Anayasa Hukuku

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2692 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1658
ANAYASA HUKUKU
Yazar Prof.Dr. Ergun ZBUDUN (nite 1-8)
Editrler Prof.Dr. Ergun ZBUDUN Yrd.Do.Dr. Blent YCEL
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri.....................................................................................

ANAYASA KAVRAMI..................................................................................... ANAYASACILIK AKIMININ DOUU.......................................................... ANAYASAL DEVLET VE KUVVETLER AYRILII......................................... FEDERALZM VE YERNDEN YNETM ..................................................... YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUAK ANAYASA AYRIMI ......................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 4 5 7 8 10 11 12 12 12 13 13
1. NTE
Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak.........................14

OSMANLI MPARATORLUU DNEM ...................................................... MLL MCADELE DNEM ......................................................................... CUMHURYETN LANI................................................................................. 1924 ANAYASASI ......................................................................................... Hkmet Sistemi ........................................................................................... Anayasann Sertlii ....................................................................................... Laiklik ........................................................................................................... Kamu Hrriyetleri ........................................................................................ 1924 Anayasasnn Uygulanmas ................................................................ 1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER ............................................... ounluku Demokrasi Anlayndan oulcu Demokrasi Anlayna Gei ............................................................................................ Anayasann stnl ............................................................................ Kuvvetler Ayrl - Devlet ktidarnn Paylalmas .............................. oulcu Toplum Yapsnn Gelitirilmesi ............................................. Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi............................... Sosyal Devlet .......................................................................................... 1961 Anayasasnda Vesayeti zler........................................................ 1961 Anayasasnn Uygulanmas ........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 15 17 19 20 20 20 21 21 21 24 24 24 25 26 26 27 27 28 31 32 33 34 34 35 35
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Mill Gvenlik Konseyi Rejimi, 1982 Anayasasnn Yapl ve Balca zellikleri.................................................. 36

MLL GVENLK KONSEY REJM ........................................................... 1961 VE 1982 ANAYASASININ YAPIM SRELERNN KARILATIRILMASI .................................................................................... 1982 ANAYASASININ BALICA ZELLKLER ........................................... 1982 ANAYASASININ DEKLKLER...................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 37 39 41 47 48 49 51 51 51 52 52
4. NTE
Devletin Temel Nitelikleri...................................................... 54

GR .............................................................................................................. CUMHURYETLK ...................................................................................... CUMHURYETN NTELKLER..................................................................... Balang lkeleri, Toplumun Huzuru, Mill Dayanma ve Adalet............ Atatrk Milliyetiliine Ballk..................................................................... Laiklik............................................................................................................. Resm Bir Devlet Dininin Olmamas .................................................... Devletin, Btn Dinlerin Mensuplarna Eit Davranmas .................... Din Kurumlaryla Devlet Kurumlarnn Ayrlm Olmas ...................... Devlet Ynetiminin Din Kurallarndan Etkilenmemesi......................... Demokratik Devlet ........................................................................................ Serbest Seimler ...................................................................................... Genel Oy ................................................................................................. Eit Oy ..................................................................................................... Seimlerin Serbestlii .............................................................................. Tek Dereceli Seim ................................................................................. Oyun Gizlilii ......................................................................................... Ak Saym ve Dkm ............................................................................ Seimlerin Yarg Organlarnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas .. ok Partili Siyasal Hayat......................................................................... nsan Haklarna Saygl Devlet ............................................................... Hukuk Devleti .............................................................................................. Kavram ................................................................................................... Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi .............................................. Kamu Denetilii Kurumu...................................................................... Yasama lemlerinin Yargsal Denetimi ................................................. Yarg Bamszl .................................................................................. Kanuni Hkim Gvencesi ..................................................................... Ceza Sorumluluunun lkeleri .............................................................. Hukukun Genel lkelerine Ballk ....................................................... Sosyal Devlet ................................................................................................. Sosyal Devletin Anlam........................................................................... 55 55 56 56 56 57 57 58 58 59 60 60 60 61 61 61 61 61 61 62 67 71 71 72 74 74 74 75 75 75 76 76
indekiler
Devletin Ekonomik Hayata Mdahalesinin ls .............................. Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri ........................................................... ETLK .......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
77 78 79 80 81 82 82 82 83 83
Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu..................... 84

ASL KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR................................ TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DETRME SORUNU .............. Teklif .............................................................................................................. Grme ........................................................................................................ Karar............................................................................................................... Onay............................................................................................................... ANAYASA DEKLKLERNN DENETM................................................ KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII ............................. DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDAN TASNF.......................................................................................................... DEVLET FONKSYONLARININ EKL VE ORGANK BAKIMDAN TASNF.......................................................................................................... TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII........................................................................ 1982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII .......... YASAMA FONKSYONU ............................................................................... Yasama Fonksiyonunun Nitelii................................................................... Yasama Yetkisinin Genellii ve lkellii (Aslilii)....................................... Yasama Yetkisinin Devredilmezlii ............................................................ YASAMA LEMLER...................................................................................... Kanun............................................................................................................. zel Nitelikli Kanunlar ................................................................................. Parlamento Kararlar .................................................................................... tzk ........................................................................................................... YRTME FONKSYONU ........................................................................... Kanun Hkmnde Kararnameler ................................................................ Kavram ve Nitelik .................................................................................. Yetki ....................................................................................................... Konu ....................................................................................................... Usul ve ekil .......................................................................................... Denetim ................................................................................................... Skynetim ve Olaanst Hl Kanun Hkmnde Kararnameleri .......... Cumhurbakanl Kararnamesi .................................................................. Tzkler......................................................................................................... Ynetmelikler ................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... 85 86 87 88 88 88 90 93 94 94 95 96 97 97 98 99 100 100 100 101 102 104 105 105 105 105 106 107 107 109 109 110 111 112 113
5. NTE
vi
indekiler
Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
113 114 114 115
6. NTE
Yasama Organ........................................................................ 116

TBMMNN KURULUU ............................................................................... MLLETVEKLLERNN SEM ..................................................................... Seim Sistemi ................................................................................................ Milletvekili Seilme Yeterlilii ..................................................................... Seim evreleri ............................................................................................ Adaylk ........................................................................................................... Milletvekilliklerin Tahsisi ............................................................................. Gmrk Kaplarnda Kullanlan Oylarn Deerlendirilmesi ...................... TBMM YELERNN HUKUK STATS..................................................... TBMM YELYLE BADAMAYAN LER ............................................. YASAMA SORUMSUZLUU VE YASAMA DOKUNULMAZLII ............... Yasama Sorumsuzluu ................................................................................. Yasama Dokunulmazl .............................................................................. TBMM YELNN DMES .................................................................... DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DMES KARARLARININ DENETLENMES ............................................................... TBMM YELERNN MAL STATLER ...................................................... TBMMNN YAPISI VE ALIMA DZEN ............................................. tzk .......................................................................................................... Bakanlk Divan .......................................................................................... Siyasi Parti Gruplar ..................................................................................... Danma Kurulu ........................................................................................... Komisyonlar ................................................................................................. Meclisin Toplanmas ve Tatili....................................................................... Toplant ve Karar Yetersays ...................................................................... Meclis Grmeleri ...................................................................................... Mecliste Oylama Usulleri ............................................................................. TBMMNN GREV VE YETKLER ............................................................ Kanun Yapma .............................................................................................. Kanunlarn Yaynlanmas .............................................................................. HKMETN DENETLENMES..................................................................... Soru ............................................................................................................... Genel Grme ............................................................................................ Meclis Aratrmas.......................................................................................... Meclis Soruturmas ..................................................................................... Gensoru ........................................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 117 119 119 122 122 123 123 123 123 124 124 125 125 126 127 127 127 127 127 128 129 130 130 130 131 131 131 132 132 133 133 134 134 135 136 137 138 139 139 140 140 141
indekiler
vii
Yrtme Organ ...................................................................... 142

YRTME ORGANININ YAPISI................................................................... Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl ................................................... CUMHURBAKANININ GREV VE YETKLER......................................... Yasama le lgili Grev ve Yetkiler.............................................................. Yrtme le lgili Grev ve Yetkiler ............................................................ Yarg le lgili Grev ve Yetkiler.................................................................. CUMHURBAKANININ SYASAL SORUMSUZLUU.................................. CUMHURBAKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU... CUMHURBAKANINA VEKLET................................................................. BAKANLAR KURULUNUN KURULUU ..................................................... BAKANLAR KURULUNUN YAPISI ............................................................. BAKANLARIN SORUMLULUU.................................................................... Siyasal Sorumluluk ....................................................................................... Cezai Sorumluluk ......................................................................................... Hukuki Sorumluluk ..................................................................................... GEC BAKANLAR KURULU....................................................................... HKMET SSTEMNN NTEL ............................................................. Yasama-Yrtme likileri ve Hkmet Sistemleri...................................... 1982 Anayasasnda Parlamenter Rejim Unsurlar ...................................... OLAANST HL KAVRAMI VE ETLER............................................ OLAANST HL REJMLERNN KONUSU ........................................... YARGISAL DENETM .................................................................................... Olaanst Hl Rejiminin ln lemi zerindeki Denetim ..................... Olaanst Hl veya Skynetim lnna likin Bakanlar Kurulu Karar zerindeki Yargsal Denetim ............................................................ Olaanst Hl veya Skynetim lnnn TBMMce Onanmas Karar zerindeki Denetim ...................................................................................... Olaanst Hl Rejimi lemleri zerindeki Denetim................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 143 144 147 147 148 148 148 151 151 152 153 153 153 154 155 155 155 155 156 158 159 161 161 161 161 162 163 164 165 165 166 166 167
7. NTE
Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 168

YARGI FONKSYONUNUN MAHYET ....................................................... TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DZENLEN .... MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES..................................................... Hkimlik Teminat......................................................................................... Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu (HSYK) ............................................. Yksek Mahkemeler ..................................................................................... Asker Yarg ................................................................................................... ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELM ............................ ANAYASA MAHKEMESNN STATS, KURULUU VE GREVLER...... Anayasa Mahkemesinin Stats................................................................... 169 169 170 171 172 173 174 176 177 177
8. NTE
viii
indekiler
Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ............................................................... Anayasa Mahkemesinin Grevleri ............................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU ................................. Kanunlar ........................................................................................................ Kanun Hkmnde Kararnameler ................................................................. TBMM tz ............................................................................................. Anayasa Deiiklikleri................................................................................... Milletleraras Antlamalar .............................................................................. Parlamento Kararlar ..................................................................................... Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar (Anayasallk Bloku).... Milletleraras Hukuk Kurallar ................................................................ Hukukun Genel lkeleri.......................................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN EKLLER (ESAS VE EKL YNNDEN DENETM) ................................................... Esas Bakmdan Denetim ............................................................................... Ama (Maksat) Unsuru Bakmndan ...................................................... Konu Unsuru Bakmndan...................................................................... ekil Bakmndan Denetim ........................................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI (PTAL DAVASI VE TRAZ YOLU).............................................................. Soyut Norm Denetimi (ptal Davas) ........................................................... Dava Ama Yetkisi.................................................................................. Dava Ama Sresi ................................................................................... Somut Norm Denetimi .................................................................................. Nitelii ve Soyut Norm Denetiminden Farklar..................................... Somut Norm Denetiminin artlar .......................................................... Somut Norm Denetiminin leyii .......................................................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN SONUCU VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL ................................... Kararlarn Kesinlii ve Balaycl ............................................................. Kararlarn Etkisi ve Nitelii........................................................................... Kararlarn Yrrle Girmesi ....................................................................... Kararlarn Geriye Yrmezlii...................................................................... Anayasaya Uygunluk Denetiminde Usul ..................................................... ANAYASA YARGISINDA YRTMENN DURDURULMASI ....................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
177 180 181 182 182 182 182 182 182 183 183 183 184 184 184 184 185 186 186 186 186 187 187 187 189 189 189 192 193 193 194 194 196 197 198 198 198 198 199
Szlk ................................................................................... 201
nsz
ix
nsz
Bu kitap, Trk anayasa hukukunun genel ilkelerinin aklanmasn amalamaktadr. Kitapta esas itibariyle pozitif hukuk analizi yntemi izlenmi, anayasal dzenlemeleri douran ve ekillendiren sosyal ve siyasal faktrlere fazla yer verilmemitir. Konunun bu ynleriyle ilgilenen okuyucular, gene Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar arasnda yer alan Trkiyenin Siyasal Gelimesi adl kitabma yardmc kaynak olarak bavurabilirler. Trkiyenin halen iinde bulunduu yeni anayasa ihtiyac, anayasal sorunlarn daha geni eksenli ve mlti-disipliner bir yaklamla ele alnmasn gerektirmektedir.
Editr Prof.Dr. Ergun ZBUDUN
ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anayasa kavramn tanmlayabileceksiniz. Anayasaclk akmnn ortaya k nedenlerini aklayabileceksiniz. Anayasaclk akmnn temelinde yer alan kuvvetler ayrl ilkesini anlatabileceksiniz. Devlet iktidarnn dikey blm ekilleri olan federalizm ve yerinden ynetim kavramlarn aklayabileceksiniz. Anayasa eitlerini gzden geirecek ve anayasann stnlnn gvencesi olan sert anayasa ilkesini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasa Anayasaclk Akm Toplum Szlemesi Burjuva Devrimleri Anayasann stnl lkesi Kuvvetler Ayrl Yazl Anayasa Yumuak ve Sert Anayasalar Kurucu ktidar Anayasalarn Deitirilme Yntemleri Federalizm ve Yerinden ynetim
indekiler
ANAYASA KAVRAMI ANAYASACILIK AKIMININ DOUU ANAYASAL DEVLET VE KUVVETLER AYRILII FEDERALZM VE YERNDEN YNETM YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUAK ANAYASA AYRIMI
Anayasa Hukuku
Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri
Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

ANAYASA KAVRAMI
A M A
Anayasa kavramn tanmlayabilmek.

Anayasa, bir devletin organlarnn kurulu, ileyi ve aralarndaki ilikileri ve devletle birey arasndaki ilikilerin temel kurallarn belirleyen stn bir kanundur.
Anayasa, en basit tanmyla, bir devletin temel rgtleni tarzn, organlarn, bu organlar arasndaki ilikileri ve devletle birey arasndaki ilikilerin temel kurallarn belirleyen stn bir kanundur. Bu tanmdaki stn kelimesinin ifade ettii anlam, anayasay yapma ve deitirme yntemlerinin, olaan kanunlardakinden farkl oluudur. Anayasa hukuku da anayasa ve onunla yakndan ilgili dier hukuki mevzuat aklayan, yorumlayan ve sistemletiren bir hukuk bilimi daldr. Bu tanmn da ifade ettii gibi, anayasa hukukusunun ilgi alan sadece anayasa metnini deil, lkenin anayasal ve siyasal hayatyla ok yakndan ilgili olan, seim kanunlar, siyasi partiler kanunlar, yasama meclisleri itzkleri ve temel haklar dzenleyen kanunlar gibi dier kanunlar da iine alr. Bunlarn dnda, dier hukuk dallarnda olduu zere, yarg kararlar (itihatlar) ve bilimsel eserler (doktrin) anayasa hukukunun da nemli kaynaklarndandr. zellikle, anayasa yargsnn, dier bir deyimle kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin mevcut olduu lkelerde, anayasa mahkemelerinin veya bu grevi gren yksek mahkemelerin kararlar, mutlaka incelenmesi gereken bir kaynak oluturur. Anayasa kavramn ve anayasa hukukunun kaynaklarn aklaynz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Resim 1.1
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Anayasa Hukuku
ANAYASACILIK AKIMININ DOUU

AM A
Anayasaclk akmnn ortaya k nedenlerini aklayabilmek.
Toplum szlemesi, insanlarn hayatlarn ve haklarn gvenceye kavuturmak amacyla, bir ksm haklarn stn bir otoriteye (devlete) devretmeleridir.
Anayasaclk, devlet iktidarnn yazl bir anayasa ile snrlandrlmas amacn gden siyasal bir akmdr.
Anayasa ve anayasaclk kavramlar, Yakn an rnleridir. Daha nceki alarda devlet dzenine ilikin baz hukuk kurallar bulunmakla birlikte, bugn tanmladmz anlamda anayasalar yoktu. Dnyada ilk yazl anayasa metni, ngiliz ihtilali srasnda kabul edilmi ve mr pek ksa srm olan Instrument of Government (Hkmet Arac) adl bir belgedir. Bugnk anlamnda ilk anayasalar ise, 1787 ABD ve 1791 Fransa anayasalardr. 19. ve 20. yzyllarda anayasaclk akm hz kazanm ve pek ok devlet birer anayasa kabul etmitir. Bilindii gibi, ilk Osmanl-Trk Anayasas da 1876 ylnda kabul edilmi olan Knn-i Ess dir. Anayasa kavramnn ve anayasaclk akmnn niin daha nceki alarda deil, 18. yzyln sonlarnda ortaya kt, hakl olarak sorulabilir. Bu akm douran etkenlerden biri, siyasal dncenin laiklemesi, dieri de burjuva snfnn ykseliidir. lk ve orta alarda hkim olan dnce, devlet dzeninin ilahi kkenli olduudur. Bunun baz versiyonlarna gre, mesela eski Msrda olduu gibi, hkmdarlar Tanr telakki edilmi, bazlarnda da hkmdarlarn bu mevkiye Tanrnn iradesiyle geldiine inanlmtr. Bu dnce, Orta a Hristiyan siyasal dncesinde omnis potestas a Dio (btn iktidarlar Tanrdan gelir) ve slam siyasal dncesinde Ey mlkn sahibi olan Allahm! Sen mlk dilediine verir, dilediinden de onu eker alrsn, dilediini aziz eder, dilediini zelil edersin... Muhakkak ki Sen her eye kadirsin (Kuran, li mran Suresi, 26. Ayet) (burada mlk devlet veya iktidar anlamnda kullanlmaktadr) formlleriyle ifade edilmitir. Avrupada Rnesans, Reform ve Aydnlanma hareketlerinin etkisiyle bu gr, devletin kkeninin insan ya da toplum iradesine dayand ynnde deimi, dier bir deyimle siyasal dnce laiklemitir. 17. ve 18. yzyllarda devletin kkenini aklamak zere Hobbes, Locke ve Rousseau gibi nemli dnrler tarafndan toplum szlemesi teorileri ortaya atlmtr. Bu dnrlerin teorileri arasnda nemli farklar olmakla birlikte, hepsinin ortak noktas, devletin ortaya kmasndan nce insanlarn bir tabiat hlinde yaadklar ve bu dneme zorunlu olarak fiziksel gcn hkim olduudur. Bir noktada insanlar, bu gvensiz ve anarik durumdan kurtulmak, hayatlarn ve haklarn gvenceye kavuturmak amacyla, stn bir otorite kurmaya, dier bir deyimle devleti yaratmaya karar vermilerdir ki buna, toplum szlemesi ad verilmektedir. Burada kastedilen, maddi anlamda bir szleme, yani toplum yelerinin fiziki olarak bir araya gelip byle bir szleme imzalamalar deil, varsaymsal anlamda bu ynde bir toplum iradesinin olumasdr. Bu szleme ile toplum yeleri, bir ksm haklarn (baz yazarlara gre haklarnn tmn) bu stn otoriteye devretmiler, bunun karlnda da gvenliklerini ve bir ksm haklarnn devlete korunmasn salamlardr. Bu anlamda yazl anayasa, bir bakma, toplum szlemesinin biimselletirilmi ve hukukiletirilmi eklidir. Gnmz Trkiyesindeki anayasa tartmalarnda da anayasann bir toplum szlemesi olduu ya da en azndan yle olmas gerektii gr, sk sk dile getirilmektedir. Anayasaclk akmnn kkeninde yatan ikinci temel olgu, ktalararas deniz ticaretinin gelimesiyle birlikte ekonomik gc byk lde artan bir ticari (daha sonra da endstriyel) burjuva snfnn ortaya kmasdr. Orta an, aristokrasi (soylular) snfnn, daha sonralar da mutlak hkmdarlarn hkimiyetine dayanan
1. nite - Anayasa Kavram , Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri
5
Resim 1.2
devlet ve hukuk dzeninde, bu yeni burjuva snfnn iktidardaki pay ok nemsizdi. Ayrca bata mlkiyet hakk olmak zere temel haklar da hukuki gvenceden yoksundu. Bu anlamda 18. yzyl sonu ve 19. yzyl demokratik devrimleri z bakmndan burjuva devrimleridir. Bu devrimlerle burjuvazi, aristokrasiyi tasfiye etmek, hkmdarl da SIRA SZDE ya ortadan kaldrmak veya onun yetkilerini snrlandrmak suretiyle, kendi hak ve hrriyetlerini gvence altna almaya almtr. Bu DNELM dnemde ortaya kan yazl anayasalar, bu byk sosyal dnm hukuken tescil eden belgelerdir. Amerikal siyasal bilimci Barrington Moore, bunu Burjuvazi S O R U yoksa demokrasi de olmaz. cmlesiyle veciz ekilde ifade etmitir. Toplum szlemesi varsaymsal bir kavramdr.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Anayasaclk akmnn 18. yzyl sonunda ortaya kmasndaki dnsel SZDE SIRA ve sosyolojik faktrleri anlatnz. AMALARIMIZ DNELM ANAYASAL DEVLET VE KUVVETLER AYRILII
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ DNELM
S O R U K T A P DKKAT
A M A
Anayasaclk akmnn temelinde yer alan kuvvetler R U S O ayrl ilkesiK T A P ni anlatabilmek.

DKKAT
Anayasaclk akmnn tarihsel kkeninde, hkmdarlarn mutlak iktidarn burjuTELEVZYON vazinin hak ve hrriyetleri lehine snrlandrma abas yattna gre, bunu gerSIRA SZDE ekletirecek aracn, kuvvetler ayrl ilkesi olduu dnlmtr. ngiliz dnr Locke ve Fransz dnr Montesquieu tarafndan savunulmu olan, fakat literatrde daha ok bu ikincisinin adyla zdeletirilen teoriyeE gre, devleNTERN T AMALARIMIZ tin yasama, yrtme ve yarg olmak zere iktidar vardr. Yasama iktidar, genel ve objektif hukuk kurallar koyma iktidar; yrtme iktidar, bu kurallar somut ve bireysel durumlara uygulama iktidar; yarg iktidar da buTkurallarn uyguK A P lanmasndan doan hukuki ihtilaflar zme iktidardr. Montesquieu ve onu izleyenlere gre, birey hak ve hrriyetlerinin korunabilmesi ve gvence altna alnabilmesi iin, bu kuvvetin ayr devlet organlarna verilmesi gereklidir. Bu kuvTELEVZYON vetlerden ikisi, hele nn ayn elde toplanmas hlinde, bundan istibdat ynetimi doar. Kuvvetlerin ayrlm olduu bir lkede, bu kuvvetlerin birbirlerini frenlemesi ve dengelemesi (checks and balances) sayesinde, birey hrriyetleri NTERNET devlete kar korunmu olur. lk yazl anayasalar olan 1787 ABD ve 1791 Fransz anayasalar, ok byk lde bu teoriden esinlenmitir. Montesquieu, ilhamn o dnemdeki ngiliz hkmet sisteminden aldn ifade etmektedir. Buna gre, yrtme yetkisi kralda, yasama yetkisi oy hakkna sahip olan halk snflarnca (esas itibaryla burjuvazi) seilen parlamentoda, yarg yetkisi ise bamsz mahkemelerdedir. 19. yzylda baz Avrupa mutlak monarilerinin anayasal (meruti) monarilere dnmesi, bu modele uygun olmutur. Zaman iinde, hkmdarn yetkileri daha da snrlandrlarak sembolik bir konuma dntrlm, parlamentolarn yetkileri ise glenmitir.
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Anayasa Hukuku
Snrl devlet, devlet iktidarnn kiisel zgrlkler lehine etkin bir ekilde snrlandrld devletlere denir.
te yandan, demokratik bir evrim sreci ile oy verme hakk tedricen geniletilmi ve sonunda, her vatandan oy kullanma hakkna sahip olduu genel oy ilkesine ulalmtr. Kuvvetler ayrl teorisinin ortaya kt ilk dnemlerde yrtme organnn hkmdara bal olmas, yasama organnn ise halka seilmi temsilcilerden olumas nedeniyle, bu iki organ arasnda gerek bir ayrlktan sz etmek mmknd. Ancak amzdaki demokratik gelime, zellikle parlamenter rejimi (yani hkmetin parlamentoya kar sorumlu olduu bir ynetim biimini) benimsemi lkeler bakmndan, yasama-yrtme ayrln byk lde yapay hle getirmitir. nk bu ynetim sisteminde hkmet (Bakanlar Kurulu) parlamentoya kar siyasal adan sorumludur. Dier bir deyimle hkmet, ancak parlamentonun gvenine sahip olduu srece grevini srdrebilir; bu gveni kaybettiinde de iktidardan der. te yandan, gnmzn demokrasisi, partiler demokrasisidir. Parlamento seimlerinde ounluu kazanan parti (veya partiler bloku) doal olarak hkmeti de oluturduundan, bu iki organ, ounluk partisi araclyla birbirlerine balanmaktadr. Dolaysyla, ada parlamenter rejimler asndan, bir yasama-yrtme ayrlndan deil, bu iki organ arasnda sk bir ibirliinin varlndan sz etmek daha doru olur. Nitekim parlamenter rejimler, genellikle, yumuak kuvvetler ayrl rejimleri olarak nitelendirilmektedir. Bakanlk rejimlerinde ise, yasama-yrtme ayrl, daha gerek bir anlam tar. Bu sistemde yrtme yetkisinin sahibi olan Bakan ile yasama yetkisinin sahibi olan meclis (ABDde Kongre) halk tarafndan ayr ayr seilmektedir. Ayrca ne Bakann Kongreyi feshetme, ne de Kongrenin Bakan drme yetkisi vardr. Dolaysyla, yasama ve yrtme kuvvetleri, parlamenter rejimdekine oranla, daha sert ve keskin ekilde ayrlmlardr. Bu nedenle bakanlk sistemlerine sert kuvvetler ayrl rejimleri ad verilmektedir. Ancak, kabul edilen sistem, ister parlamenter rejim, ister bakanlk rejimi olsun, her ikisinde de yarg organnn bu iki siyasal organ karsndaki bamszl demokratik bir rejimin vazgeilmez unsurlarndan biridir. Bamsz ve tarafsz bir yarg organ mevcut olmadka, hukuk devletinin gereklemesi ve birey hak ve hrriyetlerinin etkili ekilde korunmas mmkn deildir. Anayasaclk akmnn ortaya kmasndaki temel ama, devletin mutlak iktidarn birey hrriyetleri lehine snrlandrmak olduuna gre, ancak bunu etkin ekilde gerekletirebilen devletler, anayasal devlet saylabilirler. Bir anayasas olan her devlet, elbette anayasal devlet deildir. Bugn, otoriter veya totaliter devletlerin hemen hepsinin anayasas vardr. Ancak bu anayasalar, fonksiyonel anlamda deil, sadece biimsel anlamda anayasalardr. Bu devletleri, bir anayasa yapmaya sevk eden saik, i ve milletleraras kamuoyunda bir meruluk ve saygnlk grnts verme isteinden baka bir ey deildir. Anayasal devlet, devlet iktidarnn etkin ekilde snrlandrlm olduu devlettir. Nitekim, snrl devlet deyimi, literatrde anayasal devletin anlamda olarak kullanlmaktadr. Anayasas olan her devlet anayasal devlet deildir. SIRA SZDE Kuvvetler ayrlE ilkesini ve onun niin anayasaclk akmnn temelinde yer aldn SIRA SZDE DN LM aklaynz.
S R U D O N E L M D KU S OK R A T
SIRA SZDE
SIRASZDE D NELM
S R L D O N EU M S KR A T DO KU
SIRAK SZDE D KAT
SIRA K A T D K SZDE
FEDERALZM VE YERNDEN YNETM

A M A
Devlet iktidarnn dikey blm ekilleri olan federalizm ve yerinden ynetim kavramlarn aklayabilmek.
Kuvvetler ayrl, devlet iktidarnn yatay dzeyde, yani ayn merkez devlet yapsnn unsuru arasnda bllmesi olarak tanmlanabilir. te yandan, devlet iktidarnn dikey dzeyde, yani merkez bir devletle onu oluturan eitli niteler arasnda paylalmas da sz konusu olabilir. Anayasaclk akmnn temel amac, devlet iktidarn snrlandrmak, baka bir deyile snrl devleti yaratmaksa, dikey blmn de yatay blm kadar etkili bir yntem olduunda kuku yoktur. Dikey blmn iki ekli, federalizm ve yerinden ynetimdir. Bu ikisi arasnda bir orta yol olarak, blgesel (regional) ynetimden de sz edilebilir. Dikey iktidar blmnn en gelimi ekli, federalizmdir. Federal devlet, niter (teki) devletin kart olarak kullanlmaktadr. Gerekten, iki ynetim sistemi arasnda nemli farklar vardr: a) niter devlette tek bir anayasa, tek birer yasama, yrtme ve yarg organ, ve lkenin tmnde birrnek ekilde uygulanan tek bir hukuk sistemi mevcuttur. Federal devlette ise birlii oluturan nitelerden her birinin (ABDde bunlara states yani devlet denilmektedir) kendisine zg anayasas, yasama, yrtme ve yarg organlar ve kendi hukuku vardr. Elbette bu nitelerin kanunlar, federal anayasaya ve federal kanunlara aykr olamaz. Ancak bunlara aykr olmamak artyla, her nite, kendi i ileyiini dzenlemekte serbesttir. b) niter devlette merkez yasama organ, kural olarak, yerel ynetim birimlerinin yetki ve grev alanlarn serbeste belirleyebildii hlde, federal devlette merkez devletle federe devletler arasndaki yetki blm, federal anayasa ile dzenlenmi, dolaysyla federe devletlerin grev ve yetki alanlar anayasal gvence altna alnmtr. Bu yetki blm, ya federal anayasada merkez devlete ait yetkilerin saylarak geri kalanlarn tmnn federe devletlere braklmas ya da federe devletlerin yetkilerinin saylarak geri kalanlarnn merkez devlete braklmas eklinde gerekletirilebilir. ABD bunlardan birincisine, Kanada ise ikincisine rnektir. Ancak her iki hlde de yetki uyumazlklarn zmek, gerek federal devletin, gerek federe devletlerin anayasadaki yetki blmn ihlal etmelerini nlemek zere, federal ve federe devlet kanunlarnn federal anayasaya uygunluunu denetleyecek bir anayasa yargsnn mevcut olmas zorunludur. c) Federal devlette federe devletler, federal devlet iradesinin oluumuna devlet olarak katlrlar. Bunun yolu, federal devletlerde yasama organnn mutlaka iki meclisli olmas, nfus esasna gre halk temsil eden birinci meclislerin yannda federe devletleri, ou zaman eit ekilde devletler olarak temsil eden bir ikinci meclisin bulunmasdr. Mesela ABDde yasama organ (Kongre), nfus esasna gre halk temsil eden Temsilciler Meclisi ve federe devletleri temsil eden Senato olmak zere, iki meclisten kuruludur. Senatoda btn federe devletler, nfuslar ne olursa olsun, ikier senatrle temsil edilirler. Ksacas, federal devletlerde iki meclis sistemi, federalizmin doal sonucudur. niter devletlerde ise byle bir zorunluluk yoktur. niter devletler tek meclisli veya iki meclisli olabilirler.
Anayasa Hukuku
phesiz, btn demokrasiler federal yapda deillerdir. Federalizm, daha ok, tarihsel ve sosyolojik artlarn bir rndr. ada demokrasiler arasnda federal sistemin rnekleri olarak, ABD, Kanada, Brezilya, Meksika, Almanya, Avusturya, Hindistan, Rusya saylabilir. Buna karlk amzda btn niter devletler, daha geni veya daha dar lde olmak zere, yerinden ynetim ilkesine yer vermilerdir. Bu ilke, merkez devletin baz yetki ve grevlerinin, blge ynetimleri, iller ve blgeler gibi yerel birimlere aktarlmas anlamna gelir. Gerekten, ada demokrasilerde gzlemlenen bir eilim, yerel demokrasi eilimi, yani yerel ynetim birimlerinin yetki ve grevlerinin geniletilmesidir. Yerinden ynetim sisteminin daha ileri bir ekli de blgelere, federe devletler dzeyinde olmasa da olduka geni yetkiler ve zerklik tanyan blgesel ynetim sistemidir. Bunun ada rnekleri arasnda spanya, talya ve Birleik Krallka deinilebilir.
YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUAK ANAYASA AYRIMI

AM A
Anayasa eitlerini gzden geirerek, anayasann stnlnn gvencesi olan sert anayasa ilkesini aklayabilmek.
Kat anayasa, deitirilmesi normal kanunlardan farkl ve daha gletirici artlara balanm olan anayasadr.
Demokratik devrimlerin amac, devlet iktidarn blerek snrlandrmak olduuna gre, bunun yazl bir belgeyle tescil edilmesi ve kurumsallatrlmas tabiidir. Dier bir deyile, yazl anayasa, anayasaclk akmnn doal sonucudur. Bugn yazl bir anayasaya sahip olmayan devletler ok istisnaidir ve bu istisnalar, ok zel artlarla aklanabilir. ngiltere, yazl bir anayasaya sahip olmamakla birlikte, ok gl anayasal gelenekleri, yaygn ve gl demokrasi kltr ve etkin sivil toplum kurulular sayesinde bir anayasal devlettir. srail, Yahudi Devletinin nitelii zerinde laik ve ortodoks Yahudiler arasndaki derin gr fark nedeniyle bir anayasa yapamam, ancak eitli devlet kurumlarn olaan kanunlarla dzenlemitir. Suudi Arabistan da tek meru anayasann eriat olduu ve beer irade rn bir anayasann yaplamayaca inancyla, yazl bir anayasa yapmamtr. Daha nemli bir ayrm, yumuak / esnek anayasalarla, sert / kat anayasalar arasndaki ayrmdr. Yumuak anayasa, yaplmas ve deitirilmesi, tamamen olaan (adi) kanunlarla ayn yntemlere tabi olan anayasadr. Gnmzde, bu tr anayasalarn hemen hibir rnei yoktur. Gerekten, devletin temel yapsn ve devlet iindeki iktidar blmn belirleyen ve bu nitelii itibaryla bir eit toplum szlemesi mahiyeti tayan bir kanunun, olaan kanunlar gibi kolayca deitirilebilmesi, anayasaclk dncesinin amacyla elikilidir. ada devletlerin hemen hepsinin benimsedii kat anayasa ise yaplmas ve deitirilmesi, olaan kanunlardan farkl ve daha gletirici yntemlere tabi klnan anayasa demektir. Bir anayasay tmden yeniden yapma iktidarna asli kurucu iktidar o anayasay kendi koyduu deitirilme kurallarna uygun olarak deitirme iktidarna da tali (trevsel) kurucu iktidar ad verilir. Asli kurucu iktidar, ya bu amala zel olarak kurulmu bir kurucu meclis veya olaan yntemlerle seilmi bir yasama meclisi tarafndan kullanlabilir ve ou zaman buna bir halk oylamas (referandum) aamas da eklenir. Tali kurucu iktidarn anayasay deitirmesi konusunda ise lkeler, katln derecesi ynnden farkl yntemler kabul etmilerdir. Bunlar arasnda, yasama meclisinde (veya meclislerinde), 3/5, 2/3, 3/4 gibi nitelikli ounluklar aranmas; bir kereden fazla grme art; zorunlu veya ihtiyar (seimlik) halk oylamas; birbirini izleyen iki yasama meclisi tarafndan kabul
art; anayasann baz blmlerinin deitirilmesinin daha da gletirici artlara balanmas; nihayet anayasann baz hkmlerinin deitirilemez klnmas gibi, eitli yntemler saylabilir. amzda hemen btn devletlerin sert/kat anayasa sistemini benimsemi olmalarnn iki temel nedeni vardr. Birincisi, siyasal ve hukuki istikrar dncesidir. Dier bir deyile, bir devletin temel kuruluunu belirleyen bir hukuki metnin, gnlk siyasal dalgalanmalarn ve duygusal faktrlerin sonucu olarak, basit ounluklarla sk sk deimesi, temel siyasal istikrar ihtiyac ile badamaz. kincisi, anayasa deiikliklerinde yasama meclislerinin nitelikli ounluklarna ve dier gletirici artlara yer verilmesi, ounluun mutlak ve keyfi iktidarna kar, aznlkta olan toplum gruplarnn bir gvencesidir. Bu anlamda, anayasa deiikliklerinde aranan nitelikli ounluk art, bir aznlk vetosu olarak kabul edilebilir. ada oulcu (plralist) demokrasi anlay, elbette ounluun lkeyi ynetme hakkn kabul etmekle birlikte, bunun aznlklarn temel haklarnn korunmasyla snrl olmasn art komaktadr. te yandan, anayasalar ar derecede katlatrldklar takdirde, sosyal deiimin gerisinde kalmalar ve bunun siyasal sistemde ciddi tkanklklara ve atmalara yol amas gibi, tehlikeler de vardr. Hele, bir anayasann baz hkmlerinin hibir zaman deitirilemeyeceinin kabul, ok ciddi sorunlara yol aabilir. Her eyden nce, anayasay yapan kuan, kendisinden sonra gelecek btn kuaklar balama konusunda ahlki ve hukuki bir hakka sahip olabilecei ok kukuludur. ada demokrasilerde byle deitirilemez hkmlere yer veren anayasalar, istisnaidir. Bu yolu seen lkelerin ounda da (Fransa ve talya gibi) deitiSIRA SZDE rilemezlik, sadece devlet eklinin cumhuriyet olmas ilkesi ile snrlandrlmtr. Doktrinde, bu tr hkmlerin, hukuken balayc olmaktan ok, manevi balayclk ieren siyasal deklarasyonlar niteliinde olduu gr hkimdir. Normal olaDNEL M rak, anayasa deiikliklerinde uygulanan nitelikli ounluk ve zorunlu halk oylamas gibi artlarn, bir anayasa deiiklii iin arzu edilen geni apl bir oydamaS O R U y (consensus) salamaya yeterli olduu dnlmektedir. amzda, devletlerin byk bir ounluu sert / kat anayasa sisteminiK benimsemitir. D KAT Sert anayasa sisteminin, anayasann stnl ilkesi ve anayasal devlet asndan niin SIRA SZDE SIRA SZDE nem tadn anlatnz.
AMALARIMIZ DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ DNELM
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
10
Anayasa Hukuku
zet
A M A
Anayasa kavramn tanmlayabilmek. Anayasa, bir devletin temel rgtleni tarzn, organlarn, bu organlar arasndaki ilikileri ve devletle birey arasndaki ilikilerin temel kurallarn belirleyen stn bir kanundur. Anayasa hukuku da hukuk biliminin, bu stn kanunu ve devletin temel rgtlenmesine ilikin seim kanunu, siyasal partiler kanunu ve yasama meclisleri itzkleri gibi dier mevzuatn inceleyen, aklayan, yorumlayan ve sistemletiren bir alt daldr. Anayasaclk akmnn ortaya k nedenlerini aklayabilmek. Dnyada yazl anayasalar dnemi, 18. yzyl sonlarnda, 1787 ABD ve 1791 Fransa anayasalar ile balamtr. Anayasaclk akm ad verilen bu akmn douunda, bir yandan siyasal dncenin ilahi temellerden koparak laiklemesi, te yandan burjuvazinin ykselii rol oynamtr. Ekonomik gc giderek artan, fakat mutlak monariler dneminde haklar ok snrl olan burjuva snf, bu hak ve hrriyetlerini gvence altna almak iin, devlet iktidarn bir anayasa ile snrlandrma ihtiyac duymutur. Bir anlamda, demokratik ve anayasal devrimler, burjuva devrimleridir. Anayasaclk akmnn temelinde yer alan kuvvetler ayrl ilkesini anlatabilmek. Anayasaclk akmnn temel amac, devlet iktidarn snrlandrmaktr. Bunu gerekletirmekte bavurulan yntem de kuvvetler ayrl, yani devletin yasama, yrtme ve yarg iktidarlarnn ayrlarak farkl organlara verilmesi ve bylece, bu organlarn birbirlerini frenlemesinin ve dengelemesinin salanmasdr. Yazl anayasalar yapma akm, 19. yzylda Bat lkelerinde yaygnlamtr. Bugn, ok az sayda istisna (ngiltere, srail, Suudi Arabistan) dnda, yazl anayasas olmayan lke yoktur. Ancak, yazl bir anayasann varl, o lkenin, anayasaclk akmnn amacna uygun demokratik bir lke olduu anlamna gelmez. Otoriter veya totaliter lkelerde anayasalar, fonksiyonel anlamda deil, sadece biimsel anlamda anayasalardr.
A M A
A M A
Devlet iktidarnn dikey blm ekilleri olan federalizm ve yerinden ynetim kavramlarn aklayabilmek. Kuvvetler ayrl, devletin temel hukuki iktidarnn, merkez devlet bnyesi iindeki yasama, yrtme ve yarg organlar arasnda bllmesidir. Devlet iktidarnn dikey dzeyde blm ise bu iktidarn merkez bir devletle, onu meydana getiren eitli yerel birimler arasnda bllmesini ifade eder. ada demokrasilerde bunu en ileri derecede gerekletiren yntem, federalizmdir. Federal devletle niter devlet arasnda nemli yapsal farklar vardr. Ancak niter devletlerde de git gide g kazanan bir eilim, yerinden ynetim, yani yerel ynetim birimlerinin yetkilerinin geniletilmesidir. Anayasa eitlerini gzden geirerek, anayasann stnlnn gvencesi olan sert anayasa ilkesini aklayabilmek. Anayasalar, deitirilme yntemlerine gre, yumuak ve sert anayasalar olmak zere ikiye ayrlr. Yumuak anayasalar, aynen dier kanunlar gibi kolaylkla deitirilebilen anayasalardr. Sert anayasalar ise deitirilmeleri, yasama meclislerinde nitelikli ounluk, kurucu meclis, halk oylamas zorunluluu gibi, gletirici artlara balanm olan anayasalardr. Gnmzde, hemen btn anayasalar, sert anayasa niteliindedir. Sert anayasa sistemi, iki ihtiyac karlamaktadr. Biri, devlet ynetiminde istikrar dncesidir. Dier bir deyile, devletin temel yapsnn, dar ve gelip geici ounluklarla sk sk deitirilmesinin sakncal olduu dncesidir. Dieri de ounluun keyfi iktidarna kar siyasal aznlklar koruma ihtiyacdr.
A M A
A M A
11
Kendimizi Snayalm
1. Anayasaclk akm, ne zaman ortaya kmtr? a. Ortaadan beri mevcuttur. b. 1215 ngiliz Magna Cartas ile ortaya kmtr. c. 18. yzyl sonlarnda ortaya kmtr. d. 19. yzyln ikinci yarsnda ortaya kmtr. e. 20. yzylda ortaya kmtr. 2. lk aittir? a. b. c. d. e. yazl anayasa, aadaki devletlerden hangisine ABD Fransa ngiltere spanya sve 7. Aadaki lkelerden hangisi, yazl bir anayasaya sahip deildir? a. Hindistan b. srail c. talya d. ABD e. Fransa 8. Aadaki ifadelerden hangisi, sert anayasann amalarndan biri deildir? a. Devletin temel yapsnda istikrar salamak. b. Devletin yapsn tmyle deimez klmak. c. Siyasal aznlklar korumak. d. Gelip geici ve dar ounluklarla anayasann deitirilmesini nlemek. e. Anayasa deiikliklerinde belli bir saysal gce sahip aznlklara veto hakk vermek. 9. Aadakilerden hangisi, sert anayasa yntemlerinden biri deildir? a. Zorunlu halk oylamas b. Yasama meclislerinde nitelikli ounluk c. Kurucu meclis d. ki kere grme e. Btn dier kanunlar gibi grlme ve kabul 10. Asli kurucu iktidar deyimi, aadaki kavramlardan hangisini ifade eder? a. Anayasay deitirme iktidar b. Yasama gc c. Yarg organnn anayasa deiikliklerinde son szn sahibi olmas d. Anayasay tmden yeniden yapma iktidar e. Sava ve bar yapma iktidar 6. Anayasaclk akmnn gerekletirilmesinde bavurulan en nemli ara, aadakilerden hangisidir? a. Yerel ynetim b. Federalizm c. Dorudan doruya demokrasi d. Kuvvetler ayrl e. Hkimler hkmeti
3. Aadakilerden hangisi, anayasaclk akmn douran etkenlerden biri deildir? a. Burjuvazinin ykselii b. Toplum szlemesi teorilerinin ortaya k c. Siyasal dncenin laiklemesi d. Mill birlik ve btnlk ihtiyac e. Birey hrriyetlerini koruma dncesi 4. Aadakilerden hangisi, anayasaclk akmnn temelindeki amalardan biridir? a. Devleti glendirmek b. Mill birlii glendirmek c. Birey hrriyetlerini gvence altna almak d. Monariyi glendirmek e. Toplum menfaatlerini birey menfaatlerinden stn tutmak 5. Kuvvetler ayrl, aadaki tanmlardan hangisine uygundur? a. Yasama ve yrtme glerinin yasama meclisinde birlemesi b. Federalizm c. Yasama, yrtme ve yarg glerinin ayr organlara verilmesi d. Yrtmenin stnl e. Yargnn dier iki kuvvete stnl
12
Anayasa Hukuku
Yaamn inden
Trkiyenin uzun sredir gndeminde olan yeni Anayasa iin start verildi. Meclis Bakan Cemil iek bakanlnda sivil anayasa iin Anayasa profesrleri bir araya geldi.... Toplumsal mutabakata dayal yeni bir anayasa ihtiyac ve bunun giderilmesi iin ciddi bir beklenti olduunu vurgulayan iek, yeni anayasann siyasi partilerin programlarna da girmeye baladna dikkat ekti.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. d 4. c 5. c 6. d 7. b Yantnz yanlsa, Anayasaclk Akmnn Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Anayasaclk Akmnn Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Anayasaclk Akmnn Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Anayasal Devlet ve Kuvvetler Ayrl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Anayasal Devlet ve Kuvvetler Ayrl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Anayasal Devlet ve Kuvvetler Ayrl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yumuak Anayasa Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yumuak Anayasa Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yumuak Anayasa Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yumuak Anayasa Ayrm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Kaynak: http://www.haberturk.com/gundem/haber/ 670974-yeni-anayasa-calismalari-basladi-video
Okuma Paras
Bir anlamda bu deneyim [anayasaclk] onsekizinci yzylda mutlakiyeti ynetimler altnda yaayan insann deneyimini karlamaktadr. Bu deneyim monarizmin radikal bir biimde reddine neden olmutur. Totaliter diktatrlk deneyimi daha da korkun olduundan, bunun ortaya kard kartlk daha da fanatik olmutur. Bu deneyimden, zgr toplumun istee bal olmayan kullua ve klelie herhangi bir biimde dnmesini gl bir biimde engellemeye alan anayasa yapma, daha dorusu kurucu iktidar dncesi domutur. Bu koullar altnda ortaya kan kurucu iktidar, uygun bir anayasal dzenleme ile zgrl kurumsallatrmay amalamaktadr. Birok insan, devlet iktidarnn olanaklarnn ne denli ok olduunu rendiinde, bu devlet iktidarn biimsel hukukla snrlandrp, kiilere dokunulmaz haklar alan salamaya gayret etmitir. Kaynak: Carl J. Friedrich (ev.: Mehmet Turhan), Snrl Devlet (Ankara: Gndoan Yaynlar, 1999), s. 19.
8. b
9. e
10. d
13
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Anayasa, bir devletin hukuk sistemindeki en stn kanundur. Anayasalarn devlet rgtlenmesi ve birey ile devlet ilikileri olmak zere iki temel boyutu vardr. Anayasa Hukukunun kaynaklar ncelikle anayasalardr. Bundan baka seim kanunlar, siyasi partiler kanunlar, yasama meclisleri itzkleri ve temel haklar dzenleyen kanunlar da anayasa hukukunun kaynaklar arasnda saylr. Son olarak doktrin ve yarg kararlar (itihatlar) da anayasa hukukunun kaynaklarndandr. Sra Sizde 2 Anayasaclk akmnn 18. yzyl sonlarnda ortaya knda, biri dnsel, dieri sosyolojik nitelikte iki faktr rol oynamtr. Dnsel faktr, Rnesans, Reform ve Aydnlanma felsefesinin etkisiyle, devletin kkeninin ilahi irade ile deil, beer irade ile aklanmaya balamas ve bu balamda eitli toplum szlemesi teorilerinin ortaya atlmasdr. Sosyolojik faktr ise ykselen burjuvazinin, kendi hak ve hrriyetlerini gvence altna alabilmek iin, mutlak hkmdarlarn iktidarn stn bir kanunla snrlandrma ihtiyacn duymasdr. Sra Sizde 3 Kuvvetler ayrl yasama, yrtme ve yarg faaliyetlerinin biribirinden bamsz organlar tarafndan yerine getirilmesidir. Kuvvetler ayrl, devlet iktidarnn snrlandrlmas asndan temel neme sahiptir. Sra Sizde 4 Devletin temel yapsn ve devlet iindeki iktidar blmn belirleyen ve bu nitelii itibaryla bir eit toplum szlemesi mahiyeti tayan bir kanunun, olaan kanunlar gibi kolayca deitirilebilmesi, bir bakma, anayasaclk dncesinin amacyla elikilidir.
Yararlanlan Kaynaklar
Ali Fuat Bagil. (1960 ). Esas Tekilt Hukuku, c. I, Trkiye Siyas Rejimi ve Anayasa Prensipleri. stanbul: Baha Matbaas. Barrington Moore, Jr. (2003). ev.: irin Tekeli ve Aleddin enel, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri: ada Dnyann Yaratlmasnda Soylunun ve Kylnn Rol. Ankara: mge Kitabevi. Carl J. Friedrich. (1999). (ev.: Mehmet Turhan) Snrl Devlet. Ankara: Gndoan Yaynlar. Cem Erolu, (1984). Anayasay Deitirme Sorunu: Bir Mukayeseli Hukuk ncelemesi. Ankara: ASBF Yayn. R. R. Palmer. (1959). The Age of the Democratic Revolution, c. 1: The Challenge. Princeton NJ: Princeton University Press. R.R. Palmer. (1964). The Age of the Democratic Revolution c. 2: The Struggle. Princeton, NJ: Princeton University Press. Venice Commission, Report on Constitutional Amendment, 11-12 December 2009, CDL-AD (2010) 001.
2
Amalarmz

ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini zetleyebileceksiniz. Mill Mcadele dnemini ve bu gei dneminin anayasas olan 1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabileceksiniz. 1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygulanmas aamasndaki demokrasi anlayn zetleyebileceksiniz. 1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanzimat Ferman Knn-i Ess Trkiye Byk Millet Meclisi Cumhuriyet Yasama Kuvveti Yrtme Kuvveti Egemenlik Kuvvetler Birlii Kuvvetler Ayrl Bakanlk Hkmeti Parlamenter Hkmet Meclis Hkmeti
indekiler
OSMANLI MPARATORLUU DNEM MLL MCADELE DNEM CUMHURYETN LANI 1924 ANAYASASI 1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER MLL BRLK KOMTES VE GEC ANAYASA DNEM 1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER
Anayasa Hukuku
Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak
Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

OSMANLI MPARATORLUU DNEM
A M A
Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini zetleyebilmek.
Osmanl mparatorluu, devlet ynetim sistemi bakmndan, mutlak bir monariydi. Padiahn yetkilerini snrlandracak hukuk kurallar ve bu kurallar etkili klacak hukuki mekanizmalar yoktu. Btn devlet yetkileri padiahta toplanmt. Geri dier slam lkelerinde olduu gibi, teorik olarak, padiahn bu yetkilerini eriat kurallarna uygun olarak kullanmas gerekiyordu. Fakat padiahn ilemlerinin eriata uygunluunu, etkin ekilde denetleyecek bir mekanizma kurulmu deildi. stelik, eriatta kamu hukukuna ilikin kurallar pek az olduundan, byle bir denetlemeye zaten imkn yoktu. Osmanl mparatorluunda, padiahn yannda devlet yetkilerinin kullanlmasna katlan grevliler ve organlar (rnein Divan) bulunmakla birlikte, gerek bir yetki paylam sz konusu deildi. nk bata sadrazam olduu hlde, btn bu grevliler yetkilerini sadece padiahtan alyorlard. Divan, bir karar organ olmaktan ok, bir danma organ niteliini tayordu. Osmanl mparatorluunda anayasal gelimenin ilk adm olarak, 1808 ylnda merkez hkmetin temsilcileri ile yan temsilcileri arasnda kabul edilip imzalanan Sened-i ttifak gsterilir. Bu senette, devlet ilerine resm sfat haiz memurlardan bakasnn karamayaca, iktidarn kullanlmasna sadrazamn katlaca ve bundan dolay kendisinin sorumlu olaca gibi hkmler yer alm, buna karlk yan temsilcileri, ilerinden birinin devlete kar ayaklanmas hlinde bunun bastrlmasna yardmc olmay taahht etmilerdir. Sened-i ttifak, bu niteliiyle ilgin bir anayasal belge olmakla birlikte, hkmlerinin uygulanmasn salayacak bir mekanizma getirmemitir. Gerekte bu belge, merkez hkmetin ne kadar zayflam olduunun bir kantdr. Nitekim birka yl iinde II. Mahmut merkez otoriteyi glendirince, Sened-i ttifak hkmlerini tanmamtr. Osmanl anayasal gelimesinin ikinci aamas, 1839 tarihli Tanzimat Fermandr. Bu fermanda, devletin btn uyruklar iin can, mal ve rz gvenlii vaad edilmi, vergi ve askerlik ilerinin de bir dzene balanaca sylenmitir. Bu vaadler, 1856 Islahat Ferman ile de dorulanm; ayrca bu ferman, din fark gzetilmeksizin btn devlet uyruklarnn eit ilem grmesi ilkesini de getirmitir. Tanzimat ve Islahat fermanlarnda yer alan ilkeler, hukuk devletinin geliimi bakmndan nemli
Ferman: Padiah buyruudur.
16
Anayasa Hukuku
Mutlakiyet: Bir hkmdarn kaytsz artsz idaresi altnda bulunan hkmet eklidir.
olmakla beraber, hl bu ilkelerin etkinliini salayacak ve padiahn yetkilerini snrlandracak mekanizmalar kurulmu deildir. Ferman hkmlerine uyup uymamak, padiahn takdirine baldr. Bu fermanlar ve Tanzimat ad verilen yenilik hareketleri, Batnn anayasal gelimelerini izleyebilen kk bir aydnlar zmresi iinde bir anayasaclk akmnn domasn hazrlamtr. Gen Osmanllar ad verilen bu grup, Osmanl mparatorluunun kntden kurtulabilmesi iin, meruti (anayasal) bir monariye geilmesini, yani padiahn yetkilerinin kurulacak bir meclisle snrlandrlmasn gerekli gryordu. Bu akmn etkisiyle, 1876 ylnda ilk Osmanl Anayasas (Knn-i Ess) ilan edilmitir. 1876 Anayasas, Meclis-i Umum adn alan bir parlamento kurmutur. Bu parlamento, iki meclisten meydana gelmektedir. Heyet-i yan adn tayan meclisin btn yeleri, padiah tarafndan atanmaktadr. Heyet-i Mebusan yeleri ise halk tarafndan iki dereceli seimle belirlenmektedir. Anayasa, parlamentonun yetkilerini hayli dar tutmutur. rnein, bir parlamento yesinin kanun teklif edebilmesi iin, nce padiahtan msaade almas gereklidir. Her iki meclise kabul edilen tasarlar, padiahn onay olmadan yrrle girememektedir. Hkmetin Heyet-i Mebusana kar sorumluluu, anayasada aka belirtilmi deildir. Buna kar padiah, istedii zaman Heyet-i Mebusan feshedebilmektedir. Grlyor ki 1876 Anayasas, henz Bat rneklerine uygun bir meruti monari kuramamtr. Devlet ynetiminde arlk, gene de padiahtadr. Nitekim II. Abdlhamid, anayasann bu niteliinden yararlanarak, 1878 ylnda Mebusan Meclisini datm ve lkeyi tekrar mutlakiyetle ynetmeye balamtr. II. Abdlhamidin mutlakiyeti, aydn evrelerde git gide younlaan bir muhalefet uyandrm, Gen Trkler ad verilen bu muhalefet hareketi, Gen Osmanllardan daha geni bir evrenin mal olmutur. Nihayet 1908 ylnda Rumelideki askeri birliklerin isyana balamasyla II. Abdlhamid, 1876 Anayasasn yeniden yrrle koymak zorunda kalmtr. Bylece, Osmanl mparatorluunda II. Merutiyet dnemi almtr. Merutiyete kar olan gruplarn tahrik ettii ve 31 Mart Vakas ad verilen gerici ayaklanma, Rumeliden gelen Hareket Ordusu tarafndan ksa srede bastrldktan sonra, II. Abdlhamid tahttan indirilmi ve 1909 ylnda anayasa, daha demokratik bir parlamenter sistem ynnde nemli deiikliklere uramtr. 1909 deiiklikleri ile padiahn yetkileri daraltlarak Mebusan Meclisinin yetkileri geniletildi. Bakanlar Kurulunun Mebusan Meclisine kar sorumlu olduu aka belirtildi. Padiahn meclisi feshetme hakk, yan Meclisinin onay ve ay iinde yeni seim yaplmas artlarna baland. Kanun teklif edebilmek iin padiahn izninin alnmas zorunluluu kaldrld. Meclislerce kabul edilen bir kanunun, padiaha ya iki ay iinde onaylanmas ya da bir kere daha grlmek zere meclislere geri gnderilmesi hkm konuldu. Geri gnderme hlinde bu metnin kanunlaabilmesi iin meclislerin 2/3 ounluu gerekli idi. Bu anayasa deiiklikleriyle 1876 Anayasas, demokratik bir meruti monari anayasas hline getirilmi oldu. Ne var ki git gide arlaan i ve d koullar ve lkede yeterli bir demokratik gelenein bulunmamas, bu anayasann gerei gibi uygulanmasna imkn vermedi. Anayasal bir rejim perdesi gerisinde, ttihat ve Terakki Partisinin diktatrce ynetimi ortaya kt. Bu rejim, I. Dnya Savann yenilgi ile sona ermesiyle ykld.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak S O R U
DNELM S O R U
17
lk Osmanl Anayasas 1876 tarihli Knn-i Essdir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE Osmanl mparatorluunun ilk anayasas olan Knn-i Essnin ngrd siyasal sistem modelini ve 1909 Anayasa deiikliklerini karlatrarak anlatnz.
SIRA SZDE
MLL MCADELE DNEM

A M A
AMALARIMIZ DNELM
AMALARIMIZ DNELM
S O R U Mill Mcadele dnemini ve bu gei dneminin anayasas olan K T A P 1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabilmek. DKKAT
Mondros Mtarekesini izleyen dman igalleri, Anadolunun eitli yerlerinde SIRA SZDE Mdafaa-i Hukuk hareketlerini yaratm; Anadoluya geen Mustafa Kemal Paa, Erzurum ve Sivas Kongreleri ile bu ulusal direnie yn vererek nderlik etmitir. Bu direni karsnda stanbul Hkmeti, Mebusan Meclisi seimlerinin T N T E R N E yaplmasna AMALARIMIZ izin vermek zorunda kalmtr. Seimler, Mdafaa-i Hukukulara byk ounluk salam ve bylece toplanan son Osmanl Mebusan Meclisi, Trk yurdunun blnmezliini ilan eden Misak- Millyi kabul etmitir. Ancak ksa bir Asre sonra nK T P gilizlerin stanbulu igal etmeleri ve Mill Mcadele taraftar birok milletvekilini tutuklamalar karsnda bu meclisin grev yapmasna olanak kalmad. Zaten ibirliki Damat Ferit Hkmeti, meclisi feshetmiti. Bu durum karsnda O N T E L E V Z Y Mustafa Kemal Paa, illere gnderdii bir tamimle Ankarada olaanst yetkileri haiz bir meclisin toplanacan bildirerek yeni seimler yaplmasn istedi. Olaanst yetkili meclis deyimiyle kastedilen, bu meclisin bir kurucu meclis niteliinde olaca idi. NTERNET Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 23 Nisan 1920 tarihinde, sz konusu tamim zerine yeniden seilen yelerle stanbul Mebusan Meclisinden kap gelebilen yelerin katlmasyla ald. TBMMnin ilk ilemlerinden biri, kendi bnyesi iinden kan bir yrtme kuvveti kurmak oldu (25 Nisan 1920). Yrtme kuvvetini meydana getiren bakanlar (icra vekilleri), Meclis tarafndan ve kendi yeleri arasndan teker teker seiliyorlard. Bir Devlet Bakanl makamnn yaratlmas da siyasal nedenlerle uygun grlmemiti. TBMM Hkmetinin dayand ilkeler, 20 Ocak 1921 tarihli Tekilat- Esasiye Kanunu ile daha akla kavuturuldu. 1876 Knn-i Esssi henz resmen yrrlkten kaldrlmad iin, bu anayasa, sadece 24 maddelik ksa bir metin olarak kaleme alnd. Fakat 1921 Anayasasnn artk Knn-i Essden ok farkl temellere dayanmakta ve yeni bir Trk Devletini kurmakta olduu akt. 1921 Anayasasnn en nemli yenilii ve en devrimci ilkesi, mill egemenlik ilkesidir (m.1). Bu anayasa, saltanatn kaldrlaca yolunda bir hkm tamamakla beraber, mill egemenlik ilkesinin, kiisel egemenlie dayanan monarik bir ynetim sistemiyle badaamayaca aktr. Anayasa, yasama ve yrtme kuvvetlerinin TBMMde toplandn (m.2), meclisin bakanlara yn gsterebileceini ve gerektiinde onlar deitirebileceini (m.8) belirtmektedir. Nihayet 1921 Anayasas, il ve nahiyelerde halk idaresi, yani yerinden ynetim ilkesini kabul etmitir. 1921 Anayasasnn kurduu bu hkmet sistemi, meclis hkmeti sisteminin tipik bir rneidir. Bu anayasay ve daha sonraki anayasal gelimeleri iyi anlayabilmek iin, meclis hkmeti sistemi hakknda daha ayrntl bilgi vermek yerinde olacaktr.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Meclis Hkmeti: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yasama organnda birlemesi ile oluan hkmet biimidir.
18
Anayasa Hukuku
Kuvvetler Ayrl: Devletin yasama, yrtme ve yarg iktidarlarnn farkl devlet organlarna verilmi olmasn ifade eder.
Bakanlk Hkmeti: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, birbirinden kesin olarak ayrld hkmet biimidir. Parlamenter Rejim: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yumuak ve dengeli biimde ayrld rejim modelidir.
Klasik anayasa hukuku, hkmet sistemlerini snflandrrken, yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirleriyle olan ilikilerini kriter olarak kabul etmektedir. Buna gre, yasama ve yrtme kuvvetlerinin ayn organda topland rejimler, kuvvetler birlii rejimleri; bu kuvvetlerin ayr organlara tevdi edildii sistemler de kuvvetler ayrl sistemleri olarak adlandrlmaktadr. Kuvvetler birlii, sz konusu iki kuvvetin ya yrtme organnda ya da yasama organnda birlemesiyle gerekleebilir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yrtme organnda birlemesi, mutlak monarilerde ve diktatrlklerde sz konusu olur. Bu iki kuvvetin yasama organnda birlemesine ise meclis hkmeti ad verilmektedir. Kuvvetler ayrl rejimleri de ikiye ayrlr. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirinden kesin olarak ayrld sistemlere bakanlk hkmeti, bu kuvvetlerin yumuak ve dengeli biimde ayrld sistemlere de parlamenter rejim ad verilmektedir. Grlyor ki Mill Mcadele dneminin hkmet sistemi, yasama ve yrtme glerinin TBMMde toplanm olmas, bakanlarn teker teker Meclis tarafndan seilmeleri, meclisin bakanlar her zaman deitirebilmesi ve onlara yn verebilmesi, buna karlk Bakanlar Kurulunun meclise kar kullanabilecei hibir hukuki silahn (rnein, fesih yetkisinin) mevcut olmamas ve bir devlet bakanl messesesinin yaratlmam bulunmas bakmlarndan, tam bir meclis hkmeti rneidir. Uygulamada da TBMM hukuki yetkilerini kskanlkla kullanm, Atatrk ve Bakanlar Kurulu yeleri de en g koullara ramen TBMMnin yetkilerine daima byk sayg gstermilerdir. I. TBMM Dnemi (1920-1923), en byk i ve d tehlikeler karsnda bile demokratik bir denetim sisteminin nasl srdrlebildiini gsteren gzel bir rnektir. I. TBMMde bugn anladmz anlamda siyasal parti gruplar yoktu. Buna karn, meclisin alndan ksa bir zaman sonra, Birinci ve kinci Gruplar adyla anlan iki siyasal grup olumutu. Birinci Grup, Atatrk ve hkmeti destekleyen, kinci Grup ise onlara muhalif olan milletvekillerinden olumaktayd. Fakat bu iki grup arasndaki snr izgisi kesin deildi. Oylamalarda, gruplardan birine mensup baz milletvekillerinin, dier grubun ounluuyla birlikte oy kulland grlyordu. I. TBMMnin btn yeleri, vatann dman saldrsndan kurtarlmas amacnda gr birlii hlinde bulunmakla beraber, bundan sonra izlenecek siyasetler konusunda farkl grlere sahiptiler. Atatrk ve onu destekleyenler, Cumhuriyeti bir devlet sisteminden ve devrimci toplumsal deiimlerden yana olduklar hlde; onlarn karsndakiler, genellikle, padiahlk kurumunun korunmasn ve toplumsal deiimin daha yava ve evrimci yollardan gerekletirilmesini istiyorlard. Bu gr ayrlklarn vaktinden nce yzeye karmamak amacyla, Atatrk ve arkadalar Mill Mcadelenin bitiminden nce, padiahln kaldrlacana dair bir aklamada bulunmamlardr. Ayn gerekeyle, TBMM Hkmeti bnyesi iinde bir devlet bakanl makamnn yaratlmamasna da dikkat edilmitir. Ulusal Bamszlk Savann zaferlerle sonulanmasndan sonra, artk bu duruma aklk getirmek zaman gelmiti. Nitekim TBMM, 30 Ekim ve 1-2 Kasm 1922 tarihli, 307 ve 308 sayl iki tarih kararyla, Osmanl mparatorluunun sona erdiini ve padiahln 16 Mart 1920 tarihinden geerli olmak zere tarihe karm olduunu ilan etmitir. Bu kararlarda henz, Cumhuriyet deyiminin kullanlmad ve rejimin hl TBMM Hkmeti olarak adlandrld grlmektedir. Trk tarihinde bu derece nemli bir rol oynayan I. TBMM, tarih grevini yerine getirdikten sonra, Nisan 1923te yeni seimler yaplmak zere, dalma karar verdi. Cumhuriyeti ilan eden ve 1924 Anayasasn hazrlayan II. TBMM olmutur.
2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak
19
CUMHURYETN LANI
TBMM Hkmeti, aslnda Meclisin ald 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren bir cumhuriyet saylabilirdi. nk bu hkmet sisteminin dayand ulusal egemenlik ve meclis stnl ilkelerinin, temelde bir monarik sistemle badamasna imkn yoktu. 1921 Anayasas da egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunu belirtmek suretiyle cumhuriyetin dayanaca temel ilkeyi ortaya koymutu. Nihayet, TBMMnin 307 ve 308 sayl kararlaryla padiahlk resmen sona erdirildikten sonra, artk rejimin cumhuriyetten baka bir ey olamayaca konusunda kuku kalmamt. Fakat i siyasal nedenlerle, cumhuriyetin ilan, yani rejimin adnn resmen konulmas, bir sre daha gecikmitir. Bu kanlmaz adm, 29 Ekim 1923 tarihli Anayasa deiiklikleriyle atlmtr. Tekilat- Esasiye Kanununun Baz Maddelerinin Tavzihen Deitirilmesine Dair Kanun adn tayan bu kanunun 1. maddesi Trkiye Devletinin hkmet ekli Cumhuriyettir. demekte, 10. madde ise u ekilde deitirilmektedir: Trkiye Cumhurbakan, TBMM Genel Kurulu tarafndan ve kendi yeleri arasnda bir seim dnemi iin seilir. Cumhurbakanl grevi yeni Cumhurbakannn seilmeSIRA SZDE sine kadar devam eder. Tekrar seilmek caizdir. Ad geen kanun, 1921 Tekilat- Esasiye Kanununun 12. maddesini de u ekilde deitirmitir. Babakan Cumhurbakan tarafndan ve Meclis E L M D N yeleri arasndan seilir. Dier Bakanlar Babakan tarafndan gene Meclis yeleri arasndan seildikten sonra, tm Cumhurbakan tarafndan meclisin oyuna sunulur. Meclis S O R U toplank deil ise onay ii Meclisin toplanmasna ertelenir. Cumhuriyetin ilan ve 1924 Anayasasnn hazrlanmas II. TBMM Dneminde gerekleDKKAT tirilmitir. 1921 Anayasas ile kurulan hkmet sisteminin neden bakanlk hkmeti sistemi olarak SIRA SZDE adlandrlamayacan anlatnz?
AMALARIMIZ DNELM K S OT RAU P SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ D 2.1 Resim N E L M
SIRA SZDE SIRA SZDE
lk Meclis nnde Atatrk veK S O TR A P U Arkadalar

DKKAT TELEVZYON
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
20
Anayasa Hukuku
1924 ANAYASASI
AM A
1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygulanmas aamasndaki demokrasi anlayn zetleyebilmek.
II. TBMM, seilmesinden az sonra, yeni bir anayasa hazrlama sorununa eilmek durumundayd. nk 1876 Osmanl Knn-i Esssi henz resmen yrrlkten kaldrlmad gibi, 1921 Tekilat Esasiye Kanunu da yeni devletin ihtiyalarna cevap verecek derecede uzun ve ayrntl bir metin deildi. Yeni Anayasa, 20 Nisan 1924te TBMM tarafndan kabul edilerek, 23 Nisan 1924te yaynland. 1924 Anayasasnn baz temel ilkeleri aadaki ekilde zetlenebilir:
Hkmet Sistemi
1924 Anayasasnn, meclis hkmeti ile parlamenter rejim arasnda karma bir sistem kurduu sylenmitir. Gerekten anayasada, her iki hkmet ekline has zellikler yer almaktadr. 1924 Anayasasnn meclis hkmetini andran ynleri unlardr: a. Anayasaya gre, Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr (m.4). Yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr (m.5). b. Meclis, hkmeti her zaman denetleyebilecei ve drebilecei (m.7) hlde, hkmetin meclisi feshetme yetkisi yoktur. te yandan, 1924 Anayasas, baz ynleriyle de parlamenter sistemi andrmaktadr: a. Meclis, yasama yetkisini kendi kulland (m.6) hlde, yrtme yetkisini ancak Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m.7). yleyse, yrtme yetkisi teorik olarak mecliste bulunmakla beraber, meclisin yrtme ilemlerini bizzat yapmas sz konusu deildir. Bu sistemi, anayasaclarmz, kuvvetler birlii ve grevler ayrl sistemi olarak adlandrmtr. b. Hkmetin kurulmas konusunda parlamenter sisteme uygun bir model kabul edilmitir. Anayasann 44. maddesine gre Babakan, Cumhurbakannca Meclis yeleri arasndan tayin olunur. teki bakanlar, Babakanca seilip tamam Cumhurbakan tarafndan onandktan sonra meclise sunulur. Meclis toplank deilse sunma ii meclisin toplanmasna braklr. Hkmet, tutaca yolu ve siyasi grn en ge bir hafta iinde meclise bildirir ve ondan gven ister. c. 1924 Anayasas, parlamenter sistemin temel ilkelerinden biri olan hkmetin kollektif sorumluluu ilkesini aka kabul etmitir. Anayasann 46. maddesine gre Bakanlar Kurulu, hkmetin genel politikasndan birlikte sorumludur.
Anayasann Sertlii
1924 Anayasas, sert bir anayasayd. Bu anayasann 102. maddesine gre, anayasada deiiklik teklifinin meclis ye tam saysnn en az te biri tarafndan imzalanmas arttr. Deiiklik tekliflerinin kabul de ye tam saysnn en az te ikisinin oyuyla mmknd. Gene, Anayasann Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki 1. maddesinde deiiklik ve bakalama yaplmas hibir trl teklif edilemezdi. 1924 Anayasas, bunun dnda Anayasann hibir maddesi hibir sebep ve bahane ile savsanamaz ve ilerlikten alkonamaz. Hibir kanun Anayasaya aykr olamaz. (m.103) hkmn de tayordu.
21
Anayasa stnln koruyucu hkmlerin gerek etkinlik kazanabilmesi, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleyecek bamsz bir yarg mekanizmasnn varlna baldr. 1924 Anayasas ise byle bir denetim sistemi kurmu deildir. Geri anayasada, mahkemelerin byle bir yetkisi bulunmadn aka belirten bir hkm de yoktu. Dolaysyla mahkemelerin, hukukun genel ilkelerinden hareket ederek, anayasaya aykr kanunlar uygulamama yetkisini kendilerinde grmeleri imknsz deildi. Nitekim Amerika Birleik Devletleri (ABD) Anayasasnn da hibir hkm, kanunlarn anayasaya uygunluunun mahkemelerce denetlenebileceini aka yazmad hlde, mahkemeler kendilerini buna yetkili grmlerdir. Trkiyede ise mahkeme kararlar bu ynde gelimemi ve kanunlarn anayasaya uygunluunun denetimi sistemi, 1961 Anayasasnn kabulne kadar yerleememitir. Bylece, anayasann sertlii gerek bir meyyideye kavumam, adi kanunlarla anayasaya aykr hkmler kabul etmek, yani dolayl ynden anayasay deitirmek mmkn olmutur.
Laiklik
1924 Anayasasnn getirdii en nemli yeniliklerden biri de laiklik ilkesidir. Geri bu ilke, 1924 Anayasasnda batan beri yer alm deildir. Anayasann ilk eklinde, Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr ifadesi yer ald (m.2) gibi, Meclisin yetkileri arasnda ahkm- eriyenin tenfizi (eriat hkmlerinin uygulanmas) hususu da saylmtr (m.26). Bu hkmler, 1928 ylndaki anayasa deiiklii ile karlm, 1937 deiiklii ile de laiklik ilkesi resmen kabul olunmutur.
Kamu Hrriyetleri
1924 Anayasas, hrriyetler konusunda, Fransz Devriminden beri sregelmekte olan tabii hak anlayn kabul etmitir. Anayasann 68. maddesine gre, Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilmektir. Tabii haklardan olan hrriyetin herkes iin snr, bakalarnn hrriyeti snrdr. Bu snr ancak kanun izer. Bu hrriyeti anlaya ramen, 1924 Anayasas, hrriyetleri geni ve ayrntl ekilde dzenlememi, ou zaman bunlarn sadece adn saymak ve snrlarnn kanunla izileceini belirtmekle yetinmitir. Bylece Meclis, hrriyetleri diledii gibi snrlandracak kanunlar karabiliyordu. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetim sistemi de yerlemi olmadndan, Meclis ounluunun oyuyla, aznln haklarnn lsz ekilde snrlandrlmas mmknd.
1924 Anayasasnn Uygulanmas

1924 Anayasas, iki ksa ok partili hayat denemesi (1925te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve 1930da Serbest Frka) bir yana braklrsa, 1946 ylna kadar tek partili; 1946dan 27 Mays 1960 askeri mdahalesine kadar da ok partili bir rejim iinde uygulanmtr. Anayasa, aslnda demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, demokratik geleneklerin henz salam ekilde yerlememi olduu bir lkede, ok partili hayatn aksamadan ilemesini salayacak hukuki gvencelerden yoksundu. Bu sakncalar, zellikle 1954-1960 dneminde aka ortaya km, Meclis ounluunca kabul edilen eitli antidemokratik kanunlar, iktidar-muhalefet ilikilerini kopma noktasna getirmi, buna dier baz nedenlerin de eklenmesi, 27 Mays mdahalesinin ortamn hazrlamtr. 1924 Anayasas demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, bu oulcu demokrasi deil, ounluku demokrasi anlayn yanstmaktadr. Kklerini Roussea-
22
oulcu Demokrasi: Siyasal ounluun etkin ekilde snrland ve eitli siyasal ve sosyal glerce paylald demokrasi anlay. ounluku Demokrasi Anlay: ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldi ve hibir zaman yanlmad varsaymna dayanr.
Anayasa Hukuku
unun genel irade grnden alan ounluku demokrasi anlay, ksaca, genel irade veya mill irade olarak adlandrlan ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldii, nk ounluun karlaryla toplumun genel karlarnn hibir zaman atamayaca noktasndan hareket eder. Rousseaunun deyimiyle genel irade yanlmaz niteliktedir. Bunun sonucu, snrsz ounluk ynetimidir. Gerekten, eer ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldiini, hibir zaman yanlmadn kabul edersek, bu iradeyi snrlayacak, aznlk haklarn koruyacak tedbir ve kurumlara gerek kalmayacak, hatta bunlar zararl grlebilecektir. oulcu demokrasi anlay, demokrasiyi mutlak ve snrsz bir ounluk ynetimi olarak kabul etmez. Aritmetik bir ounluun daima kamu iyiliine ynelecei, ispatlanmas mmkn olmayan bir iddiadr. Demokrasi, elbette ounluun ynetimi ilkesine dayanmakla beraber, bunu aznln temel haklaryla da badatran bir rejimdir. Kamu iyilii, ancak toplum iindeki eitli gruplarn varlndan ve bunlar arasndaki zgr tartma ve pazarlklardan doar. Byle olunca da ounluk iradesini snrlayc tedbirler ve kurumlar, demokrasinin zne aykr deil, uygundur. Demokrasi, bir salt ounluk ynetimi olarak tanmlansa bile, yine de demokratik bir rejimde aznlk haklarnn ounlua kar korunmas ilkesinden vazgeilemez. nk toplum iradesinin gerek anlamda ortaya kabilmesi iin, eitli grlerin serbeste ifade edilebilmesi ve tartlabilmesi gerekir. Ancak kamuoyunun byle serbeste oluabildii bir toplumda, ounluk iradesi zgr olarak belirebilir. Bu da aznln haklarnn korunmasn gerekli klar. Aksi hlde, belli bir andaki ounluun gr her zaman iin topluma hkim klnm ve bugnk aznln yarnki ounluk hline gelmesi olana ortadan kaldrlm olur. Aznlklarn temel haklarnn tannp gvence altna alnmad bir rejimde, yneticileri seme zgrl de byk anlam tamaz. nk serbest biimde oluamayan kamuoyu, bu zgrlkten de gerei gibi yararlanamaz. 1924 Anayasas, Egemenlik kaytsz artsz Milletindir. Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr. (m.3 ve 4) demek suretiyle, ounluku demokrasi anlayna uygun bir forml getirmitir. Egemenlik, zaten tanm gerei olarak mutlak ve snrsz bir buyurma gc olduuna ve bu egemenlii sadece TBMM kullandna gre, Meclisin yetkileri snrsz demektir. Meclis iradesi, uygulamada ounluun iradesi olarak belireceine gre, Mecliste ounluu elinde bulunduran parti veya grup, dilediini yapmakta serbest olacaktr. 1924 Anayasas, kamu hrriyetlerinin snrlarnn izilmesinde Meclise ayrntl direktifler vermemek, bu snrn izilmesini sadece kanuna, dolaysyla Meclis ounluunun keyfi iradesine brakmak suretiyle, ounluk ynetimi ilkesini daha da pekitirmi, aznlk haklarn ise bsbtn gvencesiz hle getirmitir. Nihayet 1924 Anayasasnn bir anayasa yargs getirmemi olmas da anayasaya aykr kanunlarn karlmasn yaptrmsz klmtr. Zaten byle bir anayasa yargsnn kurulmas, egemenliin ancak Meclis tarafndan kullanlabilecei ilkesiyle de kolay kolay badatrlamazd. nk egemen bir organn iradesi rn olan kanunlarn, onun dndaki bir organ tarafndan iptal edilebilmesi bir tutarszlk olurdu. 1924 Anayasasnda bir anayasa yargsnn mevcut olmamas, anayasann sertliine ilikin hkmlerin etkinliini byk lde zedelemi, anayasaya aykr kanunlarn adi ounluklarla karlmasn mmkn klmtr. 1924 Anayasas, niin byle bir ounluku demokrasi anlayn yanstmtr? Bunun eitli sebepleri olduu sylenebilir. Bir defa, sz konusu demokrasi anlay, Trk kamu hukukunun ve siyasal dncesinin geni lde esinlendii Fran-
23
sada da hkimdi. Nitekim Fransada kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi kabul edilmi deildi. kincisi, Mill Mcadelenin fikir ortam ierisinde, milletin haklarnn ancak mill irade rn olmayan organlar, zellikle padiah tarafndan zedelenebilecei gr benimsenmi, milletin kendi temsilcilerinin ounluuna kar da korunmasnn gerekebilecei pek akla gelmemitir. ncs, 1924 Anayasas yaplrken phesiz Atatrkn ve yakn alma arkadalarnn zihninde bulunan radikal devrim programnn gereklemesi iin, ounluku demokrasi anlay daha elverili koullar salyordu. nk bu demokrasi tipi, iktidarn, tek bir mecliste ve dolaysyla Meclise siyasal ynden hkim bulunan hkmette toplanmasn mmkn klyordu. Siyasal iktidarn eitli merkezler arasnda bllmesini, paylalmasn, dengelenmesini gerektiren oulcu demokrasi ise devrimlerin yrtlmesi bakmndan uygun bir ortam salamayabilirdi. Mill Birlik Komitesi ve Geici Anayasa Dnemi 27 Mays 1960 mdahalesi ile iktidara geen Mill Birlik Komitesi (MBK), kabul ettii 1 Sayl Kanunla, 1924 Anayasasnn birok hkmn deitiren geici bir anayasa dzeni kurmutur. Bu Anayasaya gre, MBK, TBMMnin yetkilerine sahiptir. Komite, yasama yetkisini bizzat, yrtme yetkisini de kendi setii bakanlar eliyle kullanacaktr. Bakanlar, Devlet Bakan tayin etmektedir. MBK, bakanlar denetleme ve istedii takdirde azletme yetkisine sahiptir. Geici anayasann meydana getirdii Devlet Bakanl makam; Cumhurbakan, Babakan, Ba komutan ve MBK Bakanl yetkilerini kendisinde birletirmitir. MBK, iktidara geldii gnden itibaren, lkenin ihtiyalarna cevap verecek yeni bir anayasa hazrlama almalarna balam ve Ord. Prof. Sddk Sami Onar bakanlnda niversite retim yelerinden oluan bir komisyonu, anayasa tasarsn hazrlamakla grevlendirmitir. Ksaca stanbul Komisyonu adyla anlan bu komisyon, uzun almalardan sonra bir tasar hazrlamsa da bunun baz hkmleri, kamuoyunda ciddi tereddtler uyandrmtr. Bu tasarda siyasal partilere, hatta genel oy sistemine kar beslenen gvensizliin izlerine rastlanmakta, genel oydan kmayan bir ikinci meclis yaratlmakta, yrtme grevinin alanna giren birok konuda zerk veya yar zerk kurulular meydana getirilerek siyasal iktidarn etkinlii snrlandrlmaktadr. stanbul Komisyonu Tasarsnn yaratt tepkiler karsnda, MBK, yeni anayasann kamuoyunu daha iyi temsil edici bir organ tarafndan hazrlanmas grne vararak, kard 157 ve 158 sayl kanunlarla bir kurucu meclis oluturulmasna karar verdi. Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olarak iki kanattan meydana geliyordu. Temsilciler Meclisinin kurulmasnda, gnn koullar gereke gsterilerek, genel oy sistemine bavurulamamtr. Meclis yelerinin bazlar bir eit iki dereceli seimle gelen yelerden; bir blm siyasal partilerin kendi setikleri temsilcilerden; nc bir blm de eitli kurulularn (yarg organlar, niversiteler, barolar, basn, retmen, genlik ve esnaf kurulular, sendikalar, Ticaret SIRA SZDE ve Sanayi Odalar) temsilcilerinden olumutu. Bunlarn dnda, Temsilciler Meclisinin bir blm yeleri de Devlet Bakan ve MBK tarafndan seilmiti. Kurucu Meclis, anayasay ve seim kanunlarn yapma olan asl D N E L M yannda, grevinin TBMMnin dier yetkilerine de sahipti. Kurucu Meclis, kendisine tannan sre iinde yeni anayasay yapma grevini sonulandrm ve bu anayasa, halkoyuna sunuS O R U larak kesinlemitir.
D KAT 1924 Anayasas, meclis hkmeti ile parlamenter rejim arasnda karma birKsistem kurmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
24
Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
Demokratik bir ruha sahip olan 1924 Anayasas ile hangi demokrasi anlay benimsenmitir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Resim 2.2
Harf Devrimi
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER

