T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2709 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1672

DAVRANI BLMLER-I

Yazarlar Prof.Dr. Enver ZKALP (nite 1, 3, 4) Prof.Dr. M. Aytl KASAPOLU (nite 2, 5) Do.Dr. Feryal TURAN (nite 6) Yrd.Do.Dr. Z. Yonca ODABA (nite 7) Yrd.Do.Dr. Zerrin SUNGUR (nite 8)

Editrler Prof.Dr. A. idem KIREL Yrd.Do.Dr. Zerrin SUNGUR

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. T. Volkan Yzer r.Gr. Orkun en Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Mustafa Ever Grafikerler Ayegl Dibek Aysun avl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Davran Bilimleri-I ISBN 978-975-06-1374-6 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 83.000 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2012

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ ix

Sosyolojiye Giri ve Yntemi.................. ...............................

GR .............................................................................................................. SOSYOLOJ NEDR? ...................................................................................... SOSYOLOJK BAKI AISI .......................................................................... Neden Sosyoloji almalyz? ..................................................................... SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS .............................. TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI .................................................................. Toplum Nedir? .............................................................................................. Toplumsal Yap ............................................................................................. Toplumsal Yapy Oluturan Paralar ......................................................... Kltr ...................................................................................................... Toplumsal snf........................................................................................ Stat ......................................................................................................... Rol ........................................................................................................... Grup......................................................................................................... Toplumsal Kurumlar ............................................................................... TOPLUM TRLER ....................................................................................... BLMSEL YNTEM VE AAMALARI .......................................................... SOSYOLOJNN ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER .......................... Nicel Aratrma Teknikleri ............................................................................ Gzlem..................................................................................................... Saha Aratrmas (Survey) ....................................................................... Grme .................................................................................................. Deney Teknii......................................................................................... Nitel Aratrma Teknikleri ........................................................................... Derinlemesine Grme ......................................................................... Yaam yks ........................................................................................ Dokman ncelemesi .............................................................................. Vaka ncelemesi ...................................................................................... ARATIRMA ET ........................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 3 4 5 7 8 9 10 10 10 10 11 11 12 12 13 15 18 19 19 20 20 20 21 21 21 21 22 22 23 24 25 25 26 26

1. NTE

iv

indekiler

2. NTE

Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar .... 28

SOSYOLOJNN TARHSEL GELM .......................................................... Sosyolojinin Douu .................................................................................... Sosyolojinin ncleri ................................................................................... bni Haldun ............................................................................................ Henri de Saint Simon ............................................................................ Auguste Comte ....................................................................................... Karl Marx ................................................................................................ Sosyolojin Kurucular ................................................................................... Emile Durkheim ..................................................................................... Max Weber ............................................................................................. SOSYOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR ............................................... Sembolik Etkileimci Yaklam..................................................................... levselci / Fonksiyonalist Yaklam ............................................................ atmac Yaklam ....................................................................................... SOSYOLOJYE ELETREL BAKAN YAKLAIMLAR .................................... Feminizm ....................................................................................................... Farkl Feminist Yaklamlar .................................................................... Post-modernizm............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 29 29 30 30 32 33 35 36 36 38 40 41 42 44 45 45 46 48 51 53 54 54 55 56

3. NTE

Kltr ve Kltrel Deime ................................................... 58

KLTR NEDR?............................................................................................ Kltr, Ulus ve Toplum ................................................................................ Kltrn zellikleri....................................................................................... KLTR OLUTURAN PARALAR: DL, NORM VE DEERLER ............ Dil ................................................................................................................. Normlar .......................................................................................................... Deerler ......................................................................................................... KLTREL FARKLILIKLAR ........................................................................... Baskn Kltr ............................................................................................... Alt Kltr ...................................................................................................... Kart Kltr ................................................................................................. Yksek Kltr ve Popler Kltr ............................................................... KLTRN DER PARAMETRELER: KLTR OKU VE KLTR BOLUU KAVRAMLARI ............................................................................ Kltr oku .................................................................................................. Kltr Boluu veya Kltrel Gecikme ...................................................... 59 61 62 64 64 66 68 70 71 71 71 72 74 74 75

indekiler

ETNOSANTRZM VE KLTREL RLATVZM ......................................... Etnosantrizm .................................................................................................. Kltrel Rlativizm ...................................................................................... KLTREL DEME VE DEME KAYNAKLARI ................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

75 75 76 78 80 81 82 82 83 83

Aile ve Toplumsal Gruplar ..................................................... 84

ALE KAVRAMI VE GLOBAL BR BAKI ..................................................... ALE YAPILARI VE TRLER ........................................................................ ekirdek Aile ................................................................................................. Geleneksel Geni Aile ................................................................................. ENDSTRLEME SREC VE EKRDEK ALE LKS............................ ALE KURUMUNU AIKLAYAN SOSYOLOJK KURAMLAR....................... Fonksiyonalist Yaklam ............................................................................... atma Kuram ............................................................................................. Sembolik Etkileim Kuram........................................................................... Feminist Bak As ...................................................................................... EVLLK BMLER VE ANALZ ................................................................. GNMZ ALESNDE FARKLILIKLAR....................................................... Tek Ebeveynli Aileler.................................................................................... Evlenmeden Birlikte Yaama........................................................................ Boanma ........................................................................................................ Bireysel Nedenler.................................................................................... Toplumsal Nedenler................................................................................ TRK TOPLUMUNDA ALE YAPISI............................................................. Krsal Aile ..................................................................................................... Gecekondu Ailesi .......................................................................................... Kentsel Aile .................................................................................................. TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TRLER ............................................... Grup Nedir? ................................................................................................... GRUP TRLER ............................................................................................ Birincil Gruplar.............................................................................................. kincil Gruplar ............................................................................................... ve D Gruplar .......................................................................................... Referans Grubu ............................................................................................. Elektronik Etkileim Gruplar ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 85 88 88 89 91 92 92 94 95 95 96 98 98 99 99 101 101 101 102 103 104 105 105 107 107 108 109 109 110 112 114 115 115

4. NTE

vi

indekiler

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 115 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 116

5. NTE

Kreselleme ve Ekonomi Kurumu....................................... 118

KRESELLEME LE LGL KAVRAMLAR .................................................. Kreselleme Eletirisi................................................................................... Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketler........................................ TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR ............................................................. Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi.............................................................. Kapitalizm ................................................................................................ Sosyalizm ................................................................................................ KAPTALZMN KRESELLEMES ............................................................... levselcilere Gre Kapitalizmin Kresellemesi ......................................... atmaclara Gre Kapitalizmin Kresellemesi ........................................ Kadn ve alma Yaam ............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 119 121 122 123 125 126 126 127 127 128 129 131 133 134 134 136 136 136

6. NTE

Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama .................................... 138

GR ............................................................................................................. TOPLUMSAL TABAKALAMA OLGUSU ...................................................... TOPLUMSAL TABAKALAMA SSTEMLER ................................................. Kast Sistemi.................................................................................................... Snf Sistemi .................................................................................................. TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI ............................................... atma Kuram ............................................................................................. K. Marx ve Snf atmas...................................................................... R. Dahrendorf ve atmann Kurumsallamas ................................... levselci Kuram ........................................................................................... T. Parsons ve Tabakalama ................................................................... K. Davis ve W. Moore ........................................................................... Tabakalama Kuramlarnn Deerlendirilmesi ........................................... TRKYEDE GELR ETSZL ................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 139 140 141 141 144 144 144 144 146 147 147 148 149 150 153 155 156 157 157 158 159

indekiler

vii

Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus .......... 160

TOPLUMSAL DEME KAVRAMI ............................................................... Kltrel Etkenler .......................................................................................... Fiziksel Etkenler ........................................................................................... Siyasal rgtlenmeler .................................................................................. Nfus ............................................................................................................ Teknoloji ....................................................................................................... NFUS VE DEMOGRAF ............................................................................. Nfus le lgili Sorunlar................................................................................. Nfus, G, Toplumsal Deime ve Kentleme ........................................ KENT VE KENTLEMEYE SOSYOLOJK BAKI.......................................... Kent Sosyolojisi ............................................................................................ Kltrel Yaklamlar .............................................................................. Yapsal Yaklamlar ................................................................................ Kent Sosyolojisinde Gncel Yaklamlar .................................................... Kent Bymesi Modelleri ...................................................................... Trkiyede Kentleme .................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden .......................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 161 162 162 162 162 163 164 164 167 168 173 173 174 175 176 178 180 182 183 183 184 184 185

7. NTE

Su ve Sapkn Davranlar .................................................................... 186

SAPKIN DAVRANI VE SU......................................................................... Sapkn Davran ........................................................................................... Su ve Nitelikleri ........................................................................................... Kriminoloji ..................................................................................................... SUU AIKLAYAN KURAMLAR ................................................................... Biyolojik Kuramlar ........................................................................................ Psikolojik Kuramlar ....................................................................................... Sosyolojik Kuramlar ...................................................................................... Fonksiyonalist Kuramlar ......................................................................... Etkileimci Kuramlar ............................................................................... atma Kuramlar ................................................................................... Kontrol Kuramlar ................................................................................... SU TRLER................................................................................................. Profesyonel Sular......................................................................................... Organize Sular ............................................................................................. Beyaz Yakal Sular....................................................................................... Siber Su ........................................................................................................ zet................................................................................................................ 187 187 188 190 193 193 195 195 196 201 203 205 206 207 208 208 208 211

8. NTE

viii

indekiler

Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yaamn inden............................................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

