Bakanl, Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumu ve TKA Bakanl arasnda drtl bir protokol imzalanmtr. Ortak Trk Tarihi ve Ortak Trk Edebiyat Komisyonlar tarafndan belirlenen konularda Trkiye ve Trk Cumhuriyetlerindeki okullarda okutulmak zere Ortak Trk Tarihi ve Ortak Trk Edebiyat kitaplarnn yazm almalarna balanmtr. Proje kapsamnda, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistandan gelen uzmanlar, Trkiyeden grevlendirilen retmenler ve niversite retim yelerinden oluan komisyon tarafndan yaplan yazm almalar sonulannca da, eser Trk Dnyas Edebiyat adyla 2 cilt olarak TKA tarafndan 2002 ylnda yaymlanmtr. Bu eserin yazar kadrosunu da burada belirtmekte fayda gryorum: Azerbaycandan Do. Dr Asker Kuliyev, Kazakistandan Prof. Dr. Zeynulla Besenbayev, Krgzistandan Do. Dr. Mirzabe Cumayev ve Do. Dr. Bekta amiyev, zbekistandan Prof. Dr. Begali Kasmov ve Prof. Dr. Nesimhan Rahmenov, Trkmenistandan Do. Dr. Kakacan Durduyev ve Do. Dr. Bemrat Veyisov, Trkiyeden Dr. DR. Aye Byk Yldrm, Yasemin Din, Yrd. Do. Dr. Abdulkadir Hayber, Yrd. Do. Dr. Mehmet Kara, Do. Dr. uayip Karaka, Mine Trker (Toksin), Do. Dr. Mustafa Uurlu, Yrd. Do. Dr. Erturul Yaman. Eserin Trkiye Trkesinden, Azerbaycan, Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen Trkesine aktarlmas almalarnn gerekletirildii ancak redaksiyon ilemlerinin tamamlanamad iin henz yaymlanamad o zaman iin TKA bakan tarafndan kitabn Sunu yazsnda aklanmt. (Kabasakal,2002:XI) Ama bugn itibariyle bakyoruz ki hala bu kitaplar bahsi geen ekliyle yaymlanmamtr. Belki de yaymland da benim dikkatimden kam da olabilir. 21 Yzyla byk bir deiim ve yeni bir oluum sreci ierisinde giren Trk Dnyasnn, asli kimliine kavumas, kltrel acdan birbirlerini tanyarak aralarndaki ortak tarih, dil bilincini gelitirmelerine baldr. Bu projeyle de, Trkiye ve Trk Dnyasnn Dnya devletleri iinde layk olduklar yeri almasnda kltr, dil ve tarih birliinin aratrlarak, yeni nesillere aktarlmasnn neminin pekitirilmesi amalanmtr. Bu proje; smail Gaspralnn Dilde, fikirde, ite birlik fikrinin gereklemesi iin atlm kocaman bir adm d Bahtiyar Vahabzadenin de anlatld (s. 65-76) 2. cildin iindekiler ksmyla sizleri tantrmak istiyorum: 20. YZYIL TRK EDEBYATI GENEL ZELLKLER AZERBAYCAN Mirza Elekber Sbir Ne im Var ref Mar Celil Memmed kuluzade Millet
456

Materiallar

ller Hseyin Cvid oban Trks zer Dnrken Samed Vurgun Azerbaycan Menim Arzum Muhammed Hseyin ehriyar Heyder Babaya Selamdan Bahtiyar Vahabzade Vetenden Vetene Ana Dili Azerbaycan Oluyam Alfabetik sraya gre Kazakistan, Kbrs, Krgzistan, zbekistan ve Trkiye Trklerinin edebiyatlarndan rnek metinlerin, ahsiyetlerin yer ald bu iki kitabn birinci cildinde tarih dnem Trk edebiyatlar anlatlmtr ki, bu dnem zaten 11. hatta 13 yzyla kadar Trk dilinin ve Trk edebiyatnn ortak dnemidir. Trkiye Trkesiyle iki cilt halinde yaymlanan bu kitabn dier Trk lehe ve iveleriyle de basm gerekletirilebilseydi ve bu kitap, Trk Devlet ve topluluklarnda Trk Dili ve Edebiyat derslerinin ortak ders kitab olarak btn bir Trk Dnyasnda okullarmzda okutulabilseydi; Ortak Trk Edebiyat kitabnn Trk Dnyasnn entegrasyonunun ve ortak deerlerinin gelimesine desteinin bugn iin sonularn almaya balayacaktk. imdi soru u: Bunun gereklemesine Kim/kimler, niin, nasl engel oldu? Bu sorunun cevabn vermeden Trk Dnyasnn meselelerini salkl bir ekilde bugn de zemezsiniz yarnda!.. Gelinen zamanda ise Trk Dnyas Edebiyatlar ve dolaysyla Bahtiyar Vahabzade Trkiye de Trk Dili ve Edebiyat dersi mfredatnda yer almamaktadr. almalarna 2003 yl itibariyle balayan Trk Edebiyat Dersi retim Program Gelitirme zel htisas Komisyonu (Program Koordinatr: Prof. Ramazan Kaplan, Komisyon Bakan Prof. erif Akta, Komisyon yeleri: Dr. Serap Saydm Akaolu, A. Sevilay Kele, Kamil Yeil, Mustafa Karaahin) almalarn tamamlamtr. T. C. Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl Orta retim Trk Edebiyat Dersi 9., 10, 11. ve 12. snflar retim Programnn kabul tarihi: 14. 07. 2005 Kabul says: 197dir. Bu programda Trkiye de okutulacak Trk Edebiyat ders kitaplarnda; daha nceki programlarda olduu gibi Trk Dnyas edebiyatlar ve okutulacak air ve yazarlar aka belirtilmemitir. Ancak, Komisyon, Ders Kitaplarnn Hazrlanmas ve Metin Secimi bal altnda; 6. paragrafta: (Madde 4. 2) kinci gruptaki metinlerde roman ve tiyatro d metinlerin bir btn halinde alnmasna gayret gsterilmelidir; roman ve tiyatro metinleri de rencilerin okuyabilecekleri eserlerden seilmelidir. Her nitede kazandrlmak istenen hususlara imkn verecek metin ve metin paralarnn seilmesine zen gsterilmelidir. Dnemlerin edebi metinleri zerinde dururken dnemin ve seilen metnin zellikleri dikkate alnarak Bat edebiyatlarndan; XX. Yzyldan itibaren de Trkiye d Trk edebiyatlarndan dersin amacna uygun serbest okuma paralar seilmeli; bunlarla ders kitabndaki metinler arasnda rencilerin karlatrma yapmalar salanmaldr. Deniliyor. u da bir gerek ki, uygulamada, ders kitab hazrlamada ve ders ileyiinde Trkiye d Trk edebiyatlarna ve tabi ki Bahtiyar Vahabzadeye de yer verilmemi olduu tespitlerimiz arasndadr. Trkiyede hali hazrda okutulan Orta retim Trk Edebiyat ders kitaplar Trk Dnyas edebiyatlar asndan ciddi eksiklikler iermektedir. Bu hususu da burada zellikle belirtmekte fayda grmekteyim. Hatta bu durum, sz konusu ders kitaplarnn son sayfasna alnan Trk Dnyas Haritas ile de badamamaktadr. Bu durum ayn zamanda programn giriindeki (madde 4. 2) neriyle de badamamaktadr. Adanada 20092010 retim ylnda faaliyete balayan Sosyal Bilimler Lisesine, Bahtiyar Vahabzadenin bugnlerde vefat etmi olmasndan dolay, Trkiye-Azerbaycan dostluk simgesi
457

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

olarak, dnemin Mill Eitim Bakan Do Dr. Hseyin elik tarafndan Bahtiyar Vahabzade Sosyal Bilimler Lisesi ad verilmitir. Bu hususu da bir gzellik olarak burada belirtmek isterim. 1990l yllara gelinceye kadar Trkiyede yaymlanan Edebiyat Tarihi kitaplarnda da Trk Dnyas edebiyatlar kendine bir yer bulamamtr. Sadece bu sebepten dolay bile sz konusu bu eserlere Trk Edebiyat Tarihi kitab demek doru deildir. Bunlar olsa olsa adlar Trk Edebiyat Tarihi olan eserlerdir. (Grel, 2001:18) Bu eserlerden bazlarnn yazarlar kitaplarnn 1991 sonrasndaki yeni basklarna Trk Dnyas edebiyatlarn da dhil etmilerdir. Trkiyede birok resm, sivil kurulu, 200 yldr birbiriyle buluamayan, biliemeyen insanlarn, ortak deer ve davranlarn, gn na karma gayreti iine girdiler. Bu gayretin somut rneklerinden biri de, Trk Dnyas Ortak Edebiyat Projesidir. Atatrk Kltr Merkezi tarafndan hazrlanarak 1996 ylnda Babakanlk DPT Mstearlna verilen bu proje, Trk Dnyas Edebiyat tarihinin ve edebiyat terimleri ve kavramlar ansiklopedik szlnn hazrlanmas ile Trk soylu halklara ait edebiyatlarn, edeb ahsiyetlerin biyografilerini ve bunlarn eserlerini Trk Dnyasnda tantmak ve yaygnlatrmak faaliyetlerini kapsamaktadr. Trk Dnyas kavramnn, siyas birlik veya asker birleme yahut iktisad btnleme analmna gelmediini her zaman sylyoruz; Trk Dnyas ncelikle ve zellikle, kltr ortakl, kltr birlii demektir. Trk Dnyasnda var olan, ancak yeterince deerlendirilememi bulunan kltr ortaklnn en salam delilleri edebiyat hayatna ait rnlerdir. Trk Dnyasnda, din, mezhep, tarikat farkllamas, komu kltrlerin etkisi; rejim ve ynetim basklar; dokuz ayr alfabe kullanlm olmas gibi sebepler sonucunda, edebi metinlerde de farkllama meydana gelmitir. Bu farkllamann zerine kan, benzetirici, btnletirici zellik tayan ve zgrlk ifade eden eserlerin derlenip incelenmesi suretiyle, Trk Atann ocuklarnn dili zevkli kullanmnn kklerinin, gvdesinin ve dallarnn gsterilmesi edebiyat tarihinin sahasdr. Gerek Trkiyede, gerekse Trk Dnyasnda, biyografi ve bibliyografyaya boulmam, edebiyat tarihi ile kltr ve medeniyet tarihi ayrmn yeterince yapm olmak artyla, edeb eserleri esas alan bilgi, zihniyet, iman, zevk tabakalarna ait rnlerin tarihi henz yazlmamtr. Diyor Prof. Dr. Sadk Tural (Tural, 2002:IX) Trk Dnyas Edebiyat tarihi olarak derinliine ve corafi olarak da geniliine bir btn olarak ilk defa T. C. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl tarafndan yrtlen Trk Dnyas Ortak Edebiyat adl proje kapsamnda ele alnmtr. Atatrk Kltr Merkezi Bakan Prof. Dr. Sadk Turaln bakanlnda gerekletirilen bu projede drt alma alan bulunmaktayd. 1.Trk Dnyas Edebiyat Tarihi 2.Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi 3.Trk Dnyas Fikir ve Edebi Metinler Antolojisi 4.Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Ansiklopedik Szl Benim de alma uruplarnda yer aldm bu projede (Atatrk Kltr Merkezinin 12 Haziran 1995 tarih ve APK. b.431/1048 sayl yazs ve eki, EK - 2), daha nceki Trk Edebiyat tarihi yazanlarn dt tuzaa dmemek iin ilk toplantlarda ciddi tartmalar olmutur. Trk Edebiyatnn klasik tasnifinden vazgeilerek yzyllar zerinden Trk Dnyas edebiyat tarihinin yazlmas kararlatrlmtr. Bylece hibir Trk topluluunun edebiyat u veya bu gerekeyle Trk Dnyas Ortak Edebiyat Tarihinin dnda braklmam oldu. Bugn, Trk Dnyas Ortak Edebiyat Projesi, her biri 600 sayfa olmak zere, 30 cildi aan bir klliyat halinde ktphanelerimizde raflardaki yerini almtr. Bu klliyatn btn Trk Lehe ve ivelerine aktarlarak yaymlanmas kadar Rusa, ngilizce ve Arapa bata olmak zere dier dnya dilerine de evrilerek yaymlanmasnda ok byk faydalar vardr diye dnyorum. Bir baka husus da bu proje devam ettirilebilir bir proje olmalyd. Her yl deilse bile 5 ylda veya 10 ylda bir ilavelerle srdrlmelidir diye de dnyorum. 1991den sonra niversitelerimizde de bu konuda gelimeler yaanmtr. lk defa ada Trk Leheleri Blm, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi bnyesinde almtr. Bu blmn hocalar iinde bir Azerbaycanl bilim adam da yer almtr. Prof. Dr. Samir Kazmolu, hem bu blmde derslere girmi hem de Trk Topluluklar Edebiyatlar adyla bir kitap hazr458

Materiallar

layp Trkiyede yaymlamtr. BU eserle e zamanl olarak stanbulda da Prof. Dr. Metin Akar Dr. Sebahat Deniz ile birlikte Trk Dnyas ada Edebiyat adl bir kitap hazrlayp bastrmlardr. 18 Temmuz 1998de gazetelere bir haber yansynca inanamadk: YKten Tarih hanet balkl bir haberdi bu; Trk Cumhuriyetleri ile lkemiz arasndaki ilikilerin glendirilmesi asndan byk bir ilevi olan bu alanda eitim veren nemli kurumlardan birisi olan A. . ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm YK Yrtme Kurulunun ald kararla kapatld Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri arasndaki ekonomik, sosyal ve kltrel ilikileri kuracak ve glendirecek lke uzmanlarna ihtiya varken, bu grevi stlenebilecek nitelikte renci yetitiren bu blmn kapatlmas akl almaz bir durum olarak deerlendirilirken, kapatmaya gereke olarak gsterilen yeterli retim eleman yok eklindeki gerekenin gerei yanstmad belirtiliyor. Konuyla ilgili bir basn toplants dzenleyen Liberal Demokrat Parti Ankara l Bakan Kamil Ylmaz, YKn bu karar almakla siyas bir kiilie brndn syledi. Ylmaz,Bu yanltan vakit geirilmeden dnlmelidir. ayet Trk Cumhuriyetleri Trkiye iin nemli deilse syleyecek szmz yok diye konutu. LDP Ankara l Genlik Komisyonlar Bakan Vekili Tolga Been ise konuyla ilgili olarak Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dekan Yardmcs Aykut narolu ile grtklerini kendilerine, Yeterli retim grevlisi yok eklinde gereke gsterildiini belirterek, Yeterli retim grevlisi yok gerekesi Yunan Dili ve Edebiyat Blm iin de geerli, fakat bu blm siyas sebeplerden dolay eitime devam ediyor. YK Yrtme Kurulu bu kararla bir anlamda lkeye ihanet ederek kendi kendini inkr ediyor eklinde konutu. (Gndz,1998) Bugn iin, A. . D ve T.C.F. ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm eitim ve retimine devam etmektedir. Buna ilave olarak Mula niversitesinde, Gazi niversitesinde ve yeni kurulan niversitelerimizden Gmhane niversitesinde ve Kastamonu niversitesinde de bu blm almtr. Azerbaycan Trk Edebiyat ve buna bal olarak Bahtiyar Vahabzadenin bu blmlerde okutulduunu belirtmemize gerek yoktur zannediyorum. Bir de niversitelerimizde Trk Dili ve Edebiyatlar Blmlerinin byk bir ksmnda ada Trk Edebiyatlar adyla bir semeli ders bulunmaktadr. Mesel byle bir ders iin Prof. Dr. Ali hsan Kolcunun hazrlad Trk Dnyas Edebiyat adl kitapta ada Azerbaycan Trk Edebiyat bal altnda Bahtiyar Vahabzade (s. 52-56) ile birlikte u sanatkrlara da yer verilmitir: Mirza Ali Ekber Sabir, Hseyin Cavit, Yusuf Samedolu, Azize Caferzade, Nebi Hazri, Elin Efendiolu, Halil Rza Ulu Trk, Anar Rzaev, Nehmed Aslan (s.13-87). Bu kitapta Gney Azerbaycan ayryeten ilenmitir. (s.88-111) A. . Kolcu, kitabnda Bahtiyar Vahabzadenin Gara Salar, A Salar iirini tahlil etmitir. rnek olarak da Gocalmr, Bahanedir, airler Arzu Byk, Agl Gs iirlerini vermitir. Ali hsan Kolcu, bu kitabnda 25 Trk topluluunun ada edebiyatlarn seilmi yazar ve metinler ekseninde incelemitir. Giri ksmnda yazarlarn biyografilerini vermi, daha sonrada bir metin zerinde rnek alma yapmtr. Kolcu, bu kitabn hazrlarken arlkl olarak Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi ile M.E.B.nn yaymlad Trk Dnyas Edebiyatlar adl almalardan yararlanmtr. (Kolcu,2010:4) Eitim Fakltelerimizin Trkenin Eitimi blmlerinin bazlarnda da Trk Dnyas Edebiyat Dersi semeli ders olarak okutulmaktadr. Mesel halen vazife yaptm Abant zzet Baysal niversitesinde 2008 ylna kadar bu dersi ben verdim. Ben buradan ayrlp da tekrar 2011 ylnda dndmde grdm ki bu ders kaldrlm. Hali hazrda ise okutulmamaktadr. Eitim Fakltelerimizdeki bu keyfilie de bir son verilmelidir diye dnyorum. Trk Dnyas edebiyatlarndn habersiz olarak yetien bir Trke retmeni dnebiliyor musunuz? Eitim Faklteleri Trkenin Eitimi blmlerinde Dnya Edebiyat diye bir ders bulunmaktadr. Bu dersin genellikle Bat Edebiyat arlkl ilendii de gzlemlerimiz arasndadr. Eim Yrd. Do. Dr. Nazl Rn Grel ile birlikte hazrlayp 2011 ylnda Boluda yaymladmz Dnya Edebiyatna Giri adl kitaba Trk Dnyas Edebiyatlarn mstakil bir blm olarak almak suretiyle (Trkiye Dndaki ada Trk Edebiyat, s. 145179); Dnya Edebiyat dersi okuyan rencilerin bu dersi okurken hi mi deilse Trk Dnyas edebiyatlaryla da tan olmalarn amaladk. Bu kitabmzda Bahtiyar Vahabzadeye de yer verdik. (s. 145148)
459

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Eitim Fakltelerimizin snf retmenlikleri blmlerinde okutulan Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat dersinde de Bahtiyar Vahabzade konusu ilenmektedir. Eitim fakltelerimizin 1990 sonras yeniden yaplandrlmas srecinde; YK, Mill Eitim Bakanl ve Dnya Bankas ibirlii ile yrtlen almalarda konan Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat dersi (Snf retmenlii 7. yaryl 2 0 2) dersinin kur tanm u ekildedir: Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyatnn geliimi. Cumhuriyet dnemine ait Trk edebiyat eserlerinin, incelenmesi, balca yaznsal trler, bu trlere iliki retici rnekler zerinde incelemeler. Trkiye ve dier Trk cumhuriyetlerinden yaznsal trlere ait rnekler, metin zmlemeleri Bu erceve proramda yer alan Trk cumhuriyetlerinden yaznsal trler ifadesinden hareketle bu ders iin kitap yazan akademisyenler veya bu derse giren retim elemanlar Trk Dnyas edebiyatlarn anlatrken Bahtiyar Vahabzadeye de yer vermilerdir. Mesel, Abant zzet Baysal niversitesinde grev yapan Yrd. Do. Dr. brahim Kbrs, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat Yeni Trk Edebiyat adyla hazrlayp yaymlad kitabnda; Cumhuriyet Dneminde Trkiye Dnda Yaayan Trklerin Edebiyatna Ksa Bir Bak (s.327-351) bal altnda Azerbaycan Edebiyatna yer verirken Bahtiyar Vahabzade (s.327-333), Muhammed Hseyin ehriyar ve Celil Mehmed Kulizadeyi anlatmtr. brahim Kbrs, Dnya Edebiyat Ders Notlar adyla yaynlad almasnada da Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat adl kitabndaki Trk Dnyas edebiyatlar ile ilgili aynen almak suretiyle, Trke retmenlii blmnde bu dersi alan rencilerin gndemine bir vesileyle Bahtiyar Vahabzadeyi de getirmi olmaktadr. Sonu Yerine Trk Dnyas kavram, siyas, iktisad, edeb ve felsef boyutlar olan bir adlandrma halinde, dnyann gndemine yerlemektedir. Trk Dnyas kavramnn, dier boyutlarn bir kenara brakarak, dile dayal mahsulleri ele almak dahi, u hkme varmamz salayacaktr: nce arlkn, sonra Sovyet ynetiminin, birbirinden ayr yerlere drd insanlarn, gnl tellerinin ayn kyde dzen tutmas mmkndr; nk, bu insanlarn bilinaltlarnda ortak kimlikin rtlmemi izleri vardr. Kopuzla, dobrayla, curayla, balamayla, klkla, kavalla, dmbelekle, defle, zille bir yank namede buluabilen bu insanlar, yreklerinin diliyle konuabilecek olsalar, o ses yle yanklanr: Aman bizi ayrmayn! Aman bizi ayrmayn! Bir Azerbaycan nal, Kelere su serpmiem Yr gelende toz olmasn Ele gelsin ele gitsin Ara yerde sz olmasn Diyerek inliyor. Ara yere girenler, Aman bizi ayrmayn! diyenlerin sesini ksmtr. Tarih, toplumlar utandrr: Bendeki gerei nasl unutursun! der. Corafya, insan utandrr: Yerin stnde verdiim nimetler hakk iin, yerin altna koyup gittiiniz cesetler iin topranza sahip kn, birbirinize sahip olun ayrlmayn, birlein! diye inler. Trk Dnyasnda geen zaman iinde bu sesleri duyabilen insanlarn sayca az olmadnn iaretleri artt: Tarihten utanan, corafyadan hicap duyan ve gelecee kar sorumluluk iinde kvranan aydn ve idareciler, kendilerine deni yapmann gayretiyle kouturmaya baladlar. (Tural, 2002:VII) BU kiilerden biri de hi phesiz ki Bahtiyar Vahabzade idi. O, vatan, millet, ana dili diye diye umaa vard O, imdi Cennette Korkut Ata le birliktedir Sadece Trkiye deil, btn Trk Dnyas karlkl olarak birbirinin deerlerine, yazar ve airlerine sahip kmaldr. Yetien yeni nesiller bu muhteem kadro ile tantrlmal ve onlarn eserlerini okuyarak yetitirilmelidir. Elbette ki o kadro iinde; bugn bizleri ad etrafnda bir araya toplayan Bahtiyar Vahabzade de bulunmaldr. Edeb ahsiyet, tarihin ruhunu, topran sesini, milletinin nefesini zmseyerek bunun sonucunda eserleri ile toplumuna hizmet edebilen kiidir. Edeb hayat edeb ahsiyetler kurar, ynlendirir. Onlar, ortak paydann bekisi; onlar, edeb zevkin devamcsdrlar. Edeb ahsiyetlerin hayat
460

Materiallar

hikyeleri; hem edebiyat eserlerini aklamakta yardmc olur, hem de toplumun ektii benlik ve kimlik sanclarnn ve zel bir tarihinin renilmesini salar. Ortak edebiyat alanndaki almalarn ilerlemesi ile, toplumlarmz; kaybettikleri veya aradklar szleri, kelimeleri, edeb gzellikleri yine kendilerinden bir para olan iklimlerde bulabileceklerdir. Bu yolla zaman iinde birbirlerini eleyen deil de, birbiri ile btnleen az ve lehelerden hareketle ok daha zengin bir Trk dili ile bunun zerine ina edilen gl bir edebiyat ve kltr ortam oluacaktr. Bu gzel yolculukta karmza kabilecek baz engeller ve zorluklarn da yine dilimizin gzellii ve edebiyatmzn gc ile alacana inanyorum. (Doru, 2002:X) Dili bir, gnl bir, iman bir insanlar, mit var olunuz! mit var olunuz! mit var olunuz!.. Beni sabrla ve dikkatle dinlediiniz iin hepinize teekkr ediyor sayglarm sunuyorum.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. KAYNAKCA Akar, Metin Sebahat Deniz-Fahrnnisa Bilecik, Trk Dnyas ada Edebiyat, stanbul 1994, Yesevi Yay. Bozkurt, Mahmut Esat, Trk nklb Dersleri, Ankara 1940, Trk nklp Tarihi Enstits Yay. aferolu, Ahmet Azerbaycan Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, Trk Kltr Aratrma Enstits Yay. Demir, Celal Ali Fuat Bilkan, Liseler in Trk Dili ve Edebiyat 4. Dnem, Ankara 1993, Emel Yay. Doru, Reat, nsz,Trk Dnyas Edebiyat, Hazrlayan: Komisyon, 2 C., Ankara 2002, s.IX-X, TKA Yay. Ercilasun, Ahmet Bican, rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, 2. bs., Ankara 1989, T.C. Kltr Bakanl Yay. Grel, Zeki, Trkistan Yazlar, Ankara 2004, Berikan Yay. Grel, Zeki, Bahtiyar Vahabzade Vatan Millet Ana Dili Diye Diye Umaa Vard, Birlie ar Dergisi, Mart/Nevruz 2009, (Bolu), Y. 1, S. 1, s. 1617. Grel, Zeki Edebiyat Tarihi mi?, Redif Dergisi, Kasm-Aralk 2001, Y. 1, S. 2, s.1822. Grel, Nazl Rn-Zeki Grel, Dnya Edebiyatna Giri, Bolu 2011, em Yay. Kabakl, Ahmet, Trk Edebiyat II. C., 9. bs., stanbul 1997, Trk Edebiyat Vakf Yay. Kabasakal, ner,Sunu, Trk Dnyas Edebiyat, Hazrlayan: Komisyon, 2 C., Ankara 2002, s.XI-XII, TKA Yay. Kaplan, Prof. Dr. Mehmet, Edebiyat Lise 3, stanbul 1977, Mill Eitim Bakanl Yay. Karaka, uayip-Fatih Kiriciolu, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, Ankara 1999, Gndz Eitim Yay. Kazmolu, Samir, Trk Topluluklar Edebiyat, 3 Cilt, Ankara 1994, Ecdat Yay. Kbrs, brahim, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat Yeni Trk Edebiyat, 2. bs., Ankara 2004, An Yay. Kbrs, brahim, Dnya Edebiyat Ders Notu, Bolu 2011. Kolcu, Ali hsan, ada Trk Dnyas Edebiyat, 3. bs., Erzurum 2010, Salkmst Yay. Kprl, Fuad, Azer Edebiyat, slm Ansiklopedisi, T.C. Mill Eitim Bakanl Yay. Orta retim Trk Edebiyat 9 Ders Kitab, Orta retim Trk Edebiyat 10 Ders Kitab, Hazrlayan: mer Mert, Ankara 2011, Zambak Yay. Orta retim Trk Edebiyat 11 Ders Kitab, Orta retim Trk Edebiyat 12 Ders Kitab, Yazarlar: Ali Kurt, Ekrem Demir, Dr. Fatma Meliha en, Nuran zlk, Turgay Anar, Tuba Baer Berber, Ekrem Ayyldz, Ayhan nder, 4. bs., stanbul 2011, MEB Yay. Tural, Sadk Trk Dnyasn Birletiren Gstergelerden Edebiyat Hayat, Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi, Ankara 2002, C. 1, s.VII-XI, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay. Trk Dnyas El Kitab IV. Cilt Edebiyat (Trkiye D Trk Edebiyatlar), 3. bs., Ankara 1998, Trk Kltr Aratrma Enstits Yay. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 32 C., Ankara 2002- , T.C. Kltr Bakanl Yay., lk ciltler Azerbaycan Trk Edebiyatna ayrlmtr. Trk Dnyas Edebiyatlar, Hazrlayan: Komisyon, stanbul 1998, M.E. B. Yay. Trk Dnyas Edebiyat, Hazrlayan: Komisyon, 2 C., Ankara 2002, TKA Yay. Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi, 8 C., Ankara 2002, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay., (Bahtiyar Vahabzade, C. 8, s. 482-483.) YKten Tarih hanet, Gzdz Gazetesi, 18 Temmuz 1998.

461

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

MAKEDONYADA TRK BASININDA VE TRK DL VE EDEBYATI DERS MFREDATINDA BAHTYAR VAHAPZADE


Nazl Rn GREL
Yrd. Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bolu / TRKYE nrgurel@yahoo.com HLASA Makedonya, Yugoslavyann dalmasndan sonra 1991de kurulmu gen bir cumhuriyettir. Makedonya nfusunun % 4n Trkler oluturmaktadr. Devletin anayasas ve Ohri ereve Antlamas gerei bu lkede Trklere, eitimde, basn ve yaynda kendi dillerini kullanma hakk verilmitir. Ancak bu hakk kullanmak konusunda fiili olarak ciddi skntlar vardr. Yeni yaplanma srecinde eitim ve retim mfredatlar oluturulurken Trk Dili ve Edebiyat dersinin bir nitesi de Trk Dnyas Edebiyat olarak belirlenmitir. Burada Bahtiyar Vahabzade de yer almaktadr. Bahtiyar Vahabzadeden bahseden bir yaz ilk defa Makedonyada Trke kan gazetelerden Birlik gazetesinde yer almtr. Bu yaznn yazar Zeki Grele ait bir baka yaz da Makedonya slam Birliinin yayn organ El-Hilal dergisinde yaymlanmtr. Benim editrln yaptm Gostivar ehrinde yaynlanan Dere dergisinde de Bahtiyar Vahabzade ile ilgili yazlar yer almtr. Yine benim hazrladm ve Makedonyada Namk Efendi Eitim Kltr Derneinin yaynlad lk Adm adl kitapta da arka kapakta bulunan Trk iir Aacnda Bahtiyar Vahabzade gvde de yer almtr. Biz bu tebliimizde Bahtiyar Vahabzadenin ana diline niin nem verdiini vurgularken, Makedonya gibi Balkan lkelerinde de anadilinin (Trkenin) nemine deineceiz. Bu balamda Makedonyada Trke basnda ve eitim mfredatnda Bahtiyar Vahabzadenin niin ve nasl yer ald hususunu dile getireceiz. Anahtar Kelimeler: Bahtiyar Vahabzade, anadili, Trke, Makedonya, Makedonyada Trke basn, Makedonyada Trk Dili ve Edebiyat eitimi.

Giri Tito Yugoslavyasnn yklmasndan sonra (1991), bamszlna kavuan Makedonya, Balkanlarda gen bir cumhuriyettir. Nfusu toplam iki milyon olan Makedonyada Trkler % 4lk bir orana sahiptirler. Makedonya Trkleri, her eye ramen kimliklerini yaatmak, kltrlerini gelitirmek, eitim sorunlarn zmek, rf ve adetleri ile mill, din ve insan karlarn elde etmek ve korumak iin yllardr yrttkleri savamdan vazgemi deiller. Bulunduklar lkede kirac deil, analarnn evindeymi gibi hayatlarn srdrmektedirler. Bu yzden partileriyle, dernekleriyle, kurum ve kurulularyla yarnlara dnk, dedelerinden miras olan bu lkede dier milletlerle birlikte eit olarak yaamak, devletlerinin gelimesi iin sadk vatanda olarak zerlerine den grevleri yerine getirerek ocaklarn yeertmekte kararllar. Makedonya Trklerinin kimliklerini yaatmak iin bu lm kalm savamnda halkn yannda ve nnde birok deerli aydn ve yazar, izer de vard. Halkn sesi ve vicdan olmaya uraan bu nl kiiler, yaz ve almalaryla her zaman Makedonya Trklerinin zengin ve parlak tarihe sahip olduklarn vurgulam ve varlklarnn ebed olmas iin byk caba harcamlardr. zellikle kinci Dnya Savandan sonra, baarl bir biimde gelien ada Trk edebiyatnn temel ta olmulardr. Makedonyada Trk kltrne, Trk dncesine, ses bayramz Trkeye, Trk edebiyatna ve insanla eserleriyle, almalaryla hizmet etmi, yn vermi ahsiyetlerden biri de 1970lerde Makedonya hkmetinin Enformasyon Bakanl yapm olan Fahri Kayadr. Fahri Kaya, Dnn bilmeyen yarnn kuramaz dncesinden hareketle Makedonyada Trk kimlii ile ilgili yazlar kaleme alrken bulunduu konum gerei sistemin kalplam kurallarndan kurtulmaya, emberin dna kmaya uramtr. Byle olduu iin de onun yorumlarn nemsiyoruz. O, Haklar verilmez alnr derken Makedonya Trkleriyle ilgili u yorumu yapmaktadr: Aa yukar yz yl nce, Osmanl devleti Rumelide egemenliini yitirdiinde, ounluu oluturduumuz bizler bu topraklarda aznlk olarak kaldk. Be yz yllk anl tarih srecimiz
462

Materiallar

noktaland. Ama Balkanlarda varlmz yok olmad. Giden gitti, kalanlar da yaadklar ky ve ehirlerde kimliklerini korumaya, dillerini, rf ve adetlerini Osmanl geleneini yaatmaya devam etti. Tabii, bu yle kolay olmad. Halkmz varln koruyabilmek iin byk fedakrlk gsterdi ve gstermektedir. eitli biimlerde yrtlen bu byk savamn sadece varlmz savunmak iin deil, bu blgelerde Osmanl uygarln korumak ve yaatmak asndan da byk bir nemi vardr. Gnn birinde Rumeli ve zel olarak Makedonya Trklerinin tarihi derli toplu ve kapsaml olarak yazlnca halkmzn ayakta kalabilmek iin gsterdii gayretlerin ne denli byk olduu daha iyi grlecektir. Halkmz, yok olmamz isteyenlere kar gs gerdi, basklar, iddetler, adaletsizlikler, yersiz sulama ve yarglar karsnda ylmad. Doup bydkleri yerlerde kirac olarak deil, atalarnn yz yllarca ynetip imar ettikleri z yurtlarnda yaamaya devam ettiler. Yarnlarn daha iyi olacana inanarak iyimserliimizi yitirmemeye urayoruz. Genelde, uysal bir topluluk olduumuz iin bu topraklarda dier topluluklarla bir uyum salamaya alyoruz. Bakalarnn da bizlere kar byle davranmasn istiyor ve bekliyoruz. Evet haklar verilmez, alnr ama gene de aznlkta olan topluluklarn eit olabilmeleri iin ounluun da sorumlu olduuna inanyoruz.(Kaya, 2009:3) Haklar iin savamak gerek Biz bu bildirimizde Makedonyadaki Trk varlnn ne tarih gemiine uzun uzadya deinecek ne de varlk mcadelesini anlatacaz. Tito Yugoslavyasnda eitimin hibir kademesinde hibir derste anlatlmayan Trk Dnyas Edebiyatlarnn ve buna bal olarak da Azerbaycan Trk edebiyatnn ve Bahtiyar Vahabzadenin mfredata nasl alndn ve nasl ilendiini etraflca anlatacaz. Makedonyadaki Trkler vatan bildikleri bu corafyada M.. 700 ylndan beri var olduklarna inanmaktadrlar. Bu inanlarn da Makedonya Trk ocuklarnn Sevinci Bahe adl ocuk dergisinin ilk saysnda arka kapaa aldklar Trk Gleri haritasnn altna yazdklar u cmleyle btn dnyaya haykrmaktadrlar: Balkanlarda dn vardk, bugn varz, yarn var olacaz (Bahe, 2004) Bu cmlenin ilham kaynann Nejat Seferciolunun Cumhuriyetin 6o. Yl iin alan mar yarmasnda birincilik alan iirinin nakarat olduunu da burada belirtmeliyiz. Dn vardm, bugn varm, yarn var olacam Atamzdan emanettir snmeyecek ocam Makedonyadaki Trkler, yeni programlar gerei yaymlanan Trk Dili ve Edebiyat ders kitaplarnn son sayfasna aldklar Trk Dnyas Haritasyla da Trk Dnyasnn dn olduu gibi bugn de ayrlmaz bir paras olduklar uurunu yetien yeni nesillerine aktarma gayreti iindedirler. Dnyann yeniden yaplanma sreciyle birlikte Yugoslavya da paralanp ykldnda, yeni kurulan Makedonya Cumhuriyetinde Trkler ciddi bir hak kaybna uramlardr. Bu kayplarn banda da Trke eitim hakk, Trke yayn hakk gelmektedir. Anayasa ve kanunlar asndan bu haklarn kullanlmasnda bir saknca olmamakla birlikte fiili durum ciddi bir kaybn olduunu gstermektedir. Ses bayramz Trkenin dalgalanmasnda ciddi skntlar vardr. Kendisi de bir kltr unsuru olmakla birlikte dil, ayn zamanda bir kltr taycsdr. Dil gitti mi kimlik adna her ey gider, kaybolur!.. te bu noktada Makedonyal air Nusret dio lknn Ktk balkl iirini hep birlikte okumak isteriz. Bu Trke anamn Trkesi Anamn, anasnn, Gidenlerimizin kalan kalanlarmzn giden sesi. Dnyaya gelecek olanlarmzn gelen sesi. Bu Trke benim Trkem, Kylmn, kentlimin. Bu lehe benim lehem. Bu yer babamn yeri, Babamn, babasnn.
463

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Gidenlerimizin souk, kalanlarmzn scak teri. Dnyaya gelecek olanlarmzn scak teri. Bu yer benim yerim, Kylmn, kentlimin, Bu ter benim terim. Bu mezar dedemin mezar, Dedemin, dedesinin. Gidenlerimizin kk, kalanlarmzn ak mezar. Bu mezar benim mezarm, Kylmn, kentlimin, Bu l benim lm. Bu ktk anamn kt, Babamn, dedemin, Gidenlerimizin kk, kalanlarmzn byk kt. Dnyaya gelecek olanlarmzn byk kt. Bu ktk benim ktm, Kylmn, kentlimin. Bu ktk Trkln kt. (lk,1984:32) Yugoslavya zamannda brakn Trk Dnyasn, Makedonyada Makedonya doumlu (1884 1958) Yahya Kemal Beyatldan bile bahsetmek sulanmak iin yeterli sebepmi. Ama 1991 sonrasnda bir rahatlama ortamnn balamasyla edebiyat derslerinin mfredatnda da Trk Dnyas edebiyatlarna ynelik bir alm yaanmtr. Azerbaycan Trk Edebiyat ve Bahtiyar Vahabzade de bu srete ders kitaplarna girebilmitir. Trk devlet ve topluluklar ile akraba topluluklardan, Trkiyeye deiik vesilelerle Mill Eitim Bakanl araclyla getirilen retmenler hizmet ii kurslarnda/seminerlerinde Trkiyedeki Trk Dili ve Edebiyat derslerinin mfredatlarndan haberdar olmulardr. Bu etkinliklere katlan Makedonya vatanda retmenlerden zaman iinde Makedonya Eitim ve Bilim Bakanlnda yetkili yerlere gelenler olmutur. Bunlar da, 2001 ylndan itibaren Eitimi lerletme Brosunda yaptklar almalarda Makedonyada okullarda okutulacak Trk Dili ve Edebiyat derslerinin retim programlarn yeniden hazrlayarak Makedonya Eitim ve Bilim Bakanlna sunmu ve kabul ettirmilerdir. Byk lde Trkiyedeki programla rten bu yeni retim programnda Lise drdnc snflarn Trk Dili ve Edebiyat retim Programna Trk Dnyas Edebiyatlar da girmitir. Mays 2002 tarihinde kabul edilerek kullanlmasna msaade edilen Reform edilmi lise retimi iin Lise IV. snf Trk Dili ve Edebiyat retim Programnda bu ders haftada 4 saat olarak kararlatrlmtr. Zorunlu ve yllk ders olarak retim miktar da 144 ders saati olarak belirlenmitir. Bu retim programnn amalar da u ekilde tespit edilmitir: Genel Amalar: Trk Dili ve Edebiyat eitim programnn temel amac, rencilerin: Edebiyat, dilbilgisi ve kompozisyon retim ve eitim sreci iinde Makedonya Cumhuriyeti Anayasas ile Mill Eitim ve Bilim Bakanl kanun ve hkmleri dorultusunda, Trk edeb dilini kullanabilmek; Trk ve Dnya edebiyatnn temel zelliklerini kavrayabilmek; mill ve manev deerlerine sahip, hogrl, yut ve dnya meseleleri karsnda dnce retebilen, eletiri yapabilen, demokratik grl bir vatanda olarak kendi kendini yetitirebilmektir. (Trk Dili Edebiyat retim Program,2002:2) zel Amalar: Trk halknn vazgeilmez temel unsurlarnn banda gelen Trk dilini, zelliklerini bozmadan ve arla kamadan sekin eserlerimi okutarak retmek; Dilin millet hayatndaki yerini iyice belirterek, kkl kurallar kazanm bir dilin eitim ve retimdeki yerini kavratmak; rencilere dinlediklerini, okuduklarn, incelik ve derinlikleriyle kavratmak; onlarn duyduklarn, grdklerini, dndklerini ve anladklarn sz ve yaz ile plnl, etkili ve akc bir ekilde ifade etme kabiliyetlerini gelitirmek;
464

Materiallar

Okumann vazgeilmez bir ihtiya ve zevk olduunu benimsetmek ve okuma alkanl kazandrmak; Trk dilini kurall, zengin, retken ve tarih gemiinde eitli ekil ve trlerde stn seviyeli eserler veren kkl bir dil ailesinden geldii uurunu yerletirmek; bugn de Trk dili ile dnya apnda eserler verilmekte olduunu gstermek; Yazarken ve konuurken Trkenin imlsna, telffuzuna ve estetik inceliklerine zen gsterilmesini benimseterek yaygnlatrlmasn salamak; Ortak mill kltr deerlerini tayan eserlerden faydalanmak suretiyle Trk toplumunun temel hkmlerini retip benimsetmek; Snf ve ya seviyelerine gre dinleme, okuma ve yazma faaliyetleri srasnda Trk dilinin imknlarn renme, kullanma ve bu yolla bilgi edinme, kavrama, analiz ve sentez yapabilme alkanl kazandrmak; Szl ve yazl olarak metin tahlili ve yeni metinler meydana getirme faaliyetleri srasnda, kltrmzn inan, bilgi ve zevk inceliklerine ait birikimi tantarak benimsetmek. (Trk Dili Edebiyat retim Program,2002:3) te bu genel ve zel amalar erevesinde, Makedonya Eitim ve Bilim Bakanl Eitimi lerletme Brosu tarafndan hazrlanan Liseler iin Trk Dili ve Edebiyat retim Program Lise IV mfredatna Trkiye Dndaki ada Trk Edebiyat genel bal altnda srasyla; Azerbaycan Trk Edebiyat, Kbrs Trk Edebiyat, Krgzistan Trk edebiyat, Krm Trkleri Edebiyat, Balkan Trkleri Edebiyat (Makedonya dndaki balkan Trk Edebiyat). Konular alnmtr. Bu yaplrken de hangi edebiyattan hangi air ve yazarlarn eserlerinden faydalanaca da isim olarak belirtilmitir. Azerbaycan Trk Edebiyat bal altnda ise iki isim belirtilmitir: Bahtiyar Vahabzade ve ehriyar. Eser seimi ise kitab hazrlayacak olanlara braklmtr. Bu programlarn hazrlanma srecinde Prof. Bedri Nurettin ve Prof. Yakup lyasn Makedonya Cumhuriyeti Eitim ve Bilim Bakanlnn Eitim lerletme Brosunda altklarn ve bu programlarn hazrlanmasnda ok emeklerinin getiini biliyoruz. Makedonya vatanda bu iki Trk retmeninin Trkiye Cumhuriyeti Mill Eitim Bakanlnca dzenlenen hizmet ii kurslarna katldklarn da burada belirtmeliyim. Bu kurslarda eimle birlikte retim eleman olarak grev almtk. Sz konusu programlar hazrlanp bakanlk tarafndan onaylandktan sonra bakanlk bu programlara uygun ders kitaplarnn hazrlanp yaymlanmas iin konkur/yarma amt. Bu srete eim Yrd. Do. Dr. Zeki Grel, skp Kiril ve Motodi niversitesi Bilaje Konoski Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde misafir retim yesi olarak grev yapyordu. Sz konusu ders kitaplarnn yazlmas iin giriim balatt. Makedonyada bu ii yapabilecek olan akademisyen ve retmenlerle grt ve bu tarihi frsatn deerlendirilmesi iin aba sarf etti. Ama sonu istedii gibi olmad. Eimle birlikte bu kitaplar hazrlamaya karar verdik. Ama bir engel vard; benim Makedonyada resm bir iim yoktu. Kanunen benim sz konusu kitaplarn stnde admmn olmas mmkn deil dendi. Azerbaycan Trk Edebiyat konusunun da iinde bulunduu Lise IV Trk Dili ve Edebiyat ders kitabn skp Kiril ve Metodiy niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bakan Prof. Dr. Hamdi Hasan ile birlikte eim Yrd. Do. Dr. Zeki Grel birlikte hazrladlar. Lise III kitabn ise eimle birlikte hazrladk, konkuru kazand ve basld. Lise I Trk Dili ve Edebiyat ders kitabnn da konkur/yarma ilan verilmiti ve biz de eimle birlikte bu kitab da hazrlamaya balamtk ama nasip deilmi Trkiyelilerin bir kadrine uradmzdan kara kta apar topar Makedonyadan ayrlmak zorunda kaldk. Bu kitap hl hazrlanp yaymlanm deildir. Makedonyada Trk renciler bu dersi kitapsz okumak zorunda braklmlardr. Bu hususlar da akla kavuturulmas gereken durumlardr. Trk Dili ve Edebiyat Lise IV ders kitab, skpte Ekim 2004 tarihinde Prosvetno Delo Ad yaynevi tarafndan 316 sayfa olarak yaymlanmtr (ISBN 9989-0-0414-5, Biimi: 20 x 25,5
465

