T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2518 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1489

GENEL MATEMATK

Yazarlar Do.Dr. Serkan Ali DZCE (nite 1) Yrd.Do.Dr. Nevin MAHR (nite 2) Ar.Gr.Dr. Derya ELK (nite 3) Yrd.Do.Dr. enay KARAPAZAR (nite 4) Prof.Dr. Hseyin AZCAN (nite 5) Prof.Dr. Mahide KK (nite 6) Yrd.Do.Dr. Bar ERBA (nite 7) Prof.Dr. Nedim DERMENC (nite 8)

Editrler Prof.Dr. ahin KOAK Do.Dr. Nesrin ALPTEKN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Hasan alkan retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Seil Banar r.Gr.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz

Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Genel Matematik

ISBN 978-975-06-1187-2

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 118.600 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012

ii

indekiler I

iii

indekiler I
1 Kmeler ve Saylar 1.1 Kme lemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Is 1.2 Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 sl Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4 Kkl Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5 Aralklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.7 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g 1.8 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Denklemler ve Eitsizlikler s 2.1 Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 2.3 Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 2.4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I s 2.5 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g 2.7 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Fonksiyonlar 3.1 Fonksiyonlarla Tanma Partisi! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s 3.2 Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Fonksiyonlarn Resmine Bakmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g 3.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar 4.1 stel Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Logaritmik Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Ne e Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Is 1 6 13 19 21 23 26 27 28 29 30 38 44 47 51 52 53 55 56 65 71 81 82 83 85 86 93 99

4.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

iv 4.5 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 g 4.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 5 Yzde ve Faiz Hesaplar 109

5.1 Yzde Hesaplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 5.2 Aritmetik ve Geometrik Diziler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 5.3 Bileik Faiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 s 5.4 Bor Amortisman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 5.5 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 5.6 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 g 5.7 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g 131 6.1 ki Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 I g 6.2 Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 g 6.3 Matrisler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 6.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 6.5 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 g 6.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 7 Trev ve Uygulamalar 159

7.1 Trevin Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 7.2 Trev Kurallar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 7.3 Artan ve Azalan Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 7.4 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 7.5 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 g 7.6 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 8 ntegral ve Uygulamalar I 185

8.1 Alan Problemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 8.2 Baka Problem, Yine Toplamlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 s 8.3 Belirli ntegral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 I 8.4 Belirsiz ntegral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 I 8.5 Temel Teorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 8.6 Ortalama Deer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 g 8.7 Okuma Paras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 8.8 karn Katlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 g 8.9 zmler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Kaynaka Dizin 213 214

nsz
Sevgili renciler, g Matematik ille de ask suratl olacak diye bir ey yok. renme ille de eziyetli olacak diye bir ey s g s de yok. Anlama sreci neden haz dolu bir eylem olamasn? Birok insan tarafndan kolaylkla kavranan bir ey neden bakalar tarafndan da kavranamasn? Matematiin ya da bir baka bilimin ileri s s g s konular zihnimize meydan okuyan zorlukta da olabilir. Ama okul mfredat dzeyine inen bilgi, insanlk kazanmlarnn en ok szgeten gemi, en yaln formlara ulam ve faydal olduu sabit s s s g olmu ksmlardr. Bu bilginin, doru drst aktarld ve sunulduu takdirde her dnya vatans g g g da tarafndan kolaylkla anlalabilmesi gerekir. Bu inanla matematik renimini zevkli bir uraa s s g g s dntrmek istedik ve elinizdeki kitab rettik. Ne kadar baarl olacamz phesiz zaman gss s g s terecektir, ama sizlerden de aktif bir okuma bekliyoruz. Eer bu kitabn herhangi bir pasaj ile yarm g saat sklmadan ve bir eyler renerek vakit geirebilirseniz kendimizi mutlu sayacaz. Bir yans g g dan Mete Hoca ile Pnar Hoca, dier yandan da merakl rencilerimiz Zeynep, Gke, Seluk ve g g Engin, tarta tarta, belki bazen birbirlerine de taklarak, matematiin temel kavramlarn rens s g g mek istiyorlar. Burada bir para da Platonun okuluna zenmedik desek yalan olur. Monolog yerine diyalogun hem daha zihin ac olduunu, hem de insana daha yaktn dnyoruz. Sizin de g s g s kendinizi bu snfn bir paras olarak hissetmenizi, okurken aklnza gelen sorular ya da katklar bize iletmenizi diliyoruz. Hocalarmz da her zaman yeni bir ey renmeye hazrdrlar ve rnein s g g Gkenin ya da Selukun bir sorusundan yeni bir bak as kazandmz az olmad. Diyalog fors g matnn kendine has bir dinamii var, soru soruyu retiyor ve sz bazen birka sayfada kestirip g atamyoruz; yani bu kitap alp da yarm sayfas okunabilecek bir kitap deil. Bu nedenle, niteleri g okurken en az bir alt-blm kendi btnl iinde okumanz neriyor ve iyi okumalar diliyoruz. g Kitabn retim sreci bizim iin de keyii bir serven oldu ve kitabn ruhuna uygun olarak, yazar ve editrlerden oluan ekibimiz devaml bir diyalog iinde alt. Matematik reniminde yeniliki s s g bir deneme olarak bize bu olana veren niversite Ynetimimize, bizi her aamada destekleyen g s Prof.Dr. Levend Kl, Prof.Dr. Tevk Fikret Uar, Do.Dr. Mjgan Bozkaya, Do.Dr. Cengiz Hakan
A Aydn ve r.Gr. Cemalettin Yldza; kitabn zgn LTEX stil dosyalarn hazrlayp, dizgide ve ekil g s

izmede hocalarmza rehberlik eden Do.Dr. Emrah Akyar, Do.Dr. Ali Deniz, Do.Dr. Serkan Ali Dzce ve Yrd.Do.Dr. Yunus zdemire ve her imdat arsnda yardma koan Yrd.Do.Dr. Yunus g s zdemire teekkrlerimizi sunarz. s

Editrler Sahin Koak ve Nesrin Alptekin

Soru, gr ve nerileriniz iin iletiim adresimiz: nesrinesen@anadolu.edu.tr s s

Gke

Zeynep

GENEL MATEMATK I
Seluk Engin

Pnar Hoca

Mete Hoca

Kmeler ve Saylar
1

1.

Didim Altnkum sahilindeki kum tanelerinin says nedir?

GENEL MATEMATK

NTE

KME

SAYI

4 BO KME
KESM ARALIK

BRLEM

SAYININ KUVVET

1 Kmeler ve Saylar

Giris
Merhaba arkadalar... Matematik ile ilgili baz konular gzs den geirmek amacyla bundan byle burada buluacaz. s g lkretimde matematik, lisede matematik, burada da mateI g matik... Bir trl yakamz kurtaramadk Mete Hocam. Nedense kendisiyle aramz pek iyi deil. g

Ben de Gke gibi dnyorum. Oldum olas matematik ders sini sevemedim. Matematiin zor olduunu dnmenizi anlyorum. Matemag g s tik gerekten usuz, bucaksz bir konudur. nsanolunun yerI g yzndeki en byk eserlerinden biri, binlerce yllk bilgi birikimi ve deneyimin en saf halidir.

Ben matematii bir tr ifreli konuma gibi grmmdr. g s s s Galileo da Evrenin dili matematiktir demi. s Evet Engin, gerekten matematiin bir dil olduunu da dg g s nebiliriz. Hem de, hemen hemen herkesin, u ya da bu ekilde s s bildii, ortak bir dildir. Biz de, bir anlamda bu dilin baz temel dilbilgisi g kurallarn, olmazsa olmaz kelimelerini renmek amacyla buradayz. g

Ben matematiin hayatn her alannda olduunu dnyog g s rum.

Evet Zeynep matematiin ne kadar nemli, ne kadar hayati g olduunu kabul ederiz ama pek az insan onun tad gzelg s g liin, derinliin bilincine varabilir. g g Gzel mi? Kusura bakmayn hocam ama bir gzellii oldug gunu zannetmiyorum. Aksine, matematii bir tr kbus gibi g gryorum. Matematik ile ilgili en basit sorularda bile kalakalyorum.

3 Dorusunu sylemek gerekirse, ben de ounluun matemag g g tie yaklamnn byle olduu dncesindeyim. Ama kendig s g s nize hakszlk etmeyin. Aslnda dndnz kadar da bilgisiz, hibir s g ey yapamaz durumda deilsiniz. rnein kmeler konusunu ele alalm. s g g Kme dediimde aklnda biraz da olsun birey canlanmyor mu Seluk? g s

Hmm... Bunu cevaplayabilirim. Nesnelerin topluluuna g kme diyoruz.

Hemen bir rnek vereyim. Seluk, Engin, Zeynep ve ben matematii anlamayan renciler kmesini oluturuyoruz. g g s Bu sylediin bir kme oluturur mu Gke? Ben bu kmede g s olduumu dnyor muyum acaba? Hadi bu kmede oldug s gumu kabul ettim diyelim. Matematii anlamayan tek reng g ciler bizler miyiz?

Zeynep doru bir belirlemede bulundu Gke... Kme kavrag mn ifade ederken topluluun iyi tanmlanm nesnelerden g s olumasna dikkat etmeliyiz. s

Grdnz m hocam gene olmad, bu soruyu bile doru dg rst cevaplayamadm.

Hemen moralini bozmak yok Seluk. Dediim gibi biraz sabr g gerekecek. Daha ilk hatamzda vazgemeyeceiz. g

Burada iyi tanml ile anlatmak istediimiz, bir nesnenin bu g kmeye ait olup olmadn kesin olarak ayrt etmemiz iin g yeterli bilginin verilmi olmasdr. s

Pnar Hoca hakl arkadalar... Matematii anlamayan rens g g ciler bir kme oluturur mu? Kime matematikten anlyor, s kime anlamyor diyeceiz? Gkeye gre matematii anlamayan g g g renciler, Zeynepe gre de matematii anlamayan renciler midir? g g Bunu ayrt etmek hi de kolay deil. Byle bir topluluk oluturulurken g s byk olaslkla farkl kiilerce farkl seimler olacaktr. Bu nedenle bir s

1 Kmeler ve Saylar kmeyi belirlerken, bir nesnenin o kmeye ait olup olmad, herkes g tarafndan net olarak anlalacak biimde ifade edilmelidir. s Peki bu iyi tanml olma iini nasl zeceiz? Syledikleris g nizden sonra bana iyi tanml nesneler ifade etmek olduka zor grnd Mete Hocam... Kmelerimizi, ne olduu hakknda kimsenin phe duymayag s ca nesnelerle oluturmak iimizi kolaylatracaktr. Burada g s s s genel olarak say kmeleri ile uraacamz iin bu konuda bir endieg s g s niz olmasn.

Eer a nesnesi, A kmesinin g eleman ise aA ve b nesnesi, A kmesinin eleman deilse g bA olarak gsterilir.

Kme kavramn ifade ettiimize gre kmeler ile ilgili bir g takm temel bilgileri artk ifade edebiliriz. Anlama kolayl s g asndan kmeleri A, B, C, . . . gibi byk harerle gsteriyoruz. Bir kmeyi oluturan nesnelere kmenin eleman diyoruz ve kmenin elemans larn da a, b, c, . . . gibi kk harerle gsteriyoruz. Eer a nesnesi A g eleman deilse bu durumu b A olarak gsteriyoruz. g kmesinin bir elemanysa bu durumu a A, eer b nesnesi A kmesinin g

Kmeleri ifade etmek iin bir takm gsterimler kullanyorduk. Mesela, elemanlarn tek tek yazarak bir kme verebiliriz deil mi? g Evet Engin haklsn. Bir kmeyi belirtmenin bir yolu elemanlarn { }

biiminde iki parantez arasna, aralarna virgl koyarak tek tek ifade etmektir. Bu gsterime liste gsterimi diyeceiz. rnein bir, iki, ve g g drt saylarndan oluan bir kme {1, 2, 3, 4} biiminde gsterilir. s

{a, b, c, d} de bir kme rnei olabilir deil mi? g g Elbette, neden olmasn.

Peki eleman says ok fazla ise ne olacak? rnein 100den g kk doal saylar kmesini de yine tek tek mi yazacaz? g g

5 Elbette eleman says fazla olan bir kmeyi ifade etmek iin bu yntemi kullanmak pek akllca olmaz. Her bir eleman tek tek yazmak yerine bu kmeyi {1, 2, . . . , 99} biiminde ifade edebiliriz. Aradaki saylara ne oldu, utular m? Burada ilk birka eleman ile kmenin hangi elemanlardan olutuu anlalyorsa geri kalan elemanlar tek tek yazmak s g s yerine . . . ( nokta) ile ifade ediyoruz. Kmenin elemanlar bir yerde son buluyorsa, son bir ya da birka eleman da yazyoruz.

Bu yntemi bir adm daha gelitirerek bu kmeyi s x | x says 100den kk doal say g biiminde de ifade edebiliriz. Bu ekilde, kmeyi oluturan elemanlar s s tek tek saymak yerine saladklar zelliklerle bu kmeye dahil ediyog ruz. Bu gsterime de ortak zellik gsterimi veya kapal gsterim diyeceiz. g Bu son sylediiniz en iyisi sanki Pnar Hocam. Bir de yuvarg laklar izip, kmenin elemanlarn bu yuvarlan iine yazg yorduk. ok haklsn Gke. Kmeleri gstermek iin bir baka yns tem de kme elemanlarn dzlemde daire, elips, dikdrtgen vs. biiminde blgeler iine yazmaktr. Bu ynteme kmelerin Venn es mas ile gsterimi denir.

rnein A = {1, 2, 3, 4} kmesini Venn emas ile Sekil 1.1deki g s gibi gsterebiliriz. Szkonusu problemde birden ok kme ile ilgileniliyorsa Venn emas kullanlarak kmeler arasndaki ilis s kiyi grmek kolaylamaktadr. s A 1 3 4 2

Sekil 1.1: A kmesinin Venn emas ile gsterimi. s

1 Kmeler ve Saylar

Kme slemleri I
Tanm A ve B iki kme olsun. Her x A iin x B ise A kmesine B kmesinin altkmesidir denir ve A B ile gsterilir.

Simdi kmelerle ilgili baz temel tanmlar ifade edelim. Eli mizde A ve B gibi iki kme olsun. Eer A kmesinin her eleg man, Bnin de bir eleman ise A kmesine B kmesinin altkmesidir diyoruz ve bu durumu A B olarak gsteriyoruz.

Peki A = {1, 2} ve B = {1, 2, 3, 4} ise A kmesi...

B 3 4
Sekil 1.2: A = {1, 2} ve B = {1, 2, 3, 4} ise A B olur.

1 2

A kmesi B kmesinin altkmesidir, deil mi? g

Evet Seluk, haklsn. Az nce Pnar Hocann syledii gibi, g bir kmeye ait her eleman bir baka kmeye de ait ise ilk s kme, ikincinin altkmesidir. Burada hem 1, hem de 2, B kmesinin de eleman olduu iin A B olur. g A = {1, 2, 3} ve B = {3, 2, 1} kmeleri iin ne diyebilirsiniz

arkadalar? s

A kmesi B kmesinin altkmesidir. B kmesi de A kmesinin altkmesidir.

kmeleri iin ne dersiniz?

Doru sylyorsun Zeynep. Peki C = {1, 1, 1} ve D = {1} g

Burada da benzer durum var. 1 hem C kmesinin, hem de D kmesinin eleman, baka eleman da yok. s

Kme lemleri Is lk rnekteki A ve B kmeleri ve ikinci rnekteki C ve D kI meleri eittir. s lk verdiiniz rnekte elemanlarn yazl sras farklyd, I g s ikinci rnekte de bir eleman birden fazla yazlmt. O halde s bir kmenin elemanlarnn yazlnda srann deitirilmesi s gs ya da elemanlarn tekrar edilmesi kmeyi deitirmiyor. gs Tebrikler Engin, haklsn. Sunu da ekleyelim, A ve B kmele rinin eit olmamas durumu da A = B olarak gsterilir. s

Tanm Eer A B ve B A g ise A ve B kmeleri eittir s denir ve A= B olarak gsterilir.

rnek LEBLEB kelimesiI nin hareri kmesi {B, E, , L} I

sidir denir.

Ayrca A B ve A = B ise A kmesi B kmesinin z altkme-

olur. Bu kme ayn zamanda BELL kelimesinin hareri I kmesine de eittir. s

kmesi B = {1, 2, 3, 4} kmesinin z altkmesidir.

Mesela az nce Mete Hocann verdii rnekteki A = {1, 2} g

ok gzel Seluk, tebrik ediyorum. Peki arkadalar, A = {1, 2} s kmesinin tm altkmelerini sayabilir misiniz?

Ben sayaym hocam... {1}, {2}... Galiba bu kadar... {1, 2} kmesi de A kmesinin altkmesidir. A kmesinden her-

hangi bir eleman setiimizde bu eleman yine A kmesine ait g olduundan A kmesi kendisinin altkmesidir. g Doru sylyorsun Zeynep. Bunu daha nceden farketmemig s tim ama A = {1, 2} kmesi kendisinin altkmesi oldu. O zaman cevabm {1}, {2}, {1, 2} olarak deitiriyorum. gs
A herhangi bir kme olmak zere A A olur.

mal. Ama sorunun cevabn tamamlayamadnz. Bir altkme daha var.

Evet, A kmesinin altkmeleri arasnda {1, 2} kmesi de ol-

Hmm, baka ne kald ki? Ben geride kalan birey gremiyos s rum.

1 Kmeler ve Saylar Peki yle soraym. Hi eleman olmayan bir kmeyi nasl s ifade ederiz? Hatrlayannz var m?

Bo kme diyorduk. s
Tanm Hibir eleman olmayan kmeye bo kme denir. s Bo kme s

Haklsn Engin. Hi eleman olmayan kmeye bo kme denir s ve

simgesiyle gsterilir. te unuttuunuzu sylediim kme de bo kme Is g g s

simgesiyle gsterilir.

idi. nk bo kme her kmenin altkmesidir. s

A herhangi bir kme olmak zere A olur.

O nedenmi? s Hmm... Byle olmasayd, yani bo kme bir A kmesinin alts kmesi olmasayd, bo kmede A kmesine ait olmayan bir s eleman olduunu ifade etmi olurduk. Ancak bo kme hi g s s eleman iermediine gre bu iddiamz anlamsz olurdu. g

A = {1, 2} kmesinin tm altkmeleri , {1}, {2}, {1, 2} olur.

O halde A = {1, 2} kmesinin tm altkmeleri de , {1}, {2}, {1, 2} olur. Sanyorum sonunda doru cevab verebildim. g

Evet Engin, sorunun doru cevab bu olmalyd. g

ise Venn emas yle olur: s s E A 5 1 8 4 2 6 7 9 3 B

E = {1, 2, . . . , 9}, A = {2, 4, 6} ve B = {6, 7, 9}

Bu konuyu kapatmadan nce evrensel kmenin de ne demek olduunu hatrlayalm. lgilendiimiz problemde verilen kg I g meleri, uygun bir kmenin altkmelerinden semek kimi durumlarda iimizi kolaylatrr. Herhangi bir problemle ilikili tm kmeleri kaps s s sayan byle bir kmeye evrensel kme diyoruz. Evrensel kme genel olarak E ile gsterilir. Az nce sylediim gibi evrensel kme seilen g probleme gre deiebilen bir kmedir. rnein yalnz 10dan kk gs g doal saylar kullanacaksak E = {1, 2, . . . , 9} olarak belirlemek yeterlig dir.

Kme lemleri Is Bu konuda epey ok ey bildiinizi gsterdiniz. Simdi de s g kme ilemleri ile ilgili bir takm konular gzden geirelim. s Kmelerin birleimi, kesiimi gibi ilemleri mi kastediyorsus s s nuz? Birleimi ben syleyeyim. Verilen kmelere ait elemans larn tmnn oluturduu kmedir. s g Evet Engin, A ve B kmelerinden en az birine ait elemanlarn oluturduu kmeye A ve B kmelerinin birleimi diyoruz s g s ve bu kmeyi A B ile gsteriyoruz. rnein A = {2, 4, 6} ve B = {6, 7, 9} iin g A B = {2, 4, 6, 7, 9} olur.

Tanm A ve B kmelerinden en az birine ait elemanlarn oluturduu kmeye A ve B s g kmelerinin birleimi denir s ve A B ile gsterilir. deyile s Bir baka s

AB = x| x A veya x B olur.

A 4 2 6

B 7 9

Key A, B, C kmeleri iin birleim ile ilgili u zellikler ges s erlidir. A B = B A (Deime zellii) gs g A (B C) = (A B) C (Birleme zellii) s g A = A ve A E = E A A B ve B A B Bo kme eleman iermediinden A kmesi ile birleimi A olas g s caktr. Evrensel kme, ilgili probleme ait tm kmeleri ierdi ginden A kmesi ile birleimi yine evrensel kme olacaktr. s Burada iki kmenin birleimini tanmladk. Peki , drt veya s daha fazla sayda kme verilseydi, bunlarn birleimini nasl s belirleyecektik? kiden ok kme verildiinde birleim kmesi, yine bu kmeI g s lerden en az birine ait olan elemanlarn kmesidir. Deime gs ve birleme zellikleri sayesinde ikiden ok kmenin birleimi iin, birs s leimleri hangi srada dndmzn bir nemi kalmyor. s s g
ve

Sekil 1.3: A B = {2, 4, 6, 7, 9}

rnek A = {1, 2}, B = {2, 3}, ve C = {3, 4} kmeleri iin A B = {1, 2, 3}, B C = {2, 3, 4},

(A B) C = {1, 2, 3, 4}

A (B C) = {1, 2, 3, 4}

ki kmenin kesiimi de bu kmelerin her ikisine ait elemanI s larn kmesidir.

olur.

10

1 Kmeler ve Saylar Doru sylyorsun Zeynep. A ve B kmelerinin her ikisine g

Tanm Hem A hem de B ye ait elemanlarn oluturduu s g kmeye A ile B nin kesiimi s denir ve A B ile gsterilir. deyile s Bir baka s

de ait elemanlarn oluturduu kmeye A ile B kmelerinin s g kesiimi diyoruz ve bu kmeyi A B ile gsteriyoruz. Yine A = {2, 4, 6} s ve B = {6, 7, 9} kmeleri iin A B = {6} olur.

Birleime benzer olarak key A, B, C kmeleri iin kesiim ile s s ilgili u zellikler dorudur. s g A B = B A (Deime zellii) gs g A (B C) = (A B) C (Birleme zellii) s g A = ve A E = A

A B = {x| x A ve x B} olur.

A 4 2 6 A B

B 7 9

A B A ve A B B Kmelerin kesiiminde de yine deime ve birleme zellii s gs s g var. O halde ikiden ok kmenin kesiimini de dnrken s s verilen kmelerin kesiimlerini hangi srada dndms s g zn bir nemi yok.

Sekil 1.4: A B = {6}

A kmesine ait olan ancak B kmesine ait olmayan elemanlarn kmesine ne diyorduk arkadalar? s A 4 2 A\ B
Sekil 1.5: A \ B = {2, 4}

B 6 7 9 A fark B kmesi diyoruz. Benzer olarak Bye ait olan ancak Aya ait olmayan elemanlarn kmesine de B fark A kmesi diyoruz.

Tanm Aya ait olan ancak Bye ait olmayan elemanlarn kmesine A fark B kmesi denir ve bu kme A \ B ile gsterilir. A \ B = {x| x A ve x B} Benzer olarak B \ A = {x| x B ve x A} olur.

A 4 2 6

B 7 9 B\A

Sekil 1.6: B \ A = {7, 9}

Simdi de kme ilemleri ile ilgili biraz rnek yapalm. s

Kme lemleri Is
A 3 5 1 B 2 4

11

rnek A = {1, 3, 5} ve B = {1, 2, 3, 4} kmeleri iin A B = {1, 2, 3, 4, 5} A B = {1, 3} A \ B = {5} ve B \ A = {2, 4} olur. rnek A = {1, 2, 3} ve B = {4, 5, 6} kmeleri iin A B = {1, 2, 3, 4, 5, 6} AB = olur, nk hem A hem de B kmesine ait olan eleman yoktur.

Sekil 1.7: A = {1, 3, 5} ve

A \ B = {5}, B \ A = {2, 4} ve A B = {1, 3} olur.

B = {1, 2, 3, 4} kmeleri iin

A 2 3 1 6

B 5 4

Son rnekteki kmelerin ortak eleman yok.

Sekil 1.8: A = {1, 2, 3} ve A B = olur.

B = {4, 5, 6} kmeleri iin

Evet Engin, ortak elemanlar olmayan, bir baka deyile kesis s imleri bo olan kmelere ayrk kmeler denir. Son rneks s teki A ve B ayrk kmelerdir.

Tanm Kesiimleri bo olan s s kmelere ayrk kmeler denir.

Bir kmenin evrensel kmeye gre tmleyenini de yle tas nmlyoruz.

Tanm E evrensel kmesi ve bunun bir A altkmesi verilsin. E kmesine ait olup A kmesine ait olmayan elemanlarn kmesine A kmesinin E kmesine gre tmleyeni denir ve bu kme At ile gsterilir. E A 5 rnek E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} ve A = {2, 4, 6} kmeleri iin At = {1, 3, 5, 7} olur. 1
Sekil 1.9: A = {2, 4, 6} kmeleri iin At = {1, 3, 5, 7} olur. E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} ve

4 2 6 3

E evrensel kme olmak zere A ve B kmeleri iin

t

=E
t t

ve = = =

Et = A At B t At B t

(A )

(A B) t (A B) t olduunu syleyebiliriz. g

12

1 Kmeler ve Saylar Az nce Venn emalarndan bahsetmitik. Venn emalarn s s s kullanarak kesiim ve birleim ile ilgili ilk anda kark gs s s rnen problemleri kolayca zebiliriz. Bu konuda birka rnek verelim.

rnek 30 kiilik bir snfta, belli bir snav dneminde btn renciler s g Trke veya Matematik snavlarnn en az birinden baarl olmutur. 12 s s g renci yalnzca Matematik, 10 renci yalnzca Trke snavnda baarl olg s duuna gre hem Matematik hem de Trke snavlarnda baarl olan ka g s renci vardr? g

Evet, yeterince kark grnyor hocam. s Aslnda o kadar da zor deil. Trke snavnda baarl olan g s
Hem Matematik, hem de Trke snavnda baarl renciler s g Trke snavnda baarl, s Matematik snavnda baarsz renciler s g

rencilerin kmesini T , Matematik snavnda baarl olan g s rencilerin kmesini M ile isimlendirelim. g Her renci T M kmesinin bir elemandr. Yalnzca Trke g snavnda baarl renciler, Matematik snavnda baarsz s g s olduu iin T \ M kmesini oluturur. Benzer olarak, yalnzca g s turur. Bu durumda soldaki gibi bir Venn emas izebiliriz. s

T
T\M TM

M
M\T

Matematik snavnda baarl renciler M \ T kmesini olus g s

Matematik snavnda baarl, s Trke snavnda baarsz renciler s g

Kesiim kmesi hem Trke, hem de Matematik snavnda bas T 10 ? M 12 arl rencilerin kmesidir. Yalnzca bir dersten baarl olan s g s 10 + 12 = 22 renci vardr. Snfta toplam 30 renci olg g duuna gre her iki snavda da baarl olmu renci says g s s g 30 22 = 8 olur.
rnek 45 kiilik bir snfta belli bir snav dneminde Trke dersinden bas arl olanlar 29 ve Matematik dersinden baarl olanlar 23 kiidir. Her iki s s s dersten baarl olanlar 17 kii olduuna gre her iki dersten de baarsz s s g s olan ka kii vardr? s

Ben de bu soruyu zmeye alaym. Trke dersinden bas arl olan rencilerin kmesini T , Matematik dersinden bas g arl olan rencilerin kmesini M ile isimlendirelim. Her iki s g dersten baarl olan renciler T M kmesini oluturur. Her s g s nine aittir. Bu kmede ka renci olduunu bulmak istiyog g ruz. iki dersten de baarsz renciler T M kmesinin tmleyes g

Saylar Kesiim kmesinde 17 kii olduuna gre T \ M , yani yalnzca s s g kiidir. M \ T yani yalnzca Matematik dersinden baarl s s g E T 12 ? Bu derslerin herhangi birinden baarl rencilerin kmesi s g Snava giren 45 renci, en az bir dersten baarl 35 renci g s g olduuna gre, her iki dersten baarsz olan renci says g s g 45 35 = 10 olur. T M olur ve bu kmenin 12 + 17 + 6 = 35 eleman vardr. 17 M 6

13

Trke dersinden baarl rencilerin kmesi 29 17 = 12 s g rencilerin kmesi de 23 17 = 6 kiidir. s

Saylar
Kmeler kadar tandk bir baka konu da saylar deil mi ars g kadalar? Hatta belki kmelerden de tandk. stelik az nce s kmeler konusundan bahsederken saylar kullandk. Aranzda doal sag ylar kmesini bilmeyen var m?

Doal saylar kmesini kim bilmez! Ad stnde hocam, g 1, 2, 3, . . . diye giden say kmesine doal saylar kmesi dig yoruz.

Evet Seluk, doru sylyorsun. Bu kmeyi zel olarak g

ile

gsteriyoruz. Baz kaynaklar, doal saylar kmesine sfr sag ysn dahil etse de, saylarn tarihsel geliimi itibariyle sfr, rasyonel ve s hatta irrasyonel saylardan sonra say sistemine dahil olmutur. Biz dos gal saylar kmesini = {1, 2, 3, . . . } olarak alalm. Peki doal saylar kmesini ieren hangi say kmelerini g biliyoruz? lk olarak doal saylara bu saylarn negatierini ve bir de I g sfr saysn katarak elde edeceimiz tamsaylar kmesini rg nek verebiliriz.

14 Tamsaylar kmesini bu kme

1 Kmeler ve Saylar ile gsteriyoruz. Enginin dedii gibi g

= { 1, 2, 3, . . .} {0} {1, 2, 3, . . .} = {. . . , 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, . . .} biimindedir. Bir de iki tamsaynn oran biiminde ifade edilen rasyonel saylar kmesi var tabii...

Evet Zeynep, a ve b iki tamsay olmak zere a/b biimindeki saylara da rasyonel say diyoruz. Ancak burada b = 0 olmas gerektiine de dikkat edelim. g

Rasyonel saylar kmesini de yonel saylar kmesini = a b

ile gsteriyoruz. O halde ras-

| a, b , b = 0

biiminde ifade edebiliriz. Dikkat ederseniz tamsaylar kmesi de rasyonel saylar kmesinin altkmesidir. Tamsaylar kmesi, rasyonel saylar kmesinin altkmesi mi? O nasl oluyor anlamadm. a

Anlamayacak ne var canm! Herhangi bir a tamsaysn bir rasyonel saydr.

Doal saylar kmesi tamsag ylar kmesinin, tamsaylar kmesi de rasyonel saylar kmesinin altkmesidir.

1 biiminde de ifade edebiliriz. Yani her tamsay ayn zamanda

Yani doal saylar kmesi tamsaylar kmesinin, tamsaylar g kmesi de rasyonel saylar kmesinin altkmesidir. Simdi saylar bir doru zerine yerletirdiimizi dnelim. g s g s ncelikle 0 saysn say dorumuza yerletirelim. g s

0 0 noktasna balang noktas diyelim. Balang noktasndan saa s s g lk admda 1 saysn, doru eit admlarla ilerlemeye balayalm. I g s s

Saylar 0 ikinci admda 2 saysn yerletirip, s 0 1 2 1

15

bu ekilde devam ederek tm doal saylar say dorusu zerinde gss g g terebiliriz. 0 1 2 3 4

Simdi tekrar balang noktasna, yani 0 saysna dnp, yine s eit uzunlukta admlarla sola doru ilerlemeye balarsak ilk s g s admda 1 1 0 1 2 3 4 ve az nce yaptmza benzer ekilde devam ederek tm negatif saylar g s say dorusu zerine yerletirip, tamsaylar da say dorusu zerinde g s g gstermi oluruz. s 4 3 2 1 0 1 2 3 4

Peki 5/2 says bu doru zerinde nereye denk geliyor? g Evet sra kesirli saylara geldi. Acaba 5/2 gibi kesirli saylar say dorusuna nasl yerletireceiz? Kesir demiken hemen g s g s bir aklama yapaym. 1 tamsays 1 = 2/2 olduundan ayn zamanda g rasyonel saydr. 1/2 ise rasyonel saydr ancak tamsay deildir. te bu g Is trden saylara kesirli say diyoruz. Neyse, 5/2 kesrini say dorusuna g yerletirelim. Bu defa da admlar paralayarak ilerleyeceiz. 5/2 iin s g saa doru, attmz her bir adm iki e paraya blerek, be para ileri g g g s s gideceiz ya da bir baka ifadeyle, sfrdan saa doru nce iki adm, g s g g sonra yarm adm daha atacaz. g 4 3 2 1 0
1 2

1
3 2

2
5 2

O zaman 4/3 says iin de her bir admmz 3 e paraya s

blerek 4 para ilerleyeceiz ya da nce bir adm, sonra 1/3 g adm daha atacaz. Say negatif olduu iin bu sefer yng g mz saa deil, sola doru olacak. g g g 4 3 2 1 0 1 2 3 4

4 3

16

1 Kmeler ve Saylar Evet Gke haklsn. Verilen say pozitif ise balang noktas sndan saa, negatif ise sola ilerliyoruz. g Bu ekilde ister tamsay ister kesirli say, hepsini say dorusu s g zerinde gsterebilirim. Peki tm rasyonel saylar alp bu say dorusu zerine yerletirsek bu doruyu tamamen doldurmu g s g s olur muyuz? Doldurmak ne demek, bence taar bile... s lk anda dolduracan dnebilirsiniz ama tm rasyonel saI g s

Pisagor Teoremi: Bir dik gende iki dik kenarn uzunluklarnn kareleri toplam, hipotensn karesine eittir. Yani a, b, c genin s kenar zere uzunluklar olmak

ylar bu doru zerine yerletirdiimizde de bu doruda bo g s g g s yerler kalacak. Yapmayn hocam, ben inanmyorum. O kadar ok sayy yerletirdik, nerede boluk kald? s s O zaman tm rasyonel saylar yerletirdikten sonra bu say s dorusu zerinde bo kalan noktalardan birini hep birlikte g s

b a

grelim. Say dorumuz zerinde kenar uzunluu 1 birim olan bir kare g g ve bu karenin kegenini izelim. s

a 2 + b2 = c 2 olur. rnek
c 1 1

Sonra merkezi balang noktas ve yarap, bu kegenin uzunluu kas s g dar olan emberin say dorusunun pozitif tarafn kesen noktay iaretg s leyelim. Her iki dik kenarnn uzunluu 1 birim olan genin hipotens g uzunluunun g 2 olduunu hatrlyorsunuzdur. g
2

c 2 = 12 + 12 = 2 olduundan c = g 2 olur.

2 2

Bu nedenle say dorusu zerinde iaretlediimiz nokta g s g saysna karlk gelmektedir. s

2 rasyonel bir say deildir. g

Dolaysyla bu say dorusu zerinde herhangi bir rasyonel sayya karg lk gelmeyen noktalar da vardr. Bu trden saylara irrasyonel say s diyoruz. Hmm, bu 2 de ne ki?

Saylar te rasyonel saylar ile irrasyonel saylar kmesinin birleimi Is s de gerel saylar kmesini oluturmaktadr. Gerel saylar s kmesini ile gsteriyoruz. Rasyonel saylar kmesinin, gerel saylar kmesinin bir altkmesi olduu aktr. g Evet, nk iki kme iin bu kmelerden herhangi biri, bu kmelerin birleiminin altkmesiydi. Yani kmelerimiz A ve s B ise hem A A B hem de B A B idi. Rasyonel saylar gerel saylarn altkmesi olduuna gre g yazabiliriz.

17

Doru sylyorsun Zeynep, konuyu bu ekilde zetleyebiliriz. g s Artk elimizde gerel saylar kmesi var. Herhangi iki gerel sayy toplayabilir ya da arpabiliriz. Sonu yine bir gerel say olacaktr. Simdi bize a ve b gibi iki gerel say verilmi olsun. a say s snn say dorusundaki konumu b saysnnkine gre solda g ise a says, b saysndan kktr diyeceiz ve bunu a < b olarak g gstereceiz. g Az nce verdiim rnee gre 2 says 4/3 saysndan kg g 4 ktr. Yani 2 < olur. 3 Bu duruma bir baka adan bakacak olursak, b says da say s dorusunda konum olarak a saysna gre sada kald iin g g g b says, a saysndan byktr diyebiliriz ve bunu b > a olarak gsteririz. O halde 4/3 says, 2 saysndan byktr de diyebili4 rim. Yani > 2 olur. 3 Buna gre diyebiliriz. Mete Hocam, 2 dediniz, irrasyonel say dediniz, getiniz. 2 says da 1 saysndan byktr. Yani 2>1
a = b veya a > b ise ab olarak gsterilir ve a, bden byk eittir denir. s rnek 1 1 olur ancak 1 > 1 deildir! g

a = b veya a < b ise ab olarak gsterilir ve a, bden kk eittir denir. s 4 3

rnek

2 olur.

Homurdandm ama duymadnz. Benim zihnimde birey cans lanmyor. rrasyonel saylar biraz daha aklasanz. I

18

1 Kmeler ve Saylar 2 saysn ve daha genel anlamda irrasyonel saylar gznzde ok da bytmeyin. saydr. Engin duuna gre g gre 2 dediimiz, karesi 2 olan pozitif g 2nin 1den byk olduunu syledi. 2nin karesi 4 olg 2 says 1 ile 2 arasndadr. 1,5in karesi 2,25 olduuna g

2 says 1 ile 1,5 arasndadr. Bu ekilde hesap yapmaya devam s

edersek 1, 41421356 . . . biiminde sonsuz ondalkl alm elde ederiz.

Ben de sonsuz ondalkl alm olan bir say syleyebilirim. 1/3 = 0, 333 . . . Evet Engin, doru sylyorsun ama bu iki sonsuz almda g bir fark var. Sylediin saynn ondalk ksmnda 3 durmag dan tekrar ediyor. Bu trden, ondalk alm belli bir basamaktan sonra tekrar eden basamak gruplarndan oluan saylara devirli ondalk say s diyoruz ve rnein senin sayn 0, 333 . . . = 0, 3 olarak gsteriyoruz. Deg virli ondalk saylar da rasyonel saydr. Ancak 2 = 1, 41421356 . . . saysnda ondalk ksm, hesabmz ne kadar hassaslatrrsak hassaslas s te, irrasyonel saylar, tralm, tekrar eden basamak gruplarna ulamaz. Is s ondalk alm belli bir basamaktan sonra tekrar eden basamak gruplar bulundurmayan saylardr diyebiliriz. Hmm... Zaman zaman gazetelerde Pi saysnn bilmem ka milyar basama hesapland gibisinden grdmz haberg g lerin nedeni bu demek ki! Evet Seluk, emberin evresinin apna oran olan says da irrasyonel bir saydr. Dier tm irrasyonel saylar gibi g says da virglden sonra ka basama hesaplanrsa hesaplansn, keng dini tekrar eden basamak gruplarna ulamayacaktr. Bu nedenle benzer s haberleri, basamak says artm olarak, gelecekte de greceksiniz. s Son olarak mutlak deer kavramndan biraz bahsedelim. Bir a g
3 | 3| 3 0 |5|
Sekil 1.11: | 3| = 3, |5| = 5

3, 141 592 653 589 793 . . .

Sekil 1.10: saysnn ondalk almnn ilk 15 basama. g

saysnn mutlak deeri, say dorusunda o saynn balang g g s noktasna, yani sfra olan uzakldr ve |a| ile gsterilir. Buna gre 3 g ve 5 saylarnn mutlak deeri nedir Seluk? g

3 saysnn mutlak deeri 3 ve 5 saysnn mutlak deeri de g g 5 olur. Bunu | 3| = 3, |5| = 5 olarak ifade ederiz.

sl Saylar Sfr dndaki her say iin, say pozitif de olsa, negatif de s olsa mutlak deeri hep pozitif kyor. Sfr noktasnn kendine g uzakl da sfr olacandan |0| = 0 olur. g g

19
Her a says iin |a| 0 olur.

sl Saylar
Bir a gerel saysnn kendisiyle arpmn a2 ile a a a sa-

ysn a3 ile gsteriyoruz ve bu saylara srasyla a saysnn a saysnn arpmn a n ile gsteriyoruz. Yani a2 = aa

karesi ve kp diyoruz. Genel olarak n 2 doal says iin, n tane g

a3 = a a a . . . an = a a... a n tane

a n saysna a saysnn n. kuvveti diyoruz. Peki arkadalar, s a m saylarn arptmzda ne olacak? g yine n 2, m 2 olmak zere n, m doal saylar iin a n ile g

a n says n tane, a m says da m tane a saysnn arpm oldu guna gre bu ikisinin arpm n + m tane a saysnn arpmdr. Engin doru sylyor. g an = a a . . . a ve a m = a a . . . a
n

tane

tane

olduundan g an am = a a . . . a a a . . . a
n

tane

tane

= a a...a
n+m

tane

= a n+m olduunu elde ederiz. g Bu kadar hesap yaptk ama a1 ve a0 ne demek?

20
Tanm a0 = 1 ve a1 = a

1 Kmeler ve Saylar a0 = 1 ve a1 = a olarak tanmlyoruz Seluk. Ayrca a = 0 says ve n doal says iin an saysn da g an = olarak tanmlyoruz. zel olarak a1 =
1 a

olarak tanmlanr. Tanm a = 0 ve n an = ve zel olarak a1 = 1 an

1 an

olmak zere

olduunu da syleyebiliriz. Dikkat ederg a seniz, negatif tamsay sler iin de sl saylarn ne anlama

geldiini ifade etmi olduk. g s Yani negatif kuvvetin saynn negatif olmasyla alakas yok mu? Ben hep yle olduunu dnrdm. g s

olarak tanmlanr. rnek 3

2

= = =

1 32

= 1

1 9 = 1 9 1 9

(3)2 32

ssn negatif olmas saynn negatif olmasn salamyor. Meg sela 23 = 1/23 = 1/8 olur. Tabii saynn kendisi negatif ise o ayr... rnein (2)3 = 1/(2)3 = 1/8 olur. g Son olarak n 2 ve m 2 olmak zere m, n doal saylar g

(3)2 1 32

iin a n saysnn m. kuvvetini, yani (a n )m saysn bulalm. Bir saynn m. kuvveti o saydan m tanesinin arpm oldu guna gre a n saysnn m. kuvveti, yani (a n )m says, m tane a n nin arpm olacaktr. Bu durumda (a n )m = a n a n . . . a n m tane = a(n + . . . + n) = a nm olur.

Evet Zeynep, doru sylyorsun. ok gzel ilerliyoruz. Genel g durumda a ve b gerel saylar ve m, n tamsaylar iin u s zellikler dorudur. g
i. a m a n = a m+n ii. a = 0 olmak zere iii. (a m )n = a mn iv. (a b)m = a m b m v. b = 0 olmak zere am bm

am an

= a mn

a b

Kkl Saylar

21

Pnar Hocam, siz de kurallar budur diye sralyorsunuz. Biraz rnek zelim.

Peki Seluk, o zaman seninle balayalm. 26 saysnn ka ols duunu syler misin? g

Neyse ucuz kurtuldum. Bilemeyecek birey yok zaten. 6 tane s 2nin arpmdr. Yani 26 = 2 2 2 2 2 2 = 64 ediyor.

Bir soru da ben soraym. 23 24 saysn hesaplayn. Aaa, bu da kolaym. Bunu da ben yapaym. 23 24 = 23+4 s hesaplamt. 27 = 26 2 = 64 2 = 128 olur. s

olur. O halde bu say 27 dir. Seluk 26 saysnn 64 olduunu g

23 = 8 ve 24 = 16 olduundan 23 24 = 8 16 = 128 de g diyebilirdin.

Kkl Saylar
Simdi de kkl saylara ilikin bir takm temel bilgilerimizi s zere n. kuvveti a olacak biimdeki negatif olmayan sayya a saysnn n. dereceden kk diyoruz ve ise
2 n

gzden geirelim. ncelikle a 0 ve n bir doal say olmak g a ile gsteriyoruz. zel olarak n = 2

a 0 ve n bir doal g say olmak zere n a says n.kuvveti a olan b 0 saysdr.

a yerine

a yazyoruz ve bunu karekk olarak adlandryoruz.

n = 2 ise
2

a yerine a

Yani n tane

a saysnn arpm a olur.

yazlr.

22 Kesinlikle...
rnek 3 3 = 9 olduu iin g 9 = 3,

1 Kmeler ve Saylar

a=

a...

tane

olur.
2 2 2 = 8 olduu iin g
3

8=2

olur.

Hmm... Peki (5) (5) = 25 olduuna gre g

25 = 5 mi?

Mete Hoca kkn negatif olmayacan sylemiti. Bu neg s denle sylediin yanl oluyor. Dorusu 5 5 = 25 olduu iin g s g g 25 = 5 olmal. Peki neden a saysn negatif almadk?

a saysnn negatif olduu her durum, rnein g g

deildir. Bildiiniz gibi bir gerel say pozitif de olsa, negatif g g biimde bir b gerel says yoktur.

2, anlaml

de olsa karesi pozitiftir. Say 0 olsa, karesi de 0 olur. Yani b2 = 2 olacak

Ama anlaml olduu baz durumlar da var deil mi? Ben g g kkl ifadeler iine negatif saylar yazdmz hatrlyorum. g

Doru hatrlyorsun Zeynep. rnein g g

8 anlamldr.

nk (2)3 = 8 olur. O halde

Tanm m ve n birer doal g say ve a > 0 olmak zere a
m/n

8 = 2dir.

O halde bu sefer (5) (5) (5) = 125 olduu iin g

3

= =

am/n

a 1

125 = 5 olduunu syleyebiliriz. g

am

Evet Seluk, ok haklsn. Daha genel olarak, m ve n birer doal say ve a > 0 olmak zere g a m/n =
n

olarak tanmlanr.

rnek 3 8 = 2 olduu iin g 8 olur.

1/3

a m ve am/n =

1
n

am

1
3

1 2

biiminde yazlr. Bu durumda artk saylarn rasyonel kuvvetlerini de tanmlam oluyoruz. s

Aralklar Daha nce saylarn tamsay kuvvetleri iin ifade ettiig miz zellikler rasyonel kuvvetleri iin de geerlidir. zellikle kullanlan kurallardr. a, b > 0 ve n olmak zere aadakiler kkl saylar iin ska s g

23

i. ii.

ab= a b
n

a b rnek

rnek 27 = = 32 3 32 4 27 4 27 23 3= 6 3 6 3+3 3 (6 + 3) 3 = 9 3 3=3 3

3 27

= =

3 3 3 1 3

108

= = =

ya da 3 27 = = 3 27 1 9 1 3

108 +

27

= =

Aralklar
Simdi biraz da aralklar ile ilgilenelim.

Aralklar, gerel saylarda seilen iki say arasndaki tm saylarn oluturduu kmeler deil miydi? s g g Evet Engin, dediin gibi... a, b herhangi iki gerel say ve g a < b olsun. {x | a x b, x } kmesine kapal aralk diyoruz ve bu kmeyi [a, b] olarak gsteriyoruz. Dikkat ederseniz, a ve b saylar bu kmeye aittir. Bu nedenle arala kapal diyoruz. a ve b saylarna araln u noktalar diyoruz. [a, b] g g kapal aral say ekseni zerinde ular a ve b olan doru paras ile g g gsterilir.
a b

Sekil 1.12: [a, b] aral. g

24

1 Kmeler ve Saylar

Bunun kapals varsa a da vardr. g Evet Seluk, ak aralklar da

a b

(a, b) = {x | a < x < b, x } olarak tanmlyoruz. a ve b noktalar, yani u noktalar kmeye ait olmadndan bu arala ak aralk diyoruz. g g Araln bir ucu kmeye aitse o taraf keli, deilse bildiig s g g miz parantez iaretiyle yazyoruz. Bu durumda aralklarn bir s ucunun kmeye ait, dierinin ait olmad iki aralk daha tag g nmlayabiliriz.

Sekil 1.13: (a, b) aral. g

Evet Gke, gerekten de yar-ak aralklar da senin sylediin gibi tanmlyoruz. g [a, b) = {x | a x < b, x }

Sekil 1.14: [a, b) aral. g

(a, b] = {x | a < x b, x }

Sekil 1.15: (a, b] aral. g

rnek 1 3 5 7

Sekil 1.16: [1, 5] ile [3, 7] aralklarnn kesiim kmesi [3, 5] araldr. s g

Bu rnekte verilen aralklarn birleimi de [1, 7] olur deil s g mi? Tebrik ederim Seluk, [1, 5] [3, 7] = [1, 7] olur. Bakyorum da, sen de, Gke de hzlandnz.

Peki, bir a saysndan byk btn gerel saylarn kmesini de bir aralk olarak gsteremez miyiz?