NTERNET
AM A
NTERNET
1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabilmek.
ounluku Demokrasi Anlayndan oulcu Demokrasi Anlayna Gei

Anayasann stnl
1924 Anayasasnn millet egemenliini tek bana temsil eden stn yetkili meclis anlayna karlk, 1961 Anayasas, egemenliin kullanl bakmndan hayli farkl bir forml benimsemitir. Egemenliin kaytsz artsz Trk Milletinin olduu yolundaki ifade korunmakla birlikte, milletin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanaca belirtilmitir (m.4). Bylece TBMM, egemenliin kullanlnda tek yetkili organ olmaktan karlm, egemenliin kullanlmasn anayasada belirtilen dier devlet organlar ile paylar olmutur. Btn bu organlar, millet egemenliini ancak anayasann koyduu esaslara gre kullanabileceklerdir. Geri 1924 Anayasasnda da kanunlarn anayasaya aykr olamayaca hkm (m.103) yer almtr ama bu kuraln pratik meyyidelerden yoksunluu sebebiyle, 1924 Anayasasnn gerek anlamda anayasann stnl ilkesini gerekletirmi olduu sylenemez. 1961 Anayasas ise tmyle, anayasann stnl ilkesi zerine ina edilmitir. Egemenliin kullanlmasna ilikin hkm yannda, 1961 Anayasasnn 8. maddesi de anayasann stnln kukuya yer brakmayacak aklkla belirtmektedir: Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr.
25
1961 Anayasas, Anayasann stnln sadece teorik dzeyde ifade etmekle yetinmemi, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemini benimsemek suretiyle, anayasa stnlnn gerek gvencesini ve meyyidesini salamtr. 1961 Anayasasna gre bu denetim, baz durumlarda genel mahkemelerce de yaplabilmekle beraber, kanunlarn anayasaya uygunluunun denetiminde esas grev, 1961 Anayasas ile kurulmu olan Anayasa Mahkemesine dmektedir. Anayasa Mahkemesinin kurulmasn ve kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin kabuln, 1961 Anayasasnn en nemli ve etkili yeniliklerinden biri saymak yanl olmaz.
Kuvvetler Ayrl - Devlet ktidarnn Paylalmas

Anayasaclk akmnn ortaya kt 18. yzyl sonlarndan bu yana, en azndan hrriyeti demokrasilerde anayasann fonksiyonel anlam, onun devlet iktidarnn snrlanmasna yarayan bir ara olmasdr. Dier bir deyile, anayasa kavram ile devlet iktidarnn snrlandrlmas amac arasnda son derece yakn bir iliki vardr. Hatta devlet iktidarn etkin biimde snrlandrmayan bir hukuki metin, biimsel anlamda bir anayasa olsa bile, fonksiyonel anlamda bir anayasa deildir. Yine anayasaclk akmnn ilk gnlerinden bu yana, devlet iktidarnn snrlandrlmasnn en etkin yolunun, kuvvetler ayrl, yani devlet iktidarnn eitli devlet organlar arasnda bllp paylalmas olduu kabul edilmektedir. Her biri devlet iktidarnn bir parasn kullanan bu organlarn, sahip olduklar karlkl yetkiler yoluyla birbirini denetlemesi, dengelemesi ve frenlemesi, snrl veya anayasal devlet ynetimini ortaya karacak, bylece kii hrriyetlerinin devlet iktidar karsnda korunmas ve gvence altna alnmas mmkn olabilecektir. Kuvvetler ayrl deyiminden anlalan, devletin hukuki iktidar olan yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayr devlet organlarna verilmi olmasdr. 1924 Anayasasnn yasama ve yrtme kuvvetlerini, teorik adan da olsa, TBMMde toplam olmasna karlk, 1961 Anayasas, Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu raporundaki ifade ile Kuvvetlerin yumuak ayrln benimsemitir. Rapora gre Bu tasarda benimsenmi olan parlamenter rejim, Mill hkimiyete dayanan Devletimizin tarihinde tamamen bir yenilik ifade eder. Zira Meclis Hkmetinin dayand kuvvetler karm deil, yumuak bir kuvvetler ayrmn esas almtr. Kuvvetler ayrlnn ada anlam, yasama ve yrtme arasndaki ayrlktan ok, yarg organnn bu iki siyasal nitelikli organ karsndaki bamszln n plana karmaktadr. Anayasaclk akmnn ilk dnemlerinde mevcut olmayan siyasal partiler, son yzyl iinde byk gelime gstererek siyaset alannn gerek hkimi hline gelmilerdir. zellikle hkmetin ancak parlamentonun gveni ile grevde kalabildii parlamenter rejimde ounluk partisi (veya partileri) bu iki organ arasnda kuvvetler ayrl teorisinin ngrmedii lde sk bir siyasal ba yaratmtr. Bu durumda, yasama-yrtme ayrlnn eski nemini korumad gerek olmakla birlikte, yarg organnn bamszl, benimsenen hkmet sistemi ne olursa olsun, btn hrriyeti demokrasilerin vazgeilmez bir unsurudur. 1924 Anayasas teorik olarak yargnn bamszln tanm olmakla beraber, bunu fiiliyatta etkin klacak kurum ve gvencelerden yoksundu. 1961 Anayasasnn, yarg bamszln btn gvenceleri ile gerekletirmi olmas, bu anayasann baka bir nemli yeniliidir. Anayasaclk akmnn temelinde yattn grdmz, devlet iktidarnn bllmesi, paylalmas ve snrlandrlmas ilkesi, sadece yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayr organlara verilmesini deil, bazen tek bir kuvvetin eitli organ-
26
Anayasa Hukuku
lar arasnda bllmesini de ierebilir. Parlamenter rejimde yrtme kuvvetinin, sorumsuz devlet bakan ile sorumlu babakan ve Bakanlar Kurulu arasnda bllmesi, bunun bir rneidir. Baka bir rnek, yasama yetkisinin iki ayr meclis arasnda bllmesi anlamna gelen iki meclis sistemidir. 1961 Anayasasnn yeniliklerinden biri de yasama organn, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclise blm olmasdr.
SIRA SZDE
1961 Anayasasnda kuvvetler ayrl ile devlet iktidarnn paylalmas ilikisi nasl dSIRA SZDE zenlenmitir?
DNELM oulcu Toplum Yapsnn Gelitirilmesi
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Devlet iktidarnn etkin biimde snrlandrlabilmesi iin sadece hukuki dzenleS O R U meler, yani devlet yetkilerinin anayasal dzeyde bllmesi yetmez. En az onun kadar nemli bir snrlama faktr de devlete yaratlmam olan, sivil toplumun kendi bnyesinden doan eitli insan topluluklarnn, meslek kurulularnn, gDKKAT nll derneklerin, menfaat ve bask gruplarnn varl ve bunlarn siyasal kararlar zerinde eitli yntemlerle etkili olmalardr. ngiltere gibi yazl bir anayasas bile olmayan SIRA SZDE hukukuna gre parlamentonun egemen yetkilere sahip olduve ngiliz u bir lkede bile, bu oulcu toplum yaps devlet iktidarn etkin ekilde snrlandrmaya yetmektedir. AMALARIMIZ Anayasalar, oulcu bir toplum yapsn kendiliinden yaratamazlar. Ancak onun geliimini kolaylatrabilir veya engelleyebilirler. 1961 Anayasas, amalad oulcu demokratik dzeni gerekletirebilmek iin, oulcu toplum yapsnn ve K T A P onu oluturan gnll kurulularn gelitirilmesine ncelik vermi, bunu kolaylatrc bir dizi hkm kabul etmitir. Bunlarn banda siyasal partilere ilikin hkmler yer E L E V Siyasal partiler, teknik anlamda devlet yaps iinde yer almamakT alr. Z Y O N la ve kamu tzel kiilii tamamakla beraber, sivil toplumla devlet rgt arasnda kpr rol oynayan ve ada demokrasilerde siyasal kararlarn alnmas srecinde en ok arlk tayan kurululardr. 1924 Anayasas, ann anayasalarnn NTE NET genel eilimineRuygun olarak, siyasal partiler hakknda hibir hkm tamyordu. 1961 Anayasas ise siyasal partileri ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak nitelendirmi (m.56/3) ve onlar daha gvenceli bir hukuki statye kavuturmutur. Siyasal partilere ilikin bu hkmlerin yannda, alanlara (iilere ve kamu grevlilerine) sendika kurma hakknn tannmas (m.46), iilere toplu szleme ve grev haklar gibi etkin bir sendikacln vazgeilmez unsurlar olan haklarn verilmesi (m.47), herkesin nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahip olduunun belirtilmesi (m.29), kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn organlarnn kendileri tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilmesi ve idarenin, seilmi organlar bir yarg mercii kararna dayanmakszn geici veya srekli olarak grevinden uzaklatramamas (m.122), oulcu bir toplum yapsnn gelimesini kolaylatrc nitelikte hkmlerdir.
Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi

1961 Anayasas, temel hak ve hrriyetlere, 1924 Anayasasna oranla hem daha geni, hem daha gvenceli bir yer vermitir. Trkiye Cumhuriyetinin niteliklerini belirten 2. madde, bu nitelikler arasnda nsan haklarna.... dayanan....devlet olma niteliini de saymaktadr. Bu deyim, hrriyeti (liberal) bir siyasal rejimi ifade etmektedir.
27
1961 Anayasasnn, bir hrriyetler rejimini gerekletirmek amacyla, 1924 Anayasasndan hayli farkl bir dzenleme yntemi izledii gze arpmaktadr. Her eyden nce, 1924 Anayasasnda ou zaman hrriyetlerin sadece adnn saylmasyla yetinildii ve bunlarn snrlarnn kanunla izilecei belirtildii hlde, 1961 Anayasasnda hrriyetler ok daha ayrntl biimde dzenlenmitir. Bununla, yasama organnn, hrriyetleri dzenlerken neleri yapamayaca belirtilmi olmaktadr. Dier bir deyimle yasama organ, belli bir hrriyeti dzenlerken, 1924 Anayasas dneminde olduu gibi tam bir takdir serbestliine sahip deildir. Mesela toplant ve gsteri yryleri yapma hakkn dzenleyen 28. madde, Herkes nceden izin almakszn silahsz ve saldrsz toplanma ve gsteri yry yapma hakkna sahiptir. demitir. Bu hkm karsnda yasama organnn, toplant ve gsteri yrylerini nceden izin alma artna balamasna imkn yoktur. 1961 Anayasasnn 11. maddesine gre Temel hak ve hrriyetler, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Bu hkm de hrriyetlerin snrlandrlmasna iki snrlama getirmitir. Biri, snrlamann ancak kanunla yaplabilmesi, dieri de snrlamann anayasann szne ve ruhuna uygun olmasdr. Ayn maddenin ikinci fkras, Kanun, kamu yarar, genel ahlak, kamu dzeni, sosyal adalet ve mill gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz. demek suretiyle, hrriyetin snrlanmasna nc ve ok nemli bir snr getirmektedir. Hakkn z gvencesi adn verebileceimiz bu kavrama gre, temel hak ve hrriyetlere ilikin kanuni dzenlemeler, bu hak ve hrriyetin zne dokunucu llere varamayacaktr. Hak ve hrriyetin z nedir? Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarna gre, eer bir snrlama, bir hak ve hrriyetin kullanlmasn imknsz klyor veya ar derecede gletiriyorsa, o hak veya hrriyetin zne dokunmu olacaktr. Hrriyetlerin znn ne olduunu, btn hrriyetler iin genel olarak tanmlamaya almaktansa, bunu her hrriyetin kendi zelliklerine gre saptamak daha doru olur. Gene de bu konuda baz genel ller koymak mmkndr. Mesala bir hrriyetin kullanlmasnn idari makamlarn iznine balanmas, o hrriyetin zn zedeleyici bir snrlama olarak kabul edilebilir. Nihayet, 1961 Anayasasnda kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sisteminin kabul edilmi olmas da kii hak ve hrriyetlerini daha gvenceli duruma getirmitir. Byle bir denetim olmasayd, anayasaya aykr kanunlarla hrriyetlerin, anayasaya aykr biimde snrlandrlmalar tehlikesi ortaya kabilirdi.
Sosyal Devlet
Sosyal devlet, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla, sosyal ve ekonomik hayata aktif ekilde mdahalesini meru ve gerekli gren bir devlet anlay olarak tanmlanabilir. 1924 Anayasas, 1937de geirdii deiiklikle, devletin nitelikleri arasnda halklk ve devletilik gibi sosyal devletle ilikili saylabilecek ilkeleri de saym olmakla beraber, sosyal devlet ne sadece halkla, ne de sadece devletilie indirgenebilir. Sosyal devlet dncesi ve onun birlikte getirdii kurumlar, 1961 Anayasasnn en nemli yeniliklerinden birisi olmutur.
Sosyal Devlet: Devletin sosyal bar ve adaleti salamak amacyla toplumsal ve ekonomik yaama mdahalesini gerekli klan devlet anlaydr.
1961 Anayasasnda Vesayeti zler

1961 Anayasas, oulcu demokrasi ynnde getirdii btn bu olumlu yeniliklerin yan sra, muhtemelen kendisinin bir askeri mdahale rn olmasnn sonucu olarak, baz vesayeti izler de tamtr. Burada vesayetilik kavram ile siyaset ve
28
Anayasa Hukuku
siyasetiye belli bir gvensizlik ifade eden ve ounluk iktidarn belli brokratik denetim mekanizmalar ile denetlemeyi ve snrlandrmay amalayan bir devlet anlayn kastediyoruz. 1961 Anayasasnda vesayeti anlayn izleri birka noktada kendini gstermektedir: a. Cumhuriyet Senatosu, tmyle seilmi yelerden olumamtr. Askeri mdahaleyi gerekletiren MBKnin 13 Aralk 1960 tarihindeki bakan ve yeleri (23 kii) ya kayd gzetilmeksizin (yani mr boyu) Cumhuriyet Senatosunun tabii yesidir. Ayrca, Cumhurbakanna on be ye seme hakk tannmtr (m.70). Anayasann Cumhurbakanln da esas itibaryla bir vesayet makam olarak tasarlad dnlrse, Senatonun bu karma yaps, anayasann vesayeti karakterini glendirmektedir. Gerekten, 38 seimsiz ye, 150 seimli ye karsnda ciddi bir kar arlk oluturmaktadr. b. 1961 Anayasasnn Cumhurbakanlna ilikin hkmlerinde dorudan doruya vesayeti anlay artran bir nitelik olmamakla beraber, anayasann Cumhurbakanln mmkn olduunca siyaset st, tarafsz bir denge makam olarak dnd, eitli hkmlerinden anlalmaktadr. 1961 Anayasas dnemindeki cumhurbakannn (Cemal Grsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutrk) siyaset d ve asker kkenli oluu, tamamen bir tesadf eseri saylamaz. c. Gene muhtemelen anayasann bir askeri mdahale rn oluu nedeniyle 1961 Anayasas, askeri otoritenin sivil otorite karsndaki konumunu glendirecek hkmler kabul etmitir. Bunlarn en nemlisi, 1924 Anayasas dneminde olmayan Mill Gvenlik Kurulunun (MGK) bir anayasal organ olarak kurulmasdr. Kanunun gsterdii Bakanlar ile Genelkurmay Bakan ve Kuvvet temsilcilerinden kurulan bu Kurul, mill gvenlik ile ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonun salanmasnda yardmclk etmek zere, gerekli temel grleri Bakanlar Kuruluna bildirmekle grevlidir (m. 111). Kurul, grnte istiari nitelik tamakla birlikte, gerek dnemin siyasi konjonktr, gerek uygulamada mill gvenlik kavramnn ok geni yorumlanmas, gerekte Kurula anayasa metninin artrdndan ok daha byk g kazandrmtr. 1961 Anayasasnn askeri otoritelerin sivil otoriteler karsndaki konumunu glendiren baka bir yenilii de 1924 Anayasas dneminde Mill Savunma Bakanna kar sorumlu olan Genelkurmay Bakannn, Babakana kar sorumlu klnm olmasdr (m.110).
1961 Anayasasnn Uygulanmas

1961 Anayasas hakknda 9 Temmuz 1961 tarihli halk oylamasnn sonular, bu anayasaya kar daha ilk gnden itibaren Trk toplumunun baz kesimlerinde hayli gl bir muhalefetin var olduunu gstermitir. Gerekten, Kurucu Meclis tarafndan kabul edilen anayasa tasars geerli oylarn yaklak %61.7sinin evet oyu ile kabul edilmitir. Halk oylamasnn yapld tarihte MBK ynetiminin hl i banda olduu ve bu ynetimce iktidardan uzaklatrlan Demokrat Partinin (DP) eski semen ve taraftarlarnn henz yeterince rgtlenememi bulunduklar gz nne alnrsa, anayasa tasarsna kar %40a yakn olumsuz oyun hayli yksek ve anlaml kabul edilmesi gerekir. Bu olumsuz oylarn u sebeplerden kaynakland dnlebilir: a. DP taraftarlar, partilerinin iktidarna kar haksz bir mdahale olarak grdkleri 27 Mays Hareketini ve dolaysyla o hareketin rn olan 1961 Anayasasn benimsememilerdir.
29
b. Anayasa yapm srecinde dier iki partinin -Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP)- rol alm ve Temsilciler Meclisinin byk lde CHP arl tam olmasna karlk, geni DP kitlesinin anayasa yapmndan dlanm olmas, bu kitlenin 1961 Anayasasn benimsemesini, kendisini onunla zdeletirmesini psikolojik adan gletirmitir. c. DP, 1950lerin hkim partisidir; 1950, 1954 ve 1957 milletvekili seimlerinin ilk ikisini bu parti ok ak farkla olmak zere kazanmtr. 1960l yllar da DPnin siyasal mirass olan Adalet Partisinin (AP) stn gcn devam ettirdii yllardr. Parlamentoda normal olarak ounluk salayabilecek gte olan bir siyasal eilimin, 1961 Anayasas ile parlamentonun stnlne getirilen snrlamalardan ve siyasal iktidarn, genel oydan kaynaklanmayan organlarla paylalmasndan rahatszlk duymas, baka bir deyile 1960 ncesinin snrsz ounluk hkimiyetinin zlemini ekmesi, bir lde doal karlanabilir. Hangi sebeplerden kaynaklanm olursa olsun, semen ounluunun eilimini temsil eden bir siyasal gcn olumsuz yarglarna hedef olmas, belki 1961 Anayasas iin en byk ansszlk olmutur. Bu anlamda 1961 Anayasas, toplumun byk ounluunun oydamasna (consensus) dayanan bir toplum szlemesi oluturamamtr. Nitekim AP liderleri sk sk anayasada deiiklik isteini dile getirmi, hatta 1961 Anayasas ile Trkiyenin idare edilemeyeceini ileri srmlerdir. 1961 Anayasasnn yaratt liberal ortam iinde sol fikirlerin yaylmaya balamas ve sendikal hareketin glenmesi, baz evrelerde endieler yaratmtr. Nihayet, 1960larn sonlarna doru ortaya kmaya balayan siyasal iddet ortamnn ve terr eylemlerinin nlenememesi, anayasaya yneltilen sulamalar arttrmtr. Bylece, Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) 12 Mart 1971 Muhtras ile Demirel Hkmetini istifaya zorlayp, ordu desteinde, bir partiler st geici ynetim kurmalar ile anayasa deiiklii de gndeme gelmitir. 1961 Anayasas, 1971-1973 ara rejim dneminde iki defa nemli deiiklie uramtr. Bunlardan daha kkl olan birincisi, 1488 Sayl Kanunla yaplan 22 Eyll 1971 tarihli deiiklik (bununla 1961 Anayasasnn 35 maddesi deitirilmi ve dokuz geici hkm eklenmitir), ikincisi de 1699 Sayl Kanunla yaplan 20 Mart 1973 tarihli deiikliktir. Bu deiikliklerin ana ynleri yle zetlenebilir: a. Yrtmenin glendirilmesi: Bu zellik, Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname (KHK) karma yetkisinin tannmasnda (m.64); vergi, resim ve harlarn muafiyet ve istisnalar ile nisbet ve hadlerine ilikin hkmlerde deiiklik yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili klnmasnda (m.61); niversite zerkliinin zayflatlmasnda (m.120) ve Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumunun (TRT) zerkliinin kaldrlmasnda (m.121) kendisini gstermektedir. b. Temel haklarda meydana getirilen snrlamalar: Bu alanda, zellikle 11. maddede yaplan deiiklikle, btn temel haklar iin geerli genel bir snrlama hkm getirilmesi; eitli hak ve hrriyetlerle ilgili anayasal snrlarn ve yasal snrlama sebeplerinin arttrlmas; devlet memurlarnn sendika kurma hakknn ortadan kaldrlmas (m.119); tabii yarg yolu yerine kanuni yarg yolu ilkesinin getirilmesi (m.32) saylabilir. c. Yarg denetimine getirilen snrlamalar: Bu konuda da zellikle, Anayasa Mahkemesinde iptal davas aabilecekler arasnda Trkiye Byk Millet Meclisinde temsilcisi bulunan siyasi partiler deyiminin Trkiye Byk Millet Meclisinde grubu bulunan siyasi partiler olarak deitirilerek kk
30
Anayasa Hukuku
partilerin iptal davas ama hakkndan yoksun braklmas (m.149); Anayasa Mahkemesinin anayasa deiikliklerini ancak ekil ynnden denetleyebileceinin belirtilmesi (m.147); Askeri Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kurulmas suretiyle, asker kiilerle ilgili idari eylem ve ilemlerin denetiminin Dantayn grev alanndan karlmas (m.140); yelerinin atanmasnda Bakanlar Kurulunun aday gstermesi gibi, hkimlerin atanmalarndaki genel yntemden sapan Devlet Gvenlik Mahkemelerinin (DGM) kurulmas (m.136) saylabilir. 1971 ve 1973 Anayasa deiiklikleri, bir bakma 1982 Anayasasnn habercisidir. nk 1982 Anayasas, 1961 Anayasasndan gene ayn ynlerde, fakat bu sefer daha da radikal biimde ayrlmtr. 1971 ve 1973 deiiklikleri de anayasa konusundaki tartmalara son vermemitir. 1975ten sonra siyasal iddet ve terr olaylarnn hzla trmanmas ve bunlarn nlenememesi, siyasal sistemde (en tipik rnei TBMMnin alt ay sre ile cumhurbakan seememesi olan) ciddi tkanklklarn meydana gelmesi, hkmetlerin ve parlamentonun zaman zaman karar alamaz ve politika retemez duruma dmeleri, anayasa sorununu gitgide arlatrm ve birok kiinin gznde yeni ve daha kkl bir anayasa deiiklii zorunlu hle gelmitir. 1961 Anayasas, kamuoyunun baz kesimlerince, yrtmenin hatta daha genel olarak devlet otoritesinin gszlnn balca sorumlusu gibi grlmeye balamtr. 1961 Anayasasnn kurduu hkmet mekanizmas iinde baz tkanklklarn meydana geldii, anayasa hkmlerinin bunlar gidermede yetersiz kald ve sonuta ortaya kan siyasal hareketsizliin (sistemin siyasal kararlar alabilme, yeni politikalar retebilme yeteneinin zayflamas) rejim bunalmn arlatrd bir gerektir. te yandan, yrtme organnn ve genel olarak devlet otoritesinin gszln, byk lde 1961 Anayasasna atfetmek kanmzca doru deildir. Parlamenter bir hkmet sisteminde yrtme organ, ancak parlamentoda salam, disiplinli ve tutarl bir ounlua dayand lde otorite ve istikrar sahibi olabilir. 1970li yllarda hibir partinin parlamentoda mutlak ounluk salayamam olmas, genellikle zayf ounluklara dayanan, stelik bu ounluun da kendi iinde yeterli disiplin ve tutarlk gstermedii koalisyon hkmetlerine yol amtr. Dier bir deyile, 1970li yllarda hkmet ve ona paralel olarak devlet otoritesinin zayflam olmasnn sebepleri, hukuki olmaktan ok, siyasaldr. Hukuki sebepler de anayasann kendisinden ok, parti sisteminde ar bir paralanmaya, parti saysnn oalmasna ve sonuta kk partilerin kamuoyundaki gleriyle orantl olmayan bir etki kazanmalarna sebep olan seim sistemi ile ilgili grnmektedir. Hibir anayasal dzenleme, parlamenter rejim iinde salam ve disiplinli bir parlamento ounluunun hkmete verecei siyasal g ve otoritenin yerini tutamaz. Byle bir ounluun bulunmamas hlinde, hkmetin elinde geni hukuki yetkiler olsa bile, onun bu yetkileri kullanacak siyasal iradeyi gsterebilecei ok phelidir. Aksine, hukuken zayf gibi grnen bir hkmet, salam ve disiplinli bir parlamento ounluu tarafndan desteklenmek artyla, gerekte byk otorite sahibi olabilir. Parlamenter rejimin mahiyeti ve yaps, hkmet otoritesinin deerlendirilmesinde yasama ve yrtme organlarnn ayr ayr deil, birlikte hesaba katlmalarn zorunlu klmaktadr.
SIRA SZDE
1961 Anayasas hakknda yaplan halk oylamas sonucunda, Anayasann toplumun nemSIRA SZDE li denebilecek bir kesimince benimsenmemesinin nedenlerini belirtiniz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
31
zet
A M A
Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini zetleyebilmek. mparatorluk dnemindeki anayasal gelimeler merkezi hkmetle yan temsilcileri arasnda 1808 ylnda imzalanan Sened-i ttifak belgesi ile balamtr. Bu gelimeyi 1839 ylnda ilan olunan Tanzimat Ferman, 1856 ylnda Islahat Ferman ve 1876 ylnda yrrle giren ve ilk anayasamz olan Knn-i Essi izlemitir. Mill Mcadele dnemini ve bu gei dneminin anayasas olan 1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabilmek. Mondros Mtarekesini izleyen dnemde Anadoluda balayan igaller ksa bir sre sonra Mdafaa-i Hukuk hareketlerini dourmutur. Bu srete kurulan BMM Hkmetinin dayand ilkeler 1921 Anayasas ile akla kavuturulmutur. Bir gei dnemi anayasas grnmndeki 1921 Anayasas, Meclis Hkmeti sistemini ngrmtr. Anayasann en nemli ve devrimci ilkesi, mill egemenlik ilkesidir. 1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygulanmas aamasndaki demokrasi anlayn zetleyebilmek. 1924 Anayasas ile meclis hkmeti ile parlamenter hkmet arasnda karma bir sistem kurulmutur. Her iki sistemin zelliklerini bnyesinde barndran melez bir hkmet modeli oluturulmutur. Anayasa hkmlerinin deitirilmesi, olaan kanunlarn deitirilmesine oranla daha zor koullara balanmtr. Ayrca anayasann hibir hkmnn hibir neden ve zr ile savsanamamas, ilerlikten alkonamamas ve hibir kanunun anayasaya aykr olamamas ngrlerek, sert bir anayasa oluturulmutur. Anayasa demokratik bir ze sahip olmakla birlikte, oulcu demokrasi deil, ounluku bir demokrasi anlayn yanstmaktadr. Uygulamada, demokratik geleneklerin henz salam biimde yerlememi olduu bir lkede bu anlay ciddi sakncalar da dourmutur.
A M A
A M A
1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabilmek. ounluku demokrasi anlayndan oulcu demokrasi anlayna geilen 1961 Anayasasnda bu ynde baz ilkeler saptanmtr; Anayasann stnl ilkesi, Kuvvetler ayrl ilkesi ve devlet iktidarnn paylalmas, oulcu toplum yapsnn gelitirilmesi, Temel haklarn geniletilmesi ve glendirilmesi, 1961 Anayasas ile devletin toplumsal bar ve adaleti salamak amacyla ekonomik ve toplumsal yaama mdahalesini ifade eden sosyal devlet ilkesi getirilmitir.
A M A
32
Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Osmanl mparatorluu dnemindeki anayasaclk hareketlerinin sonucunda imzalanan anayasal belgelerden biri deildir? a. Sened-i ttifak b. Tanzimat Ferman c. Islahat Ferman d. Tekilat Esasiye Kanunu e. Knn-i Essi 2. Aadakilerden hangisi, yasama ve yrtme kuvvetlerinin yasama organnda toplanmasn ifade eden hkmet sistemidir? a. Bakanlk hkmeti b. Parlamenter hkmet c. Meclis hkmeti d. Mutlak monari e. Diktatrlk 3. Aadakilerden hangisi, devletin yasama, yrtme ve yarg iktidarnn farkl devlet organlarna verilmesini ifade eder? a. Kuvvetler ayrl b. Kuvvetler birlii c. oulcu demokrasi d. ounluku demokrasi e. Mutlak monari 4. 1924 Anayasas dneminde, ok partili hayata ilk gei denemesi hangi parti ile olmutur? a. Demokrat Parti b. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas c. Serbest Frka d. Cumhuriyeti Kyl ve Millet Partisi e. Adalet Partisi 5. Aadakilerden hangisi, oulcu demokrasi anlaynn zelliklerinden biri deildir? a. oulcu demokrasi anlay, demokrasiyi mutlak ve snrsz bir ounluk ynetimi olarak kabul etmez. b. oulcu demokrasi anlay, ounluun ynetimi ilkesine dayanmakla birlikte, ynetimi aznln temel haklaryla badatran bir rejimdir. c. oulcu demokrasi anlay, toplum iradesinin gerek anlamda ortaya kabilmesi iin, eitli grlerin zgr biimde ifade edilebilmesini ve tartlabilmesini kabul eder. d. ounluk iradesini snrlayc nlemler ve kurumlar demokrasinin zne aykr deildir. e. oulcu demokrasi anlay, genel iradenin daima kamu iyiliine ynelmesini ve toplumun genel karlarnn ounluun karlaryla atmamasn ifade eder. 6. Aadaki anayasalardan hangisi ile TBMM, ilk kez egemenliin kullanmnda ve temsilinde tek yetkili organ olmaktan karlmtr? a. 1876 Knn-i Essi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 7. Aadakilerden hangisi, 1961 Anayasas ile kabul edilen yeniliklerden deildir? a. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin kabul edilmesi. b. Kuvvetler ayrl ilkesinin benimsenmesi. c. oulcu demokratik dzenin gerekletirilmesine ncelik verilmesi. d. Siyasi partilerin demokratik hayatn vazgeilmez unsurlar olarak kabul edilmesi. e. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmas konusunda yasama organna snrsz yetki tannmas.
33
8. Aadakilerden hangisi, devletin toplumsal bar ve adaleti salamak amacyla toplumsal ve ekonomik yaama etkin biimde mdahalesini meru ve gerekli gren devlet anlayn ifade eder? a. Hukuk devleti b. nsan haklarna dayanan devlet c. Laik devlet d. Demokratik devlet e. Sosyal devlet 9. Aadakilerden hangisi, 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin sonucu olarak yrtme organnn glendirilmesine ynelik deiikliklerden biri deildir? a. Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisinin tannmas b. Dantayn yetkilerinin geniletilmesi c. TRT nin zerkliinin kaldrlmas d. niversite zerkliinin zayflatlmas e. Vergi, resim ve harlarn muafiyet ve istisnalar ile nispet ve hadlerine ilikin hkmlerde deiiklik yapmaya Bakanlar Kurulunun yetkili klnmas 10. Aadaki nedenlerden hangisi, 1961 Anayasasnn, toplumun byk ounluunun oydamasna dayanan bir toplum szlemesi niteliinde olmasn engellemitir? a. Anayasann, semen ounluunun eilimini temsil eden bir siyasal gcn olumsuz yarglarna hedef olmas b. Anayasann kabulnde halk oylamasna yeterli ilginin gsterilmemesi c. Siyasal iddet ortamnn ve terr eylemlerinin nlenememesi d. Anayasann temel hak ve zgrlkleri ok fazla snrlandrmas e. Anayasayla Cumhurbakanna nemli yetkiler tannmas
Yaamn inden
Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu Raporu, 9.3.1961 Kurucu Meclisin kabulne, hrriyetsever Trk halknn tasvibine sunulan bu tasar, iki yz yla yaklaan demokratik siyasi gelimemizin ada Bat Demokrasisi esaslarna uygun sonucunu ve Anayasa Tarihimizde drdnc yazl Anayasamz tekil etmektedir... Anayasa sisteminden ve Bat Demokrasisinin ilkelerinden ayrl iki noktada kendisini gstermitir. Birincisi, ounluun her eye muktedir olabilecei kanaatinde birlemedir ki, bu, aznln hakir grlmesine kadar gitmitir. kincisi, halkoyunu meydana getiren ve aklayan messeselerin ileyiine engel olunup, hak ve hrriyetlere ar darbeler vurulmasdr... 27 Mays 1960 htilali ncesinde siyasi ve sosyal hayatmzda u hususlar kesin birer ihtiya halinde belirmi bulunuyordu: Mill temsil messesesini slah etmek ve siyasi iktidarn seimlerden gelecek siyasi messeseler ve organlar yoluyla icrasn salamak; siyasi iktidar hem modern devletin gerekleri, hem de iktisadi ve sosyal kalknmay tahakkuk ettirme zorunda bulunan bir toplum isterlerine gre faal, dinamik ve messir bir kurulu olarak salamak, siyasi iktidarn icrasn hukuk devletinin gereklerine uygun siyasi ve hukuki bir kontrol altnda bulundurmak; halkoyunun siyasi iktidar zerinde kontroln de gerekletirmek. Millete bir meru mdafaa ve ihtilal hakknn kullanlmas, bir yandan nklp prensiplerine dnn, bir yandan yukarda yazl esaslar dairesinde bir hukuk Devletinin kuruluu yolunda aada sunulmu olan yeni bir Anayasann yaplnn sebebi olmutur. Kaynak: Kazm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas Cilt 1. Temel Metinler. Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1966, s. 597-600.
34
Anayasa Hukuku
Okuma Paras
1924 Anayasas Hakknda Knn-i Essi Encmeni (Anayasa Komisyonu) Mazbatas Hkimiyetin bilkaydu art (kaytsz artsz) millete aidiyeti tesbit edildikten sonra bunun Byk Millet Meclisi tarafndan millet namna istimal edilecei (kullanlaca) ve binaenaleyh ter selhiyetinin (yasama yetkisinin) ve icra (yrtme) kudretinin mecliste temerkz ve tecelli edecei (toplanaca ve belirecei) gsterilmitir. mdi btn kuva (kuvvetler) meclis cnibinden (tarafndan) istimal olunur. Hakk- teride asla veklet caiz deildir. cra hakk ise esasen meclise aittir. Tefrik-i kuva (kuvvetler ayrl) yoktur. Fakat meclis, en hurda teferruatna (ince ayrntlarna) kadar bizzat bu hakk istimal edemeyeceinden selhiyet-i icraiyesini (yrtme yetkisini) kendi tarafndan mntehap (seilmi) bir reisicumhur (cumhurbakan) ve onun tayin edecei bir icra vekilleri heyeti (bakanlar kurulu) marifetiyle istimal eder Kaynak: A. eref Gzbyk ve Zeki Sezgin, 1924 Anayasas Hakkndaki Meclis Grmeleri. Ankara: ASBF Yayn, 1957, s. 2.

1. d 2. c 3. a 4. b 5. e 6. d 7. e 8. e 9. b 10. a Ayrntl bilgi iin Osmanl mparatorluu Dnemi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Mill Mcadele Dnemi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kuvvetler Ayrl-Devlet ktidarnn Paylalmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1924 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1924 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasann stnl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 Anayasasnn Temel Nitelikleri konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Sosyal Devlet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 Anayasasnn Uygulanmas konusuna baknz.
35

Sra Sizde 1 1876 Anayasas kabul edildii ilk hliyle henz Bat rneklerine uygun bir meruti monari kuramamt. Devlet ynetiminde arlk padiahtayd. 1909 deiiklikleri ile padiahn yetkileri daraltlarak Mebusan Meclisinin yetkileri geniletildi. Bu anayasa deiiklikleriyle, 1876 Anayasas, demokratik bir meruti monari anayasas hline getirilmi oldu. Sra Sizde 2 Bakanlk hkmeti, yasama ve yrtme kuvvetlerinin, birbirinden kesin olarak ayrld hkmet biimidir. Oysa, 1921 Anayasas ile kurulan hkmet sistemine gre yasama ve yrtme kuvvetleri, yasama organnda birlemekteydi. Sra Sizde 3 1924 Anayasas, ounluku demokrasi anlayn benimsemitir. Bu demokrasi anlay, ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldii ve hibir zaman yanlmad varsaymna dayanr. Sra Sizde 4 1961 Anayasas, kuvvetlerin yumuak ayrln benimsemitir. Bundan baka 1961 Anayasasnn, yarg bamszln btn gvenceleri ile gerekletirmi olmas, bu Anayasann baka bir nemli yeniliidir. Sra Sizde 5 1950lerin hkim partisi olan DP nin anayasa yapm srecinden dlanmas ve bu nedenle semen ounluunun eilimini temsil eden bir siyasal gcn olumsuz yarglarna hedef olmas, 1961 Anayasasnn toplumun geni kesimleri tarafndan benimsenmemi olmasnn en nemli nedeni olarak gsterilmektedir.
Abadan, Yavuz ve Bahri Savc (1959). Trkiyede Anayasa Gelimelerine Bir Bak. Ankara: ASBF Yayn. Armaan: Kanun-u Esasnin 100. Yl. (1978). Ankara: ASBF Yayn. Okandan, Recai G. (1977). mme Hukukumuzun Anahatlar. stanbul: HF Yayn. zbudun. Ergun (1992). 1921 Anayasas. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. zbudun, Ergun ve mer Faruk Genkaya (2010). Trkiyede Demokratikleme ve Anayasa Yapm Politikas. stanbul: Doan Kitap. Tanr, Blent (1995). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980). stanbul: Der Yaynlar Tanr, Blent. (1992). Trkiyede Yerel Kongre ktidarlar (1918-1920). stanbul: Afa Yaynevi. Tanr, Blent. (1998). Kurtulu Kurulu. stanbul: ada Yaynlar. Trk Parlmentoculuunun lk Yzyl, 1876-1976 (1976). Ankara: Siyas limler Trk Dernei. Zrcher, Eric J.(1999). Modernleen Trkiyenin Tarihi. stanbul: letiim Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Anayasa Hukuku
ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Mill Gvenlik Konseyi Rejimini (1980-1983) ve 1982 Anayasasna gei srecini aklayabileceksiniz. 1961 ve 1982 Anayasasnn yapm srelerinin karlatrlmasnda, iki anayasa arasndaki farklar saptayabileceksiniz. 1982 Anayasasnn balca zelliklerini tespit edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mill Gvenlik Konseyi Danma Meclisi Anayasa Halk Oylamas Kazistik Yntem Gei Dnemi Katlmac Demokrasi
Mill Gvenlik Konseyi Rejimi, 1982 Anayasasnn Yapl ve Balca zellikleri
MLL GVENLK KONSEY REJM 1961 VE 1982 ANAYASASININ YAPIM SRELERNN KARILATIRILMASI 1982 ANAYASASININ BALICA ZELLKLER
Mill Gvenlik Konseyi Rejimi, 1982 Anayasasnn Yapl ve Balca zellikleri

MLL GVENLK KONSEY REJM
A M A
Mill Gvenlik Konseyi Rejimini ve 1982 Anayasasna gei srecini aklayabilmek.
1961 Anayasas dnemi, 12 Eyll 1980 gn TSKnin emir ve komuta zinciri iinde ve emirle ynetime el koymas ile sona ermitir. Mdahaleyi gerekletiren ve Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin bakanlnda drt kuvvet komutanndan oluan Mill Gvenlik Konseyinin kabul ettii Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesine gre, Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Mill Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Mill Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. Ayn Kanunun 1. maddesi, dier maddelerde belirtilen istisnalar sakl kalmak zere, yeni bir anayasa kabul edilip yrrle girinceye kadar 1961 Anayasasnn yrrlkte olduunu belirtmi olmakla beraber, Kanunun dier maddeleri, sz konusu geici dnem iinde Mill Gvenlik Konseyinin kurucu iktidara, yani anayasay deitirme yetkisine de sahip olduunu aka gstermektedir. Nitekim 6. maddeye gre, Mill Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle Konseyce kabul edilerek yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9 Temmuz 1961 tarihli Anayasa hkmlerine uymayanlar anayasa deiiklii olarak ve yrrlkteki kanunlara uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar tarihte veya metinlerinde gsterilen tarihlerde yrrle girer. Ayrca, Kanunun 3. maddesi, Mill Gvenlik Konseyinin kanun niteliindeki ilemleri hakknda anayasaya aykrlk iddiasnn ileri srlmesi imknn ortadan kaldrmtr. Mill Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaymlanan bildiri ve karar hkmleri ile yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn anayasaya aykrl iddias ileri srlemez. Ayn Kanun, anayasa yargs zerindeki bu snrlamaya benzer olarak, idari yarg bakmndan da baz snrlamalar getirmektedir. Kanunun 4. maddesine gre, Mill Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980 tarihinden sonra karlan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin ve l kararnamelerin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali istemi ileri srlemez. Beinci maddeye gre de 12 Eyll 1980 tarihinden sonra, bakanlar ile bakanlarn yet-
38
Anayasa Hukuku
ki verdii grevlilerce kamu personeli hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan kararlarn yrtlmesinin durdurulmas istemi ileri srlemez. Geici dnemde Bakanlar Kurulu grevleri, 21 Eyll 1980de Blend Ulusu Bakanlnda kurulan ve sivillerden olumu bulunan Bakanlar Kuruluna braklmtr. Bakanlar Kurulunun program Mill Gvenlik Konseyince grlerek, 30 Eyllde hkmete gven belirtilmitir. Mill Gvenlik Konseyi yeleri, Milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzeni kurulaca taahhdn, 18 Eyll 1980 gn itikleri antla ve ayrca eitli vesilelerle tekrarlamlardr. Bu amala, Mill Gvenlik Konseyinin 29 Haziran 1981 tarihinde kabul ettii 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanun la, yeni anayasann yaplmas sreci balamtr. Kanunun 1. maddesine gre Kurucu Meclis; Mill Gvenlik Konseyi ile kurulu, grev ve yetkileri bu kanunda belirtilen Danma Meclisinden oluur. Bu kanun hkmleri dnda kalan hususlarda Mill Gvenlik Konseyi, 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakkndaki Kanun uyarnca Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr. Bu maddenin nemli bir sonucu, hkmetin denetlenmesine ilikin yetkilerin Mill Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlmaya devam etmesidir. Kanunun 2. maddesine gre Kurucu Meclisin grevleri: a. Yeni Anayasay ve Anayasann Halkoyuna Sunulu Kanununu hazrlamak; b. Halkoyuna sunulan ve millete kabul edilince kesinleerek, geici hkmlerine gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyasi Partiler Kanununu hazrlamak; c. Yeni Anayasann ve Siyasi Partiler Kanununun hkmlerini gz nnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak; d. Mill Gvenlik Konseyince kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle Trkiye Byk Millet Meclisi kurulup fiilen greve balayncaya kadar, kanun koyma, deitirme ve kaldrma suretiyle yasama grevlerini yerine getirmektir. Kurucu Meclisin sivil kanadn oluturan Danma Meclisi sz geen Kanunda belirtilen usul ve esaslara gre her ilin tesbit ve teklif ettii adaylar arasnda Mill Gvenlik Konseyince seilen 120 ye ile Mill Gvenlik Konseyince dorudan doruya seilen 40 ye olmak zere 160 yeden oluur (m.3). Danma Meclisine seilebilmek iin, 11 Eyll 1980 tarihinde herhangi bir siyasi partinin yesi olmamak arttr.
Resim 3.1 Mill Gvenlik Konseyi
3. nite - Mill Gvenlik Konseyi Rejimi, 1982 Anayasasnn Yapl ve Balca zellikleri
39
1961 VE 1982 ANAYASASININ YAPIM SRELERNN KARILATIRILMASI

A M A
1961 ve 1982 Anayasasnn yapm srelerinin karlatrlmasnda, iki anayasa arasndaki farklar saptayabilmek.
1982 Anayasasnn hazrlanma sreci 1961 Anayasasnnki ile karlatrldnda, aralarnda balca u benzerlikler ve farklar gze arpmaktadr. Benzerlikler a. Her iki Anayasa, askeri mdahaleler sonucu olumutur. b. Her iki Anayasa, bir kanad askeri harekatn liderliini yapan kuruldan (MBK ve Mill Gvenlik Konseyi) dier kanad ise sivillerden (Temsilciler Meclisi ve Danma Meclisi) oluan Kurucu Meclisler tarafndan hazrlanmtr. c. Her iki durumda da Kurucu Meclis, daha dorusu bu Meclisin sivil kanad seimle olumamtr. d. Her iki durumda da Kurucu Meclise hazrlanan Anayasa, halkoyuna sunulmak suretiyle kesinlemitir. e. Her iki durumda da sivil kanadn, Bakanlar Kurulunun kurulmas ve drlmesine ilikin yetkileri yoktur. Farklar a. Gerek Temsilciler Meclisi gerek Danma Meclisi, genel seim sonucunda olumamakla beraber, 1961 Temsilciler Meclisinin daha temsil nitelik tad grlmektedir. Bu meclisin yelerinin aa yukar te biri dolayl bir seimle yelik sfatn kazanm, nemli bir blm de kooptasyon, yani eitli meslek kurulularnn kendi temsilcilerini belirlemesi yoluyla olumutur. Buna karlk Danma Meclisi yelerinin tm Mill Gvenlik Konseyi tarafndan atanmtr. b. Temsilciler Meclisinde, kapatlan DP dnda, gnn dier iki partisi olan CHP ve CKMP gerek dorudan doruya kendilerine ayrlan kontenjanlar, gerek iller ve meslek kurulular temsilcileri arasndaki parti yeleri kanalyla, Anayasann hazrlanmasnda byk lde etkili olduklar hlde, Danma Meclisi tmyle partisiz bir meclistir. c. Bu iki fark, Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine oranla, sosyal kompozisyon bakmndan ok daha fazla brokrasi arlkl bir kurulu olmas sonucunu dourmutur. d. Temsilciler Meclisi MBK karsnda, Danma Meclisinin Mill Gvenlik Konseyi karsndaki durumuna oranla daha geni yetkili bir kurulutur. 1961 sisteminde Temsilciler Meclisi tarafndan kabul edilen metin MBK tarafndan aynen kabul edilmedii, Temsilciler Meclisi de MBK tarafndan yaplan deiiklikleri benimsemedii takdirde, iki meclisin yelerinden oluan bir Karma Komisyon kurulmas ve Karma Komisyon metninin Kurucu Meclis birleik toplantsnda oylanmas ngrlmt. Bu durum, sayca daha kalabalk olan Temsilciler Meclisine bir stnlk salyordu. 1981-83 sisteminde ise Mill Gvenlik Konseyi, Danma Meclisince kabul edilen metinde diledii deiiklii yapma veya bunu tmyle reddetme yetkisini kendisinde sakl tutmutur. Mill Gvenlik Konseyince deitirilerek kabul edilen metnin tekrar Danma Meclisine gnderilmesi gibi bir yntem ngrlmemitir. Bu anlamda Anayasann yapmnda nihai sz, Mill Gvenlik Konseyindedir. Danma Meclisi, nihayet bir danma veya n alma organdr.
Kooptasyon: Kurulularn kendi temsilcilerini kendilerinin belirlemesi yoludur.
40
Anayasa Hukuku
e. 1961 sisteminde, halkoyuna sunulan anayasa tasarsnn kabul edilmemesi hlinde ne yaplaca aka belirtilmitir. Bu durumda, yeni Seim Kanununa gre yaplacak genel seimle yeni bir Temsilciler Meclisi kurulacak ve bu meclis, anayasa almalarna yeniden balayacaktr. 1981-83 sisteminde ise, Anayasa tasarsnn halkoylamasnda reddi durumunda ne yaplaca konusunda bir aklk yoktur. Bu durum, tasar reddedildii takdirde asker idarenin belirsiz bir sre daha devam edebilecei dncesini akla getirebilecek niteliktedir. f. 1961 Halkoylamasnda siyasal partiler kamuoyu oluturmakta aktif bir rol oynadklar, hatta Anayasann kabulne kar olan grler nisb bir rahatlk iinde ifade edilebildii hlde, 1982 Halkoylamasna ilikin 70 sayl Mill Gvenlik Konseyi kararnda, Anayasa zerindeki gr ve nerilerin aklanmasnda mnhasran Anayasa taslann gelitirilmesi maksad iinde kalnaca, Anayasann halkoylamasnda, halkn verecei reyin nasl olmas gerekecei hususunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulamayaca belirtilmitir. Benzer ekilde, 71 sayl Mill Gvenlik Konseyi kararnda da Anayasann geici maddeleri ile Devlet Bakannn radyo-televizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar anayasay tantma konumalar hi bir suretle eletirilemez ve bunlara kar yazl veya szl herhangi bir beyanda bulunulamaz denilmek suretiyle, halkoylamas ncesinde anayasa zerindeki tartmalar snrlandrlmtr. g. 1961 Halkoylamasnn aksine, 1982 Halkoylamasnda Anayasann kabul, Cumhurbakannn seimiyle birletirilmitir. Anayasann geici birinci maddesine gre, Anayasann, halkoylamas sonucu, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas olarak kabul edildiinin usulnce ilan ile birlikte halkoylamas tarihindeki Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakan, Cumhurbakan sfatn kazanarak, yedi yllk bir dnem iin, Anayasa ile Cumhurbakanna tannan grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr. 18 Eyll 1980 tarihinde Devlet Bakan olarak itii and yrrlkte kalr. Bylece, Kurucu Meclis Hakknda Kanun uyarnca ilkin Danma Meclisi sonra da Mill Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilen Anayasa Tasars, 7 Kasm 1982 gn halkoyuna sunulmu ve % 8.63 orannda hayr oyuna karlk, % 91.37 orannda evet oyuyla kabul edilmitir. Anayasann yrrle girmesine ilikin 177. madde gereince, 6 Kasm 1983 tarihinde milletvekili genel seimlerinin yaplmasn takiben, TBMM Bakanlk Divannn 6 Aralk 1983te olumasyla, yani yeni seilen meclisin greve balamasyla, Mill Gvenlik Konseyinin ve Danma Meclisinin hukuki varlklar sona ermitir. Bylece Trk siyasal hayatnda yeni bir demokratik dnem balamtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine gre daha az temsil ve daha brokratik bir yapya sahip olmasnn nedenlerini tartnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
41
Resim 3.3 12 Eyll
Resim 3.2 27 Mays
1982 ANAYASASININ BALICA ZELLKLER

A M A
1982 Anayasasnn balca zelliklerini tespit edebilmek.
1982 Anayasasnn balca zellikleri yle zetlenebilir: 1982 Anayasas 1961 Anayasasna oranla daha kazistik bir yntemle hazrlanmtr. 1982 Anayasas, 1961 Anayasas ile biim ynnden karlatrld zaman, ondan daha uzun ve ayrntl olduu gze arpmaktadr. 1961 Anayasasnn 157 madde ve 11 geici maddeden olumasna karlk, 1982 Anayasas 177 madde ve 16 geici maddeden meydana gelmitir. Daha nemlisi 1982 Anayasasnn hemen btn maddeleri, 1961 Anayasasnn ilgili maddelerine oranla daha uzun ve ayrntldr. 1982 Anayasasnn Balang ksm da 1961 Anayasasnn Balangcndan yaklak iki kat daha uzundur. Her iki anayasada da sadece genel ilkeleri ortaya koyup, bunlarn uygulanma biimlerini kanunlara brakma amacn gden ereve anayasa anlaynn benimsenmeyip, birok muhtemel durumlar dzenlemek isteyen kazistik bir ynteme yer verildii gzlemlenmektedir. Her iki anayasada da hrriyeti demokrasilerin byk blmnde kanunlara veya yasama meclisleri itzklerine braklan baz konularn dzenlenmesine giriilmitir. Bunda ksmen, her siyasal veya sosyal soruna mutlaka hukuki bir zm bulma eiliminde olan Trk siyasal kltrnn kanuncu niteliinin rol oynadndan phe edilemez. Ancak 1982 Anayasas, bu ynde 1961 Anayasasndan ok daha ileri gitmitir. Her iki anayasann u veya bu lde kazistik denilebilecek bir yntemi benimsemelerinde, bu anayasalarn tepki anayasas olma nitelikleri de elbette etkili olmutur. Anayasalarn ar dzenleyici veya kazistik bir yntemle hazrlanmalarnn sakncalar da yok deildir. Genel ilkelerle yetinmeyerek ayrntlara kadar inen bir anayasa, daha ksa bir sre iinde sosyal gelimenin gerisinde kalma tehlikesiyle karlaabilir. Deien ihtiyalar, sk sk anayasa deiikliini gerekli klabilir. Anayasann katl sebebiyle anayasa deiikliinin her zaman mmkn olmamas ise toplumda skntlar dourabilir. Bylece, ar dzenleyici bir anayasa, amac olan daha istikrarl bir siyasal dzeni gerekletirecek yerde; anayasa tartmalarnn srekli olarak gndemde bulunduu daha istikrarsz bir siyasal ortama yol aabilir. Unutmamak gerekir ki tarihte en uzun mrl olmu anayasalar, ABD Anayasas gibi ksa, ereve anayasalardr.
ereve Anayasa: Genel ilkeleri dzenleyen ve bunlarn uygulanma biimlerini kanunlara brakan anayasa tipidir.
42
Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
SIRA SZDE 1961 ve 1982 Anayasasnn ar dzenleyici bir yntemle hazrlanmalarnn nedenlerini belirtiniz.
DNELM S O R U Kat Anayasa: Deitirilmesi olaan kanunlardan daha g koullara balanan anayasaK A T D K tipidir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
1982 Anayasas 1961 Anayasasndan daha kat niteliktedir. Deitirilmesi normal kanunlardan daha g artlara balanm olan anayasalaS O U ra kat anayasa Rdenmektedir. 1982 Anayasasnn ne bakmlardan 1961 Anayasasndan daha kat olduuna burada ksaca deinmek istiyoruz: (a) 1982 Anayasasnda, hi bir K K A T deitirilemeyecek ve deitirilmesi teklif edilemeyecek hD ekilde kmlerin kapsam geniletilmitir; (b) Anayasa deiiklii srecine, 1961 Anayasasnda mevcut olmayan bir onay safhas eklenmitir. Cumhurbakan, onaylamadSIRA SZDE Anayasa deiikliini halkoyuna sunma yetkisine sahip klnmtr; (c) Geici 9. madde gereince, Cumhurbakannca geri gnderilen Anayasa deiiklii hakkndaki kanunun TBMM ce tekrar aynen kabul edilebilmesi, alt yllk bir sre iin, ye AMALARIMIZ tam saysnn drtte ounluunun oyu artna balanmtr; (d) Dorudan doruya anayasann katl sorunuyla ilgili olmamakla beraber, Mill Gvenlik Konseyi rejimininKdevlet hayatnn pek ok ynn ayrntl kanunlarla dzenlemi olma T A P s ve Anayasann geici 15. maddesi gereince bunlarn anayasaya aykrlnn iddia edilememesi, bylece sz geen kanunlarn dier kanunlar karsnda daha ayrcalkl Tbir Estatye kavuturulmas da devlet hayatnda esneklii azaltan faktrEL VZYON lerden biridir. Bu denetim yasa, 2001 Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr. 1982 Anayasasnn 1961 Anayasasndan daha kat nitelikte olduunu gsteren zellikleSIRA SZDE NT rini sralaynz.E R N E T
DNELM 1982 Anayasas bir gei dnemi ngrmtr. 6 Kasm 1983 seimleri ile birlikte demokratik dzene dnlm olmakla beraS O R U ber, 1982 Anayasas geici hkmleri ile siyasal hayatn tam normallemesi asndan bir gei dnemi ngrmtr. Bu gei dnemi, anayasann aadaki hkmlerinde D K K A T gzlemlenmektedir: a. Anayasann geici 1/1. maddesine gre Anayasann, halkoylamas sonucu, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas olarak kabul edildiinin usulnce ilan ile SIRA SZDE birlikte, halkoylamas tarihindeki Mill Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakan, Cumhurbakan sfatn kazanarak, yedi yllk bir dnem iin, Anayasa ile Cumhurbakanna tannan grevleri yerine getirir ve yetkileri kullaAMALARIMIZ nr. 18 Eyll 1980 tarihinde Devlet Bakan olarak itii and yrrlkte kalr. Yedi yllk srenin sonunda Cumhurbakanl seimi Anayasada ngrlen hkmlere gre yaplr. Bu hkmle, Cumhurbakannn seiminde K T A P Anayasann belirlemi olduu yntemden bir kere iin ayrlnm ve Anayasa hakkndaki halkoylamas ile birlikte Cumhurbakannn dorudan doruya Ehalk Ztarafndan seilmesi ngrlmtr. Bylece, General Kenan EvT LEV YON rene, yedi yllk bir sre iin, yeni anayasann Cumhurbakanna tand geni yetkilerden yararlanarak, oluan sivil iktidar bir lde ynlendirmek ve denetlemek imkn verilmitir. NTERNE b. Anayasann Tgeici 2/3. maddesine gre Trkiye Byk Millet Meclisi toplanp greve baladktan sonra, Mill Gvenlik Konseyi, alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi haline dnr ve Mill Gvenlik Konseyi yeleri, Cumhurbakanl Konseyi yesi sfatn alrlar. Mill Gvenlik Konseyi yesi olarak 18 Eyll 1980 tarihinde itikleri and yrrlkte kalr. Cum-
DNELM
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
43
hurbakanl Konseyi yeleri, Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin haiz bulunduklar zlk haklar ile dokunulmazlna sahip olurlar. Alt yllk sre sonunda Cumhurbakanl Konseyinin hukuki varl sona erer. maddenin son fkras da Cumhurbakanl Konseyinin grevlerini dzenlemitir. c. Geici 9. madde, gene alt yllk bir sre iin, Cumhurbakannn Anayasa deiiklikleri zerindeki denetim yetkisini daha geni tutmutur. Bu maddeye gre, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divan kurulduktan sonra alt yllk sre iinde yaplacak Anayasa deiikliklerini Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderebilir. Bu takdirde Trkiye Byk Millet Meclisinin geri gnderilen Anayasa deiiklii hakkndaki kanunu, aynen kabul edip tekrar Cumhurbakanna gnderebilmesi, ye tamsaysnn drtte ounluunun oyu ile mmkn olabilir. d. Anayasann geici 4. maddesi, 12 Eyll ncesi siyasal partilerin baz yneticileri ve parlamenterleri hakknda be ve on yllk olmak zere iki eit siyasal faaliyet yasa getirmitir. Bu yasaklar, 6 Eyll 1987 tarihli halkoylamasyla kaldrlmtr. 1982 Anayasas otorite - hrriyet dengesinde otoritenin arln arttrmtr. 1982 Anayasasnn hazrlanmasnda hkim rol oynayan temel yarg, 1961 Anayasasnn otorite-hrriyet dengesini, otorite aleyhine bozmu ve devleti gsz klm olduudur. Bu tema, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin 1982 Anayasasn devlet adna resmen tantma program gereince yapt konumalarda (24 Ekim - 5 Kasm 1982) ve dier vesilelerle sk sk dile getirilmitir. Mesela, eski Anayasamzn ak veren taraflarndan birisi, iktidarda olan bir partinin kurduu hkmetlerin, bu Anayasa yznden bir ok noktalarda elinin kolunun bal olmas idi. Devletin gc, yetkileri kfi gelmiyordu...Btn hak ve hrriyetler bunlardan kt maksatlarla faydalanacaklara tannmt. 1961 Anayasas, kii hrriyetlerine 1924 Anayasasnda grlmedik bir genilik getirmesine mukabil, hak ve hrriyet gibi bir nimetin karlndaki sorumlulua yer vermedii de ortaya kmtr. Ayn surette, hak ve hrriyetlere karlk Devlete ve Cumhuriyete, kendi kendisini koruyabilme imknlarn bahetmedii de grlmtr. 1961 Anayasasndaki pek ok hak ve ve hrriyetler sanki snrszm gibi, ciddi hi bir kayda ve arta balanmadan Anayasada yer almlardr. Oysa toplumun yararlar her zaman, her meselede kiilerin yararlarndan nce gelir. Aksi takdirde, anari gelir. Bir kiinin veya muayyen bir grubun yarar iin toplumun ve milletin yarar feda edilemez. 1982 Anayasasnn, devlet otoritesinin glendirilmesine ncelik verdii, Yargtay Hukuk Genel Kurulunun bir kararnda da ifade edilmitir: 1982 Anayasasnn 1961 ve hatta 1924 Anayasasna kar gl Devlet ve otoriter idare kavramlarna daha fazla nem verdii ve zellikle yrtmeyi yasama ve yarg karsnda daha da glendirdii tartmaszdr. Anayasann birok maddeleri bu temel dnceye uygun olarak deitirilmi ve yeniden dzenlenmitir. 1982 Anayasas devlet yaps iinde yrtme organn glendirmitir. Devlet otoritesinin genel zaafnn yan sra 1961 Anayasasnn yrtme organna yeterince g vermedii gr de Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Anayasay tantma konumalarnda sk sk ifade edilmitir.
44
Anayasa Hukuku
Yrtme organ Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu olmak zere iki unsurdan olutuuna gre, yrtmenin glendirilmesinin, bu iki organdan hangisinin arln arttrmak suretiyle gerekleecei konusunda ise 1982 Anayasasnn ak tercihi, Cumhurbakanl makamnn glendirilmesidir. 1982 Anayasas siyasal karar alma mekanizmalarndaki tkanklklar giderici hkmler getirmitir. 1961 Anayasasnn, siyasal sistemde zaman zaman grlen tkanmalar giderici, siyasal sistemin karar alma ve politika retme yeteneini iade edici mekanizmalara bnyesinde yeter derecede yer vermemitir. 1982 Anayasasnn bir blm hkmleri, bu sakncalar giderme ve bylece siyasal bunalm olaslklarn azaltma amac gtmektedir. Bu hkmlerin belki en nemlisi, Cumhurbakanna Anayasada belirtilen durumlarda TBMM seimlerini yenileme yetkisinin verilmesidir (m.116). 1961 Anayasas da Cumhurbakanna Millet Meclisi seimlerini yenileme yetkisini tanm (m.108) olmakla beraber, bu yetkiyi pratikte gereklemesi imknsz denilecek kadar g artlara balamt. Trk kamuoyunda yaygn bir kan, eer 1961 Anayasas Cumhurbakanna 1982 Anayasasndakine benzer bir seimleri yenileme yetkisi vermi olsayd, 1970lerdeki baz ciddi siyasal bunalmlarn, halkn oyuna bavurmak suretiyle demokratik ekilde sona erdirilmesinin belki mmkn olabileceiydi. Ayn nitelikte baka bir hkm, Cumhurbakan seimindeki uzamalar ve tkanklklar ortadan kaldrc nitelikteki 102. maddedir. Bu maddeye gre, Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn te iki ounluu ile ve gizli oyla seilir... En az er gn ara ile yaplacak oylamalarn ilk ikisinde ye tamsaysnn te iki ounluk oyu salanamazsa nc oylamaya geilir, nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluunu salayan aday Cumhurbakan seilmi olur. Bu oylamada ye tamsaysnn salt ounluu salanamad takdirde nc oylamada en ok oy alm bulunan iki aday arasnda drdnc oylama yaplr, bu oylamada da ye tamsaysnn salt ounluu ile Cumhurbakan seilemedii takdirde derhal Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri yenilenir. 1961 Anayasasnda ise (m.95) Cumhurbakan seimi iin ilk iki oylamada TBMM ye tamsaysnn te iki ounluu aranmakta, bu ounluk salanamad takdirde ondan sonraki btn oylamalarda ye tamsaysnn salt ounluu gerekmekteydi. 1980 ylnda bu ounluun alt ay sre ile salanamam olduu hatrlardadr. Benzer ekilde, 1961 Anayasas dneminde sk sk tkanmalara yol am olan Meclis Bakanl seimlerinde ye tamsaysnn salt ounluunun oyu artndan (m.84/2) vazgeilmi ve u zm benimsenmitir: lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla oy alan ye, Bakan seilmi olur. Bakan seimi, aday gsterme sresinin bitiminden itibaren, on gn iinde tamamlanr (m.94/4). Gene 1961 Anayasasna gre (m.145) Anayasa Mahkemesine Millet Meclisince , Cumhuriyet Senatosunca iki yenin seilmesi gerektii, bu seimlerde aranan ye tamsaysnn salt ounluu art da her zaman gereklemedii iin, zaman zaman bu yelerin seilmeleri mmkn olmam veya uzun sre gecikmitir. 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesine yasama organ tarafndan ye seilmesi usulne son vermek suretiyle bu sorunu zmtr.
45
1961 Anayasasna gre meclislerin toplant yetersays ye tamsaysnn salt ounluu, karar yetersays ise Anayasada bakaca hkm yoksa, toplantya katlanlarn salt ounluuydu (m.86). 1961 Anayasas dneminde zellikle toplant yetersaysna ilikin hkm, zaman zaman partizan amalarla bir engelleme arac olarak kullanlm, meclislerin toplanmalar engellenmitir. Buna karlk 1982 Anayasas, aadaki zm getirmektedir: Anayasada, bakaca bir hkm yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz (m.96/1). 1982 Anayasasnda siyasal partilerin Meclis grubu kurmalarnn gletirilmi olmas da gruplara Anayasa ve tzk tarafndan tannm yetkiler dolaysyla, Meclis almalarnda engellemeleri azaltc niteliktedir. 1961 Anayasasna gre siyasal parti gruplar en az on yeden meydana geldikleri hlde (m.85/2), 1982 Anayasasna gre siyasal parti gruplar en az yirmi yeden olumaktadr (m.95/2). Nihayet 1982 Anayasas, 1961 Anayasas dneminde yararlar kamuoyunda ok tartma konusu olan, en azndan yasama srecini uzatc ve kanunlarn yaplmasn gletirici nitelik tayan iki meclis sisteminden vazgeerek, Cumhuriyet Senatosunu kaldrm, bylece yasama srecine srat ve basitlik getirmitir. Parlamenter sisteme ilerlik kazandrma, gereksiz tkanma ve bunalmlar nleme amacn gden bu tr kurum ve kurallar, dnya anayasa hukuku literatrnde rasyonelletirilmi parlamentarizm olarak adlandrlmaktadr. Bu anlamda 1982 Anayasasnn, rasyonellemi parlamentarizm ynnde bir eilim gsterdii kabul edilebilir. Ancak parlamenter rejime ilerlik kazandracak temel faktr, hkmetlerin salam ve tutarl bir parlamento ounluuna dayanmasdr. Bu da en iyi ekilde iki parti sistemlerinde veya ona benzer ekilde ileyen lml ok parti sistemlerinde gereklemektedir. Geri 1982 Anayasas seim sistemi ile ilgili bir hkm getirmemitir. Ancak 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu, parlamentoda temsil edilen partilerin saysn azaltc, bylece iki parti veya lml ok parti sistemini tevik edici hkmler tamaktadr. Parlamenter rejime ilerlik kazandracak temel etmen nedir? 1982 SIRA SZDE rejimi bunu Anayasas salayacak bir eilim gstermekte midir? 1982 Anayasas 1961 Anayasasna oranla daha az katlmac bir demokrasi modelini benimsemitir. S O R U Trkiyede ok partili hayata geildiinden bu yana, klasik liberal demokrasi balam iinde, balca iki demokrasi anlay etkili olmu, bunlara da yine iki Anayasa anlay tekabl etmitir. Bu iki anlay, siyasal katlma, oulculuk ve devlet DKKAT iktidarnn snrlandrlmas konularnda birbirlerinden hayli farkl grlere sahiptir. Birinci anlay, daha snrl bir katlma ve oulculuk taraftardr. Buna gre halSIRA SZDE kn esas rol, belli aralklarla kendisini ynetecek olanlar semekten ibarettir. Mill irade bu ekilde belirdikten sonra, devlet, seilmi organlar eliyle ynetilmeli, halk veya eitli gruplar bu aamada siyasal kararlar etkilemeye almamaldr. AMALARIMIZ Hi deilse bu etki, mmkn olan en dk dzeyde tutulmaldr. Ayn gr, devlet iktidarnn kullanlmas asndan da saf mill irade teorisine taraftardr. Dier bir deyimle, halk tarafndan seilmi meclisin ve onun iinden kanT hkmetin yetK A P kileri, genel oydan kmayan kurum ve kurulularca (mesela yarg organ ve zerk kurulular) snrlandrlmamaldr. kinci gr ise, halkn siyasete (seimlerde oy verme dndaki yollardan da) aktif ve srekli ekilde katlmasna Zve N T E L E V Y O daha geni
DNELM
Rasyonelletirilmi Parlamentarizm: Parlamenter sisteme daha ilerlik kazandrmak, gereksiz tkanma ve bunalmlar amak amacyla baz kurum ve kurallarn ngrld bir modeldir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Saf Mill rade: Halk tarafndan seilen yasama organnn ve onun iinden kan hkmetin, genel oyla K T A P seilmeyen baz kurum ve kurulularca snrlandrlamamas kuramdr.
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
46
Anayasa Hukuku
erevede bir oulculua taraftar olduu gibi, seimden kaynaklanm olan devlet organlarnn yetkilerinin, dier anayasal kurum ve kurulularca dengelenmesini ve snrlanmasn meru ve gerekli grmektedir. 1961 Anayasasnn ikinci demokrasi anlayna uygun dtn yukarda belirtmitik. 1982 Anayasas ise, tam anlamyla birinci anlaya dnm olmamakla beraber, 1961 Anayasasna oranla daha az katlmac bir demokrasi modelini benimsemitir. Dier bir deyile 1982 Anayasas, belli lde bir depolitizasyonu, yani siyasetten uzaklamay amalamtr. Siyasal faaliyetin sadece siyasal partiler ve seilmi devlet organlar eliyle yrtlmesi suretiyle, lke dzeyinde belli lde bir depolitizasyon salanmas istei, Anayasann eitli hkmlerine yansmtr. Ancak, sivil toplum kurulularnn siyasi partilerle ibirliinde bulunmalarn ve siyasi faaliyetlere girimelerini yasaklayan bu hkmlerin hemen tm, 23.7.1995 tarihli Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr.
SIRA SZDE
1982 Anayasasnn benimsedii demokrasi anlayn, siyasal katlma, siyasal oulculuk SIRA SZDE ve devlet iktidarnn snrlandrlmas ilkeleri erevesinde deerlendiriniz.
DNELM 1982 Anayasas vesayetilik anlayn glendirmitir. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda izlerini grdmz vesayetilik anlayn ok dahaS glendirmitir. 1960 mdahalesinde ana muhalefet partisi CHP ve O R U onun lideri smet nnnn silahl kuvvetler gznde byk prestij sahibi olmasna karlk, 1982 Anayasasnn yapmnda hkim rol oynayan Mill Gvenlik KonDKKAT seyi, tm siyasetilere ve sivil siyaset kurumlarna kar byk gvensizlik duyuyor ve bunu aka dile getiriyordu. Kurucu Meclisin sivil kanad olan Danma Meclisinin, SIRA SZDE selefi Temsilciler Meclisine oranla ok daha dar yetkili klnm olmas ve Danma Meclisine ye olabilmek iin 11 Eyll 1980 tarihinde hibir siyasi partiye ye olmamak artnn aranmas, bu zihniyetin gstergeleridir. Dolaysyla anaAMALARIMIZ yasa, sivil siyasetin alann, mmkn olduunca daraltan, seilmi iktidarlarn hareket serbestliini brokratik denetim mekanizmalar ile alabildiine kstlayan bir anlay temsil etmektedir. Bu mekanizmalar yle zetlenebilir: K T A P a. Cumhurbakanl makam, 1961 Anayasasndaki ile kyaslanamayacak derecede glendirilmi ve gerek bir vesayet makam hline getirilmitir. 1982E Anayasasna ilikin halkoylamasnn, Mill Gvenlik Konseyi bakan T LEVZYON General Evrenin tek aday olarak katld Cumhurbakanl seimleriyle birletirilmesi sonucu, General Evren, sivil ynetime geilmesinden sonra da hayli uzun bir sre bu vesayet yetkilerini kullanma imknna kavumutur. N T E kendisi, 1982 Anayasasnn kefili olduunu defalarca ifade etmiNitekim R N E T tir. Muhtemelen, Evrenin dneminin bitiminden sonra da bu makama ancak devlet elitlerinin onayn salam kiilerin seilebilecei varsaylmtr. b. Anayasa Mahkemesi yelerinin ve dier baz yksek yarg mensuplarnn (Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yeleri, Dantay yelerinin drtte biri, Asker Yargtay ve Asker Yksek dare Mahkemesi yeleri, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Basavc vekili) seiminde Cumhurbakanna belirleyici bir rol tannmak suretiyle, bu organlarn, zellikle Anayasa Mahkemesinin, Cumhurbakannn grleri paralelinde ek vesayet organlar olarak almalar salanmak istenmitir. c. Benzer ekilde, Yksekretim Kurulunun bakan ve yeleri ile niversite rektrlerinin seiminde Cumhurbakanna belirleyici bir rol tannmas (m.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
47
130,131) suretiyle, Konsey rejiminin hassas telakki ettii bu alann Cumhurbakannn vesayeti altnda olmasna allmtr. d. MGKnin konumu, 1961 Anayasasndaki ile kyaslanamayacak derecede glendirilmi, Kurul kararlarnn Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnaca hkme balanmtr. Kurulda sivil ve asker yelerin sayca eitlii (eer Cumhurbakan asker kkenli ise, asker yelerin ounluu) ngrlmtr (m. 118). Bu hkmlerde nisb bir iyiletirme, 2001 Anayasa deiiklii ile salanmtr. e. Siyasi partilerin faaliyet alan snrlandrlm, parti yasaklar iddetlendirilmi, partilerin kapatlmalar kolaylatrlm, kapatma halinde ilgili parti yelerine siyasi faaliyet yasa ve milletvekilliinin dmesi gibi ek meyyideler getirilmitir. Bu konuda da nisb iyiletirmeler, 1995 ve 2001 Anayasa deiiklikleri ile salanmtr.
1982 ANAYASININ DEKLKLER

Olaand artlar altnda anti-demokratik yntemlerle hazrlanm olan ve ierii itibariyle de otoriter, vesayeti ve devleti bir anlay yanstan 1982 Anayasasnn, yrrle girdii gnden itibaren ciddi eletiriler ve deiiklik talepleriyle karlam olmasn tabii grmek gerekir. Nitekim bu Anayasa, 1987 ylndan gnmze kadar 17 (iptal edilen 2008 deiiklii hari olmak zere) deiiklie uramtr. Bu deiiklikler kronolojik sra ile unlardr: 1. Kanun No. 3361, 17.5.1987. 2. Kanun No. 3913, 8.7.1993. 3. Kanun No. 4121, 23.7.1995. 4. Kanun No. 4388, 18.6.1999. 5. Kanun No. 4446, 13.8.1999. 6. Kanun No. 4709, 3.10.2001. 7. Kanun No. 4720, 21.11.2001. 8. Kanun No. 4777, 27.12.2002. 9. Kanun No. 5170, 7.5.2004. 10. Kanun No. 5370, 21.6.2005. 11. Kanun No. 5428, 29.10.2005. 12. Kanun No. 5551, 13.10.2006. 13. Kanun No. 5659, 10.5.2007. 14. Kanun No. 5678, 31.5.2007. 15. Kanun No. 5697, 16.10.2007. 16. Kanun No. 5735, 9.2.2008 (5 Haziran 2008 tarihinde Anayasa Mahkemesince iptal edilmitir). 17. Kanun No. 5982, 12.9.2010. 18. Kanun No. 6214, 17.3.2011. Bu deiikliklerin bir blm, olduka marjinal saylabilecek deiikliklerdir. Bir blm, zellikle 1995, 2001 ve 2004 deiiklikleri, demokratikleme, liberalleme ve sivilleme ynnde nemli admlar oluturmutur. Bu deiikliklere ramen, 1982 Anayasasnn otoriter ve vesayeti ruhunun tmyle tasfiye edilmi olduunu sylemek mmkn deildir. Nitekim anayasann kabulnden bu yana, eitli siyasi partiler ve sivil toplum kurulular, yeni bir anayasa ihtiyacn dile getirmiler ve taslaklar hazrlayp kamuoyunun tartmasna sunmulardr. Ancak bu abalar henz sonuca ulam deildir.
48
Anayasa Hukuku
zet
A M A
Mill Gvenlik Konseyi Rejimini ve 1982 Anayasasna gei srecini aklayabilmek. Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren bakanlnda drt kuvvet komutanndan oluan Mill Gvenlik Konseyi, 12 Eyll 1980 tarihinde ynetime el koyarak geici bir rejim kurmutur. Mill Gvenlik Konseyinin kard Anayasa Dzeni Hakknda Kanuna gre, 1961 Anayasasnda TBMM ye ait olan yetkilerin Mill Gvenlik Konseyince, Cumhurbakanna ait olan yetkilerin de Mill Gvenlik Konseyi Bakannca (kendisi Devlet Bakan olarak adlandrlmaktadr) kullanlaca, Konseyce karlacak kanun ve kararlarla 1961 Anayasasnn deitirilebilecei hkme balanmtr. 1961 ve 1982 Anayasasnn yapm srelerinin farklarn aklayabilmek. Konseyce karlan Kurucu Meclis Hakknda Kanuna gre, yeni anayasann yaplmas iin bir kanad Mill Gvenlik Konseyinden, dier kanad da onun atad Danma Meclisinden oluan bir Kurucu Meclis kurulmutur. 1982 Anayasasnn yapm sreci, 1961 Anayasasna oranla daha az temsil ve demokratik bir sre olmu, Mill Gvenlik Konseyi bu konuda son sz sylemitir.
A M A
1982 Anayasasnn balca zelliklerini tespit edebilmek. 1982 Anayasas, bir tepki anayasas olmas nedeniyle ar dzenleyici bir yntemle hazrlanmtr; 1961 Anayasasndan daha kat niteliktedir; otorite - hrriyet dengesinde, otoritenin arln arttrmtr; siyasal sistemde grlen tkanmalar giderici ve bunalm olaslklarn azaltc hkmler ngrmtr; 1961 Anayasasna oranla daha az katlmac bir demokrasi modeli benimsemitir.
A M A
49
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Mill Gvenlik Konseyi rejimi dneminde, Konseyin sahip olduu yetkilerden biri deildir? a. TBMMnin yetkisi b. Millet Meclisinin yetkisi c. Kurucu iktidar olarak anayasay deitirme yetkisi d. Yargtayn yetkisi e. Cumhuriyet Senatosunun yetkisi 2. Aadakilerden hangisi, 12 Eyll 1980 tarihinden sonra, Mill Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilen Anayasa Dzeni Hakknda Kanun ile benimsenen ilkelerden biridir? a. TBMMye ait olan yetki ve grevler bakanlar kurulunca kullanlacaktr. b. Bakanlar Kurulu kararnamelerine ilikin olarak yrtmenin durdurulmas istemi ileri srlebilecektir. c. Mill Gvenlik Konseyi bildirilerinde yer alan hkmlerin iptali istenemeyecektir. d. Mill Gvenlik Konseyince yaymlanan bildirilerin 1961 Anayasasna uygunluu Anayasa Mahkemesince denetlenecektir. e. Mill Gvenlik Konseyince yaymlanacak kanunlarn 1961 Anayasasna uygun olmayanlar, Anayasa Mahkemesinin denetimine tbidir. 3. Aadakilerden hangisi, kurucu meclisin grevlerinden biri deildir? a. Yeni anayasay ve anayasann halkoyuna sunulu kanununu hazrlamak. b. dari davalarn temyiz mercii olarak kanun yolu yarglamas yapmak. c. Anayasann ilkelerine uygun siyasi partiler kanununu hazrlamak. d. Yeni anayasa ve siyasi partiler kanununun hkmlerine uygun olarak seim kanunu hazrlamak. e. TBMM kurulup, greve balayncaya kadar yasama grevlerini yerine getirmek. 4. Aadakilerden hangisi, Danma Meclisinin Temsilciler Meclisine oranla, toplumsal kompozisyon bakmndan ok daha fazla brokrasi arlkl bir kurulu olmas sonucunu douran nedenlerden biridir? a. Danma Meclisi yelerinin nemli bir blmnn eitli meslek kurulularnca kendi temsilcileri arasndan belirlenmesi b. Danma Meclisi yelerinin hepsinin siyasi parti yesi olmas c. Danma Meclisine siyasi partilerin kendilerine ayrlan kontenjanlardan ye gnderebilmesi d. Danma Meclisi yelerinin 1/3inin dolayl bir seimle yelik sfatn kazanm olmas e. Danma Meclisi yelerinin tmnn Mill Gvenlik Konseyi tarafndan atanmas 5. Aadaki anayasalardan hangisinde, anayasann kabul iin yaplan halk oylamasyla ayn zamanda Cumhurbakan da seilmitir? a. 1876 Knn-i Ess b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 6. Aadakilerden hangisi, 1982 Anayasasnn zelliklerinden biridir? a. 1982 Anayasas hkmlerinin deitirilmesi anlamnda yumuak bir anayasadr. b. 1982 Anayasas bir gei dnemi ngrmemitir. c. 1982 Anayasasnda otorite - hrriyet dengesinde otoritenin arl arttrlmtr. d. Devlet yaps iinde yasama organ glendirilmitir. e. 1982 Anayasas ereve anayasa anlay ile hazrlanmtr.
50
Anayasa Hukuku
7. Aadakilerden hangisi, ar dzenleyici bir yntemle hazrlanan anayasalarn dourduu sakncalardan biri deildir? a. Anayasa ksa bir sre iinde toplumsal gelimelerin gerisinde kalma tehlikesiyle karlaabilir. b. Deien gereksinimler sk sk anayasa deiikliini gerekli klabilir. c. Anayasann katl yznden anayasann her zaman deitirilememesi toplumsal skntlara yol aabilir. d. Anayasa tartmalarnn srekli olarak gndemde kalmasna neden olarak istikrarsz bir siyasal ortama yol aabilir. e. ngrlebilecek btn hususlarn dzenlenmesi ile herhangi bir hukuki boluun nne geilmi olunur. 8. Aadaki ifadelerin hangisi, 1982 Anayasasnn yapm srecini doru olarak tanmlar? a. 1982 Anayasas, halka seilen bir kurucu meclis tarafndan hazrlanmtr. b. 1982 Anayasas, kanatlarndan birini MGKnin, dierini halka seilen yelerin oluturduu bir kurucu meclis tarafndan hazrlanmtr. c. 1982 Anayasas, tamamen antidemokratik ve vesayeti bir anlayla hazrlanmtr. d. 1982 Anayasasnn yapmnda MGK ile Danma Meclisi tamamen eit yetkilere sahiptir. e. 1961 Anayasas zerindeki halkoylamas, siyasi partilerin aktif ekilde katldklar hr bir ortam iinde gerekletirilmitir.
9. Aadaki konulardan hangisinde, 1982 Anayasasyla siyasal karar alma mekanizmalarndaki tkanklklar giderici bir dzenleme getirilmemitir? a. Cumhurbakannn TBMM seimlerini yenileme yetkisi b. Cumhurbakan seimi c. Meclis Bakan seimi d. Meclisin toplant yetersaysnn deitirilmesi e. Anayasa Mahkemesinin yetkilerinin snrlandrlmas 10. Aadakilerden hangisi, halk tarafndan seilmi meclisin ve onun iinden kan hkmetin yetkilerinin, genel oydan kmayan kurum ve kurulularca snrlandrlmasn ifade eder? a. Liberal demokrasi b. Demokratik rejim c. Halk egemenlii d. Vesayetilik anlay e. Saf mill irade anlay
51
Yaamn inden
12 Eyll askeri darbesini gerekletiren Kenan Evren ve dier generallere ynelik darbe suuna ilikin soruturma devam ederken, zel yetkili savcln ayrca ikence suuna ilikin ayr bir soruturma srdrd ortaya kt. Radikal gazetesinin haberine gre, Darbe yapmak suundan Cumhuriyet Savcs Kemal etin tarafndan srdrlen soruturmada sona doru gelinirken, o dnemde ilenen ikence sularna ynelik olarak ayr bir soruturma srdrld ortaya kt. Soruturmay Cumhuriyet Savcs Mustafa Bilgili yrtyor. Bilgilinin nnde ikence grd gerekesiyle dnemin yetkililerinin cezalandrlmasn isteyen yaklak 600 su duyurusu dilekesi bulunuyor.... Kaynak: http://www.haberturk.com/gundem/haber /686687-iskence-de-sorusturuluyor