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Tral:500 adet, tip Lidea-print basmevinde basld). Bu kitabn yaymlanarak Trk talebeleriyle bulumasnn saland srete Ba Yazar: Mr. Eli Makalieva, deerlendirme yazanlar: Prof. Dr. Arif Ao,Prof. Ahmetnafi brahim, Prof. Kenan Hasanolu, Korektr: Vildan Hacmuharrem, Teknik Redaktr: Miodra Aleksovski, Kapak Tasarm: Zeki Grel, Dizgi, tashih, sayfa dzeni: Rabia Betl Grelin emeklerini burada hatrlatmalyz. Kendisi de emekli bir retmen olan Vildan Hacmuharremi burada rahmetle anmak isterim. Makedonya Cumhuriyeti Eitim-Bilim Bakannn 29. VII. 2004 tarihli ve 10-4097/1 numaral kararyla kullanlmasna izin verilen bu kitapta Azerbaycan Trk Edebiyat ve Bahtiyar Vahabzade u ekilde yer almtr: Trkiye dndak ada Trk Edebiyat Azerbaycan Trk Edebiyat Derse Hazrlk: 1. Trk Dnyas Kavramndan ne anlyorsunuz? Tartnz. 1. Trk Edebiyatn devirlere ayrdnzda, Trkiye dndaki Trklerin edebiyatlarn nereye yerletirebilirsiniz? 2. Azerbaycan Trk Edebiyat hangi corafyadaki edeb hayat iine almaktadr? Niin? Kuzey Azerbaycan Trkleri Edebiyat: Milletler hapishanesi denilen arlk Rusyasnda 1905 htillinden sonra basklar azalnca Azerbaycan Trkleri'nin siyas, edeb faaliyetlerinde mill uyan bakmndan byk bir gelime meydana gelir. Ksa zamanda birok gazete ve dergi yayn hayatna balar. Yzyln balarndan itibaren Azerbaycan'da yayn hayatna giren baz nemli gazete ve dergiler unlardr: Hayat", rad", Fyuzat"."Molla Nesreddin" ve Ak Sz" Devrin air ve yazarlar bu gazete ve dergilerin etrafnda toplanarak mill ve sosyal meseleler hakknda fikirlerini aka ilan etme hakkna kavuurlar. Yazlan eserler, bu yayn organlar vastasyla en ksa yoldan okuyucunun eline ular. 1905'ten sonraki yllar Azerbaycan edebiyat iin uyanma, dnyay tanma ve ahsiyetini bulma yllardr. Bu dnemde edebiyat Trkiye ile Kazan ve Krm'daki edeb hareketlerin ve siyas gelimelerin tesiri altndadr. Gazete ve dergilerin etrafnda toplanan air ve yazarlar, Azerbaycan' n ve btn dnyann gelecei hakknda tartmalar yaparlar. Trklk, slamclk, meden gelime, eitim seferberlii ve istikll bu dnemde tartlan en nemli konulardr. Devrin siyas ve sosyal artlarnn tabi bir sonucu olarak edebiyat da bu gelimelerin etkisi altnda kalr. 20. yzyln balarnda Azerbaycan edebiyat, esas olarak her ikisi de 1906 ylnda yayn hayatna balayan Fyuzat" ile Molla Nasreddin" dergileri etrafnda geliir."Fyuzat" dergisinin bayazar, Trkiye'de eitim grm olan Hseyinzde Ali Turhan'dr."Molla Nesreddin" ise Cemil Memmedkulu tarafndan kartlmtr. Hseyinzde Ali Turhan Fzuyat" dergisinde, Trk Dnyas'nn birlik ve adalk ideallerini ne karan bir yayn politikas uygulam, Azerbaycan Trkleri'ni Ruslatrma siyasetine iddetle kar koymutur. Hzeyin Cavid, Abdullah Saik, Mehemmed Hadi gibi airler, edeb faaliyetlerini Fzuyat" dergisi etrafnda srdrmlerdir. "Molla Nasreddin" dergisinde ise Mirza Elekber Sabir, Abdrrahimbey Hakverdiyev, Ali Nazmi, Alikulu Gamksar, mer Faik Nemanzade, Mehmed Said Ordubad, zeyir Hacbeyli gibi airler ve yazarlar, eserleriyle Molla Nasreddin" edeb maktebini kurmulardr. Bu gurupta yer alan sanatkrlar sosyal meselelere eserlerinde daha ok yer vermiler, toplum hayatnda grlen yozlama ve arpklklar mizah bir slpla tenkit etmilerdir. Bu yzyln bandan itibaren eitim veya baka, sebeplerle stanbul'da bulunan Mehmed Aa ahthtl, Hseyin Cavid, Mehemmed Hadi, Yusuf Vezir emenzeminli, Ahmet Aaolu, Mirza Ali Mu'ciz gibi edeb ahsiyetler Trkiye ve Azerbaycan arasndaki kltrel balar kuvvetlendirmiler, kardklar Fyuzat", Hayat", elale", rad", Ak Sz" gazete ve dergilerini Trkiye Trkesi ile neretmilerdir. 1920'ye kadar devam eden bu edeb devrede vatan ve millet sevgisi en st seviyede terennm edilmi, sosyal meseleler ve toplumun gnlk hayat eserlerin konusunu oluturmutur. Azerbaycanl tenkitilerin ifadesiyle Azerbaycan kyls amurlu izmeleriyle edebiyata dhil" edilmitir. Bu dnemde eser veren dier baz air ve yazarlar unlardr: Ahmed Cevad, Sultan Mecid Ganizade, Abbas Sehhet, Mehmed Emin Resulzade.
466

Materiallar

1920'de Azerbaycan Cumhuriyeti'nin yklndan sonra edebiyat, Sovyet ideolojisinin emri altna sokulmutur. Klasik edebiyatla birlikte yzyln bandan beri eserler veren mill edebiyat reddedilmi, eski kitaplar yaklm, air ve yazarlara Sovyet Sistemi'ne vgler yazmalar emredilmitir. Sovyet Sistemi'ni benimsemeyen Hseyin Cavid, Ahmed Cevad, Mikayil Mfik gibi sanatkrlar, 1937'de halk dman ilan edilerek ldrlmlerdir. Bu kzl terrden cann kurtarp yurt dna kaabilen baz air ve yazarlar, gittikleri yerlerde 'Muhaceret Edebiyat' denilen yeni bir edebiyat kurmulardr. Elmas Yldrm, Mirzabala Mehmedzde, Ceyhun Hacialibeyolu gibi sanatkrlarn temsil ettikleri bu edebiyatta vatan hasreti, milliyetilik, istikll, Sovyet Ynetimi'ne duyulan nefret gibi konular ilenmitir. Bu dnemin dier airleri arasnda Sleyman Rstem, Resul Rza, Samed Vurgun, Osman Sarvelli, Nigar Refbeyli ile kinci Dnya Harbi srasnda edeb hayata atlan Bahtiyar Vahabzde, Nebi Hazr, Hseyin Hseyinzde, Zeynal Cabbarzde vb. saylabilir. Stalin'in lmnden sonra balayan yumuama devrinde air ve yazarlar dil, tarih, vatan gibi mill kimlii ifade eden kavramlara eserlerinde ok yer verirler. Bylece sistemi tenkit ve hatta reddeden yeni bir mill edebiyat domaya balar.'tiraz edebiyat" denilen bu edeb devrede, daha nceki dnemlerde edebiyat dnyasna giren sanatkrlarla birlikte Tevfik Bayram, Halil Rza Ulutrk, Sabir Rstemhanl, Mehmet Araz gibi sanatkrlar eserler vermilerdir. 1980'li yllarda Mill azatlk" hareketini douran bu edeb gelimeye daha sonraki yllarda lyas Efendiyev, Anar, Elin, Ekrem Eylisli gibi sanatkrlar da katlmtr. Bahtiyar Vahabzde (1925- ) A-HAYATI VE EDEB KL a-Hayat: Bahtiyar Vahabzde, Azerbaycan'n Seki ehrinde 1925 ylnda dodu. 10 yandan beri baehir Bak'de yayor. Orta reniminden sonra, Devlet niversitesi Filoloji Fakltesini bitirdi (1947) . Bu faklteye retim yesi olarak giren Vahabzde, hlen orada Muhasr Azer Edebiyat Profesrdr. Ayrca milletvekili de olan Vahabzde, Azerbaycan dnda birok kongrelere katlm, seyahatler yapm, Trkiye'ye de gelmitir. Trkiye'deki pek ok dergide de iirleri yaynlanmaktadr. b-Edeb Kiilii: Denilebilir ki; Bahtiyar Vahabzde, klasik ve yeni Azerbaycan iirinde mevcut btn zellikleri, iirinde toplamtr. Zaman zaman aruz veznini de kulland iirlerinde vatan, millet, ana, aile, tabiat, dil, azadlk (hrriyet) gibi temalar ilemitir. Ona gre air ve iir, vatan sevgisinin, millet aknn, kor halinde temsilcisi olmaldr. Mill kltr, sanat, vatan sevgisini, aile scakln, ana, karde, evld muhabbetini, air, en gzel ve en gl anlatmaldr. air Halk ve Hakikat yolunda her trl mcadeleyi yapmaldr. Bir milletin maneviyat ve mukaddeslerine alt yap olan deerleri, air can pahasna savunmal, korumal, sevdirmelidir." iirleri Trkiye'de, Trk Edebiyat, Sancak, Trk Kadn, Azerbaycan dergilerinde yaymland. O sadece iirleriyle deil, ilm ararmalar ve tiyatrolanyla da tannd, n Azerbaycan snrlarn at ve iirleri Rusa, Almanca, Franszca gibi birok dile ve birok Trk lehesine evrilerek kitap halinde yaymland. Trk Dnyas Edebiyatna Hizmet dl ald. c-Eserleri: iir: Menim Dostlarm (1949), Bahar (1950), Dostluk Namesi (1953), Edeb Heykel (1954), nar (1956), Sade Adamlar (1956), Ceyran (1957), Ayl Geceler (1958), (. . .). ehitler (1990), Trkiye'de yaymlanan kitaplar ise unlardr: Alan Sabahlara Selm (1986), iirler (1969), ehitler (1991), Gn Var Bin Aya Deer (1992), Nereye Gidiyor Bu Dnya, kinci Ses, Feryad ( kitap birarada, tiyatro, 1991) -rnek: ANNE DL Dil aanda ilk defa anne" sylyoruz biz, "Anne dili" adlanr bizim ilk dersliimiz. lk arkmz-ninniyi annemiz z style iirir ruhumuza bu dilde gile gile Bu dil-bzm ruhumuz, akmz canmzdr, Bu dil-bir birimizle ahd-peymammzdr. Bu diltantm bize bu dnyada her eyi, Bu dil-ecdadmzm bize miras verdii Kymetli hazinedir. onu gzlerimizdek Koruyup, nesillere biz de hediye edek
467

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bizim yce dalarn sonsuz azametinden, Macerasna smayan aylann hikmetinden, Bu topraktan, bu yerden, Halkn gksnden kapan ok hazin Trklerden Aksal babalarn aklndan, Kemalndan Dmanlara saldran o Krat'n nalndan Kopan sesten yarandn. Sen halkmn ald ilk nefesten yarandn. Anne dilim, sendedir halkn akl, hikmeti, Arap olu Mecnun'un derdi sende dil am. Yreklere yol aan Fuzul'nin sanat, Ey dilim, kudretinle dnyalara yol am. Sende benim halkmn kahramanlkla dolu Tarihi varaklanr, Kendinde ka bin yllk benim yaam kltrm, an erefim salanr. Benim adm-sanm, Namusum, vicdanmsm. Milletlere, halklara, halkmzn adndan, Muhabbet destanlar yaratld bu dilde. Moskova'da Pukin'e ant koyulan zaman, Ona bide koydu bu dilde irvani'de, Bu dil-tantm bize bu dnyada her eyi, Bu dil ecdadmzn bize koyup gittii En kymetli mirasd, onu gzlerimizdek, Koruyup, nesillere biz de hediye edek, Ey z doma dilinde konuma ar bilen, Fasonlu modabazlar, Kalbinizi okamr komalar, telli sazlar. Bunlar koy benim olsun. Ancak vatan ekmei sizlere kanim olsun. Kasm, 1954 yl B-METN ZERNE ALIMALAR a- Szlk: Gile gile: Damla damla; aylarn: Nehirlerin; ar bilen: Utanan; fasolu: Defolu; okamr: Oyalamyor, svazlamyor. b-Sorular: 1. airin Anne dili" dedii Ana dili" kavramn tarif etmek isteseniz, nasl tarif edersiniz? 2. Azerbaycan Trklerinin Ana dili" ile biz Makedonya Trklerinin Ana dil" i arasndaki benzerlikleri ve farkllklar aratrp, yaznz/syleyiniz. 3. iirde adlar geen Fuzul, Pukin ve irvan kimdir? Bunlar Azerbaycan Trkleri iin ne anlam ifade eder? 4. skpl air hemerimiz Yahya Kemal Beyatl'nn Trke iin syledii Bu dil azmzda anamzn ak stdr."szn Bahtiyar Vahabzade bu iirinde nasl anlatlyor? 5. Bu iirde Ana dil" i iin sylenen istediiniz bir hususu anlatan 10 dakikalk bir konuma yapnz. 6. iirde bahsi geen Krat" Krolu'nun at olabilir mi? Buradaki edeb sanat aklaynz. C-dev: 1. Makedonya Trk edebiyatnda da ana dilimiz Trke iin yazlm iirler var m? Bu iirleri derleyip en az birini ezberleyiniz. Ve dier Trk edebiyatlarndaki Trke konulu iirlerle karlatrnz. 2. ". . . Trk milleti demek Trk dili demektir. Trk dili Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti geirdii nihayetsiz felketler iinde ahlknn, ananelerinin, hatralarnn, menfaatlerinin ksacas bugn kendi milliyetini yapan her eyinin dili sayesinde muhafaza olduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir." Babas tarafndan Makedonyal olan Mustafa Kemal Atatrk'n bu tespitlerinin son cmlesini ana fikir olarak ileyen bir kompozisyon yaznz.
468

Materiallar

D- NEML: "Onun, ilim adaml yannda sanatkr ruhu, Azerbaycan'a aydnlk ufuklar izdi. Azerbaycan Trkleri, onu milletvekili olarak da, Azerbaycan airi olarak da devlet mkfat kazanan bir fikir adam ve sanat ncs olarak da alklad. Bizim Mehmet Akif imiz, Yahya Kemal'imiz, Necip Fazl'mz ne ise Azerbaycan'n Bahtiyar Vahabzdesi de odur. Bu bakmdan yeni Azerbaycan Cumhuriyeti'nin domasnda, onun iir ve nesir dnyasndan kopup gelen gzelliklerin, aydnlklarn da byk pay vardr. Vahabzde'nin, bugne kadar krka yakn nesir, ondan fazla iir kitab yaymlad. Bu eserler, eitli dnya dillerine de evrilerek onun hretini, Azerbaycan dna da tad. Alt milyonluk Azerbaycan'da iir kitaplar yz bin basan ve yz binlik iir kitaplar bir ay gibi ksa bir srede biten tek ada, air galiba Bahtiyar Vahabzde'dir." (Yavuz Blent Bakiler). (Grel-Hasan, 2004:238242) Dikkat edilirse Bahtiyar Vahabzadeden incelenmek zere seilen metin ve sorular ana dili konusunu gndemde tutmaya yneliktir. Makedonyada Trk toplumunun ana dili konusunda (Trke eitim konusunda, Trke ders verecek retmenler konusunda, Trke ders kitaplar konusunda, Trke ders ara ve gereleri konusunda, Trke yayn konusunda, Trke eitim verecek okullar konusunda, ) ciddi skntlar bulunmaktadr. Makedonya Trk Sivil Tekilatlar Birlii MATSTEB adna Gen Makedonyallar Elmek E-mail Grubu ve Namik Efendi Dernei tarafndan bu konuyla alakal olarak bir panel dzenlenmitir. 20 Aralk 2003 Cumartesi gn Makedonyann bakenti skpte Tefeyyz lkokulunda dzenlenen Makedonya Trk Eitiminde Sorunlar ve Muhtemel zmler Paneli sonu bildirisiyle de bu sorunlar bir kez daha gndeme getirilmitir: 24 maddeden oluan bu sonu bildirisinde sonu olarak: Makedonyada Trklerin eitim diye bir problemleri vardr. Bu lkede Trkler adna siyaset yapanlar, Trke yayn yapan medya kurulular, Trk sivil toplum tekilatlar, ncelikle Makedonya Eitim Bakanl, Parlamentomuzdaki btn milletvekilleri, bu lkede faaliyet ve hizmette bulunan uluslar aras kurulularn temsilcileri, bugne kadar olduu gibi bundan sonra da birlikte kardee yaayacamz insanlar, hangi dinden hangi milletten olursanz olun bizimle beraber yayorsunuz, o halde bizi eitim problemlerimizle ba baa brakamazsnz. Uluslar aras nsan Haklar, Makedonya Cumhuriyeti Anayasas, Ohri ereve Anlamas ile garanti altna alnm olan Trke eitim hakkmz hakkyla kullanmamz konusundaki kararllmz; ncelikle devletimizin yetkililerine, kamuoyuna ve bata Trkiye olmak zere btn dnyaya bu panel vesilesiyle bir kere daha duyuruyoruz. 20.12.2003 Dere Dergisi, 2005:3032) Bu sonu bildirisinin yer ald Dere Dergisi, Makedonyann Gostivar ilinin Yukar Banisa kyndeki Namik EfendiEitim Kltr Sanat ve Spor Derneinin yayn organdr. Dinde, dilde, fikirde, ite birlik logosuyla kan mevsimlik edebiyat, kltr, sanat ve irfan dergisidir. Trkiye, Bosna Hersek, Slovenya, Bulgaristan, svire, Almanya, talya ve Amerika Birleik Devletlerinde de temsilcilii bulunan bu derginin sahibi dernek adna Hayati aban adl bir gen idi ve dergiyi o kyn genleri kartyorlard. Ben de Allah nasip etti bu derginin Editrln yaptm. Dergimizin her saysnda mutlaka Trk Dnyasnn bir kesinden haber ve yazlara yer verilmitir. Drdnc saymzda ise Bahtiyar Vahabzadenin Trkenin Dn, Bugn, Yarn balkl yazs yaymlanmtr. Prof. Dr. Bahtiyar Vahabzade, air, yazar, milletvekili-AZERBAYCAN imzasyla yaymladmz bu yazyla da yapmak istediimiz ana dilimiz Trkenin hayat nemini vurgulamakt. Bu yaz uurla seilip yaymlanm bir yazdr: Dilde, fikirde, ite birlik. Gaspralnn ideasn hayata geirmek iin ilk nce Trk halklar arasnda alfabe birliini gerekletirmeliyiz, nk alfabe birlii olmadan dil birlii olmaz, dil birlii olmadan fikir birlii olmaz, fikir birlii olmaynca i birlii de mmkn deil. Gaspral sanki XIX asrdan bakaldrarak bizi yeniden birlie aryor. Trk Halklarnn hepsi az birlii yapmasna bu birliin vacipliini vurguluyor. Peki, imdi ne yapmal? budur ki, meseleye realite ynnden yanarsak. Trk halklarnn asrlar boyu birbirinden ayr dmesi dilde de byk farklar yaratmtr. Bu yzden de eski Sovyetler Birliinde Trk Halklar ana dillerinde birbirini yeterince anlayamadklarndan yine de or469

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

tak dil olarak Rus Dilinde konumak mecburiyetinde kaldlar Bu ise biz Trkler iin bir faciadr. ahsen ben bunu bir Trk olarak kendim iin byk bir hakaret sayyorum. Ben bu zor meselenin zmn ilk olarak btn Trk halklar iin iletiim dili olarak Trkiye Trkesinin esas alnmasn makbul sayyorum. Ben diyorum ki; her Trk kendi lkesinde, kendi lehesinde konusun, yazsn, ama aramzda yaplacak olan toplantlarda her birimiz iin iletiim dili olarak Trkiye Trkesi esas alnsn. ocuklarmzda mill uur hissini uyandrmak iin eitimin mutlaka ana dilinde olmasnn son derece nemli olduunu defalarca sylemiiz. Ama yine de bakasnn glgesinde olmay, mill benliimizden daha yksekte tutuyoruz. Unutuyoruz ki, bir milletin ana dili o milletin ruhudur, maneviyatdr (ngiliz filozofu Humbold). Ana dilinde eitim almayan ocuk bydkten sonra yzne ne kadar vatanperverlik maskesi takasa da ait olduu millete deil, dilinde eitim ald millete hizmet edecektir Rus pedagogu Usinki) Son zamanlar Trkiyede ngiliz dilinde eitim veren okullarn almasna itiraz eden; uzun sre Amerikada yaam Prof. Dr. Oktay Sinanolu, Bir milleti mahvetmek istiyorsanz, onun eitimini yabanclatrn diye yazyor. Btn bunlar ok gzel anlayan Ermeni Parlementosu 1992 ylnda zel fermanla Ermenistan da olan btn Rus okullarn kapatt. Bizde ise Rusyann Azerbaycandaki sefiri (Byk elisi) gururla, Azerbaycan zgr olduktan sonra Rus dilinde eitim veren okullarn saysnn arttn syledi. Biz bu durumun mill facia olduunu daha anlayamamz. ocuklarmza yabanc dillerin retilmesi nemlidir, fakat ana dilimizden taviz vermemek art ile (Vahabzade, 2005:5559) Bir ky dernei olan Namik Efendi Eitim Kltr Sanat ve Spor Derneinin Trk milletinin mill vicdannn gr sesi Bahtiyar Vahabzade ile ilgili hatrlatmalar bununla da snrl deildir. Dernek, Nisan 2003 tarihinde btn bir Makedonya apnda at Namik Efendi Dernei Genlik Kolu iir Yarmas Projesinden sonra kart lk Adm adl kitabnda arka kapakta verdii Trk iir Aa adl kompozisyonda da Bahtiyar Vahabzadeyi; Ziya Gkalp, Mehmed Emin Yurdakul, Mehmed kif Ersoy, olpan, Macan ve ehriyar ile birlikte bu narn gvdesine yerletirmitir. (Grel, 2004) Makedonya Eitim ve Bilim Bakanl Eiti lerletme Brosu tarafndan hazrlanarak Bakanlk tarafndan onaylanarak yrrle giren Liseler in Trk Dili ve Edebiyat retim Program Lise IVde; retim Elemanlar iin Normatif bal altnda u bilgiye yer verilmitir: Filoloji Fakltesi-Trk Dili ve Edebiyat Blmnden mezun olmak ((220:21) Hl byle olunca, bu dersi okutacak retmenleri yetitirecek bir blm vardr (Ozaman iin bir blm vard. imdi tipte de Trkoloji Blm ald. Kalkandelende de almas iin almalar srdrlyor) skp Kiril ve Metodiy niversitesi Filoloji Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm. Bu srete bu blmde okutulan derslerin arasnda Trk Dnyas Edebiyatlar adl bir ders bulunmamaktayd. Bu dersi okutacak retmenlerin bu konulardaki ihtiya duyduklar bilgileri ieren kitaplar da o zaman iin Makedonyada bulmak pek mmkn deildi. Trke yaynlarn bulunduu ktphane neredeyse yoktu. ocuklar iin alm Arnavuta-Makedonca-ok az da Trke kitabn bulunduu sa Bey Camii yannda bir prefabrik ktphane ile Trkoloji Blmnn kitapl bulunuyordu. Her iki mekn da Trk Dnyas edebiyatlar asndan olduka fakirdi. Yrd. Do. Dr. Zeki Grelin nclnde kurulan Yahya Kemal Beyatl Trkoloji Enstitsnn ilk icraatlarndan biri Makedonyada bu tr ihtiyalara da cevap verecek bir ktphane kurmak iin harekete gemek olmutur. Yahya Kemal Beyatl BLME-SANATA-KKARDELE Kpr Ktphanesinin kurulmas iin Kpr Dernei ile anlalm, niversiteye yakn Trk ars Bitpazar giriinde bir mekn kiralanarak bu ktphane almtr. Ktphaneye ilk kitap ban da biz eimle birlikte 1001 kitapla balatmtk. Bu kitaplar arlkl olarak Trk Dnyas edebiyatyla alakalyd ve ilerinde Bahtiyar Vahabzadenin eserleri de vard. Bu ktphane, Makedonyann bakenti skpte alm Trke ilk sivil ktphanedir. Halen k elebi Ktphanesi adyla hizmetini srdrmektedir. Makedonya Trke basnnda Bahtiyar Vahabzade ile ilgili olarak ilk kan yaz Yrd. Do. Dr. Zeki grel imzal bir seri yazdr. Bir Dil air I, II, III balkl bu yaz, Eyll-Ekim 2003 tarihlidir.
470

Materiallar

Grel, bu yazsn ncelikle retmen ve rencilerin edebiyat derslerini dnerek kaleme almtr. Bu yazda Azerbaycan Trkesinin airi Fuzul, ehriyar ve Bahtiyar Vahabzade birlikte anlatlmaktadr. Ayn yaz Trkiyede Sanat Soka dergisinde ve yakn zamanda da Azerbaycanda Elimiz Gnmz adl gazetede de yaymlanmtr. Sonu Olarak: Makedonyada Lise seviyesinde Lise IV. Snflarda Trk Dili ve Edebiyat dersi kapsamnda ada Trk Dnyas Edebiyatlar bal altnda Azerbaycan Edebiyat alt bal altnda Bahtiyar Vahabzade ve ehriyar anlatlmaktadr. Makedonyadaki niversitelerin Trkoloji Blmlerinde ise Trk Dnyas Edebiyatlar dersi bulunmamaktadr. Yrd. Do. Dr. Zeki Grel burada grev yapt yllarda ocuk Edebiyat derslerinde Trk Dnyas ocuk Edebiyatn da bir nite olarak anlatmtr. Zeki Grel,Kosovada Piritine niversitesinde Trkoloji blmnde de Trk Dnyas Edebiyat dersleri okutmutur. Yaplmas gereken Makedonyadaki Trkoloji blmleri de dahil Dnyann hangi lkesinde niversitede Trkoloji Blm varsa orada da mutlaka Trk Dnyas Edebiyatlar dersi olmaldr. Trk Dnyas edebiyatlar karlatrmal bir ders mantyla anlatlmaldr. Ve bu dersin mfredatnda mutlaka Bahtiyar Vahabzade de eserleriyle birlikte yer almaldr. u hususu da merak etmiyor deilim: Azerbaycanda eitimin hangi kademesinde Makedonya Trk Edebiyatndan rnek ahsiyetler eserleriyle birlikte okutulmaktadr? Bu dil-bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr, Bu dil- birbirimizle ehdi peymanmzdr. Bu dil-tantm bize bu dnyada her eyi Bu dil- ecdadmzn bize goyup getdiyi En gymetli mirastr onu gzlerimiz tek Goruyup nesillere biz de hediye verek Diyerek, ana dilimiz Trkenin nemine dikkat ekmekle kalmayan ayn zamanda bize vazifemizi de hatrlatan Bahtiyar Vahabzade ile ilgili bildirimizi Makedonyal bir Trk air Nusret Dio lknn Trkem balkl iiriyle bitirmek istiyorum: TRKEM Bir ben varm Benimle birlikte Trkem Trkemle birlikte bir ben varm. Ne banda ne sonunda gelir uygar dilleri, Azeriden tut, Balkanlara k O Trke benim, ben o Trkenin. Bir ulusum var, Ulusumla birlikte Trkem Trkem ile birlikte bir ulusum var. Ne banda ne sonunda gelir uygar uluslarn Orta Asyadan tut, Orta Anadoluya k O ulus benim, ben o ulusun. Bir ben varm, Benimle birlikte Trkem, Trkemle birlikte bir ulusum var. Ne banda ne sonunda gelir uygar dil ve uluslarn Trkem balar Azeriden Balkanlara Ulusum Orta Asyadan Anadoluya kar. (lk:1995:21) Beni sabrla dinlediiniz iin, dikkatleriniz iin TRKE UURUNUZ iin hepinize teekkrlerimi sunuyorum DLN SEVEN BAHTYAR (Grel:)
1. KAYNAKCA Bahe Makedonya Trk ocuklarnn Sevinci, skp Eyll-Ekim 2004, Y. 1, S. 1, s. Arka kapak ii.

471

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Grel, Nazl Rna, lk Adm, Yukar Banisa 2004, Makedonya Namik Efendi Eitim, Kltr, Sanat ve Spor Dernei Yayn. Grel, Nazl Rn, Dil Sevdals Bahtiyar, Kmbet Altnda Dergisi, Nisan-Mays-Haziran 2009, Y. 11, S. 36, s.2730. Grel, Zeki Hamdi Hasan, Trk Dili ve Edebiyat Lise IV, skp 2004, Prosvetno Delo Ad Yayn. Grel, Zeki Bir Dil air I, II, III, Birlik Gazetesi, skp 2 Ekim 2003; 4 Ekim 2003; 7 Ekim 2003. Grel, Zeki Bir Dil air, Sanat Soka Kltr Sanat Edebiyat Dergisi, Bolu 2009, Y. 6, S. 30, s. Grel, Zeki Trk Dnyasndan Esintiler Bir Dil air I, II, Elimiz Gnmz Gazetesi, Bak, Avqust 2012, No: 09 (47); Sentaybr 2012, No: 10 (48) Kaya, Fahri, Gn Bugn, skp 2009, Yeni Balkan Yaynlar. Makedonya Trk Eitiminde Sorunlar ve Muhtemel zmler Paneli Sonu Bildirisi, Dere Dergisi, K 2005, S. 4, s. 3032. Reforme Edilmi Lise retimi in Trk Dili ve Edebiyat retim Proram Lise IV, skp, Mays 2002, Makedonya Eitim ve Bilim Bakanl Eitimi lerletme Dairesi Yayn. lk, Nusret Dio, gen, skp 1972. lk, Nusret Dio, Trkem, LESAM Blteni, Ocak Nisan 1995, Y. 5, S.40, s. 21. Vahabzade, Bahtiyar Trkenin Dn, Bugn, Yarn, Dere Dergisi, K 2005, Y. 3, S. 4, s. 5559. Vahabzade, Bahtiyar, Vatan Millet Anadili, Trkiye Trkesine Aktaranlar: Fatih Ordu, Melahet brahimova, Seriye Aayeva, Ankara 1999, Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay.

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA FOLKLOR MOTVLRNDN STFAD MQAMLARI


Nzakt Hseyn qz Hseynova
Dos.Dr., Bak Dvlt Universiteti nezaket_h@yahoo.com
Yaradbdr inam mni, mn inamn vladyam... Mnc, bu misralar airin yaradcl n ox rmzi v xarakterikdir. B.Vahabzad z mhtm poeziya mbdini ucaltmdr. O, qdrtlidir. Bu mbdi ualdan llr mahir v qadir llrdir. Bu llrin qoyduu zl mhkm v zldir. Oxucu bu mbdi tez-tez ziyart etmlidir. ingiz Aytmatov

XLAS Bxtiyar Vahabzad rngarng v bnzrsiz yaradcl il ninki Azrbaycan, htta mumtrk dbiyyat tarixind z dst-xtti il seiln sntkarlardandr. O, trklk v vtnprvrlik ideyalarna gr cada trk eirind znmxsus yer qazana bilmidir. Bu sbbdndir ki, onun yaradcl trk dnyas trfindn sevilir v tdqiq olunur. Bxtiyar Vahabzad yaradclna olan maran sas sbblrindn biri onun srlrinin xalq ruhuna yaxn olmas il izah edilmlidir. Xalqn hikmt xzinsindn yetrinc faydalanmas v onlardan yeri gldikc istifad etmsi srlrinidaha da mzmunlu,oxunaql v maraql etmidir. Atalar szlri v zrb-msllr onun srlrind iki formada tzahr edir. Xalqdan ald v xalqa bx etdiyi. Bu istiqmtd airin yaradclnn dbiyyat tarixind nmli rolu danlmazdr. Cnki, xalq xzinsin mracit etmkl onlara bir daha yaam hququ qazandrm, znn yaratd hikmti is srlri vasitsi il xalqa trmkl xzinni daha da znginldirmy xidmt etmidir. Aar szlr: Bxtiyar Vahabzad, atalar sz, zrb-msl, folklor, motif. PROBLEM OF FOLKLORE MOTIVES USING IN BAKHTIYAR VAHABZADEHS CREATIVITY SUMMARY Bakhtiyar Vahabzadeh with the various and unique creativity it is allocated not only in history Azerbaijan, but as a whole the Turkic literature. The Turkic and patriotic ideas he has managed to deserve a place inherent in it in modern Turkic poetry. For this reason its creativity is one of the most favorite and investigated in the Turkic world. Heightened interest to creativity of Bakhtiyar Vahabzadeh is caused by affinity of its products to national spirit. Samples from the popular wisdom treasury, used by the poet in the products, do their even more substantial and interesting to readers. Proverbs and sayings it is shown in its products in two forms: taken from the people and devoted to the people. In the literature history poet possesses an unsurpassed role in the given direction. Addressing to a national treasury, it gives to proverbs and sayings the second life, and the wisdom created by it and transferred through the products to the people, serves still more to enrichment of this treasury. Key words: Bakhtiyar Vahabzadeh, proverbs, sayings, folklore, motives.

472

Materiallar

znmxsus yaradclq yolu il seiln Bxtiyar Vahabzad Azrbaycan poeziyasnn zirvsini fth ed bilmidir. Onun srlri hyat hqiqtlrini ks etdirn gzgy bnzyir. Oxucu bu gzgd eqdn parlayan xbxt gzlrl, eqi daa dyib iling-iling olmu myus zlrl, vlad qaysndan mhrum valideynin gayl v bir az da qnaql baxlar il, vladnn naliyytlrindn v sevgisindn tsirlnn valideynin nurlu hrsi il, torpandan didgin salnm, hid torpaq v vlad vermi, haqsz oyunlarn qarnda susan, dnyann laqeydliyindn dht gln insanlarn ya qurumayan kdrli, nmli v nifrt dolu baxlar il v n nhayt, xalqn bu blalardan qurtarmaq n hr zaman dmndn intiqam hissil alan Azrbaycan sgrinin mrur grkmi il rastlaa bilr. airin qdrtli qlmi v lirizmi bu hyat hqiqtlrinin tqdimind oxucuya bir nv hmin hadislri drindn drk etmsin imkan yaradr. Grkmli yaz ingiz Aytmatov Bxtiyar Vahabzadnin sntkarlnn stnlklrini onun lirizmind v vtndalnda grrd: ...Lirizm v vtndalq Bxtiyarn yaradclnda ayrlmaz qoa simlrdir v bu simlr onun xsi v ictimai dnyagrnn qdrtin bir daha hadt verir. O, vtnprvrdir, o, aqildir, szn yax mnasnda nsihtvern, yolgstrn sntkardr. Vahabzadnin kamil chtlrindn biri d odur ki, air z srlrind tarixi masirlik qdr yaada bilir.1 Mhz tarixn yaranan ata szlri v zrb-msllr B.Vahabzad yaradclnda cadalq qazanmdr. Mdrik babalarmz, asaqqal atalarmz z nsiht v mslhtlrind hr zaman gnclri hyatda dzgn mvqe tutmalar n ibrtamiz sullardan istifad etmilr. Bu ibrtamiz sullardan biri d bir baa deyil, dolay sulla, qarsndakn dndrmy mcbur edn stiralt mqam ksb edn atalar szlri v msllrdir. Bu sul danqda lakonikliy yardm edir. Bzn byk bir hadisnin mzmunu bir cml il ifad edilir ki, bu da hikmt sahiblrin xas ustalq saysind mmkn olur. Bxtiyar Vahabzad yaradclnda bu ustalq ikiqat nzr arpr. Bel ki, hikmt xzinsin mracit edn air, hmin hikmti yerin, mqamna gr el nzm kir ki, o, yenidn baqa formada yaam hququ qazanr. Msln: xalqda Gzmy qrib lk, lmy vtn yax msli B.Vahabzad eirind: Salm bir yana, a dostlar, mnim Soyuq mzarm da he tk olmasn!2deyn air mzarnn da qriblikd tk qalmasn arzulamr. Buradan aydn grndy kimi mvzusu xalqdan gln bir msl B.Vahabzad hikmtin brnrk baqa formada tqdim olunur. Bu da hikmt xzinsinin znginlmsin xidmt edir. Bu qbildn baqa bir msl diqqt edk. Xalqda Tk ldn ss xmaz. Gc birlikddir msli airin Tklik eirind: Od vurmasa, qabda su daa bilmz, Qu da tk qanadla da aa bilmz. Ksyn ikisi ld d yanar, Biri ocaqda da olsa ala bilmz.3 Bxtiyar Vahabzad yaradclnda bel hikmt xzinsin mracit trbiyvi-didaktik xarakteri il diqqti clb edir. Bzn gnclrin hrktlrind airin qlbini ardan el problemlr olur ki, nzm kdiyi hmin hikmt znn haqql qnan da lav edir v bununla da gnclri doru yola ynltmy alr. Baqa mdniyytlrin tsirin uyub, z qdrtini danan cavanlar air kskin tnqid edir: zgnin hininQsri-Sleyman, znn qsrin hin deyir onlar. Mnim belsin birc szm var: Yad yerin halvas ox irin olar.4 V ya: Glm z kkn, aybdr sn Ot kk stnd bitr, unutma.1
1

2
3

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.6. Bxtiyar Vahabzad.Tklik. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.11. Bxtiyar Vahabzad.Tklik. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.10 Bxtiyar Vahabzad. Nsns zn ol. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.37.

473

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Bu seird sair xalqdan ald: Yad yerin halvas ox irin olar mslinin z mhtm amas il tqdimi daha kamil bir hikmtin yaranmasna v trbiyvi qnan tsir gcn artrmaa sbb olmudur. z kemiini danan, guya masirln gnclr al vermk mqsdil atalarmzn: ot bitr kk st sli n is mslini qnaq metodu kimi istifad etmi v ona yeni yaam hququ qazandrmd. Bxtiyar Vahabzad yaradclna xalq ruhu hakimdir. nki, irili-xrdal srlrinin hr birind xalqn yksk mnvi dyrlrindn qidaland ak-akar duyulur. Yksk sntkarlq mhartin malik olan B.Vahabzad xalqdan ald ox sad mqamlar poetik dill, daha tsirli kild oxucuya catdrmaa mvffq olur. Msln: xalq deyimi olan zgy md olan amsz qalar, atalar szn C.Mmmdquluzadnin xatirsin hsr etdiyi Anamn kitab eirind vladlarn zg dilin v zg mdniyytin heyranlna mnasibtini aadak kimi nzm ckmidir: vlad bilmdi ki, qonuya,ya da, Gz dikn qalacaq amsz, raqsz.2. Bxtiyar Vahabzad yaradclnda milli-mnvi dyrlr nm vermk, onlara sadiq qalmaq n gnclr sslnmk eirlrinin sas ideya mnbyini tkil edir. Tarixin hr dnmind yal nsil il gnclrin arasnda yalarn v dnyagrn ziddiyyti mslsi gndmin sas mvzusu olub. Bu msld air ox maraql bir metoddan istifad etmidir. Bel ki, dnyagrn ziddiyyt mbarizsin hsr olunmu v hr misras bir hikmt xzinsi olan aq eirindn ustalqla istifad edrk, btv bir bndi eirin gtirmidir: zldn beldir, vladlarndan Atalar hmi gileylnibdir: Ay hzarat, bir zaman glibdir, Ala qara ux trlan bynmz. Oullar atan, qzlar anan, Glinlr d qaynanan bynmz...3 V ya: Biz z atamza deyrdik bir vaxt: Unutma, Hr gnn z hkm var ha!.. ndi olumuza deyirik ancaq, Gl tz nrx qoyma khn bazara!4 Khn bazara tz nrx qoyma deyimi bu eird kemii bynmyn gncliy xitabn, kemiin arxa evirmmk anlamnda deyirs,Mn trkmeirind is bu msli milli mnliyimizi, milli kimliyimizi satan nadanlara syan kimi sslndirir: Bsdir dzdymz lmdn betr, Khn bazardak o khn nrxa. Millti yz yer caladn, yetr, Yz arxn suyunu qatma bir arxa.5 Bir air kimi Bxtiyarn orijinall onun istyindn yox, hyata v hadislr poetik mnasibtindn doan tbii bir keyfiyytdir. nnvi mvzular qlm alanda da onun z ssi, z nfsi, z mnasibti drhal gz dyir. O, mlum hadislri eir dilin evirnd baqalarnn iltdiyi naxlar tkrar etmir.6 Msln: gid bir df lr, qorxaq gnd min df xalq mslini eynil tkrar etmir. Mzmunu saxlamaqla ona yeni don geyindirir.
1

2 3 4
5 6

Bxtiyar Vahabzad. Nsns zn ol. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.37. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri.Anamn kitab. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.47. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. Nsns,zn ol.I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.36. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. Nsns, zn ol. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.36. Bxtiyar Vahabzad. Mn Trkm. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.143. Masir Azrbaycan dbiyyat. Bak, Maarif nriyyat, 1988, sh.367.

474

Materiallar

Adlar kii oldu, mrd birc kr kiilik etmdilr. Onlar lnd bel kims xbr tutmad... z ssi olmayann lm sssiz ker. Min-min df lnin lm sssiz ker.1 Duyumlu, aqil atalarmzn mdrik klamlar irisind inciklikl bal ox sayda deyimlr yer almdr. Onlardan bzilrini Bxtiyar Vahabzad yerin v mqamna gr fikirlrini dorudrst anlatmaq mqsdi il eirlrin daxil etmidir. Gll yaras saalar, sz yaras saalmaz xalq deyimi B.Vahabzad eirind: Gll yarasna n var? tez gedr, Getmz sz yaras ,eyham yaras.2 Xalqda: Snan knl bitimz deyimi B.Vahabzad eirind: Snan bir knl nec deyk: Dz! Yamasaq bilinr snn izi.3 Xalqda: Boyuna qam lm deyimi B.Vahabzadd: De, hardan yrndin sn bu oyunu? Qam taplmad lm boyunu.4 Xalqda:All fikirlinc, dli ay kedi deyimi B. Vahabzadd: El deyib:All fikirlinc, Dli vurub kedi cay bir anda.5 Xalqda:Mx mismar eylyn Allah deyimi B.Vahabzadd: Mx mismar eylyn var.6 Hm xalqda, hm B.Vahabzadd: Boz qara blbl tay ola bilmz.7 Xalqda:Quruyan bulaa yen su glr deyimi B.Vahabzadd: Quruyan emlrdn sular yen car olur.8 Xalqda:Qzldan taxtn olunca, qzldan baxtn olsun deyimi B.Vahabzadd: vlada qzldan taxt verr ata, Qzldan bxtini kim ver bilmi?9 Xalqda:vvl evin ii ,sonra l deyimi B.Vahabzadd: vvl evin iidemilr ndn? Sn l bilmzsn, ii bilmdn.10 Bxtiyar Vahabzad eirlrind xalqmzn sz xzinsindn, elc d dbi v flsfi fikir tarixind z hikmtlri il seciln dahilrin sonradan msl kimi dillrd dolaan deyimlrini byk ustalqla nzm kmidir. Msln, Konfutsinin:Hkmdar kly, xalq ota bnzr. Klk haradan ss, ot ban o trf yr- flsfi dncsi B.Vahabzad qlmi il daha da mnal sslnmidir: Hakim dli bir kly, Xalq onun qabanda Tir-tir sn ota bnzr. Hans yandan klk ss, O trf ot ba yr,1
1 2

Bxtiyar Vahabzad.Tklik. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.12. Bxtiyar Vahabzad.Getmz sz yaras. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.83. 3 Bxtiyar Vahabzad.Getmz sz yaras. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.83. 4 Bxtiyar Vahabzad.Cavab. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.207. 5 Bxtiyar Vahabzad.Qeyrtmi,alm? Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.123. 6 Bxtiyar Vahabzad.Yaman sxr gec mni. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.119. 7 Bxtiyar Vahabzad.Oxuma blbl. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.136. 8 Bxtiyar Vahabzad.Ax dnya frlanr. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.218. 9 Bxtiyar Vahabzad.Qzm Glzara. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.103. 10 Bxtiyar Vahabzad.Riyakar. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.46.

475

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Xalq xzinsi drin v nhaytsiz dryadr. Bu dryaya mahir sz ustadlar ba vura bilr. Onlar o qdr qdrtli sz mlkn sahib olmaldrlar ki, zaman-zaman xalqn yaratd hikmti zifltmdn yeni-yeni alarlarla xalqa atdra bilsinlr. Mhz Bxtiyar Vahabzad kimi qdrtli qlm sahibi bu xzindn faydalanmaa csart etmi, htta o xziny hikmt sahibi kimi lavlrini edrk, znginlmsin yardm etmidir. Bxtiyar Vahabzad eirlrinin tsir gcn artrmaq n bayatlardan, laylalardan, alq v qarlardan yeri gldikc istifad etmidir. O,Habil segahadl eirind xalq arasnda: Burda bir qrib lb, Gy kinr bulud alar asndan segah ahnn tsirindn yaranan hisslri diqqt kmk n ustalqla istifad edir: Bdbxt bir qribin ah-amanndan Blk gy kindi, bulud alad.2 V ya Beik eirind xalq arasnda mhur olan Laylann bir bndi btvlkl eirin irisin daxil edilmidir. Bununla da B.Vahabzad znn yaratd beiyin banda xalqdan gln laylan oxutmaqla onun mhtmliyini bir daha tsdiq etmidir. Laylay dedim yatasan, Qzl gl batasan, Qzl gllr iind irin yuxu tapasan.3 B.Vahabzadnin yaradclnda dilimiz, milli dyrlrimiz xor baxanlara qar amansz mvqe tutmas diqqt kir. O, htta bu hadislrdn o qdr tsirlnir ki, qar etmkdn bel kinmir: Ancaq Vtn ryi Bir d ana ryi Sizlr qnim olsun4. V ya : Bu dild drs deyib qazandn pul, Yediyin rk d haramdr sn!5 B.Vahabzad poeziyasnda alqlara daha cox yer verilmidir. Bu alqlar ox zaman airin yaratd ana obrazlarnn dili il verilir. Sn mnim mrmdn ksib illri, Balamn mrn cala ay Allah!6 V ya Anan duasnda dedi:Ya Allah Balamn hmi z a olsun! El yaasn ki, el ona pnah, O da el-obaya bir dayaq olsun.7 B. Vahabzad yaradclnn son 22 ilind demk olar ki, hr bir Azrbaycanlnn qaysaqlanmayan qlb yaras olan, itirilmi torpaqlarmz, bu mbarizd hid verdiyimiz nr oullarmz, bir szl Qaraba problemi mvzusuna sas yer vermidir. Bu mvzuya ne-ne eirlr, poemalar hsr etmidir. Onun bu istiqamtd yazd srlrd barmad bir mqam diqqti ckir. Bu da odumuzdan, ocamzdan, torpamzdan pay verdiyimiz miskin qonularmzn namrdliyidir. B. Vahabzad bu namrdlrin hrktlrini srlri vasitsil tarixin yaddana krmkl glck nsillr atdrma zn borc bilmidir. Bu msly mnasibtindn yaranan hr bir sri hikmt xzinsini znginldirmk anlamnda dyrli srlrdir. Xalq var, z odsuz, ocaqsz qalr, Odundan qonuya pay verir z.
1 2 3 4 5 6 7

Bxtiyar Vahabzad.Klk-ot. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.111 Bxtiyar Vahabzad.Habil segah. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.23. Bxtiyar Vahabzad.Beik. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh.61. Bxtiyar Vahabzad. Ana dili. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh. Bxtiyar Vahabzad. Riyakar. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh. 46. Bxtiyar Vahabzad. Ana hdiyysi. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh. 16. Bxtiyar Vahabzad. Cavab. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh. 206.