Aralklar Evet Zeynep, bu trden aralklar da tanmlayabiliriz. (a, ) = {x | x > a, x } (, a) = {x | x < a, x } Elbette burada a says kmeye ait de olabilir. Bu durumda a saysnn bulunduu ucu keli parantez ile kapatyoruz. Ancak simgesinin bug s lunduu tarafta keli parantezi kullanmyoruz. g s
a
Sekil 1.17: (a, ) aral. g

25

a
Sekil 1.18: (, a) aral. g

Son yazdnz aralklardaki yan yatm sekiz nereden kt? g s Dayanamam, yere mi yklm? s s Ben de imdi ona deinecektim. Didim, Altnkum sahilindeki s g kum tanelerini dnelim. Sizce ne kadardr? s

Ooo, bence sonsuzdur. Belki uygulamada saylamayacak kadar ok olduunu dng s dnz okluklar sonsuz olarak adlandrabilirsiniz. Ancak, g ne kadar olduunu sayamasak bile, brakalm yalnz bir sahildeki kum g tanelerini, dnya zerindeki tm sahillerdeki kum tanelerinin miktar bile sonludur. simgesini sonsuz anlamnda kullanyoruz. Bu konuda pek ok ey sylenebilir ancak sonsuzluun matematikteki gerek ans g lamn burada tartmayacaz. simgesinin, araln kullanld ucu s g g g

ynndeki tm saylarn kmeye ait olduunu gsterdiini sylemekle g g lem yaparken bu simgeyi bir say gibi kullanmak bir takm yetinelim. Is daha dikkatli olmakta fayda var. hatalara neden olabilir. O nedenle simgesiyle karlatnzda biraz s s g

zet
Bu nitede, kmeler ve saylar hakkndaki temel kavramlara deinilmig s tir. Kmeler ile ilgili temel tanmlar ifade edildikten sonra kme gsterimleri ve birleim, kesiim gibi kme ilemleri hatrlatlmtr. Saylarla s s s s ilgili blmde ise say kmelerine dair temel bilgiler gzden geirilmi, s sl ve kkl saylarla ilgili temel ilemler verilmitir. Son olarak aralks s lar ile ilgili temel tanmlar ifade edilmitir. s

26

1 Kmeler ve Saylar

Okuma Paras
LK HESAP MAKNELER Herkes say saymaya on parmayla baladndan, u anda varolan saylama dizgelerinin ou on tabanna dayanr. On iki tabann semi baz ilgin rnekler de olmutur. Mayalar, Aztekler, Keltler ve Basklar, bir para eilince ayak parmaklaryla da saylabileceini fark etmiler, bylece yirmi tabann benimsemilerdir. Bilinen en eski yaznn icats olan Smerlere ve srf tarihin en eski sfrn kefettikleri iin sonsuza dek kaytl kalmay hak eden Babillilere gelince, onlar nedendir bilinmez, altm tabanyla sayyorlard. Btn okul ocuklarnn bildii, ayn zamanda pek korktuu u nl zaman saatlere, dakikalara, saniyelere blme sorunlarn, ayn ekilde 60 dakikaya blnm dereceleri ve 60 saniyeye blnm dakikalar olan, tuhaf bir biimde 360 dereceye blnm o daireyi bize brakan onlardr. Ama burada zaten ince hesaplar sz konusudur. Bat Avrupa'da kefedilmi, 20.000 35.000 yllk, zerinde bir ya da birok kertik dizisi bulunan bir sr nkol kemii ve baka hayvan kemikleri, kazbiliminin imdiye dek bilinmezlikten kurtarabildii en eski ``hesap makinelerini'' oluturuyor. Bu kemik ubuklar kullanm olanlar belki mthi avclard. Ne zaman bir hayvan ldrseler bir kemik zerine bir kertik atyorlard. Her hayvan tr iin farkl kemikler kullanlabiliyordu: Biri aylar iin, bir bakas bizonlar iin, yine bir bakas kurtlar iin vb. Bylece saymanln ilk kavramlarn icat etmilerdi, nk gerekte rakamlar olabilecek en yaln saysal iaretleme dizgesiyle yazyorlard. ok ilkel ve gelecei olmayan bir teknik diye dnlecektir. Geri ilkel, ama kesinlikle gelecekten yoksun deil. Hemen hemen hibir deiiklie uramadan bize kadar ulam. Bu tarihncesi insanlar tm alarn en uzun mrl rekorlarndan birini oluturacak bir icat ortaya koymular. Tekerlek bile bu kadar eski deildir. Bu icatla yalnz atein kullanm yarabilir ve belki yar kazanabilir. Aritmetik tarihinde ayn ekilde ihmal edilemez bir nem tayan baka bir eski dizge de akl yn dizgesidir; insan onun sayesinde hesap sanatna balamtr. Abakslerin, rakamlarn henz bilinmedii alarda ilem yapmak iin kullanlm u boncuklu erevelerin kkeninde de bu yntem vardr. Ayrca, hesap (calcul) dediimiz zaman, szcn kendisi bizi uzak alardan gelen bu ynteme gnderir, nk Latince calculus (hesap) szc ``kk akl'' anlamna gelir.
Kaynak : Bir Glgenin Peinde, Rakamlarn Evrensel Tarihi -I-, G. Ifrah (ev., K. Diner), Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Sayfa: 11 - 13, 1995.

karn Katlar g

27

karn Kagtlar
1. A = {1, 3, 5, 7} ve B = {2, 4, 6, 8} ise A B A) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} B) {2, 4, 6, 8} C) {1, 3, 5, 7} D) E) {1, 2, 3, 5, 8} olmak zere At aadakilerden hangisidir? s g A) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} B) {2, 4, 6, 8} C) {1, 3, 5, 7} D) E) {1, 2, 3, 5, 8} 3. 34 aadakilerden hangisine eittir? s g s A) 81 B) 9 C) 12 D) 27 E) 7 9. 2. E = {x | x 8, x } ve A = {1, 3, 5, 7} 144 1 3 81

aadakilerden hangisidir? s g

7. A)

says aadakilerden hangisidir? s g B) 3 4 E) 3 C) 3 4

D) 3
3 , 2

8. a =

b =

3 , 4

saylarnn kkten bye sralan aag s s g dakilerden hangisidir? A) a < b < c < d B) d < c < b < a C) d < a < b < c D) c < d < a < b E) c < d < b < a A
3 4 2 7 6 5 1

c = 1 ve d = 4

1 4

B Taral kme C olarak verilen aadakilerden s g

hangisidir?

aadakilerden hangisidir? s g A) {3, 6} B) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} C) {1, 3, 5, 7} D) {2, 4, 6, 8} E) {3} 5. 64

C = {3, 6, 9} kmeleri iin C (A B) kmesi

4. A = {1, 3, 4, 5, 7}, B = {1, 2, 3, 6, 8} ve

A) A B B) B C C) A B C D) B (A C) E) C (A B) 10. 0, 2 103 + 1, 6 102 says aadakis g

92 A) 32

says aadakilerden hangisidir? s g B) 16 ve C) 8 (2, 5) D) 4 ak E) 2 aralklarnn

0, 6 lerden hangisidir? A) 6 B) 60

6. (1, 8)

kesiimi aadakilerden hangisidir? s s g A) [8, 1] B) (1, 8) C) (2, 5) D) (1, 5) E) (2, 8)

C) 36 D) 600 E) 360

28

1 Kmeler ve Saylar

zmler
1. A = {1, 3, 5, 7} ve B = {2, 4, 6, 8} kme6. (1, 8) = {x| 1 < x < 8, x } ve (2, 5) = {x| 2 < x < 5, x } kmeleri iin (2, 5) (1, 8) olduundan g (2, 5) (1, 8) = (2, 5) olur. Doru cevap C kkdr. g s 7. 144 81 = = = Doru cevap E kkdr. g s 8. 1 1 4
1 4

olur.

lerinin ortak eleman olmadndan A B = g

Doru cevap D kkdr. g s 2. A kmesi, E kmesine ait ancak A kmesine ait olmayan elemanlarn kmesi olduung dan At = {2, 4, 6, 8} olur. Doru cevap B kkdr. g s 3. 34 = 3 3 3 3 = 99 = 81 olur. Doru cevap A kkdr. g s 4. A = {1, 3, 4, 5, 7}, B = {1, 2, 3, 6, 8} ve A B = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} ve C (A B) = {3, 6} olur. Doru cevap A kkdr. g s 5. 6
4 t

122 92 12 9 4 3

0
1 4 3 4

1
3 2

<

1 4

<

3 4

<

3 2

C = {3, 6, 9} kmeleri iin

olur. Doru cevap E kkdr. g s 9. Taral blge ile verilen kme hem A, hem B, hem de C kmesine ait olur. Doru cevap C kkdr. g s 10.

92

= =

(2 3)

0, 2 103 + 1, 6 102 0, 6

= = = =

0, 2 1000 + 1, 6 100 0, 6 200 + 160

6 10

(32)2 34

24 34
4

= 2

360 600

10 6

= 16 Doru cevap B kkdr. g s Doru cevap D kkdr. g s

Denklem ve Eitsizlikler
1

2.

Diophantos ka yl yaamtr?

GENEL MATEMATK

NTE

1. DERECEDEN DENKLEMLER

HAREZM YNTEM

42. DERECEDEN
ETSZLKLER 2. DERECEDEN DENKLEMLER ZM KMES

1. DERECEDEN ETSZLKLER

CEBRSEL FADE

30

2 Denklemler ve Eitsizlikler s

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler

Arkadalar bugn Themis heykelindeki eitlik ve objektiiin s s g simgesi olan terazi ile geldim.

Hocam Themis kim? Yunan mitolojisinde Themis adalet ve dzen tanras olarak bilinir ( ekil 2.1). Themis heykeli, bir elinde terazi dier S g elinde ise kl olan gzleri bal bir kadn temsil eder. Bir elindeki teg razi, adaleti ve bunun dengeli bir biimde datlmasn simgelemekteg dir. Simdi hatrladm hocam. Adalet Bakanlnn logosunda da g terazi vard. Biz iin hukuk ksmna girmeden, terazinin eitlik zellii ile s s g ilgilenelim. Size 4 tane 100 gr, 4 tane de 50 gr getirdim. Bunlarn hepsini, terazinin kefelerine, her kefede eit arlk olacak ekilde s g s
Sekil 2.1: Themis Heykeli.

yerletirebilir misiniz? s

Her iki kefeye ikier tane 100 gr, ikier tane de 50 gr koyarsak s s arlklar eit olur. Terazi de dengede kalr. g s 2 100 + 2 50 = 2 100 + 2 50 200 + 100 = 200 + 100 300 = 300 Baka trl terazi dengede olacak ekilde gramlar yerletires s s bilir miyiz? Evet yerletirebiliriz. Toplam 600 gr olduuna gre birinci kes g feye tane 100, gr dier kefeye de kalanlar koyarsak, g 3 100 = 1 100 + 4 50 300 = 100 + 200 300 = 300 eklinde terazi dengede olur. s

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Madem Pnar Hoca mitolojiye uzand, ben de tarihten bir rnek vereyim. Eitlii nl ressam Albrecht Drerin sihirli kas g resinde de grebiliriz ( ekil 2.2). S

31

Sihirli kare mi?

Evet Gke. Simdi sihirli karedeki sihiri grmeye aln. s

16 5 9 4

3 10 6 15

2 11 7 14

13 8 12 1

Birinci yatay sradaki saylarn toplam otuz drt ve dier yag tay sradakilerin toplam da ayn say. 16 5 9 4 3 10 6 15 2 11 7 14 13 8 12 1 16+3+2+13 5+10+11+8 9+6+7+12 4+15+14+1 = = = = 34 34 34 34

Sekil 2.2: A. Drerin Sihirli Ka resi.

Aaa, dey sradaki saylarn da toplam otuz drt. s

16 5 9 4

3 10 6 15

2 11 7 14

13 8 12 1

16 5 9 + 4 34

3 10 6 + 15 34

2 11 7 + 14 34

13 8 12 + 1 34

Sper! Albrecht Drer bir dahi olmal. Sanki Themisin terazisini kullanm. Terazinin bir kefesine bir kegendeki sas s ylar, dier kefesine de dier kegendeki saylar koyarsak g g s terazimiz yine dengede kalr. nk her iki kefedeki saylarn toplam otuz drt olur.

32 16 10 7 1

2 Denklemler ve Eitsizlikler s 13 11 6 4

Sekil 2.3: Sihirli karedeki eitlik durumu. s

ok gzel, karedeki sihri zdnz! Simdi eitlik kavramn s matematiksel olarak inceleyelim. Bunun iin cebirsel ifadelerin eitliinden bahsedeceim. s g g

Hocam, cebirsel ifade ne demektir?

Bilinmeyen dediimiz x, y, z, . . . gibi deikenleri, 1, 2, 3, . . . g gs ifadelerdir. rnein, g gibi saylar ve +, , , . . . , kk alma gibi ilemleri ieren s 2x 1, x + 3, x 2 + y 2 , gibi ifadelerdir. Simdi, 2x 1 ile

x + 5, . . .

x + 3 cebirsel ifadelerinin eit s

olmas durumunu dnelim. Syleyin bakalm, s 2x 1 = x + 3 eitlii xin hangi deeri iin dorudur? s g g g
241 4+3 = = 7 7

x = 4 iin dorudur hocam. g

x = 4 iin bu iki ifadenin eitliini, Sekil 2.4de verilen dens g gedeki terazi gibi dnebiliriz. s

241

4+3

Sekil 2.4: Terazideki eitlik durumu. s

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Bu ekilde, bilinmeyen ieren ve bilinmeyenin baz deerleri iin gers g eklenen eitliklere denklem diyeceiz. Bilinmeyenin denklemi salayan s g g deerine denklemin zm denir. Denklemin zmlerinin kmesine g de zm kmesi denir. Denklem bilinmeyenin hibir deeri iin sag g lanmyorsa, zm yok ve zm kmesi bo kmedir diyeceiz. s g

33

dr.

O zaman x = 4 deeri, 2x 1 = x + 3 denkleminin zmg

Evet Gke. Denklemleri, gnlk hayatmzda karlatmz s s g ou problemlerin zmnde kullanrz. g

Hocam, geen gn amcam bana bir halk bilmecesi sordu. Onu da denklemle zebilir miyiz?

Syle bakalm bilmeceni Seluk. Hep birlikte zmeye alas lm. Yerde bir topal kaz varm. Havada uan bir grup kaza, topal s kaz seslenmi: "Hey yz kaz nereye gidiyorsunuz?" Havadaki s kazlardan bir tanesi, "Biz yz kaz deiliz! Bize bizim kadar, g bizim yarmz kadar, yarmzn yars kadar eklenirse ve bir de sen olursan ancak o zaman yz kaz oluruz" demi. Acaba s havada uan kaz says katr?

Seluk gzel bir bilmece sordun. Denklemler yardmyla bu bilmeceyi zebiliriz. Bu bilmeceyi zebilmek iin buna uygun bir matematiksel model olan denklem kurmalyz. Uan kazlarn saysna x diyecek olursak, kaz bilmecesine karlk gelen denklem, s x+x+ olur. x 2 + x 4 + 1 = 100

Peki, bu denklemdeki x bilinmeyenini nasl bulacaz? g

34

2 Denklemler ve Eitsizlikler s Gke aslnda bir denklemin nasl zleceini soruyorsun. g Bunun iin, eitlii bozmayan ilemlerden yararlanacaz. Bu s g s g ilemler, bir eitliin iki tarafna ayn saynn eklenmesi veya iki tarafns s g dan ayn saynn karlmas ya da iki tarafnn ayn say ile arplmas veya iki tarafnn sfrdan farkl bir sayya blnmesidir.

Sanrm bu ilemler dengedeki terazi iin de geerlidir. s Sphesiz. Simdi bu ilemleri kullanarak, s x+x+ denklemini zmeye alalm. s x 2 + x 4 + 1 = 100

Denklem biraz kalabalk grnyor. Eitliin sol tarafndaki xleri toplayp sadeletirebiliriz. s g s 2x
(4)

x
(2)

x
(1)

+ 1 = 100

8x + 2x + x 4 11 4

+ 1 = 100

x + 1 = 100

Eitliin her iki tarafndan 1i karalm: s g 11 4 x + 1 1 = 100 1 11 4 x = 99

yi gidiyorsun Zeynep, devam et istersen. I

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Simdi eitliin iki tarafn 4le arpp, s g 4 11 4 x = 99 4 = 99 4

35

11x sonra iki taraf 11e blelim: 11x 11 x x x buluruz. = =

99 4 11 99 11 4

= 94 = 36

Denklemlerin hepsini byle ilemler ile zebilir miyiz? s

Hayr Gke. Denklemlerin hepsi ayn trden olmadndan g bunu genelleyemeyiz. Bunun iin denklemleri bilinmeyen says ve bilinmeyenlerin en yksek kuvvetine gre snandrp, zm arayacaz. Biz imdilik bir bilinmeyenli denklemlerle ilgileneceiz. Bir g s g bilinmeyen ieren ve bilinmeyenin kuvveti bir olan denkleme, birinci dereceden bir bilinmeyenli (veya ksaca birinci dereceden) denklem denir. Bu denklemlere rnek olarak, 3x + 1 = 0, 2x 1 = x + 5, . . .

gibi denklemler verilebilir. Bir bilinmeyen ieren ve bilinmeyenin kuvveti iki olan bir denkleme, ikinci dereceden bir bilinmeyenli (veya ksaca ikinci dereceden) denklem denir. Bu denklemlere de rnek olarak, x 2 + 6x + 9 = 0, gibi denklemler verilebilir. x 2 3x + 7 = 0, . . .

O halde, kaz bilmecesinin denklemi birinci dereceden denklem olur.

36

2 Denklemler ve Eitsizlikler s Evet. Genel olarak birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler a, b iki gerel say ve a = 0 olmak zere, ax + b = 0 eklindedir. Bu tr denklemlerin zm daha nce bahsettiim, eitlii s g s g bozmayan ilemlerle kolayca zlr. s ax + b = 0 a x + b b = b ax ax = b b = a b = a b a olarak bulunur.

Tanm Bir denklemde eits lii salayan bir sayya, g g denklemin bir zm denir.

a x

Buradan denklemin zm kmesi =

Gke yine mi! Hani cep telefonunu derse girerken kapatacaktn? zr dilerim hocam. Kardeim kaz bilmecesine benzer bir s mesaj gndermi. Okuyorum okuyorum anlamyorum. Ltfen s yardmc olabilir misiniz?

Neymi syle bakalm? s Hocam biliyorsunuz indirimler balad. Kardeimle babams s dan para istemitik. Ona vermi, bana da ona verdii kadar s s g verecekmi. Fakat beni meraklandrmak iin, babamn verdii s g paray bulmam istiyor. Bu parann bete ikisine kot, drtte bis rine kazak aldktan sonra 35 lirasnn kaldn yazyor. g

Haydi yine iyisin. 35 liradan fazla alacaksn. Ne istersen alrsn!

Sakay brak Seluk, babam fazla para vermez.

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Haydi bakalm. Gkeye babasnn ka lira para vereceini g bulmaya alalm ve onu meraktan kurtaralm. s nce probleme karlk gelen denklemi yazmamz gerekiyor. s Gkenin babasnn kardeine verdii paraya x dersek, denks g lemimiz x= eklinde olur. s 2x 5 + x 4 + 35

37

Anladm, bu denklemi zp, babamn verdii paray bulabig liriz. Su denklemi bir an nce zp xi bulmak istiyorum. Ben de kotun yatn merak ettim. x = 2x
(4)

x
(5)

+ 35

x x olduundan, g

= =

8x + 5x

+ 35 20 13x + 35 20

20 20x 13x 20 7x 20 7x x x x

13x

= 35 = 35 = 35 = 35 20 = 7 = 5 20 = 100

35 20

olur. Gke baban sana 100 TL verecek. Benim merak ettiim g 2 kotun yat ise 100 = 40 TLdir. 5

Oh be rahatladm. Hepinize teekkr ederim. s

38

2 Denklemler ve Eitsizlikler s

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler I

Geen hafta, Almanyadan bir hoca seminer vermek zere matematik blmne geldi. Hocamz lkesine dnmeden nce, bir hal ald.

Nasl bir hal ald hocam?

nn duymu olduu Hereke hals ald. s g

Hereke hallarnn ok pahal olduunu duymutum. Ne kag s dar byklkte bir hal ald acaba? ok merak ettim.

Dikdrtgen eklinde bir hal ald. Halnn alan 6 m2 ve uzun s kenar ksa kenarndan 1 metre fazlayd.

Hocam, ama halnn boyutlarn sylemediniz.

Ben bu halnn boyutlarn bulabilirim. Dikdrtgenin alan, uzun kenar ile ksa kenarnn arpmna eittir. Buna gre, s halnn ksa kenarna x dersek, uzun kenar x + 1 olur. Buradan, x(x + 1) = 6 x2 + x = 6 ya da x2 + x 6 = 0 denklemini yazabilirim. Bu denklemde x 2 var. Pnar Hoca byle denklemlere, ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem demiti ama zmn s anlatmamt. s

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler I Matematik tarihine baktmzda, slam dnyasnn byk bir g I matematikisi olan Harezmi, bu tr denklemleri geometrik yaklamla zmtr. Simdi, Harezminin s s x 2 + 10x = 39 denklemini nasl zdn grelim. nce, kenar uzunluu x birim g g olan bir kare alalm ( ekil 2.5). Sonra bu kareye iki kenarndan, kenar S uzunluklar 5 ve x birim olan iki dikdrtgen ekleyelim ( ekil 2.5). S
x x2 x 5

39

Hocam, eklediiniz dikdrtgenlerin kenarlarndan birini neg den 5 birim aldnz? x 2 + 10x = 39 denklemini x 2 + 5x + 5x = 39 eklinde yas zabiliriz. Dikkat ederseniz 5x br2 eklediimiz dikdrtgenlerin g alanna karlk geliyor. Yani, denklemimizde 10x terimi olduu iin, her s g birinin alan 5x olan iki tane dikdrtgen ekledik.

x2 x

5x

5x

Sanrm sa alt kedeki boluu doldurursak, eklimiz daha g s s g s gzel grnecek.

x2 x

5x

O zaman eklimizi, alan 5 5 = 25 br2 olan kareyle tamams layalm ( ekil 2.5). Oluan bu ekil size tandk geldi mi? S s s

5x

5 5 = 25

Evet hocam, oluturduumuz bu ekil, kenar x + 5 olan bir s g s karedir ve bu karenin alan da (x + 5)2 olur. Dikkat ederseniz, bu karenin alann, (x + 5)2 = x 2 + 5x + 5x + 25 = x 2 + 10x + 25 eklinde de yazabiliriz. Harezminin ele ald denklem, x 2 + 10x = 39 s g olduundan, yukardaki eitlikte x 2 + 10x yerine 39 yazarsak, g s (x + 5)2 = 39 + 25 (x + 5)2 = 64 x +5 = x +5 = 8 x + 5 = 8 64 veya

Sekil 2.5: Kareye tamamlama.

40

2 Denklemler ve Eitsizlikler s olur. Artk x kenar uzunluunu bulabiliriz. x + 5 = 8, buradan da x = 3 g elde ederiz. Peki, x + 5 = 8 alabilir miyiz? Hayr alamayz. nk, x + 5 oluturduumuz karenin kenar s g uzunluudur ve dolaysyla negatif bir say olamaz. g Ama bu eksili saylar zorla kapdan bacadan ieri giriyorlar rine yazarsak, x 2 + 10x = (13)2 + 10 (13) = 169 130 = 39 oluyor, yani -13 says da pekala bir kk. Ama Harezmi onlara itibar etmiyordu. Simdilik biz de bir kenara brakp, Alman hocann halsna dnelim. Ha lnn boyutlarn bulmak iin, x2 + x = 6
1 2

ite. x + 5 = 8 dersek, x = 13 olur. Bunu denklemde yes

denklemini, Harezminin geometrik yaklam ile zelim. s g Hocam, x 2 + x = 6 denklemini, Sekil 2.6da grld gibi bir karenin alan ile iki dikdrtgenin alanlar toplam olarak dnebiliriz. Sonra, alan s yerek, kenar uzunluu x + g
1 1 = 1 metre2 olan kare ekle2 2 4 1 olan kareye tamamlam oluruz. s 2

x x
1 2

x x
1 2

1 2 1 x 2 1 4

Selukun bulduu karenin alan ( ekil 2.6) ise, g S x+ x+ 1 2 1 2

2

x2
1 x 2

=
2

x2 +

1 2

x+ 1 4

1 2

x+

1 4

x2 + x +
2

Sekil 2.6: Kareye tamamlama.

olur. x 2 + x = 6 olduundan, x + 1 g 2 Her iki tarafn karekk alnarak, x+ x+ x+ 1 2 1 2 1 2 = = 5 2 5 2

= 6+ 1 = 4

25 4

bulunur.

25 4 veya

negatif olamayaca iin x = 2 metre halnn ksa kenardr. g olur.

elde edilir. Bylece, x = 2 veya x = 3 buluruz. Ama uzunluk

Uzun kenar ise, bunun 1 metre fazlas olduundan 3 metre g

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler I

41

Simdi, kareye tamamlama krini kullanarak a x 2 + b x + c = 0 genel denklemini zmeye alalm. Yani, a x 2 + b x + c = 0 s eitliini salayan x deerlerini aratralm. Bu eitlii a = 0 olduu s g g g s s g g iin, a x +
2

Tanm a, b, c gerel saylar ve a = 0 olmak zere, a x 2 + bx + c = 0 eklindeki denklemlere s

b a

x+

c a

=0

ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler denir.

eklinde yazabiliriz. Bu eitliin her iki tarafna aya blerek elde ettiis s g g miz, =0 a a eitliini salayan x deerlerini aratralm. Bunun iin s g g g s (x + y)2 = x 2 + 2x y + y 2 zdeliinden yararlanacaz. Bu zdeliin her iki tarafndan y 2 teris g g s g mini kartarak, x 2 + 2 y x = (x + y)2 y 2 zdeliini elde ederiz. Burada y yerine s g x +2
2 b 2a 2

x2 +

x+

(x + y)2 = x 2 + 2x y + y 2 (x y)2 = x 2 2x y + y 2 eitlikleri herhangi iki x ve y s gerel saylar iin dorudur. g Byle eitliklere zdelik des s nir.
2

alalm. b 2a b 2a
2

b 2a b a

x=

x+

b 2a b
2

x2 + Bylece,

x=

x+

2a c a

x2 +

b a

x+

=0

b eitliimizde x 2 + a x yerine eitini koyarsak, s g s

x+

b 2a

b 2a

c a

=0

eitliini elde ederiz. Buradan, s g x+ b 2a

2

b 2a

c a

b2 4a2

c a

b2 4ac 4a2

eklinde yazabiliriz. s

Hocam, eitlikte sol taraf bir tam kare olduu iin her iki tas g rafn karekkn alrsak x deerlerini bulabiliriz. g

42

2 Denklemler ve Eitsizlikler s Evet, ama dikkatli olmamz gerekiyor. Bunun iin x 2 = 1

denklemi zerinde tartalm. Bu denklemin kklerini sorsam s ne dersiniz?

g x = 1 deil mi hocam? Negatif saylarn gerel saylar iinde karekk olmaz. nk bir gerel say pozitif de olsa, negatif de olsa, karesi pozitiftir. Sfrn karesi de sfrdr. O halde karesi 1 olan bir gerel say yoktur. Hocam o zaman baz ikinci dereceden denklemlerin zm yoktur.

Arkadalar, demek ki bir saynn karekkn alrken saynn s iaretine dikkat edeceiz. s g Hem Zeynepe hem de Seluka birer aferin. Artk, eitliis g mize geri dnp, yarm kalan iimizi bitirebiliriz. Elde ets tiimiz g
2

x+

b 2 2a

b2 4ac 4a2

eitliinde sa taraf negatif deilse, yani s g g g b b2 4ac

b 4ac 0 ise, x+

2a 2a 2 yazabiliriz. Karekk iinde bulunan b 4ac deeri, diskriminant olarak g isimlendirilir ve (Delta) ile gsterilir.

lim.

Simdi, = b2 4acnin iaretine gre durumu zetleye s

b2 4ac > 0 ise, x1 = x1 = b 2a + b2 4ac 2a b2 2a 4ac , , x2 = x2 = b 2a 2a b2 4ac 2a b2 4ac

b +

yazabiliriz, yani denklemin x1 = b + , x2 = b

2a eklinde iki tane zm vardr. s

2a

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler I b2 4ac = 0 ise = 0 olacandan, g x1 = b + 0 2a b 2a , , x2 = b 0 2a b

Tanm a, b, c ve a = 0 olmak zere, a x 2 + bx + c = 0 ikinci dereceden minde,

43

x1 =

x2 =

2a

denkle-

olup, denklemin kkleri eit olur. Bu durumda denklemin tek kk s vardr. (Ya da iki kat kk vardr da diyebiliriz.) b2 4ac < 0 ise denklemin kk yoktur.

> 0 ise iki kk vardr. x1 = x2 = 2a b b + ,

Demek ki nn durumuna gre verilen denklemlerin zmlerini belirleyebiliriz. Simdi, ikinci dereceden bir denklemin zmn veren for bulabilirsiniz. ml kullanarak, 2x 2 3x + 1 = 0 denkleminin kklerini

. 2a = 0 ise tek kk varb dr. x 1 = x 2 = . 2a < 0 ise kk yoktur.

= b2 4ac

Bunu ben zmek istiyorum. nce y bulacam. g = b2 4ac

= 32 4 1 2 = 98 = 1 pozitif olduu iin iki kk vardr. Bunlar, g x1 = x2 = b + = = (3) + 22 (3) 22 1 1 = = 3+1 4 31 4 = = 1 1 2

2a b 2a 1 2

olup, = 1,

dir.

Aferin Zeynep. Gerekten de, denklemde nce x yerine 1, 1 sonra yazarsak: 2 2 12 3 1 + 1 = 0 2 olur. 1 2
2

1 2

+1 = 0

44

2 Denklemler ve Eitsizlikler s

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Esitsizlikler

Artk terazimizin dengesini bozalm arkadalar. s

O zaman terazinin bir kefesi aada bir kefesi yukarda olas g cak. Aslnda terazinin dengesini korumak zor, bozmak ok kolaymini tekrar ele alalm. Hatrlarsanz, bu denklemin zm olan x = 4 denklemde yerine koyduumuzda terazi dengede kalmt ( ekil 2.4). g s S Syleyin bakalm 2x 1 ile x + 3 ifadelerini, x yerine 5 koyarak kefelere yerletirdiimizde, terazinin durumu ne olur? s g dr. Pnar Hocanzn daha nce verdii 2x 1 = x +3 denkleg

rini alr. x = 5 iin 2x 1 > x + 3 olur. Dolaysyla terazinin durumu Sekil 2.7de olduu gibidir. g

x = 5 iin 2x 1 ifadesi 9 deerini ve x +3 ifadesi ise 8 deeg g

5+3 251

Sekil 2.7: Terazideki eitsizlik durumu. s

Acaba terazinin ynn deitirebilir miyiz? gs Sen de bu sefer x = 3 iin dene bakalm.

rini alr. x = 3 iin 2x 1 < x + 3 olur. Dolaysyla terazinin durumu Sekil 2.8de olduu gibidir. g
231 3+3

x = 3 iin 2x 1 ifadesi 5 deerini ve x +3 ifadesi ise 6 deeg g

Sekil 2.8: Terazideki eitsizlik durumu. s

Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler s

45

Terazinin dengesini bir bozdunuz ki tahterevalli gibi oldu. Dengede olmayan terazide, bir eitsizlik durumu sz konus sudur. Byle eitsizliklere birinci dereceden bir bilinmeyenli s eitsizlikler denir. s Denklemlerin zmnde olduu gibi, eitsizliklerin zmnde de eitg s s sizliklerle ilgili baz zellikler kullanlr. Bunlar, Bir eitsizliin iki tarafna ayn saynn eklenmesi veya iki tarafns g dan ayn saynn karlmas durumunda eitsizlik bozulmaz. s Bir eitsizliin iki tarafnn pozitif bir say ile arplmas veya bs g lnmesi durumunda eitsizlik bozulmaz. s Bir eitsizliin iki tarafnn negatif bir say ile arplmas veya bs g lnmesi durumunda eitsizlik yn deitirir. s gs
ax + b ax + b ax + b ax + b > < 0 0 0 0 Tanm a, b gerel saylar ve a = 0 olmak zere,

eklinde yazlabilen bir eits s sizlie birinci dereceden bir g bilinmeyenli eitsizlik denir. s

Negatif saylarla karlatm zaman kafam karyor. Eitsizs s g s s liin son bahsettiiniz zelliini anlayabilmem iin rnek veg g g rebilir misiniz? Gke, 3 < 1 olduunu biliyorsun. Her iki taraf 2 ile g (2)(3) > (2)(1) 6 > 2 olur.

arparsan,

Simdi a x + b > 0 eitsizliinin zm kmesini aratralm. s g s Eitsizliin her iki tarafna b eklersek, s g ax + b b > 0 b ax buluruz. Hocam xi bulmak iin her iki taraf aya bleceiz ama, eitg s sizliin blme ile ilgili zelliini dikkate almamz gerekiyor g g sanrm. > b

46 Bravo Seluk.

2 Denklemler ve Eitsizlikler s

b a
b , a

aral. g

Sekil 2.9:

b s g a > 0 ise x > . Bu durumda eitsizliin zm kmesi, a b b , = x | x , x > araldr ( ekil 2.9). g S a a b a < 0 ise x < . Bu durumda zm kmemiz, a b b , = x | x ,x < araldr ( ekil 2.10). g S a a

b a

Sekil 2.10:

b a

aral. g

Hocam, bir rnek verirseniz daha iyi anlayacam. g

rnek 5x + 3 > 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm. s g 5x + 3 5x + 3 3 5x > > > 0 03 3

5 negatif olduundan, 5 ile bldmzde eitsizlik yn deitirecek. g g s gs 5x 5 x < < 3 5 3 5 , 3 5 araldr. g

buluruz. Buna gre eitsizliin zm kmesi s g 3 5

Dier eitsizliklerin zm kmelerini de benzer ekilde bug s s labiliriz. kinci dereceden eitsizliklere balamadan nce bir I s s ara verelim isterseniz arkadalar. s

Arkadalar bugn aylar benden. s

Hepimize ay smarlayabilecek misin Engin?

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler I s 20 TL param var. Ama 10 TL ile kitap alacam. Bir bardak ay g 75 kuru olduuna gre, ka kiiye smarlayabilirim? Onu da s g s siz bulun.

47

Bize bir eitsizlik problemi sordun, farknda msn? s Eitsizlik konusunu yeni rendik. Sanrm ben bunu zebis g lirim. ay iin 10 TL para kalyor. Enginin ay alabilecei kii g s 3 saysna x dersek, 75 kuru da s TLye denk olduundan, g 4 3 x 4 3x x 10 40 13, 3
rnek 6x 18 6x 18 + 18 6x 6x 6 x 0 0 + 18 18 18 6 3

bulunur. Eitsizliin zmne gre en fazla 13 kiiye ay ss g s marlayabileceksin Engin.

eitsizliin s g zm kmesi (, 3] araldr. g

0 3

O zaman gelsin aylar!

Pnar Hocaya syleyelim. Ders arasnda bile eitsizlik probs lemi zdk.

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Esitsizlikler I

a, b, c gerel saylar, a = 0 ve x herhangi bir gerel say olmak zere, a x 2 + b x + c > 0, a x 2 + b x + c < 0, ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlikler denir. Byle bir eitsizlii s s g salayan x deerlerinin kmesine de bu eitsizliin zm kmesi denir. g g s g Arkadalar, x 2 x 2 > 0 eitsizliinin zm kmesini birs s g
2 2

a x 2 + b x + c 0 veya a x 2 + b x + c 0 eklinde yazlabilen eitsizliklere s s

x2 x 2 = 0 x x1 x2 = = = b 1+ b2 4ac =2 = 1

deerleri bulalm. Yani, x x 2 = 0 denklemini zelim. Bu deerler g g (, 1) , (1, 2) ve (2, ) aralklardr. Bu aralklarn her birinde, x 2 x 2 ifadesi ya hep pozitif ya da hep negatif deer alr. g x = 1 ve x = 2dir. Bu saylar say dorusunu arala ayrr. Bunlar, g g

likte bulmaya alalm. nce x x 2 ifadesini sfr yapan s

2a 1+8

2 1 1+8 2

={1, 2}

48

2 Denklemler ve Eitsizlikler s 1 2

Hocam, bu aralklarn herhangi birisinde x 2 x 2 ifadesi, neden hep pozitif ya da hep negatif deer alr? g

Aferin Seluk, ok dikkatlisin. x 2 x 2 ifadesi, bu aralklarn

birisinde farkl iaretli deerler alm olsayd bu aralkta en s g s

az bir noktada sfr deerini almas gerekirdi. Ancak -1 ve 2nin dnda g s baka bir noktada sfr deerini alamayacan biliyoruz. Bu nedenle -1 s g g ya da negatif deerden pozitif deere geer. g g ve 2 noktalarnda x 2 x 2 ifadesi, ya pozitif deerden negatif deere g g

Peki hocam, x 2 x 2 ifadesinin, bu aralklarn hangilerinde pozitif ya da negatif deer aldn nasl bulacaz? g g g

Bulduumuz deerin iareti x 2 x 2nin bu aralktaki iaretidir. nk g g s s bu aralkta, x 2 x 2 ifadesinin iaret deitirmediini biliyoruz. s gs g

say seeriz. Bu sayy, x 2 x 2 ifadesinde yerine yazarz.

x 2 x 2nin iaretini belirlemek istediimiz aralktan bir s g

O zaman, belirlediimiz mavi, siyah, turuncu renkli aralklag rndan birer deer alrm. Bu deerleri x 2 x 2 ifadesinde g g yerine yazarm. rnein, Mavi aralktan 2yi seersem, g x 2 x 2 = (2)2 (2) 2 = 4 + 2 2 = 4, Siyah aralktan 1i seersem, x 2 x 2 = (1)2 (1) 2 = 1 1 2 = 2, Turuncu aralktan 3 seersem, x 2 x 2 = (3)2 (3) 2 = 9 3 2 = 4 bulurum. Mavi ve Turuncu aralklarda x 2 x 2 ifadesi pozitif

deer alr. g

kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler I s Gke bize, x 2 x 2 > 0 eitsizliinin zm kmesini s g

49

bulmu oldu. Verilen eitsizliin zm kmesi: s s g =(, 1) (2, ).

Sekil 2.11: (, 1) (2, ) aral g

O zaman, Siyah aralk da x 2 x 2 0 eitsizliinin zm s g kmesidir diyebilir miyiz?

Siyah arala 1 ve 2 deerlerini de dahil edersen evet derim. g g s g O zaman x 2 x 2 0 eitsizliinin zm kmesi [1, 2] olur.

x 2 4x + 4 ifadesini sfr yapan deerleri bulabilirsin. g Formlden hemen bulurum. x 2 4x + 4 = 0, x= b b2 4ac = 4 16 16 2

Simdi de x 2 4x + 4 0 eitsizliini zelim. Gke sen s g

2a = 0 olduu iin x 1 = x 2 = 2 dir. g

Arkadalar grdnz gibi tek kk bulduk. Bulduumuz 2 s g g deeri say dorusunu ikiye ayrr. g g

olur. Turuncu aralktan x = 3 seersem 9 12 + 4 = 1 > 0 olur. Her ikisinde de pozitif deer alr. g

x 2 4x + 4 ifadesi, Mavi aralktan x = 1i seersem 1 4 + 4 = 1 > 0

Aaa, iki aralkta da x 2 4x +4 ifadesi pozitif. Ne olacak imdi? s

50

2 Denklemler ve Eitsizlikler s x 2 4x + 4 = 0 ifadesi, hi bir noktada negatif deil ama g ={2} olur.

s g x = 2de sfrdr. x 2 4x + 4 0 eitsizliinin zm kmesi

Hocam x 2 + 1 > 0 eitsizliinde, x 2 + 1 = 0 denkleminin s g kknn olmadn biliyoruz. Bu durumda, say dorusunu g g nasl bleceiz? g Kk yoksa, x 2 + 1 ifadesi tm gerel saylarda ayn iaretli s deeri alr. nk, x 2 +1 ifadesi iaret deitirmi olsayd, en g s gs s az bir noktada sfr deerini alrd. Yani kk olurdu. Ama x 2 + 1 = 0 g denklemini salayan bir x gerel says olmadn biliyoruz. Bundan g g dolay, x 2 + 1 ifadesinin iaretini belirleyebilmemiz iin herhangi bir s say seebiliriz. Tamam o zaman, sfr seelim iimiz kolay olsun. x = 0 iin, s 02 + 1 = 1 > 0 olur. Buradan, tm gerel saylarda x 2 + 1 ifadesinin pozitif olduunu syleyebiliriz. Bylece, bu eitsizg s liin zm kmesi gerel saylar kmesidir diyebilir miyiz g hocam? Aferin Zeynep. Sylediin gibi, x 2 + 1 = 1 > 0 eitsizliinin g s g zm kmesi gerel saylar kmesidir.

zet
Bu nitede, gnlk hayatmzda karlatmz problemlerin ounun s s g g zmnde kullandmz denklemler ve eitsizlik konular zerinde g s durduk. Denklemlerle ilgili olarak, birinci ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler ve zmlerinden bahsettik. Eitsizliklerle ilgili s olarak, birinci ve ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlikleri ve s zmlerini rneklerle tarttk. s

Okuma Paras

51

Okuma Paras

skenderiyeli Diophantos
Ne zaman yaam olduu kesin belli deildir. Diophantos, Bombelliye gre Antoninus Pius (M.S. 150), Eblfaraca gre Mrted Julianus (M.S. 350) zamannda yaamtr. Fakat Psellusa gre, 270 ylnda Laodikea piskoposu olan skenderiyeli Anatolios adl bir bilgin Diophantosa bir kitap ithaf etmitir. Bundan dolay ok defa Diophantosun M.S. 250 civarnda yaad kabul edilir. Anthologia Palatinada rastlanan bir cebirsel bilmece-iirinde Diophantosun hayat yle anlatlmaktadr:

u mezar Diophantosu rtmektedir. Mucizeye bak! Mezar ta lenin sanat sayesinde onun hayat hikayesini retiyor. mrnn altda birini ona Allah ocukluk a iin verdi; mrnn onikide biri daha geince yznde sakallar bitti; hayatnn yedide biri daha getikten sonra evlilik ban kurdu; be yl sonra da bu birlemeden bir olu oldu.
Yazk ki ok sevdii ocuunun babann yar mr kadar yaadktan sonra lmesi mukadderdi. Ondan sonra drt yl byklklerle uramak suretiyle acsn unutmaya alarak en sonunda o da her faninin hedefine ulat. Diophantosun esas eseri olan Arithmetika ok muhterem Dionysios a ithaf edilmitir. Bu ahsn 247 civarnda skenderiye piskoposu olan Aziz Dionysios olmas muhtemeldir. Giriinde eserin 13 kitap olaca bildirilmektedir, ama bunlardan ancak alts zamanmza gelebilmitir. Bu alt kitap zmleriyle birlikte 189 problemi kapsamaktadr. (1)

Diophantosun mezar tanda yazl olan bilmeceye gre; Diophantos ka yl yaamtr? Bu bilmeceye karlk gelen denklem: zere, , Diophantosun yaam olduu yl gstermek

olur. Bir bilinmeyenli birinci dereceden olan bu denklem zlrse, zmn olduu grlr. Buna gre, Diophantos yl yaamtr.

(1)

: Bilimin Uyan, Eski Msr, Babilonya ve Eski Yunan Matematii (s. 460), B.L. Van Der Waerden, ev. Orhan . en ve Ylmaz ner, Trk Matematik Dernei, stanbul, 1994.

52

2 Denklemler ve Eitsizlikler s

karn Kagtlar
1. Bir renci parasnn g
3 ini 5

harcadktan

6. x 2 + 2x + 1 = 0 denkleminin zm kmesi aadakilerden hangisidir? s g A) {3} D) {1} B) {0, 2} E) {2, 2} C) {1}

sonra 20 liras kalyor. Bu rencinin harcama g yapmadan nceki paras aadakilerden hans g gisidir? A) 100 D) 40 B) 60 E) 30 C) 50

7. Efenin 40 TLsi var. Bu parann 17 TLsi ile bir kitap alyor. Efe geriye kalan paras ile, tanesi 4 TL olan defterlerden en fazla ka tane satn alabilir? A) 3 D) 6 B) 4 E) 7 C) 5

zm aadakilerden hangisidir? s g 2 D) 2 A) 1 B)1 E)3 C) 3 2

2. 2(x + 3) + 3(x 1) = x + 7 denkleminin

3. Bir annenin ya olunun yann 5 kats g s dr. 3 yl nce annenin ya olunun yann 8 s g s kat olduuna gre, ocuun ya aadakilerg g s s g den hangisidir? A) 7 D) 12 B) 8 E) 15 C) 10

kmesi aadakilerden hangisidir? s g A) (3, ) C) (, 3) E) (3, ) B) (4, ) D) (, 4)

8. 3(x 1) + 2 > x + 5 eitsizliinin zm s g

9. Yarsnn 8 fazlas 11den byk olan saylarn kmesi aadakilerden hangisidir? s g mesi aadakilerden hangisidir? s g A) {0, 1} D) {2} B) {1} E) 4. x 2 3x + 4 = 0 denkleminin zm kC) {1, 2} A) (, 3) C)(6, ) E) {6} 10. x 2 + 5x 6 < 0 eitsizliinin zm ks g B) (, 6) D) (6, 1) B) (, 6) D) (3, )

5. Ece odasna dikdrtgen eklinde olan 8 s m2 bir kilim ald. Bu kilimin uzun kenar, ksa kenarndan 2 metre fazla olduuna gre ksa g kenar uzunluu aadakilerden hangisidir? g s g A) 1 D) 4 B) 2 E) 5 C) 3

mesi aadakilerden hangisidir? s g A) [6, 1) C) (1, ) E) (6, 1]

zmler

53

zmler
1. x rencinin harcama yapmadan nceki g paras olsun. Bu durumda, x= denklemi yazlabilir. x
(5)

nce hesaplanr. =

4. x 2 3x + 4 = 0 denklemini zmek iin, b2 4ac

3 5

x + 20

= (3)2 4 1 4 = 9 16 = 7 = 20 = 7 negatif olduundan gerel zm g yoktur. = 20 = 20 = 50 TL Doru cevap E kkdr. g s 5. Kilimin ksa kenarna x dersek uzun kenar x + 2 olur. Kilim dikdrtgen eklinde ols duundan, g x(x + 2) = 8 x +7 x +7 x +7 = denklemi yazlabilir. x 2 + 2x 8 = 0 ikinci dereceden denklem olup, b2 4ac

3
(1)

5x 3x 5 2x 5 x Doru cevap C kkdr. g s 2.

2(x + 3) + 3(x 1) = 2x + 6 + 3x 3 = 5x + 3 = 4x x

= 4 = 1

= 4 4 1 (8) = 4 + 32 = 36 dr. x1 = = b +

Doru cevap B kkdr. g s 3. ocuun bugnk yana x dersek anneg s anne 5x 3 yandayd. Buna gre, s 5x 3 = 8(x 3) denklemi kurulabilir. Bu denklem zlrse, 5x 3 = 8(x 3) 5x 3 = 8x 24 3x x x = 21 21 = 3 = 7 sinin ya 5x olur. 3 yl nce ise ocuk x 3 ve s x2 =

2a 2 + 36 2 2 + 6

2 = 2 b = 2a 2 36 = 2 2 6 = 2 = 4

mayacandan x = 2 metre kilimin ksa kenag rnn uzunluudur. g Doru cevap B kkdr. g s

x 1 = 2 ve x 2 = 4dr. Uzunluk negatif ola-

bulunur. Doru cevap A kkdr. g s

54 6. x 2 + 2x + 1 = 0 = b2 4ac

2 Denklemler ve Eitsizlikler s =(3, ) araldr. g 9. x 2 x 2

Doru cevap A kkdr. g s + 8 > 11

= 4411 = 44=0 x = = = b

+ 8 8 > 11 8 x 2 x > 3 > 6

2a 2 0 2 2

=(6, ) araldr. g

Doru cevap C kkdr. g s 10. x 2 + 5x 6 < 0 eitsizliinin zm s g

2 = 1 zebilirdik:

iin nce,

Doru cevap D kkdr. Bu soruyu yle de g s s

x 2 + 5x 6 = 0 denkleminin kkleri bulunur. x = = = b 5 5 7 2 x1 = 5 7 2 12 2a 25 4 1 (6) 2

x + 2x + 1 = (x + 1) zdelii geerlidir. O halde, s g (x + 1)2 = 0 x +1 = 0 x bulunur. = 1

x1 =

2 x 1 = 6

kalyor. x defter saysn gstermek zere, 4x x x 23 23 4 5, 75

7. Efenin defterler iin 40 17 = 23 TLsi

x2 =

5 + 7 2 2

x2 =

2 x2 = 1

6 ile 1 arasnda bulunan x deerleri iin g (6, 1) aralndan x = 0 seilip, x 2 + 5x 6 g ifadesinde yerine konulursa 02 + 5 0 6 =

olur. Bylece Efe en fazla be defter alabilir. s Doru cevap C kkdr. g s 8. 3(x 1) + 2 > 3x 3 + 2 > 3x 1 > 2x 2x 2 x x +5 x +5 x +5

x 2 + 5x 6 ifadesinin iaretini bulmak iin s

aralkta negatif olduu grlr. g

6

6 < 0 olur. Bylece x 2 + 5x 6 ifadesinin bu

1

> 6 6 > 2 > 3

=(6, 1) araldr. g Doru cevap D kkdr. g s

Fonksiyonlar

3.

Belgrad Ormannda yaprak saylar eit olan iki aa var mdr?

GENEL MATEMATK

NTE

TANIM KMES

BRE-BR FONKSYON

DEER KMES TERS FONKSYON BLEKE FONKSYON

DORU DENKLEM

FONKSYON GRAF

56

3 Fonksiyonlar

Fonksiyonlarla Tansma Partisi!

Sairim, Ziri karanlkta gelse iirin has, s Ayak seslerinden tanrm. Ne zaman bir ky trks duysam, Sairliimden utanrm... g demi air. Peki kimdir bu air biliyor musunuz? ss s

Ben biliyorum hocam. Bedri Rahmi Eybolu. ok da severim g bu iiri. s

Bravo Engin! Genler bugn size nl airlerin iirlerinin bus s lunduu gzel bir iir kitab getirdim. g s

Yaasn! Arkadalar bugn matematikten kurtulduk. s s

Olur mu Gke? Matematiin olmad bir yer var m? nl g g Bilim insan Galileo bu konuyla ilgili bak ne gzel sylemi: s "Kainat dediimiz kitap, yazld dil ve harer renilmedike anlalag g g s maz. O, matematik dilinde yazlm; hareri gen, daire ve dier geomets g rik ekillerdir. Bu dil ve harer olmakszn kitabn bir tek szcn anlas g maya olanak yoktur." Vay be hocam, bir de biz grebilsek evrendeki matematii ok g gzel olacak. O bizimle saklamba oynuyor sanki. Mesela bu iir kitabnn neresinde matematik var ok merak ettim dos g rusu.