1. d 2. c 3. b 4. e Ayrntl bilgi iin Mill Gvenlik Konseyi Rejimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Mill Gvenlik Konseyi Rejimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Mill Gvenlik Konseyi Rejimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 ve 1982 Anayasasnn Yapm Srelerinin Karlatrlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 ve 1982 Anayasasnn Yapm Srelerinin Karlatrlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasasnn Balca zellikleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas 1961 Anayasasna Oranla Daha Kazistik Bir Yntemle Hazrlanmtr konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1961 ve 1982 Anayasasnn Yapm Srelerinin Karlatrlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas Siyasal Karar Alma Mekanizmalarndaki Tkanklklar Giderici Hkmler Getirmitir konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasas Vesayetilik Anlayn Glendirmitir konusuna baknz.
5. e
6. c 7. e
8. c
Okuma Paras
Bir anayasann siyasal felsefesi deyince, ona hkim olan ruh, bu metnin varolu nedenleri ve hedefleri anlalr. zellikle de, devlet-millet-kii-yurtta ilikilerine nasl yaklalmtr? Anayasann, varsa ideolojisi nedir? Balca sorular bunlar... 1982 Anayasasnn siyasal felsefesiyle ilgili balantlar kurarken, bir kez daha bir nceki anayasayla karlatrmalar yapmak gerekir... Anayasann siyasal felsefesinin ilk balardaki bilanosunu devirmek iin u kavramlara bavurulabilir: Devleti (siyasal anlamda), milliyeti, otoriter, dayanmac (solidarist), katlmcl trpleyici, vb. Fakat uygulama ve anayasa deiiklikleri iinde bu tablonun esnemeye balad, anayasa deiikliklerinin bu gidite nc rol oynad sylenebilir Kaynak: Blent Tanr ve Necmi Yzbaolu, 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 46-49.
9. e
10. d
52
Anayasa Hukuku

Sra Sizde 1 Temsilciler Meclisinin yaklak te biri dolayl bir seimle yelik sfatn kazanmtr. Bu meclisin yelerinin nemli bir ksm da farkl meslek kurulularnn kendi ilerinden temsilci belirlemeleri suretiyle grev bana gelmitir. Bu durumun aksine Danma Meclisi yelerinin tamam Mill Gvenlik Konseyi yeleri tarafndan atanmtr. Sra Sizde 2 1961 ve 1982 Anayasalarnn ar dzenleyici bir yntemle hazrlanmalarnnn iki temel nedeni vardr. Bunlardan birincisi gnlk siyasi ve sosyal yaamda karlalan sorunlara mutlaka hukuki bir zm bulma eiliminde olan Trk siyasal kltrne hkim olan kanuncu anlaytr. kinci neden ise her iki anayasann da bir tepki anayasas olmasdr. Sra Sizde 3 1. 1982 Anayasasnda, hibir ekilde deitirilemeyecek ve deitirilmesi teklif edilemeyecek hkmlerin kapsam geniletilmitir. 2. Anayasa deiiklii srecine, 1961 Anayasasnda mevcut olmayan bir onay safhas eklenmitir. Cumhurbakan, onaylamad anayasa deiikliini halkoyuna sunma yetkisine sahip klnmtr. 3. Geici 9. madde gereince, Cumhurbakannca geri gnderilen Anayasa deiiklii hakkndaki kanunun TBMMce tekrar aynen kabul edilebilmesi, alt yllk bir sre iin, ye tam saysnn drtte ounluunun oyu artna balanmtr. 4. Mill Gvenlik Konseyi rejiminin devlet hayatnn pek ok ynn ayrntl kanunlarla dzenlemi olmas ve Anayasann geici 15. maddesi gereince bunlarn Anayasaya aykrlnn iddia edilememesi, bylece sz geen kanunlarn dier kanunlar karsnda daha ayrcalkl bir statye kavuturulmas da devlet hayatnda esneklii azaltan faktrlerden biridir. Bu denetim yasa, 2001 Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr. Sra Sizde 4 Parlamenter rejime ilerlik kazandracak temel etmen, rasyonelletirilmi parlamentarizmdir. 1982 Anayasasnda gzlenen rasyonelletirilmi parlamentarizm zellikleri u ekilde zetlenebilir: Hkmetin drlebilmesi iin kurulmas iin gerekenden daha fazla oy saysnn aranmas, siyasi partilerin meclis grubu kurmalarnn zorlatrlmas, belirli artlar hkmetin kurulamamas hlinde TBMM seimlerinin yenilenmesi, Meclis Bakan ve Cumhurbakan seimlerinin kolaylatrlmas. Sra Sizde 5 1982 Anayasas siyasi katlm engelleyici bir anayasal ereve oluturmu, oulcu demokrasi anlayndan ok ounluku demokrasi anlayn benimsemi ve hrriyet-otorite dengesinde otoriteye arlk vermitir.
zbudun, Ergun (2010). Trk Anayasa Hukuku. 11. Bask. Ankara: Yetkin Yaynlar. zbudun, Ergun (1993). Demokrasiye Gei Srecinde Anayasa Yapm. Ankara: Bilgi Yaynevi. Tanr, Blent (1986). ki Anayasa 1961-1982. stanbul: Beta Yaynlar. Yazc, Serap (1997). Trkiyede Asker Mdahalelerin Anayasal Etkileri. Ankara: Yetkin Yaynlar.
4
Amalarmz

ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Cumhuriyetilik ilkesinin anlamn aklayabileceksiniz. Cumhuriyetin niteliklerini sralayabilecek ve anlatabileceksiniz. Eitlik kavramnn trlerini birbiriyle karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Cumhuriyet Laiklik Atatrk milliyetilii Demokratik devlet Hukuk devleti nsan haklarna saygl devlet Sosyal devlet Eitlik
indekiler
Anayasa Hukuku
Devletin Temel Nitelikleri
GR CUMHURYETLK CUMHURYETN NTELKLER ETLK
Devletin Temel Nitelikleri

GR
1982 Anayasasnn 1. maddesi, aynen 1924 ve 1961 Anayasasnn 1. maddeleri gibi, Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. hkmn getirdikten sonra, 2. madde cumhuriyetin niteliklerini saymaktadr. Bu maddeye gre, Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. 3. madde, Devletin btnl, resmi dili, bayra, mill mar ve bakenti gibi dier temel zellikleri belirtmektedir. Bu madde gereince, Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. Dili Trkedir. Bayra, ekli kanununda belirtilen, beyaz ay yldzl al bayraktr. Mill mar stiklal Mardr. Bakenti Ankaradr. Nihayet, 4. madde, 1982 Anayasasnn ilk maddesindeki hkmlerin deitirilemeyeceini ve deitirilmesinin teklif edilemeyeceini ifade etmitir. Bu temel hkmlerin ve 2. maddede kendisine atfta bulunan Balang blmnn nda Trkiye Devletinin temel nitelikleri yle sralanabilir:
CUMHURYETLK
A M A
Cumhuriyetilik ilkesinin anlamn aklayabilmek.
Birok yazar, cumhuriyeti hem bir devlet ekli, hem bir hkmet ekli olarak kabul etmektedirler. Devlet ekli olarak cumhuriyet, egemenliin bir kiiye veya zmreye deil, toplumun tmne ait olduu bir devleti ifade eder. Devlet ekillerinin tasnifinde kullanlan balca kriterlerden biri, egemenliin kayna olduuna gre, cumhuriyetin bu anlamda bir devlet ekli olduunda phe yoktur. Ancak cumhuriyet, ayn zamanda bir hkmet (devlet ynetimi) ekli olarak da kabul edilebilir. Bu anlamda cumhuriyet, bata devlet bakan olmak zere, devletin balca temel organlarnn seim ilkesine gre kurulmu olduu, zellikle bunlarn oluumunda veraset ilkesinin rol oynamad bir hkmet sistemini anlatr. Bylece cumhuriyet, seim ilkesine dayanan bir hkmet sistemi anlam tamaktadr. Aslnda, devlet ve hkmet ekli olarak cumhuriyet kavramlarnn birbiriyle ok yakndan ilgili olduu aktr. Egemenliin siyasal toplumun tmnde olduu bir sistemde, devletin temel organlarnn toplum iradesinin ifadesi olan seimlerle olumas tabiidir.
56
Anayasa Hukuku
Devletin temel organlarnn seimden kt bir sistem, mill egemenlikten veya halk egemenliinden baka bir ilkeye dayanamaz. Trkiyede cumhuriyeti ilan eden 29 Ekim 1923 tarihli Tekilat Esasiye Kanununun Baz Mevaddnn Tavzihen Tdiline Dair Kanun Trkiye Devletinin ekli hkmeti, cumhuriyettir. demek suretiyle, cumhuriyeti bir hkmet ekli olarak tanmlamt. 1924 Anayasas ise Trkiye Devleti bir cumhuriyettir. diyerek cumhuriyete bizce daha doru olarak bir devlet ekli anlamn vermitir. Bir devletin adnn cumhuriyet olmas ve banda da veraset yoluyla iktidara gelmi olmayan bir devlet bakannn bulunmas, mutlaka o devletin mill egemenlik ilkesine dayanan demokratik bir hkmet sistemine sahip olduunu gstermez. Kendisini cumhuriyet olarak nitelendirdii hlde, gerekte ne millet egemenlii ile ne demokrasi ile hibir ilgisi olmayan devletlerin, pek ok rnei vardr. amzn en istikrarl ve gelimi demokrasilerinden bazlarnn (ngiltere, sve, Norve, Danimarka, Hollanda, Belika, Lksemburg, spanya) anayasal ya da meruti monariler olduu unutulmamaldr. Bu lkelerde hkmdarn rol, lkenin ve milletin btnln temsil eden bir sembolden teye gemez. Sz konusu lkelerde egemenliin millette deil, hkmdarda olduu elbette iddia edilemez. Bu durumda cumhuriyeti, ancak monarinin kart, yani devlet bakannn verasete dayanmad bir devlet ekli olarak tanmlamak, gereklere daha uygundur.
CUMHURYETN NTELKLER
AM A
Cumhuriyetin niteliklerini sralayabilmek ve anlatabilmek.
Balang lkeleri, Toplumun Huzuru, Mill Dayanma ve Adalet

1982 Anayasasnn 2. maddesi, tpk 1961 Anayasasnn 2. maddesi gibi, balangta belirtilen temel ilkelere atfta bulunmutur. Zaten her iki Anayasada da Anayasann dayand temel gr ve ilkeleri belirten balang ksm, Anayasa metnine dhil saylmtr (1961 Anayasas, m.156/1; 1982 Anayasas, m.176/1). Aslnda anayasalarn yapl sebeplerini ve dayandklar temel felsefeyi aklayan ve ou zaman edeb bir slupla yazlm bulunan balang blmlerinden, uygulanabilir hukuk normlar karmak kolay deildir. Bu sebeple, balang blmlerinin hukuki deeri, daha ok, pozitif anayasa normlarnn yorumlanmasna katks asndan sz konusu olabilir. Bu ilkelerin nemli bir blm, anayasann eitli hkmlerinde somutlatrlmtr. Dolaysyla Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimi yaparken, Balangtaki ifadelerden ancak aydnlatc nitelikte destek l norm olarak yararlanp, esas l norm olarak bu ilkelerin anayasa maddelerinde somutlam biimlerine dayanmas daha doru olur.
Atatrk Milliyetiliine Ballk

1924 Anayasasnn 1937 ylnda geirdii deiiklikle, cumhuriyetin nitelikleri arasnda milliyetilik ilkesine yer verilmi olduu hlde, 1961 Anayasasnda bunun yerine mill devlet deyiminin kullanldn gryoruz. Acaba bu iki kavram arasnda bir anlam fark var mdr ve 1961 Anayasasnn mill devlet deyimini tercih etmi olmasnn sebepleri nelerdir?
4. nite - Devletin Temel Nitelikleri
57
1961 Anayasasnn Kurucu Mecliste grlmesi srasnda bu konu, uzun tartmalara yol amtr. Mill devlet deyimini savunanlar, milliyetiliin anlam ak olmayan bir deyim olduunu, mesela Almanya ve talyada kurulmu bulunan Nasyonal Sosyalist ve Faist rejimlerin de kendilerini milliyeti olarak adlandrdklarn ileri srmlerdir. Sonunda, ortalama bir forml olarak 2. maddede mill devlet deyiminin kullanlmas, buna karlk Balang blmnde Trk Milliyetiliinin uzun ve ayrntl bir tanmnn verilmesi kabul edilmitir. Bylece milliyetilik ilkesinin, yanl anlama ve yorumlara yol amas tehlikesi nlenmitir. 1982 Anayasas ise ayn amac, dorudan doruya 2. madde metninde Atatrk milliyetiliine bal deyimini kullanmakla gerekletirmitir. Atatrke gre Trk milliyetilii de ilerleme ve gelime yolunda ve milletleraras temas ve ilikilerde, btn ada milletlere paralel ve onlarla uyum iinde yrmekle beraber, Trk toplumunun zel karakterlerini ve bal bana bamsz kimliini korumaktr. Mill veya milliyeti devlet ilkesinin bir nemli sonucu, Anayasann eitli maddelerinde yer alan devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii ilkesidir. Bu ilke, Trkiye Cumhuriyetinin bir tek devlet olduunu anlatmaktadr. Nihayet, resm dilin Trke olduu hakkndaki Anayasa hkm (m.3/1) de devletin mill niteliinin doal bir sonucudur.
Laiklik
Anayasann 2. maddesinde cumhuriyetin nitelikleri arasnda saylan laikliin, (a) din hrriyeti, (b) din ve devlet ilerinin ayrl olarak, iki cephesi vardr. Din hrriyeti, vicdan ve ibadet hrriyetlerini kapsar. Bunlardan ilki, anayasann 24/1. maddesinde, Herkes, vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. eklinde ifade edilmitir. Bu hrriyet, herkesin diledii dini inan ve kanaate sahip olabileceini ifade ettii gibi, dilerse hibir dini inanca sahip olmama hrriyetini de ierir. Anayasann 24/3. maddesi de, inan hrriyetinin doal bir uzantsdr. Buna gre, kimse, ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz. badet hrriyeti ise kiinin inand dinin gerektirdii ibadetleri, ayin ve trenleri serbeste yapabilmesidir. Anayasaya gre, 14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenler serbesttir (m.24/2). Anayasada ibadet hrriyeti, vicdan hrriyeti kadar mutlak biimde tannm deildir. badet hrriyetinin, Anayasann 14. maddesinde saylan amalarla ktye kullanlmas yasaklanmtr. Anayasa Mahkemesi de din hrriyetinin vicdan ve ibadet hrriyeti unsurlar arasnda ayrm yapmakta; bireyin manevi hayatna ilikin olan vicdan ya da dini inan hrriyetinin snrszln kabul etmekte; bireyin manev hayatn aarak toplumsal hayat etkileyen eylem ve davranlarn, yani ibadetlerin ise kamu dzeni, kamu gvenlii ve kamu menfaatlerini korumak amacyla snrlanabileceini belirtmektedir. Laikliin dier nemli unsuru olan din-devlet ayrl ise eitli ynleri bulunan bir kavramdr. Din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm saylmas iin, unlarn gerekli olduu kabul edilebilir:
Resm Bir Devlet Dininin Olmamas

Devlet, bir gerek kii olmadna gre, onun bir din sahibi olmasn, gerek kiilerinki ile ayn anlamda kabul etmemek gerekir. Burada kastedilen, devletin belli
58
Anayasa Hukuku
Laik Devlet: Gerek dine bal devlet, gerekse devlete bal din sistemlerini reddeden, din ve devlet ilerini btnyle birbirinden ayran ynetim sistemidir.
bir dine stnlk tanmamas, onun kurallarn kanunlar ve dier devlet ilemleri yoluyla vatandalarna uygulatmaya almamasdr. Laik devletin bu anlamda dini olamaz. Nitekim Osmanl Knn-i Esssi ve 1928 deiikliine kadar Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, devletin dini, din-i slamdr. yolunda bir hkm tad hlde, 1924 Anayasasnn 1928deki deiiklii ile bu hkm karlm, 1937 deiiklii ile de laiklik ilkesi aka kabul edilmitir. Resm dini olmayan bir devlet, belli bir dinin kurallarn vatandalarna benimsetmek iin faaliyette bulunamaz; zellikle zorlayc kurallar koyamaz. Bunun doal bir sonucu olarak devlet, belli bir dinin eitimini ve renimini zorunlu klamaz. 1961 Anayasas (m. 19/4) bu ilkeyi, Din eitim ve renimi, ancak kiilerin kendi isteine ve kklerin de kanuni temsilcilerinin isteine baldr. demek suretiyle ifade etmiti. 1982 Anayasas ise din ve ahlak eitim ve retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlak retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine baldr. diyerek bu ilkeden sapm grnmektedir (m. 24/4). Sz edilen derslerin bir dini benimsetme veya onun propagandasn yapma amacna deil, btn belli bal dinler hakknda tarafsz ve tantc bilgiler verme amacna ynelik olabilecei sylenebilir. Madde metninde din eitimi deil, din kltr deyiminin kullanlm olmas, anayasa koyucunun amacnn bu olduunu akla getirebilir. Ancak uygulamada bu iki hususun ayrdedilmesi ok g ve din kltr derslerinin bir din propagandas hline gelmesi ihtimali kuvvetlidir. Kanmzca, ne ekilde olursa olsun, zorunlu din eitimi, laik devlet ilkelerine aykrdr.
Devletin, Btn Dinlerin Mensuplarna Eit Davranmas

Laikliin unsurlarndan biri, devletin eitli dinlerin mensuplar arasnda kanun nnde ayrlk gzetmemesi, hepsine eit ilem yapmasdr. Anayasada bu ilke, eitlik hakkndaki 10/1. maddede ifade edilmitir: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Nitekim Anayasa Mahkemesi, semavi dinlerin (Mslmanlk, Hristiyanlk ve Yahudilik) mensuplarna dier dinlerin mensuplarna oranla daha geni bir hukuki koruma tanyan 3255 sayl Kanunun ilgili hkmlerini, Anayasann hem laiklik, hem eitlik ilkelerine aykr bularak iptal etmitir.
Din Kurumlaryla Devlet Kurumlarnn Ayrlm Olmas

Laik bir devlette din kurumlar devlet fonksiyonlarn gremeyecei gibi, devlet kurumlar da din fonksiyonlarn ifa edemez. Laik devlet, gerek dine bal devlet, gerek devlete bal din sistemlerini reddeden, din ve devlet ilerini alan olarak birbirinden tamamen ayran bir ynetim sistemidir. Bu ilkeye ramen, Trkiyede Diyanet leri Bakanlnn (DB) devlet tekilat iinde yer aldn gryoruz. Anayasaya gre (m. 136) genel idare iinde yer alan Diyanet leri Bakanl, laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek, zel kanununda gsterilen grevleri yerine getirir. Bu zm, Anayasa Mahkemesinin 1961 Anayasas dneminde verdii bir kararda da savunulmutur. Bu karara gre, laiklik ilkesi din ve devlet ilikilerini dzenleyen bir ilke olmas nedeniyle, her lkenin iinde bulunduu ve her dinin bnyesinin oluturduu koul-
59
lar arasndaki ayrlklarn, laiklik anlaynda da ortaya ayrmlar karmas zorunlu bir sonutur.... Hristiyan dininin tad zellie gre din ve devlet ilerinin biribirine karmama esasnn, kilisenin bamszl biiminde manalandrlmasnda bir saknca grlmemitir. nk, Bat devletlerinde dinin ktye kullanlmas ve smrlmesi bizdeki ekilde bir sonu dourmadndan din ve devlet ilerinin birbirine karmamas ynnden kabul edilen, kilisenin bamszl durumu, devlet dzeni bakmndan bir tehlike gstermemektedir. Oysa slamlk bireylerin yalnz vicdanlarna ilikin olan dini inan blmn dzenlemekle kalmam, ayn zamanda btn toplum ilikilerini, devlet faaliyetlerini ve hukuku da tanzim etmitir (E. 1970/53, K. 1971/76, k.t. 21.10.1971, AMKD, Say 10, s. 60 - 70). phesiz bu karar, slamiyetle Hristiyanlk arasnda basite indirgeyici temel bir fark mevcut olduunu varsaymas, her iki dinin iinde eitli yorumlarn varln gz ard etmesi ve din hrriyetlerini her an ktye kullanlma potansiyeli tayan bir hrriyet olarak alglamas alarndan eletirilebilir. DBin devlet tekilat iinde yer almasnn, laikliin zorunlu gvencesi olarak dnlmesi de ok tartmal bir grtr. Aslnda, devlet kurumlar ile dini kurumlarn birbirinden ayrlmas, laikliin evrensel anlamna ok daha uygun den bir zmdr.
Devlet Ynetiminin Din Kurallarndan Etkilenmemesi

Laik bir devlette, elbette, devlet ilemlerinin din kurallarna uygun olma zorunluluu yoktur. Oysa, dine bal (teokratik) devlet sisteminde, devlet ilemlerinin hukuken geerli olmalar, bunlarn din kurallarna uygunluuna baldr. Laikliin Trk nklab andan tad temel nem, onun anayasamzda zel olarak korunmas sonucunu dourmutur. Bu koruma, zellikle Anayasann u hkmlerinde gze arpmaktadr: Anayasann 24/son maddesine gre, kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. Bu madde, Anayasann 14. maddesinde yer alan ve temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlmasn yasaklayan daha genel nitelikteki hkme paraleldir. Bu ilkenin bir uzants da siyasal partilerin tzk ve programlarnn, laik Cumhuriyet ilkesine uygun olmas gerektii hakkndaki Anayasa hkmdr (m. 68/4). Nihayet, Anayasann 174. maddesine gre, bu maddede saylan inklap kanunlar dier kanunlardan farkl bir statyle korunmulardr. Sz geen maddeye gre, Anayasann hibir hkm, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden, aada gsterilen inklap kanunlarnn, Anayasann halkoyu ile kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin, Anayasaya aykr olduu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz. Bu hkmn anlam, sz konusu kanunlarn Anayasaya aykrlnn yarg organ nnde ileri srlememesidir. te yandan Anayasa, inklap kanunlarnn yasama organnca deitirilmesini yasaklamamtr. Trk devriminin temeli olan laiklik ilkesinin iki cephesini oluturan din zgrl ile SIRA SZDE din ve devlet ilerinin ayrlmasn aklayarak, 1982 Anayasasnn ilkeye yaklamn tartnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
60
Anayasa Hukuku
Demokratik Devlet
Demokrasi, ada dnyann hkim siyasal doktrinidir. Bu bakmdan hemen her lke, kendi siyasal rejiminin demokratik olduunu ileri srmektedir. Hrriyeti demokratik rejimin zellikleri, lkeden lkeye baz deiiklikler gstermekle beraber, bu rejimin vazgeilmez, asgari art olarak kabul edilmesi gereken baz unsurlar da vardr. Bunlarn en nemlileri, siyasal sistemdeki temel siyasal karar organlarnn genel oya dayanan serbest seimlerle olumas, serbeste rgtlenen siyasal partiler arasnda eit artlarla yrtlen iktidar yarmas ve tm vatandalarn temel hak ve hrriyetlerinin tannm ve hukuki gvence altna alnm olmasdr.
Serbest Seimler
Demokrasi: Yneticilerin btn ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildii rejimdir.
Demokrasi, en basit tanmyla, yneticilerin tm ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildikleri bir rejim olarak tanmlanabilir. yleyse, seme hakk ve seim hrriyeti, demokratik bir devlet ynetiminin vazgeilmez artlardr. Anayasann 67. maddesi, bu hrriyeti gvence altna alacak ilkeleri belirtmitir. Bu maddeye gre vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seimler ve halkoylamas, serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr.
Genel Oy
Genel Oy: Servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi nitelik snrlandrmalar olmakszn btn yurttalarn oy kullanma hakkna sahip olmasdr.
Genel oy, servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi snrlamalar olmakszn, btn vatandalarn oy hakkna sahip olmalardr. Genel oy ilkesi, Bat demokrasilerinde uzun bir tarihsel geliim sonucu ortaya km, baka bir deyile oy hakk tedricen geniletilmitir. Trkiyede I. ve II. Merutiyet dnemlerinde, servete bal oy ilkesi uygulanmtr. 1924 ylnda seim kanununda yaplan deiiklikle, erkekler iin genel oy hakk kabul edilmi; 1934te ise bu hak, kadnlara da tannmtr. Bylece, 1934ten bu yana Trkiyede genel oy sistemi mevcut olmutur. Genel oy sistemi, oy hakkna, ya, kstllk veya zellik gsteren baz grevlerde bulunma gibi makul sebeplerle snrlamalar getirilmesine engel deildir. 1982 Anayasasnn ilk eklinde (m. 67/3) oy verme hakk, yirmi bir yan doldurulmu olmas artna balanmt. Anayasada 17.5.1987 tarihli ve 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklikle oy verme ya indirilmitir. Buna gre, seimlerin ve halkoylamasnn yapld ylda, ay ve gn hesaba katlmakszn, 20 yana giren her Trk vatanda seme ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seme ya, Anayasada 23.7.1995 tarihinde yaplan deiiklikle daha da drlmtr. Buna gre on sekiz yan dolduran her Trk vatanda seme ve halkoylamasna katlma haklarna sahiptir. Trk seim mevzuat, seimlerde oy kullanabilmek iin, kural olarak, sandk semen listesinde kaytl olma artn aramaktadr (Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda 298 sayl Kanun m. 86). Bu hkmde deiiklik yapan 23.5.1987 tarihli ve 3377 sayl Kanun, ilk defa olarak yabanc lkelerde yaayan vatandalarmzn baz artlar altnda oy kullanmalarna imkn vermitir. 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle, yurt dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakk, ilke olarak kabul edilmitir. Bu konu, 13.3.2008 tarihli ve 5746 sayl kanunla dzenlenmi, ancak bunun mektupla oy vermeye ilikin hkmleri, Anayasa Mahkemesince iptal edilmitir (E. 2008/33, K. 2008/113, 29.5.2008, Resm Gazete, 5.7.2008, No. 26927).
61
Eit Oy
Bu ilke, her semenin bir tek oya sahip olmas anlamna gelir. Tarihte eitli lkelerde bunun istisnalar grlmtr. Mesela aile reislerine, belli kamu grevlerinde bulunanlara veya belli bir dzeyden fazla renim grm bulunanlara, birden ok oy hakk tannmtr. Genel oy ilkesini dolambal yoldan zedeleyen bu gibi istisnalar, artk btn Bat demokrasilerinde tarihe karmtr.
Seimlerin Serbestlii
Bu ilke, vatandalarn hibir bask ve zorlama olmadan oy kullanabilmelerini ifade eder. Ayrca, oy vermenin bir mecburiyet hline getirilemeyeceini de anlatr. Ancak 1982 Anayasasnda deiiklikler yapan 3361 sayl Kanun, ilk defa olarak, oy vermeyi Anayasa asndan bir ykmllk hline getirmitir. Buna gre (m. 175/8) halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahalli genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil her trl tedbir alnr. Nitekim gerek Anayasa Deiikliklerinin Halkoyuna Sunulmas Hakknda 3376 sayl Kanun (m. 6), gerek Seimlerle lgili Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas...Hakknda 3403 sayl Kanun (m. 15) semen ktnde ve sandk listesinde kaytl olan ve oy kullanma yeterlii bulunduu hlde hukuki veya fiili mazereti olmakszn halkoylamasnda veya seimde oy kullanmayanlarn, le Kurulu Bakan tarafndan 12.500 lira para cezas ile cezalandrlacaklarn belirtmitir.
Tek Dereceli Seim

Seimler semenlerin temsilcilerini dorudan doruya seip seememeleri bakmndan, tek dereceli ve iki dereceli olarak ikiye ayrlr. Tek dereceli seimde semenler, temsilcilerini dorudan doruya seerler. ki dereceli seimde ise semenler, ilkin ikinci semen ad verilen bir grup semeni seerler; temsilciler de daha sonra bu ikinci semenler tarafndan seilir. Trkiyede 1946 ylna kadar iki dereceli seim uygulanmtr. 1946 seimleri, tek dereceli sisteme gre yaplan ilk seimler olmutur.
Oyun Gizlilii
Oyun gizlilii, semenin, semenin iradesini serbeste ve her trl baskdan uzak biimde kullanabilmesini salayan en nemli unsurlardan biridir. Trkiyede gizli oy ilkesi, 1950 ylnda kabul edilmitir.
Ak Saym ve Dkm
Oylarn saymnn ve dkmnn kamuya ak olarak yaplmas da semenin belirttii iradenin sonradan deitirilmesini nleyen nemli bir ilkedir. Bu ilke de gizli oy ilkesi gibi, lkemizde 1950 ylnda kabul edilmitir.
Seimlerin Yarg Organlarnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas

Anayasann, seimlerin serbestliini ve drstln salama amacyla kabul ettii nemli bir ilke de seimlerin yarg organlarnn genel ynetimi ve denetimi altnda yaplmasdr. Anayasann 79. maddesine gre, Seimler, yarg organlarnn genel ynetim ve denetimi altnda yaplr. Seimlerin balamasndan bitimine kadar, seimin dzen iinde ynetimi ve drstl ile ilgili btn ilemleri yapma ve yaptrma, seim sresince ve seimden sonra seim konularyla ilgili btn yolsuzluklar, ikyet ve itirazlar inceleme ve kesin karara balama ve Trkiye Byk
62
Anayasa Hukuku
Millet Meclisi yelerinin seim tutanaklarn ve Cumhurbakanl seimi tutanaklarn kabul etme grevi Yksek Seim Kurulunundur. Yksek Seim Kurulunun kararlar aleyhine baka bir mercie bavurulamaz... Yksek Seim Kurulu yedi asl ve drt yedek yeden oluur. yelerin alts Yargtay, bei Dantay Genel Kurulunca kendi yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluunun gizli oyu ile seilir. Bu yeler salt ounluk ve gizli oyla aralarndan bir bakan ve bir bakanvekili seerler. Yksek Seim Kuruluna Yargtay ve Dantaydan seilmi yeler arasndan ad ekme ile ikier yedek ye ayrlr. Yksek Seim Kurulu Bakan ve Bakanvekili ad ekmeye girmezler. Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn halkoyuna sunulmas ilemlerinin genel ynetim ve denetimi de milletvekili seimlerinde uygulanan hkmlere gre olur. Gerekten, seim ilerinin ynetim ve denetimini siyasal organlara brakmak, seimlerin drstl asndan ok sakncal olabilirdi. Trkiyede 1961 Anayasasndan nce, milletvekillerinin seim tutanaklarn kabul etme grevi dorudan doruya TBMMdeydi. Dolaysyla, tutanaklarn kabul veya reddinde siyasal dncelerin rol oynad grlyordu. 1961 ve 1982 Anayasalar, seimlerin ynetim ve denetimini tarafsz yarg organna vermekle, seimlerin drstln gvence altna alacak ok nemli bir ilke getirmilerdir.
ok Partili Siyasal Hayat

Seim serbestliinin gerek bir anlam tamas, semenlerin eitli alternatifler arasnda serbest bir seme yapabilmelerine baldr. ada demokratik devlette bu alternatifler, siyasal partiler tarafndan oluturulur. Modern demokrasi, partiler demokrasisidir. Gnmzde semen, oyunu, adayn ahsndan ok, temsil ettii siyasal partiye verme eilimindedir. Bylece semen, partiler tarafndan kendisine sunulan alternatif siyasal programlar arasnda bir seme yapma imkn bulur ve oy verdii parti iktidara geldii takdirde sz konusu programn uygulanacana gvenebilir. Bu anlamda, partilere dayanan demokrasi, halk zlemlerinin devlet ynetimine yansmasn, bu zlemlerle kamusal politikalar arasnda bir paralellik kurulmasn salar. Partisiz bir toplumda ise buna imkn yoktur. Byle bir toplumda seme hrriyetinin var olabilecei bir an iin farzedilse bile semen setii temsilcilerin eitli kamusal politika sorunlar karsnda nasl bir tutum taknacan nceden bilemez. Dolaysyla, halkn devlet ynetimine katlmas, ok daha snrl lde kalr. Zaten gnmzde partilere dayanmayan bir demokratik devlet rnei yoktur. Partisiz rejimlere ancak baz geleneksel ve az gelimi toplumlarda rastlanmaktadr. Anayasaya, bu gerei Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlardr. demek suretiyle (m. 68/2) ifade etmitir. Bunun doal bir sonucu olarak, Vatandalar, siyasi parti kurma ve usulne gre partilere girme ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. 1982 Anayasas, ilk ekliyle, parti yesi olabilmek iin yirmi bir yan ikmalini art kotuu hlde, Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerekletirilen deiiklikle bu snr, seme yann drlmesine paralel olarak, on sekiz yan doldurulmu olmas eklinde belirlenmitir. Siyasi partiler, nceden izin almadan kurulurlar ve anayasa ve kanun hkmleri iinde faaliyetlerini srdrrler (m. 68/3). Grlyor ki parti kurulmasn nceden izin alma artna balayacak bir kanun, anayasaya aykr olacaktr. Partilerin serbeste faaliyette bulunabilmeleri kural olmakla birlikte, Anayasa, bu kural istisnasz olarak kabul etmemi ve parti faaliyetlerine baz snrlar getir-
63
mitir. Bunlarn bir ksm partilerin izleyebilecekleri siyasal amalara, bir ksm da onlarn rgtlenme ve almalarna ilikin bulunmaktadr.
Siyasal Partilerin Amalarna likin Yasaklar

Anayasann 23.7.1995 tarihinde deitirilmi olan 68/4. maddesine gre, Siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez. 1961 ve 1982 Anayasas, siyasal parti faaliyetleri konusunda, mcadeleci demokrasi anlayn benimsemitir. Bu anlayn z, amac hrriyeti demokrasiyi ortadan kaldrmak olan akmlara, meru siyasal faaliyet alann kapatmaktr. phesiz, Anayasadaki bu hkmlerin, bir lde lkenin genel siyasal konjonktrne bal olarak, daha snrlandrc ya da daha hrriyeti olarak yorumlanmalar mmkndr. 1982 Anayasasnn 68/4. maddesindeki yasaklar, siyasal parti faaliyetleri bakmndan u snrlamalar getirmektedir: a) Devletin lkesi ve milletiyle btnl: Devletin lkesiyle blnmezlii, devletin d bamszlnn ve lke btnlnn korunmas unsurlarn ierir. Mesela Trkiye Cumhuriyetinin da kar bamszlnn ortadan kaldrlmasn veya lkemizin bir blmnn Trkiye Cumhuriyetinden ayrlmasn savunan bir parti, temelli kapatlr. Devletin lkesiyle blnmezlii ilkesinin, devletin tekliinin korunmasn da iine alp almad tartmaldr. 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununa (SPK) (m. 80) gre Siyasi partiler, Trkiye Cumhuriyetinin dayand Devletin teklii ilkesini deitirmek amacn gdemezler ve bu amaca ynelik faaliyette bulunamazlar. Devletin milletiyle blnmezlii ilkesi de aznlk yaratlmasnn nlenmesi, blgecilik ve rklk yasa ve eitlik ilkesinin korunmas hususlarn kapsamaktadr. Buna gre siyasi partiler, Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde mill veya dini kltr veya mezhep veya rk veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunu ileri sremezler. Trk dilinden veya kltrnden baka dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak yoluyla Trkiye Cumhuriyeti zerinde aznlklar yaratarak millet btnlnn bozulmas amacn gdemezler ve bu yolda faaliyette bulunamazlar. Tzk, program ve faaliyetlerinde Trkeden baka dil kullanamazlar. Blgecilik veya rklk amacn gdemezler ve Anayasada yer alan eitlik ilkesine aykr faaliyette bulunamazlar (SPK, m.81-83). SPKdeki bu yasaklar, Anayasada yer alan devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne aykr hareket etme yasan amakta ve ne trl olursa olsun etnik temele dayanan siyasal partileri yasaklamaktadr. Bizce anayasada yer almayan bir yasan SPKyle konulmas anayasaya aykrdr. SPK, anayasadaki yasaklar geniletici deil, ancak somutlatrc hkmler ierebilir. SPKnin sz geen hkmlerinin, yakn zamana kadar Anayasann geici 15/3. maddesinin korumas altnda olmas, bu konuda bir anayasaya uygunluk denetiminin gerekletirilmesine imkn vermemitir. 2001 Anayasa deiikliiyle bu hkmn kaldrlm olmas, Anayasa Mahkemesine bu konuda daha etkin bir denetimde bulunma imknn aabilir.
64
Anayasa Hukuku
Snf Egemenlii: lke iindeki stn gcn bir snfn elinde toplanmas ve btn dier snflarn egemenliin kullanlmasndan dlanmasdr.
b) Cumhuriyet ilkesi: Bu ilke, monarik partileri yasaklamaktadr. c) Demokratik devlet dzeni: Anayasann 68. maddesinde yer alan insan haklar, millet egemenlii ve demokratik devlet ilkeleri, insan haklarna dayanan hrriyeti ok partili demokrasiyi reddeden her trl totaliter ve diktac partileri yasaklamaktadr (SPK, m. 78). d) Laiklik: Siyasal partiler, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma amacn gdemezler. Siyasal kar veya nfuz salamak amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamazlar (m. 24/son). SPK, bunlara ek olarak, siyasal partilerin nklap kanunlarnn hkmlerine aykr ama gdemeyeceklerini; Atatrkn kiiliini, faaliyetlerini ve hatrasn ktleyemeyeceklerini; Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliinin deitirilmesi ve halifeliin yeniden kurulmas amacn gdemeyeceklerini; dini tren ve ayin tertipleyemeyeceklerini ve DBin genel idare iinde yer almasna ilikin Anayasa hkmne aykr ama gdemeyeceklerini hkme balamtr (m.84-89). e) Snf veya zmre diktatrlnn yasaklanmas: Anayasann 68/4. maddesine gre siyasi partiler snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz. Ancak bu hkm, ne sosyolojik bir gereklik olarak sosyal snflarn inkr edildii, ne de belli snflarn menfaatlerini temsil eden siyasal partilerin yasakland anlamna gelir. Egemenlik ve siyasal iktidar, farkl kavramlardr. Snf egemenlii, lke iindeki tek stn gcn tek bir snfn elinde toplanmas ve btn dier snflarn egemenliin kullanlmasndan dlanmas demektir.
SIRA SZDE Siyasi partilerin amalarna ilikin olarak getirilen snrlamalar nelerdir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Siyasal Partilerin rgtlenme ve almalarna likin Yasaklar

a) Hkimler ve savclar, Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri ile yaptklar S R U hizmet Obakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasi partilere ye olamazlar (m. 68/5). DKKAT b) Siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir (m. SIRA SZDE 69/1). c) Siyasi partiler, ticari faaliyetlere giriemezler (m. 69/2). d) Siyasi partilerin Anayasa Mahkemesinin mal denetimine tabi olduklar 1982 AMALARIMIZ Anayasasnn ilk eklinde de belirtilmi olmakla beraber, 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle bu konu daha ayrntl olarak dzenlenmitir. Buna T A P greKsiyasi partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gereklidir. Bu kuraln uygulanmas kanunla dzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluununT E L E V Z Y O N hususun denetim yntemleri ve aykrlk hlinde uygulanatespiti, bu cak yaptrmlar kanunda gsterilir. Anayasa Mahkemesi bu denetim grevini yerine getirirken Saytaydan yardm salar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim sonunda verecei kararlar kesindir (m. 69/3). NTERNET e) Temelli kapatlan bir parti bir baka ad altnda kurulamaz (m. 69/8).
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
65
f) Bir siyasi partinin temelli kapatlmasna beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular dahil yeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararnn Resm Gazetede gerekeli olarak yaymlanmasndan balayarak be yl sreyle bir baka partinin kurucusu, yesi, yneticisi ve deneticisi olamazlar (m. 69/9). g) Yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm alan siyasi partiler temelli olarak kapatlr (m. 69/10). h) Kapatlm siyasi partilerin isimleri, amblemleri, rumuzlar, rozetleri ve benzeri iaretleri ile daha nce kurulmu Trk Devletlerine ait topluma malolmu bayrak, amblem ve flamalar siyasi partilerce kullanlamaz. Kurulacak siyasi partiler, kapatlan siyasi partilerin devam olduklarn beyan edemez ve byle bir iddiada bulunamazlar. Komnist, anarist, faist, teokratik, nasyonal sosyalist, din, dil, rk, mezhep ve blge adlaryla veya ayn anlama gelen adlarla da siyasi partiler kurulamaz veya parti adnda bu kelimeler kullanlamaz (SPK, m. 96). Bir ksm normal grlebilecek olan bu yasak hkmlerinden bazlar, siyasal partilerin serbeste faaliyette bulunmalarna ciddi engeller karabilecek niteliktedir. Yasaklarn okluu, anayasa koyucuda siyasal partilere kar ak bir gvensizlii yanstmaktadr. Bu gvensizlii, siyasal partileri demokratik siyasal hayatn vazgeilmez unsuru sayan anayasa ilkesi ile badatrmak mmkn deildir.
Siyasal Partilerin Kapatlmas

Anayasaya gre siyasi partilerin kapatlmas, Cumhuriyet Basavcsnn aaca dava zerine, Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara balanr (m. 69/4). Bu hkm, siyasal partilere gvence salayan bir hkm olarak kabul etmek gerekir. Gerekten bununla, siyasal partilerin kapatlmas herhangi bir mahkemeye deil, anayasann stnlnn koruyucusu ve teminat olan bir yksek yarg organna verilmitir. Siyasal partilerin kapatlmasndaki usul, SPKde gsterilmitir. Cumhuriyet Basavcl siyasal parti kapatlmas davasn ya resen, veya Bakanlar Kurulu karar zerine Adalet Bakannn istemiyle, yahut bir baka siyasal partinin istemi zerine aar. Cumhuriyet Basavcl, Adalet Bakannn veya siyasal partinin istemde bulunmas hllerinde, yeterli delil bulunmad kansna varrsa, dava amaz. Adalet Bakannn veya siyasal partinin, Cumhuriyet Basavclnn bildirimi zerine, Siyasi Partilerle lgili Yasaklar nceleme Kuruluna (bu Kurul, Yargtay ceza daireleri bakanlarndan olumaktadr) yaz ile itirazda bulunma hakk vardr. Kurul, itiraz ivedilikle en ge otuz gn iinde inceler; itiraz hakl grmezse dava almaz; hakl grrse, Cumhuriyet Basavcl Anayasa Mahkemesine dava amakla ykmldr (SPK, m. 100). Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerekletirilen deiiklie gre, Bir siyasi partinin tz ve programnn 68. maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr bulunmas hlinde temelli kapatma karar verilir (m. 69/5). Bir siyasi partinin 68. maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr eylemlerinden dolay temelli kapatlmasna, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak hline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi hlinde karar verilir (m. 69/6). Grlyor ki, Anayasa, 68/4. maddesindeki yasaklarn, dorudan doruya parti tz veya program gibi parti tzel kiiliini balayc bir belgeyle ihlal edilmesiyle, dier yollardan (mesela bireysel yelerin faaliyetleri yoluyla) ihlal edilmesi durumlar ara-
66
Anayasa Hukuku
snda bir ayrm yapmtr. kinci durumda partinin kapatlmasna karar verilebilmesi iin, bu eylemlerin bireysel eylemlerden ibaret kalmamas ve partinin bu nitelikteki eylemlerin ilendii bir odak hline geldiinin tesbit edilmesi gerekmektedir. 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla, Anayasann 69. maddesinde yaplan deiiklikle; odak hli tanmlanmtr. Buna gre, Bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda hline gelmi saylr. Ayn maddede yaplan dier bir deiiklie gre de Anayasa Mahkemesi, yukardaki fkralara gre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin arlna gre ilgili siyasi partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna karar verebilir. Bylece Anayasa Mahkemesine, bir tzel kiiye uygulanmas mmkn en ar yaptrm olan kapatma yerine, daha hafif bir ara yaptrm uygulama imkn verilmitir. Partilerin kapatlmasn zorlatrc nitelikteki nc bir deiiklik, Anayasann 149. maddesinde yaplan deiiklikle, siyasi partilerin kapatlmasnda Anayasa Mahkemesinin bete ounluunun oyunun art koulmu olmasdr. Bu nitelikli ounluk, 2010 Anayasa deiiklii ile toplantya katlan yelerin te iki oy ounluuna ykseltilmitir. Btn bu iyiletirici dzeltmelere ramen, Trkiyede siyasi partilerin dier demokratik lkelerde grlmeyen bir sklk ve kolaylkla kapatld dnlrse, siyasi partilerin yasaklanmas rejiminin daha radikal bir reformu gerektirdiinde kuku yoktur.
Partilerin Yasaklanmasnda Avrupa Kriterleri

Trkiyedeki parti yasaklar rejimini deerlendirirken, parti kapatma konusundaki Avrupa kriterlerinin neler olduunun aydnlatlmas gerekir. Trkiye, Avrupa Konseyinin kurucu yeleri arasndadr. Avrupa nsan Haklar Szlemesini (AHS) 1954 ylnda onaylamtr. Trkiye, Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel mracaat hakkn 1987, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) balayc yarg yetkisini 1989 ylnda kabul etmitir. Nihayet, 2004 Anayasa deiiklii, milletleraras insan haklar andlamalarna mill kanunlar karsnda ncelik tanmtr. Dolaysyla, btn dier temel hak konularnda olduu gibi, partilerin kapatlmas konusunda da Avrupa normlarna uyulmas, Trk yarg organ bakmndan anayasal bir zorunluluktur. Bu normlar ya da kriterler, AHM kararlarndan ve Avrupa Konseyinin anayasal konulardaki danma organ olan Venedik (Hukuk Yoluyla Demokrasi) Komisyonunun, partilerin yasaklanmasna ilikin 1999 tarihli raporundan (Guidelines on Prohibition and Dissolution of Political Parties and Analogous Measures, Venice, 10-11 December 1999, CDL-INF 2000, 1) karlabilir. Venedik Komisyonu raporuna gre siyasi partilerin yasaklanmas, ancak demokratik dzeni devirecek, bylece anayasann gvence altna ald haklar ve hrriyetleri tahrip edecek bir siyasal ara olarak iddet kullanmn savunan veya iddet kullanan partiler bakmndan hakl grlebilir. Bir partinin, anayasann bar yntemlerle deitirilmesini savunmas, tek bana, onun yasaklanmas veya feshedilmesi iin yeterli deildir. AHMnin bu kriterlere ek olarak, Refah Partisi davasnda (Case of Refah Partisi [the Welfare Party] and others v. Turkey, applications nos. 41340/98, 41342/98 ve
67
41344/98) oluturduu ve Halkn Emek Partisi (HEP) davasnda teyid ettii nc bir kriter, ilgili partinin siyasal projesinin demokrasinin temel deerleri ile badamaz olmamasdr. AHMe gre, bir siyasi parti, kanunlarda veya devletin hukuki ve anayasal yaplarnda bir deiiklik iin, iki artla bir kampanya yrtebilir: Birincisi, bu ama iin kullanlacak aralar her bakmdan hukuki ve demokratik olmaldr; ikincisi, nerilen deiikliin kendisi de temel demokratik ilkelerle badaabilir olmaldr. Bunun zorunlu sonucu olarak, liderleri iddete tevik eden veya demokrasinin bir veya birden ok kuralna uymayan veya demokrasinin tahribi ya da bir demokraside tannan hak ve hrriyetlerin inenmesini amalayan bir politikay neren bir siyasi parti, bu gerekelerle kendisine verilen cezalara kar Szlemenin korumasn talep edemez (Yazar, Karata, Aksoy and the Peoples Labour Party (HEP) v. Turkey, 22723/93, ECHR 408, 9 April 2002, paragraf 49). Partilerin kapatlmasndaki Avrupa kriterleri ile Trk Anayasa Mahkemesinin yaklam arasnda ok derin bir fark vardr. Nitekim AHM, RP davas mstesna olmak zere, kendisine intikal eden btn parti kapatma davalarnda (Trkiye Birleik Komnist Partisi, Sosyalist Parti, ZDEP, HEP) Trkiyenin AHSi ihlal etmi olduuna karar vermitir.
Siyasal Partilere Devlet Yardm

Siyasal partiler, sivil toplumla devlet kurumlar arasnda kpr oluturan, bu nitelikleri itibaryla da baz alardan zel hukuk tzel kiilerine, baz alardan da kamu hukuku tzel kiilerine benzeyen, kendilerine zg kurululardr. Siyasal partilerin bu yar-kamusal nitelii, birok Bat demokrasisinde siyasal partilere devlet btesinden yardmda bulunulmasna neden olmutur. 1982 Anayasas siyasal partilere devlet yardmndan sz etmemitir. Ancak SPKye 27.6.1984 gnl ve 3032 sayl Kanunla eklenen bir maddeyle bu yardmn yaplmas dzenlenmitir. Anlan hkm, daha sonra 1987 ve 1988 yllarnda karlan 3349 ve 3470 sayl Kanunlarla deitirilmitir. Anayasada 23.7.1995 tarihinde gerekletirilen deiiklikle, siyasi partilere devlet yardm konusunda u hkm kabul edilmitir: Siyasi partilere, Devlet, yeterli dzeyde ve haka mal yardm yapar. Partilere yaplacak yardmn, alacaklar ye aidatnn ve balarn tabi olduu esaslar kanunla dzenlenir (m. 68/8).
nsan Haklarna Saygl Devlet 1982 Anayasasnn Temel Haklar Konusundaki Yaklam
1961 Anayasasnn insan haklarna dayal deyiminin yerine, 1982 Anayasas (m. 2) insan haklarna saygl deyimini kullanmtr. Bu iki deyim arasnda, bir anlatm fark tesinde temel bir anlam ve yaklam fark olduunu savunmak gtr. 1982 Anayasasnn 12. maddesi, 1961 Anayasasnn 10. maddesindeki forml benimseyerek, Herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, temel hak ve hrriyetlere sahiptir. demektedir. Anayasann 12/2. maddesi, temel hak ve hrriyetlerin, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva ettiini belirtmektedir. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna paralel olarak, hem devlete kar ileri srlebilecek ve korunacak temel hak ve hrriyetler anlayna, hem modern sosyal devletin hrletirme (zgrletirme) anlayna yer vermitir. 1982 Anayasasnn 5. maddesinde devletin temel ama ve grevleri arasnda, Kiinin temel hak ve hr-
68
Anayasa Hukuku
riyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak. grevine de yer verilmektedir. Anayasada 2004 ylnda yaplan deiiklik ile 90. maddeye u cmle eklenmitir: Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr.
Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas

1982 Anayasasnn temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas konusunda kabul ettii temel kural (m. 13) baz noktalardan 1961 Anayasasnn benimsedii sisteme (m. 11) benzemekte, baz noktalarda ise ondan ayrlmaktadr. Benzer unsurlar, snrlamann anayasann szne ve ruhuna uygun olmas ve kanunla yaplmasdr. Snrlama sebepleri bakmndan ise iki anayasa arasnda nemli bir fark gze arpmaktadr. 1961 Anayasas, genel olarak, her temel hak ve hrriyetin hangi sebeplerle snrlanabileceini, o hrriyetle ilgili maddede belirtmi, fakat bunun yannda 11/2. maddede Kanun, kamu yarar, genel ahlak, kamu dzeni, sosyal adalet ve mill gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz. hkmne yer vermitir. 1982 Anayasasnn 13. maddesindeki dzenlemeye gre Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill egemenliin, Cumhuriyetin, mill gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. Bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir. Anayasada 3.10.2001 tarihli 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasnda genel snrlandrma sebeplerine yer verilmesinden vazgeilmi, bylece 1961 Anayasasnn ilk eklindekine benzer bir sisteme dnlmtr. 13. maddenin yeni metnine gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. Bu dzenleme tarz, genel snrlandrma sebeplerine yer vermeyen AHSin sistemine uygun olmas asndan olumludur. Hrriyetlerin kanunla snrlanmas konusundan farkl olarak, bir temel hak ve hrriyetin dorudan doruya anayasa tarafndan ngrlen snrlar ayr bir konudur. Bunlar, hakkn tanmnda yer alr ve onun anayasal snrlarn olutururlar. Dier bir deyimle anayasa, hakk ancak o snrlar iinde tanmtr. Bizce aslnda, 1961 ve 1982 Anayasasnn hrriyetlerin snrlanmas konusundaki en nemli fark, kanunla snrlama sebeplerinin arttrlm veya hakkn z kriterinin yerine demokratik toplum dzeninin gerekleri kriterinin geirilmi olmasndan ok, dorudan doruya anayasadan kaynaklanan bu tr snrlamalarn, 1961 Anayasas ile kyaslanamayacak kadar ok olmasdr.
69
Her hak ve hrriyetin, anayasada belirtilmi olmasa bile, o hrriyetin niteliinden doan, baka bir deyimle eyann tabiatnda mevcut olan objektif snrlar vardr. Mesela basn hrriyetinin kiilerin eref ve haysiyetine tecavz, dnceleri yayma hrriyetinin su ilemeye kkrtmay kapsamamas gibi.
Snrlamann Snrlar
Anayasa, temel hak ve hrriyetlerin ancak anayasada belirtilen artlarla snrlanabileceini ngrm, bylece snrlamann da baz snrlarn kabul etmitir. a) Snrlama, ancak kanunla yaplabilir. Bunun, idarenin dzenleyici ilemleri ile hrriyetlerin hibir ekilde snrlandrlamayaca anlamna gelmediini de daha sonra inceleyeceiz. b) Snrlama, anayasann szne ve ruhuna uygun olmak zorundadr. Bu art, zellikle, anayasann temel hak ve hrriyetler iin ek gvenceler belirtmi olmas durumunda nem kazanmaktadr. Gerekten anayasa, birok hllerde, sadece bir hak veya hrriyeti tanmakla yetinmemi; ayn zamanda kanun koyucunun, o hak veya hrriyeti dzenlerken yapamayaca hususlar da belirtmitir. Bunlar, kanun koyucuya ynelik yasaklama hkmleridir. Mesela toplant ve gsteri yry dzenlemenin (m. 34/1) nceden izin alma artna balanamamas; tutuklamann (m. 19) ancak hkim karar ile yaplabilmesi; zel hayatn (m. 20) ve haberlemelerin (m. 22) gizliliine ve konuta (m. 21) anayasada belirtilen istisnalar dnda hkim karar olmadka dokunulamamas gibi. Dolaysyla, anayasadaki ek gvencelere aykr bir kanuni dzenleme, elbette mmkn deildir. Ayrca snrlamann, anayasann sadece szne deil, ruhuna yani anayasann btnne ve ondan kan temel anlama da aykr olmamas gerekir. c) Kanuni snrlama, ancak anayasann ilgili maddesinde o hrriyet iin ngrlm snrlama sebeplerine dayanabilir. d) lllk ilkesi: Bu ilke, snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn; bu aracn, snrlama amac asndan gerekli olmasn ve arala amacn lsz bir oran iinde bulunmamasn ifade eder. lllk ilkesi, 2001 anayasa deiiklikleriyle 13. maddede aka ifade edilmitir. e) Hakkn z ve demokratik toplum dzeninin gerekleri: 1961 Anayasas, Federal Alman Cumhuriyeti Anayasasndan esinlenilerek, kanunun temel hak ve hrriyetlerinin zne dokunamayaca ilkesini kabul etmitir (m. 11/2). Doktrinde de kabul edildii gibi, temel hak ve hrriyetlerin znn ne olduunu, dier bir deyile onun ieriini, btn hrriyetler iin genel olarak tanmlamak mmkn deildir. Bunu her hak ve hrriyet iin onun kendisine zg niteliklerine uygun olarak, ayr ayr tanmlamak gerekir. Bir hak veya hrriyetin z, onun vazgeilmez unsuru, dokunulduu takdirde sz konusu hrriyeti anlamsz klacak olan asl ekirdeidir. 1982 Anayasas, ilk ekliyle hakkn z kavramna yer vermeyerek, onun yerine demokratik toplum dzeninin gerekleri kriterini kabul etmitir. Anayasann 13/2. maddesine gre temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz. Anayasann 13. maddesinde 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, hakkn z gvencesi, demokratik toplum dzeninin gerekleri gven-
lllk lkesi: Temel hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda snrlama aracnn amac gerekletirmeye elverili olmas ve ara ile ama arasnda ll bir orann olmasdr.
70
Anayasa Hukuku
cesine ek olarak aka belirtilmitir. Ayrca, snrlamalarn laik Cumhuriyet gereklerine aykr olmamas unsuru da 13. maddeye eklenmitir.
Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlamamas

Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlmamas ile ilgili bir hkm, 1961 Anayasasnn ilk metninde mevcut deildi. 1982 Anayasas temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamasn ayr bir madde hlinde dzenlemitir: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar. Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz (m. 14). Anayasada 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, 14. madde u ekli almtr: Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz. Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. 14. maddenin yeni metni, eskisine oranla daha ksa ve zl ve AHSin ayn nitelikteki 17. maddesine daha yakn bir paralellik iindedir. Ancak, 14. maddenin eski metninin koruyup da yeni metninin korumad bir deer olduu sylenemez. te yandan, yeni metinde tutarl olarak faaliyet deyiminin kullanlmas, maddenin salt dnce aklamalarn deil, eylemleri yasaklad yolundaki hrriyeti yoruma g kazandracak niteliktedir.
Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanlmasnn Durdurulmas

1961 Anayasasnn temel haklar ve devlere ilikin ikinci ksmnda, temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas ile ilgili bir hkm yoktu. Buna karlk skynetim ve sava hline ilikin 124. maddede skynetim veya genel olarak sava hlinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca... kanunla gsterilir denilmiti. 1982 Anayasas, temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas konusunu Temel Haklar ve devler balkl kinci Ksmda dzenlenmitir. Anayasann 15/1. maddesine gre, Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hllerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Ancak 1982 Anayasasnn 15. maddesindeki dzenlemenin, 1961 Anayasasnn deiik 124. maddesinin yorumundan kan duruma oranla, hrriyetlerin korun-
71
mas asndan stnl vardr. Biri, lllk ilkesinin aka kabul edilmi olmasdr. Buna gre, sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hllerde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas, ancak durumun gerektirdii lde durdurulabilir. Danma Meclisi Anayasa Komisyonunun gerekesinde de fkra iinde, ngrlen ar tedbirlerin (durdurma, yahut gvencenin kaldrlmas) snr da gsterilmitir. Ezcmle, hak ve hrriyetlerin durdurulmas yahut bunlar iin ngrlen gvencelere aykr tedbirler getirilmesinde durumun gerektirdii l iinde kalnacak yani istisnada orant korunacaktr denilmektedir. kincisi, bu tedbirlerin milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ihlal etmemesi arttr. Bu ykmllklerle, Trkiyenin taraf olduu eitli milletleraras insan haklar szlemelerinin kastedilmekte olduu aktr. ncs, 15/2. maddesi, sava, seferberlik ve skynetim durumlar ile olaanst hllerde bile, hibir ekilde durdurulamayacak ve ihlal edilemeyecek baz temel hak ve hrriyetlerden oluan bir ekirdek alan yaratmaktadr. Bu hkme gre, birinci fkrada belirtilen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler ile lm cezalarnn infaz dnda, kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. (Bu maddede yer alan lm cezalarnn infaz ibaresi 22.05.2004 tarihli ve 5170 sayl kanunla yaplan deiiklikle maddeden karlmtr). Bu gvence, Anayasa Mahkemesine, 15. maddede anlan olaanst durumlarda da hayli etkin bir anayasaya uygunluk denetimi yapma imknn verebilir. Olaanst hllerde, skynetim ve sava hllerinde karlan KHKlerin anayasaya aykrl iddiasyla Anayasa Mahkemesinde dava alamamas (m. 148) bu gvencelerin pratik deerini azaltmaktadr.
Hukuk Devleti
Kavram
Anayasann 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda saylan hukuk devleti ilkesi, btn uygar demokratik rejimlerin temel zelliklerinden biridir. Bu kavram, en ksa tanmyla, vatandalarn hukuki gvenlik iinde bulunduklar, Devletin eylem ve ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduu bir sistemi anlatr. Hukuk dilinde hukuk devleti deyimi, devletin hukuk kurallaryla bal saylmad polis devleti kavramnn kart olarak kullanlmaktadr. Hukuk devletinin ada demokratik uygarln en nemli aamalarndan biri olduuna phe yoktur. Gerekten, vatandalarn devlete kar gven beslemeleri ve kendi kiiliklerini korkusuzca gelitirebilmeleri, ancak hukuk gvenliinin saland bir hukuk devleti sistemi iinde mmkndr. Hukuk devletinin balca varlk artlar nelerdir? Bu ilke, her eyden nce, devletin ilemlerinin hukuk kurallarna balln ifade eder. Hukuk kurallarna ball salayacak mekanizma ise, devletin eylem ve ilemlerinin yarg denetimi altnda bulunmasdr. Hukuk devleti denilince, ilk olarak yrtmenin hukuka ball ve yrtme ilemlerinin yarg denetimi altnda bulunmas akla gelmektedir. Bunu, daha ok tarihsel sebeplerle aklamak mmkndr. Hukuk devleti ilkesinin mcadelesinin yapld geen yzyllarda, yrtme organ genellikle kral ve onun bakanlarndan olutuu iin, bu dnemlerde kii haklarna kar saldrnn ancak yrtme organndan gelebilecei, dolaysyla vatandalarn hukuki gvenliinin salanabilmesi iin yrtme organn hukukla balamann gerekli ve yeter olduu d-
72
Anayasa Hukuku
nlmtr. Kii haklarnn, mill iradeden doan yasama organna kar da korunmasnn gerekebilecei, tarihsel bakmdan daha sonralar ortaya kan ve benimsenen bir dncedir. Nitekim yasama organnn yargsal denetimi baz demokratik lkelerde henz kabul edilmemi olduu hlde, yrtmenin yargsal denetimi, btn demokratik lkelerde yerlemi bir kuraldr.
Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi

Yrtme organnn eylem ve ilemlerinin yargsal denetimi konusunda iki sistem vardr. Bunlardan birincisi, sz konusu denetimi genel yarg organlarna brakan ve zellikle Anglo-Sakson lkelerinde uygulanan adli idare veya yarg birlii sistemidir. Bu sistemde tek bir yarg organ vardr. Devletle fert arasndaki hukuki uyumazlklar tpk fertler arasndaki hukuki uyumazlklar gibi, bu yarg organnca yani genel mahkemelerce zlr. kinci sistem ise, yrtmenin eylem ve ilemlerinden doan hukuki uyumazlklarn zmn, genel mahkemelere deil, zel birtakm yarg kurulularna yani idare mahkemelerine brakr. dari yarg ad verilen bu sistem, Fransada domu ve oradan dier Kara Avrupas lkelerine yaylmtr. Trkiyede de yzyl akn bir sredir uygulanmakta olan sistem budur. Trkiyede Dantay, idari yarg sisteminin en st merciidir. Dantayn, idari yarg grevinin yannda, merkez idarenin danma organ olma fonksiyonu da vardr. Bizi burada, hukuk devleti asndan ilgilendiren, Dantayn sadece idari yarg fonksiyonudur. Dantay, idari davalarn bir ksmnda ilk ve son inceleme mercii, bir ksmnda ise son inceleme (temyiz) merciidir. Hukuk devleti ilkesi, gerek adli idare, gerek idari yarg sistemleriyle badaabilir. Hukuk devleti bakmndan nemli olan nokta, yrtmenin eylem ve ilemlerinin bamsz yarg organlarnca denetlenip denetlenememesidir. Bu denetim salandktan sonra, denetimi yapan mahkemenin genel mahkeme veya idare mahkemesi oluu, hukuk devleti asndan nem tamaz. Nitekim hukuk devleti, adli idareyi benimseyen Anglo-Sakson lkelerinde olduu kadar, idari yargy benimseyen Kara Avrupas lkelerinde de mevcuttur. Denetim sistemi ne olursa olsun, eer yrtmenin bir ksm eylem ve ilemleri, eitli yollarla yarg denetimi dnda braklabiliyorsa, hukuk devleti ilkesinin zedelenmi olduu sonucuna varabiliriz. 1924 Anayasas dneminde Dantay, bir ksm yrtme ilemlerini siyasal nitelikli grerek, bunlardan doan uyumazlklara bakmay reddediyordu. 1961 Anayasasnn 114. maddesi, darenin hibir eylem ve ilemi, hi bir hlde, yarg mercilerinin denetimi dnda braklamaz. hkmn getirmek suretiyle, hukuk devleti ilkesini sarsan bu eit uygulamalar nlemi oldu. Bu hkm, bir yandan yasama organna, bir yandan da idari yarg organna ynelik bir direktif nitelii tayordu. Madde, yasama organna hitap eden ynyle, idari yarg yolunu kapatacak kanunlarn karlmasn yasaklyor; idari yargya hitap eden ynyle de bu mahkemelerin bir ksm yrtme ilemlerinden doan uyumazlklar kendi grev alanlar dnda grerek bunlara bakmay reddetmeleri imknn ortadan kaldryordu. Bylece, 1961 Anayasasnn 114. maddesinin, hukuk devleti bakmndan ok nemli bir aama salad kukusuzdur. 1961 Anayasasnn 114/1. maddesi, 1971de geirdii deiiklikle, darenin her trl eylem ve ilemine kar yarg yolu aktr. hline getirilmi, bu hkm 1982 Anayasasnn 125/1. maddesinde de aynen korunmutur. 1982 Anayasasnn kendisi (m. 125/2) bu kurala iki istisna getirmitir. Buna gre, Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ile Yksek Askeri urann kararlar yarg denetimi dndadr. Bizce, Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler arasnda, onun
73
Devlet Bakanl sfatndan kaynaklanan ilemlerle, yrtme organnn ba olma sfatndan kaynaklanan ilemler arasnda bir ayrm yaplmas gerekir. Cumhurbakannn devletin ba sfatyla yapt ilemler idari ilem saylamayaca iin, bunlarn yarg denetimi dnda braklmasnda hukuk devleti ilkesiyle eliir bir yn yoktur. Cumhurbakannn, yrtme organnn ba sfatyla yapt ilemlerin ise, yarg denetimine tbi olmas gerekir. Buna karlk, hukuki nitelikleri itibaryla tam anlamyla idari ilemler olan YA kararlarnn yarg denetimi dnda braklmasn, hukuk devleti asndan hakl bulmak mmkn deildir. Hukuk devleti asndan sakncall ak olan bu hkm, 7.5.2010 tarihli ve 5982 sayl, Anayasa deiikliine ilikin kanunla deitirilmitir. Buna gre, 125/2. maddesine, Ancak, Yksek Askeri urann terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrma hari her trl iliik kesme kararlarna kar yarg yolu aktr. cmlesi eklenerek, YAn btn kararlar zerinde olmamakla beraber, silahl kuvvetlerden iliik kesme kararlar zerinde yarg denetimi salanmtr. Esasen, birey hak ve hrriyetleri bakmndan en ar sonular douran YA kararlar da bu tr iliik kesme kararlardr. Bu deiiklik, hukuk devleti ilkesiyle badamayan nemli bir yarg bakln ortadan kaldrmtr. Buna benzer olarak, 129. maddede yaplan deiiklikle Disiplin kararlar yarg denetimi dnda braklamaz. hkm getirilerek, imdiye kadar yarg denetimi dnda braklm olan uyarma ve knama cezalarna kar da yarg yolu almtr. 2010 Anayasa deiikliinin hukuk devleti ilkesini glendiren nc bir unsuru, 159. maddede yaplan deiiklikle, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun (HSYK) meslekten karma cezasna ilikin kararlar zerinde de yarg denetiminin salanm olmasdr. 1982 Anayasasnn 125. maddesi, 1961 Anayasasnn 1488 sayl Kanunla deitirilen 114. maddesine benzer olarak, idari yarg denetiminin nitelii ve snrlar ile ilgili baz hkmler getirmektedir. 125/4. maddesine gre, Yarg yetkisi, idari eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimi ile snrldr. Yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kstlayacak, idari eylem ve ilem niteliinde veya takdir yetkisini kaldracak biimde yarg karar verilemez. 2010 Anayasa deiikliiyle, 125. maddeye, Yarg yetkisi, idari eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimi ile snrl olup, hibir surette yerindelik denetimi eklinde kullanlamaz. yolunda bir fkrann eklenmesiyle, konuya aklk getirilmesine allmtr. 1982 Anayasasnn 125/5.,6. maddesi 1961 Anayasasnda yer almam olan yrtmenin durdurulmas konusunu dzenlemektedir. 125/5. maddeye gre, dari ilemin uygulanmas hlinde telafisi g veya imknsz zararlarn domas ve idari ilemin aka hukuka aykr olmas artlarnn birlikte gereklemesi durumunda gereke gsterilerek yrtmenin durdurulmasna karar verilebilir. Buna karlk, 6. fkradan, olaanst hllerde, skynetim, seferberlik ve sava hlinde, ayrca mill gvenlik, kamu dzeni, genel salk nedenleri ile kanunun, yrtmenin durdurulmas karar verilmesini snrlayabilecei anlalmaktadr. u hlde, fkrada sz edilen durumlarda, idari ilemin uygulanmas hlinde telafisi g veya imknsz zararlar doacak olsa ve idari ilem aka hukuka aykr bulunsa bile, idari yargnn yrtmeyi durdurma karar verme yetkisi kanunla snrlanabilecektir ki, bunu hukuk devleti ilkesiyle badatrmak gtr. 125. madde, son olarak, idare hukukunun baka bir bilinen kuraln tekrarlayarak, idarenin kendi eylem ve ilemlerinden doan zarar demekle ykml olduunu belirtmektedir.
74
Anayasa Hukuku
Kamu Denetilii Kurumu

darenin hukuka ball esas itibaryla yargsal denetim yoluyla salanmakla beraber, nceleri skandinav lkelerinde ortaya kan, gnmzde ise Avrupann byk blmnde yaygnlaan Ombudsmanlk ya da kamu denetilii veya halkn avukatl kurumu, idarenin hem hukuka hem hakkaniyet kurallarna balln salamak bakmndan nemli bir fonksiyon yerine getirmektedir. Bu yolun, yargsal denetim gibi, hukuki bir meyyidesi veya dzeltici etkisi yoktur. Bununla birlikte kamu denetisi, idarenin bir eylem veya ilemiyle hakszla uradn iddia eden bireylerin ikyetlerini incelemekte, bunlar hakl bulursa ilgili idare birimi nezdinde tavassutta bulunarak ilemin dzeltilmesini salamaya almaktadr. Kamu denetisinin fonksiyonlarndan biri de dzenli aralklarla hazrlad raporlarla parlamentoyu ve kamuoyunu bilgilendirerek, idarenin hak ihlallerine dikkati ekmek, bylece bu konularda gerekli idari ve kanuni dzenlemelerin yaplmasn salamaya almaktr. Bu messeseyi kabul eden lkelerde, kamu denetisinin yetkileri ve alma yntemleri zerinde tek ve standart bir model yoktur. Kamu denetilii kurumunun kurulmas, 2010 anayasa deiikliiyle, Anayasann 74. maddesine u fkralarn eklenmesi suretiyle gerekletirilmitir: Herkes, bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakkna sahiptir. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal olarak kurulan Kamu Denetilii Kurumu idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri inceler. Kamu Badenetisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan gizli oyla drt yl iin seilir. lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla oy alan aday seilmi olur. Bu maddede saylan haklarn kullanlma biimi, Kamu Denetilii Kurumunun kuruluu, grevi, almas, inceleme sonucunda yapaca ilemler ile Kamu Badenetisi ve Kamu denetilerinin nitelikleri, seimi ve zlk haklarna ilikin usul ve esaslar kanunla dzenlenir.
Yasama lemlerinin Yargsal Denetimi

Yrtme ilemlerinin yargsal denetimi, hukuk devletinin temel ilkelerinden biri olmakla birlikte, tek bana hukukun stnln ve vatandalarn hukuki gvenliini salamaya yeterli deildir. nk bu denetim, nihayet, yrtme ilemlerinin kanunlara uygunluunu salayabilecektir. Oysa kanunlarn kendisi anayasaya aykr olduu takdirde, vatandalarn anayasal haklarnn inenmesi gene nlenemeyecektir. Hukuk devletinin tam anlamyla gereklemi saylabilmesi iin, sadece yrtme organnn ilemlerinin kanunlara uygunluunun deil, yasama ilemlerinin de anayasaya uygunluunun yargsal denetimi gereklidir.
Yarg Bamszl
Hukuk devletinin en nemli unsurlarndan biri de yarg bamszldr. Gerekten, eer yrtme veya yasama ilemlerinin hukuka uygunluunu denetleyecek olan organlar, yrtme ve yasama organlar karsnda tam bir bamszla sahip deillerse, yarg denetiminden beklenen yararlar byk lde ortadan kalkm olur. Yarg bamszlnn gvence altna alnmam olduu sistemlerde, gerek anlamda bir hukuk devletinden sz etmeye imkn yoktur.
75
Kanuni Hkim Gvencesi

Hukuk devleti, en genel anlamda, vatandalarn hukuki gvenliini salamay amaladna gre, bu ilkenin baka birtakm gerekleri de olmas doaldr. Anayasann 37. maddesinde yer alan kanuni hkim gvencesi bunlarn balcalarndan biridir. 1961 Anayasasnn ilk metninde (m. 32) bu gvence, tabii yarg yolu bal altnda u ekilde dzenlenmiti: Hi kimse, tabii hkiminden baka bir merci nne karlamaz. Bir kimseyi tabii hkiminden baka bir merci nne karma sonucunu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamaz. Sz geen madde, 1971de deitirilmi ve hlen 1982 Anayasasnda yer alan ifade kabul edilmitir. Buna gre Hi kimse kanunen tabi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamaz.
Ceza Sorumluluunun lkeleri

Anayasann 38. maddesi, hukuk devletinin su ve cezalara ilikin baz nemli unsurlarn saymaktadr. Buna gre, Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz, kimseye suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez. Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar, kimse sulu saylamaz. Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayc beyanda bulunmaya ve bu yolda delil gstermeye zorlanamaz. Ceza sorumluluu ahsidir. Genel msadere cezas verilemez (md. 38/10). dare, kii hrriyetinin kstlanmas sonucunu douran bir meyyide uygulayamaz. Silahl Kuvvetlerin i dzeni bakmndan bu hkme kanunla istisnalar getirilebilir. Vatandalar, su sebebiyle yabanc bir lkeye geri verilemez. Bu maddeye 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla, Sava, ok yakn sava tehdidi ve terr sular hlleri dnda lm cezas verilemez. Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular, delil olarak kabul edilemez. Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesinden dolay zgrlnden alkonulamaz. hkmleri eklenmitir. Ancak 22.05.2004 tarihinde 5170 sayl Kanunla Anayasada yaplan deiiklikle lm cezas kaldrlm, 38/10. ve 38/son hkmleri aadaki ekilde deitirilmitir: lm cezas ve genel msadere cezas verilemez. Uluslararas Ceza Divanna taraf olmann gerektirdii ykmllkler hari olmak zere vatanda, su sebebiyle yabanc lkeye geri verilemez.
Hukukun Genel lkelerine Ballk

1961 ve 1982 Anayasas hukukun genel ilkelerinden dorudan doruya sz etmemi olmakla beraber, 1961 Anayasasnn 132. ve 1982 Anayasasnn 138. maddeleri, bu ilkelerin hkim tarafndan bir hukuk kayna olarak kullanlabileceini ima etmilerdir. 1982 Anayasasnn 138/1. maddesine gre Hkimler... Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Burada anayasa ve kanunun dnda hukuktan sz edilmi olmas, salt kanuncu bir anlayn benimsenmemi olduunun kantdr. Bu hkme gre, anayasa yargs da dhil olmak zere her dzeydeki hkimler, yazl hukuk kurallarnn yannda, hukukun genel ilkelerini de dikkate almak zorundadrlar. Ayrca, hukukun genel ilkelerine balln, hukuk devleti kavram iinde mevcut olduu da sylenebilir. Dier bir deyile, 138. maddede hukuk deyimi kullanlmasayd da hukuk devleti kavramndan hareketle hukukun genel ilkelerinin uygulanmas gene mmkn olurdu.
76
Anayasa Hukuku
Hukukun genel ilkelerinin tam ve herkese kabul edilebilecek bir tanmn yapmak kolay olmamakla birlikte, bu konuda pozitif bir temel olarak Milletleraras Adalet Divan Statsnn 38. maddesinden yararlanlabilir. Bu madde, uygar milletlerce tannm genel hukuk ilkelerini milletleraras hukukun kaynaklar arasnda saymtr. Trk Anayasa Mahkemesi de muhtemelen bu tanmdan esinlenerek, hukukun genel ilkelerini, Hukukun bilinen ve tm uygar lkelerin benimseyip uyduu ilkeler olarak tanmlamtr. Trk Anayasa Mahkemesi, gerek 1961 gerek 1982 Anayasas dnemlerinde verdii eitli kararlarnda hukukun genel ilkelerinden destek l norm olarak yararlanm, hatta zaman zaman bu ilkelerin anayasa hkmlerinden de nde geldii yolunda ifadeler kullanmtr. Baz kararlarnda Hukuk devletinin, Anayasann ak hkmlerinden nce hukukun bilinen ve tm uygar lkelerin benimseyip uyduu ilkelere uygun olmas gerekir. denilmitir. Anayasa Mahkemesinin 1982 Anayasas dneminde vermi olduu kararlarda dayand genel hukuk ilkelerinin bazlar unlardr: yi niyet, ahde vefa, kazanlm haklara sayg, kanunlarn geriye yrmezlii, kesin hkme sayg, devlete (ve kanunlarna) gven, zel kural-genel kural atmasnda zel kuraln uygulanmas. Bu kararlar arasnda kazanlm haklara sayg ilkesine ilikin olanlar zel bir yer tutmaktadr. Bu ilke anayasamzda belirtilmi olmamakla beraber, Anayasa Mahkemesi, yerinde olarak, kazanlm haklara sayg ilkesini hukuk devletinin doal gerei olarak grmtr. Kazanlm haklara sayg ilkesinin de temel amac, bireylerin hukuk gvenliini salamaktr. Anayasa Mahkemesi, kazanlm bir haktan sz edilebilmesi iin, iki artn varln aramaktadr: (a) Hakkn, edinildii anda yrrlkte olan kurallara uygun ekilde ve (b) btn sonularyla fiilen elde edilmi olmas gerekir.
SIRA SZDE
Hukuk devletininSZDE varlk artlar nelerdir? SIRA balca
DNELM S O R U
Sosyal Devlet: Devletin toplumsal bar ve adaleti salamak zere sosyo DKKAT ekonomik yaama etkin mdahalesini gerekli gren devlet anlaydr. SIRA SZDE Jandarma Devlet: Devletin grevlerini i ve d gvenlii salamakla AMALARIMIZ snrlayan ve sosyo ekonomik yaama mdahalesini zararl sayan devlet T A P K anlaydr.
Sosyal Devlet
DNELM
Sosyal Devletin Anlam

AnayasannS2. R U O maddesinde yer alan, cumhuriyetin niteliklerinden biri de, sosyal devlet ilkesidir. zellikle 20. yzylda Bat demokrasilerinde ortaya km olan sosyal devlet veya refah devleti kavram, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti DKKAT salamak amacyla sosyal ve ekonomik hayata aktif mdahalesini meru ve gerekli gren bir anlay ifade eder. Sosyal devlet, bu ynyle geen yzyln jandarma SIRA SZDE devlet anlayndan kesinlikle ayrlr. Liberal felsefeden esinlenen jandarma devlet anlay, devletin grevlerini da kar savunmay ve yurt iinde dzen ve gvenlii salamaktan ibaret grmekte; devletin ekonomik hayata mdahalesini sadece AMALARIMIZ gereksiz deil, ayn zamanda ekonominin doal kanunlarnn ileyiini bozaca iin zararl saymaktayd. Bat toplumlarnn 19. yzyl iindeki deiimi, devlet kontrolnden uzak biK T A P imde kendi kanunlarna gre ilemeye terk edilen piyasa ekonomisinin, sanayilemeyi byk lde gerekletirdii, fakat ar sosyal sorunlar yaratt, gelir ve servet eitsizliklerini arttrd, snf atmalarn younlatrd gereini ortaya TELEVZYON koymutur. Bu durum karsnda Bat toplumlar, klasik jandarma devlet anlayn terk ederek, gerekli sosyal tedbirleri almaya balamlardr. Bu anlamda sosyal devlet, devletin sosyal ve ekonomik hayata mdahalesiyle, snf atmalarn yu TER ET muatan ve NmillNbtnlemeyi salamaya alan bir devlet anlaydr.
TELEVZYON
NTERNET
77
Sosyal devletin sosyalist devlet anlamna gelmediini de belirtmek gerekir. retim aralar zerinde zel mlkiyeti tamamen veya ok byk lde ortadan kaldran ve ekonomik hayatn dzenini serbest rekabete deil, merkez planlamaya dayandran sosyalist devletin aksine, sosyal devlet, retim aralar zerinde zel mlkiyet hakkn ve zel teebbs hrriyetini tanr. Ekonomik hayatn dzeni, esas itibaryla, serbest rekabete ve piyasa ekonomisi kurallarna dayanr. Bu anlamda sosyal devleti, serbest rekabeti kapitalist ekonomik sistemin, amzn artlarna ve gereklerine uyarlanm bir ekli olarak dnmek yanl olmaz. Gerek 1961, gerek 1982 Anayasasnda sosyal devletin bu anlamda kabul edildiinde kuku yoktur. Nitekim 1982 Anayasasnn 35. maddesi mlkiyet ve miras haklarn, 48. maddesi de alma, szleme ve zel teebbs kurma hrriyetlerini tanmaktadr. Bu maddeye gre, Herkes, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. zel teebbsler kurmak serbesttir. Devlet, zel teebbslerin mill ekonominin gereklerine ve sosyal amalara uygun yrmesini, gvenlik ve kararllk iinde almasn salayacak tedbirleri alr. Sosyal devlet zel mlkiyet anlayna dayanmakla beraber, sosyal devletin mlkiyet anlay, klasik mlkiyet anlaynda olduu gibi, malike mutlak ve snrsz bir hak vermez. Sosyal devlette mlkiyet, haklarla birlikte dev ve ykmllkleri de ieren bir statdr. Nitekim mlkiyet ve miras haklarn tanyan 35/2. ve 35/3. maddeleri, 1961 Anayasasnn 36. maddesine paralel olarak, bu haklarn kamu yarar amacyla kanunla snrlanabileceini ve mlkiyet hakknn kullanlmasnn toplum yararna aykr olamayacan belirtmitir. Sosyal devlet, sosyal adalet ve sosyal gvenlii salamak ve herkes iin insan haysiyetine yarar asgari bir hayat dzeyini gerekletirmekle ykml devlet olarak tanmlanabilir. Bu amacn gerekletirilmesinin devletin ekonomik hayata mdahalesini gerektirecei aktr. Bu mdahalenin l ve snrlarn ne olacaktr?
Devletin Ekonomik Hayata Mdahalesinin ls

1961 Anayasasnda devletin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesinin ilkelerini belirleyen genel bir hkm yer almt. ktisadi ve sosyal hayatn dzeni baln tayan 41. madde, iktisadi ve sosyal hayatn Adalete, tam alma esasna ve herkes iin insanlk haysiyetine yarar bir yaay seviyesi salanmas amacna gre dzenlenecei belirtmekte ve yatrmlar toplum yararnn gerektirdii nceliklere yneltmeyi devletin devi olarak gstermekteydi. 1982 Anayasas devletin ekonomik hayata mdahalesiyle ilgili byle genel bir maddeye yer vermemi olmakla beraber, devlet mdahalesine ilikin hkmler anayasann eitli maddelerine serpitirilmi bulunmaktadr (m. 5, 48, 166, 167, 168 -172). Bu mdahale hkmlerine ramen, anayasamzdaki sosyal devlet anlaynn, siyasal iktidarlara belli bir ekonomik politika modelini empoze etmedii aktr. Anayasa asndan sylenebilecek olan ey, bu anayasa ile ne saf liberal, ne saf devleti ekonomi modelinin uygulanmasnn mmkn olduudur. Bu ok geni ereve iinde siyasal iktidarlarn ekonomik politikay kendi siyasal tercih ve nceliklerine gre ynlendirebilecekleri doal olduu gibi, demokratik rejimin gereklerine de uygundur. Anayasann ekonomik politika modelleri karsndaki nispi tarafszl, Anayasa Mahkemesinin baz kararlarnda da ifade edilmitir. Anayasa Mahkemesinin 1985 ylnda verdii bir kararda belirttii gibi, ...ok partili demokratik rejimi benimseyen anayasamzda, Anayasa ilkelerine ters dmemek kouluyla iktidarlarn ekonomi alannda mdahaleci veya liberal bir politika izlemelerine bir engel bulunmamaktadr.
78
Anayasa Hukuku
Eer 1982 Anayasasnda bir dereceye kadar bir ekonomik sistem tercihi varsa, bunun sosyal piyasa ekonomisi olarak adlandrlmas doru olur. Bu kavram, piyasa ekonomisinin ileyiinden doabilecek baz aksaklklar, tekellemeleri nlemek, serbest rekabet ilkesine ilerlik kazandrmak, piyasada egemen olan gcn ktye kullanlmasn nlemek ve tketiciyi korumak amalaryla, devlet tarafndan yaplacak mdahale ve dzenlemelerle giderilmesini ngrmektedir.
Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri

Sosyal devleti gerekletirmeye ynelik hukuki yntemler nelerdir? Sosyal devlet, hangi hukuki aralarla gerekletirilebilir? Bunlar arasnda, herkese insan onuruna yakr asgari bir hayat seviyesi salamaya, vergi adaletini gerekletirmeye, sosyal amal devletletirmelere, ekonomik planlamaya ilikin hkmler olmakla birlikte, sosyal devletin en nemli unsurunu sosyal haklar oluturur. Sosyal haklar, sosyal adaleti salamaya, sosyal eitsizlikleri azaltmaya, toplum iinde ekonomik bakmdan zayf olan snf ve gruplar korumaya ynelik haklardr. 1982 Anayasasnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler baln tayan kinci Ksm nc Blmnde de bu sonuncu anlamdaki sosyal haklarla, alma ve szleme hrriyeti (m. 48), iverenlerin sendika kurma hakk (m. 51), lokavt hakk (m. 54) gibi ekonomik bakmdan zayf olanlarn korunmasn amacn gtmeyen ekonomik haklar bir arada yer almtr. Dar anlamdaki sosyal haklarn iinde de bir blm, devletin olumsuz edimini gerektiren (sendika, grev ve toplu szleme, cretli tatil haklar gibi), bir blm ise olumlu bir edime ihtiya gsteren (eitim, salk, konut ve sosyal gvenlik haklar gibi) haklardr. Devletin olumlu bir edim gerektirmeyen sosyal haklar karsndaki durumu dier temel haklar karsndaki durumunun ayndr. Burada da devletin devi, sz konusu haklar anayasa hkmlerine aykr biimde snrlamamaktr. Olumlu edim gerektiren haklarda ise bunlarn salt anayasada yer alm olmalar, kiilere yarg yolu ile talep edilebilecek sbjektif kamu haklar vermez. Bu tr talep ve dava haklar, ancak yasama organnn o alandaki kanuni bir dzenlemesinden doabilir. Bu adan, sz konusu anayasa hkmlerinin, dorudan doruya uygulanabilir hukuk kurallar deil, yasama organna siyasal nitelikte direktifler veren veya yol gsteren program hkmler karakteri tad sylenebilir. 1982 Anayasasnn sosyal ve ekonomik haklarn snr balkl 65. maddesi de bu gr desteklemektedir. Anlan maddeye gre Devlet sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek, mal kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirir. Anayasann 65. maddesindeki snr, phesiz, ancak olumlu edim gerektiren sosyal haklar bakmndan geerlidir. Olumlu edim gerektirmeyen, sendika, toplu szleme, grev gibi haklarn gereklemesi, ekonomik istikrarn korunmas ve mal kaynaklarn yeterlilii lsne balanamaz. Olumlu edim gerektiren haklarda ise yasama organnn bu haklar gerekletirme konusundaki takdir yetkisinin mutlak olup olmad tartmaldr. Bir gre gre yasamann takdiri, bu haklarn gerekletirilip gerekletirilmeyecei konusunda deil, ancak ne lde gerekletirilecei konusunda mevcut olabilir. Bizce, yasama organnn bu alandaki takdirini denetleyecek, dier bir deyile onun hareketsizliini meyyidelendirecek hukuki bir yol mevcut deildir.
SIRA SZDE
Sosyal devletin gereklemesi iin 1982 Anayasasnn ngrd aralar tartnz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
79
ETLK
A M A
Eitlik kavramnn trlerini birbiriyle karlatrabilmek.
Eitlik ilkesi, 1982 Anayasasnn 10. maddesinde u ekilde ifadesini bulmutur: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz. Devlet organlar ve idare makamlar, btn ilemlerinde ve her trl kamu hizmetlerinden yararlanlmasnda kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar. Genel anlamda eitlik ilkesi, ekli hukuki eitlik ve maddi hukuki eitlik olarak iki anlamda yorumlanabilir. ekli hukuki eitlikten kastedilen, kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas, yani kapsad herkese eit olarak uygulanmasdr. Anayasann 10. maddesinin, hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamayaca yolundaki ikinci fkras da bu anlamda eitlii hedefler grnmektedir. Eitlik ilkesinin anlamn ekli hukuki eitlikle snrlandrmak mmkn deildir. Maddi hukuki eitlik, ekli eitliin tesinde, ayn durumda bulunanlar iin haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklarda, frsatlarda ve hizmetlerde eit davranma zorunluluunu iermektedir. Eitlik ilkesinin ihlal edilmi olup olmadnn anlalabilmesi iin, anayasaya uygunluk denetiminde sadece kanunlarn genel ve soyut nitelik tayp tamadklarnn deil, onlarn ieriklerinin de aratrlmas gerekir. te yandan, bir kanunun her zaman herkes iin ayn hkmler tamas mmkn deildir. Kanun yapma, hemen daima, kiilerin veya durumlarn baz zellikler ynnden benzerlikleri veya farkllklarna dayanan snflandrmalar ierir. Kanunlarn, maddi hukuki eitlik normu asndan denetlenmelerinde sorun, hangi snflandrma veya farkllatrma trlerinin eitlik ilkesine aykr deceidir. Anayasa Mahkemesine gre kanun nnde eitlik ilkesi, Herkesin her ynden ayn hkmlere bal olmas gerektii anlamna gelmez. Bu ilke ile gdlen ama, benzer koullar iinde olan, zde nitelikte bulunan durumlarn yasalarca ayn ileme uyruk tutulmasn salamaktr. Anayasann 10. maddesinde 22.05.2004 tarihli ve 5170 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, maddeye u fkra eklenmitir: Kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu eitliin yaama gemesini salamakla ykmldr. Bu eklemeyle, devletin kadnlar lehine ayrmclkta bulunmas mmkn klnmtr. Pozitif ayrmclk ilkesi, 2010 Anayasa deiikliiyle glendirilmi ve kapsam geniletilmitir. Anayasann cinsler aras eitlie ilikin 10/2. maddesine, Bu maksatla alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr olarak yorumlanamaz. cmlesi eklenerek, kadnlar lehine pozitif ayrmclk kural glendirilmi; ocuklar, yallar, zrller, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iin alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr saylmaz. yolunda bir fkrann eklenmesi suretiyle de pozitif ayrmclk ilkesinin kapsam geniletilmitir.
ekli Hukuki Eitlik: Kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas, yani kapsad herkese eit olarak uygulanmasdr. Maddi Hukuki Eitlik: Ayn durumda bulunanlara haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklar ile frsatlarda ve hizmetlerde eit davranlmasdr.
Pozitif Ayrmclk: Toplumda sosyal, ekonomik ve fiziksel nedenlerle dezavantajl durumda olan birey ve gruplar lehine ayrmclk yaplmasdr.
80
Anayasa Hukuku
zet
A M A
Cumhuriyetilik ilkesinin anlamn aklayabilmek. Cumhuriyetilik, bata devlet bakan olmak zere devletin balca temel organlarnn seim ilkesine gre kurulmu olduu, bunlarn oluumunda zellikle veraset ilkesinin rol almad bir hkmet sistemini ngren ilkeyi ifade eder. Cumhuriyetin niteliklerini sralayabilmek ve anlatabilmek. Cumhuriyetin niteliklerini, Atatrk milliyetiliine ballk, laiklik, demokratik ve insan haklarna saygl devlet anlay ile sosyal hukuk devleti olarak belli balklar altnda toplamak mmkndr. Buna gre; Atatrk milliyetilii, rkla, ovenizme ve saldrganla kardr. Laiklik ilkesinin temel unsurlarn ise be ana balkta toplayabiliriz: - Herkes iin, ayrm gzetmeksizin, din ve vicdan hrriyeti, - Resm bir devlet dininin olmamas, - Devletin, btn dinlerin mensuplarna eit davranmas, - Din kurumlaryla devlet kurumlarnn ayrlm olmas, - Devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi. Demokratik devlet niteliinin anlalabilmesi iin ncelikle demokrasi kavramnn ksa bir aklamasnn yaplmas gerekmektedir. Buna gre demokrasi, yneticilerin ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildikleri bir rejim olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla, seme ve seilme haklar demokratik bir devlet ynetiminin vazgeilmez koullardr. Bunun gerekletirilmesi iin kullanlan aralar seimler ve halk oylamalardr. Bu iki aracn kullanmnda serbest, eit, gizli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna uyulmal; ayrca, seimler ve halk oylamalar yarg ynetim ve denetimi altnda yaplmaldr. Seim serbestisi ilkesinin anlam ifade edebilmesi iin semenlerin eitli seenekler arasnda serbest bir seme yapabilmeleri gerekir. ada demokratik rejimlerde bu seenekler siyasal partiler tarafndan oluturulur. Bu anlamda modern demokrasiler, partiler demokrasisidir.
A M A
1982 Anayasas ile devletin insan haklarna saygl olaca belirtilmitir. Herkesin, kiiliine bal, dokunulamaz, devredilmez, temel hak ve hrriyetlere sahip olduu anlayna karn, temel hak ve hrriyetlerin kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklar ierdii de ifade edilmitir. Yine 1982 Anayasas gerek devlete kar ileri srlp, korunacak temel hak ve hrriyetler anlayna gerekse ada sosyal devletin hrletirme anlayna yer vermitir. Ancak, 1982 Anayasas bireyin temel hak ve hrriyetlerini devlet otoritesi karsnda daha gsz bir konuma sokmutur. Cumhuriyetin niteliklerinden bir dierini ifade eden ve yurttalarn, hukuki gvenlik iinde bulunduklar, devletin eylem ve ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduklar bir sistemi anlatan hukuk devletinin temel nitelikleri unlardr; - Yrtme ilemlerinin yargsal denetim altnda olmas - Yasama ilemlerinin yargsal denetim altnda olmas - Yarg bamszl - Kanuni hkim gvencesi - Ceza sorumluluu ilkeleri - Hukukun genel ilkelerine ballk 20. yzylda Bat demokrasilerinde gelitirilen ve refah devleti olarak da nitelendirilen sosyal devlet ise sosyal adaleti salama amacyla devletin sosyal ve ekonomik yaama mdahalesini gerekli gren bir devlet yaklamdr. 19. yzylda liberal felsefeden etkilenen jandarma devlet anlayndan farkl olarak sosyal devlet anlay, devletin grevlerini i ve d savunma ile snrl kabul etmemekte, ayn zamanda devletin ekonomik hayata da karmasn zorunlu grmektedir. Eitlik kavramnn trlerini birbiriyle karlatrabilmek. Eitlik ilkesinin, genel anlamda, ekli ve maddi olmak zere iki tr sz konusudur. ekli hukuki eitlik, kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas ve bu nitelii gereince herkese eit olarak uygulanmasdr. Maddi hukuki eitlik ise ayn durumda bulunanlar iin haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklarda, frsatlarda ve hizmetlerde eit davranma zorunluluunu ifade eder.
A M A
81
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, cumhuriyet ile monari rejimleri arasndaki farklar asndan dorudur? a. Cumhuriyet ve demokrasi kavramlar anlamdatr. b. Monarik ynetim, demokratik rejimle badamaz. c. Cumhuriyet, devlet bakannn veraset d bir yoldan bu makama geldii hkmet eklidir. d. Monariler eitlik ilkesine, cumhuriyetler ayrcalklara dayanr. e. Cumhuriyet parlamentoya yer verir, monari ise yer vermez. 2. Laiklik ilkesi, ilk defa hangi anayasa dneminde kabul edilmitir? a. 1876 Knn-i Ess b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 3. Aadakilerden hangisi, laiklik ilkesi ile badamaz? a. Kimsenin dini inan ve kanaatlerinden dolay knanmamas b. Resm bir devlet dininin olmamas c. Devletin, btn dinlerin mensuplarna eit davranmas d. Din kurumlaryla devlet kurumlarnn ayrlm olmas e. Zorunlu din eitimi 4. Demokratik devlet ilkesi, aadaki kavramlardan hangisiyle badamaz? a. Siyasi parti kurma hrriyeti b. Genel oy ilkesi c. Snrl oy sistemi d. Hukuk devleti e. nsan haklarna saygl devlet 5. Aadakilerden hangisi, yaplan bir seimde semenlerin temsilcilerini dorudan doruya semelerini ifade eder? a. Eit oylu seim b. Genel oylu seim c. Seimlerin serbestlii d. ki dereceli seim e. Tek dereceli seim 6. Aadakilerden hangisi, bir siyasi partinin kapatlmasna ynelik olarak Anayasa Mahkemesinde dava amaya yetkilidir? a. Dantay Savcs b. Bakanlar Kurulu c. Yargtay Cumhuriyet Basavcs d. Askeri Yksek dare Mahkemesi Bakan e. Mill Gvenlik Kurulu 7. Aadakilerden hangisi, hukuk devletinin balca varlk koullarndan biri deildir? a. Meclis Bakannn oy hakknn bulunmamas b. Yrtme ilemlerinin yargsal denetimi c. Yasama ilemlerinin yargsal denetimi d. Yarg bamszl e. Kanuni hkim gvencesi 8. Aadakilerden hangisi, sosyal devletin hukuki yntemleri arasnda saylamaz? a. Vergi adaletini salamak b. Kamulatrma ve devletletirme yapmak c. Planlama yapmak d. Sosyal haklar salamak e. Ekonomik hayata mdahaleden kanmak 9. 1982 Anayasasna gre temel hak ve zgrlklerin kullanlmasnn tamamen veya ksmen durdurulmas hangi hlde mmkn deildir? a. Sava hlinde b. Seferberlik hlinde c. Askeri tatbikat hlinde d. Skynetim hlinde e. Olaanst hllerde 10. Aadakilerden hangisi, devletin toplumsal bar ve adaleti salamak zere sosyo-ekonomik yaama etkin mdahalesini gerektiren devlet anlaydr? a. Sosyalist Devlet b. Sosyal Devlet c. Liberal Devlet d. Jandarma Devlet e. Hukuk Devleti
82
Anayasa Hukuku
Yaamn inden
Babuun Tutuklanmasna tiraz Edildi nternet andc soruturmas kapsamnda tutuklanan eski Genelkurmay Bakan lker Babuun tutuklanmasna itiraz edildi. Dilekede ayrca grev ynnden de itiraz edilerek Babuun dosyasnn Yargtay Cumhuriyet Basavclna gnderilmesi talep edildi. Babu, hkmet aleyhine kara propaganda yaplmas amacyla kurulduu iddia edilen internet siteleriyle ilgili hazrlanan internet andcna ynelik soruturma kapsamnda silahl terr rgt yneticisi olmak ve cebir ve iddet kullanarak Trkiye Cumhuriyeti hkmetini ortadan kaldrmaya veya grevlerini yapmasn ksmen veya tamamen engellemeye teebbs etmek sularndan tutuklanmt. stanbul Nbeti 12. Ar Ceza Mahkemesi Hkimi Vedat Dalda, Babuun zerine atl sularn vasf ve mahiyeti, phelinin zerine atl sular ilediine ilikin kuvvetli su phesinin varln gsteren olgularn bulunmas ve suun CMKnn 100. maddesinde yer alan tutuklamay gerektirir sulardan olduunu belirterek tutuklama karar vermiti. Babuun avukat lkay Sezer itiraz sresinin son gnnde Beiktataki stanbul Adliyesine gelerek 20 sayfalk itiraz dilekesini mahkemeye verdi. Avukat Sezer, dilekesinde, ncelikle nbeti hkim Vedat Daldadan verdii tutuklama kararn gzden geirmesini talep etti. Bu talebinin kabul edilmemesi durumunda, tutuklama kararna itirazn deerlendirilmesi iin dilekenin stanbul 12. Ar Ceza Mahkemesi heyetine verilmesini istedi. 12 Eyll referandumuyla 148. maddede yaplan deilik nedeniyle Babuun Yce Divanda yarglanmas gerektiini ifade eden Sezer, grevsizlik karar verilerek dosyann soruturma makam olan Yargtay Cumhuriyet Basavclna gnderilmesini de talep etti. Dilekede, tutuklama gerekesi olarak gsterilen kuvvetli su phesini douran bir neden olmadna dikkat eken Sezer, Babua sorguda cebir ve iddete ynelik soru sorulmadn da kaydetti. Kaynak: http://www.haber50.com/basbugun-tutuklanmasina-itiraz-edildi-625960h.htm
Okuma Paras
Trkiyedeki cri rejime hkim olan, bir yandan halka, br yandan da hukuka dayanan liberal-demokratik bir meruluk anlay deildir. Bu rejimin ana meruluk referans resm ideolojidir... Trkiyenin rejim sorunlarnn neredeyse tamam bu ideolojik anayasa anlayndan kaynaklanmaktadr... Cri rejimin, szde oulculuun gereiymi gibi takdim edilen ama aslnda vesayeti anlayn bir yansmas olan kimi kurumlarnn da temel dayana ayn resm ideolojidir... Yrrlkteki Anayasaya hkim olan felsefenin balca drt aya var: devletilik, milliyetilik, laikilik ve korporatizm. Devlet merkezli ve hikmet-i hkmeti bir siyasi birlik tasavvurunun vesayeti bir devlet sistemine yol am olmas hi artc deil. Ayn siyasi felsefeye uygun olarak bu anayasann ngrd yetki haritasna da vesayeti bir yaklam egemendir. Nitekim, yasamann ve yrtmenin seilmemi ortaklar veya vasileri vardr. Kaynak: Mustafa Erdoan, Niin ve Nasl Yeni Bir Anayasa? Tarih Bilinci. Say: 15-16 zel Say, s. 12-13.

1. c 2. c 3. e 4. c 5. e 6. c 7. a Ayrntl bilgi iin Cumhuriyetilik konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Resm Bir Devlet Dininin Olmamas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Laiklik konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Demokratik Devlet konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tek Dereceli Seim konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Siyasi Partilerin Kapatlmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hukuk Devleti konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanlmasnn Durdurulmas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Sosyal Devlet konusuna baknz.
8. e 9. c
10. b
83

Sra Sizde 1 Laiklik, bir yandan devlet ileriyle din ilerinin birbirinden ayrlmasn, dier yandan da btn vatandalar iin, hibir inan ayrm yapmakszn din ve vicdan zgrln ifade eder. Din zgrl, vicdan ve ibadet zgrln kapsar. Vicdan zgrl, herkesin diledii dini inan ve kanaate sahip olabileceini ifade ettii gibi, dilerse hibir dini inanca sahip olmama zgrln de ierir. badet zgrl ise kiinin inand dinin gerektirdii ibadetleri, ayin ve trenleri serbeste yapabilmesidir. 1982 Anayasas, vicdan zgrln mutlak biimde tanmtr. Buna karn ibadet zgrl, mutlak bir zgrlk deildir. 1982 Anayasas, ibadet zgrlnn, Anayasann 14. maddesinde saylan amalarla ktye kullanlmas yasaklanmtr. Sra Sizde 2 Siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez. Sra Sizde 3 Hukuk devletinin balca varlk artlar u ekilde listelenebilir: Yrtme lemlerinin Yargsal Denetimi, Yasama lemlerinin Yargsal Denetimi, Yarg Bamszl, Kanuni Hkim Gvencesi, Ceza Sorumluluunun lkeleri, Hukukun Genel lkelerine Ballk. Sra Sizde 4 Sosyal devletin gereklemesi iin 1982 Anayasasnn ngrd aralar; herkese insan haysiyetine yakr asgari bir hayat dzeyi salamaya ynelik tedbirler, vergi adaleti, kamulatrma ve devletletirme, planlama ve vatandalara tannan sosyal haklar eklinde zetlenebilir.
Bagil, Ali Fuad (1962). Din ve Laiklik. stanbul: Yamur Yaynevi. Can, Osman (2005). Demokratikleme Serveninde Anayasa ve Siyasi Partilerin Kapatlmas. Ankara: Sekin Yaynevi. Erdoan, Mustafa (2000). Demokrasi, Laiklik, Resm deoloji. Ankara: Liberte Yaynlar. Hakyemez, Yusuf evki (2000). Militan Demokrasi Anlay ve 1982 Anayasas. Ankara: Sekin Yaynevi. Gzler, Kemal (2000). Trk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi. Kapani, Mnci (1981). Kamu Hrriyetleri. Ankara: AHF Yayn. den, Merih (2003). Trk Anayasa Hukukunda Eitlik lkesi. Ankara: Yetkin Yaynlar. Salam, Fazl (1982). Temel Haklarn Snrlanmas ve z. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn. Tanr, Blent ve Necmi Yzbaolu (2001). 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tanr, Blent (1978). Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar. stanbul: May Yaynlar. _______. (1986). ki Anayasa. stanbul: Beta Yaynlar.
5
Amalarmz indekiler
Anayasa Hukuku
ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar arasndaki farklar saptayabileceksiniz. Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlarn tanmlayabileceksiniz. Devletin hukuki fonksiyonlarnn, maddi, ekl ve organik tasniflerini aklayabileceksiniz. Yasama ilevinin ne olduunu ve yasama ilemi trlerini tanmlayabileceksiniz. Yrtme ilevinin niteliini ve yrtme ilemlerinin neler olduunu tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Asli kurucu iktidar Tali kurucu iktidar Anayasa deiikliklerinin denetimi Kuvvetler ayrl Fonksiyonlar ayrl Yasama fonksiyonu Yasama ilemleri Kanun tzk Yrtme Fonksiyonu Kanun hkmnde kararname
Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu
ASL KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DETRME SORUNU ANAYASA DEKLKLERNN DENETM KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDAN TASNF DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ EKL VE ORGANK BAKIMDAN TASNF TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII 1982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII YASAMA FONKSYONU YASAMA LEMLER YRTME FONKSYONU
Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu

ASL KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR
A M A
Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar arasndaki farklar saptayabilmek.
Kurucu ktidar: Bir devletin temel siyasal yapsn, yapt ya da deitirdii anayasa ile belirleyen iktidardr. Kurulmu ktidar: Kurucu iktidarn anayasa ile izdii snrlar iinde kalarak, devletin yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kullanan iktidardr. Asli Kurucu ktidar: Kendisini balayan hibir pozitif hukuk kural olmakszn snrsz bir biimde o lke devletinin temel siyasal yapsn belirleyen iktidardr. Tali Kurucu ktidar: Bir lkenin anayasasn, yine o anayasada belirtilen usul ve kurallara bal kalarak deitiren iktidardr.
Bir devletin anayasasn yapma veya deitirme, baka bir deyimle o devletin temel siyasal yapsn belirleme iktidarna, kurucu iktidar veya kuruculuk fonksiyonu ad verilir. Bu anlamda, kurucu iktidarla kurulmu iktidar arasnda ak bir fark olduu gze arpmaktadr. Kurulmu iktidar, kurucu iktidarn anayasada belirledii snrlar ierisinde devletin eitli hukuki yetkilerini (yasama, yrtme ve yarg yetkileri) kullanma iktidardr. Kurulmu iktidar, hukukiliini kurucu iktidarn iradesine uygunluundan alr. Kurucu iktidar da iki deiik durumda ortaya kabilir ve buna uygun olarak iki tr kurucu iktidardan sz edilebilir: Asli kurucu iktidar ve tali (trevsel) kurucu iktidar. Asli kurucu iktidar, bir devletin anayasasnn tmden yaplmas veya yeniden yaplmas srecidir. Bu durum, ou zaman, bir lkenin bamszlna yeni kavumas ya da anayasal dzenin ihtilal, hkmet darbesi, i sava, blnme, yabanc igal gibi nedenlerle kesintiye uramas nedenleriyle bir hukuk boluunun olumas hlinde sz konusu olur. Bu durumlarda, anayasay yapacak kurulmu bir organ ve anayasa yapmnda izlenecek belirli yntemler mevcut olmadndan, fiili iktidar elinde bulunduran sosyal gcn, bir asli kurucu organ yaratmas zorunludur. Ancak bu, asli kurucu iktidarn, mutlaka anayasal dzende byle bir kesintinin olmas hlinde ortaya kaca anlamna gelmez. Bir lkenin, byle bir kesinti olmakszn da ihtiyalar gerektii takdirde tmyle yeni bir anayasa yapmas elbette mmkndr. Aksini iddia etmek, yeni bir anayasann ancak zor kullanmn ieren kesintiler sonucunda yaplabilecei anlamna gelir ki bunu ne mantkla, ne de demokratik ilkelerle badatrmak mmkndr. Demokratik ilkeler, asli kurucu iktidarn tek ve asli sahibinin halk olmasn zorunlu klar. Asli kurucu iktidarn ayrt edici zellii, onun ortaya k biimi deil, yeni anayasay meydana getirirken herhangi bir pozitif hukuk normu ile bal olmamasdr. Bu anlamda asli kurucu iktidar snrszdr ve hukuk d bir olaydr. Asli kurucu iktidarn hukuk d oluu, onun toplumca benimsenen yeni ve meru bir anayasa dzeni yaratamayacan deil, sadece asli kurucu iktidar olaynn hukuk
86
Anayasa Hukuku
erevesi dnda cereyan ettiini, bunun hukukla aklanmasnn mmkn olmadn ifade eder. Bu iktidarn snrszl da phesiz, sosyolojik anlamda deil, sadece hukuki anlamdadr. Sosyolojik anlamda her asli kurucu iktidar sahibi, toplumun temel siyasal deer ve inanlar, toplumun o andaki siyasal g dengesi gibi sosyolojik faktrlerle elbette snrldr. Ancak asli kurucu iktidar hukuki anlamda snrlayan, daha nceden konulmu bir pozitif hukuk normu yoktur. Tali kurucu iktidar ise bundan ok farkl olarak, bir lkenin anayasasnn, o anayasada belirlenmi usullere uyulmak suretiyle deitirilmesidir. Burada her eyden nce, bir anayasann tmden yeniden yaratlmas deil, mevcut bir anayasann baz hkmlerinin deitirilmesi sz konusudur. stelik bu deiiklikler, mevcut anayasann anayasa deiiklikleri iin ngrd usullere uygun olarak yaplr ve hukuki geerliliini bu uygunluktan alr. Bu anlamda tali kurucu iktidar, hukuken snrl bir iktidardr. Dier bir deyimle, asli kurucu iktidarn hukuk d bir olay olmasna karlk, tali kuruculuk tamamen hukuki bir fonksiyondur. Hemen btn yazl anayasalar, deitirilmelerine ilikin usulleri kendileri belirlemilerdir. Gene hemen her yazl anayasa, anayasa hkmlerinin deitirilmesini adi kanunlarn kabul veya deitirilmelerindeki usullerden daha farkl ve daha gletirici birtakm kurallara balamtr.
TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DETRME SORUNU

Trk Anayasalar, 1876 Knn-i Esssinden bu yana sert anayasa sistemini benimsemilerdir. Knn-i Essye gre (m.116) anayasa deiikliklerini teklif yetkisi, ya Bakanlar Kuruluna veya yan ya da Mebusan Meclislerinden birine aitti. Bu teklif, nce Heyet-i Mebusann, sonra Heyet-i yann ye tamsaysnn te iki ounluuyla kabul edildikten sonra, padiahn onayyla kesinleiyordu. 1921 Anayasas, anayasay deitirme sorunu ile ilgili bir hkm tamamaktadr. Ancak bilindii gibi olaanst yetkileri haiz olan, dolaysyla bir kurucu meclis nitelii tayan I. TBMM (1920-1923) bu asli kurucu iktidarn, sadece 1921 Anayasasn deil, ayn zamanda devletin temel yapsna ilikin daha birok anayasal nitelikte kanunlar yapmak ve Osmanl mparatorluunun ykldna karar vermek suretiyle, herhangi bir hukuki snrlamaya bal olmakszn kullanmtr. 1921 Anayasasnn kabulnde farkl bir ounluk aranmam, daha sonra bu anayasada yaplan deiiklikler de normal kanunlardaki usullere gre gerekletirilmitir. Bu nedenle 1921 Anayasas, Osmanl-Trk anayasa tarihinin tek yumuak anayasasdr. Cumhuriyetin ilk anayasas olan 1924 Anayasas, anayasa deiikliklerinin TBMM ye tamsaysnn te biri tarafndan teklif ve gene TBMMnin ye tamsaysnn te ikisi tarafndan kabul edilebileceini ngrmtr (m.102). Bu Anayasa, ayrca bir onay safhasna yer vermemi, hatta anayasa deiikliklerini, Cumhurbakannn kanunlar bir kere daha grlmek zere Meclise geri gnderme yetkisinin dnda tutmutur. Ayrca, 1924 Anayasasna gre, devlet eklinin cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddesinin deitirilmesi Hibir suretle teklif dahi edilemez. 1961 Anayasasna gre (m.155) Anayasann deitirilmesi, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki teklifler ivedilikle grlemez. Deitirme teklifinin kabul, Meclislerin ayr ayr ye tamsaylarnn te iki ounluunun oyuyla mmkndr. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin grlmesi ve
5. nite - Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu
87
kabul, 1. fkradaki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir. Gene 1961 Anayasas, 1924 Anayasasna paralel olarak, devlet eklinin cumhuriyet olduu hakkndaki, Anayasa hkmnn deitirilemeyeceini ve deitirilmesinin teklif edilemeyeceini belirtmitir (m.9). 1982 Anayasasnn 17.5.1987 tarihli tadilinden nceki zm tarz ise 1924 ve 1961 Anayasasndaki teklif ve karar yeter saylarn aynen muhafaza etmekle birlikte, bu anayasalarda mevcut olmayan bir onay safhas ngrmt. Bu safhada onay yetkisi, Cumhurbakan ile halk arasnda paylalmaktayd. yle ki Cumhurbakan, Anayasa deiikliklerini, dier kanunlarda olduu gibi, bir kere daha grlmek zere TBMMye geri gndermek ve Meclis bu kanunu aynen kabul ettii takdirde onu halkoyuna sunmak yetkisine sahipti. Anayasada 17.5.1987 tarihli ve 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklik ise anayasann deitirilmesi usuln byk apta tdil etmi bulunmaktadr. Anlan deiiklikle, Anayasann 175. maddesi u ekli almtr: Anayasann deitirilmesi Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki teklifler Genel Kurulda iki defa grlr. Deitirilme teklifinin kabul Meclisin ye tamsaysnn bete ounluunun gizli oyuyla mmkndr. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin grlmesi ve kabul, bu maddedeki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tbidir. Cumhurbakan Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar, bir daha grlmek zere TBMMye geri gnderebilir. Meclis, geri gnderilen kanunu ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul ederse Cumhurbakan bu kanunu halkoyuna sunabilir. Meclise ye tamsaysnn bete ile veya te ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa deiiklii hakkndaki Kanun, Cumhurbakan tarafndan Meclise iade edilmedii takdirde halkoyuna sunulmak zere Resm Gazetede yaymlanr. Halkoyuna sunulan Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn yrrle girmesi iin, halkoylamasnda kullanlan geerli oylarn yarsndan ounun kabul oyu olmas gerekir. Trkiye Byk Millet Meclisi Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn kabul srasnda, bu Kanunun halkoyuna sunulmas hlinde, Anayasann deitirilen hkmlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayr ayr oylanacan da karara balar. Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahalli genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil gerekli her trl tedbir alnr. 3361 sayl Kanunla yaplan bu deiiklikle olduka karmak hle gelmi bulunan anayasann deitirilmesi usuln, teklif, grme, karar ve onay safhalarna ayrmak mmkndr.
Teklif
3361 sayl Kanun, teklif usulnde bir deiiklik getirmemitir. 1961 Anayasasnda ve 1982 Anayasasnn ilk eklinde olduu gibi, anayasann deitirilmesi, TBMM ye tamsaysnn (Anayasann, 4121 sayl Kanunun 8. maddesiyle deiik 75. maddesi gereince bu say 550dir) en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Bu teklif yetersaysn, anayasay deitirme srecinin balangcnda aranmas gereken bir yetersay olarak kabul etmek daha dorudur. Deiiklik nergesi zerinde, bu nergenin komisyonda veya Genel Kurulda grlmesi srasn-
88
Anayasa Hukuku
da verilebilecek her deiiklik nergesinin de ye tamsaysnn en az te biri tarafndan imzalanmas gerekeceini savunmak, anayasa koyucunun amacn aan bir yorum olur.
Grme
175. maddenin 3361 sayl Kanunla deiik ikinci fkrasna gre, anayasa deiikliklerine ilikin tekliflerin grlmesi, bu maddedeki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi hakkndaki hkmlere tbidir. Ayn maddenin birinci fkrasnda ise anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin Genel Kurulda iki defa grlecei belirtilmitir. ki defa grlme art, anayasa deiikliine ilikin tekliflerin grlmesi usuln dier kanunlarn grlmesi usulnden ayran tek farktr. Hlen yrrlkte olan 1 Eyll 1973 tarihli Millet Meclisi tz (MM), kanunlarn bir defa grlmesi ilkesini benimsemi, ancak anayasann ak hkm gerei olarak, anayasa deiiklik tekliflerinin Genel Kurulda iki defa grleceini hkme balamtr. kinci grmeye, birinci grmenin bitiminden krk sekiz saat gemeden balanamaz. kinci grmede, sadece maddeler zerinde verilmi olan deiiklik nergeleri grlr (MM, m.91). Anayasa deiikliine ilikin tekliflerin dier kanunlardan farkl olarak iki defa grlmesi artnn amac, anayasa deiikliklerinin aceleye getirilmemesini, konu zerinde daha titizlikle durulmasn ve iki grme arasnda kamuoyunun eitli yollardan ifade bulabilmesini salamaktr. Bylece anayasa deiiklii tekliflerinin grlmesinde tek grme ile yetinmek mmkn olmamakla birlikte, bu tekliflerin ncelikle grlmesini yasaklayan bir anayasa hkm yoktur. Genel Kurulun, bir kanun teklif veya tasarsn gndemdeki dier kanun teklif veya tasarlarndan daha nce grmeye karar verme yetkisi vardr. Bu yetki, anayasa deiikliklerinin grlmesi srasnda da kullanlabilir.
Karar
1982 Anayasas, 175. maddenin deitirilmesinden nceki ekliyle karar yetersays olarak, aynen 1924 ve 1961 Anayasasnda olduu gibi, ye tamsaysnn en az te ikisini kabul etmiti. Anayasada 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklik ise ortaya, ye tamsaysnn bete ve te ikisi olmak zere, iki deiik karar yetersays karmtr. Bu yetersaylardan birinin veya dierinin salanmasna gre onay safhasnda gerekletirilecek ilemler farkldr. Bu nedenle anlan iki durum, onay safhasyla birlikte incelenecektir. 3361 sayl Kanunun, anayasa deiiklik tekliflerinin kabulne ilikin olarak getirdii bir yenilik de oylamann gizli olmas zorunluluudur.
Onay
Anayasann 3361 sayl Kanunla deiik 175. maddesi, Anayasann ilk metninde olduu gibi, anayasa deiikliklerini onaylama yetkisini Cumhurbakan ile halk arasnda paylatrmaktadr. Ancak karar ounluunun bete veya te iki oluuna gre izlenecek yollar farkldr. Anayasa deiiklii teklifi, bete veya daha fazla fakat te ikiden az oyla kabul edildii takdirde, Cumhurbakannn kanunu tekrar grlmek zere Meclise iade etmesi veya kanunun halkoyuna sunulmas gibi iki ihtimal ortaya kar. Bu durumda Cumhurbakan, kanunu halkoyuna sunabilir veya onaylayarak kesinletirebilir. Cumhurbakan bete le te iki arasndaki oyla kabul edilmi bir anayasa deiikliini iade etmezse sz konusu ka-
89
nunun halkoyuna sunulmas zorunludur. Dier bir deyile bu durumda Anayasa, zorunlu halkoylamas yntemini benimsemi ve te ikiden az oyla kabul edilen bir anayasa deiikliinin sadece Cumhurbakannn onayyla kesinlemesine izin vermemitir. Anayasa deiikliine ilikin kanun Meclisteki ilk oylamada te iki veya daha byk bir ounlukla kabul edildii takdirde ise ihtimal ortaya kmaktadr: Cumhurbakan, bu kanunu tekrar grlmek zere Meclise iade etmek, dorudan doruya halkoyuna sunmak veya onaylayarak kesinletirmek seeneklerine sahiptir. Son durumda anayasa deiikliklerine ilikin kanun Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer. Meclise iade hlinde, kanunun tekrar aynen kabul edilmesi gerekir. Bu takdirde de kabul ounluuna gre, iki ihtimal ortaya kar. Eer kanun, bete veya daha byk, fakat te ikiden kk bir ounlukla kabul edilmise, Cumhurbakan bunu tekrar iade edemeyeceine gre, deiikliin halkoyuna sunulmas zorunludur. Kanun, te iki veya daha byk bir ounlukla kabul edilmise, Cumhurbakannn bunu onaylayarak yrrle koymak veya halkoyuna sunmak gibi iki seenei vardr. Ksacas Anayasa iki durumda (teklifin ilk grmede veya Cumhurbakannca iade zerine yaplan ikinci grmede bete veya daha fazla fakat te ikiden az oy almas) zorunlu, iki durumda (teklifin ilk grmede veya Cumhurbakannca iade zerine yaplan ikinci grmede te iki veya daha fazla oy almas) Cumhurbakannn takdirine bal olarak ihtiyar halkoylamas ngrmektedir. phesiz Cumhurbakannn anayasa deiikliine ilikin kanunu halkoyuna sunmas, onun tek bana, yani Babakan ve bakanlarn kar imzalarna gerek olmakszn yapabilecei ilemlerdendir. Anayasa deiiklii srecine ilikin baz tereddtl noktalar, Anayasa Mahkemesinin 7 Temmuz 2007 gnl kararyla (E.2007/72, K. 2007/68, k.t. 5.7.2007, Resm Gazete, 7.8.2007, Say 26606) akla kavumutur. Bunlardan birincisi, Cumhurbakannn iadesi hlinde aynen kabul iin gerekli ounluun ne olduudur. Anayasa Mahkemesinin sz konusu kararna kadar doktrinde hkim olan kanaat, bu durumda ye tamsaysnn te iki ounluunun gerekli olduu yolundayd. Anayasa Mahkemesi, bu gre katlmamtr. Mahkemeye gre, Anayasann 175/3. maddesindeki Meclis geri gnderilen Kanunu, ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul ederse, Cumhurbakan bu Kanunu halkoyuna sunabilir ifadesi, meclisin te iki ounlukla kabul zorunluluunu deil, sadece bu durumda Cumhurbakan iin bir tercih imkn doacan ifade etmektedir: Halkoyuna sunabilme, bir seim hakknn varlna iaret etmektedir. Seim hakknn kullanm te iki ile kabul kouluna balanm bir sonutur. te iki ve zeri bir ounlukla kabul edilen bir anayasa deiikliinin halkoyuna sunulmas zorunluluu ortadan kalkmakta, bu ounluun salanamamas durumunda uygulanacak kural 175/4. maddesinde yer almaktadr. Buna gre, te ikiden az ve bete ten fazla bir ounlukla kabul edilen anayasa deiiklikleri halkoyuna sunulmak zorundadr. 175/3. maddenin lafzndaki te iki ounluu ile kabul ederse ifadesi, baka ounluklarca da kabul edilme olanann varlna iaret eder. te iki ounluu ile kabul ederse ifadesi, ancak te iki ounluu ile kabul edilebilir ifadesiyle mantksal olarak zde deildir. Bu ifade, 175/3. maddedeki sunabilir yklemine balanm bir koul olduundan, bunu ancak te iki ounluu ile kabul edilebilir biiminde bir nermeye dntrmek olanakszdr. Zaten, 175/1. maddesi, anayasay deitirme ounluunun bete olduunu belirtmektedir. Anayasa Mahkemesinin bu yorumu ile Cumhurbakannn iade yetkisi, gletirici bir veto olmaktan km ve sadece geciktirici bir vetoya dnmtr. Bunun, anaya-
90
Anayasa Hukuku
sa deiikliklerini kolaylatrmay amalayan 1987 deiikliinin ruhuna daha uygun bir yorum olduu sylenebilir. Cumhurbakannn onay safhasna ilikin yetkileri, anayasa deiiklii hakkndaki kanunlar halkoyuna sunmak veya tekrar grlmek zere Meclise iade etmekten ibarettir. Anayasa deiikliklerinin geri gnderilmesi, bu konuda zel bir hkm bulunmadna gre, Cumhurbakannn kanunlar bir kere daha grlmek zere TBMMye geri gnderme yetkisini dzenleyen 89. maddedeki usule tbidir. Yani geri gndermenin on be gn iinde ve gerekeli olarak yaplmas gerekir. Meclis, geri gnderilen anayasa deiikliini aynen kabul etmeyip bunda yeni bir deiiklik yapt takdirde, Cumhurbakan sz konusu kanunu tekrar Meclise geri gnderebilir. Ancak, Cumhurbakannn geri gndermedeki dzeltme isteminin, kendisine sunulmu metinle hi ilgisi olmayan yeni bir deiiklik teklifi niteliine dnmemesi gerekir. Aksi hlde, kendisine anayasa deiiklii teklifinde bulunma yetkisi tannmam olan Cumhurbakan, dolayl olarak byle bir yetkiye sahip olur. 1982 Anayasasnn sertlik eilimi, anayasann deitirilmesi hi mmkn olmayan hkmlerine ilikin dzenlemede de kendisini gstermektedir. 1924 ve 1961 Anayasasnn, sadece devlet eklinin cumhuriyet olduu hakkndaki anayasa hkmne deimezlik vasf tanm olmalarna karlk, 1982 Anayasas deimez hkmlerin kapsamn hayli geniletmitir. Anayasann 4. maddesine gre, Anayasann 1. maddesindeki Devletin eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki hkm ile, 2. maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesi hkmleri deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez. Madde, bu eklini Mill Gvenlik Konseyinde almtr. Danma Meclisince kabul edilen metinde deimezlik sadece cumhuriyet ilkesi hakknda ngrld hlde, Mill Gvenlik Konseyinde yaplan deiiklik ile deimezliin kapsam, 2. maddede saylan nitelikler ve 3. madde hkmlerini de iine alacak ekilde geniletilmitir. Kendilerine deimezlik vasf verilen anayasa hkmlerinin hukuki meyyidesinin ne olabilecei, anayasa deiikliklerinin denetimi bal altnda ayrca tartlacaktr. Buna karlk, 4. madde deimezlik kapsam iinde olmadndan, bu maddenin ister yeni deiiklik yasaklarnn getirilmesi, ister mevcut yasaklarn kaldrlmas veya azaltlmas ynnde deitirilmesine engel yoktur. te yandan, 2. maddenin tm deil, sadece burada saylan nitelikler deimezlik kapsam iinde olduuna gre, bu niteliklerin ieriklerini olumsuz ynde etkilemeyen deiiklik veya eklemelerin yaplabilmesi gerekir.
ANAYASA DEKLKLERNN DENETM

Anayasa deiikliklerinin anayasa uygunluunun denetimi, ekil ve esas olmak zere iki dzeyde sz konusu olabilir. Anayasa deiikliklerinin ekil ynnden anayasaya uygunluunun denetimi, bu deiikliklerin anayasada ngrlen usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn incelenmesini ierir. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemini kabul etmi bir lkede, anayasa deiikliklerinin ekil ynnden anayasaya uygunluunun denetiminde yadrganacak bir yn yoktur. nk nihayet anayasa deiiklikleri de biimsel olarak birer kanundur. Bu deiikliklerin anayasada belirtilen usul ve ekil kurallarna aykr olarak yaplmas, ortada geerli olarak belirmi bir tali kurucu iktidar iradesinin mevcut olmamas demektir. Anayasay yapan asli kurucu iktidar, anayasann deitirilme usuln belirlemekle, tali kurucu iktidarn anayasay deitirme yetkisini ekil ynnden snrlam olmaktadr. Dier bir deyile tali kurucu iktidar, ancak bu usul ve ekil kurallarna uymak artyla, tali kuruculuk yetki-
91
sini kullanabilir. Dolaysyla, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemekle grevli olan mahkeme, anayasada ak bir hkm olmasa bile, anayasa deiikliklerinin anayasada belirtilen usul ve ekil artlarna uygunluunu denetleme yetkisini kendisinde grebilir. Anayasa deiikliklerinin esas ynnden anayasaya uygunluunun denetimi ise tamamen farkl bir sorundur. Anayasada belirtilen usul ve ekil kurallarna gre gerekletirilmi bir anayasa deiiklii, geerli bir anayasa normudur. Bu nitelii ile mevcut anayasa sisteminin dier normlaryla eit deerde bir norm hline gelmitir. Byle bir norm hangi kritere gre anayasaya uygun veya aykr saylacaktr? Hukuk normlar hiyerarisinde bir norm, ancak kendisinden stn dzeyde baka bir norma aykr dt takdirde geersiz saylabilir. Kendi dzeyindeki normlarla ise arasnda astlk-stlk ilikisi deil, ancak zaman ynnden nceliksonralk, konu ynnden de genellik-zellik ilikisi sz konusu olabilir. Bu adan usulne uygun olarak meydana getirilmi bir anayasa normunun, kendisiyle edeerli olan baka bir anayasa normuna uygun olup olmadn denetlemek, mantken mmkn grnmemektedir. Bunun iindir ki anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunun esas ynnden de denetlenebilmesini savunan baz yazarlar, bunu ancak ya anayasann da stnde birtakm hukuk normlarnn (bunlara sprapozitif temel normlar, tabii adalet, adaletin temel postlalar, objektif ahlk normlar gibi eitli adlar verilmektedir) varln kabul etmek, yahut da pozitif anayasa normlar arasnda bir derecelenme, bir hiyerari bulunabileceini varsaymak suretiyle hakl gstermeye almlardr. Oysa belli bal demokratik anayasalarda mahkemelere anayasa deiikliklerinin esas ynnden anayasaya uygunluk denetimi yetkisini tanyan bir rnek olmad gibi, Hindistandaki bir rnek olay dnda byle bir yetkinin itihat yoluyla kabul edildii bir durum da grlmemektedir. Anayasaya aykr anayasa normlarnn mevcut olabileceini ve bunlarn yargsal yoldan denetlenebileceini bir kararnda ilke olarak kabul eden Alman Anayasa Mahkemesi bile, u ana kadar bu gr uygulamaya geirerek bir anayasa deiikliini esas ynnden iptal etmi deildir. Trk pozitif anayasa hukukunda da gerek anayasa st temel hukuk normlarnn varln, gerek anayasa hkmlerinin kendi aralarnda bir hiyerari kurulabileceini gsteren bir kural yoktur. Buna ramen 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesinin kendisinde byle bir yetki grm olmas ilgintir. Anayasa Mahkemesi, bu konudaki ilk kararn, 16.6.1970 tarihinde vermitir. Bu kararla Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasasnn 68. maddesinde milletvekili seilme yeterlilii ile ilgili olarak 1188 sayl Kanunla yaplan deiiklii ekil ynnden iptal etmi, ancak kararn gerekesinde Mahkemenin, esas ynnden denetim yapmaya da yetkili olduu grn belirtmitir. 1961 Anayasasnn 1971 ylnda 1488 sayl Kanunla gerekletirilen geni kapsaml deiikliinde, muhtemelen Anayasa Mahkemesinin bu kararna kar bir tepki olarak, Anayasann 147. maddesi u ekilde deitirilmitir: Anayasa Mahkemesi, kanunlarn ve Trkiye Byk Millet Meclisi tzklerinin Anayasaya, Anayasa deiikliklerinin de Anayasada gsterilen ekil artlarna uygunluunu denetler. Bu deiikliin gerekesinde, Anayasann sadece kanunlara ve itzklere hasrettii bir denetleme yetkisinin, Anayasa Mahkemesince, Anayasa deiikliklerine temil edilemeyecei tabiidir...Bu denetim yetkisinin, Anayasa deiikliinin, sadece teklif, mzakere ve kabul edilmesine ait Anayasa hkmlerine uygun olarak yaplm bulunup bulunmad noktasna mnhasr olduu, esasa temil edilemeyecei... tespit olunmutur. denilmektedir.
92
Anayasa Hukuku
Bununla birlikte Anayasa Mahkemesi, 1971 Anayasa deiikliinden sonra da anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunu denetlemeye devam etmi ve eitli tarihlerde verdii kararlarda drt anayasa deiikliini iptal etmitir. Btn bu kararlarda Anayasa Mahkemesi, sz konusu anayasa deiikliklerinin, deimez olan Cumhuriyet ilkesini zedeleyici nitelik tadklar, dolaysyla ekil unsuru bakmndan iptal edilmeleri gerektii sonucuna varmtr. Bu kararlar, kamu hukukularmz arasnda ilgin tartmalara yol amtr. Baz yazarlarn, Anayasa Mahkemesinin bu tutumunu onaylamalarna ve vmelerine karlk, dier baz yazarlar sz konusu kararlar Anayasa Mahkemesinin yetki alan dnda bularak eletirmilerdir. 1982 Anayasasnda anayasa yargs ile ilgili olarak baz kstlayc deiiklikler yaplmtr. Anayasann 148. maddesine gre Anayasa Mahkemesi, Anayasa deiikliklerini ... sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. 1982 Anayasas, 1488 sayl Kanunla deitirilmi 1961 Anayasasnn aksine, ekil denetiminin snr ve kapsamn da belirtmitir. Buna gre, anayasa deiikliklerinde ekil ynnden denetim, teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlmeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. Bu ak hkm karsnda bizce artk Anayasa Mahkemesinin, bir anayasa deiikliini Cumhuriyetin zne uygunluk asndan denetlemesi mmkn deildir. Anayasa deiikliklerinin yargsal denetimi konusunda getirilen baka bir deiiklik de anayasa deiikliklerinde Anayasa Mahkemesince iptal karar verilebilmesi iin, bete oy okluunun art koulmu olmasdr (m.149/1). Bu karar yetersays, 2010 Anayasa deiiklii ile toplantya katlan yelerin te iki oy okluuna ykseltilmitir. 1982 Anayasasnn, bylece bir yandan Anayasa Mahkemesinin anayasa deiiklikleri zerindeki denetim yetkisini snrlandrrken, bir yandan da Anayasann deitirilemeyecek hkmlerinin kapsamn geniletmi ve buna Cumhuriyetin niteliklerini de dhil etmi olmas ilgintir. Ne var ki 1982 Anayasas, anayasay deitirme yasann kapsamn geniletirken, Anayasa Mahkemesinin bu konuda bir denetim yapmas imknn da ortadan kaldrmtr. Bu durumda, deitirme yasann gerek bir hukuki meyyideden yoksun olduu, bunun ancak TBMMye hitap eden manevi bir meyyidesinin bulunduu sonucuna varlabilir. Anayasa deiikliklerinin ekil ynnden denetimi konusunda Anayasa zel bir yntem ngrmediine gre kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesine ilikin Anayasa hkmlerinin, anayasa deiikliklerine de aynen uygulanmas gerekir. Zaten anayasa deiiklikleri de kanunla gerekletirildiine gre, Anayasann burada ayrca anayasa deiikliklerinden sz etmemi olmas doaldr. Dolaysyla, anayasa deiikliklerinin denetlenmesi, Cumhurbakan veya TBMM yelerinin bete biri tarafndan istenebilir. Anayasa deiikliklerinin yaynland tarihten itibaren on gn getikten sonra, ekil bozukluuna dayal iptal davas alamaz; ekil bozukluu defi yoluyla da ileri srlemez (m.148/2). ekil bozukluuna dayanan iptal davalar Anayasa Mahkemesince ncelikle incelenip karara balanr (m.149/2). Bir anayasa deiikliinin, Anayasann 175/3. maddesi gereince Cumhurbakan tarafndan halkoyuna sunularak kesinlemesi hlinde bu metin zerinde bir denetimin sz konusu olup olmayaca dnlebilir. Bir gre gre Anayasa, halkoyuyla gerekleen ve halkoyuyla gereklemeyen anayasa deiiklikleri arasnda bir ayrm yapmakszn, anayasa deiikliklerinin ekil ynnden denetimi grevini Anayasa Mahkemesine vermitir. Dolaysyla, halkoyuyla kesinleen bir anayasa deiiklii de TBMMde cereyan eden ilemler (teklif ve karar yetersayla-
93
rna ve ivedilikle grme yasana uyulup uyulmad) asndan, Anayasa Mahkemesinin denetimine tbi olmaya devam etmektedir. Halkoylamasnn usulne uygun olarak yaplp yaplmad konusundaki denetim yetkisi ise Yksek Seim Kurulunundur (YSK). Kanmzca, bu konuda Anayasada aklk olmamakla beraber, en stn kurucu iktidar olan halk iradesinin belirmesinden sonra, artk Anayasa Mahkemesinde bir ekil denetiminin mmkn olamamas gerekir. Kurucu iktidarn asli sahibi olan halk iradesinin onay, anayasa deiikliinin TBMMde grlmesi safhasnda uram olabilecei ekil sakatlklarn ortadan kaldrr. 1982 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesi, 1987 ylnda verdii bir ve 2007 ylnda verdii iki kararnda, kendi denetim yetkisinin, teklif ve oylama ounluu ve ivedilikle grlmeme artlarna uygun olup olmad hususlar ile snrl bulunduunu, esas ynnden denetime imkn olmad gibi, 148. maddede tketici biimde saylan hususlarn dnda ekil ynnden bir denetim yaplmasnn da imknsz olduunu belirtmitir. Buna karlk Anayasa Mahkemesi, 5 Haziran 2008 tarihli kararnda, 9.2.2008 tarihli 5735 sayl, Anayasann 10 ve 42. maddelerinin deitirilmesi hakkndaki kanunu iptal etmitir. (E. 2008/16, K. 2008/116, k.t. 5.6.2008, Resm Gazete, 22.10.2008, Say 27032). Anayasa Mahkemesinin dayand gereke, bu deiikliin, Anayasann 4. maddesine gre Anayasann deitirilemez hkmleri arasnda yer alan laiklik ilkesine aykr olduudur. Oysa 1982 Anayasasnn 148. maddesi, selefinden farkl olarak, ekil denetimini, teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrlamtr. Snrldr kelimesinin aka ifade ettii gibi, ekil denetiminin bunlarn dnda bir hususa temil edilmesi mmkn deildir. Nitekim Anayasa Mahkemesi de yukarda zikrettiimiz kararnda bu anlay benimsemi ve 148. maddede tketici biimde saylan koullarn dnda ekil ynnden denetim yaplmasnn olanaksz olduunu ifade etmitir. Bu alardan, Anayasa Mahkemesinin 5 Haziran 2008 tarihli kararnn aka bir yetki am ya da yetki gasb rnei olduunda kuku yoktur. stelik Anayasada yaplabilecek deiikliklerin hemen hemen tmn, Anayasann deitirilemez hkmleriyle bir ekilde ilikilendirmek mmkn olduuna gre bu karar, bundan byle Anayasa Mahkemesinin onaylamad hibir anayasa deiikliinin yaplamayaca anlamna gelmektedir. Milletin ve onun seilmi temsilcilerinin tali kurucu iktidarn fiilen ortadan kaldran byle bir anlayn hibir normal demokraside kabul grmesi mmkn deildir.
KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII

A M A
Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlarn tanmlayabilmek.

Fonksiyonlar Ayrl: Devletin eitli hukuki fonksiyonlarnn deiik devlet organlarnca yerine getirilmesidir.
Siyasal dnce tarihinde genellikle Montesquieunun adyla zdeletirilen kuvvetler ayrl teorisi, 1789 Amerikan ve 1791 Fransz Anayasasndan balayarak pek ok pozitif hukuk belgesinde u veya bu biimde anlatmn bulmu olmakla birlikte, bu teorinin hukuki olmaktan ok, siyasal nitelik tadn belirtmek gerekir. Montesquieunun, kuvvetler ayrln savunmas bunu hrriyetlerin gvencesi olarak grmesinden ileri gelmitir. nl dnre gre, iki hele kuvvetin ayn elde toplanmas, istibdada yol aar. Buna karlk Montesquieu, kuvvetler ayrlnn hukuki analizi zerinde ayn derecede nemle durmamtr. Kendi ann n-
94
Anayasa Hukuku
gilteresini kuvvetler ayrlnn en tipik rnei olarak gstermesine ramen, ngilterenin ne o dnemde ne de baka bir dnemde, Montesquieunun tasvir ettii anlamda bir kuvvetler ayrln uygulam olduu aktr. Gnmzde kuvvetler veya iktidarlarn ayrl deyimi kullanlrken kastedilen ve pozitif hukuk verilerine gre kastedilmesi gereken, gerekte fonksiyonlar ayrldr. Dier bir deyile devlet iktidarnn eitli fonksiyonlarnn, aralarnda bir ibirlii mevcut bulunan deiik organlarca yerine getirilmesidir. Fonksiyonlar ayrlndan sz edilirken, burada fonksiyon deyiminin tamamen hukuki anlamda kullanlmakta olduunu da belirtmek gerekir. Devletin hukuki fonksiyonlarnn, yasama, yrtme ve yarg olarak e ayrld, kamu hukuku doktrininde ve pozitif anayasa hukukunda hemen hemen tartmasz kabul edilmektedir. Ancak bu l ayrmn hangi kritere dayand, dolaysyla yasama, yrtme ve yarg kavramlarnn nasl tanmlanmas gerektii, son derece tartmaldr. Bu konuda ortaya atlan grler, iki ana grupta toplanabilir. Maddi kritere dayanan grler ve organik kritere dayanan grler.
DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDAN TASNF

AM A
Devletin hukuki fonksiyonlarnn, maddi, ekl ve organik tasniflerini aklayabilmek.
Maddi kritercilere gre yasama fonksiyonu, kural koymak, yani genel, srekli, objektif ve kiisel olmayan (gayr- ahs) ilemler yapmaktr. Buna karlk yrtme veya idare fonksiyonuyla devlet, bir sbjektif hukuki durum douracak veya bir objektif hukuki durumun artn meydana getirecek bir irade aklamasnda bulunur. Dolaysyla idari ilem, daima bireysel ve somut bir ilemdir; buna karlk yasama ilemi, daima genel ve soyut bir hkmdr. Mesela bir atama ileminin, atanan memura belirli yetkiler verdii sylenemez. Bu yetkiler ona kanunla verilmitir. Atama ilemi sadece, sz konusu kamu hizmetine ilikin kanunun, atanan kiiye uygulanabilmesinin artdr. Dolaysyla idari ilemlerin bu trne art-ilemler ad verilmektedir. Maddi kriter taraftarlarna gre, yasama ve yrtme ilemleri arasnda, maddi mahiyetleri bakmndan ak ve kesin bir fark vardr. Yasama ilemleri daima genel ve soyut, idare ilemleri daima bireysel ve somuttur. Yarg ilemlerine gelince, bu ilemlerin de bir hukuki uyumazl zen ilemler olmak itibar ile yasama ve yrtme ilemlerinden ayr, kendilerine zg bir bnyeye sahip olduklar ileri srlmektedir. Aslnda yarg ilemlerinin bu kendilerine zg nitelii, maddi kriteri benimsemeyen yazarlarn ounca da kabul edilmektedir.
DEVLET FONKSYONLARININ EKL VE ORGANK BAKIMDAN TASNF

En gl savunuculuunu nl Fransz hukukusu Carr de Malbergin yapt bu gr, devletin fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlarn ifa arac olan hukuki ilemleri yapan organa ve yapl ekillerine gre tasnif etmektedir. lemin maddi niteliinin, zellikle genel veya bireysel oluunun bunda hibir rol yoktur. Yasama organndan kanun ad altnda ve kanun eklinde kan her ilem, ierii ve maddi nitelii ne olursa olsun, her zaman iin kanundur ve kanun gcn tar. Buna karlk, idari veya yargsal bir makamn yapt bir ilem, ierii ve nitelii itibaryla
95
kanunlarla ayn olsa bile, hibir zaman kanun deildir ve kanun gcn tamaz. Ksacas ekl anlamda fonksiyonlardan, Devletin eit organ tarafndan ve bu organlardan her birine zg biimde yerine getirilen eitli faaliyetleri anlamak gerekir; burada fonksiyonu belirleyen, onu icra eden ajan ve icra edilmi biimidir.
TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII

Trkiyede 1924 Anayasasnn kuvvetler birlii ve grevler (fonksiyonlar) ayrl, 1961 Anayasasnn ise yumuak kuvvetler ayrl sistemini kabul ettii, bu adan iki anayasa arasnda nemli fark olduu gr yaygndr. Hkmet sistemi sorunuyla, devletin hukuki fonksiyonlarnn ayrm farkl konulardr. Kuvvetlerin (veya fonksiyonlarn) birlii ya da ayrl, organlar arasndaki ilikileri veya karlkl etkileim aralarn deil, hangi organn ne tr hukuki ilemler yapabileceini ilgilendirir. Eer yasama ve yrtme fonksiyonlar u veya bu biimde birbirinden ayrlm ve farkl organlara verilmise; yani yasama organ yrtme fonksiyonuna giren ilemleri, yrtme organ da yasama fonksiyonuna giren ilemleri yapamyorsa, iki organ arasndaki karlkl etkileim aralar ne ekilde dzenlenmi olursa olsun, fonksiyonlar ayrl var demektir. 1924 ve 1961 Anayasasnn yasama ve yrtme yetkilerini bltrme ekilleri arasnda birincisinin kuvvetler birlii formlne ramen, hibir fark yoktur. Her iki hlde de yrtme yetkisi Cumhurbakan ve onun tayin edecei Bakanlar Kurulu tarafndan kullanlmaktadr. Ayrca, her iki Anayasada da yrtme organnn mahfuz bir dzenleme yetkisi yoktur; ne 1924 ne de 1961 Anayasas, kanun alanyla dzenleyici ilemler alann birbirinden konu itibaryla ayrmlardr. Her iki Anayasa, idari ilemlerin mutlaka kanuna dayanmas zorunluluunu ve kanun olmayan yerde idarenin de olamayaca ilkesini kabul etmitir. Her iki Anayasa, yasama ilemlerine, yrtme ilemlerinden daha stn bir hukuki g tanmtr. Nihayet her iki anayasa, idarenin dzenleyici ilemlerinin temeli konusunda hemen hemen ayn ifadeleri kullanmtr (1924 Anayasas, m. 52 ve 1961 Anayasas, m.107). Fonksiyonlar ayrl, 1924 Anayasasnda ne lde mevcutsa, ne eksik ne fazla olarak, 1961 Anayasasnda da o lde mevcuttur. 1961 Anayasasnda 1971 ylnda yaplan deiiklikle Bakanlar Kuruluna KHKler karma yetkisinin verilmi olmasnn dourduu durum, aada ayrca tartlacaktr. 1924 ve 1961 Anayasas arasnda yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrl bakmndan gzlemlenen bu benzerlik, yarg fonksiyonunun dier iki fonksiyondan ayrl ynnden de aynen geerlidir. phesiz 1961 Anayasas, yarg organnn bamszl konusunda 1924 Anayasasndan ok daha gvenceli bir sistem kurmutur. Ancak bu Anayasann getirdii yenilikler, yarg fonksiyonunun ayrl ilkesine deil, bu ilkenin gvence ve yaptrmlarna ilikindir. Yoksa sz geen ilke, 1924 Anayasasnda da, 1961 Anayasasndaki kadar mutlak ekilde ifade olunmutur. Bir defa 1924 Anayasas, kuvvetler birlii ilkesine kar duyulan duygusal balla ramen, yarg fonksiyonunu TBMMye teorik olarak dahi vermeyi dnmemitir. Tersine 8. maddeye gre Yarg hakk, millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr, 54. maddeye gre de Yarglar, btn davalarn grlmesinde ve hkmnde bamszdrlar ve bu ilerine hibir trl karlamaz. Ancak kanun hkmne baldrlar. Mahkemelerin kararlarn Trkiye Byk Millet Meclisi ve Bakanlar Kurulu hi bir trl deitiremezler, bakalayamazlar, geciktiremezler ve hkmlerinin yerine getirilmesine engel olamazlar. Bu maddelerle, 1961 Anayasasnn 7. ve 132. maddeleri arasndaki paralellik aktr.
96
Anayasa Hukuku
Yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrl konusunda 1924 ve 1961 Anayasasnn kabul etmi olduklar sistemden nemli bir sapma, 1971 Anayasa deiiklii ile Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisinin verilmi olmasdr. KHKlerin, Anayasada belirtilen snrlar iinde de olsa, Bakanlar Kuruluna yrrlkteki kanunlarda deiiklik yapma yetkisini vermesi, hayli nemli bir yenilik ve 1924-1961 sistemlerinin kanuncu zelliinden ciddi bir sapmadr.
1982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII

1982 Anayasasnn 7. maddesi 1961 Anayasasnn 5. maddesine paralel olarak, Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. hkmn ihtiva etmektedir. Anayasann 8. maddesi ise, Yrtme yetkisi ve grevi bal altnda Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak yerine getirilir. demektedir. Bu ifade ile 1961 Anayasasnn 6. maddesi arasnda dikkati eken fark, 1961de yrtmenin sadece bir grev olarak nitelendirilmi olmasna karlk, 1982 Anayasasnn yrtmeyi bir yetki ve grev olarak nitelendirmesidir. 1982 Anayasasnda yrtmenin sadece bir grev deil, bir grev ve yetki olarak nitelendirilmesinin hukuki sonular nelerdir? Sz konusu deiiklik, anayasa koyucunun amac olan gl yrtmeye ne ekilde katkda bulunmaktadr? 1982 Anayasasndaki formln, idarenin kanunilii ilkesini ortadan kaldrm olduu iddia edilemez. Yrtmenin ayn zamanda bir grev olma nitelii, 1982 Anayasasnda da devam etmektedir. Dolaysyla, kanuni bir dzenlemenin mevcut olduu her yerde, idarenin bu kanunu uygulama grevi de vardr. Kald ki Anayasann idareye ilikin birok maddelerinde kanuni dzenlemeden bahsedilmi olmas (m. 123, 126, 127, 128) yrtme organnn bu alanlarda asli bir dzenleme yetkisine sahip olmad anlamna gelmektedir. 1982 Anayasasnn forml, daha nce kanunla dzenlenmemi bir alanda yrtme organna genel ve asli bir dzenleme yetkisi vermekte midir? Baka bir ifade ile bir alan, ilk defa yrtmenin dzenleyici bir ilemiyle dzenlenebilir mi? lk bakta, yrtmenin bir yetki olarak nitelendirilmi olmas dolaysyla, bu soruya olumlu cevap verilebilecei dnlebilir. Ancak yrtmenin dzenleyici ilemlerine ilikin Anayasa hkmlerinin hemen hepsi, daha nceki bir kanuni dzenlemeden sz etmektedir. Mesela tzkler kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere (m.115) ynetmelikler kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere (m.124) karlrlar. Dolaysyla, daha nceden kanunla dzenlenmemi bir alanda dorudan doruya tzk veya ynetmelik karlamayaca aktr. KHKlerin karlabilmesi ise daha nce km olan ve KHKnin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacan gsteren bir yetki kanununa baldr (m. 91). Bu anlamda KHKlerin de bir kanuna dayal olduklar, yetki kanununun o alanda hi deilse bir dzenleme balangc oluturduu kukusuzdur. Grlyor ki Anayasada yer alan dzenleyici ilem trnden hibiri, asli bir dzenleme yetkisinin arac olarak kullanlmaya elverili deildir. Bizce, 1982 Anayasasnda yrtmenin ayn zamanda bir yetki olarak nitelendiriliinin gerek nemi, skynetim ve olaanst hl KHKleriyle (m.121, 122), Cumhurbakanl kararnamesinde kendisini gstermektedir. Olaanst hl ve skynetim KHKleri karma yetkisi, bir yetki kanunundan deil, dorudan doruya Anayasadan domaktadr. Bu anlamda olaanst hl veya skynetim KHKle-
97
ri, bir alan dorudan doruya (asli olarak) dzenleyebilir. Yrtme bir yetki olarak deil, sadece bir grev olarak nitelendirilmi olsayd bu kararnamelerin hukuki mahiyetini anayasann genel sistemi iinde aklamak hayli gleirdi. Ayn ekilde, Anayasann 107. maddesine gre Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslar ile personel atama ilemlerinin, dorudan doruya Cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenebilmesi de yrtmenin asli dzenleme yetkisinin baka bir rneini oluturmaktadr. Bu iki istisnai durum dnda, 1982 Anayasasnn yasama ve yrtme fonksiyonlarnn ayrl konusunda kabul ettii formln, 1924 ve 1961 Anayasasndaki kanunun stnlne dayanan sistemi temelde deitirmedii sylenebilir. 1982 Anayasasnda yrtmenin hem grev hem de yetki olarak nitelendirilmesinin hukuSIRA SZDE ki sonular nelerdir?
SIRA SZDE
YASAMA FONKSYONU
A M A
DNELM
DNELM S O R U
Yasama ilevinin ne olduunu ve yasama ilemi trlerini tanmS O R U layabilmek.

DKKAT
DKKAT
Yasama Fonksiyonunun Nitelii

1961 Anayasas gibi, 1982 Anayasas da yasama yetkisinin TBMMye ait olduunu SIRA SZDE ve bu yetkinin devredilemeyeceini belirtmi, fakat yasama yetkisinin ne olduunu tanmlamamtr. TBMM, yetkilerini kanun veya karar biiminde ilemlerle kulAMALARIMIZ lanacana gre, yasama yetkisini TBMMnin kanun yapma ve parlamento kararlar alma yetkisi olarak tanmlayabiliriz. 1982 Anayasasnn yasama yetkisi baln tayan 7. maddesinin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunca verilen gerekesinde Millet K T Akanun koyma adna P yetkisini yasama meclisi yerine getirir. denilmektedir. Bu cmle, anayasa koyucunun, yasama yetkisini kanun koyma veya 87. maddedeki daha etrafl ifade ile kaTELEVZYON nun koymak, deitirmek ve kaldrmak olarak grdn anlatmaktadr. Anayasa koyucunun, kanun deyiminden maddi manada kanunu mu, yoksa ekl manada kanunu mu kastettii konusunda bir aklk yoktur. 1961 ve 1982 Anayasasna gre, maddi anlamda kanunlarn yannda ekl anNTERNET lamda kanunlar da vardr. Dier bir deyile, kural ilem olmad, bir objektif hukuk kural koymad hlde, kanun adn tayan, maddi kanunlarla ayn usuller ierisinde yaplan, ayn hukuki gce sahip olan ve ayn yargsal denetim rejimine tbi bulunan birok ilem mevcuttur. Objektif hukuk kural, ister genellii ile ister bireyler bakmndan yeni hak ve ykmllkler yaratmasyla, ister bir kere uygulanmakla sona ermemesiyle tanmlansn, anlan ilemlerin hibir anlamda kural saylamayacaklarnda phe yoktur. Bu ilemlerden bazlar, 1982 Anayasasnn, 1961 Anayasasnn 64. maddesine paralel olan 87. maddesinde saylmtr. Bte ve kesin hesap kanunlarn kabul etmek, para baslmasna karar vermek, genel ve zel af iln etmek gibi. Bunlardan bir ksm mesela bte kanunu, yeni bir hukuk kural yaratmaz; sadece yrrlkteki kurallar erevesinde devlet gelirlerinin toplanmasna ve kamu harcamalarnn yaplmasna izin verir; dier bir deyile, bu yetkilerin kullanlabilmesinin artn oluturur. Genel veya zel af da ayn ekilde, af edilen kii veya kiileri bir hukuki statden karp baka bir hukuki statye sokar. Bu rnekler karsnda Trkiyede kanunun mutlaka bir kural ilem olmas gerektii elbette sylenemez.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
98
Anayasa Hukuku
Yasama Yetkisinin Genellii ve lkellii (Aslilii)

Yasama Yetkisinin Genellii: Anayasaya aykr olmamak kaydyla her konunun yasama organnca dilenilen lde ayrntl olarak dzenlenmesini ifade eder.
Yasama Yetkisinin lkellii (Aslilii): Yasama organnn bir konuyu araya baka bir ilem girmeksizin dzenlemesidir.
Yasama yetkisinin genellii kavramn, kanunlarn genellii ile kartrmamak gerekir. Yasama yetkisinin genellii, kanunla dzenleme alannn konu itibaryla snrlandrlmam olduunu, anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini ifade eder. Yasama organ, phesiz anayasa snrlar iinde, devletin hukuk dzeninin yaratcsdr. Bir sosyal iliki alann kanunla dzenleyerek devletin faaliyet alan iine almaya veya devletin faaliyet alan iindeki bir ilikiyi bu alandan karmaya yetkilidir. Yasama yetkisinin genellii, yrtme organna braklm mahfuz bir dzenleme yetkisinin bulunmadn da anlatr. Nitekim kanun alannn konu itibaryla snrlandrld, bunun dndaki alanlarda dzenleme yetkisinin dorudan doruya yrtme organna brakld anayasalar bakmndan, yasama yetkisinin genelliinden sz edilemez. Yasama yetkisinin genellii, ayn zamanda, yasama organnn bir konuyu diledii lde ayrntl olarak dzenleyebilecei anlamna da gelir. Yasama organnn, bir konunun genel ilkelerini saptamakla yetinip, ayrntlarn veya Trk Anayasa Mahkemesinin deyimiyle ihtisasa ve idare tekniine taalluk eden hususlarn dzenlenmesini yrtme organna brakmas, iyi ynetimin gereklerine ve yasama organnn yapsal niteliklerine uygun debilir. Ancak bu konuda yasama organnn hukuki bir ykmllk altnda olduunu sylemeye elbette imkn yoktur. Yasama organ, diledii takdirde, bir konuyu en ince ayrntlarna kadar dzenleyebilir ve yrtme organna sadece bal yetkiler vererek, bir idari dzenleme alanna yer brakmayabilir. Yasama yetkisinin ilkellii (aslilii) ise yasama organnn bir konuyu dorudan doruya, yani araya herhangi bir ilem girmeksizin dzenleyebilmesidir. Trkiyede yasama ve yrtme fonksiyonlar arasndaki en nemli fark da burada grlr. Yrtme organ, yukarda deinilen istisnalarla, dorudan doruya hukuki ilemler yapmak yetkisine sahip deildir. Yrtme organnn ilemleri, ister sbjektif ister dzenleyici ilemler olsun, daima o alan nceden dzenlemi olan bir kanuna dayanmak zorundadr. Bu anlamda yrtme organnn ilemleri, kanunu izleyen, kanundan kaynaklanan ilemlerdir. Geri bir bakma yasama ilemlerinin de anayasadan kaynakland dnlebilir ama anayasa-kanun ilikisiyle kanun-idari ilem ilikisi arasnda ok nemli bir fark vardr: dari ilemin mevcut bir kanuna dayanma zorunda olmasna ve onun uygulanmasn salayc nitelik tamasna karlk, kanun anayasay uygulayc bir ilemden ibaret deildir. Kanunun bu anlamda anayasaya dayanmas zorunlu olmayp, anayasaya aykr olmamas yeterlidir. Sadece yasama organ, bir konuyu ilkel, yani zerk ve serbest olarak dzenleyebilir. dareci, kendisini yetkilendiren bir kanun hkmne dayanmakszn, bireysel olsun dzenleyici olsun hibir ilem yapamayaca hlde kanun yasama organnn kendine zg iktidarna, teebbs kudretine dayanr. u anlamda ki, yasama organ, belli bir tedbiri kanunlatrabilmek iin hibir metnin n iznine tbi deildir. Anayasadan ald genel yetki ile her konuyu dorudan doruya dzenleyebilir. Nitekim Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarnda da kanunun nitelikleri arasnda bir konuyu dorudan doruya dzenleme zelliine deinilmitir. Bununla yakndan ilgili bir fark da kanunun olduu yerde idare iin onu uygulamann sadece bir yetki deil, ayn zamanda hukuki bir ykmllk olmasna karlk, yasama organnn anayasa karsnda bu anlamda bir ykmllk altnda bulunmamasdr. Yasama organ, anayasann hedef ve amalarnn gerekletiril-
99
mesine yardmc olacak kanunlar karmaldr. Ancak bu, hukuki deil, sadece siyasi bir ykmllktr. Hatta baz kanunlarn belli bir sre iinde karlmasn aka emreden anayasa hkmlerinin bile, hukuki anlamda meyyidesi yoktur. Yasama yetkisinin ilkellii ve genellii arasndaki fark anlatnz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yasama Yetkisinin Devredilmezlii
Anayasamzn 7. maddesi Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez kuraln koymaktadr. Sz geen kural, S O U 1924 Anayasasnn Meclis, teri salahiyetini bizzat istimal eder.R (m.6) ve 1961 Anayasasnn Yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. (m.5) yolundaki hkmlerine paraleldir. Acaba her Kanayasada yasaD KAT ma yetkisinin devredilmezlii ilkesi, ne amala ve hangi anlamda yer almtr? lk bakta, yasama yetkisinin devredilmezlii yolunda bir kurala anayasada yer verilmesi garip karlanabilir. nk kamu hukukunda hibir SIRA SZDE devlet organ anayasadan veya kanunlardan ald yetkileri, bu metinlerde ak bir izin olmadka baka bir devlet organna devredemez. Bu anlamda devredilmezlik ilkesi, sadece yaAMALARIMIZ sama yetkisi bakmndan deil, btn devlet organlar ve devlet yetkileri bakmndan geerlidir. stelik 7. maddede sz edilen devredilemeyecek yasama Kyetkisi ile genel ola T A P rak kural koyma fonksiyonunun kastedilmi olamayaca da aktr. nk gerek 1924 ve 1961 gerek 1982 Anayasasnda yrtme organnn dzenleyici ilemler yapma, yani genel, soyut, objektif, kiilik d hukuk kurallar E L E V Z Y O N T koyma yetkisine sahip olduunda phe yoktur. Kald ki ilgili anayasalarda buna aka izin veren hkmler olmasayd bile, btn genel, objektif ve soyut hukuk kurallarnn ancak yasama organ tarafndan konulabileceini savunmak, toplumun pratik ihtiyalar NTERNET asndan gene de imknsz olurdu. Grlyor ki yukarda deinilen maddeler, yasama organ dnda bir devlet organnn genel kurallar koyma yetkisini yasaklam deildir ve olamaz da. yleyse, yasama yetkisinin devredilmezliinin anlam nedir? Yasama yetkisi her trl genel kural koyma yetkisi anlamna gelmediine gre, neyin devri yasaklanmtr? Bu madde ile yasaklanm olan, her eyden nce, kanun ad altnda veya bu ad tamasa bile kanunla edeerde ya da kanun gcne sahip hukuki ilemler yapma yetkisinin devredilmesidir. Eer bir dzenleyici ilem, mevcut kanun hkmlerini deitirebiliyor veya yrrlkten kaldrabiliyorsa, bu ilemin kanun niteliinde ve gcnde olduunda kuku yoktur. nk bir hukuki ilem, ancak en az kendisine edeerli olan bir ilemle deitirilebilir veya ortadan kaldrlabilir. kincisi, bir dzenleyici ilem, mevcut kanun hkmlerini deitirmemek ve ortadan kaldrmamakla birlikte, hakknda hibir kanuni dzenleme bulunmayan bir alanda asli, yani ilk elden ya da dorudan dzenleme yapyorsa, byle bir ilemin de, idarenin trevsellii ilkesi gereince, kanun niteliinde saylmas gerekir. 1971 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile KHKlerin hukukumuza girmi olmas, KHKnin hukuki g ynnden kanuna eit nitelii, onun fonksiyonel bakmdan bir yasama ilemi saylmas gerekip gerekmedii tartmasna yol amtr. Bu, salt teorik bir tartma olmayp, pratik adan da nem tamaktadr; nk eer KHK bir yasama ilemi olarak grlrse, onun yasama meclisinin onayndan nce de idari yargnn denetimine tbi olmamas gerekir. lemin niteliinin belirlenmesi, onun tbi olduu yargsal denetim rejiminin tayini bakmndan nemlidir.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
100
Anayasa Hukuku
YASAMA LEMLER Kanun

Trk hukukunda kanunun maddi anlamda deil, ancak ekl anlamda tanmlanabilecei, yasama yetkisinin de genel ve snrsz olduu, yukarda belirtilmiti. Bu iki ilke, kanunun ne konusu ne de hukuki mahiyeti asndan tanmlanmasnn mmkn olduunu ortaya koymaktadr. ekl kanun anlay, kanunun mutlaka bir kural ilem olmas gerekmedii anlamna gelir. Yasama yetkisinin genellii ise kanun alannn snrlanmam olduunu, anayasaya aykr olmamak artyla her eyin bir kanun konusu olabileceini, yrtme organnn mahfuz bir dzenleme alannn bulunmadn ifade eder. Bununla birlikte, ekl kanun anlayn kabul eden yazarlar da yasama organnn istisnasz her trl hukuki ilemi kanun biiminde yapamayacan kabul etmekte, grlerini birtakm istisnalarla yumuatmaktadrlar. zerinde herkesin birletii bir istisna, yasama organnn, maddi bakmdan yarg ilemi niteliinde bir ilemi kanun biiminde yapamayacadr. Belli bir kiiye kanunla ykmllk yklenemeyecei gibi, belli bir kiiyi kanuni ykmllklerinden kurtaran bir kanunun da karlamamas gerekir. Buna karlk, belli bir kiiyi kanuni ykmllklerinden kurtarmamakla beraber, ona birtakm zel yararlar salayan bir kanunun karlp karlamayaca daha tartmaldr. Mevzuatmzda bu tr kanunlarn rnekleri, zellikle belli kiilere vatani hizmet tertibinden maa balanmas veya belli bir kamu grevlisinin emeklilik yann uzatlmas hakkndaki kanunlardr.
zel Nitelikli Kanunlar