476

Materiallar

Xalq da var, o odu vzsiz alr, Qonu torpana dikir gzn.1 Bu eird mnfur dmnimizin namrd hrktlrini diqqt kmkl, eyni zamanda yeni bir msl yaratmaa mvffq olmudur. mumiyytl, Bxtiyar Vahabzad yaradcl hm xalqdan ald, hm d znn yaratd hikmtlrl zngin mhtm bir mbddir. Bu mbd uz tutan oxucular mnn kamilliy atacaqlar.
1. 2. 3. 4. DBYYAT Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, 321 sh Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. I I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, 275 sh. Masir Azrbaycan dbiyyat. Bak, Maarif nriyyat, 1988, 533 sh. Xalqmzn deyimlri v duyumlar. Bak, Maarif nriyyat.1988. 378 sh.

BAHTYAR VAHABZADE LE LGL KIRGIZSTANDA YAPILAN ALIMALAR VE ARN GLSTAN ADLI ESERNN KIRGIZ TRKESNE AKTARILMA SREC
Altnbek SMALOV
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi retim Eleman Krgz Milli Yazarlar Birlii yesi Dnya Gen Trk Yazarlar Birlii Krgzistan Temsilcisi

2010 ylna kadar Krgzistanda Trk Dnyasnn byk airlerinden Bahtiyar Vahabzade ile ilgili hi bir aratrma yaplmam, hi bir eser Krgz Trkesine aktarlmamtr. Bildiimiz gibi, Vahabzade, 1960'larda balayan zgrlk hareketlerinin nclerindendir. Bu konuda kaleme ald 1959 tarihli Glistan isimli iirinde, ikiye blnen (ran ve Rusya) Azerbaycan halknn yaad felaketleri anlatmtr. Ad geen eserinden dolay 1962 ylnda milliyeti damgas vurulan air 2 yllna niversitedeki grevinden de uzaklatrlmtr2. te bu olumsuzluklar ve Sovyet rejiminin basklarndan dolay vatansever airin eserleri Krgzistanda da yaymlanmamtr. Ancak Krgz Cumhuriyeti kurulduktan sonra (1991), Azerbaycan halknn skntlarnn konu edildii Bahtiyar Vahabzadenin iirleri, Cengiz Aytmatovun byd Krgz bozkrlarn ziyaret etmeye balad. Daha dorusu, 2010 ylnda, ilk defa Vahabzadenin Glistan adl manzum hikyesi Trk Dili Konuan Devletlerin Politikasn Destekleme Fonunun yardmyla Krgz Trkesine evrildi. Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi retim eleman, air ve tercman Altnbek smailov tarafndan aktarlan bu eser, ayn yl kitap olarak yaymland ve Krgzistann bakenti Bikekte ad geen kitabn tantm program dzenlendi. Halk airi Bahtiyar Vahabzadenin hem Azerbaycan, hem Krgz Trkesiyle, iki dilde yaymlanan Glistan isimli kitab Krgz okurlar, edebiyatlar ve bilim adamlar tarafndan byk bir ilgiyle karland. Bu eseri Krgz Trkesine aktarrken, gerekten de ok zaman ve emek harcadmz belirtmeliyiz. nk, airin kulland dilin tadn hissederek, anlatmak istedii tm mesajlarn yakalayarak, kafiyelerde yer alan fikir ve dncelerini hi deitirmeden olduu gibi yanstmaya altk. Ayn zamanda bu ii kendimize den ok nemli bir grev olarak kabul ettik. Prof. Dr. Mehmet Kaplann dedii gibi, Bahtiyar Vahabzade, iirlerinde kafiye ve vezinden ustalkla istifade eder. Onun iirlerini okurken insan ses uyumunun ne kadar maharetle kullanl1

Bxtiyar Vahabzad. Xeyir-r. Seilmi srlri. I cild.Bak,ndr nriyyat, 2004, sh. 215. Bahtiyar Vahapzade, Vikipedi, zgr ansiklopedi

477

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

dn hisseder. Vahabzadenin iirleri mana ve ieriine uygun ycelik duygusu telkin eden bir sz sihridir. Yahya Kemalin dili kadar ak ve sadedir. Kafiyeler yeni yeni ve mstakildir. Msrann sonunda gelmesi ona ayr bir nem ve arlk verir. Vahabzadenin iirlerinde fikirler kafiyelerde dmlenir. Duygular, fikirler ve hayaller, adeta, kafiyelerden fkrr.1 te byle zelliklere sahip olan sekin iirleriyle tannm byk airin Glistan adl eserini tercme ederken karlatmz tm zorluklarla baa ktk. zellikle, Bahtiyar Vahabzadenin kendi dneminin btn yasaklarna, basklarna ramen, Glistan gibi mill ruhlu muazzam bir manzum hikaye yazmas ve bu eserdeki yerel kltrn zenginlii, itenlii ve doall bizi ok etkiledi. Bildiimiz gibi, Sovyetler dneminde Kuzey Azerbaycann 1813 ylnda Rusya ile ran arasnda yaplan anlamaya gre eski Rus mparatorluunun iinde kalmas resm kurumlar tarafndan Azerbaycan halknn mutluluu gibi gsterilmitir. Ancak Bahtiyar Vahabzade, yalan siyasete itiraz ederek iirde bu siyasetin i yzn am, onu ikrane ifa etmi, gzlkl Rusla topsakal Fars arasnda blnen Azerbaycann feci durumunu, mevcut olan gerek boyutuyla gstermitir: pk yaylyla o, asta-asta Silib eynyini gzn taxd. yilib yavaca masann st Bir mhr baxd, bir qola baxd. Kaza hvsl o da qol atd, Doda altndan glmsyrk. Bir qlm srlik hicran yaratd, Bir xalq yarya bld qlnc tk. z sivri ucuyla bu llk qlm Dldi sinsini Azrbaycann. Ban qaldrd, ancaq dmbdm Ksdilr ssini Azrbaycann. O gld kaza qol kn zaman, Qyd rklrin hicran ssin. O gld haqq n daim arpan Bir xalqn tarixi facisin.2 Krgzca tercmesi yle: Srtp cibek cooluk menen al asta, Kz aynegin kzg takt canag. Cay iyilip stldg kagazda Turgan mrd cana koldu karad. Anan al da ak kagazga clp cay, Kolun koyup uurtunan clmayd. Kalkt ekige blp kalem kltay Alp keldi kp klmdk mu-kayg. Abdan tkr ool kalem u menen krgn teti Azerbaycandn. Kayra-kayra kar ksa, k menen Caagn capt kayran Azerbaycandn. Acratp crktrd bir skn, Kol koygondo klp turdu rsayp.
1 2

Trk Edebiyat Dergisi, Ocak 1984, Say 123. Yrd. Do. Dr. Rven Alizade, Bahtiyar Vahabzadenin Glistan manzum hikayesinde milli bamszlk temas. Karadeniz dergisi. 11.Ekim, 2010. Say 07.

478

Materiallar

Karagan cok ndk n krkn, Kalktn auu tagdrna klayp.1 lk nce Glistann aslna, yani Azerbaycan Trkesiyle yazlm olan, bir az evvel rnek olarak gsterdiimiz drtlklerdeki msralara bakalm. Grdmz gibi, msralardaki hece says on bir. Tm drtlklerdeki msralar ise kendi arasnda a-b-a-b eklinde kafiyelidir. rnein: pk yaylyla o, asta-asta a (11 hece) Silib eynyini gzn taxd. b (11 hece) yilib yavaca masann st a (11 hece) Bir mhr baxd, bir qola baxd. b (11 hece) Tercmesine gelelim: Srtp cibek cooluk menen al asta, a (11 hece) Kz aynegin kzg takt canag. b (11 hece) Cay iyilip stldg kagazda a (11 hece) Turgan mrd cana koldu karad. b (11 hece) Ortak kelimeler: pk - cibek, yayl - cooluk, asta asta; eyn - aynek, gz - kz, taxd - takt; yilib - iyilip; mhr - mr, qol-kol, kinci drtln asl: Kaza hvsl o da qol atd, a (11 hece) Doda altndan glmsyrk. b (11 hece) Bir qlm srlik hicran yaratd, a (11 hece) Bir xalq yarya bld qlnc tk. b (11 hece) Krgzca tercmesi: Anan al da ak kagazga clp cay, a (11 hece) Kolun koyup uurtunan clmayd. b (11 hece) Kalkt ekige blp kalem kltay, a (11 hece) Alp keldi kp klmdk mu-kayg. b (11 hece) Ortak kelimeler: Kaz - kagaz, qol-kol; qlm - kalem; bl - bl; xalq- kalk, qlnc - kl, airin Glistan balkl manzum hikyesi toplam 51 drtlkten ibarettir ve bu drtlklerin hepsi yukarda saydmz gibi a-b-a-b eklinde, 11li hece lsyle yazlmtr. Eserin Krgzca tercmesi de batan sona kadar aslndaki gibi 11li hece lsyle ve a-b-a-b eklinde dile getirilmitir. En bata her msradaki, her drtlkteki, her kafiyedeki, her szdeki manay kaybetmeden, olduu gibi yanstmaya altk. Bir az nce rnek verdiimiz gibi, daha ok ortak kelimeleri kullandk. Tabi, bu almamz, byk airin i dnyasn tantmaya aba gsterdiimiz ilk admdr. leride Bahtiyar Vahabzadenin hayat, eserleri ve edeb kiilii zerine byk bir alma yapmay dnyoruz. Sonu olarak, u ana kadar sylediklerimizi tamamlamak iin sz airin kendisine vermeyi uygun grdk: En kutsal sevgi vatan sevgisidir. Bundan dolay da vatan sevdallar, millet delileri vatan sevgisini her trl ahsi isteklerin, sevgilerin nnde tutar. Onlarn ahsi arzular, istekleri, milyonlarn talepleri karsnda erir gider. Byle olduu zaman kendisi vatanlar, vatan onda temsil bulur.2 Yani:
1
2

, . . 2010. 10-. Krgz Trkesine aktaran Altnbek smailov Bahtiyar Vahabzade, (Konuan: Bahtiyar Azizli ) Yanan da Men, Yaman da Men, s. 236.

479

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Vtn qua bnzr, qanadlarnn Biri bu taydrsa, biri o taydr. Qu iki qanadla uar, ykslr, Mn nec ykslim tk qanadmla? rklr bu drddn tyana glr, Axar gzmzdn ya damla-damla.1 Krgzca tercmesi: Meken kuka oko eki kanatan, Te salmakt karmap uup baratkan. Biri mnda, biri tigil aymakta, Ayt kantip uam calgz kanatan. Arman-mudan et crktr tilinip, Kzbzdn ca arala agat kan.2
1. 2. 3. 4. 5. 6. KAYNAKLAR Bahtiyar Vahapzade, Vikipedi, zgr ansiklopedi. Glstan poemas / http zade. azeriblog.com Trk Edebiyat Dergisi, Ocak 1984, Say 123. Karadeniz Dergisi. 11.Ekim, 2010. Say 07. Erdal,K. Trk Dnyasnn Sesi Bahtiyar Vahapzade. Qafqaz niversitesi, Qafqaz Aratrmalar Enstits. Bak-2009. , . . 2010.

BXTYAR VAHABZADNN YARADICILIINDA FAH NMUNLRN POETK FAD TRZ


Mhsti smayl
Filologiya elmlri zr flsf doktoru mehsetiismail@yahoo.com XLAS Bxtiyar Vahabzadnin istr eir yaradcl, istrs d xsiyyti haqqnda mumildirici fikir mhz MLL AR szdr. Sovetlr ittifaqnn n amansz illrind air milli ruhunu gizltmdi. Htta insanlarn ruhuna kiln srhdlri eiriyyti il yerl bir etdi. Xalqn iind xalqn z szn demkdn kinmdi. airin eir yaradclnn bir slubu da xalq nmunlrind yerli -yerind, ustalqla istifad etmsidir. str szn orijinal ifadsi, istrs d szn tsvir qarladrmalarnda slub aydn nzr arpr. ifahi nmunlri- deyimlri, atalar szlrini, inamlar eirin poetik dilin uydurmaq v ya fikrin ifadsind bnzr sz seimi il tarazlamaq airin ustalndan, eiriyytin btn imkanlarnndan istifad bacarndan xbr verir. Dnyaya glmdik biz bs yer, nsanq, insan da biz grkdir. Baatk qnna kilnlr rk n grkdir, dil n grkdir B.Vahabzad eirlrind oxucu yaradc airl yana xsiyytini ifad edn airl d qar qarya dayanr. Bli, sbiym, nki insanam, Mnim nifrtim var, mhbbtim var. Quzuya da bli, Qurda da bli? Deyirsn olmasn baxm mnim? Nqsanm budursa gr... Demli, Ancaq naxmdr yanlm mnim. Bxtiyar Vahabzad milli ruhla dolu olan bir air idi. Onu xalqa sevdirn v eirlrini yaadan da mhz bu sbb oldu. Mqald airin yaradclnda ifahi nmunlrin yaradc trzd poetik tsviri thlil olunmaqla, bu slubun zamana gr hmiyytindn v thflrdn bhs olunacaqdr. Aar szlr: eir, milli ruh, dbi slub.
1 2

, . . 2010. 19-. , . . 2010. 18-.

480

Materiallar WAY OF EXPRESSION OF ORAL SAMPLES TO CREATIVITY IN BAKHTIYAR'S VAGABZADA Words the national poet expresses the generalized sense of creativity and Bakhtiyar's identity to Vagabzada. The poet even in cruel days of the Soviet Union didn't hide the national spirit. Even the verses crushed the borders interfering national enthusiasm. Wasn't afraid to tell people words. In the verses the poet very skillfully used models of oral creativity. It clearly is visible in all creativity of the poet. Use from oral models of creativity and settling of these samples to canons of the poem was result of skill of the poet. In vain we came to the world, It is necessary for us the person and mankind, What disappeared in itself, Not heart is necessary, language covered In Bakhtiyar's poems to Vagabzada the reader meets also the creative poet and who well expresses those the personality. Is I am nervous, because I am a person, I have hatred and love for a century. And a lamb is, And to a wolf is? You want, what there was no my opinion? And if it is my sin... To mean, Beds are a pattern of my poem. Bakhtiyara to Vagabzada was the poet of national spirit. Therefore the people loved its and its poems lived forever. Keywords: poem, national spirit, literary way

Bxtiyar Vahabzadnin istr eir yaradcln, istrs d xsiyyti haqqnda mumildirici fikir mhz MLL AR szdr. Sovetlr ttifaqnn n amansz illrind air milli ruhunu gizltmdi. Htta insanlarn ruhuna kiln srhdlri eiriyyti il yerl bir etdi. Xalqn iind xalqn z szn demkdn kinmdi. airin eir yaradclnn bir slubu da xalq nmunlrindn yerli-yerind, ustalqla istifad etmsidir. str szn orijinal ifadsi, istrs d szn tsvir qarladrmalarnda slub aydn nzr arpr. ifahi nmunlri- deyimlri, atalar szlrini, inamlar eirin poetik dilin uydurmaq v ya fikrin ifadsind bnzr sz seimi il tarazlamaq airin ustalndan, eiriyytin btn imkanlarndan istifad bacarndan xbr verir. Dnyaya glmdik biz bs yer, nsanq, insan da biz grkdir. Baatk qnna kilnlr rk n grkdir, dil n grkdir1 nc misrada Baa anandan xd, anan bynmdi2 atalar sznn qsa tsviri verilmidir. B.Vahabzad eirlrind oxucu yaradc airl yana xsiyytini ifad edn airl d qar qarya dayanr. Bli, sbiym, nki insanam, Mnim nifrtim var, mhbbtim var. Quzuya da bli, Qurda da bli? Deyirsn olmasn baxm mnim? Nqsanm budursa gr... Demli, Ancaq naxmdr yanlm mnim3 Bxtiyar Vahabzad milli ruhla dolu olan bir air idi. Onu xalqa sevdirn v eirlrini yaadan da mhz bu sbb oldu. Bxtiyar Vahabzadnin xsi keyfiyyti olaraq adlandra bilcyimiz duyu dolu hisslrinin srrast szlri il cilovlayan, milli eiri milli ruhu il atdran air szlri il btvlk tkil edir. Hl sovet siyasi idariliyinin n gcl olduu dnmlrd Bxtiyar Vahabzad Azrbaycan trklrinin qlb yansn, milli drdini ifad edck Glstan poemasn yazd. O zamank rtlr sbbi il poema lyazma nsxsind yaylmaa balad.
1 2 3

Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr, 2004, s.10. Atalar sz. Bak, Yaz, 1985 s. 98 Yen orda s.117.

481

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Uzun mddt sonra da bizim orta mktb illrind poeman lyazma nsxdn oxaldb hmyadlarmz arasnda paylardq. Xalq poeman sadc bir dbi nmun rnyi olaraq qarlamad. Glstan doma Vtn hsrtin simvoluna evrildi. Oxucu onu barna basd, milli ruha kklndi. air xalqn ruhunu oxarcasna drdini poetik bir dild ifad edir. Bu poema he eirl, airl laqsi olmayan insanlar trfindn d maraql hadis kimi qarland. airi hr tbqdn v htta siyasi dncdn olan insanlar da tanyaraq dstkldi. Tarixin kemkeli dvrn milli dnc aspektind sslndirn poema vasitsil air xalqn azadlq ruhunu, milli hislrini, birlik v btvlk zmini gclndirmi oldu. 1959-cu il sovetlr ittifaqnn istr siyasi, istrs ideoloji tbliat ox gcl idi. Bel bir dnmd milli mvzuda sz demk v sovet insan meyarn dbi yaradclqla dyidirmk chdi hr ksin hnri deyildi. Mhz bu sbblrdn Bxtiyar Vahabzad xalqn milli airin evrildi. O, Glstan poemasnn ikinci hisssind deyir: Yazmdm mn onu dz qrx il qabaq. O vaxtdan bu yana ox sular axd... sullar dyidi, gedn baqla, Gln pambq il ksdi balar1 Pambqla ba ksir ifadsi xalq arasnda qddar, frldaq adamlar n ilnn ifaddir. air zmannin, siyasi rejimin amanszln qsa kild xalq deyimi il izah edir. Bxtiyar Vahabzad yaradclnda snamalardan istifad olunmas da olduqca maraqldr. air Soan eirind tbit hadissini, xalq yaradcl nmunsi snaman poetik dill sosialladrr. Soan qabna baxd, dnd. Ban bulad, O, mn dnd. Dedi: - Srt olacaq q, bu il yaman Dedim: - Ndn bildin? Dedi: - Qabqdan. Qalndr, Demli, Srt keck q2 Bu dialoq folklorik inancn ictimai mzmun qazanmasn ifad edir. airin sz boasnda Nsns, zn ol eiri zamanla nsillri dyin v haalanan fikirlri mzakir xarakteri il tqdim edir. Biz z atamza deyrdik bir vaxt: Unutma, hr gnn z hkm var ha!.. ndi olumuza deyirik ancaq, Gl tz nrx qoyma khn bazara3 Khn knd tz nrx qoyma4 atalar sz xarakter etibaril mhafizkarl xatrladc ifaddir. Buradak ilnm yeri zndn sonran inkar v ya zndn vvli grb formaladrmaqdr. air sz eird trbiyyvi hisslri alamaqdadr. Htta bu eird Bxtiyar Vahabzad aq Abbas Tufarqanldan nmunni kkl-kmcli xalq yadda kimi tqdim edir. zldn beldir, vladlarndan Atalar hmi gileylnibdi5 Sonrak Aq Abbas Tufarqanlnn Bynmz rdifli qomasndan bir bndi tqdim edir. Ay hzarat, bir zman glibdir, Ala qara ux trlan bynmz.
1 2 3 4 5

Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. II cild. Bak, ndr, 2004, s.82. Yen orda s. 266 Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr, 2004, s. 36. Atalar sz. Bak, Yaz, 1985 s.445. Yen orda s. 36.

482

Materiallar

Oullar atan, qzlar anan, Glinlr d qaynanan bynmz...1 Sair; Atamz deyrdi bunu bir zaman, ndi biz deyirik vladmza2 nnilikdn filoloji mzmun qazanan v v aq eirinin mvzusu olan adtlr airin yaradclnda bir daha tarixi dyr statusu il qabardlr. Diqqtkici mqam odur ki, air minillik yadda dayana olan atalar szn eirlrind szn qvvt mhr olaraq yerli yerind srrast ifadlrl ildir. Glm z kkn, aybdr sn! Ot kk stnd bitr, unutma, Khn damasn vurub atana, zgdn zn sn ata tutma!3 eirin ikinci bndi Ot kk st bitr4 atalar sz, drdnc bndin tsirli v vurulu mhr olaraq ilnmidir. Nsns zn ol eirinin sonuncu misralar gstrir ki, airin z klamlar deyim v atalar sz xarakteri il folklorlar. Nsns, zn ol, Kkndn yap! Dnn arxalan, Bu gndn yap!5 Bxtiyar Vahabzad yaradclnda dnya, zaman, vaxt anlay flsfi notlar zrind kklnmidir. zab adl dyirmandan narn x, Kecksn lyindn dnyann...6 Deyn air realist v mdrik dnc il sonluu da gstrir. Arxasnca palaz kimi srdr Brk yapsan tyindn dnyann.7 1977- ci ild qlm ald Dnyann eirindki bu misralarda 52 yal mdrik insan tablosu grnmkddir. Xalq arasnda kskin ifad olaraq ildiln dnya fani, mr fani, Dnyaya ox da bel balama v ya tyindn yapma, arxasnca iyn ipliyi olma, palaz kimi srnm airin poetik dilind ayrca bir anlam qazanr. Bxtiyar Vahabzad yaradclnn bir qolunu da onun publisist v elmi-nzri mqallri tkil edir. air Drin qatlara iq mqalsind dililiyimizin problem msllrin toxunur v sz yaradclndak slubun, dbi mktbin sasnn mhz xalq dilindn qaynaq alnmasna diqqti kir. Mllif yazr: dbi dil, xalq dili sasnda yaranr. Lakin bzn biz qlm sahiblri szlri darayb, cmllri el tlyirik ki, bu darama v tlm bizi xalqn tli-canl, dadl-duzlu, ssli-nfsli dilindn uzaqladrr. Nticd dilimizi candan-qandan, rngdn nfsdn, daddan-duzdan mhrum edilir, soyuq, quru dftrxana dilin evrilir. Msln, aciz, bacarqsz bir adam quru dftrxana dili il bel xarakteriz etmk olar: Filanks ox aciz adamdr. Sz tutarsz v tsirsizdir. Sz he ksin yannda kemz, nfuzu v hrmti yoxdur. Bacarqszdr v s... Bu uzun sicillmlrin vzin, birc cml Az qatq ksmir xalq ifadsini iltsk, hmin adam daha dqiq v daha gzl xarakteriz etmi olarq. Bel xalq ifadlrinin gc bir d orasndadr ki, bunlar trcmy glmir. Trcmsi mmkn olmayan sz v ifadlr onu yaradan xalqn
1 2 3 4 5 6 7

Yen orda s. 36. Yen orda s. 36. Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr, 2004, s. 37. Atalar sz. Bak, Yaz, 1985, s. 525. Yen orda s. 38 Yen orda s. 283 Yen ordan s. 283

483

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

ruhundan, zvqndn, dnc trzindn, adt v vrdiindn, hyat v mitindn domu ifadlrdir. Ruh v zvq, adt v vrdilr is he vaxt trcm oluna bilmz1. Bxtiyar Vahabzad milli dyrlr bal qoruyucu bir ziyal idi. O, yax drk edirdi ki, sartd olan Azrbaycan trklri n azadln yolu mhz milli dyrlrin, kemiin ballqdan keckdir. Bu baxmdan air C. Mmmdquluzadnin yaradclndak milli qoruyuculuq meillrini elmi thlill izah edrk z fikirlrini d lav edirdi. O, yazr: nsan z kkn, z slini, yni z-zn inkar ednd yaaya bilr, lakin zn yaamaz, zgni yaayar, bir szl, z sifti, z varl olmaz. Belsindn n insanlq ummaq olar, n mdniyyt, n frli bir fikir, n frli bir sz. slini danan haramzadadr, rdk qaz yerii yeridi, paalar aral qald, ot kk st bitr v s. atalar szlri zndanma xstliyin at aan atalarmzn mdrikliyinin ifadsidir. zn sevmyn, zn bynmyn, zgsini nec sev bilr, nec byn bilr? Bu, el byk bir hqiqtdir ki, bunun he bir izaha, he bir thlil ehtiyac yoxdur2. Grndy kimi, air milli dyr statusu qazanm kemi nniliy sadiqdir. Xalq airi, milli air, sz ustad Bxtiyar Vahabzadnin xsiyyti yaradc ruhu il vhdtd grnr. eir dnyas xalqn sz xzinsin dayanan airin z misralarn el ona xitabn ifad etmk grkir: varlq ssidir, qopmu o, trkn qopuzundan3.

DD QORQUD MOTVLR MASR AZRBAYCAN POEZYASINDA V B.VAHABZAD YARADICILIINDA


Yegan Nhmtulla qz smaylova
Bak Dvlt Universiteti filologiya zr flsf doktoru yegane-n@mail.ru XLAS Mqald aparlm tdqiqat gstrir ki, Azrbaycan airlri Dd Qorqud motivlrin geni kild mracit etmilr. Qorqud dbi ruhu hmi var olmu, daim milli poetik dncni qidalandrmdr. XX srin birinci yarasnda Kitabi-Dd Qorqud eposunun ap olunaraq cmiyytimizd mhurlamas yaranan Dd Qorqud coqusu masir dbiyyatmzda bu gn kimi davam etmkddir. Masir poeziyada Kitabi-Dd Qorqud motivlrindn istifad nnsi daha sonra dvrn ab-havasna uyun olmudur. Repressiyalar dvrnd ona maraq ziflmi, lap snm, sonralar yen gclnmidir. Kitabi-Dd Qorqud mvzusu sovet dvr Azrbaycan poeziyasnda 50ci illrdn balayaraq getdikc genilnmi, oxlu eir v poemalar yazlmdr. B.Vahabzad, N.Xzri, .Sfrli, H.Arif, A.Abdullazad, Hidayt, V.Cbraylzad, N.Ksmnli, R.Z.Xndan v b. airlr Dd Qorqud motivlri sasnda maraql poeziya nmunlri yaratmlar. THE MOTIVES OF DEDE GORGUD IN MODERN AZERBAIJANIAN POETRY AND B.VAHABZADE CREATIVITY SUMMARY The research carried out in the article makes it clear that Azerbaijanian poets widely used the motives of Dede Gorgud in their creation. After publication in the first half of the XX century the epos became popular and was a source of inspiration for skill reciters. Traditions of use the motives of Dede Gorgud in modern poetry complied with the atmosphere of the period. During the repressions the interest to the epos eased, almost faded, but later it intensified. From the fifties of the XX century the theme Kitabi-DedeGorgud in Azerbaijanian poetry of the Soviet period gradually broadened; a lot of rhymes, poems were written. B.Vahabzada, N.Khazri, I.Safarli, H.Arif, A.Abdullazada, Khidayat, V.Jabrailzada, N.Kesemenli, R.Z.Khandan and other Azerbaijanian poets created interesting poetic examples upon the motives of the epos Dede Gorgud. . , , , .
1 2 3

Vahabzad B. Drin qatlara iq. Bak, Yaz, 1986 s. 84. Yen orda s. 33 Yen orda s. 17

484

Materiallar . . , , . 50- .. . - ; , . ., ., ., ., ., , . , ., . . .

Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnn masir Azrbaycan dbiyyatna tsiri probleminin n tin v n mrkkb hisssini dastann motivlrinin masir poeziyada nec inikas olunmas tkil edir. tinlik ilk nvbd materialn son drc oxluu il baldr. Azrbaycan poeziyas hmi mzmun baxmndan olduu kimi, kmiyyt chtindn d zngin olmudur. airlrimizin, demk olar ki, hr biri z yaradclnda Dd Qorqudla bal hanssa poetik detaldan istifad etmilr. Bunun bel olmas tbiidir. Dd Qorqud xalqmzn bdii dncsind bdi yaayan poetik ruhdur. airlrin txyylnd ilhamn oyanmas tarixn bu ruhun da oyanmas il mayit olunmudur. Qorqud dbi ruhu hmi var olmu, daim milli poetik dncni qidalandrmdr. XX srin birinci yarasnda Kitabi-Dd Qorqud eposunun ap olunaraq cmiyytimizd mhurlamas bu ruhu airlrin txyylnd ktlvi kild codurdu. Hmin coqu masir dbiyyatmzda bu gn kimi davam etmkddir. Maraqldr ki, masir Azrbaycan dbiyyatnda Dd Qorqud motivlrinin bdiildirm tcrbsi .Dmirizadnin ken srin 40-c illrind yazd Dd Qorqud librettosu v Qaraca oban pyesi il baland kimi, bu sahd eir yaradcl da el onun zn mxsusdur. eirlri ken srin 20-ci illrinin sonundan qzet shiflrind ap olunan .Dmirizad Dd Qorqud motivlri zrind yazd dram srlrind eirlrdn d istifad etmidir. Alim-dib bu eirlri bzn mstqil srlr kimi mtbuatda da ap etdirmidir (bax: 1). Masir poeziyada Kitabi-Dd Qorqud motivlrindn istifad nnsi daha sonra dvrn ab-havasna uyun olmudur. Repressiyalar dvrnd ona maraq ziflmi, lap snm, sonralar yen gclnmidir. mumiyytl is Dd Qorqud Azrbaycan dbiyyatn he vaxt trk etmmidir. Tdqiqat G.Babaxanovann yazd kimi, Dd Qorqud kitab v 20-30-cu illr Azrbaycan sovet poemalar (mumn poeziyas-Y..) arasnda mvzu, motiv, obraz, ideya, bdii ifad vasitlri baxmndan istniln qdr paralellr aparmaq, sslmlr, bhrlnmlr, tsirlnmlr akara xarmaq mmkndr (2, s. 63-64). N.lkbrli gstrir ki, Kitabi-Dd Qorqud mvzusu sovet dvr Azrbaycan poeziyasnda 50-ci illrdn balayaraq getdikc genilnir, oxlu eir v poemalar yaranr. B.Vahabzadnin, N.Xzrinin, .Sfrlinin, H.Arifin, A.Abdullazadnin, Hidaytin, V.Cbraylzadnin, N.Ksmnlinin, R.Z.Xndann v b. airlrin yaradclnda Kitabi-Dd Qorqud motivlrin ox rast glirik. N.lkbrli eposun dbiyyata tsirinin oxplanl, mrkkb v geni tdqiqat tlb edn i olmasna iar edrk gstrir ki, dbiyyatmzda Kitabi-Dd Qorqud tsiri tkc birbaa deyil, hm d dolays ildir. Kitabi-Dd Qorqud poeziyasnn, nsrinin, bdii-flsfi hikmtinin, orijinal poetikasnn tsiri bir ox sntkarlarn yaradclnda z izlrini qoymudur. Bu tsirin izlrini onlarca eird, hekayd, miniatr v epik srlrd mahid etmk mmkndr (3, s.16). Maraqldr ki, Azrbaycan poeziyasnda xsusil grkmli airlrin yaradclnda Dd Qorqud motivlrindn istifad kiik janrlardan (eirlrdn) monumetal janrlara (poemalara) doru istiqamt gtrmdr. Bu chtdn B.Vahabzad, N.Xzri, B.Shnd, A.Abdullazad, Z. Yaqub, N.Ksmnli, V.Aslan v b. airlr Dd Qorqud ruhunda tkc kiik hcmli eirlr yox, elc d iri poemalar yazmlar. dbiyyatdak bu prosesi bir dala hesab edn tdqiqat H.Himli gstrir ki, Kitabi-Dd Qorqud motivlrinin yazl dbiyyatda yeni bir dala il qvvtlnmsi... (XX srin-Y..) 70-ci illrindn balanr. Bunun myyn obyektiv v subyektiv sbblri d vardr. O dorudur ki, dastan Azrbaycanda ilk df altm il bundan vvl ap edilmi, lakin stalinizm dvrnd yaylmam, qrzli mnasibt hdf olduundan dbi proses tsirsiz qalm, yalnz 60-c illrdn sonra dastan yenidn dbi hyatda z qanuni yerini brpa etmy balamdr.
485

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnn masir Azrbaycan poeziyasna tsirinin sciyyvi chtlrinin yrnilmsi baxmndan grkmli Azrbaycan airi S.Vurunun yaradcl diqqti kir. Bu, folklor v dbiyyat mslsidir. mumiyytl, Kitabi-Dd Qorqudun hr hans airin, yaznn yaradclna tsiri mslsi, folklor v dbiyyatn qarlql laqlri, prof. A. Haclnn yanamasndan grndy kimi, tarixi poetikann inkiafnn folklor v dbiyyat mrhllrinin qarlql mnasibtlri il laqdardr (4, s. 12). Bu zdn Kitabi-Dd Qorqud eposunun S.Vurunun yaradclna tsiri daha byk tsirin - mumn milli folklorumuzun airin yaradclna tsirinin iinddir. Sonuncu tsir is tdqiqatlarn gstrdiyi kimi airin yaradclnda gcl kild mahid olunur. Bel ki, S.Vurun btn yaradcl boyu xalq yaradclnn rngarng nmunlrindn mhartl istifad etmidir. ifahi xalq dbiyyat, onun ideya v bdii xsusiyytlri, ondan istifad yollar haqqnda qiymtli fikirlr sylmidir (5, s. 5). Smd Vurun xalqn tarixin, folkloruna... olduqca byk diqqtl, hrmtl yanaan bir insan olub (6, s. 235). Grkmli air-dib znn dbi-tnqidi yaradclnda da milli-mnvi irs, folklora xsusi yer vermidir: S.Vurun ayr-ayr sntkarlarn poetik fikir almindn, yaradclq xsusiyytlrindn bhs etmkl brabr, dbi abidlrimizdn d sz am, onlarn mahiyytini, ideya v spesifikasn aqlamaa almdr. Avesta, Dd Qorqud kimi misilsiz abidlrin, mnvi tcrbmizin, milli tfkkrmzn tkklnd, estetik dncnin formalamasnda oynadqlar rolu rh etmidir (7, s. 245). Smd Vurun dbiyyata xalq yaradclndan, aq eirindn gldi. O, ilk yaradclnda bel, aq eirind olduu kimi, qeyri adi v byk fikirlri adi, sad v smimi kild demyi bacard... Onun eirlrindki sadlik v smimiyyt, lbtt, sykndiyi xalq dbiyyatndan glir. Buna gr d S.Vurun xalq eirinin yalnz formasndan deyil, mzmunundan da sntkarcasna istifad etmyi bacard (8, s. 177). S.Vurun folklorla, xsusil aq yaradcl il yaxn tmasda olmu sntkar idi. O, dnyaya gzlrini aandan saz ssi, aq oxumas eitmi, qucanda boy atd dnyann yazlmam qanunlarn, minillrl funksional olmu xlaqi davran modellrini aq mclislrind eitmi, dastan geclrind mnviyyat drslrini almd (9, s. 78). Sntkarn folklora ball onun yaradclnda iki istiqamtd inikas olunmudur: 1. Smd Vurunun poeziyasnda mmtrk mifoloji tsvvrlrinin ksi; 2. airin soykkndn, cdadlarn qan yaddandan glm trklk ruhunun ifadsi olan nnlr mnasibti (10, s. 182). S.Vurunun yaradclnda fsan - folklor il hqiqtin arpazlamas onun srlrinin bdii dyrlrini daha da artrmaqla yana, onun yaradclna zamanla ssl biln yeni mzmun gtirir (11, s. 206). air z obrazlarn yaradarkn Kitabi-Dd Qorqud dastannn obrazlar sistemindn metaforik vasit kimi istifad etmidir. Prof. C.Abdullayev gr sntkarn Frhad v irin poemasndak Azr baba obraz Dd Qorqudu xatrladr. Alim bel hesab edir ki, Qorqud ddnin obraz poemada Azr baba v mdrik Ozan obrazlar arasnda blnmdr. O yazr ki, Azr babann mdrikliyi il Ozann saz v sz sanki bir-birini tamamlayr v biz el glir ki, air, ehtimal ki, bunlar simvolik kild mnalandraraq, al, idrak, tcrbni, mdrikliyi Azr babann, mahn, musiqi v incsnti is Ozann timsalnda vermidir. Lakin hr halda Azr baba, st gl Ozan, brabrdir Dd Qorqud (Azr baba + Ozan = Dd Qorqud) dsturuna mnaca haqq qazandrmaq mmkndr (12, s. 131-132). lamtdardr ki, Azrbaycan airlrinin yaradclnda Kitabi-Dd Qorqud motivlrindn istifad btn hallarda milli-mnvi dyrlrl baldr. airlr eposa bu dyrlrin qayna kimi mracit etmilr. Bunun bel olmas is qanunauyun idi. nki Kitabi-Dd Qorqud boylarnda, tdqiqat .Rstmovun yazd kimi, sxavt, qeyrt, sdaqt, dalt, humanizm, gzlliyin trnnm, musiqinin mahiyyti, azadlq problemi, sad insanlarn sciyysi, ana mqddsliyi, vtnprvrlik, doruuluq, xlaqi saflq, etibar kimi bri problemlrl qarlarq (13, s. 18). Eposdak bu milli-mnvi, milli-xlaqi keyfiyytlr onun Azrbaycan xalqnn etnik-psixoloji xsusiyytlrini inikas edn abid olmas il baldr. Prof. .Bayramov yazr ki, Dd Qorqud dastanlarnda z ksini tapan etnik xarakter lamtlri mumn ouz etnosunun psixi simasnn aynas kimi x edir (14, s. 27). slind, airlrimizin, yazlarmzn eposa coqun marann sasnda el bu amil durur. zn bir milli xsiyyt v sima kimi axtaran, milli zntsdiq ideyalar n alb-yanan ya486

Materiallar

radc subyektlr btn bu ideya v ideallar mhz Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda taprdlar. Bu chtdn grkmli air B.Vahabzadnin dastann obraz v ideyalarndan istifadsinin kknd mhz milli ideyalar, milli zntsdiq ideallar dururdu. lbtt ki, S.Vurun yaradcl gzl airimiz B.Vahabzady byk tsir etmidir. Azrbaycan oluyam eirind anasnn torpaq, atasnn od olduunu v oddan yarandn milli zntsdiqin n ali v lvi sviyysi kimi byan edn B.Vahabzad milli varlmzn hnr keyfiyytini vsf edrkn Kitabi-Dd Qorquddan mhur adalma motivin istinad etmidir: Hnr gstrmyinc Adsz yaamam mn. Ddm Qorqud ad verdi Mn z hnrimdn (15, s. 197) air Qaraba atn trnnm edrkn onu elimizin igidlik simvolu sviyysin qaldrr v bu zaman ulu Bayadur xan yada salr: Qaraban krn at Dylrd arxasdr Korolunun, Bayandurun (16, s.46) Baqa bir (adsz) eirind ulu Dd Qorqud sntkarn onun ryini iridn didn fikirlri, milli arzu v istklrini bldy hmshbt - hmdrddir: Tutumuam, axmaq yoxdur almaa. Qaynayram, tprim yox, n comaa, n damaa. ryimin szlrini oba-oba danmaa Dd Qorqud timsalnda ozan ola, Bir qrib yuxu grdm, istyimc yozan ola! (16, s. 46) B.Vahabzadnin zmz ksn qlnc pyesi Dd Qorqud dastanlarndak motivlr sasnda yazlmdr. Pyesin sasnda qdim trk tayfalar arasndak dmnilik v mhariblr mvzusu durur: zmz ksn qlnc mhz budur. air tarixi mvzu il xalqmz birliy arr, tayfalq v yerliilik kimi eybcr hallarn xalqmzn glcyi n thlk olduunu vurulayr. Byk airin poeziyasnda dastana btn hallarda milli dyrlr aspektind mracit etmsinin sbblri onun bir mqalsind bel izah edilmidir: Hr bir xalq n z kkn, ilkini v qaynan bilmk vacibdn vacibdir. Ona gr ki, hardan gldiyini bilmyn hara gedcyini d bilmz. Bu gn byk xarqlr yaradan, qhrmanlqlar gstrn xalqmz bu qdrti v bu gc haradan alm - dey dndymz zaman kemi baxr, ilkimizi aradrmal oluruq. Bugnk qhrmanlar kklri srlrin drin qatlarna ilyn nhng bir aacn srimizdki budaqlardr. Bu aacn ad Qorqud aacdr (17). Masir Azrbaycan poeziyasnda el mqamlar var ki, birbaa Dd Qorqud poetik ruhunun varlna baldr (onun ifadsidir). Bel eirlrd Dd Qorqud zahiri planda olmasa da, bir ruh, daxildn, arxaik yaddadan gln enerji simvollar kimi poetik mtn daxil olur. Tdqiqat G.liyeva bu bard Azrabycan poeziyasnda xsusi poetik sluba malik olan B.Vahabzad poeziyasnn nmunsind yazr: 70-90-c illr poeziyasnda Dd Qorqud boylarndan ksr hallarda ritorik v patetik istiqamtd deyil, estetik ynmd istifad edilmi, dastanlarn heyrtamiz sntkarlq xsusiyytlri ada poetik fikrimizi znginldirmidir. Azrbaycan airlri Dd Qorqud motivlrin geni kild mracit etmilr. Qorqud dbi ruhu hmi var olmu, daim milli poetik dncni qidalandrmdr. XX srin birinci yarasnda Kitabi-Dd Qorqud eposunun ap olunaraq cmiyytimizd mhurlamas yaranan Dd Qorqud coqusu masir dbiyyatmzda bu gn kimi davam etmkddir.
1. 2. DBYYAT Dmirizad . Su (Dd Qorqud librettosundak eirlrdn biri) // Aberon, 1968, 14 dekabr Babaxanova G. 1920-30-cu illr Azrbaycan poemalarnn Dd Qorqud dastan il ball // Dd Qorqud jur., 2007, 2, s. 60-64

487

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

lkbrli N. Kitabi-Dd Qorqud Azrbaycan dbiyyatnda // Azrbaycan cur., 1999, 9, s. 13-17 . . : , 1997, 204 . fndiyev P. Smd Vurun v xalq yaradcl. Bak: Yaz, 1992 Mmmdli . Smd Vurun v Klbcr dbi mhiti / XX sr Azrbaycan dbiyyat msllri (mqallr toplusu). II kitab. Bak: Elm, 2008, s. 229-237 Barl A. Smd Vurunun dbi-tnqidi irsind milli-mnvi irs problemi / XX sr Azrbaycan dbiyyat msllri (mqallr toplusu). II kitab. Bak: Elm, 2008, s. 238-248 Vahabzad B. Folklor v S.Vurun poeziyas / Vahabzad B. srlri. 12 cildd, X c. Bak: Elm, 2009, s. 172-185 Hkimov M., Rzasoy S. Yadda v xsiyyt. Bak: Sda, 2004, 130 s. liyev F. Smd Vurun poeziyasnda soykkn mhbbtin trnnm / Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr. VIII kitab. Bak: sda, 1999, s. 182-186 Namazova N. Smd Vurunun Ayn fsansi poemas v xalq fsanlri / Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna dair tdqiqlr. IX kitab. Bak: Sda, 2000, s. 197-206 Abdullayev C. Smd Vurun v Kitabi-Dd Qorqud dastan / Dd Qorqud 1300. Bak: Bak Universiteti Nriyyat, 1999, s. 125-134 Rstmov . Dd Qorqudda insan gzlliyi. Bak: Bilik Cmiyyti, 1978, 48 s. Bayramov . Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda etnik-psixoloji xsusiyytlrin inikas. Bak: Nurlan, 2000, 148 s. Vahabzad B. srlri (1960-1969). 12 cildd, II c. Bak: Elm, 2008, 616 s. Vahabzad B. Alan shrlr salam. Bak: Yaz, 1979, 230 s. Vahabzad B. Qorqud obraz v tarixi-ictimai hadislr // dbiyyat v incsnt qz., 1979, 29 iyun,

BXTYAR VAHABZADNN ERLRNN RUS DLN TRCM MSLLR


Ofelya smayilova
AMEA Nizami adna dbiyyat nstitutunun elmi iisi ismayilova-ofelya@mail.ru XLAS Mqald Azrbaycann grkmli airi Bxtiyar Vahabzadnin poeziya nmunlrinin rus dilin trcmsi xsusiyytlri nzrdn keirilir. Vtn sevgisi, trklk ideyalar Bxtiyar Vahabzad eirlrind znmxsus poetik boyalarla tqdim olunmudur. Azrbaycan dbiyyatnn mhur airi Bxtiyar Vahabzad poetik forma baxmndan vtnprvrlik, mhbbt lirikas, insan v zaman haqqnda dnclr, sntkarlq msllri il yana, xalqn kemiin, bu gnn v sabahna aid olan problemlri d arayr, onlarn yax v pis chtlrini qiymtlndirir. Bxtiyar Vahabzad milli zndrk aran oxsayl srlri il dbiyyatmzn inkiafna dyrli thflr vermidir. Milltlrin bana gtiriln qanl hadislr, azadlq mbarizsinin boulmas, byk xsiyytlrin bu hadislr mnasibti ustad sntkarn diqqt mrkzind olmudur. Hyatmzda v zamanda olan ziddiyytlr, mnvi sarsntlarn tsviri, pak v lvi hisslrin trnnm B.Vahabzad yaradclnda z tcssmn tapmdr. Zaman v masir insan, zaman v yoxluq, insan v lm sltnti arasndak tzadlar onu narahat edirdi. Bu mvzularla bal olaraq mqald airin hidlr, Saray-daxma, Kaman nal kir, Son gr, Ba danda saat v digr srlrinin rus dilin trcmsi mslsi yrnilir. Aar szlr: B.Vahabzad, trk, trcm, eir.