Sabrl ol Seluk. Birazdan elimdeki bu kitapla bir fonksiyon tanmlayacaz. g Fonksiyon mu! Oldum olas sevemedim gitti u fonksiyonlar s konusunu! Bana kalrsa kesin fonksiyonlarla ilgili bir iir var s o kitapta, baka ne olabilir ki? s

Fonksiyonlarla Tanma Partisi! s Her zamanki gibi atladn yine Gke! nce bir dn bakas lm, bir fonksiyon tanmlamak iin neler gerekliydi?

57

Tanm Bo kmeden farkl A s ve B kmeleri alalm. A kmesinden B kmesine bir f

ncelikle, fonksiyonun tanm kmesi dediimiz bir kme ile g fonksiyonun deer kmesi adn verdiimiz bir kme olmal. g g

fonksiyonu, A kmesinin her elemanna B kmesinin bir tek elemann karlk getirir. s Burada A kmesine f fonksiyonunun tanm kmesi, B kmesine ise deer kmesi g denir. A kmesinden B kmesine bir f linde gsterilir. fonksiyonu,
f

Bravo Zeynep! Sonra da tanm kmesindeki her elemana de ger kmesinden bir eleman karlk getirilmeli. Fakat bir noks tay vurgulayalm. Bu gnderimde tanm kmesindeki bir elemana de ger kmesinde birden fazla eleman karlk getirilmemeli. s rnein, A = {1, 2, 3} ve B = {a, b, c, d} kmeleri iin, aadaki eleg s g s meler A kmesinden B kmesine birer fonksiyon olamaz. A 1 2 3 B a b c d A 1 2 3 B a b c d

f : A B veya A B eks

Fonksiyonun tanm kmesine kalk kmesi diyebildis gimiz gibi, deer kmesine g de var kmesi diyebiliriz. s
f

B a b c d

Bu elemelerin neden fonksiyon olmadn aklayn bakalm. s g

1

Hocam soldaki elemede A kmesinin eleman olan 2, B ks mesinin hem b hem de c elemanyla, yani birden fazla elemanyla elendiinden bir fonksiyon olamaz. Dier elemede ise s g g s A kmesinin eleman olan 3, B kmesinin hibir elemanyla elenmemitir. Bu yzden bu elemeler fonksiyon olamaz. s s s

2 3

{a, b, c, d} kmesine bir fonksiyon.

Sekil 3.1: {1, 2, 3} kmesinden

Gzel! Hadi bakalm imdi de siz bana A = {1, 2, 3} kmesins den B = {a, b, c, d} kmesine birer fonksiyon tanmlayn.

A 1 2

B a b c d

Ben bir f fonksiyonu tanmladm, ama yer kaplamasn diye vitrine yerletirdim, malum daha reneceimiz ok ey var. s g g s Sekil 3.1e bakabilirsiniz.

{a, b, c, d} kmesine bir baka s fonksiyon.

Sekil 3.2: {1, 2, 3} kmesinden

Bir fonksiyon da ben tanmlayaym, ad da g olsun. Ben de vitrine koydum, Sekil 3.2de.

58

3 Fonksiyonlar Bravo size! Syleyin bakalm 1in f altnda grnts olan

Bir f : A B fonksiyonunu

f (1) ve g altnda grnts olan g(1) nedir? Hocam ne var ki bunda, ben bile biliyorum bunu! 1den kan oku takip edince sonucu buluruz. f (1) = a ve g(1) = bdir. Benzer ekilde, s f (2) = c , g(2) = b , f (3) = b , g(3) = c.

ve A kmesinin bir a elemann dnelim. f fonksiyos nunun tanm kmesindeki a elemann, deer kmesinde g eledii elemana, ann f als g tndaki grnts diyeceiz g ve f (a) ile gstereceiz. g

siyonu iin, A kmesindeki elemanlarn f altndaki grntlerinin oluturduu ks g meye, f nin grnt kmesi denir ve bu kme f (A) olarak gsterilir. O halde f nin grnt kmesi, f (A) = { f (a) | a A} kmesidir.

Tanm f : A B fonk-

Tamam ok iyi. Simdi de Engin ve Gkenin verdii fonk g siyonlarn grnt kmelerini bulalm. Grnt kmesi deyince, tanm kmesindeki elemanlarn fonksiyon altndaki grntlerinin oluturduu kmeyi anlyoruz. Grnt kmesinin deer kmesinin s g g alt kmesi olduuna da dikkat ediniz. g Hocam, o zaman bu fonksiyonlarn grnt kmelerini ben bulaym. f (A) = { f (1), f (2), f (3)} = {a, b, c} kmesidir. Simdi de gnin grnt kmesini bulaym: g(A) = {g(1), g(2), g(3)} = {b, c}.

Simdi gelelim iir kitabmza ve onun yardmyla vereceimiz s g fonksiyon rneimize. Tanmlayacamz fonksiyonun tanm g g kmesi bu kitaptaki iirlerin kmesi olsun. Peki, imdi size stanbulu s s I dinliyorum gzlerim kapal desem, hangi air gelir aklnza? s

Orhan Veli gelir tabii ki hocam.

Hmm, benim zihnimde klar yanmaya balad sanki! s s

Fonksiyonlarla Tanma Partisi! s Siirsever Engine bravo. Tanmlayacamz fonksiyonun deer g g kmesi de, bu kitapta iirlerine yer verilen airlerin kmesi s s olsun. Bir fonksiyon verebilmek iin baka neyi belirtmeliyiz? s

59

Tanm kmesindeki herhangi bir eleman, deer kmesinin g hangi elemanyla eleyeceiz onu sylemedik. s g

Tabii ya, kalk kmesinden yola ktk, o eleme bize her s s elemann var kmesinde nereye varacan syleyecek. s g

Tanm kmesinden aldm bir iiri, deer kmesindeki ag s g s iriyle eleyelim. Bu durumda hem tanm kmesinde her eles man elenmi olur, hem de tanm kmesindeki bir eleman, s s deer kmesindeki birden fazla elemanla elenmemi olur. g s s

Hocam, yalnz o kitapta mterek yazlm iirler yok deil s s s g mi? Ondan emin olalm da! Yoksa tanm kmemizdeki bir eleman, deer kmesinin birden fazla elemanyla elenmi olur g s s ki bu durumda da fonksiyon olamaz.

Yok tabii ki Zeynep, her iirin tek airi var bu kitapta. Bakn s s ite size prl prl bir fonksiyon rnei. Bu kitaptaki iirler s g s kmesinden, bu kitapta iirleri olan airler kmesine, iirleri airleriyle s s s s eleyen... s

yi de hocam, bu nasl bir fonksiyon imdi? inde ne rakam I s I var ne drt ilem! s

Gke, biz fonksiyon kavramn tanmlarken iinde illa ki toplama, karma, arpma, blme olsun dedik mi?

Dneyim, hayr demedik hocam. Tamam o zaman, ben de s airler kmesinden iirler kmesine bir fonksiyon tanmlayas s ym. Fonksiyonum, her airi yazd iirle elesin. s g s s

60

3 Fonksiyonlar Dur bakalm Gke! Daha dikkatli olman gerekiyor. yle kafana gre kmeler alp, aradaki ilikiyi de kafana gre veres mezsin. Sair kime denir, iir neye denir? Bunlar halletsen bile, ou s g airin birden ok iiri var zaten. s s

Tanm kmesindeki her elemana, deer kmesinde bir tek g elemann karlk getirilmesi gerekirdi, yine olmad! s

Hocam benim aklma da yle bir rnek geldi. Tanm kmesi s yine kitaptaki iirler kmesi olsun, ama deer kmesini doal s g g saylar olarak deitirelim. Kalk kmesinden bir iir alalm, gs s s o iir ka msradan oluuyorsa, var kmesindeki o say ile s s s eleyelim. s

Evet Seluk gzel, bu da baka bir fonksiyon rnei oldu. s g

Tanm f : A B fonksiyonu A kmesinin her elemann B kmesinin ayn ele-

Simdi yine iirlere airlerini karlk getirdiimiz rneimize s s s g g dnelim. Orhan Veli Kanka ait btn iirleri, Orhan Veli Kank ile eles s dik hatrlarsanz. Bir fonksiyon iin bunun bir sakncas yok. Verdiiniz g eleme ile, tanm kmesinde birden fazla eleman, deer kmesinin ayn s g elemanna gnderilebilir. Hatta tanm kmesinin btn elemanlar bile, deer kmesinin ayn elemanna gnderilebilir. g Eer bir fonksiyon, tanm kmesinin tamamn, deer kmeg g sinin ayn eleman ile eliyorsa, o fonksiyona sabit fonksiyon s diyorduk deil mi hocam? g

man ile eliyorsa f ye sabit s fonksiyon denir. Yani c B olmak zere, A kmesinden alnan her a eleman iin f (a) = c ise f ye sabit fonksiyon denir.

A 1 2 3

B a b c d Hocam bunu hatrlasa hatrlasa Zeynep hatrlar! Evet Engin, yle diyorduk. Simdi de biraz bire-bir fonksiyon lar ne demekti onu hatrlayalm genler.

Sekil 3.3: A = {1, 2, 3} kmesin sabit fonksiyon.

den B = {a, b, c, d} kmesine bir

Hazrlanp geliyoruz derse hayatm. Bire-bir fonksiyon, tanm kmesindeki farkl elemanlar, deer kmesinde farkl eleg manlarla eler. s

Fonksiyonlarla Tanma Partisi! s Peki, bire-bir olan bir fonksiyon rnei dnn bakag s lm.

61

Kalk kmemiz Trkiyedeki iller kmesi, var kmemiz de s s doal saylar kmesi olsun. Tanm kmesindeki her ili, deer g g kmesindeki ilgili ehirleraras telefon kodu ile eleyelim. rs s nein, Eskiehiri 222 ile, Ankaray 312 ile... g s Engin bugn formundasn. Farkl illerin ehirleraras teles fon kodlar birbirinden farkl olduundan, tanm kmesindeki g farkl iki elemana, deer kmesinin ayn eleman karlk gelg s mez. Evet bu tr fonksiyonlar, piyanonun tularndan kan sesler s gibidir genler! Baslan her tutan mutlaka bir notann sesi s kar, fakat bir tutan birden fazla notann sesi de kmaz; nk fonks siyondur o hereyden nce! Ayrca farkl yerlerde bulunan herhangi iki s tuun sesi de farkldr, ite bu da bire-birlii temsil eder. s s g Hocam, deer kmesinde neden ihtiyacmz kadar olan eleg manlar almyoruz da fazladan, gereksiz elemanlarla urag s yoruz? Mesela Enginin rneinde deer kmesi doal saylar g g g kmesi olmasn, Trkiyedeki btn illerin ehirleraras teles fon kodlar neyse o saylarn oluturduu kme olsun, yani s g doal saylarn seksen bir elemanl alt kmesi olsun, gerisini g atalm gitsin. Ne gzel sylyorsun Gke. Senin sylediin bu trden fonkg siyonlarn bir ad bile var.

Tanm f : A B fonksiyonu verilsin. x 1 , x 2 A olmak zere x 1 = x 2 iken f (x 1 ) = f (x 2 ) oluyorsa, f fonksiyonuna bire-bir(1-1) fonksiyon denir. Buna denk olarak f (x 1 ) = f (x 2 ) iken x 1 = x 2 ise f ye bire-bir fonksiyon denir.

Tanm f : A B fonksi-

yonu verilsin. Her b B iin f (a) = b olacak ekilde bir s a A varsa, f fonksiyonuna rten fonksiyon denir. Ya da buna denk olarak, grnt kmesi deer kmesine eit g s olan fonksiyona, rten fonksiyon denir. Yani f : A B fonksiyonu iin f (A) = B ise f rtendir.

Evet, rten fonksiyon diyorduk galiba... Tabii ya, rten fonksiyon diyoruz. Deer kmesi grnt kg mesine eit olan fonksiyonlardr onlar. s O zaman deer kmesini, doal saylar kmesi deil de, onun g g g bir alt kmesi olan, seksen bir ilin ehirleraras telefon kodlas rnn oluturduu kme olarak deitirelim. s g gs

62

3 Fonksiyonlar Fonksiyonu deitiriyorsun yani imdi, yle mi? gs s

rilsin. Eer tanm kmesing den aldmz her a eleman g iin, f (a) = g(a) oluyorsa, f ile g fonksiyonlar eittir. s

f , g : A B fonksiyonlar ve-

Hayr hocam fonksiyonu deitirmedim ki, sadece onun deer gs g kmesini daralttm. Gke, deer kmesini deitirince fonksiyonu da deitirmi g gs gs s ki fonksiyonun eit olmas demek, tanm kmeoluyorsun. I s lerinin, deer kmelerinin ve tanm kmesindeki elemanlarn elenme g s biimlerinin ayn olmas demektir. Bunlardan birisini deitirdiin anda, gs g artk o iki fonksiyon ayn deildir. g Evet, mesela az nce verdiim, iller kmesinden doal saylar g g kmesine, her ili ilgili ehirleraras kodu ile eleyen fonksiyon s s rten deildi ama, Gkenin deer kmesini deitirmesiyle g g gs oluan yeni fonksiyon, Trkiyedeki illerin kmesinden, ehirs s leraras telefon kodlarnn oluturduu kmeye tanml rten s g bir fonksiyon oldu. Evet Engin haklsn. Demek ki bakn, sadece deer kmesini g deitirmek bile fonksiyonun zelliini deitiriyor. Bu yeni gs g gs fonksiyonda olduu gibi, bir fonksiyon hem bire-bir hem de rten ise g o fonksiyona bire-bir rten fonksiyon diyoruz arkadalar. Hadi bakalm, s bana bir tane daha bire-bir rten fonksiyon syleyin.

Tanm f : A A fonksiyonu A kmesinin her a elemann yine a ile yani kendisi ile es liyor ise f ye A kmesinin birim fonksiyonu denir. Birim fonksiyon genelde f yerine I ile, veya tanm kmesini vurgulamak iin IA ile gsterilir.

A 1 2 3

I 1 2 3

Birim fonksiyonlar hocam. Evet Zeynep, gzel bir rnek. Tanm kmesi ile deer kmesi g

Sekil 3.4: A = {1, 2, 3} kmesinin birim fonksiyonu.

ayn olan ve tanm kmesindeki her bir eleman kendisiyle eleyen fonksiyona, o kmenin birim fonksiyonu diyoruz. s

Elinizde bire-bir rten bir fonksiyon varsa, o fonksiyon yardmyla hemen baka yeni bir fonksiyon tanmlayabilirsiniz s genler.

Nasreddin Hocann douran kazan gibi yani desenize. g

Fonksiyonlarla Tanma Partisi! s Yine ii dalgaya vuruyorsun Seluk! Hepinizin kendine has s parmak izi var deil mi? Farkl kiilerin parmak izleri de farkg s ldr. Bu nedenle herhangi bir su ilendiinde, olay yerindeki parmak s g izlerinden pheli kiilere ulalmaya allr. s s s s

63

Tanm f : A B, bire-bir

rten bir fonksiyon olsun. Bu durumda, f fonksiyonunun ters fonksiyonu f 1 ile gs-

Benzer ekilde, Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl s s Is g tarafndan, Trkiye Cumhuriyeti vatandalarna, on bir haneli s T.C. kimlik numaras verilir ve farkl kiilerin numaralar da farkldr. s Bu durumda, eer siz bir kiinin T.C. kimlik numarasn biliyorsanz, o g s kiinin kim olduunu da biliyorsunuz demektir. s g

terilir. f 1 : B A fonksiyonu b B iin f 1 (b) = a

olarak tanmlanr. Burada a, f (a) = b eitliini salayan s g g yegane elemandr.

Enginin Trkiyedeki illerin kmesinden, ehirleraras telefon s kodlar kmesine tanmlad fonksiyon da bire-bir rten olg duundan, o fonksiyonun ters fonksiyonunu, ehirleraras telefon kodg s larnn kmesinden, Trkiyedeki illerin oluturduu kmeye tanmlayas g biliriz. Genel olarak bire-bir rten bir f : A B fonksiyonu verildii takdirde, g o fonksiyonun f 1 : B A ters fonksiyonu, B kmesinden alnan bir b yondur. elemann f (a) = b zelliine sahip a elemanna gnderen bir fonksig

A 1 2 3

f x

y z

den B = {x, y, z} kmesine 1-1 rten f fonksiyonu.

Sekil 3.5: A = {1, 2, 3} kmesin

yi de hocam, neden sadece bire-bir ve rten fonksiyonlarn I ters fonksiyonundan sz edebiliyoruz? Dier fonksiyonlarn g ne gnah var?

B x y z

f 1

A 1 2 3

Gke, f : A B fonksiyonu rten deilse, o zaman B kmeg sinde, A kmesindeki hibir elemann grnts olarak ortaya kmayan en az bir eleman vardr. Bu durumda ters fonksiyonu tanmlarken bu eleman nereye gndereceksin? Demek ki rtenlik art s zorunlu. Dier yandan fonksiyon bire-bir deilse, A kmesinde a1 ve a2 g g gibi yle farkl iki eleman vardr ki, bunlarn grntleri ayn b eleman olur. Bu durumda da, ters fonksiyonu tanmlarken b elemann hangi elemana gndereceksin? a1 veya a2 den birini nedensiz bir ekilde ses mek biraz keylik olmaz m? Demek ki bire-birlie de ihtiyacmz var. g te bu nedenlerle, ters fonksiyonlar ancak bire-bir rten fonksiyonlar Is iin tanmlarz. Simdi de fonksiyonlarn bilekesinden bahsedelim. ncelikle bileke s s fonksiyon deyince ne anlyorsunuz?
Sekil 3.6: f fonksiyonunun ters fonksiyonu.

64

3 Fonksiyonlar

Kmelerin birleimini grmtk ama, fonksiyon bilekesi s s s daha farkl bir ey galiba. s Tamamen birbirinden farkl eyler Seluk. Bu sefer elimizde s iki tane fonksiyon olsun ve birinin deer kmesi, dierinin g g tanm kmesine eit olsun. Bir rnekle aklayaym: f fonksiyonunun s
Tanm f : A B, g : B C fonksiyonlar verilsin. Bu durumda g f : A C, (g f )(a) = g f (a) fonksiyonuna, f ile g fonksiyonunun bileke fonksiyonu s denir.

tanm kmesi, snfmzdaki rencilerin kmesi, yani Gke, Engin, Selg uk ve Zeynepten oluan kme; deer kmesi ise Trkiyedeki iller ks g mesi olsun. f fonksiyonu, tanm kmesindeki her bir elemana doduu g g ehiri karlk getirsin. Bildiim kadaryla aranzda yurt dnda doan s s g s g yok herhalde. g fonksiyonu da, Trkiyedeki iller kmesinden Trk alfabesinin hareri kmesine giden bir fonksiyon olsun ve her ili ba har s ile elesin. s

f nin deer kmesi ile gnin tanm kmesi eit oldu. Yani Trg s kiyedeki illerin kmesi. Evet Zeynep, imdi f nin tanm kmesinden bir eleman alas lm, yani bizim snftan birini, rnein Seluku alalm. f g fonksiyonu Seluku neyle eledi? s
g

f (a)

C gf
g( f (a))

Antep doumluyum hocam, Gaziantep! g Tamam Seluk. Bu durumda, f fonksiyonu seni Gaziantep ile eledi. g fonksiyonu da, Gaziantepe G harni karlk getirdi. s s Dolaysyla f nin tanm kmesinden seilen Seluka karlk, gnin des
f : A B bire-bir ve rten fonksiyonu iin, f 1 f = IA ve f f 1 = I B olduuna dikkat ediniz. g

ger kmesinden bir eleman bulmu olduk. Bileke fonksiyon Seluku s s G har ile eler. Bunu f nin tanm kmesinde bulunan her eleman iin s yapabilirsiniz. te, f nin tanm kmesinden, gnin deer kmesine giIs g gsterilir. f
1

den bu fonksiyona f ile g fonksiyonunun bilekesi denir ve g f olarak s Simdi bire-bir ve rten bir f : A B fonksiyonu ile bunun

: B A ters fonksiyonunun bilekesini aln bakalm. s

O fonksiyonla ters fonksiyonunun bilekesi birim fonksiyon s olur hocam.

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar Gzel Zeynep, ama bileke alrken sraya dikkat etmek geres ve rtense, kir. Hangi birim fonksiyonu elde ediyorsun? f : A B bire-bir f 1 f = IA ve f f 1 = I B olur.
f f 1

65

A 1 2 3

B x y z

A 1 2 3

f 1 f

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar

Arkadalar, artk bu aamadan sonra gerel saylarn bir alt s s kmesi zerinde tanml, deer kmesi de gerel saylarn bir g alt kmesi olan fonksiyonlardan sz edeceiz. g

1 y 2 z x

Fonksiyonun tanml olduu kme sonsuz elemanl da olabilir g deil mi hocam? g

Evet Seluk. te bu ksmda tanm kmesinde bulunan sonIs suz tane elemann, deer kmesinde hangi elemanlara gng derildiini syleyen reeteler ya da kurallar sz konusu olacak. rnein g g her sayy 2 fazlas ile eleyen fonksiyonun kuraln f (x) = x + 2 olarak s yazabileceiz. x dediimiz ey, tanm kmesinin her hangi bir elemann g g s temsil edecek.
lk niteden, negatif olmaI yan her saynn karekknden sz edebildiimizi hatrg larsnz. Bunu, negatif olmayan gerel saylar kmesinden gerel saylar kmesine giden bir fonksiyon olarak da dnebiliriz. Bu fonksiyon, s f : [0, ) , f (x) = x

Ayrca, bu reete bazen y = f (x) olarak da yazlabilir. y = f (x) ifadesinde xe bamsz deiken, yye ise baml g gs g gml deikeni, x bamsz deikeninin bir fonksiyonudur ve bu fonkgs g gs siyon her sayy kendisinin karesi olan saynn 3 eksii ile eler. g s Evet arkadalar demek ki, fonksiyonun kural verildii takdirde, tas g nm kmesindeki her saynn grntsn bulabilirsiniz. Mesela, f : x = 3e karlk gelen y = f (3) deerini nasl bulabiliriz sizce? s g f (x) = x 2 + x 2 ifadesinde, x grdmz yere 3 yazarsak g f (3) = 32 + 3 2 = 9 + 3 2 = 10 olarak buluruz. , y = f (x) = x 2 + x 2 kural ile verilen fonksiyon iin, deiken de denilmektedir. rnein, y = f (x) = x 2 3 ifadesinde y bags g

eklinde yazlabilir. s

66 Gzel Zeynep. Seluk syle bakalm, f :

Mutlak deer fonksiyonunu, g paral tanml bir fonksiyon olarak ifade edebiliriz: ||: |x| = x x

3 Fonksiyonlar

f (x) =

2x + 3 , x 5
3

x < 1 ise x 1 ise

fonksiyonu iin f (2) ve f (2) nedir?

, , x < 0 ise x 0 ise

Hocam bu fonksiyonda iki tane kural var ama, hangisine gre bulaym istersiniz?

Hangisini kullanman gerekiyorsa onu kullanacaksn! Bu bir paral tanml fonksiyon rneidir arkadalar. Fonksiyon g s 1den kk olan bir x saysn 2x + 3 saysna; 1e eit ya da 1den s byk olan bir x saysn da x 3 5 saysna gnderiyor. Anladm. 2 says 1den kk olduundan (2 < 1), g f (2) = 2 (2) + 3 = 4 + 3 = 1 dir. f (2)yi de bulaym. 2 says 1den byk olduundan g (2 1), olur. f (2) = 23 5 = 8 5 = 3

Arkadalar imdi fonksiyonlar arasnda yaplan ilemlerden s s s larn dnelim. Bu durumda bu iki fonksiyonun toplamndan, farkns dan, arpmndan sz edebiliriz. Hatta, eer tanm kmesinden alnan g f her a eleman iin g(a)nn sfrdan farkl olduunu biliyorsak, blm g g fonksiyonundan da sz edebiliriz. biraz bahsedelim. f : A ve g : A fonksiyon-

ncelikle herhangi bir a A iin f (a) ve g(a) hangi kmenin elemandr?

Gerel saylar kmesinin elemandr tabii ki hocam!

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar Evet Gke, gzel. Peki f (a) ile g(a)y toplayabilir miyiz?
Tanm f : A

67

ve

Tabii ki toplayabiliriz, onlar birer gerel say. Saylar toplamasn da biliyoruz yani hocam! Hi phem yok Seluk. Evet arkadalar, A kmesinden key s s bir a elemann aldktan sonra, o sayya f (a) + g(a) eklinde s bir say karlk getirdik. te f ile g fonksiyonlarnn toplam fonksiyonu s Is diye, A kmesinden gerel saylara tanml, bir a elemann f (a) + g(a) f ile eleyen fonksiyonu anlarz. Benzer biimde, f g, f g ve fonksis g yonlarn da tanmlayabilirsiniz. Simdi bunlarla ilgili bir rnek yapalm. , f (x) = x 2 + 1, g(x) = x 2 fonksiyonlarn dnelim. s f Bu durumda f + g, f g, f g ve fonksiyonlarn bulabilir misiniz? g f, g : Ben bulaym hocam. ncelikle f + g, f g ve f .g fonksiyon-

g : A fonksiyonlar verilsin. Bu fonksiyonlarn toplam, fark ve arpmlar, a A olmak zere, f + g :A , ( f + g)(a) = f (a) + g(a) f g :A , ( f g)(a) = f (a) g(a), f g : A , ( f g)(a) = f (a) g(a) olarak tanmlanr. Ayrca A kmesinin her a eleman iin g(a) = 0 ise blm fonksiyonu da, f g :A , f g (a) = f (a) g(a)

larnn tanm kmesi, f ile gnin tanm kmeleri ile ayndr, biri den

yani gerel saylar kmesidir. O halde bu fonksiyonlarn her ye fonksiyonlardr. Simdi de bu fonksiyonlarn
2 2 2

kuraln bulaym. ( f + g)(x) = f (x) + g(x) = x + 1 + x 2 = x + x 1

2

( f g)(x) = f (x) g(x) = (x 2 + 1) (x 2) = x 3 2x 2 + x 2 f x = 2 iin g(2) = 2 2 = 0 olduundan, fonksiyonunu g g zerinde tanmlayamayz.

( f g)(x) = f (x) g(x) = x + 1 (x 2) = x x + 3

olarak tanmlanr.

Kayp lan: f (x) = I

1 x

in Tanm Kmesi Aranyor!

Eer bir fonksiyonu tanmlamaya yarayabilecek bir kural veg rilmi, fakat tanm kmesi aka verilmemise, o zaman bu s s fonksiyonun tanm kmesi olarak, bu kuraln anlaml olduu en geni g s 1 kme alnr ve bu kme D f olarak gsterilir. rnein f (x) = g kux ral ile verilmi bir fonksiyonun tanm kmesini bulmak istesek D f ne s olurdu? Bu kuraln anlaml olmas iin payda sfrdan farkl olmaldr. 1 Yani ifadesi, sfrdan farkl btn xler iin anlaml saylar x verir. O halde D f = \{0}dr.

68

3 Fonksiyonlar Gzel. Peki size gerel saylarn tamam zerinde tanml bir fonksiyon tanmlayn desem aklnza ilk neler geliyor?

Sabit fonksiyon geliyor hocam. rnein f : g

sabit fonksiyonu gerel saylarn tamamnda tanmldr.

, f (x) = 2

Gerel saylar kmesinin birim fonksiyonunu da dnebilis riz. Yani f : , f (x) = x.

f (x) = x 3 + 1 fonksiyonu da olur.

Arkadalar, verdiiniz rneklerin hepsi, birer polinom fonks g

Tanm n negatif olmayan bir tam say, a0 , a1 , a2 , . . . , an gerel saylar ve an = 0 olmak zere, p : ,

siyon rneidir. Polinom fonksiyonlar gerel saylarn tamag mnda tanml fonksiyonlardr. Polinom fonksiyonlarn genel tanm iin vitrinimize bakabilirsiniz. polinom fonksiyondur ve gerel saylarn tamamnda tanmldr. rnein, p(x) = x 4 2x 3 + 5x 7 polinomu drdnc dereceden bir g

p(x) = an x n + an1 x n1 + + a1 x + a0 biiminde tanmlanan fonksiyona n. dereceden bir polinom fonksiyon denir.

Dikkat ederseniz, polinom fonksiyonlarda, x deikeninin negs gatif olmayan tam say kuvvetleri alnmaktadr. Bu durumda, f (x) = x, g(x) = 1 3x

birer polinom fonksiyon deildir. Fakat, g f (x) = birer polinom fonksiyondur. 3x, g(x) = 1 3 x

En geni tanm kmesi bulmakla ilgili bir soru daha soraym. s g(x) = x + 1 fonksiyonu iin D g nedir?

Karekk iindeki ifadenin negatif olmamas gerekir. O halde x + 1 0 yani x 1 olmaldr. Dolaysyla, D g = [1, ).

Gerel Say Havuzunda Yzen Fonksiyonlar

69

Ters Yne Yrmek!

Biraz da bire-birlik kavramn pekitirelim. s f : , f (x) = x 2 fonksiyonu bire-bir midir, ne dersiniz?

Her gerel sayy karesi ile eliyoruz. 1in karesi 1; 2nin karesi s 4; 3n karesi 9; 1 nin karesi 1 ; farkl saylarn karesi farkl, o 2 4 halde bire-birdir hocam. Olur mu Gke, negatif saylar unuttun galiba, 1in karesi de 1dir. Yani, 1 = 1dir ama kareleri birbirine eittir. Dolas ysyla bu fonksiyon bire-bir olamaz.
Bir fonksiyonun bire-bir olmadn gstermek, bireg bir olduunu gstermekten g ou zaman daha kolaydr. g nk, birbirinden farkl tek

bire-bir midir?

Gzel Zeynep. Peki, f : [0, )

, f (x) = x 2 fonksiyonu

bir tane say ifti iin, fonksiyon altnda grntlerinin ayn olduunu gstermek, g bire-bir olmadn sylemek g iin yeterlidir.

Ayn fonksiyonu tekrar soruyorsunuz hocam! Dalgnlnza g geldi herhalde. Hayr Seluk! Bu fonksiyonun tanm kmesi farkl. Fonksiyonlarn eitliine bir bak istersen. Bu fonksiyon bire-birdir hos g cam. Tanm kmesinde, grnts ayn olan iki farkl eleman yoktur nk. Bravo Engin! Peki size gerel saylarn tamam zerinde birebir olan bir fonksiyon syleyin desem?

zerinde tanml birim fonksiyonu sylerim hocam.

f (x) = x + 1 de gerel saylarn tamamnda bire-birdir. Seluk ve Enginin rneklerini genelleyebiliriz. a ve b gerel saylar, a = 0 olmak zere, f : sn istedik? Hocam a = 0 olursa fonksiyon sabit fonksiyon olur, sabit fonksiyon da zerinde bire-bir deildir. g yonu bire-birdir. Peki syleyin bakalm, neden ann sfrdan farkl olma , f (x) = a x + b fonksi-

70

3 Fonksiyonlar ok gzel Zeynep. Biraz da rtenlikten sz edelim. f : f (x) = x + 5 fonksiyonu rten midir, ne dersiniz? ,

Grnt kmesi deer kmesine eit mi yani? g s Bunun iin deer kmesinden key y eleman alp, f (x) = y g olacak biimde xin olup olmadna bakacaz. Aldm key g g g y iin bu zellikte bir x varsa, fonksiyon rtendir diyeceiz. g f (x) = ydir. O halde, f rtendir. y = x + 5 denkleminden x = y 5 olur. Yani x = y 5 iin

Gzel! rten olmasnn yannda bire-bir de. Dolaysyla bu fonksiyonun ters fonksiyonundan bahsedebiliriz.

Hocam ters fonksiyonunu nasl bulacaz? g ok basit Gke, geldiin yoldan geri dnerek bulacaksn! g f 1 , f nin deer kmesinden, f nin tanm kmesine tanml g bir fonksiyondur ve yyi f (x) = y olan x ile eler. Az evvel bize deer s g kmesinden verilen bir y iin, f (x) = y olan x elemann bulmutuk. O s halde, f 1 ( y) = y 5 eklindedir. Fakat biz fonksiyonlarda deiken s gs olarak daha ok x semboln kullandmz iin gelin bu ters fonkg siyondaki y deikeni yerine x semboln kullanalm. Bu durumda, gs f 1 : , f 1 (x) = x 5 olarak elde ederiz.

y = f (x) denkleminden xi y cinsinden ektik mi i biter s hocam! Tabii ki fonksiyon bire-bir ve rtense Seluk! Simdi de fonk siyonlarn bilekesini bir rnekle pekitirelim. f : s s f (x) = 3x + 1 ve g :
2

syla g f ve f g fonksiyonlarn bulalm.

, g(x) = x 3 fonksiyonlar iin sra-

(g f )(x) = g( f (x)) olduundan g fonksiyonunda x grdg gm yere f (x) yazarsam, g f : , g( f (x)) = f (x) 3 = 3x 2 + 1 3 = 3x 2 2 elde ederim.

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak ( f g)(x) = f (g(x)) olduundan, f fonksiyonunda x grdg gm yere g(x) yazarsam, f g : , f (g(x)) = 3g(x)2 + 1 = 3(x 3)2 + 1= 3(x 2 6x + 9) + 1 = 3x 2 18x + 28 elde ederim. Gayet gzel arkadalar. Simdi biraz da fonksiyonlarn graks lerinden sz edelim.

71

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak

Hocam, fonksiyonlarn graine neden ihtiya duyarz? g Syle aklayaym Seluk, imdi ben sana kumral, kvrck s sal, mavi gzl, uzun boylu vs. eklinde tanmadn birini s g tasvir etmeye alsam, hayal dnyann elverdii lde zihninde bir s g kii oluturursun. Fakat bahsettiim kiinin bir fotorafn eline versem, s s g s g herey berraklar deil mi? te fonksiyonun graini grmek, fotorafa s s g Is g g bakmak gibidir. Bir fonksiyonun graine bakarak onunla ilgili zellikg leri saptayabilirsin. Hem bizler grerek daha iyi anlarz deil mi? g

Hi phesiz hocam! s
y

Arkadalar, nce grak iziminde bir ara olarak kullanacas g mz kartezyen koordinat sisteminden sz edeceiz. 1. niteg den gerel saylar kmesi ile say dorusu arasndaki ilikiyi hatrlarsg s nz. Simdi de gerel saylarn kendisiyle kartezyen arpm kmesi deni len ve
2

eklinde gsterilen kmeyi tanmlayacaz ve dzlemle ilikis g s nin kendisiyle kartezyen

lendireceiz. Sral say iftlerinin kmesine g

arpm kmesi diyoruz ve bu kmeyi yle ifade ediyoruz: s =

2

Sekil 3.7: Kartezyen koordinat

= (x, y) | x, y

sistemi.

Ayrca (x, y) sral ikilisinde xe sral ikilinin birinci bileeni; yye de s ikinci bileeni diyoruz. Bileenlerin sras ok nemli. rnein (3, 4) ikis s g lisi, (4, 3) ikilisinden farkldr. Zeynep Demirle Demir Zeynepin farkl olmas gibi.

72

3 Fonksiyonlar Simdi de kartezyen koordinat sistemini tanyalm. ki say dorusu I g

y y0 (x 0 , y0 )

nun, sfr noktalarnda dik olarak dzleme yerletirilmesi sonucunda s kartezyen koordinat sistemi oluur. Burada yataydaki say eksenine s x ekseni ya da apsisler ekseni, deydeki say eksenine ise y ekseni ya s da ordinatlar ekseni diyoruz. Ayrca say dorularnn kesitikleri nokg s taya balang noktas adn veriyoruz. s
x
2

x0

nin elemanlar sral say ikililerinden olutuuna gre, her s g

Sekil 3.8: Kartezyen koordinat sisteminde (x 0 , y0 ) ikilisine kars lk gelen nokta.

iki sayy da temsil etmek iin iki tane say dorusuna ihtiya g duymamz doal tabii. Peki yerletirme iini nasl yapyoruz g s s hocam?

y (2, 3) 3 (3, 2) 2

Gayet kolay Seluk.

elemann alalm. Kartezyen koordinat sisteminin yatay ekseninde x 0 , dey ekseninde de y0 noktasn bulalm. Daha sonra, bu s noktalardan eksenlere paralel dorular izelim. Bu dorularn kesiim g g s yeri bir tek noktadr. Bu nokta, (x 0 , y0 ) ikilisinin dzlemdeki yeridir.

kmesinden herhangi bir (x 0 , y0 )

Az evvelki ilemde band geri sararak izlersek, bu sefer dzs

Sekil 3.9: Kartezyen koordinat sisteminde (2, 3) ve (3, 2) ikililerine karlk gelen noktalar. s

lemdeki bir noktaya karlk bir sral ikili buluruz! s

Aynen senin dediin gibi Seluk. Bu sefer dzlemden bir g nokta alalm. O noktadan geen ve y ve x eksenine paralel dorular dnrsek o dorular x ve y eksenlerini birer noktada g s g kesecektir. Bylece bulunan x 0 ve y0 saylarna, verilen noktann apsisi
Tanm f : A fonksiyonu verilsin. A kmesinin her bir x eleman iin x ile onun grnts olan f (x)in oluturduu (x, f (x)) sral s g ikililerinin kmesine f nin grai denir ve bu kme G f g ile gsterilir. G f = (x, f (x) | x A)

ve ordinat, (x 0 , y0 ) ikilisine de bu noktann koordinatlar denir.

Bylece her sral ikiliye karlk dzlemde bir nokta ve dzs lemdeki her noktaya da bir sral ikili karlk getirdik. Bu nes denle
2

ile dzlemin noktalar arasnda fark gzetmiyoruz. Alt yapy

tamamladk. Simdi grak izmek iin hazrz!

man ile o elemann grntsnn oluturduu sral ikiliyi s g dnelim. te tanm kmesindeki her x eleman iin (x, f (x)) sral s Is ikililerinin oluturduu kmeye f nin grai diyeceiz ve G f ile gstes g g g receiz. Bylece bir fonksiyonun graini kartezyen koordinat sistemine g g yerletirip, fonksiyonun fotorafna bakabilir duruma geleceiz. s g g

f :A

fonksiyonunun tanm kmesindeki bir ele-

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak

73

Hocam nce sabit fonksiyonun fotorafna baksak m? g

Tabii ki Engin, bak bakalm ne gryorsun?

Gerel saylar kmesinin her elemann 1e gnderen fonksiyonu alaym. Yani, f : (x, f (x)) ikilisi var. Bunlar nasl tayaym? s , f (x) = 1 olsun. Sonsuz tane

Hepsini tamaya mrmz yetmez tabii, bunun iin nces likle G f kmesinden uygun sayda eleman alp, o elemanlar dzleme tayacaz. Ardndan, bu noktalar uygun bir ekilde birletires g s s ceiz. Nokta saysn ne kadar artrrsak, fonksiyonun gerek graine o g g kadar yaklam olacaz. Simdi Enginin sabit fonksiyonunun graini s s g g izmeye alalm. ncelikle, {(x, 1) | x } kmesinden baz noktalar s iaretleyelim... s y 1

3 5 2 3 1 1 2 2 2

1 2

3 2

5 2

7 2

Ve bu noktalar birletirelim... s y 1

3 5 2 3 1 1 2 2 2

1 2

3 2

5 2

7 2

Sekil 3.10: f :

, f (x) = 1 sabit fonksiyonunun grai. g

Simdi de f : noktalar iaretliyoruz: s

gini izelim. nce G f = {(x, x 2) | x } kmesinden baz

, f (x) = x 2 fonksiyonunun gra-

74 y
2
y 3

3 Fonksiyonlar

3/2

1
2

1/2
1 3 2 1 0 1 2 3 1 2 3 x
3 2 2 1 1 2 1 2

3 2

1/2

5 2

7 2

1
3/2

Sekil 3.11: f (x) = xin grai. g

5/2

3
3 2 1 0 3 2 1 1 2 3 1 2 3 x y

7/2

Simdi de bu noktalar birletiriyoruz. s

Sekil 3.12: f (x) = xin grai. g

y 4
2
3/2

2
3 2 2 1 1 2

1/2
1 2

3 2

0 1 2

1/2

5 2

7 2

1
3/2

2
5/2

3
7/2

Sekil 3.13: f (x) = 2x fonksiyo nunun grai. g

Sekil 3.14: f (x) = x 2 fonksiyonunun grai. g

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak Grdnz gibi f (x) = x 2 fonksiyonunun grai dzg g

75

lemde bir dorudur. Dzlemde dorular cebirsel olarak big g rinci dereceden iki bilinmeyenli denklemlerle ifade edilebilir. Yeri gelmiken biraz da doru denklemlerinden sz edelim. s g

Dzlemde bir noktadan sonsuz oklukta doru gemeg sine karn, farkl iki noktas dan bir tek doru geer. g

Evet arkadalar imdi, dzlemde farkl iki noktadan bir tek s s doru geer gereinden yola karak, farkl iki noktadan geg g en dorunun denklemini, o noktalarn koordinatlarna bal olarak g g ifade edeceiz. g ncelikle verilen iki noktann apsisleri eit ordinatlar farkl olsun. Bu s durumda bu noktalardan geen doruyu dnsek ve o doru zerinde g s g baka bir nokta alsak, o noktann koordinatlar hakknda ne sylersiniz? s

O doru zerindeki btn noktalarn apsislerinin eit oldug s gunu syleyebiliriz.

Sekil 3.15: Balang noktasndan s geen sonsuz okluktaki dorularg dan bazlar.

Evet Zeynep, dzlemde apsisleri x 1 e eit olan btn (x, y) s ikililerine karlk gelen noktalar bu doruyu oluturduu s g s g iin, bu doruyu x = x 1 denklemi ile ifade edebiliriz. g Peki verilen noktalarn ordinatlar eit apsisleri farkl olsayd, o zaman s doruyu cebirsel olarak nasl ifade ederdiniz? g
y2 y1

(x 1 , y2 ) (x 1 , y1 ) 0 x1 x

Bu sefer de doru zerinde aldmz her hangi bir noktann g g ordinat, dier iki noktann ordinatna eit olacaktr. Dolayg s syla, dzlemde ordinatlar y1 e eit olan btn (x, y) ikililes rine karlk gelen noktalar bu doruyu oluturduu iin bu s g s g doruyu y = y1 dorusu olarak ifade edebiliriz. g g

Sekil 3.16: x = x 1 dorusu. g

Bravo Engin! Peki arkadalar verilen iki noktann ne apsisleri s ne de ordinatlar eitse, bu durumda bu noktalardan geen s doruyu cebirsel olarak nasl ifade edebiliriz sizce? g
x1 0 x2
(x 1 , y1 )

y1

(x 2 , y1 )

Dierleri gibi bakar bakmaz bir ey sylemek kolay deil gibi! g s g

Sekil 3.17: y = y1 dorusu. g

76
Thales Teoremi
A

3 Fonksiyonlar Kark grnmesine ramen, Thales teoreminden faydalanas g rak bu dorunun denklemini kolayca bulabiliriz. g x 1 = x 2 ve y1 = y2 olmak zere (x 1 , y1 ) ile (x 2 , y2 ) noktalarndan geen doruyu dnelim ve (x, y) bu doru zerinde baka bir nokta olsun. g s g s
D E
y (x, y)

C
(x 2 , y2 ) y2 y1

Yukardaki ekilde BAC as snn kollar arasnda kalan DE doru paras ile BC g doru paras paralel olsun g (DE//BC). Bu durumda aas gdaki eitlikler geerlidir. s |AD| |AB| = |AE| = |DE| |BC|

y2

y y1

y1

(x 1 , y1 )

x2 x1

x x1 x

x1

x2

|AC|

Sekil 3.18

Doru zerinde alnan farkl g her hangi iki noktann, ordinatlar farknn apsisleri farkna oran sabittir. Bu orana dorunun eimi diyoruz. g g

Thales teoreminden aadaki eitlii yazabiliriz. s g s g y y1 = y2 y1

x x1 Bu eitlii dzenleyecek olursak, s g y=

x2 x1

y b x

x2 x1

y2 y1

(x x 1 ) + y1 y2 y1

olarak dorunun denklemini elde ederiz. Burada, g

oranna bu x2 x1 noktalardan geen dorunun eimi diyoruz ve m har ile gsteriyog g

a

ruz. Bu durumda eimi m olan ve (x 1 , y1 ) noktasndan geen dorunun g g denklemini, y = m (x x 1 ) + y1 olarak elde ederiz. rnek olarak, (1, 2) ve (2, 3) noktalarndan geen dorunun denklemini g bulalm. Ben bulaym hocam. (x 1 , y1 ) = (1, 2) ve (x 2, y2 ) = (2, 3) olduundan doru denkleminde x 1 = 1, y1 = 2, x 2 = 2 ve g g y2 = 3 yazarsak, y= 32 21 (x 1) + 2

a ve b sfrdan farkl gerel saylar olmak zere, x eksenini x = a noktasnda, y eksenini de y = b noktasnda kesen dorunun denklemi, g x a + y b =1

eklinde yazlabilir. s

olur. Bu eitlii dzenlersek, y = x + 1 olarak doru denkles g g mini elde etmi oluruz. s

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak Aferin Gke, peki bu dorunun eimi nedir? g g

77
Dzlemde eimleri eit olan g s dorular paraleldir. g

m=

x2 x1

y2 y1

32 21

= 1 olduundan dorunun eimi 1dir. g g g

y y = 2x + 4 y = 2x 4

Gzel. Doru denklemini y = mx + n olarak yazdktan sonra g artk eimin m olduunu hemen syleyebilirsin. rnein g g g y = 3x + 1 dorusunun eimi katr? g g
2

Bu ifadede xin katsays 3 olduundan bu dorunun eimi 3 g g g olur.

0 1

Evet Engin. Simdi de dzlemde birbirinden farkl her hangi iki doru alalm. Bu durumda bu dorular ya kesiirler, ya da g g s paraleldirler. Paralel dorular eimleri birbirine eit olan dorulardr. g g s g rnein y = 3x 4 dorusu ile y = 5x + 4 dorularn gz nne g g g alalm. Bu dorular sizce paralel olabilir mi? g
Sekil 3.19: Dzlemde birbirine paralel iki doru. g

y y = 3x

lk dorunun eimi 3, dier dorunun eimi 5tir. Bu doI g g g g g g rularn eimleri eit olmadndan paralel deildirler. g s g g

Evet Zeynep, bu dorular kesien iki dorudur. Bu dorularn g s g g kesitii noktann koordinatlarn bulabilir misiniz? s g
1

Kesiim noktas her iki dorunun da zerindedir. O halde hem s g birinci denklemi hem de ikinci denklemi salayan (x, y) sral g ikilisini bulmalyz. Bu yzden 3x 4 = 5x + 4 olmaldr. Buradan x = 1 olarak elde ederiz. Bu deeri denklemlerden g her hangi birisinde rnein y = 3x 4 denkleminde yerine g (1, 1) noktasdr. yazarsak, y = 1 olarak elde ederiz. O halde kesiim noktas, s
4 1

y = 5x + 4

Bravo Engin! Simdi kaldmz yerden fonksiyonlarn resmine g bakmaya devam edelim arkadalar. f : s fonksiyonunun graini izelim. g , f (x) = x 2
noktasnda kesien iki doru. s g Sekil 3.20: Dzlemde (1, 1)

78

3 Fonksiyonlar Bunun iin nce yine baz noktalarn yerlerini iaretliyoruz: s

y
4

49/16

9/4

25/16

1
9/16 1/4

7 5 3 3 1 2 4 2 4 1 4 2

1 2

3 4

5 4

3 2

7 4

Sonra da bu noktalar birletiriyoruz... s y

4

49/16

9/4

25/16

1
9/16 1/4

7 3 5 3 1 2 4 2 4 1 4 2

1 2

3 4

5 4

3 2

7 4

Sekil 3.21: f (x) = x 2 fonksiyonunun grai. g

Fonksiyonlarn Resmine Bakmak

79

Hocam paral fonksiyonlara hakszlk etmeyelim. Biraz da onlarn fotorafna bakabilir miyiz? g Tabii ki Seluk, ben de imdi ona rnek verecektim. s g: , g(x) = x +1 x <0

+1 , x 0 5 fonksiyonunun graini izelim. Yine nce baz noktalar iaretleyelim. g s

y
2
6 (1, 5 ) 7 (2, 5 )

(3, 8 ) 5

(4, 9 ) 5

(5, 2)

1
3 5 3 2 2 2 1

1/2 1 0 2 1
1/2

x
y 3 2 1 x

1 3/2 2
3 2 1

Sonra da bu noktalar birletirelim: s

nunun grai. g

Sekil 3.23: f (x) = |x| fonksiyo

y
2

1
3 5 3 2 2 2 1

1/2 1 0 2 1
1/2

1 3/2 2

Sekil 3.24:

paral fonksiyon grai. g

zerinde tanml, x < 0 iin x + 1 ile, x 0 iin

x 5

+ 1 olarak tanmlanan

80

3 Fonksiyonlar Bu grae u gzle de bakabiliriz: x < 0 (hatta x 0) g s

y=

x 5

+ 1 dorusunun graini alyoruz. g g

iin y = x + 1 dorusunun graini alyoruz; x 0 iin de g g

Simdiye kadar izdiimiz graklerde, aslnda gereinden fazla yardmc g g nokta kullandk. Ama bu sizin grak izme olayna snmanz, hatta grak izmekten zevk almanz salamak iindi. Mmkn olduunca fazla g g sayda noktann tanmas, grai gereine yaklatrmak iin her zas g g s man faydaldr, ama bir doru iin buna gerek yok tabii. Bir doruyu iki g g noktasn belirledikten sonra izebilirsiniz. Simdi bu rneimizi bir de g bu ekilde izelim. s

y 2
1 3 2 1 (1, 0) 1, 6 5 2, 8 5

(2, 1)

1 2

zet
Bu nitede, bir fonksiyonun tanm kmesi, deer kmesi, grnt kg mesi gibi kavramlar zerinde durduk. Bire-bir fonksiyon ve rten fonksiyon kavramlarn tanmlayp, bunlara ilikin rnekler zdk. Bir fonksis yonun ters fonksiyonundan hangi durumlarda sz edebileceimizi, eer g g varsa nasl bulacamz tarttk. ki fonksiyonun bileke fonksiyonung s I s dan sz ettik. Ayrca gerel saylar zerinde tanml ve gerel say deerli g fonksiyonlardan sz edip, bu tr fonksiyonlarn zelliklerini inceledik. Polinom fonksiyonlar, paral tanml fonksiyonlar tandk ve bu tr fonksiyonlarn graklerini izmeye altk. Bunlarn yan sra, dzlemde s dorularn denklemlerini konutuk. g s

Okuma Paras

81

Okuma Paras

ekmece ya da Gvercin Yuvas lkesi

Bir sihirbaz sahnede yapt numarayla kk dilinizi yutturabilir ama nasl yaptn rendiinizde numarann btn havas kaybolur. Numarann gerekten sihirbazlk olmadn anlarsnz! Bu bir d krkl yaratr. Onun iin sihirbazlar, numaralarn nasl yaptklarn aklamazlar. Nedendir bilinmez insanolu sihirbazl bilime yeler, sihirbazl daha elenceli bulur. Matematikte de ilk bakta zor grnen baz problemlerin zm ok basit olabilir, artc derecede basit bir matematiksel ilkeye dayanabilir. Matematikilerin srlarn paylamamas (en azndan gnmzde) sz konusu olmadndan, bu ilkelerden birini aklayacaz: ekmece lkesi, nam dier Gvercin Yuvas lkesi. lke gerekten ok basit. Ama nce numaramz yapalm: Kk Gauss babasyla ormanda gezerken sormu: -Bu ormanda yaprak says ayn olan iki aacn olmas iin herhangi bir koul syleyebilir misin? Baba Gauss byle bir koul dnemeyince yant kk Karl vermi: -Eer ormandaki yaprakl aa says, bu ormann en ok yapra olan aacn yaprak saysndan daha fazlaysa, en az iki aacn yaprak says ayndr Bu yk byk olaslkla uydurmadr. Ama kk Gaussun bydnde dnyann gelmi gemi en byk matematikisi olaca gerektir. Gaussun yant kark gibi grnebilir ilk bakta. Ama ok kolay olduunu u aklamay okuyunca fark edeceksiniz: Gvercin beslediinizi dnelim, her akam da gvercinler yuvalarna girsinler. Eer gvercin says gvercin yuvas saysndan fazlaysa, rnein 4 yuva ve 5 gvercin varsa, en az bir yuvada birden fazla gvercin vardr. lkeye Gvercin Yuvas ad verilmesinin nedeni bu aklamadr. Bu ilke deiik ama denk ifadelerle de verilebilir. rnein,

1. Belli sayda gvercin ayn sayda yuvaya yerletirildiinde yuvalardan birinin bo kalmas iin gerek
ve yeter koul, en az bir yuvada birden fazla gvercin olmasdr.