212 213 213 213 214

Szlk ................................................................................... 217

nsz

ix

nsz
Davran Bilimleri-I adl bu basl alma; Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi rencilerinin ders kitab gereksinimlerinin karlanabilmesi amacyla hazrlanmtr. Konular ve ieriin belirlenmesi srecinde rencilerin ders programlar dikkate alnmtr. Bu kitapta sosyolojinin temel konular ele alnmaktadr. Kitabmzn rencilerimize olduu kadar, konuyla ilgili olan dier kiilere de faydal olabileceine inanyoruz. Bu ders kitab hazrlanrken Sosyoloji Bilimi ve Yntemi, Kltr ve Kltrel Deime ve Aile ve Toplumsal Gruplar balkl nite Prof.Dr. Enver ZKALP tarafndan kaleme alnd. Prof.Dr. M. Aytl KASAPOLU ise Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar ve Kreselleme ve Ekonomi Kurumu balkl iki niteyle kitaba katkda bulundu. Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama isimli nite Do.Dr. Feryal TURAN, Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus isimli nite Yrd.Do.Dr. Z. Yonca ODABA, Su ve Sapkn Davran balkl nite de Yrd.Do.Dr. Zerrin SUNGUR tarafndan kaleme alnd. Bu kitabn hazrlanmas srecinde birok kii katk salamtr. ncelikle Anadolu niversitesi ynetimine, Akretim, ktisat ve letme Faklteleri ynetimlerine, kitaba katkda bulunan yazarlara, kitabn elimize gelinceye kadar geirdii tm aamalarnda emei geen niversitemiz alanlarna teekkr ediyoruz. Kitabmzn rencilerimize ve bu kitaba bavuracaklara faydal olmasn diliyoruz.

Editrler Prof.Dr. A. idem KIREL Yrd.Do.Dr. Zerrin SUNGUR

1
indekiler

DAVRANI BLMLER-I

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyolojiyi tanmlayarak ilgi alanlarn aklayabilecek, Sosyolojinin bak asn aklayabilecek, Sosyolojinin dier sosyal bilimlerle olan ilikisini deerlendirebilecek, Toplum ve toplumsal yap kavramlarn aklayabilecek, Sosyolojide kullanlan aratrma yntem ve tekniklerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sosyoloji Toplum Toplumsal Yap Bilimsel Yntem ve Teknik

Davran Bilimleri-I Sosyolojiye Giri ve Yntemi

GR SOSYOLOJ NEDR? SOSYOLOJK BAKI AISI SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI TOPLUM TRLER BLMSEL YNTEM VE AAMALARI SOSYOLOJNN ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER ARATIRMA ET

Sosyolojiye Giri ve Yntemi

GR
Bu nitede Davran Bilimleri I dersi kapsamnda Sosyoloji disiplini sizlere tantlmaya allacaktr. Bylece sosyolojinin ne olduu, sosyolojik dnmenin nasl olmas gerektii hakknda bilgi verilerek, sosyolojik aratrmalarda kullanlan bilimsel yntem anlay aklanmaya allacaktr.
Sosyoloji en basit tanmyla toplumsal davrann ve insan gruplarnn bilimsel olarak incelenmesidir.

SOSYOLOJ NEDR?
Sosyoloji sosyal ilikiler zerinde odaklanr ve sosyal ilikilerin, bireylerin tutum ve davranlar zerindeki etkileri ve bu ilikilerin toplam olan toplumun oluumu, geliimi ve deiimi zerinde durur (Schaefer, 2010: 51). Sosyoloji bylece insan toplumlarn inceler. Toplum da onun iinde yaayan insanlarn davranlarn, inan ve kiiliklerini ekillendirir. Toplumlar ise insanlarn oluturduu aile, topluluk, snf, ulus gibi gruplardan meydana gelir. Toplumlar ayn zamanda eitli kurumlardan da oluurlar. Toplumsal kurumlar insanlarn eitli aktivitelerini organize ederler. rnein eitim, salk, siyaset, din, ekonomi gibi kurumlar toplumsal yaam biimlendirirler. Toplumun iinde yaayan insanlar ortak inan, ideal ve gelenekleri paylaarak kltr yaratrlar. Bir toplumdan sz ettiimiz zaman genellikle aklmza ilk gelen eylerden biri kltrdr. Sosyologlar bir toplum iinde yaayan insanlarn rendikleri ve paylatklar deer, inan, gelenek ve grenekleri kltr olarak tanmlarlar. Sosyoloji iinde yaadmz dnyay ve kendimizi anlamamza yardmc olan bir disiplindir. nk, bizler iinde yaadmz dnyann rnleriyiz. Yani yaadmz dnya ve evre bizi etkileyerek deitirmekte, bizler de iinde yaadmz dnyaya uyum salayarak yaammz srdrmekteyiz. Sosyolojinin ayn zamanda evremizde yer alan nemli deimelerin zerimizdeki etkilerini anlamamzda da bir gc vardr. rnein hzla deien teknolojileri, ykselen kresellemeyi, artan nfus ve kadnlarn toplum iinde farkllaan rollerini anlamamzda katklar vardr. Bu deimeler yaammz nasl etkiliyor? Bugn deien teknolojiyle birlikte insanlarla yz yze grmek yerine ou zaman cep telefonlar ya da e-posta ile mesaj gndermeyi tercih ediyoruz. Bu daha m kolaymza geliyor? Veya aile ve i yaamnn bizden beklentilerini karlamakta bu beklentileri dengede tutmakta zorlanabiliyoruz. Ayn ekilde, gelimi lkelerdeki teknolojilerin gelimekte olan lkelere kaymasyla binlerce iinin gelimekte olan lkelere doru gittiini, bunun da bu lkelerde ciddi isizlik sorununa yol atn

Kltr, sonradan rendiimiz ve paylatmz her eyi kapsar.

Sosyoloji toplumun insanlarn yaamlarn nasl etkilediini retir ve bunlarn sonularnn neler olabileceini gsterir. (Andersen and Taylor, 2006: 2).

Davran Bilimleri-I

Sosyolojik bilinlenme bireyin iinde bulunduu sosyal ortamn bireyi nasl etkilediini ve bu etkileim srecini incelemektedir (Mills [1959], 2000a).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

C. Wright Mills (1916-1962)

sosyolojik analizle inceleyebiliyoruz. stanbulda yaayan bir kar kocann birbirleriyle ilikilerinin Hakkaride veya inde yaayan bir kar kocadan neden farkl olabileceini aratrabiliyoruz. Btn bunlar bizlere rehberlik eden sosyolojik nitelikli sorulardr. Sosyoloji yukarda bir ksmna deinilen toplumsal deimelerin neden ve sonularn aklamaya alr. Toplum devaml bir deiim srecini yaarken ayn zamanda bir istikrar ve dzen iinde de bulunur. Toplum iinde yaayan insanlar genelde insan davranlar konusunda alm olduklar belirli kurallara uyarak yaamlarn srdrrler ve biz, belirli durumlar altnda insanlarn ne tr davranlar gsterebileceini aa yukar kestirebiliriz (Andersen and Taylor, 2006). Bu olgu sosyologlarn doru olarak saptadklar ilgin bir durumdur. Toplum bir yandan srekli olarak deiirken bir yandan da dzenli kalmaya, deimemeye alr. rnein, bir yandan cep telefonlarndaki hzl deime temposundan, elektronik ve teknoloji kirliliinden sz ederken bir yandan da bu teknolojileri kullanmaya hatta yenileriyle deitirmeye, bunlarn insanlara birok kolaylk salamas nedeniyle devam ediyoruz. Toplum da SIRA SZDE ayn ekilde bir yandan belirli davran kalplarna bal kalmaya ve onlar korumaya alrken dier yandan da deimenin nne geilemez oluuyla yeni duD NELM rumlara uyum salamaya almaktadr. Bu iki olgu sosyolojik dncenin bir gstergesi olarak karmza kmaktadr.

SOSYOLOJK BAKI AISI

Sosyologlar sosyal davran anlayabilmek iin dzenli olmayan yaratc bir dnDKKAT ce zerinde odaklanr ve ona bal kalrlar. C.Wright Mills, bu dnceye sosyolojik hayal gc (imgelem) veya sosyolojik dnce der. Sosyolojik dnmek bugne kadarSIRA SZDE kabul edilen inanlar eletirme, kesin olduu kabul edilen tartmasz grleri zmleme ve sorgulama alkanl kazanmaktr (Bauman, 2004: 28). Bu dnce, birey ile iinde yaad toplum arasndaki ilikilerin farknda olunmasAMALARIMIZ n ierir. Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin, C. Wright Millsin Toplumbilimsel Dn (ev. nsal K T A P Oskay, Der Yaynlar, stanbul, 2007) kitabn okuyabilirsiniz. BuradakiL temelOdnce bireyin kendi iinde yaad toplumu, kendi znel TE EVZY N deerleri veya kendi kltrel yanll asndan deil, mmkn olduunca bunlarn dnda kalarak bir yabanc gibi grebilmesi veya izleyebilmesidir. rnein, lkemizde insanlar futbol malarna giderek, takmlarn alklayarak tezahrat ya N T E lkelerinde de byledir. Bali ve Endonezyada ise, bir yn seyirci parlar. Bu Bat R N E T iplerle evrilmi bir alanda dven horozlar alklayarak, onlar zerine bahislere girerek bu oyunun sonucundan bir kazan elde etmeye alrlar. Bu nedenle bir lkede normal olarak grlen bu spor olay baka bir lkede normal olarak nitelendirilmeyebilir. Endonezyadaki horoz dvleri veya Pakistandaki kpek dvleri o lkeler iin normal bir spor olay olarak grlrken bir baka toplum iin bir vahet olarak deerlendirilebilir. te sosyolojik bak as bizim deneyimlerimizin ve gzlemlerimizin dnda daha geni konular anlamamza ve grmemize yardmc olur (Schaefer, 2010: 5). rnein bir iftin boanmas kiisel bir sorundur ama bir toplumda yaplan evliliklerin byk bir ksm boanma ile sonulanyorsa bu toplumsal bir sorundur. Ayn ekilde isizlik de ii olmayan kadn ve erkek zerinde nemli etkileri ve zorluklar olan toplumsal bir olgudur. sizlik, bireyin gelirini kaybetmesi yannda, onun aile iindeki stat ve saygnlnn yitirilmesine de