Hr cr bxtiyarla layiq olan ulu bir xalqn - Azrbaycan xalqnn vtnprvr ziyals, Xalq airi, trk xalqlarnn sevimlisi Bxtiyar Vahabzad (1925-2009) znn hrtrfli parlaq yaradcl il xalqmzn drin mhbbtini qazanmdr. Azrbaycan xalqnn, dnya trklrinin bxtiyarln hamdan ox istyn, mrn Vtn yolunda am kimi ridn air irsi el dbiyyatndan, tri Vtn torpandan, ruhu xalqn ryindn gln srlrlri il insanlar el yolunda oda, alova atlmaa sslyirdi. O, Nazim Hikmtin Sn yanmasan, mn yanmasam, o yanmasa, nec xar qaranlqlar aydnla? arna qoularaq Yaamaq yanmaqdr, yanasan grk deyirdi. Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn sas missiyas szn qdrtini, gcn insanlara atdrmaq idi. Bu poeziyada kemiimiz d, bu gnmz d, glcyimiz d, sevincimiz-kdrimiz d, zaman da, sma d, hqiqt d, xyal da ks olunub, mhbbt qanadlanb uca smalara, dalara, gy dnizlr prvaz edib. Coqun fikir sellri, odlu duyular, flsfi drinlik onun eirlrinin sas leytmotividir. Trkn dilin, tarixin qsd ednlrl aq dymkdn kinmyn air Tanr trk qorusun adl erind bel sylyir:
488

Materiallar

Tarixl bir yadadr Bizim tarix yamz. Ndn sni qorxudur Tanr trk qorusun Duamz, alqmz? nsana mslk v amal gtirn Vtn sevgisi Bxtiyar Vahabzad eirlrind znmxsus poetik boyalarla naxlanr. Onun poetik dnyasnda Vtn anlay olduqca genidir. Doma torpaa ballq, Vtn qarsnda vladlq borcu, yksk vtndalq, mrdanlik v lvi mhbbt hisslri onun btn yaradclq ruhunu ifad edir. Bildiyimiz kimi, 90-c illr Azrbaycan poeziyasnn vtnprvrlik ruhu, hr eydn nc, 20 yanvar hadislrindn qaynaqlanr. Bu qanl faci poeziyamzn lirik ovqatn bsbtn alt-st edrk onu yeni mcraya ynldir. Bir trfdn bu mvzu drd-hzn kimi sslns d, digr trfdn qhrmanlq, mbarizlik simvoluna evrilir. syankar sz ustad, mr boyu ryi Vtn sevgisi il dynn bir insan - Bxtiyar Vahabzad bu mvzuya mracit etmmi olmazd. Dvrn ar snaq zamannda yazlm hidlr poemas vaxtnda deyilmi hqiqt idi v bu facini qlm alan ilk airlrdn biri d mhz Bxtiyar Vahabzad idi. O, bu hqiqti vaxt il Glstan poemasnda da ks elmidi. V airin z tbirinc desk, azadlq alnar, budur doru yol, azadlq verilmz bilk bir kr. Bli, Glstanda tmli qoyulmu hrkat hidlr il nticlndi. hidlik - zn drk etmk demkdir. Azri xalqnn bu mrd, qhrman oullar qorxunu zlrind df edrk, imperiya zlmn qar etiraz sslrini qaldraraq, xalqn milli oyanna kmk edrk zlrini torpaq urunda qurban verdilr. Poemann sas fikri, bdii istiqamti bundan ibartdir. Glin poemadan paralar nzrdn keirk. hidlr Kimdi bs lnlr, inanmaq tin! Dnn Rusiya n can vernlrin, hid dnlrin hid vlad! fsus! Eyni olur hidin ad! Ertsi Baknn klrindn Yudular milltin qzl qann. Yuya bilckmi o cllad, grn, Qanla lklnmi z vicdann? 1 ? , , !.. , , , ?2 V yaxud: Xalq dz bils d zlmn rin, Yanr gzlrind kini, nifrti. Alb tabutlar iyinlrin, Allaha gstrir bu cinayti. Deyir nlr grdk, ey adi Allah, Budurmu gylrin haqq-dalti?
1
2

Vahabzad B. Seilmi srlri. I c., Bak: ndr 2004, s. 280. . . , 1991, 1.

489

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Deyir, biz gtrdk, ey adi Allah, Sn nec gtrdn bu xyanti?! Gll sslrini aa sslri Batrd o gec, kr Allaha! Doldu hidlrin boalan yeri, Nakr olmayaq, vallah, bir daha!1 , . , : , , , ? , ?! . . !2 srin z o dvrki siyasi hyatn mvcud vziyytindn nec tsiredici bdii lvhlr yaradrsa, bdii keyfiyyti il seiln bu trcm nmunlri d o qdr effektlidir. Gzl air, tcrbli mtrcim C.Mmmdzad v .lkbrov hm orijinala sdaqt nmunsi gstrmilr, hm d bu byk kdri hssaslqla, axc bir dill, istedadnn gcn syknrk yksk bir formada rus oxucusuna atdra bilmilr. Azrbaycan dbiyyatnn istedadl airi Bxtiyar Vahabzad poetik forma baxmndan vtnprvrlik, mhbbt lirikas, insan v zaman haqqnda dnclr, sntkarlq msllri il yana, xalqn kemiin, bu gnn v sabahna aid olan problemlri d arayr, onlarn yax v pis chtlrini qiymtlndirir. Oxucu da bu eirlrd znn flsfi mahiyytini, intellektual tbitini tapr. air gah oxucusunun hisslrini alovlandrr, onu heyranlq irisin salr, gah da insan zamann real duyular il tan edir v onu dndrr. Bu baxmdan grkmli mtfkkir, yaz, byk dramaturq M.F.Axundzady hsr olunmu Saray-daxma eri ox sciyyvidir. eird kiik, dar daxmada doulmu byk rk sahibi Ftli il iql sarayda z dvrann srm xan hyatnn tzadlar tsvir olunur. air bel qnat glir ki, xan he vaxt byk sntkarla tn gl bilmz, zlmt daxmada doulmu Ftli insanlarn ryind iql saraylar yaradb, xandan is yalnz tikdirdiyi birc saray qalb. eiri rus dilin istedadl mtrcim, air Vladimir Qafarov trcm edib. Glin eirdn paralel misallar gtirk. Saray-daxma Balaca bir daxma yri dirklr Doulmu, yaam Ftli burda. Byyr ox zaman byk rklr Kiik daxmalarda, dar daxmalarda. Balaca daxmadan bir az o yanda Durur xan saraytzada bir bax. ql saraydan zlmt axanda Qaranlq daxmadan nur axd ancaq. Xan z dvrann srd xan kimi, Ftli drd kdi gecbgndz Glck illr rman kimi, Xandan saray qald, Ftlidn sz1
1 2

Vahabzad B. Seilmi srlri. I c., Bak: ndr 2004, s. 288, 316. . . , 1991, 1.

490

Materiallar

- . , , . . , . , - , . , , - 2 B. Vahabzadnin 3 bndd ad fikir, trcmi trfindn 4 bndd ifad olunmudur, ikinci bndin nc v drdnc misralar artrlmdr, air - trcmi Vl.Qafarov mllifin dilinin btn znginlik v incliklrindn bhrlnrk, eirin ruhu il uyuan mnan ld etmidir. Yasaq olunan siyasi mvzulardan biri d Azrbaycanmzn ikiy blnmsi, paralanmas mvzusudur. Bu mvzu yaradc insanlar hsrt poeziyas kimi daim dndrmdr. mperiya sarti, xalqmzn milli yaddandan uzaqladrlmas, kknn, slinin ona unutdurulmas-bu arl problemlr lvi v pak hisslri trnnm edn bir air kimi Bxtiyar Vahabzadnin d diqqt mrkzind olmudur. airin arzusu odur ki, lklr arasnda keilmz srhdlr olmasn, insan n n qiymtli olan azadla srhd dirklri maneilik trtmsin. Kaman nal kir eri bunun tsirli nmunsidir. Kaman nal kir Uza Britaniyada kaman nmsi Habil lal tellri dil gtirmi. Bir xalqn kkndn gln ah ssi, Baqa bir xalq da inilddirmi. Baqadr bu xalqn mslki, dini Fqt, bu nmy balar yilmi. Soyuq qanunlarn da srhdini Sntdn savay kim aa bilmi? Balaca bir ay ke bilmyn Qardalar grr qrbtd ancaq. Dalb qlbimizin hnkrtsn Oxuduq mktubu biz dn-dn: Ulduzlar saya-saya. Ayaq basr insan aya. Mnim bu taydan o taya lim atmr sn, qarda3 , - ,
1 2 3

Vahabzad B. Payz dnclri (eirlr). Bak: Yaz, 1981, s. 40. . . , 1995, 28 . Vahabzad B. Seilmi srlri. I c., Bak: ndr 2004, s. 307.

491

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

, , . , , , , ? , -: 1 eriv mhdudluundan eirin rus variantnn tam mtnini oxucuya atdrmaq imkan azdr. Trcmi V. Zaytsev evirmd tam mnan amaq n hcmi bir qdr oxaltmdr, o mtn byk hssaslqla yanasa da, bizlrin rk ars olan bu hisslri eird o qdr d canl ver bilmmidir. Lakin bzi paralar olduca tsirli, tbii v inandrcdr. Bxtiyar Vahabzad milli zndrk aran oxsayl srlri il dbiyyatmzn inkiafna dyrli thflr vermidir. Milltlrin bana gtiriln qanl hadislr, azadlq mbarizsinin boulmas, byk xsiyytlrin bu hadislr mnasibti ustad sntkarn diqqt mrkzind olmu-dur. Grkmli rus airi Yevqeni Yevtuenkonun Rusiyann eenistanda trtdiyi hadislr etiraz lamti olaraq ona veriln Xalqlar dostluu ordenindn etiraz etmsi mnasibtil yazd Yevtuenkoya mktub eiri ox sciyyvidir. Glin eirdn bir paran nzrdn keirk. Yevtuenkoya mktub Xalqlarn qanna susayan olkn Sn orden verdi: Xalqlar dostluu! hsn mrdliyin, dyantin! Geriy qaytardn sn bu ordeni. -tbal qartaln cinaytin rik eylmyin-dedin-siz mni. Beldir, qardam, grrk bu gn Zlmn haqq stnd son divann. Xalqlar dostluunu bayraq eylyn Bir lk eenin tkr qann2 , . , , . , - : , , . :- . , - ,
1
2

. . , 1991, 1. Vahabzad B. Seilmi srlri. VI c., Bak: aolu, 2003, s. 223.

492

Materiallar

! 1 Bu eirin evirmsini sl trcm nmunsi saymaq olar, poetik ifad az qala orijinal unutdurur, sanki trcmi-air Vladimir Qafarov hr misran z qan, z nfsi il youra bilmidir. Burada hr hans sz yersiz v ya artq hesab etmk mmkn deyildir (halbuki artq misralar mvcuddur). Trcmi eirin mumi ruhunu, daxili gzlliyini qoruyub saxlamdr. Mhur sz ustas olan Bxtiyar Vahabzad yetkinlik dvrn atdca onun mdrik meyar da artr, o, dvrn sn yellrin z istedad yelkni il sin glir. Onun qmli poetik eirlrini dinldikc hr z hyatn shiflyir, zn uyun yozur v izahn tapr. Onun poeziyas zabke fikrin, ayrln, nakam arzularn, sevqinin zabl yollarnn poeziyasdr. Son gr poemasndan nmun gtiriln paralar dediklrimiz yani sbutdur. Glin bu paralarn hm Azrbaycan, hm d rus dilind ne sslndiklrini izlyk. Son gr Mnim ryimd verib ba-baa Dayanr da boyda dalar skutda. Biri digrindn xbrsiz, sssiz Drdlrim am kimi alar skutda. Solub ryimd saralr dn-dn Hl almam tr qnlrim. Yatmaq istynd drdin lindn Mn yoran olur dnclrim Mn drddn qaanda, yolda iz qalr, Alov kzdn qar, kz drd olur. Drdimdn qaanda drd yalqz qalr, Bu da mnim n tz drd olur2 , , , . , - . o , , , . , , , , , . - , , . 3 airin ryinin mhbbt i il yazlm, tsiredici, qmli stirlr trcmi trfindn, tssf ki, poetik btvlyd saxlanlmamdr. Qafiy v vzn sistemind d bir yarmlq hiss olunur. II bnd evirmd 3 stir kimi sslnmi, III bnd is artaraq 6 stir kimi trcm olunmudur. air drddn qar v onun drdi yalqz qalr, trcmd is oxuyuruq o, drddn qa1 2 3

. . , 1995, 28 . Vahabzad B. Seilmi srlri. II c., Bak: aolu, 2002, s. 477. . , 1991, 1.

493

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

arkn eirlri qar stnd qalr v n adamlar glr,air is bo sahild tk qalr (?!). Tdqiqat olmayan oxucu da mna uyunsuzluunu grmy bilmir. lbtt ki, Bxtiyar Vahabzad kimi qdrtli ustad trcm etmk tindir. Trcmi V.Zaytsev artq szlrdn istifad ets d, eirin emosional tsir gcn saxlaya bilmmidir. Hyatmzda v zamanda olan ziddiyytlr, mnvi sarsntlarn tsviri, pak v lvi hisslrin trnnm B.Vahabzad yaradclnda z tcssmn tapmdr. Zaman v masir insan, zaman v yoxluq, insan v lm sltnti arasndak tzadlar onu narahat edir. Boynumuza dolaan bu narahatla, qay v fikirlr o, flsfi ynmdn yanar, parlaq v cilalanm bir air idrak il, szn qvvsi il bizi d dnmy vadar edir. nsan mrnn srhdlrini gstrn rqmlr ba danda hkk olunur, air hyatmzda ba verck bu hadisy z mnasibtini bildirir. Bu baxmdan Ba danda saat eri ox sciyyvidir. Ba danda saat Yazld saatsaz mzar std: Filan il douldu, filan il ld. Mrhumun kimliyi bilinsin dey Qbrin ba dana saat hrld. Yaarkn - doumu kemi zamand, Onun lms - glck zaman. lmn z d onda dumand, lm geryind dayanr zaman. Dnyadan knd slin baxsan, Qbr yox, kemi gmlr insan. z-z dayanr lm hyatla, Zaman st qatdadr, alt qata smr. Hyat anbaan ldk saatla, lms zamana, saata smr1 , , - - . , , : , ! , . , , , , - , . , . , , , . , 2 Trcmi A.Kuner erin sas ruhunu dzgn duyaraq, hr misraya flsfi duyular alaya bilmidir, orijinaln ideya v mahiyytini, ncib hiss v duyularn rus dilind d eyni drcd qoruyub saxlam, daxili gzllik z xmdr, rus oxucusuna yaradc eir nmunsi atdrlmdr.
1 2

Vahabzad B. Seilmi srlri. V c., Bak: aolu, 2002, s. 205. Xlilov C. Lirik erin epik lngri. dbiyyat qzeti, 2000, 20 yanvar.

494

Materiallar

Qrz xalqnn grkmli yazs ingiz Aytmatov xalq airimiz B.Vahabzad haqqnda bel fikir sylmidi: Sn vlad olduun xalqn nitq hisssind fel olma bacarrsan, xalqnn canl dil memarlna z thfni ver bilmisn. Hqiqtn d, bu fikirlr airin poeziyasnda z ksini tapmdr. O, doma dilimizin n fal daycs v keikisi olmudur. Bxtiyar Vahabzad sz yksk qiymt vermi, onun funksiyasn dqiq myynldirmidir. airin z-astar erind el szn mqddsliyindn sz alr, onun fikrinc briyytin gc qlncda, silahda yox, szd ksini tapmaldr. Glin erin Azrbaycan v rus dillrind sslnn paralarna diqqt yetirk. z-astar Yarpaqlar tez tklr erimin Kk yoxsa bu torpaqda, bu eld. Dad, dz varsa gr erimin, Bu dad, bu duz bu dilddir, bu dild. Ana dilim, erim sn borcludur Bu torpaa, bu Vtn borcludur. Bunu bildik, nakrk amma biz, Ax niy smrq bir dil? alrq, istyirik erimiz Gah o dil, gah bu dil evril1 - , . , , . , . , , . , 2 Trcmi A.Kuner orijinalda olan mnann srrast, dqiq trcmsin nail olmudur, mllif fikrinin mahiyyti anlanlmdr. erin zrif ruhu, smimiyyti v kvrkliyi saxlanlm v rus dilli oxucuya atdrlmdr. Bxtiyar Vahabzad eirlri il rklri fth edn gcl, qdrtli bir airdir. Onun qlmi dnyan qan dnizind bomaq istyn cahangirlrin qlncndan v silahndan daha kskin v gcldr. Hmi trkly il qrurlanan, bir millt - iki dvlt arzusuyla yaayb-yaradan bu Azrbaycan olunun tabutunun rtyi d Azrbaycan v Trkiy dvltlrinin bayra oldu.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. DBYYAT Vahabzad B. Payz dnclri (eirlr). Bak: Yaz, 1981. Vahabzad B. Seilmi srlri. II c., Bak: aolu, 2002. Vahabzad B. Seilmi srlri. V c., Bak: aolu, 2002. Vahabzad B. Seilmi srlri. VI c., Bak: aolu, 2003. Vahabzad B. Seilmi srlri. I c., Bak: ndr 2004. Xlilov C. Lirik erin epik lngri. dbiyyat qzeti, 2000, 20 yanvar. . . , 1991, 1. . . , 1995, 28 .

1 2

Vahabzad B. Seilmi srlri. V c., Bak: aolu, 2002, 204. Xlilov C. Lirik erin epik lngri. dbiyyat qzeti, 2000, 20 yanvar.

495

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZAD POEZYASINDA K


Mmmdov Cmil Oxtkin olu
Qafqaz Universitetinin doktorant cmemmedov@qu.edu.az

Mmmdova Vsal Hseynbala qz


Qafqaz Universitetinin dissertant vusale.huseynqizi@gmail.com XLAS Hr sntkarn yaradclnda vtn anlay byk hmiyyt dayr. nki insanlarn dnyaya gldiyi yer onlarn xsiyyinin formalamasnda mhim rol oynayr. Ntic olaraq biz sntkarn yaradclnda xsi keyfiyytlrin ksini ox df mahid edirik. Bxtiyar Vahabzadnin poeziyasnda da bu izlr mvcuddur. Lakin grkmli air poeziyasnda sadc kiy yer vermmidir. Bunun sbbini air Azrbaycan bir btv olaraq sevdiyini, paralanmaz olaraq qbul etdiyini bildirmidir. O htta poeziyasnda da Vtni regionlara blmy raz olmamdr. Bu sbbl d Bxtiyar Vahabzadnin poeziyasnda ox az sayda ki haqda eir mvcuddur. Say olaraq az olmasna baxmayaraq bu mvzudak eirlr forma v mzmun baxmndan olduqca uurludur. Mqald bu eirlr tdqiq edilmidir. SHEKI IN THE POETRY OF BAKHTIYAR VAHABZADE ABSTRACT The motherland concept is very important in each poets creative work. Because place where they were born has crucial role on formation of their character. As a result we can usually observe the reflection of poets personal quailfications in his creative work. Such kinds of tracks exist in Bakhtiyar Vahabazades poetry. But promnent poet didnt mention only Sheki n hs poetry. As the reason for it poet mentions that he loves hs Motherland as whole and he accepts his motherland as unitary. Even in his poetry he didnt accept to split the Motherland to region. For that reason we can find few poems about Sheki in Bakhtiyar Vahabzades poetry. Despite being few these are quite successful poems for content and form. These poems were researched in the article.

Grkmli Azrbaycan airi, dib, mtfkkir Bxtiyar Vahabzad xsiyytind bir ox ncib keyfiyytlrin birldiyi humanist bir sntkar olaraq tannr. Btn bu xsusiyytlri il yana unudulmaz air daim xalqn dnn ictimai xadim olmudur. Ancaq xalq onu daha cox flsfi v dndrc eirlrin mlifi kimi sevmi, rbt bslmidir. El buna grd xalq airin inanm, gvnmi, onu tkc air kimi deyil xalqn ssin ss vern rk, arzularn cani-dildn ifad edn bir ictimai xadim- xalqn, milltin vkili adna layiq bilmidir. Xalqnn onu sevdiyi kimi o da xalqini sevmi, milltin, vtnin v dvltin hyat boyu sadiq qalm, bu sevgi v sdaqti dflrc byk xidmtlri il ortaya qoymudur. Vahabzad yaradclnda vtn, xalq sevgisi hr zaman kskin kild zn biruz vermidir. O, kid gzlrini dnyaya amasna v burada boya baxmasna baxmayaraq daima Azrbaycanl kimliyini nd tutmudur. Doulduu hr hr n qdr onun n ziz olsa da o vtnini btv olaraq qbul etmi v srlrind d bunu aqca hiss ettirmidir. Bu sbbl d onun ki haqqda demk olar ki, ox az eiri mvcuddur. Vahabzadnin aadak misralar onu vtn anlay il bal duyu v dnclrini ox gzl ks etdirir: Mn hm baklyam, hm lnkranl, Gncli, qubal, hm naxvanl. kili, irvanl, qarabalyam, Btv Vtnim btv balyam.1 Mlumdur ki, insan z vtnini v xalqn ilk olaraq doulduu ailnin, dnyaya gz ad mkann timsalnda sevir. nki, kiik yalarda insan btn dnyan z trafndaki insanlarla v yaad mhitl srhdlyir. Yaa dolduqca biliyi, dnyagr v tcrblri artdqca vtn anlay da dyiir. Onun qli v duyusal inkiaf, zn v dnyan drk etmy balamas onda vtn anlayn gedrk formaladrr. Vahabzadnin babas il bal qlm ald aadak misralar insann keidiyi bu mrhllri v keirdiyi hisslri ox gzl ifad edir:
1

Vahabzad B. Seilmi srlri, 2 cildd, 1-ci cild, ndr nriyyat, Bak, 2004, sh. 73

496

Materiallar

Babam hyatnda yalnz bir kr Faytonla kidn Adaa getmi. O baxb uzanan dar gdiklr, tccb etmi. -Bu yerlr hams padahndr? Dey, faytonudan o xbr alm. Blk d, dnyaya o miskin, far Babamn verdiyi bu, ilk sualm. Bir dnya bilirdi kini babam, bu yaa qdr. Onun gzlrind dnya bu gndn Byd, uzand Adaa qdr. Sksn verst da yolu! Zarafat deyil. n uzun, n byk yoldu babamn. kidn Adaa uzanan bu yol, Byklk ls oldu babamn.1 nsann kediyi bu mrhllrd, formalad bu prosesd onda vtn sevgisi, vtn ballq v sdaqt kimi hisslr d meydana glir. n sas da bu sevgi v sdaqt sadc fikird v hissd qalmr v insann mllrind tzahr etmy balayr. Bu mllr bzn vtni ya dmndn qorumaq, bzn xalqn hisslrini v haqlarn dnyaya atdrmaq, bzn lknin bayran yksklrd dalalandrmaq, bzn d qlmi v snti il bu sevgini insanlara alamaq v onu qlblr nq etmk klind zn gstrir. lbtt ki, dnayaya kidn baxmaa v onu tanmaa alan Vahabzad n d vtn kidn balayrd. Onun vtn sevgisi il yorulmasnda ailsi il birlikt, uaqlq dvrn keirdiyi mhit olaraq ki hri d byk rol oynamdr. Vahabzadni ox sayda ncib keyfiyytlrl youran bu mhit v hr ona byk dnmy ynltmi, hcmc kiik qlbinin byk vtn n atmasn yrtmidir. Hr ken gn vtn v xalq sevgisi il dolub-daan bu qlb onun sevgisi v amallar kimi bymdr. Belc byk air, kini ox sevs d, byk dnm, byk Vtni Azrbaycan kiik paralara blmmi, onu hr zaman bir btv olaraq sevmidir. O, "znz kili olduunuz halda, hl kiy bir eir hsr etmmisiniz " sualn bir eirlr cavablam, vtni Azrbaycana v doulduu hr kiy hisslrini bel ifad etmidir: Bir nm qomadm hl mn sn, Dalar bunu mn ksir sanmasn. Mn dedim, vurunam Azrbaycana, Deyirm, he zaman xrdalanmasn Knlmdn ucalan bu avaz, bu ss. Bykdr, ucadr mslkim mnim. Bala anasna "sevirm" demz, Mn d demmim, a kim, mnim.2 Bala anasna sevirm demz misrasndan grndy kimi air vtnin sevirm dems d, kini hddsiz drcd sevmi, onun sevgisini hmi ryinin drinliyind qoruyub saxlamdr. O kinivtnini zn ana bilmi, ozn is bala hesab etmidir. ki sevgisini eirlrind ox iltmyn air daim vtnin, doulub boya baa atd el-obann sevgilisiyl yaamdr. air bir digr misrasnda da kinin adn az kmyin v ona ox az eir hsr etmsin fqli bir cavab verir. O, bildirir ki, onun eirin mayas zl ki v onun gzlliklridir. Buna gr d air bir vlad kimi kiy qar zn borclu hiss edir: Mn sn borcluyam z balan kimi, ox da ki eirimd grnmr adn.
1 2

Vahabzad B. Seilmi srlri, 2 cildd, 1-ci cild, ndr nriyyat, Bak, 2004, sh. 191 Cfrov N. Seilmi srlri, 5 cildd, 2-ci cild, Bak, 2012, sh 182-183

497

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Mnim oxuduum nmlrimi, Mnim qulama sn pldadn. erimin mayas - bu qaynar nfs Snin z iyin, snin z barn. erimd dil ab danmrm bs, Srin bulaqlarn, gy inarlarn?1 Uaqlq insan hyatnn n gzl, n, xbxt alardr. O anlardak hr hadis insann yaddana bdi hkk olur v insan n qdr vtndn uzaq qalsa da o irin anlar he vaxt unudulmur. Vahabzadd zaman-zaman kidn uzaqda da olsa o, doma yurdu, orda keirdiyi vaxtlari hmi xatrlamdr. kid keirdiyi uaqlar illrini air he vaxt unutmamdr. dib eirlrinin birind ata yurdunu tsvir edrk o yerlrinin hsrtinin kdiyini bildirmidir: kid mhl var n qdr desn, Gldim bu dnyaya "Yuxar ba"da.' Bir gz evimizd n desn vard, Taxa aada, buxar bada. xd ahllm o evdn l, Amma uaqlm yuxar bada. ndi mn hsrtm ata yurduma, Odu rkddir, buxar bada2 air gor onu bu torpaqlar air kimi yetidirmidir. Vtn torpanda ciyrlrin kdiyi o tmiz hava, suyundan idiyi gur axan bllur kimi bulaqlar, ba qarl uca dalar, uaqlnn qayke vaxtlarnn kediyi yamyal ucsuz, bucaqsz meliklr, yazda iklrinin trind, yayda meyvsinin barndan, lzztindn doyulmayan, uzaq ddkd hsrt kiln hr qar vtn torpa Vahabzad eirinin qaysi- zl hesab edilmidir. Vtn v ana bir- birindn ayr, o cmldn bir-birin mnaca ox yaxn szlrdir. Gzmz doma vtn torpanda aarkn ilk olaraq anamz grrk. Bellikl bu ziz xs v ziz mkan bizim n vhdt haln alr v mqddslir. Byk air vtnini ox sevmi ona vladliq borcunu, vtndalq borcunu layiqinc yerin yetirmk n lind glni etmidirdir. O sngrd xalqn, milltini qorumaa hazr olan sgr kimi hmi xalqna xidmt etmy hazr olmudur. O znn layiqli vtnda olmanda, ryi bu xalq n dynn bir air kimi yetidirilmsind byk rolu olan doma torpaqlara hmi minntdar olmudur Mn snin qoynunda gldim cahana, Mni bx eldin Azrbaycana. Hmi mn snin hndvrind an bir quam. Bir eld doulub xobxtm ki, mn Byk bir Vtn oul olmuam.3 Grndy kimi Bxtiyar Vahabzadnin dnyaya glib bydyu ki hri haqda ox az sayda eiri mvcuddur. Lakin, hr n qdr airin poeziyasnda ki mvzusu aq kild grnms d biz onun izlrin v tsirin dibin btn poeziyasnda rast gl bilirik. ki haqda az eiri olmasn da air kili olmaqdan vvl azrbaycanl olmasna balamdr. airliyi il yana byk mrfkkir olan Bxtiyar Vahabzad bu slubu il hm d milltini v xalqn birliy v brabrliy sslmidir. O, Azrbaycann bizi birldirn n byk dyr olduunu biz alamaa almdr. O, vtni Azrbaycan hmi btv olaraq grmk istmidir
1. 2.
1 2 3

DBYYAT Almmmdova S. Bxtiyar Vahabzad poeziyasnn dili, Bak, Elm, 2010 Cfrov N. Seilmi srlri, 5 cildd, 2-ci cild, Bak, 2012 Vahabzad B. Seilmi srlri, 2 cildd, 1-ci cild, ndr nriyyat, Bak, 2004, sh. 73 Vahabzad B. Seilmi srlri, 2 cildd, 1-ci cild, ndr nriyyat, Bak, 2004. sh. 80 Vahabzad B. Seilmi srlri, 2 cildd, 1-ci cild, ndr nriyyat, Bak, 2004. sh. 73

498

Materiallar 3. 4. 5. 6. 7. Hsnov A., Aayev . Pedaqogika, Bak, Nasir Nriyyat, 2007 Mikaylov . dbiyyat nzriyysi: I-I-ci siniflr n drs vsaiti, B, rif Nriyyat, 2003 Vahabzad B. Glin aq danaq, Bak, Azrbaycan, 1989 Vahabzad B. Seilmi srlri ki cildd. I cild, Bak, ndr nriyyat, 2004 Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd, II cild , Bak, ndr nriyyat, 2004

BXTYAR VAHABZADNN SRLRNN NR PROBLEMLR V BBLOQRAFYASININ YENDN HAZIRLANMASI


Vsal MUSALI
Do.Dr., Bak Dvlt Universiteti, Kitabxanalq-informasiya fakltsi Kitabnaslq v nriyyat ii kafedras Bak / AZRBAYCAN tezkireshinas@gmail.com XLAS Byk Azrbaycan airi Bxtiyar Vahabzadnin ilk kitab 1949-cu ild iq z grmdr. Bu tarixdn sonra airin srlri ardcl olaraq nr edilmy balamdr. airin xsi biblioqrafiyasnda 1995-ci il qdr iq z grm kitab, mqal, trcm v s. tsviri z ksini tapmdr. Ancaq 1995-ci ildn sonra da B.Vahabzadnin mxtlif kitablar Azrbaycanda v xarici lklrd ap olunmu, airin hyat v yaradcl mxtlif aratrclarn tdqiqat obyektin evrilmidir. Trkiyd B.Vahabzadnin vfatnn ildnmn hsr olunmu simpozyumlar tkil olunmudur. Bu baxmdan airin xsi biblioqrafiyasnn yenidn hazrlanmas mslsi gndm xmdr. Mqalmizd airin srlrinin nr tarixin nzr salnacaq, 1995-ci ildn sonra iq z grm srlri dyrlndirilckdir. Aar szlr: Bxtiyar, Vahabzad, sr, nr, biblioqrafiya. Kitab dostu, sirdadr Bu dnyada hr bir ksin. El insan varm grn, evirdiyi vrqlrdn Qlbi sib, titrmsin. B.Vahabzad

Trk dnyasnn byk airi, dramaturqu v dbiyyatnas, Azrbaycann xalq airi Bxtiyar Vahabzad bdii yaradcla 1943-c ild Ana v kil adl ilk eirini ap etdirdikdn sonra balamdr. O zamandan etibarn dvri mtbuatda eirlri, elmi mqallri, rylri mntzm ap olunmaa balamdr. airin nr olunmu srlrini strukturuna gr aadak kimi sistemldirmk mmkndr: Bircildli srlri; oxcildli srlri; Seilmi srlri, srlr toplusu; Monoqrafiyalar. B.Vahabzadnin srlrini sas mtnin trtibin gr is mononr v toplulara (mqallr toplusu) ayra bilrik. B.Vahbzadnin nr olunmu kitab v mqallri haqqnda mlumat ld etmk n xsi biblioqrafiyasna nzr salmaq lazmdr. Bak Dvlt Universitetinin professoru frat liyevann hazrlad v 1997-ci ild nr etdirdiyi Bxtiyar Vahabzad xsi biblioqrafik gstricisind airin 1995-ci il qdr ap olunmu kitab, mqal, trcm v s. anotasiyal biblioqrafik tsviri yer almaqdadr. .liyeva biblioqrafik gstricinin vvlind yazr: B.Vahabzadnin srlrinin biblioqrafiyasnn yaradlmasnda bu elmi-kmki biblioqrafik gstrici ilk tbbsdr. Biblioqrafiya airin 1943-1995-ci illrd Azrbaycan v xarici dillrd ap olunmu bdii srlrini, elmi monoqrafiyalarn, drs vsaitlri v kitabalarn, trcmlrini, dvri mtbuatda xan mqallrini, elmi-ictimai faliyyti haqqnda olan materiallar hat edir1.
1

Bxtiyar Vahabzad. Biblioqrafik gstrici / Trtibi prof. .liyeva. Bak: Maarif, 1997, s. 4.

499

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Szgedn gstrici hissdn ibartdir. Birinci hiss Tbriklr adlanr. Burada air haqqnda dnclr, B.Vahabzadnin hyat, elmi-pedaqoji v ictimai faliyytinin sas tarixlrin yer verilmidir. Bundan lav bu hissd Azrbaycan v xarici lklrin dbiyyat v mdniyyt xadimlrinin B.Vahabzad haqqndak fikirlri yer almdr. Kitabn ikinci hisssind airin kitablar, dvri mtbuatda, mcmulrd, drsliklrd drc olunmu srlri, xarici dillrd drc olunmu srlri v trcmlrinin biblioqrafik tsviri verilmidir. Gstricinin nc hisssi B.Vahabzadnin hyat v yaradcl haqqnda materiallar hat edir. B.Vahabzadnin dbi irsinin nri tarixi 1949-cu ild nr olunan Mnim dostlarm kitab il balayr. Bundan sonra airin Bahar (1950), Dostluq nmsi (1953), bdi heykl (1954), inar (1956), Sad adamlar (1956), Ayl geclr (1958), bi-hicran (1959), eirlr (1961), Etiraf, bi-hicran poemalar (1962), nsan v zaman (1964), Seilmi srlri (1967), Kklr...budaqlar (1968), Smd Vurun (monoqrafiya) 1968), Dniz sahil (1969), Drd yz on alt (1970), Seilmi srlri I cild (1974), Seilmi srlri II cild (1975), Seilmi srlri I cild (1983), Seilmi srlri II cild (1984), Ax dnya frlanr (1987), hidlr (1990), Nal-hyat (1991), Yanan da mn, yaman da mn (1995), Fryad (1995) kimi bir-birindn dyrli srlri iq z grmdr. airin 1964-ci ild Azrbaycan Dvlt Nriyyatnda ap olunmu nsan v zaman adl kitabnda eirlr v poemalar toplanmdr. Kitabn Narahat air srlvhli n szn Mehdi Hseyn yazmdr. M.Hseyn yazr: Mn Vahabzadnin dbi portretini yazmram, mqsdim onun poeziyasna thlil vermk d deyildir. Mn yalnz onu demk istyirm ki, B.Vahabzad, son drcd srtl artan, yaradclnn hm mvzu dairsini genilndirmy, hm d mstqil bdii slubunu yaratmaa inadla alan v bunun n d get-ged oxucularn daha da rbtini qazanan grkmli airdir (10). Bu kitabda airin ki saat, Kimdir mnim dmnim, Syaht dftrindn, Soruma, irin arzular v s. kimi eirlri v Alar-glyn, Yollar oullar adl poemalar yer almaqdadr. B.Vahabzadnin Seilmi srlri 1967-ci ild Gnclik nriyyatnda ap olunmudur. Kitabda airin eirlri v poemalar verilmidir. Kitabn redaktoru .Tapdqdr. Kitab airin Yaamaq yanmaqdr, yanasan grk! Hyatn mnas yalnz ondadr. am gr yanmrsa yaamr demk, Onun da hyat yanmandadr. eiri il balayr. Burada airin Mnim eirim, nsan v zaman, Syaht dftrindn, Hsrt nmlri, Mktb eirlri, Mahnlar silsilsindn olan eirlri v Etiraf, Qm iind, Uun, nmlrim, Vaxt, srt, fikir verilmidir. airin Seilmi srlri 1974-1975-ci ild iki cildd Azrnrd iq z grmdr. Dndrn poeziya adl mqddimni Y.Qarayev yazmdr. Kitabn redaktoru M.Mtaqdr. ikinci cild 1975-ci ild nr olunmudur v poemalar hat edir. Bxtiyar taleli Bxtiyar adl son sz xalq airi N.Xzri yazmdr. B.Vahabzadnin Seilmi srlri 1983-1984-c illrd iki cildd Yaz nriyyatnda nr olunmudur. Birinci cild 1944-1965-ci illrd yazlm eirlri v poemalar hat edir. Redaktoru Q.sazaddir. B.Vahabzadnin 1991-ci ild Yaz nriyyatnda iq z grn Nal-dnya kitab Z.Yaqubun Biri varm, biri yoxmu srlvhli n sz il balayr: ...ndir bu kitab airin vvlki kitablarndan frqlndirn cht...Bu kitabda ln, qaynar, ehtirasl Bxtiyardan daha ox qayl, dncli, asaqqal Bxtiyar grrsn. B.Vahabzad Mllifdn bal altnda bu kitabn yazlma sbbini bel rh edir: Ken yay arxivimi aradrdm, gnclik illrindn yazmaa baladm gndliklrimi, ap olunmam eirlrimi varaqladm, kediyim yollar dftr shiflrind yenidn keib hm frhlndim, hm d tssflndim. Frhlndim, ona gr ki, gnclik illrimd d hqiqti grm, a qaradan seib duyularm, fikirlrimi yel vermmi, myyn ld yazya kr bilmim. kdrlndim, ona gr ki, mr yollarnda bdrmlrim d olmu, duyu v fikirlrimi tam dqiqliyi il yaza bilmmi, zamann tufanlarndan ehtiyat elmim. O
500

Materiallar

dhtli illrd apa ver bilmdiyim, yalnz yazmaqla tslli tapdm bu saralm vrqlrd rpnan qlbimin fryad, o zamann ar v aclardr. Bu kitabda B.Vahabzadnin Sandqdan sslr, mr uzun, mr qsa, Qomalar, grayllar, Sbb axtarma, Babas kimi balqlar il eirlri toplanmdr. Kitabda airin Glstan, Vtn mnm, mn vtnm, ki qorxu, hidlr poemalar yer almdr. airin Al baqa, rk baqa adl eirlr kitab 2000-ci ild Azrbaycan nriyyatnda, stiqlal adl kitab 1999-cu ild Gnclik nriyyatnda, Zaman v mn adl kitab 1999-cu ild Azrnrd, Hara gedir bu dnya? adl pyeslri hat edn kitab 2001-ci ild Azrnrd ap olunmudur. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Azrbaycan dilind latn qrafikas il ktlvi nrlrin hyata keirilmsi haqqnda 12 yanvar 2004-c il srncam il B.Vahabzadnin srlrinin d latn qrafikas il tkrar nri hyata keirilmidir. 1995-ci ildn bu yana B.Vahabzadnin srlr klliyyat on iki cildd 2001-2007-ci illrd Azrbaycan nriyyat v aolu nriyyatnda iq z grmdr. Burada airin eirlri, poemalar, mqallri, publisistikas, son illrd yazlm v mvafiq cildlr dmyn v yenidn ilnmi eirlri yer almdr. I, II, III, VIII, IX, X, XI, XII cildlri Azrbaycan, digr cildlr is aolu nriyyatnda ap olunmudur. srlrin birinci cildi 2001-ci ild Azrbaycan nriyyatnda ap olunmudur. 1945-1960c illr arasnda, yni 15 il rzind yazlan er v poemalardan ibart bu kitab klliyyatn I cildi hesab olunur. Mllifin srlrinin ikinci cildin yaradclnn n mhsuldar dvrlrindn birind-tn srin 60-c illrind (1960-1969-cu illr) qlm ald v sasn, hmin illrd nr olunmu srlrinin bir qismi daxil edilmidir. Bu cild 2002-ci ild nr olunmudur. Xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin oxcildlik srlrinin nc cildin onun tn srin 60-c illrind (1960-1969) yazd eirlrin bir qismi daxildir. Cildd, hminin, airin hmin dvr yaradclnn mhsulu olan 10 epik v lirik poemas da ap olunmudur. Kitab 2002-ci ild ap olunmudur. Mllifin srlrinin drdnc cildin 1970-1979-cu illrd yazd eir v poemalar daxil edilmidir. Kitab 2002-ci ild aolu nriyyatnda nr edilmidir. B.Vahabzadnin srlrinin beinci cildin yaradclnn tn srin 80-c illrini (1980-1989) hat edn v nnvi olaraq toplanm srlri daxil edilmidir. Cild, hminin, airin yaradclnn vvlki dvrlrin aid olsa da, mxtlif sbblrdn "srlri"nin mvafiq cildlrin dmmi, yaxud myyn naqisliklrd ap olunmu bzi eirlri d salnmdr. Bu cild d 2002-ci ild ap olunmudur. srlrin altnc cildi aolu nriyyatnda 2003-c ild iq z grmdr. Xalq airi B. Vahabzadnin oxcildli srlrinin bu cildin onun XX srin 90-c illrind yazd srlri daxil edilmidir. Skkizinci cild airin myyn sbblrdn "srlri"nin VII cildin dmmi bir ne eiri, mxtlif illrd ara-sra yazd hekaylr, oxaxli yaradclnda mhm yer tutan, masir mnvi-xlaqi v tarixi-qhrmanlq mvzularnda dram srlri, o cmldn "kinci ss", "Yadan sonra", "Fryad", "zmz ksn qlnc" v s. pyeslri, habel bir ne tele-radio pyesi v ssenarisi daxil edilmidir. B.Vahabzad 60 illik yaradcl boyu bdii srlrl yana, mntzm olaraq, dbiyyatn nzri msllrin, dbiyyat tarixin, klassik dbiyyat v incsntimizin aktual problemlrin, onlarn ayr-ayr grkmli nmayndlrinin yaradclna dair elmi-tdqiqi v dbi-tnqidi mqallr yazmdr. Doqquzuncu cildd onlarn bir qismi toplanmdr. Szgedn cild 2005-ci ild Azrbaycan nriyyatnda iq z grmdr. srlrin X, XI cildlr publisistikasn, XII cild is 2007-ci il qdr yazlm, mvafiq cildlr dmyn v yenidn ilnmi eirlrini hat edir. B.Vahabzadnin srlri 2001-2005-ci illrd Azrnrd 6 cildd nr olunmudur. B.Vahabzadnin Seilmi srlri 2004-c ild iki cildd ndr nriyyatnda ap olunmudur. Seilmi srlrin bu ikicildliyi airin srlrinin Azrbaycan nriyyatnda 2001501

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

2002-ci illrd iq z grm I-III cildlri sasnda v aolu nriyyatnda 2002-2003-c illrd nr olunmu IV-VI cildlri sasnda tkrar ap edilmidir. Kitabn birinci cildi eirlri, ikinci cildi is poemalar hat edir. Kitabn trtibisi v redaktoru is Azr Barovdur. Birinci cild n sz ingiz Aytmatov yazmdr. Birinci cildin n sz Yaradbdr inam mni, Mn inamn vladyam misralar il balayr. airin Seilmi srlrinin ikinci cildi mxtlif illrd qlm ald bi-hicran, Glstan, stiqlal, Alar-glyn, Tzadlar, Qiymt, Muam, Atlmlar, ki qorxu, hidlr poemalarn hat edir. Bu cild Azr Barov trfindn trtib v redakt olunmudur. B.Vahabzadnin Zaman v mn kitab 1999-cu ild Azrnrd iq z grmdr. Bundan lav airin Sandqdan sslr kitab 2002-ci ild, Sn olmasaydn... adl kitab 2009-cu ild ap olunmudur. Ayr-ayr alim v tdqiqatlarn da B.Vahabzady hsr olunmu monoqrafiya v mqallri d bu baxmdan diqqtlayiqdir. Msln, Mail Dmirli 2000-ci ild "airin dbi grlri adl kitab ap etdirmidir. Kitabn redaktoru .Salmanov n szd yazr: air, yaz, dramaturq B.Vahabzad myyn drcd yrnilmis d, bu sz onun dbi grlri, tdqiqatlq faliyyti bard dey bilmrik. Bu kitabn airin poeziya grlri, Klassik poeziya grlri, Byk poeziya mktbi v baqa blmlrind B.Vahabzadnin dbi grlrinin mxtlif trflrindn v msllrindn sz alm, dbiyyatmzn zngin tcrbsi, dbi prosesin meyllri sasnda hmin msllr iqlandrlmdr. n mhm is bu msllr mnasibtd airin mvqeyi gstrilir1. M.Dmirlinin Trk dnyasnn Bxtiyar adl (2002) kitab B.Vahabzadnin hyat, yaradcl v ictimai faliyyti il bal qlm alnm mqallri ks etdirir. Addin Mansurzadnin Mn Bxtiyaram adl kitab B.Vahabzadnin 75 illik yubileyin hsr olunmudur. Kitabda mllifin yaxndan tand, dostluq etdiyi xalq airi haqqnda mxtlif illrd qlm ald dbi-bdii publisistik mqallri, shbtlri, msahiblri toplanmdr. Kitabdak mqallr yazl tarixin uyun xronoloji ardcllla dzlmdr. M.Musayevin Parlament fsillri v Bxtiyar Vahabzad srlvhli kitab 2009-cu ild iq z grmdr. airin vfatndan sonra R.Qafarlnn redaktsi il 2000-ci ild Bxtiyar Vahabzad bdiyyt yolunda yaxud airsiz tn bir ilimiz adl kitab nr olunmudur. 2000-ci ild Azrbaycan nriyyatnda ap olunan Bxtiyar Vahabzad. Foto kitab airin hyat yolunu fotolarla ks etdirmsi baxmndan diqqti clb edir. Kitab N.brahimov trfindn hazrlanmdr. 2005-ci ild Thsil nriyyatnda Bxtiyar dnyas adl mqallr toplusu iq z grmdr. ada dbiyyatmzn qdrtli nmayndsi xalq airi B.Vahabzady hsr olunmu bu topluda tannm alim v tnqidilrimizin, qlm dostlarnn grkmli sntkarn oxaxli poetik, dramaturji v publisistik yaradclnn xalqmzn istiqlal mbarizsi tarixindki mstsna rolundan bhs edn, mtbuatda ap olunmu yazlar toplanmdr. Mqallrd airin yaradcl il bilavasit bal olmayan mqamlarla laqdar bzi ixtisarlar edilmi, habel slubi xarakterli myyn redakt ii aparlmdr. Son illrd B.Vahabzadnin yaradcl monoqrafik sviyyd tdqiqata clb olunmudur. Onlarn arasnda F.Sfiyevann, S.Almmmdovann v V.Allahverdiyevin kitablarnn adlarn sadalamaq mmkndr. F. Sfiyevann 2006-c ild Bxtiyar Vahabzadnin dramaturgiyas adl monoqrafiyas ap olunmudur. Kitab n yeni dvr Azrbaycan dbiyyatnn byk airi, grkmli alimi, tannm pedaqoqu v ictimai-siyasi xadimi, xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin dramaturji yaradclnn tdqiqin hsr olunmudur. S. Almmmdovann Vahabzad poeziyasnn dili adl kitab Elm nriyyatnda 2010-cu ild iq z grmdr.
1

Novruzov T. airin dbi grlrin bir bax // Xalq qzeti, 2000-ci il 26 may.