2. ki sonlu kme arasnda birebir eleme olmas iin gerek ve yeter koul, bu iki kmenin eleman
saysnn eit olmasdr. Ormana ve aalara dnelim. Ne demiti Gauss? Ormandaki yaprakl aa says en fazla yapra olan aacn yaprak saysndan fazlaysa Ormanda 5 aa olsun ve her aa en fazla 4 yaprakl olsun. lk drt aacn yaprak saylar 1, 2, 3, 4 olarak farkl olabilir. Ama sona kalan aacn yaprak says bu saylardan birine eit olmak zorunda kalacaktr.
Kaynak: Matematik Dnyas 2003 K Says. Yazar: Haluk Oral

82

3 Fonksiyonlar

karn Kagtlar
1. f : , f (x) = 2x + 1 fonksiyonu A) (2, 3) D) (2, 4) 8. x +2 , 2 , x > 0 ise x 0 ise
A) 1 x 1 2 0 1

B) (3, 2) E) (3, 4)

C) (4, 5)

veriliyor. f (1) 2 f (0) kaa eittir? s 2. f : ,

kilerden hangisidir?
y

y = 2x + 1 dorusunun grai aadag g s g

B) y x

f (x) =

olmak zere, f (1) + f (1) kaa eittir? s 3. f

1

1 2

f :

(13) =?

, f (x) = 3x + 1 olmak zere

C) y 1 D) y 1 x 0 2 x

A) 3 4. f :

B) 4

C) 5

D) 6

E) 7 ,

, f (x) = 2x + 3 ve g :

siyonlarn bulunuz. 5. f, g :

g(x) = 5 x olmak zere f g ve g f fonkE)

1 0 2

olmak zere f (x) = 3x 4 2x 1 ve g(x) = olsun. ( f g)(5) katr? 3 A) 1 B) 3 C) 5 D) 7 E) 10

y 1 x

6. a ve b sfrdan farkl saylar olmak zere, x eksenini x = a noktasnda, y eksenini de y = b noktasnda kesen dorunun denklemini g elde ediniz. 7. Sekildeki dorularn kesiim noktasnn g s koordinatlar nedir?
y y = 2x 2

9. Grai verilen fonksiyon aadakilerden g s g hangisidir?

y 3

y = x +1

0 1

A) f (x) = x 2 + 1 C) f (x) = x 1
1 x

B) f (x) = x 2 1 D) f (x) = x + 1

E) f (x) = x 1
0 1

10.

f :

, f (x) =

x +1 2

, ,

fonksiyonunun graini iziniz. g

x < 1 ise x 1 ise

zmler

83

zmler
1. f (x) = 2x + 1 ifadesinde x yerine 1 yafonksiyonu altnda grntsn bulacaz. Bu g durumda, ( f g)(x) = f (g(x))

zarsak, f (1) = 2 1 + 1 = 3 olarak elde ederiz. Benzer olarak x yerine 0 yazarsak da, f (0) = 2 0 + 1 = 1 olarak elde ederiz. Bize bu deerleri yerine yazarsak, g

f (1) 2 f (0) sorulduuna gre bulduumuz g g f (1) 2 f (0) = 3 2 1 = 1

= 2(g(x)) + 3 = 2(5 x) + 3 = 13 2x olarak elde ederiz. Benzer ekilde (g f )(x) = g( f (x)) olduuns g dan bu sefer, f (x)in g(x) = 5 x kural ile verilen g fonksiyonu altnda grntsn bulacaz. O halde, g (g f )(x) = g( f (x))

olarak elde ederiz. 2. Fonksiyon sfrdan kk ya da sfra eit s olan saylar 2 ile elediinden ve 1 0 ols g duundan, f (1) = 2dir. Fonksiyon sfrdan g byk x deerlerini x + 2 ile elediinden ve g s g 1 > 0 olduundan f (1) = 1 + 2 = 3 olur. Bize g f (1) + f (1) sorulduuna gre bulduumuz g g bu deerleri yerine yazarak, g f (1) + f (1) = 2 + 3 = 5 olarak buluruz. 3. f : , f (x) = 3x + 1 fonksi-

= 5 f (x) = 5 (2x + 3) = 2 2x olarak elde ederiz. 5. f : ve g : olduundan g

yonu birebir ve rten fonksiyon olduundan g bu fonksiyonun ters fonksiyonundan bahsedebiliriz. Fakat bu soruyu ters fonksiyonun genel kuraln bulmaya gerek kalmadan zebiliriz. nk bize f altnda grnts 13 olan eleman sorulmaktadr. Bunun iin de f (x) = 13 olan xi bulmalyz. Burada f (x) = 3x + 1 olduundan, 3x + 1 = 13 eitliinden x = 4 olag s g rak elde edilir. Doru yant B seeneidir. g g 4. f ve g, den ye tanml fonksiyonlar ye tanml fonksi-

gre, ( f g)(5) = f (g(5)) olduundan nce g deerin f altndaki grntsn bulacaz. g g g(5) = 251 3 =3

duunu syleyebiliriz. ( f g)(5) sorulduuna g g g(5)i bulacaz, daha sonra da bulduumuz g g

f g fonksiyonunun da

den ye tanml ol-

olur. Simdi bulduumuz bu deerin yani 3n g g f altnda grntsn bulalm. f (3) = 334 olduundan f (3) = 5 olarak elde ederiz. O g halde doru yant C seeneidir. g g 6. Doru x eksenini x = a noktasnda, y ekg senini de y = b noktasnda kestiinden bu g dorunun, (a, 0) ve (0, b) noktalarndan geg tiini syleyebiliriz. g

olduu iin her iki taraftan bileke anlamldr g s yonlar olacaktr. Simdi srasyla bu fonksiyon larn kurallarn bulalm. Her hangi bir x gerel says iin ( f g)(x) = f (g(x)) olduung dan g(x)in f (x) = 2x + 3 kural ile verilen f ve f g ile g f de den

84 (x 1 , y1 ) = (a, 0) ve (x 2 , y2 ) = (0, b) diyecek olursak dorunun denklemini, g y y y y (x x 1 ) + y1 x2 x1 b0 = (x a) + 0 0a b = (x a) a b = x+b a = y2 y1

3 Fonksiyonlar olarak elde ederiz. Ayn denklemde bu sefer x yerine sfr yazarak y eksenini kestii noktay, g y y = 0 1 + 1 = 1 1

olarak buluruz. Verilen doru x eksenini g tiinden doru yant A seeneidir. g g g

2 noktasnda, y eksenini de 1 noktasnda kes-

9. Verilen grakten fonksiyonun baz noktalardaki deerlerini hemen syleyebiliriz. g rnein, f (1) = 0, f (0) = 1, f (1) = 0 g olduunu syleyebiliriz. Bu noktalardan geg en fonksiyon ise, B seeneinde bulunan g f (x) = x 2 1 fonksiyonudur.

olarak elde ederiz. Bu denklemi daha k bir s hale de getirebiliriz: b y = x+b , a yani y+ b a x=b

10. Bir paral fonksiyon grai izeceiz. g g Bu fonksiyon 1den kk bir x saysn x + 1 saysna; 1den byk ya da 1e eit olan x s saysn da 2 saysna gndermektedir. Bu nedenle (, 1] aralnda f (x) = x + 1 dog g rusunun; [1, ) aralnda da f (x) = 2 sabit g fonksiyonunun graini izeceiz. g g x = 0 iin f (0) = 1 ve x = 1 iin f (1) = 0

eitliinin her iki tarafn bye blersek, s g x a + y b =1

denklemi elde edilir. 7. y = 2x 2 dorusu ile y = x +1 dorulag g

rnn kesiim noktas her iki doru zerinde de s g

olaca iin, bu noktann koordinatlar iki dog g runun denklemini de salamaldr. Bu yzden, g 2x 2 = x +1 olmaldr. Buradan x = 3 olarak elde edilir. Bu deeri doru denklemlerinden g g her hangi birisinde yazarak y = 4 olarak elde ederiz. O halde kesiim noktasnn koordinats lar (3, 4) olup, doru yant E seeneidir. g g 8. y = 2x +1 dorusunun eksenleri kestii g g

olduundan f (x) = x + 1 dorusu (0, 1) ve g g (1, 0) noktalarndan geer.

y 2 1 3 2 1 0 1 2 3 1 2 x

noktalar bulalm. y = 2x + 1 denkleminde y yerine sfr yazarsak x eksenini kestii nokg tay, 2x + 1 = 0 2x x = 1 1 = 2

4.

stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

GENEL MATEMATK NTE

Abant Glne bir nilfer iei braksak, iek oalp gln yarsn 15 gn sonra kaplarsa, tamamn ka gnde kaplar?

STEL ARTI

TABAN

5
LOGARTMA

STEL AZALI

DOAL LOGARTMA

e SAYISI

BAYAI LOGARTMA

86

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

stel Fonksiyonlar

Yaz gelse de artk tatil yapsak. Ooo! Seluk, sen tatil hayali kurmaya balamsn. Muhtemes s len sen tatil yapacan yeri de planlam, hatta rezervasyog s nunu bile yaptrmsndr. s

Elbette! Aylar ncesinden hem de. Tatilde havuzdan kmay dnmyorum. Siz tatil plan yapmyor musunuz sanki. s

Tabii ki biz de dnyoruz, tatilimizi nceden ayarlyoruz. s

Ben dnmyorum Seluk. nk bizim tatil yapacamz s g yer belli. Her zamanki gibi yazlmza gideceiz. g g

Bizim de gideceimiz yer belli. Her yl tatile nilferlerle kapl g gln kenarndaki, yeillikler iindeki kymze gideriz. s Gke, nilfer ieklerinin her gn katlanarak oaldn big g lirsin o zaman. Evet hocam, bir gn gln zerinde sadece birka tane nilfer iei varken ok gemeden gln byk bir ksmnn bu g ieklerle dolduunu grebilirsiniz. g ok artc deil mi? Bu art ok dzenli bir biimde olur s s g s aslnda. Gldeki ieklerin says, her gnn sonunda iki katna kar. Mesela, balangta 1 tane, bir gn sonra 2 tane, iki gn sonra s 4 tane, gn sonra 8 tane. . . . Peki size bir soru, bu ekilde devam edes rek 15 gn sonunda gln yars ieklerle kaplanyorsa, acaba iekler gln tamamn ka gnde kaplar? Balangta s 1 1. gn 2 2. gn 22 3. gn 23 15. gn 215

stel Fonksiyonlar

87

Bunda ne var ki Mete Hocam! ok kolay, tabii ki 30 gnn sonunda. . . Hemen her eye atlyorsun Seluk! nce dnelim. Her gs s nn sonunda gldeki ieklerin says iki katna kyor. 15 gn sonra, gln yars ieklerle kaplanyorsa gln yarsndaki iek says 215 olur.

Gln tamamnn kaplanmas iin gerekli iek says 215 saysnn 2 kat olacaktr.

Yani, 216 . Gl kaplayan iek says 216 olduuna gre 16 g gnn sonunda gln tamam dolacaktr. Aaaa! Evet. Bir gn hala gln yars bo olduu halde sas g dece bir gn sonra gln tamamnn nilferlerle kaplanmas ne kadar da ilgin. Evet Seluk. Sanki gln yars 15 gn sonunda ieklerle kaplandnda tamamnn 30 gn sonunda ieklerle kaplag naca gibi bir izlenim douyor. Aslnda bu, beynimizin dnme tug g s zaklarna dtnn gzel bir gstergesi. Gln yars kaplandysa, bir s g gn sonra tamam kaplanr.
Tanm a pozitif bir gerel say ve a = 1 olmak zere f (x) = a x eklinde tanmlas nan fonksiyona stel fonksiyon denir.

rnekte grdnz gibi 2nin doal say kuvvetlerini kullang g dk. 2nin gerel say kuvvetlerini de alabiliriz. O zaman karmza stel fonksiyon kavram kar. a pozitif bir gerel say ve a = 1 s olmak zere her x gerel says iin f (x) = a x eklinde tanmlanan fonksiyona stel fonksiyon diyoruz. Bu fonksiyos nun tanm kmesi gerel saylar kmesidir; deer kmemizi de yine g gerel saylar kmesi olarak alabiliriz. Biz daha ok a > 1 durumu ile ilgileneceiz. g

Hocam bu tanmda a = 1 olursa ne olur?

88

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar O zaman her x gerel says iin a x = 1 x = 1 olacandan bu g fonksiyon sabit fonksiyona dnr. s

alamaz mydk?

Ben de neden a > 0 aldmz anlayamadm. Mesela a = 2 g

(2) saysnn tamsay kuvvetlerini alabiliriz. Mesela, ldr. Ancak herhangi bir gerel say kuvvetini aldmzda bu anlaml g olmayabilir. rnein, (2) 2 = g
1

s (2)2 = 4, (2)3 = 8 eklinde tamsay kuvvetleri anlam2 olur. Ancak 2 bir gerel say

deildir. nk hibir gerel saynn karesi 2 deildir. g g

Verdiim tanma gre bir stel fonksiyon rnei verebilir mig g siniz arkadalar? s

Mesela, f (x) = x 2 fonksiyonunu verebiliriz. Bu fonksiyonu daha nce fonksiyonlar nitesinde grdk diye hatrlyorum.

stel fonksiyon kavramn, polinom fonksiyon kavramyla kartrmayalm. Senin verdiin fonksiyon rneinde x deis g g gs keni tabandadr. Ancak bizim verdiimiz stel fonksiyon tanmnda x g deikeni stedir. gs Engin, ok almaktan hereyi kartrmaya balad Pnar Hos s s s cam. Ben, f (x) = 2 x ve g(x) = 10 x fonksiyonlarn verebilirim. ok Gzel. Peki f (x) = 2 x ve g(x) = 10 x fonksiyonlarnn 1 1, 1, 2 ve noktalarndaki grntlerini bulabilir misiniz? 2 Elbette. x = 1 iin f (1) = 21 = x =1 x =2 x= 1 2 iin f (1) = 2 = 2 iin f (2) = 22 = 4 iin f 1 2 = 22 =
1

1 2

stel Fonksiyonlar Aaa! Ne kadar kolaym. O zaman g(x) = 10 x fonksiyonunun s 1 1, 1, 2 ve noktalarndaki grntlerini de 2 x = 1 iin g(1) = 101 = x =1 x =2 x= 1 2 iin g(1) = 10 = 10 iin g(2) = 102 = 100 iin g 1 2 = 10 2 =
1

89

1 10

10

eklinde hesaplayabiliriz. s ok gzel Gke. Simdi de stel fonksiyonlar irdeleyelim. Her x gerel says iin a x says daima pozitif bir gerel say olacaktr. Ayrca x = 0 iin a0 = 1dir. a > 1 ve xler pozitif gerel say ise a x hakknda ne syleyebiliriz? s Mesela, 2 x fonksiyonunu dnelim. x = 1 iin 21 = 2, x = 2 iin 22 = 4, x = 3 iin 23 = 8 eklinde artarak gider. s

xler pozitif iken 2 x > 1 olur. Hi phesiz Engin. a > 1 ve xler pozitif gerel say ise s a x > 1dir. xler negatif gerel say olsa ne olurdu?

Hocam ne deiirdi ki? gs Ne deiir dnn bakalm. gs s

a > 1 ve x pozitif gerel say ise ax > 1

y = 2 x stel fonksiyonunda xe negatif deerler verelim: g x = 1 x = 2 x = 3 iin iin iin 21 = 22 = 2

3

dir.

1 2 1 4 1 8

eklinde giderek sfra doru yaklayor sanki. s g s

90

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Evet ok gzel. a > 1 ve x < 0 ise 0 < a x < 1dir.

a > 1 ve x negatif gerel say ise 0<a <1 dir.

x

Pnar Hocam, stel fonksiyonlarn zelliklerinden bahsedebilir miyiz?

Tabii ki Seluk. stel fonksiyonlarn zelliklerini u ekilde ss s ralayabiliriz. a ve b pozitif saylar, x ve y gerel saylar olmak zere, u zellikler geerlidir: s 1. ax = 1 ax ax ay

2. a x+ y = a x a y 3. a x y =

4. (a x ) y = a x y 5. (a b) x = a x b x

Peki, bu fonksiyonlarn graklerini nasl izebiliriz?

Fonksiyon graini nasl izeceimizi renmitik ya Gke! g g g s Pnar Hocam, Gke yine unutmu. s
y 4

Zeynep sen hatrlyorsun galiba.

Evet hatrlyorum Pnar Hocam.

1

O zaman 2 x stel fonksiyonunun graini izebilir misin Zeyg

2 1 0 1 2 x

nep? Tabii ki. xe baz deerler vererek bu deerlerin fonksiyon g g altndaki grntleri olan y deerlerini buluruz. Sonra bulg duumuz (x, y) ikililerine karlk gelen noktalar dzlemde g s belirleriz. Bu noktalar dzgn bir eriyle birletirerek fonkg s siyon graini bulmu oluruz. Nokta saysn artrrsak daha g s gereki bir grak elde ederiz.

Sekil 4.1: y = 2 x stel fonksiyo nunun grai. g

stel Fonksiyonlar Aferin sana Zeynep. O halde f (x) = 2 x fonksiyonunda xe baz deerler vererek y deerlerini bulalm: g g x 2
x

91

1 4

0
1 2

1 2 =2
1 2

2 2 =4

2 =1

Bulduumuz bu deerlerden faydalanarak, f (x) = 2 x fonksiyonunun g g graini izebiliriz ( ekil 4.1). g S

Fonksiyon grainde dikkatinizi eken birey var m? g s Hocam, 2 x fonksiyonunun graine baktmzda x deerleg g g rini artrdka fonksiyonun ald deerler de artyor. Mesela, g g 1 < 2 iken 21 < 22 dir. ok gzel bir gzlem. Bunu genel olarak da syleyebiliriz. f (x) = a x stel fonksiyonunda, a > 1 ise x 1 < x 2 iin a x1 < a x2 olduundan fonksiyon artan bir fonksiyondur. g
y 4 y = 4x y = 3x y = 2x

a > 1 ise a x fonksiyonu artan fonksiyondur.

Simdi baz stel fonksiyonlarn graklerini ayn koordinat sis teminde grelim. rnein, y = 3 x ve y = 4 x fonksiyonlarnn g graklerini Sekil 4.2de grebilirsiniz. Hocam, bu graklerde fonksiyonunun grai hep x ekseninin g stnde kalyor. Ayrca tm grakler hep (0, 1) noktasndan geiyor.
0 1 2 x 3

Sekil 4.2: y = 2 x , y = 3 x ve y = 4 x stel fonksiyonlarnn gra-

Neden acaba! Aferin Seluk. nk, her x gerel says iin a x > 0 oldu gundan stel fonksiyonun grai, daima x ekseninin stnde g kalr. Ayrca x = 0 deerine karlk y = a0 = 1 deeri karlk geldiing s g s g den grak daima (0, 1) noktasndan gemelidir. Her x gerel says iin a x > 0 olduundan stel fonksiyonun g grnt kmesi (0, ) ak araldr, diyebilir miyiz? g

kleri.

92

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Haklsn Engin. stel fonksiyonlarn grnt kmesi (0, )

ak araldr. Simdi de gemi nitedeki bilgilerimizi hatrlag s rendiniz. Bu kavramlarn ne olduunu hatrlayan var m? g g Evet hocam, bire-bir fonksiyonda, farkl noktalara farkl fonksiyon deerleri karlk gelir. rten fonksiyonda fonksiyonun g s deer kmesinde akta eleman kalmaz. g

yalm. Fonksiyonlar nitesinde bire-bir ve rten fonksiyon kavramlarn

Eer fonksiyon grai veriliyorsa bu grae bakarak fonksig g g yonun bire-bir mi rten mi olduunu nasl anlarz? g

Bunu daha nce renmitik sanki! g s

y 4 y = 4x y = 3x y = 2x

Evet Seluk. f : her y

noktasndan x eksenine paralel olarak izilen bir

fonksiyonunun grai verildiinde, g g

3 2

doru, fonksiyonun graini en fazla bir noktada kesiyorsa fonksiyon g g bire-birdir, en az bir noktada kesiyorsa fonksiyon rtendir. Buna gre stel fonksiyonlar hakknda ne syleyebilirsiniz?

O zaman bizim tanmladmz stel fonksiyonlar bire-birdir. g nk, stel fonksiyonun grainde yatay dorular grai en g g g
0 1 2 x

fazla bir noktada kesiyor.

Sekil 4.3: x eksenine paralel ola rak izilen bir doru stel fonksig yonun graini en fazla bir nokg tada keser.

stel fonksiyonlar ayn zamanda rtendir, yle deil mi? g Deer kmesi olarak gerel saylar aldmzda stel fonksig g yonlar rten olmaz. rnein, sfr veya negatif saylar, stel g fonksiyonun deeri olarak ortaya kmaz. Ancak deer kmesini pozig g tif saylar olarak alrsak stel fonksiyonlar rten olur. Dolaysyla stel fonksiyonu bundan sonra f : (0, )
+

f (x) = a x eklinde fonksiyonlar olarak dneceiz. (0, ) araln s s g g ile de gs-

teriyoruz. Bu ekilde dndmzde, stel fonksiyonlar, bire-bir ve s s g

rten olur. Bu sayede a x in ters fonksiyonunu tanmlayabileceiz. g

Logaritmik Fonksiyonlar Simdi de zel bir stel fonksiyonla tanacaz. y = e x stel s g fonksiyonu.

93

Mete Hocam, tabanda bir say olmayacak myd? O e har de nedir?

e = 2, 7182818284590 . . . eklinde bir irrasyonel saydr. Bu s e gsterimi, ilk kez svireli matematiki Leonhard Euler taI rafndan 1727 ylnda exponential kelimesinin ilk har e olduu iin kulg lanlmtr. s
Leonhard Euler(1707-1783)

Hocam yoksa Eulerin ilk har e olduu iin olmasn? g

Seluk, sen de ne kadar art niyetlisin!

y = 3x

y = ex y = 2x

Bu nasl bir stel fonksiyondur ben anlamadm?

1

e says da sonuta bir saydr ve 2 ile 3 arasndadr. Bu stel fonksiyonun grai, yanda grdnz gibi y = 2 x ve y = 3 x g g stel fonksiyonlar arasndadr.

Sekil 4.4: y = e x stel fonksiyo nunun grai. g

Logaritmik Fonksiyonlar
Size bir soru arkadalar: 2 x = 16 eitlii verildiinde x dees s g g g rini nasl bulabiliriz? Gayet kolay. 2nin hangi kuvvetini alrsak 16 eder sorusunun yantn aramalyz. 2nin 4. kuvveti 16 olacandan x says 4 g olmaldr.

94

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Aferin Engin. Peki 3 x = 12 eitliini salayan x deeri ne s g g g olur?

Pnar Hocam, bu x deerini bulamayz ki! g Neden? 3 saysnn 2. kuvvetini alrsak 9 saysn buluruz. 3. kuvvetini alrsak 27 saysn buluruz. Yani, x says 2 ile 3 arasnda bir yerdedir.
a > 0 ve a = 1 olmak zere f : + , f (x) = a x stel fonksiyonunun ters fonksiyonuna logaritma fonksiyonu denir ve loga ile gsterilir. Buna gre loga :
+

Evet ok doru sylyorsun Gke. x saysn nasl belirleyeg biliriz ki! te bu noktada karmza logaritma fonksiyonu kyor. sIs s mzda stel fonksiyonlarn bire-bir ve rten fonksiyonlar olduunu grg tel fonksiyonlarn deer kmesini (0, ) ak aral aldg g g

y = loga x x = a

dk. O halde f (x) = a x stel fonksiyonunun ters fonksiyonundan bahsedebiliriz. te bu ters fonksiyona logaritma fonksiyonu diyeceiz ve Is g f 1 (x) = loga x eklinde gstereceiz. Bu fonksiyonu ksaca y = loga x s g eklinde de yazyoruz. s

Bu logaritma fonksiyonunun tanmnda a = 1 olabilir mi? y = a x stel fonksiyonunda a taban 1den farkl pozitif bir gerel sayyd. Bunun tersi olan logaritma fonksiyonunda da a taban 1den farkl pozitif bir gerel say olmaldr. Syleyin bakalm y = 10 x stel fonksiyonunun ters fonksiyonu nedir?

y = 10 x stel fonksiyonunun ters fonksiyonu y = log10 xdir. Hocam y = e x stel fonksiyonunun tersi de y = loge xdir.

Logaritmik Fonksiyonlar Harikasn Engin! e tabanna gre logaritmaya doal logaritma g denir ve ln ile gsterilir. 10 tabanna gre logaritmaya baya g logaritma denir. 10 tabanna gre logaritma, ok kullanlan bir logas ritma olduundan log10 x gsterimi yerine tabana herhangi birey yazg madan log x gsterimi kulanlr. Saylar 10 tabannda yazld iin 10 g tabanna gre logaritma saysal ilemlerde byk kolaylk salar. Hesap s g makinelerinde genellikle 10 tabanna ve e tabanna gre logaritma tus lar bulunur ( ekil 4.5). S
10 tabanna gre logaritma tuu e tabanna gre logaritma tuu

95

Tanm 10 tabanna gre logaritmaya baya g logaritma, e tabanna gre logaritmaya doal logag ritma denir.

Mete Hocam, 102 = 100 olduunu biliyoruz. Bu durumda g log10 100 = 2 diyebilir miyiz? Elbette. x > 0 iin loga x says, a tabannn x saysn vermesi iin gerekli olan str. Yani, x = aloga x yazabiliriz. Baka rs nekler verebilir misiniz arkadalar? s

Mesela, 25 = 32 olduundan log2 32 = 5dir. g

Ben de verebilirim, 103 = 1000 olduundan log10 1000 = 3 g olur. 10 = 1000000 olduundan log10 1000000 = 6dr. g Sen de kaptrdn gidiyorsun Seluk. ok sevdin bu fonksiyonlar galiba.
6

Sekil 4.5: Hesap makinelerinde 10 tabannda ve e tabannda logaritma tular vardr. s

Evet Pnar Hocam, ok zevkliymi bu fonksiyonlarla ilem s s yapmak!

a 1

y = ax y=x

y = loga x

Logaritma fonksiyonunun graini izebilir miyiz Mete Hog cam?

nce logaritma fonksiyonunda xe baz deerler vererek log garitma fonksiyonunun ald deerleri bulalm. g g

Sekil 4.6: a > 1 iin y = a x ve y = loga x fonksiyonlarnn grakleri.

96

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Hesaba kitaba gerek yok Zeynep. a > 1 iin y = a x stel
y

10

y = 10 x y=x

fonksiyonun graini biliyoruz. Bu grain y = x dorusuna g g g gre yansmas bize y = loga x fonksiyonunun graini verecektir ( eg S kil 4.6).

y = log x 1 0 1 10 x

g g Burada neden y = a x in grainin y = x dorusuna gre yansmasn aldk anlamadm? Bir fonksiyonun graini biliyorsak, ters fonksiyonunun grag gini bulabilmek iin y = x dorusuna gre yansmasn almak g yeterlidir. Sekil 4.8deki a > 1 deerleri iin baz logaritma fonksiyonla g rnn graklerine bir bakn bakalm. Neler gzlemliyorsunuz? Graklerde taban ne olursa olsun logaritma fonksiyonlar (1, 0) noktasndan gemektedir. Yani bu da loga 1 = 0 olduu g anlamna gelir. Ayrca graklerde xe artan deerler verdike fonksiyon deg gerleri de artmaktadr, yani logaritma fonksiyonlar artan

Sekil 4.7: y = 10 x ve y = log x fonksiyonlarnn grakleri.

y y = log2 x

1 log10 2 1 2

y = log10 x

Sekil 4.8: y = log2 x ve y = log10 x logaritma fonksiyonlarnn grakleri.

fonksiyonlardr. Ne kadar kolaym! Artk tm logaritma fonksiyonlarnn gras klerini izebiliriz. rnein, ln x fonksiyonunun grai nasl g g acaba? ln x fonksiyonunun grai, y = e x stel fonksiyonunun y = x g dorusuna gre yansmasdr ( ekil 4.9). g S

y e

y = ex y=x

stel fonksiyonlarn zelliklerinden daha nceden bahsetmis tiniz. Bunlardan faydalanarak logaritmik fonksiyonlarn zelliklerinden de bahsedebilir miyiz?

y = ln x 1

Elbette Engin. rnein, g

0 1 2 e 3 x

log x y = log x + log y olduunu stel fonksiyonlara gei yaparak kolaylkla grebiliriz. g s
Sekil 4.9: y = ln x doal loga g ritma fonksiyonunun grai. g

Nasl kolaylkla grebiliriz Mete Hocam? Size gre her ey s kolay tabii.

Logaritmik Fonksiyonlar

97

Uramazsan gremezsin zaten Gke. g s

Sen ura bakalm, nasl buluyorsun? g s

log x = u ve log y = v diyelim. Bu durumda x = 10u ve y = 10 v dir. stel fonksiyonlarn zelliklerini kullanrsak, x y = 10u 10 v = 10u+v olduunu grrz. Logaritma tanmndan da g log x y = u + v = log x + log y eitliini buluruz. s g

Evet, gayet kolaym! s

Kendiniz de rahata kefedebiliyorsunuz. Dier bir zellik, s g log Bunu da kefedin bakalm. s
x ve y pozitif gerel saylar iin

x y

= log x log y.

Bunu ben yapmak istiyorum Mete Hocam. log x = u ve log y = v diyelim. Bu durumda x = 10u ve y = 10 v dir. stel fonksiyonlarn zelliinden, g x y = 10u 10 v = 10uv

1. loga x y = loga x + loga y x 2. loga = loga x loga y y 3. loga x y = y loga x

dir. Logaritma tanmndan, log x y = u v = log x log y

eitliini elde ederiz. s g

98

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Benzer ekilde u zellii de gsterebilirsiniz: s s g log x y = y log x

Mete Hocam, logaritma fonksiyonu iin tanmladmz zelg likler ln x fonksiyonu iin de geerli midir? Tabii ki Seluk, ln x fonksiyonu da sonuta bir logaritma fonksiyonudur. Konuyu pekitirmek adna biraz rnek yapabiliriz artk. rs nein, g log 50 + log 8 2 log 2 ifadesinin belirttii say katr acaba? g Logaritma zelliklerini srasyla kullandmzda g log 50 + log 8 2 log 2 = log 50 8 log 22 = log 400 log 4 400 = log 4 = log 100 = 2 sonucunu buluruz. Bravo Gke! Peki, log 50 katr acaba?

Hmm. . . 50 says 10 ile 100 arasnda olduundan log 50 sag ys da 1 ile 2 arasndadr. Ama acaba katr?

Bunu

bilmeyecek

ne

var.

Tua s

bastn

kyor:

1, 69897000 . . .

Peki ln 50 ka o zaman?

O da kolay hayatm. Simdi de ln tuuna basaym: s 3, 91202300 . . .

Ne e Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Is Spersiniz Arkadalar! rendiniz bu ii. s g s

99

Ne se Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? I

Hocam, stel ve logaritmik fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn zelliklerini anlattnz. Bunlar nerelerde kullanlyor, ne iimize yarayacak? s

Hibir iimize yaramayacak, reneceksiniz diyorlar renis g g yoruz ite. Bu zamana kadar hibir yerde kullanmadm. s Olur mu Gke? Aslnda farknda olmadan kullanyoruz. Mesela, 5000 TL paranz var ve bu paray yllk %15 bileik faiz s oranyla bankaya yatrdnzda ka yl sonra bankadaki hesap tutarnn g iki katna kacan hesaplayabilir misiniz? g

Byle bir param olmad iin hesaba kitaba gerek yok. g Su an gerekli olmayabilir ama belki ilerde ihtiya duyabilir sin! Faiz hesaplarnda stel ve logaritmik fonksiyonlar kullanlmaktadr. Faiz hesaplar daha sonraki nitelerde ayrntl olarak ele alnaca iin burada bu hesaplara girmeyeceiz. Ancak stel ve logaritg g mik fonksiyonlarn nasl kullanldn grmeniz iin biraz nceki rnei g g hesaplayabiliriz. Hocam bileik faiz de neymi? lk defa duydum. s s I Bileik faiz, belirli zaman aralklarnda kazanlan faizin, anas paraya eklenmesiyle elde edilen tutarn faizidir.

1 yl sonra hesaptaki para ne kadar olur? Balangtaki para 5000 TL olduundan 1 yl sonra hesaptaki s g para 5000 + 5000 olur. 15 100 = 5000 + 50 15 = 50750

100 Bunu 5000 1 + deki paray 1+ 15 100 15 100

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar olarak da dnebiliriz. Yani elimizs ile arpyoruz. Peki, 2 yl sonra he-

saptaki para ne kadar olur? 15 100 15

Bir yl sonraki hesaptaki para 5000 halde 1 yl daha geerse bu paray da

1+ 1+

oluyor. O ile arpma-

100 mz gerekecek. Demek ki elimizde 2 yl sonra 5000 1 + 15 100 1+ 15 100 = 5000 1 + 15 100

= 6612, 5

kadar para olacaktr.

Hocam, sanki bu ekilde devam ettiimizde t yl sonra hesaps g taki para 5000 1 + olacak gibi geliyor. 15 100
t

Haklsn Engin. O halde t yl sonra hesaptaki parann iki katna kmas iin tnin ne olmas gerektiini bulun bakalm. g t yl sonra hesaptaki para 10000 olmaldr. Yani, 5000 1 + 1+ 15 100 15 100
t

= 10000
t

= 2

olur. Burada tyi bulabilmek iin logaritmay kullanmamz gerekir. Her iki tarafn 10 tabanna gre logaritmasn alrsak log 1 + 15
t

100 15 t log 1 + 100 t

= log 2 = log 2 = log 2 log (1, 15) 4, 96 yl

Ne e Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Is Harikasn Gke. Bu hesaplardan sonra 5000 TLnin yllk %15 bileik faiz oranyla iki katna kabilmesi iin 5 yla yas kn bir sre beklenmesi gerektii sonucu kyor. g

101

stel ve logaritmik fonksiyonlar, bileik faiz dnda, nfus s s artnn hesabnda da kullanlmaktadr. Belli bir zaman bas s langcnda nfus y0 , birim zamandaki nfus art yzdesi x olsun. t s zaman sonra, balangtaki nfus ile nfus artnn toplam olan tops s x t lam nfus y t olsun. Nfus artn, y t = y0 1 + s forml ile 100 hesaplayabiliriz.

Bunu bir rnekle aklayalm. Yaadnz ehrin nfusunu s g s biliyor musunuz?

Elbette. Yaklak 600 bin diyebiliriz. s Ortalama yllk nfus art yzdesi %1, 2 olarak dnlrse s s 10 yl sonra yaadnz ehrin nfusu ne kadar olacaktr? s g s Balangtaki nfus y0 = 600000, art yzdesi x = 1, 2 oldus s gundan 10 yl sonraki nfus 600000 1 + olur. 1, 2 100
10

676015

Yani, ehrimizin nfusu 10 yl sonra 676015 mi olacak? s Art yzdesi bu ekilde olursa evet, ancak art yzdesi ds s s erse yani daha yava artma olursa nfus, 676015den daha s s az olacaktr. Art yzdesi ykselirse yani daha hzl bir art olursa ns s fus, 676015den daha fazla olacaktr.

Vay canna! stel ve logaritmik fonksiyonlar daha baka nes relerde kullanyoruz?

102

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar Aslnda bilimde pek ok alanda kullanlr. Mesela, lkemizde ve dnyada birok yerde deprem gereiyle kar karya kalg s s maktayz. Haberlerde duyuyoruz "Richter leine gre 5, 5 byklg gnde deprem meydana geldi" diye. Ama bu 5, 5in nereden geldiini g te bu deer, 10luk tabandaki logaritma kullanlarak bulubilmiyoruz. Is g nan bir deerdir. g

Sekil 4.10: Sismograf.

Mete Hocam, bu bykl logaritmay kullanarak nasl bug luyoruz?

100 km D merkez s Odak noktas

Amerika Birleik Devletlerinden Profesr Charles F. Richter, s d merkezden 100 km uzaklkta ve sert zemine yerletirilmi s s s zel bir sismograa kaydedilmi zemin hareketinin, mikron (1 mikron s 1/1000 mm) cinsinden llen maksimum genliinin 10 tabanna gre g

Sekil 4.11: Depremin bykl, g d merkezden 100 km uzaklkta s ve sert zemine yerletirilmi zel s s bir sismograa hesaplanr.

logaritmasn depremin bykl olarak tanmlamtr. Richter lei g s g logaritmik olduundan, lekteki her tamsay fark deprem genliinde g g 10 kat arta denk gelir. Yani, rnein Richter leine gre 5 bykls g g gndeki bir depremin genlii, 4 byklndeki bir depremin genliig g g nin 10 kat, 3 byklndeki depremin genliinin ise 100 katdr. g g

Mthi! Gerekten, bunu bilmiyordum. s

Sekil 4.12de grdnz gibi depremin genlii 23 mm olarak g g

Sekil 4.12: Sismografda genliin g hesaplanmas.

llmtr. Acaba depremin bykl ka olabilir? s g ncelikle 23 mmyi mikrona evirmemiz gerekir. 1 mikron 1/1000 mm olduundan 23 mm 23000 mikrondur. 23000 g mikronun 10 tabanna gre logaritmas log 23000 4, 3 olacandan Richter leine gre bykl yaklak 4, 3 g g g s olur.

Harikasn Engin! Deprem hakknda bu kadar konutuumuz s g yeter. Deprem hakknda daha ayrntl bilgiyi okuma parasnda bulabilirsiniz.

Ne e Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Is Ben de kimyadaki kullanm alanndan bahsetmek istiyorum. Marketlerden aldnz pet iedeki sularn zerine baktg ss g nzda mineral deerleriyle birlikte pH deeri de yazmaktadr. te herg g Is gn iilen suyun kalite ve snandrma faktrlerinden biri olan pH deriiminin hesaplanmasnda logaritma kullanlr. Sulu zeltilerdeki [H+] s veya [OH-] deriimleri genellikle ok kk saylar olduundan ilems g s lerde kolaylk salamas iin deriimlerin 10 tabanna gre eksi logag s ritmalarn alarak deriimler tamsaylarla ifade edilir. pH deeri, sulu s g zeltideki [H+] iyonu deriiminin 10 tabanna gre eksi logaritmass iyonu deriiminin 10 tabanna gre eksi logaritmasdr, yani, s geri 7, 15dir. dr, yani, pH= log[H+]dr. pOH deeri ise, sulu zeltideki [OH+] g

103

pOH= log[OH+]dr. rnein, ehrimizdeki kaynak suyunun pH deg s

Kimya demiken, lise yllarmdayken yaptmz deneyler aks g lma geldi. Evet ben de hatrlyorum. Bakteri poplasyonundaki oalg may mikroskopla inceliyorduk ve bakteri poplasyonu ok hzl bir ekilde artyordu. s O zaman hayalimizde yle bir deney yapalm: Bir besi ortas mndaki bakteri poplasyonunu dnelim. Belli zaman aras lklarnda rnekler alarak bakteri poplasyonunun her saatte bir katna ktn belirlediimizi dnelim. Balangtaki bakteri says 100 g g s s olsun. t saat sonra bakteri poplasyonunu y(t) ile gsterirsek, t saat sonraki bakteri poplasyonunu hesaplayabilir misiniz? Balangtaki bakteri says 100 olduuna gre s g y(0) = 100dr. y(1) = 3 y(0) = 3 100

y(2) = 3 y(1) = 3 3 100 = 32 100

y(3) = 3 y(2) = 3 32 100 = 33 100

Buradan y(t) = 100 3 t eklinde bir genelleme yapabiliriz. Yani, bakteri poplasyonu s art fonksiyonu, bir sabit ile y = 3 t stel fonksiyonunun ars pmdr.

104

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

Ne kadar hzl bir art! ok gemeden bakteriler tm dnyay s kaplayabilir.

Yeterli besin, snrsz alan gibi ideal koullar altnda t zaman s sonraki art hesaplyoruz aslnda. Yani, teorik olarak kat s g st hesaplamalarmzda byle astronomik sonulara ulasak da, doa, s g bakterinin oalarak dnyay kaplamasna izin vermez neyse ki. g

Pnar Hocam, bu zamana kadar yaptmz rneklerde hep g stel art sz konusuydu. stel azaln sz konusu olduu s s g rnekler var m?

Olmaz m? stel azaln en gzel rnei radyoaktif bozuns g madr. Maddenin balangtaki ktlesi y0 olsun. t zaman s sonra kalan ktle y(t) olmak zere y(t)yi y(t) = y0 e kt formlyle buluruz. Burada k, stel azal katsaysdr. s

Su rnee bakalm: Bizmut-210un yar-mr 5 gndr. Ba g s langtaki ktlesi 1600 miligram ise 3 hafta sonra kalan ktleyi bulabilir misiniz?

Yar-mr de neymi? s

Ne e Yarar stel ve Logaritmik Fonksiyonlar? Is Maddenin yarsnn bozunmas iin gereken sredir.

105

Tamam o zaman, ben bulabilirim. Balangtaki ktlesi 1600 s g miligram ise y0 = 800dr. Yar-mr 5 gn olduundan 1 y(5) = 1600 = 800 olacaktr. 2 Miktar t gn sonra Kalan Miktar 1600 800 400 200 5 5 5 5 800 400 200 100

Yani, 1600 miligram Bizmut-210un 20 gn sonra kalan ktlesi 100 miligramdr. 25 gn sonra 50 miligram kalacana g gre, 3 hafta da 21 gn olduuna gre. . . Hmm. . . Demek ki g 100 miligramdan az 50 miligramdan fazla madde kalacaktr.

Kesin deeri bulmak isterseniz biraz nce yazdmz forml g g kullanmanz gerekecek. Haydi biraz aln bakalm. s

Bravo Genler! Bylece stel ve logaritmik fonksiyonlarn nerelerde kullanldn renmi oldunuz. Bundan sonra "Bu g g s fonksiyonlar ne iimize yarayacak?" eklinde serzenite bulunmazsnz s s s umarm.

zet
Bu nitede, y = a x eklindeki stel fonksiyonlarn tanm, stel fonks siyonlarn zellikleri ve grak izimleri zerinde durduk. y = a x stel fonksiyonun ters fonksiyonu olan y = loga x logaritmik fonksiyon kavramn verdik ve logaritmik fonksiyonun zellikleri ve bu fonksiyonlarn grak izimleri zerinde durduk. stel ve logaritmik fonksiyonlar, matematiksel modellemede ve bileik faiz hesaplar, nfus art, radyoaktif s s bozunma gibi birok problemlerin zmnde yaygn ekilde kullanls maktadr. Bu fonksiyonlarn nerelerde kullanldna dair rnekler vereg rek konunun pekitirilmesini saladk. s g

106

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

Okuma Paras

DEPREM ve LOGARTMA
Yerkabuu iindeki krlmalar nedeniyle ani olarak ortaya kan titreimlerin dalgalar halinde yaylarak getikleri ortamlar ve yer yzeyini sarsma olayna "DEPREM" denir. Deprem, insann hareketsiz kabul ettii ve gvenle ayan bast topran da oynayacan ve zerinde bulunan tm yaplarn da hasar grp, can kaybna urayacak ekilde yklabileceklerini gsteren bir doa olaydr. Odak noktas, yerin iinde depremin enerjisinin ortaya kt noktadr. Gerekte, enerjinin ortaya kt bir nokta olmayp bir alandr, fakat pratik uygulamalarda nokta olarak kabul edilmektedir. Episantr (D Merkez), odak noktasna en yakn olan yer zerindeki noktadr. Buras ayn zamanda depremin en ok hasar yapt veya en kuvvetli olarak hissedildii noktadr. Aslnda bu, bir noktadan ok bir alandr.

Odak noktas, d merkez ve sismik deprem dalgalarnn yayl

Depremin d merkez alan depremin iddetine bal olarak eitli byklklerde olabilir. Bazen byk bir depremin odak noktasnn boyutlar yzlerce kilometreyle de belirlenebilir. Bu nedenle "Episantr Blgesi" ya da "Episantr Alan" olarak tanmlama yaplmas geree daha yakn bir tanmlama olacaktr. iddet, herhangi bir derinlikte olan depremin, yeryznde hissedildii bir noktadaki etkisinin ls olarak tanmlanmaktadr. Dier bir deyile depremin iddeti, onun yaplar, doa ve insanlar zerindeki etkilerinin bir lsdr. Bu etki, depremin bykl, odak derinlii, uzakl yaplarn depreme kar gsterdii dayankllk dahi deiik olabilmektedir. iddet, depremin kaynandaki bykl hakknda doru bilgi vermemekle beraber, deprem dolaysyla oluan hasar yukarda belirtilen etkenlere bal olarak yanstr. Magnitd, deprem srasnda aa kan enerjinin bir ls olarak tanmlanmaktadr. Enerjinin dorudan doruya llmesi olana olmadndan, Amerika Birleik Devletleri'nden Prof. C. Richter tarafndan 1930 yllarnda bulunan bir yntemle depremlerin aletsel bir ls olan "Magnitd" tanmlanmtr. Prof. Richter, episantrdan 100 km. uzaklkta ve sert zemine yerletirilmi zel bir sismografla (2800 bytmeli, zel periyodu 0.8 saniye ve %80 snm olan bir Wood-Anderson torsiyon Sismograf ile) kaydedilmi zemin hareketinin mikron cinsinden (1 mikron 1/1000 mm) llen maksimum genliinin 10 tabanna gre logaritmasn bir depremin "magnitd" olarak tanmlamtr. Bugne dek olan depremler istatistik olarak incelendiinde kaydedilen en byk magnitd deerinin 8.9 olduu grlmektedir (31 Ocak 1906 Colombiya-Ekvator ve 2Mart 1933 Sanriku-Japonya depremleri). Gzlemevleri tarafndan bildirilen depremin magnitd, depremin enerjisi hakknda fikir vermez. nk deprem s veya derin odakl olabilir. Magnitd ayn olan iki depremden s olan daha ok hasar yaparken, derin olan daha az hasar yapacandan arada bir fark olacaktr. Yine de Richter lei (magnitd) depremlerin zelliklerini saptamada ok nemli bir unsur olmaktadr. Depremlerin iddet ve magnitdleri arasnda birtakm ampirik bantlar karlmtr. Bu bantlardan iddet ve magnitd deerleri arasndaki dnmleri aadaki gibi verilebilir. iddet Richter Magnitd IV 4 V 4.5 VI 5.1 VII 5.6 VIII 6.2 IX 6.6 X 7.3 XI 7.8 XII 8.4

Kaynak: T.C. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl Deprem Dairesi Bakanl, www.deprem.gov.tr

karn Katlar g

107

karn Kagtlar
1. log2 32 katr? 7. loga 32 = 5 ise ann deeri katr? g A) 2. Bir milyarn 10 tabanna gre logaritmas katr? 1 2 B) 2

3. Richter leine gre 6 byklndeki bir g g deprem ile, 3 byklndeki bir depremi mug kayese edebilir misiniz?

C) 4 1 D) 4 E) 2 8. 1 ay sreli bir ie giren bir kii iin aas s s g daki cret alma ekillerinden hangisi en avans tajldr?