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

neden olduu iin toplumsal sonular olan bir olgu olarak da nitelendirilebilir. Ayn ekilde, Mills daha nce de belirtildii gibi sosyolojik dnme asndan boanmalarn da kar kocann bir ahsi sorunundan ok toplumsal bir sorun olduunu vurgulamaktadr. nk, boanmalarn sonular evli iftleri etkiledii gibi toplumu da etkilemektedir. zellikle boanm iftlerin ocuklar asndan eitim sistemini, sosyal hizmet kurumlarn, i hayatn hatta din kurumlarn bile etkilemesi anlamnda boanmann toplumsal boyutlarn gzden karmamak durumundayz. Bylece sosyoloji zel olann iinde genel olan; bireysel olann iinde toplumsal olan, bir dier deyile kiisel sorunlarn arkasndaki toplumsal sorunlar grmemize yardmc olur (Gn avran, 2009: 4). Bylece sosyolojik dnme, evremizdeki olaylar yeni bir bak asyla grmemizi salamakta ve bizleri olanlar hakknda bilgili klmaktadr. Sosyolojik hayal gc (veya sosyolojik imgelem) toplumsal olaylar anlamamzda giderek glenen bir ara haline gelmektedir. nk bizim snrl bir anlayn dnda, olaylarn ardndaki gerekleri geni bir adan grmemizi ve incelememizi salamaktadr. Bu bak as fotoraf makinesinin geni al merceinden evremizi grmemize benzer. inde yaadmz lkede insanlarn giderek imanladn, obez bir grnme sahip olSIRA SZDE duunu gzlemlediiniz zaman C. Wright Millsin bak asndan bu durum nasl aklanabilir?
DNELM

SIRA SZDE

Grld gibi sosyoloji kendimizi anlamamza yardmc olan bir disiplindir. Dnce biimimiz, hissettiklerimiz ve kimliimiz, iinde yaadmz toplum taraS O R U fndan etkilenir. Her birey toplumsallamann rndr. Bu srele birey iinde yaad toplumun dilini renir, kltrn iselletirir, kimlik oluturur. BylelikDKKAT le toplumun bir yesi haline gelir. Toplumun insanlar nasl etkiledii konusunda geni bir anlay getiren sosyoloji, insanlarn kendilerini zgrletirmelerine de SIRA SZDE yardmc olur (Fulcher and Scott, 2006: 5).

DNELM Bireyin iinde yaad toplumun yesi olduu, onun bir paras haline U S O R geldii ve ona gre davrand srece toplumsallama diyoruz. DKKAT

SIRA SZDE

Neden Sosyoloji almalyz?

Sosyoloji hakknda en nemli eylerden biri iinde yaadmz ve son derece hzl bir biimde deien dnyay anlamamza ve bu deiimlere bir anlam vermemize yardmc olmasdr. inde yaadmz dnyaya bir gz attmz zaman temel K T A P deiimlerin aadaki olgulardan olutuunu grmekteyiz: Ekonomik deiim sonucu, eski endstrilerin ortadan kalkmas, hizmet ve biliim sektrnn geliimi, TELEVZYON Kent merkezlerinin deiimi sonucu, byk alveri merkezlerinin, hastanelerin, otel ve elence merkezlerinin ehir dna tanmas, Aile hayatndaki biimsel deiimler sonucu zellikle kentsel yapda ailenin N ERNET klmesi, yelerinin kendi balarna yaamalar, kadnnTalma yaamna giderek daha fazla girmesi ve boanma oranlarnn giderek ykselmesi, alma yaamnn teknolojik geliimlere paralel olarak farkllamas, daha az gvenli ancak daha esnek bir alma, yar zamanl ve geici alma biimlerinin giderek yaygnlamas, Bilgisayar ve iletiim teknolojilerinin geliimiyle ok nemli miktarlarda bilgi ve parann annda dnyann en uzak blgelerine transferinin mmkn olmas, Yoksulluk ve dlanmann sonucu olarak eitsizliin artmas, zengin ve yoksul arasndaki gelir uurumunun giderek almas,

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Davran Bilimleri-I

Sosyologlarn yap kavram ile ifade ettikleri ey, insanlar arasndaki nispeten dzenli ilikilerdir.

Cinayet, iddet ve uluslararas terrn boyutlarnn giderek genilemesi hatta terrn dnyay tehdit eden bir tehlike olarak ortaya kmasdr. Bu sorunlardan her biri kendi iinde belirgin zellikleri ve ayrc nitelikleri olan faktrler olmasna karlk eitli sreler asndan aralarnda ortak noktalar ve ilikiler bulunmaktadr. te sosyoloji bu olgular ve aralarndaki ortak ilikileri anlamamzda bizlere yardmc olmaktadr. Sosyoloji ayrca bu dnyadaki yerimizin anlalmasnda, bizleri bilgili klmaktadr. Ancak yerimizin neresi olduu ile ifade ettiimiz ey nerede yaadmz deildir. Her ne kadar bu nemli ise de, nemli olan sosyal yapdaki igal ettiimiz yerdir. Her grup ve rgtn (rnein aile veya okulun) bir sosyal yaps vardr. Bunun dnda daha geni kapsamda olan snf, cinsiyet hatta baz lkelerde etnik temelli bir sosyal yap btn toplumu kapsayabilir. Bu ilikiler ierisinde sosyoloji bize iinde yaadmz toplumun haritasn kararak bu harita iinde nerede olduumuzu ve zerimizde etkili olan sosyal gleri anlamaya alr (Fulcher and Scott, 2006: 5). Sosyolojiye Davet (1963) adl kitabnda Peter Berger insanlarn kendi yaantlar hakknda sorumluluk almalarnda, toplumdaki durumlarnn farknda olmalarnda ve bir g yaratmalarnda sosyolojinin yardmc olduunu ileri srmektedir. Dier bir deyile insanlarn doann bir paras olmalar veya kanlmaz olarak yaamda yer almalar yerine toplumun insanlar bir biimde ekillendirdiini ve insanlarn bunun bilincinde olmalarn istemektedir. nsanlarn biyolojik olarak deil, genelde sosyal olarak belirli rolleri stlendiini savunan sosyoloji, toplum iinde yer alan birok fonksiyonun bireyler tarafndan yerine getirilmesinde toplumsal kalplarn nemine deinir. rnein sosyoloji kadnlarn pilot, erkeklerin ise hemire olamayacan bunun biyolojik olarak mmkn olmadn savunan bir inanta biyolojinin deil, toplumsal kalplarn belirgin olduu grn savunur. Bu kalplar da zamanla toplumsal yapnn farkllamasyla deimektedir. Nitekim gnmzdeki birok kadn, okullarmzda pilot olarak yetitirilip uarken birok erkek de hastanelerde hemire olarak grev yapabilmektedir. Bylece cinsiyete ilikin roller de zamanla farkl toplumsallama sreciyle deiebilmektedir. Sosyoloji, toplumun nasl iledii konusunda bizi aydnlatp iinde yaadmz dnyay tanmamza yardmc olurken hem teorik hem de uygulamal almalar yapmaktadr. Bu nedenle sosyolojik bilginin i dnyasna da nemli katklar olmaktadr. Bu sosyolojinin insana bir meslek rettii veya ynelttii anlamna gelmez. Ancak, sosyoloji tptan, hukuka, retmenlikten mhendislie kadar birok meslee yardmc olmakta ve katk salamaktadr. Sosyolojinin nemli katklar salad bir dier alan ise toplumsal sorunlar konusundadr. Bu konuda alanlara, aratrma yapanlara ve zmler getirme abasnda olanlara yardmc olmaya alr. rnein uyuturucu kullananlar, cinayet, su, aile sorunlar, endstriyel atmalar ve zihin sal gibi konularda eitli aratrmalar yaplarak bilgi toplanr. Bunlarn arkasndaki temel nedenleri aklama, kaynaklarna ynelme, kaynak dalm ve rgtlerin yaplar ile ilgili almalar yaplr. rnein alkol kullanma sosyal kabul gren bir eylem olarak grlrken buna karn afyonu sigaraya sararak imenin neden su tekil ettiinin aratrmas yaplr (Fulcher and Scott, 2006: 6). Sosyoloji, alma yaamnda yneticilerin yetitirilmesi ve onlarn eitimine de insan konusundaki bilgi yapsyla eitli katklarda bulunmaktadr.

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

Sosyolojinin en temel grevi insan hakkndaki bilgilerin toplanmas, analizi ve aklamasdr. Sosyolojinin insan hakkndaki bilgisi amzda birok meslein, rnein pazarlama, halkla ilikiler, medya, iletiim, eitim, aratrma ve sosyal politikann temel bilgi yapsn oluturduundan, son derece nem tar. Bylece, sosyoloji hem kendimizi hem yaadmz dnyay hem de onun iindeki yerimizi anlamada bizlere katkda bulunan temel bir disiplindir.

SOSYOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS

Sosyoloji bir bilim midir? Bilindii gibi bilim bir bilgi yapsna sahip, bilginin sistematik gzleme dayanan bir yntemle topland bir btndr. Sosyoloji de dier disiplinler gibi inceledii konular zerinde, (buradaki anlamyla insan davranlar), organize olmu, sistematik almalar yapan, olaylar arasndaki ilikileri anlamaya ve aklamaya alan bir bilimdir (Schaefer, 2006: 5). Btn bilimler ne ile ilgili olursa olsunlar ister k hzn, ister atomu, isterse de katillerin davranlarn incelesinler objektif yntemlerle, doru bilgileri toplama abasndadrlar. Bu nedenle bilim adamlar yaptklar gzlemleri doru bir biimde saklamak ve kaydetmek durumundadrlar. Grld gibi bilimin iki temel esi bilgi ve yntemdir. Yani bilim, hem bilgi hem de bilgi reten bir yntemdir. Bilgiyle kastedilen, olay ve olgular arasndaki ilikileri aklamak iin gelitirilen kuramlar; yntemle kastedilen de bilgi edinmek iin kullanlan her trl yoldur (Kaptan, 1973: 5). Elbette sosyoloji ile fizik, psikoloji ile astronomi arasnda byk farkllklar vardr. Bu nedenle bilimler doa bilimleri ve sosyal bilimler eklinde ikiye ayrlr. Doa bilimleri fiziki olaylarn doas, etkileimi ve deiimi zerinde dururlar. Biyoloji, kimya, astronomi, jeoloji ve fizik doa bilimleridir. Sosyal bilimler ise insan ve toplumlarn farkl ynlerini ele alr, insan ilikilerinin etkileim ve deiimini inceler. Bunlar arasnda sosyoloji, antropoloji, ekonomi, tarih, psikoloji ve politik bilimler yer alr. Sosyal bilimlerin insanlarn toplumsal davranlarn incelemek gibi ortak bir ilgi alanlar olmasna karlk her birinin olaylara bak as farkllk tar. Baka bir deyile toplumsal yaam, toplumsal davran ve toplumsal tabakalama konularnda alan tek disiplin sosyoloji deildir. Psikoloji, siyaset bilimi ve ekonomi de toplumsal yaamla ilgilenir. Sosyoloji ile dier disiplinler arasndaki fark konularndan deil, her disiplinin bak asndan kaynaklanmaktadr (Gn avran, 2009: 10). rnein antropologlar gemi kltrleri, endstri ncesi toplumlar ve onlarn devamn incelerken ayn zamanda insann kkenini de aratrrlar. Sosyologlar da kltr incelemekle beraber sadece kltre odaklanmazlar. Ekonomistler insann retim, blm ve tketim ilikilerini incelerler, para ve dier kaynaklara odaklanrlar. Tarihiler; insanlar, gemi olaylar ve bu olaylarn gnmze yansmalarn incelerler. Politik bilimciler uluslararas ilikiler, hkmetler, g ve otorite konular zerine odaklanrlar. Psikologlar kiilik ve bireysel davranlar zerinde dururlar. O halde sosyologlarn ilgi oda nedir? Sosyologlar toplumun insanlarn davran ve tutumlar zerine etkileri ve insanlarn toplumu nasl ve ne ekilde biimlendirdiini incelerler. nsanlarn sosyal canllar olmalar nedeniyle, sosyologlar bizlerin dier canllarla olan sosyal ilikilerini bilimsel bir biimde incelerler (Schaefer, 2010: 6). imdi gncel bir olay olmas ve yaadmz toplumun ok byk bir blmn etkilemesi asndan 23 Ekim 2011 tarihinde Van Ercite meydana gelen ortalama 7,2 byklndeki depremin farkl sosyal bilimlerce nasl ele alndn grmeye alalm. Doa bilimleri asndan bu olay oradan geen fay hatlarnn durumu ve oluan basknn sonucunda meydana gelen krlma ile ilgilidir. Jeologlar
Bilim, sistematik bir yntemle olaylar arasndaki ilikilerin incelenmesi ve bilgi toplanmasdr.

Sosyolojinin belirleyici zellii, insan eylemlerinin geni apl oluumlarn karlkl bamllk ilikisi iinde meydana geldiini kabul etmesidir (Bauman, 2004: 16).

Davran Bilimleri-I

ve deprem bilimcileri olaya bu adan bakarak, fay hatlarn bilimsel bir biimde aratrmaktadrlar. Tarihiler, o blgede olan dier depremlerle bu deprem arasndaki ilikileri, zararlar karlatrmal olarak incelemektedirler. Ekonomistler bu depremin o blgenin ekonomik yaamna olan etkilerini ve o blgenin refah dzeyine olan olumsuz sonularn aratrmaktadrlar. Bu olumsuzluklar sadece o blgeyi deil, genelde toplumun btnn hatta dnyay bile etkileyebilmektedir. nk dnyann birok blgesinden yardm alma zorunluluu ortaya kmaktadr. Psikologlar, o blgede depremi yaayan insanlarn iinde bulunduklar olumsuz duygular ve bunlarn insanlar zerine olan yansmalarn incelemektedirler. zellikle, post-travmatik stres bozukluklar o blge insannn iinde bulunduu ruh halinin en nemli yansmalardr. Politik bilimciler kendilerine oy veren nfusun iinde bulunduu durum, gelecekteki oy potansiyelleri, devlet ve belediye arasndaki politik ilikiler ve dayanmalar zerinde odaklanabilmektedirler. Hatta hkmetlerin bu olaya getirdii zmler, yaplan koordinasyon hatalar, insanlara gtrlen hizmetlerin nitelik ve nicelii konusunda da almaktadrlar. O halde sosyologlarn olaya yaklam nedir? Sosyologlar, depremin o blgede yaayan dier insanlara ve topluluklara etkisi, farkl snflar asndan depremin yaratt sonular, gelir durumlarna gre insanlarn bu felaketten etkilenme srelerini incelemilerdir. Komuluk ilikileri ve yakn yerlerde yaayan insanlar arasndaki dayanma olgusu, bu dayanmann arttrlmas yolundaki abalar, lke btnyle, deprem blgesindeki insanlar arasndaki dayanmann gelitirilmesine ilikin gsterilen ve yaplan etkinlik ve faaliyetler zerinde durmaktadrlar. Deprem blgesinin lkemiz asndan ekonomik ynden gelimi bir blge olmamas, gelir dzeyinin dkl ve blgedeki yaam koullar, sosyologlarn dikkatini eken dier nemli konular arasndadr. nk bu faktrler blgenin iinde bulunduu sosyal ve ekonomik sorunlar, evsizlik, hastalk, bebek ve ocuk lmleri g ve ar k ortamnn yaratt olumsuzluklar daha da glendirmektedir. Grld gibi sosyoloji ile insanlarn toplumsal yaamna ilikin dier bilimler arasndaki iliki sosyal bilimlerin bir btn oluturduunu gstermektedir. Sosyoloji hem sosyal bilimlerin dier disiplinlerinden faydalanp hem de dier disiplinlerin incelemedii konuya disiplinleraras bir boyuta getirebilir. Gnmzde sosyal bilimlerdeki ar uzmanlamann giderek azalmakta oluu, disiplinleraras almalarn nemini arttrmaktadr. Bylece, farkl disiplinlerin gl ynlerinden faydalanlarak, sosyal olgular ve toplumsal olaylar daha salkl ve objektif bir biimde incelenebilmektedir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Sosyolojinin dier disiplinlerden farkl olan bak asn Trk aile yapsn gz nne SIRA SZDE alarak tartnz. Burada sosyolojinin aileye bak as antropoloji ve ekonomiden nasl farkllar?
DNELM

TOPLUM VE TOPLUMSAL YAPI

imdiye kadar sosyolojinin toplumla dorudan ilikili olduunu, toplum ve birey S O R U arasndaki ilikilerin yaps ve deiimin sosyolojinin temel ilgi alan olduundan sz ettik. imdi, sosyolojiyi dorudan ilgilendiren bu iki kavram zerinde duralm. DKKAT Sosyolojik analizlerin iki boyutu vardr. Bunlar makro ve mikro sosyolojik yaklamlar veya analizlerdir. SIRA SZDE Sosyologlar tpk fotoraflar gibi toplumlarn farkl kesimlerini grmek ve incelemek iin farkl mercekler kullanrlar. Baz mercekler daha mikroskobik yani daha kk ve grnen paralar incelememize yardmc olur. rnein, iki insann
AMALARIMIZ

DKKAT

nsanlarn yaamda kalma stratejileri mikro sosyolojinin ilgi alandr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

SIRA SZDE

SIRA SZDE

1. nite - Sosyolojiye L M ve Yntemi D N E Giri

D N E L M9 S O R U

birbirleriyle olan iletiimleri gibi. Buna mikro dzeyde analiz diyoruz. Burada teS O R U mel olan ey sosyal etkileimlerdir. Yani insanlar bir araya geldiklerinde neler yapmaktadrlar. nsanlarn kz arkadalaryla, aileleri ile olan ilikileri, nerede vakit geDKKA irdikleri, neler yaptklar, kullandklar dil, evlerini deme stilleri, Tbirbirlerinin dikkatlerini nasl ektikleri, nasl ilgi duyduklar hep mikrososyolojik analizlerdir. Burada nemli olan ey insanlarn yz yze olan etkileimleridir SZDE SIRA (Henslin, 1997: 93). Makro sosyolojik analizler ise geni al merceklere benzer. Burada, gzlemlenen toplumun kendisi, nasl organize olduu ve nasl deitiidir. Bu tr analizAMALARIMIZ lerde toplumsal etkileimin daha geni ve karmak olan paralar incelenir. rnein, toplumsal sorunlar, fakirlik, isizlik, evsizlik, kentsel sular ve aile ii iddet gibi (Andersen and Taylor, 2006: 112). atma ve fonksiyonalist kuramclar analizK T A P lerinde daha ok makro sosyolojik yaklam tercih ederler. Esasnda toplumu anlamak iin bu iki yaklama da ihtiya vardr. Ancak, sosyologlar genelde bu iki yaklamdan birini kullanarak toplumsal olaylar incelerler. Sosyologlar alm olTELEV ZYON duklar eitim ve alt yapsal zellikleri nedeniyle bu yaklamlardan birini tercih etmektedirler (Henslin, 1997: 93). http://www.sosyolojidernegi.org.tr/
NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sosyoloji Dernei, 18.01.1990 tarihinde Ankarada11 sosyoloun nclnde kurulmutur. lk genel kurulunda 40 olan ye says, bugn 400 amtr. Merkezi Ankarada olan dernek, Bakanlar Kurulunun 10.02.1999 tarih ve 99/12405 sayl karar ile Kamu yararna alan dernek stats kazanmtr. Dernein amac, tznde; Trkiyede sosyolojinin anlalmasna, gelimesine ve de yaygnlamasna katk yapmak, bu alanda bilimsel etkinliklerde ve yaynda bulunmak, toplumbilimciler arasnda birlik ve dayanmay salamak olarak ifade edilmitir.