Anayasamz, kanun biiminde yaplan baz yasama ilemlerini, tadklar zel nitelikler sebebiyle, zel bir grlme usulne, hatta zel bir hukuki statye tbi tutmutur. Bunlar, bte ve kesin hesap kanunlar ile milletleraras andlamalarn uygun bulunmas hakkndaki kanunlardr. 1982 Anayasas (m.90), milletleraras antlamalarn uygun bulunmasna ilikin 1961 Anayasas hkmn (m.65) uygulamada iyi iledii ve ihtiyaca cevap verdii gerekesiyle aynen kabul etmitir. Her iki anayasann benimsedii sistem, antlamalarn onaylanmas yetkisini yasama ve yrtme organlar arasnda paylatrmtr. Anayasamza gre antlamalar onaylamaya yetkili makam, Cumhurbakandr. Anayasann 104. maddesi, milletleraras antlamalar onaylamak ve yaymlamak yetkisini Cumhurbakannn grev ve yetkileri arasnda saymaktadr. Ancak Cumhurbakannn onay yetkisini kullanabilmesi, kural olarak, TBMMnin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr. Ayn maddenin ikinci ve nc fkralar, bu kuraln istisnalarn getirmi; dier bir deyile, baz durumlarda yrtme organna, nceden bir kanunla uygun bulunma zorunluluu olmakszn, antlamalar yrrle koyma yetkisini vermitir. Bu, ikinci ve nc fkralarda anlan antlamalarn onaylanmayacaklar deil, sadece onaylamann bir kanunla uygun bulunmasnn gerekli olmad anlamna gelir. Yoksa istisnasz her trl antlama, Cumhurbakannca onaylanacaktr. phesiz, Cumhurbakannn bu yetkisi, onun tek bana deil, Bakanlar Kurulu ile birlikte ve Bakanlar Kurulu kararnamesi biiminde kullanabilecei bir yetkidir. Anayasann antlamalarn onaylanmas konusunda kabul ettii genel kural, TBMMnin bir kanunla nceden verdii yetkiye dayanlarak onay ileminin Cumhurbakannca yaplmas olmakla beraber, Anayasann 90/2. ve 3. maddeleri bu
101
kurala iki tr istisna getirmektedir. 90/2. maddeye gre, Ekonomik, ticari veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan antlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme gerektirmemek, kii hallerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konulabilir. Bu takdirde bu antlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur. Antlamann TBMMnin bilgisine sunulmas, TBMMye antlama zerinde herhangi bir ilem yapma yetkisini vermez; yasama organ, antlamay uygun bulmazsa, ancak Bakanlar Kurulu zerindeki siyasal denetim mekanizmasn harekete geirebilir. Bunun da antlamann milletleraras geerliliini ve balaycln etkilemeyecei aktr. Anayasann 90/3. maddesinde yer alan istisna ise yrtme organn TBMMye bilgi verme ykmllnden de kurtarmakta, hatta baz durumlarda bir antlamay yaymlanmadan da yrrle koyma imknn vermektedir. Bu maddeye gre, Milletleraras bir antlamaya dayanan uygulama antlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticari, teknik veya idari antlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunluluu yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticari veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren antlamalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz. 90/2. ve 3. maddelerindeki istisnalarn, ancak Trk kanunlarna deiiklik getirmeyen antlamalar bakmndan geerli olaca da unutulmamaldr. 90/4. maddesine gre, Trk kanunlarna deiiklik getiren her trl antlamalarn yaplmasnda birinci fkra hkm uygulanr. Yani bunlarn bir kanunla uygun bulunmalar zorunludur. 1982 Anayasasnn 90/son maddesine gre, Usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Bu son fkra, antlamalarn Anayasaya uygunluunun, gerek soyut gerek somut norm denetimi yoluyla Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenebilmesine imkn vermemektedir. Bu yasaklayc hkmn, bir yandan devletin milletleraras sorumluluuna meydan vermemek; te yandan Trkiyenin devletler st nitelik tayan, dolaysyla Anayasann baz hkmleriyle eliebilecek olan milletleraras kurululara girebilmesini salamak gibi iki dnceden kaynakland sylenebilir. Kanunla bir milletleraras andlamann atmas hlinde bunlardan hangisine ncelik tannaca sorunu, 22.05.2004 tarihli ve 5170 sayl Kanunla Anayasann 90. maddesine eklenen fkra ile zlmtr. Bu fkraya gre, Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr. Bu hkm, temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras andlamalar, anayasa ile kanunlar arasnda bir konuma yerletirilmitir. Uyumazlk hlinde milletleraras andlamalara stnlk tanmas gereken merciler, genel mahkemelerdir. phesiz, genel mahkemelerin, bir kanunu milletleraras bir andlamaya aykr olduu gerekesiyle iptal etme yetkisi yoktur.
Parlamento Kararlar
Yasama meclislerinin hukuki ilemleri, kanunlar ve parlamento kararlar olmak zere ikiye ayrlr. Bu iki tr ilemi ayrt etmeye alan yazarlar, genellikle, kanunun iki meclisin iradesinin rn olmasna karlk, kararn tek bir meclisin iradesinden kaynaklandna dikkati ekmektedirler. Ancak bu kriterin, tek meclisli bir sistemde kanunla parlamento kararn ayrt edemeyecei aktr.
102
Anayasa Hukuku
Bu durumda Trk hukukunda parlamento kararlarn ancak olumsuz ekilde tanmlamak mmkn grnmektedir. Parlamento kararlar, TBMMnin kanun dndaki btn ilemleridir. Gerekten, kararlarn konu ve nitelik bakmndan eitlilii, bunlarn verdiimiz olumsuz ve biimsel tanm dnda, maddi ynden tanmlanabilmelerine imkn vermemektedir. Parlamento kararlarnn konu ynnden ok eitli olular, bunlarn tam bir tasnifinin yaplmasn da gletirmektedir. Yasama meclislerinin i rgtlenilerine ve almalarna ilikin kararlar parlamento kararlarnn nemli bir blmn oluturur. Mesela TBMMnin kendi tzn yapmas ve deitirmesi (m.95), kendi Bakann ve Bakanlk Divann semesi (m.94) gibi. Parlamento kararlarnn ikinci bir blm, yasama meclisinin yrtme organ ile olan ilikilerini ilgilendirir. Parlamenter rejimin mekanizmas iinde, yasama meclislerinin bu tr kararlar almalar doal ve zorunludur. Mesela TBMMce Babakan veya bakanlar hakknda meclis soruturmas almas ve Yce Divana sevk karar (m.100), Cumhurbakannn vatan hainliinden dolay TBMMce sulandrlmas karar (m.105) gibi. Anayasa, parlamento kararlarn genel bir kategori olarak yarg denetimine tbi tutmu deildir. Bu kararlardan iki trnn Anayasa Mahkemesince denetlenebilecei, Anayasada aka belirtilmitir. Bunlar, yasama meclisi itzkleri ile yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya yeliin dmesine ilikin kararlardr. Bizce, parlamento kararlarnn bu iki istisna dnda yarg denetimi dnda braklm olmasn, hukuk devleti asndan nemli bir saknca olarak grmek abartmaldr. Her eyden nce, parlamento kararlarnn, vatandalar iin uyulmas zorunlu genel hukuk kurallar koyamayaca unutulmamaldr. Meclisler, bu nitelikte bir ilemi, belki de yargsal denetimden karmak amacyla, kanun deil karar ad altnda yapsalar bile, istedikleri sonucu salayamayacaklardr. nk Anayasa Mahkemesi, bir metnin meclise u veya bu nitelikte saylm olmasyla kendisini bal grmediine gre, byle bir ilemi kanun niteliinde sayarak denetleyebilecektir. Benzer ekilde, Meclisin kendi i rgtlenii ve almalar ile ilgili kararlar, Anayasa Mahkemesince itzk dzenlemesi niteliinde grld takdirde, denetlenebilmektedir. Meclisin yrtme organ ile ilikilerine dair kararlar ise, mahiyetleri gerei siyasal tercih ve takdirlere dayandndan, bunlarn yarg denetimine tbi olmamalar doaldr. Ayn ey, sava ilan ve silahl kuvvet kullanlmasna izin verilmesi kararlar bakmndan da sylenebilir.
SIRA SZDE
Kanun ile parlamento karar arasnda ne gibi farkllklar bulunmaktadr? SIRA SZDE
DNELM Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek amacyla koyduklar kurallara itzk ad verilir. Duguit, itz Her meclisin dzenini ve alma ynS O R temini belirleyen Ugenel nitelikteki hkmlerin tm olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda itzk, her meclisin kendi i kanunu olarak kabul edilebilir. Anayasaya gre (m.95/1) Trkiye Byk Millet Meclisi, almalarn, kendi yapt tzk DKKAT hkmlerine gre yrtr. Meclislerin kendi itzklerini bizzat yapmalar, onlarn dier devlet organlar, zellikle yrtme organ karsndaki bamszlklarnn bir belirtisi SIRAsemboldr. Buna, yasama meclislerinin yntemsel bamszl ad ve SZDE verilebilir. Anayasada ak bir hkm olmasa bile, meclislerin kendi itzklerini yapmak yetkisine sahip olduklarnn kabul gerekir. AMALARIMIZ
DNELM tzk: Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek S O R U amacyla oluturduklar kurallar btndr. DKKAT
tzk
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
103
Yasama meclislerinin itzkleri, tadklar ada ramen, Anayasann 115. maddesi gereince Bakanlar Kurulunca karlan tzklerle kartrlmamaldr. tzkler, tzklerden yetki, konu ve usul unsurlar bakmndan tamamen farkldr. te yandan itzkler, aralarndaki birtakm benzerliklere ramen, kanun da deildir. Kanunlar iki meclisli bir sistemde meclislerin ortak iradesinin rn olduklar hlde, meclislerden her biri kendi itzn yapmaya yetkilidir. Kanunla itzk arasndaki daha da nemli bir fark, konu bakmndan mevcut olan farktr. Kanunun vatandalar iin haklar ve ykmllkler yaratabilmesine karlk, itzkler kural olarak sadece yasama meclisi yelerini balar ve meclis dnda bir uygulama alanna sahip olmalar dnlemez. O hlde itzklerin hukuki nitelii nedir? Bunlarn, biimsel ynden, parlamento kararlar kategorisine girdiklerine kuku yoktur. Ancak itzkleri, norm yaratc nitelikleri dolaysyla ounlukla bireysel ve sbjektif nitelik tayan dier parlamento kararlarndan ayrmak gerekir. Yasama meclisinin i almalarn dzenleyen metinler olarak itzkleri, teknik ynleri ar basan, dolaysyla siyasal nemi fazla olmayan hukuk kurallar saymak doru deildir. Tersine, itzkler, meclis almalarnn etkinliini ve verimliliini, meclis iradesinin geree uygun biimde yansyp yansmamasn belirleyen, iktidar-muhalefet ilikilerini byk lde etkileyen temel siyasal nemde hukuk kurallardr. Yasama meclislerinin kendi itzklerini yapma yetkilerinin bir sonucu da meclislerin bu itzkleri diledikleri zaman deitirebilmeleridir. tzklerin konusu, yasama meclislerinin almalarnn dzenlenmesidir (m.95/1). Bu nedenle itzklere, meclis almalaryla ilgili olmayan hkmler konulamaz. zellikle itzklerin, yasama meclisi dndaki kiileri balayc, onlar bakmndan ykmllkler getirici kurallar koyamayacanda kuku yoktur. Byle bir durum, temel hak ve hrriyetlerin kanunla snrlandrlabilecei hakkndaki anayasa hkmne de (m.13/1) aykr der. Anayasa, itzklerin yaynlanma zorunluluu hakknda ak bir hkm tamamakla beraber, 151. maddedeki iptal davas ama sresi tzn RGde yaynlanmasndan itibaren baladna gre, RGde yaynlanmann anayasal bir zorunluluk olduu sonucuna varmak gerekir. Ancak yasama meclislerinin yntemsel bamszl ilkesinin gerei olarak, bu yaynlanma ileminin, kanun ve tzklerde olduu gibi Cumhurbakan tarafndan deil, dorudan doruya TBMM Bakan tarafndan yaptrlmas dorudur. Ayn ilkenin dier bir sonucu da Cumhurbakannn kanunlar bir defa daha grlmek zere Meclise geri gnderme yetkisinin, itzkler bakmndan mevcut olmamasdr. Buna karlk Cumhurbakan, Anayasaya aykr grd bir itzk veya itzk deiikliine kar, Anayasann 150. maddesi gereince iptal davas aabilir. Genellikle, parlamentolarn yntemsel bamszl ilkesi, itzklerin ve itzk uygulamalarnn herhangi bir yargsal denetime tbi olmamalarn da ierir. Ancak anayasamz, itzklerin byk siyasal nemini gz nnde bulundurarak, onlar anayasaya uygunluk denetimi bakmndan kanunlarla esas itibaryla ayn hkmlere balanmtr. u kadar ki yasama meclisleri dndaki kiiler iin uyulmas zorunlu kurallar koyamayan itzklerden, genel mahkemelerin grev alanna girecek bir uyumazlk domas mmkn olamayaca iin, bir itzk hkmnn itiraz (somut norm denetimi) yoluyla Anayasa Mahkemesi nne getirilmesi dnlemez. Nitekim itiraz yolunu dzenleyen anayasa hkmnde (m.152) itzklere deinilmemi olmas da bunu kantlamaktadr.
104
Anayasa Hukuku
YRTME FONKSYONU
AM A
Yrtme ilevinin niteliini ve yrtme ilemlerinin neler olduunu tanmlayabilmek.
Kanun Hkmnde Kararname: TBMMce karlan yetki kanununa dayanlarak, Bakanlar Kurulunun yrrlkteki kanunlar deitirebilecek veya kaldrabilecek gte dzenlemelerde bulunabilmesi.
Yrtme fonksiyonunun sadece maddi anlamda tanmlanamayacanda kuku yoktur. Dier bir deyimle Trkiyede yrtme fonksiyonu, zel, somut, bireysel ilemler yapmaktan ibaret saylamaz. Yrtme fonksiyonu kavramna bu tr ilemler kadar, dzenleyici veya kural koyucu ilemler yapmak da girer. Gerek 1982, gerek daha nceki 1924 ve 1961 Anayasasnda yrtmenin dzenleme, yani genel, objektif, kiilik d hukuk kurallar koyma yetkisine sahip olduu, tartma gtrmeyecek derecede aktr. 1924 Anayasas tzklerden, 1961 Anayasas tzk ve ynetmeliklerden aka sz etmitir. 1961 Anayasasnda 1488 sayl Kanunla yaplan deiiklik, yrtmenin dzenleyici ilemlerine KHKleri de eklemitir. 1982 Anayasas, her dzenleyici ilem trne yer vermektedir. Grlyor ki Cumhuriyetin btn anayasalarnda yrtme organnn dzenleyici ilemler yapma yetkisi, dorudan doruya anayasadan domutur. Ancak anayasada byle ak bir hkm olmasa bile, yrtme organnn dzenleme yetkisine sahip olduu, bu yetkinin yrtme ve idare fonksiyonunun mahiyetinden doduu sylenebilir. Bir defa, devlet hayatnn pratik zorunluluklar, byle bir sonuca varmay gerekli klmaktadr. zellikle, karmaklam, uzmanlam ve ok geni alanlara yaylm olan modern devlet hayat ierisinde btn genel, objektif, kiilik d hukuk kurallarnn yasama organ tarafndan konulmas gerektiini savunmaya imkn yoktur. Buna, yasama organnn ne alma sresi, ne teknik uzmanl, ne de hayli ar ileyen alma usulleri elverir. Devletin sosyal hayata mdahalesini asgari lde tutmay amalayan bir klasik liberal devlet anlay iinde belki bir dereceye kadar savunulabilecek olan byle bir gr, gnmzn mdahaleci sosyal devlet anlay karsnda geerliini tamamen yitirmitir. Yrtmenin dzenleme yetkisinin sadece anlan pozitif anayasa normlarndan domad yolunda gsterilebilecek bir kant da gerek 1924 gerek 1961 Anayasas dnemlerinde, anayasada aka belirtilenlerden baka dzenleyici ilemlerin de yaplm ve bu uygulamann, gerek doktrinde gerek yarg kararlarnda anayasaya aykr grlmemi olmasdr. Mesela 1924 Anayasas sadece tzklerden sz etmi olduu hlde, bu dnemde ynetmelikler ve kural-kararnameler de yaplm ve bunlarn anayasaya aykr olduklar ileri srlmemitir. Ayn gr, 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesince de benimsenmitir. Anayasa Mahkemesi, bu dnemdeki bir kararnda, yrtme organna anayasada tasrih edilen tzk ve ynetmelikler dnda dzenleyici ilem yapma yetkisinin tannmam olduu sonucuna varlamayacan belirtmitir. Kendisinden nceki Cumhuriyet anayasalar gibi, 1982 Anayasas da yrtme fonksiyonunun bir tanmn vermi deildir. Anayasann 8. maddesine gre Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Bunun, sadece kanunun somutlatrlmasndan, dier bir deyile onun belli bir olaya veya kiiye uygulanmasndan ibaret olamayaca aktr. Pozitif hukukumuza gre, yrtme fonksiyonu maddi bakmdan tanmlanamadndan, yrtme ilemleri dzenleyici ilemler olabilecei gibi, somut, bireysel, sbjektif ilemler de olabilir. Anayasa, yrtmenin dzenleyici ilemlerini, KHK, tzk, ynetmelik ve Cumhurbakanl kararnamesi olarak belirlemitir.
105
Kanun Hkmnde Kararnameler

Kavram ve Nitelik
1924 Anayasasnda ve 1961 Anayasasnn ilk eklinde mevcut olmayan KHK, bu Anayasada 1971 ylnda 1488 sayl Kanunla yaplan deiiklikler arasnda hukukumuza girmitir.
Yetki
Gerek deiik 1961, gerek 1982 Anayasasna gre KHK karma yetkisi Bakanlar Kurulunundur. Dolaysyla, yrtme organnn baka herhangi bir unsuru KHK karamaz ve yetki kanunuyla kendisine byle bir yetki verilemez. Aslnda, Bakanlar Kurulunun KHK karma yetkisi de (skynetim ve olaanst hl KHKleri mstesna) dorudan doruya anayasadan deil, Bakanlar Kuruluna bu yetkiyi veren yetki kanunundan doar. nceden bir yetki kanunuyla yetkilendirilmedike, Bakanlar Kurulu kendiliinden KHK karamaz. Yetki kanunu, karlacak kanun hkmnde kararnamenin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacan gsterir (m.91/2). 1961 Anayasasndan farkl olarak, yrrlkten kaldrlacak kanun hkmlerinin aka gsterilmesi art ortadan kaldrlm; buna karlk, sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayacann yetki kanununda belirtilmesi art konulmutur. Yetki kanununun, anayasada saylan unsurlardan birini belirtmemesi, bu kanunu anayasaya aykr klar. Anayasaya aykr bir yetki kanununa dayanlarak karlm bir KHKnin de kendisi ierik ynnden anayasaya aykr bir hkm tamasa bile, anayasaya aykr saylmas gerekir. Aksi hlde, anayasann uygun grd lnn tesinde bir yetki devri gereklemi olur.
Konu
KHKnin konusu, genel erevesi itibaryla, yetki kanununda belirlenir. Geri 1982 Anayasas, deiik 1961 Anayasasnda yer alan belli konularda ibaresine yer vermemitir ama bundan yetki kanununun snrlar belli olmayan bir alanda Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisi verebilecei sonucu karlamaz. stelik Anayasann 87. maddesi TBMMnin grev ve yetkilerini sayarken Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek ten sz etmektedir. Yetki kanunu, KHKnin amacn, kapsamn ve ilkelerini gstermek zorunda olduuna gre yetki, somutlatrlm, belli bir alanda tannm olmaktadr. KHKnin konusu, yetki kanununda belirlenmi olan bu erevenin dna kamaz. Ayrca Anayasa, 1961 Anayasasnn ilgili hkmne paralel olarak KHK ile dzenlemeyecek baz konular da belirtmitir. Bu hkme gre skynetim ve olaanst haller sakl kalmak zere, Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel haklar, kii haklar ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasi haklar ve devler kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenemez (m.91/1). Bu hkm, hrriyetlerin kanunla snrlanaca yolundaki anayasa ilkesini (m.13) de teyid etmektedir. Ayrca Anayasann 163. maddesi Bakanlar Kuruluna KHK ile btede deiiklik yapma yetkisinin verilmesini de yasaklamaktadr. Anayasa, KHK ile dzenlenemeyecek konular olarak, Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel haklar, kii haklar ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasi haklar ve devleri belirttiine gre, ikinci ksmn nc blmnde yer alan sosyal ve ekonomik haklar ve devlerin, kural olarak, KHK ile dzenlenebilmesi gerekir.
106
Anayasa Hukuku
Anayasa Mahkemesinin, son yllardaki kararlarnda KHKlerin konu unsuru bakmndan, ksa sreli olmak, nemlilik, zorunluluk ve ivedilik gibi, anayasada bulunmayan birtakm artlar ekledii grlmektedir. Mesela bu yndeki bir karara gre, KHKlerin ancak yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan, belli usullere gre yasa karmaya zamann elvermemesi gibi ivedi durumlarda kullanlmas gerekir. Sonu olarak, yasama yetkisi genel ve asli bir yetkidir, bu yetki devredilemez. KHKler, unsurlar anayasada belirtilen yetki yasalarna gre karlr ve ilem grrler, ayrk durumlar iindirler ve bal bir yetkinin kullanlmas yoluyla hukuksal yaam etkilerler. Anayasa Mahkemesinin, Anayasa metninde mevcut olmayan, nemlilik, zorunluluk, ivedilik ve ksa srelilik gibi unsurlar, KHKlerin geerlik artlarna eklemesinin Anayasaya uygunluu ok kukuludur. Yrtme organna KHK karma yetkisi verilmesi ihtiyacn douran, sadece konunun ivedilii deil, ou zaman konunun yasama organnca gerei gibi dzenlenemeyecek derecede teknik oluu, ya da dzenlemede hzla deien artlara intibak salayacak belli bir esneklik salanmas gereidir. yle grnyor ki Anayasa Mahkemesi, yrtme organnn KHK karma yetkisini yorum yoluyla daraltrken, Mill Mcadelenin ve 1924 Anayasasnn kanuncu geleneinin etkisinde kalmtr. Oysa gnmzde yrtme organnn dzenleyici yetkilerinin genilemesi tm Bat demokrasilerinde grld gibi, bu deiimi antidemokratik olarak nitelendirmek de mmkn deildir. ada demokrasilerde yasama organ ne lde halk iradesinden kaynaklanyorsa, yrtme organ da o kadar halk iradesinden kaynaklanmaktadr. stelik Anayasann KHKlere ilikin dzenlemesinde yasama organ, bata yetki kanunu karmak, sonda ise KHKleri onaylamak, deitirmek veya reddetmek suretiyle, sreci kontrolu altnda tutacak yetkilerle donatlm olduu gibi, bu denetim srecini diledii lde hzlandrmak imknna da sahiptir. Bu nedenle, KHK uygulamasnn yaygnlatrlmasnn yasama organn devre d brakaca gr yerinde deildir. KHK uygulamas, ancak yasama organ gerekli grd lde yaygnlatrlabilecek, birok konular da Anayasann 91. maddesi gereince zaten KHK ile dzenlemeyecektir.
Usul ve ekil
Usul ve ekil unsuru bakmndan KHKler, Bakanlar Kurulunun dier kararnamelerinden farkszdr. Anayasa, Cumhurbakannn grevleri arasnda kararnameleri imzalamaktan sz ettiine gre (m.104), KHKlerin de Cumhurbakan tarafndan imzalanmas gerekir. Tzklerin Cumhurbakan tarafndan yaynlanacana ilikin hkm (m.115) de bu gr dorulamaktadr. KHKler, RGde yaynlandklar gn yrrle girerler. Ancak, kararnamede yrrlk tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gsterilebilir (m.91/6). 1982 Anayasas, deiik 1961 Anayasas gibi KHKleri TBMMnin denetimine tbi tutmutur. Anayasaya gre Kararnameler, Resm Gazetede yaymlandklar gn Trkiye Byk Millet Meclisine sunulur. Yetki kanunlar ve bunlara dayanan kanun hkmnde kararnameler, Trkiye Byk Millet Meclisi komisyonlar ve Genel Kurulunda ncelik ve ivedilikle grlr (m.91/7, 8). ncelik ve ivedilik artyla KHKlerin mmkn olan sratle TBMMnin kesin kararna balanmas salanmak istenmitir. Ancak Anayasa, KHKlerin TBMMnde grlp karara balanmas iin belli bir sre tayin etmi deildir.
107
Denetim
1961 ve 1982 Anayasasna gre Anayasa Mahkemesi, KHKlerin Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler (1961 Anayasas, m.64/son; 1982 Anayasas, m.148, 150, 151, 152, 153.). 1961 Anayasas dneminde baz yazarlar, KHKlerin gerek Anayasa Mahkemesi gerek Dantayca denetlenebileceini savunmu olmakla birlikte, 1982 Anayasas KHKleri fonksiyonel bakmdan yasama ilemi niteliinde grdne ve yetki kanununda KHK ile deitirilebilecek ya da kaldrlabilecek kanun hkmlerinin belirtilmesi gereini de ortadan kaldrdna gre, artk Dantayn herhangi bir aamada KHKleri denetlemesi sz konusu olamaz. Zaten 1961 Anayasas dneminde de Dantay, bir KHK aleyhine alan iptal davasn, davann inceleme kabiliyeti bulunmad gerekesiyle reddetmiti. KHKnin ieriinin Anayasaya aykr olmamas, fakat yetki kanununa aykr olmas durumunda, bunun da bir anayasa sorunu oluturaca, dolaysyla Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisine tbi olaca aktr. nk aksi hlde, Anayasann ngrmedii lde bir yetki devrine imkn verilmi olacaktr.
Skynetim ve Olaanst Hl Kanun Hkmnde Kararnameleri

1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn aksine, ancak skynetim hlinde veya olaanst hllerde karlabilen ve olaan KHKlerden nemli farklarla ayrlan kendine zg bir KHK trne yer vermitir. Bu KHKler, olaan KHKlerden u ynlerden ayrlmaktadr: Yetki: Olaan KHKlerde yetki Bakanlar Kurulunun olduu hlde, skynetim ve olaanst hl KHKleri Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. Dolaysyla bu KHKlerde Cumhurbakannn iradesi, olaan KHKlerdeki gibi Bakanlar Kurulu kararnamesine eklenen ekl bir onay deil, ilemin asli bir unsurudur. Yetki unsuru bakmndan ikinci bir nemli fark ise skynetim ve olaanst hl kararnamelerinin bir yetki kanununa ihtiya gstermemesidir (m.91/5). Bu anlamda, skynetim ve olaanst hl KHKleri, yrtmenin 1982 Anayasasna gre sahip olduu zerk veya asli dzenleme yetkisinin tipik bir rneini meydana getirir. Konu: Skynetim ve olaanst hl KHKleri olaan KHKler bakmndan Anayasada yer alan konu snrlandrmalarna tbi deildir. Dier bir deyile, temel haklar, kii haklar ve devleri ile siyasi haklar ve devler de bu tr KHKlerle dzenlenebilir (m.91/1). Bu tr KHKlerle Anayasann 15. maddesi uyarnca, Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. Konu bakmndan skynetim ve olaanst hl KHKlerinin tbi olduu snr, bunlarn ancak skynetimin veya olaanst hlin gerekli kld konularda karlabilmesidir. Anayasa Mahkemesinin de belirttii gibi, olaanst halin gerekli klmad konularn olaanst hal KHKleriyle dzenlenmesi olanakszdr. Olaanst halin gerekli kld konular, olaanst halin neden ve ama eleriyle snrldr. Denetim Bakmndan: Anayasaya gre (m.148/1) Olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesinde dava alamaz. Bu hkm, olaanst hl rejimlerinin, idarenin takdiri yetkilerinin genilemesine ve hrriyetlerin normal zamanlara oranla daha ar llerde snrland-
108
Anayasa Hukuku
rlmasna ramen, gene de bir hukuk rejimi olmas gerektii yolundaki yerlemi kamu hukuku ilkesine aykr dmektedir. stelik yargsal denetim yokluu, Anayasann 15. maddesi ile skynetim ve olaanst hllerde bile vatandalara tannm olan mahfuz alan fiilen etkisiz klabilir. Bu madde ile sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hllerde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn ksmen veya tamamen durdurulabilecei veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilecei ifade edilmekle beraber, anlan hllerde dahi kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamayaca; kimsenin din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca ve bunlardan dolay sulanamayaca; su ve cezalarn gemie yrtlemeyecei; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimsenin sulu saylamayaca da belirtilmitir. Skynetim ve olaanst hl KHKlerinin Anayasaya uygunluunun denetlenememesi, bu gvencenin etkinliini azaltmakta ve KHKler yolu ile sz geen mahfuz alann da ihlal edilebilmesi tehlikesini ortaya karmaktadr. Anayasa Mahkemesinin 1991 ylnda verdii iki nemli karar, bu denetim yasann dourduu sakncalar bir lde telafi etmitir. Anayasa Mahkemesi, daha nce baka alanlarda da grdmz ilke kararn tekrarlayarak, ilemin onu yapan organ tarafndan nitelendirili ekli ile kendisini bal saymam, olaanst hl KHKsinin gerekten olaanst hlin gerekli kld konularda karlp karlmadn, dolaysyla Anayasann 148. maddesindeki denetim yasann kapsamna girip girmediini aratrmtr. Anayasa Mahkemesi, bizce de isabetli olan bu grten hareket ederek, bir dzenleyici ilemin gerekten de Anayasann ngrd anlamda bir olaanst hl KHKsi olabilmesi iin u artn varln gerekli saymtr; a. Olaanst hl, yer bakmndan snrldr. Olaanst hl, lkenin tm iin deil, yalnz bir blgesi iin ilan edildii takdirde, KHK ile getirilen nlemlerin sadece olaanst hal ilan edilen blge iin geerli olmas, blge dna tarlmamas gerekir. b. Olaanst hl, sre bakmndan da snrldr. Olaanst Hal Yasas ile Skynetim Yasas, olaanst halin veya skynetimin ilan edildii blge veya blgelerde olaanst halin veya skynetimin devam sresince uygulanrlar... Olaanst halin sona ermesine karn, olaanst hal KHKsindeki kurallarn uygulanmasnn devam etmesi olanakszdr. c. Bu noktayla balantl olarak, olaanst hl KHKleri ile, kanunlarda deiiklik yaplamaz. Ayrca, olaanst hl kanununda dzenlenecek konular, Anayasada (m.121/2) aka belirtilmitir. Bu nedenle, Olaanst Hl Kanununda yaplacak bir deiikliin kanunla yaplmas zorunludur. nk Olaanst Hl Kanunu, anayasa uygunluk denetimine tbidir. Anayasa Mahkemesine gre, yukardaki artlara uygun olmayan bir olaanst hl KHKsi, olaan bir KHK saylabilir. Ancak bu durumda ierik ynnden anayasaya uygunluk denetimine tbi olaca gibi, bir yetki kanununa dayanmamas da ayrca bir iptal sebebi oluturur. Skynetim ve olaanst hl KHKleri zerindeki tek denetim, Trkiye Byk Millet Meclisinin denetimidir. Anayasann 121 ve 122. maddelerine gre bu kararnameler, RGde yaymlanr ve ayn gn TBMMnin onayna sunulur; bunlarn meclise onaylanmasna ilikin sre ve usul itzkle belirlenir. Bundan amacn, skynetim ve olaanst hl KHKlerinin mmkn olan en ksa sre iinde ve herhlde olaan KHKlerden daha seri bir usulle TBMM tarafndan grlp karara balanmas olduu aktr.
109
Cumhurbakanl Kararnamesi
1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda mevcut olmayan yeni bir dzenleyici ilem tr olarak, Cumhurbakanl kararnamesini de ihdas etmitir. Anayasann 107. maddesine gre, Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluu, tekilat ve alma esaslar, personel atama ilemleri Cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenir. Bu kararnameler de, skynetim ve olaanst hl KHKleri gibi kanundan deil, dorudan doruya anayasadan kaynaklanan, yrtmenin asli dzenleme yetkisine dayanan ilemlerdir. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii ile ilgili olarak Anayasann 107. maddesindeki hususlar, Cumhurbakannn asli ve mahfuz dzenleme alanna girdii iin, bunlarn kanunla dzenlenememesi gerekir. Buna ramen 2879 sayl Cumhurbakanl Genel Sekreterlii Tekilat Kanununun karlm olmas ilk bakta bir eliki gibi grnmekle birlikte, anlan Kanunun birinci maddesi, Anayasaya gre Cumhurbakannn mahfuz dzenleme alanna giren hususlar, kendi dzenleme alannn dnda tutmaya zen gstermitir. Bu maddeye gre sz konusu Kanun Cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenen Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluu, tekilat, alma esaslar ve personel atama ilemleri dnda kalan konular dzenler. Cumhurbakanl kararnamesi istisnai bir ilem tr olmak itibaryla, ancak Anayasann 107. maddesinde belirtilen konularda, yani Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslar ile personel atama ilemlerinin dzenlenmesi konularnda karlabilir. Bunun dndaki bir konunun Cumhurbakanl kararnamesiyle dzenlenmesine imkn yoktur.
Tzkler
1982 Anayasasnn 115. maddesi, 1961 Anayasasnn 107. maddesine paralel olarak, tzkleri dzenlemitir. Bu maddeye gre hukukumuzda tzk yapmaya yetkili tek organ, Bakanlar Kuruludur. Tzkler Cumhurbakannca imzalanarak yaymlanr. Bakanlar Kurulunun bir tzk karabilmesi, tzn ilikin bulunduu kanunda bu konuda aka yetkilendirici bir hkm olmasna bal deildir. Ancak, kanun, bir tzk yaplmasn ngrmse, o konuda idarenin baka tr bir dzenleyici ilem, mesela bir ynetmelik yapamamas gerekir. Daha dorusu, o konuyu ilkin tzkle dzenlemeden nce, baka bir dzenleyici ilemle dzenleyemez. Anayasaya gre tzklerin konusu, kanunun uygulanmasn gstermek veya kanunun emrettii ileri belirtmektir. Byle bir ayrmn pratik yararn veya hukuki sonularn kavramak kolay deildir. Tzklerin kanunlara aykr olamayaca Anayasada belirtilmitir. phesiz, byle ak bir hkm olmasayd bile, ayn sonuca varmak gerekirdi. Usul ve ekil unsuru bakmndan tzkleri, idarenin dier dzenleyici ilemlerinden ayrdeden temel zellik, bunlarn Dantayn incelemesinden geirilmesi artdr. Dantay incelemesinden geirilmemi bir tzk, yok saylr. Doktrinde bu incelemenin istiari nitelikte olduu gr hkimdir. nk Dantay grnn balaycl kabul edildii takdirde, Dantay incelemesi bir ekil art olmaktan kar ve bir yetki ortaklna dnr. Oysa Anayasa, tzk yapma yetkisini Bakanlar Kuruluna vermitir. Buna karlk Bakanlar Kurulu, Dantay incelemesinden sonra ya kendi ilk tasarsn veya Dantayn deitirisini kabul etmek zorundadr. Bunlarn her ikisini de bir yana brakarak, yeni bir metni tzk olarak yaymlayamaz. Zira bu takdirde tzk, Dantay incelemesinden geirilmeden karlm olur. Denetim konusuna gelince, tzklerin birer idari ilem olarak, idari yarg denetimine tbi bulunduklar phesizdir.
Tzk: Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara aykr olmamak ve Dantayn incelemesinden geirilmek artyla tzkler karabilir. Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar gibi yaymlanr.
110
Anayasa Hukuku
Ynetmelikler
Ynetmelik: Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri, kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak artyla ynetmelikler karabilirler. Hangi ynetmeliklerin Resm Gazetede yaymlanaca kanunda belirtilir.
1982 Anayasasnn 124. maddesi ynetmelikleri dzenlemitir. Ynetmelik, idarenin en geni uygulama alanna sahip dzenleyici ilem trdr. 1961 Anayasasnda sz edilmemi olan Babakanlk da 1982 Anayasasnda ynetmelik karmaya yetkili makamlar arasnda saylmtr. Aslnda, ynetmeliin genel dzenleyici ilem tr olduunu kabul edecek olursak, icrai karar almaya yetkili her idari makamn ynetmelik yapmaya yetkili olmas gerekir. 1961 Anayasas dneminde Dantay Genel Kurulunun bir kararnda da ayn sonuca varlmtr. Ynetmeliin konusu, kanunlarn ve tzklerin uygulanmasnn salanmasdr. Ynetmelikler, bunlara aykr hkmler ihtiva edemezler. Ynetmeliklerin dzenlenii bakmndan 1961 ve 1982 Anayasas arasndaki bir fark da 1961 Anayasasnda ynetmeliklerin RGde yaymlanacann belirtilmi olmasna karlk, 1982 Anayasasnda hangi ynetmeliklerin RGde yaymlanacann kanunla belirtileceinden sz edilmesidir. Ynetmeliklerin de birer idari ilem olarak, idari yarg denetimine tbi olduklarnda kuku yoktur.
111
zet
A M A
Asli kurucu iktidar ile tali kurucu iktidar arasndaki farklar saptayabilmek. Bir devletin anayasasn yapma ve deitirme iktidarna, kurucu iktidar ad verilmektedir. Bir anayasann tmden yeniden yaratlmas hlinde asli kurucu iktidardan, mevcut bir anayasann baz hkmlerinin deitirilmesi hlinde tali kurucu iktidardan sz edilmektedir. Osmanl-Trk Anayasa tarihinde tek yumuak anayasa olarak nitelendirilen 1921 Anayasasndan sonraki tm anayasalarda, deitirme sorununa ilikin olarak zel dzenlemeler getirilmitir. 1982 Anayasas, anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluunun denetiminin sadece ekil asndan mmkn olduu grn benimsemitir. Kuvvetler ayrl ve fonksiyonlar ayrl kavramlarn tanmlayabilmek. Egemenlik ve devlet kudreti tektir ve blnmezdir. ktidarn fonksiyonlar (yasama, yrtme, yarg), iktidarn deiik kullanm biimleridir. ktidarn organlar ise, iktidarn eitli fonksiyonlarn yerine getirmekle grevli kii veya kurululardr (rnein TBMM, Bakanlar Kurulu, Yargtay). Gnmzde kuvvetler ayrl deyimi kullanlrken kastedilen, gerekte fonksiyonlar ayrldr. Devletin hukuki fonksiyonlarnn, maddi, ekl ve organik tasniflerini aklayabilmek. Devletin hukuki fonksiyonlar yasama, yrtme ve yarg olarak e ayrlmakta, fakat bu kavramlarn nasl tanmlanmas gerektii tartlmaktadr. Bir gr, devletin hukuki fonksiyonlarnn tasnifini, bu fonksiyonlarn ifasnda bavurulan ilemlerin hukuki mahiyetine dayandrmaktadr (maddi tasnif). Dier bir gr ise, devletin fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlarn ifa arac olan hukuki ilemleri, bu ilemleri yapan organa (organik tasnif) ve yapl ekillerine gre (ekl tasnif) tasnif etmektedir.
A M A
A M A
A M A
Yasama ilevinin ne olduunu ve yasama ilemi trlerini tanmlayabilmek. 1982 Anayasas kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak olarak ifade ettii yasama yetkisinin TBMMye ait olduunu belirtmitir. Ancak 1982 Anayasas Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisini tanyarak, devredilmezlik ilkesine bir istisna oluturmutur. Yasama yetkisinin niteliklerinden olan genellik ilkesi, anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini; ilkellik ilkesi, yasama organnn bir konuyu, araya herhangi baka bir ilem girmeksizin dzenleyebileceini; devredilmezlik ilkesi, yasama organnn anayasadan veya kanunlardan ald yetkileri bu metinlerde ak bir izin olmadka bir baka devlet organna devredemeyeceini ifade etmektedir. Yasama ilemlerini kanun ve parlamento kararlar olarak iki ana grupta toplamak mmkndr. Buna gre; Yasama yetkisinin konusunu oluturan kanun, yasama organ tarafndan bu ad altnda ve belirli usullere uyularak yaplan her trl ilemdir. Ancak yasama organnn maddi bakmdan yarg ilemi niteliinde bir ilemi kanun biiminde yapmas mmkn deildir. TBMMnin yasama meclislerinin i rgtleniine ve almalarna ilikin kararlar ile yasama meclisinin, yrtme organ ile olan ilikilerine dair kararlar, parlamento kararlarn oluturmaktadr. Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek amacyla koyduklar kurallara itzk ad verilmektedir. tzkler, biimsel olarak parlamento karar kategorisine girmektedir. Yrtme ilevinin niteliini ve yrtme ilemlerinin neler olduunu tanmlayabileceksiniz. Trkiye Cumhuriyeti anayasalarnn tmndeki dzenlemelere gre yrtme fonksiyonu kavramnn kapsamna sadece zel, somut, bireysel ilemler deil, dzenleyici veya kural koyucu ilemler de girmektedir. 1982 Anayasas, yrtmenin dzenleyici ilemlerini KHK, tzk, ynetmelik ve Cumhurbakanl kararnamesi olarak belirlemitir.
A M A
112
Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi, 1982 Anayasasnn benimsedii anayasann deitirilmesi usul konusunda doru deildir? a. Deiiklik TBMM ye tamsaysnn 1/3 tarafndan teklif edilir. b. Deiiklik teklifinin yazl olarak yaplmas gerekir. c. Deiiklik teklifleri Genel Kurulda iki defa grlr. d. Deiiklik teklifi gizli oylama ile oylanr. e. Deiiklik teklifi ak oylama ile oylanr. 2. 1982 Anayasasna gre Cumhurbakan anayasa deiikliklerini onaylama yetkisini aada saylanlardan hangisi ile paylamaktadr? a. TBMM b. Anayasa Mahkemesi c. Bakanlar Kurulu d. Halk e. YSK 3. Yasama, yrtme ve yarg yetkilerinin, anayasann izdii snrlar iinde kullanld iktidar aadakilerden hangisidir? a. Kurucu iktidar b. Kurulmu iktidar c. Asli kurucu iktidar d. Tali kurucu iktidar e. ktidar 4. Kuvvetler ayrl prensibi aadaki dnrlerden hangisi ile zdeletirilmitir? a. Montesquieu b. J.J. Rousseau c. Descartes d. Spinoza e. Locke 5. Devletin hukuki fonksiyonlarnn tasnifini, bu fonksiyonlarn ifasnda bavurulan ilemlerin hukuki mahiyetine dayandran kritere ne ad verilir? a. ekl kriter b. Organik kriter c. Kiisel kriter d. Maddi kriter e. Fonksiyonel kriter 6. 1982 Anayasasna gre yrtme yetkisi ve grevi aadakilerden hangisi tarafndan yerine getirilir? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. Bakanlar d. Valilikler ve Bakanlar Kurulu e. Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu 7. Anayasaya aykr olmamak kouluyla her konunun kanunla dzenlenebilecei ifadesi aadaki kavramlardan hangisini aklamaktadr? a. Kanunlarn genellii b. Kanunlarn objektiflii c. Kanunlarn soyutluu d. Yasama yetkisinin genellii e. Yasama yetkisinin aslilii 8. Aadaki dzenleyici ilemlerden hangisinin yrrlkteki kanun hkmlerini deitirmesi veya yrrlkten kaldrmas mmkndr? a. KHK b. Ynetmelik c. Tzk d. Sirkler e. Genelge 9. 1982 Anayasasna gre, aada belirtilen parlamento kararlarndan hangisi Anayasa Mahkemesinin denetimine tbidir? a. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas b. Babakan hakknda meclis soruturmas almas c. Bakanlar Kurulunun greve balamas srasnda gven oyu verilmesi d. Cumhurbakannn vatana ihanetten sulanmas e. TBMM seimlerinin yenilenmesine karar verilmesi 10. Aadakilerden hangisi, yrtmenin dzenleyici ilemlerinden deildir? a. Cumhurbakanl Kararnamesi b. KHK c. Parlamento karar d. Tzk e. Ynetmelik
113
Yaamn inden
... Yeni Anayasa almalarn yrtmek zere Trkiye Byk Millet Meclisinde temsil edilen 4 siyasi parti (AK Parti, CHP, MHP ve BDP) er ye bildirmitir. Anayasa Uzlama Komisyonu ilk toplantsn alma usul ve esaslarn belirlemek zere 19 Ekim 2011 aramba gn yapacaktr. Anayasa yapm srecine ilikin usul ve esaslar btn ayrntlar ile bu komisyonda tartlacaktr. Oluturduumuz bu web sayfasnn iki amac vardr. Birincisi Anayasa konusunda ulaabildiimiz btn bilgi ve belgeleri burada toplayp hem Komisyon yeleri ve dier milletvekilleri, hem de srece destek verecek akademisyenler, sivil toplum kurulular ve vatandalar iin referans bir sayfa hazrlamaktr. Zaman ierisinde eklenecek yeni bilgi ve belgelerle sayfann daha da zenginletirilmesi dnlmektedir. kinci ve daha nemli hedef ise teknolojinin btn imknlarndan faydalanarak vatandalarmz mmkn olduunca yeni anayasa yapm srecine dhil etmektir. Hakaret ve iddet iermeden btn grler zgrce tartlabilmelidir. Cemil EK TBMM Bakan Kaynak: http://yenianayasa.tbmm.gov.tr/
Okuma Paras
Anayasann en scak dostlar ve en iyi destekileri, onun kusurlarndan r olduunu iddia etmemekte, ancak bunlar kanlmaz grmektedirler; bunlardan kt bir sonu doduu takdirde, daha sonra bunun aresinin bulunmas gerektii konusunda da duyarldrlar. Bunun iin Anayasada ak bir kap vardr. Halk (ki, bu konuda karar verme yetkisi onundur) tecrbelerden yararlanarak en uygun ekilde gerekli deiikliklere karar verecektir... Bizden sonra geleceklerden daha ilham dolu, daha akll ve daha faziletli olduumuzu sanmyorum. Kaynak: ABDnin ilk Bakan George Washingtonun, yeeni Bushrod Washingtona mektubu, 10 Kasm 1787, Sanford Levinson (der.), Responding to Imperfection: The Theory and Practice of Constitutional Amendment (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1995), s. 3.
114
Anayasa Hukuku

1. e 2. d 3. b 4. a 5. d Ayrntl bilgi iin Trk Anayasalarnda Anayasay Deitirme Sorunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Trk Anayasalarnda Anayasay Deitirme Sorunu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asli Kurucu ktidar ve Tali Kurucu ktidar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kuvvetler Ayrl ve Fonksiyonlar Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Devletin Hukuki Fonksiyonlarnn Maddi Bakmdan Tasnifi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin 1982 Anayasasnda Kuvvetler (Fonksiyonlar) Ayrl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama Yetkisinin Genellii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Kanun Hkmnde Kararname konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Parlamento Kararlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yrtme Fonksiyonu konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Yrtmenin ayn zamanda bir yetki olarak nitelendiriliinin gerek nemi, skynetim ve olaanst hl KHKleriyle (m.121, 122), Cumhurbakanl kararnamesinde kendisini gstermektedir. Sra Sizde 2 Bizim hukukumuzda yasama yetkisinin genellii, kanunla dzenleme alannn konu itibaryla snrlandrlmam olduunu, anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini ifade eder. Yasama yetkisinin ilkellii (aslilii) ise, yasama organnn bir konuyu dorudan doruya, yani araya herhangi bir ilem girmeksizin dzenleyebilmesidir. Sra Sizde 3 Trk hukukunda parlamento kararlarn ancak olumsuz ekilde tanmlamak mmkn grnmektedir. Ksacas, parlamento kararlar, TBMMnin kanun dndaki btn ilemleridir. Kanunlarn aksine parlamento kararlar, vatandalar iin uyulmas zorunlu genel hukuk kurallar koyamazlar. Parlamento kararlar yasama meclislerinin i rgtlenilerine ve almalarna ilikin kararlar parlamento kararlarnn nemli bir blmn oluturur. Parlamento kararlarnn ikinci bir blm, yasama meclisinin yrtme organ ile olan ilikilerini ilgilendirir.
6. e 7. d 8. a 9. a 10. c
115
Armaan, Servet (1972). Memleketimizde tzkler. stanbul: HF Yayn. Can, Osman (Temmuz-Eyll, 2007). Anayasay Deitirme ktidar ve Denetim Sorunu, ASBFD, Prof. Dr. Yavuz Sabuncuya Armaan. Say 62/3 s. 101-139. Eroul, Cem (1974). Anayasay Deitirme Sorunu: Bir Mukayeseli Hukuk ncelemesi. Ankara: ASBF Yayn. Gzler, Kemal (1991). Kurucu ktidar. Ankara. Gzler, Kemal (2000). Kanun Hkmnde Kararnamelerin Hukuki Rejimi. Bursa: Ekin Kitabevi. Gzler, Kemal (2000). Trk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gne, Turan (1965). Trk Pozitif Hukukunda Yrtme Organnn Dzenleyici lemleri. Ankara: ASBF Yayn. Kuzu, Burhan (1985). Trk Anayasa Hukukunda Kanun Hkmnde Kararnameler. stanbul: dal Neriyat. Onar, Erdal (1993). 1982 Anayasasnda Anayasay Deitirme Sorunu. Ankara: AHF Yayn. Sarca, Ragp. (1943). Trkiyede cra Uzvunun Tanzim Salhiyeti. stanbul: Trk Hukuku Kurumu. Tezi, Erdoan. (1972). Trkiyedeki 1961 Anayasasna Gre Kanun Kavram. stanbul: HF Yayn. Tezi, Erdoan (1980). Trk Parlamento Hukukunun Kaynaklar ve lgili Anayasa Mahkemesi Kararlar. stanbul: HF Yayn.
6
Amalarmz

ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Milletvekili seim sistemlerinin zelliklerini aklayabileceksiniz. TBMM yelerinin hukuki statsn zetleyebileceksiniz. Yasama organnn alma dzenini aklayabileceksiniz. TBMMnin grev ve yetkilerini saptayabileceksiniz. Hkmetin denetlenme ekillerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Yasama Sorumsuzluu Yasama Dokunulmazl tzk Bakanlk Divan Parti Meclis Grubu Komisyonlar Gensoru
indekiler
TBMMNN KURULUU MLLETVEKLLERNN SEM TBMM YELERNN HUKUK STATS TBMM YELYLE BADAMAYAN LER YASAMA SORUMSUZLUU VE YASAMA DOKUNULMAZLII TBMM YELNN DMES DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DMES KARARLARININ DENETLENMES TBMM YELERNN MAL STATLER TBMMNN YAPISI VE ALIMA DZEN TBMMNN GREV VE YETKLER HKMETN DENETLENMES
Anayasa Hukuku
Yasama Organ
Yasama Organ
TBMMNN KURULUU
1961 Anayasasnn Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluan iki meclisli bir yasama organ sistemini benimsemi olmasna karlk, 1982 Anayasas, 1924 Anayasasnn tek meclisli sistemine geri dnmtr. Bu konuda bir deerlendirme yapabilmek iin, demokratik sistemlerin ounda iki meclisin neden gerekli grlm olduunu aklamak yerinde olacaktr. Tarihsel kkeni bakmndan iki meclis sistemi, demokratik gelimenin bir aamas olarak deil, tam tersine, bu gelimeyi yavalatacak veya onun etkisini azaltacak bir kurum olarak ortaya kmtr. nk temsil rejimlerin gelimesindeki ilk aamalarda, halk veya halkn bir kesimini temsil eden birinci meclislerin yannda, aristokrasiyi (soylular) temsil eden ikinci meclisler var olmutur. Bylece, halkoyundan kan birinci meclislerin yetkilerinin, aristokratik ikinci meclisler yoluyla snrlandrlmasna allmtr. Bugn bile ngilterede ikinci meclis durumundaki Lordlar Kamaras, soylular temsil eden ve yeliin seim yoluyla deil, soyluluk pyeleri dolaysyla kazanld bir meclistir. Ancak demokratik gelime, ikinci meclislerin kkenindeki bu aristokratik zellii, ngiltere dndaki btn modern demokrasilerde ortadan kaldrmtr. Bugn ikinci meclisler de, tpk birinci meclisler gibi, halkoyundan kan organlardr. ngilterede Lordlar Kamarasnn yetkileri zamanla daraltlm ve bugn Avam Kamarasnn kabul ettii bir kanun tasar veya teklifini en ok bir yl geciktirebilme yetkisine inhisar etmitir. Gnmzde ikinci meclisler de halkoyuna dayandklarna gre, bu sistemi srdrmeye niin gerek grlm olduu sorulabilir. Her iki meclis ayn semen kitlesini temsil ettiklerine gre, acaba niin tek bir meclis yeterli grlmemekte ve yasama organnn iki meclise blnmesine devam edilmektedir? Bu soruyu, federal devletlerle tek devletler asndan ayr ayr cevaplandrmak gerekir. Federal devletlerde iki meclis sistemi, federal yapnn vazgeilmez bir unsurudur. nk bu sistemlerde meclislerden biri, nfus esasna gre halk; dieri ise, ye devletleri, ya da federe devletleri temsil eder. Bu sistem, federe devletlerin, federal devlet iradesinin oluumuna devlet olarak katlmalarn salar. Dolaysyla ye devletleri, kural olarak eitlik esasna gre temsil eden ikinci bir meclisin varl, federal sistemleri tek devletlerden ayran en belirgin zelliklerden biridir. Nitekim ABD, Kanada, Avustralya, svire, Hindistan gibi lkelerde ikinci meclislerin varl, bunlarn federal yaplarnn sonucu olarak aklanabilir.
118
Anayasa Hukuku
phesiz, btn federal sistemler iki meclisli olmakla birlikte, btn iki meclisli lkeler federal bir yapya sahip deillerdir. Dier bir deyile, tek devletler arasnda da iki meclis sistemini kabul etmi olanlar vardr (mesela ngiltere, Fransa, talya ve 1961 Anayasas dneminde Trkiye). Tek devletlerde ikinci meclisler, baka gerekelere dayanmaktadr. ki meclis sisteminin taraftarlar, bu sayede kanunlarn aceleye gelmeyeceini, daha iyi ve dikkatli grleceini, meclislerden birinin yapaca hatalarn dieri tarafndan dzeltilebileceini, anayasa stnlnn ve hukuk devletinin daha iyi gerekleebileceini ileri srmektedir. Bu gerekelerin, iki meclis sistemini demokratik rejimin vazgeilmez bir unsuru hline getirecek kadar gl olduu sylenemez. Kanunlarn aceleye gelmemesi ve daha etrafl grlmesi gerei, tek meclisli bir sistemde de mesela kanun teklif ve tasarlarnn iki defa grlmesini ve bu iki grme arasnda asgari bir sre gemesini anayasal bir zorunluluk hline getirmekle karlanabilir. te yandan tecrbeler, anayasa stnlnn ve hukuk devletinin gerekletirilmesi bakmndan, siyasal organlardan ok, yarg organlarna gvenmek gerektiini gstermektedir. Yarg bamszlnn ve anayasa yargsnn kabul edilmi olduu bir toplumda, ikinci meclisin bu konuda yapabilecei katk, pek nemli olmasa gerekir. Nihayet, iki meclis sisteminden beklenebilecek baz faydalar da amzn siyasal gerekleri karsnda hayli teorik kalmaktadr. Her iki meclis ayn seim srecinden ktna gre bunlarn siyasal bileiminin ayn veya benzer olmas, yani her iki mecliste de ayn siyasal parti veya partilerin ounlukta bulunmalar doaldr. Byle olunca, meclislerden birinin dt bir yanlgnn dier meclis tarafndan dzeltilmesi olasl byk deildir. Seim sistemindeki veya zamanndaki farklar nedeniyle, iki meclisin birbirinden farkl siyasal bileimler gsterebilecei varsaylsa bile, bu durumda da hkmetin her iki meclise kar ayr ayr sorumlu klnmas hkmet istikrar asndan sakncaldr. Nitekim iki meclisli sistemlerin ou (mesela ngiltere, Fransa ve 1961 Anayasas dneminde Trkiye) bu nedenle, yasama yetkisini iki meclis arasnda eit olarak bltrmemiler, meclislerden birine ak bir stnlk tanmlardr. 1961 Anayasas, parlamentonun yetkilerini iki meclis arasnda bltrrken, bu meclislerin tamamen eit yetkilere sahip olmalar yolunu sememitir. Tersine, 1961 Anayasas sisteminde arlk, aka Millet Meclisindedir. Bunu parlamentonun balca grevleri olan kanun yapma, hkmeti denetleme ve bteyi kabul etme konularnda gzlemlemek mmkndr. Millet Meclisine daha byk arlk tannm olmas bu Meclisin btn yelerinin genel oyla seilmeleri, Cumhuriyet Senatosunun ise seimsiz yeleri de iinde bulundurmas ile aklanabilir. Sadece anayasa deiikliklerinin kabulnde 1961 Anayasas iki meclise eit yetkiler tanmt. 1961 Anayasas dneminde Cumhuriyet Senatosunun Trk anayasa sistemindeki yeri ile ilgili yaygn deerlendirme, bu meclisin uygulamada kendisinden beklenen yararlar salayamam olduudur. Bu sebeple, 1982 Anayasasnda tek meclisli sisteme dnlm olmas, kamuoyunda kayda deer bir tepki veya eletiri dourmamtr. 1982 Anayasasnn ilk ekline gre (m. 75) Trkiye Byk Millet Meclisi, millete genel oyla seilen drt yz milletvekilinden kuruludur. Milletvekili says, Anayasada 17.5.1987 tarihinde 3361 sayl Kanunla yaplan deiiklikle drt yz elliye; 23.7.1995 tarihli Anayasa deiikliiyle be yz elliye ykseltilmitir. 1961 Anayasasna gre Millet Meclisinin seim dneminin drt yl olmasna karlk 1982 Anayasas, TBMMnin seim dnemini be yl olarak tespit etmitir. Be yllk sre 31.05.2007 tarihinde 5678 sayl Kanunla yaplan deiiklikle drt yla indirilmitir. Meclis, istedii takdirde, bu
6. nite - Yasama Organ
119
sre dolmadan seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Ayrca, Cumhurbakan da Anayasann 116. maddesindeki artlarla TBMM seimlerinin yenilenmesine karar verebilir. Sresi biten milletvekilleri yeniden seilebilirler. Yenilenmesine karar verilen meclisin yetkileri, yeni meclisin seilmesine kadar srer (m. 77). Bu sonuncu hkm, lkenin geici bir sre iin de olsa, meclissiz kalmamas amacna yneliktir. Sava sebebiyle yeni seimlerin yaplmasna imkn grlmezse, TBMM, seimlerin bir yl geriye braklmasna karar verebilir. Geri brakma sebebi ortadan kalkmamsa, erteleme kararndaki usule gre bu ilem tekrarlanabilir (m. 78). Tek devletlerde, iki meclis sisteminin, kendisinden beklenen yarar SIRA SZDE gerekletine lde rebileceini tartnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
Resim N E L M D 6.1 Trkiye Byk Millet Meclisi

S O R U
DKKAT
Kaynak: http://www.tbmm.g DKKAT ov.tr/katalog/index. html

SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MLLETVEKLLERNN SEM
A M A
Milletvekili seim sistemlerinin zelliklerini aklayabilmek.
Seim Sistemi
Geni anlamda seim sistemi, seimlerle ilgili btn hususlar, mesela seme ve seilme yeterliliini, adayla ilikin kurallar, oy verme usullerini, seimlerin ynetim ve denetimini kapsar. Dar anlamda seim sistemi ise semenlerce verilen oylarn parlamento sandalyelerine dntrlmesinde uygulanan kurallar anlamna gelir. Seim sistemleri, seim evrelerinin byklne, daha dorusu karacaklar milletvekili saysna gre, liste usul ve tek isim (dar blge) usul olarak ikiye ayrlr. Tek isim usulnde her seim evresinden sadece tek bir milletvekili seilir. Bu sistemin uyguland lkeler arasnda ABD ve ngiltere bulunmaktadr. Demokratik lkelerin byk ounluunun uygulad liste usulnde ise seim evreleri nfuslarna gre deien sayda olmak zere, birden ok milletvekili karrlar.
120
Anayasa Hukuku
Seim sistemleri, oylarn deerlendirili ekli, baka bir deyile oylarn sandalyelere dntrlmesinde kullanlan yntem asndan, ounluk sistemi ve nispi temsil sistemi olarak iki ana gruba ayrlr. ounluk sisteminin de basit (tek turlu) ounluk ve mutlak (iki turlu) ounluk sistemleri olmak zere iki eidi vardr. Tek turlu basit ounluk sisteminde, bir seim evresinde nispi olarak en ok oy alan parti, o evrenin milletvekilliini kazanm olur. ounluk usulnn ikinci ekli, mutlak veya iki turlu ounluk sistemidir. Bu sistemde bir parti, ilk turda bir seim evresinde oylarn mutlak ounluunu (yardan bir fazlasn) elde edebilirse, o seim evresinde seimi kazanm olur ve ikinci tura gerek kalmaz. Buna karlk ilk turda hibir parti mutlak ounluu salayamamsa, belli bir sre sonra sz konusu seim evrelerinde ikinci bir tur yaplr. Bu tura ya ilk turda en ok oy alm olan iki partiden baka partiler katlamaz veya ikinci turda mutlak ounluk aranmayarak oylarn en ounu elde eden parti seimi kazanm saylr. Oylarn deerlendirili ekli bakmndan ounluk usulnn kart, nispi temsil sistemidir. Nispi temsilin dayand ana fikir, her partinin ald oy orannda milletvekillii karmasdr. Fakat nispi temsilin de kendi iinde birok eitleri vardr. Bu eitler, artk oylarn nasl deerlendirilecei, baka bir deyile artk milletvekilliklerinin nasl datlaca sorunundan kaynaklanmaktadr. Parlamento sandalyelerinin nispi temsile gre datmnda kural olarak bavurulan ilk ilem, seim saysnn veya seim kotasnn bulunmasdr. Bu rakam, bir seim evresinde kullanlan geerli oylar toplamnn, o seim evresinin karaca milletvekili saysna blnmesi suretiyle elde edilir. Mesela bir seim evresinde kullanlan geerli oylar toplam 75.000, o evrenin karaca milletvekili says da be ise sz konusu seim evresi iin seim kotas 15.000dir. Bu say bulunduktan sonra yaplacak ilem, partilerin aldklar oylar iinde seim kotasnn ka defa bulunduunun aratrlmasdr. Mesela 45.000 oy alm bir parti, bylece milletvekillii, 30.000 oy alm bir parti ise iki milletvekillii kazanm olur. Ne var ki partilerin aldklar oylar, her zaman seim kotasnn tam kat olamayaca ve baz partiler de seim kotasnn altnda oy alm olabilecekleri iin, bu ilem sonucunda evrenin btn milletvekilliklerinin datlm olmad, dier bir deyile deerlendirilmeyen bir ksm oylarla baz artk milletvekillerinin kald grlr. te nispi temsilin eitli ekilleri, bu artk milletvekilliklerinin nasl datlaca sorunundan domaktadr. Artk oylar, her seim evresinde ayr ayr ilem grebilecei gibi, baz lkelerde btn artk oylarn ve artk milletvekilliklerinin tek bir merkezde toplanmas ve bunlarn datmnn ulusal dzeyde yaplmas da mmkndr. Bu sisteme ulusal artk veya mill bakiye sistemi denir. Gerek 1961, gerek 1982 Anayasas, seim sistemini bir anayasa hkm hline getirerek dondurmu deildir. Nitekim anayasa ile birlikte seim kanunlarn da yapmakla grevlendirilmi bulunan 1961 Kurucu Meclisi, Millet Meclisi seimleri iin dHondt sistemini, Cumhuriyet Senatosu seimleri iin de ounluk sistemini kabul etmiti. Nispi temsilin eitlerinden biri olan dHondt sistemi, adn Belikal bir matematikiden almtr. Sistemin en byk zellii, milletvekilliklerini artk brakmayacak ekilde datmasdr. Bu sistemde, siyasal partilerin ve bamsz adaylarn elde ettikleri milletvekili says yle hesaplanr: Seime katlm olan siyasal partilerin ve bamsz adaylarn adlar alt alta ve aldklar geerli oy saylar da hizalarna yazlr. Bu rakamlar nce bire, sonra ikiye, sonra e, vs. o evrenin karaca milletvekili saysna ulancaya kadar blnr. Elde edilen paylar, parti
121
ayrm yaplmakszn, en bykten en ke doru sralanr. Milletvekillikleri, bu paylarn sahibi olan partilere ve bamsz adaylara, rakamlarn byklk srasna gre tahsis olunur. Son kalan milletvekillii iin birbirine eit rakamlar bulunduu takdirde, bunlar arasnda ad ekilmek suretiyle tahsis yaplr. 1964 ylnda yaplan seim kanunu deiiklii ile Cumhuriyet Senatosu seimlerinde uygulanan ounluk sisteminden vazgeilerek, her iki meclis seimlerinde de dHondt usulnn uygulanmas kararlatrlmtr. 1965 ylnda seim kanunu bir kere daha deitirilerek, her iki meclis iin ulusal artk sistemi kabul edilmitir. Milletvekili Seimi Kanunu, 23.3.1968 tarihli ve 1036 sayl Kanunla tekrar deitirilmi ve bu sefer gerek Millet Meclisi gerek Cumhuriyet Senatosu seimleri bakmndan barajl dHondt sistemi benimsenmitir. Bu sistemde de milletvekillerinin datm dHondt esasna gre yaplmakla beraber, bir seim evresinde geerli oy pusulalar toplamnn o evreden seilecek milletvekili saysna blnmesiyle elde edilecek saydan daha az oy alan siyasal partilere ve bamsz adaylara milletvekillii tahsis edilmez. Genel olarak baraj adyla anlan bu ilke, uygulamada byk partilere yarar salayacak, kk partilerin ise zararna olacak niteliktedir. Kurucu Meclis tarafndan kabul edilen 13 Haziran 1983 tarihli ve 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu gene nispi temsilin dHondt yntemini benimsemi olmakla beraber, buna iki trl baraj hkm eklenmitir. Birincisi genel baraj adyla anlmaktadr. Buna gre Genel seimlerde lke genelinde, ara seimlerde seim yaplan evrelerin tmnde geerli oylarn yzde onunu gemeyen partiler, milletvekili karamazlar (m. 33/1). kincisi ise 1968 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmi olan seim evresi barajdr. Bu hkme gre, Bir seim evresinde, kullanlan geerli oylar toplamnn, o evreden kacak milletvekili saysna blnmesiyle elde edilecek saydan az oy alan siyasi partilere ve bamsz adaylara milletvekillii tahsis edilmez (m. 34/2). Ayn maddenin son fkras, seime katlan siyasi partilerden hibirinin seim evresi barajn aamamas hlinde, milletvekilliklerinin daha nceki fkralara gre, yani barajsz dHondt sistemi uyarnca paylatrlacan hkme balamaktadr. Seim evresi baraj ve zellikle genel barajn, byk partiler yararna ve kk partiler zararna ok gl bir faktr oluturduu kukusuzdur. Bu sistemde TBMMde ok sayda partinin temsil edilebilme ihtimali zayftr. Seim sisteminin bu ynde deitirilmesinde, 1970li yllarda hibir partinin TBMMde mutlak ounluk salayamam, lkenin zayf koalisyon hkmetleri ile ynetilmi ve bu hkmetler iinde kk partilerin, kamuoyundaki gleriyle orantl olmayan bir pazarlk ve antaj gc elde etmi olmalar, phesiz rol oynamtr. Milletvekili Seimi Kanununun, baraj hkmleri dnda da byk partileri yararlandracak nitelikte baka hkmleri vardr. Anayasada 23.7.1995 tarihli ve 4121 sayl Kanunla yaplan deiiklikle 67. maddeye Seim Kanunlar, temsilde adalet ve ynetimde istikrar ilkelerini badatracak biimde dzenlenir. fkras eklenmitir. Bu iki ilke birbirinin tam kart olduundan bunlarn ne ekilde badatrabileceini anlamak gtr. Milletvekili Seimi Kanununda 27.10.1995 tarihli ve 4125 sayl Kanunla yaplan deiiklikle, seim evreleri geniletilmi, 550 milletvekilliinden 100nn lke seim evresi milletvekili olarak seilecei esas getirilmi, buna karlk yzde 10luk lke baraj ve seim evresi baraj muhafaza edilmitir. Anayasa Mahkemesi, lke barajn Anayasaya aykr bulmamakla birlikte, seim evresi barajn temsilde adalet ilkesine aykr bularak iptal etmitir. Anayasa Mahkemesine gre Anayasann amalad ynetimde istikrar ilkesi iin milletvekili seimlerinde bir lke baraj ngrlmken, ayrca her seim evresi iin yeni bir barajn getirilmesi
Seim Sistemi: Semenlerin verdikleri oylarn parlamento sandalyelerine dntrlmesinde uygulanan kurallar btndr.
122
Anayasa Hukuku
temsilde adalet ilkesiyle badamaz. Kald ki uygulanmakta olan nisbi temsil sisteminin bir tr olan dHondt sistemi de kendi iinde bir baraj tamaktadr. Anayasa Mahkemesi ayn kararnda, 100 milletvekilinin lke seim evresinden seileceine ilikin hkm de u gerekeyle iptal etmitir: Bir seim blgesinden seilmemi bir kiinin, partisinin ald oylara dayanlarak partisinin yetkili kurullar kararyla bir ille ilikilendirilmesi Anayasa d bir ban kurulmasdr. Milletvekili, Anayasada olanak veren bir kural bulunmadndan blgesiyle ilikili olur ve ancak blgesinden ald oylarla seilir. Bizce Anayasa Mahkemesinin bu gerekesi doyurucu olmad gibi, niin lke barajnn Anayasaya uygun, seim evresi barajnn ise aykr sayldn anlamak mmkn deildir.
Milletvekili Seilme Yeterlilii

Milletvekili seilme yeterlilii, Anayasann 76. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre, Otuz yan dolduran her Trk milletvekili seilebilir. En az ilkokul mezunu olmayanlar, kstllar, ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, kamu hizmetinden yasakllar, taksirli sular hari toplam bir yl veya daha fazla hapis ile ar hapis cezasna hkm giymi olanlar; zimmet, ihtils, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl ifls gibi yz kzartc sularla, kaaklk, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, Devlet srlarn aa vurma, ideolojik veya anarik eylemlere katlma ve bu gibi eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle hkm giymi olanlar, affa uram olsalar bile milletvekili seilemezler. Bu hkmdeki ideolojik ve anarik eylemler deyimi 27.12.2002 tarihli Anayasa deiiklii ile terr eylemleri; otuz yan ifadesi 13.10.2006 tarihli Anayasa deiiklii ile yirmi be yan eklinde deitirilmitir. Bu madde ile 1961 Anayasasnn milletvekili seilme yeterliliini dzenleyen 68. maddesi arasnda baz nemli farklar gze arpmaktadr. Bir defa, 1961 Anayasas milletvekili seilebilmek iin Trke okuyup yazma bilmeyi yeterli grd hlde, 1982 Anayasas en az ilkokul mezunu olmay art komutur. Ayrca, milletvekili seilme yeterliliini ortadan kaldran sulara birok yenileri eklenmitir. stelik ilgili kiinin affa uram olmas hlinde bile, seilme yeterlilii geri gelmemektedir. Bu hkm, genel affn niteliine pek uymayan bir hkm olarak deerlendirebiliriz. nk genel afta kural, affn sadece cezay deil, ayn zamanda suu btn hukuki hkm ve neticeleriyle ortadan kaldrmasdr.
Seim evreleri
1983 Milletvekili Seimi Kanununa gelinceye kadar Trkiyede her il, bir seim evresi saylmtr. Bu kanun, fazla nfuslu illerin her biri en ok yedi milletvekilliini amayacak ekilde birden fazla seim evresine blnmesi ilkesini getirmi; 23.5.1987 tarihli ve 3377 sayl Kanun ise seim evrelerini, her biri en ok alt milletvekili karacak ekilde daha da kltmtr. 23.7.1995 tarihli ve 4121 sayl Kanun, seim evresi olarak esas itibaryla illeri kabul etmekle birlikte, karaca milletvekili says 19dan 35e kadar olan illerin iki, 36 ve daha fazla olan illerin seim evresine blneceini belirtmitir. karaca milletvekili says 18e kadar olan iller bir seim evresi saylr (m. 4). Bylece seim evreleri nemli lde bytlm olmaktadr. Milletvekili Seimi Kanunu, seim evrelerini ve her seim evresinin karaca milletvekili saysn saptama grevini YSKye vermitir. YSK bu hususlar, genel nfus saym sonularnn aklanmasndan itibaren en ge alt ay iinde belirleyerek Resm Gazete, radyo ve televizyonda ilan eder (m. 5).
123
Seim evrelerinin bykl, seimlerin orantllk derecesini etkileyen nemli bir deikendir. Seim evresi ne kadar bykse, yani ne kadar fazla milletvekili karyorsa, seim evresi baraj o kadar kleceinden kk partilerin baraj ama anslar artar; dolaysyla seimler daha orantl sonular verir. Seim evrelerinin klmesi ise tersine, byk partileri yararlandrr ve seimlerin orantllk derecesini azaltr.
Adaylk
Milletvekili Seimi Kanununun, 3270 sayl Kanunla deitirilmi hkmne gre siyasi partiler, milletvekillii genel veya ara seimlerinde adaylk iin mracaat eden ve adayl uygun bulunanlar arasndan, adaylarn tespitini, serbest, eit, gizli oy ak tasnif esaslar erevesinde, tzklerinde belirleyecekleri usul ve esaslardan herhangi biri veya birka ile yapabilirler (...)Parti tzklerinde herhangi bir seim evresinde btn yelerin itiraki ile yapacaklar n seimde bu Kanunun n seimlerle ilgili hkmleri uygulanr (SPK, deiik 37. madde). Dier bir deyile, 3270 sayl Kanun, aday tespiti ynteminin seilmesini partilerin kendi tzklerine brakmakta, ancak parti tzkleri btn parti yelerinin katlacaklar bir n seim yntemini benimsedikleri takdirde bu n seimlerin, kanunda yer alan hkmlere gre cereyan edeceini bildirmektedir.
Milletvekilliklerin Tahsisi
Bir seim evresinde siyasi partilerin ve bamsz adaylarn elde edecekleri milletvekili says, yukarda aklanan lke barajl dHondt sistemine gre hesaplanmaktadr.
Gmrk Kaplarnda Kullanlan Oylarn Deerlendirilmesi

Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda 298 sayl Kanunda (m. 94), 23.5.1987 tarihli ve 3377 sayl Kanunla yaplan deiiklik, yabanc lkelerde yaayan Trk vatandalarna, milletvekili genel seimlerinin yaplaca gnn yetmi be gn ncesinden balamak zere seim gn akam saat 17.00ye kadar yurda giri ve klarnda gmrk kaplarnda kurulacak oy sandklarnda oy kullanma hakkn tanmtr. Gmrk kaplarndaki seim kurullarndan gelen sonular YSK tarafndan birletirilir. Partilerin gmrk kaplarnda aldklar oylar, dier seim kurullarndan gelen oylara eklenerek her partinin lke genelinde ald geerli oy miktar bulunur. Bu say, Milletvekili Seimi Kanununun (m. 33) ngrd yzde 10luk genel barajn alp almadn saptamakta esas olur.
TBMM YELERNN HUKUK STATS

A M A
TBMM yelerinin hukuki statsn zetleyebilmek.
Yasama grevinin nitelii ve nemi, milletvekillerinin hukuki statsnn anayasada zel olarak dzenlenmesini gerekli klar. Bu statnn unsurlar, milletvekillerinin btn milleti temsil etmeleri ilkesi, milletvekili andna ilikin hkm, milletvekillii ile badamayan iler, yasama sorumsuzluu ve dokunulmazl, milletvekilliinin dmesi ve milletvekillerinin mal statsdr. Anayasann 80. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn Milleti temsil ederler. Daha nceki anayasalarmzda da mevcut olan bu hkm, klasik temsili rejimin yer-
Emredici Veklet: Milletvekillerinin yasama dnemi ierisinde semenleri tarafndan azledilebilmeleri ve semenlerin, setikleri milletvekillerine, hukuken balayc direktifler verebilmeleridir.
124
Anayasa Hukuku
lemi bir ilkesidir. Bununla, milletvekillerinin, kendilerini seenlerin istek ve direktifleriyle bal birer delege deil, kendi serbest iradeleriyle tm milletin menfaatinin neyi gerektirdiini takdir edebilecek bamsz birer temsilci olmalar gerektii ifade edilmektedir. phesiz, bu ilke, siyasal partilere dayanan ada siyasal hayatta milletvekili ile partisi arasnda sk bir ilikinin mevcut olduu ve milletvekilinin ou zaman partisinin direktifleriyle hareket ettii gereini deitirmemektedir. lkenin hukuki anlam, milletvekillerinin yasama dnemi srasnda semenleri tarafndan azledilmelerinin mmkn olmamas ve semenlerin milletvekiline hukuken balayc direktifler, emredici veklet verememeleridir. Milletin temsili ilkesine gre, partisinden istifa eden bir milletvekilinin, milletvekillii sfatnn bundan etkilenmemesi de gerekir.
TBMM YELYLE BADAMAYAN LER

Anayasann 87. maddesi, milletvekillii ile badamayan ileri belirtmitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Devlet ve dier kamu tzel kiilerinde ve bunlara bal kurulularda; Devletin veya dier kamu tzel kiilerinin dorudan doruya ya da dolayl olarak katld teebbs ve ortaklklarda; zel gelir kaynaklar ve zel imknlar Kanunla salanm kamu yararna alan derneklerin ve Devletten yardm salayan ve vergi muafiyeti olan vakflarn, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ile sendikalar ve bunlarn st kurulularnn ve katldklar teebbs veya ortaklklarn ynetim ve denetim kurullarnda grev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahht iini dorudan veya dolayl olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar. Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, yrtme organnn teklif, inha, atama veya onamasna bal resm veya zel herhangi bir ile grevlendirilemezler. Bir yenin belli konuda ve alt ay amamak zere Bakanlar Kurulunca verilecek geici bir grevi kabul etmesi Meclisin kararna baldr. Yasama uyumsuzluu ad da verilen bu messesenin, temsil rejimin tarihsel geliiminden kaynaklanan amac, milletvekillerinin herhangi bir yrtme grevi kabul etmelerini nlemek suretiyle, onlarn yrtme organ karsnda tam bir bamszla sahip olabilmelerini salamaktr. ada demokrasilerde ounluk partisinin yrtme organ ile milletvekilleri arasnda yaratt siyasal ba, kanmzca, yasama uyumsuzluu messesesinin kkenindeki anlam ve nemini ksmen yitirmesine sebep olmutur. Bununla birlikte, yasama uyumsuzluu kuralnn, belki de tarihsel nedenlerle, modern anayasalarda da muhafaza edildii grlmektedir.
YASAMA SORUMSUZLUU VE YASAMA DOKUNULMAZLII

Btn demokratik lkelerde, yasama meclisleri yelerine, yasama grevlerini gerei gibi yerine getirebilmelerini salamak amacyla baz baklklar ve dokunulmazlklar tannmtr. Yasama meclisi yelerini bu ekilde dier vatandalardan farkl bir statye tbi tutmann amac, phesiz, onlar imtiyazl ve hukukun stnde bir grup hline getirmek deildir. Bu baklklarla sadece kamu yararnn daha iyi gereklemesi amalanmtr. Dier bir deyile, milletvekilinin, kendisine salanan bu ayrcalklar ve dokunulmazlklar sayesinde yasama grevini daha iyi yapabilmesindeki kamu yarar, milletvekillerine tannan ayrcalklarn eitlik ilkesini ihlal etmesindeki kamu zararndan daha byktr.
125
Anayasann 83. maddesi, yasama dokunulmazl baln tamakla birlikte, aslnda yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazl gibi birbirinden farkl iki messeseyi dzenlemektedir. Dolaysyla madde balnn, her iki messeseyi kapsayan bir st kavram olarak, yasama baklklar veya parlamenter muafiyetler olmas daha doru olurdu.
Yasama Sorumsuzluu
Anayasann 83/1. maddesi, yasama sorumsuzluunu dzenlemektedir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, Mecliste ileri srdkleri dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine Meclise baka bir karar alnmadka bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Yasama sorumsuzluunun amac, milletvekillerinin meclisteki sz hrriyetlerini korumaktr. Sorumsuzluun sz konusu olabilmesi iin, sz konusu eylemin, a. Meclis almalar srasnda ilenmi olmas ve b. Oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmas arttr. Meclis almalar deyimini geni anlamda yorumlamak gerekir. Bu deyim, sadece Meclisin genel kurul toplantlarn deil, komisyon toplantlarn ve siyasi partilerin grup toplantlarn da kapsar. Hatta tzk gereince Ankara dnda da almalar yapabilen Meclis Soruturmas ve Meclis Aratrmas komisyonlarnn bu almalarnda ilenen sular da Meclis almalaryla ilgili olmalar nedeniyle, yasama sorumsuzluu kapsamna girer. Su tekil eden eylemin sorumsuzluk kapsamna girebilmesi iin ikinci art, bu eylemin oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmasdr. 1982 Anayasas, baz anayasalarn aksine, hakaret ve svme sularn sorumsuzluk kapsam dnda tutmamtr. Dolaysyla bu tr sular da Meclis almalar srasnda ilenmi olmak artyla, sorumsuzluktan yararlanr. Buna karlk, su tekil eden eylem, oy, sz veya dnce aklamas yoluyla ilenmemise, Meclis almalar srasnda da ilenmi olsa, sorumsuzluk sz konusu deildir. Mesela Meclis toplants srasnda bir yenin baka bir yeyi veya grevliyi dvmesi, yaralamas veya ldrmesi, elbette sorumsuzluk kapsamna girmez. Bu snrlar iinde sorumsuzluk, yasama meclisi yeleri iin tam bir korunma salar. Nitekim sorumsuzlua, dokunulmazlktan farkl olarak, mutlak muaflk da denilmektedir. Sorumsuzluun mutlakl, noktada kendini gsterir: a. Sorumsuzluk, cezai takibata kar mutlak olarak korur. Hukuki sorumsuzluun da yasama sorumsuzluu kapsamna girip girmeyecei tartmal olmakla beraber, genel eilim ve bu arada Trk mahkeme kararlar, bakalarnn kiilik haklarna saldr niteliindeki sz ve dncelerden dolay madur tarafndan tazminat davas alabilecei ynndedir. Bundan baka sorumsuzluk, milletvekilini, yasama organ tarafndan kendisine uygulanabilecek disiplin meyyidelerine kar da korumaz. b. Sorumsuzluun meclise kaldrlabilmesi sz konusu deildir. c. Sorumsuzluk, srekli niteliktedir. Yani milletvekili, sorumsuzluk kapsamna giren bir eyleminden dolay, milletvekillii sfatnn sona ermesinden sonra da kovuturulamaz.
Yasama Sorumsuzluu: Milletvekillerinin Meclis almalarndaki oy ve szlerden, ileri srdkleri dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn nerisi zerine bir karar alnmadka, bunlar Meclis dnda yinelemek ve aa vurmaktan sorumlu tutulamamalardr.
Yasama Dokunulmazl
Yasama sorumsuzluunun, milletvekilinin meclis almalarndaki sz ve dnce hrriyetini korumasna karlk, yasama dokunulmazl milletvekilini keyf veya aslsz ceza kovuturmalarndan ve tutuklamalardan korur.
126
Anayasa Hukuku
Yasama Dokunulmazl: Seimden nce veya sonra su iledii ileri srlen bir milletvekilinin, Meclisin karar olmakszn tutulamamas, sorgulanamamas, tutuklanamamas ve yarglanamamasna ynelik yasama bakln ifade eder.
Anayasaya gre (m. 83/2), Seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekili, Meclisin karar olmadka tutulamaz, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Ar cezay gerektiren sust hali ve seimden nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14. maddesindeki durumlar bu hkmn dndadr. Ancak, bu hlde yetkili makam, durumu hemen ve dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisine bildirmek zorundadr. Dokunulmazln bir sonucu da TBMM yesi hakknda, seiminden nce veya sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesinin, yelik sfatnn sona ermesine braklmasdr (m. 83/3). Yasama sorumsuzluundan farkl olarak, dokunulmazlk, nispi ve geici nitelikte bir ayrcalktr. Nispidir, nk TBMM tarafndan kaldrlabilir. Hatta anayasada belirtilen durumlarda meclisin bu yolda bir kararna gerek olmadan da ilgili ye tutulabilir, sorguya ekilebilir, tutuklanabilir ve yarglanabilir. Ar cezay gerektiren sust hlinin bylece dokunulmazln kapsam dnda braklm olmasnn sebebi, bu durumda isnadn ciddiyeti hakknda kuvvetli bir karinenin varldr. Buna karlk, Anayasann 14. maddesinde zikredilen sularn da dokunulmazlktan istisna edilmi olmas, dokunulmazlk messesesinin mahiyeti ile badamamaktadr. nk isnad olunan suun arl, mutlaka isnadn ciddiyetini gerektirmez. Dokunulmazlk, yeler hakknda hukuk davas almasna engel olmaz. nk dokunulmazln amac, milletvekilinin keyf kovuturmalarla yasama grevini yerine getirmekten alkonulmasn nlemektir; hukuk davalar ise milletvekilinin Meclise devamna ve grevini yerine getirmesine engel olmaz. Nihayet, sorumsuzluun aksine, dokunulmazlk, milletvekilleri iin ancak geici bir koruma salar. Dier bir deyile bu koruma, yelik sfatnn devam mddetince srer. yelik sfat sona erdikten sonra, Meclis yesi hakknda ceza kovuturmas yaplabilir veya hakknda verilmi ve infaz ertelenmi bulunan ceza hkm ektirilir. Bunun doal bir sonucu olarak, yelik sresince zaman amnn ilemeyecei de kabul edilmitir (m. 83/3). Yasama dokunulmazl kamu yarar amacyla tannm bir baklk olduundan, ilgili milletvekilinin dokunulmazlktan feragat etmesi geerli deildir. Dokunulmazlk ancak Meclisin kararyla kaldrlabilir. Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazlndan, TBMM yeleri dnda, milletvekili olmayan bakanlar da (m.112/4) yararlanrlar. Anlan kiiler, dier zlk haklar bakmndan da milletvekilleri ile ayn statye tbidirler. Yasama dokunulmazl ile yasama sorumsuzluu kurumlar arasndaki farklar saptaynz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
TBMM YELNN DMES

D NEL Anayasann, TBMMMyeliinin dmesine ilikin 84. maddesi, 23.7.l995 tarihli anayasa deiikliiyle byk lde deitirilmitir. Yeni metne gre, stifa eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesi, istifann geerli olduu Trkiye Byk MilS O R U let Meclisi Bakanlk Divannca tespit edildikten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlatrlr. Milletvekilliinin kesin hkm giyme veya kDK stlama halinde K A T dmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararnn Genel Kurula bildirilmesiyle olur. 82 nci maddeye gre milletvekilliiyle badamayan bir grev SIRA SZDE veya hizmeti srdrmekte srar eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu zerine Genel Kurul gizli oyla karar verir. Meclis almalarna zrsz veya izinsiz olarak bir ay ierisinde topAMALARIMIZ lam be birleim gn katlmayan milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, durumun Meclis Bakanlk Divannca tespit edilmesi zerine, Genel Kurulca ye tamsaysnn salt ounluunun oyuyla karar verilebilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
127
DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DMES KARARLARININ DENETLENMES

Anayasann deiik 85. maddesine gre Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya milletvekilliinin dmesine 84. maddenin birinci, nc veya drdnc fkralarna gre karar verilmi olmas hallerinde, Meclis Genel Kurulu kararnn alnd tarihten balayarak yedi gn ierisinde ilgili milletvekili veya bir dier milletvekili, kararn, Anayasaya, kanuna veya itze aykrl iddiasyla iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini on be gn ierisinde kesin karara balar.
TBMM YELERNN MAL STATLER

Yasama meclisleri yelerinin, bir yandan grevlerinin gerektirdii bir hayat dzeyi srdrmelerine imkn verecek bir denek almalarn, bir yandan da kanun koyucu vasflarndan yararlanarak bu denekleri ar llerde ykseltmemelerini salamak amacyla, eitli lkelerin anayasalarnda yasama meclisi yelerinin mal statlerinin dzenlendii grlmektedir. 1982 Anayasasnn 86. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin denek ve yolluklar Kanunla dzenlenir. denein aylk tutar en yksek Devlet memurunun almakta olduu miktar, yolluk da denek miktarnn yarsn aamaz. Trkiye Byk Millet Meclisi yelerine denecek denek ve yolluklar, kendilerine sosyal gvenlik kurulular tarafndan balanan emekli ayl ve benzeri demelerin kesilmesini gerektirmez. denek ve yolluklarn en ok ayl nceden denebilir.
TBMMNN YAPISI VE ALIMA DZEN