4. Milyonda birin 10 tabanna gre logaritmas katr? A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9 5. log 2 0, 3 ise log 8 katr? A) 1, 2 B) 0, 4 C) 0, 6 D) 0, 9 E) 1, 6 6. log2 x = 6 ise xin deeri katr? g A) 4 B) 8 C) 16 D) 32 E) 64

A) 1000 TL B) lk hafta 6 TL, ikinci hafta 62 TL gibi 6nn I kuvvetleri eklinde artan bir cret s C) lk 15 gn 450 TL, son 15 gn 600 TL I D) lk 10 gn 300 TL, ikinci 10 gn 400 TL, I son 10 gn 500 TL E) Her 5 gnde bir 150 TL 9. Aadaki saylarn hangisi en byktr? s g A) log2 16 B) log3 9 C) log5 25 D) log 10 E) log 1000 10. Aadaki saylardan hangisi en kks g tr? A) 210 B) 102 C) 210 D) 102 E) 0

108

4 stel ve Logaritmik Fonksiyonlar

zmler
1. 25 = 32 olduundan log2 32 = 5dir. g 2. Bir milyar says 1 000 000 000 = 109 olduundan bir milyarn 10 tabanna gre logag ritmas log10 10 = 9 olur. 3. Richter leine gre depremin bykg l, d merkezden 100 km uzaklkta ve sert g s zemine yerletirilmi zel bir sismograa kays s dedilmi zemin hareketinin, mikron (1 mikron s 1/1000 mm) cinsinden llen maksimum genliinin 10 tabanna gre logaritmas idi. Richg ter lei logaritmik olduundan, lekteki her g g tamsay fark deprem genliinde 10 kat arta g s denk gelir. Yani, Richter leine gre 4lk bir g deprem, 3lk bir depremden 10 kat daha byk, 5lik bir deprem, 4lk bir depremden 10 kat daha byk ve 6lk bir deprem, 5lik bir depremden 10 kat daha byk olduuna gre g 6lk bir deprem, 3lk bir depremin 1000 katdr. 4. Milyonda biri
1 106 9

sler eit olduundan tabanlar da eit olmaldr. s g s Yani a = 2 olmaldr. Doru cevap B kkdr. g s 8. A kknda aylk cret 1000 TL, s C kknda aylk cret 450 + 600 = 1050 TL, s D kknda aylk cret 300 + 400 + 500 = 1200 s TLdir. E kknda her 5 gnde bir 150 TL kazanacans g dan ayda 150 6 = 900 TL kazanr. Ancak B kknda stel art sz konusudur. lk s s I hafta 6 TL, ikinci hafta 62 = 36 TL, nc hafta 63 = 216 TL ve son hafta 64 = 1296 TL alacaktr. Bu durumda aylk cret 6 + 36 + 216 + 1296 = 1554 TL olur. Yani, en avantajl olan B kkdr. s 9. A kknda log2 16 = log2 24 = 4, s B kknda log3 9 = log3 32 = 2 s C kknda log5 25 = log5 52 = 2 s

= 106 eklinde yazabis

D kknda log 10 = 1 s E kknda log 1000 = log 103 = 3 s eitlikleri vardr. O halde bu saylardan en bs yk olan 4 olduundan cevap A kkdr. g s 10. A kkndaki say 210 = 1024 ve s B kkndaki say 102 = 100 olduundan 1den s g byk saylardr. C kkndaki say s 210 = ve D kkndaki say s 1 210 = 1 1024

liriz. Bu saynn 10 tabanndaki logaritmas log 106 = 6 eklinde bulunur. Doru cevap B kkdr. s g s 5. log 2 0, 3 ise log 8 = log 23 = 3 log 2 3 0, 3 = 0, 9

6. log2 x = 6 ise logaritmann tanmndan x = 2 = 64 olmaldr. Doru cevap E kkdr. g s 7. loga 32 = 5 ise stel fonksiyonlara geers g sek a5 = 32 olur. Buradan a5 = 25 eitliinde
6

100 0 ile 1 arasndadr. Dolaysyla en kk say E kkndaki 0 saysdr. s

102 =

1 102

Yzde ve Faiz Hesaplar

Gke Zeynep Seluk

oca

5.

100 liralk haftalm nce %10 indirdiler, sonra %10 Engin arttrdlar, oldu 99 lira. Nerde benim 1 lira?

GENEL MATEMATK

NTE

YZDE ORAN

BLEK FAZ

FAZ BOR AMORTSMANI TAKSTLENDRME

DZ

DEME TABLOSU

110

5 Yzde ve Faiz Hesaplar

Yzde Hesaplar
Biraz da uygulama arkadalar! Simdiye kadar her derste yeni s bir matematiksel kavramla tantk. Bu derste yzde ve faiz s hesaplarnn nasl yapldn reneceiz. g g g Yzde hesaplarn renmemiz ne kadar iyi olur hocam. Ylg
Bir bykln %60 deg mek, eer o byklk 100 big rim olsayd 60 birimi demektir.

bana doru her yerde indirim vard. Bazlar yar yatna, s g bazlar %20, bazlar %60, hatta daha fazlas da vard!

Kocaman indirim ilanlaryla dkkanlarn vitrinlerini sslyorlar. stelik yzde iaretini de kimi saynn nne kimi de ardna s yazyor. Hocam, bu yzde gsterimine neden gerek duyuluyor? Arkadalar, aslnda %20 demek 0, 20 demektir. Ama hepimiz s bir nedenle kesirli ya da ondalk saylar pek sevimli bulmayz. Bu, belki tamsaylarn bize daha tandk olmasndandr.

Ne olurdu yalnzca tam saylar yeterli olsayd! Hayat o kadar kolay deil arkadalar. Yzde hesaplarnda, g s hatta genel olarak oranlarda, her zaman deilse de byk g ounlukla birden kk saylardan bahsederiz. Bundan dolay muhteg
Yzdeler byklk deil, g yalnzca orandr! Yani bir bykln ne kadarndan g bahsettiimizi ifade eder. g

melen insanlar 0,20 demek yerine

20 100

ya da %20 demeyi tercih ediyor.

Yani bu yzde gsterimi paydas 100 olan bir baya kesirden baka bir g s ey deildir. Yzde gsterimleri bal deiimlerin sz konusu olduu s g g gs g durumlarda faydaldr. Ama bir de mutlak deiimler var tabii. rnegs gin, bir maln yatnn 20 TL artmasndan ya da 40 TL azalmasndan sz edebiliriz. Bunlar maln yat zerindeki mutlak deiimlerdir. Bu gs saylar phesiz deiimin deeri haknda bilgi verir, hatta deiimin ne s gs g gs olduunu tm akl ile syler. g g

Tamam ite! Say ne kadar artm ya da azalm bildiimize s s s g gre, ne gerek var baka bir eye? s s

Yzde Hesaplar Ama bu mutlak saylar, sz konusu deiimin mahiyetini tam gs anlamyla ifade etmez arkadalar. Bu durum, rnein menkul s g kymetler borsasnda, ska grlr. Borsada iki farkl kat dnelim. g s Bir ay iinde bunlardan birinin yat 5 TLden 12 TLye, dierinin yat g da 100 TLden 180 TLye ykselsin. Mutlak olarak bakldnda birinci g kadn yat 7 TL ve ikinci kadn yat da 80 TL artmtr. Yani ikinci g g s kadn deeri mutlak olarak kat be kat fazla artmtr. Ama gerekte g g s durum byle midir, hangisi daha fazla kr getirir? Bir yatrmc elindeki 500 TL ile yat 5 TL olan kattan alsayd bunlardan g kr ederdi. Eer dier kattan alsayd bunlardan g g g
500 100 500 5

111

= 100 tane

alp ay sonunda parasn 100 12 = 1200 TLye ykseltir, yani 700 TL sonunda parasn 5 180 = 900 TLye ykseltir, dolaysyla 400 TL kr

= 5 tane alp ay
3 5

kesirli says hem " bl

ederdi. Buradan grlyor ki, yat mutlak olarak daha az artan ka gt ok daha fazla kr salayabilir. Yani bir ksm deiimlerin mevcut g gs bykln ne kadar olduunu bilmek o deiimin mutlak miktarn g g gs bilmekten ok daha anlaml olabilir. te yzde gsterimi bu bal deIs g s giimleri ifade etmek iin ok faydaldr. rnein bir hisse senedinin g deeri 100 TLden 180 TLye ykseldiyse hissenin deeri, bal olarak g g g 180100 80 = orannda artmtr. te bu art %80 olarak gsteriyoruz. s Is s
100 100

be" olarak hem de "bete " s s olarak okunur. Bu kesri 20 ile geniletirsek 60 olur. te s Is
100

%60 budur.

Yani, %p demek

p 100

demenin baka bir eklidir. s s

Ben de bu % gsterimini hep baka bir ey sanrdm hocam. s s Yani %12 derken
12 100

kesrini sadece baka trl okuyormus

uz! Saynn yars, te biri ya da eyrei derken bunlara bir s g zm bulmuuz, dierlerini de bu yzde oranlarla ifade edis g yoruz. Simdi bir saynn yars derken bu sayy yarma karlk gelen s
1 2

kesri ile arpyoruz. O halde bir saynn %25i dediimizde g

25 100

de bu sayy

1 4

kesri ile arpacaz. g

Yzde hesaplar gnlk hayatn ayrlmaz bir parasdr. Bir bykln %psi deyince, bu bykln 100 ksmndan p g g ksmnn kastedildiini anlyoruz. g
25 rnein 12nin %25i olan say 12 100 = 3dr. nceki derslerde denkg

Bir saynn %psi say saysdr. p 100

lemleri de rendiinize gre %20si 15 eden sayy da bulabilirsiniz, g g deil mi? g

20 100

lym. Buradan say = s

Bundan kolay ne olabilir hocam! Yani say

15100 20

= 15 olma-

= 75 bulunur.

112

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Bravo Zeynep, sessiz duruyorsun ama her eyi de bir gzel s anlamsn. Bir de bir bykln bir yzde oran art ya da s g s azal sonucu oluan yeni deeri de ok konu edilir. rnein 50 saysn s s g g %4 artrdmzda yeni say ne olur? g Bu da ok fazla zor olmamal hocam. Balangta verilen sas yya yzde oran art kadar eklenmeli ya da yzde oran eksis lii kadar karlmal sanrm, deil mi? s g

Haklsn Seluk. 50 saysn %4 artrdmzda oluan say g s bir say %p artrldnda oluan yeni say, g s
Sekil 5.1: Fatihin altn sikkeleri.

50 + 50

4 100

= 52dir. Bu durumda bir genelleme yaplrsa,

p 100

say + say olur.

Benzer ekilde bir say %p azaltldnda oluan yeni say, s g s say say ise b = 1 +
p 100 p 100

olur. a bir say ve b de bu a saysn %p artrdmzda oluan yeni say g s a olur. Benzer ekilde, bu a saysnn %p azal sonus s
p

cunda oluan say da 1 100 a olur. s

Bir a saysn %p artrsak sop nu 1 + 100 a olur. Ayn a saysn %p azaltrsak sonu p 1 100 a olur.

rnein, haftalk harl 50 TL olan bir ocuun harl %20 g g g g orannda azaltlrsa bu ocuun haftalk harl ne olur arkag g dalar? s Harln azalma oran %20 olduunda, bunun harlkta g g meydana getirdii mutlak azalma 50 g yeni harlk 50 10 = 40 TL olur.
20 100

= 10 TLdir. Yani

nallah bu ocuun harln yine %20 orannda artrrlar I s g g da, ocuk eski harlna kavuur. g s Bakalm! 40n %20si 40
20 100

= 8dir. Dolaysyla harlk,

ayn oranda artrlrsa yeni harlk 50 TL olmaz, 48 TL olur. Ortada 2 liralk bir kayp var. Yzde hesaplar yaparken hangi saynn yzdesinin alnd ok nemlidir. nk, yzde deiim o byklg gs gn kendisiyle orantl bir deiimdir. gs

Aritmetik ve Geometrik Diziler Ben de buna son bir rnek vereyim. Geenlerde bir ceket aldm. Ceketin sezon yat 200 TL olmasna karn ucuzlukta s 130 TL ye dm, ben de karmadm. Acaba bu ceketin yatnda yzde s s ka indirim yaplmtr, bulabilir misiniz? s Zevkle hocam. Aldnz ceket mutlak olarak 200 130 = 70 g TL ucuzlam. Bu durumda "70 says 200 n yzde kadr?", s sorusunu yantlamak yeterli. Yani 70 = 200 x 100
70100 200

113

denklemini zmeliyiz. Bu denklemden x = lunur. ndirim oran %35 olmu hocam. I s

= 35 bu-

Teekkrler Zeynep. s

Aritmetik ve Geometrik Diziler

Simdi de belli orandaki artlarn tekrar tekrar gerekletii s s g durumlar ele alalm. Bunun iin de dizi kavramna deing memiz yerinde olacaktr. Dizi denilen ey her n doal saysna, belli bir s g kuralla, bir say karlk getirme iidir. s s Eer n doal saysna karlk getirilen sayy an ile gsterirsek, baz dig g s zilerde n ne olursa olsun an+1 an says sabit olabilir. Hi deimeyen gs bu sayya ortak fark ve byle bir diziye bir aritmetik dizi denir. rnein g an = 3n + 2 eklinde verilen dizi, ortak fark 3 olan bir aritmetik dizidir. s Bu dizinin ilk bir ka terimi a1 = 3 1 + 2 = 5, eklindedir. s oran sabit olabilir. Bu sabit orana ortak arpan ve an byle bir diziye de bir geometrik dizi denir. rnein an = 10n eklinde g s verilen dizi de, ortak arpan 10 olan bir geometrik dizidir. Bu dizinin ilk bir ka terimi a1 = 101 = 10, a2 = 102 = 100, a3 = 103 = 1000 Baz dizilerde de an+1 a2 = 3 2 + 2 = 8, a3 = 3 3 + 2 = 11

eklindedir. Biz daha ok geometrik dizilerle ilgileneceiz. s g

114

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Ben de baka bir geometrik dizi rnei vereyim hocam. s g s bn = 3 10n eklinde verilen dizi de bir geometrik dizidir ve
bn+1 bn

= 10 olduundan ortak arpan da 10dur. Diziye ait bir g

ka terim ise b1 = 3 10 = 30, olarak verilebilir. b2 = 3 102 = 300, b3 = 3 103 = 3000

Aslnda geometrik diziler ok yaygndr. rnein stel ve logag ritmik fonksiyonlar dersinde grdnz, gl kaplayan nilg fer ieklerinin saylarnn oluturduu dizi de ortak arpan iki olan bir s g geometrik dizidir. (an ile ninci gndeki nilfer iei saysn gsteriyog ruz.)
Sekil 5.2: Matematiki Eulerin resmini tayan 10 svire Frang. s I

Dizilerle ilgili son olarak, geometrik bir dizinin ve aritmetik bir dizinin ilk n terimlerinin toplamndan bahsedelim arkadalar. an dizisi ortak fark k olan bir aritmetik dizi olsun. Bu durumda s cinsinden yazlabilir. Bazlarn ak olarak yazarsak: a2 a1 = k olduundan a2 = a1 + k g a3 a2 = k olduundan g . . . a3 = a2 + k = a1 + 2k . . . her n iin an+1 an = k olacandan, dizinin btn terimleri a1 ve k g

an an1 = k olduundan an = a1 + (n 1)k g

olur. Bu gzlemden sonra aritmetik bir dizinin ilk n teriminin toplam,

a1 + a2 + + an = a1 + (a1 + k) + (a1 + 2k) + + (an + (n 1)k) = a1 + (n 1).a1 + [1 + 2 + 3 + + (n 1)] k = n.a1 + [1 + 2 + 3 + + (n 1)] k

olarak elde edilir.

Hocam, o uzun toplam ne yapacaz? g

Aritmetik ve Geometrik Diziler Gauss 10 yandayken bu toplam iin, zekice bir manevrayla, s ksa bir forml bulmu. Size bu hikayeyi anlataym. Gauss ilks okuldayken snfn grltsnden sklan retmen, snf bir sre meg s gul edip kafasn dinlemek iin, rencilerden 1den 100e kadar olan g saylar toplamalarn istemi. Ksa bir sre sonra kk Gaussun bir s ey yapmadan oturduunu grnce aknlkla "ne oldu, neden yapms g s s yorsun?" diye sormu. Fakat, Gaussun "bitirdim" yant, retmeni ok s g artm. Gaussun zek dolu yntemi aslnda ok basitti. s s s 1 + 2 + 3 + + 98 + 99 + 100 = S olsun. Eer bu toplam ters srada yazarsak 100+99+98+ +3+2+1 g yine S olur, nk ters srada yazmak toplamn deerini deitirmez. g gs Simdi bu iki toplam aada grld gibi alt alta yazp toplayalm. s g g
1 + 100 101 + + + 2 99 101 + + + + + + 98 3 101 + + + 99 2 101 + + + 100 1 101 = = = S S 2S

115

Sekil 5.3: Matematiki Gaussun resmini tayan 10 Alman Mark. s

Grld gibi son satr 101lerin toplam oldu. Son satrda 100 tane g 101 olduundan 100 101 = 2S olur. Yani S = g
100.101 2

= 5050 dir.

Bu kk ocuun ynteminin aynsn kullanarak g S = 1 + 2 + 3 + + (n 1) + n toplamn da bulabiliriz. Ayn ilemi uygularsak bu defa son satrda n s tane (n + 1)in toplam kacak. Yani 2S = n(n + 1), dolaysyla S= n(n + 1) 2

elde edilir. Bu forml kullanarak aritmetik dizinin ilk n teriminin toplamn artk yle yazabiliriz: s a1 + a2 + + an = na1 + [1 + 2 + 3 + + (n 1)] k (n 1)((n 1) + 1) = na1 + k 2 (n 1)n = na1 + k. 2
1+ 2+ 3+ + n = n(n + 1) 2

Benzer basitlikte bir toplam ifadesi geometrik diziler iin de elde edilebilir mi hocam?

116

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Evet Gke. Geometrik dizilerin toplam forml ilerde iimize s de yarayacak. an dizisi ortak arpan k olan bir geometrik dizi olsun. O halde a2 = k olduundan a2 = a1 k g a1 a3 = k olduundan a3 = a2 k = a1 k2 g a2 a4 = k olduundan a4 = a3 k = a2 k2 = a1 k3 g a3 . . . . . . an = k olduundan an = a1 k n1 g an1 olur. Simdi ilk n terimin toplam a1 + a2 + + an = a1 + a1 k + a2 k2 + + a1 k n1 = a1 (1 + k + k2 + + k n1 )

olarak bulunur.

Hocam, burda da yine uzun bir toplam var.

Sekil ras. 5.4: Matematiki Cahit Arfn resmini tayan 10 Trk Lis

Evet Gke, yine bir kurnazlk gerekiyor. 1 + k + k2 + + k n1 ifadesini k ile arpalm: (1 + k + k2 + + k n1 )k = k + k2 + + k n1 + k n Simdi bu eitliin sa tarafna 1i ekleyip, karalm: s g g (1 + k + k2 + + k n1 )k = 1 + k + k2 + + k n1 + k n 1 olur. Eer 1 + k + k2 + + k n1 = T dersek, g

1+k+k2 + +k n =

k n+1 1 k1

T k = T + k n 1, yani T k T = k n 1 ya da T (k 1) = k n 1 olup, buradan T= kn 1

k1 elde edilir. Eer k says 1den kkse bu forml daha estetik olsun diye g T= 1 kn 1k
1k n 1k

eklinde ifade etmi olduk. s s

eklinde de yazlr. Demek ki a1 + a2 + + an toplamn a1 s

Bileik Faiz s Okul yllarmda, geometrik diziyle tantmda, retmenim s g g yle bir soru sormutu: nmzde bir tas orba ve elimizde s s bir kak, bu orbay imek istiyoruz; ama belli bir kuralla. Kural da s yle: itiimiz her kak orba bir nceki kan yars kadar olacak. s g s sg Yani ilk hamlemiz bir dolu kak, ikinci hamle yarm kak, nc hamle s s
1 4

117

kak, drdnc hamle s

1 8

ve bu ekilde srp gidecek; soru da bu s

tastaki orbann ne zaman biteceiydi. g

ki dakikada biter o orba hocam! I

Biz de, o zamanlar yle dnmtk! lk hamlede 1 kak s s I s 1 3 orba iiyoruz. kinci hamle sonunda 1 + = kak orba I s iiyoruz. nc hamle sonunda 1 + 1 + 1 = 2 4 1 2 1 4 1 8
7 4 2 2

kak orba iiyoruz. Bu s

ekilde n + 1 hamle yaptmz dnelim. n + 1inci hamle sonunda, s g s 1+ + + + + 1 2n olduunu grmtk. g s

Burada n yerine n + 1 alrsak,

kak orba ieriz. 1 + k + k2 + + k n1 = s

1k n 1k

1 + k + k2 + + k n = olur. Burada da k yerine 1 2 1 4

1 2

1 k n+1 1k

koyarsak, 1 2n 1
1 2n+1 1 2

1+

1 8

+ +

=2

1 2n

olur. Bu son elde edilen say da grdnz gibi 2den kktr. Yani g ne kadar urarsak uraalm, deil tas bitirmek, 2 kak orba bile g s g s g s iemeyiz.

Bilesik Faiz
Arkadalar, stel ve logaritmik fonksiyonlar dersinde biles ik faizi tanmlayp faiz hesaplarnn ilk rneklerini grms s tk. Bu hesaplarn nasl yapldn tekrarlamayalm isterseniz. O derste g 5000 TLnin %15 yllk bileik faizle bankaya yatrldnda, t yl sonra s g 5000 1 +
15 100 t

TLye ulatn elde etmitik. s g s

118
Gsterimler szcklerin ingilizce karlklarnn ilk harfs lerinden geliyor. P "principal" szcnden, r "rate" g szcnden ve t de "time" g szcnden. g

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Bunun bir genellemesini yapalm. Yani 5000 TL yerine P TL ve faiz oran olarak da %15 (yani 0, 15) yerine key bir r oran alnrsa formlde yalnzca bunlar deitirmek yeterlidir. Bu durumda t yl sonra elimize gs geecek para miktar P(1 + r) t TL olur.

Tabii yln da yle pek nemi yok; yl yerine ay, ay ya da baka bir zaman dilimi alnabilirdi. s

Evet, yl yerine dnem terimini kullanarak bu ilikiyi yle s s ifade edebiliriz: P TL tasarrufumuzu bir bankada, dnemlik r bileik faizle deerlendirirsek n dnem sonra tasarrufumuzun ulaas g s ca deer nedir? Eer paramzn n dnem sonra ulaaca deeri Pn ile g g g s g g gsterirsek Pn = P(1 + r)n olur.

sterseniz imdi benim karlatm bir problemi tartalm. I s s s g s Geenlerde eimle bir otomobil almak istedik, hatta birini bes gendik, yat da 30000 TL idi. Eim ve ben ayda ancak 1000 TL biriktis rebiliyoruz. Bir banka ayda %0, 50 faiz veriyormu birikimlerimize. Biz s her ay biriktirdiimiz bu paray o bankaya yatrsak ve aldmz faizleri g g de zerine eklesek ka ay sonra o otomobili alacak paramz olur?

zme balamadan nce unu belirtelim arkadalar, faiz hes s s saplarnda saylar virglden sonra iki hane olacak ekilde yus varlayacaz. Nihayetinde kurutan daha kk bir para birimimiz yok. g s Zaten bankalar da bu ekilde kullanyor. s

Simdi problemi zmeye alalm arkadalar. Bu yntemle n s s ayda ka lira biriktirebileceimizi hesaplayalm. Balangtaki g s 1000 liramz n ay sonra 1000(1+0, 005)n olacak. 2nci ay yatracamz g 1000 lira ise n1 ay bankada kalaca iin sonuta 1000(1+0, 005)n1 g liraya ulaacak. 3nc ay yatracamz 1000 lira n2 ay bankada kalas g ca iin sonuta 1000 (1 + 0, 00)n2 liraya ulaacak. Bu ekilde devam g s s edersek (n 1)inci ayda yatracamz para bir ay faizde kalaca iin g g birikimi olarak elimizde olacak. Demek ki n ay sonra elimizde toplam, 1000 (1 + 0, 005) lira olacak. Ve nihayet ninci ayda da 1000 lira o ayn

Bileik Faiz s

119

1000 (1, 005)n + 1000 (1, 005)n1 + + 1000 1, 0050 + 1000 = 1000 [(1, 005)n + (1, 005)n1 + + 1, 005 + 1] TL

olacak. Yine ayn toplam karmza kt, hocam! s 1 + k + k2 + + k n = k = 1, 005 iin

k n+1 1 k1

formln kullanacaz. g

1000 [(1, 005)n + + 1, 005 + 1] = 1000 = 1000 olur.

(1, 005)n+1 1 1, 005 1 (1, 005)n+1 1 0, 005

Biz bu miktarn nnin hangi deeri iin 30000 TLye ulaacag s gn aryorduk. Yani, hangi n iin ilk defa 1000 olur. nce, 1000 (1, 005)n+1 1 0, 005 = 30000 (1, 005)n+1 1 0, 005 30000

eitliini gz nne alalm. Buradan s g (1, 005)n+1 1 = 0, 15 ya da (1, 005)n+1 = 1, 15

olur. Simdi her iki tarafn logaritmasn alp, hesap makinasna bakarsak (n + 1) log 1, 005 = log 1, 15 n+1= log 1, 15 log 1, 005 28, 02

bulunur. Demekki n 27, 02 olup, 27nci ay sonunda, hemen hemen 30000 TLye ulam oluruz. s s

Hocam, "hemen hemen" dediiniz ne oluyor? g

120

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Peki Seluk, onu da tam hesaplayalm. 27nci ayn sonunda elimizde 1000
(1,005)28 1 0,005

= 29974, 52 TL olur.

Hocam, bu kadar ay para biriktirip bekleyeceinize, otomog bil kredisi ekseniz daha iyi olmaz m? Bir taraftan arabanz kullanrken, dier taraftan da borcunuzu dersiniz. g

Bor Amortisman
Gke bizi bor amortisman konusuna getirmi oldu. Ben s de zaten bu konudan bahsetmek istiyordum. Bor amortismanndan kastmz, uygun bir faizle bor alnan bir parann, taksitler
tfa szc gnlk hayatta I g pek kullanlmamasna rag men bundan treyen itfaiye ne kadar yaygn bir kullanma sahip. tfa borcu snI drrken, itfaiye de yangn sndryor!

halinde geri denmesidir. Eskiden borcun itfas denilirdi. Sanrm, amortisman daha yaygn kullanlan bir terim.

Geri deme desek daha kolay olmaz myd hocam? Belki de olurdu. Ama burada asl vurgulanan ey borcun taks sitler halinde geri denmesi. Pnar Hocann otomobil kredisine biraz sonra dneriz, balang olarak yle daha basit bir problem s s dnelim arkadalar. Bankadan aylk %1, 37 faizle 5000 TL kredi als s dmz varsayalm. Bu borcu da aylk 1000 TL eit taksitlerle bankaya g s geri demek istersek bu bor ka ayda biter? Bu problemi, genel duruma daha rahat hakim olabilmek iin adm adm zelim. Borcu aldktan bir ay sonra aldmz g bor iin aylk bir faiz uygulanacak ve bu faiz de 50000, 0137 = 68, 50 TL olacaktr. Aylk taksit 1000 TLyi dedikten sonra kalan bor miktar 1000 TLnin 68, 50 TLsi faiz demesi ve geri kalan 5068, 50 1000 = 4068, 50 TL olacaktr. Bankaya birinci ay iin denen

1000 68, 50 = 931, 50 TLsi ise anapara demesidir. Birinci ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor 5000 TL 1000 TL 5000 0, 0137 = 68, 50 TL

931,50 TL 5000 + 68, 50 1000 = 4068, 50 TL

Bor Amortisman olacaktr.

121

kinci ay daha az faiz deyeceiz arkadalar. Devreden I g s borcumuz 4068, 50 TL olduundan bu miktar iin faiz g vereceiz, bu da 4068, 50 0, 0137 = 55, 74 TLdir. Aylk taksit 1000 g TLyi dedikten sonra kalan bor 4068, 50 + 55, 74 1000 = 3124, 24 TL olur. Bu ay sonunda dediimiz 1000 TLnin 55, 74 TLsi faiz demesi g ve kalan 1000 55, 74 = 944, 26 TLsi anapara demesidir. kinci ayn sonu itibar ile I Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor olacaktr. 4068,50 TL 1000 TL 4068, 50 0, 0137 = 55, 74 TL

944,26 TL 4068, 50 + 55, 74 1000 = 3124, 24 TL

Her defasnda kalan borcumuz iin yalnzca bir dnemlik faiz dyoruz.

nc ayn sonunda ne olacan da ben hesaplayabilir mig yim? Devreden bor 3124, 24 TL olduundan bu miktar iin g faiz deyeceiz, bu da 3124, 24 0, 0137 = 42, 80 TLdir. Faiz g biraz daha aaya ekildi! Aylk taksit 1000 TLyi dediks g ten sonra, kalan bor 3124, 24 + 42, 80 1000 = 2167, 04

TL olur. Bu ay denen taksidin 42, 80 TLsi faiz ve kalan yecek olursak:

1000 42, 80 = 957, 20 TLsi anapara demesidir. zetle-

nc ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Kalan bor olacaktr. 3124,24 TL 3124, 24 0, 0137 = 42, 80 TL 1000 TL

Anapara demesi 1000 42, 80 = 957, 20 TL

3124, 24 + 42, 80 1000 = 2167, 04 TL

Sanrm olay anlald arkadalar. Her ay bir nceki aydan s s devreden borca %1, 37 faiz uyguluyoruz. Sonra da 1000 TL taksit dedikten sonra kalan miktar bizim yeni borcumuz oluyor. Ksalk iin bunlar dorudan yazalm. g

122 Drdnc ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor 2167,04 TL 1000 TL

5 Yzde ve Faiz Hesaplar

2167, 04 0, 0137 = 29, 69 TL

1000 29, 69 = 970, 31 TL

2167, 04 + 29, 69 1000 = 1196, 73 TL 1196,73 TL

Beinci ayn sonu itibar ile s Devreden bor Faiz demesi Aylk taksit Anapara demesi Kalan bor 1196, 73 0, 0137 = 16, 39 TL

1000 TL

1000 16, 39 = 983, 61 TL

1196, 73 + 16, 39 1000 = 213, 12 TL

Altnc ayn sonu itibar ile Devreden bor Faiz demesi deme 213,12 TL 213, 12 0, 0137 = 2, 92 TL 216,04 TL

Sonu olarak altnc ayn sonunda borcumuz bitmi oldu. Altnc ay sos nunda bir nceki aydan devreden 213, 12 TL ile bu miktara uygulanan bir aylk faizin toplam 213, 12 + 2, 92 = 216, 04 TLyi deyip borcu bitirdik; nk son kan miktar aylk taksitten daha kktr.
Son ay denen 216, 04 TL bizim bu bor iin fazladan dediimiz para, yani dedig gimiz toplam faiz oldu. Faiz miktar da bor azaldka azald iin ilk aylarda en g yksek seviyedeydi, zamanla gittike azald.

Btn bunlar bir tabloda zetleyebiliriz arkadalar, bankas larda benzer deme tablolar vermiyorlar m zaten! Devreden Faiz Aylk Kalan Bor 1. ay sonunda 2. ay sonunda 3. ay sonunda 4. ay sonunda 5. ay sonunda 6. ay sonunda 5000 4068,50 3124,24 2167,04 1196,73 213,12 demesi 68,50 55,74 42,80 29,69 16,39 2,92 Taksit 1000 1000 1000 1000 1000 216,04 Bor 4068,50 3124,24 2167,04 1196,73 213,12

Bu tablo ve hesaplar iin bir ka noktay akla kavuturalm. Tabloda g s grdnz gibi (hesaplarda da) bir ayn sonunda kalan bor miktar g (tabloda son stun) devam eden ay iin birinci stunda olup, bu devreden bortur. Her ay iin bu devreden borca bir aylk faiz dyoruz.

Bor Amortisman Simdi bu rnekten sonra genel durumu anlamaya alalm s arkadalar. Yine bu hesapta da borcun ne zaman biteceini s g aratrp buradan genel duruma geelim. Bir bankadan A TL borcu ds nemlik r faiz oran ile alalm. Eer bankaya bu borcu her dnem B TL g lik eit taksitlerle demek istersek borcu hangi dnemde amorti etmi s s oluruz?

123

Biz bir nceki problemde dnemi ay olarak almtk deil mi s g hocam?

Evet Engin. Ama yl ya da baka bir zaman dilimi de olabilir, s bunun nemi yoktur.

Her dnemin sonunda B TL miktar bankaya dyor ve borcumuzu bir miktar azaltyoruz. Yani her dnemin sonunda bor miktarmz deiime uruyor. n dnem sonra borcumuzun sfrlanacags g gn varsayalm ve k = 1, 2, . . . , n olmak zere, knc dnem sonundaki borcumuzu Ak ile gsterelim. Yani, A1 = Birinci dnemin sonunda kalan bor miktar

A2 = kinci dnemin sonunda kalan bor miktar I . . . . . . Ak = knc dnem sonunda kalan bor miktar . . . . . . An = 0 olur.

O zaman Ak y Ak1 cinsinden hesaplarsak iimizi kolaylatrs s duundan knc dnemde yalnzca bu miktar iin faiz deyeceiz. Bir g g dnem iin faiz oran r olduundan knc dnemde r Ak1 kadar faiz g mizden, knc dnem sonunda kalan bor: Ak = (1 + r)Ak1 B olur. Bunu kk bir tablo ile daha anlalr hale getirelim. s m oluruz. (k 1)inci dnem sonunda borcumuz Ak1 ols

demeliyiz. Dier yandan dnemin sonunda da B TL taksit deyeceig g

124 Dnem k1 k Devreden Bor ... Ak1 Faiz demesi ... rAk1 Aylk Taksit ... B

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Kalan Bor Ak1 (1 + r)Ak1 B

Simdi arkadalar, s A1 = (1 + r)A B olduunu biliyoruz. O halde bulduumuz denklem bize A2 yi verir. Yani g g A2 = (1 + r)A1 B = (1 + r)[(1 + r)A B] B olarak bulunur. Artk A2 yi bildiimize gre A3 de bize yine ayn denklem g verir. Belki A3 yazarsak bir tahminde bulunabiliriz! Bu hesab da ben yapaym hocam. A3 = (1 + r)A2 B = (1 + r)2 A B[(1 + r) + 1)]

= (1 + r)((1 + r)2 A B[(1 + r) + 1)]) B = (1 + r)3 A B[(1 + r)2 + (1 + r) + 1]

olur. Her bir k iin Ak = (1 + r)k A B[(1 + r)k1 + (1 + r)k2 + + (1 + r) + 1] olur. Bu tahminimizin doru olduunu tmevarmla hemen gsterebilig g riz, ama imdi buna hi girmeyelim. s B nin katsays olan toplam daha nce rendiimiz forml g g yardmyla 1 + (1 + r) + (1 + r)2 + + (1 + r)k1 = eklinde ifade edebiliriz. Buradan da s Ak = (1 + r)k A B bulunur. (1 + r)k 1 (1 + r) 1 = (1 + r)k 1 r

(1 + r)k 1 r

Bor Amortisman Biz An = 0 olan n deerini aradmz iin g g (1 + r)n A B (1 + r)n 1 r r(1 + r)n A = B[(1 + r)n 1]

125

= 0 yani

ilikisine ulam oluruz. te bu denklem bor amortismanna hkmes s s Is den denklemdir. Bu denklem grdnz gibi drt deikene baldr. g gs g Bunlar A, B, r ve ndir. Eer bunlardan n bilirsek drdncsn g denklemden zeriz. Bizim iin nemli olan aylk taksit miktardr; anapara, faiz oran ve dnem says verildiinde bu denklemden aylk takg sidi hesaplayabiliriz: B=A r(1 + r)n (1 + r)n 1

Simdi benim otomobil kredisine dnebiliriz artk.

Hocam ben de bu arada otomobil kredisi faizinin %1, 14 olduunu cep telefonundan rendim. g g Gkenin syledii faiz oranyla 30000 TL kredi ekelim. g Eer ayda 1000 TL taksitle bu borcu geri dersek ka ayda g biteceini formlmzle hesaplayalm. r = 0, 0114, B = 1000 ve g A = 30000 deerleri formlde yerlerine yazlrsa g 1000 = 30000 = 30000 olur. (1, 0114)n = x denilirse 1000 = 30000 olur. Buradan x = (1, 0114)n =
1 0,658 1 0,658

0, 0114(1 + 0, 0114)n (1 + 0, 0114)n 1 0, 0114(1, 0114)n (1, 0114)n 1

(0, 0114)x x 1

yani

x 1 = (0, 342)x

bulunur. x = (1, 0114)n olduunu anmsarsak g

olur. Her iki tarafn logaritmalar alnrsa log 0, 658 log 1, 0114 36, 94

n log 1, 0114 = log 0, 658 n =

elde edilir. O halde banka kredisi ile arabay alrsak borcumuz ancak 37nci ayda biter. Yani bankaya faiz olarak hemen hemen 7000 TL fazladan deme yapm oluruz. Fakat otomobilimizi de hemen alm olacas s g mz iin bir an nce de istediimizi elde etmi olacaz. Tabii bu zor bir g s g karar, bu faizi mi demeli yoksa parann birikmesini mi beklemeli?

126

5 Yzde ve Faiz Hesaplar Son olarak amortisman formlmz iin u rnei yapalm ve s g dersi bitirelim arkadalar. Bir arkadam bir bankadan ihtiya s s kredisi kulland. Ald kredi miktar 10000 TL, vadesi 24 ay ve aylk g bileik faiz %1, 27 idi. Buna gre arkadamn aylk taksidi ne kadar s s olacak? Ben hesaplayaym hocam. Formlmz B=A r(1 + r)n (1 + r)n 1

eklindeydi. Burada A = 10000, r = %1, 27 = 0, 0127 ve s n = 24 alrsak: B = 10000 bulunur. 0, 0127(0, 0127 + 1)24 (0, 0127 + 1)24 1 = 486, 01 TL

zet
Bu blmde yaantmzn bir paras olan yzde ve faiz hesaplarn ins celeyip, bileik faiz uygulamalar yaptk. Sonrasnda bankalardan kredi s kullanrken iin en nemli esi olan bor amortisman formln elde s g edip uygulamadan rnekler verdik.

Okuma Paras

127

Okuma Paras

Kaime
Osmanl mparatorluu'nda ilk banknotlar idari, sosyal ve yasal reformlarn gndeme geldii tanzimat dneminde tedavle karlmtr. Banknotlar bu dnemde esas olarak reformlarn finanse edilmesi amacyla baslmtr. lk Osmanl banknotlar Abdlmecit tarafndan 1840 ylnda "Kaime- Nakdiye- Mutebere" adyla, bugnk dille "Para Yerine Geen Kat", bir anlamda para olmaktan ok faiz getirili bor senedi veya hazine bonosu niteliinde olmak zere karlmtr. Bu paralar matbaa basks olmayp, elle yaplm ve her birine de resmi mhr baslmtr. Kaimelerin zaman ierisinde taklidinin kolayca yaplmas ve kat paraya olan gvenin azalmas nedeniyle 1842 ylndan itibaren matbaada bastrlmasna balanarak, el yapm olanlarla deiimi salanmtr. Osmanl mparatorluu'nda 1862 ylna kadar eitli ekil ve miktarlarda kaime ihra edilmitir. Osmanl mparatorluu'nda, 1856 ylnda ngiliz sermayesi ile kurulan Osmanl Bankas "Bank- Osmani", 1863 ylnda Fransz ve ngiliz ortaklnda "Bank- Osmanii ahane" adyla bir devlet bankas niteliini kazanmtr. Osmanl mparatorluu'nun sk sk Avrupa piyasalarndan borlanmak zorunda kald dnemlerde ngiltere ve Fransa, devletten ziyade, kendi idaresi altndaki bu bankaya gven duymu ve mali ilikilerini bu banka kanalyla yrtmeyi tercih etmitir. Osmanl mparatorluu, Osmanl Bankas'na hkmetin hi bir biimde kat para basmayaca ve baka bir kuruma da bastrmayaca taahhdnde bulunarak, 30 yl sr e ile kat para ihrac imtiyazn vermitir. Osmanl Bankas ilk olarak 1863 ylnda, istendiinde altna evrilmek zere, Maliye Nezareti ve kendi mhrlerini tayan banknotlar tedavle karm, 1863-1914 yllar arasnda da eitli ekil ve miktarlarda banknot ihra etmitir. Yukarda belirtilen taahht verilmekle birlikte, Osmanl ynetimi Osmanl Bankas ile anlaarak, halk arasnda "93 Harbi" olarak bilinen 1876-1877 Osmanl-Rus Sava srasnda, sava masraflarn karlayabilmek amacyla kaime ihra etmitir. Kaimeler, 30 Mart 1915 ylnda karlan bir kanunla "Evrak- Nakdiye"ye dntrlmtr. Kurulu yllarnda Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin kendine ait madeni ve kat paralar olmadndan 1927 ylna kadar Osmanl mparatorluu dneminden devren kalan madeni paralarla "Evrak- Nakdiye"ler tedavlde kalmtr.
2O kuruluk kaimenin n yz ve arka yz

Kaynak: http://www.tcmb.gov.tr/

128

5 Yzde ve Faiz Hesaplar

karn Kagtlar
1. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 12 ay vade ile 5000 TL tketici kredisi ekilirse, aylk geri deme taksitleri ne kadar olur? A) 453, 12 C) 470, 70 E) 465 2. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 24 ay vade ile 5000 TL tketici kredisi ekilirse, aylk geri deme taksitleri ne kadar olur? A) 252, 25 C) 245, 11 E) 160, 74 9. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 3. Bir bankadan %1, 25 aylk faiz oran ve 36 ay vade ile 5000 TL tketici kredisi ekilirse, aylk geri deme taksitleri ne kadar olur? A) 185, 65 C) 184, 25 E) 173, 32 4. Bir saynn %17si ile %25inin toplam 21 olduuna gre, bu say aadakilerden hangig s g sidir? A) 30 C) 50 E) 200 5. Ortak arpan 2 ve ilk terimi 3 olan bir geometrik dizinin drdnc terimi aadakis g lerden hangisidir? A) 24 C) 26 E) 28 6. Bir yatrmc 10000 TL parasnn %70i ile yat 5 TL olan bir hisse senedi alyor. Kalan paras ile de yat 20 TL olan baka bir hisse s B) 30 D) 32 B) 40 D) 100 B) 160, 50 D) 165, 70 12 ay vade ile 10000 TL tketici kredisi ekilirse, borcun amortisman sonucunda denen toplam faiz miktar aadakilerden hangisis g dir? A) 830, 99 TL C) 850, 60 TL E) 840, 45 TL 10. Sezon yat 180 TL olan bir ayakkabnn yat indirimde 135 TLye dmtr. Bu s s durumda ayakkabdaki indirim oran aadas g kilerden hangisidir? A) %20 C) %25 E) %30 B) %35 D) %40 B) 830, 20 TL D) 835, 50 TL B) 250, 50 D) 242, 43 B) 450, 55 D) 440, 46 senedi alyor. Bir ay sonra yat 5 TL olan ka gt 7 TLye ve yat 20 TL olan kat 25 TLye g ykseliyor. Bu yatrmcnn toplam kr yzde ka olmutur? s 7. Bir bankann aylk faiz oran %1, 2 ise yllk faiz oran aadakilerden hangisidir? s g A) %10 C) %13 E) %15 8. Aylk enasyon orannn %0, 8 olduu bir g lkede yllk enasyon oran nedir? B) %18 D) %21

zmler

129

zmler
1. Geri deme iin bulduumuz bor amorg tisman formlnde B = A r(1 + r)n (1 + r)n 1 B = 5000 0, 0125(1 + 0, 0125)36 (1 + 0, 0125)36 1 = 173, 32 TL bor amortisman formlnde n = 36, r = 0, 0125, A = 5000 TL deerlerine yerleg rine yazlrsa:

idi. n = 12, r = 0, 0125, A = 5000 TL deerg lerini formlde yerlerine yazarsak:

B = 5000 = 5000 = 5000 = 5000

0, 0125(1 + 0, 0125)12 (1 + 0, 0125)12 1 0, 0125(1, 0125)12 0, 0125 1, 16 1, 16 1 0, 0145 0, 16 (1, 0125)12 1 elde dilir. Doru yant bu nedenle E seeneig g dir. 4. Aranan sayy x ile gsterelim. Bu saynn, %17si x 17 100 ve %25 i x 25 100

= 453, 12 bulunur. Doru yant bu nedenle A seeneig g dir. 2. B = A r(1 + r)n (1 + r)n 1

olduundan toplamlar, g 17x 100 gre 42x 100 den x = 100

21 42

25x 100

42x 100

bulunur. Bu toplam da 15 olarak verildiine g = 21

bor amortisman formlnde n = 24, r = 0, 0125, A = 5000 TL deerleri yerlerine yag zlrsa:

= 50 olarak bulunur.

Doru yant C seeneidir. g g 5. Bu geometrik dizinin ilk terimi 3 ve ortak

B = 5000

0, 0125(1 + 0, 0125)24 (1 + 0, 0125)24 1

arpan da 2 olduundan ilk drt terimi: g a1 a2 a3 = 3 = 2 a1 = 6 = 2 a2 = 2 6 = 12 = 2 a3 = 2 12 = 24

= 242, 43 TL

elde edilir. Doru yant bu nedenle D seeneg gidir. 3. B=A r(1 + r)n (1 + r)n 1

a4

olarak bulunurlar. Drdnc terim 24 olur. Doru yant A seeneidir. g g

130 6. Bu yatrmcnn parasnn, %70i 10000

7000 5

5 Yzde ve Faiz Hesaplar bileik faiz formln P = 1, r = 0, 008 ve s yllk enasyon oran olur. n = 12 alarak kullanabiliriz. Sonuta P12 1 P12 = (1 + 0, 008)12 1 = 0, 1 yani yllk enasyon oran %10 olur. 9. ncelikle 12 ay vade ve %15 faiz oran ile alnan 10000 TLnin aylk taksidini hesaplayalm. B=A formlnde A = 10000, r = 0, 0125 ve n = 12 alnrsa, B = 10000 0, 0125(1 + 0, 0125)12 (1 + 0, 0125)12 1 r(1 + r)n (1 + r)n 1

70 100

= 7000TL

dir. Bu miktar ile 5 TLlik hisse senedinden = 1400 tane, kalan 3000 TLsi ile 20
3000 20

TLlik hisse senedinden

= 150 tane

alr. Bir ay sonra birincisinin deeri toplamda g 1400 7 = 9800 TL ye ularken, ikincisinin s deeri toplamda 150 25 = 3750 TLye ular. g s

Yani toplam paras 9800 + 3750 = 13550 TL olur. Bu yatrmcnn kr 3550 TLdir. Bu krn anaparaya oran
3550 10000

= 0, 355dir. Yani yat-

rmc %35, 5 kr etmitir. s 7. Faiz orannn ne olduunu tekrar anmg sayalm: Bankaya yatrlan P1 lira bir zaman dilimi sonunda P2 liraya ulayorsa bu zas man dilimi iin uygulanan faiz oran
P2 P1 P1

= 902, 58

dir. Burada balangta ne kadar parann bans kaya yatrldnn da bir nemi yoktur, dolayg syla bankaya 1 lira yatrldn dnebiliriz. g s Simdi aylk %1, 2 faiz oran ile 1 lirann 12 ay sonra ka lira olacan bulalm. Bunu da bulg duumuz g Pn = P(1 + r)n formlnde faiz oran r yerine 0, 012, n yerine 12 ve P yerine de 1 alrsak P12 = (1 + 0, 012)12 = 1, 01212 = 1, 15 olur. Bu durumda bir ylda 1 lira 1,15 liraya ykselmitir. Dolaysyla yllk faiz 0, 15 olur. s Yani yllk faiz %15 dir. Doru yant E seeneidir. g g 8. Enasyon da aynen faiz mant ile alg r. Faizin ne kadar getirisi varsa enasyonun s da o kadar gtrs vardr. Yani yine Pn = P(1 + r)n

bulunur. Buradan, toplam denilen para miktarnn 902, 58 12 = 10830, 99 TL olduu g grlr. Dolaysyla fazladan denilen miktar denen toplam faizdir. 10830, 99 10000 = 830, 99 TL olup bu da

Doru yant A seeneidir. g g 10. Ayakkabnn yatnda oluan mutlak s deiim 180 135 = 45 TLdir. Dolaysyla gs yzde deiim oran gs
45 180 45 180

TLdir. Bu ise

25 100

dir. Yani ayakkab yatndaki indi-

rim oran %25 dir. Doru yant bu nedenle C g seeneidir. g

6.

Dorusal Denklem Zeynep Seluk Engin Sistemleri ve Matrisler

GENEL MATEMATK NTE

O brlu gurlu soru nasl zlr?

DENKLEM SSTEM

KARE MATRS

MATRS MATRS TOPLAMI MATRSN TERS

MATRS ARPIMI

KATSAYILAR MATRS

132

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g

ki Bilinmeyenli Dogrusal Denklem Sistemleri I

Gke, bugn seni biraz neesiz grdm. Cann skan birey s s mi var?

Evet hocam, uzun sredir grmediim bir arkadam grdm g s ve bana ok kilo aldm syledi. Moralim ok bozuldu. g

Diyet yap sen de o zaman Gke. Son zamanlarda diyet yapmak gndemde biliyorsun. Kitaplar, televizyon programlar, internet bunlarla dolu.

Haklsn Zeynep. Uygun bir diyet listesi bularak bir an evvel diyete balayaym. s

Eee, bu kadar diyet sz ettiniz madem. Size diyet ile ilgili bir problem syleyeyim.

Hocam, diyetin de problemi mi olurmu? s

Evet, diyelim ki diyetisyene gittiniz ve o size her n iin yig yecek listesi vermek yerine her nde almanz gereken prog tein ve karbonhidrat miktarlarn yazan bir liste; beraberinde de yiyeceklerin protein ve karbonhidrat miktarlarn gsteren bir tablo verdi. Kolaylk olsun diye yalar bir kenara brakalm. Varsayalm ki le yeg g meinde 8 gr protein ve 36 gr karbonhidrat almanz gerekiyor ve iki g eit yiyeceiniz var. s g

Tabii ki hocam. renci btesiyle bir nde be eit yig g s s yecek halimiz yok!

ki Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri I g Haklsn belki Seluk. Ancak her renci ekmek ve orba bug labilir herhalde. Bir dilim ekmekte 2 gr protein ve 12 gr karbonhidrat, 1 kse orbada 4 gr protein ve 12 gr karbonhidrat var olsun. Diyetteki bir kii le yemeinde ka dilim ekmek yeme ve ka kse s g g orba ime hakkna sahiptir? Hocam, bence bu problem denklem kurmadan zlemez.