Toplum Nedir?
Toplum sosyolojinin en temel kavramlarndan biridir. En geni anlamda toplum insanlar etkileyen ilikiler btndr. Ancak, toplum bireylerin toplam demek deildir. Yani toplum tek tek insanlarn bireysel davranlarndan olumaz. nl Fransz sosyolog Durkheimin de belirttii gibi toplum sadece paralarn toplam deildir. Durkheim toplumu yaayan bir organizma olarak grr. Nasl organizmay oluturan paralarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikilerin btn ile organizma yaayabiliyorsa toplum da onu oluturan birey, grup ve kurumlarn toplam deil, bunlarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikilerin bir btndr (Andersen and Taylor, 2006: 112). Nasl bir fotoraf bir manzara resmi ekerken resim tek tek paralardan, dereler, dalar ve aalardan meydana gelmiyor, resmi btn olarak grp manzaray oluturan paralarn btnn ve bunlarn birbirleriyle ilikilerini grp resmi canlandrabiliyorsa, toplum da ancak para ve btn ilikisi grlerek bir anlam tamaktadr. Bylece, toplum karlkl olarak birbirine bal olan toplumsal ilikiler btndr. Toplum tek bana deil kendini oluturan paralarn btndr. O halde bu paralar nelerdir? Bunlardan birincisi ortak toprak parasna sahip olmaktr. Buna, lke, vatan veya o anlama gelen herhangi bir kavram verebiliriz. kincisi belirli bir idare biimini benimseyip ona uymaktr. Yani ortak politik otoriteye sayg gstermektir. Bu otoritenin ne olduu nemli deil, ancak bu otoriteyi paylamak nemlidir. ncs ise ortak bir kltre ya da yaam biimine sahip olmaktr. nsan toplumu bir sosyal etkileim sistemi olmas nedeniyle, toplum yeleri ortak
nsanlarn bir toplum iinde varolmalarn salayan birbirleriyle her tr ve biimde kurmu olduklar ilikilerin btn toplumdur.

Toplum ortak bir toprak parasna sahip olan, burada yaayan, ortak bir kltr paylaan ve ayn politik otoriteye uyan insanlarn aralarnda kurmu olduklar karlkl ilikilerin bir btn olarak tanmlanabilir.

10

Davran Bilimleri-I

bir kltr, blgesel farkllklara ramen paylarlar. Kltr oluturan paralar olan norm, deer, gelenek, inan ve dil toplumun en nemli ortak zellikleridir.

Toplumsal Yap
Sosyologlar toplumdan sz ederken onun yaps zerinde dururlar. Yap, birbirleriyle ilikili olan birtakm paralarn bir btndr (zkalp, 2008: 44). Her eyin bir yaps vardr. rnein otomobilin yaps nedir? dediimiz zaman aklmza onu oluturan paralar gelir. Yani; motoru, gvdesi, tekerlekleri, aktarma organlar, elektrik sistemi ve sspansiyon sistemleri aklmza gelir. Bunlarn tek tek almas otomobili harekete geirmez, her parann birbiriyle anlaml ilikisi vardr. Motoru olmayan bir araba almaz, motoru altracak bir elektrik gc veya aks olmaz ise motor almaz. Motorun iine ya konulmaz ise motoru yine altramazsnz. Arabann her eyi tamam olsa da iine motora g verecek yakt koymazsanz araba yine almaz. Grld gibi her parann arabann yryebilmesi iin zel bir grevi vardr. Bu paralarn birbiriyle anlaml ilikileri ile araba alr hle gelir. Bu organize ilikiler toplumdan topluma farkl olmakla beraber kendi aralarnda bir btndr. Toplumsal yaplar, toplumsal yaam oluturan ve toplumlar birbirinden farkllatran ilikilerdir (Gn avran, 2009: 6). Bylece toplumsal yap toplumun bir erevesidir ve bu ereve bizler domadan nce, insanlarn birbirleriyle kurmu olduklar ilikiler ve kalplar tarafndan tayin edilir. Tpk kadn ve erkekler arasndaki veya retmenler ve renciler arasndaki ilikilerde olduu gibi (Henslin, 1997: 94).

Toplumsal yap toplumdaki organize olmu toplumsal ilikilerin bir btndr.

Toplumsal Yapy Oluturan Paralar

Toplumsal yapy oluturan paralar kltr, toplumsal snf, stat, rol, grup ve toplumsal kurumlardr. Bu kitabn btn ierisinde btn bu kavramlar yeterince incelenmesine ramen ksaca bu kavramlar tantmakta fayda bulunmaktadr.
SIRA SZDE

Toplumsal yap kavramn nasl tanmlayabiliriz? evrenizden yap rneklerini grerek bu SIRA SZDE yaplar oluturan paralarn neler olduunu irdeleyiniz.

DNELM
Kltr toplumsallama srecinde rendiimiz ve S O R U paylatmz her eydir.

Kltr

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Toplumsal snf insanlarn toplumsal ve ekonomik pozisyonlarna gre ister bu pozisyonun bilincinde olsun T E L E V Z Y blnmeleridir. ister olmasn O N

K T A P

Bir toplum iinde yaayan bireylerin rendikleri ve paylatklar her ey kltrdr. Kltr bizimU etrafmz saran veya evreleyen bir zarf gibidir. Sosyologlarn S O R kltr olarak adlandrdklar ey, grubun kulland lisan, deerler, inanlar, davranlar hatta ifadelerdir. Dier bir deyile kltr, bizi saran insanlardan rendiiDKKAT miz toplumsal bir mirastr. Kltr kalplar ierisinde btn bu rendiklerimiz bizim gelecekte nasl bir insan olacamz belirler. Yani Eskimolar, Japonlar, Ruslar, SIRA SZDE Trkler tarafndan yetitirilmemiz, orada doup bymemiz bizi Eskimo, Japon, Rus veya Trk yapar. Bylece biz Japonca veya Trke veya Rusa konuur, onlara benzer, AMALARIMIZdavranr, onlarn deerlerini benimser ve onlardan biri hline onlar gibi geliriz. Sadece dsal benzerliimiz deil, hissettiklerimizle de yetitiimiz kltre benzeriz. Yani Eskimo veya Trk gibi dnr ve onlarn hissettiklerini, duygularn paylarz (Henslin, 1997: 95). K T A P

Toplumsal snf
nsanlarn TbirEtoplum iersinde bulunduklar yer ve mevki de ok nemlidir. nEL VZYON k, her toplumsal snf kendine zg gelir, yaam biimi, yerleim yeri, eitim

NTERNET

NTERNET

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

11

dzeyi ile belirginleir. Gnmzde kalabalk insan gruplar, sahip olduklar benzer gelir dzeyi, eitim, yapt iin nitelii ile ilgili olarak karlatrlabilir saygnlk lleriyle kendilerini snf olarak tanmlamaktadrlar. inde bulunduumuz snfsal yap sadece davran kalplarmz deil, fikir ve dncelerimizi de etkiler. Hangi snfn bir yesi olarak kendimizi gryorsak o snfa ait dnce, giyim, kuam, nezaket, okuma yazma alkanl, meslek seimi hatta politik tutumlara sahip olup bunlara zg davranlar gelitirmekteyiz.

Stat
Yaadmz toplumda birey farkl konumlar igal eder. rnein Cumhurbakan, kz evlat veya erkek evlat, retmen, renci, di teknisyeni gibi. Bireylerin statleri, iinde yer aldklar kurumlardan oluur. rnein bir lise retmeninin stats eitim kurumu iinde anlam tar. Ayn kurum iinde renci, okul mdr, mdr yardmcs gibi eitli statler de bulunur. Bireyler zamanla eitli statlere sahip olduklar gibi, ayn zamanda da bu statleri benimserler. Birey evde anne, alma yaamnda banka mdr, bir mzik grubunda korist veya solist olarak eitli statlere sahip olabilir. Bireyin stats onun kim ve nereye uygun olduunu ve kimlerle iliki kuracan belirler. Bireyler toplum iindeki statlerini iki ekilde elde ederler. Bunlar; Edinilmi ve Kazanlm statlerdir. Edinilmi staty birey bir aba gstermeden doumuyla edinir. Bireyin yeteneklerinin, abalarnn sz konusu olmad statsdr. rnein rk, cinsiyet, ya gibi faktrler onun edinilmi statsdr. Asalet de bireyin abas olmadan babadan gelen bir edinilmi statdr. Yal, gen, kadn, erkek, siyah, beyaz gibi statler buna rnek verilebilir. Kazanlm statde ise bireyin kendi abalar sonucu, gnll olarak elde ettii statdr. Bilgisayar uzman, doktor, avukat, eczac, mhendis, sosyal hizmet uzman gibi statler buna rnek verilebilir. Bu statye sahip olabilmek iin bireylerin bir aba iinde olmalar gerekir. rnein okula gitmek, bir beceri renmek, konservatuvara gitmek, bir ey icat etmek gibi. Ancak, unutmamak gerekir ki sahip olduumuz edinilmi statmz, bizim kazanlm statmz etkileyebilir. Eer erkek iseniz bu ilerideki sosyal yaantmzda ocuk bakmyla daha az uraacanzn gstergesi olabilir. Orta ada ve geleneksel toplumlarda edinilmi statler nemliyken gnmzde kazanlm statler nem kazanmaktadr.
Stat bireyin toplum iinde yer ald sosyal konumu ifade eder.