502

Materiallar

V.Allahverdiyevin Bxtiyar Vahabzad yaradclnda milli zndrkin bdii-flsfi ifadsi srlvhli monoqrafiyas 2011-ci ild Yaz nriyyatnda ap olunmudur. Bxtiyar Vahabzadnin srlri ayr-ayr tdqiqatlar trfindn tdqiqat obyektin evrilmi, mxtlif xalqlarn dilin trcm olunmudur. Bel ki, B.Vahabzadnin ayr-ayr eir v poemalar trk, rus, fars, zbk, alman, ingilis dillrin trcm olunmu v ap edilmidir. Trkiyli tdqiqatlar airin hyat v yaradcln bu v ya digr kild tdqiqat obyektin evirmilr. Msln, N.Demir Bahtiyar Vahabzadenin Veten ocann istisi adl eseri zerinde gramer almas (1994), S.Kurtolu Bahtiyar Vahabzade ve seilmi iirlerinin dil incelenmesi (1994), H.Mayadal Bahtiyar Vahabzade ve eserleri (1996), H.Nalbant Azerbaycanl air Bahtiyar Vahabzadenin Muam poemas (metin-inceleme) (2007), B.Gndodu Bxtiyar Vahabzadnin publisistikas (2010) adl dissertasiyalar mdafi etmilr. Gazi Universitetind B.Vahabzadnin ildmn hsr olunmu lmnn birinci yldnmnd Bahtiyar Vahabzade mvzusunda (2010) simpozyum tkil edilmi v sempozyumun materiallar Gazi Universiteti Trkiyat drgisind iq z grmdr. Bundan lav Erdem drgisi 2010-cu ild Bahtiyar Vahabzade zel says nr etmidir ki, burada da airin yaradclnn mxtlif aspektlrin hsr olunmu mqallr yer almdr. Trkiyd nr olunan Trk leheleri ve edebiyatlar jurnalnn bir nmrsi Bahtiyar Vahabzade zel says bal il ap olunmudur ki, burada da mxtlif trk alimlrinin airinin hyat v yaradclna dair apardqlar aradrmalarn nticlri z ksini tapmdr. B.Vahabzadnin dbi irsi Trkiyd trk tdqiqatlar trfindn d aradrlm, kitablar iq z grmdr. B.Vahabzadnin aada adlar qeyd olunan srlri Trkiyd trkiy trksiyl, bzilri is Azrbaycan trkcsiyl nr olunmudur: eirlr: eirlr v poemalar. stanbul, tken neriyyat, 1979; Dovana qa, tazya tut... Publisistik makaleler eviren Y. Aslan. Ankara, Yeni dnce yaynlar, 1990; Qaraba melodyalar: iirler, dram ve publisistika evirn A.mide. stanbul, Tr Dnyas Aratrmalar Vakf, 1991; rkddir szn kk (Azeri trkesiyle). Ankara, Diyanet Vakf yaynlar, 1991; Hara gedir bu dnya evirn Y.B.Bakiler. Ankara, Kltr Bakanl yaynlar, 1991; hidlr (poema) stanbul, Cng yaynevi, 1991; Gn var min aya dyr / evirn B.smayl. zmir, 1992; Son bahar dnclri evirn B. smayl. Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 1993; Vatan, Millet, Ana dili. Ankara 1999; Glstan (poema) Hazrlayan Seyfeddin Altayl. Ankara, AKMBY, 1997; mrden Sayfalar stanbul, tgen, 2000; Gn var bir aya deer. stanbul, 2006; Soru iareti stanbul, 2002. Bellikl, B.Vahabzadnin 1995-ci ildn 2012-ci il kimi iq z grn srlrinin nri msllrinin aradrlmas v airin biblioqrafiyasna szgedn zaman ksiyind nr olunmu srlrin, mqallrin, dissertasiyalarn v s. lav olunmas problemi v xsi biblioqrafik gstricisinin yenidn nri z hllini gzlmkddir.
DBYYAT 1. Allahverdiyev V. Bxtiyar Vahabzad yaradclnda milli zndrkin bdii-flsfi ifadsi (monoqrafiya). Bak: Yaz, 2011. 2. Almmmdova S. B.Vahabzad poeziyasnn dili. Bak: Elm, 2010. 3. hmdov T. Azrbaycan yazlar. Ensiklopedik mlumat kitab. Bak: Azrbaycan Ensiklopediyas NPB, 1995, 637 s. 4. Piriyev Q. Mn Bxtiyaram. B.Vahabzadnin 75 illik yubileyi mnasibtil ap olunan kitab haqqnda // Xalq qzeti, 2000-ci il 29 avqust. 5. Trkiyd B.Vahabzadnin iki yeni kitab nr edilmidir // Yeni Azrbaycan, 1994 3 mart. 6. Vahabzad B. Nal hyat. eirlr v poemalar. Bak: Yaz, 1991, 240 s. 7. Vahabzad B. Biblioqrafik gstrici / Trtibi prof. .liyeva. Bak: Maarif, 1997, 199 s. 8. Vahabzad B. Zaman v mn. Bak: Azrnr, 1999. 9. Vahabzad B. Sandqdan sslr. Bak: Tfkkr, 2002, 125 s. 10. Vahabzad B. dbi dnclr. Mqallr toplusu. Bak: Thsil, 2000. 11. Vahabzad B. Sn olmasaydn... Bak: Araz, 2009. 12. Bxtiyar Vahabzadnin poeziyas 6 cildd apdan xd // dbiyyat qzeti, 2003-c il 14 mart.

503

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZAD V ALTMIINCILAR


(Bxtiyar Vahabzad v 60-c illrin poetik prosesi) Yaar Qasmbyli
AMEA-nn Ba elmi iisi, filologiya zr flsf doktoru yashargasimov@mail.ru XLAS Bxtiyar Vahabzad v altmnclar mqalsind vurulanr ki, xalq airi Bxtiyar Vahabzad XX yzilin ikinci yarsndak Azrbaycan poeziyasnn n grkmli nmayndlrindn biridir. Milli drdlr v facilr, xsusn, 60-c illrdn etibarn airin yaradclnda bariz kild nzr arpmaa balamdr. Bxtiyar Vahabzad 60-70-ci illr poetik prosesinin mahiyytini v ynn myynldirn, zamann poetikasnda silinmz izlr qoyan tkrarsz sntkardr. Bu dvr Azrbaycan eirind flsfi lirika v fikir poeziyasnn mhtm uurlar mhz Bxtiyar Vahabzad yaradcl il sciyylnir. Eyni zamanda, poema janrnn inkiafnda, yeni poetik elementlr v motivlrl znginlmsind Bxtiyar Vahabzadnin xidmtlri vzsizdir. O, yalnz Azrbaycan poeziyas srhdlri daxilind deyil, mumiyytl, btn Sovetlr Birliyi dbiyyatnda v trk dnyasnda tannm, etiraf edilmi qdrtli bir sntkar olmudur. Aar szlr: Yeni eir, Bxtiyar Vahabzad, altmnclar, li Krim, Abdulla Aripov.

Bxtiyar Vahabzad XX yzil Azrbaycan poeziyas tarixind znmxsus yer tutur. O, 40c illrin sonlar v 50-ci illrin vvllrind dbiyyata glmsin, onlarla eir v poemalar yazmasna baxmayaraq, onun sl byk sntkar kimi formalamas v pxtlmsi 60-c illr tsadf edir. Bdii fikir tariximizd 60-80-ci illri son drc mhsuldar v milli vtnprvrlik duyularnn bariz surtd nzr arpd btv bir poetik epoxa kimi gtrsk, Bxtiyar Vahabzad bu dvrn dbi simasn v dst-xttini myynldirn qdrtli sntkarlardan biridir. Bxtiyar Vahabzad yaradcl il 60-c illrin poeik prosesi arasndak yaxnl v domal rtlndirn sas xsusiyytlrdn biri air yaradclnn aparc tematikasnn qeyd etdiyimiz dvrn sas estetik motivlri il zvi surtd uyunluudur. kinci bir trfdn is Bxtiyar Vahabzad eirlrini sciyylndirn sas lirik mndricnin o vaxtlar hl ox gnc olan altmnclarn prsti etdiklri poetik leytmotivlrl st-st dmsidir. Burada bunu da minlikl sylmk mmkndr ki, altmnclarn yeni estetik dnyagrn yiylnmsind v bdii axtarlarnn sas istiqamtlrinin myynlmsind Bxtiyar Vahabzad yaradclnn qvvtli tsiri olmudur. Hmin illrd qlm alnm, airin irsind v zamann poetik yaddanda mhm yer tutan bir sra bdii nmunlri burada xatrlamaq yerin dr: Ana dili (1954), Tklik (1956), Dada lal kimi (1960), Kimdir mnim dmnim (1960), zmdn narazyam (1960), Ana hdiyysi (1962), Vtndn vtn (1962), Sadt ndir (1962), Anam haqqnda eirlr (1963), Al-gz (1963), Habil seygah (1964), Mnim eirim (1964), Azrbaycan oluyam (1966) v baqalar nzrdn keirdiyimiz dvrn poetik nfsini v abu-havasn nmayi etdirn srlrdir. Ana dili (1954) eirini yeni poetik epoxan balayan v dbiyyat almin trif buyurmu gnc nsillri csartlndirn qiymtli bdii nmunlrdn biri hesab etmk olar. Bu eir yeni poetik dvrn bnvrsin qoyulmu ilk v mhkm tml dalarndan saylmaldr. Dil aanda ilk df ana sylyirik biz, Ana dili adlanr bizim ilk drsliyimiz. lk mahnmz laylan anamz z sd il irir ruhumuza bu dild gil-gil1. Ana dili eiri mllifin doma dilin, Vtnin v milltin sadc bir sevgi izhar deyildi. Daha ox analitik bir lirik sciyyy malik, estetik proqram ykl bir eir idi. air mdhi v amansz 20-ci, 30-cu v 40-c illrin qanl-qadal qadaalarndan sonra ilk df olaraq z kkn v mahiyytin mracit edirdi. Hmin onilliklrin mxtlif izmlrl damalanm bdii arsenalna v salnamsin nzr salsanz, Ana dili adlanan bir eirl tin qarlaarsnz. Cmi bir ne on il rzind ard-arda lifba snandan kemi bir millt ana dilini xatrlatmaq, tbii ki,
1

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004. sh. 8.

504

Materiallar

yasaq edilmidi. Zira min illik dbi nnlri, dd-baba eir yolunu unutmaa and in (daha dorusu and idiriln!) 20 v 30-cu illrin poetik gncliyi ana dili barsind dn bilmk ovqatnda deyildi. Zaman yeni ictimai-estetik vziflri diqt edirdi. Gnc v tcrbsiz qlm hlindn kemi v tarix deyil, yalnz bu gn sdaqt, milli birliy deyil, siyasi birliy hd-peyman, dd-baba v ana-nnlr deyil, siyasi elitaya v partiyaya mhbbt, mnby, mny, mahiyyt deyil, siyasi arlarla beyinlr yeridilmi tkc absurd v abstrakt glcy mhbbt tlb edilirdi. Gnc Bxtiyar Vahabzad doma xalqnn beynini v urunu qapsam zrrli v zhrli dnc trzini bnd-bnd, lay-lay, hiss-hiss skmy, datmaa can atrd. eirin hr bir misrasnda zamann sanki bir qadaas v mhdudiyyti inkar edilir, aradan gtrlrd. V khn, zrrli, xst dnc laylar, qatlar vzin yeni, salam v hyati hmiyyt malik, yaar zllr, tmllr vurulanrd: Bu dil, - bizim ruhumuz, eqimiz, canmzdr, Bu dil, - bir-birimizl hdi-peymanmzdr. Bu dil, - tantm biz bu dnyada hr eyi, Bu dil, - cdadmzn biz qoyub getdiyi n qiymtli mirasdr, onu gzlrimiz tk Qoruyub, nsillr biz d hdiyy verk1. Ana dili eiri yalnz Bxtiyar Vahabzadnin deyil, yeni zamann poetik manifesti kimi sslnirdi. Yeni estetik epoxann grmli olduu btn ilri v vziflri mllif mhartl sanki bir eird cmlmi v mumildirmidi. Gnc air ana dilinin millt n n demk olduunu ehtirasla vurulayrd; ana dilinin tarixlrdn keib glmi n mtbr v mqdds srvt olduunu, milltin tkc bu gn deyil, glckd d yaamas v var olmas n saslarn sas olduunu, onun milli zlk v znmxsusluq sndi, milli namus v an-hrt pasportu olduunu sylyirdi: Ana dilim, snddir, xalqn qli, hikmti, rb olu Mcnunun drdi snd dil am. rklr yol aan Fzulinin snti, Ey dilim, qdrtinl dnyalara yol am. Snd mnim xalqmn qhrmnlqla dolu Tarixi varaqlanr, Snd ne minillik mnim mdniyytim, an-hrtim saxlanr. Mnim adm, anmsan, Namusum, vicdanmsan2. Bxtiyar Vahabzadnin Ana dili eirini 50-ci illrin sonu v 60-c illrdki poetik proses kontekstind dyrlndirrkn, qeyri-ixtiyari olaraq, hmin dvrn bir sra byk v mhtm eirlri d yada dr. Xsusn, gnc altmnclardan li Krimin, Mmmd Arazn, Xlil Rza Ulutrkn v baqalarnn ana Vtn, ana dili v ana haqqndak eirlrini ayrca qeyd etmk olar. Msln, poeziya hvskarlarnn bir oxunun zbr bildiyi li Krimin mhur Qaytar ana borcunu eirini xatrlayaq. Bu eird d Vtn v anaya mhbbt ana avazna, ana ivsin v ana dilin sevgi il zvi surtd birlmidir: Qaytar o dilindki irin-irin szlri! O sz, o shbti, gl anan verib, Ana dodaqlarndan bala dodaqlarna. ndi ondan gen gzn oul ayaqlarna Yerii anan verib. Qaytarsan o szlri, szsz bir lal olarsan, Qaytarsan o yerii, yerindc qalarsan3. Ana dili v Qaytar ana borcunu eirlrinin sonluu da bir-biri il hmahngdir. Hr iki mllifin qzbli xitab zamann mnvi-estetik ehtiyaclarndan doulmudu. Bxtiyar Vahabzad z dd-babasnn v z anasnn dilind danmaqdan xcalt knlri el-yurd iind rsvay edirdi. Onlara zn tutub qzbl sylyirdi: Ey doma dilind danma ar biln, Bunu iftixar biln Modal dbazlar, Qlbinizi oxamr qomalar, telli sazlar. Qoy bunlar mnim olsun. Ancaq Vtn ryi Bir d ana ryi Sizlr qnim olsun!.
1 2 3

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 8. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 8-9. li Krim. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1974. sh. 23.

505

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

li Krimin lirik qhrman da z anasndan z evirmi nankor oul haqqndak tragik-emosional hekaysini atin v odlu-alovlu mracitl bitirirdi. Tbii ki, o dvrdki Azrbaycanda gnc airin bu ehtirasl v qzbli szlrindn oxlarna pay drd. Bxtiyar Vahabzadnin taleykl kdrini v milli yansn li Krimin lirik qzbi v etirazlar son drc yksk v emosional bdii intonasiyada tamamlayrd: Sn ki drd verdin oul, sn gl vern, Oul demrm sn! Deyirm ki, o boyu, buxunu qaytar geri! Deyirm ki, varn, yoxunu qaytar geri! Qaytar ana borcunu, Gln, adn, szn qaytar geri! Qaytar onun borcunu, O borc snin znsn, zn qaytar geri1. Ana dili v Qaytar ana borcunu eirlrindn bhs edrkn, mumn, altmnclarn bu mvzudak poetik axtarlarna toxunmaq vacibdir. nki Ana v Ana dili adlanan eirlr bu mbariz pleyadann yaradclnda xsusi kiy malikdir. El Bxtiyar Vahabzadnin Ana dili eirindn baqa Anam haqqnda eirlri, li Krimin Ana eiri, Xlil Rza Ulutrkn Anama mktub, ana v ata haqqnda eirlri, Mmmd Arazn Anamdan yadigar nmlr silsilsi, Nnmin kitab, Ana torpaq, Azri qz, Ana ya v s. bdii nmunlr 60-c illrin poetik mnzrsini myynldirir. Bxtiyar Vahabzad v li Krimin, mumiyytl, Azrbaycan altmnclarnn bu mvzudak srlrini daha geni mstvid - sabiq mumittifaq dbi kontekstind nzrdn keirsk, bhs etdiyimiz poetik tendensiyann drin kklr v geni miqyasa malik olduunu mahid edrik. Xsusi qeyd etmliyik ki, Ana dili, Ana, Ana Vtn haqqndak eirlr Baltikyan respublikalar, Ukrayna, Mrkzi Asiya respublikalarnn poeziyasnda, llxsus da altmnclarn yaradclnda bu mvzu aparc mvqey malik idi. Msln, bu nqteyi-nzrdn zbk altmnclarnn mnvi-estetik axtarlar daha sciyyvidir. Qarda zbkistann 60-c illrin mumittifaq bdii prosesind byk ks-sda dourmu son drc istedadl v vtnprvr poetik gncliyinin ncl nmayndlri Erkin Vahidov, Abdulla Aripov, Rauf Prfi, Aman Mtan, olpan Erqa, Maarif Clil, Camal Kamal, Hlim Xudayberdiyeva, Aydn Hacyeva, Mrb Babayev, Abdulla ir, Sleyman Rhman v baqalarnn ilk lirikasnda mhm yer tutmu Ana dili, Ana, Ana torpaq, Anacan, Anama mktub tipli eirlr dediklrimiz parlaq misal ola bilr. Bxtiyar Vahabzadnin 60-c illrin poetik prosesi trkibin n qdr v n drcd drindn nfuz etdiyini anlamaq n byk sntkarn Anam haqqnda eirlri il byk zbk airi Abdulla Aripovun Anacan eirini qsaca mqayis etmk kifaytdir: Anam ld! Son nfs, Son hqrq, Son nida! Biz dedi lvida! Bir saat vvl duyan, hiss elyn bir insan Yatanda da oldu. Heliy doru axan Bir axna qouldu. Anamn lmndn Bir an keib, ancaq o, Da olub insan ikn, z-zn danbdr. Birc anda O bizdn Min il aralanbdr2. Abdulla Aripovun Anacan eiri d eynn bu cr emosional v lmli duyular axn il balayr: Ne gndr yox aramm, Glmmirm huuma. Anacanm hey geclr Girr mnin yuxuma. llrind a bir yelpik Ay nurunda parldar. Anacanm iaryl z yanna arar. Gtirr o ld beik, Gzlrind hycan. Yatmaq vaxtn atd deyr, Tez glsn, balacan. Harayasa yyrrm, Ah-nalmdn xar od, ox alama, deyib mn, Gstrrlr bir tabut. Shr a gz aaram, Qovrular tnd can. Anacanm, bel etm, fqt eyl, anacan3. 60-c illrin poetik prosesind Bxtiyar Vahabzadnin mvqeyini myynldirrkn byk airin dbi proqram ynl eirlri il gnc altmnclarn poetik manifestlri arasndak uyunluu da vurulamaq zruridir. Grkmli sntkarn Tklik (1956), Dada lal kimi (1960), Kimdir mnim dmnim (1960), zmdn narazyam (1960), Habil seygah (1964), Mnim eirim (1964), Nsns, zn ol (1966) v s. eirlri onun gnc altmnclarla qidda v mslkda olduunu ks etdirir. Tklik eirind mllif qlbinin btn hrarti il dbi hmryliyi trnnm edirdi. Dnayaya glmdik biz bs yer, nsanq, insan da biz grkdir. Baatk qnna kilnlr rk n grkdir, dil n grkdir.
1 2 3

li Krim. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 22-23. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 18-19. Abdulla Oripov. Yillar armon. Tokent, afur ulam nomidaqi Adabiyot va sanat nariyot, 1984, sh. 141.

506

Materiallar

ay-aya qovumaz sular damasa, Ulduzun ulduzla nsiyyti var. Gyd buludlar da qoalamasa N ildrm axar, n ya yaar... Yol tapa bilrmi saz rklr, Mizrab asta-asta tel dyms? xarm qndn tk birc kr Blbln nfsi gl dyms1. air hyatdan v tbitdn gtirdiyi ibrtamiz misallarla birliyin, hmkarln v hmryliyin bhrsini, nticlrini oxucuya atdrr. Btn dnya v kainat mhz bu birliyin sasnda yaaya v mvcud ola bilir. eird mllif bunun ksini d gstrir. Yen d tbii v hyati misallara mracit edir. gr bir-birin ballq, qoalq, yaxnlq, yni birlik olmasa nlr ba verr, nlr ola bilr? air birliyin v nsiyytin nticsini ks etdir bildiyi kimi, tkliyin v yalqzln ac nticlrini d tsirli poetik detallarla yani kild gstrmy nail olub: z el-obasn trk etdiyindn, Tk-tnha dolanr bayqu bu gn d. Kollarn dibind tk bitdiyindn Boynu bkk olur bnvnin d. Od vurmasa, qabda su daa bilmz, Qu da tk qanadla da aa bilmz. Ksyn iksi ld d yanar, Biri ocaqda da ala bilmz2. Tklik facisini gstrmkl byk sntkar tkc qlm hlini deyil, btn milltini birliy v hmryliy sslyirdi. Zira milli sadtin v tale aydnlnn yolu yalnz v yalnz milli birlikdn kediyini gnc v mdrik sntkar drindn anlayrd. Bxtiyar Vahabzad zmansinin byk airlri Rsul Rza v Osman Sarvlli, Mirvarid Dilbazi v Nigar Rfibyli, Bala Azrolu v hmd Cmil, Shrab Tahir v Hseyn Arif, Nbi Xzri v liaa Krayl v baqalar il yana, eyni zamanda, rkdn sevdiyi v glcklrin byk midlr bsldiyi gnc altmnclara li Krim, Xalil Rza Ulutrk, Mmmd Araza, Fikrt Qocaya, Nriman Hsnzady, ahmar kbrzady z tutub deyirdi: Qlbimd min szm, min shbtim var, Mn deyim, siz deyin, dil yorulmasn. Yln, yln bama, dostlar, Mnim bir gnm d sizsiz olmasn. Dostlarn qlbidir yurdum, msknim, rkd bir nisgil grk olmasn. Salm bir yana, a dostlar, mnim, Soyuq mzarm da he tk olmasn3. Bxtiyar Vahabzadnin dbi arzular altmnclarn poetik manifestlri il tamamil st-st drd. Dada lal kimi (1960) eirind mllif yeni dbiyyat yaratman yollar v sullar haqqnda drindn dnrd. 30-50-ci illr rzind konfliktsizlik nzriyysi v vulqar sosioloqizm kimi qeyri-hyati, qeyri-elmi tlimlrin cmiyyt hyatndak hkmranl nticsind milli mdniyytimiz acnacaql vziyyt dmd. Xalq siyasi ideyalar v arlar, yni bir fikiri, bir mnan, bir rngi, bir ssi, bir mnasibti ifad etmk altin evrilmi dbiyyata v incsnt inamn itirmidi. Sz sntin z lyaqtini, itirilmi inam v etiqadlar qaytarmaq n yenilmk hava v su kimi zruri idi. Bu zrurti is cmiyytdki daha ox istedadl v gnc insanlar btn kskinliyi il hiss edirdilr. Bxtiyar Vahabzad v altmnclar zamann, cmiyytin mnvi ehtiyaclarn v ar-acsn drindn hiss edn snt adamlarnn n sralarnda idilr. Dada lal kimi eirinin proloqunda v epiloqunda mllif ilhamla z zamandalarna xitab edirdi: Bir rngi yox, gylrin min rngini sevirm. Bir gl yox, gllrin lngini sevirm. Mn xmaa tp yox, uca da istyirm; Hyat hyat kimi yaamaq istyirm. Yaamaq istyirm!1
1 2 3

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 10. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 10. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 10-11.

507

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Gnc v qdrtli air poeziyan z zli v bdi msknin - insan qlbin, sevn v seviln rklr qaytarmaq istyirdi. nsanlar miskin v mti hyat trzindn, da kimi donub yaamaq, mvcud olmaq qismtindn xilas etmk istyirdi. Kdrdki nni, zvq anlamayanlar, Hyatn nsindn, frhindn n anlar? Hr kdri sadt, hr sevinci qm izlr, sl knl hm qmi, hm sevinci zizlr. Tlatmsz rklr qovuq kimi bo olur, Daim sevinc axtaran daim qm tu olur deyn air z yurddalarn v zamandalarn coun, tlatml, mbarizlrl dolu, sevinc v qmlrl zngin bir hyat srmy sslyirdi. airin donmu rklri hrkt v sl hyata dvt edn ilhaml avaz yaamaq zmi il rpnan qlblr su kimi spilirdi: alamaq istyirm dada lal kimi, Spilmk istyirm llr lal kimi. Drya olub, nhr olub alxanmaq istyirm. maq istyirm basz klklr kimi, Bslnmk istyirm btn rklrd mn, arzu, dilklr kimi2. Bxtiyar Vahabzadnin o illrd hl ox cavan olan alovlu zamanda v qid yolda, stiqlal airi Xlil Rza Ulutrk zamann btn rivlrini sndraraq v hdudlarn aaraq mhit v cmiyyt sslnirdi: Azadl istmirm, zrr-zrr, qram-qram, Qolumdak zncirlri grk qram!!! Dada lal kimi eirind is lirik mn bir az baqa kild, mhz o cr dnrd: "stmirm hyatm sakitc bir otaqda glib kesin lal kimi... styirm dym qayalarn banda dmnl qartal kimi. Mhz bu kimi qayvi-estetik xsusiyytlrin gr Dada lal kimi eiri tkc Bxtiyar Vahabzadnin yox, mumn, btn yeni dbiyyatmzn proqram kimi dbi mhitd v cmiyytd rezonans dourmudu. Bu eir, hqiqtn, yeni poetik epoxann v yeni nslin gur ssi idi: Yaamaq istmirm srnb dizin-dizin, styirm n uca zirvlr mn qonam. Xfif sakitliyini neylyirm dnizin, Onun qasrasna, dalasna vurunam. Qoy dysn ya mni, boran mni, qar mni, Hyatn boranlar daim yaadar mni3. Yeni Azrbaycan eirinin estetik konsepsiyasn formaladrmaq gnc dbi qvvlri uzun mddt dndrmdr. slind sosialist realizmi adlanan bdii metod-ehkamn inkar v bdii tcrbddn xarb atlmasna 60-c illrdn etibarn balanlmd. Konfliktsizlik nzriyysi v vulqar sosiologizmin lvi prosesi istr-istmz sosialist realizmi metodunun nfuzuna da gcl zrblr endirirdi. Khn dbi qayda-qanunlarn, onlarn necliyindn, n drcd proqressiv v ya mrtce mahiyyt damasndan asl olmayaraq, stndn xtt kmk o qdr d tin deyil. Ancaq yenisini yaratmaq hmi dbi hyat byk tinliklrl z-z qoyur. 50-ci illrin sonu, 60-c illrin vvllrind d yeni bdii idrak v inikas sisteminin formaladrlmas son drc arl v mrkkb bir proses idi. Khn dbiyyat trfdarlar gnc nsl mqavimt gstrir v aqressiv mnasibt bslyirdilr. Gnc altmnclar mhz bel bir tin v mrkkb raitd z dbi mbarizlrini davam etdirirdilr. Nzr alsaq ki, bu proses btn kemi mumittifaq dbiyyatnda v byk miqyaslarda gedirdi, onda bu yenilnmnin btn miqyasn v hdudlarn tsvvr etmk mmkndr. Rus mdniyytindn tutmu yaltlrdki milli dbiyyatlara qdr btn mmlktd bir tzlnm ovqat hkm srrd. Bu byk v mhtm yenilnmnin n sralarnda is, tbii ki, poeziya gedirdi. Bu nqteyi-nzrdn 60-c illrin canlanma v tzlnm ovqat il yorulmu dbi gediatna nzr salanda eir v dbiyyat haqqnda, sz sntinin mxtlif problemlri haqqnda tkc dbi-nzri srlrin deyil, dbi-bdii srlrin d oxluq tkil etdiyinin ahidi oluruq. Burada li Krimin, Mmmd Arazn, Xlil Rza
1 2 3

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 13. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 13. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 12.

508

Materiallar

Ulutrkn, Fikrt Qocann, lkbr Slahzadnin v baqalarnn eir, eir gtir, eirim, Mnim eirim, Poeziya... tipli eirlrini gstr bilrik. Bxtiyar Vahabzadnin Mnim eirim (1964) srini d mhz bu mstvid dyrlndirmk lazmdr. Zamann yeni bdii manifestinin yaradlmas iind bu eirin d znmxsus yeri v hmiyyti vardr: bdi bir od kimi z iindn kzrib, Hey yanr eirim mnim. Bu gnmdn sabaha boylanr eirim mnim. Gzib dild-dodaqda, Uur, uur hmi zmdn d qabaqda. drakmn gzlri, qidmin n tmiz, n mnal szlri, Duyan ryi eirim, Btn dilklrimin n saf dilyi eirim1. Mnim eirim, Kimdir mnim dmnim, Dada lal kimi, zmdn narazyam, Nsns zn ol kimi eirlrl Bxtiya Vahabzad 50-ci illrin sonu v 60-c illrin vvllrindki bdii gediatn ynn v mahiyytini myynldirn qdrtli bir qlm sahibi olduunu sbut etmidi. Mhz buna gr d o hadislrdn v mbarizlrdn 50 ildn d ox vaxt kemsin baxmayaraq dbiyyatmzn v estetik fikrimizin yenilnmsind, milli vtnprvrlik zl sasnda ykslmsind atin altmnclarla birlikd byk sntkarmz Bxtiyar Vahabzadnin d grgin myi v zhmtlri unudulmur. Bellikl, yuxardak mlahizlri mumildirrk minlikl sylmk mmkndr ki, 60-c illr znn btn byk-kiik dbi zamandalar yaradclnda olduu kimi, Bxtiyar Vahabzadnin poetik taleyind d tamamil yeni bir mrhldir. Bxtiyar Vahabzadnin mvcud zamanla v ictimai-siyasi mhitl poetik polemikas da bu dvrdn etibarn drinlmy balayr. Byk airin bdii fikir tariximizd silinmz izlr qoymu nsan v zaman, Kimdir mnim dmnim adlanan mhur silsil eirlri, Glstan, bi Hicran, Etiraf kimi lmz poemalar, Vicdan, kinci ss kimi bir ne onillr shndn dmyn srlri mhz 60-70-ci illrd yazlmdr. Bxtiyar Vahabzadnin altmnclq hrakatna v ovqatna mnasibti lahidd yrnilmy layiq bir elmi problemdir. Onun Rsul Rza, Osman Sarvlli, hmd Cmil kimi ustad sntkarlarla da, nisbtn zndn cavan airlr li Krim, Mmmd Araz, Xlil Rza Ulutrk, Fikrt Qoca, lkbr Salahzad, Nriman Hsnzad, ahmar kbrzad v baqa o vaxtlar ox gnc olan altmnclarla da sx yaradclq laqlri olmudur. Byk air znn yenilmz iradsi v poetik csarti il hmi cavan hmkarlarn ruhlandrmd. Bdii chtdn cazibdar v vtndalq qeyrti il yorulmu srlri Bxtiyar Vahabzadni yalnz Azrbaycanda deyil, onun srhdlrindn uzaqlarda da hrtlndirmidi. airin csartli poeziyasn Rusiyann, Ukraynann, Trkiynin, Baltikyan respublikalarn, zbkistan v Qazaxstann dbi ictimaiyyti rkdn sevir, yksk dyrlndirirdi. Onun mhur rus airlri Yevg. Yevtuenko v Rimma Kazakova, qazax Oljas Sleymanov v Muxtar axanov, zbk Abdulla Aripov v Camal Kamal il yaradclq dostluu elm almin yax mlumdur. Tkrarsz poeziyas v dramaturgiyas, dbi-tnqidi mqallri v publisistikas il milli sz sntimizi znginldirn byk airin snt dnyasnda 60-c illrdn etibarn yeni v geriydnmz, milli duyularla yorulmu bir dvrn balanmas nticsind, mumiyytl, Bxtiyar Vahabzad yaradclnn z Azrbaycan poeziyasnda mstqil v znmxsus bir mrhly evrildi.
DBYYAT 1. 2. 3. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, ndr nriyyat, 2004. li Krim. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. Bak, Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1974. Abdulla Oripov. Yillar armon. Tokent, afur ulam nomidaqi Adabiyot va sanat nariyot, 1984.

Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri. ki cildd. I cild. sh. 25.

509

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BXTYAR VAHABZAD MHMMD HAD HAQQINDA


slam Qribli
AMEA Nizami adna dbiyyat nstitutu, fil. f. d., aparc elmi ii XLAS Bu yazda Mhmmd Hadi v Bxtiyar Vahabzadnin sntkar v xsiyyt olaraq oxar chtlrin nzr salnr. B. Vahabzadnin M. Hadi irsin verdiyi qiymt konkret srlr sasnda myynldirilir. B. Vahabzadnin M. Hadiy yksk qiymt vermsinin sbblri aqlanr. Aar Szlr: Mhmmd Hadi v Bxtiyar Vahabzad, trqqi, qadn azadl, mhbbt mvzusu, ictimai varlq, dvlt v cmiyyt. SUMMARY The article is about the similiar characteristics of Muhammed Hadi and Bakhtiyar Vahabzade as a master and a personality. Based on concrete works, it evaluates the appreciation by B.Vahabzade given to the Hadis heritage. It uncovers the reasons why B.Vahabzade so highly appreciated M.Hadi. Key words: Muhammed Hadi and Bakhtiyar Vahabzade, prosperity, woman freedom, love topic, public entity, state and society.

Mhmmd Hadi v Bxtiyar Vahabzad XX srd Azrbaycan xalqnn br mdniyyti v ictimai fikir tarixin bx etdiyi mhtm xsiyytlrdndir. Onlarn hr ikisini birldirn bir ox mtrk xsusiyytlr vardr ki, bir nesini qeyd etmkl sas mslnin rhin - dbiyyatnas Bxtiyar Vahabzadnin Mhmmd Hadiy mnasibti v onun yaradclna verdiyi qiymt mslsin kecyik. - Biri XIX crin axrlar XX srin vvllrind, ikincisi XX srin ortalar v n vvl air XXI srin vvllrind yaayan bu iki xsiyyt v alovlu vtnprvrdir; - Hr ikisi air olmaqla yanai byk mtfkkir, ensiklopedik tfkkrl alimdir; - Hr ikisi milli azadlq mcadilsin can v qlmi il vzsiz thflr bx edn fikir bahadrdr; - Hr ikisi byk millti v byk trkdr; - Hr ikisi mahir trcmi v ksrli qlm sahibi olan publisistdir; - Hr ikisi azadlq blbl, srlri v xsiyytlri il millt yol gstrn vtn aiqi, hrriyyt prvansidir. Bu siyahn uzatmaq da olar. Lakin mqsddn uzaq dmmkn sas msly keirik. B. Vahabzadnin M. Hadi xsiyytin v irsin vurunluu gnc yalarndan, hl orta mktbd oxuduu illrdn balam, o, 1942-ci ild Bakdak 176 nmrli orta mktbi bitirdiyi il yazd v M. Hadiy hsr etdiyi Xzan blbl poemas il hyat facillrl dolu olan byk mtfkkir mhbbtini ifad etmidir. B. Vahabzadnin sonralar, bir snktar v alim kimi pxtldiyi zamanlarda yazd Sntkarn facisi sri is M. Hadinin dbi irsinin veriln obyektiv qiymt kimi bu gn d elmi dyrini saxlamaqdadr B. Vahabzady qdr hadinaslqda myyn ilr grlm, M. Hadi irsin mxtlif mnasibtlrl bzn biri digrini inkar edn qiymtlr verilmi, btn mlliflr M. Hadini qeydsizrtsiz byk sntkar kimi qbul etslr d, totalitar sovet quruluunun srt qadaalar ucbatndan bu bnzrsiz hrriyyt ndlibin mmkn qdr ehtiyatla yanam, qiymtini vermkd trddd gstrmidilr. B. Vahabzad is onlarn ksriyytindn frqli olaraq M. Hadini olduu kimi qbul etmy, onun hqiqi, layiq olduu qiymti vermy chd etmi, onu ryi Vtn v xalq mhbbtl dynn, taleyi Vtnimizin taleyi il sx bal olan air kimi sciyylndirmidir. B. Vahabzad ox dru olaraq qeyd edir ki, XX srin ilk vvllrind Azrbaycann bana gtiriln msibtlr, xalqn drd v yaralar M. Hadi poeziyasnn balca tsvir v trnnm obyektidir. B. Vahabzady gr, xyal v fikirlri xalqnn xobxt glcyi il bal olan air yalnz Vtn v azadlq eqi il yaam, z hyatn dnmmi, vtnin v xalqn sadtini dnmdr. B. Vahabzad bildirir ki, Hadi haqqnda yazanlar onu bdbin, kdrli adlandrmlar. Lakin bu yazanlardan frqli olaraq o, kdrin mahiyytini ar v ndn nt etdiyini ,tutarl kild
510

Materiallar

saslandraraq yazr: Onun eirlrind syankar ruhla yana bdbin kdrli hallarla da tez-tez rast glirik. Lakin bu kdr he d xsi hisslrdn doan kiik bir kdr deyil. Mllifin qnatin gr, bu kdr ryi byk hisslrl dynn, byk arzularla yaayan vtnda bir airin byk kdri idi. Onun stirlrinin musiqisind, ahngind, szlrin v sslrin dzlnd bel qdrtl sslnn qzb dolu iniltiy sbb, yalnz v yalnz bana min cr msibtlr gtiriln xalqn v vtnin drdi idi. M. Hadini M..Sabirl mqayis edn, onlarn hr ikisini xalqn drdin raq kimi yanan air kimi sciyylndirn B. Vahabzad onlar arasndak frqi d grm, birinin, yni Sabirin fikirlrinin - alovunun xalqa doru-dzgn atdn, Hadinin alovunun is xalqa atmad qnatin glmidir. lbtt, biz B. Bahabzadnin Hadi haqqnda dediyi: O, xalqdan uzaq, hcr bir gud yanan raa bnzyir. Xalq onun n in grm, n d istisini. Bizc Hadinin birinci facisi bunda idi, yaxud Hadi Sabir kimi xst milltin nbzini tuta bilmir, yalnz fryad qoparr. Bu da Hadinin ikinci facisi idi fikirlrini qbul etmsk d, hr halda bunlarn dndrc mqamlar olduu qnatindyik. B. Vahabzad M. Hadinin facisinin digr, nc sbbini is onun zamann dolaq hadislrindn ba xara bilmmsind, bzn zn itirmsind, bdrmsind v htta yxlmasanda grr v biz bu fikirl d razlamrq. Mlumdur ki, M. Hadinin dbi-elmi irsinin byk bir hisssi Sntkarn facisi srinin yazld illrd(1958) dbi v elmi ictaimaiyyt mlum deyildi. ox tbii ki, B. Vahabzad mtfkir sntkarn nsr, elmi v publisistik srlri, xsusil Azrbaycan Demokratik Cmhuriyyti illrind ap etdirdiyi srlrl yaxndan tan ola bilmmidi v bu sbbdn d, yalnz Hadinin 1957-ci ild Azrbaycan Dvlt Universitetinin ap etdirdiyi M. Hadinin Seilmi srlrin saslanaraq qnatlrini bildirirdi. Sonrak aradrmalar sbut etdi ki, dili bir qdr tin olsa da, M. Hadi d M. . Sabir kimi milltin yaxn olmu, xalq onu baa dm, csartl ki, milltin v xalqna he d M. . Sabirdn az xidmt etmmidi. B. Vahabzad M. Hadi yaradclnn sas motivlri kimi aadaklar gstrir: 1. Xalqmz arasnda cahil, nadan oxdur; xalq irli getmli, trqqi etmlidir. 2. Qrb elmi-bdan saysind irli getmi, elektriki kf etmi, gylri v yerlri zn tslim etmi, rq is minarlrdn yksln azan ssi il hl d yatr. Ona gr ki, xalqn sahibi yoxdur. Hr gln xarici qsbkar xalqa sahib olur, onu istdiyi kimi istismar edir. 3. Trqqi etmk n qadn azadla xarmaq, cinsi-ltifnin hququnu zn qaytarmaq lazmdr. Bu blg dvr n, sasn, dorudur v mllif qnatlrini saslandrmaq n M. Hadinin srlrindn numunlr vermkl fikirlrinin hqiqt olduunusubut etmy Amma ndns M. Hadinin srlrind inqilablara mnasibt, dvlt v cmiyyt, mhariblr, zlm v sart, daltli cmiyyt arzusu v s. bu kimi problemlr toxunmayan mllif onu eirimizin tarixind siyasi lirikann gzl rnklrini yaradan qdrtli bir air kimi xarakteriz edrk yazr: Hadi poeziyasnn bykly ondadr ki, onun dayaz, fikirsiz, mzmunsuz, yalnz snt namin deyilmi bir dn d olsa bo misrasna rast glmk olmaz. Onun hr eirind xalqn bir drdi, bir arzusu qlm alnmdr. Bu, dourdan da beldir v biz B. Vahabzadnin bu dahiyan fikrin tamamil haqq qazandrrq. B. Vahabzad ox doru olaraq qeyd edir ki, M. Hadinin mhbbt mvzusunda yazd eirlrd d ictimai fikir sas gtrlr. M. Hadi poeziyasnda qadn v onun cmiyytd yeri mslsindn danarkn mllif yazr: Hadi qadn, hr eydn vvl, ictimai varlq kimi alr. Ona bir vtnda kimi, vtn gzl meyvlr vern bir ana kimi baxr v ilk nvbd qadnn bu chtini qlm alr. Buna gr d, rq poeziyasnda srlr boyu ilnn yar, yar, m, prvan, Frhad, irin v sair kimi khn obrazlar Hadi eirind tamamil yeni mzmunda ilnir. M. Hadi poeziyasnn milli v mumbri keyfiyytlrindn bhs edn mllif M. Hadini baa dmk tindir, - deyn mlliflri bu sli olmayan iddiadan l kmy araraq yazr: Hadini anlamaq n onun yaad hisslrl, duyularla yaamaq v bsldiyi mllrl qanadlanmaq lazmdr. z qlbind Vtnin v xalqn sevinc v mllrini, kemiini v bu gnn, arzu v idealn yaatmaq, bir szl, mlprvr olmaq lazmdr. z mhdud hisslri , kiik xsi
511

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

duyular il nfs alan, yalnz z n yaayan adamcazlar Hadini nec baa dsn? Hadi z demikn: hli-hal anlar mni!. Byk ustadn dediklri tamamil dorudur. Hal hli olmayan, M. Hadinin hans ideallar urunda mbariz apardn anlamayanlar, onun dnyagr, rq v Qrb flsfsi, ilahiyyat elmlri, Azrbaycan xalqnn azadlq v mcadil tarixi il tan olmayanlar M. Hadini anlamaqda tinlik kcklr. M. Hadini, eyni zamanda B. Vahabzadni bu iki byk fikir sahibini anlamaq n ali v n lvi hisslrl yaamaq, millt yolunda he bir mnft, tltif, ad-san ummadan am kimi rimk lazmdr. ks tqdird, Yox milltimin xtti bu imzalar iind, - deyn mtfkkir M. Hadini, air z xalqmdr, bilin ki, onun, Kamala dolmam katibiym mn, -deyn ustad B. Vahabzadni anlamaq hr adama nsib olmaz.