133

Haklsn Engin. Bu problem denklem kurmadan hatta iki tane denklem kurmadan kolay zlemez.
Ekmek (dilim) orba (kse)

Protein (gr) 2 4 8

Karbonhidrat (gr) 12 12 36

Haydi o zaman denklemlerimizi kuralm artk!

n iin g gerekli miktar

nce protein ile ilgili denklemimizi kuralm m arkadalar? x s ile dilim saysn, y ile de kse saysn gsterirsek; bir dilim ekmekte 2 gr protein varsa x dilim ekmekte 2x gr protein olacaktr. Bu kadar basit. O halde orbann da bir ksesinde 4 gr protein varsa y kse orbada 4 y gr protein olacaktr. stelik n iin gerekli protein g miktar 8 gr olduundan ekmek ve orbadaki proteinlerin toplam da g 8 gr olmaldr. O halde denklemimiz 2x + 4 y = 8 olmaldr, deil mi g arkadalar? s

Denklemimizin biri kuruldu bile. Evet Engin. Bu kadar ite. Gke, sen de karbonhidrat hesas bna uygun denklemi syleyebilirsin bize artk. ok basit hocam! Hemen sylyorum: Bir dilim ekmekte 12 gr karbonhidrat varsa x dilim ekmekte 12x gr karbonhidrat ve 1 kse orbada 12 gr karbonhidrat varsa y kse orbada 12 y gr karbonhidrat olur. n iin geg rekli olan karbonhidrat miktar 36 gr idi. O halde bu denklem de 12x + 12 y = 36 olur.

134

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g Bravo Gke! Gerekten bu kadar basit. O zaman koullarmz s bize iki bilinmeyenli iki denklem vermi oldu deil mi? s g

yi de hocam, iki denklem varken x ve yyi nasl bulalm? I zme hangi denklemden balayacaz? s g ki veya daha fazla denklemimiz varsa bunlara denklem sisI temi diyoruz Gke. Denklem sistemimiz 2x 12x + 4y = 8 = 36

+ 12 y

olduuna gre bu denklemlerin ortak zmn aratralm. g s

Ortak zm m? Bu da nereden kt? Simdi anlayacaksn Seluk. Kurduumuz denklemlerin her g ikisinde de bilinmeyenlerin yani x ile ynin derecelerinin bir olduuna dikkat edelim. O halde geometrik olarak bu denklemlerden g her biri dzlemde birer doru gsterir. Bunu biliyorsunuz deil mi? g g

Ben bu dorular izebilirim hocam. Daha nce farkl iki nokg tadan bir tek doru getiini renmitik. g g g s Tamam o zaman. Hemen birinci denkleme karlk gelen dos g rudan bala Engin. s
y

lk olarak bu dorularn eksenleri kestii noktalar bulaym I g g lk denklemimizde x = 0 alrsak 2 0 + 4 y = 8 olhocam. I 8 duundan y = g = 2 bulunur. Simdi de yye sfr vereyim; 4 8 2x + 4 0 = 8 olduundan x = = 4 olur. te size iki nokta; g Is 2 (0, 2) ve (4, 0). Bu noktalardan geen doru ilk denklemimizi g belirten dorudur, deil mi hocam? g g

Sekil 6.1: 2x + 4 y = 8 dorusu. g

ki Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri I g Evet yle. Sra ikinci denklemde.

y

135

Benzer biimde ikinci dorunun eksenleri kestii noktalar sg g rayla x ve yye sfr vererek (0, 3) ve (3, 0) olarak elde ederiz.

Dorularn izimlerini yaptk. Tamam ama, bunlar tek tek ne g ie yarar ki? Biz ortak zm aramyor muyuz? s
rusu.

Sekil 6.2: 12x + 12 y = 36 do g

ok haklsn Gke. Haydi gelin bunlar bir de ayn dzlemde izelim. Bakalm ne kacak?

Aaaa hocam, dorular tek bir noktada kesitiler ( ekil 6.3). g s S Yoksa bu kesiim noktas denklem sisteminin zm m? s

3 2 (x, y)

Kesinlikle Engin.
3 4

yi gzel de bu ortak noktann yani iki dorunun kesitii nokI g s g tann koordinatlarn nasl bulacaz? Milimetrik kat m kulg g lanacaz? g
Sekil 6.3: 2x + 4 y = 8 ve 12x + 12 y = 36 dorularnn kesiimg s leri.

Milimetrik kad nereden bulacaz hocam? Bunun bir baka g g s yolu yok mu?

Tabii ki var, hatta birden fazla yolu var Gke. Bunlardan biri ilk denklemdeki bilinmeyenlerden birini ekip ikinci denklemde yerine yazmaktr. Bu durumda ikinci denklem tek bilinmeyenli bir denkleme indirgenecektir. Bylece bulunan denklemin zmnden bir bilinmeyenin deeri elde edilecektir. nce bunu gerekletirelim. Big s liyorsunuz denklem sistemimiz 2x 12x + 4y = 8 = 36 8 2x 4 = 2 1 2 x

+ 12 y

idi. Birinci denklemden yyi ekelim isterseniz. y = olur.

136

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g Simdi de bunu dier denklemde yerine yazalm arkada g s lar.

Ben yazdm bile hocam. 12x + 12 2 12x + 12 2 12 x 2 12x 6x 6x x buldum. 1

1 2

= 36, yani

= 36 = 36 24 = 12 = 12 = 2

(12 6)x

x bulmutuk, imdi bu denklemde bulduumuz x s s g 2 deerini yani 2yi yerine yazalm. g

y = 2

y =2

1 2

2 = 2 1 = 1 oldu hocam.

te bu kadar. Grdnz m? ki dorunun kesiim noktas Is I g s olan (x, y)yi (2, 1) olarak buldunuz arkadalar. s

O halde hocam bu sonu, diyet yapan kiinin le yemeinde s g g 2 dilim ekmek ve 1 kse orba hakknn olduunu syler deil g g mi? Ne gzel! Hem ucuz hem kolay diyet. Hemen balyorum. s

Bu zm yntemine yerine koyma yntemi denir.

ki Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri I g Bu ii kavradnz, haydi imdi de u sistemin zmne bakas s s lm: 4x + 3 y 6x 3 y = 18 = 12.

137

Bunu ben deneyeyim hocam. Denklemleri taraf tarafa toplarsak 4x + 6x 10x olur. 3 y ile 3 y sadeleiverdi ve x = s + 3y 3y = 18 = 12 = 30
30 10

= 3 kt ite. Bunu s

da denklemlerden birinde yerine yazabilir miyim hocam?

Evet Engin. Hi farketmez istediin birinde yerine yazabilirg sin.

Birincide yazaym. 4 3 + 3 y = 18, 12 + 3 y = 18, 3 y = 6, y = 2 kt. O halde sistemin zm (3, 2) noktas oldu.

Bylece yeni bir zm ynteminiz oldu arkadalar. Eer veris g len iki denklemde de bilinmeyenlerden birinin katsaylar eit s ise ya da uygun bir sayyla denklemlerden birinin her iki yan arplarak katsaylar eitlenebiliyorsa bu bilinmeyeni yok edebiliriz. Bu yolla s sistemin zmn bulmaya da yok etme yntemi denir.

Arkadalar Mete Hocann sylediklerini kullanarak s 2x 3 y x + 6y = 7 = 34

dorusal denklem sistemini zebilir miyiz? Ne dersiniz? g Artk olay kavradk. Bunu ben bile zebilirim. lk olarak her I iki denklemde de bir bilinmeyenin katsaylarn eit hale getis receiz deil mi Pnar Hocam? g g

138

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g Evet Seluk. Katsaylar eit hale getirirseniz, denklemleri tas raf tarafa kartrsnz; katsaylar zt iaretli hale getirirseniz, s denklemleri taraf tarafa toplarsnz.

Tamam hocam. Sistemin birinci denkleminin her iki yann 2 ile arpyorum.

Neden denklemin her iki yann da 2 ile arptk? Bilinmeyenler sol tarafta, sadece sol taraf arpsak olmaz m?

O zaman eitlii bozardk. s g

Aferin Seluk.

O halde devam ediyorum: 2 (2x 3 y) = 2 (7) x + 6y = 34

4x 6 y x + 6y

= 34

= 14

olur. Simdi de denklemlerin her iki yann taraf tarafa toplar sak 4x + x 5x ve x = 4 buluruz. + 6y 6y = 14 = 34 = 20

Bu x deerini denklemlerimizden birinde yerine yazmak yyi g bulmak iin yeterli deil mi Seluk? g

Evet Zeynep. x = 4 deerini ben ikinci denklemde yerine yazg dm ve y = 5 buldum. O halde denklem sisteminin zm (x, y) = (4, 5) olur.

ki Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri I g Mete Hocam, kafama bir soru takld: ki bilinmeyenli her I denklem sisteminin her zaman bir zm var mdr? Varsa hep tek midir? Bu sorunun cevab olumsuz Engin. Sistemdeki her bir denklem dzlemde bir doruya karlk geldiinden, bu soru geg s g ometrik olarak iki doru her zaman kesiir mi, kesiirse tek noktada m g s s kesiir sorusuna dnr ki bunun cevabn grakle verebiliriz. s s rnein yandaki grakteki 1 ve 2 paralel dorularn gz g g g nne alalm. 1 ve 2 dorularnn hibir ortak noktas olmadndan bu dorularn denklemlerinden oluan sistemin zm yokg g s tur.
-1 1 1 / 2 / 1

139

1 2 x

Grakleri verilen bu dorularn denklemlerini kolayca yazag biliyorduk hocam. 1 : 2 : x 1 x 1 + y 1 y 1

-1

=1

x + y = 1 yani y = x + 1
Sekil 6.4: Birbirlerine paralel olan

=1

x y = 1 yani y = x 1

1 ve 2 dorular. g

dorularn denklemleri olur, deil mi? g g

1 : y = m1 x + n1 2 : y = m2 x + n2

Bu dorularn eimleri ayn kt! g g Tabii, paralel dorularn eimleri ayndr. g g

olmak zere m1 = m2 ve n1 = n2 ise dorular paralel; g m1 = m2 ve n1 = n2 ise dog rular akk olur. s
y

Bir de 2x x + y = 1 = 2
-1 1

+ 2y

denklem sistemini oluturan dorularn graklerini izin bakalm. s g

Bu iki denklem de ayn doruyu verdi hocam. Bu durumda ne g diyeceiz? g Bu durumda bu iki dorunun btn noktalar ortak olduung g dan sistemin sonsuz zm vardr deriz ( ekil 6.5). S

ve 2x + 2 y = 2 dorular. g

Sekil 6.5: akk olan x + y = 1 s

140

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g

Bilinmeyenli Dogrusal Denklem Sistemleri

Simdi size geometriden bir problem soraym. kier ikier bir I s s birine dtan teet olan ve merkezleri A, B ve C olan tane s g
16 b r

r1

18 br

birim (br), |AC| = 18 br ve |BC| = 10 br olarak verilirse her bir emberin yarapn bulabilir misiniz?

ember ve bu emberlerin merkezlerinin arasndaki uzaklklar |AB| = 16

r2 B
10 b r

r3 C

Burada ember var. O zaman yarap var. stelik n de bilmiyoruz!

Sekil 6.6: kier ikier birbirine I s s dtan teet olan ember ve s g emberlerin merkezleri arasndaki uzaklklar.

Bravo Gke, bunu anladm da asl i bu yaraplar bilinmes yen kabul eden denklemleri bulmakta. Telalanmayn arkadalar. Bir ekil yardmyla bu denklems s s leri kurabiliriz. A merkezli emberin yarapna r1 , B merkezli emberin yarapna r2 ve C merkezli emberin yarapna r3 dersek merkezler arasndaki uzaklklar her defasnda iki yarapn toplam olacandan g r1 + r2 r1 + r3 r2 + r3 oluruz. = 16 = 18 = 10

olur. Bylece bilinmeyenli denklemden oluan bir sistem bulmu s s

denklem, bilinmeyen. Oley! Aferin Seluk. Peki bu bilinmeyenli dorusal denklem sisg temini nasl zeriz? Yerine koyma yntemini denesek? Onu renmitik. rnein, g s g birinci denklemden r2 yi, ikinci denklemden r3 ekip son denklemde yerine yazsak (16 r1 ) + (18 r1 ) = 10 denklemini bulmu oluruz, hem de tek bilinmeyenli. Buradan s 34 2r1 = 10, 2r1 = 24, yani r1 = 12 bulunur.

 Bilinmeyenli Dorusal Denklem Sistemleri g O zaman, r2 = 16 r1 olduundan r2 = 4 g g r3 = 18 r1 olduundan r3 = 6 olur. Mkemmel! Bylece emberlerin yaraplar da r1 = 12 br, r2 = 4 br ve r3 = 6 br oldu. Sistemin tek zm de (r1 , r2 , r3 ) = (12, 4, 6) olarak bulunmu oldu. s

141

bilinmeyenli denklemden oluan bir denklem siss teminin zmleri sral ller biiminde yazlabilir.

Hocam, bilinmeyenli denklem sistemleri ile ilgili bir rnek daha yapabilir miyiz? Tabii ki Engin. Haydi x x 2x 2y + 3y 5y + 5z + 3z = = 9 17

= 4

sistemini zelim. Engin soruyu sen sordun, dene bakalm yok etme yntemiyle zebilecek misin? Hay Allah! Sormasa mydm acaba bu soruyu? ki bilinmeI yenli denklem sistemlerinden farkl olarak bir bilinmeyen ve bir denklem fazla. Bir dneyim... s

Engini fazla yormayalm. Birinci denklemle ikinci denklemi taraf tarafa toplayp sonra bunu ikinci denklemin yerine yazalm: x 2x 2y + 3z + 3z + 5z = = 9 5 y

Birinci denklemle ikinci denklemi taraf tarafa topladk:

x x + 2y 3y y + + 3z 3z = = = 9 4 5

5y

= 17
Birinci denklemi -2 ile arpp nc denklemle taraf tarafa topladk:
+ 2x + 4y 5y y 2x 6z 5z z = = = + 18 1 17

Simdi de birinci denklemi 2 ile arpp nc denklemle taraf tarafa toplayalm, onu da nc denklemin yerine yazalm: x 2y y y + 3z = + 3z = z 9 5

= 1

142

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g

Mete Hocam, son iki denklemdeki xli terimler yok oldu. Daha sistemi zmedik ama arkadalar. Yeni elde edilen siss temin son iki denklemini toplayp nc denklemin yerine yazalm: x 2 y + 3z = y + 3z = 9 5

2z = 4. Artk bu sistemin kolayca zlebileceini gryorsunuzdur. nc g denklem bize dorudan z bilinmeyeninin deerini verir, 2z = 4ten g g z = 2 olur. Bunu ikinci denklemde yerine yazarsak y + 3 2 = 5ten yazlrsa x 2(1)+32 = 9dan x = 1 bulunur. Demek ki zmmz x = 1, y = 1 ve z = 2dir. y = 1 olur. Son olarak da birinci denklemde z yerine 2 ve y yerine 1

Yani basamak basamak aadan yukar yerine yazarak sistes g min zmn bulduk.
Bir denklem sistemini zmek iin srasyla aadaki s g ilemler uygulanrsa sistes min zm deimez. gs 1. ki denklemin yeri deI s gitirilebilir, 2. Sistemdeki bir denklem sfrdan farkl bir say ile arplabilir, 3. Bir denklem bir say ile arplp, sistemdeki dier bir denkleme ekg lenebilir.

Mete Hocam, iki bilinmeyenli dorusal denklem sistemleg rinde olduu gibi bilinmeyenli denklem sistemlerinde de g her zaman zm olmayabilir deil mi? g Haklsn Engin. Simdiye kadar yaptmz rneklerde zm g var ve tekti. Simdi de 3x 2x 2x sistemini dnelim. s Hocam, son iki denklemin sol yanlar eit fakat sa yandaki s g saylar farkl. Ayn ifade farkl iki sayya eit olur mu hi? Bizs den imkansz bulmamz istiyorsunuz herhalde! ok iyi grdn Zeynep! Bu elikiden dolay sistemin hibir s zm yoktur. + 5y + 4y + 4y + 7z z z = 10 = 6 = 7

Matrisler

143

Matrisler
Biraz nce bir dorusal denklem sistemini zerken yok etme g yntemini kullandnz. Bu ilemi yaparken de dikkat ettiyses niz x, y, z bilinmeyenleri ile deil de bunlarn katsaylar ile ilem yapg s tnz. Simdi x 2x 4x + y y z =6 + 3z = 11 3z = 14

+ 2y

sistemini gz nne alalm. Bakalm neler olacak?

Sihirli deneinizi sisteme dokunduracaksnz ve sistem g g zlm olacak, deil mi hocam? s g

O kadar olmasa da benzer ileri baka yoldan yapacaz s s g Seluk. Bylece sistem kolayca zlm olacak. Bir an iin s x, y, z bilinmeyenlerini ve eitlik iaretini grmeyip sadece katsaylar s s yazalm: 1 4 2 1 1 1 3 2 3 6 11 14

Byle yaparak bana gre sadece bir say yn elde ettik hog cam.

Gke biraz dikkat edersen bunun bir say yn olmadn, g g her satr sistemin bir denklemine karlk gelen bir tablo ols duunu hemen greceksin. g Birinci stun xin, ikinci stun ynin ve nc stun da znin katsaylarndan oluuyor. Son stun da eitliklerin dier yas s g nndaki saylardan, deil mi hocam? g

Aynen yle Engin. Dahas da var: Bu tabloyu, denklem sistemini zmek iin yok etme yntemini uygularken x, y, zleri srekli tamadan dorudan kullanabiliriz. s g

144

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g Ayrca Pnar Hocann oluturduu tablo keli iki parantez s g s iine alnrsa 1 2 1 3 4 2 3 1 1 6 11 14

boyutunda bir matris denir. Bu tablonun stunlar x, y ve znin katsa-

tablosu elde edilir. satr ve drt stundan oluan bu tabloya 3 4 s

ylarndan oluan stun ile eitliin ikinci yann veren bir stundan s s g olutuu iin buna zel olarak sistemin geniletilmi matrisi denir. Sas g s s dece x, y, znin katsaylarndan oluan s 1 1 1 2 1 3 4 2 3 sayya da bu matrisin eleman denir.

Tanm Bir matristeki dz yatay bir sraya matrisin bir satr, dikey bir sraya matrisin bir stunu ad verilir.

matrisine sistemin katsaylar matrisi denir. Bu matrisin iindeki her bir

Tanm Sadece bir satrdan oluan matrise satr matrisi, s sadece bir stundan oluan s matrise stun matrisi ad verilir.

Artk yok etme yntemini uygulayabilir miyiz hocam? Evet Zeynep. Ancak balamadan nce sizi matrisler zerinde s deiik ilem yapma hakknz olduu konusunda uyarmak gs s g isterim. Bu ilemler: iki satrn yerlerinin deitirilmesi; bir satrn ss gs frdan farkl bir say ile arplmas; bir satrn bir say ile arplp bu arpmn baka bir satrla toplanmasdr. s

matrisine dnr. Elde ettiimiz bu matriste birinci satrdaki elemans g lar 4 ile arpp nc satrdaki elemanlarla toplarsak, bu durumda 1 1 1 6 0 3 5 1 0 2 1 10 matrisini elde ederiz.

arpp, ikinci satrdaki elemanlarla toplarsak matrisimiz 1 1 1 6 0 3 5 1 4 2 3 14

Geniletilmi matrisin birinci satrndaki elemanlar 2 ile s s

Matrisler Grdnz gibi birinci satrda ilk eleman 1 olduu iin ikinci g g ve nc satrdaki saylarn zt iaretlisi ile birinci satr ars pp srasyla ikinci ve nc satrlara ekledik ve bu satrlarn ilk terimleri 0 oldu.

145

Simdi bir alt satra geelim. Burada 0dan farkl ilk terimi bulalm ve ncelikle bu terimi 1 yapalm. Bu ilem bize bu s terimin altndaki elemanlar 0 yapmada byk kolaylk salar. Bunun g 1 iin ikinci satr ile arpalm. Bu durumda 3 1 1 1 6 1 1 1 6 1 0 3 5 1 matrisinden 0 1 5 3 3 0 2 1 10 0 2 1 10 matrisini elde ederiz. Bylece ikinci satrda 0dan farkl ilk terim 1 olur.

Hocam, isterseniz geriye kalan ilemi ben tamamlayaym. s kinci satr 2 ile arpp nc satra eklersem, bu durumda I 1 1 1 6 1 0 1 5 3 3 0 0 7 28 3 3 matrisini elde ederim.

Evet Engin. Sylediim tam olarak buydu. g Hocam, son bir adm daha devam edersek, son satr 3 ile 7 arparsam 1 1 1 0 1 5 3 0 0 7 3 6
1 3 28 3

matrisini elde ederim.

matrisinden 0 1 5 3 0 0 1

1 1

6
1 3

Zeynepin son yaptyla, satr ilemleri kullanlarak denklem g s sistemimiz x + y y z

5 z 3

= = =

6
1 3

146

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g eklini alr. Burada z = 4 ile balayp, basamak basamak aadan yus s s g karya doru yerine koyarak sistemin zm (x, y, z) = (3, 7, 4) olarak g bulunur. Her ne kadar biz dorusal denklem sistemlerinin zmleg rini bulmak iin matrislerden sz ettikse de matrisler konusu olduka geni bir konudur. Ayrntlara girmeden en azndan matrisler s zerindeki bir ka temel ilemin tanmn verip zelliklerini inceleyelim. s

A= B=

a11 a21 b11

a12 a22 b12

22

Temel ilemlerle neyi kastediyorsunuz hocam? s Toplam, fark, arpm gibi ilemlerden bahsediyoruz. Bir mats risin boyutundan daha nce sz etmitik hatrlarsanz. ns celikle unu belirtelim ki yalnzca boyutlar ayn olan matrislerin tops lamndan ve farkndan bahsedebiliriz. ki matrisin toplam ya da fark, I elemanlar bu iki matrisin karlk gelen elemanlarnn toplam ya da s fark olan yeni bir matristir. rnein, g 2 1 3 4 ve B = ise A= 0 5 2 5 2 1 3 4 + A+ B = 2 5 0 5 = = 2 + (3) (1) + 4 0 + 2 5 + (5) 1 3 2 0

b21 b22 22 matrisleri verilsin. A = B yani A matrisinin B matrisine eit olmas demek s a11 = b11 , a12 = b12 a21 = b21 , a22 = b22 olmasdr. A ve Bnin toplam olan matris A+B= a11 + b11 a21 + b21 a12 + b12 a22 + b22

matrisidir. Tanm Bir matrisin btn elemanlar sfr ise bu matrise bir sfr matris denir. rnein, g O= O= 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
11

yazlabilir. zel bir durum olarak bir matrisin tm elemanlar sfr ise bu matrise sfr matris denir ve 2 1 0 A= ile O = 0 5 0 22 2 1 0 + A+ O = 0 5 0 O har ile gsterilir. Bu durumda 0 matrislerini toplarsak, 0 22 0 2 1 = = A olur. 0 0 5

22

O=

23

farkl boyutlarda sfr matrislerdir.

O zaman O matrisi gerel saylarn sfrna ok benziyor.

Matrisler Evet Zeynep. Sfr matrisi, kendisiyle ayn boyuttaki matrislerin toplama ileminin etkisiz elemandr. Ayrca s A + B = B + A = O zelliine sahip B matrisine A matrisinin toplamaya g gre tersi denir ve A ile gsterilir. Biraz da arpma ileminden sz edelim. Bir matrisi bir k sas ys ile arpmak demek matrisin tm elemanlarn k says ile arpmak demektir. zel olarak bir A matrisini (1) ile arparsak (1)A arpm A olacaktr. Hocam, siz arpmdan sz edelim deyince ben de iki matrisin birbiriyle arpmn anlamtm. s
a 11 A = a21 a31 a12 a22 a32

147

matrisi ve k iin ka11 ka12 ka13 ka kA = ka22 ka23 21 ka31 ka32 ka33

a13 a23 a33

Tam da sra ona gelmiti Seluk. Bunu bir rnekle aklas maya alaym. K, L, M gibi lke ve bu lkelerin srasyla s K1 , K2 ; L1 , L2 , L3 ; M1 , M2 gibi havaalanlarnn olduunu varsayalm. g Bu havaalanlar ve aralarndaki gnlk uu says ile ilgili aadaki s s g izelgeyi oluturalm. Havaalanlar arasndaki izgiler uu hattn ve s s zerindeki saylar da gnlk uu saysn gstersin. s 3 K1 2 K2 1 2 1 L1 L2 2 2 L3 3 2 1 M1 M2

matrisine A matrisinin k says ile arpm denir.

Hocam, biryerlere tatile mi gideceksiniz yoksa? Ne yapyorsunuz?

Bir dakika Seluk. Ne yapacam biraz sonra greceksin. Bu g verilere gre K lkesinden L lkesine uu bilgilerini bir tablo s eklinde de ifade edebiliriz. s
Var s h. Kalk s h.

L1 3 2

L2 2 0

L3 1 1

K1 K2

148

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g Bu tabloyu da bir matris olarak grebiliriz: 3 2 1 2 0 1

Bu matris Kdan Lye uu bilgilerini kodlamaktadr. Benzer ekilde s s Lden M ye uu bilgilerini de s

3 2 2 0 2 1 1

1 2

U=

matrisi ile ifade edebiliriz. Uu bilgilerini ieren bu matrislerden birins cisini U ve ikinci matrisi de V ile gsterelim. Peki K lkesinin belli bir havaalanndan M lkesinin belli bir havaalanna L lkesinde aktarma yaparak umak isteyenlerin uu seeneklerinin saysn da bulabilir mis yiz?

2 2 3 0

1 2 V = 3

2 0

Evet hocam. rnein, K lkesinin K2 havaalanndan M lkeg sinin M1 havaalanna gitmek isteyen bir kiinin seenek sas ys izelgeye bakarak hesaplanabilir. L1 havaalan zerinden 2 seenek ve L3 havaalan zerinden 3 seenek var. L2 zerinden bir balant yok. Demek ki toplam 5 seenek var. g

Ancak bu sayy U matrisinin ikinci satr elemanlar ile V matrisinin birinci stun elemanlarn karlkl arpp toplayarak s hemen elde edebiliriz. Yani 1 2

3 2 1

21+02+13 = 5

2 2 0 1 3

2 0

olur. Bu mant kullanrsak Knn Ki (i = 1, 2) havaalanndan Lnin herg hangi bir havaalann kullanarak M nin M j ( j = 1, 2) havaalanna umak isteyen birinin uu seeneklerinin saysn bulmak istersek, Unun s i. satr ile V nin j. stununun elemanlarn karlkl arpp toplamak s yeterlidir.

Matrisler Peki bunlarn oluturduu yeni matris nedir bu dus g rumda?

149

Mete Hocam anlatrken ben bir yandan hesapladm. U ve V den elde edilen bu yeni matrise T dersek 1 2 3 2 1 2 2 T = 2 0 1 3 0 = 21+02+13 22+02+10 10 10 5 4 31+22+13 32+22+10

olur.

Bravo Zeynep! Bylece K lkesinden L lkesinde aktarma yaparak M lkesine umak isteyenlerin uu seeneklerinin s saysn veren matris 10 10 5 4

eklinde olur. s

Bu matrisi elde ederken U matrisinin birinci satr elemanlar ile V matrisinin birinci stun elemanlarn karlkl arpp toplayarak T matrisinde s birinci satr birinci stuna karlk gelen yere yazyoruz. Sonra U matris sinin birinci satr elemanlar ile V matrisinin ikinci stun elemanlarn karlkl arpp toplayarak T matrisinde birinci satr ikinci stundaki s yere yazyoruz. Benzer ilemlerle T matrisinin ikinci satrn oluturuyos s ruz. Bu yeni matrise bir isim verelim artk. Bu T matrisine U ile V terilir. Bu rneimiz belki ok gereki olmayabilir ama matris arpm g uygun baka matrisleri de arpabilirsiniz. s matrislerinin arpm matrisi denir ve bu matris U V ile gs-

olgusunun kendiliinden karmza kt bir rnektir. Benzer ekilde g s g s

Hocam, her zaman iki matrisi arpabilir miyiz?

150

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g Tabii ki hayr Engin. Ancak arpm srasndaki ilk matrisin stun says ikinci matrisin satr saysna eitse bu iki mats ris arplabilir. Bu durumda arpm matrisinin i. satr ve j. stunundaki elemann bulmak iin birinci matrisin i. satrndaki elemanlar ile ikinci matrisin j. stunundaki elemanlar karlkl olarak arpp toplayacakss

Amn Bnp = A B = Cmp

eit s

nz.

Matris arpmnn deime gs zellii yoktur, yani A ve B g matrisleri iin AB ve BA tanml olduunda genel olag rak AB = BAdr.

ile B = matrisleri 2 0 1 1 2 arplabilir. Bunlar arpalm ve AB arpm matrisini bulalm. A matrisinin stun saysyla B matrisinin satr says ayn olduundan A ile B matrisleri arplabilir matrislerdir, deil mi g g hocam?

rnein, A = g

1 3

1 0

Evet Zeynep. Bu yzden A B matrisi tanmldr. Bu matrise C boyutunda bir matris olacaktr. Bu durumda C = A B = 1 3 2 0

dersek, Cnin satr says iki, stun says tr; yani C, 2 3

1 0

1 1 2

matrisini bulalm. Matris arpmnn biraz nce verdiimiz kuraln kulg lanarak 1 3 1 1 0 1 (1) + 3 1 1 1 + 3 (1) 1 0 + 3 2 = 2 (1) + 0 1 2 1 + 0 (1) 2 0 + 0 2 1 1 2 2 0 buluruz. Yani grdnz gibi g C = 2 2 6 2 0

23

olur.

O halde imdi size bir sorum olacak. s a11 x a21 x + a12 y + a22 y = = b1 b2

dorusal denklem sistemini matris arpm kullanarak nasl yazabilirsig niz?

Matrisler Eitliin her iki yann bir matris olarak dnsek hocam? s g s Yani a11 x + a12 y a21 x + a22 y b1 b2

151

olarak yazsak bu bir matris eitlii olur, deil mi? s g g Evet, sol yandaki matrisi de matris arpmn kullanarak x a11 x + a12 y a11 a12 = a21 a22 y a21 x + a22 y

eklinde ve matris yardmyla ifade edilebilir. s

biiminde yazabiliriz. O halde sistem a11 a12 x b1 = a21 a22 b2 y

Bu da matris denklemi gibi birey mi oluyor hocam? s Gerekten yle Gke. Her dorusal denklem sistemi, A katg saylar matrisi, X deikenlerin stun matrisi ve B eitliin gs s g ikinci yanndaki saylarn stun matrisi olmak zere
E : Elektrik kullanm

AX = B biiminde yazlabilir. Peki denklem sistemlerinin zm dnda matris arpm s kullanlarak zlebilen baka problemler var m Mete Hos cam? Tabii ki Engin. rnein, bir apartmann her dairesinin harg cad elektrik, su, doalgaz miktarlar ve bunlarn birim g g yatlar bilinirse her bir dairenin elektrik, su ve doalgaz giderlerinin g toplam, matris arpm kullanlarak kolayca bulunabilir. Bunu yandaki verilerle 4 daireli bir apartman iin yle ifade edebiliriz. s 210 180 220 230 30 400 76 10 8 12 9 250 210 240 260 = 29300 24560 29640 30260

S : Su kullanm D : Doalgaz kullanm g olmak zere

1. Daire E (kwh) S (m3 ) D (Sm3 ) 210 10 250 2. Daire 180 8 210 3. Daire 220 12 240 4. Daire 230 9 260

1 Sm3 doalgaz 15 C ve g 1, 01325 bar mutlak basntaki 1 m3 doalgaz hacmine g eittir. s

E Birim Fiyat (Kuru) s 30

S 400

D 76

152 olur. Bu durumda

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g

1. Daire iin giderler toplam 29300 kuru yani 293 TL s 2. Daire iin giderler toplam 24560 kuru yani 245, 60 TL s 3. Daire iin giderler toplam 29640 kuru yani 296, 40 TL s 4. Daire iin giderler toplam 30260 kuru yani 302, 60 TLdir. s

Tanm Satr ve stun saylar eit olan bir matrise bir s kare matris denir. rnein, g A= a11 a21 a12 a22

Grdnz gibi matris arpm hayatn iinden bir probleme g de uygun debiliyor. Son olarak denklem sistemlerinin mats rislerle ilgili bir problemin zmnde nasl kullanlabileceine bir rg nek grelim. Satr ve stun saylar eit olan bir matrise bir kare matris s denir. rnein, g A= a11 a21 a12 a22

matrisi 2 2 boyutunda bir kare matris ve b b12 11 b B = 21 b22 b31 b32 b13 b23 b33

matrisi 2 2 boyutunda bir kare matristir. I = 1 0 0 1

matrisi 3 3 boyutunda bir kare matristir.

matrisi de 2 2 boyutunda bir kare matristir. Bu matrise de bir birim matris denir ve A I = I A = A olduunu hemen grebilirsiniz. Matrislerle ilgili ilgin bir problem, bir g kare matrisin arpmsal tersini bulma problemidir. rnein, A matrisi g iin yle bir B= x z y t

matrisi bulabilir miyiz ki,

A B = B A = I olsun. Problemi daha da somutlatrmak iin s 1 2 0 3

alalm. Byle bir B matrisi bulabilir miyiz?

A=

Matrisler Hocam, bir deneyeyim.

153

1 2 0 3

x z

y t

olmasn istiyoruz. Matris arpmndan

1 0 0 1

x + 2z 3z

y + 2t 3t

1 0 0 1

olur. te yandan iki matrisin eitliinden s g x + 2z = 1 3z = 0 ve y + 2t 3t = 0 = 1

denklem sistemlerini elde ederiz. nce birinci sistemi zelim. Bu sistemin ikinci denkleminden z = 0 olduu grlg yor. Bulduumuz z deerini birinci denklemde yerine yazarg g sak x + 2 0 = 1den x = 1 bulunur. kinci denklem sistemini de ben zeyim hocam. 3t = 1 denkI 1 leminden t = elde edilir. Bu deer birinci denklemde yerine g 3 1 2 yazlrsa y + 2 = 0 denkleminden y = elde edilir. O 3 3 halde matrisine ularz. s x z y t = 1 2 3
1 3

Her ikinize de aferin. Ama sizler AB = I eitliinden hareketle B matrisini buldunuz. Ama ben ayn zamanda s g

154

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g BA = I olmasn da istemitim. s O zaman BA arpmna bir bakalm hocam.

BA=

1 2 3 0
1 3

1 2 0 3

1 0 0 1

=I

oldu. ok anslyz, o zellik de kendiliinden saland. s g g

Evet Zeynep. Bu matrise A matrisinin arpmsal tersi veya herhangi bir matrisin tersini de bu yolla bulabilirsiniz. Ama eer varsa g tabii! ksaca tersi diyoruz ve A1 ile gsteriyoruz. Artk 2 2lik

zet
Bu nitede iki ve bilinmeyenli dorusal denklem sistemlerinin kurug luu ve zm yntemleri zerinde durduk. Ayrca matrisleri tantarak s denklem sistemlerini matrisler yardmyla ifade ettik. nitede son olarak matrislerle yaplan toplam, fark ve arpm gibi baz temel ilemleri s verdik. Buna ek olarak 22 boyutunda kare matrislerin varsa terslerinin nasl bulunabileceini grdk. g

Okuma Paras

155

Okuma Paras
BABLONYA CEBR
HAMMURAB (M. 1795-1750) ZAMANI

Hammurabi zamanndaki matematikilerin dnceleri hakknda btn bildiimiz eski Babilonya ivi yazl metinlerdedir. Bunlardan biri O. Neugebauerin Mathematische Keilschrifttexte (ivi Yazl Matematik Metinleri) adl eserinden alnm aadaki rnektir. Ancak orijinal rnee gemeden nce Babilonya cebrinde geerli baz birimleri ve bunlarn birbiri cinsinden ifadesini vermek uygun olacaktr. br alan birimi ve l birimi ve , gur

olarak verilmitir. (SAR ve sila resmi birimler, br ve gur ve saylar 60l say sisteminde yazlmtr.

pratikte kullanlan birimlerdir.) Buradaki

Yani

ve

olmaktadr.

Bir tarladan (alan birimi) bana hububat elde ettim. Dier bir tarladan br bana hububat elde ettim. Birinci tarladan aldm rn ikinci tarladakinden fazladr.Tarlalarn alanlarnn toplam dr. Tarlalarn her birinin alan nedir?

Eski Babilonya ivi Metni

Eski Babilonya ivi Metni

Tarlalarn bilinmeyen alan deerlerine denklem sz konusu olur:

ve

diyelim. Bu durumda aadaki iki .

imdi eitliin sa tarafndaki edelim. olur.

ve

birimlerini olup,

ve

cinsinden ifade olduundan

Dier yandan olarak verilmitir. Bunlar yerine koyarak aadaki lu lu denklemi elde ederiz:

olur. Bu denklem sistemi zlrse

ve

bulunur.

Kaynak: B. L. Van Der Waerden, Bilimin Uyan, Eski Msr, Babilonya ve Eski Yunan Matematii, eviren: Orhan en ve Ylmaz ner, Trk Matematik Dernei, stanbul, 1994

156

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g

karn Kagtlar
3x y = 13 x + 3y = 15

4x + 3 y = 26 koyma yntemi ile znz. 2. 3x 2y = 1

1.

sistemini yerine

sistemini yok x y = 3 etme yntemi ile znz. 2 5 1 0 ve B = mat3. A = 4 3 0 2 risleri iin A B matrisi aadakilerden hans g gisidir?

sisteminin katsa2x + 5 y = 26 ylar matrisi nedir? 1 2 1 15 A) B) 3 5 2 26 5. C) E) 3 15 5 26 1 3 2 5 D) 3 5 1 2

A) C) E) 4. A = A) C) E) 3

1 4 5 4 1 5

B)

1 5 5 4 2 5 5 4

6. Ahmete ka kardein var diye sormular. s s Ahmet ne kadar erkek kardeim varsa o kadar s kz kardeim var demi. Ahmetin kz kardei s s s Ayeye ka kardein var diye sormular. Aye s s s s de erkek kardelerimin yars kadar kz kardes im var demi. Bu ailede ka kz ka erkek os s cuk vardr?

4 5 2 4

D)

4 5 1

3 5

2 1 0 dakilerden hangisidir? 9 15 0

7. Bir seminere katlan bir grup renci seg miner salonundaki sralara 5er 5er otururlarsa 7 renci ayakta kalyor. 6ar 6ar otug s s rurlarsa 3 sra bo kalyor. Bu seminere ka s g renci katlmtr? s 8. AB = BA olacak ekilde iki matris rnei s g veriniz. 9.

ise 3A matrisi aas g B) D) 1 3 5 0

6 3 1 5 3 1 2 0 9 3 3

6 3 0 3

9 15

2 1

6 15

ve matrislerinin 0 5 0 7 arpmn bulunuz. 1 1 4 0 10. 2 0 1 matrisi ile 1 s 3 2 5 1 tun matrisinin arpmn bulunuz.

3 0

1 0

zmler

157

zmler
1. Birinci denklemden yyi ekersek y = 3x 13 elde edilir. Bu ikinci denklemde yerine yazlrsa 4x + 3(3x 13) = 26 olur. Buradan x = 5 bulunur. y = 3x 13 denkleminden de y = 2 elde edilir. O halde sistemin zm (5, 2) olur. 2. kinci denklem 3 ile arplp birinci ve I 13x 39 = 26 4. 3A = 3 =
3 6

3 5

2 1 0
9 3 15 0

olur, doru cevap A seeneidir. g g 5. Bu denklem sisteminin katsaylarndan oluan matris s 1 3 2 5

matrisidir. Doru cevap E seeneidir. g g 6. Bu ailedeki erkek ocuklarn saysna x kz ocuklarn saysna y diyelim. Ahmet hari erkek ve kz ocuklarn says ayn olacandan g birinci denklemimiz x 1= y olur. te yandan Aye hari kzlar erkeklerin s yars kadar olacandan ikinci denklemimiz g

ikinci denklemler taraf tarafa toplanrsa 3x 3x y = 8 alnrsa 3x 2 y = 1 2y = 1 9

+ 3y

buradan da y = 8 bulunur. Birinci denklemde

de y 1=

3x 2 8 = 1 olur. Buradan 3x = 15 yani x = 5 elde edilir. 3. 2 5 1 0 0 2

2 olur. Bu denklemleri zerek, x = 4 ve y = 3 bulunur. 7. Seminer salonundaki sralarn saysn S ile, renci saysn da ile gsterelim. reng g ciler sralara 5er 5er oturduunda 7 renci g g ayakta kald iin g = 5S + 7 eitlii geerlidir. te yandan renciler 6ar s g g s 6ar oturduunda 3 sra bo kalyorsa rens g s g rumda da ciler S 3 sraya oturuyor demektir. Bu du = 6(S 3)

A B = =

4 3 1 5

4 5

olur, doru cevap C seeneidir. g g

158 denklemi geerlidir. Bu iki denklemden 5S + 7 = 6S 18 7 + 18 = 6S 5S 25 = S

6 Dorusal Denklem Sistemleri ve Matrisler g olduundan g A B = B A olur. 9. = = A= 1 2 1 0 0 2 0 1 10. 1 1 4 0 3 0 0 5 1 0 0 7

bulunur. renci saysn da g = 5S + 7 denkleminden = 5 25 + 7 = 132 olarak buluruz. 8. rnein, g

3 (1) + 0 0 3 0 + 0 7 0 (1) + 5 0 0 0 + 5 7 3 0

0 35

ve

olsun. Bu durumda 1 2 0 2 A B = 0 1 1 0 = = BA = = = 10+00 12+01 0 4 0 2 1 2 1 0 10+20 12+21

B=

2 0 1 1 3 2 5 1 = 1 0 + (1) 1 + 4 1 3 0 + (2) 1 + 5 1 3 20+01+11

= 1 3

ve

0 2 0 1

01+11 02+10 2 0 1 0

01+21 02+20

Trev ve Uygulamalar
1

7.

Bir fonksiyonun artnn yavalamas da ne demek?

GENEL MATEMATK

NTE

ORTALAMA HIZ

ANLIK HIZ

4
TEET DORUSU

TREV

YEREL MAKSMUM

YEREL MNMUM

KNC TREV

160

7 Trev ve Uygulamalar

Trevin Tanm
Merhaba arkadalar! Bugn naslsnz? Herkesin key yes rinde mi?

Hocam, biz iyiyiz de, Seluk pek tuhaf grnyor.

Vallahi hocam, dn gece bir kbus grdm; kapkaranlk bir denizin ortasnda, inin cinin top oynad yerde, kck bir g teknede yapayalnzdm. Nereye, nasl gideceimi bilemedim! g

Ondan kolay ne var Seluk, yldzlara baksaydn!

ok gzel bir neri Engin. Biliyor musunuz arkadalar, bus gnk teknolojinin, hatta pusulann bile olmad zamang larda denize alan insanlar da yollarn kutup yldzna bakarak bulurlard.

Hocam, aka m yapyorsunuz Allah akna? Yldzla yolun ne s s alakas var?

Saka deil Seluk. Hatta bugnk konumuzun k noktala g s rndan biri olarak bile ele alnabilir bu konu.

Abdala malum olurmu! s

Arkadalar, binlerce yl boyunca insanlar deiik sebeplerle s gs yldzlar izlemi ve bunlara isimler vermi, yldzlarn hares s ketlerini anlamaya almlardr. Uzun gzlemler sonucunda Kutup Yls s dz adn verdiimiz yldzn gkyznde her zaman kuzeyde olduunu g g gzlemlemilerdir. Bunu da denizciler yn bulmak iin kullanmlardr. s s

Trevin Tanm Ama yn bulmak iin sadece balangc! Merak ite! Gkcis s s simlerinin hareketi birok lozofu dndrm. s s

161

Hah ite! Bir lozofumuz eksikti! s

Merak etme Engin, biz sadece iin bizi ilgilendiren ksmna s deineceiz. g g

Hocam, bu gkcisimlerinin konumuzla ne alakas var anlamadm ben.

Ben de tam oraya geliyordum Zeynep. Bilimadamlar gkcisimlerinin izledikleri yollar matematiksel olarak ifade edebilmek iin ie girimiler, ancak yzyllar boyu sren abaya ramen o s s s g gnlerin matematiinin yetersiz oluundan istenilen sonuca tam olarak g s ulalamamtr. Bu byk problemin zm nihayet Isaac Newtona s s ksmet oldu. Sir Isaac Newton 1642 - 1727 Hocam, bu kafasna elma den adam deil miydi? s g

Ta kendisi Seluk! Bugn tanacamz ve hayatmzn birs g ok alannda farknda olarak ya da olmayarak kullandmz g trev kavramn matematie Newton kazandrmtr. g s

Tamam da hocam, nedir bu trev?

Trev bir niceliin bir baka nicelie gre deiim orann g s g gs ifade eden kavramdr. rnein, hava scaklnn yere ve zag g mana gre deiimini; bir uan ya da otomobilin konumunun deigs g g imini; elde edilecek gelirin retilen mal miktarna gre deiimini; bis gs raz nce bahsettiimiz durumda ise gkcisimlerinin birbirlerine gre kog numlarnn deiimini ifade etmek iin trev kavramndan yararlanmags mz gerekir.

162

7 Trev ve Uygulamalar

Ben hl birey anlamadm! s Gelin tandk bir rnekle ie balayalm. Ortalama hzn ne s s olduunu hatrlayannz var m? g

Tabii ki hocam, ortaokulda az hz problemi zmedik.

Ortalama hz, alnan toplam yolun geen toplam sreye oran olarak tanmlamyor muyduk? Evet Zeynep, haklsn. Bir doru zerinde hareket eden bir g cismin katettii yolu zamann fonksiyonu olarak f (t) ile gsg terirsek -ki buna konum fonksiyonu diyeceiz- [t 1 , t 2 ] gibi bir zaman g aralndaki ortalama hz g vort = oran ile hesaplayabiliriz. Konum fonksiyonu f (t) = 16t 2 (metre) olan bir cismin [0, 2] saniyelik zaman aralndaki ortalama hz ne olur? g Az nce yazdmz formlde t 1 = 0 ve t 2 = 2 alrsak g vort = f (2) f (0) 20 = 16 22 16 0 20 = 16 4 2 = 32 m/sn f (t 2 ) f (t 1 ) t2 t1

ortalama hzn elde ederiz. Peki bu cismin key bir t anndaki hz iin ne derdiniz?

Bu kadar bizi aar hocam. Ben ortada say yokken hesap yas pamyorum.

Ortalama hzdan bahsettiinize gre, bununla bir alakas var g herhalde.

Trevin Tanm Evet ok doru Zeynep. nce Pnar Hocann verdii rnek g g iin birka hesap yapalm isterseniz.

163

Ben hesab hzl yaparm hocam, sorun siz. O halde Seluk, sen bize t = 2 saniye ile t 1 = 2, 1 saniye arasndaki ortalama hz hesaplar msn? Hocam, byle ksuratl bir say vereceinizi bilseydim hi nig yetlenmezdim. Ama bir deneyeyim: vort = = oluyor. Zeynep, sen de t = 2 saniye ile t 2 = 2, 01 saniye arasndaki ortalama hz bulabilir misin? Tabii ki hocam. vort = = dir. Simdi hesap makinesinden de destekle t = 2 saniye ile t 3 = 2, 001 saniye arasndaki ve t = 2 saniye ile t 4 = 2, 0001 saniye arasndaki ortalama hzlar da hesaplayarak yandaki tabloyu oluturabiliriz. s 16 (2, 01)2 16 22 = 2, 01 2 0, 01 16 0, 0401 = 16 4, 01 = 64, 16 m/sn 0, 01 16 4, 0401 16 4
tn t 1 =2,1 t 2 = 2,01 t 3 = 2,001 t 4 = 2,0001 vort 65,6 64,16 64,016 64,0016

16 (2, 1)2 16 22

2, 1 2 0, 1 16 0, 41 = 16 4, 1 = 65, 6 m/sn 0, 1

16 4, 41 16 4

Tablo 7.1: t = 2 saniye ile t n arasndaki ortalama hz tablosu.

Benim nuz?

grdm g

siz

de

gryor

musu-

Hocam, benim grdm ey, t zaman 2. saniyeye yaklag s s tka ortalama hzn 64 m/sn deerine yaklat. g s g

164

7 Trev ve Uygulamalar te bu yaklama sz en can alc sz. Tablodaki deerlere Is s g dikkat ederseniz t zaman 2ye yaklatka ortalama hzn des gerinin 64 saysna ok yaklatn grrsnz. Aslnda, t zamann 2ye s g
y f L

yeterince yakn seerek, ortalama hzn deerini 64 saysna istediimiz g g kadar yaklatrabilirmiiz gibi grnyor. Bu sylediklerimizi, t deis s gs keni 2ye yaklarken vort deerinin limiti 64e eittir diyerek ifade edes g s biliriz. Bu ifadeyi lim vort (t) = 64
t2

x0

biiminde gsteririz ve t deikeni 2 saysna yaklarken vort un limiti gs s 64tr deriz.

Sekil 7.1: lim f (x) = L.

xx 0

Limit adn verdiimiz bu yaklama kavramn key bir f (x) g s fonksiyonu iin de tamamyla benzer bir ekilde tanmlayabis g liriz. x deikenini x 0 dan farkl deerlerle, her iki yandan da x 0 noktags sna yeteri kadar yaklatrdmzda, f (x) fonksiyonunun alaca deers g g g
g

ler bir L saysna yeteri kadar yaklayorsa, o zaman bu L saysna f (x) s fonksiyonunun x 0 noktasndaki limitidir deriz. Sembolik olarak
xx 0

lim f (x) = L

x0

gsterimini kullanrz.

Sekil 7.2: g(x) fonksiyonu x 0 noktasnda tanml olmad halde g x x 0 iken limiti L dir.