Rol
Yaammz boyunca toplum bizlerden belirli roller stlenmemizi bekler. Belirli statleri igal eden bireylerden olan beklenti kalplarna rol diyoruz (Schaefer, 2010: 101). Bir taksi ofrnn bizi istediimiz adrese gtrmesini, bir polisin bir hrsza mdahale etmesini, bir sekreterin gelen telefon mesajlarn uygun bir biimde yneticilere iletmesini ve telefonda konumay bilmesini bekliyoruz. Her roln bireyden beklentileri ve ona verdii baz imtiyazlar vardr. Her rol bir stat ile ilikilidir. nsanlar belirli staty igal eder ve ona uygun rol davranlar sergilerler. rnein bir birey evde anne, iyerinde di hekimi, ailede kz karde, kadn platformunda aktif bir ye, apartmannda ise ynetici olabilir. Bireyin tad rollerinden biri bir dieriyle uyumad zaman rol atmas yaanabilir. Bir staty igal eden bir bireyden olan farkl beklentiler bu durumu ortaya karr. alan bir kadnn alma yaamnda ok iyi bir ynetici, evde ise oRol grup veya toplum iindeki insanlarn snrlar belirlenmi olarak oynadklar bir oyundur.

12

Davran Bilimleri-I

cuklaryla ilgilenen fedakr ve iyi bir anne olmas isteniyorsa birey bu durumda atmaya debilir.
SIRA SZDE

Rol atmas kavramna evrenizden rnekler bularak atmann nedenlerini aklaynz. SIRA SZDE Roller toplumsal yapnn en nemli paralarndan biridir. Bireylerin eitli rol D NELM davranlar sergilemesi, bu rollerin bir araya gelip kaynamasyla toplum oluur. Rollerin bireyler iin tad sorumluluklar toplumsal kargaay nlerler.

DNELM S O R U

Grup
Belirli norm, deer ve DKKAT beklentileri olan bireylerin dzenli etkileimleri ile ortaya kan ve belirli sayda SIRA SZDE yeden oluan birlemelere grup diyoruz.

S O R U

AMALARIMIZ

K T A P

Grup, stat ve rolleri arasnda belirli ilikiler olan, herhangi bir byklkteki inDKKAT sanlardan oluur. nsanlarn bir grubu oluturabilmeleri iin aralarnda dzenli bir ilikinin olmas gerekir. rnein gnn belirli saatinde televizyon banda toplanaSIRA SZDE rak belirli bir TV dizisini seyreden insanlar grup deillerdir. Her ne kadar evlerinde belirli saatte bir yerde olsalar da aralarnda bir iliki olmad iin grup olarak tanmlanmazlar, sadece izleyici olarak tanmlanabilirler. Ayrca gruptan sz edebilAMALARIMIZ mek iin insanlarn kendilerini grup olarak veya biz olarak nitelendirmeleri gerekir. Ama ayn izleyici kesimi bir stdyoda bir araya getirilip birbirleriyle iliki kuran ve kendilerinin biz olarak nitelerlerse bir grubu oluturabilirler (Andersen K T A P and Taylor, 2010: 113).

TELEVZYON
Toplumsal kurumlar, toplum iinde yaayan insanlarn gereksinimlerini karlayan organize olmu kalp ve N T E R N btndr davranlarE T (Schaefer, 2010: 103).

Toplumlar, kltrel karakteristikleri ve onu oluturan toplumsal kurumlar tarafndan tanmlanrlar. rnein, toplumsal dzeni korumak (hkmetler), len yelerin yerine yenilerini koymak, yeni doan ocuklar topluma kazandrmak (aile) NTERNET gibi. Toplumsal kurumlar bir toplum iinde mevcut olan norm, deer ve davranlarn temel dokusudur. Daha nce de belirtildii gibi kurumlar toplum yelerinin temel gereksinimlerini karlarlar. rnein aile, ocuklarn baklp korunmas ve kltrn gelecek nesillere aktarlmas fonksiyonunu stlenirken, din kurumu insanlarn dini inanlarn organize eder ve dzenler; eitim kurumu ise toplumun yelerine yeni beceri ve meslekler kazandrr. Grup davranlarnda olduu gibi, kurumlar da dorudan gzlemlenemez ancak topluma yansyan etkileri ve yaps grlebilir. Yani elle tutulup gzle grlemezler. Kurumlar ayn zamanda insanlar arasndaki sosyal ilikilerin kalplarn olutururlar ve dzen oluumuna yardmc olurlar. Bir dier deyile, toplumda yaayan insanlarn nasl davranmalar gerektii konusunda kurallar olutururlar. Bizler de bu kurallara daha ncekiler gibi uyarak devam ettiririz. Tpk byklere sayg, kklere sevgi gstermek, trafik kurallarna uymak gibi. Kurumlar kendilerini oluturan yeleri ldkten sonra da varlklarn srdrrler. Tpk eitim kurumundaki rencilerin eitimlerini tamamlayp hayata atldklarnda eitim kurumunun fonksiyonlarn onlarn brakt yerden devam ettirmesi gibi. Grld gibi her toplumsal kurumun gnlk yaammzda ok byk etkileri vardr. nsanlar ilgilendiren, toplumun ieriini oluturan ve ekillendiren toplumsal kurumlardr. Toplumsal kurumlar farkllatka onu oluturan bizler de giderek farkllar ona uygun hale geliriz. nk hibir kurum ayn zellikleriyle varln srdremez. Bu nedenle kurumlar sosyal dnyaya uyum salamamz kolaylatrd gibi yaama da uyum salamamz etkiler (Henslin, 1997: 100). Kurumlar deitike, yaplar farkllatka bizler de farkl insanlar oluruz. Genelde aile, eitim, ekonomi, politik, din, medya, askeri rgtler, bilim ve salk gibi kurumlar en ok bilinen kurumlar olarak toplumda yer alrlar.

Toplumsal E V Z Y O N Kurumlar TEL

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

13

TOPLUM TRLER
Sosyolog Gerhard Lenski toplum ve toplumsal yap konusunda farkl bir yaklamla toplumlarn snflamasn yapar (Lenski, Lenski and Nolan, 1991: 361). Lenskiye gre toplumlar devaml bir deiim srecini yaarlar ve bu deiim sosyo-kltrel evrim olarak nitelendirilir. Lenskiye gre toplumun iinde bulunduu teknoloji dzeyi onun organize olmasnda ok nemli bir yer tutar. Teknolojinin geliimine paralel olarak toplumlar endstri ncesi bir yapdan endstriyel toplum ve endstri sonras toplumlar haline dnrler. Endstri ncesi Toplumlar yaam veya geimleri topraa bal olup topra srerek veya ileyerek kullanrlar. Endstri ncesi toplumlar: Avc ve toplayc (Hunters and gatherers) toplumlar, obanlkla geinen (Pastoral) toplumlar, lkel tarm toplumlar (Horticultural), Tarm toplumlar (Agricultural) olmak zere drde ayrlr. Avclk ve toplayclk toplumlar insanlk tarihinde ilk ne kan toplum biimidir. Yaamlarnn byk bir ksmn vahi hayvanlar avlamak ve yiyecek bulmakla geirirler. Burada teknoloji minimum dzeydedir. Kendi aralarnda organize gruplar oluturarak yiyecek bulmak amacyla devaml hareket iersindedirler. ok az bir i blm mevcuttur. Akrabalk balar gldr ve otoritenin kaynadr. Bu nedenle aile nemli bir role sahiptir. retim, koruma ve eitim aile ierisinde yerine getirilir. Kaynaklarn nadir oluu nedeniyle, mal ve hizmetler asndan eitsizliin en az olduu toplum biimidir. 20. yy. sonunda artk bu toplumlar ortadan kalkmlardr (Lenski, Nolan and Lenski, 2000). Orta Afrikada yaayan pigmeler ve Avusturalyada yaayan Aborijinler buna rnek verilebilir. Gebe ve obanlk toplumlar yaamlar hayvan yetitirmeye ve evcilletirmeye dayal olan ilkel toplumlardr. Bir dier deyile obanlk yaparak geinirler. Bundan 10-12 bin yl nce ortaya kmlardr. Hayvanlarna yeni otlaklar bulmak amacyla gebe bir yaantya sahiptirler. Yetitirdikleri hayvanlarn et, st ve derisinden yararlanrlar. Ev ara gereleri, adr yapm ve basit el aletleri yapmnda ileri gitmilerdir. Materyal zenginlikleri, mal ve mlk sahiplii kstldr. Afrika ve Ortadouda yaayan Bedeviler buna rnek verilebilir. Tarm ncesi toplumlar bahvan kltr zellii tarlar. Kk bir toprak paras zerinde kendi gelitirmi olduklar ilkel tarm ve el aletleriyle topra ilerler. Nispeten yerleik bir yaama sahiptirler, her sene kullandklar topra yeniden ilerler, srerler. Meksikada Aztekler ve Peruda yaam olan nkalar bu toplumlara rnek verilebilir. Tarm toplumlar geimleri tarma bal olan, saban kullanarak topran havalanmasn salayan, ekip bien; saban ekmede hayvan gcnden yararlanan toplumlardr. Bundan yaklak 5000 yl nce ortaya kmlardr. Henz mekanik tarmn gelimedii, ayn tarm arazisinin yllarca srlerek bir nesilden bir nesile aktarlp tarmn yapld toplumlardr. Ayrca, tarmda gbre kullanmyla ayn topraktan uzun yllar rn elde etme olana domutur. Nfusun kalabalklamasyla, bir ksm nfus tarm d aktivitelerde yer alarak zamanla ihtisaslam ve demircilik, seyislik, berberlik gibi meslekler ortaya kmtr. Tarm toplumlarnn bir baka zellii ilk defa snflarn belirginlemesine yol amasdr. zellikle feodal ada asiller snf ve topraa bal olarak yaayan kleliin artmasnda nemli bir rol oynamtr.