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA AVTOBOQRAFK RNKLR


Nail Smdova
Filologiya elmlri doktoru, dosent AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutu, aparc elmi ii nailesamadova@yahoo.com XLAS Azrbaycan memuar dbiyyat ox zngin v qdim nny malikdir. Orta srlrd mlliflr xatirlr, trcmeyi-hallar yazmasalar da bdii srlrind zlrinin hyat v faliyytlrindn bhs etmilr. Xaqani irvani, Nizami Gncvi, Mhmmd Fzuli, Abbasqulu aa Bakxanov, Mirz Ftli Axundov v digr Azrbaycan klassiklrinin yaradclnda z ksini tapan trcmeyi-hal xsusiyytlri ada dbiyyatmzda yeni alarlar xz etmidir. Byk Trk dbiyyatnn ada nmayndsi saylan, grkmli air Bxtiyar Vahabzadnin seirlrind klassik Azrbaycantrk dbiyyatnda olduu kimi avtobioqrafik xsusiyytlr ks olunmudur. Bu rnklr onun hyat v faliyytinin ayr-ayr mqamlarn canlandrr. srlrind airin uaql, gncliyi, xsi hyatnn zlliklri bdii dill tsvir olunmudur. Mqald Bxtiyar Vahabzadnin avtobioqrafik zlliklr sahib olan srlri tdqiqata clb olunacaq, memuar janrnn bu srlrdki tcssm formalar aradrlacaqdr. Aar szlr: Vahabzad, avtobioqrafik, trcmeyi-hal, memuar, klassik dbiyyat. AUTOBIOGRAPHICAL SAMPLES IN THE ACTIVITY OF BAKHTIYAR VAHABZADEH ABSTRACT The Azerbaijani memoirs literature has very rich and ancient tradition. The authors of the middle ages had dealt with their own lives and activities in their memoirs, biographies, letters and fictions. The specific biographical features reflected in the activities of Khagani Shirvani, Nizami Ganjavi, Mahammad Fizuli, Abbasqulu Aga Bakikhanov, Mirza Fatali Akhoundov and other classical authors have brought new peculiarities to our contemporary literature. In the poems of Bakhtiyar Vahabzadeh, eminent poet and contemporary representative of the great Turkish literature, were reflected autobiographical features as it has always been observed in the classical Azerbaijani-Turkish literature. These samples show the some periods of the poets life and activity. In his works B.Vahabzadeh described his child hood, youth and some features of the private life with a fictional style. In the article, the works with autobiographical features of Bakhtiyar Vahabzadeh will be drawn into research and also, embodiment forms of memoir genre in these works will be analyzed. Key words: Vahabzadeh, autobiographical, biography, memoirs, classical literature.

ox zngin v kkl nny malik olan Azrbaycan memuar dbiyyat XX srin vvllrind formalasa da onun ilkin qaynaqlar orta srlr dbiyyatna gedib xr. Orta sr airlri xatirlr, trcmeyi-hallar, mumn hyat v yaradclqlarn tam iqlandran srlr yazmamlar. Onlarn hyat v faliyytlri haqqnda masirlrinin srlrin, tzkirlr istinadn, n sas da mlliflrin bilavasit z srlrinin tdqiqi nticsind fikir sylnilmidir. Xaqani irvani, Nizami Gncvi, Mhmmd Fzuli, Abbasqulu aa Bakxanov, Mirz Ftli Axundov v digr Azrbaycan klassiklrinin srlrind trcmeyi-hal xsusiyytlri ks olunmudur. Artq XX srin vvllrindn balayaraq yaradc insanlar z hyat yollarn xatirlr memuarlar yazmaqla canlandrmaa almlar. Clil Mmmdquluzad, mr Faq Nemanzad,
512

Materiallar

li Nzmi, Abdulla aiq, Yusif Vzir mnzminli, Mmmd Sid Ordubadi, ziz rif v baqalar xatirlrind hm zlrindn, hm masirlrindn, hm d yaadqlar mhitin zlliklrindn bhs etmilr. XX srin n byk xsiyytlrindn biri, Trk dnyasnn grkmli airi Bxtiyar Vahabzad trcmeyi-hal v xatirlr yazsa da, gndlik trtib ets d, demk olar ki, onun hr bir eiri hyat v faliyytinin myyn mrhlsini, ayr-ayr mqamlarn hat edir. Hr hans xsiyyt barsindki tsvvr, tarixd oynad rolun xarakterindn, miqyasndan asl olmayaraq, hmin xsiyytin trcmeyi-halndan balanr... B.Vahabzad yalnz yaradcl il deyil, Allahn ham kimi ona da verdiyi trcmeyi-hal il d milli ideallarn ifadsin, milli istklrin tzahrn xidmt etmidir.1 airin srlri bir nv trcmeyi-haldr desk, yanlmarq. Uaqlq xatirlrini yada salan eirlrinin birind (Dnyam, mnmi?) air yazr: Uaqlq klim hey baxram mn, llr xyalmdan szlb keir. irin xatirlr gzm nndn Gah alayb keir, gah glb keir. Kdn tapdm rngli bir , Knlm n qdr sevindirrdi! Adamlar, adamlar mni hmi Oxayar, zizlr, xo dindirrdi. Hr kild bir anm eirind d xatirlr zlnir. tn illrdn xatir qalan kaz paralarn killrini znn cansz var-dvlti adlandrr v hr kl baxarkn o vaxtk duyular, arzular yada dr. airin Beik, Ata yurdu, Babamn komas kimi eirlri d bu ruhdadr. 1965-ci ild qlm ald Mnim ad gnlrim eirind Bxtiyar Vahabzad ad gnnd evd hamnn n olmasna baxmayaraq znn fikirli olmasn bildirir v bu mqamda yen uaqlq illri xatrlanr: Ancaq... uaqlqda istrdim hr gn, Bizim evimizd mclis qurulsun. Gnlrin hams dnb bsbtn Mni sevindirn ad gnm olsun. Atamn , anamn yegansiydim, Arzusu, hvsi, knl ssiydim. mrn n qrib gnlri vard, N.Cfrov. Bxtiyar Vahabzad. Bak, Azrbaycan nriyyat, 1996, s.5. Mnim ad gnlrim bayram olard. Mn n bilydim ki, dyiir insan, Ad gnn, ad gnn olmur bir zaman. Aldm o gzl oyuncaqlar Qab gstrrdim dostlara bir-bir. Han, han mrn o n alar? Gedn, a qardalar, bir daha glmir... Bxtiyar Vahabzad babasnn mr yolunu Buludlar n yaman gzl olurmu, atasnn mnvi dnyasn, xasiyytini, ona olan mnasibtini Gynrti, anasnn yoxluundan kdiyi acn Anam haqqnda eirlrd, qzna olan istyini Qzm Glzara, Anam tzdn byyr eirlrind canlandrmdr. Atasna hsr etdiyi eirdn mlum olur ki, o z sevgisini atasna bildirmy, ona tslli vermy sxlrd. Ona el glirdi ki, atasn pb qucaqlasa yngl xar v o, bundan darxar. Halbuki o, hamdan sevgi, qay umurdu. Lakin ata dnyasn dyindn sonra airin tsfl axtd gz yalar, kdiyi pemanlq hisslri, znn dediyi kimi, kim grk, ny grk. Btn bu hisslri keirn air vladlara mracit edir: Ey vladlar, Ayq salmaq istyirm indi sizi.
513

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Gizltmyin atanza, ananza sevginizi. Olursunuz, duman olun, sis olmayn, Nd xsis olsanz da Sevgid xsis olmayn! Eyni duyular Mnim xalam eirind d ifad olunmudur. Anas dnyasn dyidikdn sonra onun trini xalasndan alan Bxtiyar Vahabzad xala uaqlarna deyir: Xalam uaqlar, siz szm var ndidn yanmayan sonra brk yanar. Dzn deyim ki, anam sa ikn, Qdrini o qdr bilmmim mn. Ayltmaq istrm indidn sizi Yaman nigaranam xalamdan yana. ndidn yandrn ryinizi Qoymayn od tutub sonradan yana. dbiyyatnas frat liyeva airin trcmeyi-halnn yaradcl il balln bel sciyylndirir: Mktb hyatnn irin xatirlri airi daim dndrr, qlbini riqqt gtirir, onun bu mvzuya maran daha da artrr. agird dostlar, tlblik illrinin sirdalar sanki yeni libasda, yeni grkmd glib onun qarsnda dayanr v airi duyub yaadqlarn qlm almaa arr. Bxtiyar Vahabzadnin gnclik dvrn iqlandran eirlri hyatnn o illrind ba vern xrda mqamlarna aydnlq gtirir. air mr-gn yoldana hsr etdiyi yirmi be il eirind Sabir banda ilk grlrini yada salr, illrin gz qrpmnda keib-getmyindn, hl toy ssi qulandan getmmi olunun toy arzusunda olduundan irin-irin shbt ar. air mr yoldana mracitl: Dem qocalmsan, glm, dorusu Mnimn bir az da sonalamsan. Balamn anas, n sirrdir bu? ndi mnimn d analamsan deyrk, zaman tdkc mhbbtin d ilk dadnn dyiildiyini gstrir. Bxtiyar Vahabzad tlb ikn universiteti baa vurman, dahilri oxuyarkn sevginin, hicrana son qoymaq n ail qurman sadt olduunu dns d yanldn Sadt ndir eirind, universitetd mllimlik etdiyi illrd keirdiyi hisslri, tlblr olan mnasibtini Tlblrim eirind canlandrmdr. Dada lal kimi, Mnim eirim, mid, Tlatm, Axtarlarm v s. eirlrind airin lirik mni n plandadr. Bxtiyar Vahabzadnin bdiilik v sntkarlq baxmndan mkmml olan srlrind dvr v zamana mnasibt, flsfi dnclr, insan v dnya haqqnda fikirlr stnlk tkil edir. Bununla bel, air dnyvi alm mnasibt mstvisind z mnvi almini ifad etmy nail olmudur ki, bu da onun trcmeyi-halnn bzi mqamlarnn aydnlamasna imkan vermidir. Qeybdn adlanan eirind air Quran dinlyrkn ald mnvi pakl bel ifad etmidir: Quran dinldim, nura boyandm, Dili qanmasam da, mnan qandm. Ddm birdn-bir ssin sehrin, Anlaya bilmdim onun sehri n? Fikrim qanadland, mni uurdu, Btn gnahlarm zm durdu. Qeybdn ss gldi qulaqlarma, Bu ss inamm kdi tarma. Ndir dildiyin qalan mrdnAllah drgahna hazrsanm sn? Mn kiik bir rym eirind airin hyatnn myyn, konkret bir mqam il yana mnvi dnyas da ks olunmudur. air ya oxaldqca arzularnn daha da artdn, khnsin
514

Materiallar

atmam yeni arzularn yarandn, dnnki istyinin bu gn gzndn ddyn poetik kild bildirir. Bxtiyar Vahabzad dost mzarn ziyart gedrkn qbristanda yatanlarn oxunun z dosttanlar, dnyasn dyin dostlarnn hyatda olanlardan daha ox olduunu grb tssflnir v tssratlarn Xudu Mmmdovun xatirsin yazd ox imi eirind canlandrr. Grn niy tklnirm eirind air itirdiyi illrin hsrtini krk dost-tannn oxaldqca tklndiyindn ikaytlnir, mrnn son dvrlrind yazd ki gnn bir-birin bnzs... eirind is hr gnn lm bir addm olduunu bildirir. Salam olsun bahara eirini air yataqda olarkn qlm almdr. Bu eird Bxtiyar Vahabzad yaad irin, xobxt illri xatrlayr, qfil lm qorxusu onu ox sarsdr. Lakin bununla bel, ld qularn ssi, baharn glii onu lm xofundan uzaqladrr v eir nikbin sonluqla tamamlanr. Xatir dbiyyat yalnz insann hyat v faliyytini deyil, onun hiss v dnclrini, hyata v insanlara baxn, evrsind olan xslr mnasibtini d ehtiva edir. Memuar janrnn bir nv olan trcmeyi-hallar, elc d Bxtiyar Vahabzadnin srlrindki avtobioqrafik rnklr bu zlliklrdn xali deyildir. Grkmli airin xarakterinin ayr-ayr izgilri zmdn narazyam, Shvlrim, shvlrim, Narahat olanda, Utanmaq, qzarmaq, Kimdir mnim dmnim? v s. eirlrind aq-aydn grnr. Bu eirlrd mrd, mbariz, zn tnqidi yanaan, daima narahat bir insann knl, qlb rpntlar duyulur. air Bli, sbiym eirind ona sbi deyn xsin haql v soyuqqanlln ona bigan olduunu bildirir: Bli, sbiym, nki insanam, Mnim nifrtim var, mhbbtim var. Quzuya da bli, Qurda da bli? Deyirsn, olmasn baxm mnim? Nqsanm budursa gr... demli, Ancaq naxmdr yanlm mnim. Professor Nizami Cfrov ox doru olaraq qeyd etmidir: B. Vahabzad hyatn el yaamdr ki, hr vaxt hamnn (mumn, mnsub olduu milltin) zn dik baxa bilr haqq tapdalananlar hmi ona mracit edib, ona gvniblr... ryinin geniliyi, haqqn nahaqqa bodurulmasna dzmmsi, hqiqt urunda hvslsizliy varacaq qdr mbarizliyi, laqeydliy, biganliy etiraz Bxtiyar Vahabzady (xalqn tbiri il Bxtiyara) tkc ayr-ayr adamlarn deyil, btvlkd Azrbaycan milltinin byk saysn qazandrmdr.1 Bxtiyar Vahabzad kindn-kdurtdn uzaq bir xsiyyt idi. Kiminls ksl qalmaq onun n zab idi. Xarakterindki bu zlliklr onun srlrind yansmdr. Ksm eirind air ldr, qadan alm, qlbind kini Bar, mn dan knlndkini deyrk bu zabdan qurtulmaa alr. air hmshbtinin knln dynd, gnahkar olduunu anlayanda z-zn dmn ksilir: Shvlrim yay kimi Mnim sblrimi Tez-tez kir tarma Dnr zablarma. kdiyim bu zablar Xo glir mn bzn. Onda qisas alram El bil z-zmdn. Xeyir-dua eirind airin bir daha gzl qlb sahib olduunu grrk. Qzm, ir ryi var imi snd, Drdini kimsy bildirmsn d, N. Cfrov. Seilmi srlri. Be cildd, ikinci cild. Bak, Elm, 2007, s.176.
515

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Nlr kdiyini hiss edirik biz, Drdin rikdir rklrimiz deyn air ikst doulmu uaqlarn anasna tslli verir. Bxtiyar Vahabzad oxuculardan ald mktublarn irinliyini stirlr dzr, bu mktublarn tnqidilrin dey bilmdiyi ox mtlblri aqladn, knln dayaq olduunu frhl bildirir. Oxuculara cavab yazmasa da onlara borclu qalmr. nvan siz olan mnim hr eirim Siz gndrdiyim mktublarmdr. Bxtiyar Vahabzadnin zngin elmi, dbi-bdii v publisistik yaradclndan mxtlif spgili mqallr, kitablar yazlmdr. Haqqnda yazlan xatirlr bir daha onun srlrinin trcmeyihal, hiss v dnclri il hmahng olmasndan xbr verir. air yaadqlarn, dndklrini qlm alaraq gzl ruha sahib olduunu bir daha sbuta yetirir. 1950-ci illrdn Sovetlr ttifaq dalana qdr qlm ald eirlri Bxtiyar Vahabzadnin znn yazd kimi qlbimin fryad yni, o zamann ar-aclardr. Torpaqlarmz dmn lin kend airin narahat qlbinin rpntlar, duyu v dnclri, hiss v hycanlar gr qorunmazsa istiqlalmz, Hm oul, hm ata, Tzdn yaratsn yaradan bizi, Sz ala, Yurd yad lind v s. bu kimi eirlrind ks olunmudur. Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl haqqnda istr Azrbaycanda, istrs d onun hdudlarndan knarda tannm yaz, air v alimlr dyrli fikirlr sylmilr. Yaz Nahid Haczad is ox gzl vurulayr: Byk trk dnyasnn sz-snt khkannda bir ulduz parlayr Bxtiyar ulduzu. Bu ulduzun i yaxndan da, uzaqdan da grnr. O, srhdlr ar, iqlimlr keir...1 Qeyd etmk lazmdr ki, mllif xsiyyti xatir, gndlik v trcmeyi-hallarda nmli mvqey malikdir. Mllif hadislr real qhrmann gz il deyil, bilavasit z baxr, mahid aparr, ox vaxt hadislrin itiraks olur, myyn msllrl bal hiss v hycanlarn, fikir v dnclrini bildirir. Bu mnada Bxtiyar Vahabzadnin avtobioqrafik zlliklrl zngin Vaxt, Layiqmmi mn, Qrub dnclri, Gecikmim eirlrind mllif xsiyyti n plandadr. Mn trkm eirind is Bxtiyar Vahabzad inamla bildirir: slimi, nslimi tanyram mn, Qarq deyilm, zmdn hrkm. Sn kimsn, sn nsn, zn bilrsn, Mn ilk qaynamdam trk olu trkm! 1. N.Haczad. Bxtiyar sehri, Bxtiyar heyrti... Bax: Trk dnyasnn Bxtiyar (Bxtiyar Vahabzadnin hyat,
yaradcl v ictimai faliyyti haqqnda mqallr toplusu). I hiss. Bak, Tfkkr NPM, 2002, s.254. QAYNAQLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. Cfrov N. Bxtiyar Vahabzad. Bak, Azrbaycan nriyyat, 1996. Cfrov N. Seilmi srlri. Be cildd, ikinci cild. Bak, Elm, 2007. liyeva . Bxtiyar Vahabzadnin lirikas. Bak, Yaz, 1983. Haczad N. Bxtiyar sehri, Bxtiyar heyrti... Bax: Trk dnyasnn Bxtiyar (Bxtiyar Vahabzadnin hyat, yaradcl v ictimai faliyyti haqqnda mqallr toplusu). I hiss. Bak, Tfkkr NPM, 2002. Vahabzad B. srlri. XII cild. Bak, Azrbaycan nriyyat, 2007. Vahabzad B. Seilmi srlri. ki cildd, birinci cild (eirlr). Bak, ndr nriyyat, 2004.

TRK DNYASININ KLTR VE SANAT ADAMLARININ BAXTYAR VAHABZADE HAKKINDAK SZLER


Ramazan USLU
Yrd.Do.Dr., Ar brahim een Unverstesi Fen Edebiyat Fakultesi, Tarih Blm Bakan ruslu@hotmail.com ZET Vahabzde hem Trk Edebiyatnda hem de Dnya Edebiyatnda tannan nl bir ahsiyettir. Azer Edebiyatnda birok yenilie imza atm, yeri doldurulamayacak nadide bir sanatdr. Vahabzdenin ahsiyeti ve yapt faaliyetler ayr bir tez konusu olacak kadar geni erevede incelenecek kapasiteye sahiptir.

516

Materiallar Anahtar kelimeler: Cengiz Aytmatov, Sabir Rstemhanl, Sleyman Demirel, Yavuz Blent Bakiler, Oljas Sleymanov.

Bahtiyar Vahabzde, 16 Austos 1925 ylnda Azerbaycann eki ehrindeki Yukar Ba mahallesinde, eski gelenek ve grenekleri ok iyi muhafaza eden grgl bir Azerbaycan ailesinde dnyaya gelmitir. Vahabzde, olduka geni bir aileye sahiptir. airin aile yaps normal bir aileye gre biraz karktr. Onun asl babas bu ailenin reisi Zekeriya Bey, asl annesi ise Zekeriye Beyin ikinci ei olan Hanm adl bayandr.1 Ama btn resm kaynaklarda ve evraklarda babasnn ad, Zekeriye Beyin olu Mahmut Aa olarak gemektedir. 1921 ylnda Glzar Hanmla evlenen Mahmut Aann yllarca ocuu olmamtr. 1925 ylnda Bahtiyar Vahabzde doduunda kendisinden yaa ok byk olan aabeyi Mahmut Aa, onu babasndan istemi ve kendisine evlat edinmitir. Dede olarak bildii Zekeriye Beyin 1946 ylnda lmne kadar Bahtiyar Vahabzdenin bu olaydan haberi olmamtr. Bahtiyar Vahabzdenin ocukluundan beri bir byk anne gibi sevdii asl annesi Hanm anne ise 1972 ylnda vefat etmitir. Bahtiyar Vahabzdeye babalk eden Mahmut aa 1956 ylnda, ona annelik eden Glzar Hanm ise 1963 ylnda vefat etmitir. Vahabzde, her ikisine de byk sevgi duymu ve onlar iirlerinde yaatmtr. air, baba olarak bildii Mahmut Aann yannda yaarken gerek anne ve babasnn yaad ekiye youn bir zlem duyar. Gerek babasnn Zekeriye Bey olduunu renince duyduu bu youn zlemin sebebini anlar. air ailesine ok dkndr. Baba temasnn ok ilenmedii dnemlerde air, babasn anlatan bir iir yazmtr. Sadece babas hakknda deil; annesi, yaad yer, ailesi, evi hakknda yazd eserleri de vardr. Bu eserler okunduunda airin ne derece duygusal bir insan olduu, yaadklarndan nasl etkilendii, insan davranlarnn i dnyasnda brakt tesirler anlalmaktadr. airin eitim hayat da inilerle klarla doludur. 1934 ylndan sonra eitimine Bakde devam eden Vahabzde, eitim sisteminin yrelere gre uygulanmasndaki farklara bal olarak drdnc snfa gitmesi gerekirken nc snfa gitmitir. Ailesiyle birlikte Bakye yerletiklerinde Vahabzde, henz dokuz yandayd. Bak ye yerlemelerinin temel sebebini, dnemin Rus basks oluturmaktadr. Vahabzdenin dedesi dnemin kaaklarndan biri olan Kaak Abbasa yardm etmitir. Kaak Abbas yakalannca Vahabzde ve ailesi Bakye tanarak balarna herhangi bir ey gelme ihtimaline kar tedbir almlardr.2 Kaak Abbasn bana gelenlere kk yalarda ahit olan Vahabzde, olayn kendisi zerinde byk etkileri olduunu ve Rus dmanlnn temelini bu olayn oluturduunu syler. 1942 ylnda liseyi bitiren Vahabzde, annesinin istei zerine hekim olmak iin Tp Fakltesine kaydn yaptrmtr. Ancak tp fakltesindeki hocasnn da ynlendirmesiyle hekim olamayacan anlayan Vahabzde, eitimine Bak Devlet niversitesinin Filoloji Fakltesinde devam etmitir. Bahtiyar Vahabzde, 1947 ylnda niversiteyi bitirerek lisansst eitime kabul edilmitir. 1951 ylnda Samet Vurgunun Lirikas isimli teziyle doktor olmu, 1964 ylnda ise Samet Vurgunun Yaratclk Yolu isimli teziyle profesr olmutur. airin alma hayat ise ksaca yle zetlenebilir: Vahabde, 1951 ylndan 1990 ylna kadar krk sene boyunca, 1919 ylnda Azerbaycan Cumhuriyeti tarafndan kurulmu olan, Mehmet Emin Reslzde Bak Devlet niversitesinde retim grevlisi olarak almtr.3 Vahabzde bu niversitede, ada Azerbaycan Edebiyat ve Azerbaycan Edebiyat Tarihi derslerini okutmutur. Bahtiyar Vahabzde, 1990 ylnda niversiteden emekliye ayrlm, daha sonra milletvekili olmu, bir taraftan da yazarlk almalarna devam etmitir. Tabii bunlar sadece grnen alma hayatdr. air hayat boyunca vatanna, milletine ve insanla faydal olmak iin tm gayretiyle aba gstermi ve zellikle de lkesi iin byk hizmetlerde bulunmutur.4 Vahabzde hem Trk Edebiyatnda hem de Dnya Edebiyatnda tannan nl bir ahsiyettir. Azer Edebiyatnda birok yenilie imza atm, yeri doldurulamayacak nadide bir sanatdr. Va1 2 3 4

Mehman Musaolu, Bahtiyar Vahabzdenin Hayat Hikyesi Mehman Musaolu, Bahtiyar Vahabzdenin Hayat Hikyesi Dursun Yldrm, Payz Dnceleri stne Den Byk Arzular , Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 46. www.kultur.gov.tr

517

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

habzdenin ahsiyeti ve yapt faaliyetler ayr bir tez konusu olacak kadar geni erevede incelenecek kapasiteye sahiptir. Aadaki satrlarda nl baz Trkolog ve siyaset adamlarnn Vahabzde hakkndaki dncelerine yer vererek farkl bak alaryla sanatnn tannmas amalanmtr. Cengiz Aytmatovun Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri Byk yazar Gengiz Aytnatov Bahtiyar Vahabzade ile ilgili u fikirleri sylemtir.Bahtiyar Vahabzde, hepimize has olan ihtiraslardan, dorudan doruya zaman, mekn ve fezann mcerret lemine gnmzn heyecanlarna, dnyann atom tehlikesine kpr fikirler atar, kpr tablolar izer. Yine her birimiz, btn nesillere, insana, komusuna, od ocana ve bundan sonra btn kinata yz tutar. Sanatkrlnn ieklenme ve mdriklik devrine kadem koyan byk airin lsz istidad bylece meyve verir; bylece inkiaf eder. Zannmca, okuyucularn ou bugn kendisini, kendi dnyasn, kendi hrs ve heyecanlarn Bahtiyarn iirlerinde bulabilir. nk onun manzumelerinde zaman yayor. Bizim kayg ykmz tayan, derd serimize ortak olan, koynunda yaadmz zaman Ve iirlerin kudreti de ite bundadr.1 Sleyman Demirelun Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri Trkiye Cumhuriyetinin Cumhurbakan Sleyman Demirel, Bahtyar Vahabzade ile ilgili ilgili u fikirleri sylemtir. Sizin edeb kiiliiniz btn Trk Dnyasnn manev birlii ve ykseliiyle ilikilidir Sizi sadece Azerbaycanl kardelerimizin deil, ada Trk Dnyasnn bir kalem stad olarak selamlyorum.2^ Yavuz Blent Bakilerin Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri Trkiyenin nemli alimlerinden biri olan Yavuz Blent Bakiler Bahtiyar Vahabzade ile ilgili u fikirleri sylemitir. Trk Edebiyat iin Mehmet Akif, Yahya Kemal, Necip Fazl ne ise Azerbaycan Edebiyat iin de Vahabzde odur. Bahtiyar Vahabzde, btn Trk Dnyasnn ortak sesinin, seven gnllerin, aydnlk yzlerin ve gzellik yolunun semboldr3. Oljas Sleymanovun Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri Oljas Sleymanovun Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri Oljas Sleymanovun Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri sylemitir:Bahtiyar Vahabzde, btn lkede tannan ve sevilen bir airdir. Ben onu hem insan hem yazar olarak tanyan biriyim. Onun iirlerinde douya zg btn gzel nitelikler yansmtr. O, bir halk airidir. En byk dllere layk grlmtr. Lakin Onun en byk dl halkn sevgisidir. Bir gen, bana Bahtiyarn iirini okudu. Sonra tercme etti. Bu bizim Bahtiyarn iiridir. dedi. Douda en saygn kiileri soyadyla deil, adyla arrlar.4 Sabir Rstemhanlnn Bahtiyar Vahabzde ile ilgili fikirleri Sabir Rstemhanlnn Bahtiyar Vahabzde ile ilgili u fikirleri sylemitir Yaratcl halka ilah bir inanla baldr ve bu inan onun sanatkrlk hayatnda balca rol oynar. Uykusunda hkran ve hi kimse tarafndan iitilmeyen, sesi hibir aks seda vermeyen nice yazarlar var. Lakin Bahtiyar Vahabzdenin sesine daima ses verirler. O, bir deil, birka nesil okuyucunun vatanda olarak yorulup yeniden (mill kimliini kazanarak) domasndan hibir teraziyle llmeyecek byklkte bir i becermitir. Son on yllarda mill uurun saflamas ve ekillenmesinde, halkn zn bulup yeniden domasnda Bahtiyar Vahabzde yaratcl kadar ardcl tesir gstermi kuvvetlerin says ok azdr. Bence sanatkr iin bundan byk bahtiyarlk olamaz!.. Bahtiyar Vahabzdenin iir ve poemalarnda cemiyet hadiselerinin, insan hislerinin mahiyetini aan poetik tezatlar silsilesi, hislerin ve dncelerin daimi ztlamas ve reddi ve yeniden yaratlmas mahede edilir.5
1 2 3 4 5

Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 20. Nizami Caferov, Trk Dnyasnn Ortak Sesi, Azerbaycan Trkesinden aktaran: Perviz Sultanov, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says, sf. 39-40. a. g. d. sf. 15. a. g. d. sf. 16. Halil brahim Usta, Modern Azerbaycan iiri (Kuzey), Trk Dili Dergisi, (Trk iiri zel Says 5), sf. 741.

518

Materiallar KAYNAKLAR AYTMATOV, Cengiz, Yaradbdr nam Meni, Men namn vladyam, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabzde zel Says. CAFEROV, Nizami, Trk Dnyasnn Ortak Sesi, Azerbaycan Trkesinden aktaran: Perviz Sultanov, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says MUSAOLU Mehman, Bahtiyar Vahabzde ve Ana Dili, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, -Bahtiyar Vahabde zel Says USTA, Halil brahim, Modern Azerbaycan iiri (Kuzey), Trk Dili, (Trk iiri zel Says 5) YILDIRIM, Dursun, Payz Dnceleri stne Den Byk Arzular, Trk Leheleri ve Edebiyatlar Dergisi, Bahtiyar Vahabde zel Says

1. 2. 3. 4. 5.

BXTYAR VAHABZAD YARADICILIINDA BRTANYA MVZUSU


ahin XLLL
fil.e.d., prof., Qafqaz Universiteti, Pedaqoji faklt ngilis dili v dbiyyat kafedras Bak / AZRBAYCAN shahin_khalilov@co.uk XLAS Azrbaycann elmi-dbi v poetik dnc tarixind znxas byk alim, air szn qzl hrflrl yazan Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl elmi-nzri fikrin hmi diqqt mrkzind olmudur. Onun yaradclnda Britaniya mvzusu myyn dyrlri il diqqti clb edir. 1978-ci ilin oktyabr aynda Byk Britaniyada Azrbaycan mdniyyti gnlri keirilmidir. Elm v mdniyyt xadimlri il sfrd olan Bxtiyar Vahabzad London, Qlazqo, Manester, Edinburq v Nottinqam hrlrind olmudur. Azrbaycana qaydarkn Hayd Park, Kiik pncr, lm, ya olum adl eirlrini yazmdr. Mqald filosof air v alimin Britaniya mvzusunda yazd srlrin ideya-bdii thlili n plana kilmidir. Aar szlr: Vahabzad eiri, Britaniya mvzusu, Hayd park, kiik pncr, eirin sonuncu misras. BRITISH THEME IN BAKHTIYAR VAHABZADEHS CREATIVITY ABSTRACT The creativity of Bakhtiyar Vahabzadeh who has carved his works with the golden letters as the prominent scholar, and a poet in Azerbaijani scientific literary and poetic history of thinking always has been in the spotlight of scientific theoretical study of literature. The British theme in poets creativity is of great value with its certain peculiarities. Bakhtiyar Vahabzadeh visited the cities of London, Glasgow, Manchester, Edinburgh and Nottingham while he was on tour with science and cultural workers on the Azerbaijani cultural festivity in October, 1978. When he returned to Azerbaijan he wrote his British poems, as Hyde Park, The Small Window, and To be, or not to be. The author of the article pays special attention to the idea-artistic analysis of the poems on the British theme of the philosopher poet and scholar. Key words: Vahabzadehs poetry, British theme, Hyde Park, the small window, the poems final stanza.

XIX srin grkmli ingilis airi v ingilis dbi tnqidinin yaradcs Mtyu Arnold (Matthew Arnold, 1822-1888) dbiyyat v tnqid msllrin hsr etdiyi aradrmalarnn birind eiri dnyann n byk kfi v elmi adlandrmdr. Yni eir, poeziya olan yerd sasl elmlrin yaranmas labddr deyn ingilis alimi hqiqtn d, eirin byk gc-qdrtinin, insan qlbin hakim ksildiyinin n demk olduunu drk edib z flsfi formulasn yaratmdr. Azrbaycan trk eirinin n uca zirvlrindn birind znn Bxtiyar Vahabzad zirvsini yaradan byk filosof airimizin hm eirlri, hm dbi-tnqidi, hm d publisistik srlri hmi oxucular trfindn heyrt v heyranlqla qarlanmdr. Hr yz ildn bir zamann, dvrn yetidirdiyi nhng sz srraflar srasnda Bxtiyar Vahabzad imzas il meridianlar yarb keib, eirlri dnyann ne-ne lk xalqlarnn dillrin trcm olunmudur. Dalarn qoynunda gl-gl deyn buz bulaqlar kimi ilin hr fslind qaynar, ryi istidn yanan adamlara mlhm olan da suyuna bnzyir Bxtiyar Vahabzadnin mlhm eirlri. Dz 33 ildn oxdur ki, kitab rfimd kaz qovluun arasnda saxladm rngi saralm
519

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

dbiyyat v incsnt qzetinin 20 yanvar 1979-cu il tarixli saynda Bxtiyar mllimin Britaniya eirlrini hr df oxuyanda sanki bu byk airin o lky sald sz ilmsi bu haqda dnclrimi yazmaa svq etdi. Bxtiyar Vahabzad eirinin flsfi, poetik yk il oxucunu hycanlandran, qlm ald sz, misras il iimizdki mid qlcmn alovlandrb yandran sz srrafdr. O, dnyada ba vern irili-xrdal ox-ox msllr, hadislr z air szn, mramn stl sylyib, qlblri dli misralarn tbii, smimi dzm il heyrtlndirn mdrik-filosof air kimi ne-ne mtlblrin sirrini ab oxucusu il hmdm, sirda olmudur. Qeyd etdiyimiz kimi Byk Britaniya il Azrbaycan mmlkti msafc n qdr uzaq olsa da, xarici dbiyyatla maraqlananlar hmi bu lk v onun snt adamlar, abidlri, adt v nnlrin dair deyiln sz maraqla qarlamlar. Blk d bunun sirri indi dnyann birinci dili sviyysin yksln ingilis dilinin v bu dilin beiyi saylan ngiltrnin sirli-soraql sz dnyasdr. airin Britaniyaya hsr etdiyi eirlr silsilsinin birincisi Hayd park ad il tqdim edilmidir. eirinin epiqrafnda Londonda Hayd park deyiln bir bada hr ks istdiyini danmaq, htta hkumti ittiham etmk hququna malikdir sylyn air konkret bdii detallar v hyati faktlarla Hayd parkn tsvirindn ox bu bada tyan edn xlarn mram haqqnda insanln mnvi dnyasna nfuz edir. O, znxas sad, smimi slubuna sadiq qalaraq ustalqla eitdiklrinin v grdklrinin poetik ruhunu misralarn iind nmy evirir: Hayd park! Bu bada azaddr insan. Azaddr mram, fikri hr ksin. Ey qlbi yaral, fikri prian, Qlbindn keni qorxma, de glsin.1 Grndy kimi, air bu ban ziyartin glnlr arasnda ryini amaq, szn demk istynlr bu meydan, bu eytan dey ryini boaltman mqam atdn byan edir. Bel bir deyim var ki, eir oxucuya ya fakt verir, ya da ona unudulmaz bir ylnc gtirir. Bxtiyar Vahabzadnin Britaniya silsilsind, o cmldn Hayd park eirind mna, mntiqi deyim, zngin fakt v ylnc mqamlar bir-biril qol-budaq olub oxucunun gzlri qarsnda yeni bir zngin poetik alm ar. air Hayd parkda tarixi hqiqtlrin lindn yapb dnya vtndann mesajn poetik kild tqdim edir. O, sadc bir parkn gzlliyini deyil, bu gzlliyin iind z yerini axtaran hqiqtl yalann szn deyn natiqlrin portretin air ryinin ssini qatr. eird oxuyuruq: Bu parkdan knarda, badan uzaqda Dolar lkni mdhi yalanlar. Ancaq hqiqti, yalnz bu bada, Demy iznin var, ixtiyarn var. Niy hqiqtin qaradr z? Ali mclislrdn niy qovulmu? Szd hakimdirs hqiqt z Yalan qarsnda mtthim olmu.2 Hqiqtin yalann hzurunda mtthim olmas zaman-zaman insanlarn ac taleyind n qdr sarsnt, zab-ziyyt v mhrumiyytlrin yuvasn qurarm. Bu, adi fikir deyil. Bu, air Bxtiyar Vahabzadnin Londonun Hayd parklar kimi dnyann min bir gusind insanln hqiqt haraynn rklrd znqrov kimi sslnn, ssi iind batan vtnda fryadnn poetik rekviyemidir. n kdrli, n arl msllrdn dananda bel air ngiltrnin siyast v imperiya hakimiyytinin i znn poetik mnzrsini yaradr. air ar, air nidas dnn, aryan bir ryin nidas kimi sslnir:
1
2

Vahabzad Bxtiyar. Britaniya eirlri. dbiyyat v incsnt qz., 20 yanvar 1979-cu il. Vahabzad Bxtiyar. srlri. XII cildd. Bak: Elm, 2009.

520

Materiallar

Azadlq mnddir sylyn lk, lklr dadb qana batmsan. nsan hququndan drs deyn lk, Haqq ba kncn niy atmsan? ...Parkn hr trfi yamyal mn, Qn olan a burda ilk bahar. Haqqn, hqiqtin gl nfsindn El bil boy atr burda aaclar.1 Filosof airin eirlri haqqn, daltin tntnsi, mnvi pakln, safln zrind qurulmu polad estakadalara bnzyir. xsi taleyi, faliyyti il haqqn-daltin, saflq v hqiqtin bariz cars olan airin ictimai v siyasi mvzularda yazd hr bir srind byk bir airin xsiyytinin zmti duyulur. eirin son bndind byk mna v hikmtin tntnsi oxucu ryind Hayd parkn btn Britaniyaya sirayt edn imicinin mntiqi yekunu bel sslnir: Parkn dvrsind dmir pr var, Haqq szn nn ksir hasarlar. Ka bu park byy, hasar dala, lk badan-baa Hayd park ola!2 Bellikl, airin yaratd park obraz hqiqt sz il diqqti ks d, bu eird bnzrsiz sz, flsfi v poetik dncsi il rklr hakim ksiln air obrazn grrk. Byk Britaniyada drd byk lknin iind otlandiyann tarixi, mdni yaantlar haqqnda az-ox mlumat olan oxucunun hr yeni fakta, sz mara yqin ki, bu lk xalqnn qdim dvrlrd Xzr dnizi sahillrindn bu lky k etmi, elc d adn bu mmlktin adnda indi dyikn formada yaadan iskitlrl - trk sl-ncabtiyl baldr. lbtt, bu ayrca bir shbtin mvzusudur. Bxtiyar Vahabzadnin otlandiyada olduu mddtd grkmli otland airi Robert Bernsin dnyaya gldiyi v byyb boya-baa atd Ayr kndind olmas v bu kndd olarkn eitdiyi bir hadis il eir yazmas tsadfi deyildir. air eirinin adn niy Kiik pncr qoymudur? O dvrd pncr n qdr ox v byk olardsa, ev sahibinin bir o qdr d ox vergi versi olduu tarixi bir hadis kimi diqqti clb edir. Ayr kndinin mnvi, elc d mit yaantlarn diqqtl yrnn air oxucuya, elc d btn insanla mracitl szn sylmy znd csart tapmdr. Kiik pncr eirinin ilk bndi bel tqdim edilir: Ayrmaq tinmi xeyirdn ri, Gn ina vergi qoyuldu. Adamlar kiiltdi pncrlri, Balaca daxmalar iqsz oldu.3 Robert Bernsin anadan olduu Ayr btv kild Ayray (Ayrshire) adlanr. 2009-cu ild otland nmkarnn anadan olmasnn 200 illiyin hsr edilmi bir toplunu apa vermk niyytim, iin bzi hisslrinin tamamlanmadndan ba tutmad. Lakin Bxtiyar Vahabzad eirind anlan v Robert Berns hsr etdiyi eirini oxuyanda istr-istmz yarmq qalm kitabdan qopan bir mqam yada salmaq istdim. ngilis romantizminin ox byk airi Vilyam Uordsvort (17701850) 1803-c ild air Bernsin anadan olduu Ayrayd (Ayrshire) olarkn air dostunun qbrini ziyart edir. Vilyam Uordsvort snt dostunu btn dnyada mhur edn Ayray kndind olarkn bu kndin bel bir air olu olduuna heyranln sylyir. Sonra zn air Bernsin oul vladlarna tutaraq aadak beyti bdahtn sylyir: Be independent, generous, brave! Your Father such example gave. Stri trcmsi beldir:
1 2 3

Vahabzad Bxtiyar. srlri. XII cildd. Bak: Elm, 2009. Yen orada. Vahabzad Bxtiyar. srlri. XII cildd. Bak: Elm, 2009.

521

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Azad, aq rkli, csur olun! Sizin atanz bel bir nmunni yaradb. Azrbaycan airinin gr Bernsin olanlar il deyil, o gnlrdn xatir kimi yaddalara kn, airin Ayraydki kiik daxmasndan aslan pncry tu gldi. O, airin azadlq idealn, otland nmkarnn sz sntind cilvlnn milli ruhunun poetik tcssmn yaratd: Qlbi iq il dolan airin, Qismti evitk bir zlmt oldu. Arzusu azadlq olan airin Qazanc hmi sart oldu.1 air Robert Bernsin komasndak kiik pncrnin szl kilmi unudulmaz lvhsini kdi. Kiik pncr ia hsrt qalan airin komasnda zlmtl in, xeyirl rin mbariz meydan oldu. rk yansndan doan, duyulardan prvazlanan Bxtiyar Vahabzad bdii mumildirmlrl xsi mahidlrinin yekununu bu misralarla ifad edir: Kiik pncrdn baxd dnyaya, Btvlk yox oldu, blnd hr ey. O baxd gn, o baxd aya, midi, arzusu qald yarda, Dd rivy arzular da. ...Arzular hmi zlmti yarm, Glck gnlr salam aparm. Gz gr grrs... N frqi varm Pncr ya kiik, ya byk olsun.2 21 oktyabr 1978-ci il tarixd yazya alnan eir Bxtiyar Vahabzadnin poetik dnyasndan qopan bir sintini xatrladr. Bu eir airin hamya, irili-xrdal btn dnya oxucusuna mraciti kimi diqqti kir, btn insanln kemii, bu gn, glcyi haqqnda in insanlar n n demk olduunun poetik lvhsini yaradr. Vilyam ekspirin ad glnd hmi onun Hamletindki mhur monoloqundan qopan Olum, ya lm yada dr. Stratfordda Vilyam ekspirin uyuduu Triniti kilssini ziyart edn Bxtiyar Vahabzad eirinin vvlind kiik bir qeydini yazmdr: ekspirin doulduu Stratford hrind ekspirin heykli onun drd surtinin Maqbet, Otello, Lir v Hamletin heykllri arasnda ucaldlmdr. Hamletin dili il Olum, ya lm deyn haqq airinin bu sualn cavab haqqnda flsfi poetik dnclri dnyan drk etmyin n inc mtlblri haqqnda n qdr tbii v poetik sslnir. eird oxuyuruq: Olum, ya lm dey Drd yz ildir dnr. Drd min il, drd milyon il dnck o yen. Dnyaya smaz ba sbdr sinsin. Olum, ya lm dedi, Ondan vvlkilr d Ondan sonraklar da. O n ilkdir, n d son. Cavab taplmad bu bdi sorunun. Hamletin tunc heykli... arxasnda yaradan Mxluunun dilil dand zaman-zaman. Atomlu srimizd bu dnyann taleyi bal ikn bir ana,
1 2

Yen orada. Yen orada.

522

Materiallar

Olum, ya lm dey ndi dnyamz verir bu sual insana.1 Bellikl, oxucunun da, Britaniya mvzusuna maraq gstrn aradrmann da ryind olum, ya lm sual bdi heykl dnr. airin dnclrinin poetik ovxarnda rklrd nikbin duyular yaranr. Bu, air Bxtiyar Vahabzadnin hmi xatrlanan, rklri riqqt gtirn ah misralarnn yaratd xo duyular assosiasiyalardr.
1. 2. 3. 4. DBYYAT Vahabzad Bxtiyar. Britaniya eirlri. dbiyyat v incsnt qz., 20 yanvar 1979-cu il. Vahabzad Bxtiyar. srlri. XII cildd. Bak: Elm, 2008; 2009. Vahabzad Bxtiyar. Glin aq danaq... (Mqallr toplusu). Bak: Azrbaycan Dvlt Nriyyat, 1989, 222 s. Leask Nigel. Robert Burns and Pastoral. Poetry and Improvement in Late Eighteenth Century Scotland. Oxford: Oxford University Press, 2010, 347 p.

BXTYAR VAHABZADNN RUS DLN TRCM OLUNMU SRLRND BD ADEKVATLIQ XSUSYYTLR


Tamilla bdlmcid qz Xlilova
Azrbaycan Tibb Universitetinin professoru filologiya zr elmlr doktoru imamverdi.hamidov@mail.ru . , . . : , , , . PECULIARITIES OF ARTISTIC ADEQUACY IN RUSSIAN TRANSLATIONS OF THE WORKS BY BAKHTIYAR VAHABZADEH ABSTRACT The paper is dedicated to the peculiarities of artictic adequacy in B.Vahabzadehs works translated into Russian. The author analyses Russian translations of the works by the Peoples poet of Azerbaijan Republic comparatively with their originals and comes to such conclusion that they were of great importance in popularization of B.Vahabzadeh over the world Key words: Vahabzadeh, adequacy, Aytmatov, translation.