Arkadalar, ok nemli bir noktay aklamama izin verin. ns celikle, bir x 0 noktasna her iki yandan da yaklayoruz dedis g g gimizde hem x 0 dan kk deerlerle, hem de x 0 dan byk deerlerle yaklatmz kastediyoruz. Ayrca, fonksiyonun x 0 da alaca deerden s g g g ziyade, x 0 noktasna ok yakn yerlerde alaca deerler ile ilgilendiig g g mizden, fonksiyonun x 0 noktasnda tanml olmas bile gerekli deildir. g O yzden de tanm verirken x noktalarnn x 0 noktasndan farkl oldu gunu belirtiyoruz.

y 3 2 y = 2x + 5

Bu x 0 noktasna sadece bir taraftan yaklasak olmuyor mu? s Neden iimizi iki katna karyoruz? s Tanm verirken x 0 noktasna her iki yandan da yaklarken s fonksiyonun ald deerlerin tek bir L saysna yaklamasn g g s
1 x

istedik. Oysa ki kimi fonksiyonlar iin bu durum salanmayabilir. rneg gin f (x) = x +1 2x + 5 x 1 x >1 ise ise

y = x +1

Sekil 7.3: lim f (x) yoktur.

x1

Trevin Tanm fonksiyonunu ele alalm ve x 0 = 1 noktasnda limitini bulmaya alas lm. Fonksiyonun grainden de grebileceimiz gibi 1 noktasna 1den g g kk saylarla yaklatmzda limit deeri 2 saysna yaklaacaktr. te s g g s taraftan, 1 noktasna 1den byk saylarla yaklarsak, fonksiyon des gerlerinin 3 saysna yaklatn grrz. Fonksiyonun 1 noktasna 1 s g saysndan byk ve kk saylarla yaklarken ald deerler bir tek s g g L saysna yaklamadndan bu noktada limit yoktur. s g sterseniz bir iki rnek daha ele alalm. lk olarak f (x) = x 2 + x + 1 I I fonksiyonunun x 0 = 2 noktasndaki limitini hesaplayalm. Fonksiyonun grainden de grlecei gibi x says 2 deeg g g rine yaklarken, fonksiyonun ald deerler de fonksiyonun s g g x = 2 noktasnda ald deere yani 7 saysna yaklaacaktr. g g s Bu durumda sylediklerinizi yaparsam lim x 2 + x + 1 = 22 + 2 + 1 = 4 + 2 + 1 = 7
2
Sekil 7.4: lim f (x) = 7.
x2

165
y 7

y = x2 + x + 1

x2

sonucunu elde ederim. Gayet iyi Zeynep. Bir de u fonksiyonu ele alalm: s f : tasndaki limiti nedir? \ {1} , f (x) = x + 1 fonksiyonunun x = 1 nok-

Bu fonksiyon x = 1 noktasnda tanml deil ki hocam. g Biliyorum Seluk, ama daha nce de belirttiimiz gibi, fonkg siyonun, limiti aranan noktada tanml olmas art yok. Limit s alacamza gre x noktalar 1 deerine yaklaacaklar ama hibir zaman g g s 1 deerini almayacaklar. g O zaman 1den kk saylarla 1 saysna yaklatmzda s g fonksiyonun ald deerlerin 2 saysna; 1den byk sayg g larla 1 saysna yaklatmzda da fonksiyonun ald deers g g g lerin yine 2 saysna yaklat grlyor. O halde bu limiti s g yle yazabiliriz: s lim f (x) = lim x + 1 = 2.
x1

2 y = x +1 1 x

Sekil 7.5: lim f (x) = 2.

x1

x1

166

7 Trev ve Uygulamalar Evet, limit hesabn burada noktalayalm. Artk, sorumuzun cevabn verebiliriz. lk olarak konumu f (t) = 16t 2 fonksiI yonu ile verilen cismin t = 2 anndaki hzn bulmaya alalm. Bu hz s h 0 iken t = 2 ile t = 2 + h zamanlar arasndaki ortalama hzlarn, varsa, limitidir. Dier bir deyile, g s lim f (2 + h) f (2) (2 + h) 2 = = = = 16(2 + h)2 16 22

h0

h0

lim lim lim

h 16(4 + 4h + h2 ) 16 4 h 16(4h + h2 )

h0

h0 h0

h lim (64 + 16h) = 64 m/sn

deeridir. Ama unutmayn, h deeri sfr noktasna her iki yandan da g g yaklayor. O halde ortalama hz aldmz zaman aralmz h says s g g negatif deerlerle sfra giderken [2 + h, 2] aralna, h says pozitif deg g gerlerle sfra giderken [2, 2 + h] aralna karlk gelecektir. g s Peki, imdi t = 1 anndaki hz hesaplayabilir misiniz? s Biraz nce t = 2 anndaki hz hesaplarken t = 2 ile t = 2 + h zamanlar arasndaki ortalama hzn limitini hesaplamtk. O s halde t = 2 deerini t = 1 ile deitirirsek, verdiiniz limit g gs g ifadesini hesaplamak yeterli olur gibi geldi bana.

Kesinlikle! Yaplmas gereken tam da bu. Bu durumu genellersek key t anndaki anlk hz (deiim hz), t ile t + h gs zamanlar arasndaki ortalama hzlarn h 0 iken limiti olarak tanmlanr: f (t + h) f (t)

= = =

h0

lim lim

h0 h0

h lim (32t + 16h) = 32t.

h 16(t + h)2 16t 2

Bylelikle artk her t zamannda hzn ne olacan syleyebiliriz. g

Bu hz problemlerinden kurtulu yok anlalan. s s

Trevin Tanm Aksine, bu rnekte ele aldmz konum fonksiyonu yerine g farkl fonksiyonlar, zaman yerine de farkl deikenler alnags bilir. O zaman anlk hz kavram, belli bir yldaki isizlik orannn des s gime hz, retilecek mal miktarna gre bir rmann elde edecei geg te tm bu lirin deime hz gibi pek ok farkl anlamlara gelebilir. Is gs (anlk) deiimleri trev olarak adlandryoruz. gs

167

Hocam, bu trev iinden gzm korktu benim! Anlalan ts s revin girmedii yer kalmam. g s

ok doru Gke. Bugn artk sosyolojide bile trev kullang labiliyor dersem sanrm bir kir verebilir size bu. sterseniz I trevin matematiksel tanmn yazabiliriz artk. Bir x 0 noktasn ieren bir aralkta tanmlanan bir f (x) fonksiyonu verilsin. Eer g lim f (x 0 + h) f (x 0 ) h

h0

limiti varsa bu limit deerine f (x) fonksiyonunun x 0 noktasnda trevig dir deriz. Trev iin f (x 0 ) ya da
df (x 0 ) dx

gsterimlerinden biri kullan-

labilir. Eer fonksiyon tanm kmesi zerindeki her noktada trevleneg biliyorsa, bu fonksiyona trevlenebilir fonksiyon diyeceiz. g

Yukarda limit ifadesinden unu syleyebiliriz: bu limitin var s olduu her x saysna bir f (x) says karlk gelir. Bu ise g s f ifadesinin yukardaki limit ile tanmlanan yeni bir fonksiyon olduu g anlamna gelir. Belirli bir x 0 noktasndaki trevi yle de tanmlayabiliriz: s f (x 0 ) = lim f (x) f (x 0 ) x x0 .

xx 0

Dikkat ederseniz, burada da x deikeni trev alnacak nokta olan x 0 gs noktasna yaklamaktadr. x x 0 deime miktarn x ile gsterirsek, s gs artmasna karlk fonksiyonun deerlerindeki artma miktar ise s g y = f (x) f (x 0 ) = f (x 0 + x) f (x 0 ) olacaktr. O halde x x 0 iken x 0 olacandan trevin bir baka g s x < x 0 iken x < 0, x > x 0 iken x > 0 olur. Bu x = x x 0

168 tanm da f (x 0) =
xx 0

7 Trev ve Uygulamalar

lim

f (x) f (x 0) x x0 f (x 0 + x) f (x 0) x y x

x0

lim

= eklinde ifade edilebilir. s

x0

lim

Bu tanmlarda fonksiyonun trevini aldmz noktay vurgulamak iin g g x 0 gsterimini setik. Ama bundan sonra seilen noktay ou kez sadece x ile gstereceiz ve g f (x) = lim yazacaz. g f (x + h) f (x) h

h0

Hocam, verilen her fonksiyonun trevini bu limitleri kullanarak m hesaplayacaz? Bu i ok zahmetli gibi. g s

Trev Kurallar
Hem evet, hem hayr. ncelikle birlikte temel baz basit fonksiyonlarn trevlerini tanm kullanarak hesaplayalm ve buny c x

lar yardmyla da daha karmak fonksiyonlar iin trev alma kurallarn s elde etmeye alalm. lk rneimiz sabit fonksiyon olsun: c sabit bir s I g say olmak zere f : sndaki trevi iin ne diyebiliriz? Hocam, tanm kullanrsak f (x) = lim f (x + h) f (x) h = lim cc h =0 , f (x) = c sabit fonksiyonunun bir x nokta-

h0

h0

deerini elde etmez miyiz? g

Evet, doru. Trevin deiim hzn ifade ettiini sylemig gs g s tik. x deikeninde bir deiim olduunda sabit fonksiyonun gs gs g deerinde herhangi bir deime olmadndan sabit fonksiyonun trevi g gs g sfrdr.

Trev Kurallar

169

Bu biraz kolay oldu. Snavlarda da bu kadar kolay sorular sorsanz keke. s

Sabit fonksiyonun her noktada trevi sfrdr.

Hi umutlanma Gke. Snav sorular hi de byle irin olmus yor.

Merak etme Gke, tanm ve kurallar iyi kavradktan sonra tm sorular bu kadar irin grnecek. Biz iimize devam edes s lim. Simdi de f : nun trevini hesaplayalm. Engin ne dersin? , f (x) = x kural ile verilen birim fonksiyonu-

y=x

Hocam, Zeynepin yaptklarna benzer bir limit hesab yapabiliriz sanrm: f (x) = =

h0

lim lim

h (x + h) x h

f (x + h) f (x) = lim h h = 1.

Sekil 7.6: f (x) = x fonksiyonu.

h0

h0

Bu bize birim fonksiyonun her noktada trevlenebildiini ve g trevin deerinin 1 olduunu sylyor. g g

birim fonksiyonunun trevi f (x) = 1dir.

, f (x) = x

s Hocam, x 2 ve x 3 gibi fonksiyonlar iin de bu ii tekrar m edeceiz? Bunun ksa bir yolu yok mu? g

Gke doru sylyor arkadalar. Bu ekilde devam ederg s s sek her yeni fonksiyon iin tanm kullanmak zorunda kalrz. Ama biz x 2 ve x 3 fonksiyonlar iin yine de tanm kullanalm ve bir kural var m grelim. f (x) = x 2 fonksiyonu iin trev f (x) = = = (x + h)2 x 2
2

h0

lim

h0

lim lim

h h(2x + h) h

h x + 2hx + h2 x 2 = lim (2x + h) = 2x

h0

h0

olarak elde edilir. f (x) = x 3 fonksiyonun trevi de benzer ekilde hes

170 saplanabilir: f (x) = = = = = lim lim (x + h)3 x 3

7 Trev ve Uygulamalar

h0

h (x 3 + 3x 2 h + 3xh2 + h3 ) x 3 h h(3x + 3xh + h2 )

2 2

h0

h0

lim

= 3x . Buradan genel bir kural gren var m?

h0 2

h lim (3x + 3xh + h2 )

Sanki x deikeninin kuvveti arpan olarak aaya iniyor gs s g gibi. Kuvvet de bir azalyor yle deil mi? O zaman u tahminde g s bulunabiliriz: f : trevi f (x) = nx n1 dir. Birazdan bahsedeceimiz trev kurallarn g kullanarak bu tahminimizi dorulayabiliriz. g Su ana kadar bahsettiiniz tm fonksiyonlarn trevlenebilir g olduunu grdk. Trevi olmayan fonksiyonlar da olacak m? g Hani tanmda bu limit varsa demitiniz ya, o yzden merak s
x > 0 ve r olmak zere f (x) = x r kuvvet fonksiyonunun trevi f (x) = r x dir.
r1

fonksiyonunun trevi f (x) = nx dir.

n1

f (x) = x n , n

, kuvvet

, f (x) = x n ile verilen fonksiyonun

ettim. Tam da byle bir fonksiyon rnei verecektim Seluk. Tm g gerel saylar zerinde tanml olan mutlak deer fonksiyog nunun x = 0 noktasnda trevine bakalm. Tanm kullanrsak
h0

lim

|0 + h| |0| h

= lim

|h| h

h0

ifadesini elde ederiz. Simdi h > 0 seelim. O zaman |h| = h olur ve limitimiz =1 h elde edilir. Aksine h < 0 seersek, o zaman |h| = h olur ve limit deeg
h0

lim

rimiz

= 1 h olarak bulunur. Bu limitler birbirlerinden farkl olduklar iin mutlak

h0

lim

deer fonksiyonunun x = 0 noktasnda trevinin olmadn syleriz. g g

Trev Kurallar Arkadalar, u ana kadar ele aldmz fonksiyonlarn hepsi s s g de srekli fonksiyonlard. Bu tr fonksiyonlar graklerini kalemimizi kattan hi kaldrmadan izebildiimiz, dier bir deyile grag g g s klerinde herhangi bir kopma ya da srama olmayan fonksiyonlardr. Dikkat ederseniz mutlak deer fonksiyonunun grainde hibir kopma g g yoktur. Bu fonksiyon x = 0 noktasnda sreklidir. Oysa ki bu fonksiyonun x = 0 noktasnda trevinin olmadn grdk. Fonksiyonun grag gine dikkat ederseniz x = 0 noktasnda bir ke yaptn grrsnz. s g te genel olarak fonksiyonlarn bu tr ke noktalarnda trevleri olmaIs s yacaktr. O halde her srekli fonksiyonun trevlenebildii yanlgsna dmeyin. g s
f (x) = x x , , x 0 x <0 0 y

171

y = |x|

f ve g fonksiyonlar trevlenebilen fonksiyonlar olmak zere, bu fonksiyonlarn toplamnn, farknn, arpmnn ve blmnn trevlerini f ve gnin trevleri yardmyla nasl hesaplayacag mz grelim. f ve g fonksiyonlar bir x noktasnda trevlenebilsinler. Bu durumda bu iki fonksiyonun toplamnn x noktasndaki trevi, trevlerinin toplamna eit olur: s ( f + g) (x) = f (x) + g (x) Bu kural kullanarak f (x) = x + x fonksiyonun trevini kim syleyebilir? Hocam, anlalan burada x 3 ve x 2 terimlerini iki farkl fonksis yon gibi dneceiz. Bu fonksiyonlarn trevlerini biraz nce s g hesaplamtk. O halde f (x) = (x 3 ) + (x 2) = 3x 2 + 2x ols maldr. ok gzel Gke. Bu arada bu kural sadece iki fonksiyonun deil, sonlu tane fonksiyonun toplamna da hibir deiiklik g gs yapmadan geniletilebilir. s
3 2

Toplamn trevi, trevlerin toplamna eittir. s

Simdi de arpm kuraln verelim. Sen sylemeden ben syle yeyim Seluk; tesader dnda arpmlarn trevi ne yazk s ki trevlerin arpm olmuyor. f ve g fonksiyonlar x noktasnda trevlenebilir ise bu kural ( f g) (x) = f (x)g(x) + f (x)g (x) eitlii ile verilir. s g
arpmn trevi, trevlerin arpmna eit deildir! s g tesader dnda! s

172

7 Trev ve Uygulamalar c bir sabit olmak zere c f (x) arpm fonksiyonunun trevi ne olabilir? Hocam, sabit fonksiyonun trevinin sfr olduunu biliyoruz. g Biraz nceki arpm kuralndan

Bir fonksiyonun sabit sayyla arpmnn trevi, trevinin ayn sabitle arpmna eittir. s

(c f ) (x) = c f (x) + c f (x) = 0 f (x) + c f (x) = c f (x) elde ederiz.

Benim aklma bir rnek geldi hocam. ki sabit fonksiyon iin I arpm kuraln uygulasak?

Neden olmasn? Sabitlerin arpm da bir sabit olacana gre g trevi sfr olur. Sabitlerin trevi sfr olduuna gre, bu trevg lerin arpm da sfr olur ki bu da arpmn trevinin, trevlerin arpmna eit olaca tesad bir durumdur. Bir de u fonksiyonun trevini s g s hesaplayalm: h(x) = (2x 1)(x 2 6x). Burada f (x) = 2x 1 ve g(x) = x 2 6x alabilirim. uygulayabilirim: h (x) = (2x 1) (x 2 6x) + (2x 1)(x 2 6x) = 2x 2 12x + 4x 2 14x + 6 = 6x 2 26x + 6 = 2(x 2 6x) + (2x 1)(2x 6)

h(x) = f (x) g(x) biiminde olur ve arpm kuraln hemen

Bu kural sevdim. leri baya kolaylatryor gibi. Is g s

leri kolaylatrmaya devam edelim yleyse. Simdi de blm Is s fonksiyonu iin bir kural verelim. Yine f ve g fonksiyonlar x noktasnda trevlenebilir olsunlar ve tabii ki blmden bahsedebilmek iin g(x) = 0 olsun. O zaman f g kural geerlidir.

(x) =

f (x)g(x) f (x)g (x) g(x)

2

Trev Kurallar Bu kuralda f (x) = 1 alrsak ne elde ederiz?

173

1 sabit fonksiyonunun trevi sfr olacana gre, paydaki ilk g terim sfr, ikinci terim ise sadece g (x) olacak. O halde (1/g) (x) = = (1) g(x) 1 g (x) g(x) 0 g(x) g (x) g(x) g (x) g(x)
2 2 2

eitliini elde ederiz. yle deil mi? s g g

Evet Zeynep. Peki f (x) = 1 ve g(x) = x alrsak?

1/x fonksiyonunun trevini hesaplamamz istiyorsunuz. Yukarda elde ettiimiz sonucu kulanrsak: g 1 x buluruz. 2x x2 +1

(x) x2

1 x2

Bir soru da ben soraym: f (x) = nedir?

fonksiyonunun trevi

Bunu da ben deneyeyim. Blm kuraln aynen uygulayaca gm: 2x x2 + 1

= = = =

(2x)(x 2 + 1) 2x(x 2 + 1) (x 2 + 1)2 2(x + 1) 2x(2x)

2

(x 2 + 1)2 2x + 2 4x 2
2

(1 + x 2 )2

(x 2 + 1)2 2 2x 2

Doru mu hocam? g

174

7 Trev ve Uygulamalar Evet Gke. Grdn m? Tanmlar ve kurallar iyi kavraynca iler kolaylayor. s s

Simdi bu kurallar kullanabileceimiz iktisadi bir rnek yapa g

R R(x) = 200x x
2

lm: x satlan mal miktarn ve p yatn gstermek zere, bu Buna gre bu maln aylk gelir fonksiyonu maln miktar ve yat arasndaki iliki p = 200 x eklinde veriliyor. s s R(x) = x p = x(200 x) = 200x x 2 eklinde ifade ediliyor. Satlan mal miktar x = 50 birimden x = 51 s birime ktnda gelirdeki deiim ne kadar olur? g gs Bu soru trevle alakal grnmyor hocam. x = 51deki gelir ile x = 50deki geliri hesaplayp farkn alrsak gelirin ne kadar deitiini buluruz. O halde gs g R(51) R(50) = (200 51 512) (200 50 502) = 99 TL olur. Evet Zeynep, ilem sonucun doru. Simdi de trevle olan ilis g s kisini grelim. Trevin anlk deiimi verdiini biliyoruz. O gs g halde gelir fonksiyonumuzun x = 50 iin trevini hesaplarsak R (x) = 200 2x olmak zere R (50) = 100

100

200

elde ederiz. Bu deer Zeynepin elde ettii deere olduka yakndr ve g g g yukarda elde edilen deer yerine kullanlabilir. ktisadi uygulamalarda g I gelir fonksiyonunun trevine marjinal gelir fonksiyonu denir ve satlan mal miktarndaki bir birimlik art iin gelir fonksiyonundaki art (belki s s de azal) ifade eder. Gelirdeki deiimi hesaplamak iin gelir fonksiyos gs nunun trevinden yararlanrz.

Simdi bileke fonksiyonlar iin zincir kural olarak da bilinen s kural konualm. f ve g trevlenebilir fonksiyonlar olmak s zere f g bileke fonksiyonunun bir x noktasndaki trevi s ( f g) (x) = f (g(x)) g (x) eklinde bulunur. Bu eitlii kullanacamz bir rnek ele alalm imdi. s s g g s h(x) = (1 + 3x)3 fonksiyonunun trevini hesaplayalm. Bu fonksiyonu

Trev Kurallar f (x) = x 3 ve g(x) = 1 + 3x fonksiyonlarnn f g bilekesi olarak s h (x) = ( f g) (x) = f (g(x)) g (x) = 3(1 + 3x)2 3 = 9(1 + 3x)2, buluruz.

175

g alabiliriz. f (x) = 3x 2 ve g (x) = 3 olduundan

Teget Denklemi
Simdi de trevi, nemli bir geometrik problemin zmnde kullanalm. Bu problem bir eriye bir noktasnda teet olan g g dorunun denklemini elde etme problemidir. Ama nce teet deyince g g ne anladnz bana syler misiniz? g
T2 T1

Hocam, lisede biz emberin teeti diye birey renmitik. g s g s

Bir eriyi bir tek noktada kesen, yani deip geen doru deil g g g g miydi? Aslnda, ember ya da elips iin bu tanm uygun grlebilir. Ama key bir f (x) fonksiyonunun grai olan bir eri iin g g bu tanm yeterli deildir. En basitinden y = x 2 erisini tek noktada g g kesen dorulardan birisi y eksenidir. Ama bu doru teet dorusu olarak g g g g alnamaz.

O halde hangi dorunun teet dorusu olacan matemag g g g tiksel olarak tanmlayalm. Bunun iin y = f (x) fonksiyonun grai zerinde sabit bir P = (x 0 , f (x 0 )) noktas ile deien bir g gs Q = (x, f (x)) noktas alalm. Bu iki noktadan geen dorunun eimi g g m PQ = f (x) f (x 0) x x0
f (x 0 )

f (x)

olur. Simdi Q noktasn P noktasna yaklatralm. Bu yaklamn her s s admnda yeni bir kesen dorusu elde ederiz. Q noktasnn P noktasna g yaklamas x noktasnn x 0 noktasna yaklamas anlamna gelir. x x 0 s s iken m PQ eimleri bir m saysna yaklasn. Bu durumda P noktasndan g s geen ve eimi m olan doruya y = f (x) erisinin P noktasndaki teet g g g g dorusu denir. g

0 x0

P x

Sekil 7.7: Kesenler ile teet do g g rusuna yaklama. s

176

7 Trev ve Uygulamalar

Hocam, trevi nerede kullandk?

Engin, kesenlerin eimlerinin limitinden bahsettik. Bunu ag ka yazarsak m = lim m PQ = lim

xx 0

xx 0

f (x) f (x 0 ) x x0

ifadesini elde ederiz ki bu da f (x) fonksiyonunun x = x 0 noktasndaki trevinden baka birey deildir. Fonksiyonlar nitemizde eimi m olan s s g g
(x 0 , y0 ) y = m(x x 0 ) + y0 x

ve bir (x 0 , y0 ) noktasndan geen doru denkleminin g y y0 = m(x x 0 ) olduunu grmtk. Eimi trev ile ifade ettiimize gre y = f (x) g s g g fonksiyonunun graine (x 0 , f (x 0 )) noktasnda izilen teet dorusug g g nun denklemi de y f (x 0 ) = f (x 0 )(x x 0 ) eitlii ile verilir. s g

Sekil 7.8: (x 0 , y0 ) noktasndan geen ve eimi m olan dorunun g g verilir. denklemi y = m(x x 0 ) + y0 ile

Gelin imdi f (x) = s

1 2 x 2

+ x parabolne x = 1 noktasnda

teet olan doru denklemini yazalm. g g Hocam, bize teet dorusunun eimi lazm. Yani, f (x) g g g fonksiyonunun x = 1 noktasndaki trevini hesaplamalyz. f (x) = x + 1 olduuna gre eimi m = f (1) = 1 + 1 = 2 g g
y

olarak bulurum. Fonksiyonun x = 1 noktasndaki deeri ise g

y = 2x 1/2

f (1) = (1,
3 ) 2

1 (1)2 2

+1 =

3 dir. 2

O halde eimi m = 2 olan ve g

noktasndan geen teet doru denklemimiz g g y 3 2 = 2(x 1)

1, 3 2 x

olup, bu eitlii dzenlersek s g y = 2x doru denklemini elde ederiz. g 1 2

Sekil 7.9: f (x) = 1 x 2 + x parabo 2 izilen teet dorusu. g g

lnn graine (1, 3 ) noktasnda g 2

Trev Kurallar Arkadalar, biz u ana kadar verilen bir f (x) fonksiyonunun s s sadece bir kez trevini aldk ve bu trevi f (x) ile gsterdik. Bu treve birinci mertebeden trev denir. Doal olarak u soruyu sorag s biliriz: f (x) fonksiyonunun trevinden bahsedebilir miyiz?

177

Hocam hi bahsetmesek? leri iyice kartrmasak? Is s

ok akacsn Seluk! Hatrlarsanz hz, konum fonksiyonus nun zamana gre deiimi, yani birinci trevi olarak tanmlags mtk. Benzer bir yaklamla hzn zamana gre deiimini de hesaplas s gs yabiliriz. Elde edilen nicelie ivme denir ve bu nicelik konum fonksiyog nunun zamana gre ikinci mertebeden trevinden baka birey deildir: s s g d v(t) dt

ivme =

.
lk defa talyan Fizikisi GaI I lileo tarafndan ak bir es kilde tarif edildii bilinen g ivme, belirli bir ynde hareket etmekte olan bir cismin hznn belirli bir zaman aralndaki deiim miktardr. g gs Baka bir deyile ivme, bir s s cismin hznn deiim hzgs dr.

Gkcisimlerinin arasndaki ilikileri incelerken Newton, belli bir ktleye s sahip, bir kuvvetin etkisinde hareket eden bir cisim iin ikinci hareket yasas ad verilen kuvvet = ktle ivme ilikisini ifade etmitir. Bu s s ilikide yer alan ivme kavram konumun ikinci trevinden baka birey s s s rev kavramn icat etmek zorunda kalmtr. s Bugn birok bilim alanndaki problemlerin matematiksel modellerinde ikinci, hatta daha yksek mertebeden trevler kullanlmaktadr. deildir. Newton bu yasay matematiksel olarak ifade edebilmek iin tg

Eer f (x) trev fonksiyonunun bir x 0 noktasnda trevi varg sa, bu treve f (x) fonksiyonunun x 0 noktasndac ikinci mertebeden trevi denir ve f (x 0 ) ya da d 2 f (x 0 )/d x 2 biiminde gsterilir. Eliniz alsn diye u fonksiyonlarn ikinci mertebeden trevlerini hesaps s lar msnz? f (x) = x 2 + 3x + 4 ve g(x) = 1/x.

Hocam f (x) fonksiyonu kolay grnyor. Onu ben yapaym: f (x) = 2x + 3 oluyor. ve f (x) = 2

178

7 Trev ve Uygulamalar kincisi de benim olsun. Bu fonksiyonun birinci trevini heI g s saplamtk ve 1/x 2 olduunu sylemitik. O halde bls mn trevi kuraln tekrar kullanrsak g (x) = olarak buluruz. (1) x 2 1(x 2) (x 2)2 2x x4 2 x3

Artan ve Azalan Fonksiyonlar

Simdi de bir fonksiyonun trevi ile fonksiyonun artan veya
y = f (x) f (x 2 ) f (x 1 ) x1 x2 x

azalan olmas arasndaki iliki zerinde duralm. Bir f (x) s fonksiyonunun tanm kmesinden alnan key x 1 , x 2 noktalar iin x 1 < x 2 iken f (x 1 ) < f (x 2 ) oluyorsa f (x) fonksiyonuna artan fonksiyon; eer, x 1 < x 2 iken f (x 1 ) > f (x 2 ) ise bu durumda da f (x) fonkg siyonuna azalan fonksiyon diyeceiz. g Trevlenebilen bir f (x) fonksiyonunun artan ya da azalan olmas ile trevin iareti arasnda nemli bir iliki vardr. Bu ilikiyi u ekilde ifade s s s s s edebiliriz: f : [a, b] fonksiyonu srekli ve (a, b) aralnda trevg lenebilir olsun. (a, b) aralndan alnan her x noktas iin f (x) > 0 ise g f (x) fonksiyonu [a, b] aralnda artan, benzer olarak (a, b) aralng g

Sekil 7.10: y = f (x) fonksiyonu artan fonksiyondur.

y y = f (x)

daki her x iin f (x) < 0 ise f (x) fonksiyonu [a, b] aralnda azalang dr. Bu zellik yardmyla bir fonksiyonun artan ya da azalan olduklar aralklar ou kez rahatlkla tespit edebiliriz. g

f (x 1 ) f (x 2 ) x1 x2 x

Sekil 7.11: y = f (x) fonksiyonu azalan fonksiyondur.

duu aralklar bulalm. g

R(x) = 200x x 2 gelir fonksiyonunun artan ve azalan ol-

Simdi de daha nce incelediimiz R : [0, 200] , g

R (x) = 200 2x olduundan x = 100 iin R (100) = 0dr. g 0 < x < 100 iin R (x) > 0 ve 100 < x < 200 iin R (x) < 0 olur. Burada R(x) fonksiyonunun [0, 100] aralnda artan, [100, 200] g aralnda ise azalan olduunu syleyebiliriz. g g

Artan ve Azalan Fonksiyonlar Bu bilgileri yandaki tablo eklinde de ifade edebiliriz. O halde gelirimiz s satlan mal miktar [0, 100] aralnda iken artmakta, [100, 200] aralg gnda iken azalmaktadr. Demek ki sat miktar 100 birim olduunda s g en ok gelir elde edilir.
R x 0 R 100

179

200

Biraz da yerel minimum ve maksimum noktalarndan bahsedelim. Bir fonksiyonun tanm kmesindeki bir x 0 noktasnn civarnda yer alan her x iin f (x) f (x 0 ) oluyor ise bu noktaya fonksiyonumuzun yerel maksimum noktas ve fonksiyonun bu noktada ald g deer olan f (x 0 ) saysna da yerel maksimum deeri diyeceiz. Aksine, g g g tas ve fonksiyonun bu noktada ald deer olan f (x 0 ) saysna da yerel g g x 0 civarnda f (x) f (x 0 ) oluyor ise x 0 noktasna yerel minimum noky

minimum deeri diyeceiz. Yerel minimum ve yerel maksimum noktag g larna bir fonksiyonun ekstremum noktalar denir ve u nemli zellik s salanr: g fonksiyon ve x 0 (a, b) bir ekstremum nokta ise o zaman f (x 0 ) = 0 f : [a, b] fonksiyonu srekli ve (a, b) aralnda trevlenebilir bir g
x0 x1 x

dr. Bu nedenle bir fonksiyonun yerel ekstremum noktalar aranrken fonksiyonunun trevinin sfr olduu noktalara baklr. g

Sekil 7.12: x 0 noktas f (x) fonk siyonunun yerel maksimum noktas, x 1 noktas f (x) fonksiyonunun yerel minimum noktasdr. Bu noktalarda fonksiyonun graine g yatay teetler izilebilir. g

Sunu da belirtelim ki fonksiyonun graine ekstremum noktalarda i g zilecek teet dorular x-eksenine paralel olur ve bu teet dorularna g g g g fonksiyonun yatay teetleri deriz. g

Ama u hataya dmeyin arkadalar; bir fonksiyonun trevis s s nin bir x 0 noktasnda sfr olmas o noktay ekstremum noktas yapmaz. Buna en gzel rnek her yerde artan olduunu bildiimiz g g f (x) = x 3 fonksiyonudur. x 0 = 0 noktasnda fonksiyonunun trevi sfrdr. Ancak, f (0) = 0, x < 0 iken f (x) < 0 ve x > 0 iken f (x) > 0 olduundan bu nokta bir ekstremum noktas olamaz. g
y y = x3

Bir baka ilgin rnek ise s

x 0 = 0 noktasnda bu fonksiyonun trevinin olmadn bilig yoruz. Ancak [2, 2] aralnda |x| en kk deerini x 0 = 0 noktasnda g g tas trevin var olmad bir nokta da olabilir. g

f (x) = |x| fonksiyonudur.

alr ve bu nokta bir yerel minimum noktasdr. Demek ki ekstremum nokSekil 7.13: f (x) = x 3 fonksiyo nunun grai. g

Simdi de bir f (x) fonksiyonunun ikinci mertebeden trevi nin iareti ile fonksiyonun grai arasndaki ilikiden bahses g s delim. ncelikle ikinci mertebeden trevi mevcut ve srekli olan bir

180

7 Trev ve Uygulamalar f (x) fonksiyonu alalm. Peki, fonksiyonun trevlenebildii bir aralkta g s f (x) > 0 ise f (x) trevinin davran hakknda ne derdiniz?
y f (x) > 0 f (x) > 0

Fonksiyonun trevi pozitif olduunda, fonksiyonun artan olg kinci trev pozitif ise, o zaman da biduunu sylemitik. I g s rinci trevin artan olduunu syleyebiliriz sanrm. g Evet Engin, f (x) = ( f ) (x) olduundan f (x) > 0 ise f (x) g
x

fonksiyonunun artan olduunu syleriz. Bu ise f (x) fonksig yonun graine izilecek teet dorularnn eimlerinin giderek artt g g g g g anlamna gelir. Eer, birinci mertebeden trevin pozitif olduu bir arag g lkta ikinci mertebeden trev pozitif ise, o zaman fonksiyonun artmasnn giderek hzlandn syleriz. Bu da fonksiyonun grainin yukarya g g doru kvrld anlamna gelir. g g

Sekil 7.14: y = f (x) fonksiyonun art hzlanmaktadr. s

y f (x) > 0 f (x) < 0

Bir fonksiyonun art hzland gibi, yavalayabilir de. Bis g s rinci mertebeden trevin pozitif olduu bir aralkta ikinci g mertebeden trev negatif ise bunu fonksiyonun artnn giderek azals d eklinde ifade edebiliriz. Bu ise fonksiyonun aa doru kvrld g s s g g g anlamna gelir.
x

Hocam, paydos zili almak zere ve kafamz artk pek birey s

Sekil 7.15: y = f (x) fonksiyonun art azalmaktadr. s

almyor. Ben bir fonksiyonun artnn yavalamas ne demek s s anlamadm. Bu son sylediklerinizi bir rnek zerinde grsek olmaz m? Tabii ki Gke. f : [0, ) , f (x) = 2x 3 6x 2 + 6x kural iin fonksiyonun birinci ve ikinci mertebeden trevlerini hesaplamamz lazm. nce birinci mertebeden trevi hesaplayalm hocam: f (x) = 6x 2 12x + 6 = 6(x 1)2 . Buradan x = 1 iin f (x) = 0 olduu grlr. x = 1 noktas g dnda f (x) her yerde pozitiftir. Fonksiyonun ikinci mertes beden trevi ise f (x) = 12(x 1) negatif, (1, ) aralnda ise pozitiftir. g dir. kinci mertebeden trevin iareti 0 x < 1 aralnda I s g

ile verilen f (x) fonksiyonun davrann inceleyelim. Bunun s

Artan ve Azalan Fonksiyonlar O halde [0, 1) aralnda birinci mertebeden trev pozitif, g ama ikinci mertebeden trev negatiftir. Dolaysyla bu aralkta f (x) fonksiyonunun artnn yavaladn syleyebiliriz. s s g
y

181

f (x) = 2x 3 6x 2 + 6x

Anladm. Bu durumda (1, ) aralndaki durumu da deerg g

lendirebiliriz. Bu aralkta hem birinci hem de ikinci mertebeden trevler pozitif olduundan fonksiyonun artmasnn gig derek hzland sonucunu elde ederiz. g Evet arkadalar, hepinizin aklna salk. Keke zamanmz das g s ha uzun olsayd da trevi daha da derinlemesine ele alabilseydik. Bu ksa sre ierisinde trevin ne olduuna ve nasl kullanldg gna dair temel bilgileri vermeye altk. Bir sonraki derste grmek s s zere.

Sekil 7.16: f (x) fonksiyonunun 0 < x < 1 iin art yavalarken s s x > 1 iin art hzlanmaktadr. s

zet
Bu blmde matematiin en nemli kavramlarndan biri olan trev ile g tantk. ncelikle ortalama hz ve ortalama hzn limiti olarak anlk hz s kavramlarn ele alp, bunlardan hareketle trev kavramn bir fonksiyonun bir noktadaki deiim hz olarak tanmladk. Trevin geometrik gs anlamn tarttk ve fonksiyonlarn trevlerine dair temel kurallar ifade s ettik. Trev yardmyla bir fonksiyonun artanln, azalanln karakteg g rize ettik ve bu kavramlar yardmyla yerel ekstremum noktalar tanmladk.

182

7 Trev ve Uygulamalar

Okuma Paras

Bilimin ncleri
Newton
(1642-1727) Cemal YILDIRIM (...) Aristoteles geleneinde, gksel nesnelerin embersel devinimleri aklama gerektirmeyen doal bir olayd. Dnyann dier gezegenlerle birlikte Gne evresinde dndn ileri sren Copernicus bile, embersel devinim retisine kar kmad gibi bu devinimi aklama aray iine de girmemitir. Galileo ile Newton mekaniinde ise yalnzca ayn dorultuda tekdze devinim doaldr; devinimin yn ya da hz deitirmesi, ancak bir d kuvvetin etkisiyle olasdr. Kepler, gezegenlerin Gne evresindeki devinimlerini Gneten kaynaklanan manyetik trden bir kuvvete balam, yer ekimi kavramna ipucu hazrlamt. Newtonun gravitasyon dedii kuvvet, gezegenlerin eliptik yrngeleriyle yer kredeki serbest dmeyi aklayan evrensel bir gtr. Buna gre, evrende var olan herhangi iki nesne birbirini ktlelerinin arpmyla doru, aralarndaki mesafenin karesiyle ters orantl olarak eker. likinin matematiksel ifadesi:

(Denklemde yer ekimi sabitini, ktleyi mesafeyi simgelemektedir)., Newtonun genliinde ulat ama yaymlamaktan kand bu sonu, bir hipotez olarak bakalarnca da tartlmaktayd. Nitekim, Kraliyet Bilim Akademisinin yesi (Robert Hooke, Edmund Halley ve Christopher Wren) eliptik yrngelerin yer ekimiyle aklanabilecei savndaydlar; ancak bu sav kendi aralarnda kantlayamamaktaydlar. 1684te Halley, sorunu Newtona iletir. Yer ekimi hipotezini yllarca nce oluturan Newton, bu arada, hipotezin matematiksel yoldan kantlanmasn da gerekletirmiti. Bylesine nemli bir almann yaymlanmadan kalmasn doru bulmayan Halley, tm basm masraflarn yklenerek Newtonu daha fazla zaman yitirmeden kitabn (Principiay) yazmaya ikna eder. Bilim dnyas hayranlkla karlad bu lmez yaptta, ilk kez, mekaniin dier yasalaryla birlikte yer ekimi kuramnn, tm kant ve ieriiyle, matematiksel olarak ilendiini bulur. Kitapta, ayrca, sv deviniminden Gne ve gezegenlerin ktlelerinin hesaplanmasna, Ayn devinimindeki dzensizliklerden denizlerdeki gelgit olaylarna dein pek ok sorunsal konuya aklk getirmitir... Kaynak: Bilim ve Teknik Dergisi, ubat, 1993.

karn Katlar g

183

karn Kagtlar
1. f (t) = 5t 2 kural ile hareket eden bir cis6. f (x) = x 2 4 fonksiyonunun x = 3 nok-

min [1, 3] aralndaki ortalama hz nedir? g 2. f (x) = x 2 6x 4 fonksiyonun graine g

tasndaki ikinci mertebeden trevi nedir? A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10 7.

nun denklemini bulunuz. A) y = 2x 4 B) y = x 4 C) y = 2x 8 D) y = x 8 E) y = 2x 3.

(2, 12) noktasnda izilecek teet dorusug g

lan olduu aral bulunuz. g g 8.

f (x) = x 2 + 4x + 6 fonksiyonunun azaf (x) = 4x x 2 fonksiyonunun artnn s

noktasndaki anlk hz nedir? A) 2 B) 4 C) 8 D) 12 E) 8 4. f (x) = x 2

1 x

f (x) = (1 2x)2 fonksiyonunun x = 2

yavalad aralk aadakilerden hangisidir? s g s g A) (, 0) B) (2, 2) C) (2, ) D) (, 2) E) 9.

ise f (1) deeri nedir? g

minimum deeri nedir? g A) 1 B) 0 C) 1 D) 2 E) 3

f (x) = x 2 8x + 15 fonksiyonunun yerel

A) 2 B) 1 C) 3 D) 6 E) 9 5. f (x) = x 3 2x 2 ise f (1) deeri nedir? g

A) 3 B) 2 C) 1 D) 1 E) 3

adet satlrsa en ok gelir elde edilir?

R(x) = 1200x 3x ile verilen bir maldan ka

10. Gelir fonksiyonu f : [0, 400]

2

184

7 Trev ve Uygulamalar

zmler
1. Ortalama hzn tanmn kullanrsak vor t = f (3) f (1) 31 = 45 5 2 = 20 7. Birinci

trevin

sfr

olduu g

nokta

tasdr. x > 2 iken f (x) < 0; x < 2 iken yani (2, ) aralnda azalandr. g 8.

s g f (x) = 2x + 4 = 0 eitliinden x = 2 nokg f (x) > 0 olduundan fonksiyon x > 2 iken,

olarak elde edilir. 2. f (x) = 2x 6 olduundan g m = f (2) = 4 6 = 2 olur. O halde aranan denklem y + 12 = 2(x 2) olup, bu denklem dzenlenirse y = 2x 8 elde edilir. Cevap C seeneidir. g 3. x bileke s =

trev x < 2 iken pozitif, x > 2 iken negatiftir. kinci mertebeden trev f (x) = 2 olup, I her zaman negatiftir. Dolaysyla (, 2) aralnda birinci mertebeden trev pozitif, ikinci g mertebeden trev negatif olduundan bu arag lkta fonksiyonun art yavalar. Cevap D ses s eneidir. g

f (x) = 4 2x olup, birinci mertebeden

9. Bu soruda ise yerel minimum deer sorulg maktadr. Bunun iin birinci mertebeden trevin sfr olduu noktalar inceleyelim. g f (x) = 2x 8 = 0 eitliinden x = 4 noktasnn bir kk olduu s g g grlr. x > 4 iken trev fonksiyonu pozitif, x < 4 iken negatif olduundan bu nokta bir g yerel minimum noktasdr. Yerel minimum de geri ise bu noktay fonksiyonda yerine koyarak elde edeceimiz g f (4) = 42 8 4 + 15 = 16 32 + 15 = 1 deeridir. Cevap A kkdr. g s 10. Bu soruda da gelir fonksiyonunun ye-

2 noktasndaki anlk hz, o treve karlk s trevi geldiinden g kuralndan

noktadaki

fonksiyonun

Cevap D seeneidir. g

ifadesinden f (2) = 8(2) 4 = 12 elde edilir.

f (x) = 2(1 2x)(2) = 4(1 2x) = 8x 4

4. Kuvvet fonksiyonu ve blmn trevi kuralndan f (x) = 2x

1 x2

= 2x +

1 x2

bulunur. Buradan f (1) = 2 1 + 1/(12 ) = 2 + 1 = 3 elde edilir. Cevap C seeneidir. g 5.

2

geri iin f (1) = 3(1) 4 1 = 3 4 = 1 olur. Cevap C seeneidir. g 6. f (x) = 2x ve f (x) = 2 olduundan g

f (x) = 3x 4x olduundan x = 1 deg

2

rel maksimum noktas sorulmaktadr. Yine trevi sfr yapan noktalar kontrol edelim. yapan deer x = 200 deeridir. 0 < x < 200 g g iken R (x) > 0 ve

g R (x) = 1200 6x olduuna gre trevi sfr

200 < x < 400 iken

ikinci mertebeden trev her x says iin 2 de gerine sahip olur. zel olarak x = 3 iin de f (3) = 2 dir. Doru cevap A seeneidir. g g

R (x) < 0 olduundan en ok gelir satlan mal g miktar x = 200 olursa elde edilir.

ntegral ve Uygulamalar
Zeynep Seluk Engin

8.

Hocam kilometre saatiniz bozuk olduu halde ka kilometre gittiinizi nasl bilebiliyorsunuz?

GENEL MATEMATK

NTE

BELRSZ NTEGRAL

ALAN

DEM ORANI BELRL NTEGRAL RIEMANN TOPLAMI

ORTALAMA DEER

FONKSYONUN LKEL

186

8 ntegral ve Uygulamalar I

Alan Problemi
b

Arkadalar iinizde dikdrtgenin alann bilmeyen yoktur hers halde!

a A = ab

Evet hocam, taban arp ykseklik, bazen de en arp boy denir. Peki bir genin alan nasl hesaplanr?

A=

a h 2

O da kolay, taban arp yksekliin yars. g Bir begenin, ya da bir altgenin alann sorsam. s Bir begen be tane genden oluur, genin alann hesaps s s layabildiimiz iin bunlarn alanlar toplam begenin alann g s verir. Altgenin alann hesaplamak iin de ayn mantk geerlidir.

Bence btn okgenlerin alann benzer ekilde hesaplayabis liriz.

Tanm Dzlemde sonlu sayda doru parasnn u uca g eklenmesiyle oluturulan kas pal blgeye okgensel bir blge denir.

Evet, Engin doru sylyor. Benzer mantkla tm okgensel g blgelerin alanlar da hesaplanabilir. Benim bir ey dikkatimi ekti, bunlarn hepsinin kenarlar s dz. Ya kenarlar doru paralarndan olumayan, kvrml bir g s blge olsayd ne yapacaktk?

Mesela daire gibi.

Ben onun alann da biliyorum. arp yarapn karesi.

Alan Problemi Antik alardan beri matematikiler bir takm dzlemsel blg gelerin alanlarn hesaplamak iin ok aba sarf etmilerdir. s Arimed dairenin alann hesaplamak iin daireye ieriden ve dardan s s yaklaan okgenler kullanmtr. s s

187

Arimed, bilinmeyeni bilinenlerle kuatm. s s s Biz bugnk dersimizde bir [a, b] kapal aral zerinde tag nml, srekli ve negatif deerler almayan bir f (x) fonksig yonu tarafndan belirlenen bir D blgesinin alann hesaplamaya alacaz. Alann hesaplamaya altmz D blgesi y = f (x) erisinin s g s g g altnda, [a, b] aralnn stnde , x = a dorusunun sanda ve x = b g g g dorusunun solunda kalan blgedir. g

Sekil 8.1: Birim daireye ieriden ve dardan okgenlerle yaklam. s s

y y = f (x)

D
a b x

Bu D blgesine Arimedin yntemini mi uygulayacaz? s g Evet, D blgesine ok zel tipte okgenlerle yaklaacaz. s g

Sekil 8.2: y = f (x) fonksiyonu nun belirledii D blgesi. g

y y = x2 1

Kolay anlalmas iin incelememize [0, 1] aral zerinde s g f (x) = x 2 fonksiyonunu alarak balayalm. s

Hocam bence bu blgenin alan 1den kktr, nk bu blge bir kenar 1 birim olan karenin iinde kalyor. Seluk doru sylyor arkadalar. Bir adm daha ileriye gig s 0, 1 , 2
1 ,1 2

Sekil 8.3: y = x 2 fonksiyonunun belirledii D blgesi. g

delim. ncelikle [0, 1] araln 0, 1 , 1 noktalar yardmyla g 2

larna [0, 1] aralnn bir blnts denir. Sonra ekildeki gibi 0, 1 g s 2 aral zerinde ykseklii f ( 1 ) = g g 2 dikdrtgenin alanlar toplam 1 1 1 5 + 1= 2 4 2 8 olup, D blgesinin alan
5 den 8 1 4

eklinde iki alt arala ayralm. Buradaki 0, 1 , 1 noktas g 2 olan dikdrtgeni ve

1 ,1 2

y 1

aral g

zerinde ykseklii f (1) = 1 olan dikdrtgeni gznne alalm. Bu iki g

1 4

1 2

kktr.

Sekil 8.4: D blgesine iki dikdrt genle yaklam. s

188

8 ntegral ve Uygulamalar I

y 1

Hocam ben bu ii bir adm daha devam ettirebilirim. nce s 0, 1 , 2 , 1 noktalar yardmyla [0, 1] araln g 3 3 ve
2 ,1 3

0, 1 , 3

alt aralklarna ayrrz. Sonra ekildeki gibi s

1 3

4 9

aral zerinde ykseklii f g g

1 9 1 3 2 3

1 2 , aral zerinde ykseklii f 2 g g 3 3 3 2 g g ve 3 , 1 aral zerinde ykseklii f

1 x

1 9

1 2 , 3 3 0, 1 3

olan dikdrtgeni,
4 9

olan dikdrtgeni

(1) = 1 olan dikdrt-

geni gz nne alrsak, bu dikdrtgenin alanlar toplam 1 1 1 4 1 1 + + 1= 3 9 3 9 3 3 yani yaklak olarak 0, 52dir. s Bence bundan sonra [0, 1] aralndaki 0, 1 , 1 , 3 , 1 noktalag 4 2 4 rn semek uygun olur. Bu noktalar yardmyla tabanlar birim uzunlukta ve ykseklikleri de srasyla f
1 4 1 4

Sekil 8.5: D blgesine dikdrt genle yaklam. s

y 1

1 9

4 9

+1

14 27

9 16

1 4 1 16 1 4 1 2 3 4

1 , 16

1 2

= 1, f 4

3 4

9 16

ve f (1) = 1 olan dikdrtgenler al-

Sekil 8.6: D blgesine drt dik drtgenle yaklam. s y

1

nrsa karlk gelen alan s 1 1 1 1 1 9 1 1 1 4 9 16 + + + 1 = + + + 4 16 4 4 4 16 4 4 16 16 16 16 = 15 32

dir ve bu da yaklak olarak 0, 47 olur. Bylece gerek alan s deerine biraz daha yaklalm olur. g s s

Bu ekilde devam edilirse, her bir admda gerek deere biraz s g daha yaklalr. s
1 x

Sekil 8.7: D blgesine 10 dikdrt genle yaklam. s y

1

Aadaki tabloda birinci satrdaki n ile alt aralklarn, dolas g ysyla dikdrtgenlerin says gsterilmitir. kinci satrdaki An s I ise oluturulan n tane dikdrtgenin alanlar toplamn temsil etmektedir. s Dikdrtgen says sonsuza doru arttrldnda, karlk gelen alanlar g g s toplam
1 3

= 0, 3333 . . . saysna yaklamaktadr. Bunun sebebini belirli s

integral konusunda aklayacaz. g

n An 1 1 2 0,625 3 0,52 4 0,47 5 0,44 6 0,42 7 0,41 8 0,4 9 0,39 10 0,38 ... ... 20 0,358 ... ...