G. Lenski (1924-)

Drt farkl biimi olan endstri ncesi toplumlar yaam veya geimleri topraa bal olan toplumlardr.

14

Davran Bilimleri-I

Endstriyel Toplumlar ilk olarak ngilterede 1760-1830 yllar arasnda yaanan endstriyel devrimin sonucunda, insan emeinin yerini mekanik gce brakt bir srecin ardndan ortaya km bir yapdr. Artk bu toplumda mal ve hizmetlerin retiminde mekanizasyon ne karak, retimde canl kuvvet kaynaklarna olan bamllk son derece azalm hatta ortadan kalkmtr. Endstriyel toplum, geliimini yeni keif ve icatlara dayandran bu yeniliklerin tarmsal ve endstriyel retimi arttrd ve yeni enerji kaynaklarnn (buhar gibi) kullanld bir toplum eididir. Bu toplumlar endstri ncesi toplumlara kyasla devaml ve hzl bir deiim temposu iinde yer alrlar. Bu deiimler sonucunda yeni bir toplumsal yap biimi ortaya km ve dier toplumlara da rnek oluturmutur. blm ve ihtisaslama gelimi, youn bir sermaye ve teknoloji kullanm grlmtr (Andersen and Taylor, 2006: 133). Topraklarn terk eden aileler, kentlere gelerek, endstriyel blgelerde kurulan fabrika tipi organizasyonlarda almaya balamlar ve gemiin kyl ve topraa bal aileleri endstriyel toplumda ii statsne gemilerdir. Ayn ekilde tren ve gemi ulam artm, blgeler ve insanlar arasndaki mal ve hizmet alverii giderek hzlanmtr. Buna bal olarak eitim ailenin temelinden karak resmi eitim kurumlar olan okullara tanm ve ihtisaslam bilginin nemi giderek ykselen bir deer haline gelmitir. Endstri Sonras Toplumlar ve Bilgi Toplumlar gnmzde yeni bir toplum biimi ortaya kmaktadr. Yirminci yzyl toplumlar materyal veya meta retiminin arttrlmas zerinde dururlarken endstri sonras toplumlar; hizmet, bilgi ve bilimin retimi ve datm zerinde odaklanarak ekonomik anlamda bu sektrlere baml olmulardr (Bell, 1973). Bu toplumlar bilgi temelli toplumlar olup teknolojinin yaamsal bir role sahip olduu toplumsal organizasyonlardr. Endstri sonras toplumlarn ana ktlar mamul maddelerin retiminden ok hizmettir. ok sayda insan eitim, bankaclk, yeni fikirler retme ve yayma gibi mesleklere ynelerek bu alanda almaktadrlar. Bu tr alanlarda reklamclk, halkla ilikiler, insan kaynaklar, bilgi ilem ve sistem analistlii gibi meslekler giderek popler hle gelmektedir. Ayn ekilde bilgisayarlara dayal olan robotik, genetik mhendislii ve lazer teknolojisi gibi meslekler de bu tr toplumlarn merkezi ekonomilerinin gelimi teknolojilere dayal olmas nedeniyle giderek nem kazanmaktadr (Andersen and Taylor, 2006: 134). Endstri sonras topluma veya bilgi toplumlarna gei, toplumsal kurumlar zerine de byk etkileri olan bir sretir. zellikle eitim kurumlar, bilim ve teorik aratrmalar en yksek neme sahiptirler. Ancak belirli teknik becerilere sahip olmayan insanlar bekleyen en byk tehlike ise iten karlma, isizlik veya ok dk cretle niteliksiz ii olarak almaktr.

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

15
Tablo 1.1 Sosyo Kltrel Evrim Srecinin Aamalar Kaynak: Schaefer, 2010: 111.

Toplum Biimi Avc ve Toplayc Toplum obanlk ve lkel Tarm Toplumlar Tarm Toplumlar

Ortaya k nsan yaamnn balamasyla Yaklak 12.000 yl nce

Karakteristikleri Gebe; yaamlar yiyecek bulmaya bitki toplamaya ve avcla bal. Daha yerleik; tarmn geliimine ve ilkel teknolojiye dayal. Daha byk, daha dzenli yerleim biimi; gelimi teknoloji ve artan tahl retimi. Mekanik gce dayal; yeni enerji kaynaklar (buhar, elektrik); merkezi i yerleri; karlkl ekonomik bamllk; formal eitimin ortaya k. Hizmet ekonomisine baml, zellikle bilgi teknolojileri ve srelerinin gelimesi; orta snfn yaygnlamas. leri teknoloji; tketimin ar ykselii; Medya imaji; kltrler aras integrasyon.

Yaklak 5.000 yl nce

Endstriyel Toplum

1760-1850

Post Endstriyel veya Endstri Sonras Toplum

1960lar ve devam

Post Modern veya Bilgi Toplumu

1970lerden sonra

BLMSEL YNTEM VE AAMALARI

Bir bilimin amacna ulamasn her eyden nce yntemi salar. Hepimiz gibi sosyologlar da gnmzdeki temel birtakm soru ve sorunlarla ilgilidirler; Trkiyede artan su oranlarnn nedenleri, nfus art ve artan nfusun yol at sorunlar, yallk ve yal bakm hizmetlerinde ortaya kan kaynak sorunu gibi. Bilimsel yntem sistematik ve organize bir seri basamaktan oluan ve aratrma probleminin objektif ve tutarl bir zme ulatrlabilmesi iin izlenen yollar ierir (Schaefer, 2010: 29). inde yaadmz toplumu anlamada bilimsel aratrmalarn ve yntemin ok byk bir nemi vardr. nk gn boyunca televizyon ve medya aracl ile eitli konularda bir veri ve bilgi bombardmanna uruyoruz. Bir yn irket yapt aratrmalarn sonucunu bize gstererek ve rettii gda maddelerinin fayda ve stnlklerini yanstarak bizleri bunlar almaya gdlemektedir. Eer bilimsel aratrma sreci konusuna yaknsak, bu yaplanlar doru bir ekilde analiz edebilme ve sonularn dorulayabilme imknna sahip olabiliriz. Bu nedenle bilimsel aratrma iyi bir hazrl ve planlamay gerektirir. Bunun yaplmamas durumunda aratrma verileri dorular gstermekten uzaklar ve yanl sonular kar. Bu nedenle aratrmac ilgilendii konuya yansz ve objektif bir biimde yaklamal, kendi znel dnce ve kanaatlerini katmamaldr. Sosyologlar ve dier aratrmaclar aratrmalarnda birbirine bal olarak gelien be basamakl bir bilimsel yntem srecinden geerek sonuca ularlar. Bunlar: i. Aratrlmas gereken sorunu ortaya koyup tanmlamak, ii. Konu ile ilgili daha nceki bilgileri aratrp toplamak, yani literatr taramas yapmak, iii. Hipotezleri formle etmek, iv. Uygun bir aratrma teknii ile veri toplamak ve verilerin analizini yapmak, v. Hipotezle ilgili sonulara ulamak ve gelitirmektir (ekil 1.1de bu basamaklar gsterilmektedir).
Yntem nasl sorusuna cevap verir ve bir amaca gre hazrlanm aratrma plandr.

16
ekil 1.1 Aratrma Sreci Kaynak: Schaefer, 2010: 29.

Davran Bilimleri-I

Sorunu tanmlamak

Yeni aratrmalar iin yeni fikirler oluturmak

Literatr taramak

Sonulara ulap gelitirmek

Hipotezleri gelitirmek Formle etmek

Aratrma yntem ve tekniklerinin seimi ve analizi

Hipotezler sorunu aklayabilmek, ilikileri gsterebilmek ve teoriden ne tr karmlar yaplabileceini veya aratrmadan ne beklediimizi ortaya koyan nermelerdir.