Byk rus mtfkkiri v tnqidisi V.Q.Belimski vaxtl yazrd: Hr bir dilin yalnz onun znmxsus olan vasitlri, xsusiyytlri v keyfiyytlri vardr. srin slin yaxnlq onun hrfini deyil, ruhunu vermkdn ibartdir. Bdii srlri trcm etmyin birc qaydas var trcm olunan srin ruhunu vermk; gr mllif z rus olsayd, srini nec yazardsa, trcmi d srin ruhunu rus dilind el vermlidir; baqa yol yoxdur (1, s. 429). Kemi SSR (indiki MDB v Pribaltika) mkannda milli dbiyyatlardan olan bdii srlrin rus dilin trcmsi byk hmiyyt malik idi: rus dili vasitsil hr hans bir konkret milli mllif bir trfdn lknin baqa mttfiq respublikalarnda; digr trfdn is xaricd mxtlif dillr trcm edilmkl SSR srhdlrindn knarda oxunub tannmaq imkan qazanrd. Akademik Mmmd Arif yazrd: rus dili vasitsil Azrbaycan dbiyyatnn n yax nmunlri baqa sovet xalqlarnn v btn dnya xalqlarnn mal olur Azrbaycan sovet
1

Vahabzad Bxtiyar. srlri. XII cildd. Bak: Elm, 2009.

523

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

dbiyyatnn el grkmli nmunlri vardr ki, rus dilin trcm olunandan sonra bir ox xarici dillr d trcm edilmidir (2, s. 341). Bu baxmdan grkmli sntkarmz Azrbaycann xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin ayrayr yaradclq nmunlrinin v btvlkd kitablarnn rus dilind nri tkc onun z n deyil, mumiyytl milli dbiyyatmz n lamtdar hadislrdn olmudur. Bxtiyar Vahabzadnin bir sntkar olaraq xaricd tannb hrt qazanmasnn ilkin balanc hesab edil biln rus dilindki srlrinin v kitablarnn trcmnaslq nqteyi-nzrindn thlil v tdqiql aradrlmas v onlarn orijinalla mqayisd bdii adekvatlq xsusiyytlrinin z xarlb qiymtlndirilmsi aktual dbi-nzri vzif kimi qalmaqdadr. Mhz B.Vahabzad srlrinin rus dilin trcmlri sasnda ingiz Aytmaton, Yeqor sayev, Lev Ozerov, Yevgeni Yevtuenko v b. kimi grkmli dbi simalar, sz-snt adamlar onun yaradcln yksk qiymtlndirmi, haqqnda dyrli fikirlr sylmilr. airin srlrini rus xalqnn R.Kazakova, Y.Yevtuenko kimi mhur sntkarlar, habel Q. Registan, A.Kronqauz, V.Zaytsev, T.Kamennaya, M.Pavlova, E.Yeliseyev, V.Luqovoy, N.Qrebnev, A. Xaldeyev, V.Lifits, L.ereevski, A.Yudaxin, N.Novikov, Y.Morits, .klyarevski, A. Peredreyev, E.Balaov, L.Latnn, A.Kuner v b. kimi tannm air v mtrcimlr stri trcm vasitsil Azrbaycan dilindn rus dilin bdii trcm etmilr. Bu sahd Azrbaycann V.Qafarov, M.Vkilov, A.Axundova, S.Mmmdzad kimi qlm sahiblrinin faliyyti d tqdir layiqdir v onlarn B.Vahabzaddn rus dilin birbaa etdiklri trcmlr z bdii-estetik xsusiyytlri il seilirlr. Byk qrz yazs ingiz Aytmatov z qlm dostu haqqnda yazr: Bu yaxnlarda Bxtiyar Vahabzadnin yeni eirlr kitabm oxudum. eirlr ruscada byk heyranlqla oxunur. Hmin eirlrd zaman yaayr-bizim qay ykmz tab gtirn, drd-srimiz rik olan, qoynunda yaadmz zaman! eirlrin qdrti d mhz bundadr. Eyni sistem daxil olan trk mnli dillrimiz bir-birin yaxn olduuna gr azrbaycanllar mni ox asanlqla inandrrlar ki, indiki dvrd Bxtiyar Vahabzadnin yaradcl orijinalda milli poetik fikrin n byk nailiyytlrindn biridir. Zngin Azrbaycan dbi nnlri mqabilind bu cr nfuz v hrt qazanman ox-ox tin olduunu asanca tsvvrm gtirirm. Bununla bel, unutmaq olmaz ki, nnlr yalnz v yalnz masirliyin grdiind, yeni yaradclarn yeni sznd yaayr (3, s. 4). .Aytmatovun B.Vahabzaddn drhal nmun gtirdiyi mhur drdly orijinalda v rus dilin trcmd nzrdn keirk: Yaamaq yanmaqdr Yaamaq yanmaqdr, yanasan grk, Hyatn mnas yalnz ondadr. am gr yanmrsa, yaamr demk, Onun da hyat yanmandadr! . , ! , . (4, . 10). Mtrcim N.Qrebnova eiri demk olar ki, tam adekvat kild rus dilin evirmidir. B.Vahabzadnin baqa bir eirinin rus dilin trcmsini bdii adekvatlq baxmndan orijinalla mqayis edk: 50 ya Mn nec oldu ki, atdm lliy? - Yox, dey bilmrm, Dedilr: - Niy? Bir iim su kimi idim mn onu. llic an imi, dem, lli il. llrin n thr sovuduunu
524

Materiallar

Bilrk yaamaq, yaamaq deyil. Bilmdim... Knlmn hycanlar, Qovlad bu dadan o daa mni. mrn arzu dolu pillkanlar Uurdu budaqdan-budaa mni. Gn dodu... Hvsl, Yanan rkl aldm, vurudum... Gn axam oldu. li qarladm tz dilkl, Bir d ayldm ki, il tamam oldu. Yol getdim... Saymadm ya, qar. Mqsd tlsn dinclmz dedim. Yanmdan td, saya bilmdim. El qanadlandm, Mn el udum, Srtim dndrdi ay hfty. Arzular ardnca gylr udum, Yerin tqvimlri yaramr gy. Zhr d imim, bal da yemim. mrmn yollar min kemked, Mn vaxt he zaman gzlmmim, Vaxt z qapn dyb hmi. Mni yaadan da tlatm oldu, Dalalar qoynunda td anlarm. Mnim zaman lm, vaxt lm oldu, ly glmyn hycanlarm. Mhit dnizidir nmd masa, Lpdir mrmn hr an, qarda. Dalalar rkd ba qaldrmasa, Hyatda axtarma dalan, qarda. Yaadm, bildirib vaxta hddini Dli dalalar mn yara-yara. Yaadm... Eq olsun vaxtn hddini zn sdran rpntlara! Zirvdn tbdr, d qar yar, Yol sir, qapn q dyr... N qm. llimi xrcldim... Xbxtliyimdir, Nem qaldn dey bilmrm. Gah mdrik qocayam, gah cavanam mn, Yadma salram gah da ilkimi. Knlm smayan tlatmndn Yaadm llimi birc il kimi (3, s. 198-199).
525

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

V.irokovun trcmsind: - , ? ? , ?.. , , - . , : . , , , . . , ! , . , . . , . , , , . , - . , . , , , - . , , . , . , ; , . , , . , - . , , ! (4, . 141-142). bhsiz, mtrcim Bxtiyar eirini yksk ustalqla rus dilind sslndirmidir.
526

Materiallar

Vaxtil tnqidi L.Ozerov yazrd: . . . - . , , . (5,.4-5). Tnqidinin Vahabzad poeziyasnda faustuluq kimi mumbri-flsfi ideyan grmsi lbtt ki, onun eirlrinin mhz rus dilind mkmml trcmlri il drindn tanl saysind mmkn olmudur. Lakin B.Vahabzadnin he d btn srlrinin trcmsi bdii adekvatla tam cavab vermir. Msln, Dmiryolu eirinin (6, s. 544) trcmsind zruri olan ekspozisiya birinci bnd atlmdr: lindki fanar il iqladb dvrsini, Dmir xttin yan il gedir qoca dmiryolu. Uaqlardan eidinc paravozun fit ssini Bilir hans yolla glir, bilir hans qatardr bu (5, s. 14-15). inar eirind is birinci misra beldir: ayn knarnda cavan bir inar (6, s. 82). Rus dilind trcmd is cavan sz verilmmidir: (5, . 19). airin srlrinin orijinal il rus dilin trcmlri arasndak frqli chtlr bzn mllifin zndn glir. Bu bard B.Vahabzad znn Mllifdn qeydlrind yazrd: Tdqiqatlarmn nzrin bir chti d atdrmaq istyirm: 1955-60-c illrdn sonra mnim slubum, yaz trzim artq formalasa da, yaradclq yolum myynls d, ondan sonra, lap son yazlarmda da bzi eirlrimd myyn dyiikliklr aparmaq, ya ixtisar, ya da bir-iki bnd lav etmk mnim adtimdir (6, s. 6). Bellikl, oxdan sbut olunmudur ki, bdii trcm ii yaradclq iidir, sntkarlq iidir. Yaradc trcmi z iini rkdn sevmli, onu ehtirasla, ilhamla grmlidir (2, s. 346). Bu baxmdan xalq airi Bxtiyar Vahabzadnin yaradclndan rus dilin edilmi trcmlrin bdii adekvatlq xsusiyytlrini, fikrimizc, qnatbx hesab etmk olar.
DBYYAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. .. . II. , , . ( ) 1953, 800 . Mmmd Arif. Bdii trcm, (s. 340-364). Seilmi srlri. cildd. I c. Bak, Az. SSR Elm.Akad. Nriy. 1967, 620 s. Bxtiyar Vahabzad. Seilmi srlri, II cildd. Ic.,n szn (Yaradbdr inam mni, mn inamn vladyam, s. 4-7) mllifi ingiz Aytmatov. Bak, ndr nr. 2004, 328 s. . . . . ( , . 5-6). .. .. , , 1983, 350 . . . . ( , . 3-7) ... ... , , 1974, 160 . Bxtiyar Vahabzad. srlri. I c., Bak, Azrbaycan nr. 2001, 544 s.

527

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

BAHTYAR VAHABZADENN DEVLET VE YNETM ANLAYII


Eyp ZENGN
Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi, Avrasya Enstits ezengin@yahoo.com

Fethi GEDKL
Prof. Dr., stanbul niversitesi, Hukuk Fakltesi gediklifethi@gmail.com ZET Bahtiyar Vahapzadenin yaad dnem (1925-2009) Azerbaycan halk iin sosyal ve siyasal adan skntl bir dnemdir. ocukluk ve genlik yllar Sovyet Rusyann Azerbaycanda sosyalist sistemi kurma ve yerletirme politikalarnn youn bir ekilde uyguland ve halkn bask ve istibdat altnda tutulduu dnemde gemitir. lk iirlerini yaynlamaya balad yllarda Sovyet sistemi bask ve yldrma politikalarn btn iddetiyle uygulamaya devam etmitir. Sovyetler Birliinin dalmaya balad ve Azerbaycann yeniden bamszlk kazand dnem ise airin olgunluk dnemi olmutur. Farkl sosyal ve siyasal sistemler ierisinde yaayan Vahapzade, gerek Sovyetler Birlii gerekse de Bamszlk dneminde yaanan, ynetimden kaynaklanan skntlara eserlerinde yer vermitir. airin i dnyasndaki dnceler ve beklentiler ile, dndaki devlet ve ynetim anlaynn yani Sovyetler Birlii sisteminin atmas, eserlerine bir ikilik-dalizm olarak yansmtr. Bu almada Bahtiyar Vahabzadenin Devlet ve Ynetim anlay deerlendirilmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycan, Devlet, Ynetim, Sistem

1. Giri Bahtiyar Vahabzade, XX. yzyl Azerbaycan Trkesinin en dikkate deer airlerinden birisi ve belki de birincisidir. Kendisine has iir syleyiiyle lkesinde yaanlan hayat ve kltr deerlerini byk bir ustalkla dile getirmi ve ortaya koymutur (Akta, 2010: 19-27). Yaklak 70 yllk sanat hayat ierisinde mill duygu ve dnceler ierisinde kaleme ald 40 kadar iir kitab, tiyatro eserleri ve bilimsel almalar ile Trk milletine hizmet eden airin sat k yzyllardr bamszlk mcadelesine sahne olan Azerbaycan topraklarnda mill uurun canl kalmasnda nemli rol oynamtr. Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte 1990da balayan bamszlk hareketlerine de byk bir destek vermi olan Vahabzade, Bamszlk sonras dnemde de eitli defalar milletvekili seilmitir. Halkn kendisine kar olan bu tevecch, onun milleti ile ne kadar gzel btnleebildiinin, onlarn duygu ve dncelerine ne lde tercman olabildiinin de en byk gstergelerindendir (Trkmen, 2009: 173-176). Vahabzade, Azerbaycann yetitirmi olduu en byk airlerden birisidir (Karaman, 2009: 12). Btn Trk dnyasnda olduu gibi Trkiyede de mill uur sahibi hemen herkes tarafndan tannan ve byk bir hayranlk ile okunan Vahabzade, edebiyat evrelerince de zellikle Trkenin yaayan en byk airi olarak tanmlanmtr (Trkmen, 2009: 173-176). Vahabzade ismini duyan birok Trk aydn, ilk nce, onun en mmeyyiz vasf olan airliini hakl olarak hatrlar. Oysaki Vahabzade gl bir air olmas yannda, gemi ve gelecein izdivacn akl ve tefekkr yoluyla gerekletiren bir fikir adam, dnyada olup biten hadiselere bigane kalmayan, bu olaylar isabetli suretteanaliz eden hatr saylr bir entelektel, ayn zamanda lkesinde, Trkiyede, Trk dnyasnda, ksaca slam leminde, cereyan eden hadiseleri ok yakndan takip eden, olumlu gelimeler karsnda sevinen, olumsuz gelimeler karsnda strap eken bir ile adamdr (Karaman, 2009: 12). Edebi eserler, tarihi-sosyal bir veri nitelii tamaktadr. Sanatnn bulunduu zaman ve artlarn etkisinden kurtulmas mmkn deildir. inde bulunulan sosyal artlar ve corafi faktrler toplumun yapsn etkilemekte, bireyin duygu, dnce ve davranlarnda da etkisini gstermektedir. zellikle birey ele ald konular deerlendirirken ve belli tavr allar sergilerken bu durum daha da belirginlemektedir. Vahabzade iin gerek etkilenme ve fikri oluum sreci bakmndan, gerekse iledii konularn malzemesini oluturmas bakmndan iinde bulunduu sosyal muhit tam bir mahede sahas olmaktadr. Yaad dnemin artlar ve Vahabzadenin eserlerinde bu etkilenmenin yksek seviyede gerekletii grlmektedir.
528

Materiallar

2. Aldii Grevler Bahtiyar Vahabzade, niversite retim yelii ile birlikte birok resmi ve gayri resmi grevlerde bulunmu, sosyal hayata faal bir ekilde hizmet etmitir. Ald grevler unlardr: 1945 yl Ocak aynda Azerbaycan, Yazarlar Birliinin bakan Samet Vurgunun da tavsiyeleri ile Yazarlar Birliinin yesi olmutur. 1947 ylnda Bak Devlet niversitesinde asistan olarak greve balamtr. 1981 ylnda, Sovyetler Birliinin ve Yazarlar Birliinin VII. Kurultaynda Sovyetler Birlii Yazarlar Birliinin dare Heyetinin, ayn zamanda Azerbaycan Yazarlar Birliinin dare Heyetinin yeliine seilmitir. Bu grevleri ile birlikte, ayn zamanda Azerbaycan limler Akademisi ve Azerbaycan Komnist Partisi Bak komitesinin de yesi olarak grev yapmtr. Gerek Sovyetler Birlii dneminde, gerekse de Azerbaycann bamszl sonras dnemde Azerbaycan Milli Meclisinde milletvekili olarak grev yapmtr (Karaman, 2009: 25). 3. Devlet ve varlk koullar ada insan toplumlarnda, en byk rgtlenme olan Devlet, insanlarn btn ilikilerinde en nemli ve en etkili koordinatrdr. Kiilerin doumlarndan lp gmlmelerine kadar her eyle Devlet mekanizmas ilgilenmektedir. Devlet kendisine zg nitelikleri, aralar ve gc olan bir rgtlenmedir (Dnmezer, 1984: 369-373). Mstebit veya esarete dayanan bir Devletin lkesinde salad asayi ve dzen ile, demokratik sistemdeki bir Devletin salad dzen arasnda ok geni lde fark bulunmas mmkndr. Devlet ok nemli fonksiyonlar gren bir toplum yapsdr (Dnmezer, 1984: 369-373). Devlet rgtlenmi bir toplumdur. Her rgtlenmi toplum gibi devletin de bir dzeni vardr. Devlet, Arapa kkenli bir deyimdir, elden ele geen iktidar, saltanat anlamna gelir. Devleti soyut olarak tanmlamakta glk vardr. imdiye kadar yaplan tanmlamalar doyurucu olmamtr. Yazarlar, devleti tanmlarken, devletin gelerinden birine arlk verme yolunu yelemilerdir. Genel olarak devlet tanmlarnda iki eilim grlr. Bunlardan biri, devleti bir toplum olarak, dieri de, bir iktidar olarak gren yaklamlardr. Devlet yerleik bir topluluk dnda dnlemedii gibi, topluluu olmayan bir siyasal iktidar da dnlemez. Bu iki gr birlikte ele alndnda devletin varlk koullar noktada toplanabilir: bunlar, topluluk, lke ve egemenliktir. Egemenlik devletin varlk koullarndan olmakla birlikte, devlet arkn iletecek ve devletin amacn gerekletirecek olan da, siyasal iktidardr Gzbyk, 2008: 12-19). Devlet da ve ie kar toplum adna hareket edebilen, bu amala g kullanabilen, topra ve insanyla tm bir lkeyi temsil eden, onun simgesi olan bir kurumdur (Klal, 1987: 88). 3.1. Devletin varlk koulu olarak insan topluluu: millet Devletin meydana gelebilmesi iin bir insan topluluuna (devletin insan unsuru) ihtiya vardr. Bir tek kii yalnz bana devlet olamaz. Bir devletten sz edebilmek iin o devlet lkesinde toplumu oluturan insanlar arasnda devaml bir ilikinin domu olmas gerekir (Esener, 2000: 209-217). Devlet, her eyden nce bir insan topluluudur; milyonlarca insandan olumaktadr. Bunlar arasnda ama birlii de vardr. Devletin varlk koullarndan olan toplulua halk, ya da ulus ad verilir. Devlet ile ulus ayn ey deildir. Devlet olmadan da ulus olabilir. Devlet, belli bir yerde yerlemi bir insan topluluunu gerekli klar. Burada nemli olan topluluun devlet olarak rgtlenme istei ve yeteneidir. Bu dzeye ulaan topluluklar ulus adn alr. Devlet uygulanan devlet biimine gre, ok uluslu da olabilir (Gzbyk, 2009: 12-19). Devletin varlk, ya da oluturucu unsuru olarak, belli bir arazi zerinde yaayan insan topluluu, inkar edilemeyecek doal bir gerei ifade etmektedir. Gnmzde bu insan topluluu millet kavram ile ve devletler de milli devlet olarak nitelendirilir. Millet, bireylerin birbirleriyle ayn zamanda maddi ve manevi balarla birlemi olduklarn hissettikleri ve kendilerini, teki milli topluluklar oluturan bireylerden farkl olduklarn kabul ettikleri bir insan topluluudur (Tezi, 2009: 117-120). Millet, kendi birliinden haberdar olan, siyasi bakmdan devlet eklinde tekilatlanm ve milli devlet kurma kabiliyetine sahip srekli ve tekilatl insan zmreleridir. Millet ayn zamanda gelimi olan bir milliyettir. Milletin ortaya knda birok faktr etkili olmakta ve bunlar birlikte rol oynamaktadr. Sadece dil ve din birlii yeterli deildir. Ortak lk ve bir arada olmay gerektiren ortak irade byk nem tamaktadr (Erkal, 1987: 33-37).
529

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

nsan topluluunun nicelii (miktar) nemli deildir; ama nitelii nemlidir. Her insan topluluu devlet kuramaz. Bir arada yaayan insanlarn bir devlet kurabilmeleri iin, birtakm balar ile birbirine balanm olmalar gerekir. Birbirine birtakm balarla balanm olan insanlardan olumu toplulua millet denir. Belirli bir insan topluluunun bir devlet kurabilmesi iin millet niteliinde olmas gerekmektedir (Gzler, 2011: 33-41). Millet, devletin demografik yapsn meydana getirir. Bu yapnn temel gesi ise insandr. Buna gre millet, insanlardan meydana gelen bir topluluktur. Ancak her insan topluluu millet olamaz. Millet olabilmek iin bu insan topluluunda maddi ve manevi baz ortak unsurlarn bir arada bulunmas gerekmektedir. Genel olarak millet, gemite, gnmzde ve gelecekte; hatralar ynelileri olan varlk eklinde tanmlanr. Milleti meydana getiren unsurlar maddi ve manevi olmak zere ikiye ayrlr. Soy, toprak ve ekonomi (emek) maddi unsurlar; dil, din, kltr ve lk (ideal) birlii ise manevi unsurlar meydana getirir (Doan, 2004, 137). 3.2.1. Millet ve Vahabzade : milletin ortak balar:
3.2.1.1. Trk Medeniyeti:

Trk dnyasyla yakndan ilgilenen air bir makalesinde Trk medeniyetine olan hayranln u satrlarda dile getirir: Milli medeniyetimizin ortaya karlmas iin milli psikolojimizi ok iyi renmeliyiz. Medeni milletler bu hususta ok mesafe kat etmiler. Maalesef bu hususta biz hala yol alamadk. Bence milli karakter renilmeden milli unsurlar tayin etmek ok zordur. ncelikle asrlar boyu atalarmzn sahip olduklar adet ve ananelerimizi tekrar hayata geirmeliyiz. Burada Kagarl Mahmutu, Orhun Yenisey Yazlarn, Ouznameleri ok iyi renmeliyiz (Karaman, 2009: 230). Ayn zamanda Trk slamdan ayrmak olmaz. Bir yerde, slam Araplar arasnda balad, Trkler korudu diye bir cmle okumutum. Bu ok doru bir fikirdir. On asrdr slama Trkler bayraktarlk yapmtr. Trk medeniyetini slam medeniyetinden ayrmak doru deildir (Karaman, 2009: 230).
3.2.1.2. Dil

Vahabzadenin, zellikle II. Dnya Savandan sonraki ilk on yl ve onu takip eden senelerde Azerbaycan Trk toplumunun bir tercman haline geldii grlr. Vahabzade sadece idar sistemdeki arpklklar, tarm ve sanayi alanndaki aksaklklar deil; ayn zamanda mill, manev konular, insan meseleleri ele alma hususunda da olduka baarl eserler vermitir. Vahabzade nin bir mr boyu vermi olduu mcadelede, azatlkla edeer tuttuu ana dili byk nem arz etmektedir. Yazm olduu makalelerde ve iirlerde bu husustaki hassasiyetini grmek mmkndr. Ona gre ana dilini bilmeyen bir insann o millete ait olduunu iddia etmeye hakk yoktur. Dilini bilmeyen milli dnce ve vatanperverlik bakmndan onursuz olur. Onlar iin vatan mefhumu ahsi ev, millet dncesi de yakn akraba anlamna gelmektedir. Ana dilini bilmeyen bireyler milletin ruhuna, maneviyatna ve tarih uuruna biganedir ve o milletin evlad deildir (Karaman, 2009: 61). Vahabzadenin, ana dili zerine yazd eserlerinde, yarm asr geen byk bir mcadelenin seyrini grmek mmkndr. Bu mcadele tehlikeli olduu kadar heyecanl, heyecanl olduu kadar onurlu bir bakaldrtr. airin, bu mcadelede lmle burun buruna geldiini, lmn souk nefesini adeta teneffs ettiini hissetmek mmkndr (Karaman, 2009: 68).
3.2.1.3. Tarih

Vahabzade, Trk milletinin kknn tarihin derinliklerinde olduunu, fakat bu niteliimizi kendi menfaatimiz dorultusunda deerlendiremediimizi dile getirir. En kkl milletlerden birisi olan Trk milleti iin, Bu hususiyetimizi ilme evirebildik mi? diye kendisine sorduu soruya, Ne yazk ki hayr. diye cevap verir. Biz her ne kadar gemiimize tarihimize hayran kalsak da, gemiimizi objektif deliller ierisinde, sz dolandrmadan, gizletmeden, Allah korusun Stalinci grlerin tazyiki altnda gerekleri deitirmeden, ilmi eserler ortaya koyamadmzdan dolay bu hakikate hi kimseyi inandramadk. Muhteem tarihe sahip olmak hnerse, ayn zamanda o gemie layk eserler ortaya koymak ve bu eserleri dier milletlere ulatrmak da bir o kadar beceridir. Ne yazk ki byk istidat, ilmi yetenek gerektiren ikinci hneri bir kenara brakp, daha ok, fazla bir beceriye gerek duyulmayan birinci hnere yapmz (Karaman, 2009: 195-198).
530

Materiallar

Milletimizin byklnden, tarihte ortaya koyduu baarlardan avunuruz. Tarihi aratrmalar icra edecek kadrolarn kurulmas nem arz etmektedir. Uzun yllar boyunca tarihimizi klielemi tarzda ve ablonlarla tarih yazan kadrolara imknlar salanm, meydan onlara kalmtr. Daha kapsaml, verimli ve ilmi metotlarla eserler vcuda getirenlere frsat verilmemi, eitli yaftalarla onlar susturulmutur. Ortaya atlan her yeni fikrin n kesilmitir. Bilinli bir ekilde ortadan kaldrlmtr. Fikir hrriyetine, ilmi aratrmalara nem verilen gnmzde cumhuriyetimizde, tarih alannda gerekler, yeni fikirler inzibati usulle deil, ilmi yollarla dorusu yanlndan (Vahabzade, 1991: 146) ayrlmaldr. Bunun yannda, Vahabzade Azerbaycann tarihi eserlere sahip olmasndan dolay da gurur duyar. Fuzuli yaknlarnda bulunan Azh maarasnn Sovyetler Birlii topraklarnda en eski yerleim yeri olduunu dile getirir. Yaklak 1,5 milyon yllk olduu ileri srlen bu maarann, Azerbaycan topraklarna tarihi nem kattn belirtmektedir. Arkeologlarn son yllarda yapm olduklar aratrmalar, Azerbaycan halknn eski dnemlerden beri yerleik hayata getiklerini gstermektedir, diyen Vahabzade, Tun devrine ait Merdekandan, velandan karlan aletlerin, silahlarn, hayvan ve silah tasvirlerinin bu topraklarda yksek medeniyete sahip insanlarn yaadn dile getirdiini belirtmektedir. Yine Gobustandaki gnmzden on, on iki bin yl nce yaayan Azerbaycan Trklerine ait tasvirleri, halknn arpan kalbi, dnen beyni olarak grr (Karaman, 2009: 195-1982). Bu tasvirleri atalarndan bugne gnderilmi mektup olarak niteleyen Vahabzade bu mektuplarn zenle korunarak gelecek nesillere intikal ettirilmesi gerektiine inanr. air gezmi olduu Gebele topraklarnda duyduu hissiyat tatl bir dille anlatr. Halknn on be-yirmi milyondan ibaret olduunu syleyenlere tarihi meknlardaki gemiinin izleri gsterir ve Acemi, N. Tusi, Nizami, Nesimi gibi onlarca yzlerce atasnn olduunu dile getirir. Vahabzade Dede Korkut hikyelerindeki kahramanlarn mertliiyle vnr. Ouz beylerinin manevi dnyasn, yiitliini, cesaretini, ayn zamanda safln ve temizliini, zayfa el uzatmayacaklarn dile getirerek, bu hasletler karsnda boyun ememek mmkn m, diye (Vahabzade, 2000: 184-191) sorar. Bu kadar tannm ve sevilmi olmasnda, mill kayglar ierisinde Trk dnyas iin verdii mcadelenin byk rol olmutur. Nitekim zellikle bamszln kazanlmasndan sonra yapt almalarda mill kimlii ve buna bal olarak Trk kavramn daima nde tutmay grev bilmi olan air, Men Trkem adl iirinde de Sen bizi aldattn yllardan beri, Ben arkfelekten ders gtrmem. zge anasndan st emenleri, zge kulluunda duran grmem. Besdir, dzdymz lmden beter, Khne pazardaki o khne nrha122. Milleti yz yere baladn, yeter, Yz arkn suyunu katma bir arka. Aslm, neslimi tanyorum ben, Kark deilim, zmden rkem. Sen kimsen, sen nesen, zn bilirsin, Ben ilk kaynamdan Trkolu Trkem! spattr, delildir, akln kblesi, Deiebilirsen adm ancak. Canm kana dek kalbimin sesi, Trkm - gereini fsldayacak (Karaman, 2009: 106). eklindeki dizeleri ile Trkl ile gurur duyan bir sanat ve kltr (Trkmen, 2009:173-176) adamdr. Vahabzade tarihin milletleri baz devirlerde nne engeller koymak suretiyle imtihan ettiine inanmaktadr. Bylece tarih bir milletin, millet olarak yaayp yaayamadn dener. Bugn millet olarak tarih karsnda imtihana tabii tutulduklarn belirten Vahabzade, gelecek nesiller karsnda zor durumda kalmamak onlara gzel bir gelecek brakmak iin bugn kk de olsa hata531

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

lara dlmemesi gerektiini dile getirir. Aksi takdirde gelecek nesiller karsna mahcup bir duruma debileceklerini belirtir. Bu balamda ilim adamlarna seslenen Vahabzade, ahsi problemleri bir tarafa brakp, ksr ekimelerden syrlp birlikte hareket etmek suretiyle sorunlarn halledilmesi gerektiini dile getirir (Vahabzade, 1991: 154). Sovyetler Birlii dneminde dier milletlere nazaran Azerbaycan halknn milli haklarnn daha ok inendiini belirten Vahabzade, dier cumhuriyetlerle karlatrldnda en ok srgn edilen aydnn Azerbaycanda olduuna dikkat ekmektedir (Vahabzade, 1991: 162). Grld gibi Vahabzade bir aydn olarak tarihi olaylara bigane deildir. O, tarih yapan Trk milletinin bu baarsnn dier milletlere de gsterilmesi gerektiini savunurken ayn zamanda son zamanlarda Ermenilerin yaptklar hile ve oyunlar da grm, bu oyunlar makalelerinde dile getirmitir (Karaman, 2009: 195-198).
3.2.1.4. Gelenekler

Trklerde birlik beraberlik anlay ok gelimitir. Bu gelimenin oymaklar ana kadar uzanan bir gemii vardr. Trkler, yaadklar bozkr hayatnn tabii bir sonucu olarak, bir yerden baka bir yere yaptklar gler srasnda, hem srlerin korunmas hem de saldrlara kar koyabilmek iin birbirlerinin yardmlarna ihtiya duymular, bylece aralarnda ok sk bir birlik anlay olumutur (Gney, 2002: 75). Trk toplum ve siyasi yapsnn temelinde bulunan boylarda birlik, beraberlik ve dayanmann ilk temelleri atlmtr. Boydalar birbirine maddi ve manevi yardmlarda bulunurlar ve her ekilde dayanma iinde olurlard. Kan davas, il olutuktan sonra men edilen konulardandr. Ayn boydan olanlar iin birbirlerinin cenazesine katlmak, doum ve evlenme trenlerinde bulunmak, ziyafetlerine katlmak bir zorunluluktur. Boyun fertleri arasnda iktisadi anlamda da bir dayanma vardr. Otlaklar, ormanlar, yaylak ve klaklar boyun ortak maldr. Ama fertler arasnda belirli llerle paylatrlmtr (Gney, 2002: 73). Yzyllarn birikimi adet ve ananelere biganeliin durgunluk dneminin en byk kusurlarndan olduunu syleyen Vahabzade, birok gzel detin Azerbaycanda yitirildiine dikkat eker. Adet ve ananelerin kaybolmasyla birlikte insani hislerin de kaybolduunu, ksaca milletin benliini unuttuunun farknda olmad belirtmektedir (Karaman, 2009: 198-199). Vahabzade gemite halkn imece usulyle birlik ve beraberlik sergilemelerinin yardmlama asndan gzel bir rnek olduunu dile getirmektedir. Yine halkn yardmlama duygusunun nceleri ok yksek olduuna dikkat ekmektedir: Eskiden birisinin evi herhangi bir sebepten dolay yklsa halk toplanr felaketzedenin evini tamir ederdi. Yine emenin suyu kesilse insanlar bir araya gelir, emenin gzn aard. imdi de birok insan toplanp pamuk tarlasna giderek hasat zamannda pamuk toplamalarna imece demeye baladk. lkenin herhangi bir adet ananesinden bahsederken dikkatli olmak gerektiini, bu adetlerin uzun yllarn birikimiyle ortaya ktn dile getiren Vahabzade, bu adetler binlerce yldr yayorsa ve gayet tabii olarak uygulanyorsa bu ekle deil ze ait bir durumdur, der (Karaman, 2009: 198-199). Vahabzade Sovyetler Birlii dneminde uygulanan bir yasaktan rahatszdr: Bir zamanlar adet ve ananelere yasak konmutu. Bu yasaklar o kadar artt ki kylerde dnlerde gelin konvoylarnn n kesildi. Gelin ve damadn onar kilogram pamuk toplamalarn aksi takdirde dne izin vermeyeceklerini sylediler. Pamuk toplamak genlerin aile kurmasndan daha da nemli imi(!) (Karaman, 2009: 198-199). Bir hatrasn u ekilde dile getirir: Bir tandn naklettii hatra aklma geldike hala rahatsz oluyorum. Adamda bir yaknnn yas merasimine gidiyormu. ehrin giriinde polis arabay durdurdu, ehre girmemize mani oldu. Niin diye sordum. Ktibin emri olduunu, pamuk toplanncaya kadar kimseyi ehre almayacaklarn sylemi, polis. Pamuk toplanmadktan sonra kimsenin lmeye hakk yokmu(!) Bir milletin adetlerine bu kadar mdahale olur mu? Bizim inancmza gre yasa, insanlarn acsn azaltmak iin, dne de yaknlarn ein dostun mutluluunu ziyadeletirmek iin gidilir. Bu gzel adetlere mdahale ise milletin benliine, maneviyatna kastetmektir, (Karaman, 2009: 198-199) der.
3.2.1.5. Yerellik ve Evrensellik

Uluslararas konularda yazd eserler de dikkat ekicidir. Vahabzadeye gre btn insanlar ayn geminin yolculardr. Onun inancna gre, vatann olu olan bir ahs, ayn zamanda, insanl532

Materiallar

n derdiyle dertlenmesi, insanlarn ektikleri skntlara ortak olmas ynyle dnya vatandadr (Karaman, 2009: 40). airin sanat ve sanat hakkndaki dncelerini dile getirdii u satrlar dikkat ekicidir: Dnyann en byk sanatlarn dnrken her zaman gzmn nnde dev aalar canlanr. Bu aalarn dallarn ne kadar ykseklere uzanrsa, kkleri de bir o kadar yerin derinlerine iner. Daha dorusu dallarnn ykseklii, kklerinin derinlere nfuz etmesiyle doru orantldr. Ycelik kkten gelir. Kk olmayan yerde ycelikten bahsedilemez. Kkleri halkn yreine balanan sanat halkn yreine giden yolu da kolaylkla bulur. nk yrekten gelmeyen yree ulamaz. Halktan sanatya, sanatdan da halka dsturu ok nemlidir. Bu yolu bulanlar halktan da aks-i seda alabilirler. Bu yola dudak bkenler yolun yarsnda tkezler, ayaklar tutulur, bu durumda da uydurmalar, sahtecilikler, yabanc sesler ve okbilmilik hali sadr olur. Sanatsa hibir sahtelie izin vermez. Sanatn yolu birdir: Samimilik ve hakikat (Karaman, 2009: 46).
3.2.1.6. Millete Hizmet

Devleti ve milleti oluturan insanlar arasnda ortak bir ama, bir lk birlii bulunmas gerekmektedir. Millete Hizmet iirinde, Vahabzade, milletin ve vatann birliine vurgu yapmakta, amalarn ve emellerin de bir olmas gerektiini belirtmektedir. Amacn, yolun ve szn bir olduunu sylemekte ve bunun da millete hizmet olduunun zerinde durmaktadr. Devlet, her eyden nce bir insan topluluudur; milyonlarca insandan olumaktadr. Bunlar arasnda ama birlii de vardr. Bir milleti yz topluma, yz tayfaya bldk. Bldke kldk ve kldke zldk. Birdirse eer milletimiz, birse bu toprak, Bir olmaldr lkede mlmz ancak. Daim dolanr bir okun etrafnda perger Yurttan baka hi kimseye yok bende itaat. Bir maksadmz, bir yolumuz, bir szmz var, Bir frkaya, bir ahsa deil, millete hizmet! 3.2. Devletin varlk koulu olarak vatan: Devletin ikinci unsuru, lke unsurudur. Bir devletin kurulabilmesi iin, insan topluluundan sonra, lke gerekir. lke olmakszn bir devlet kurulabilmesi mmkn deildir. Millet tekil eden bir insan topluluunun belli bir toprak parasna hakim olmakszn devlet kurmas mmkn deildir. Keza mevcut olan bir devlet, lkesini kaybederse, devlet olma vasfn da yitirir. lkenin devaml olarak yaanabilir nitelikte olmak artyla lkenin byklnn/kklnn hi bir nemi yoktur (Gzler, 2011: 33-41). Devletin lke unsuru, yetkilerini kullanaca alan snrlar ve lkesiz bir devlet dnlemez. Bir devletin ortaya kabilmesi iin, lkenin varl hem mantki, hem de zorunludur. Mantkidir, nk, belli arazi zerine yerlememi toplum olamaz. Zorunludur, nk uzun sre, bir topraa sahip olamayan devletin, varln devam ettirmesi mmkn deildir (Tezi, 2009:117-120). Devletin var olma koullarndan biri de yerdir. Devlet ancak yerleik bir toplulukta sz konusu olur. Devleti oluturan topluluun, zerinde yerletii belli yere lke denir. lke, devleti meydana getiren topluluun doal evresini ve siyasal iktidarn yer ynnden yetki alann, devletin i ve d varlnn ve egemenliinin snrlarn belirler. lkesiz devlet olmaz. lke yalnz topra deil, evresindeki deniz ve glleri ve zerindeki hava katmann da belli koullar altnda kapsar Gzbyk, 2008: 12-19). lke, insan topluluunun zerinde yaad toprak parasdr. Buna yurt veya vatan denir. lke yoksa, bir insan topluluu devlete vcut vermez ve geici bir insan topluluu manzaras ortaya kar. Bir lke zerinde hkmran olamayan, olmayan devlet bamszlktan yoksun kalr (Esener, 2000: 209-210). Vatan, devletin hakimiyet alan ve snrlarn meydana getiren toprak parasdr. Deniz ve hava sahas, yer alt ve yer st kaynaklar vatan kavramnn bir parasdr. Toprak olmakszn hakimiyet kurulamaz. Hakimiyet olmaynca da devlet olmaz. Vatansz devlet dnlemez. Her devletin mutlaka bir vatan vardr (Doan, 2004, 134).
533

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

3.2.1. Vatan ve Vahabzade

Yaad ve eserlerinin byk blmn verdii dnem, milliyet ve vatan kavramlarnn zaafa uratld bir dnemdir. Bu sebeple nerdii insan ekillendirmek zere ie en eksiltilmi, en zayf hale getirilmi paradan balamtr. Vatanperverlik, vatandalk. Bu insan ncelikle paralanm Azerbaycann mill tekevvnnn hazrlaycs olacaktr. nsann hkim hasleti vatanperverliidir. O, insann en yakn ile dahi aka konuamad, takip edildii bir lkede yaamaktadr. Pek ok gnahsz insan vatanndan srlm ve deerleri alaltlmtr. Bu sebeple akidesi; vatan, Tanr, Hak olarak tarif ettii azatlk ve halk sevgisidir. Sanatkr dahi sanatkrlndan nce vatandatr. Dahileri dahilik seviyesine ykselten de bu histir. nsan vatann sevmekle cemiyet karsndaki borcunu renir ve eitli yollarla der. nsan duygularn en mukaddesi, en ycesi vatan sevgisidir (Feyziolu, 2006: 111-125). Vahabzadeyi halka sevdiren, halkn gznde onu ycelten en nemli amillerden birisi, hi phesiz, eserlerinde vatan sevgisini ok gzel ilemesidir. O, hadiseleri ok dikkatli izler. Mspet ve gzel hadiseleri alklar, menfi ve topluma zararl faaliyetleri tenkit eder. Millete zarar veren, halk rahatsz eden cereyanlara, dneklere, eline obasna srt evirenlere, diline vatanna sahip kmayanlara eserlerinde kkrer. Bu gibi durumlarda sesi daha gr kar (Karaman, 2009: 37). Onun eserleri; yaad dnemlerin itimai ve psikolojik durumunu ok gzel aksettiren, milli tefekkre derinden nfuz eden, yrekleri coturan, insanlar dnmeye sevk eden vasflar haizdir. nk sz edilen eserlerin mayas saftr, eserlerin mellifi uzun yllarn sosyal estetik tecrbesine, istiklal urunda mcadele kltrne sahip bir ahsiyettir. airin dhili azatl bundan yllar nce itimai istibdada kar olduu gibi bugn de mill istibdada kardr (Karaman, 2009: 39). Mugam adl manzum hikyesinde air, milli servetlerin zenle korunarak nesillere aktarlmasn ele almaktadr. Mugam halkn milli manevi serveti, ruh ve estetik dnyas, sanat dnyas, ksaca halkn milli varldr. eb-i Hicran manzum hikyesinde Fuzulinin strapl hayat, Alar Gleyen manzum hikyesinde Sabirin eserlerinde dile getirilen hususiyetlerle gereklerin rtmesi ele alnr. Bu eserlerde ayn zamanda servetleri, dili, milli deerleri elinden alnan Azerbaycan halkndan bahsetmektedir (Karaman, 2009: 36). 3.3. Devletin varlk koulu olarak egemenlik Bir devletin kurulabilmesi iin, insan topluluu ve lke unsurlar gereklidir; ama yeterli deildir. nsan topluluu ve lke unsurlar tek balarna devlet oluturamazlar. Devletin olumas iin insan topluluunun bu lke zerinde egemen olmas gerekmektedir (Gzler, 2011: 33-41). Topluluk ve lke devletin olumas iin yeterli deildir. Belli bir lkedeki topluluun devlet olabilmesi iin, egemenlii kullanacak siyasal iktidarn ortaya kmas, belli bir nitelik kazanmas ve rgtlenmesi gerekir. Siyasal iktidarla, egemenlik deyimini kartrmamak gerekir. Egemenlik soyut ve ideolojik bir kavramdr; bamszlkla zdetir. Siyasal iktidar ise somuttur, anayasa ile verilmi bir yetkiler demetidir. Egemenlik devletin varlk kouludur; egemenlik yoksa, devlet de yoktur. Bu, devletin stn emretme ayrcaldr; emir almadan emir verme yetkisidir. Hukuk asndan egemenlik, devletin snrsz ve koulsuz bamszlna sahip olmas, dier devletlere hukuken eit durumda bulunmas, lke iinde kendisine rakip bir baka kuruluun bulunmamasdr. Devletin i egemenlii anayasa hukukunu, d egemenlii, baka bir deyile, dier devletler asndan olan egemenlii, devletler hukukunu ilgilendirir (Gzbyk, 2008: 12-19). Devlet rgtnn kendine zg yle yetkileri vardr ki, bunlar olmadan ne devletin bamszlndan (rnein baka devletlerle anlama yapmak) ne de egemenliinden (rnein kanun koymak, yarglama yetkisini kullanmak gibi) sz edilemez (tezi, 2009: 117-120). nsan topluluunun devleti meydana getirebilmesi iin o topluluun devamlln ve birliini salayacak dzenin kurulmas iin bir otoriteye ihtiya vardr. Devlet kudreti lkede yaayan insanlar arasnda ortak amac, idarede birlii ve rgtlenmeyi salayan stn, siyasi ve hukuki bir kudrettir. Devletin grevlerini yerine getirebilmesi iin kendisine tannan yetkilerin toplam stn kudreti meydana getirir. Fertler, devlet iinde bu stn kudret tarafndan oluturulan hukuk dzeni iinde hak ve ykmllklerle birbirine balanmlardr. Devlet haiz olduu stn kudret sayesinde, dzeni kurar, kanun yapar, sava ve bar ilan eder, memur tayin eder ve kendi vatandalarna emir verme yetkisine sahip olur (Esener, 2000: 209-217).
534

Materiallar

Hakimiyet, bir milletin kendi topraklar zerinde bamsz ve zgr olarak yaama hakkdr. Bu hakkn kayna millettir. Devleti ayakta tutan g, onun varlk nedenidir. Bu g, kayna millet olan otoritedir. Devlet kendisine verilen bu otoriteyi, bu gc halk zerinde ve baka milletlere kar kullanma ve yurt dnda temsil etme hakkna sahiptir. Bu siyasi gce millet iradesi ya da hakimiyet (Doan, 2004, 141) denir. Devlet, kayna millet olan stn bir gce dayanmaktadr. Devlet bu gc, milletten ald yetkiye dayanarak kanun yapmada, kanunlar uygulamada ve yarglamada kullanr. Milletten alnan hkmetme yetkisi, yine milletin varl (bekas) iin kullanlr. Milletin iradesi onun temsilcileri olan milletvekilleri tarafndan kullanlr. Milletvekilleri milletin setii kiilerdir. Millet, istediini seme hakkna sahiptir. ok partili rejimler, milletin bu hakk dorultusunda ortaya kan demokratik modellerdir. ounluk millet iradesinin ynn belirlemektedir (Doan, 2004, 141).
3.3.1. Egemenlik ve Vahabzade

air fikirlerini syleyemedikleri dnemde ayn zamanda tabii kaynaklarnn da smrldne dikkat eker. O dnemde, Azerbaycan halknn cretli kle durumuna drldn dile getirir. Azerbaycan sanayi messeselerinin %93nn ittifaka ait olmasn kabul etmek istemez. Niin Azerbaycan halk hamal durumuna dmtr? diye mevcut sistemi sorgular. Azerbaycan topraklarnn smrldn u szlerle ifade eder: lim adamlarnn sylediklerine gre lkemiz, sadece pamuk retiminde iki milyar manat, zm retiminde de yaklak milyar manat kaybetmektedir. Dier tarm rnlerinde de kaybmz en az bu kadardr. rnlerimizi Ermenilere vermeyi, Ermenilerin onlar ileyip kazan salamalarn aklm almyor. Biz hazr ynlerimizi ileyip kuma yapamaz myz? Acaba ii skntmz m var? Asla! u an bizim 400 bin isizimiz var (Karaman, 2009: 73).
3.3.1.1.gal ve Esaret Yllar