A M A
Yasama organnn alma dzenini aklayabilmek.
Yasama organnn almas, bu organn kendisine zg bir i yapya ve almalarn dzenleyen kurallara sahip olmasn gerektirir. lkemizde bu i yap ve kurallar, ksmen Anayasa, ksmen Meclis tz ile dzenlenmitir.
tzk
Anayasann 95. maddesi, Trkiye Byk Millet Meclisi, almalarn, kendi yapt tzk hkmlerine gre yrtr demektedir. tzn nitelii ve hukuki rejimi hakknda, daha nce ayrntl bilgi verilmiti. 1982 Anayasasna gre seilmi olan TBMM, henz kendi tzn yapmam olduundan, Anayasann geici 6. maddesi uyarnca halen, Millet Meclisinin 12 Eyll 1980 tarihinden nce yrrlkte olan tznn, Anayasaya aykr olmayan hkmleri uygulanmaktadr. Trkiye Byk Millet Meclisinin 16.5.1996 tarihli ve 424 numaral karar ile bu tzkte kapsaml deiiklikler yaplmtr.
Bakanlk Divan
Anayasaya gre (m. 94), Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divan, Meclis yeleri arasndan seilen Meclis Bakan, Bakanvekilleri, Katip yeler ve dare Amirlerinden oluur. Bakanlk Divan, Meclisteki siyasi parti gruplarnn ye says orannda Divana katlmalarn salayacak ekilde kurulur. Siyasi parti gruplar Bakanlk iin aday gsteremezler. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divan iin, bir yasama dneminde iki seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki yldr,
128
Anayasa Hukuku
ikinci devre iin seilenlerin grev sresi ise, o yasama dneminin sonuna kadar devam eder. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Bakanvekilleri, yesi bulunduklar siyasi partinin veya parti grubunun Meclis iinde ve dndaki faaliyetlerine; grevlerinin gerei olan haller dnda, Meclis tartmalarna katlamazlar; Bakan ve oturumu yneten Bakanvekili oy kullanamazlar. Bu hkmler, Meclis Bakannn ve Bakanlk Divannn tarafszln salama amacn gtmektedir. Gerekten, Meclis almalarnn partizanlktan uzak bir hava iinde ve tarafszlkla ynetilmesi, salkl bir demokrasinin vazgeilmez artlarndan biridir. 1982 Anayasas, Meclis Bakannn seiminde, yle bir sistem kabul etmitir: Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan adaylar, Meclis yeleri iinden Meclisin topland gnden itibaren be gn iinde, Bakanlk Divanna bildirilir, Bakan seimi gizli oyla yaplr. lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan ye, Bakan seilmi olur. Bakan seimi, aday gsterme sresinin bitiminden itibaren, be gn iinde tamamlanr (m. 94/9). Meclis Bakannn, Meclis toplantlarna bakanlk etme ve Meclisi temsil etme gibi doal grevlerinin dnda, Anayasa ile kendisine verilmi olan baka grevleri de vardr. Bunlar arasnda, tatil veya ara verme srasnda dorudan doruya veya yelerin bete birinin yazl istemi zerine meclisi toplantya armak (m. 93/3), Meclisin kolluk ve ynetim hizmetlerini yrtmek (m. 95/3), Cumhurbakanna veklet etmek (m. 106), Cumhurbakannca seimlerin yenilenmesine karar verilmesi hlinde tekil olunacak Geici Bakanlar Kuruluna siyasi parti gruplarndan alnacak ye saysn tesbit etmek (m. 114/4), Cumhurbakannca seimlerin yenilenmesine karar verilmesi durumunda kendisine gr bildirmek (m. 116/1) saylabilir.
Resim 6.2 TBMM Bakanlk Divan Kaynak: http://www.tbmm.g ov.tr/katalog/index. html
Siyasi Parti Gruplar

Siyasi partiler, Meclis almalarna parti Meclis gruplar araclyla katlrlar. Anayasaya gre (m. 95/2) siyasi parti gruplar, en az yirmi yeden meydana gelir. 2820 sayl SPKye gre, partinin genel bakan milletvekili ise parti grubunun da bakandr; deilse grup bakan grup yeleri arasndan grup i ynetmeliinde gsterilen ynteme gre seilir (m. 26). Grup genel kurulunda, seimlere ait oylamalar ile milletvekillerini balayc nitelikteki konulara ilikin kararlarn oylamalar, gizli oyla yaplr (m. 27). Bu hkmden de anlalaca gibi, grup genel kuru-
129
lunun, grup yesi olan milletvekillerini Meclis oylamalar konusunda balayc kararlar almas mmkndr. Milletvekillerinin bu karara uymamalar, partinin kendilerine parti disiplini meyyideleri uygulamasna yol aabilir. phe yok ki bu ilgili partinin bir i sorunudur. Bakanlar Kuruluna veya bir bakana TBMMde veya grupta gven veya gvensizlik oyu verilmesi konusunda karar alma yetkisi, grup genel kuruluna aittir. Bu yetki, baka bir organa veya merciye (mesela parti genel bakanna veya merkez karar ve ynetim kuruluna) braklamaz. Bakanlar Kuruluna katlacak yeler, parti gruplarnda ve dier parti organlarnda tesbit edilemez (m. 28). Anayasann, Meclis almalar asndan siyasi parti gruplarna verdii nem, tzk hkmleri, siyasi parti gruplarnn, Meclisin btn faaliyetlerine ye says orannda katlmalarn salayacak yolda dzenlenir. (m. 95/2) hkmnden anlalmaktadr. Bu hkme aykr den bir tzk dzenlemesinin Anayasa Mahkemesince iptal edilebileceine phe yoktur. Ayrca Anayasa, eitli maddelerinde siyasi parti gruplarna baz nemli yetki ve ayrcalklar tanmtr. te yandan Anayasa, siyasi parti gruplarnn yapamayacaklar baz hususlar da belirtmitir. Siyasi parti gruplarnda yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ve meclis soruturmas ile ilgili grme yaplamaz ve karar alnamaz (m. 83/son ve 100/son). Bu hkmlerin amac, yargsal nitelikleri ar basan bu ilemlerde milletvekillerinin, kendi siyasi partilerinin basks altnda kalmamalarn ve vicdan kanaatleri dorultusunda oy kullanabilmelerini salamaktr. Siyasi parti gruplarnn Meclis Bakanl iin aday gsteremeyecekleri hkm (m. 94/2) ise Meclis Bakannn tarafszln salama amacn gtmektedir.
Resim 6.3 CHP Grup Toplants Resim 6.4 AKP Grup Toplants
Kaynak: http://www.tbmm.gov.tr/katalog/index.html
Kaynak: http://www.tbmm.gov.tr/katalog/index.html
Danma Kurulu
Anayasada deinilmeyen Danma Kurulu, Millet Meclisi tznde (m. 19) dzenlenmitir. Bu maddeye gre, Danma Kurulu, Millet Meclisi Bakannn bakanlnda siyasi parti grup bakanlar veya vekillerinden birisi veya onlarn yazl olarak grevlendirdii birer milletvekilinden kurulur. Bu kurul, tzkte kendisine verilen grevleri yerine getirir ve Bakann istemi zerine danma niteliinde gr bildirir. Maddeden de aka anlald gibi, Danma Kurulunun kararlar balayc nitelikte deil, danma niteliindedir.
130
Anayasa Hukuku
Komisyonlar
Komisyonlar, bir konunun TBMM Genel Kuruluna gelmeden nce grlp olgunlatrld kurullardr. Komisyonlar, kendilerine havale edilen iler hakknda birer rapor hazrlayarak Meclis Bakanlna sunarlar. Komisyon raporlar bastrlp milletvekillerine datlr ve o konunun Genel Kurulda grlmesinin baland ilk birleimin tutanana eklenir. Meclis komisyonlar, ou bakanlklarn hizmet alanlarna paralel olmak zere, tzkte dzenlenmitir. Millet Meclisi tzne gre (m. 20), Anayasa Komisyonu; Adalet Komisyonu; Milli Savunma Komisyonu; ileri Komisyonu; D leri Komisyonu; Milli Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu; Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu; evre Komisyonu; Salk, Aile, alma ve Sosyal ler Komisyonu; Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonu; Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu; Trkiye Byk Millet Meclisi Hesaplarn nceleme Komisyonu; Dileke Komisyonu; Plan ve Bte Komisyonu; Kamu ktisadi Teebbsleri Komisyonu; nsan Haklarn nceleme Komisyonu olmak zere 16 komisyon kurulmutur. Ayrca 15.04.2003 tarih ve 4847 Sayl Kanunla Avrupa Birlii Uyum Komisyonu ve 25.02.2009 tarihli ve 5840 Sayl Kanunla Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonu kurulmutur.
Meclisin Toplanmas ve Tatili

TBMM, her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden (yani davetsiz olarak) toplanr. Meclis, bir yasama ylnda en ok ay tatil yapabilir (m. 93). 1961 Anayasasnda (m. 83/2) en ok be ay olan tatil sresi, 1982 Anayasas ile en ok aya indirilmitir. Ancak Meclis, tatilin dnda da daha ksa srelerle almalarna ara verebilir. tze gre ara verme, Meclisin on be gn gememek zere almalarn ertelemesidir (m. 6). Meclisin tatil veya ara verme karar almas, Danma Kurulunun gr alndktan sonra, teklifin Genel Kurulca oylanmas suretiyle olur. Meclis ara verme veya tatil srasnda, dorudan doruya veya Bakanlar Kurulunun istemi zerine, Cumhurbakannca toplantya arlabilir. Meclis Bakan da dorudan doruya veya yelerin bete birinin yazl istemi zerine, Meclisi toplantya arabilir. Dier bir deyile Cumhurbakan ve Meclis Bakan, Meclisi kendi takdirlerine dayanarak toplantya arabilecekleri gibi, srasyla Bakanlar Kurulunun ve yelerin bete birinin istemi zerine bu daveti yapmaya mecburdurlar. Olaanst toplant ad verilen bu tr toplantlarda, ncelikle bu toplanty gerektiren konu grlmeden ara verme veya tatile devam edilemez (m. 93).
Toplant ve Karar Yetersays

Trkiye Byk Millet Meclisi, yapaca seimler dahil btn ilerinde ye tam saysnn en az te biri ile toplanr. Trkiye Byk Millet Meclisi, Anayasada bakaca bir hkm yoksa toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yetersays hibir ekilde ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz. (m. 96/1). Bylece 1982 Anayasas, toplant ve karar yetersaylarn, Meclisin toplanp karar almasn kolaylatracak ve engellemeleri nleyecek biimde deitirmitir. 1982 Anayasasnn bu konuda getirdii bir yenilik de, Bakanlar Kurulu yelerinin, TBMMnin katlamadklar oturumlarnda, kendileri yerine oy kullanmak zere bir bakana yetki verebilmeleridir. Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en ok iki oy kullanabilir (m. 96/2).
131
Meclis Grmeleri
Anayasa, temsil rejimlerin tarihsel bir kural olan meclis grmelerinin akl ilkesini kabul etmitir. Anayasann 97. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulundaki grmeler aktr ve tutanak dergisinde tam olarak yaymlanr. Trkiye Byk Millet Meclisi tzk hkmlerine gre kapal oturumlar yapabilir, bu oturumlardaki grmelerin yaym Trkiye Byk Millet Meclisi kararna baldr. Meclisteki ak grmelerin, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine Meclise bakaca bir karar alnmadka, her trl vasta ile yaym serbesttir.
Mecliste Oylama Usulleri

Millet Meclisi tz, trl oylama kabul etmitir: aretle oylama, ak oylama ve gizli oylama. aretle oylama, yelerin el kaldrmas; tereddt hlinde ayaa kalkmalar; be yenin ayaa kalkarak teklif etmesi hlinde de salonda olumlu ve olumsuz oy verenlerin ikiye blnerek saylmalar suretiyle yaplr. Ak oylama, zerinde milletvekillerinin ad ve soyadlaryla seim evrelerinin yazl olduu oy pusulalarnn kutuya atlmas veya elektronik oylama mekanizmasnn altrlmas yahut ad cetvelinin okunmas zerine ad okunan milletvekilinin ayaa kalkarak kabul, ekimser veya red kelimelerinden birini yksek sesle sylemesi ve bylece aklad oyunun Divan yelerince kaydedilmesi suretiyle olur. Gizli oylama ise zerinde hibir iaret bulunmayan yuvarlaklarn krsden kutuya atlmas suretiyle yaplr. Beyaz yuvarlak olumlu, yeil yuvarlak ekimser ve krmz yuvarlak olumsuz oy anlamna gelir (m. 115). Anayasada kanunlarda ve itzkte ak veya gizli oylama yaplmasnn zorunlu olduu belirtilmeyen btn hususlarda kural olarak iaret oyuna bavurulur. tzkte iaret oyuyla hlledilecei belirtilen hususlarda, oylamalarn iaretle yaplmas zorunludur (m. 116).
TBMMNN GREV VE YETKLER

A M A
TBMMnin grev ve yetkilerini saptayabilmek.
Hkmet sistemi ne olursa olsun, btn temsil rejimlerde parlamentolarn, kanun yapma, hkmeti denetleme ve devlet btesini kabul etme gibi temel fonksiyonu vardr. Parlamenter bir rejim kuran 1982 Anayasas, TBMMye, parlamentolarn bu klasik yetkisini vermitir. Bunlarn dnda da anayasann TBMMye vermi olduu grev ve yetkiler vardr. TBMMnin grev ve yetkileri, genel olarak, Anayasann 87. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkileri, kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak; Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek; bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek; para baslmasna ve sava ilanna karar vermek; milletleraras andlamalarn onaylanmasn uygun bulmak; Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete ounluunun karar ile genel ve zel af ilanna, mahkemelerce verilip kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesine karar vermek ve Anayasann dier maddelerinde ngrlen yetkileri kullanmak ve grevleri yerine getirmektir. Anayasada 2004 ylnda yaplan deiiklikle, lm cezalarnn kaldrlmasna paralel olarak, bu hkmden mahkemelerce verilip kesinleen lm cezalarnn yerine getirilmesi ifadesi karlmtr.
132
Anayasa Hukuku
Kanun Yapma
Anayasaya gre (m. 88/1) kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Bakanlar Kurulunca yaplan neriye kanun tasars, milletvekillerince yaplan neriye kanun teklifi ad verilmektedir. Uygulamada, hkmet tasarlarnn kanunlama ans, tekliflere oranla ok daha byktr. Kanun teklif ve tasarlarnn TBMMde grlme usul ve esaslar, tzkle dzenlenmitir. Hkmete hazrlanan kanun tasarlar btn bakanlarca imzalanm olarak ve gerekesi ile birlikte Meclis Bakanlna sunulur. Bakan, gelen tasarlar ilgili komisyona dorudan doruya havale eder (tzk, m. 73). Milletvekillerince verilen kanun tekliflerinde bir veya daha ok imza bulunabilir. Kanun teklifleri de gerekesi ile birlikte Bakanla verilir ve Bakanlka ilgili komisyona dorudan doruya havale edilir. Komisyonlar, artlarna uymayan kanun tekliflerini, sahiplerine tamamlatmaya yetkilidirler (T. m. 74). TBMM tarafndan reddedilmi olan kanun teklif ve tasarlar, red tarihinden itibaren bir tam yl gemedike, ayn yasama dnemi iinde yeniden verilemez (T. m. 76). Bir yasama dneminde sonulandrlamam olan kanun tasar ve teklifleri hkmsz saylr; buna kadk olma denilmektedir. Ancak, hkmet veya milletvekilleri, bu tasar veya teklifleri yenileyebilirler (T. m. 77). Kanun tasar veya tekliflerinin grlmesinde, nce tasar veya teklifin tm hakknda sz verilir. Anayasa deiiklikleri hari, kanunun tmnn veya maddelerinin oylanmas, on be ye tarafndan ak oy istenmemise, iaretle olur. Aksi Danma Kurulunun teklifiyle Genel Kurulca kararlatrlmamsa, siyasi parti gruplar, komisyon ve hkmet adna kanun tasar ve tekliflerinin tm hakknda yaplan konumalar, yirmier dakika ile ve yeler tarafndan yaplan konumalar onar dakika ile snrldr. Maddeler hakknda konuma sreleri bunun yars kadardr (T. m.81). Kanunlarda veya tzkte aksine hkm yoksa kanun tasars veya teklifinde bir maddenin reddi, komisyona iadesi, deitirilmesi veya metne madde eklenmesi hakknda, milletvekilleri, esas komisyon veya hkmet, deiiklik nergeleri verebilir.
Kadk Olma: Bir yasama dneminde sonulandrlamayan kanun tasar ve tekliflerinin hkmsz kalmasdr.
Kanunlarn Yaynlanmas
TBMMce kabul edilen kanunlarn yaynlanmas grevi, 1924 ve 1961 Anayasasnda olduu gibi, Cumhurbakanna aittir. Anayasaya gre (m. 89) Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisince kabul edilen kanunlar onbe gn iinde yaymlar. Yaymlanmasn uygun bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere bu hususta gsterdii gereke ile birlikte ayn sre iinde Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderir. Bte kanunlar bu hkme tabi deildir. Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca yaymlanr; Meclis, geri gnderilen kanunda yeni bir deiiklik yaparsa, Cumhurbakan deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gnderebilir. Anayasa deiikliklerine ilikin hkmler sakldr. Cumhurbakannn kanunlar geri gnderme yetkisine gnlk konuma dilinde veto yetkisi ad verilmesi yanltc niteliktedir. nk veto, nlemek veya gletirmek anlamn ierir. Oysa anayasa, Cumhurbakannca geri gnderilen kanunlarn yeniden kabul iin nitelikli bir ounluk ngrmemitir. Meclis, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, Cumhurbakan bu kanunu yaynlamaya mecburdur. Bu niteliiyle kanunlarn geri gnderilmesi, Cumhurbakanna tannm bir uyar yetkisinden ibarettir. Cumhurbakannn geri gnderme gerekesi, hukuka uygun-
133
luk ve yerindelik unsurlarnn birini veya her ikisini kapsayabilir. Bte kanunlar, sreli nitelikleri dolaysyla, geri gnderme yetkisinin dnda tutulmutur. Buna karlk Cumhurbakan, 1961 Anayasasna gre geri gnderemedii Anayasa deiiklii hakkndaki kanunlar da geri gnderebilmektedir (m.175/3). Geri gnderme konusunda 1982 Anayasasnn 1961 Anayasasndan bir fark da Meclis geri gnderilen kanunda yeni bir deiiklik yapt takdirde, Cumhurbakannn deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gnderebileceinin tasrih edilmi olmasdr. 3.10.2001 tarihli ve 4709 sayl Kanunla yaplan anayasa deiikliiyle, genel veya zel af ilan iin, TBMM ye tam saysnn bete ounluunun oyu art koulmutur. Sk karlan af kanunlarnn kamuoyunda yaratt rahatszlk dnldnde, byle gletirici bir artn konulmas isabetli olmutur. Anayasann 87. maddesinde saylan yetkilerden sava ilan ve silahl kuvvet kullanlmasna izin verilmesi yetkilerinin, mahiyetleri gerei olarak, TBMM kararyla kullanlmas gerekir. Anayasann 92. maddesine gre, Milletleraras hukukun meru sayd hallerde sava hali ilanna ve Trkiyenin taraf olduu milletleraras antlamalarn veya milletleraras nezaket kurallarnn gerektirdii haller dnda, Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin verme yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Trkiye Byk Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken lkenin ani bir silahl saldrya uramas ve bu sebeple silahl kuvvet kullanlmasna derhal karar verilmesinin kanlmaz olmas halinde Cumhurbakan da, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar verebilir. Maddenin 1961 Anayasasnn 66. maddesinden fark, saylan durumlarda Cumhurbakanna da silahl kuvvet kullanlmasna izin verme yetkisinin tannm olmasdr.
SIRA SZDE Cumhurbakannn sahip olduu kanunlar geri gnderme yetkisini aklaynz.
HKMETN DENETLENMES
A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Hkmetin denetlenme ekillerini sralayabilmek.
Parlamentonun hkmet zerindeki denetiminin gerekletirilmesini salayan hukuD KAT ki aralara, denetim yollar veya denetim aralar denilir. TBMMnin Kdenetim aralar, soru, genel grme, Meclis aratrmas, Meclis soruturmas ve gensorudur (m. 98/1).
DKKAT
Soru
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Anayasaya gre soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplanAMALARIMIZ drlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir (m. 98/2). Hlen yrrlkte olan Millet Meclisi tz de soruyu yle tanmlamaktadr: Soru, ksa, gerekesiz ve ahsi mtalaa ileri srlmeksizin bir nerge ile Hkmet K T A P adna szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere, Babakan veya bakanlardan ak ve belli konular hakknda bilgi istemekten ibarettir (m. 96). Soru, istenilen cevabn niteliine gre, szl soru ve yazl soru olarak ikiye ayTELEVZYON rlr. Cevap ister yazl ister szl olarak istenilsin, soru her hlde yazl olarak bir nerge ile sorulur. Soru nergesi, sadece bir milletvekili tarafndan imzalanabilir. Ayn konuda ikiden fazla bakandan sorulan soru, Babakandan sorulmu saylr. Soru nergesi Meclis Bakanlna verilir. Bakan, bu sorularNBabakanla veya TERNET ait olduu bakanla gnderir. tzk, baz sorularn Bakanlka kabul edilmeye-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
134
Anayasa Hukuku
ceini belirtmitir. Bunlar, baka bir kaynaktan kolayca renilmesi mmkn olan konular, tek amac istiare salamaktan ibaret olan konular ve konusu evvelce bakanla verilmi olan bir gensoru nergesiyle ayn olan sorulardr (T, m. 97). Szl soru etkinlii snrl olan bir denetim yoludur. nk bunda, ancak ilgili bakan ve soru sahibi milletvekili konuabilmekte, dier meclis yeleri tartmalara katlamamaktadrlar. Sorunun cevaplandrlmasndan sonra meclisin herhangi bir oylamada bulunmas da sz konusu deildir. Yazl soruda ise sorularn cevab, Babakanlk veya ilgili bakanlk tarafndan Meclis Bakanlna sunulur. Bakan, bu cevab derhal soru sahibine iletir. Cevap, ayrca soru metniyle birlikte Bakanlka alnd gnk veya bir sonraki birleim tutanann arkasna eklenir. Yazl sorular, babakanla veya ilgili bakanla gnderildikleri tarihten itibaren en ge yirmi gn iinde cevaplandrlr.
Genel Grme
Anayasaya gre, genel grme, Toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir (m. 98/4; T, m. 101). Genel grme almas, hkmet, siyasi parti gruplar veya en az yirmi milletvekili tarafndan bir nerge ile istenebilir. Genel grme alp almamasna Meclis Genel Kurulu karar verir. Genel Kurulda bu konudaki grmede hkmet, siyasi parti gruplar ve istemde bulunan milletvekillerinden birinci imza sahibi veya onun gsterecei bir imza sahibi konuabilir. Genel Kurul, genel grme alp almamasna iaretle oylama suretiyle karar verir (T, m. 102). Genel grme almasna karar verilirse, genel grme gn bir zel gndem hlinde Danma Kurulunca tesbit edilir. Genel grme nergesinin gndeme alnmas kabul edildii takdirde bu grmelere nerge sahibi milletvekilleri dndaki milletvekilleri de katlabilir. Bu ynden genel grme, sadece soru sahibi milletvekili ile ilgili bakan arasnda bir diyalog nitelii tayan szl sorudan ok daha etkin bir denetim aracdr. Ancak genel grmenin sonunda da bir oylama yaplamaz ve hkmetin siyasal sorumluluunu ortaya koyacak bir karar alnamaz. Bu adan genel grme, szl soruya benzer ve gensorudan ayrlr. Baka bir deyile genel grme, etkinlik derecesi ynnden, soru ile gensoru arasnda yer alan bir denetim yoludur.
Genel Grme: Toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren bir konunun, TBMM Genel Kurulunda grlmesidir.
Meclis Aratrmas
Anayasann tanmna gre Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden ibarettir (m. 98/3). Gerekten, yasama meclisleri, anayasal grevlerini yerine getirebilmek iin, ilkin ilgili konuda bilgi edinme ihtiyacn duyabilirler ve bu bilgiyi baka bir kaynaktan (mesela hkmetten) elde edecek yerde, bizzat toplamay tercih edebilirler. Bu itibarla, meclis aratrmasnda bulunma hakknn, anayasada ak bir hkm olsun veya olmasn, her parlamentonun doal hakk olduu kabul edilmektedir. Karar verme yetkisi, bu karar iin gerekli olan bilgilerin toplanmas yetkisini de ierir. TBMM tzne gre (m. 104/3), meclis aratrmas almasnda genel grme almasndaki hkmler uygulanr. Bu duruma gre meclis aratrmas, hkmet, siyasi parti gruplar veya en az yirmi milletvekili tarafndan, Meclis Bakanlna verilecek bir nerge ile istenebilir. Meclis aratrmasnn alp almamasna, Meclis Genel Kurulu iaret oyuyla karar verir. Bu konudaki grmelere, hkmet, siyasi parti gruplar ve istemde bulunan milletvekillerinden birinci imza sahibi veya onun gsterecei bir dier imza sahibi katlabilir.
135
Meclis, meclis aratrmas almasna karar verdii takdirde, bu aratrmann yrtlmesi, genel hkmlere gre seilecek bir zel komisyona verilir. Bu komisyonun ye says, alma sresi ve gerektiinde Ankara dnda da alabilecei hususu, Meclis Bakannn teklifi ile Genel Kurulca tesbit edilir. Meclis aratrma komisyonu, bakanlklardan, genel ve katma bteli dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlklardan, niversitelerden, TRT Kurumundan, kamu iktisad teebbslerinden, zel kanun ile veya zel kanunun verdii yetkiye dayanlarak kurulmu banka ve kurululardan, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan ve kamu yararna alan derneklerden bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerini arp bilgi almak yetkisine sahiptir. Komisyon, gerekli grdnde uygun bulaca uzmanlarn bilgilerine bavurabilir. Devlet srlar ile ticari srlar, meclis aratrmas kapsamnn dnda kalr (T. m. 105). Meclis aratrmas komisyonu, inceleme faaliyetlerini bitirdiinde meclise bir rapor sunar. Bu rapor hakknda Genel Kurulda genel grme alr (T. m. 104/4). Ancak, grme sonunda herhangi bir karar alnmas ve hkmetin sorumlu bulunmas mmkn deildir. Aratrma, hkmet siyasetinin kusurlu yanlarn ortaya koymusa, bu bulgulara dayanlarak bir gensoru nergesi verilmek suretiyle, hkmetin siyasal sorumluluu gerekletirilebilir. Yoksa meclis aratrmas, dorudan doruya hkmetin siyasal sorumluluuna yol aacak bir denetim arac deildir. Gene meclis aratrmasndan toplanan bilgilerin nda TBMMnin yeni bir kanun yapmas veya mevcut bir kanunu deitirmesi de elbette mmkndr. Dier bir deyile meclis aratrmas, TBMMye, kanun yapma veya hkmeti denetleme grevlerinde yardmc olacak bir denetim aracdr.
Meclis Aratrmas: Yasama meclislerinin bir konuda bilgi edinmek iin yaptklar incelemedir.
Meclis Soruturmas
Meclis soruturmas, Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. Meclis soruturmasnda bulunma yetkisi, 1961 Anayasasnda TBMM Birleik Toplantsna verilmitir. 1982 Anayasasna gre, Babakan veya bakanlar hakknda, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az onda birinin verecei nerge ile, soruturma almas istenebilir. Meclis, bu istemi en ge bir ay iinde grr ve karara balar. Soruturma almasna karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin, gleri orannda komisyona verebilecekleri ye saysnn kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan her parti iin ayr ayr ad ekme suretiyle kurulacak onbe kiilik bir komisyon tarafndan soruturma yaplr. Komisyon, soruturma sonucunu belirten raporunu iki ay iinde Meclise sunar. Soruturmann bu srede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylk yeni ve kesin bir sre verilir. Meclis, raporu ncelikle grr ve gerek grd takdirde ilgilinin Yce Divana sevkine karar verir. Yce Divana sevk karar ancak ye tamsaysnn salt ounluu ile alnr. Meclisteki siyasi parti gruplarnda, Meclis soruturmas ile ilgili grme yaplamaz ve karar alnamaz (m. 100). Bu son hkmn amac, yar-yargsal nitelikte diyebileceimiz bir denetim yolunun partizanca amalarla kullanlmasn nlemektir. Meclis Genel Kurulu, ilgili bakan Yce Divana sevk edip etmeme hususunda, soruturma komisyonunun raporu ve tavsiyesi ile bal deildir. Bu konuda niha karar, Genel Kurulundur. TBMM karar ile Yce Divana verilen bir bakan bakanlktan der. Babakann Yce Divana sevki hlinde hkmet istifa etmi saylr (m. 113/3).
Meclis Soruturmas: Babakan ya da bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. Yce Divan: Anayasa Mahkemesinin Cumhurbakann, TBMM Bakann Bakanlar Kurulu yelerini, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Yksek Hkimler Kurulu, Saytay bakan ve yelerini, Yargtay Cumhuriyet Basavcsn, Askeri Yargtay Basavcsn ve kendi yeleri ile Genelkurmay Bakann, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlaryla Jandarma Genel Komutann grevleriyle ilgili sulardan dolay ceza mahkemesi olarak yarglamas srasnda tad addr.
136
Anayasa Hukuku
Gensoru
Btn parlamenter denetim aralar arasnda sadece gensoru, hkmetin veya bir bakann siyasal sorumluluuna yol aabilir, yani onun meclise grevden uzaklatrlabilmesine imkn verir. Geri meclis soruturmas sonucunda Yce Divana sevkedilen bir bakan da bakanlktan dmektedir ama bu yolun sadece cezai sorumluluu gerektiren ilerde kullanlabilecei unutulmamaldr. Gensorunun, 1961 ve 1982 Anayasasnda hayli ayrntl biimde dzenlenmi olduu grlmektedir. Bunun sebebi, 1960 Mdahalesinden nceki dnemde gensoru yolunun hemen hemen hi ileyememi olmasdr. 1982 Anayasasna gre, gensoru nergesi bir siyasi parti grubu adna veya en az yirmi milletvekilinin imzasyla verilir. Gensoru nergesi, veriliinden sonraki gn iinde bastrlarak yelere datlr; datlmasndan itibaren on gn iinde gndeme alnp alnmayaca grlr. Bu grmede, ancak nerge sahiplerinden biri, siyasi parti gruplar adna birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adna Babakan veya bir bakan konuabilir. Gndeme alma kararyla birlikte, gensorunun grlme gn de belli edilir; ancak, gensorunun grlmesi gndeme alma kararnn verildii tarihten balayarak iki gn gemedike yaplamaz ve yedi gnden sonraya braklamaz. Gensoru grmeleri srasnda yelerin veya gruplarn verecekleri gerekeli gvensizlik nergeleri veya Bakanlar Kurulunun gven istei, bir tam gn getikten sonra oylanr. Bakanlar Kurulunun veya bir bakann drlebilmesi, ye tamsaysnn salt ounluuyla olur; oylamada yalnz gvensizlik oylar saylr (m. 99). Maddede hkmet istikrarn salamaya ynelik baz hkmlerin yer ald grlmektedir. Maddede belirtilen iki ve bir tam gnlk sreler, siyaset bilimi literatrnde serinleme sresi olarak anlmaktadr. Bu srelerin amac, gven oylamalarnda duygusal etkenlerin etkisini azaltmak, milletvekillerinin daha etrafl ve serinkanl dnebilmelerine imkn vermektir. Bakanlar Kurulunun veya bir bakann, ancak ye tamsaysnn salt ounluuyla drlebilecei kural da baz Bat anayasalarnda benzeri bulunan ve gene hkmet istikrarn salamaya ynelik olan bir hkmdr. Ayn hkm 1961 Anayasasnda da mevcut olmakla beraber oylamada yalnz gvensizlik oylarnn saylaca kural, 1982 Anayasas ile getirilmitir. Bu hkmle, gven oylamasnda adi ounlukla aznlkta kalan, fakat Anayasa gereince istifaya mecbur olmayan bir hkmetin prestij kaybna uramas nlenmek istenmitir.
Gensoru: Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann, Meclise grevden uzaklatrlmas sonucunu douran, siyasal sorumlulua ynelik bir denetim aracdr.
137
zet
A M A
Milletvekilli seim sisteminin zelliklerini aklayabilmek. 1982 Anayasas drt ylda bir yaplan genel seimler sonucunda oluan tek meclisli yasama organ sistemini benimsemitir. TBMM seimlerinde nispi temsilin dHondt yntemi kabul edilmitir. TBMM yelerinin hukuki statsn zetleyebilmek. Seimler sonucunda milletvekili sfatn kazananlar Anayasaya gre btn milleti temsil ederler. Yasama organnn alma dzenini aklayabilmek. Yasama organnn almas, bu organn kendisine zg bir i yapya ve almalarn dzenleyen kurallara sahip olmasn gerektirmektedir. lkemizde bu iyap ve kurallar, ksmen Anayasa, ksmen Meclis tz ile dzenlenmitir. TBMMnin grev ve yetkilerinin neler olduunu saptayabilmek. 1982 Anayasas btn temsil rejimlerde olduu gibi, TBMMye kanun yapma, hkmeti denetleme, devlet btesini kabul etme ve 87. maddede saylan dier yetkileri tanmtr. Yasama organnn temel fonksiyonlarndan biri olan kanun yapmaya ilikin usl kurallar tzkte dzenlenmitir. Yasama organ tarafndan kanun biiminde yaplmakla birlikte anayasa deiiklikleri, milletleraras anlamalarn uygun bulunmas, bte ve kesin hesap kanunlarnn kabul baz zellikler tamaktadr.
A M A
A M A
A M A
Hkmetin denetlenme ekillerini sralayabilmek. Yasama organnn fonksiyonlarndan bir dieri olan hkmetin denetlenmesi, soru, gensoru, genel grme, meclis aratrmas ve meclis soruturmas ad verilen eitli denetim aralar ile gerekletirilmektedir. Soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir. Genel grme, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, TBMM Genel Kurulunda grlmesidir. Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden ibarettir. Meclis soruturmas, Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. Gensoru ise hkmetin veya bir bakann siyasal sorumluluuna yol aabilir, yani onun meclise grevden uzaklatrlabilmesine imkn verir.
A M A
138
Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. Seimlerin geri braklabilmesi iin aadakilerden hangisinin gereklemesi gerekir? a. Sava durumu b. Milletvekillerinin yarsnn seimlerin geri braklmasn talep etmesi c. Cumhurbakannn bu konudaki talebi d. lkenin madd sknt iinde olmas e. TBMM Bakanlnn seimi baz nedenlerle geri brakmak istemesi 2. Her seim evresinden sadece bir milletvekili seilmesini ngren seim sistemi aadakilerden hangisidir? a. Karma liste b. Dar blge c. Bloke liste d. Tercihli oy e. Mutlak ounluk 3. Aadaki ifadelerden hangisi, yasama dokunulmazl bakmndan yanltr? a. Sust hlinde yasama dokunulmazl sz konusu deildir. b. Yasama dokunulmazl TBMM tarafndan kaldrlabilir. c. Milletvekili olmayan bakanlar da dokunulmazlktan yararlanrlar. d. Yasama dokunulmazl milletvekili hakknda hukuk davas almasna engel deildir. e. Milletvekilinin kendisinin istemesi hlinde yasama dokunulmazl mutlaka kaldrlr. 4. Aadaki durumlardan hangisinde yasama sorumsuzluu sz konusu olamaz? a. Meclis almas srasnda dnce aklamak b. Komisyon toplantsnda sz sylemek c. Siyasi parti grup toplantsnda oyunu aklamak d. Genel Kurulda dnce aklamak e. Meclis toplants srasnda bir yeyi dvmek 5. Dokunulmazln kaldrlmas ilgili TBMM kararlarnn denetlenmesi aadakilerden hangisi tarafndan gerekletirilir? a. Yargtay b. Anayasa Mahkemesi c. Dantay d. Devlet Gvenlik Mahkemesi e. Blge dare Mahkemesi 6. Aada saylanlardan hangisi, Meclis Bakanlk Divannda yer almamaktadr? a. Meclis Bakan b. Bakanvekilleri c. Ktip yeler d. dare amirleri e. lgili Bakan 7. Siyasi parti gruplar aadaki faaliyetlerden hangisini gerekletiremez? a. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna karar vermek. b. Gensoru nergesi vermek. c. Meclis aratrmas almasn istemek. d. Meclis grmelerine katlmak. e. Meclis Bakanlk Divanna katlmak. 8. Kanun tasars aadakilerden hangisi tarafndan verilir? a. Milletvekilleri b. Siyasi partiler c. Siyasi parti gruplar d. Bakanlar Kurulu e. TBMM Bakanl 9. Bakanlar Kurulu veya bir bakan hakknda gensoru nergesi verme yetkisi kime aittir? a. Siyasi Parti Grubu b. Siyasi Parti Genel Bakan c. Siyasi Parti Merkez Karar Kurulu d. Siyasi Parti Disiplin Kurulu e. Meclis Bakanlk Divan 10. Meclis soruturmasn aadakilerden hangisi aklar? a. Szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemektir. b. Toplumu veya devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM Genel Kurulunda grlmesidir. c. Belli bir konuda bilgi edinebilmek iin yaplan incelemedir. d. Babakan ve bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. e. Babakan ve bakanlarn siyasal sorumluluklarnn aratrlmasna imkn veren bir denetim aracdr.
139
Yaamn inden
CHPnin Babakan hakkndaki gensorusu kabul edilmedi. TBMM Genel Kurulunda gensoru trafii yaanyor TBMM Genel Kurulunda, CHPnin, Babakan Recep Tayyip Erdoan hakknda verdii gensorunergesinin gndeme alnp alnmayacana ilikin grmeler yapld. Genel Kurul ayrca MHPnin, Babakan Yardmcs Beir Atalay hakkndaki gensoru nergesinin geri ekildiine ilikin Bakanlk duyurusu okundu. Daha sonra CHPnin, Babakan Erdoan hakknda, CHPli belediyelerin Alman vakflarndan kredi alarak terr rgtne yardmda bulunduuna ynelik szleri nedeniyle verdii gensoru nergesinin grmelerine geildi. Grmeler sonunda CHPnin, Babakan Erdoan hakknda verdii gensoru nergesinin gndeme alnmas kabul edilmedi. Kaynak: http://www.haberturk.com/gundem/haber/691453chpnin-basbakan-hakkindaki-gensorusu-kabuledilmedi
Okuma Paras
1961 Anayasasnda seim sistemi ile ilgili hibir hkm bulunmamasna ramen Anayasa Mahkemesi, 3, 4 ve 6 Mays 1968 tarihli kararyla, Milletvekili Seimi Kanununun benimsedii evre barajl dHondt sisteminin evre barajna ilikin hkmlerini u gerekelerle iptal etti: nceleme konusu 4. Fkra ile seim ilerinin tabi bir sonucu olmakszn srf kanun koyucunun takdiri ile, sun olarak bir engel says yaratlm ve bu saynn altnda kalan yurtta oylarnn nazara alnmyaca hkme balanmtr. Bylece engel says altnda kalan yurttalarn oy vermi olmalarna ramen, dolaysyla seme haklar kullandrlmamakta, oylar alan siyasi partilerle bamsz adaylarn seilme haklar da bir yana itilmektedir... ()ngrlen seim engeli dzeninin, olaan seim sonularn, sun bir mdahale ile deitirdii ve Anayasann 55. maddesindeki seme ve seilme hakkn zedeler nitelikteki bir hukuki saknca tad, bu yzden de Anayasaya aykr olduu ortadadr... Bu davran ayn zamanda... siyasi partilerin ister iktidarda ister muhalefette bulunsunlar demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olduu yolundaki ilkeye de aykr bir tutumdur. Zira bir blm siyasi partilerin toplad oylar nazara almamak ve onlarn payna den milletvekillerini teki partiler arasnda bltrmek, bu blm siyasi partilerin, demokratik siyasi hayatn vazgeilir unsurlar saylmas sonucunu dourur Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, Say 6, s. 150-151.
140
Anayasa Hukuku

1. a 2. b 3. e 4. e 5. b Ayrntl bilgi iin TBMMnin Kuruluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Milletvekillerinin Seimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama Dokunulmazl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yasama Sorumsuzluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Dokunulmazln Kaldrlmas ve yeliin Dmesi Kararlarnn Denetlenmesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, TBMMnin yaps ve alma Dzeni konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, TBMMnin yaps ve alma Dzeni konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, TBMMnin Grev ve Yetkileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Hkmetin Denetlenmesi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Hkmetin Denetlenmesi konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Tarihsel kkeni bakmndan iki meclis sistemi, demokratik gelimenin bir aamas olarak deil, tam tersine, bu gelimeyi yavalatacak veya onun etkisini azaltacak bir kurum olarak ortaya kmtr. Tek devletler iin ikinci meclis sisteminin gerekli olduunu savunanlar u gerekelere dayanmaktadrlar: ki meclis sayesinde kanunlar aceleye gelmeyecek, meclislerden birinin yapaca hatalar dieri tarafndan dzeltilebilecek ve bylece anayasann stnl ve hukuk devleti daha iyi gerekleebilecektir. te yandan, siyasi gereklikler dikkate alndnda, her iki meclis ayn seim srecinden ktna gre bunlarn siyasal bileiminin ayn veya benzer olmas, yani her iki mecliste de ayn siyasal parti veya partilerin ounlukta bulunmalar doaldr. Byle olunca, meclislerden birinin dt bir yanlgnn dier meclis tarafndan dzeltilmesi olasl byk deildir. Seim sistemindeki veya zamanndaki farklar nedeniyle, iki meclisin birbirinden farkl siyasal bileimler gsterebilecei varsaylsa bile, bu durumda da hkmetin her iki meclise kar ayr ayr sorumlu klnmas hkmet istikrar asndan sakncaldr. Sra Sizde 2 Yasama sorumsuzluundan farkl olarak, dokunulmazlk, nispi ve geici nitelikte bir ayrcalktr. nk TBMM tarafndan kaldrlabilir. Hatta Anayasada belirtilen durumlarda meclisin bu yolda bir kararna gerek olmadan da ilgili ye tutulabilir, sorguya ekilebilir, tutuklanabilir ve yarglanabilir. Yasama dokunulmazl geidir. nk bu koruma, yelik sfatnn devam mddetince srer. yelik sfat sona erdikten sonra, Meclis yesi hakknda ceza kovuturmas yaplabilir veya hakknda verilmi ve infaz ertelenmi bulunan ceza hkm ektirilir. Sra Sizde 3 Kanunlarn geri gnderilmesi, Cumhurbakanna tannm bir uyar yetkisinden ibarettir. nk Meclis, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, Cumhurbakan bu kanunu yaynlamaya mecburdur. Bu niteliiyle Cumhurbakannn geri gnderme gerekesi, hukuka uygunluk ve yerindelik unsurlarnn birini veya her ikisini kapsayabilir.
6. e 7. a 8. d 9. a 10. d
141
Eroul, Cem (1977). Trk Anayasa Dzeninde Cumhuriyet Senatosunun Yeri. Ankara: ASBF Yayn. Gzler, Kemal (2000). Trk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi. Karamustafaolu, Tuncer (1965). Yasama Meclisinde Komisyonlar. AHF Yayn. Kratl, Metin (1961). Parlamenter Muafiyetler. Ankara: ASBF Yayn. Onar, Erdal (1977). Meclis Aratrmas. Ankara: AHF Yayn. zbudun, Ergun (1962). Parlamanter Rejimde Parlamentonun Hkmeti Murakabe Vastalar. Ankara: AHF Yayn. zek, etin (1966). Mutlak Yasama Dokunulmazl Snrlanabilir mi? HFM. Cilt 31, Say 1-4: 79-108.
7
Amalarmz

ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yrtme organnn yapsn aklayabileceksiniz. Cumhurbakannn grev ve yetkilerini sralayabileceksiniz. Bakanlar Kurulunun oluumunu anlatabileceksiniz. Hkmet sisteminin niteliini zetleyebileceksiniz. Olaanst hl kavramn ve eitlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Monist yrtme Dalist yrtme Tarafszlk Siyasal Sorumsuzluk Cezai sorumluluk ve sorumsuzluk Bakanlk sistemi Parlamenter sistem Skynetim Olaanst hl Parlmento karar
indekiler
YRTME ORGANININ YAPISI CUMHURBAKANININ GREV VE YETKLER CUMHURBAKANININ SYASAL SORUMSUZLUU CUMHURBAKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU CUMHURBAKANINA VEKLET BAKANLAR KURULUNUN KURULUU BAKANLAR KURULUNUN YAPISI BAKANLARIN SORUMLULUU GEC BAKANLAR KURULU HKMET SSTEMNN NTEL OLAANST HL KAVRAMI VE ETLER OLAANST HL REJMLERNN KONUSU YARGISAL DENETM
Anayasa Hukuku
Yrtme Organ
Yrtme Organ
YRTME ORGANININ YAPISI
A M A
Yrtme organnn yapsn aklayabilmek.

Monist Yrtme: Yrtme yetkisinin tmnn kii ya da kurul olarak tek bir organa ait olmasdr. Dalist Yrtme: Yrtme yetkisinin bir kii ile bir kurul arasnda bltrlmesidir.
Gnmzn hrriyeti demokrasilerinde grevleri ve devlet iindeki arl gitgide artan yrtme organ, yaps bakmndan iki ana tipe ayrlabilir: Monist (teki) yrtme ve dalist (ikici) yrtme. Monist yrtmede (yrtme yetkisinin tek bir kii veya bir kurulda topland yrtme eididir), yrtme yetkisinin tm, tek bir organa aittir. Bu organ, tek bir kii veya bir kurul olabilir. Birinci durum, yrtme yetkisinin tmnn, halka seilmi bir bakana ait olduu Amerikan tipi bakanlk sistemidir. Yrtme yetkisinin tek bir kiiye verilmesi, phesiz, o kiinin yrtme yetkisini tek bana kulland anlamna gelmez. Bakann sekreter adyla anlan bakanlar, danmanlar ve yrtme organnn dier grevlileri, elbette bu yetkinin kullanlmasna katlrlar. Burada kastedilen, yrtme yetkisinin kaynann tek kiide olmasdr. Monist yrtmenin ikinci eidi, ilk bakta Amerikan bakanlk sisteminden ok farkl gibi grnen, svire tipi meclis hkmetidir. Bununla birlikte iki sistem, yrtmenin monist yaps, dier bir deyile tm yrtme yetkisinin tek bir organa verilmi olmas bakmndan birbirlerine benzemektedir. Aralarndaki fark, svire sisteminde bu yetkinin, bir kiiye deil, kollektif olarak bir kurula (Federal Konsey) verilmesidir. Bu sistemde bir devlet bakanl makam yoktur ve Konsey yeleri eit yetkiye sahiptirler. Yrtme yetkisinin bir kurul tarafndan kullanlmas asndan, bu sisteme kollejyal yrtme sistemi de denilmektedir. Yrtme organnn kuruluunda ikinci ana tip, dalist yrtmedir. Bu sistemde yrtme yetkisi, bir kii (devlet bakan) ile bir kurul (bakanlar kurulu) arasnda bllmtr. Devlet bakan, meruti bir hkmdar veya bir cumhurbakan olabilir. Dalist yrtme, parlamenter rejimlerin temel zelliklerinden biridir. Bu sistemde devlet bakan siyasal bakmdan sorumsuz, hkmet veya bakanlar kurulu ise yasama organna kar kollektif ve bireysel olarak sorumludur. Dalist yrtme iinde de Cumhurbakannn stnlk tad sistemlerle (mesela, V. Fransz Cumhuriyeti), Bakanlar Kurulunun stnlk gsterdii sistemler (ngiltere, Almanya, talya, skandinav lkeleri) arasnda bir ayrm yaplabilir. Parlamenter rejimi benimseyen lkemizde de yrtme organ dalist yapdadr. Anayasaya gre
Kollejyal Yrtme: Yrtme yetkisinin bir kurul tarafndan kullanld teki yrtme modelidir.
144
Anayasa Hukuku
(m. 8) Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir.
Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl

Cumhurbakannn seimi ve tarafszl konusunda 1961 ve 1982 Anayasasnn kabul ettii sistemle, bu Anayasada 31.5.2007 tarihli ve 5678 sayl Kanunla yaplan deiikliin ortaya kard sistem arasnda nemli farklar vardr. 1961 ve 1982 Anayasas, 1924 Anayasasnn aksine, Cumhurbakannn tarafsz ve partiler st konumunu salama konusunda zel bir aba gstermilerdir. Bunda, zellikle 1982 Anayasasnn Cumhurbakanl makamn, seilmi siyasetileri dengeleyecek ve frenleyecek bir eit vesayet makam olarak tasavvur etmi olmasnn rol vardr. Bu anlay, Cumhurbakannn seimine ilikin eitli hkmlere yansmtr. Her iki Anayasa, Cumhurbakannn grev sresini, yasama meclislerinin grev sreleriyle akmayacak biimde, yedi yl olarak tesbit etmilerdir. Bylece, grev sresi srasnda parlamentodaki farkl siyasal ounluklarla birlikte almas muhtemel olan Cumhurbakannn, partiler st bir tutum izlemeye zen gsterecei mid edilmitir. Ayn amaca ynelik olarak, Cumhurbakanna tekrar seilme (1961 Anayasasna gre arka arkaya iki defa seilme) yasa getirilmi, dolaysyla onun tekrar seilebilmek iin baz siyasal gleri honut etme eilimi nlenmek istenmitir. Cumhurbakanl seiminde TBMMnin basit ounluu ile yetinilmeyerek ilk iki seim turunda ye tamsaysnn te iki, nc ve drdnc turlarda salt ounluunun (1961 Anayasasna gre, ilk iki turda te iki, sonraki tm turlarda salt ounluk) aranmas suretiyle, Cumhurbakannn ou zaman birden fazla siyasi partinin zerinde uzlaabilecei bir ahs olmas amalanmtr. Her iki Anayasa, deiik yollardan, TBMM yesi olmayan bir ahsn Cumhurbakan olmasna izin vermitir. 1982 Anayasasna gre, Meclis ye tamsaysnn en az bete birinin yazl nerisi ile Cumhurbakanlna TBMM yeleri dndan aday gsterilebilmesi mmknd. 1961 Anayasas ise uygulamada bunu, Cumhurbakannca Cumhuriyet Senatosuna seilen kontenjan senatrleri yoluyla salamtr. TBMM dndan bir kiinin adayl sz konusu olduunda, kendisi kontenjan senatrlne atanarak Cumhurbakan seilme ehliyetine sahip klnmtr. Nihayet her iki Anayasa, Cumhurbakan seilen kiinin, varsa partisiyle ilikisinin kesilmesini ve milletvekillii sfatnn sona ermesini ngrmtr. Bu anlay erevesinde, 1961 ve 1982 Anayasas dneminde grev gren sekiz Cumhurbakanndan beinin siyaset kkenli olmamas (Cemal Grsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutrk ve Kenan Evren asker, Ahmet Necdet Sezer ise yarg kkenli) artc deildir. Bu durum, Cumhurbakanl iin ngrlen vesayeti denetim makam anlayna uygun dmektedir. 2007 ilkbaharnda, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin grev sresi sona ererken, yrrlkteki Anayasann 102. maddesine gre, hukuki durum ak grnyordu: En az er gn ara ile yaplacak oylamalarn ilk ikisinde ye tamsaysnn te iki ounluk oyu salanamazsa nc oylamaya geilir, nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluunu salayan aday Cumhurbakan seilmi olur. Bu oylamada ye tamsaysnn salt ounluu salanamad takdirde nc oylamada en ok oy alm bulunan iki aday arasnda drdnc oylama yaplr. Bu oylamada da ye tamsaysnn salt ounluu ile Cumhurbakan seilmedii takdirde derhal Trkiye Byk Millet Meclisi seimleri yenilenir. O gnk parlamento aritmetiine gre, AKP ounluunun, birinci ve ikinci turlarda olmasa bile,
7. nite - Yrtme Organ
145
nc turda kendi adayn Cumhurbakan semesinde hibir anayasal engel grnmyordu. Oysa Anayasa Mahkemesi, 134 muhalefet milletvekilinin at iptal davas zerine, Cumhurbakan seiminin birinci turunda Meclisin, gzetilmesi gereken toplant yetersays ile ilgili kararn bir eylemli itzk niteliinde grerek iptal etmi ve yrrlnn durdurulmasna karar vermitir. Anayasa Mahkemesine gre, Anayasann 102. maddesinin ilk fkrasnda Cumhurbakannn seimi iin ngrlen te iki ounluk, dava konusu meclis kararna ilikin birinci oylama ynnden hem toplant hem de toplant yetersaysn kapsamaktadr. Bu nedenle, tzn 121. maddesinde de yapilan gnderme dorultusunda ayn yetersaynn benimsenmi olduunun kabul gerekmektedir. Oysa TBMMnin 27.4.2007 gnl, 96. Birleiminde 11. Cumhurbakan seimiyle ilgili birinci oylamaya geilmeden nce Cumhurbakan seiminde uygulanmas gereken toplant yetersaysnn Anayasann 96. maddesinde ngrlen toplant yetersays olduu Meclis kararyla saptanmtr. Bylece Anayasann 102. maddesine yaplan gnderme nedeniyle, Cumhurbakan seimine ilikin toplant ve karar yetersaysnn ilk oylamada TBMM ye tamsaysnn te ikisini oluturan 367 olduunu ngrd sonucuna varlan tzn 121. maddesi dava konusu meclis kararna ilikin birinci oylama ynnden deitirilerek toplant yetersays konusunda, Anayasann 96. maddesindeki genel kural dorultusunda TBMM ye tamsaysnn en az te birini oluturan 184 oyun yeterli olduu kabul edilmitir. Bu yorumla Anayasa Mahkemesi, anlan meclis kararnn bir eylemli tzk deiiklii niteliinde ve Anayasann 102. maddesine aykr olduu sonucuna vararak iptale karar vermitir (E.2007/45, K. 2007/54, k.t. 1.5.2007, RG, 27.06.2007, Say 26565). Ciddi eletirilere urayan bu karar, Anayasann lafzi (szel), amasal ve tarihsel yorumuyla badamamaktadr. Hereyden nce, toplant yetersays ile karar yetersays tamamen farkl kavramlardr. Toplant ve karar yetersaylar, Anayasann o zaman yrrlkte olan 96. maddesine gre yle belirlenmiti: Anayasada bakaca bir hkm yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verilir; ancak karar tamsays hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz. Anayasann eitli hkmlerinde (m. 84, 87, 94, 99, 100, 102, 105, 111, 175) zel karar yetersaylar belirlenmi olduu hlde, hibir hkmnde zel bir toplant yetersaysna yer verilmemitir. Dolaysyla, Anayasada bakaca bir hkm bulunmadna gre, TBMMnin btn ilerinde toplant yetersays, 96. maddenin ak hkmne gre ye tamsaysnn en az te biri, yani 184tr. Cumhurbakan seimlerine ilikin 102. madde de toplant yetersays hakknda bakaca bir hkm getirmemi, sadece karar yetersaylarn belirlemitir. stelik Anayasa Mahkemesinin yorumuna gre, seimin birinci ve ikinci turlarnda toplant yetersays, ye tamsaysnn te ikisi olan 367 says olarak kabul edildii takdirde, 102. maddenin, nc ve drdnc turlarda karar yetersays olarak ye tamsaysnn salt ounluunu yeterli gren nc fkras etkisiz klnm, yani bir anlamda iptal edilmi olacaktr. nk ye tamsaysnn te birinden bir fazla sayda milletvekili, birinci (veya ikinci) turlara katlmayarak sreci tkayabilecekler, bylece salt ounluun yeterli olduu nc ve drdnc turlara erimek hibir zaman mmkn olmayacaktr. Aznln ounlua tahakkm veya dayatmas anlamna gelecek byle bir sonucu, anayasa koyucunun istemi olduu dnlemez. Aksine, 1982 Anayasa koyucusu, genel olarak meclisin karar alma srecini, zel olarak da Cumhurbakan seimini kolaylatrmak ve kilitlenmeleri nlemek amacn gtmtr. Bu amala, 1961 Anayasasnda ye tamsaysnn salt ounlu-
146
Anayasa Hukuku
u olan toplant yetersays, ye tamsaysnn te birinden bir fazlasna drlm, Cumhurbakan seiminin 1980 ylnda olduu gibi sonsuza kadar srp gitmesini nlemek iin de drdnc oylamada salt ounluk salanamad takdirde, TBMM seimlerinin zorunlu olarak yenilenmesi kural kabul edilmitir. Dolaysyla, Anayasann byle bir kilitlenme ihtimalini son derece arttran bir zm benimsemi olduunu kabule imkn yoktur. Nihayet, Anayasa Mahkemesinin anlan TBMM kararn denetlemeye yetkili olup olmad da ayr bir sorundur. Bilindii gibi Anayasa Mahkemesi, TBMM kararn denetlemeye kural olarak yetkili deildir. Ancak Mahkeme, tzk zerindeki denetim yetkisinden hareketle, eylemli tzk deiiklii niteliinde grd meclis kararlarn da denetim yetkisi kapsamna almtr. Oysa sz konusu olayda eylemli (fiili) bir tzk deiiklii sz konusu deildir. nk tzn Cumhurbakan seimine ilikin 121. maddesi, sadece Anayasann 102. maddesine atfta bulunmakla yetinmekte, konuya ilikin baka bir hkm getirmemektedir. Dolaysyla drt yenin hakl olarak belirttikleri gibi, Mahkemenin bu konuyu incelemeye yetkisi yoktur. Anayasa Mahkemesinin bu ok tartmal kararnn sonucunda Cumhurbakanl seim srecinin tkanmas zerine TBMM, 31.5.2007 tarihli ve 5678 sayl anayasa deiiklii kanunu ile Cumhurbakan seimi yntemini deitirmi ve halk tarafndan seilme yntemini benimsemitir. 101. maddenin yeni ekline gre, Cumhurbakan, krk yan doldurmu ve yksek renim yapm Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seilme yeterliliine sahip Trk vatandalar arasndan, halk tarafndan seilir. Cumhurbakannn grev sresi be yldr. Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbakan seilebilir. Cumhurbakanlna Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri iinden veya Meclis dndan aday gsterilebilmesi yirmi milletvekilinin yazl teklifi ile mmkndr. Ayrca, en son yaplan milletvekili genel seimlerinde geerli oylar toplam birlikte hesaplandnda yzde onu geen siyasi partiler ortak aday gsterilebilir. Cumhurbakan seilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelii sona erer. 102nci madde ise u ekli almtr: Cumhurbakan seimi, Cumhurbakannn grev sresinin dolmasndan nceki altm gn iinde; makamn herhangi bir sebeple boalmas hlinde ise boalmay takip eden altm gn iinde tamamlanr. Genel oyla yaplacak seimlerde, geerli oylarn salt ounluunu alan aday, Cumhurbakan seilmi olur. lk oylamada bu ounluk salanamazsa, bu oylamay izleyen ikinci pazar gn ikinci oylama yaplr. Bu oylamaya, ilk oylamada en ok oy alm iki aday katlr ve geerli oylarn ounluunu alan aday, Cumhurbakan seilmi olur. kinci oylamaya hak kazanan adaylardan birinin lm veya seilme yeterliliini kaybetmesi hlinde; ikinci oylama boalan adayln birinci oylamadaki sraya gre ikame edilmesi suretiyle yaplr. kinci oylamaya tek adayn kalmas hlinde, bu oylama referandum eklinde yaplr. Aday, geerli oylarn ounluunu ald takdirde Cumhurbakan seilmi olur. Cumhurbakan greve balayncaya kadar grev sresi dolan Cumhurbakannn grevi devam eder. Cumhurbakanl seimine ilikin usul ve esaslar kanunla dzenlenir.
147
Bu Anayasa Deiiklii Kanunu, Cumhurbakan Sezer tarafndan hem iptal ve yok saylma talebiyle Anayasa Mahkemesine gtrlm, hem de halkoylamasna sunulmutur. Muhalefet milletvekilleri de ayn dorultuda Anayasa Mahkemesinden iptal ve yok sayma talebinde bulunmulardr. Ancak Anayasa Mahkemesi bu talepleri reddetmi, 21 Ekim 2007 tarihli halkoylamasnda da anayasa deiiklii hakkndaki 5678 sayl Kanun, geerli oylarn yzde 68.95i ile kabul edilmitir. Anlan kanunun, Cumhurbakanl kurumunun anayasal konumu bakmndan hayli radikal deiiklikler getirdii bir gerektir. Halk tarafndan seilme, phesiz, Cumhurbakannn demokratik meruluunu glendirecek bir faktrdr. Halk ounluunun desteinden g alan bir Cumhurbakan, Anayasann kendisine tand geni yetkileri, daha geni bir hareket serbestlii ile kullanabilir ve siyasi alanda daha rahatlkla inisiyatif alabilir. Bu deiikliin, hkmet sistemini parlamenter rejim zelliklerinden bsbtn uzaklatrp bir yar bakanlk rejimine yaklatrp yaklatrmad, aada tartlacaktr. Ayrca halk tarafndan seilme ve iki defa seilebilme ilkelerinin, 1961 ve 1982 Anayasasn hazrlayanlarn zihnindeki tarafsz ve denge unsuru bir Cumhurbakan tasavvurundan, partili bir Cumhurbakan realitesine doru bir kay anlamna geldii de sylenebilir. nk yasama meclisinin baz durumlarda siyaset kkenli olmayan bir kiiyi Cumhurbakan semesi mmkn olduu hlde, arkasnda rgtl bir parti (veya partiler) destei olmayan bir ahsn halk tarafndan seilmesi, imknsz denilebilecek derecede gtr. kinci defa seilebilme imknnn da bu ihtimali kuvvetlendirecei phesizdir. Tekrar seilmek isteyen bir Cumhurbakannn, bu destei koruyabilmek iin, baz siyasi hesaplar iine girmesi doaldr. Ancak unutmamak gerekir ki tarafszlk, kanunlarla yaratlacak bir nitelik olmaktan ok, bir kiilik ve zihniyet meselesidir. Siyaset kkenli olmayan bir ahsn grevinde tarafsz davranacann hibir garantisi olmad gibi, siyaset kkenli bir Cumhurbakannn mutlaka dar partizan saiklerle hareket edecei de varsaylamaz. stelik Cumhurbakannn yasama organnca seildii parlamenter rejimlerde de hemen daima siyaset kkenli kiiler Cumhurbakan seilmektedir.
CUMHURBAKANININ GREV VE YETKLER

A M A
Cumhurbakannn grev ve yetkilerini sralayabilmek.
Cumhurbakan, devletin ba olmak sfatyla Trkiye Cumhuriyetinin ve Trk Milletinin birliini temsil eder. Anayasann uygulanmasn, Devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetir (m. 104/1). Cumhurbakannn bu amalarla yapaca grevler ve kullanaca yetkiler, Anayasann 104. maddesinde, ilikin olduklar devlet organna gre snflandrlarak gsterilmitir.
Yasama le lgili Grev ve Yetkiler

a) Gerekli grd takdirde, yasama ylnn ilk gn Trkiye Byk Millet Meclisinde al konumasn yapmak, b) Trkiye Byk Millet Meclisini gerektiinde toplantya armak, c) Kanunlar yaymlamak, d) Kanunlar tekrar grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek, e) Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak,
148
Anayasa Hukuku
f) Kanunlarn, kanun hkmndeki kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn tmnn veya belirli hkmlerinin Anayasaya ekil veya esas bakmndan aykr olduklar gerekesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak, g) Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar vermek.
Yrtme le lgili Grev ve Yetkiler

a) Babakan atamak ve istifasn kabul etmek, b) Babakann teklifi zerine bakanlar atamak ve grevlerine son vermek, c) Gerekli grd hallerde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek veya Bakanlar Kurulunu bakanl altna toplantya armak, d) Yabanc devletlere, Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek, e) Milletleraras anlamalar onaylamak ve yaymlamak, f) Trkiye Byk Millet Meclisi adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil etmek, g) Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek, h) Genelkurmay Bakann atamak, i) Milli Gvenlik Kuruluna bakanlk etmek, k) Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla, skynetim veya olaanst hl ilan etmek ve kanun hkmnde kararname karmak, l) Kararnameleri imzalamak, m) Srekli hastalk, sakatlk ve kocama sebebi ile belirli kiilerin cezalarn hafifletmek veya kaldrmak, n) Devlet Denetleme Kurulunun yelerini ve Bakann atamak, o) Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrmak, ) Yksekretim Kurulu yelerini semek, p) niversite rektrlerini semek.
Yarg le lgili Grev ve Yetkiler

Anayasa Mahkemesi yelerini, Dantay yelerinin drtte birini, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay Cumhuriyet Basavc vekilini, Askeri Yargtay yelerini, Askeri Yksek dare Mahkemesi yelerini, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek. Bu hususlarn dnda Cumhurbakan, ayrca Anayasada ve kanunlarda verilen seme ve atama grevleri ile dier grevleri yerine getirir ve yetkileri kullanr (m. 104/son). Anayasada saylan bu yetkilerin, Cumhurbakanl makamn, parlamenter rejimlerde genellikle grlen sembolik bir makam olmaktan karp, siyasal sistemin nemli bir unsuru hline getirdii aktr.
CUMHURBAKANININ SYASAL SORUMSUZLUU

Anayasaya gre (m. 105/1), Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr; bu kararlardan Babakan ve ilgili bakan sorumludur. Anayasa hukukunda kar imza kural denilen ve parlamenter rejimin temel ilkelerinden birini oluturan bu kural, yrtme yetkisinin gerekte Cumhurbakannda deil, yrtme organnn sorumlu unsuru olan Bakanlar Kurulunda olduu anlamna gelir. nk yetki ile
149
sorumluluun birbirine paralel olmas, kamu hukukunun temel ilkelerinden biridir. Cumhurbakannn sorumsuzluu, aslnda onun yetkisizlii demektir. Buna karlk, siyasal sorumluluu yklenen Babakan ve bakanlar, yrtme yetkisinin gerek sahibi durumundadrlar. Kar imza ilkesinin kkeni, parlamenter rejimin tedricen olumaya balad meruti monari adr. Bu dnemde, sorumsuz olan hkmdarn ilemlerine, parlamentoya kar sorumlu bulunan Babakan ve bakanlarn da katlmalar zorunluluu, yrtme yetkisinin hkmdarn mnhasr yetki alanndan kp halk temsilcileriyle paylalmaya balamas anlamna geliyordu. Gnmzde ise devlet bakannn bir kararnn Babakan ve ilgili bakan tarafndan imzalanmasndan ok, aslnda Babakan ve ilgili bakanlar tarafndan alnan bir kararn devlet bakannca imzalanarak eklen tekemml ettirilmesi sz konusudur. Buna karlk 1982 Anayasas, Cumhurbakannn Anayasa ve dier kanunlarda gsterilen baz ilemleri Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabileceini belirttii gibi, bu ilemlere kar Anayasa Mahkemesi dhil, yarg mercilerine bavurulamayacan da hkme balamtr (m. 105/1,2). Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemler sorununu, parlamenter rejim ve hukuk devleti olmak zere iki kavram asndan incelemek gerekir. Bilindii gibi, parlamenter rejimlerde devlet bakannn ilemlerinde kar imza zorunluluu temel kuraldr. Ancak bu kuraln, Cumhurbakannn sadece yrtme alanndaki ilemlerine mi ilikin olduu, yoksa onun Devlet Bakanl sfatndan doan yetkileriyle ilgili ilemlerini de mi kapsad tartmaldr. Anayasa, Cumhurbakanna bir ksm yetkileri, onun tarafsz Devlet Bakan hviyeti dolaysyla vermitir. Bu yetkilerin, siyasal bakmdan tarafl olan hkmetle paylalmas, onlarn mahiyetine ve amalarna uygun dmez. Mesela Cumhurbakannn Anayasa Mahkemesine ve dier baz yksek yarg organlarna ye semesi, onun tarafsz stats nedeniyle tannm bir yetkidir. Yargnn bamszlna byk deer ve nem veren bir anayasann, bu yetkinin hkmetle paylalmasn daha dorusu fiilen hkmet tarafndan kullanlmasn istemi olaca dnlemez. Ayn ekilde, Cumhurbakannn kanunlar bir defa daha grlmek zere Meclise geri gnderme ve kanunlar hakknda Anayasa Mahkemesinde iptal davas ama yetkileri de eer bu yetkilerin ancak kar imza ile kullanlabilecekleri kabul edilirse, btn anlamlarn yitirecektir. nk gnmzn partilere dayanan parlamenter rejiminde bir kanunun, hkmete ramen kmas son derece uzak bir ihtimaldir. Hkmetin, kendi grlerini yanstan bir kanunun yeniden grlmesini isteyebileceini veya bu kanun hakknda iptal davas almasn uygun greceini dnmek ise anlamsz olur. u hlde, 1982 Anayasasnn 104. maddesinin Cumhurbakanna tand yetkilerin hangileri, onun tarafndan tek bana kullanlabilecektir? Bu konuda ilkin Anayasann ilgili hkmnde bu konuda bir aklk olup olmadna, eer aklk yoksa yetkinin mahiyetine baklmaldr. Mesela 104. madde sz edilen Genelkurmay Bakann atamak yetkisi, Anayasann 117/4. maddesine gre, ancak Bakanlar Kurulu ile birlikte kullanlabilir: Genelkurmay Bakan, Bakanlar Kurulunun teklifi zerine, Cumhurbakannca atanr. Gene 104. maddede sz edilen yabanc devletlere Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek, milletleraras anlamalar onaylamak ve yaymlamak, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek, olaanst hlde veya skynetim durumunda kanun hkmnde kararname karmak ve kararnameleri imzalamak yetkilerinin, mahiyetleri gerei olarak, ancak Bakanlar Kurulu ile birlikte kullanlabilecek yetkiler olduunda kuku
Kar-mza Kural: Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda, tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlarnn, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanmas ve bu kararlardan Babakan ve ilgili bakann sorumlu olmasdr.
150
Anayasa Hukuku
yoktur. Nihayet bakanlar atamak ve grevlerine son vermek yetkilerinin ancak Babakann teklifi zerine kullanlabilecei, Anayasann ak hkm gereidir. Anayasann, Cumhurbakannn resen (tek bana) imzalad karar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dhil, yarg mercilerine bavurulamayaca hkm (m. 105/2), hukuk devleti asndan tartmalara yol aacak niteliktedir. Bir defa unu belirtmek gerekir ki, Anayasa yargs kural olarak yasama ilemleri zerinde sz konusu olduundan, Cumhurbakannn ilemlerine kar Anayasa Mahkemesine bavurulmas, Anayasada byle bir hkm bulunmasayd bile, zaten dnlemezdi. Burada aratrlmas gereken husus Cumhurbakannn tek bana yapt ilemlerin idari yarg denetimine tbi olup olmadklardr. Bunu belirlerken, Cumhurbakannn ileminin idari nitelikte olup olmadna bakmak gerekir; nk idari yarg, idarenin eylem ve ilemleri zerinde geerlidir. dare kavram ise, kanunlarn uygulanmasn salamak anlamna gelir. Cumhurbakannn dorudan doruya anayasadan kaynaklanan ve kendisine yrtme organnn ba sfatyla deil, devletin ba sfatyla tannm olan yetkilerinin kullanlmasn ise kanunlarn uygulanmasn salamak faaliyeti olarak grmek, dier bir deyile idare fonksiyonu iinde saymak mmkn deildir. Bu durum, Cumhurbakannn yasama ve yarg alanlarna ilikin ilemlerinde ok aktr. Mesela Cumhurbakannn Anayasa Mahkemesinde iptal davas amasn veya kanunlar bir kere daha grlmek zere Meclise geri gndermesini, yahut Anayasa Mahkemesine ye semesini bir idari ilem sayp idari yargnn denetimine tbi tutmak dnlebilir mi? 1961 Anayasas dneminde de Cumhurbakannn bu tr ilemlerinin idari yargca denetlenebileceini gsteren bir yargsal rnek yoktur. Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu konusu ile ilgili olarak tartlmas gereken bir husus da Cumhurbakannn Bakanlar Kurulunca hazrlanan kararnameleri mutlaka imzalamak zorunda olup olmaddr. Anayasa, Cumhurbakann, ounluk partisinin emrindeki bir yrtme arac olarak deil, siyasal hayatmzda denge ve istikrar unsuru olabilecek tarafsz bir makam sahibi olarak dnmtr. Bu durumda Cumhurbakannn, btn Bakanlar Kurulu kararnamelerini otomatik ekilde onaylama zorunda olduu elbette savunulmaz. Ancak kanmzca bu konuda bir ayrm yapmak gereklidir. Bakanlar Kurulunun hukuka uygun bir ileminin, Cumhurbakannca siyasal yerindelik asndan denetlenmesi ve reddedilmesi, hukuken mmkn olmakla beraber, parlamenter rejimin mantna ve salkl ileyi kurallarna uygun bir davran deildir. Dier bir deyile sorumsuz Cumhurbakan, sorumlu hkmetin siyasal takdir yetkisine, en iyi niyetli gerekelerle de olsa, mdahale etmemeli, bu alandaki roln bir danma ve uyar fonksiyonu ile snrl tutmaldr. Aksi hlde, parlamentoda ounlua sahip olduu hlde Cumhurbakannn engellemesi yznden politikasn gerei gibi yrtemeyen hkmetin istifa ederek bir anayasa bunalmna yol amas ve bundan sonuta Cumhurbakannn prestij ve otoritesinin de zarar grmesi mmkndr. Buna karlk Cumhurbakannn, Bakanlar Kuruluna hukuka aykr bir ilemini imzalamas gerektii elbette sylenemez. Cumhurbakannn sorumsuzluu onun hukuka aykr kararnameleri imzalama zorunda olduu ekilde yorumlanamaz. Bu, her eyden nce, Cumhurbakannn anayasann ve hukukun stnlne bal kalma and ile badamaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
1982 Anayasas ile kabul edilen kar imza kuralnn Cumhurbakannn sadece yrtSIRA SZDE me alanndaki ilemlerine mi ilikin olduunu, yoksa onun Devlet Bakanl sfatndan doan yetkileriyle ilgili ilemleri de mi kapsadn tartnz.
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
151
CUMHURBAKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU

Parlamenter rejimlerde devlet bakannn, siyasal sorumsuzluu yannda cezai bakmndan da sorumsuz olduu ilke olarak kabul edilmitir. Ancak bu konuda, cumhuriyetlerle parlamenter monariler arasnda nemli bir fark vardr. Monarilerde hkmdarn cezai sorumsuzluu mutlaktr ve grevle ilgili olmayan sular da kapsar. Mesela ngilterede latife yollu olarak, Kral bir bakan ldrrse bundan Babakan sorumludur. Eer babakan ldrrse, kimse sorumlu deildir denilmektedir. 1876 Osmanl Knn-i Esssi de, hkmdarn ahsnn mukaddes ve gayr mesul olduunu belirtmitir (m. 5). Cumhuriyet rejimlerinde ise Cumhurbakannn cezai sorumsuzluu bu kadar mutlak anlamda kabul edilmi deildir. Bir defa, Cumhurbakannn cezai sorumsuzluu, ancak onun greviyle ilgili sularndan dolay sz konusu olur. Cumhurbakan, di sulardan, yani greviyle ilgili olmayan sulardan dolay her vatanda gibi sorumludur. 1961 ve 1982 Anayasasnda bu konuda aklk olmamakla beraber, Cumhurbakannn kiisel sularndan sorumlu olduunda tereddt yoktur. Bizce bu durumda milletvekili dokunulmazl hkmlerinin uygulanmas gerekir. Cumhurbakannn greviyle ilgili sularndan dolay sorumlu olmamas, aslnda, kar imza kuralnn bir sonucudur. Cumhurbakan, ilke olarak, grevini yerine getirirken tek bana ilem yapamad, Cumhurbakan ilemlerinde Babakann ve ilgili bakanlarn imzalar bulunmas gerektii iin, ilemden doan cezai sorumluluun da Babakan ve ilgili bakanlara ait olmas gerektii kabul edilmitir. Ancak, cumhuriyet rejimlerinde Cumhurbakannn, greviyle ilgili ilerden dolay cezai sorumsuzluu bile mutlak deildir. Parlamenter cumhuriyetlerde genel olarak Cumhurbakannn vatana ihanet tekil eden sularndan dolay cezai bakmdan sorumlu olaca ilkesi kabul edilmitir. 1982 Anayasas da, bu kurala ve Trkiye Cumhuriyeti anayasalarnn geleneine (1924 Anayasas, m. 41/1; 1961 Anayasas, m. 99) uygun olarak, Cumhurbakannn vatana ihanet hlinde cezai sorumluluunu kabul etmitir. Anayasaya gre (m. 105/3), Cumhurbakan, vatana ihanetten dolay, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te birinin teklifi zerine, ye tamsaysnn en az drtte nn verecei kararla sulandrlr. Bu yetersay, 1961 Anayasasnda ye tamsaysnn te ikisi olarak belirlenmiti (m. 99). Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas hlinde onu yarglayacak olan makam, Yce Divan sfatyla Anayasa Mahkemesidir (m. 148/3). Yce Divana sevk edilen Cumhurbakannn grevinde kalp kalmayaca konusunda Anayasada aklk yoktur. Ancak bizce, greviyle ilgili bir sutan dolay Meclise Yce Divana sevk edilen bir bakan bakanlktan dm sayldna (m. 113/3) gre, TBMMnin ok daha byk bir ounluuyla ve ok daha ar bir sula sulanan bir Cumhurbakannn, grevine devam edebileceini dnmek gtr. Bu sebeple, Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas durumunda Cumhurbakanl sfatnn sona ereceini kabul etmek yerinde olur.
CUMHURBAKANINA VEKLET
Anayasaya gre Cumhurbakannn hastalk ve yurt dna kma gibi sebeplerle geici olarak grevinden ayrlmas hallerinde, grevine dnmesine kadar; lm, ekilme veya baka bir sebeple Cumhurbakanl makamnn boalmas hlinde de yenisi seilinceye kadar, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Cumhurbakanlna vekillik eder ve Cumhurbakanna ait yetkileri kullanr (m. 106). Madde veya baka bir sebeple demek suretiyle, Cumhurbakanl makamnn boalmas-
152
Anayasa Hukuku
n lm ve ekilme hllerine inhisar ettirmemitir. Cumhurbakannn salk nedeni ile grevini devaml olarak yrtemeyecek duruma gelmesi de bir boalma sebebidir. Nitekim Cumhurbakan Cemal Grselin salk durumu sebebi ile TBMM, 28.3.1966 tarihli ve 114 sayl karar ile Salk Kurulu raporunu nazara alarak, Cumhurbakanl makamnn boaldna ve yeni Cumhurbakan seiminin yaplmasna karar vermitir. Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas, baka bir boalma sebebi olarak kabul edilmelidir. Meclis Bakan, Cumhurbakanna veklet ettii sre iinde, ona ait olan btn yetkileri kullanabilir.
BAKANLAR KURULUNUN KURULUU

AM A
Bakanlar Kurulunun oluumunu anlatabilmek.
Bakanlar Kurulu, babakan ve bakanlardan oluur. Babakan, Cumhurbakannca, TBMM yeleri arasndan atanr. Bakanlar, TBMM yeleri veya milletvekili seilme yeterliine sahip olanlar arasndan babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr; gerektiinde babakann nerisi zerine Cumhurbakannca grevlerine son verilir (m.109). Bu hkmn 1961 Anayasasndan ayrlan tek yn, gerektiinde babakann nerisi zerine Cumhurbakannca bir bakann grevine son verilebilmesidir. Byle bir yetki, Babakann Bakanlar Kurulu iindeki otoritesini glendirir ve bizce, parlamenter rejimin ada gelime ynne uygundur. 1961 Anayasas ile kabul edilmi olan, parlamento dndan bakan atanabilmesi usul, 1982 Anayasasnda da korunmutur. Parlamento dnda bakan atananlar, 81. maddede yazl ekilde Millet Meclisi nnde andierler ve bakan sfatn tadklar srece milletvekillerinin tabi olduklar kayt ve artlara uyarlar ve yasama dokunulmazlna sahip bulunurlar. Bunlar Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri gibi denek ve yolluk alrlar (m. 112/4). Cumhurbakannn Babakan seme ve atama yetkisi elbette snrsz deildir. Kurulan Bakanlar Kurulunun TBMMnden gvenoyu almas zorunluluu, Cumhurbakannn ancak meclisin gvenine sahip bir kiiyi Babakan olarak atayabilecei anlamna gelir. zellikle Mecliste ak bir parti (hatta partiler) ounluunun bulunmas hlinde Cumhurbakannn, bu partinin (veya partiler koalisyonunun) liderinden baka bir kiiyi babakan olarak atamas dnlemez. Byle bir atama hukuken phesiz mmkn olmakla beraber, Cumhurbakannca atanan babakann Mecliste gvenoyu alamamas, sonuta Cumhurbakanl makamnn otoritesini sarsabilecek bir anayasa bunalmna sebep olabilir. Bakanlar Kurulu, Cumhurbakannn atama ilemiyle birlikte kurulmu olur ve greve balar. Yeni kurulan Bakanlar Kurulunun greve balamak iin TBMMnin gvenoyunu beklemesi sz konusu deildir. Ancak, Bakanlar Kurulunun kuruluu ile birlikte, Bakanlar Kurulunun listesi tam olarak TBMMye sunulur. Meclis tatilde ise toplantya arlr. Bakanlar Kurulunun program, kuruluundan en ge bir hafta iinde Babakan veya bir bakan tarafndan TBMMde okunur ve gvenoyuna bavurulur. Gvenoyu iin grmeler, programn okunmasndan iki tam gn getikten sonra balar ve grmelerin bitiminden bir tam gn getikten sonra oylama yaplr (m. 110). Bakanlar Kurulunun gvenoyu alm saylmas iin, zel bir ounluk ngrlmemitir. tze gre gven oylamas ak oyla genel hkmlere gre yaplr (m.124). Genel hkmlerle kastedilen, Anayasann 96. maddesindeki toplant ve karar yeter saysdr. Anayasa Mahkemesi, daha n-
153
ceki TBMM tznde yer alan gvenoyu verenlerin says, gvensizlik oyu verenlerden fazlaysa Bakanlar Kurulu gven alm olur kuraln, ekimser oylarn kabul veya ret oylarna eklenemeyecei, dolaysyla karar oluumunda dikkate alnamayaca gerekesiyle iptal etmitir. Anayasa, bu konuda zel bir ounluk aramamak suretiyle, hkmetin kuruluunu kolaylatrmak amacn gtmtr. Gvenoyu iin grmelerin, programn okunmasndan iki tam gn getikten sonra balamasnn amac, program zerinde gr bildirecek olan milletvekillerine ve siyasi parti gruplar szclerine hazrlanma imkn vermektir. Oylamann, grmelerin bitiminden bir tam gn getikten sonra yaplmas ise milletvekillerinin o anki duygu ve heyecanlaryla deil, iyice dnerek oy kullanmalarn salama amacn gtmektedir. Serinleme sresi ad verilen bu srelerin baka rneklerine de anayasamzda rastlanmaktadr.
BAKANLAR KURULUNUN YAPISI

Bakanlar Kurulu, babakan ve bakanlardan oluan kollektif bir karar organ olmakla beraber, bu kurul iinde Babakann zel bir siyasi liderlik mevkii vardr. Geri Babakan, bakanlarn idare hukukundaki anlamnda hiyerarik amiri deildir ama Bakanlar Kurulu iinde hi deilse eitler arasnda birincidir. Bu zellik, 1961 Anayasasnda da Babakan, Bakanlar Kurulunun bakan olarak, Bakanlklar arasnda ibirliini salar ve hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir (m. 105/1) eklinde ifade edilmiti. 1982 Anayasas, bu hkm aynen tekrar etmekten baka, bakanlarn Babakana kar sorumlu olduklarn; Babakann, bakanlarn grevlerinin anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gzetmek ve dzeltici nlemleri almakla ykml olduunu da (m. 112/2,3) ifade etmitir. Babakann, bir bakann azlini Cumhurbakanndan isteyebilme yetkisi (m. 109/3) de buna eklendiinde, 1982 Anayasasnn Bakanlar Kurulu iinde Babakann durumunu nemli lde glendirmi olduu sylenebilir. Anayasa, bakanlklarn saysn ve adlarn belirtmi deildir. Bu i, kanuna braklmtr. Anayasaya gre (m.13/1), Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenir. Ak olan bakanlklarla izinli veya zrl olan bir bakana, dier bir bakan geici olarak vekillik eder. Bir bakan birden fazlasna vekillik edemez. Herhangi bir sebeple boalan bakanla en ge on be gn iinde atama yaplr (m. 113/2, 4).
Hiyerari: dare rgtnde yer alan makam ve grevlilerin aadan yukarya doru birbirlerine derece derece balanarak en stteki yetkili ya da yetkililere tbi olmasn ifade eder.
BAKANLARIN SORUMLULUU Siyasal Sorumluluk