Hocam dikdrtgenleri olutururken niin sol ular kullanmas dk?

Sekil 8.8: D blgesine 20 dikdrt genle yaklam. s

Baka Problem, Yine Toplamlar s Doru sylyorsun Seluk, alt aralklardaki sol u noktalar g seerek de, hatta orta noktalar seerek de ayn ilemleri yas pabilirdik. Her bir admda hesaplanan deerler farkl olurdu ancak bu g ekilde hesaplanan deerler de adm says arttka gerek alan deerine s g g yaklard. Sa u noktalar semek benim tercihim oldu, ama bu seim s g sonucu etkilemiyor.

189

Baska Problem, Yine Toplamlar

Benim arabay biliyorsunuz, artk ka bin kilometrede oldu gunu bile bilmiyorum, kilometre gstergesi almyor. s

Hocam byle zor olmuyor mu? Neyse ki hz gstergesi alyor. s

Hz gstergesi baka, kilometre gstergesi baka! Mesela evs s den okula ka kilometre olduunu nasl bileceksiniz? g Biraz hesapla idare ediyorum. Tabii ki bu arada kzmdan da birazck yardm alyorum.

Hocam nasl oluyor bu i? s lk hareketimde saate bakyorum, bundan sonra dzenli araI lklarla kzm hz gstergesine bakp ilgili hz not alyor.

Hocam gene benim kafam kartrdnz. s

190
Hz km/saat
90 80 70 60 50 40 30 20

8 ntegral ve Uygulamalar I Evle okul aras aa yukar 7 dakika, dakikalara gre aracn s g hz km/saat cinsinden u tablodaki gibi: s zaman hz 1.dk. 30 2.dk. 70 3.dk. 80 4.dk. 90 5.dk. 80 6.dk. 50 7.dk. 20

Zaman

Ben anladm.

Bakyorum da, konu hz ve araba olunca ok abuk anlyorsun.

Aferin Seluk, hadi arkadalarna da anlat. s

Tabloda km/saat cinsinden verilen hzlar km/dakikaya evirirken doru g orant kullanlr. 1. dakikada 30 km/saat olan hz aadaki s g ekilde km/dakikaya ds ntrlr. 1 saat 60 dakika s olduu iin: g 60 dakikada 1 dakikada 30 km gidilirse x km gidilir.

zaman hz

1. dk. 0,50

2.dk. 1,16

3.dk. 1,33

4.dk. 1,50

5.dk. 1,33

6.dk. 0,83

7.dk. 0,33

nce km/saat trnden verilmi olan hzlar, yukardaki tabs lodaki gibi km/dakikaya evirelim. Simdi de her bir zaman dilimindeki hz sabit kabul ederek bu zaman diliminde alnan yolu yaklak olarak hesaplayabiliriz. s Buna gre

Buradan x = = 0, 5 olup 1. dakikada 0, 5 km yol alnmtr. Dierleri de benzer es g s kilde hesaplanr.

30 60

1. zaman diliminde alnan yol 0, 50 km, 2. zaman diliminde alnan yol 1, 16 km, 3. zaman diliminde alnan yol 1, 33 km, 4. zaman diliminde alnan yol 1, 50 km, 5. zaman diliminde alnan yol 1, 33 km, 6. zaman diliminde alnan yol 0, 83 km, 7. zaman diliminde alnan yol 0, 33 km

Hz 1, 5 1, 3 1, 1

km/dk

olur. Her bir zaman diliminde alnan yollar toplanrsa 0, 5 + 1, 16 + 1, 33 + 1, 5 + 1, 33 + 0, 83 + 0, 33 = 6, 98 olur. O halde evden okula mesafe yaklak olarak 7 km olur. s Buradaki zaman dilimlerini otuzar saniyeye indirseydik gerek mesafeye daha da yaklardk. s

0, 8

0, 5 0, 3

7 Zaman

Belirli ntegral I Arkadalar burada dikkat ederseniz, belli aralklar ve her bir s arala karlk gelen bir saysal deer var. Sonra da bu sayg s g lar aralk boyu ile arpp topluyoruz. Bu size tandk geldi mi?

191

Biraz nceki alan hesabndaki toplama benziyor ama burada fonksiyon yok hocam.

yi dnn. I s

Bence burada olsa olsa hz fonksiyonu olur.

Burada deikenimiz zamandr ve [0, 7] aralnda deimekgs g gs tedir. Fonksiyonumuz ise zamana bal olarak aracmzn hg zdr. Birer dakikalk zaman dilimleri [0, 7] aralmzn bir blnts g olup, dakikada bir kaydettiimiz hzlar da hz fonksiyonumuzun alt arag ln sa ularndaki deeridir. g g g

Hocam fonksiyonun u noktalardaki deerini anladm da, ben g hl fonksiyonun kendisini gremedim. Ad var kendisi yok!

Engini memnun etmek iin her andaki hzmz kaydetmemiz gerekiyor. Ama gnlk hayatta pek ok durumda bir fonksiyonun her noktadaki deerinden ziyade fonksiyonun yeterince ok nokg tadaki deerini bilmek yeterlidir. Eer burada hz fonksiyonumuzun zag g mana bal forml ak olarak verilmi olsayd, aralmzn blntg s g sndeki noktalar arttrarak phesiz daha hassas hesaplamalar yapabis lirdik.

Belirli ntegral I
Arkadalar alan probleminde de, yol probleminde de kars s mza birtakm toplamlar kt. Bu ilemlerde gznne alds g mz fonksiyonlar negatif deerler almayan fonksiyonlard. Aslnda fonkg siyon zerindeki bu kouldan vazgeip [a, b] kapal aral zerinde tas g nml ve srekli bir f fonksiyonunu alarak da ayn ilemleri yapabiliriz. s

192

8 ntegral ve Uygulamalar I Bunun iin [a, b] kapal araln her birinin boyu x = g paraya blelim. Karlk gelen blntnn noktalar s
x0 = a , x1 = ba n , x2 = 2 ba n , . . . , xi = i ba n
ba n

olan n eit s
ba n

, . . . , xn = n

=b

olur.
x i 1
y = f ( x)

xi xn = b
b a n

x0 = a

x1 x = [a ,b ] aral nn n eit paraya blnm g s s

b a
x

i. alt araln sa ucunu x i ile gsterelim. Bu verilere gre aadaki g g s g toplam oluturalm: s
Sekil 8.9: y = f (x)in Riemann toplamndaki dikdrtgenler.

f (x 1)x + f (x 2 )x + + f (x n)x. Bu toplam ortak bir parantezleme ile f (x 1 ) + f (x 2 ) + + f (x n) x eklinde de yazabiliriz. Bu toplam bir gerel saydr, bu sayya f fonksis yonunun bir Riemann toplam denir.

Hocam benim bu toplamlardan gzm korktu. Her iin bir zorluu vardr. ntegral iinin de en zor evresi s g I s burasdr.

Yukarda oluturduumuz toplamda blntdeki nokta says s g arttrldka karlk gelen deerler sabit bir sayya yaklar. s g s Bu sabit sayya f fonksiyonunun [a, b] aral zerindeki belirli integrali g denir ve bu say
b

f (x) d x
a

sembolyle gsterilir.

Belirsiz ntegral I

193

Daha matematiksel bir dille sylemek gerekirse

b

f (x) d x ifadesinde sembolne integral

f (x) d x = lim
a

f (x 1 ) + f (x 2 ) + + f (x n ) x

aya integralin alt snr bye integralin st snr f (x)e integrand d xe diferansiyel denir. Buradaki d x ifadesi Riemann toplamndaki xten esinlenerek yazlmaktadr ve integralin hangi deikene gre hesaplandgs gn belirtir.

olur.

Hocam, bu belirli integral hesab hakikaten ok zor gzkyor. Bu hesab kolay klmann bir yolu yok mu? Tabii ki var, ancak bunun iin temel bir dnceye daha ihtis yacmz olacak.

Belirsiz ntegral I
Trevle ilgili dersimizde, bir fonksiyon verildiinde bu fonksig yonun trevini hesaplamtk. Simdi bu ileme tersten bakas s caz, yani trevi verilen fonksiyonun kendisini bulmaya alacaz. g s g

Niin trevi bilinen fonksiyonun kendisini bulmaya alyos ruz? Hatrlarsanz, trev demek deiim oran ya da hz demekti. gs Fonksiyon verildiinde bunlar hesaplayabiliyorduk. Simdiki g problemimizde bir olayn hzn ya da deiim orann biliyorken, olayn gs kendi formln bulmaya alyoruz. s

Trevi 2x olan bir fonksiyon syleyebilir misiniz?

ok kolay, x 2 fonksiyonunun trevi 2x olur.

Hocam, x 2 + 1 fonksiyonunun da trevi 2x olur.

194
y
c= 2

8 ntegral ve Uygulamalar I Arkadalar her ikinizin de syledii doru. Bunlarn her bis g g rine 2x fonksiyonunun bir ilkeli denir. Genel olarak, c sabit
1

2
c=

1
c= 0

bir say olmak zere x 2 +c fonksiyonunun da trevi 2xtir. Dier yandan g

x 1 2

s 2xin tm ilkelleri, uygun bir c iin x 2 + c formundadr. x 2 + c eklindeki ifadeler c saysna bal bir fonksiyon ailesidir. Bu aileye 2x fonksiyonug nun belirsiz integrali denir ve bunun iin

c=

c=

2x d x = x 2 + c
Sekil 8.10: y = x + c ailesinin baz yeleri.
2

gsterimi kullanlr.
Tanm F (x) fonksiyonunun trevi f (x) fonksiyonuna eit ise, yani F (x) = f (x) s oluyorsa, F (x) fonksiyonuna f (x)in bir ilkeli denir.

Bazen y = x 2 + c ailesinin zel bir yesini semek gerekebilir. Mesela bu aileye ait olan ve (0, 1) noktasndan geen yeyi bulabiliriz. (0, 1) noktasndan geen zel yeyi bulmak iin y = x 2 + c formlnde x yerine 0 ve y yerine 1 yazlrsa

F (x) ve G(x) fonksiyonlarnn bir aralk zerinde trevleri eit ise, yani s F (x) = G (x) oluyorsa bu fonksiyonlar

1 = 02 + c eitliinden c = 1 bulunur. O halde (0, 1) noktasndan geen ye s g y = x 2 + 1 parabol olur.

arasnda G(x) = F (x) + c ilikisi vardr. s

Arkadalar, bir fonksiyonun ilkelini bulma problemi gzs nz korkutmasn. Bizim genelde kullanacamz fonksiyong larn belirsiz integralleri aadaki ekildedir: s g s
k, n, c sabit saylar olmak zere, 1. Sabit kural: 2. Kuvvet kural: k d x = kx + c xn d x =
1 x x n+1 n+1

Tanm F (x) fonksiyonu, f (x) fonksiyonunun bir ilkeli ise, F (x) + c ailesine f (x) in belirsiz integrali denir ve f (x) d x = F (x) + c eklinde gsterilir. s Bunu F (x) d x = F (x) + c eklinde de yazabiliriz. s

+ c , n = 1

3. Logaritmik kural:

d x = ln x + c e kx d x = 1 e kx + c , k = 0 k

4. stel fonksiyon kural:

Trevdeki gibi, integral bulmann da formlleri var m hocam?

Belirsiz ntegral I Tabii ki, belirsiz integral iin aadaki kurallar geerlidir: s g
1. Sabitle arpma kural: 2. Toplam Kural: 3. Fark Kural: k f (x) d x = k f (x) d x, (k sabit say) f (x) d x + g(x) d x

195

( f (x) + g(x)) d x =

( f (x) g(x)) d x =

f (x) d x

g(x) d x

Hocam bir rnek yapsak?

Mesela (6x 2 5) d x integralini hesaplayalm.

nce fark ve sabitle arpma kurallarn kullanrsak (6x 2 5) d x = 6 x2 d x 5 dx

yazabiliriz. Sonra da kuvvet kural ve sabit kural kullanlrsa aradmz belirsiz integral g 6 olarak bulunur. Buradan (6x 2 5) d x = 2x 3 5x + c elde edilir. x3 3 5x + c

Syleyin bakalm, sonucun doru olup olmadn nasl anlag g rz?

Bulunan sonucun trevini alrz. Eer bata verilen fonksig s yonu elde edersek doru yapmz demektir. g s

196 Evet Engin, gerekten

8 ntegral ve Uygulamalar I

(2x 3 5x + c) = 6x 2 5 dir. Simdi de baka bir rnek verelim. Syleyin bakalm s 3e2x d x integralinin deeri nedir? g Sabitle arpma kuraln ve stel fonksiyon kuraln kullanrsak 3e2x d x = 3 olarak bulunur. Syleyin bakalm 2 x integralinin deeri nedir? g Sabit kuraln ve sonrasnda logaritmik fonksiyonun integrali kuraln kullanrsak 2 x sonucuna ularz. s Trev konusundaki zincir kuraln hatrlayan var m? dx = 2 1 x d x = 2 ln x + c dx 1 3 e2x d x = 3 e2x + c = e2x + c 2 2

Hocam integral konusunu iliyorduk! s Demek ki ihtiya olacak. Zincir kural bileke fonksiyonunun s trevi ile ilgili bir kurald. f ve g fonksiyonlar verildiinde, g ( f g)(x) bileke fonksiyonunun trevi s ( f g) (x) = f (g(x)) g (x) olur.

Belirsiz ntegral I Simdi bunu bir integral kuralna evirebiliriz:

197

f (g(x)) g (x) d x = olur.

( f g) (x) d x = ( f g)(x) + c

ve bilekeler olduu iin Pnar Hocann syledii forml uys g g gulamakta bazen glk ekilebilir. Bu yzden deiken deitirme ya gs gs da yerine koyma forml dediimiz bir yntem ok faydaldr. Verilen g integralde u = g(x) denilirse unun diferansiyeli du = g (x) d x olur, bunlar f (g(x)) g (x) d x integralinde yazarsak f (g(x)) g (x) d x = f (u) du = f (u) + c

f (g(x)) g (x) d x integralinde, iki tane fonksiyon trevi

u = g(x) trevlenebilir fonksiyonu iin du = g (x) d x ifadesine unun diferansiyeli denir ve integral hesaplarnda kullanl bir aratr. s

eitliini buluruz. Verilen bir integrale bu gzle bakp, sonra x deikes g gs nine geri dnebilirsiniz.

Hocam unu bir rnek zerinde aklasanz. s

Peki Gke, (2x + 1)4 d x integralini hesaplayalm.

nce (2x + 1)4 ifadesinin almn yaparz sonra da biraz nceki yntemleri kullanarak integrali hesaplarz.

4.dereceden bir ifadenin almn yapmak zor olmayacak m?

198

8 ntegral ve Uygulamalar I Enginin dncesi doru ancak Selukun da syledii gibi s g g 4.dereceden ifadenin almn yapmak ok fazla ilem gereks tirir. O nedenle burada deiken deiimi yapmak uygun olur. Sizce nasl gs gs bir deiken deiimi yapmalyz? gs gs

Bence u = 2x +1 deiken deiimi yapmak uygun olur. Buna gs gs gre du = 2 d x olur, buradan da d x = integralde yerine yazlrsa (2x + 1)4 d x = eitlii elde edilir. s g u4 1 2 du = 1 2 u4 du = 1 u5 2 5 +c = 1 10 u5 + c
1 2

du olur. Bu ifadeler

Bu zmde x yok, oysa integralini hesaplamak iin yola ktmz fonksiyon xe balyd! g g

Evet, Seluk doru sylyor arkadalar. Selukun syledii g s g ey rencilerin sklkla yapt ihmallerden biridir. Simdi son s g g ifadede u grdmz yere 2x + 1 yazacak olursak istenilen integral g (2x + 1)5 10

(2x + 1)4 d x =

+c

olarak bulunur.

Arkadalar ben de sizlere zik ierikli bir soru soraym. x eks seni boyunca hareket eden bir cismin t anndaki hz metre/saniye trnden v(t) = 1 + 2t deklemiyle veriliyor. Eer bu cisim g t = 0 annda balang noktasnda ise bu cismin x ekseni zerindeki s konumunu zamana bal olarak veren bir fonksiyon bulabilir misiniz? g

Trev konusunu ilerken hz, yolun yani konumun zamana s gre trevi olarak karmza kmt. Burada bize hz verilip s s yol denklemi sorulduu iin bir integral hesab sz konusug dur.

Belirsiz ntegral I Bulmaya altmz konum fonksiyonuna F(t) diyelim. F(t) s g hakknda F(0) = 0 olduunu ve g F (t) = v(t) = 1 + 2t olduunu biliyoruz. O halde hzn integrali alnrsa g F(t) = = = v(t) d t (1 + 2t) d t t + t2 + c

199

bulunur. Konum fonksiyonu F(t) = t + t 2 + c eklindedir. Bu s ifadede F(0) = 0 olduu kullanlrsa c = 0 olur. Sonu olarak g konum, baka bir deyile yol fonksiyonumuz s s F(t) = t + t 2 eklindedir. s

Peki bu cisim t = 1 ve t = 3 saniyeleri arasndaki zaman diliminde ne kadar yol gitmitir? s

Yol formln kullanarak hemen hesaplayabiliriz. t = 3. saniyede alnan yol F(3) = 3 + 32 = 3 + 9 = 12 metre olur. Bize [1, 3] zaman aralnda alnan yol sorulduu iin t = 1. sanig g yeye kadar alnm olan yolu karmalyz. 1.saniyede alnan s yol F(1) = 1 + 12 = 2 metre olup, [1, 3] zaman diliminde alnan yol F(3) F(1) = 12 2 = 10 metredir. Bu cismin ald yol, yol fonksiyonunun [1, 3] aralg gnn u noktalarnda ald deerler farkdr. g g

200
h z

8 ntegral ve Uygulamalar I Bir baka noktaya daha dikkat ekmek istiyorum. s v(t) = 1 + 2t hz fonksionunun grai yandaki ekilde verilg s mitir. [1, 3] aralnn stnde ve v(t) = 1 + 2tnin grainin altnda s g g kalan blgenin alan nedir?
y = v (t )

Bu blgeyi taban 2 birim ve ykseklii 3 birim olan dikdrtg gen ile taban 2 birim ve ykseklii 4 birim olan genin birg leimi olarak dnebiliriz. Dikdrtgenin alan 2 3 = 6 birim s s kare ve genin alan
24 2

= 4 birim karedir. Buna gre sz

konusu blgenin alan 6 + 4 = 10 birim kare olur.

1
zaman

Son iki rneimizi karlatrn bakalm. Dikkatinizi eken bir g s s durum var m? Her ikisinde de hesaplanan deerler ayn. Yani [1, 3] aralg gnda hz fonksiyonunun altnda kalan alan, yol fonksiyonunun [1, 3] aralnn u noktalarndaki deerleri farkna eitg g s tir.
y

v (t 2 )

Hocam bu bir tesadf deildir herhalde. g

y = v (t )

Doru sylyorsun Seluk. Yukarda [1, 3] zaman diliminde g yaptmz incelemeyi, herhangi bir [t 1 , t 2 ] zaman diliminde g de yapabiliriz. Yani yol fonksiyonu F(t)nin [t 1 , t 2 ] aralnn u noktalag nin grainin altnda kalan alana m eittir? g s
t

v (t 1 )

rnda ald deerler fark olan F(t 2 ) F(t 1 ) says, y = v(t) g g

t1

t2

Evet farkl ekillerde elde edilen bu saylar eittir. Bu rnek s s bize alan bulma problemi ile trevi verilen bir fonksiyonun kendisini bulma problemi arasndaki bir ilikiye iaret ediyor. Bu iliki s s s bizi matematikteki en nemli teoremlerden biri olan aadaki teoreme s g gtrr.

Temel Teorem

201

Temel Teorem
Arkadalar, belirli integrali tanmladktan sonra hesabnn ols duka zor olduuna iaret etmi ve bunu kolaylatrmann bir g s s s yolu olduunu sylemitik. Bize bu kolaylatrmay Temel Teorem ad g s s verilen bir teorem salar. Bu teorem sayesinde, yukardaki hz rneinde g g olduu gibi, bir fonksiyonun belirli integrali o fonksiyonun bir ilkeli yarg dmyla kolayca hesaplanabilir.
Temel Teorem: f (x), [a, b] aral zerinde srekli bir fonksiyon ve F (x) g fonksiyonu da f (x)in bir ilkeli, yani F (x) = f (x) olsun. Bu durumda
b

f (x) d x = F (b) F (a)

olur.

Artk belirli integrali Temel Teorem yardmyla hesaplayabiliriz. Bir f (x) fonksiyonunun [a, b] aral zerindeki belirli g integralini hesaplamak iin ncelikle f (x)in bir ilkelini, yani F (x) = f (x) koulunu salayan bir F(x) fonksiyonu bulacaz. Sonra s g g da F(x)in araln u noktalarnda alm olduu deerler fark olan g s g g F(b) F(a) saysn hesaplayacaz. Bu say hesaplamak istediimiz beg g ntegral hesaplarnda bu fark iin F(x)| b gsterimi lirli integrale eittir. I s
a

kullanlr. Bu gsterime gre Temel Teorem

b b f (x) d x = F(x)|a a

y y = x2 1

eklinde de yazlabilir. s Hocam, balangta bahsettiimiz [0, 1] aralnn stnde, s g g f (x) = x 2 erisinin altnda kalan, sadan x = 1 dorusu ile g g g snrl blgenin alann hesaplayabilir miyiz?

Bana f (x) = x fonksiyonunun bir ilkelini syler misiniz?

Sekil 8.11: stten y = x 2 , alttan x ekseni ve sadan x = 1 dorusu g g
3

F(x) =

ile snrl blge.

fonksiyonu.

202

8 ntegral ve Uygulamalar I Evet doru, belirli integralimizin deeri bu fonksiyonun arag g ln u noktalarnda ald deerler fark olur. Yani g g g
1 0

x d x = F(1) F(0) =
1 3

13 3

03 3

1 3

olup, sz konusu blgenin alan tka 1 e yaklayordu. s 3

f (x) d x belirli integrax3 3

birim karedir. Hatrlayacak olursanz

dikdrtgenleri kullanarak hesapladmz deerler, blnt says artg g

b a

lini hesaplarken, f (x) fonksiyonunun F (x) ilkeli yerine G(x) = F (x) + c ilkeli de seilebilir. Bu durumda u noktalardaki deerler fark g G(b) G(a) = (F (b) + c)

Ama hocam F(x) =

+ 1 fonksiyonu da f (x) = x 2 nin bir

ilkelidir. Temel Teoremde bu ilkeli kullanrsak ne olur? Gzel soru Seluk, bir de senin sylediin ilkel fonksiyon ile g hesap yapalm. Bu fonksiyonun [0, 1] aralnn u noktalag rndaki deerler fark g F(1) F(0) = 13 3 +1 03 3 +1 = 1 3 +101 = 1 3

(F (a)+c) = F (b)F (a) olup sonu deimez. gs

olup sonu deimedi. Bu genelde de dorudur. Temel Teoremi uygugs g larken hangi ilkeli kullandmz nemli deildir. g g

Hocam belirli integralin deeri her zaman bir alana m karg s lk gelir? Hayr Engin, eer fonksiyon negatif deerler almyorsa g g bu dorudur, ama fonksiyonumuz negatif deerler alyorsa g g doru olmaz. Mesela f (x) = x 2 2x fonksiyonunun [0, 2] aral zeg g rindeki integralini hesaplayalm.
y

2
1
y = x 2 2x

(x 2x) d x

x3 3 2
3

2 2

x2 2 2
2

= =

3 4 3

03 3

02 2

-1

Sekil 8.12: f (x) = x 2 2x in gra i. g

olup negatif bir saydr. Bu say bir alan deerine karlk gelmez. Ama g s ekildeki taral blgenin alannn negatidir. s

Temel Teorem Haydi bakalm,

2 2x

203 e d x belirli integralini hesaplayn.

y

gunu biliyoruz. Temel Teoremi uygularsak

2 2 2x

Gayet kolay. e2x fonksiyonunun bir ilkelinin 1 e2x oldu2

y = e 2x

e
1

2x

dx

e 2 1 1 22 1 = e e21 2 2 1 1 = e4 + e2 2 2

Sekil 8.13: y = e2x in altnda ve [1, 2] aralnn stnde kalan g blge.

y
1 y =x

sonucu elde edilir.

a
1

Simdi de a > 1 olmak zere

1

1 x

d x integralini hesaplayn.
1 a x

1 x

fonksiyonunun bir ilkelinin ln x olduunu biliyoruz. Buna gre g

a 1

Sekil 8.14: y = kalan blge.

1 x

erisinin alg

tnda ve [1, a] aralnn stnde g

1 x

dx

ln

a x|1

= ln a ln 1 = ln a sonucu elde edilir. Tabii ki burada ln 1 = 0 olduunu kullang dm. ntegral yardmyla iki eri arasndaki alan da hesaplamak I g mmkndr. [a, b] aral zerinde tanml srekli f (x) ve g Bu durumda y = f (x) erisinin stnde ve y = g(x) erisinin altnda g g kalan blgenin alanna A diyecek olursak, bu alan
b

g(x) fonksiyonlar verilsin ve bu aralk zerinde 0 f (x) g(x) olsun.

A=
a

(g(x) f (x)) d x

forml ile hesaplanr.

Hocam, bu formln bir gerekesi var m?

204
y y = g (x )

8 ntegral ve Uygulamalar I Bunun sebebini yandaki ekilden hemen grebiliriz. y = g(x) s erisiyle x ekseni arasnda kalan blgenin alanna A1 ve g y = f (x) erisiyle x ekseni arasnda kalan alana da A2 diyelim. Buna g
A1

gre
b

A1 =
a
a b x

g(x) d x

ve
b

Sekil 8.15: g ve x ekseni arasn daki blge.

y

A2 =
a

f (x) d x

olur. O halde ekilden de grld gibi sz konusu iki eri arasndaki s g g alan
b
y = f (x )

A = A1 A2

=
a b

g(x) d x

f (x) d x
a

A2

=
b x

(g(x) f (x)) d x

Sekil 8.16: f ve x ekseni arasn daki blge.

y y = g (x )

olur.

g rusunun altnda ve y = x 3 erisinin stnde kalan blgenin

A = A1 A2

Buna bir rnek yapalm. 0 x 1 olmak zere y = x dog

alann hesaplayalm. Bu blgenin alan

1

y = f (x )

A=
0

(x x 3 ) d x

eklindeki integralle bulunur. Bu integrali hesaplarsak s

1 0 3

Sekil 8.17: f ve g arasndaki blge.

(x x ) d x

x2 2 1 1 4
2

x4 4 1
4

y
1

= =
y =x y =x3

02 2

04 4

birim kare olur.

Bu son rnekte incelenen tipteki blgeler ve alanlar uygu1

lama asndan nemlidir. Bununla ilgili aklamay okuma paras ksmnda bulabilirsiniz.

Ortalama Deer g

205

Ortalama Deger
Bu snfn en genci kim?

Engin. En yals da ben olduuma gre, Engin ve ben ulardayz. s g Peki bu snfn hocalarla birlikte ya ortalamas nedir? s Toplam 6 kiiyiz, hepimizin yalarn toplayp 6ya blds s g mzde ortalama ya bulmu oluruz. Bu snftaki kiilerin yas s s s lar 20, 21, 22, 23, 38 ve 50dir. O halde 20 + 21 + 22 + 23 + 38 + 50 6 olup, bu snfn ya ortalamas 29dur. s Peki bize x 1 , x 2 , . . . , x n gibi n tane say verilse bunlarn ortalamas nasl hesaplanr? O da kolay. . . nce bu saylar toplarz sonra da sonucu nye bleriz. Yani x 1 , x 2 , . . . , x n saylarnn ortalamas x1 + x2 + + x n n olur. Simdiki amacmz buradan hareketle bir fonksiyonun orta lama deerini tanmlamak. g = 29

Hocam saylar tamam da, bir fonksiyonun ortalama deeri g olur mu? Syleyin bakalm bir gnn ortalama scakln nasl tanmg larsnz? Gece 00:00dan itibaren her saat ba termometreden o anki s scakl ler not alrz. Gn bitiminde 24 kez bu ii yapm g s s oluruz. Bu scaklk deerlerini toplayp 24e bleriz. g

206

8 ntegral ve Uygulamalar I Biraz dikkat edecek olursak, Zeynepin bu hesapta bir fonksiyonun belli noktalardaki deerleri toplamn hesaplayp, 24e g bldn grrz. Benzer hesab [a, b] kapal aral zerinde tanml g g srekli bir fonksiyon iin de yapabiliriz. Bunun iin nce [a, b] aral gn x 0 = a < x 1 < < x n = b noktalar yardmyla n tane eit alt s arala ayralm. Bu durumda alt aralklarn boylar x = g
ba n

olur. f

fonksiyonunun alt aralklarn sa ularndaki deerlerini hesaplarsak, g g f (x 1 ), f (x 2 ), . . . , f (x n) saylarn elde ederiz. Bu saylarn ortalamas f (x 1 ) + f (x 2 ) + + f (x n) n olur. Nokta says arttrldnda bu ortalama deerin nasl davrandn g g g belirlemek istiyoruz. Burada n = f (x 1 ) + f (x 2 ) + + f (x n )
ba x ba x

olduu kullanlrsa g [ f (x 1 ) + f (x 2 ) + + f (x n)]x

1 ba

eitlii elde edilir. s g

Son eitliin sa tarafndaki s g g [ f (x 1 ) + f (x 2 ) + + f (x n)]x ifadesi size tandk geldi mi?

f fonksiyonunun verilen blntye gre Riemann toplamdr. Demek ki nokta says arttrlrken yukardaki fonksiyon de gerlerinin ortalamas 1 ba ortalama deerini g f or t = 1 ba
a b a b

f (x) d x

saysna yaklar. Buna gre f fonksiyonunun [a, b] aral zerindeki s g

f (x) d x

eklinde tanmlamak uygundur. s

Ortalama Deer g Mete Hocann syledii ortalama deer formln g g

b a

207

f (x) d x = f or t (b a)
3
f or t

y = 4x2

eklinde de yazabiliriz. f fonksiyonumuzun negatif deerler almamas s g durumunda son eitlii; s g y = f (x) erisinin altnda ve [a, b] aralnn stnde kalan blgenin g g alan, taban [a, b] aral ve ykseklii f or t olan dikdrtgenin alanna g g eittir. s eklinde yorumlayabiliriz. s Simdi f (x) = 4 x 2 fonksiyonunun [0, 2] aral zerindeki g

ortalama deerini hesaplayalm. g

Sekil 8.18: [0, 2] aralnn s g tnde ve y = f (x) in altnda kalan alan, taban 2 birim ve ykseklii f or t olan dikdrtgenin alanna g eittir. s

Artk forml belli, bunu ben hesaplayabilirim. f or t = 1 2 1 2 1 2 1

2 0

4 x x3 3

2 2

dx

4x

= = = =

42 8 8

23 3

40

03 3

2 3 1 16 2 3 8 3

olur. Demek ki fonksiyonun ortalama deeri yaklak olarak g s 2, 66dr. Syleyin bakalm, elektronik eya satan bir maaza televizs g yon satlarn arttrmak iin bir kampanya balatmtr. Bu s s s kampanya baladktan x ay sonraki televizyon satlar S(x) = 90 x s s fonksiyonu ile veriliyor. lk 6 ay sonunda, ayda ortalama ka televizyon I satlmtr? s

Bu problemin zm S(x) = 90 x fonksiyonunun [0, 6] aral zerindeki ortalama deerini bulmaktan ibarettir. g g

208

8 ntegral ve Uygulamalar I Dorudan bir fonksiyonun ortalama deeri formln kullanrsak g g f or t = = 1 6 1 6

6

90 x d x
0 6

90 2 3
3 2

x dx
0

= 15

x2

6 0

= 10 6 0 = 10 6 = 60 6 60

olur. Bu da yaklak olarak 147 televizyon demektir. s

zet
Bu blmde, ncelikle kenarlar doru paralar eklinde olmayan baz g s dzlemsel blgelerin alanlarnn nasl hesaplanabilecei zerinde kir g yrttk. Sonra elimizdeki hz bilgisinden yol bilgisine nasl ulaabiles ceini grdk. Bunlarn uzantsnda, kapal aralk zerinde tanml, sg rekli bir fonksiyonun belirli integralini tanmladk. Trev kavramnn bir manada tersi olan belirsiz integralden ve nemli bir integral hesaplama yntemi olan deiken deitirme ynteminden bahsettik. Daha sonra gs gs matematiin en nemli teoremlerinden biri olan Temel Teoreme deing g dik. Temel Teorem yardmyla baz belirli integral hesaplamalar yaptk. Dzlemdeki iki eri arasnda kalan alann hesaplanmas zerinde durg duk. Son olarak da bir fonksiyonun ortalama deerinden bahsettik. g

Okuma Paras

209

Okuma Paras

Lorenz Erisi ve Gini Katsays

Trkiyenin Gini katsays 2010 yl hane halk kullanlabilir gelir dalmna gre 0.402 olarak akland. Gini katsays, Lorenz erisine dayal olarak hesaplanr. lkelerin Gini katsays birbirininki ile karlatrlarak gelir dalmnn nasl olduu konusunda bilgi edinilir. Sayn okuyucularma basitletirerek Lorenz Erisi ile Gini Katsaysn anlatacam. Bylece neyin ne olduunu daha iyi izleyebilirler. TK her yl milli gelirin hane halk arasnda (en fakirinden en zenginine) nasl daldn gsteren bilgileri yaynlyor. 2010 yl hane halk gelir dalm tablosuna gre nfusun ilk yzde 20lik dilimi (14 milyon kii) milli gelirin yzde 5.8ini paylarken, yzde 20lik en zengin dilim (14 milyon kii) milli gelirin yzde 46.4ne sahip oluyor. te bu gelir dalm tablosundaki oranlara dayal olarak Lorenz Erisi iziliyor. Bir kareyi aprazlama bir keden br keye balayan izgiye tam gelir eitlii izgisi deniliyor. Eer her yzde 20lik nfus dilimi milli gelirin yzde 20sini alm olsa gelir dalm izgisi, tam eitlik izgisi ile birleecek. Halbuki, birikimli olarak nfus dilimlerinin milli gelirden aldklar pay farkl. te onun iin tam eitlik izgisi altnda bir izgi oluuyor. Buna da Lorenz Erisi deniliyor. Lorenz Erisi tam eitlikten ne kadar uzaklar ise (A alan ne kadar byr ise) gelir dalm o kadar bozuk demektir. Tam eitlik olsa, Lorenz Erisi ile tam eitlik erisi birbiri zerine binecek. 1/1 Eitlik ortaya kacak. Lorenz Erisi tam eitlik izgisinden uzaklayor da ne kadar uzaklayor? te bu da Gini Katsays ile llyor. Eitsizlik alan olan A alan, Lorenz izgisi altnda kalan alanla (B alanyla) toplanrsa sonu dir. Bu durumda saysna Gini Katsays deniliyor. Gini katsays 0 ile 1 arasnda bir saydr. Gini Katsays 0a ne kadar yakn ise gelir dalm o kadar iyidir, 0dan ne kadar uzak ise o kadar ktdr. Bizim Gini Katsaymz 2002de 0.44 idi. 2003te 0.42 oldu. 2004te 0.40 oldu. 2005te 0.38 oldu. 2007de 0.43 oldu. 2008de 0.405 oldu. 2009da 0.415 idi. 2010da 0.402ye geriledi. Gini Katsaysnn klmesi, gelirde eitsizliin dzeldiini gsteriyor. Gini Katsays ne kadar kk ise lkede gelir dalm o kadar iyi demektir. Gini Katsaysnda dnya ortalamas 0.399, OECD lkeleri ortalamas 0.310, AB lkeleri ortalamas 0.304tr.

Matematiksel gsterimlerle fonksiyonunun grafii tam eitlik erisidir. Lorenz erisi fonksiyonu ile verilirse, dir ve buna gre Gini katsays

integrali ile hesaplanr.

Kaynak: Gngr Urasn Milliyet Gazetesindeki 21 Aralk 2011 tarihli yazsndan uyarlanmtr.

210

8 ntegral ve Uygulamalar I

karn Kagtlar
1. f : [0, 1] fonksiyonu f (x) = x 6.
3 1 dx 2 x

integralinin deeri nedir? g

eklinde tanmlanyor. [0, 1] aralnn 0, 1 , 1 s g 2 noktalarndan oluan blntsne gre Ris emann toplam nedir? 2. Eskiehir-Ankara hzl treninin 1 dakikas lk bir zaman diliminde onar saniyelik aralarla llen hzlar km/saat cinsinden tablodaki gibidir. Bu 1 dakikalk srede hzl tren yaklak olarak ka kilometre gitmitir? s s
zaman hz 10.sn 160 20.sn 170 30.sn 180 40.sn 190 50.sn 180 60.sn 170

A) ln 3 B) 0 C) ln 5 ln3 D) ln( 3 ) 2 E) 1 7. F (x) = 1 e x ve F(0) = 1 olan F(x) fonk2 siyonunu bulunuz. A) B)

1 x e +1 2 2 1 x 2e + 1 x
1

A) 10 km. B) 1 km. C) 5 km. D) 3 km. E) 2 km. 3. 4. A)

1 0

C) e

D) e 2 x E) e2x 8. f : [0, 2] , f (x) = x 3 fonksiyonu-

nun ortalama deeri nedir? g (x 2)d x integralinin deeri nedir? g 9. 0 x 1 olmak zere, stten y = x 2 + 2

(x 1)3 d x integralinin sonucu nedir?

x4 4

erisi ve alttan y = x + 1 dorusu ile snrl g g blgenin alan nedir? A) 10/3 B) 1 D) 3 E)5/6 C) 7/6

+x+c

B) x 4 + x 3 + c C)
x3 3

2x + c +c

10. x ekseni boyunca hareket eden bir cismin t anndaki hz v(t) = 1 t + 1 forml ile 2 veriliyor. Bu cisim t = 0 annda orjinde oldu guna gre, bu cismin konum fonksiyonu aas gdakilerden hangisidir? A) 4t B)
1 2 t 4

D) 2x + c E) 5.
(x1)4 4

(e3x +5x)d x integralinin sonucu nedir?

A) 3e3x + 5 + c B)
1 3x e 3

+ 5 x2 + c 2

+t

C) 3x e3x + c D) x e3x + e x + c E) x e x + e x + c

C) 2t + 1 D)
1 3 t 6 3

+t

E) t + t 2 + 1

zmler

211

zmler
1. Blnt 0, 1 , 1 noktalarndan olutuu s g 2 iin her birinin boyu
1 2

olan 0,

1 2

ve

1 ,1 2

5. dilimde alnan yol 0, 05 10 = 0, 5,

alt aralklar sz konusudur. Riemann toplam denildii iin fonksiyonun alt aralklarn sa g g u noktasnda ald deerler dikkate alnr. g g Buna gre ilgili Riemann toplam f 1 2 1 2 + f (1) 1 2 = = = = olur. 2. nce tabloda km/saat trnden verilen hzlar km/saniyeye evirmek gerekir. Bunun iin doru orant kullanlr. 10. sanig yede 160 km/saat olan hz aadaki ekilde s g s km/saniyeye dntrlr. 1 saat 3600 sas niye olduu iin: g 3600 saniyede 160 km gidilirse 1 saniyede Buradan x =
160 3600

6. dilimde alnan yol 0, 047 10 = 0, 47 toplanrsa

olur. Her bir zaman diliminde alnan yollar

0, 44 + 0, 47 + 0, 5 + 0, 53 + 0, 5 + 0, 47 = 2, 91 kilometre olur. O halde 1 dakikada alnan mesafe yaklak olarak 3 kmdir. s 3. ncelikle fark kural, kuvvet kural ve sabit kural kullanlarak tegrali hesaplanrsa (x 2) d x = (x 2) d x belirsiz in2 dx =
x2 2

1 1 1 +1 2 2 2 1 1 +1 2 2 3 1 2 2 3 4

olur. Burada c = 0 alnp belirli integrale geilirse

1 0 1

x dx

2x + c

(x 2) d x

x2 2 1
2

2x 21

= = olur. 4.

2 3 2

x km gidilir.
2 45

olup 10. saniyedeki

eklinde deiken deiimi yaplrsa du = d x s gs gs olur. Buna gre (x 1) d x =

3

(x 1)3 d x integralinde u = x 1

hz yaklak olarak 0,044 km/saniyedir. Dis gerleri de benzer ekilde hesaplanarak aas s g daki tablo elde edilir.
zaman hz 10.sn 0,044 20.sn 0,047 30.sn 0,05 40.sn 0,053 50.sn 0,05 60.sn 0,047

u du =

u4 4

+c

Simdi de her bir zaman dilimindeki hz sabit kabul edilerek bu zaman diliminde alnan yol kilometre cinsinden yaklak olarak hesaplas nrsa: 2. dilimde alnan yol 0, 047 10 = 0, 47, 4. dilimde alnan yol 0, 053 10 = 0, 53, 1. dilimde alnan yol 0, 044 10 = 0, 44,

olur, burada u = x 1 yazlrsa aradmz ing tegral

(x1)4 4

+ c olarak bulunur.

5. nce toplam forml, sonra stel fonksiyonun integrali ve kuvvet kural kullanlrsa (e3x + 5x) d x = = elde edilir. e3x d x + 5
1 3x e 3

x dx

3. dilimde alnan yol 0, 05 10 = 0, 5,

5 2 x 2

+c

212 6.
1 x

8 ntegral ve Uygulamalar I fonksiyonunun bir ilkeli ln x fonksiyo9. Bu blgenin alan

1

nudur. Buna gre Temel Teoremden

3 2

A = 1 x d x = ln x|3 = ln 3 ln 2 = ln 2 3 2 =
0 0 1

(x 2 + 2) (x + 1) x2 x + 1 dx

dx

olur. 7. nce
1 x e dx 2

forml ile hesaplanr. Bu integral hesaplanrsa, istenilen blgenin alan belirsiz integralini hesap1 0

lamak gereklidir, bunun iin sabitle arpma kural ve stel fonksiyonun integrali kural kullanlrsa

x x +1

dx

x3 3 13 3 5 6

x2 2 12 2

+x
0

=
1 x e dx 2

+1

= =

1 ex d x 2 1 x e +c 2

= birim-kare olur.

olur. F(x) = 1 e x + c eklinde bir fonksiyondur. s 2 Bu fonksiyonun F(0) = 1 koulunu salamas s g iin gerekli c yi bulmalyz. Fonksiyonda x = 0 yazlp 1 eitlenirse s
1 0 e +c 2 1 +c 2 1 2

10. Burada hz verilip yol denklemi sorulduu iin bir integral hesab sz konusudur. g Bulunmak istenilen yol fonksiyonu F(t) ile gsterilirse, F(t) hakknda F(0) = 0 olduu g

= 1 = 1

ve F (t) = v(t) =

t +1 2 olduunu bilinmektedir. O halde hzn integg rali alnrsa F(t) = v(t) d t 1 2 1 4 t +1 dt bulunur.

olur. Buradan c =

elde edilir. cnin bu deeri g

1 2

yerine yazlrsa F(x) = 1 e x + 2 8. Dorudan f or t = g kullanlrsa 1 20 1 2 1 x4 4 24 4

2 1 ba b a

f (x) d x forml = =

f or t

x dx
0 2

t2 + t + c

bulunur. Konum fonksiyonu F(t) = 1 t 2 + t + c 4 eklindedir. Bu ifadede F(0) = 0 olduu kullas g nlrsa c = 0 olur. Sonu olarak yol fonksiyonu F(t) = eklindedir. s 1 4 t2 + t

2 = 2

olur.

Kaynaka

213

Kaynaka
[1] M. L. Bittinger, D. L. Ellenbogen, S. A. Surgent, Calculus and Its Applications, 10. ed., Addison Wesley, 2012. [2] M. Goshaw, Concepts of Calculus with Applications, 1. ed., Pearson Addison Wesley, 2007. [3] M. G, S. Koak, M. reyen, Matematik I, ktisadi Uygulamal, Birlik Ofset, 1995. g s I [4] L. D. Hoffmann, G. L. Bradley, K. H. Rosen, Calculus: For Business, Economics, and the Social and Life Sciences, 8. ed., McGraw Hill, 2004. [5] R. Kaya (editr), Genel Matematik, 10. Bask, Akretim Fakltesi Yaynlar, 1997. g [6] M. L. Lial, J. Hornsby, Algebra for College Students, 4. ed., Addison Wesley Longman, 2000. [7] O. zer (editr), Genel Matematik, 10. Bask, Akretim Fakltesi Yaynlar, 2009. g [8] J. Stewart, Kalkls: Kavram ve Kapsam, 2. Bask, Tba Yaynlar, eviri, 2007. [9] K. Sydsaeter, P Hammond, Essential Mathematics for Economic Analysis, Prentice-Hall, Inc., . 2008. Sekil 2.1: www.itusozluk.com/gorseller/themis/130213 Sekil 2.2: www.soyutcizgi.com/wp-content/uploads/2011/03/melankoli1X.jpg Sekil 4.10: mimoza.marmara.edu.tr/ hseker/kavram Sekil 4.12: www.ibb.gov.tr/tr-TR/SubSites/DepremSite/Pages/DepremParametreleri.aspx Sekil 5.1: www.darphane.gov.tr/tr/content.php?parent_id=179&content_id=179 Sayfa 113: 1 YTL n ve arka yz: www.tcmb.gov.tr/ytlkampanya/banknotlar/madeni-para.zip Sayfa 127: Kaime n ve arka yz tarihvemedeniyet.org/wp-content/uploads/2009/08/Enasyon.-kaime.arkayuz.jpg tarihvemedeniyet.org/wp-content/uploads/2009/08/Enasyon.-kaime.onyuz1.jpg Sayfa 155: Eski Babilonya ivi metni en.wikipedia.org/wiki/File:Cyrus_cylinder_extract.svg Sayfa 160: Yelkenli www.etsy.com/listing/79697190/boat-ship-sail-night-sky-stars-moon-cut Sayfa 160: Galaksi www.infobarrel.com/media/image/31666.jpg Sayfa 161: Newton eminem-friant.blogspot.com/2011/06/sir-isaac-newton.html Sayfa 182: www.xtimeline.com/__UserPic_Large/1216/ELT200708122309454250611.JPG

214

Dizin

Dizin
altkme, 6 anlk hz, 166 apsisler ekseni, 72 aritmetik dizi, 113 artan fonksiyon, 178 azalan fonksiyon, 178 baml deiken, 65 g gs bamsz deiken, 65 g gs bakteri poplasyonu, 103 belirli integral, 192 belirsiz integral, 194 bileen, 71 s bileik faiz, 99, 117 s birleim, 9 s bor amortisman, 120 bor itfas, 120 okgensel blge, 186 deer kmesi, 57 g deiken deitirme, 197 gs gs denklem, 33, 133 birinci dereceden bir bilinmeyenli, 35 zm, 33 diskriminant, 42 ikinci dereceden bir bilinmeyenli, 35 zdelik, 41 s denklem sisteminin zm, 137 deprem, 102, 106 genlik, 102 doru, 75 g doru denklemi, 76 g eim, 76 g kesien dorular, 77 s g ikinci mertebeden trev, 177, 180 integralin temel teoremi, 201 fark, 10 fonksiyon, 57 bileke fonksiyon, 64, 70 s bire-bir fonksiyon, 60, 69 birim fonksiyon, 62 en geni tanm kmesi, 67 s fonksiyon grai, 71 g fonksiyonlarn blm, 67 fonksiyonlarn arpm, 67 fonksiyonlarn fark, 67 fonksiyonlarn toplam, 67 rten fonksiyon, 61, 70 paral fonksiyon, 66, 79 polinom, 68 sabit fonksiyon, 60, 73 ters fonksiyon, 63, 65 fonksiyonun ilkeli, 194 geometrik dizi, 113 Gini katsays, 209 grnt kmesi, 58 e says, 93 eitsizlikler, 44 s birinci dereceden bir bilinmeyenli, 45 ikinci dereceden bir bilinmeyenli, 47 Euler, 93 evrensel kme, 8 paralel dorular, 77 g dorusal denklem sistemi, 137 g bilinmeyenli, 140

Dizin ivme, 177 kartezyen arpm kmesi, 71 kartezyen koordinat sistemi, 71 kesiim, 10 s limit, 164 logaritma baya, 95 g doal, 95 g logaritmik fonksiyon, 94 Lorenz erisi, 209 g matris, 144 matris arpm, 149 birim matris, 152 geniletilmi matris, 144 s s kare matris, 152 katsaylar matrisi, 144 matris toplam, 146 matrisin boyutu, 144 matrisin tersi, 152 sfr matris, 146 mutlak deer, 18 g nfus art, 101 s ordinatlar ekseni, 72 ortalama deer, 205 g ortalama hz, 162 Pisagor Teoremi, 16 Richter lei, 102 g Riemann toplam, 192 sral ikili, 71 sonsuz zm, 139 srekli fonksiyon, 171 tanm kmesi, 57 teet dorusu, 175 g g Thales Teoremi, 76 tmleyen, 11 zincir kural, 174 trev, 167 stel fonksiyon, 87 Venn emas, 5 s yatay teet, 179 g yerel maksimum, 179 yerel minimum, 179 yerine koyma yntemi, 136 yok etme yntemi, 137 yzde art, 112 s yzde oran, 111

215