Sovyetlerin Azerbaycan igal etmesiyle birlikte Azerbaycan halk zikredilen sreci bir kez daha yaamak zorunda kalr. Sovyet hkmetinin Azerbaycan zapt etmesiyle birlikte aydnlar susturulur, varlkl ailelerin mallarna el konulur, sisteme kar kanlar iddetle cezalandrlr. Fikirlerini beyan eden aydnlarn bir ksm kuruna dizilir, bir ksm da Sibiryaya srgne gnderilir. Binlerce insan ya fikirlerini syledikleri iin ya da sisteme zarar dokunaca dncesiyle etkisiz hale getirilir. lkede hkmet tamamen hkim oluncaya kadar zikredilen sre devam eder. Sovyet hkmeti lkede tam olarak hkimiyeti salad dnemde de aydnlar yer yer duygu ve dncelerini beyan ederler. Satr aralarnda sistemi eletiren fikirlere yer verirler. Aydnlar sistemi eletirdikleri eserlerinde kahramanlar ya baka lkeden seerler ya da sylemek istedikleri fikirleri sembollerle anlatmak zorunda kalrlar. Bahtiyar Vahabzade de sz edilen aydnlardan birisidir. air, hkmetin kendi sistemini topluma kabul ettirmek iin srgnleri, yargsz infazlar acmaszca yrrle koyduu ve birok insann geceleri uykusunun kat bir dnemde dnyaya gelir. Sz edilen srete i bandaki ahslar birka kez deise de bu corafyada estirilen iddet rzgrnn rengi, hemen hemen, hep ayn olur (Karaman, 2009: 68). Vahapzadenin iir dnyasnda yaayan insan pek rahat deildir. O, ift ynl bir gerilimin kskacndadr. Bu insan, airin kendi dnyas ile iinden kt d dnya ki bu paralanm, kuatlm Azerbaycandr- arasnda skm bir insandr. iirlerindeki insan ncelikle kendisidir ve kendisini ifade ederken hareket noktas babasdr (Feyziolu, 2006: 111-125). Basklarn ve tazyiklerin had safhada olduu, dnceye pranga vurulduu bir devirde air fikir ilesi eker. Bundan dolaydr ki, o, dncelerini, yrekteki rpnlar szler arasna szdrdklarn (Karaman, 2009: 68) ifade eder: Fikirler nnde atld talar, Diri diri fikirlere kor oldu balar. Amal nndeki kaya talar, Ne gtrebildik ne krabildik. Amma yrekteki rpnlar, Szler arasndan szdrabildik. Vahabzade, SSCB dneminde ektikleri skntlar hatrladnda o gnleri Yanan da men, yaman da men szleriyle ifade eder. Burada ben zamirinin tekil deil de oul anlamda al535

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

glanmas gerektiini belirtir. Sz edilen dnemde birok aydnn sknt ektiini lkesi iin yandn dile getiren air, onlar, yanmalarna, lkeleri iin rpnmalarna ramen yaman kt olarak damgalandn dile getirmektedir. Bir dnemde sistemi yeterince vmedii ve onlarn fikirlerini tamamen benimsemediklerinden, kendi ifadesiyle byk Rus kardelerinin kendilerine empoze etmeye altklar anl gelecee dudak bktkleri iin Vahabzadeye de yaman yaftas vurulur. Bu durumu, air u msralarla dile getirir: Azatlk, saadet, demokrasi! Bu gzel szleri dnya alklar. Aslnda her biri bir oyun, riya Benim bu szlere yazm gelir Esaretin, diktatrln mengenesinde boulan lkesinin dilinde bu tr debdebeli szlerin sylenmesini ikiyzllk ve riyakrlktan baka bir eyle izah edilemeyeceini belirtir. Diktatrlk rejimi altnda bu szlere, insan acmasn da ne yapsn, diye rahatszln dile getirir. Bylesi ortamlarda, dil fikri ifade etmek iin deil de fikri gizlemek iin kullanlmaldr dncesini ileri srer (Karaman, 2009: 69). Silah sadece dili olan kalem erbab insanlar, fikirlerini gizlemek iin deil, onlar halka ulatrmak iin kullandklarnda yaman kt insan oldular. Ben de her zaman fikirlerimi gizlemediim iin yaman ilan edildim, diyen air, yanmasyla yamanlnn doru orantl olduuna dikkat eker (Karaman, 2009: 70). zgrln her milletin hakk olduuna inanan Vahabzade bu ulvi payeyi elde etmek iin milletin gayret gstermesi gerektiine inanr. Bylece klelik damgasndan, bakalarnn idaresi altnda ezilmekten kurtulacan iaret eder: Bir halk iin sefalet, Ya alk, ya felaket
3.3.1.2. Egemenlik, Demokrasi ve Temsil

1991 ylnda milletvekillerine seslendii bir konumada demokrasi ve totaliter rejimi karlatrmtr. aire gre; Demokrasi ve totaliter rejim bir arada olamaz. Demokrasi despot ve baskc rejimi datmak iin vardr. Nasl ki gece ile gndz, matemle dn bir yerde bulunamazsa demokrasiyle despot ve baskc ynetim de bir arada bulunmaz, der. Szlerini desteklemek iin Firdevsinin ehnamesinde geen u hikyeyi nakleder: Zalim, gaddar despot idarecilerin omuzlarnda ylan bulunur. Bu ylanlarn gdas insan beynidir. Onlar insan beyni yemezse yaayamazm. Buradan biz hangi sonucu karmalyz. Despotizmin yaayabilmesi iin insan beyinlerini yemesi gerekir. Sistemin devam iin dnen, fikir beyan eden insanlarn beyinlerinin yok edilmesi gerekir. Aksi takdirde insan dndke baskc ynetime kar kar. Btn baskc sistemlerde insanlarn beynine kilit, diline yasak vurulmutur (Karaman, 2009: 72). Azerbaycann bu hale gelmesinde azatlnn elden alnmasna binlerce yldr gz diken dmanlarn sebep olduuna srekli vurgu yapmtr (Vahabzade, 2001: 164). Sovyet dneminde Azerbaycan halknn istedii gibi hareket edememesinin sebebini yaplan keyfi uygulamalara balamaktadr: Sz edilen dnemde Rus okullarnda okutulan ocuklarn kural olarak yazn pamuk toplamaya gtrlmesi yasakt. Pamuk toplamak saadeti sadece bize aitti. Bakde yksek okullardaki Azerbaycanl genler pamuk toplamaya gtrld. nk bakanlar, Merkezi Komite yeleri, ayn zamanda makam olarak byk, yrek olarak kk rehberlerin ya iinde bbrek gibi beslenen, pamuk gibi apak balalar kzgn gne altnda pamuk toplayamazd (Karaman, 2009: 72). Sovyet dnemindeki skntlar dile getiren Vahabzade, Ermenilerin yrttkleri siyasete kar Azerbaycanl milletvekillerinin sessiz kalmasn eletirir, yllar sonra milletvekillerinin susmasna da kar kar (Karaman, 2009: 75). O gnlerde Milletvekillerine Ak Mektup iirini yazar: Sana ben oy verdim ki, yolda vekil O yksek krsde sesin gr olsun. Sana z oyumu vermedim ki ben, Kulan sar, gzn de kr olsun. Sana oy verdik ki, her kar yerin,
536

Materiallar

Ezeli sahibi menem diyesin. Senin toprana gz dikenlerin Dersini vermekten ekinmeyesin. Sana oy verdik ki, elin obann, stei, arzusu aksn sesinden. Bar bar barasn: Suyun, havann, Milletin kkn rtmesinden. Dedin mi bunlar, Yok! Bir sylesene Sana almt
3.3.1.3. Despotizm

Despotizmin insan tabiatna nasl zarar verdii, yrekleri, vicdanlar ne derece yaraladn air iirlerinde ustaca dile getirir. Msralar bazen hayatn kendisi gibi sertleir, bazen de derinleir, isyankr klar artar: Azatlk adna meydan okuduk, Fikrin, dncenin azatlna. Sustuk Bahtmza asi deildik. Evet, dert budur ki, biz yle bildik. Byledir kural. Bizden de mutlusu yoktur dnyada. ark da okuduk: talihliyiz biz. Gl gibi ald dileklerimiz El azattr, Tel azattr, Ana vatanda, Dil azattr Hangi derdimizi demiiz ki, biz, stelik azattr dedik, dilimiz! De, nereye sar, nere ey zaman, Bu derece tahkire halkn sabr, Dede Korkut gibi dedesi olan, Milletin zne dede aramas? Bask ve iddetin hkmferma olduu bu dnemin hemen akabinde yllardr zlemini ektikleri, aydnlarn, eserlerinde ve farkl mahfillerde ima yoluyla ifade ettikleri azatlk dnemi gelir. Hasretle beklenilen azatlk da hi kolay elde edilmez (Karaman, 2009:78-79). air, bir eserinde insan hrriyetini yitirince dnyaya hayallerin de smadn, bundan sonra felaketlerin ard arkasnn kesilmediini dile getirir: Azatlk Azatlk elden gitti mi? Dnya da hayale darsgal gelir, nsan azatl yitiren kimi, Btn felaketler dalbadal gelir.
3.3.1.4. Totaliter Sistem

Vahabzadenin Korku iirinde, hemen her msrada korku szyle karlalmaktadr. Bylece bu kelime, bir kiinin psikolojik hlini deil, toplumun yaama tarzn belirleyen sosyal bir durumu ifade etmektedir. Yani otoriter toplumlarda kiiyi ve sosyal hayat kuatan, yaama tarzn btn hlinde belirleyen bir gereklikten sz edilmektedir. Metnin yazld dnemde Azerbaycanda hayatn her ann ve insanlar aras ilikileri korku kelimesiyle ifade edilen hlin belirledii ve ekillendirdii dile getirilmektedir (Akta, 2010: 19-27). Toplumsal bir korkunun btn kiilerde varln kuvvetle hissettirmesi ve yaama tarzn ekillendirmesi, ak ve net bir syleyile dile getirilmitir. yleyse dnemi karakterize eden, ona damgasn vuran bir anlaytan sz edilmektedir. Bylece metnin yazld zaman dilimine hkim
537

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

kavram adalet, kanun hkimiyeti gibi kelimelerle deil korku szyle dile getirilmekte ve bu sz, bata iirin ad olmak zere, metin iinde devaml tekrar edilmektedir. Eserlerinde korku, mekn ve zaman kuatan, insann benliini fetheden, her an her yerde yaanan, farkl grn ve ekillerde ortaya kabilen ve her trl stn deeri yok eden bir kavram olarak verilmektedir. Bu, totaliter idare tarzlarnn hayat ve insana bak tarzn ve onlar nasl ekillendirdiini dikkatlere sunan bir anlay ortaya koymaktadr. Vahabzade, yaad dnemi farkl ynleri ve grnleriyle anlatmasyla dikkati ekmektedir (Akta, 2010: 19-27). air, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii zamannda Azerbaycanda hayata hkim olan zihniyeti eitli eserlerinde gzler nne sermektedir. Yaad dnem Azerbaycann her hli ve grnyle iirde ebedletirmektedir. Sovyet Dnemi Azerbaycannda srdrlen yaama tarz hakknda nemli hususlar tespite imkn hazrlar. Bu dnemde, farkl adlar ve grnler altnda korku hayata ve insana hkimdir. iir, bu hli yalnz kelimelerin anlamlaryla deil, ses ve syleyile de dile getirmektedir. Yani metnin zihniyetiyle sz ve ses malzemesi kaynaarak dnemi aksettiren bir sanat eserine vcut vermitir (Akta, 2010: 19-27). Onun iirlerinde ele alnan temel temalardan biri hayatn doal ak iinde kazanlmas gereken kltrel devamllktr. Bahtiyar Vahabzade, kltr deerlerinin kazanlmas ve sonraki nesillere aktarlmas konusunu, kii olarak kendisini ve vatann konu alan metinlerinde, zevk ve heyecanla ele almaktadr (Akta,2010:19-27). Dier taraftan, yaad ve ilk iirlerini vermeye balad dnem, Azerbaycan iin, sosyal ve siyasal alardan bir kaos dnemidir. indeki dnceler ve dndaki sistemin atmas air ve insan iin bir ikilik getirecektir (Feyziolu, 2006: 111-125). Vahabzade, ynetimden tepki almamak iin eserlerini farkl metotlarla kaleme almaktadr. Yurtd gezileri airin dncelerini anlatmada k yolu olur. Gezdii lkelerde grdklerini eserlerinde dile getiren air. Aslnda kendi lkesini anlatmaktadr. Yabanc lkeleri anlatan air savunmasn kolayca yapar. Latin dili iirinde milleti yaarken dili l olan milletlere dikkat eken Vahabzade, Latin halknn ldn, oysa dilinin hala yaadn dile getirirken baz milletlerin yaadn, fakat dilinin ldn anlatr (Karaman, 2001: 1-8):
3.3.1.5. Ynetimde Yaanan Aksaklklar

Totaliter rejimin hkm srd dnemde air fikir ilesi eker. ini kemiren duygu ve dnceleri yetkililere ulatrmak iin can atar. Bir gn yetkili bir kiinin karsna kar. lkenin nde gelen idarecisiyle arasnda geen grmeyi yle anlatr: Hi ydmdan kmyor bir defasnda yamanlk yangs, beni, o zaman Merkezi Komitenin ktibi olan bir elolumuzun [vatandamzn] karsna karmt. Ben de yaman kii olmak iin huzura karldm hissetmitim. Ama gitmemek olmazd, gittim. Ikl lks odasnda yaklak bir saate yakn konutuk. Ben konuuyor o dinliyordu. Aylardan beri kalbimi yoran, lkedeki ban alp giden rvetten, ana dilimizin ayaklar altna serilmesinden, irili ufakl btn dertlerimizden bahsettim. Bir defa olsun szm kesmedi. Hi soru sormad, szlerime aklama da istemedi. Ben de korkusuzca fikirlerimi sylediim iin kendimi ok mutlu hissediyordum. Yreimde bir hafifleme hissediyordum. Szm bitirdiimi anlayan birinci ktip bana ne dese iyi! air, bunlarn hepsi bilinen eyler; ama seni bunlar sylemek iin kim vazifelendirdi? Sanki canma bu szle ate dt, stmden de bir derya su iseledi. Ona syleyecek sz bulamadm. Bulsam ne faydas olacakt ki? lkeden sorumlu bir ahs ok basit gerekleri anlamak istemiyordu. Kaplar iire, sanata kapal olduunu bildiim bu mekndan ayrlrken ayn zamanda bu kaplarn btn halka kapal olduunu da derk ettim (Karaman, 2009: 70). Kalemini halk iin kullanan air, lkesinde olan her hadise karsnda fikirlerini dile getirir. Halkn sylemek isteyip de ifade edemedii, yreklerinde sz veren fikirler onun kalemiyle ok rahat bir ekilde dizelere dklr. air, bir yazsnda sanatya ve sanata bakn yle dile getirir: Bir zamanlar Sanat, sanat iindir fikrini savunanlar eserlerinin yce dalarn banda ulalmaz bir yerde olduunu iddia ediyorlard. Sanat siyasete girmemeli, sadece sanat ile itigal etmelidir dncesine katlmyorum. Sanat her eyden nce zamannn evladdr. Zamannda ortaya kan hadiselere bigne kalmamal, fikirlerini dncelerini aka sylemelidir. Ben ortaya kan hadiseler karsnda sessiz kalamadm, dncelerimi syledim. Hem bir milletvekili olarak hem de air olarak gelimeler karsnda fikirlerimi syledim. Buna beni vatandalk vasfm sevk
538

Materiallar

etmitir. Eer ben siyaseti ahsi karlarm iin seseydim, iktidardan bir eyler almak iin semi olsaydm beni hem milletim hem de kendim affetmezdim. Altndan daha da kymetli vakti siyasete ayrmak insan edebiyattan uzaklatryor. Bundan dolay siyasette olduum son yllar ierisinde ciddi eserler kaleme alamadm. (Karaman, 2009: 231-232).
3.3.1.6. Rvet Sorunu

Ana dilinin layk olduu yeri bulmas iin mcadele eden Vahabzade, kelimelerin de yerli yerince kullanlmas gerektiini belirtir. Baz kelimelerin kt fiilleri ifade etmede kullanlmasna kar kar. Rvet kelimesinin yerine hrmet kelimesinin kullanlmasn, ilenen crmn sanki meru bir fiilmi gibi gsterilmesini tenkit ederken, bu kt fiilin olumsuz ynnn sanki kelimenin tad gzel anlamla hafifletilmeye allmasn, sayg ve tazim anlamna gelen bir kelimey-le ifade edilmesini yle (Karaman, 2009: 70) eletirmitir: Hrmet hrmetini yitirdi bugn, Erilik dzln oldu glgesi. Hrmet, hrmete bak! Bu gzel szn Gizlendi ardnda rvet kelmesi. Hrmet! Alakln z sesidir bu. Hrszn mabede girmesidir bu. irkinin yzne ekilir kalay. Gzellik tahtnda eleir bugn.
3.3.1.6. Ynetim Biimi deali

Vahabzadenin idealindeki devletin, demokratik bir cumhuriyet olduunu sylemek zor olmasa gerek. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin kurucularna besledii derin sayg bunun gstergelerinden birisi olarak karmza kmaktadr. Cumhuriyet hrriyet rejimidir, hrriyetlerin en iyi korunduu ve savunulduu bir siyasi dzeni ifade eder. zgrlk ve bamszlk iin en uygun ortam demokratik bir cumhuriyettir. Trk toplumunda bir asiller snf ve Bat feodalizmine benzeyen ayrcalklar yoktur. Bu bakmdan Cumhuriyet, hrriyet ve eitlik ilkelerine bnyesinde yer veren bir dzen olarak Trk milletinin tabiat ve adetlerine uygundur. Cumhuriyetin ba zellii, millet egemenliine dayanmas, demokrasiyi sistem olarak benimsemesidir. Her demokratik rejim cumhuriyet olmamakla beraber, demokrasinin en gelimi ekli, en ileri hviyeti ile grnm cumhuriyetle salanr. Azerbaycan ve Trkiye birlikteliini ifade eden en gzel metinlerden biri olan Azerbaycan-Trkiye iirinde ortak tarihsel ve kltrel deerleri belirttikten sonra her iki lkenin cumhuriyet rejimi ile ynetildiine zel vurguda bulunmaktadr: Bir anann iki olu, Bir narn iki kolu O da ulu, bu da ulu AzerbaycanTrkiye Dinimiz bir, dilimiz bir Aymz bir, ylmz bir, Akmz bir, yolumuz bir Azerbaycan Trkiye Bir milletiz, iki devlet Ayn arzu, ayn niyet Her ikisi Cumhuriyet AzerbaycanTrkiye Birdir bizim her halimiz Sevincimiz, melalimiz Bayraklarda hillimiz AzerbaycanTrkiye Ana yurtta yuva kurdum Ata yurda gnl verdim
539

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

Ana yurdum, Ata yurdum AzerbaycanTrkiye Deerlendirme Vahabzadenin yaad dnem, Azerbaycan bakmndan olumsuz artlarn youn bir ekilde yaand zamana rastlar. Azerbaycan, komnizmin en ar hcumlaryla kar karyadr. Bunun sonucu olarak toplumun kendi i zlme sreci ivme kazanmtr. Toplumun kendi i btnlnde yozlamalar meydana gelmitir. Sosyal yapnn temel dinamikleri olan milli manevi deerler, det ve ananeler, bunun yan sra dil, millet ve vatan kavramlar bir anmaya uram, sosyal yapy ayakta tutan temel deerlerde yozlama younlamtr. Vahabzade byle bir olguyu en iyi grenlerden ve yksek seviyede hissedenlerden biridir. Bunu, ak bir ekilde sahip olduu sanat lsyle ortaya koyar (Gndodu, 2009: 1407-1413). Trk devlet anlaynn kayna ve unsurlar incelendiinde, her dnemde Trk devletinin vatan, millet, bamszlk, egemenlik esaslarna dayand grlmtr. Trkler, devletin maddi unsuru olan lkeyi, vatan olarak adlandrm ve onu kutsal sayarak korumulardr. Trklerde vatan anlay, eski Trklerden beri ok fazla bir deiiklie uramadan gnmze kadar ulam, gnmzn vatan anlayna temel oluturmutur (Gney, 2002; 82-83). Vahabzade, Trk olmaktan gurur duyan ve bunu her frsatta dile getiren bir insandr. Trk tarihinin nemli kiilerine eserlerinde yer verirken onlardan derin bir hayranlkla bahseder. Devletin beeri unsuru millettir. Millet belli bir ortak gemie ve amaca sahip insanlarn oluturduu topluluktur. Milleti oluturan bireyler arasndaki dayanma, devletin varl ve devam iin ok nemlidir. Trk insan iin bamszlk, asla vazgeilemeyecek bir toplumsal olgudur. Trk insan bamsz olmad topra hibir dnemde vatan saymamtr (Gney, 2002; 82-83). Vatan ve millet sevgisi, Vahabzadenin eserlerinin en nemli konularn oluturmaktadr.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. KAYNAKLAR Akta, erif (2010), Bahtiyar Vahabzadenin iiri zerine, Gazi niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Bahar 2010,Say6,s.19-27http://www.turkiyat.gazi.edu.tr/arsiv/sayi06/Gazi_Turkiyat_Sayi_6_0019_0027_Aktas. pdf (Eriim 30. 10. 2012) Doan, smail (2004), Modern Toplumda Vatandalk Demokrasi ve nsan Haklar: insan Haklarnn Kltrel Temelleri, Beinci Bask, Pegem A Yaynclk, Ankara-2004. Dnmezer, Sulhi (1984), Sosyoloji, Geniletilmi 9. Bask, Ankara-1984. Erkal, Mustafa (1987), Sosyoloji. Toplumbilimi, Filiz Kitabevi yayn, 3. Bask, stanbul 1987. Esener, Turhan (2000), Hukuk Balangc, Alkm Yaynevi, 3. Bask, stanbul 2000. Feyziolu, Nesrin (2006), Bahtiyar Vahabzadenin iirlerinde nsan, A.. Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 30, Erzurum 2006, TAED 30, 2006, s. 111-123, http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/taed/article/viewFile /1713/1712 (Eriim 30. 10. 2012) Gzler, Kemal (2011), Anayasa Hukukuna Giri: Genel esaslar ve Trk anayasa Hukuku, 17. Bask, Ekin Basm Datm, Bursa, 2011. Gzbyk, A. eref (2008), Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi Yayn, 16. Bas, Austaos-2008, Ankara. Gndodu, Bayram (2005), Bahtiyar Vahabzade Yaradclnda Publisistika, Journal of Qafqaz University, Spring 2005, Number 15, s. 63-70 Gndodu, Bayram (2009), Bahtiyar Vahabzadenin Mehmet Akif hakkndaki Deerlendirmeleri, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, 1407-1413, http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi21/73-gundogdubayram1287(Duzeltme).pdf(Eriim 30.10.2012) Gney, Adnan (2002), Trk Siyasal Kltrnde Devlet Anlay, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Isparta, 2002. Karaman, Erdal (2000), Bahtiyar Vahabzade ile bir grme, Trk Edebiyat Dergisi, Kasm, 2000. Karaman, Erdal (2001), Bahtiyar Vahabzadenin Ana Dili Urunda Verdii Mcadele, Journal of Qafqaz University, Fall 2001, Number 8, s. 1-8 Karaman, Erdal (2004), Bahtiyar Vahapzade ile Dil, Kltr ve Tarih zerine Bir Sylei Journal of Caucasian Studies, Say 1, Yl 2004. Karaman, Erdal (2009), Trk Dnyasnn Sesi: Bahtiyar Vahabzade, Qafqaz niversitesi, Qafqaz Aratrmalar Merkezi, Bak-2009. Karaman, Erdal (2012), Bahtiyar Vahabzadenin Trkiye Sevdas http://www.yagmurdergisi.com.tr/archives/ konu/bahtiyar-vahapzadenin-turkiye-sevdasi (Eriim Tarihi 30.10.2012) Klal, Ahmet Taner (1987), Siyaset Bilimi, Ankara niversitesi Basn Yayn Yksek Okulu Yaynlar No: 9, Ankara-1987.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

540

Materiallar 18. Mayadal, Hsniye Zal (1998), Bahtiyar Vahabzade'nin Hayat ve Eserleri, TDV Yaynlar, Ankara, 1998. 19. Tezi, Erdoan (2009), Anayasa Hukuku, 13. Bas, Beta Yaynclk, stanbul-2009. 20. Trkmen, Fikret (2009), Bahtiyar Vahabzade (1925-2009), Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: IX, Say 1, Sayfa: 173-176, zmir-2009. 21. Vahabzade, Bahtiyar (1991), enbe Gecesinden Giden Yol, Bak-1991. 22. Vahabzade, Bahtiyar (1997), stiklal Namekar, Azerbaycan Zaman Gazetesi, 30 Aralk 1997. 23. Vahabzade, Bahtiyar (1999), Beni air Eden Milletimin Derdidir, Eitim- Bilim Dergisi, Mays 1999. 24. Vahabzade, Bahtiyar (1999), Vatan Millet Anadili, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara,1999. 25. Vahabzade, Bahtiyar (2000), mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul-2000. 26. Vahabzade, Bahtiyar (2003a), Eserleri, aolu Neriyat, C. 11, Baku, 2003. 27. Vahabzade, Bahtiyar (2003b), Eserleri aolu Neriyat, C. 10, Baku, 2003.

MEVLANA CELALEDDN RUM VE BAHTYAR VAHAPZADE DE LM KONSEPT


Ali Tatl
Qafqaz niversitesi Bak / Azerbaycan atatli@qu.edu.az ZET Btn nefislerin en byk ortak zellii lm'dr.nsanolu yeryzne inip hayat sahibi olduunu fark ettii zamandan beri hep bu hayatn sonsuz olmas iin aray iine girmitir.lm ldrp kabir kapsnn kapanmas iin yedi iklimde lmszl bulmaya almtr. Her ne kadar ada olmasalar da dnce dnyamzn heykellerini diken iki byk fikir adamnn tasvirinde lm konsepti btn zamanlar iin yenidir. lmszl lmn kendisinde bulan ve onu "Dn gecesi "olarak niteleyen Mevlana Celaleddin Rumi kendi yolunun lmek olduunu olu Sultan Veled'e syler. Nitekim kendisi de souk bir k gn vefat eden Mevlana "Mminler lmez belki bir evden dierine tanrlar "dedii zaman mecliste hazr bulunan eyh Taceddin Erdebeli Enbiya suresinin 35. Ayetini delil gstererek "Her nefis lm tadacaktr"diye itiraz edince Mevlana "Evet ama Allah her nefis diyor her kalp demiyor.Sen ya kalp ol veya mminin kalbinde yer et ki , mminin kalbi gibi lmeyesin" buyurmulardr. Ayn kaynaklardan besleniyor olmasna karn Bahtiyar Vahabzade de lm kabulleni o kadar kolay ve istekli olmamaktadr.Vatan'n bamszl ve halkn istikbali iin btn mrn harcam olan fikir adam yaad hayat bir kez daha yaamak istemiyor dnyada yapacak ok ileri olduunu ve verilen vaktin ok az olduunu sylerken lmn kanlmaz bir gerek olduunu betimliyor. Anahtar Kelimeler: lm ,Aray , Mevlana Celaleddin Rumi , Bahtiyar Vahapzade

DEATH CONCEPT IN MEVLANA AND BAHTIYAR VAHABZADE


ABSTRACT Death joins all the human beings. Since the day human being created it has been in search for immortality. Mankind has been looking for immortality in seven seas to kill death and write off. The ideas of death in de definition of both pathfinders are warm even though they are not contemporary . Mevlana says his path is death to his son since he finds immortality in the death itself and names it the night of the wedding.Mevlana has died in a very cold winter night. Mevlana said: Those belivers in slam are immortal they travel from one room into another the time they die . Sheyh Tacedin Erdebeli said:Holy Qur'an points Every soul must taste of death, and We try you with evil and with good, for ordeal. And unto Us ye will be returned.The answer was that :Allah says every soul not every heart.Either be a heart or have a place in a muslims heart so you will survive forever. Altough they have the same origin it is not easy for Bahtiyar Vahabzade to meet death .Vahabzade who has sacrificed his life to his countries independence and the future of the people says life is too short and many work to be done but accepts that death is something one cannot escape Key Words: Death ,Search , Mevlana Celaleddin Rumi , Bahtiyar Vahapzade

Giri nsanlk dnce tarihi bir anlamda lm sorgulamalarnn tarihidir. Tarihde lme deinmeden, lm ele almadan fikir reten dnr yok gibidir. Hz. Adem'den bugne insanlar bir541

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

letiren yegane elerden birisi herkesin lecei gereidir.Burada asl mevzu insanlarn bu durumu nasl karladdr. lm istesekte istemesekte bir gn gelecektir.Bu hakikattr fakat insan kendini, bu lm tehdidine kar direnen bir varlk olarak bulmaktadr. nsan'nn ruhundan bilinli veya bilinsiz ykselen bir lk lmszle ynelmeye zorlamakta, varln amacnn yok olu, yaamn amacnn lm olamayacan sylemektedir.Zira dnen ve reten bir organizma varlin ilelebed srdrme azmini gsterecektir. Kuran- Kerim bu hususta yle buyurur; De ki sizin kendisinden kap durduunuz lm, ite o size mutlaka gelecektir. Sonra hepiniz gizliyi de aikar da bilen Allaha dndrleceksiniz! O da neler yapmakta olduunuzu size haber verecektir. (1) Dou zellikle slam topluluklarnda insanlarn lm karlamalar daha kolay olurken Bat toplumlarnda bu durum esasen iinde bulunduumuz yzylda daha farkl alglanabilmek-tedir. Bunu batl bir sosyolog yle dile getiriyor: Yzyl nce Bat lkelerinde lm sk sk konuulduu halde, seks tabu iken imdi durumun tersine dndnden sz edilmektedir. Bugn zgrlk toplumlarda seks snrsz konuulabilen bir konudur, buna karlk lm nazik evrelerde bir sredir aza bile alnmamaktadr. Bu tabu dneminin sonuna yaklatmz gsteren iaretler yok deil. Fakat yle de olsa deiiklik, laykyla ele alnp incelenecek ve tasvir edilecek yeterli mesafeyi henz kat edememitir. Bununla birlikte lmn hazr sohbet konusu olma durumuna getii nceki deiiklii takip etmek mmkndr. Tabi byle bir gei konusunda tarih vermek imknszdr. Fakat 20.yy Bat toplumlarndaki lm tecrbesinin 19. ve daha nceki yzyllardaki tecrbeye zt olduunu rahatlkla syleyebiliriz. (2) nsanlarn lm karlamalarnda drt temel yaklamdan szedilmektedir. 1. lm inkar etme 2. lme meydan okuma, 3. lm kabullenme, 4. lm isteme, lm tesine inan, lm korkusuna ynelik en gl unsurdur. Bahtiyar Vahabzade' de lm konsepti Azerbaycan'nn Vatan airi byk mtefekkiri Bahtiyar Vahabzade hayatnda birok zorluklarla karlam Sovyet rejiminin ar gnlerinde bile vatan ve bamszlk iin gayret gstermi hayatn bu uurda feda etmi bir vatanseverdir.lk eitimini aile iinde alan Vahabzade'nin evreden ve Sovyet rejimi srasnda alm olduu eitimden etkilenmedii dnlemez. Vatan airi bir iirinde doum'un haksz lmn ise hakl olduunu belirtmektedir.(3) Doum haqdr -deyn yoxdur Ham deyir lum haqdr. Dunyada hami qonaqdr Doum haqsz lum haql lmn kendisinin aslnda eitici olduunu ayet lm olmasayd bu dnyann manasz olacan lm korkusu olmayan insann hi bir yasak tanmayaca dolays ile ilahlk taslayabileceini vurgulamaktadr (4) Bahtiyar Vahapzade zaman zaman lm hakkndaki fikirleri konusunda kendisiyle atmaktadr. nceleri mrn lmden sonraki yaamn temeli olduunu savunurken daha sonra herkesin lme mahkum olduunu dolays ile yaamn nefes almak frsat olduunu savunmaktadr.5
1 2 3 4 5

Cuma Suresi Ayet 7-8 J. Hick, Death and Eternal Life.Westminster john Knox Press Lousville Kentucky 1994 Bahtiyar Vahapzade eserleri VII Baku 2000 Elm Neriyat Sayfa 181 Bahtiyar Vahapzade eserleri VI Baku 2000 Elm Neriyat Sayfa 94 Bahtiyar Vahapzade eserleri VI Baku 2000 Elm Neriyat Sayfa 379

542

Materiallar

Bir zaman sylmitim: mr lmden sonra Yaamain tmli .... Mn bu hkm vrnd, Allydm , ya dli ndi deyirm:mr lm mhkumluunda Nfs almaq frseti, mr -ceza mddeti Ancak air iirin sonunda Allah 'a tvbe ediyor ve insanlarn fikirlerini zaman zaman deitirebildiklerini sylyor.1 Bahtiyar Vahapzade birgn lmn kendisini ziyaret ettiini farkediyor ama bu durumdan holanmayan air kapy pencereyi kapatarak lm'n evine girmesini engellemeye alyor. Neticede airin bedeninden kan lm ile aralarnda bir konuma geiyor.Bu dialog sonunda aslnda lm'n art olduu onsuz hayatn imkansz olaca sonucuna geliyorlar.2 Mevlana Calaleddin-i Rumi'de lm Konsepti Mevlana Calaleddin-i Rumi'nin yolu olan tasavvufta lme dier insandan biraz farkl yaklalmaktadr. Zira sradan bir insan iin lm, dehet verici bir olaydr. Halbuki tasavvufa gre lm, korkulacak bir ey deil, aksine gerek olan Yaratc ile buluma ve sonsuz hayata kavumadr. Bu yzden Mevlana hazretleri lm eb-i aruz, yani sevgili ile buluma an olarak tanmlamtr. Tasavvufa aslolan, lmeden nce lmek ve bu dnyada iken Allah ile mistik mnasebete gemektir, zira kalbi Allah sevgisi ve ak ile doldurmak, suretiyle gerek hayata ulalabilinmektedir. Bir gn Mevlana'nn yannda birisi " Allah'n has kullar ve peygamberler lmden korkmulardr" der. Mevlana: "Haa bu byle deildir, nsanlar lmn ne olduunu biliyorlar m? Hak erlerince lm, Hak'k grmektir buyurmulardr(3). Mevlana'ya gre insanlar lmez belki bir evden dierine tanrlar.4 Bu durumda "Her nefis lm tadmaktadr"5 ayetini inkar etmemi oluyor zira Kuran'da her nefis, diyor; her kalp demiyor. Yani her nefis'in lmesi nihayete ermesi elbette dorudur ama bir kalp olursan veya bir mmin kulun kalbinde yer edersen lmezsin(6) Mevlana mesnevi'sinde Grdn lmn yz deil, kendi irkin yzndr7 diyerek aslnda lmn kendisinin kt olmadn hatta dnyadaki problemlerden kurtulmas olduunu sylemektedir. Mevlana'da dier sufiler gibi salikin gerekletirmesi gereken lmeden nce lm deneyimine, Peygamberimizin (s.a.v.) ilgili hadisiyle istidlalde bulunur.Aliyyu'l Kari sufilerin kelam8 diye niteledii szn manasn syle izah eder:Mecburi lm gelmeden nce kendi ithiyarnz ile lnz.htiyari lmden maksat ise lmeden nce nefs ve ehvetlerinizin esiri olmaktan ve bunlarla meydana gelen hata ve gafletlerden kurtulunuz demektir.9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Bahtiyar Vahapzade eserleri VI Baku 2000 Elm Neriyat Sayfa 379 Bahtiyar Vahapzade eserleri VII Baku 2000 Elm Neriyat Sayfa 89 Eflaki I:466 Bunu tenash inancyla badatrmamak gerekir.Her ikisi tamamen ayr dnce tarzdr. http://www.kuranmeali.org/29/ankebut_suresi/58.ayet/kurani_kerim_mealleri.aspx Eflaki II:65-66 Mesnevi III:3442 lmeden nce lnz Aliyy'ul-Kari Mektebul Matbuatil slamiyye Beyrut tsz s 348

543

I Beynlxalq Bxtiyar Vahabzad Simpoziumu

Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012-ci il

NETCE lm er veya ge karlaacamz bir adetullah'tr1.Bu durumdan kamak olanakszdr. Bu durum her iki fikir adamnda da belirgin olarak grnmektedir.Mevlana'da lm ok candan ve yakndan karlanrken Bahtiyar Vahapzade'de biraz zorlama ile kabullenilmektedir. Bahtiyar Vahabzade lm kendisinden uzaklatrmak isterken Mevlana onunla hemhal olmaya almaktadr. lm hepimizi kucaklayacak bir gerektir. lme hazr olmak en doru hareket olacaktr. KAYNAKA
Aliyy'ul-Kari Mektebul Matbuatil slamiyye Beyrut Bahtiyar Vahapzade eserleri VI Baku, 2000 Elm Neriyat Bahtiyar Vahapzade eserleri VII Baku, 2000 Elm Neriyat Eflaki I: 466 Eflaki II: 65-66 J. Hick, Death and Eternal Life.Westminster john Knox Press Lousville Kentucky 1994 Mesnevi III: 3442

VAHABZAD YARADICILIININ FORMALAMASININ SOSIOLOJI ASPEKTI


hmd Qmolu
Dr., AMEA, Flsf, Sosiologiya v Hquq nstitutu

Hr bir yaradc adamn z potensialn z xarmasnda, z dhasn ortaya qoymasnda eyni zamanda onun yaad dvrn, mhitin lahidd rol oynayr. Yalnz mhit rait yaratdqda byk potensial z xa bilir. Bu baxmdan Bxtiyar Vahabzad yaradclnn formalamasnda onun yaad dvrn, mhitin mxsusi chtlrinin sosioloji yndn thlil edilmsin d ehtiyac var. Bu dvrn sas xsusiyytlri aadaklardr. 1.Vahabzad 1925 ci ild kid fhl ailsind anadan olmu v 9 yana qdr burada yaamdr. ki Azrbaycann z milli tfkkr il seiln ziyallarn yaad bir mhitdir. Sosial problemlr iind yaayan bir olduqca istedadl, byk potensiall bir krp hr zaman hssas olur. Bel krplrd havaya, suya, qidaya olan tlabatdan daha ox informasiyaya, trafn drk etmy, eitdiklrini yadda saxlamaa, dnmy byk ehtiyac olur. Eyni zamanda rayon yerlrind bel krp trafdak zkal adamlarn da diqqtini clb edir. Onlar da bu krp il shbt etmy maraq gstrirlr. O zaman Azrbaycann btn zkal, milli tfkkrl insanlarnda Sovet rejimin qar gizli bir syan, antipatiya vard. Bu syan aq kild olmasa da hr bir ksin ruhunda idi. Vahabzadnin 9 yana qdr formalad dvr bel ziyallarn mhitind kemidir. Bu mhit onun byk istedadnn psixoloji, mnvi, sosioloji yndn formalab, z xmasnda mhm rol oynamdr. 2. Vahabzad 1934 c ild ailsi il birlikd Bak hrin kmdr. Bu artq Baknn o zaman idi ki, sovet rejimi mhkmlnmi, glcyin inam artm, uaqlara, gnclr z glck nsli kimi diqqti xeyli artmd. Siyasi prdlr arxasnda hans dhtlrin ba vermsindn xbri olmayan uaqlar byk glck, iql sabah, qurub-yaratmaq eqi il ruhlandrlr, onlarn istedadnn z xmas n rait yaradlrd. O zaman xlaqi dyrlr ciddi nm vern Bak mhitind ciddi thsil sistemi var idi. Bu is qlbi arzularla ab daan bir ua bu arzular hyata keirmk n mkmml bir thsil almaa svq edirdi. Eyni zamanda 30-cu, 40- c illrin Baksnda da xeyli milli ruhlu insanlar var idi. Siyasi gizlinlrd milli ruhlu ziyallarn bana hans oyunlar aldn biln bu insanlar sovet rejimind z vtn sevgisini gizltmy mcbur olsalar da, yen d shbtlri il gnclr bu ruhu alaya bilirdilr. Bellikl Bxtiyar Vahabzad uaqlq v gnclik illrind milli ruhlu, mkmml thsil grm savadl bir gnc kimi yetidi.
1

Allah'n koymu olduu kurallar.

544

Materiallar

Onun daxilind tlatmd olan poeziya almi, airlik istedad eitdiklrini, yrndiklrini mqdds sz inda cilalayr, seir, z poetik almini yaradrd. 3. Bxtiyar Vahabzad artq szn sehrin dnd, qlb dnyas eir- seir dnyaya can atanda ortada sovet rejiminin d gizltmdiyi Nizami, Fizuli, Nsimi, Seyid zim, Aq lsgr, Sabir kimi sz zirvy qaldran Azrbaycan klasiklri il yana Azrbaycan dilini cilalayan Smd Vurun, zamann masir poeziya ruhunu Azrbaycan poeziyasna dayan Rsul Rza vard. Xlvtlrd eiri oxunan Hsyn Cavid, Mikayl Mviq, hmd Cavad vard. Artq 37 dhtlri bitmidi. kinci Dnya mharibsinin dnyaya gtirdiyi bir nizam vard. Ortada rus, sovet poeziyasnn poetik baxmdan da olduqca maraql olan nmunlri vard. Ortada haqq tapdalanan, iqtisadiyyat talan olan, mnviyyat, milli yadda thlk iind olan Sovet Azrbaycan vard. 4. O airlr byk air olurlar ki, onlarn qlbi kainatn, Allahn nizamna kklnir. Bel airlrin bsirti, ilham qlin, idrakn ged bilmdiyi almlrdn airin zn bel diksindirn sirrlri, iqlar dayb sz evirir. airin znn bir haqq nizam kimi inand, etiqad etdiyi z szlri bzn onu lm aparr. z qlbinin indan doan szlri z hyatndan ziz tutan airlr az deyil. El airlri d el gznd mqddsldirn hm d onlarn bu mziyytidir. z szn qurban gedn hqiqi airlr olduqca oxdur. Bxtiyar Vahabzad d bir hqiqi air kimi z sznn hkmnd olan airlrdn olmudur. Sovet rejimind is bel airlr hr zaman thlk iind olurdu. Yazlan, hl ap olunmayan eirlr bel xsusi orqanlarn ciddi nzartind olurdu. Bu orqanlar, onlarn laltlar, cuullar, paxl, bdxah insanlar hr strin arxasndak mna axtarr, qondarma sovet qiddsin zidd olan hr klm n mxtlif drclrd cza ttbiq olunurdu. Amma, hr halda Vahabzadnin bir air kimi ortaya atld dvr artq 30 cu illr deyildi. 30 cu illrd ciddi, milli ruhlu airlr ya ldrlrd, ya da mnvi olaraq sndrlr, poetik almi andrlrd. Ondan daha ox rejimi mdh edn eirlr tlb olunurdu. 50 ci illr is 30 cu illr nisbtn hqiqi poeziya n nisbtn myyn imkanlar verirdi. 50 ci illrd Azrbaycan respublikanda artq z airini sevn, ruhlandran qvvlr onu myyn drcd qoruya da bilirdi. Bel bir dvrd Bxtiyar Vahabzad z byk poetik alminin diktsi, iradsi, csarti hesabna duru gtir v z poetik dst xttini yarada bildi. 5. Btn byk airlr kimi Bxtiyar Vahabzad d szn flsfi ykn ciddi fikir verirdi. Onun istr epik, istrs d lirik eirlri z poetik gcn hm d szn mzmunca ox alarllndan, drinliyindn alrd. O znn o dvr n siyasi baxmdan thlkli saylan fikirlrini bu yolla ifad edir, oxucuya atdrrd. Dvr qurama marksizm-leninizm flsfsiin tbliini tlb ets d, Vahabzadnin eirlrinin flsfsi Fizulidn, tsvvf flsfsindn, rq mdrikliyiyindn, ruhu Bilg xandan, Ysvidn, Yunis mrdn, trk dnyasnn qdrtindn, qaylarndan axb glirdi. 6. 60 - c illrd sovet dbiyyatnda ciddi dyiikliklr erasna Bxtiyar Vahabzad artq formalam, mtin bir air kimi gldi. O hmin illr sovet mkannda da geni tannmaqla Azrbaycan poeziyasnn n ciddi liderlrindn biri oldu. Onun poeziyas hm hm Azrbaycan erinin fqlrini genilndirdi, poetik mnzrsini dyidi, hm d o tayl bu tayl Azrbaycanda millimnvi oyann sas ilhamvericilrindn biri oldu. Vahabzad poeziyas Azrbaycanda trk ruhunun, milli kimliyin formalamasnda fvqald rol oynad, bu ruhlu poeziyann formalamasna tkan verdi. Vahabzad turkly, baqa milltlrl qardurma yox, onlarla ahng yaratmaq trkclydr. Bu mnada onun milltiliyi bri, islami dyrlr syknir v trk dnyasnda, btn dnyada ahngin yaranmasna xidmt edir. 7. Bxtiyar Vahabzad znn btn enerjisi il Azrbaycan xalqn oyanmaa, z millimnvi dyrlrin yiy durmaa, corafi mkann qorumaa, brpa etmy carrd. Ona gr d tkc airlikl mdudlamrd. Elmi- pedoqoji faliyyti il d buna alrd. Bir mllim kimi BDU nun aditoriyalarnda tlblri, trafnda mllimlri bu yola arrd. Onun bir dramaturq kimi faliyyt gstrmsi d bu istkl bal idi. O hm poeziyann, hm dramaturgiyann, hm pedoqoji faliyytin, hm d ictimai-siyasi faliyytin imkanlarndan istifad edirdi. 8. Sovet rejimi dalandan sonra Vahabzadnin z arzularn, ideyalarn hyata keirmsi n daha geni imkanlar yarand. Onun cnubu Azrbaycanla, xsusi il Turkiy il laqlri xeyli gclndi. O, z dvrnn sevimli el asaqqal idi.
545

You might also like