Bakanlarn siyasal sorumluluu, parlamenter rejimin temel kural ve nde gelen zelliidir. Bu sorumluluk, bakanlarn grevlerine parlamento tarafndan son verilebilmesi anlamna gelir. Dier bir deyile, siyasal sorumlulukta meyyide, cezai veya hukuki deil, sadece siyasaldr. Siyasal sorumluluk, kollektif ve bireysel olmak zere iki trldr. Kollektif (ortak) sorumluluk, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden doan sorumluluktur. Anayasaya gre (m. 112/1) Bakanlar Kurulu, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden birlikte sorumludur. Kollektif sorumluluk ilkesi, genel siyasetinden dolay gvensizlik oyu alan bir hkmetin tm olarak ekilmesi sonucunu dourur. Hkmetin genel siyasetinden dolay, Bakanlar Kurulunun bir ksm yelerinin drlmesi, bir ksmnn ise grevlerinde braklmas mmkn deildir.
154
Anayasa Hukuku
Gvenoyu: Hkmetin TBMMce desteklenip desteklenmediini belirlemek zere bavurulan oylamadr.
Siyasal sorumluluun ikinci eidi, bakanlarn bireysel sorumluluudur. Anayasa bunu, her bakan... ayrca, kendi yetkisi iindeki ilerden ve emri altndakilerin eylem ve ilemlerinden de sorumludur demek suretiyle ifade etmitir (m. 112/2). Bireysel sorumluluk, hkmetin genel siyaseti ile ilikisi olmayan ve tek bir bakanln grev ve yetki alanna giren hususlarda sz konusu olabilir. Byle bir durumda meclisin, sadece o bakan iin gvensizlik oyu vermesi ve dolaysyla Bakanlar Kurulu grevinde kald hlde sadece o bakann ekilme zorunda kalmas mmkndr. Ancak, gnmzde bireysel siyasal sorumluluk mekanizmasnn ok nadir iledii grlmektedir. Parlamento tarihimizde bireysel siyasal sorumluluun bir rnei 1980 ylnda Dileri Bakan Hayreddin Erkmenin gvensizlik oyuyla drlmesine ramen Demirel Hkmetinin greve devam etmesidir. Siyasal sorumluluk yasama organnn gvenini kaybeden bir hkmetin veya bakann ekilmek zorunda kalmas anlamna geldiine gre, siyasal sorumluluu gerekletirecek anayasal yntem, gvenoyu mekanizmasdr. Anayasa, gvenoyunu, grev balangcnda ve grev srasnda olmak zere iki tr olarak dzenlemitir. Grev balangcndaki gvenoyu, Bakanlar Kurulunun kuruluunu izleyen gvenoyudur. Ancak parlamenter rejimde hkmet, sadece greve balarken deil, grevinin devam srasnda da parlamentonun gvenine sahip olmaldr. Grev srasndaki gven oylamas, ya milletvekillerinin veya hkmetin teebbs zerine yaplabilir. Milletvekillerinin teebbs ile gven oylamasna, gensoru grmeleri sonunda bavurulabilir. Gensoru grmeleri sonunda, yelerin veya gruplarn verecekleri gerekeli gvensizlik nergeleri, TBMM ye tamsaysnn mutlak ounluu ile kabul edildii takdirde, Bakanlar Kurulu veya ilgili bakan drlm olur (m. 99/5). Grev srasndaki gvenoyunun ikinci tr, hkmetin teebbs zerine yaplan ve gven istemi olarak adlandrlan oylamadr. Anayasaya gre (m. 111), Babakan, gerekli grrse, Bakanlar Kurulunda grtkten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisinden gven isteyebilir. Gven istemi, Trkiye Byk Millet Meclisine bildirilmesinden bir tam gn gemedike oya konulamaz. Gven istemi, ancak ye tamsaysnn salt ounluuyla reddedilebilir. Grev balangcndaki gvenoyunda anayasamz adi ounluu yeterli grd hlde, grevde bulunan bir hkmetin, ister gensoru sonucunda, ister gven istemi sonucunda drlebilmesi iin, ye tamsaysnn salt ounluunun oyunu art komutur. Bylece, hkmetlerin kurulmas kolaylatrlm, drlmesi ise gletirilmi olmaktadr. Bunun amac, hkmet bunalmlarn ve hkmet istikrarszln bir lde olsun azaltmaktr. II. Dnya Sava sonras baz Bat Avrupa anayasalarnda da benzer hkmlere rastlanmaktadr. lgili maddelerde yer verilen serinleme srelerinin de dolayl olarak hkmet istikrarna katkda bulunabilecei dnlebilir.
Cezai Sorumluluk
Cezai sorumluluk, bakanlarn grevleriyle ilgili sularndan doan sorumluluklardr. Bu sorumluluk, meclis soruturmas yoluyla aratrlr ve soruturma sonucunda, ilgili bakann Yce Divana sevkedilmesine Meclise karar verilebilir. TBMM kararyla Yce Divana sevkedilen bir bakan, bakanlktan der. Bakanlarn, grevleriyle ilgili olmayan sular hakknda ise, milletvekillerine uygulanan kurallar geerlidir. Yani bunlar, dokunulmazlklar Meclis tarafndan kaldrldktan sonra, genel mahkemelerde yarglanrlar.
155
Hukuki Sorumluluk
Hukuki sorumluluk, bakanlarn grevleriyle ilgili olarak devlete verdikleri zararn, kendilerine tazminat davas yoluyla dettirilmesidir. 1924 Anayasas hukuki sorumluluk konusunda aklk getirmemekle beraber, cezai ve hukuki sorumluluk arasnda ayrm yapmakszn, Bakanlar... grevlerinden doacak ilerden dolay yarglamak iin Yce Divan kurulur demekteydi (m.61). Uygulamada da bakanlarn hukuki sorumluluklar ile ilgili davalar, Yce Divanda grlmtr. 1961 (m. 147) ve 1982 (m. 148) Anayasas, bakanlarn sadece grevleriyle ilgili sularndan sz ettiine gre, Anayasa Mahkemesinin Yce Divan sfatyla yarglama yetkisi, ceza davalaryla snrldr. Bu durumda, bakanlar hakkndaki hukuki sorumluluk davalarnn genel mahkemelerde grlmesi gerekir.
GEC BAKANLAR KURULU

1982 Anayasas (m. 114) seimler srasndaki geici Bakanlar Kurulunu, 1961 Anayasasnn 109. maddesine ok benzer ekilde dzenlemitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi genel seimlerinden nce, Adalet, ileri ve Ulatrma Bakanlar ekilir. Seimin balang tarihinden gn nce; seim dnemi bitmeden seimin yenilenmesine karar verilmesi hlinde ise, bu karardan balayarak be gn iinde, bu bakanlklara Trkiye Byk Millet Meclisi iinden veya dardan bamszlar Babakanca atanr. 116. madde gereince seimlerin yenilenmesine karar verildiinde Bakanlar Kurulu ekilir ve Cumhurbakan geici Bakanlar Kurulunu kurmak zere bir Babakan atar. Geici Bakanlar Kuruluna, Adalet, ileri ve Ulatrma bakanlar Trkiye Byk Millet Meclisindeki veya Meclis dndaki bamszlardan olmak zere, siyasi parti gruplarndan oranlarna gre ye alnr. Siyasi parti gruplarndan alnacak ye saysn Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan tespit ederek Babakana bildirir. Teklif edilen bakanl kabul etmeyen veya sonradan ekilen partililer yerine, Trkiye Byk Millet Meclisi iinden veya dardan bamszlar atanr. Geici Bakanlar Kurulu, yenilenme kararnn Resm Gazetede ilanndan itibaren be gn iinde kurulur. Geici Bakanlar Kurulu iin gvenoyuna bavurulmaz. Geici Bakanlar Kurulu seim sresince ve yeni Meclis toplanncaya kadar vazife grr. Aslnda, son cmledeki yeni meclis toplanncaya kadar ifadesini, yeni Bakanlar Kurulu kuruluncaya kadar biiminde anlamak gerekir. Anayasann geici Bakanlar Kuruluna ilikin bu dzenlemesinin amac, seimlerin Cumhurbakan tarafndan yenilenmesine karar verilmesi durumlarnda, siyasal gerilimin daha yksek olabilecei ve grev banda meclisin gvenini haiz bir hkmetin bulunmad dncesiyle, seimlerin tam bir tarafszlk iinde yaplabilmesini salamaktr.
HKMET SSTEMNN NTEL

A M A
Hkmet sisteminin niteliini zetleyebilmek.
Yasama-Yrtme likileri ve Hkmet Sistemleri

Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirleriyle ilikileri, pozitif anayasa hukukunda egemen olan hkmet ekilleri tasnifinin dayand temeli oluturur. Bu ilikilerin niteliine gre, bakanlk hkmeti sistemi, parlamenter rejim ve meclis hkmeti sistemi olmak zere hkmet sistemi ayrdedilebilir. Yasama ve yrtme kuvvetleri ya ayn elde, daha dorusu ayn devlet organnda toplanabilir, ya da
156
Anayasa Hukuku
ayr organlara verilebilir. Bunlardan ilkine kuvvetler birlii sistemleri, ikincisine kuvvetler ayrl sistemleri denilmektedir. Kuvvetler ayrl sistemleri de kuvvetler ayrlnn derecesine gre, kendi iinde ikiye ayrlr: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin kesin ve sert biimde ayrld bakanlk rejimi ve iki kuvvetin daha yumuak ve dengeli ekilde ayrld parlamenter rejim. Kuvvetler birlii sistemleri ise iki kuvvetin birletii yere gre, gene ikiye ayrlabilir. Eer yasama ve yrtme kuvvetleri, seilmi olmayan bir kii veya kurulda birlemise, mutlak bir monariden veya bir diktatrlkten sz edilebilir. Eer iki kuvvet, halk tarafndan demokratik usuller iinde seilmi bir mecliste birlemise, bir meclis hkmeti sistemi ile kar karya bulunuyoruz demektir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yumuak ve dengeli ayrl olarak tanmlanan parlamenter rejimin temel ayrc zellii, Bakanlar Kurulunun yasama organ nnde siyasal sorumluluudur. Dier bir deyile yasama organ, hkmeti denetleyebiliyor ve gvensizlik oyu vermek suretiyle onun grevini sona erdirebiliyorsa, parlamenter rejimin temel art gereklemi olur. Bu nokta, parlamenter rejimi bakanlk sisteminden ayran balca zelliktir. nk bakanlk sisteminde ayr ayr halkoyundan kan yasama ve yrtme organlar birbirlerinin hukuki varlklarna son veremezler. Nitekim yasama organ hkmeti gvensizlik oyuyla dremeyecei gibi, yrtme organ da yeni seimlere gitmek zere yasama organn feshedemez. Gerekten, yrtme organnn parlamentoyu fesih yetkisi, birok yazara gre parlamenter rejimin ikinci zorunlu varlk artdr. Parlamentonun gvensizlik oyu silahna karlk hkmetin elindeki fesih silahnn yasama yrtme dengesini salamak bakmndan gerekli olduu, fesih yetkisi tannmad takdirde parlamenter rejimin niteliini deitirerek bir meclis hkmetine dnecei ileri srlmektedir. Nihayet, parlamenter rejimin nc bir zorunlu art, siyasal bakmdan sorumsuz devlet bakannn (hkmdar veya cumhurbakan) varldr. Dier bir deyile, parlamenter rejimde yrtme organ ikiye blnmtr. Bunlardan biri, siyasal bakmdan sorumsuz olan, yani parlamento tarafndan grevine son verilemeyen devlet bakan, dieri ise yrtme organnn sorumlu unsuru olan babakan ve bakanlar kuruludur. Parlamenter rejimin mantnda devlet bakannn sorumsuzluu, ayn zamanda onun yetkisizliini de ifade eder. nk yetki ve sorumluluun paralel olmas gerektii, kamu hukukunun temel bir kuraldr. Bu kurala gre, devlet bakannn btn ilemleri babakan ve ilgili bakan (veya bakanlar) tarafndan imzalanr ve bu ilemlerin siyasal sorumluluu da gene onlar tarafndan stlenir. Dier bir deyile parlamenter rejimde, kural olarak, devlet bakannn tek bana yapabilecei bir ilem yoktur.
1982 Anayasasnda Parlamenter Rejim Unsurlar

1982 Anayasas, Cumhurbakanna klasik parlamenter rejimlerdeki devlet bakannn roln hayli aan bir mevki vermi olmakla beraber, parlamenter rejimin en nemli ve tanmlayc unsuru olan, hkmetin parlamento karsndaki siyasal sorumluluu ilkesi, aynen korunmutur. Bakanlar Kurulunun greve balarken ve grev srasnda gvenoyu almasna ilikin kurallarda hibir deiiklik yaplmamtr. Bakanlar Kurulunun hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden birlikte sorumlu olduu, ayrca her bakann kendi yetkisi iindeki ilerden ve emri altndakilerin eylem ve ilemlerinden sorumlu olduu ilkesi tekrarlanmtr (m. 112). Dier bir deyile, bakanlarn parlamento nnde kollektif ve bireysel sorumluluklar, anayasada aka yer almtr.
157
Bakanlarn sorumluluu asndan 1982 ve 1961 Anayasas arasndaki en nemli fark, 1982 Anayasasnda bakanlarn, TBMMden baka, Babakana kar da sorumlu olduklarnn belirtilmesidir. Bunun doal sonucu olarak Babakana, bakanlarn azlini Cumhurbakanndan isteme yetkisi de tannmtr. Bu yenilikler, Babakann Bakanlar Kurulu iindeki durumunu glendirmi ve onu bir eitler arasnda birinci durumundan karp, Bakanlar Kurulunun gerek lideri hline getirmi olmakla beraber, bunu klasik parlamentarizmden bir sapma olarak grmek doru deildir. Parlamenter rejimin ada Bat demokrasilerindeki geliimi de Babakann hkmet iindeki otoritesinin glenmesi yolundadr. Anayasalarda resmen ifade edilmi olsun veya olmasn, ada parlamenter rejim uygulamasnda bakanlarn Babakana kar da sorumlu olduklar ve onun istei hilafna grevlerine devam edemedikleri de bir gerektir. Dolaysyla, 1982 Anayasasnn bu konuda getirdii yenilii, parlamenter rejimden bir sapma deil, rasyonelletirilmi parlamentarizm ynnde bir gelime olarak kabul etmek daha dorudur. 1982 Anayasas, Bakanlar Kurulunun TBMM nnde siyasal sorumluluu ilkesinin yannda, Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluunu ve bunun gerei olan kar imza ilkesini kabul etmek suretiyle, parlamenter rejimin ikinci nemli unsuruna da yer vermitir. Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilemler, phesiz, bu kuraln istisnasn oluturmaktadr. Bu yetkilerin ok nemli bir blm, Cumhurbakannn yrtme organnn ba deil, devletin ba olmas sfatndan domaktadr. Kurduklar hkmet sisteminin parlamenter rejim niteliinden phe edilemeyecek olan baz modern Bat anayasalarnda da Cumhurbakannn tek bana yapabilecei birtakm iler belirtilmitir. 1982 Anayasasna gre Cumhurbakannn tek bana yapabilecei ilerin kural deil, istisna olduunda ve her istisnai hkm gibi, bunlarn da geniletici deil, daraltc biimde yorumlanmas gerektiinde phe yoktur. Ksacas, 1982 Anayasasnn kurduu hkmet sistemi, Cumhurbakannn rolnn klasik parlamentarizme oranla hayli daha etkin olmasna ramen, temelde parlamenter rejim zelliini korumaktadr. Dolaysyla bu sistemi, parlamenter rejim ile bakanlk sistemi arasnda bir karma ya da melez rejim olarak nitelendirmek bile bizce abartmaldr. Belki bu rejime, Fransz literatrnden esinlenilerek, zayflatlm parlamentarizm ad verilebilir. Nihayet, 1982 Anayasasnn kurduu hkmet sistemi, parlamenter rejimin baka bir temel unsurunu oluturan fesih veya parlamento seimlerinin yenilenmesi messesesi asndan da, parlamenter rejim zellikleri tamaktadr. Aslnda, 1961 Anayasas gibi, 1982 Anayasasnn da fesih deil, seimlerin yenilenmesi deyimini kullanm olmas ilgintir. ki kavram arasndaki tek nemli fark, fesih hlinde yasama meclisinin hukuki varlnn fesih kararnn bildirilmesi annda sona ermesine karlk, seimlerin yenilenmesi durumunda eski meclisin hukuki varlnn yeni meclisin seilmesine veya toplanmasna kadar devam etmesidir. Anayasaya gre de (m. 77/3), Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisin seilmesine kadar srer. Bu kural, Mill Mcadele dneminden gelen gelenein etkisiyle, lkenin bir an iin bile meclissiz kalmamasn amalamaktadr. Sz edilen gelenein olumasnda da Merutiyet dnemlerinin, sk ve keyf fesih ilemlerinin rol olduu kukusuzdur. 1982 Anayasasnn 116. maddesine gre, Bakanlar Kurulunun, 110. maddede belirtilen gvenoyunu alamamas ve 99. veya 111. maddeler uyarnca gvensizlik oyuyla drlmesi hallerinde; krk be gn iinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamad veya kurulduu halde gvenoyu alamad takdirde Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanna danarak, seimlerin yenilenmesine karar
158
Anayasa Hukuku
verebilir. Babakann gvensizlik oyu ile drlmeden istifa etmesi zerine krk be gn iinde veya yeni seilen Trkiye Byk Millet Meclisinde Bakanlk Divan seiminden sonra yine krk be gn iinde Bakanlar Kurulunun kurulamamas hallerinde Cumhurbakan Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanna danarak seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Yenilenme karar Resm Gazetede yaymlanr ve seime gidilir. Anayasada 2007 ylnda 5678 sayl Kanunla yaplan deiiklikle Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesinin kabul edilmi olmas, zellikle 1982 Anayasasnn Cumhurbakanna tand geni yetkilerle birlikte dnldnde, hkmet sistemimizi bir lde yar bakanlk sistemine yaklatrmtr. Ancak gene de Cumhurbakannn, Fransada olduu gibi sistemin temel unsuru hline gelmi olduu sylenemez. zellikle Cumhurbakannn, yasama meclisini tamamen kendi takdirine bal olarak feshetme yetkisine sahip olmamas, nemli bir farktr. Bizce, Cumhurbakannn yetkilerinin, normal bir parlmenter rejimdeki sembolik ve temsil yetkilerle snrlandrlmas, en isabetli zm olacaktr.
SIRA SZDE
1982 Anayasasnda parlamenter rejimin unsurlar olarak nitelendirilebilecek dzenlemeSIRA SZDE leri aklaynz.
DNELM OLAANST HL KAVRAMI VE ETLER S O R U Olaanst hl kavramn ve eitlerini aklayabilmek.
DNELM S O R U
AM A
DKKAT Olaanst hl: Doal afet, tehlikeli salgn hastalklar, ar ekonomik bunalm veya SIRA SZDE anayasal dzene ynelik iddet olaylarnn yaygnlamas hllerinde bavurulan olaanst AMALARIMIZ ynetim usuldr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Olaanst D K Krejimleri, devletin, normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanhl A T masna imkn olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usulleridir. Olaanst hl rejiminin konusu veya ierii, lkelere ve SIRA SZDE olaanst hl rejiminin eidine gre deimekle beraber, btn olaanst hl rejimlerinde, bu rejimlerin mahiyeti gerei olarak grlen zellik, idarenin yetkileAMALARIMIZ rinin ve zellikle takdiri yetkilerinin normal zamanlara gre genilemesi, kiilerin temel hak ve hrriyetlerinde de gene normal zamanlara oranla daha ileri lde snrlamalar yaplabilmesidir. K T A P 1982 Anayasas trl olaanst hl rejimine yer vermitir. Bunlardan birincisi, 1961 Anayasasnn 123. maddesinde dzenlenen duruma tekabl eden olaanst hldir. Anayasann 119. maddesine gre, Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar veyaT E L E V ekonomik bunalm hallerinde, Cumhurbakan bakanlnda topar Z Y O N lanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde sresi alt ay gememek zere olaanst hl ilan edebilir. kinci olaanst hl rejimi tr, N T E R N E T Anayasann 120. maddesinde dzenlenmi olan ve iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan edilen olaanst hldir. Maddeye gre, Anayasa ile kurulan hr demokrasi dzenini veya temel hak A L E hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketM A K ve lerine ait ciddi belirtilerin ortaya kmas veya iddet olaylar sebebiyle kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas hallerinde, Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulunun da grn aldktan sonra yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde, sresi alt ay gememek zere olaanst hl ilan edilebilir. nc olaanst rejim tr ise skynetimdir. Anayasann 122. maddesine gre, Anayasann tand hr demokrasi dzenini veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen ve olaanst hl
159
ilann gerektiren hallerden daha vahim iddet hareketlerinin yaygnlamas veya sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan veya Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas sebepleriyle Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulunun da grn aldktan sonra, sresi alt ay amamak zere yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde skynetim ilan edebilir. 1982 Anayasasna gre olaanst hl rejimlerinin bu tr arasndaki fark, daha ok, sebep ve konu unsurlar bakmndandr. Konu deyimiyle, rejimin muhtevas veya hukuki hkm ve sonular kastedilmektedir. Buna karlk, yetki ile usul ve ekil unsurlar bakmndan aralarnda nemli bir fark yoktur. Her eit olaanst hl, Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunca, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde, sresi alt ay amamak zere ilan edilir. Her durumda bu karar, RGde yaynlanr ve hemen (skynetime ilikin 122. madde, hemen deyiminin yerine ayn gn deyimini kullanmaktadr) TBMMnin onayna sunulur. TBMM tatilde ise derhal toplantya arlr. Meclis olaanst hl veya skynetim sresini deitirebilir; olaanst hl veya skynetimi kaldrabilir; Bakanlar Kurulunun istemi zerine her defasnda drt ay gememek zere, bu sreyi uzatabilir.
OLAANST HL REJMLERNN KONUSU

Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar veya ar ekonomik bunalm hllerinde ilan edilebilecek olaanst hlin konusunun, esas itibaryla, vatandalara birtakm para, mal ve alma ykmllkleri yklemekten ibaret olaca dnlebilirdi. Anayasann 121. maddesi de 119. madde uyarnca ilan edilen olaanst hllerde vatandalar iin getirilecek para, mal ve alma ykmllklerinden sz etmektedir. Ancak ayn madde, olaanst hllerin her tr iin ayr ayr geerli olmak zere ...temel hak ve hrriyetlerin nasl snrlanaca veya nasl durdurulaca... Olaanst Hal Kanununda dzenlenir dediine gre, 119. madde uyarnca ilan edilen olaanst hllerde de, para mal ve alma ykmllkleri dnda, durumun gereklerine gre dier temel hak ve hrriyetlerin de snrlanabilecei veya durdurulabilecei anlalmaktadr. Nitekim 27 Ekim 1983 tarihli ve 2935 sayl Olaanst Hl Kanunu, mesela tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebebiyle olaanst hl ilan durumunda, blgenin belirli yerlerinde yerleimi yasaklamak, belirli yerleim yerlerine girii ve buralardan k snrlamak, belli yerleim yerlerini boaltmak veya baka yerlere nakletmek gibi, para, mal ve alma ykmllkleri dnda kalan olaanst yetkilerden sz etmektedir. 1982 Anayasas, gerek olaanst hli gerek skynetimi konu bakmndan tanmlam deildir. Sadece, 121/2., maddede olaanst hllerin her tr iin ayr ayr geerli olmak zere, Anayasann 15. maddesindeki ilkeler dorultusunda temel hak ve hrriyetlerin nasl snrlanaca veya nasl durdurulaca, hlin gerektirdii tedbirlerin nasl ve ne suretle alnaca, kamu hizmeti grevlilerine ne gibi yetkiler verilecei, grevlilerin durumlarnda ne gibi deiiklikler yaplaca ve olaanst ynetim usulleri, Olaanst Hal Kanununda dzenlenir denilmektedir. 122. maddenin buna paralel olan hkmnde de Skynetim, seferberlik ve sava hallerinde hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, idare ile olan ilikileri, hrriyetlerin nasl kstlanaca veya durdurulaca ve sava veya sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi hlinde vatandalar iin geOlaanst Hl Rejimi: Devletin, olaan hukuk dzeninin kurallar ile nlenmesine olanak bulunmayan olaanst bir tehdite ya da tehlikeye kar bavurduu zel ynetim usuldr.
Skynetim: Anayasal dzene ynelik, olaanst hl ilann gerektiren hllerden daha vahim iddet olaylarnn yaygnlamas, sava hli, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas, Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann varl veya lkenin ve milletin blnmez btnln tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas hllerinde bavurulan olaanst ynetim usuldr.
160
Anayasa Hukuku
tirilecek ykmllkler kanunla dzenlenir ifadesi bulunmaktadr. Bununla birlikte, Trk ve yabanc doktrinlerinde skynetimin konusunun u unsuru kapsad kabul edilmektedir: (a) kolluk (zabta) grev ve yetkilerinin askeri makamlara gemesi (b) temel hak ve hrriyetlerin kaytlanmas veya durdurulmas; (c) baz sularn skynetim askeri mahkemelerinde yarglanmas. Gerekten, 13.5.1971 kabul tarihli ve 1402 sayl Skynetim Kanunu, skynetimin bu teorik tanmndaki her unsuru da ihtiva etmektedir. Kanuna gre (m. 2), Skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler Skynetim Komutanlna geer. Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girer. Skynetim blgesindeki zabta kuvvetleri; skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay Skynetim Komutanlna, bu hizmetler dnda kalan hizmetlerin yrtlmesinden dolay da adli ve idari makamlara kar sorumludur. Mill stihbarat Tekilat Skynetim Komutanl ile ibirlii yapar. Skynetim Komutanl, bu kanunla kendisine verilen grev ve yetkileri o yerin zabta kuvvetleri ve tefrik edilecek askeri birlikler ile yrtr. Gene ayn kanuna gre (m. 11) skynetim blgelerinde Mill Savunma Bakanlnca lzum grlen yerlerde yeteri kadar skynetim askeri mahkemesi kurulur ve bunlar kanunda (m. 15) belirtilen sular yarglarlar. Hatta skynetim ilanna neden olan olaylara ilikin sular da skynetim ilanndan en ok ay nce ilenmi olmak artyla, skynetim askeri mahkemelerinde yarglanr (m. 13). Nihayet, Skynetim Kanunu, temel hak ve hrriyetlerin nasl snrlanaca veya durdurulaca hakknda eitli hkmler (m. 3) ihtiva etmektedir. iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan edilen olaanst hlin konusu, 2935 sayl Olaanst Hl Kanununda belirlenmitir. Anlan kanunun 9 ve 11. maddeleri, bu durumda alnabilecek olan ve temel hak ve hrriyetleri snrlayc veya kullanlmalarn durdurucu nitelik tayan tedbirleri saymaktadr. u hlde olaanst hlin konusu temel hak ve hrriyetlerin, normal zamanlardaki llerin tesinde snrlanmas veya durdurulmasdr. Ancak, skynetimden farkl olarak, olaanst hlde kolluk yetkileri askeri makamlara gemeyecei gibi, bir ksm sularn skynetim askeri mahkemelerinde yarglanmas da sz konusu olmaz. Olaanst Hl Kanununa gre (m. 14), olaanst hlin uygulanmasnda grev ve yetki; olaanst hl bir ili kapsyorsa il valisine, bir blge valiliine bal birden ok ilde ilan edilmesi hlinde blge valisine, birden fazla blge valisinin grev alanna giren illerde veya btn yurtta ilan edilmesi hlinde koordine ve ibirlii Babakanlka salanmak suretiyle blge valilerine aittir. Gene skynetimden farkl olarak, olaanst hlde yarg grevi, normal adliye mahkemelerindedir. Olaanst Hl Kanununa gre (m. 24), Olaanst hal ilan edilen yerlerde, devlet gvenlik mahkemeleri ile askeri mahkemelerin grevlerine giren sular dndaki davalara adli yargda baklr. 1982 Anayasasnda yer alan her olaanst hl rejiminin konu unsuru bakmndan ortak yanlar, bu durumlarda temel hak ve hrriyetlerin, normal zamanlara oranla daha byk lde snrlanmas, hatta bunlarn kullanlmasnn durdurulabilmesidir.
SIRA SZDE
Olaanst hl ve skynetim ilan arasnda temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas SIRA SZDE veya durdurulmas konusunda ne gibi farkllklar sz konusudur?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
161
YARGISAL DENETM
Olaanst hl rejimlerinde yargsal denetim sorunu iki adan ele alnabilir. Biri, olaanst hl rejiminin ilan ilemi zerindeki yargsal denetim, dieri ise olaanst hl yetkilerini kullanan idari makamlarn yaptklar idari ilemler zerindeki yargsal denetim.
Olaanst Hl Rejiminin ln lemi zerindeki Denetim

Olaanst hl rejimlerinin anayasamzda gsterilmi olan her trnde, olaanst hl rejiminin yrrle konulmas, birbirine eklenen iki ayr hukuki ilemle gereklemektedir. Bunlardan birincisi, olaanst hl veya skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu karar, ikincisi ise bu ilemin onaylanmas hakkndaki TBMM karardr. Sz konusu ilemlerden birincisi organik bakmdan bir idari ilem, ikincisi bir yasama ilemidir. Dolaysyla, olaanst hl rejiminin ilan ilemi zerinde bir yargsal denetimin mmkn olup olmayacan, bu iki ilem bakmndan ayr ayr incelemek gerekir.
Olaanst Hl veya Skynetim lnna likin Bakanlar Kurulu Karar zerindeki Yargsal Denetim
Olaanst hl veya skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu karar organik bakmdan bir idari ilem olduuna gre, ilk bakta bunun idarenin btn ilemleri gibi idari yargnn denetimine tbi olmas gerektii dnlebilir. stelik anayasamza gre, olaanst hl rejiminin ilan ilemi, sebebe bal bir ilemdir. Dier bir deyile Anayasa, olaanst hl rejiminin hangi sebeplerle ilan edilebileceini tahdidi olarak belirtmitir. Bu durumda idari yargnn, dier sebebe bal idari ilemlerde olduu gibi, olaanst hl rejiminin ilanna yol aan sebebin gerekten var olup olmadn aratrabilecei ileri srlebilir. Olaanst hl rejiminin ilan ilemi normal bir idari ilem telakki edilirse, bu ilemin, sadece sebep unsuru bakmndan deil, idari ilemin dier unsurlar bakmndan da denetlenebilecei kukusuzdur. Buna karlk, olaanst hl rejiminin ilanna ilikin Bakanlar Kurulu kararnn idari yargca denetlenemeyecei grnn dayand gereke, bu kararn TBMM tarafndan onaylanmakla bir yasama ilemi hline geldii, dolaysyla idari yargnn grev alanndan kt grdr. Trk Dantay, skynetim ilan hakkndaki Bakanlar Kurulu kararnn denetlenmesini grevsizlik gerekesiyle reddettii bir kararnda, bizce de isabetli olan bu anlay benimsemitir. Dantaya gre, Bakanlar Kurulu tarafndan alnan skynetim karar organik ve ekli bakmndan idari bir tasarruf olarak grlmesine ramen, Anayasann 124. maddesinin derpi ettii hkmler muvacehesinde nitelii bakmndan yasal bir tasarruf,... hele TBMMce benimsenip onaylandktan sonra bir yasama organ tasarrufu hline dnmektedir. Olaanst hl ve skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu kararnn SZDE denetimi SIRA yargsal konusunda Dantayn tutumunu ve bu tutumun dayand gerekeyi belirtiniz.
DNELM Olaanst Hl veya Skynetim lnnn TBMMce Onanmas Karar zerindeki Denetim S R U TBMMnin, olaanst hl veya skynetim ilannn onanmasnaOilikin ilemi, bir kanun biiminde deil, bir parlamento karar biiminde gerekletiine ve parlamento kararlar, Anayasada belirtilen istisnalar dnda yarg denetimine tbi olDKKAT madklarna gre, Anayasa Mahkemesinin de sz konusu meclis kararn denet-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
162
Anayasa Hukuku
leme yetkisi yoktur. Anayasa Mahkemesine gre, Anayasa, Anayasa Mahkemesinin yargsal denetimini sadece kanunlara ve tzklere hasretmi, dier bir deyile TBMMnin, kanun veya tzk niteliinde olmayan kararlarn - Anayasann ayrk olarak dzenledii hkmler sakl olmak zere - bu denetimin dnda brakmtr. Bizce skynetim ilan veya bunun onanmas karar, kii hak ve hrriyetlerini dorudan doruya etkileyen bir hukuki ilem deildir. Olaanst hl veya skynetim ilan yahut bunlarn onanmas ilemlerinin konusu, yrrlkte olan fakat uygulanmayan olaanst hl rejimi kanunlarn uygulanabilir hle getirmekten ibarettir. Bu nitelikleri ynnden sz konusu ilemler, tipik art-ilemlerdir. Kii hrriyetlerine ilikin snrlamalar, olaanst hl veya skynetim ilan yahut bunlarn onanmas ilemlerinden deil, olaanst hl rejimlerini dzenleyen kanunlardan domaktadr. Bu kanunlarn da anayasaya uygunluk denetimine tbi olduklar kukusuzdur. Nitekim Anayasa Mahkemesi de skynetim ilan kararn, kii haklarn dorudan doruya etkileyen bir ilem olarak deil, akladmz anlamda bir art ilem olarak grmtr.
Olaanst Hl Rejimi lemleri zerindeki Denetim

Bylece, olaanst hl rejimi ilan veya bunun onanmas ilemlerinin Trk Hukukuna gre yarg organnca denetlenebilmesi mmkn olmamakla beraber, olaanst hl rejimlerindeki yetkili idari makamlarn yaptklar bireysel veya dzenleyici ilemlerin, idari yargnn denetimine tbi olmas gerektiinde kuku yoktur. nk bunlar, gerek organik gerek maddi bakmdan idari ilemlerdir. Nitekim 2935 sayl Olaanst Hl Kanununa gre, yetkili makam olan blge ve il valilerinin ilemlerine kar iptal ve tam yarg davalar alabilecei, kanundan aka anlalmaktadr. Skynetim hlinde ise, Skynetim Kanununda 14.11.1980 tarihli ve 2342 sayl Kanunla yaplan deiiklikle (ek madde 3) idari yarg yolu kapatlmtr. Bu maddeye gre, Bu kanunla skynetim komutanlarna tannan yetkilerin kullanlmasna ilikin idari ilemler hakknda iptal davas alamaz. ahsi kusurlar nedeniyle hukuki sorumluluklar ileri srlemez. Bu hkm, hukuk devleti ilkesiyle badatrmaya imkn yoktur. Skynetim, bir keyflik ve denetimsizlik rejimi deil, idarenin yetkilerinin normal zamanlara gre genilemesine ve kii haklarnn normal zamanlara gre daha byk llerde snrlanmasna ramen, gene de bir hukuk rejimidir. Hrriyeti demokratik dzeni benimsemi bir lkede bunun aksi dnlemez. Skynetim Kanununun anlan hkm, Anayasann hukuk devletinden sz eden 2. ve yarg yolunu dzenleyen 125. maddelerine aka aykrdr.
163
zet
A M A
Yrtme organnn yapsn aklayabilmek. Yrtme organ, yaps bakmndan iki ana tipe ayrlabilir: Monist (teki) yrtme ve dalist (ikici) yrtme. Monist yrtme; yrtme yetkisinin tek bir kii veya bir kurulda topland yrtme eididir. Dalist yrtme ise; yrtme yetkisinin bir kii (devlet bakan) ile bir kurul (bakanlar kurulu) arasnda blld yrtme eididir. Parlamenter rejimi benimseyen lkemizde yrtme organ dalist yapdadr. 1982 Anayasasna gre yrtme yetki ve grevi Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan kullanlmakta ve yerine getirilmektedir. Cumhurbakannn grev ve yetkilerini sralayabilmek. Cumhurbakannn 1982 Anayasasnn 104. maddesinden kaynaklanan yetkileri, yasama, yrtme ve yarg alanlar olmak zere alan kapsamaktadr. Bakanlar Kurulunun oluumunu aklayabilmek. 1982 Anayasasna gre Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluur. Babakan, Cumhurbakannca TBMM yeleri arasndan atanr. Bakanlar TBMM yeleri veya milletvekilliine seilme yeterliine sahip olanlar arasndan Babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr.
A M A
Hkmet sistemini niteliini zetleyebilmek. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirleriyle olan ilikilerinin niteliine gre bakanlk hkmeti sistemi, parlamenter rejim ve meclis hkmeti sistemi olmak zere, hkmet sisteminin varlndan sz edilmektedir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yumuak ve dengeli ayrl olarak tanmlanan parlamenter rejimin zorunlu artlar Bakanlar Kurulunun yasama organ nndeki siyasal sorumluluu, yrtme organn parlamentoyu fesih yetkisi ve siyasal bakmdan sorumsuz devlet bakannn varldr. Olaanst hl kavramn ve eitlerini aklayabilmek. Olaanst ynetim usulleri, devletin normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanmasna imkn olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usulleridir.
A M A
A M A
A M A
164
Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. Cumhurbakan aadakilerden hangisi tarafndan seilir? a. Halk b. TBMM c. Bakanlar Kurulu d. Danma Meclisi e. Mill Gvenlik Kurulu 2. Cumhurbakan ka defa ve ne kadar sre grev yapabilir? a. Bir defa ve yedi yl sreyle b. ki defa ve yedi yl sreyle c. Bir defa ve be yl sreyle d. ki defa ve be yl sreyle e. Bir defa ve on yl sreyle 3. Aadakilerden hangisi, Cumhurbakannn yasama ile ilgili grev ve yetkilerinden deildir? a. Kanunlar yaynlamak. b. Kararnameleri imzalamak. c. TBMMyi toplantya armak. d. TBMM seimlerinin yenilenmesine karar vermek. e. Kanunlar tekrar grlmek zere TBMMye geri gndermek. 4. Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas hlinde, onu yarglayacak olan makam aadakilerden hangisidir? a. Yce Divan sfatyla Anayasa Mahkemesi b. Devlet Gvenlik Mahkemesi c. Yargtay d. Askeri Yargtay e. Dantay 5. Bakanlar Kurulunun greve balamasna ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Bakanlar Kurulu, Cumhurbakannn atama ilemiyle greve balar. b. Bakanlar Kurulu greve balamak iin TBMMnin gvenoyunu beklemek zorunda deildir. c. Bakanlar Kurulu, programn kuruluundan itibaren bir hafta iinde TBMMde okumak zorundadr. d. Bakanlar Kurulunun gvenoyu alm saylabilmesi iin TBMM ye tam saysnn mutlak ounluunun oyunun salanmas gerekir. e. Bakanlar Kurulunun gvenoyu alm saylabilmesi iin gvenoylamasna katlanlarn salt ounluunun oyunun salanmas gerekir. 6. Babakan ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Babakan, bakanlarn hiyerarik amiridir. b. Babakan, bakanlklar arasnda ibirliini salar. c. Babakan, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir. d. Babakan, bakanlarn grevlerini anayasaya uygun olarak yerine getirmelerini gzetir. e. Babakan bir bakann azledilmesini Cumhurbakanndan isteyebilir. 7. Bakanlarn sorumluluuna ilikin olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Bakanlarn siyasal sorumluluklar gereince, grevlerine parlamento tarafndan son verilebilir. b. Bakanlarn grevleriyle ilgili sulardan dolay cezai sorumluluklarnn sz konusu olabilmesi iin TBMM tarafndan Yce Divana sevkleri gerekir. c. Bakanlarn hukuki sorumluluu, grevleri ile ilgili olarak devlete verdikleri zararn tazminini gerektirir. d. Bakanlar, grevleri ile ilgili olmayan bir su ilemeleri hlinde, dokunulmazlklar kaldrldktan sonra yarglanrlar. e. Bakanlarn grevleri ile ilgili olmayan bir su ilemeleri hlinde, cezai sorumluluklar sz konusu deildir. 8. Aadakilerden hangisi, parlamenter sistemin zelliklerinden biri deildir? a. Bakanlar Kurulunun yasama organna kar siyasal sorumluluu sz konusudur. b. Yasama organnn hkmeti denetlemesi mmkndr. c. Yasama organ, gvensizlik oyu vererek hkmetin grevini sona erdirebilir. d. Devlet Bakannn yasama organna kar siyasal sorumluluu sz konusudur. e. Yrtme organnn parlamentoyu fesih yetkisi mevcuttur. 9. Aadakilerden hangisi, olaanst hl ilanna yetkilidir? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. Cumhurbakanl bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu d. Mill Gvenlik Kurulu e. Genelkurmay Bakanl
165
10. Aadakilerden hangisi, olaanst hl bakmndan dorudur? a. Olaanst hlde kolluk yetkileri askeri makamlara geer. b. Olaanst hl bir ili kapsyorsa, olaanst hlin uygulanmas yetkisi skynetim komutanlna aittir. c. Olaanst hl ilan edilen yerlerde yarg yetkisi skynetim askeri mahkemelerine aittir. d. Olaanst hl rejimi temel hak ve hrriyetler asndan, skynetimden daha radikal bir snrlama oluturmaktadr. e. Olaanst hlin konusu temel hak ve hrriyetlerin normal zamanlardaki lnn tesinde snrlanmas ve durdurulmasdr.
Yaamn inden
OHALe tepki Son gnlerde artan terr olaylar nedeniyle yeniden gndeme gelen OHAL, blgeden tepki gryor. Son gnlerde artan terr olaylarn nedeniyle, Gneydouda Olaanst Hal (OHAL) uygulamasnn yeniden getirilmesi iin yaplan aklamalara blge halk tepki gsterdi. Eski gnlere dnlmesine asla izin vermeyeceklerini belirten Mardindeki Sivil Toplum rgtleri ve Kanaat nderleri, demokratikleme yolunda nemli admlarn atld bir ortamda, yeniden karanlk gnlere dnlmesine asla raz olmadklarn sylediler. Kaynak: http://www.haberturk.com/gundem/haber/ 526013-ohale-tepki
Okuma Paras
Anayasa Mahkemesi, 7.11.1970 tarihli kararyla, skynetim ilannn onaylanmasna ilikin TBMM kararnn anayasal denetime tbi olmadna, aadaki gereke ile karar vermitir: Skynetim, yurdun ynetiminden sorumlu bulunan yrtme organnn, Anayasann belli ettii snrl nedenlerle lkenin bir blgesinde veya tmnde uygulayaca olaanst ynetim usullerinden birini tekil eder. Skynetim kararn, Anayasa hak ve zgrlklerini kendiliinden kstlayan ve onlar belli bir sre askya alan bir ilem olarak deil de ... skynetim ... hlinde hangi hkmlerin uygulanacan ... gsteren kanunun lkenin bir blgesinde veya tmnde uygulama alanna konmas tasarrufu olarak nitelendirmek daha yerinde olur. Bakanlar Kurulu tarafndan ilan edilen skynetim kararlarnn yrrlkte kalabilmesi ... iin, araya bir art-tasarrufun girmesi, yani organik bakmdan idari olan skynetim ilan kararnn Trkiye Byk Millet Meclisince onanmas gerekmektedir. Skynetim ilan kararnn, TBMM Birleik Toplantsnda onanma tasarrufunu maddi bakmdan kanun addetmeye veya bu nitelikte bir ilem saymaya yahut tzk hkm gibi telkki etmeye imkn grlememitir (Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, Say 8, s. 448).
166
Anayasa Hukuku

1. a 2. d 3. b 4. a 5. d 6. a 7. e 8. d 9. c 10. e Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Cumhurbakannn Cezai Sorumsuzluu ve Sorumluluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlar Kurulunun Kuruluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlar Kurulunun Yaps konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Bakanlarn Sorumluluu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Hkmet Sisteminin Nitelii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hl Kavram ve eitleri konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Olaanst Hl Rejimlerinin Konusu konusuna baknz.

Sra Sizde 1 Cumhurbakannn kendisine tarafsz Devlet Bakan sfatyla tannm yetkilerin Cumhurbakannca tek bana kullanlabilmeleri gerekir. Buna karlk yrtme alanndaki ilemlerin kural olarak kar imza kuralna tbi olmas gerekir. zellikle, Cumhurbakannn atama yetkileri dnldnde, terredt olumas hlinde atama yaplacak kurumun icrai karar alma yetkisinin olup olmadna bakmak gerekir. Sra Sizde 2 1982 Anayasasnda yer alan parlamenter rejimin unsurlar; hkmetin parlamento karsndaki siyasal sorumluluunun olmas, Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu ve bunun gerei olan kar imza ilkesinin kabul edilmesi ve Cumhurbakannn, yasama meclisini tamamen kendi takdirine bal olarak feshetme yetkisine sahip olmamas eklinde zetlenebilir. Sra Sizde 3 Skynetim rejimlerinde olaanst hl ilanlarndan farkl olarak; (1) Kolluk (zabta) grev ve yetkilerinin askeri makamlara geer (2) Baz sular skynetim askeri mahkemelerinde yarglanr. Sra Sizde 4 Dantay, olaanst hl ve skynetim ilanna ilikin Bakanlar Kurulu kararn denetlemeyi reddetmitir. Dantaya gre bu tr kararlar, TBMM tarafndan onaylanmakla bir yasama ilemi hline gelmekte ve bu nedenle idari yargnn grev alanndan km olmaktadr.
167
Aldkat, Orhan (1960). Modern Demokrasilerde ve Trkiyede Devlet Bakanl. stanbul: Kor Messesesi. Armaan, Servet (1978). 1961 Anayasas ve Bakanlar Kurulu. stanbul: HF Yayn. Balta, Tahsin Bekir (1960). Trkiyede Yrtme Kudreti. Ankara: ASBF Yayn. Bilgen, Pertev (1976). 1961 Anayasasna Gre Skynetim. stanbul: HF Yayn. Dver, Blent (1961). cra Organnn stisna Yetkileri Bakmndan Fevkalde Hal Rejimleri. Ankara: ASBF Yayn. Esen, Selin (2008). Karlatrmal Hukuk ve Trkiyede Olaanst Hl Rejimi. Ankara: Adalet Yaynevi. Gzler, Kemal (2000). Trk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi. Gzler, Kemal (2001). Devlet Bakanl: Bir Karlatrmal Anayasa Hukuku ncelemesi. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gne, Turan (1956). Parlamenter Rejimin Bugnk Manas ve leyii. stanbul: HF Yayn. Kuzu, Burhan (1993). Olaanst Hl Kavram ve Trk Anayasa Hukukunda Olaanst Hl Rejimi. stanbul: Kazanc Yaynlar. Turhan, Mehmet (1995). Hkmet Sistemleri. Ankara: Gndoan Yaynlar. Uluahin, Nur (2007). Saf Hkmet Sistemleri Karsnda ki Bal Yrtme Yaplanmas. Ankara: Yetkin Yaynlar. Yazc, Serap (2002). Bakanlk ve Yar-Bakanlk Sistemleri: Trkiye in Bir Deerlendirme. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
8
Amalarmz

ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk anayasalarnda yarg fonksiyonunun dzenleni eklini aklayabileceksiniz. Anayasa yargs kavramn ve tarihsel geliimini anlatabileceksiniz. Anayasa Mahkemesinin, statsn, kuruluunu, grev ve yetkilerini aklayabileceksiniz. Anayasaya uygunluk denetiminin konusunu saptayabileceksiniz. Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Yarg Fonksiyonu Mahkemelerin Bamszl Hkimlik teminat Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu nleyici Denetim Dzeltici Denetim Anayasallk Bloku Esas Ynnden Denetim ekil Ynnden Denetim Soyut Norm Denetimi Somut Norm Denetimi Yrtmenin Durdurulmas
indekiler
YARGI FONKSYONUNUN MAHYET TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DZENLEN MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELM ANAYASA MAHKEMESNN STATS, KURULUU VE GREVLER ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN EKLLER (ESAS VE EKL YNNDEN DENETM) ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI (PTAL DAVASI VE TRAZ YOLU) ANAYASAYA UYGUNLUK DENETIMININ SONUCU VE ANAYASA MAHKEMESI KARARLARININ NTEL ANAYASA YARGISINDA YRTMENN DURDURULMASI
Anayasa Hukuku
Yarg Organ ve Anayasa Yargs
Yarg Organ ve Anayasa Yargs

YARGI FONKSYONUNUN MAHYET
Yargnn, yasama ve yrtme kuvvetlerinden ayr, bamsz bir nc kuvvet tekil edip etmedii hukuk literatrnde tartmaldr. Bir gre gre, bir devlette mantken ancak iki kuvvetin varl dnlebilir: Karar veren (veya kanunlar yapan) kuvvet ve bunlar uygulayan kuvvet. Yarg fonksiyonu, bir uyumazlk dolaysyla kanunun uygulanmasndan baka bir ey deildir. Bu yzden yarg fonksiyonunu da yrtme kuvvetinin bir unsuru, bir paras saymak gerekir. stelik baz yazarlara gre, yargnn tam anlamyla bamsz bir kuvvet olabilmesi, ancak hkimlerin, egemenliin tek ve gerek sahibi olan halk tarafndan seilmeleri artna baldr. Bununla birlikte, hkimlerin halk tarafndan seilmesi usuln benimsemeyen baz anayasalarda da belki bir alkanlk eseri olarak, yargdan bir kuvvet olarak sz edildii grlmektedir. Yargnn nc bir kuvvet olup olmad tartmasnda varlabilecek sonu ne olursa olsun, u gerei nemle vurgulamak gerekir ki bu tartmann hkimlerin bamszl sorunu ile ilgisi yoktur. Hkimlerin bamszl, hukuk devletinin vazgeilmez art olarak btn uygar ve demokratik lkelerde benimsenmi olan bir ilkedir. Bu lkelerin bir ksm, anayasalarnda yargy ayr bir kuvvet olarak nitelendirmiler, bir ksm ise ona bu sfat tanmamlardr. u hlde, hkimlerin bamszl, kuvvetler ayrl teorisinin bir sonucu olmad gibi, bamsz bir yarg kuvvetinin varlna da bal deildir. Yarg fonksiyonunun niteliini belirleyiniz.
SIRA SZDE
TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DNELM DZENLEN

A M A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Trk Anayasalarnda yarg fonksiyonunun dzenleni eklini S O R U aklayabilmek.
D KAT 1876 Anayasas, yargy bir kuvvet olarak nitelendirmemi, yargKorganna ilikin blmn bal olarak mehkim (mahkemeler) deyimini kullanmtr. Zaten monarik bir sistemde egemenlik hkmdara ait sayldndan, yargnn da bir kuvvet SIRA SZDE olarak nitelendirilmesi sz konusu olamazd. Bununla birlikte bu Anayasa, yargnn bamszlna ilikin baz ilkelere yer vermi, hkimlerin azlolunamamas esaAMALARIMIZ sn da kabul etmitir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
170
Anayasa Hukuku
Yarg fonksiyonundan hi sz etmeyen 1921 Anayasasndan sonra 1924 Anayasas, yargy ilgin bir ekilde dzenlemitir. Anayasa, kuvvetler birlii ilkesini kabul etmi; egemenlik hakknn yalnz, Trk Milletinin tek ve gerek temsilcisi olan TBMM tarafndan kullanlacan belirtmi (m. 4); yasama ve yrtme fonksiyonlarn da TBMMde toplam (m. 5) olduu hlde, 8. maddesinde hakk kaza (yarg hakk), Drdnc Fasln bal olarak da kuvve-i kazaiye (yarg erki) deyimlerini kullanmtr. Bylece 1924 Anayasas benimsemi olduu kuvvetler birlii ilkesiyle pek badamayacak ekilde, yarg fonksiyonunu ayr bir kuvvet olarak vasflandrmtr. 1924 Anayasas yasama ve yrtme kuvvetlerinin birliine kar, yargnn bamsz olduunu ifade eden birok hkme yer vermitir. Yarg bamszlnn ilke olarak benimsendii izlenimini veren bu hkmlere ramen, 1924 Anayasas dneminde sz geen ilkenin gereklerinin yerine getirilmi olduu sylenemez. Anayasann 55. maddesi Yarglar kanunda gsterilen usuller ve hller dnda grevlerinden karlamaz. demek suretiyle, yarg bamszlnn temel unsurunu oluturan hkimlerin azlolunamazl ilkesine kanunla istisnalar getirilebilmesini kabul etmi ve bu istisnalarn kapsamnn belirlenmesini de tamamen yasama organnn takdirine brakmtr. Genel 56. maddeye gre, Yarglarn nitelikleri, haklar, grevleri, aylk ve denekleri, nasl tayin olunacaklar ve grevlerinden nasl karlacaklar zel kanunla gsterilir. Bylece, hkimlerin teminat ile ilgili ok nemli dier birtakm hususlar kanun koyucunun takdirine braklm olmaktadr. Uygulamada da hkimlerin tayin, terfi, nakil ve disiplin ilerinde yrtme organnn yetkili klnm olmas ve hkimlerin ya haddi dikkate alnmakszn grlen lzum zerine resen emekliye sevk edilebilmeleri, yarg organn byk lde yrtme organna baml klmtr. Bu nedenlerle, 1961 Anayasasnn hazrlan srasnda, yarg bamszln btn gerekleriyle gerekletirme konusuna byk nem verilmitir. Yarg fonksiyonu, yasama fonksiyonu ile e deer tutulmu, yrtmenin bir grev olarak nitelendirilmesine karlk, yasama ve yarg, birer yetki olarak vasflandrlmtr (m. 5, 6, 7).
MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES

1982 Anayasas (m. 9), 1961 Anayasasnn 7. maddesini aynen koruyarak, Yarg yetkisi, Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr. hkmn tekrarlamtr. Her iki anayasada yargnn, tpk yasama gibi bir yetki olarak nitelendirildii grlmektedir. u farkla ki 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda sadece bir grev olarak ifade edilen yrtme fonksiyonuna, bir yetki ve grev olma niteliini kazandrmtr. Mahkemelerin bamszl ile ilgili temel hkm (m. 138), 1961 Anayasasndaki hkmn (m. 132) hemen hemen ayndr. Bu maddeye gre Hkimler grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez. Bu maddede dzenlenen mahkemelerin bamszl, kavram olarak, hkimlik teminatndan farkldr. Mahkemelerin bamszl, hkimlerin gerek yrtme gerek yasama organna bal olmadklar, onlardan mstakil olduklar, bu iki organn
Mahkemelerin Bamszl: Hkimlerin gerek yasama gerek yrtme organlarndan bamsz olmalarn, bu iki organn hkimlere emir ve talimat veremeyeceini ve tavsiyede bulunamayacan ifade eder.
8. nite - Yarg Organ ve Anayasa Yargs
171
hkimlere emir ve talimat veremeyecei ve tavsiyelerde bulunamayaca anlamna gelir. Hkimlik teminat ise hkimlerin bamszln korumaya hizmet eden messeselerden sadece biri ve fakat en nemlisidir. Mahkemelere emir ve talimat verilemeyecei, genelge gnderilemeyecei, tavsiye ve telkinde bulunulamayaca hakkndaki bu hkm, phesiz maddi anlamda yarg yetkisinin kullanlmasn ilgilendirir. Bilindii gibi hkimler, maddi anlamda yargsal ilemlerin yannda, idari nitelikte ilemler de yaparlar. 1982 Anayasas (m. 140/6) hkim ve savclarn idari grevleri ynnden Adalet Bakanlna bal olduklarn aka belirtmitir.
Hkimlik Teminat
Mahkemelerin organ olarak bamszl, ancak yarg fonksiyonunu ifa eden hkimlerin teminatl bir statye kavuturulmalar, yani herhangi bir bask veya tehditle karlamakszn grevlerini tam bir serbestlik ve tarafszlkla yerine getirebilmeleri ile gerek bir anlam kazanr. eitli unsurlardan oluan hkimlik teminatnn en nemli unsuru, hkimlerin azlolunamamas ilkesidir. Bu ilke, 1982 Anayasasnda (m. 139), 1961 Anayasasndaki (m. 133) ifadeleriyle yer almtr. Ancak 1961 Anayasasnda 133. maddenin kapsamna alnmayp ayr bir madde (m. 137) ile dzenlenen savclar, 1982 Anayasasnda hkimlerle ayn teminata sahip klnmlardr. 1982 Anayasasnn hkimlik ve savclk teminat baln tayan 139. maddesine gre, Hkimler ve savclar azlolunamaz, kendileri istemedike Anayasada gsterilen yatan nce emekliye ayrlamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa, aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamaz. Meslekten karlmay gerektiren bir sutan dolay hkm giymi olanlar, grevini salk bakmndan yerine getiremeyecei kesin olarak anlalanlar veya meslekte kalmalarnn uygun olmadna karar verilenler hakknda kanundaki istisnalar sakldr. Hkimlik teminat sadece hkimlerin azlolunamamas ile salanamaz. Eer yrtme (veya yasama) organ azil dndaki eitli yollardan da bir hkimin mesleki hayat ve zlk haklar zerinde etkili olabiliyorsa, hkimlik teminat etkinliini kaybeder. 1961 ve 1982 Anayasas, hkimlik teminatnn baz unsurlarn (azlolunamama, altm be yandan nce emekliye sevk edilememe; aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun braklamama) dorudan doruya anayasada belirtmi, dierlerinin dzenlenmesini ise kanuna brakmtr. Ancak bu dzenlemenin, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre yaplmas gerekir (1982 Anayasas, m. 140/3; 1961 Anayasas, m. 134/1). Bu ilkelerin gereklerine uygun dmeyen bir kanuni dzenleme, anayasaya aykr olur. 1982 Anayasasna gre (m. 140/3, 4) Hkim ve savclarn nitelikleri, atanmalar, haklar ve devleri, aylk ve denekleri, meslekte ilerlemeleri, grevlerinin ve grev yerlerinin geici veya srekli olarak deitirilmesi, haklarnda disiplin kovuturmas almas ve disiplin cezas verilmesi, grevleriyle ilgili veya grevleri srasnda iledikleri sularndan dolay soruturma yaplmas ve yarglanmalarna karar verilmesi, meslekten karmay gerektiren sululuk veya yetersizlik halleri ve meslek ii eitimleri ile dier zlk ileri mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir. Hkimler ve savclar altm be yan bitirinceye kadar hizmet grrler; asker hkimlerin ya haddi, ykselme ve emeklilikleri kanunda gsterilir. Bu hkm, kapsamna savclarn da dhil edilmesi dnda, 1961 Anayasasnn 134. maddesiyle hemen hemen ayndr. Maddede deinilen hususlar, 24.2.1983 tarihli ve 2802 sayl Hkimler ve Savclar Kanunu ile dzenlenmi bulunmaktadr.
Hkimlik Teminat: Hkimlerin grevlerini, herhangi bir bask ya da tehditle karlamakszn tam bir serbestlik, tarafszlk ve huzur ortam iinde gerekletirebilmeleri iin ngrlen nlemlerin btndr.
172
Anayasa Hukuku
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu (HSYK)

Hkimlik teminatnn, amalarna uygun ekilde gerekletirilmesi asndan en nemli pratik sorun, hkimlerin tayin, terfi, nakil, denetim ve disiplin gibi zlk ilerinin, ne tr bir organ veya kurul tarafndan yaplacadr. Bu ilemlerin yrtme organna braklmasnn, hkimlik teminatnn deer ve etkinliini byk lde ortadan kaldraca phesizdir. Bu sebeple 1961 Anayasas, hkimlerin btn zlk ileri hakknda karar vermek (m. 144/1) zere bir Yksek Hkimler Kurulu (YHK) kurmutur. 1982 Anayasas, YHKyi, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ad altnda yeniden dzenlemitir. Buna gre (m. 159) Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kurulur ve grev yapar. Kurulun Bakan, Adalet Bakandr. Adalet Bakanl Mstear Kurulun tabii yesidir. Kurulun asl ve yedek yesi Yargtay Genel Kurulunun, iki asl ve iki yedek yesi Dantay Genel Kurulunun kendi yeleri arasndan, her yelik iin gsterecekleri er aday iinden Cumhurbakannca, drt yl iin seilir. Sresi biten yeler yeniden seilebilirler. Kurul, seimle gelen asl yeleri arasndan bir bakan vekili seer. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu; adli ve idari yarg hkim ve savclarn meslee kabul etme, atama ve nakletme, geici yetki verme, ykseltme ve birinci snfa ayrma, kadro datma, meslekte kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar verme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar. Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin veya bir hkimin veya savcnn kadrosunun kaldrlmas veya bir mahkemenin yarg evresinin deitirilmesi konusundaki tekliflerini karara balar. Ayrca Anayasa ve kanunlarla verilen dier grevleri yerine getirir. Kurul kararlarna kar yarg mercilerine bavurulamaz. Kurulun grevlerini yerine getirmesi, seim ve alma usulleriyle itirazlarn kurul bnyesinde incelenmesi esaslar kanunla dzenlenir. Adalet Bakanlnn merkez kuruluunda geici veya srekli olarak altrlacak hkim ve savclarn izinlerini alarak atama yetkisi Adalet Bakanna aittir. Adalet Bakan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun ilk toplantsnda onaya sunulmak zere, gecikmesinde saknca bulunan hallerde hizmetin aksamamas iin hkim ve savclar geici yetki ile grevlendirebilir. HSYKnin oluum tarz ve ileyii, 2010 anayasa deiiklii ile nemli lde deitirilmitir. Anayasann 159. maddesinin eski ve yeni hkmleri arasndaki farklar, yle sralanabilir: (a) Kurulun ye says, yedi asl ve be yedek yeden, yirmi iki asl ve on iki yedek yeye karlmtr. Adalet Bakanlnn bakanl ve Adalet Bakanl mstearnn tabii yelii korunmutur. Dier yelerden drt asl ye, yksek retim kurumlarnn hukuk dallarnda grev yapan retim yeleri ile avukatlar arasndan Cumhurbakannca; asl ve yedek yesi Yargtay yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca, iki asl ve iki yedek yesi Dantay yeleri arsndan Dantay Genel Kurulunca; bir asl ve bir yedek yesi Trkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi yeleri arasndan; yedi asl ve drt yedek yesi birinci snf olup birinci snfa ayrlmay gerektiren nitelikleri yitirmemi adli yarg hkim ve savclar arasndan adli yarg hkim ve savclarnca; asl ve iki yedek yesi birinci snf olup, birinci snfa ayrlmay gerektiren nitelikleri yitirmemi idari yarg ve hkimleri arasndan idari yarg hkim ve savclarnca drt yl iinde seilir. Sresi biten yeler yeniden seilebilir.
173
Bylece, sadece iki yksek mahkemenin deil, yargnn tmnn temsilinin salanm olmas, olumlu ve nemli bir deiikliktir. Nihayet, eski sistemde HSYKnin yarg kkenli yeleri, Yargtay ve Dantay genel kurullarnn gsterecekleri er aday arasndan Cumhurbakannca seildii, dolaysyla Cumhurbakan, Kurulun oluumunda hayli nemli bir role sahip olduu hlde, yeni dzenlemede Cumhurbakannn bu yetkisi tamamen kaldrlmtr. Hlen Cumhurbakannn rol, hukuk alanndaki niversite retim yeleri ile avukatlar arasndan drt yeyi semekten ibarettir. (b) Yeni dzenlemede de Kurulun bakan olmaya devam eden Adalet Bakannn rol snrlandrlm ve esas itibaryla sembolik bir dzeye indirilmitir. Bakan, yeni dzenlemeye gre daire hlinde alacak olan Kurulun, daire almalarna katlamayacak, sadece genel kurula bakanlk edecektir. Gene eski dzenlemenin aksine Bakan, hkim ve savclar hakknda disiplin inceleme ve soruturmalarn resen balatamayacak, bunu ancak ilgili dairenin istei zerine yapabilecektir. (c) imdiye kadar kendisine bal bir sekretaryas olmayan ve sekretarya hizmetleri Adalet Bakanl personelince yrtlen HSYK, bundan byle bamsz bir sekretaryaya sahip olacaktr. Bylece, yarg evrelerince teden beri srarla dile getirilen bir istek, yerine getirilmi olmaktadr. Kurulun bamsz bir sekretaryaya sahip olmasnn doal bir sonucu da kurulun kendisine mahsus bir btesinin bulunmasdr. (d) HSYKnin u ana kadarki yapsna zellikle yarg evrelerince yneltilmi olan en ciddi eletirilerden biri, hkimler ve savclar hakkndaki inceleme ve soruturmalarn, kurula bal mfettilerce deil, Adalet Bakanlna bal adalet mfettilerince yrtlmesiydi. Yeni dzenleme bu eletiriye de cevap vermitir. Bundan byle bu inceleme ve soruturmalar, ilgili dairenin teklifi ve bakann oluru ile kurul mfettilerince yaptrlacaktr. (e) Nihayet, Kurulun u ana kadarki yapsnda ok hakl eletirilere konu olan, Kurul kararlarna kar yarg yoluna bavurulamayaca hakkndaki hkm deitirilmi ve meslekten karma cezasna ilikin olan kararlar, yarg denetimine almtr. Bu deiikliklerle HSYKnn yaps, daha oulcu ve temsil ynde deitirilmi; baz iddialarn aksine, yrtme organnn Kurul zerindeki etkisi glendirilmemi, tersine, nemli lde snrlandrlmtr. Bu yeni yapnn, Avrupa lkelerindeki yaygn modele ve Avrupa hukuk kurulularnn tavsiyelerine uygun olduu sylenebilir.
Yksek Mahkemeler
Yargtay yelerinin seim ekli bakmndan iki anayasa arasnda bir fark yoktur. 1961 Anayasasna gre YHK tarafndan seilen Yargtay yeleri, imdi de HSYK tarafndan seilmektedir. 1982 Anayasasna gre, (m. 154/2, 3) Yargtay yeleri, birinci snfa ayrlm adli yarg hkim ve Cumhuriyet savclar ile bu meslekten saylanlar arasndan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla drt yl iin seilirler; sresi bitenler yeniden seilebilirler. Buna karlk 1961 Anayasasna gre Yargtay Genel Kurulunun (YGK) kendi yeleri arasndan setii Cumhuriyet Basavcs (ve 1982 Anayasas ile buna eklenen Cumhuriyet Basavc vekili) hlen YGKnin kendi yeleri arasndan gizli oyla belirleyecei beer aday arasndan Cumhurbakannca seilmektedirler (m. 154/4).
Yargtay: Adliye mahkemelerinden verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam olup, yasa ile belirlenen baz davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar; eitli hukuk ve ceza dairelerinden oluur.
174
Dantay: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile grevlendirilmi bulunan yksek idare mahkemesi, danma ve inceleme merciidir.
Anayasa Hukuku
dari Yarg: dari uyumazlklarn zm; idari uyumazlklarla ilgili yarg koludur.
1961 Anayasas, Dantay yelerinin seimini, Dantayn tad zellik sebebiyle YHKye brakmam, bu konuda kendine zg bir sistem oluturmutu. Buna gre, Dantay yeleri, Bakanlar Kurulu ile Dantay Genel Kurulunca ayr ayr bo yer says kadar gsterilecek adaylar arasndan Anayasa Mahkemesinin asl ve yedek yelerinin ye tamsaysnn te iki ounluk ile ve gizli oyla seilmekteydi (m. 140/3). 1982 Anayasas ise Dantay yelerinin drtte nn, birinci snf idari yarg hkim ve savclar ile bu meslekten saylanlar arasndan HSYKce; drtte birinin de, nitelikleri kanunda belirtilen grevliler arasnda Cumhurbakannca seilmesini ngrmtr (m. 155/3). Her iki anayasada Yargtay yelerinin seiminde farkl bir yol izlenerek, birinde Bakanlar Kurulunca aday gsterilmesi, dierinde de yelerden drtte birinin Cumhurbakannca seilmesi suretiyle yrtme organna bir rol tannmas, Dantayn bir idari yarg organ olmas yannda, merkezi idarenin danma organ fonksiyonunu da yerine getirmesinden kaynaklanmaktadr. Asker Yargtay ve Asker Yksek dare Mahkemesi (AYM) yelerinin seiminde ise 1961 Anayasas dnemindeki sistem korunmu, yani yelerin bu mahkemelerce her bo yer iin gsterilecek er aday arasndan Cumhurbakannca seilmeleri kabul edilmitir (m. 156/2, 157/2).
Asker Yarg
Asker mahkemeler birok Bat demokrasisinde de bulunmakla beraber, grev alanlar genellikle mnhasran asker disiplin sular ile snrldr ve bu alann zaman iinde sivil yarg lehine darald gzlemlenmektedir. Trkiyede ise asker yargnn grev alan, zellikle 1961 Anayasasndan bu yana, gerek bir iki bal yarg grnts yaratacak derecede geni tanmlanmtr. 1961 Anayasasnn 138. maddesinin ilk ekline gre, Asker yarg, asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr. Bu mahkemeler, asker kiilerin asker olan sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya asker mahallerde yahut askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili sulara ait davalara bakmakla grevlidirler. Asker mahkemeler, asker olmayan kiileri, ancak zel kanunda belirtilen asker sulardan dolay yarglarlar. Bu maddede 1971 ylnda 1488 sayl Kanuna yaplan deiiklikle, asker mahkemelerin asker olmayan kiiler zerindeki yarg yetkisi u ekilde geniletilmitir: Asker mahkemeler asker olmayan kiilerin zel kanunda belirtilen Asker sular ile kanunda gsterilen grevlerini ifa ettikleri srada veya kanunda gsterilen Asker mahallerde askerlere kar iledikleri sulara bakmakla grevlidirler. Bu hkm 1982 Anayasasnn 145. maddesi ile aynen korunmutur. Asker mahkemelerin bu ekilde tanmlanan grev alannn, normal bir demokraside tasavvur edilemeyecek genilikte olduunda kuku yoktur. Bir defa, asker mahkemelerin sivil kiiler zerinde hayli geni bir yarg yetkisine sahip olduklar ve bu alann belirlenmesinin tamamen yasama organnn takdirine braklm olduu grlmektedir. Asker hkim ve savclarn, sivil muadillerinin sahip olduklar grev teminatna sahip bulunmamalar, asker yargnn grev alannn, sivil yarg aleyhine geniletilmesinin sakncalarn bir kat daha arttrmaktadr. Bu konuda nemli bir reform 2010 anayasa deiiklii ile gerekletirilebilmitir. Deiik 145. maddeye gre; Asker yarg, Asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr. Bu mahkemeler; asker kiiler tarafndan ilenen Asker sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ait davalara bakmakla grevlidir. Devletin gvenlii-
175
ne, anayasal dzene ve bu dzenin ileyiine kar sulara ait davalar her hlde adliye mahkemelerinde grlr. Sava hli haricinde, asker olmayan kiiler asker mahkemelerde yarglanamaz. Asker mahkemelerin sava hlinde hangi sular ve hangi kiiler bakmndan yetkili olduklar; kurulular ve gerektiinde bu mahkemelerde adli yarg hkim ve savclarnn grevlendirilmeleri kanunla dzenlenir. Asker yarg organlarnn kuruluu, ileyii, asker hkimlerin zlk ileri, asker savclk grevlerini yapan asker hkimlerin grevli bulunduklar komutanlkla ilikileri, mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kanunla dzenlenir. Bu hkmn getirdii nemli iyiletirmeler yle zetlenebilir: (a) Sava hli hari, asker mahkemelerin sivil kiiler zerindeki yarg yetkisi tmyle kaldrlmtr. (b) Asker yargnn grev alann belirleyen kriterler arasnda yer alan sorunlu nitelikteki Asker mahallerde ilenen sular kriteri kaldrlmtr. Bylece, askerlik hizmet ve greviyle hibir ilikisi olmad hlde, srf asker mahalde ilenmi olmalar nedeniyle asker yargnn grev alanna girdii iddia edilecek olan baz sular kesin olarak adli yargnn grev alannda olacaktr. (c) Bu husus, devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu dzen ileyiine kar ilenen sulara ait davalarn her hlde adliye mahkemelerinde grlecei hkmyle teyid edilmitir. () Asker hkimlerin zlk ileri ile asker savclarn bal bulunduklar komutanlkla ilikilerinin dzenlenmesinde, eski metinde mevcut olan askerlik hizmetinin gereklerine gre kriteri kaldrlm, sadece mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat kriterleri muhafaza edilmitir. Ayn deiiklik, Asker Yargtaya ilikin 156. ve AYMe ilikin 157. maddelerde de gerekletirilmitir. Bylece, asker hkim ve savclarn bugnknden daha bamsz ve teminatl olmalarnn anayasal zemini hazrlanmtr. Gerekten, askerlik hizmetinin gerekleri kriterinin, dier iki kriterle mantksal bir eliki iinde olduuna kuku yoktur. Bu nemli iyiletirmelere ramen, Trk yarg sistemindeki iki balln tmyle ortadan kaldrlm olduu sylenemez. AYM, hukuk sistemimize, silahl kuvvetlerin glgesinde yaplan 1971 deiiklii ile asker kiilerle ilgili idari eylem ve ilemlerin yarg denetimini yapmak zere dhil edilmi ve 1982 Anayasas ile (m. 157) yetkileri daha da geniletilerek korunmutur. 1971 deiikliine kadar Dantayca karara balanan bu tr idari uyumazlklarn sivil yargnn grev alanndan karlmas, silahl kuvvetlerin sivil otoriteler karsndaki zerklik alann geniletme eiliminin bir parasdr. Bat demokrasilerinde bir benzeri olmayan bu kurumun yarg sistemimizden karlmas, yarg organnn demokratik ilkelere uygun olarak yeniden yaplandrlmas asndan nem tamaktadr. Bu balamda, Asker Yargtayn da bir yksek mahkeme olarak muhafaza edilip edilmemesi de bir tartma konusu olabilir. Bat demokrasilerinin pek ounda byle bir kurum mevcut deildir ve asker mahkemelerin bulunduu lkelerde de bu mahkemenin kararlar sivil temyiz mahkemelerinin denetimine tbidir. Trkiyede asker mahkemelerin kararlarn denetleyecek bir asker istinaf mahkemesinin kurulmas, ancak bu mahkemenin kararlarnn da sivil Yargtayn denetimine tbi tutulmas, yarg birliinin salanmas asndan temenni edilebilir.
Asker Yargtay: Asker mahkemelerde verilen karar ve hkmlerin st inceleme makamdr; ayrca asker kiilerin yasa ile belirlenen baz davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Asker Yksek dare Mahkemesi: Asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idari eylem ve ilemlerden doan uyumazlklarn ilk ve son derece mahkemesi olarak yarg denetimini ve yasalarla belirlenen grevleri yapan yksek mahkemedir.
176
Anayasa Hukuku
ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELM

AM A
Anayasa yargs kavramn ve tarihsel geliimini anlatabilmek.
Anayasa Yargs: Kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal mercilerce denetlenmesidir.
nleyici Denetim: Bir normun yrrle girmesinden nce yaplan denetimdir. Dzeltici Denetim: Bir normun yrrle girmesinden sonra yaplan denetimdir.
Geni anlamda anayasa yargs, dorudan doruya anayasaya uyulmasn salamak amacn gden her trl yarg ilemini veya anayasa hukuku sorunlarnn yargsal usuller ierisinde bir karara balanmas srecini ifade eder. Dar anlamda ise anayasa yargsndan, kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetimi anlalr. Anayasa yargs, hukuk devletinin geliiminde son ve en nemli merhale olarak tanmlanabilir. Gerekten, yakn denilebilecek zamanlara kadar, hukuk devleti deyiminden esas itibaryla yrtme organnn kanunlara balln salayacak yargsal denetim anlalmtr. Fransz htilalinden gelen blnmez, devredilmez, yanlmaz ve temsil edilmez genel irade anlaynn etkisiyle, millet temsilcilerinden oluan yasama organnn, kii haklarna tecavz edebilecei; kii haklarnn sadece yrme organ karsnda deil, yasama organ karsnda da korunmas gerekecei pek dnlmemitir. Yazl ve sert anayasalar 18. yzyl sonlarndan itibaren ortaya kmaya balad hlde, ABD bir yana braklrsa, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sisteminin yaygnlamas iin 21. yzyl ortalarna kadar beklemek gerekmitir. Kanunlarn anayasaya uygunluunun denetlenmesi konusunda bir temel ayrm, siyasal ve yargsal denetim sistemleri arasndadr. Siyasal denetim sistemini semi olan lkeler, bu denetimi eitli siyasal organlardan bir veya birkana brakabilirler. Bunlar arasnda, kanunlar zerindeki veto yetkisi dolaysyla devlet bakan, ikinci meclis, yasama meclisinin bir komisyonu veya siyasal organlar tarafndan seilmi zel bir kurul saylabilir. Siyasal ve yargsal denetim sistemleri arasndaki ayrm, denetimin zaman asndan yaplan baka bir ayrmla da akmaktadr. Denetimin yapld zamana gre, denetim sistemleri nleyici denetim ve dzeltici denetim olarak ikiye ayrlr. nleyici denetim, normun yrrle girmesinden nce yaplan denetimdir ki, bu, kural olarak siyasal organlar tarafndan gerekletirilir. Normun kesinleip yrrle girmesinden sonra yaplan dzeltici denetim ise yarg organlarnca gerekletirilir. Siyasal organlarca yaplacak denetimin, kii haklar ynnden yeterli teminat salayamayaca aktr. Bu sebeple, zaman iinde yargsal denetim sistemi yaygnlk ve stnlk kazanmtr. Bu sistem, kanunlarn anayasaya uygunluunun, yarg mercileri tarafndan ve yargsal usuller ierisinde denetlenmesi olarak tanmlanabilir. phesiz, yargsal denetim sistemini kabul eden lkeler arasnda da denetimi yapan mahkemenin nitelii (genel mahkemeler veya zel bir mahkeme), konunun mahkemeye intikal ettirili tarz (soyut norm denetimi veya somut norm denetimi) ve mahkeme kararnn kapsam ve sonular (herkes iin iptal veya yalnz taraflar balayc karar) bakmlarndan nemli farklar mevcuttur. Trk anayasa hukukunda, 1876 Knn-i Esssi, sert anayasa sistemini benimsemi olmakla beraber, yargsal denetime yer vermemiti. Kanunlarn anayasaya uygunluu sorunu hakknda hibir hkme yer vermeyen 1921 Anayasasndan sonra, 1924 Anayasas da sert anayasa sistemini benimsemiti (m. 102). Buna karlk 1924 Anayasasnda, kanunlarn anayasaya uygunluunun mahkemelerce denetlenip denetlenemeyecei hakknda herhangi bir hkm yoktu. Bu durumda, anayasann sertliine ve hibir kanunun anayasaya aykr olamayaca hkmne
177
dayanlarak mahkemelerce somut norm denetimini gerekletirmenin mmkn olup olmad 1924 Anayasas dneminde Trk doktrininde ciddi tartmalara yol at. Doktrindeki bu tereddt mahkeme itihatlarna da yansm, baz yerel mahkemelerin yargsal denetim lehinde karar vermelerine ramen, yksek mahkemelerin bu gr benimsememeleri sebebiyle, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemi itihat yoluyla yerleememitir. Anayasaya uygunluk denetiminin yokluu, zellikle ok partili hayata geilmesinden sonra daha da ciddi sorunlar yaratmaya balam, bunun etkisiyle 1961 Anayasas, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine geni kapsaml biimde yer vermitir.
ANAYASA MAHKEMESNN STATS, KURULUU VE GREVLER

A M A
Anayasa Mahkemesinin statsn, kuruluunu, grev ve yetkilerini aklayabilmek.
Anayasa Mahkemesinin Stats

1961 Anayasas, istisnai bir durumda genel mahkemelere de bir kanunun anayasaya uygunluu hakknda hkm verme yetkisini tanm olmakla beraber, bu konudaki yetkiyi esas itibaryla Anayasa Mahkemesine brakmtr. 1982 Anayasas sz konusu istisnai durumu da ortadan kaldrarak, Anayasa Mahkemesini denetim konusunda tek yetkili klmtr. 1961 ve 1982 Anayasasnn sisteminde Anayasa Mahkemesi, phesiz yarg organnn bir paras olmak ve bir yksek mahkeme nitelii tamakla beraber, fonksiyonunun mahiyeti, ona yarg organ iinde zel ve ncelikli bir mevki vermitir. Avrupa doktrininde Anayasa Mahkemesi herhangi bir yksek mahkeme deil, zel bir anayasa organ olarak grme eilimi mevcuttur. Anayasa, Anayasa Mahkemesinin kurulu, grev ve yetkilerini, dier yksek mahkemelere oranla ok daha ayrntl ekilde dzenlemi, kanuni dzenlemeye ok daha snrl bir alan brakmtr. Bu sebeple, Anayasa Mahkemesinin statsnde deiiklik yaplmas, ancak bir anayasa deiiklii ile mmkndr.
Anayasa Mahkemesinin Kuruluu

1982 Anayasasnn 2010 deiikliinden nceki 146. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi on bir asl ve drt yedek yeden kurulur. Cumhurbakan, iki asl ve iki yedek yeyi Yargtay, iki asl ve bir yedek yeyi Dantay, birer asl yeyi Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi ve Saytay genel kurullarnca kendi Bakan ve yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluu ile her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden; bir asl yeyi ise Yksekretim Kurulunun kendi yesi olmayan Yksekretim kurumlar retim yeleri iinden gsterecei aday arasndan; asl ve bir yedek yeyi st kademe yneticileri ile avukatlar arasndan seer. Yksekretim kurumlar retim yeleri ile st kademe yneticileri ve avukatlarn Anayasa Mahkemesine asl ve yedek ye seilebilmeleri iin, krk yan doldurmu, yksekrenim grm veya renim kurumlarnda en az on be yl retim yelii veya kamu hizmetinde en az on be yl fiilen alm veya en az on be yl avukatlk yapm olmas arttr.
178
Anayasa Hukuku
Anayasa yargsn benimsemi lkeler arasnda Trkiye, Anayasa Mahkemesi yelerinin seimini yasama organnn iradesinden tmyle koparm olan tek lkedir. Oysa dnyada genel eilim, Anayasa Mahkemesinin demokratik meruluunu glendirmesi amacyla, mahkeme yelerinin seiminde siyasal organlara, zellikle mill iradenin temsilcisi konumunda olan parlamentolara arlk vermek ve hkimlik grevini belli bir sre ile snrlandrmaktr. Bylece kamuoyundaki eilimlerin, bir lde de olsa, Anayasa Mahkemesine yansmas salanm olacaktr. Mesela Fransada Anayasa Konseyinin dokuz yesinden n Cumhurbakan, n Mill Meclis Bakan, n de Senato Bakan semektedir. Almanya, Polonya ve Macaristanda yelerin tm yasama organnca seilmektedir. talyada on be yeden bei hkmete, bei yarg organnca, bei de parlamentonun ortak toplantsnda seilmektedir. spanyada on iki yenin ikisi hkmete, ikisi yarg organnca, drd Kongrece, drd de Senatoca seilmektedir. ABDde anayasa yargs fonksiyonu da ifade eden Yksek Mahkemenin btn hkimlerini, Bakan Senatonun onayyla semektedir. 1961 Anayasasnn da bu konuda karma bir sistem kabul etmi olduu unutulmamaldr. 2010 Anayasa deiiklii ile Anayasann 146. maddesi, Anayasa Mahkemesinin oluum tarzn u ekilde deitirmitir: Anayasa Mahkemesi onyedi yeden kurulur. Trkiye Byk Millet Meclisi; iki yeyi Saytay Genel Kurulunun kendi bakan ve yeleri arasndan, her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden, bir yeyi ise baro bakanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iinden yapaca gizli oylamayla seer. Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplacak bu seimde, her bo yelik iin ilk oylamada ye tam saysnn te iki ve ikinci oylamada ye tam saysnn salt ounluu aranr. kinci oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin nc oylama yaplr; nc oylamada en fazla oy alan aday seilmi olur. Cumhurbakan; yeyi Yargtay, iki yeyi Dantay, bir yeyi Asker Yargtay, bir yeyi Asker Yksek dare Mahkemesi genel kurullarnca kendi bakan ve yeleri arasndan her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden; en az ikisi hukuku olmak zere yeyi Yksekretim Kurulunun kendi yesi olmayan yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan retim yeleri arasndan gsterecei er aday iinden; drt yeyi st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf hkim ve savclar ile en az be yl raportrlk yapm Anayasa Mahkemesi raportrleri arasndan seer. Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi ve Saytay genel kurullar ile Yksekretim Kurulundan Anayasa Mahkemesi yeliine aday gsterebilmek iin yaplacak seimlerde, her bo yelik iin en fazla oy alan kii aday gsterilmi saylr. Baro bakanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iin yaplacak seimde en fazla oy alan kii aday gsterilmi saylr. Anayasa Mahkemesine ye seilebilmek iin, krkbe yan doldurulmu olmas kaydyla; yksek retim kurumlar retim yelerinin profesr veya doent nvann kazanm, avukatlarn en az yirmi yl fiilen avukatlk yapm, st kademe yneticilerinin yksekrenim grm ve en az yirmi yl kamu hizmetinde fiilen alm, birinci snf hkim ve savclarn adaylk dahil en az yirmi yl alm olmas arttr.
179
Anayasa Mahkemesi yeleri arasndan gizli oyla ve ye tamsaysnn salt ounluu ile drt yl iin bir Bakan ve iki bakanvekili seilir. Sresi bitenler yeniden seilebilirler. Anayasa Mahkemesi yeleri asli grevleri dnda resmi veya zel hibir grev alamazlar. Bu deiikliin getirdii yenilikler, yle sralanabilir: (a) Anayasa Mahkemesi yelerinin seiminde TBMMye olduka snrl da olsa bir rol tannarak, Anayasa Mahkemesinin demokratik meruluu glendirilmitir. Bir anlamda, on be asl yesinden beinin TBMMnin iki meclisi tarafndan seildii 1961 Anayasas sistemine ksmen de olsa geri dnlmtr. (b) Bu deiiklie ramen 1961 Anayasasnda ve 1982 Anayasasnn ilk metninde olduu gibi, yarg kkenli yelerin ounlukta olmas ilkesi korunmutur. Mahkemenin on yedi yesinden dokuzu ( Yargtay, ikisi Dantay, ikisi Saytay, biri Asker Yargtay, biri de AYM yeleri olmak zere) yarg kkenlidir. Ayrca, Cumhurbakannn kendi takdiri ile atayaca yelerin de birinci snf hkim ve savclar ve Anayasa Mahkemesi raportrleri arasndan seilebilmesi, Mahkemede yarg kkenli yelerin arln daha da arttrabilir. Eski metinde Cumhurbakannn kendi takdiri ile atayaca yeler ancak serbest avukatlar ve st kademe yneticileri arasndan olabildii hlde, bu kategorilerin yarg mensuplarn da kapsayacak ekilde geniletilmi olmas isabetlidir. (c) TBMMnin seecei yeden birinin, baro bakanlarnca serbest avukatlar arasndan gsterilecek aday arasndan seilmesi, niversite kkenli yelerin saysnn birden e karlmas, Anayasa Mahkemesinin daha oulcu ve temsil bir yapya kavuturulmas asndan, olumlu deiiklikler olarak grlebilir. (d) 1982 Anayasasnn nceki metnindeki yedek yelik messesesi kaldrlmtr. Bu deiiklik, yeni yetersay (nisap) kurallarnn kabuln gerektirmitir. (e) Bireysel bavuru, ya da anayasa ikyeti messesesinin kabulnn zorunlu sonucu olarak, Mahkemenin alma usullerinde deiiklik yaplmtr. Deiik 149. maddeye gre, Anayasa Mahkemesi, iki blm ve Genel Kurul hlinde alr. Blmler, bakanvekili bakanlnda drt yenin katlmyla toplanr. Genel Kurul, Mahkeme Bakannn veya Bakann belirleyecei bakanvekilinin bakanlnda en az oniki ye ile toplanr. Blmler ve Genel Kurul, kararlarn salt ounlukla alr. Bireysel bavurularn kabul edilebilirlik incelemesi iin komisyonlar oluturulabilir. Siyasi partilere ilikin dava ve bavurulara, iptal ve itiraz davalar ile Yce Divan sfatyla yrtlecek yarglamalara Genel Kurulca baklr, bireysel bavurular ise blmlerce karara balanr. Anayasa deiikliine iptale, siyasi partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin te iki oy okluu arttr. Bu sonuncu hkm, siyasi partilerin kapatlmasnda veya devlet yardmndan yoksun braklmasnda ve anayasa deiikliklerinin iptalinde gerekli yetersayy 3/5ten 2/3e kararak, nemli demokrasi sorunlar oluturabilecek bu tr kararlar belli lde zorlatrmtr. (f) 2010 Anayasa deiiklii ile Anayasa Mahkemesinin yapsna ve ileyiine ilikin olarak getirilen nemli bir yenilik de yelik sresinin on iki ylla snrlandrlm olmasdr. Eski dzenlemeye gre, 40 yanda ye seilen bir kiinin, zorunlu emeklilik ya olan 65 yana kadar yeni eyrek yzyl ye-
180
Anayasa Hukuku
liini srdrmesi mmknd. Bu sistemin, Anayasa Mahkemesi ye kompozisyonunun, toplumdaki deiimlerden kopuk hle gelmesi gibi ciddi sakncalar vardr. Nitekim anayasa yargsna yer veren Avrupa lkelerinin hemen hemen tmnde, yelik sresinin 9-12 yla snrlandrlm olduu grlmektedir. Bu dncelerle, Anayasann 147/1. maddesi u ekilde deitirilmitir: Anayasa Mahkemesi yeleri oniki yl iin seilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi yesi seilemez. Anayasa Mahkemesi yeleri altmbe yan doldurunca emekliye ayrlrlar. Zorunlu emeklilik yandan nce grev sresi dolan yelerin baka bir grevde almalar ve zlk ileri kanunla dzenlenir. 147. maddenin, Anayasa Mahkemesi yelii, bir yenin hkimlik mesleinden karlmay gerektiren bir sutan dolay hkm giymesi hlinde kendiliinden; grevini salk bakmndan yerine getiremeyeceinin kesin olarak anlalmas hlinde de Anayasa Mahkemesin ye tamsaysnn salt ounluunun karar ile sona erer eklindeki ikinci fkra aynen korunmutur. Anayasa deiiklii hakkndaki 7.5.2010 tarihli ve 5982 sayl Kanunun geici 18. maddesine gre, on iki yllk grev sresi kural hlen grevde bulunan yelere uygulanmayacak ve bu yeler, 65 yalarn doldurana kadar grevlerine devam edeceklerdir. Bu hkme gre, Anayasa Mahkemesinde halen belli grevlere seilmi olanlarn bu sfatlar seilmi olduklar srenin sonuna kadar devam eder. Bu Kanunun yrrle girdii tarihte ye olanlar ya haddine kadar grevlerine devam ederler. Bu maddede 2010 ylnda yaplan deiiklikle, grevleri ile ilgili sulardan dolay Yce Divanda yarglanacak kiilere, TBMM Bakan, Genelkurmay Bakan; Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutan da eklenmitir. Bylece, bu kiileri grev sularndan dolay yarglayacak merci konusundaki belirsizlik ortadan kaldrlmtr. Ayn maddenin beinci fkras da Yce Divan kararlarna kar yeniden inceleme bavurusu yaplabilir. Genel Kurulun yeniden inceleme sonucunda verdii kararlar kesindir eklinde deitirilmitir. Bu deiiklik, Yce Divan kararlarna kar bir yeniden inceleme bavurusunun mmkn olmamas, dolaysyla dil yarglanma hakknn ihlal edilmi olabilecei yolundaki eletirileri, ksmen de olsa, cevaplandrmaktadr.
Anayasa Mahkemesinin Grevleri

Anayasa Mahkemesinin temel grevi, phesiz, kanunlarn ve anayasada belirtilen dier normlarn anayasaya uygunluunu denetlemektir. Ancak, Anayasa, Anayasa Mahkemesine norm denetimi ile ilgili olmayan baka birtakm grevler de vermitir. Bu grevler yle sralanabilir: (a) Cumhurbakann, TBMM Bakann Bakanlar Kurulu yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, AYM Bakan ve yelerini, Basavclarn, Cumhuriyet Basavc vekilini, HSYK ve Saytay Bakan ve yelerini, Genelkurmay Bakann, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutann grevleri ile ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglamak (m. 148/3). (b) Siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak (m. 69/4). (c) Siyasi partilerin mal denetimini yapmak (m. 69/3). (d) Milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna veya yeliklerinin dtne TBMMce karar verilmesi hllerinde, ilgililerin iptal istemlerini karara balamak (m. 85).
181
(e) Uyumazlk Mahkemesine bakanlk edecek yeyi kendi yeleri arasndan grevlendirmek (m. 158/2). 2010 Anayasa deiiklii ile Anayasa Mahkemesi grevlerine, bireysel bavurular karara balamak grevi eklenmitir. Almanya, Macaristan, spanya gibi birok Avrupa lkesinde kabul edilmi olan bireysel bavuru ya da anayasa ikyeti messesesi, bir kamu gc tarafndan anayasal bir hakk ihlal edilmi olan her bireye, Anayasa Mahkemesine bavurma hakkn vermektedir. Bireysel bavuru, 148. maddeye eklenen fkralarla yle dzenlenmitir: Herkes, Anayasada gvence altna alnm hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Bavuruda bulunabilmek iin olaan kanun yollarnn tketilmi olmas arttr. Bireysel bavuruda, kanun yolunda gzetilmesi gereken hususlarda inceleme yaplamaz. Bireysel bavuruya ilikin usul ve esaslar kanunla dzenlenir. 5982 sayl Anayasa deiiklii hakkndaki Kanunun geici 18inci maddesi gereince, bireysel bavuruya ilikin gerekli dzenlemeler iki yl iinde tamamlanr. Uygulama kanununun yrrle girdii tarihten itibaren bireysel bavurular kabul edilir. Bireysel bavurularla ilgili usul ve esaslarn kanunla belirlenecek olmasna ramen, anayasa hkmlerinden belli ilkeleri tesbit etmek mmkndr: (a) Maddede zikredilen kamu gc deyiminin, hem idari makamlar, hem yarg organlarn kapsad aktr. (b) Bu yola bavurabilmek iin, olaan kanun yollarnn (istinaf, temyiz) tketilmi olmas arttr. (c) Bireysel bavurularda, kanun yolunda gzetilmesi gereken hususlarda inceleme yaplamayaca anayasada belirtilmitir. Bunun anlam, incelemenin, anayasaya aykrlk sorununa inhisar edecek olmasdr. Dolaysyla inceleme bir yarg kararnn hkmsz klnmas sonucunu doursa dahi bu, Anayasa Mahkemesinin dier yksek mahkemelerin zerinde bir sper temyiz mahkemesi hline geldii eklinde yorumlanamaz () Bireysel bavuru hakk, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasndaki btn temel hak ve hrriyetleri deil, bunlardan sadece AHS kapsamndakileri iine almaktadr. Bunlarla birlikte, bu Szleme kapsamndaki hrriyetler deyiminden sadece Szleme metninin deil, onlar yorumlayan AHM kararlarnn da anlalmas gerektiinde kuku yoktur.
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU

A M A
Anayasaya uygunluk denetiminin konusunu saptayabilmek.
Anayasaya gre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. Ancak, olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesinde dava alamaz. Bu hkme gre, denetime tbi olan normlar yle sralanabilir.
182
Anayasa Hukuku
Kanunlar
Anayasa Mahkemesinin temel grevi, kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemektedir. Burada kanun deyiminin ekl anlamda kullanldnda phe yoktur. Dier bir deyile, bte kanunlar gibi hukuk normu koymayan kanunlar da Anayasa Mahkemesinin denetim alannn kapsamna girer. Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi kural olarak btn kanunlar kapsamakla beraber, iki tr kanun anayasann ak hkmleriyle bu denetimin dnda braklmtr. Bunlar, Anayasann 174. maddesinde saylan nklp kanunlar ile Anayasann geici 15. maddesinde deinilen Mill Gvenlik Konseyi dneminde karlm olan kanunlardr. Bu ikinci istisna, 3.10.2001 tarihli anayasa deiiklii ile geici 15/3. maddenin ilgasyla ortadan kaldrlmtr.
Kanun Hkmnde Kararnameler

Kural olarak btn KHKler, yrrle girdikleri andan itibaren anayasaya uygunluk bakmndan Anayasa Mahkemesinin denetimine tbi bulunmakla beraber, Anayasann 148. maddesi gereince, olaanst hllerde, skynetim ve sava hllerinde karlan KHKlerin denetim d braklmas, hukuk devleti ilkesi asndan ciddi bir sakncadr.
TBMM tz
Hukuki nitelii bakmndan bir kanun deil, bir parlamento karar olmasna ramen, TBMM tz, tad zel siyasal nem sebebiyle Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi iindedir.
Anayasa Deiiklikleri
Anayasa deiikliklerinin yargsal denetimi, sadece ekil ynnden anayasaya uygunluk denetimi ile snrlandrlmtr.
Milletleraras Antlamalar
Anayasaya gre (m. 90/son) usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz.
Parlamento Kararlar
Anayasa, TBMMnin karar biimindeki ilemlerinin yargsal denetime tbi olmasn kural olarak kabul etmemise de iki tr kararn istisnai olarak Anayasa Mahkemesince denetlenebileceini hkme balamtr. Bunlardan biri TBMM tz, dieri de yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya TBMM yeliinin dmesine ilikin kararlardr. Bir ilemin anayasaya uygunluk denetiminin kapsamna giren bir ilem olup olmadnn belirlenmesinde, Anayasa Mahkemesi, ilemi yapan organn nitelendirmesi ile bal deildir. Anayasa Mahkemesi, bu nitelendirmeyi, ilemin niteliine bakarak kendi yapar. Aksi hlde, denetime tbi olmas gereken bir ilemin, denetime tbi olmayan bir ilem biiminde yaplarak denetimden karlmas, her zaman mmkn olabilirdi.
183
Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar (Anayasallk Bloku)

Anayasaya uygunluk denetiminde denetim konusu olan normun hangi norma veya normlara uygunluu aratrlacaktr? Denetimdeki l normlar nelerdir? lk bakta bu sorunun cevab ok ak gibi grnmektedir: anayasaya uygunluk denetiminde l norm, elbette anayasann kendisidir. Ancak sorun bu kadar basit deildir. Baz lkelerde anayasalar kendileri dnda birtakm l normlar belirledikleri gibi, baz lkelerde de anayasann ak hkmleri dnda birtakm l normlar yarg kararlar yoluyla olumutur. ster anayasann kendisiyle snrl olsun, ister ona anayasa veya yarg kararlar yoluyla eklenen dier ilke ve kurallar da iine alsn, anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l normlarn tm, anayasallk bloku ad verilen normlar kmesini oluturmaktadr. Trkiyede 1982 Anayasasna gre, anayasa metninin kendisi (buna Anayasann 176. maddesi gereince Balang da dhildir) dnda anayasallk blokuna dhil normlar arasnda milletleraras hukuk kurallar ile hukukun genel ilkelerinin bulunup bulunmad tartlabilir.
l Norm: Anayasaya uygunluk denetiminde l alnan normlardr.
Anayasallk Bloku: Anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l normlarn btnnn oluturduu normlar kmesine verilen addr.
Milletleraras Hukuk Kurallar

1982 Anayasas, ada anayasalarn ounun aksine, milletleraras hukukla i hukukun ilikisi hakknda genel bir kural koymamtr. Bu konuda anayasada mevcut olan tek hkm, usulne gre yrrle konulmu milletleraras anlamalarn kanun hkmnde olduunu belirten 90. maddenin son fkrasdr. Bu hkm karsnda Trkiyenin taraf olduu milletleraras anlamalarn hukuk kurallar hiyerarisi iindeki yeri doktrinde tartmal olmakla beraber, bizim katldmz gr, Trk pozitif hukukuna gre antlamalarn kanunlardan, hele anayasadan stn deil, kanunlarla e deerli olduklardr. Kanun hkmnde deyimini baka trl yorumlamak bizce mmkn deildir. Bu durumda bir kanunla, Trkiyenin taraf olduu bir milletleraras anlama hkmnn atmas hlinde, sorunun, nceliksonralk ve zellik-genellik kurallar erevesinde zlmesi gerekmektedir. 22.5.2004 tarihli ve 5170 sayl Kanunla Anayasann 90. maddesinde yaplan deiikliklerle, temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras andlamalarn anayasallk blokuna dhil olup olmadklar tartlabilir. Bizce Anayasa Mahkemesine, bir kanunu bir milletleraras andlamaya aykrlk gerekesiyle iptal etme yetkisi tannmadna gre, milletleraras andlamalar, bu deiiklikten sonra da anayasallk blokunun bir paras hline gelmi deildir. Ancak Anayasa Mahkemesinin de dier mahkemeler gibi, nne gelen bir olayda, milletleraras andlamalara aykrln saptad bir kanunu ihmal etme yetkisi vardr.
Hukukun Genel lkeleri

Trk Anayasa Mahkemesi, 1961 ve 1982 Anayasas dnemlerinde verdii eitli kararlarnda hukukun genel ilkelerinden destek l norm olarak yararlanm, hatta zaman zaman bu ilkelerin anayasa hkmlerinden de nde geldikleri yolunda ifadeler kullanmtr. Buna ramen Anayasa Mahkemesi, bugne kadar hibir kararnda bir genel hukuk ilkesini bamsz l norm olarak kullanmam, onun yerine, bizce de yerinde olarak, hukukun genel ilkelerini hukuk devleti kavramnn ayrlmaz unsurlar olarak yorumlamtr. Bylece, Trk anayasa yargsnda hukukun genel ilkelerinin l norm olarak kullanlmalarnn pozitif temeli, Anayasann 2. maddesindeki hukuk devleti ilkesi olmaktadr. phesiz, bir ilkenin bir
184
Anayasa Hukuku
genel hukuk ilkesi olarak kabul edilmesinin art, Milletleraras Adalet Divan Statsnde de belirtilmi olduu gibi onun uygar milletlerce tannm olmasdr.
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN EKLLER (ESAS VE EKL YNNDEN DENETM)

Anayasaya gre (m. 148/1) Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, KHKlerin ve TBMM tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. u hlde anayasaya uygunluk denetimi, ekil ve esas ynnden olmak zere iki tr denetimi kapsamaktadr.
Esas Bakmdan Denetim

Bir kanunun veya anayasada saylan dier normlarn esas bakmndan anayasaya aykrl, o normun muhtevasnn anayasa hkmleri ile atmas demektir. Denetlenen normun anayasaya aykrl ok eitli sebeplerle ortaya kabilecei iin, esas ynnden anayasaya aykrlk durumlarn tam olarak tanmlamak veya snflandrmak ok gtr. Baz yazarlar, idare hukukunda yaygn ekilde kullanlan idari ilemlerin kanuna aykrlk sebeplerini (sebep, ama, konu, yetki, ekil ve usul) kanunlarn anayasaya aykrl konusuna kyasen uygulamaya almlarsa da kanunlarla idari ilemler arasndaki nitelik fark dolaysyla, bundan byk bir yarar saland sylenemez. Bu sebepler bakmndan ortaya kabilecek anayasaya aykrlk durumlar yle zetlenebilir.
Ama (Maksat) Unsuru Bakmndan

Btn kamu ilemlerinin yneldii niha amacn, kamu yarar olmas gerekir. Bunun dnda, baz hllerde anayasa, kanunun ynelmesi gereken amac daha zel olarak belirtmitir. Bu amalar dnda, bir temel hak ve hrriyeti snrlandran bir kanun, ama unsuru bakmndan anayasaya aykr olur. Buna karlk anayasa, bir kanunun ynelmesi gereken zel amac belirtmemise, yasama organnn takdir yetkisi zerindeki tek snr, Anayasann 5. maddesinde deinilen Devletin temel ama ve grevleri ile btn kamu ilemlerinin ynelmesi gereken kamu yarar kavramdr. Kanunun gerekesinden ve kanun zerindeki Meclis grmelerinden kanunun kamu yarar dnda bir amala (mesela kiisel veya duygusal saiklerle veya sadece belli bir grubun kar iin) karlm olduu aka anlalabiliyorsa, kanun baka bir ynden anayasaya aykr olmasa bile, ama unsuru bakmndan anayasaya aykr bulunabilir. Ama unsurunun sbjektif nitelii dolaysyla, yasama organnn aka kamu yarar dnda bir amala hareket etmi olduunun ispat son derece gtr. Bunu aka gsteren kantlarn bulunmamas hlinde, yasama organnn kamu yarar amacyla hareket etmi olduunu varsaymak gerekir. Anayasa Mahkemesinin, kamu yararnn var olup olmadn kendi takdirine gre deerlendirmesi, dier bir deyile kendi kamu yarar anlayn yasama organnn kamu yarar anlaynn yerine geirmesi mmkn deildir.
Konu Unsuru Bakmndan

Bir hukuki ilemin konusu, onun muhtevas veya meydana getirdii hukuki durum ve sonutur. Anayasa, kanun alann konu ynnden snrlandrm deildir. Anayasaya aykr olmamak artyla her ey bir kanun konusu olabilir. Dolaysyla, kanunun konusunu belirlemekte yasama organnn geni bir takdir yetkisi vardr. Ancak bu takdir yetkisi snrsz deildir. Kanunlar anayasaya aykr olamayacaklarna
185
gre (m. 11/2) yasama organ takdir yetkisini ancak anayasa kurallarna uygun olarak kullanabilir. Kanunun, konu ynnden anayasa ilkeleri ile atmasna gelince, burada eitli ihtimaller sz konusu olabilir. Bir defa kanun, anayasann emredici veya yasaklayc kurallarna aykr olmamak zorundadr. Daha tartmal bir durum, anayasann herhangi bir ekilde dzenlemedii bir konuda karlan kanunun anayasaya aykr olup olamayaca sorunudur. Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarna gre, bir hkmn anayasaya aykrlnn sz konusu olabilmesi iin, onun bir anayasa meselesi tekil etmesi gerekir. Bundan anlaldna gre, hakknda anayasada hkm bulunmayan hususlar anayasa meselesi tekil etmeyecek ve bu konulardaki kanun hkmlerinin anayasaya aykrl ileri srlemeyecektir.
ekil Bakmndan Denetim

Dar anlamda ekil denetimi, kanunlarn (veya anayasaya uygunluk denetimine tbi olan dier normlarn) anayasada belirtilmi usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn aratrlmasdr. Ancak anayasa, normlarn ekil bakmndan denetlenmesinden sz ederken, muhtemelen, buna ek olarak yetki unsuru bakmndan mevcut olabilecek sakatlklarn denetlenmesini de kastetmitir. Yetkiden anlalmas gereken, bir ilemin, anayasann yetkilendirdii organ veya organlar tarafndan ve anayasann izdii grev alan iinde yaplmasdr. Yetki unsuru bakmndan mevcut sakatlklar, ilemi ayn zamanda ekil bakmndan da sakatlar. nk yetkisiz bir organ tarafndan veya anayasann izdii yetki alan dnda yaplan bir ilem ekil bakmndan salkl, geerli bir ilem olarak domaz. Anayasa Mahkemesinin byle bir ilemi, daha esasa girmeden, ekil ynnden iptal etmesi gerekir. Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine tbi olan normlar, kanunlar, KHKler ve TBMM tz olduuna gre, bunlarda yetkili organ, kanunlar ve tzk bakmndan TBMM; KHKler bakmndan da Bakanlar Kuruludur. Seimlerden sonra yeleri belli olan TBMMnin faaliyete balayabilmesi iin, kuruluunun tamamlanmas, yani Bakanlk Divann ve komisyonlarn semi olmas gerekir. Bunlar kurulmadan, yasama organnn kanun koyma faaliyetinde bulunmas hlinde, iradesini aklayacak yetkili organn varlndan sz edilemez. Dolaysyla TBMMnin, kuruluunu tamamlamadan nce karaca bir kanun, yetki unsuru bakmndan anayasaya aykrdr. Kanunlarn (veya denetime tbi dier normlarn) yaplnda uyulmas gereken usul ve ekil kurallarna uyulmamas, her zaman iin bir iptal sebebi midir? ekil sakatlklarnn bir kanunu geersiz kld kabul edildii takdirde, bu denetimi Anayasa Mahkemesinden baka, genel mahkemeler de yapabilecek midir? Doktrinde hkim olan kan, hi deilse baz ekil sakatlklarnn genel mahkemelerce de denetlenebilecei ve mahkemelerin byle bir kanunu nlerindeki olaya uygulayamayacaklar yolundadr. Anayasann 148/2. maddesine gre, Kanunlarn ekil bakmndan denetlenmesi, son oylamann ngrlen ounlukla yaplp yaplmad; Anayasa deiikliklerinde ise, teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrldr. Anayasann ifadesiyle Son oylamann, ngrlen ounlukla yaplp yaplmad, Anayasann toplant ve karar yeter saysna ilikin 96. maddesine gre deerlendirilmelidir. Bu maddeye gre, Trkiye Byk Millet Meclisi, yapaca seimler dahil btn ilerinde ye tam saysnn en az te biri ile toplanr. Trkiye
186
Anayasa Hukuku
Byk Millet Meclisi, Anayasada bakaca bir hkm yoksa toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yetersays hibir ekilde ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz. Anayasann, kanunlarn ekil ynnden denetimi konusundaki dzenlemesi, iptal davas ama sresi ve dava amaya yetkili olanlar bakmndan, esas ynnden denetime uygulanan kurallardan farkldr. Keza anayasa, anayasa deiikliklerinin ekil bakmndan denetimini de teklif ve oylama ounluuna ve ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad hususlar ile snrlandrmtr. Anayasa Mahkemesinin denetimine tbi olan dier iki norm eidi, yani KHKler ve TBMM tz zerindeki ekil denetimi ise bu kstlamalara tbi deildir. Anayasa Mahkemesi, bu iki ilem trn, ekil bakmndan serbeste denetleyebilir. Ayrca, KHKler ve TBMM tz, iptal davas ama sresi ve davay aabilecekler asndan da kanunlarn ekil ynnden denetimi hakkndaki zel hkme (m. 148/2) deil, iptal davas hakkndaki genel hkmlere (m. 150, 151) tbidirler.
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI (PTAL DAVASI VE TRAZ YOLU)

AM A
Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn karlatrabilmek.
Soyut Norm Denetimi: Anayasada belirtilen baz kii ya da organlarn bir kanuna kar Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetim trdr.
Soyut Norm Denetimi (ptal Davas)

1961 (m. 149) ve 1982 (m. 150) Anayasasnda iptal davas olarak adlandrlan soyut norm denetimi anayasada belirtilen baz organlarn bir kanun aleyhinde Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetimdir. Bu durumda, kanunun uyguland somut bir dava veya olay yoktur. Anayasaya uygunluk denetimi herhangi bir dava ile ilgili olmakszn, soyut olarak gerekletirildii iin, buna soyut norm denetimi denmektedir.
Dava Ama Yetkisi

1982 Anayasasnda, iptal davas aabilecek organlar, 1961 Anayasasna oranla daha snrlandrlmtr. Bu dava ancak Cumhurbakan, iktidar ve ana muhalefet partisi meclis gruplar ile TBMM ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yeler tarafndan alabilir (m. 150). ktidar ve ana muhalefet partileri dnda, TBMMde mevcut olabilecek dier siyasi parti gruplarna dava hakk tannmamtr. ekil bakmndan alacak iptal davalarnda ise bu hak, iktidar ve ana muhalefet partileri gruplarna dahi tannmayp, sadece Cumhurbakan veya TBMM ye tamsaysnn bete biri tutarndaki yelerle snrlandrlmtr. (m. 148/2). Esas ve ekil ynnden iptali isteyebilecekler arasnda niin byle bir ayrm gzetilmi olduunu anlamak kolay deildir. Cumhurbakan, iptal davas aabilmek iin, Babakan ve ilgili bakanlarn kar imzasna muhta deildir; bu, nitelii gerei olarak, Cumhurbakannn tek bana kullanabilecei bir yetkidir. TBMMnin bete biri tutarndaki yeler ise eitli partilere mensup milletvekillerinden ve bamszlardan da oluabilecektir.
Dava Ama Sresi

1961 Anayasasnda (m. 150) iptali istenen normun RGde yaymlanmasndan balayarak doksan gn olan dava ama sresi, 1982 Anayasas (m. 151) ile altm gne indirilmitir. Bu deiiklikle, anayasa yargs srecinin hzlandrlmak istenmi
187
olduu anlalmaktadr. Maddenin gerekesine gre, Anayasaya aykr grlen bir hkmn uzun sre uygulanmasn nlemek iin doksan gnlk sre altm gne indirilmitir. ekil ve esas ynnden alacak iptal davalar arasnda, dava sresi bakmndan da bir ayrm yaplmtr. ekil bozukluuna dayanan iptal davas, iptali istenen kanunun (veya anayasa deiikliinin) yaynland tarihten itibaren ancak on gn iinde alabilir (m. 148/2). KHKler ve TBMM tz, bu kstlayc zel hkme tbi deildir. Bunlar hakknda, genel kural (m. 151) uyarnca, altm gn iinde iptal davas alabilir.
Somut Norm Denetimi

Nitelii ve Soyut Norm Denetiminden Farklar
Somut norm denetimi, bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada uygulanacak hukuk normunun anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas hlinde yaplan denetimdir. Somut norm denetimi, soyut norm denetimine oranla, bir bakma daha dar, bir bakma daha geni bir uygulama alanna sahiptir. Daha dardr; nk bu yola, herhangi bir kanun hakknda deil, ancak grlmekte olan bir davada uygulanacak kanun hkm hakknda bavurulabilir. Daha genitir; nk soyut norm denetimi ancak anayasada belirtilmi organlar tarafndan ve belli bir sre iinde harekete geirilebildii hlde, somut norm denetimi, ilgili kanunun uyguland davada taraf olan herkes tarafndan ve her zaman iin (yani belli bir sre ile snrl olmaszn) iletilebilir. Doktrinde genellikle kabul edildiine gre, denetim biiminin somut veya soyut oluu ile denetimi yapan mahkemenin ve denetim sonucunda verilen kararn nitelii srasnda yakn iliki vardr. Buna gre soyut norm denetimi zel bir mahkemeyi gerektirdii hlde, somut norm denetimi genel mahkemelerce de yaplabilir. te yandan, somut norm denetimi, ancak sadece taraflar balayc bir karara yol aabilecei hlde, soyut norm denetimi normal olarak herkes iin geerli bir iptal karar ile sonulanr. Ne var ki, bu ilikiler mutlak deildir. 1982 Anayasas hem soyut hem somut norm denetimini kabul ettii hlde, somut norm denetiminin genel mahkemeler tarafndan deil, mnhasran Anayasa Mahkemesi tarafndan yaplmasn ngrmtr. Ayn ekilde 1982 Anayasas somut norm denetimi sonucunda sadece taraflar balayc hkm verilmesine imkn brakmam, anayasaya aykrln tespiti hlinde herkes iin geerli iptal karar verilmesini zorunlu klmtr.
Somut Norm Denetiminin artlar

1982 Anayasasnn 152/1. maddesine gre, Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay geri brakr. Anayasamza gre somut norm denetimi iin gerekli artlar, yle zetlenebilir: a. Baklmakta Olan Bir Davann Varl: Somut norm denetiminin temel art ve ayrc zellii, bu yola ancak, baklmakta olan bir dava dolaysyla bavurulabilmesidir. Davaya baklm ve davann esas hkme balanm ise, artk o davada uygulanan kanunun anayasaya aykrl n mesele yaplamaz ve dolaysyla mesele Anayasa Mahkemesine gnderilemez. Buna kar-
188
Anayasa Hukuku
lk Anayasa Mahkemesi, konunun kendisine intikalinden sonra herhangi bir sebeple davann ortadan kalkm olmasn, anayasaya aykrlk sorununun incelenmesine engel grmemektedir. Ayn ekilde Anayasa Mahkemesi, davann feragat veya af gibi sebeplerle ortadan kalkm olmasn, itirazn incelenmesini engelleyici nitelikte grmemitir. Btn bu durumlarda Anayasa Mahkemesi, baklmakta olan dava artn geniletici ekilde yorumlam ve bu artn, sadece balangta aranmas gerektiini, konunun mahkemeye intikalinden sonra bunun devamnn art olmadn kabul etmitir. b. Davaya Bakmakta Olan Merciin Bir Mahkeme Hviyetini Tamas: Anayasa Mahkemesine gre bir davaya bakmakta olan mahkeme Adli, Asker ve idari davalara bakan ve bu davalarda nihai hkm vermek suretiyle anlamazlklar zmleyen her derece mahkeme dir. Bir baka kararnda da Anayasa Mahkemesi, mahkemeyi, bir davaya bakmakta olan, hkim niteliinde kiilerden kurulu, yarg yetkisine sahip, taraflar arasndaki uyumazln esasn zmleyen merci eklinde tanmlamtr. c. Uygulanacak Normun Varl: Anayasann 152. maddesinde deinilen uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmleri ifadesini ne ekilde anlamak gerekir? Acaba bu, davada uygulanacak btn hkmleri mi kapsamaktadr, yoksa Alman Anayasasnn belirttii gibi sadece geerlii mahkemenin kararna esas tekil edecek olan kanunu mu ifade etmektedir? Metin Kratlya gre, Hkm, bir kanunun Anayasaya aykrl meselesi zmlenmeden verilemiyorsa, bu kanunun Anayasaya aykrlnn Anayasa Mahkemesine intikal ettirilmesi gerekir. Bizce de bu anlay tarz somut norm denetiminin mahiyetine daha uygun der. Somut norm denetiminde konu Anayasa Mahkemesince incelenmekte iken itiraz konusu olan normun yasama organnca kaldrlmas veya deitirilmesi, Anayasa Mahkemesinin incelemesine devam edip ii sonulandrmasna engel olmamaldr. Aksi hlde, yani Anayasa Mahkemesi konusu kalmad gerekesiyle anayasaya aykrlk itirazn reddettii takdirde, dava mahkemesinin kaldrlan veya deitirilen normu nndeki olaya uygulamas gerekir. nk yasama organnca kaldrma veya deitirmenin sonular geriye yrmez. d. ddiann Ciddilii: Somut norm denetimi, ya davaya bakmakta olan mahkemenin, uygulanacak bir kanun veya KHK hkmlerini resen anayasaya aykr grmesi veya taraflardan birinin ileri srd anayasaya aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varmas hllerinde balatlabilmektedir. Birinci durumda, yani resen sevk hlinde, dava mahkemesinin uygulanacak kanunun anayasaya aykr olduu kansna varmas gerekmektedir. Mahkeme, bunun gerekesini de gstermek zorundadr (2949 sayl kanun, m. 28, no. 1). Dava mahkemesi, srf bir phe zerine konuyu Anayasa Mahkemesine intikal ettiremez. Doktrinde hkim olan gre gre, mahkemenin iddiay ciddi bulmas, kendisinin de sz konusu kanunu anayasaya aykr grd anlamna gelmez. Burada ciddilikten kastedilen eyin, hukuki bakmdan savunulabilirlik veya tartlabilirlik olmas gerekir. tiraz konusu kanunun anayasaya aykrl yolunda ciddi bir phenin varl yeterlidir. te yandan, davay uzatma veya engelleme amacna ynelik olduu anlalan veya hukuki dayanaktan aka yoksun bulunan iddialar phesiz ciddi olarak kabul edilemez. tirazn ciddiliini takdir edecek olan, davaya bakmakta olan mahkemedir. Anayasa Mahkemesinin, kendisine intikal eden ko-
189
nunun esasna girmeden nce, itirazn ciddi olup olmad hususunda bir n-inceleme yapmas, baka bir deyimle dava mahkemesinin bu konudaki takdirini denetlemesi sz konusu deildir.
Somut Norm Denetiminin leyii

Davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak kanun hkmnn anayasaya aykr olduuna resen kanaat getirir veya taraflardan birinin ileri srd anayasaya aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, anayasaya aykrlk n meselesi oluur ve mahkeme, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay geri brakr (m.152/1). Mahkeme Anayasaya aykrlk iddiasn ciddi grmezse bu iddia, temyiz merciince esas hkmle birlikte karara balanr (m.152/2). Davaya bakmakta olan mahkemenin, itirazn ciddi olmad yolundaki karar bir ara karardr ve bamsz olarak temyiz edilmesi mmkn deildir. Bu karar, ancak esas hkmle birlikte temyiz mercii tarafndan denetlenebilir. Bylece temyiz mercii, anayasaya aykrlk iddiasnn ciddiyeti konusunda niha karar vermi olur. phesiz, buradaki temyiz mercii deyiminin kapsamna sadece Yargtay deil, kendi yarg sistemlerinin en st mercii olarak niha karar veren btn yksek mahkemeler girer. Davaya bakmakta olan mahkemenin esas hakkndaki karar, temyize tbi olmad veya taraflar temyiz yoluna gitmedii iin kesinleirse, mahkemenin anayasaya aykrlk iddiasn ciddi bulmayan ara karar da kesinlemi olur. Anayasaya aykrlk n meselesinin olumas hlinde Anayasa Mahkemesi, iin kendisine geliinden balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Bu sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr. Ancak Anayasa Mahkemesinin karar, esas hakkndaki karar kesinleinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadr (m.152/3). Somut norm denetimi bakmndan 1961 ve 1982 Anayasas arasndaki belki en nemli fark, 1982 Anayasasna gre (m.152/4) Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii red kararnn RGde yaymlanmasndan sonra on yl gemedike ayn kanun hkmnn anayasaya aykrl iddiasyla tekrar bavuruda bulunulamayacadr. Ancak Anayasa Mahkemesinin bir iptal davas sonucunda verdii red kararndan sonra, ayn kanun hkmnn somut norm denetimi yoluyla tekrar Anayasa Mahkemesi nne getirilmesi phesiz mmkndr. On yllk sre, Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii red kararlar iin geerlidir. Kanmzca on yllk sre ok uzundur. Hukuk normu ayn kald hlde, toplumun ve onun deer yarglarnn deimesi, dolaysyla belli bir anda anayasaya aykr grlmeyen bir normun, daha sonra byle grlmeye balamas her zaman mmkndr.
Somut Norm Denetimi: Bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada uygulanacak hukuk kuralnn anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas hlinde yaplan denetimdir.
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN SONUCU VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL Kararlarn Kesinlii ve Balaycl
1982 Anayasasna gre (m.153/1; ayn mahiyette 1961 Anayasas, m.152/1), Anayasa Mahkemesinin kararlar kesindir. ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz. Kararlarn kesinlii, o karara kar kanun yollarna (temyiz, karar dzeltmesi) bavurulamamas demektir. Ayrca kararlarn kesinlii, kesin hkm anlamn da tar. Yani o karara konu olan uyumazlk, ayn taraflarca ayn sebebe dayanarak yeni bir dava konusu yaplamaz.
190
Anayasa Hukuku
Anayasa Mahkemesi kararlar Resmi Gazetede hemen yaymlanr ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar (m.153/6). Anayasa Mahkemesi karar ile iptal edilen norm, ortadan kalkar. Bundan sonra byle bir normun uygulanmasna devam edilmesi, ceza hukuku bakmndan bir su, zel hukuk bakmndan da bir haksz fiil meydana getirebilir. a) Yokluk Karar: Anayasa Mahkemesinin iptal veya iptal talebinin reddi karar dnda bir karar, zellikle yokluk ve yorumlu red kararlar verebilip veremeyecei tartmaldr. Genel hukuk teorisinde ve bu arada idare hukukunda yeri olan yokluk meyyidesinin, mahiyeti itibaryla iptal edilebilirlikten ok daha ar bir meyyide olduunda kuku yoktur. nk iptal edilen bir hukuki ilem, ancak iptal annda yrlkten kalkt hlde, yok saylan bir ilem hukuk leminde hi vcut bulmam, dolaysyla hibir hukuki hkm ve sonu dourmam bir ilemdir. Bu nitelii itibaryla yokluk, ancak ok istisnai durumlarda sz konusu olabilecek bir meyyidedir. Nitekim idare hukukunda yokluk, ancak fonksiyon gasb, yetki gasb, ar ve bariz yetki tecavz ve ar ekil sakatlklar (mesela yazl olma veya RGde yaynlanma artlarnn yerine getirilmemesi) gibi durumlarda sz konusu olmaktadr. Trk pozitif anayasa hukukunda yokluk meyyidesinin varl ok tartmaldr. Ne 1961, ne 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesinin yokluk karar verebilecei konusunda ak veya dolayl bir hkm ihtiva etmektedir. Aksine, iptal kararlarnn geriye yrmemesi, anayasa koyucunun, yokluk meyyidesini amalamad yolunda bir kant olarak kabul edilebilir. Anayasann aka tanmad bir yetkinin yorum yoluyla sahiplenilmesi mmkn deildir. Anayasann 6. maddesine gre, Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir devlet yetkisi kullanamaz. Anayasa Mahkemesi, gerek 1961, gerekse 1982 Anayasas dneminde u ana kadar bir yokluk karar vermi deildir. Ancak konu, Anayasa Mahkemesinin baz kararlarnda tartlmtr. Mahkemenin 2007 ylnda verdii bir karara gre, yokluk, bir normun var olmadnn ifadesidir. Yasalar bakmndan, parlamento iradesinin olmamas, Cumhurbakannn yaymlama iradesinin bulunmamas, resmi gazetede yaymlanmamas gibi bir normun varlnn zorunlu koullar bulunmad srece varlktan sz etmek olanakszdr. Ancak, bunun dndaki sakatlklar, denetime tbi olduklar srece, Anayasal denetimin konusunu oluturabilirler... Anayasada denetlenebilir olduu kabul edilen ve uygulanacak yaptrmn da aka ngrld bir sakatln, yokluun tespiti yoluyla giderilmesi olanakszdr (E. 2007/72, K.2007/68, k.t. 5.7.2007, Resm Gazete, 7.8.2007, Say 26606). Bu durumda Anayasa Mahkemesi, yokluk karar verebileceini kabul etmekle birlikte bunu parlamentonun kabul veya Cumhurbakannn yaynlama iradelerinin mevcut olmamas, ya da RGde yaynlanmama hususlaryla snrl tutmu grnmektedir. b) Yorumlu Red Karar: Anayasa Mahkemesinin yorumlu red karar verebilecei de ok phelidir. Anayasa Mahkemesinin 1991 ylnda, yksekretim kurumlarnda kyafet serbestliine ilikin olarak verdii karar, bu tr kararlarn tipik rneidir. Bu kararda Anayasa Mahkemesi, Yksekretim Kanununa 3670 sayl Kanunla eklenen Yrrlkteki Kanunlara aykr olmamak kayd ile, Yksekretim Kurumlarnda klk ve kyafet serbesttir. hkmn iptal etmemi, fakat onu szkonusu yasan ortadan kalkmam olduu ynnde yorumlamtr. Baz yabanc Anayasa Mahkemelerinin de uygulad ve doktrinde anayasaya uygun yorum ad verilen bu yntem, yasama organnn gelecekteki hareket serbestliini basit iptal kararlarna oranla daha fazla snrlandrd, yasama organna
191
ynelik pozitif direktifler tad, bir anlamda Anayasa Mahkemelerini negatif kanun koyucu durumundan karp pozitif kanun koyucu durumuna getirdii gerekeleriyle eletirilmektedir. 1982 Anayasasnda, Anayasa Mahkemesinin, iptal veya iptal talebinin dnda, yorumlu red karar verebileceine dair bir iaret yoktur. Tersine, Anayasann 153/2. maddesindeki, Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin tamamn veya bir hkm iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez. hkm, byle bir anlayn benimsenmemi olduunun kant olarak kabul edilebilir. Geri madde iptal kararlarndan bahsetmektedir, ama anayasa koyucunun amacnn, Anayasa Mahkemesinin kanun koyucu gibi hareket etmesini nlemek olduu aka anlalmaktadr. Yorumlu red kararlarnn ise, dier mahkemeleri, idare makamlarn, gerek ve tzelkiileri balamas itibaryla, bir eit pozitif kanun koyuculuk anlamna geldiine phe yoktur. c) Kararlarn Gerekelerinin Balaycl Sorunu: Anayasa Mahkemesi, Anayasann 153/son maddesindeki Anayasa Mahkemesi kararlar... yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzelkiileri balar hkmnden hareketle, kararlarn gerekelerinin de balaycln savunmutur. Mesela 2000 ylnda verdii bir karara gre, bata yasama organlar olmak zere tm organlar kararlarn yalnz sonular ile deil, bir btn iinde gerekeler ile de baldr. Kararlar gerekeleriyle, yasama ilemlerini deerlendirme ltlerini ierirler ve yasama etkinliklerini ynlendirme ilevi de grrler. Bu nedenle, yasama organ dzenlemelerde bulunurken iptal edilen yasalara ilikin kararlarn sonular ile birlikte gerekelerini de gz nnde bulundurmak zorundadr (E. 2000/45, K. 2000/27, k.t. 5.10.2000, AMKD, Say 36, Cilt 2, s. 772-796, alnt s. 782). Bu sorun, Anayasa Mahkemesinin anayasa konusunda bir yorum tekeline sahip olup olmad ve kanun koyucu gibi hareket edip edemeyecei sorunlaryla yakndan ilgilidir, Trk doktrininde hkim gr, tartmal olmakla beraber, Anayasa Mahkemesi kararlarnn gerekelerinin deil, sadece hkm fkralarnn balayc olduu yolundadr. Gerekten, gerekelerin balayclnn kabul edilmesi, iinden klmas imknsz birok soruna yol amaktadr. Birok defa, Mahkemenin birok karar, yelerin deiik gerekelerle ounlua katlmalar biiminde olumutur. Bu durumda hangi gerekeye itibar olunacaktr? kincisi, Anayasa Mahkemesinin birok kararnn gerekesinde uzun felsef, sosyolojik, tarihsel, siyasal tahliller yer almtr. Bunlarn tmnn balayclnn kabul etmek, devlet hayatn, hatta 153. maddeye gre karar gerek kiileri de baladna gre, fikir hayatn ve bireysel ifade hrriyetini bir cendere iine sokar. Gerekelerin yasama etkinliklerini ynlendirme ilevi de grecei iddias, toplumun doal hukuki geliimini dondurma ve Anayasa Mahkemesini pozitif kanun koyucu pozisyonuna getirme tehlikesini tamaktadr. Nihayet Anayasa Mahkemesi, dier yarg kollarnn bir st temyiz mercii olmadna gre, gerekelerin dier mahkemeler bakmndan balayc kabul edilmesinin anlam ve meyyidesi ne olacaktr? Grlyor ki tek makul zm, kararlarn ancak hkm fkrasnn balayclnn kabul edilmesidir. d) Yarglamann Yenilenmesi: Anayasa Mahkemesinin kararlarnn kesin olduu yolundaki hkm, ilk bakta yarglanmann yenilenmesinin mmkn olmadn akla getirebilir. Ancak, yarglamann yenilenmesi, zaten kesin hkmler hakknda bavurulacak bir yoldur. Bununla birlikte, ne anayasada, ne Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda 2949 sayl Kanunda yarglamann yenilenmesine dair bir hkm vardr. Bu durumda anayasa yargsnda yarglamann yenilenmesinin mmkn olmad dnlebilirse de Avrupa Birliine
192
Anayasa Hukuku
uyum srecinde yaplan kanun deiiklikleri ile hukuk ve ceza davalar ile idari davalarda AHMin ihlal kararlarnn, yarglanmann iadesi sebebi olarak kabul edilmesi, konunun anayasa yargs asndan da deerlendirilmesini gerekli klmtr. Anayasa Mahkemesinin asli grevi olan iptal ve itiraz davalarnda, gerek anlamda bir dava deil, bir denetim ilemi sz konusu olduuna gre, burada yarglamann yenilenmesinin mmkn olmad aktr. Buna karlk Mahkemenin Yce Divan sfatyla bakt davalarla parti kapatma davalarndaki durum ok daha tartmaldr. Yce Divan davalarnn bir ceza yarglamas olduunda phe yoktur. Parti kapatma davalarna gelince, Anayasa Mahkemesi, bir kararnda, parti kapatma davalarnda uygulanmas istenilen maddelerin birer ceza kural niteliinde olduuna, baka bir davada ise bu davalarn, btnyle ceza hukuku kurallar iinde deerlendirilmesine olanak bulunmayan kendine zg davalar olduuna hkmetmitir. Partilerin kapatlmasnn feri sonucu olan siyaset yasa meyyidesinin, cezai bir meyyide olduunda kuku yoktur. 2949 sayl Kanunun 3. maddesindeki siyasi partilerin kapatlmasna ilikin davalar, Ceza Mahkemeleri Usul Kanunu hkmleri uygulanmak suretiyle dosya zerinde incelenir ve karara balanr hkm de parti kapatma davalarnn ceza davas niteliinde olduunun bir kant olarak kabul edilebilir. Bu durumda yeni bir kanuni dzenlemeye ihtiya olmakszn, Yce Divan ve parti kapatma davalarnda, AHMnin ihlal kararnn bir yarglamann yenilenmesi sebebi olarak kabul edilmesi mmkn grnmektedir. Bununla birlikte Anayasa Mahkemesi, 2008 ylnda verdii bir kararda, 1991 ylnda kapatlm ve kapatma karar AHM tarafndan AHSe aykr bulunmu olan Trkiye Birleik Komnist Partisinin (TBKP) yarglanmann yenilenmesi talebini reddetmitir. Oysa 5271 sayl Ceza Mahkemesi Kanununun 311/1(f) maddesinde, Ceza hkmnn nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin ihlali suretiyle verildiinin ve hkmn bu aykrla dayandnn, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla tespit edilmi olmas hali, yarglanmann yenilenmesi sebepleri arasnda saylmtr.
Kararlarn Etkisi ve Nitelii

Anayasa Mahkemesinin iptal karar, dava konusu olan normu ortadan kaldrd iin bu karar herkes iin hkm ve sonu dourur. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn aksine, Anayasa Mahkemesine olayla snrl ve yalnz taraflar balayc karar verme yetkisini (1961 Anayasas, m.152/4) tanmamtr. 1961 Anayasas dneminde mahkemenin bu yetkisi, ancak somut norm denetiminde, yani dier mahkemelerden gelen anayasaya aykrlk iddialar zerine verilen hkmlerde sz konusu olabiliyordu. stelik somut norm denetiminde de Anayasa Mahkemesi, herkes iin iptal veya olayla snrl olarak karar verme yollarndan birini tercih etmekte serbestti. Anayasa Mahkemesine olayla snrl karar verme yetkisi tannm olmas doktrinde genellikle eletirilmi, bir kanunun belli bir olayda uygulanmayp benzer baka olaylara uygulanmasnn eitlik ilkesini sarsaca hakl olarak ileri srlmtr. Nitekim 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesi, bu yetkiyi sadece bir defa kullanm, 1982 Anayasas ise bu ynteme yer vermemitir. 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesi kararlarnn niteliine ilikin olarak, 1961 Anayasasnda bulunmayan bir hkm getirmitir. Buna gre, Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin tamamn veya bir hkmn iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez (m.153/2). Gemite Anayasa Mahkemesinin baz iptal kararlar sonucunda yasama organnn iradesi dnda yeni uygulamalarn ortaya
193
km olmasndan kaynakland anlalan bu hkm, bizce gemi durumlarn yanl bir hukuki deerlendirmesine dayand gibi, ynelik olduu amac gerekletirme imknndan da yoksundur. Anayasa Mahkemesinin, 1961 Anayasasna gre de kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis etmesi mmkn deildi. Anayasa yargsnn grevi, anayasaya aykr olan normu iptal etmek suretiyle, hukuka aykr bir durumu ortadan kaldrmaktr. ptal kararyla elbette yeni bir hukuki durum doar ama bu Anayasa Mahkemesinin kendisini kanun koyucu yerine koyduu anlamna gelmez.
Kararlarn Yrrle Girmesi

1982 Anayasasna gre (m. 153/3); ayn mahiyette, 1961 Anayasas, (m. 152/2), Kanun, kanun hkmnde kararname veya Trkiye Byk Millet Meclisi tz ya da bunlarn hkmleri, iptal kararlarnn Resm Gazetede yaymland tarihte yrrlkten kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hkmnn yrrle girecei tarihi ayrca kararlatrabilir. Bu tarih, kararn Resm Gazetede yaymland gnden balayarak bir yl geemez. 1961 Anayasasnda bulunmayan bir hkm olarak, ptal kararnn yrrle giriinin ertelendii durumlarda, Trkiye Byk Millet Meclisi, iptal kararnn ortaya kard hukuki boluu dolduracak kanun tasars veya teklifini ncelikle grp karara balar (m.153/4). Anayasa Mahkemesinin, iptal kararnn yrrle giriini erteleme yetkisi, 1961 Anayasas dneminde de tartma konusu olmutur. Anayasaya aykrl saptanm bir normun bir yla kadar varabilen bir ek sre iin yrrln devam ettirmesi sakncasz saylamaz. Byle bir kanunun, teknik bakmdan geerliini korusa bile, sosyolojik adan meruluunu yitirmi olaca sylenebilir. Buna karlk, hkmn gerekesi olarak, iptal kararnn derhal yrrle girmesiyle oluabilecek hukuk boluunun, kamu dzeni bakmndan tehlikeli olabilecei, bunu nleyici yeni bir kanuni dzenleme yapabilmesi iin yasama organna belli bir sre tannmas gerektii ileri srlmektedir. Anayasa Mahkemesi, hibir durumda iptal kararnn yrrln erteleme zorunda deildir. Ertelemeye karar verip vermemek ve verdii takdirde bunun sresini, bir yl amamak zere saptamak, tamamen mahkemenin takdirine braklmtr. Kanmzca Anayasa Mahkemesi, bu yetkisini ancak ok istisnai olarak ve iptal kararnn derhal yrrle girmesi ile kamu dzeni bakmndan gerekten tehlikeli bir boluun doabilecei durumlarda kullanmaldr.
Kararlarn Geriye Yrmezlii

1961 (m.152/3) ve 1982 (m.153/5) Anayasas, iptal kararnn geriye yrmezlii ilkesini kabul etmilerdir. Geri anayasaya aykrl saptanm bir kanunun, hukuk dnyasna hi domam gibi saylmas, dolaysyla iptal kararnn geriye yrtlerek o kanunun tamamen yok saylmas da akla gelebilirdi. Ancak byle bir durumun, kanuna dayanlarak o tarihe kadar yaplm yzlerce, binlerce bireysel ilemi geersiz klaca, bu yzden kiilerin hukuki gvenlii ve hukuk dzeninin istikrar asndan ok byk sakncalar douraca ortadadr. Bu nedenle anayasa koyucu, bizce de isabetli olarak, iptal kararnn geriye yrmemesi ilkesini benimsemitir. Bu ilke, elbette, somut norm denetiminde anayasaya aykrlk itiraznda bulunan tarafn, iptal kararnn sonularndan bizzat yararlanamamas anlamna gelmez.
194
Anayasa Hukuku
Anayasaya Uygunluk Denetiminde Usul

Anayasann 2010 ylnda deitirilmi olan 149. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi, iki blm ve Genel Kurul hlinde alr. Blmler, bakanvekili bakanlnda drt yenin katlmyla toplanr. Genel Kurul, Mahkeme Bakannn veya Bakann belirleyecei bakanvekilinin bakanlnda en az oniki ye ile toplanr. Blmler ve Genel Kurul, kararlarn salt ounlukla alr. Bireysel bavurularn kabul edilebilirlik incelemesi iin komisyonlar oluturulabilir. Siyas partilere ilikin dava ve bavurulara, iptal ve itiraz davalar ile Yce Divan sfatyla yrtlecek yarglamalara Genel Kurulca baklr, bireysel bavurular ise blmlerce karara balanr. Anayasa deiikliinde iptale, siyas partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin te iki oy okluu arttr. ekil bozukluuna dayal iptal davalar Anayasa Mahkemesince ncelikle incelenip karara balanr. Anayasa Mahkemesinin kuruluu, Genel Kurul ve blmlerin yarglama usulleri, Bakan, bakanvekilleri ve yelerin disiplin ileri kanunla; Mahkemenin alma esaslar, blm ve komisyonlarn oluumu ve iblm kendi yapaca tzkle dzenlenir. Anayasa Mahkemesi Yce Divan sfatyla bakt davalar dnda kalan ileri dosya zerinde inceler. Ancak, bireysel bavurularda duruma yaplmasna karar verilebilir. Mahkeme ayrca, gerekli grd hallerde szl aklamalarn dinlemek zere ilgilileri ve konu zerinde bilgisi olanlar arabilir ve siyas partilerin kapatlmasna ilikin davalarda, Yargtay Cumhuriyet Basavcsndan sonra kapatlmas istenen siyas partinin genel bakanlnn veya tayin edecei bir vekilin savunmasn dinler.
ANAYASA YARGISINDA YRTMENN DURDURULMASI

Anayasa yargsnda, zellikle iptal davalar dolaysyla, geici bir tedbir niteliinde olarak, anayasaya aykrl iddia edilen kanunun yrrlnn durdurulmasna karar verilip verilemeyecei tartmaldr. Federal Almanyada Federal Anayasa Mahkemesi Kanunu (m. 32/1) baz artlarla Federal Anayasa Mahkemesinin yrtmenin durdurulmasna karar verebilmesini kabul etmitir. Bu maddeye gre, Federal Anayasa Mahkemesi bir uyumazlk srasnda, ar sakncalarn domasn nlemek veya tehdit edici bir gc engellemek iin, ya da baka bir nemli nedenle kamu yarar asndan acilen zorunlu olmas durumunda, Geici Tedbir kararyla bir durumu geici olarak dzenleyebilir. Trkiyede ise 1961 ve 1982 Anayasasnda bu konuda hkm yoktur. Ancak, 1972 ylnda Anayasa Mahkemesi, kiinin idam cezasnn yerine getirilmesi hakkndaki kanuna ilikin kararnda, kendisine ne anayasa, ne de Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri hakkndaki 44 sayl Kanunla byle bir yetki tannm olduunu belirterek, yrtmeyi durdurma karar vermeyi reddetmitir. Buna karlk, Anayasa Mahkemesi 1993 ylnda verdii bir kararda bu itihadn deitirerek, kanunlarn veya denetime tbi dier normlarn yrrln durdurma yetkisini kendisinde grmtr. Gerekede, yrtmeyi durdurma yetkisinin, mahkemenin davay grp karara balama yetkisi iinde bir aama ve yargsal denetimin etkinliinin znde var olan bir ara olduu, bu yetki tannmad
195
takdirde kiilerin ve kamu dzeninin anayasa korumasndan yoksun braklm olaca, anayasada ve kanunda yrtmeyi durdurma yetkisinden sz edilmemi olmakla beraber bunu yasaklayc bir hkm de bulunmad dolaysyla ortada bir kanun boluu bulunduu ve bunun itihat yoluyla doldurulabilecei yolunda grlere yer verilmitir (E. 1993/33, K. 1993/40 - 42, k.t. 21.10.1993, AMKD, Say 29, Cilt 1, s. 574 - 581). Bizce, deiik 1961 ve 1982 Anayasasnda, anayasaya aykr bulunan kanunun, iptal annda deil, iptal kararnn RGde yaymland anda yrrlkten kalkmas; hatta Anayasa Mahkemesinin, iptal kararnn yrrle girecei tarihi bir yl amamak zere ayrca kararlatrabilmesi, anayasa koyucunun, kamu dzeni dncesiyle, anayasaya aykrl saptanm bir kanunun bile bir sre daha yrrlkte kalabilmesine imkn vermi olduunu gstermektedir. Bu durumda anayasa koyucunun, anayasaya aykrl henz hkme balanmam bir kanunun yrrlnn durdurulmas yetkisini Anayasa Mahkemesine vermek istememi olduu sonucuna varlabilir. Anayasann ve kanunlarn vermedii bir yetki, yorum yoluyla ihdas edilemez. zel hukukun aksine, kamu hukukunda bir kanun boluu olduu ve bunun itihat yoluyla durdurulabilecei iddias kabul edilemez; nk kamu makamlar, ancak anayasann ve kanunlarn kendilerine tand yetkileri kullanabilirler. Eer anayasa koyucu mahkemeye byle bir yetki vermek istiyorsa, bunu ak bir anayasa hkm eklinde, tbi olaca artlar ve snrlamalar ile birlikte dzenlemelidir.
196
Anayasa Hukuku
zet
A M A
Trk anayasalarnda yarg fonksiyonunun dzenleni eklini aklayabilmek. Trk anayasa hayatnda 1924, 1961 ve 1982 Anayasasnda yarg fonksiyonu ayr bir kuvvet olarak vasflandrlm ve bamsz mahkemeler tarafndan kullanlaca ifade edilmitir. Ancak yarg bamszln btn gerekleriyle gerekletirmeye ynelik dzenlemeler ilk kez 1961 Anayasas ile getirilmitir. Anayasa yargs kavramn ve tarihsel geliimini anlatabilmek. Geni anlamda anayasa yargs, anayasa hukuku sorunlarnn yargsal usuller ierisinde bir karara balanmas srecini ifade eder. Dar anlamda ise anayasa yargsndan, kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal merciler tarafndan denetimi anlalmaktadr. Trk anayasa hayatnda, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi konusuna ilk kez 1961 Anayasasnda yer verilmitir. 1982 Anayasasnda da yargsal denetim konusunda ayrntl dzenlemeler bulunmaktadr. Anayasa Mahkemesinin statsn, kuruluunu, grev ve yetkilerini aklayabilmek. 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesini denetim konusunda tek yetkili klmtr. Anayasa Mahkemesinin temel grevi anayasaya uygunluk denetimi yapmak olmakla birlikte, mahkemeye norm denetimi ile ilgili olmayan baka birtakm grevler de verilmitir. Bu grevler u ekilde sralanabilir: Anayasada belirtilen kiileri Yce Divan sfatyla yarglamak, siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak, siyasi partilerin mal denetimini yapmak, milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna veya yeliklerinin dmesine ilikin TBMM kararlarna kar ilgililerin iptal istemlerini karara balamak, Uyumazlk Mahkemesine bakanlk edecek yeyi kendi yeleri arasndan grevlendirmek.
A M A
Anayasaya uygunluk denetiminin konusunu saptayabilmek. Anayasamza gre, Anayasa Mahkemesi kanunlarn, KHKlerin ve TBMM tznn anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn karlatrabilmek. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi, soyut norm denetimi ve somut norm denetimi olmak zere iki ekilde gerekleir. Soyut norm denetimi, anayasada belirtilen baz organlarn bir kanun aleyhinde Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetimdir. Bu durumda, kanunun uyguland somut bir dava veya olay yoktur. Anayasaya aykrlk iddias ve denetimi, herhangi bir dava ile ilgili olmakszn, soyut olarak gerekletirildii iin, buna soyut norm denetimi denmektedir. 1982 Anayasasna gre iptal davas Cumhurbakan, iktidar ve ana muhalefet partisi Meclis gruplar ile TBMM ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yeler tarafndan alabilir. Ancak bir kanunun anayasaya ekil asndan aykr olduu iddiasyla iptal davas ama yetkisi sadece Cumhurbakanna ve TBMM ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yelerine tannmtr. Somut norm denetimi ise, bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada uygulanacak hukuk normunun anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas hlinde yaplan denetimdir. Somut norm denetimi yoluna bavurulabilmesi iin, anayasaya aykrl ileri srlen normun mahkeme niteliine sahip merciler nnde baklmakta olan bir davaya uygulanmas ve dava hkiminin ilgili normun anayasaya aykrl iddiasn ciddi bulmas gerekmektedir.
A M A
A M A
A M A
197
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yesi deildir? a. Adalet Bakan b. Adalet Bakanl Mstear c. Yargtay Genel Kurulunca seilen hkimler d. Dantay Genel Kurulunca seilen hkimler e. Saytay Genel Kurulunca seilen hkimler 2. Yarg bamszln btn gerekleriyle gerekletirmeye ynelik dzenlemeler ilk kez hangi anayasada yer almtr? a. 1876 Knn-i Esssi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 3. 1982 Anayasasna gre Dantay yelerinin drtte biri aadakilerden hangisi tarafndan seilir? a. HSYK b. Dantay c. TBMM d. Cumhurbakan e. Blge dare Mahkemesi 4. Anayasaya uygunluk denetimi konusunda aadakilerden hangisi yanltr? a. Anayasa Mahkemesi kanunlarn ekil ve esas bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. b. Anayasa Mahkemesi KHKlerin ekil ve esas bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. c. Anayasa Mahkemesi anayasa deiikliklerinin sadece ekil bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. d. Anayasa Mahkemesi skynetim ve olaanst hl KHKlerinin anayasaya uygunluunu denetler. e. Anayasa Mahkemesi TBMM tznn ekil ve esas bakmndan anayasaya uygunluunu denetler. 5. Aadaki parlamento kararlarndan hangisi, Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenebilir? a. Erken seim karar b. Hkmete gvenoyu verilmesi c. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ilikin karar d. Cumhurbakan seimi e. Meclis aratrmas almasna karar verme 6. Bir normun kesinleip yrrle girmesinden sonra yaplan anayasaya uygunluk denetimine ne ad verilir? a. Soyut norm denetimi b. Somut norm denetimi c. nleyici denetim d. Dzeltici denetim e. Esas bakmndan denetim 7. Aadakilerden hangisi, Anayasa Mahkemesinin grevlerinden deildir? a. Kanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemek. b. Milletleraras antlamalarn anayasaya uygunluunu denetlemek. c. KHKlerin anayasaya uygunluunu denetlemek. d. Anayasa deiikliklerinin ekil bakmndan anayasaya uygunluunu denetlemek. e. TBMM yeliinin dmesine ilikin kararlar denetlemek. 8. Anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l normlarn btnnn oluturduu kmeye ne ad verilir? a. l norm b. Hukukun genel ilkeleri c. Destek l norm d. Anayasallk bloku e. Hukuk normu 9. Bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada kullanlacak hukuk normunun anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas hlinde, yaplan denetime ne ad verilmektedir? a. Somut norm denetimi b. Soyut norm denetimi c. Bastrc denetim d. nleyici denetim e. Anayasal ikyet 10. Somut norm denetiminde dava mahkemesi, Anayasa Mahkemesinin kararn, iin kendisine geliinden balamak zere ka ay bekler? a. 5 ay b. 6 ay c. 7 ay d. 8 ay e. 9 ay
198
Anayasa Hukuku
Yaamn inden
Anayasa Mahkemesi, 19.12.1966 tarihli kararnda ve ayn nitelikteki birok baka kararnda, kendisini bir metnin TBMMnce adlandrlm tarz ile bal olmadn ve bu metnin hukuki niteliini bizzat aratrarak, onun anayasaya uygunluk denetimine tabi olup olmayacan belirleyebileceini ifade etmitir: Anayasa Mahkemesi, bir metnin anayasaya uygunluunu denetlerken, o metnin meclislerce u veya bu nitelikte saylm olmasyla bal tutulamaz. Anayasa denetiminin amac, ancak, Anayasa Mahkemesinin incelemesi iin nne getirilen metni kendi hukuk anlayna gre nitelendirebilmesini zorunlu klar; aksi takdirde meclislerin yanlarak nitelendirdikleri bir metnin, Anayasa Mahkemesinin denetimi dnda kalmas kabul edilmi bulunur ki bu da Anayasa Koyucusunun Anayasaya uygunluk denetimini koymakla gtt amaca aykr der. Kaynak: Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, Say 5, s. 40-41).

1. e 2. d Ayrntl bilgi iin Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin, Trk Anayasalarnda Yarg Fonksiyonunun Dzenlenii konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Yksek Mahkemeler konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu konusuna baknz Ayrntl bilgi iin Anayasa Yargs Kavram ve Tarihsel Geliimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Anayasallk Bloku konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Somut Norm Denetimi konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Somut Norm Denetimi konusuna baknz.
3. d 4. d 5. c 6. d 7. b 8. d 9. a 10. a
Okuma Paras
Bir lkede hkimlerin bamszl ilkesinin anayasayla veya kanunla tannmas, hkimlerin gerekten de bamsz olduu anlamna her zaman gelmeyebilir. Hkimlere emir ve talimat vermemekle birlikte eer hkimlerin tayin ve terfileri, grevden alnmalar, maalar, vs. yrtme organnn takdirine bal ise hkimlerin bamszl szde kalr. te hkimlik teminat, hkimlerin bamszl ilkesinin szde kalmamas iin kendilerine tannm birtakm gvencelere verilen isimdir. Hkimlik teminat sayesinde hkimler kendi meslek ve varlklarn tehlikeye atmakszn huzur iinde grevlerini yapabilirler. O hlde, hkimlk teminat, u ekilde tanmlanabilir: Hkimlik teminat, hkimlerin bamszln tam olarak gerekletirebilmek iin, hkimlerin her trl maddi ve manev baskdan uzak olarak, huzur ve skun iinde grev yapabilmeleri iin hkimlerin kendilerine tannan kiisel gvencelerdir. Kaynak: Kemal Gzler, Anayasa Hukukunun Genel Esaslar Ders Kitab. Bursa: Ekin Yaynevi, 2011, s. 396.

Sra Sizde 1 Yarg fonksiyonu, bir uyumazlk dolaysyla kanunun uygulanmasdr. Hkimlerin bamszl ilkesi hukuk devletinin vazgeilmez artdr. Bu ilke istisnasz btn demokratik lkelerde benimsenmektedir.
199
Aliefendiolu, Ylmaz (1997). Anayasa Yargs. Ankara: Yetkin Yaynlar. Armaan, Servet (1967). Anayasa Mahkemesinde Kaza Murakabe Sistemi. stanbul: HF Yayn. Can, Osman (2008). Anayasa Yargsnda Yokluk, Prof. Dr. Ergun zbuduna Armaan, Cilt II, Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yaynlar, s. 175213. Ergl, Ozan (2007). Yeni Kurumsalc Yaklamda Trk Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi. Ankara: Adalet Yaynevi. Esen, Blent Nuri (1966). Anayasa Mahkemesine Gre Trk Anayasa Hukuku Anlay. Ankara: AHF Yayn. Feyziolu, Turhan (1951). Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Kazai Murakabesi. Ankara: ASBF Yayn. Gzler, Kemal (2000). Trk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gztepe, Ece (1998). Anayasa ikayeti. Ankara: AHF Yayn. Hakyemez, Yusuf evki (2009). Hukuk ve Siyaset Ekseninde Anayasa Mahkemesinin Yargsal Aktivizmi ve nsan Haklar Anlay. Ankara: Yetkin Yaynlar. Kabolu, brahim (1994). Anayasa Yargs. Ankara: mge Kitabevi. Kapani, Mnci (1956). cra Organ Karsnda Hkimlerin stiklali. Ankara: AHF Yayn. Kratl, Metin (1966). Anayasa Yargsnda Somut Norm Denetimi. Ankara: ASBF Yayn. Kuru, Baki (1966). Hkim ve Savclarn Bamszl ve Teminat. Ankara: AHF Yayn. Oder, Bertil Emrah (2010). Anayasa Yargsnda Yorum Yntemi. stanbul: Beta. Onar, Erdal (2003). Kanunlarn Anayasaya Uygunluunun Siyasal ve Yargsal Denetimi ve Yargsal Denetim Alannda lkemizde ncler. Ankara. Uluahin, Nur (2008). Yokluk Teorisinin Anayasa Hukukunda Yeri ve Uygulanabilirlii, Prof. Dr. Ergun zbuduna Armaan, Cilt II, Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yaynlar. S. 675-737. nsal, Artun (1980). Siyaset ve Anayasa Mahkemesi. Ankara: ASBF Yayn. Yzbaolu, Necmi (1993). Trk Anayasa Yargsnda Anayasallk Bloku. stanbul: HF Yayn. Yazc, Serap (2009). Yeni Bir Anayasa Hazrl ve Trkiye: Sekincilikten Toplum Szlemesine. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Szlk
201
Szlk A
Anayasa: Bir devletin temel rgtleni tarzn, organlarn, bu organlar arasndaki ilikileri ve devletle birey arasndaki ilikilerin temel kurallarn belirleyen stn bir kanun. Anayasa Hukuku: Anayasa ve onunla yakndan ilgili dier hukuk mevzuat aklayan, yorumlayan ve sistemletiren bir hukuk bilimi dal. Anayasa Yargs: Kanunlarn ve dier baz yasama ilemlerinin anayasaya uygunluunun yargsal mercilerce denetlenmesi. Anayasaclk Akm: Devlet iktidarnn yazl bir anayasa ile snrlandrlmas amacn gden siyasal akm. Asker Yargtay: Askeri mahkemelerde verilen karar ve hkmlerin st inceleme makam. Ayrca asker kiilerin yasa ile belirlenen baz davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Asker Yksek dare Mahkemesi: Asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idar eylem ve ilemlerden doan uyumazlklarn ilk ve son derece mahkemesi olarak yarg denetimini ve yasalarla belirlenen grevleri yapan yksek mahkeme. Asl Kurucu ktidar: Bir lkede gerekleen hkmet darbesi, ihtill ya da lkenin paralanmas veya dman igali sonucundan oluan hukuk boluunu dolduran ve kendisini balayan hibir pozitif hukuk kural olmakszn snrsz bir biimde o lke devletinin temel siyasal yapsn belirleyen iktidar. Dalist Yrtme: Yrtme yetkisinin bir kii ile bir kurul arasnda bltrlmesi. Dzeltici Denetim: Bir normun yrrle girmesinden sonra yaplan denetim.
E
Emredici Veklet: Milletvekillerinin yasama dnemi ierisinde semenleri tarafndan azledilmesine ve semenlerin hukuk direktif vermesine olanak salayan sistem.
F
Ferman: Padiah buyruu. Fonksiyonlar Ayrl: Devletin eitli hukuk fonksiyonlarnn deiik devlet organlarnca yerine getirilmesi.
G
Genel Grme: Toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren bir konunun, TBMM Genel Kurulunda grlmesi. Genel Oy: Servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi nitelik snrlandrmalar olmakszn btn yurttalarn oy kullanma hakkna sahip olmas. Gensoru: Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann, Meclise grevden uzaklatrlmas sonucunu douran, siyasal sorumlulua ynelik bir denetim arac. Gven Oyu: Hkmetin TBMMce desteklenip desteklenmediini belirlemek zere bavurulan oylama.
B
Bakanlk Hkmeti: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, birbirinden kesin olarak ayrld hkmet biimi.
tzk: Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek amacyla oluturduklar kurallar btn. dari Yarg: dar uyumazlklarla ilgili yarg kolu.
ereve Anayasa: Genel ilkeleri dzenleyen ve bunlarn uygulanma biimlerini kanunlara brakan anayasa tipi. oulcu Demokrasi: Siyasal ounluun etkin ekilde snrland ve eitli siyasal ve sosyal glerce paylald demokrasi anlay.
J
Jandarma Devlet: Devletin grevlerini i ve d gvenlii salamakla snrlayan ve sosyo-ekonomik yaama mdahalesini zararl sayan devlet anlay.
K
Kadk Olma: Bir yasama dneminde sonulandrlamayan kanun tasar ve tekliflerinin hkmsz kalmas durumu. Kamulatrma: zel mlkiyet altndaki bir tanmazn, sahibinin istei dnda ve ancak belli bedel karlnda kamu mlkiyetine geirilmesi ilemi. Kanun Hkmnde Kararname: TBMMnce karlan yetki kanununa dayanlarak, Bakanlar Kurulunun yrrlkteki kanunlar deitirebilecek veya kaldrabilecek gte dzenlemelerde bulunabilmesi.
D
Dantay: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile grevlendirilmi bulunan yksek idare mahkemesi, danma ve inceleme mercii. Demokrasi: Yneticilerin btn ynetilenler tarafndan serbest ve drst seimler yoluyla seildii rejim. Devletletirme: Kamu hizmeti nitelii tayan zel giriimlerin kamu yararnn zorunlu kld durumlarda devlete aktarlmasna ynelik ilem.
202
Anayasa Hukuku
Kanun Tasars: Bakanlar Kurulunca yaplan kanun nerisi. Kanun Teklifi: Milletvekillerince yaplan kanun nerisi. Kat Anayasa: Deitirilmesi olaan kanunlardan daha g koullara balanan anayasa tipi. Kollejyal Yrtme: Yrtme yetkisinin bir kurul tarafndan kullanld teki yrtme modeli. Kooptasyon: Kurulularn kendi temsilcilerini kendilerinin belirlemesi. Kurucu ktidar: Bir devletin temel siyasal yapsn, yapt ya da deitirdii anayasa ile belirleyen iktidar. Kurulmu ktidar: Kurucu iktidarn anayasa ile izdii snrlar iinde kalarak, devletin yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kullanan iktidar. Kuvvetler Ayrl: Devletin yasama, yrtme ve yarg iktidarlarnn farkl devlet organlarna verilmesi.
O-
Olaanst Hl Rejimi: Devletin, olaan hukuk dzeninin kurallar ile nlenmesine olanak bulunmayan olaanst bir tehdide ya da tehlikeye kar bavurduu zel ynetim usul. lllk lkesi: Temel hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda snrlama aracnn amac gerekletirmeye elverili olmas ve ara ile ama arasnda ll bir orann olmas. nleyici Denetim: Bir normun yrrle girmesinden nce yaplan denetim.
P
Parlamenter Rejim: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yumuak ve dengeli biimde ayrld rejim modeli. Planlama: Toplumun ekonomik kaynaklarnn, ekonomik kalknmay salamak amacyla, bilimsel ve aklc kullanlmas. Pozitif Ayrmclk: Toplumda sosyal, ekonomik ve fiziksel nedenlerle dezavantajl durumda olan birey ve gruplar lehine ayrmclk yaplmas.
L
Laik Devlet: Gerek dine bal devlet, gerekse devlete bal din sistemlerini reddeden, din ve devlet ilerini btnyle birbirinden ayran ynetim sistemi.
M
Madd Hukuk Eitlik: Ayn durumda bulunanlara haklarda ve devlerde, yararlarda ve ykmllklerde, yetkilerde ve sorumluluklar ile frsatlarda ve hizmetlerde eit davranlmas. Mahkemelerin Bamszl: Hkimlerin gerek yasama gerek yrtme organlarndan bamsz olmalar, bu iki organn hkimlere emir ve talimat veremeyeceini ve tavsiyede bulunamayacan ifade eden ilke. Meclis Aratrmas: Yasama meclislerinin bir konuda bilgi edinmek iin yaptklar inceleme. Meclis Hkmeti: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yasama organnda birlemesi ile oluan hkmet biimi. Meclis Soruturmas: Babakan ya da bakanlarn grevleriyle ilgili ceza sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim arac. Monist Yrtme: Yrtme yetkisinin tmnn kii ya da kurul olarak tek bir organa ait olmas Mutlakyet: Bir hkmdarn kaytsz artsz idaresi altnda bulunan hkmet ekli. Mcadeleci Demokrasi: Amac zgrlk demokrasiyi ortadan kaldrmak olan akmlara, meru siyasal faaliyet alann kapatan demokrasi anlay.
R
Rasyonelletirilmi Parlamentarizm: Parlamenter sisteme ilerlik kazandrmak, gereksiz tkanma ve bunalmlar amak amacyla baz kurum ve kurallarn ngrld parlamentarizm tr.
S-
Saf Mill rade: Halk tarafndan seilen yasama organnn ve onun iinden kan hkmetin, genel oyla seilmeyen baz kurum ve kurulularca snrlandrlamamas kuram. Seim Sistemi: Semenlerin verdikleri oylarn parlamento sandalyelerine dntrlmesinde uygulanan kurallar btn. Sert (Kat) Anayasa: Deitirilmesi normal kanunlardan farkl ve daha gletirici artlara balanm olan anayasa. Skynetim: Anayasal dzene ynelik, olaanst hal ilann gerektiren hllerden daha vahim iddet olaylarnn yaygnlamas, sava hli, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas, Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann varl veya lkenin ve milletin blnmez btnln tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas hllerinde bavurulan olaanst ynetim usl. Snf Egemenlii: lke iindeki stn gcn bir snfn elinde toplanmas ve btn dier snflarn egemenliin kullanlmasndan dlanmas.
N
Negatif Stat Hakk: Bireye devlet karsnda zerk bir alan tanyan ve devlete o alana mdahale etmeme ykmlln ykleyen bir hak tr.
Szlk Snrl (Anayasal) Devlet: Devlet iktidarnn eitli organlar arasnda bltrlerek etkin ekilde snrlandrlmasn salayan devlet tipi. Somut Norm Denetimi: Bir mahkemede grlmekte olan bir davann karara balanmasnn, o davada uygulanacak hukuk kuralnn Anayasaya uygun olup olmamasna bal olmas halinde yaplan denetim. Soru: Milletvekilleri tarafndan, szl ya da yazl olarak yantlanmak zere Babakan ya da bakanlardan bilgi istenmesi. Sosyal Devlet: Devletin sosyal bar ve adaleti salamak amacyla toplumsal ve ekonomik yaama mdahalesini gerekli klan devlet anlay. Sosyal Devlet: Devletin toplumsal bar ve adaleti salamak zere sosyo ekonomik yaama etkin mdahalesini gerekli gren devlet anlay. Soyut Norm Denetimi: Anayasada belirtilen baz kii ya da organlarn bir kanuna kar Anayasa Mahkemesinde dava amalaryla gerekletirilen denetim tr. ekl Hukuk Eitlik: Kanunlarn genel ve soyut nitelik tamas, yani kapsad herkese eit olarak uygulanmas.
203
Yce Divan: Anayasa Mahkemesinin Cumhurbakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay, Yksek Hkimler Kurulu, Saytay bakan ve yelerini, Yargtay Cumhuriyet Basavcsn, Askeri Yargtay Basavcsn ve kendi yelerini grevleriyle ilgili sulardan dolay ceza mahkemesi olarak yarglamas srasnda tad ad.
T
Tal Kurucu ktidar: Bir lkenin anayasasn, yine o anayasada belirtilen usul ve kurallara bal kalarak deitiren iktidar.
Y
Yargtay: Adliye mahkemelerinden verilen karar ve hkmlerin son inceleme makam. Yasama Dokunulmazl: Seimden nce veya sonra su iledii ileri srlen bir milletvekilinin, Meclisin karar olmakszn tutulamamas, sorgulanamamas, tutuklanamamas ve yarglanamamasna ynelik yasama bakl. Yasama Sorumsuzluu: Milletvekillerinin Meclis almalarndaki oy ve szlerden, ileri srdkleri dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn nerisi zerine bir karar alnmadka, bunlar Meclis dnda yinelemek ve aa vurmaktan sorumlu tutulamamalar. Yasama Uyumsuzluu: Milletvekillerinin bata yrtme organ olmak zere dier btn kurum ve kurululara kar tam bamszlklarnn salanmas amacyla herhangi bir resm ya da zel ile grevlendirilmemeleri. Yasama Yetkisinin Genellii: Anayasaya aykr olmamak kaydyla her konunun yasama organnca dilenilen lde ayrntl olarak dzenlenmesi. Yasama Yetkisinin lkellii (Asllii): Yasama organnn bir konuyu araya baka bir ilem girmeksizin dzenlemesi.

Anayasa Hukuku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anayasa Hukuku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Yazar Prof.Dr. Ergun ZBUDUN (nite 1-8)

Editrler Prof.Dr. Ergun ZBUDUN Yrd.Do.Dr. Blent YCEL

Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri.....................................................................................

Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak.........................14

Mill Gvenlik Konseyi Rejimi, 1982 Anayasasnn Yapl ve Balca zellikleri.................................................. 36

Devletin Temel Nitelikleri...................................................... 54

Kurucu ktidar: Anayasay Deitirme Sorunu..................... 84

113 114 114 115

Yasama Organ........................................................................ 116

Yrtme Organ ...................................................................... 142

Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 168

Szlk ................................................................................... 201

Editr Prof.Dr. Ergun ZBUDUN

Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

Anayasa kavramn tanmlayabilmek.

ANAYASACILIK AKIMININ DOUU

Anayasaclk akmnn ortaya k nedenlerini aklayabilmek.

1. nite - Anayasa Kavram , Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

SIRA SZDE SIRA SZDE

Anayasaclk akmnn temelinde yer alan kuvvetler R U S O ayrl ilkesiK T A P ni anlatabilmek.

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

SIRAK SZDE D KAT

1. nite - Anayasa Kavram , Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

FEDERALZM VE YERNDEN YNETM

YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUAK ANAYASA AYRIMI

1. nite - Anayasa Kavram , Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

SIRA SZDE SIRA SZDE

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

1. nite - Anayasa Kavram , Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Kaynak: http://www.haberturk.com/gundem/haber/ 670974-yeni-anayasa-calismalari-basladi-video

1. nite - Anayasa Kavram , Anayasaclk Akm ve Anayasa eitleri

Sra Sizde Yant Anahtar

Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

Osmanl mparatorluu dneminde gerekleen anayasaclk hareketlerini zetleyebilmek.

Ferman: Padiah buyruudur.

lk Osmanl Anayasas 1876 tarihli Knn-i Essdir.

MLL MCADELE DNEM

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

AMALARIMIZ D 2.1 Resim N E L M

SIRA SZDE SIRA SZDE

lk Meclis nnde Atatrk veK S O TR A P U Arkadalar

SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

1924 Anayasasnn Uygulanmas

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER

1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabilmek.

ounluku Demokrasi Anlayndan oulcu Demokrasi Anlayna Gei

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

Kuvvetler Ayrl - Devlet ktidarnn Paylalmas

Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

1961 Anayasasnda Vesayeti zler

1961 Anayasasnn Uygulanmas

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak

2. nite - Trkiyede Anayasa Gelimelerine Genel Bak