Aratrlmas gereken sorunu ortaya koyup tanmlamak: Aratrmann ilk aamas konu semektir. Bir baka deyile aratrma sorusunu ortaya koymaktr. Birok aratrma projesinde ilk yaplacak ey neden bu konuyu aratrmak istediinizi en ak bir biimde dile getirmektir, yani sorunu tanmlamaktr. rnein, neden evsiz insanlarn toplumdaki yaam biimleri ile ilgili olduumuz veya toplumumuzda da giderek artan kapka olaylarnn art nedeni veya artan intihar giriimleri, sosyologlarn ilgilendikleri ilgin aratrma konulardr. Ama, toplumun ilgisini eken baz konularn oluum nedenleri hakknda bilgi toplamak ve toplumsal sorunlar yaayan bu insanlara yardmc olmaktr. Aratrma yapmann ikinci nemli nedeni gemiteki kuramlar ve yaplan aratrmalardr. Birok nedenle sosyologlar aratrmalarn bulgularna itiraz edebilir veya ayn fikirde olmayabilir. Bu nedenle daha detayl bir eletiri ortaya koymak amacyla yeni aratrmalar planlayabilirler. yi dizayn edilmi aratrmalar birok sosyologa ilham kayna olabilir ve daha derinlemesine yaplacak aratrmalara kaynak olabilirler. rnein evsiz yaayan kadn ve erkeklerin gemi i tecrbelerini karlatrmak veya insanlarn neden rza getiini ve bunu azaltmak iin neler yaplabileceini sorgulamak gibi (Henslin, 2006: 122). Konu ile ilgili literatr taramak: kinci aama o konuyla ilgili daha nce yaplm olan aratrmalar ve almalar dikkatli bir biimde incelemektir. nk daha nce yaplm aratrmalar incelemek bizi hem tekrarlardan hem de yapabileceimiz hatalardan uzak tutar. Hipotezleri formle etmek: nc aama hipotezler gelitirmektir. Bir dier deyile deikenler arasndaki ilikilerdir. Sosyologlar da dier bilim dallarnda olduu gibi olaylar arasndaki neden sonu ilikilerini aratrrken eitli deiken-

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

17

ler kullanrlar. Her hipotezde iki tr deiken yer alr. Bunlar bamsz ve baml deikenlerdir. rnein gelir, din, meslek veya cinsiyet birer deikendirler. Deiken, llebilen bir zellik veya bir karakteristik olup farkl koul ve durumlarda deiebilir. Aratrmaclar hipotezleri formle ederken genelde bir davran veya faktrn, bir baka faktr veya davran zerindeki etkisini incelerler. rnein, isizlik faktrnn boanmalar zerindeki etkisini incelediimiz bir aratrmada isizlik esas nedenimiz olduu iin bamsz deikendir. Bamsz deiken bylece belirleyici olan deikendir, diyebiliriz. kinci deikenimiz olan baml deiken ise belirleyici olan veya bamsz deiene bal olarak deien deiken demektir. Bir baka deyile aratrmac bamsz deikenin baml deikeni etkileyen veya deiime neden olan deiken olduuna inanr. Bir nceki rneimizde boanma skl veya oran bizim baml deikenimizdir. nk, bireyin isizlik durumuna bal olarak deiebilmektedir. Genelde bamsz deiken bir durum, baml deiken ise bir davran olarak ortaya kar (zkalp, 2009: 14). Baml ve bamsz deikeni tanmlamak neden sonu ilikilerinin belirlenmesinde kritik bir aamadr. rnein toplumda izole olarak yaayanlarn veya toplumsal ball dk olan insanlarn intihar giriiminde bulunmalarnn daha yksek olduunu ileri sren bir hipotezde, toplumsal ballk veya izole yaam bamsz, intihar giriimi ise baml deikenimizdir. nk, intiharlarn nedeni olarak toplumsal izolasyon gsterilmektedir. Her hipotezde konu ile ilgili eitli kavramlar yer alr; toplumsal ballk, sosyal izolasyon, intihar gibi. Bu kavramlarn herkesin anlayabilecei bir biimde tanmlanmas daha sonra ileri srlecek kuramlarn anlalmas asndan byk nem tar. Uyuturucu bamllnn kadna iddet zerindeki etkisini incelediiniz bir aratrmada SIRA SZDE baml ve bamsz deikenleriniz nelerdir?
D ELM Uygun bir aratrma teknii ile veri toplamak ve verileriNanaliz etmek: Aratrmann bu aamasnda hipotezimizi test etmek iin bilgiye veya verilere ihtiS O R U ya vardr. Bu nedenle bilgi toplama yntemine aratrma metodolojisi denir. Sosyologlar aratrmalarnda nicel ve nitel teknikler kullanarak srdrrler. Nicel aratrma teknikleri arasnda; DKKAT Gzlem, Saha aratrmas, SIRA SZDE Anket, Grme ve Deney teknii AMALARIMIZ yer alrken, nitel aratrma teknikleri arasnda; Derinlemesine grme, Yaam yks, K T A P Dokman incelemesi, Vaka incelemesi veya almas gibi teknikler yer alr. Bu tekniklere bundan sonraki blmde ksaca deinilecektir.E V Z Y O N TEL Aratrma ynteminin tespitinden sonraki aama bilgiyi toplamak ve analiz etmektir. Bilgi toplamann nemli bir aamas bir rneklem seip bu rneklem zerinde seilen yntemi kullanmaktr. Bilimde incelenen konunun btn zerinde ara N T E R bir trma yapmak ok g olduu iin sosyologlar incelenen konunun N E T ksmn ele alp inceleyerek vardklar sonular genellerler. te bu olaya rnekleme denir.

Bamsz deiken bir dierini etkileyerek esas neden olan veya etkileyen deiken demektir. Baml deiken ise bamsz deikene bal olarak deien deikendir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE Bir aratrmann bilgi toplama yntemine aratrma metolojisi ad verilir ve aratrmalarda nicel ve nitelAMALARIMIZ veriler kullanlr. K T A P

TELEVZYON

rnekleme, bir btnn, N paralaryla iinden seilmi T E R N E T temsil edilmesidir.

18

Davran Bilimleri-I

Gvenirlik, bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl ve benzer sonular elde etme yeteneidir. Geerlilik ise, lme aracnn konusuna uygun olmasdr.

Birok rneklem seim teknii olmasna karn sosyal bilimciler genelde basit tesadfi rnekleme tekniini kullanrlar. Bu teknikte rnekleme giren her kiinin eit oranda seilme ans vardr. rnein, bir aratrmac bir ehirde yaayan insanlarn fikirlerine ihtiya duyup bunlar aratracaksa, telefon rehberinden bilgisayar yardmyla basit tesadfi rnekleme yntemi ile bu isimleri ve adresleri seebilir. Buna tesadfi rnekleme denir (Schaefer, 2010: 30). Eer aratrmac ender veya zor tespit edilebilen insanlar zerinde aratrma yapyorsa, rnein uyuturucu ila bamllar veya sokak eteleri gibi o zaman da buna uygun rnekleme tekniklerini kullanrlar. Veri toplanmas aamasnda bir dier nemli konu verilerin gvenirlii ve geerliliidir. Gvenirlik, aratrmann farkl uygulamalarda kararl ve benzer sonular elde etme yeteneidir. Yani, bir ehirde yaplan bir aratrma insanlarn tacize urama oranlarn % 1, bir baka aratrma % 10 olarak gsteriyorsa bu aratrma gvenilir deildir. Aratrmalar arasnda tutarszlk var demektir. Tutarsz tanmlamalar veya yanl rneklem seimi aratrmann gvenirliliini etkileyebilir. Geerlik ise lme aracnn lmek istediini doru olarak lmesi ve konusuna uygun olmasdr. rnein metre uzunluu lmek iin geerlidir ancak zaman lmek iin geerli bir ara deildir. Burada nemli olan hi kimsenin neyin nasl lld konusunda hibir phesinin olmamas ve konudaki yeterliliimizdir. Bilgilerin analizi aamasnda eitli bilgisayar programlar (SPSS vb.) ve teknikler kullanlr. rnein korelasyon ve regresyon analizleri gibi (Burada bu tekniklere deinilmeyecektir. Bunlar istatistik derslerinde detayl olarak incelenecektir). Hipotezle ilgili sonulara ulamak ve ileri dzeyde aratrma gelitirmek: Artk aratrmann son aamasna gelinmitir. Burada topladmz bilgilerin ne srdmz hipotezimizi destekleyip desteklemediini gsterip bunu bilimsel bir toplulukla paylamak durumundayz. Eer elde ettiimiz bilgiler hipotezimizi destekler nitelikte ise artk kuramlar gelitirebilir, aksine desteklemiyorsa hipotezimiz reddedilir ve kurama phe ile baklr. Bazen de kurammz yeniden formle edilerek, yeni hipotezler gelitirilir ve bunlarn snanmasna geilir. Aratrmann son aamas aratrma ile ilgili rapor hazrlayp bunu bilimsel ortamlarda sunmak, getirilen eletirileri gz nne almak ve aratrmay bir makale veya kitap haline getirmektir. Aratrmann bilimsel bir dergide yaynlanp kitap haline gelmesiyle o aratrma artk bilimsel bir toplulua ait olmu demektir. Bylece bulunan sonular dier aratrmaclar tarafndan kullanlr hale gelir. Baka aratrmaclara aratrma konusu olur.

SOSYOLOJNN ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER

Aratrma, sosyologlarn ilgilenmi olduklar birtakm sorulara yantlar bulmak amacyla kullandklar bir alettir.

Sosyal bilimler alannda yrtlen aratrmalarn temel amac toplumsal olay ve olgulara ilikin geerli ve gvenilir bilgilere ulamaktr (Gn avran, 2009: 79). Sosyoloji de sosyal bilimlerden biri olmas nedeniyle toplumsal dinamiklere ilikin birok soruya cevaplar bulmaya alr. Bu nedenle aratrma yapar. Acaba insanlar bu aratrmalar nasl yapar? Kulland teknikler nelerdir? Bilimsel bir aratrma bilimin amalarn gerekletirecek bilgilere ulamak zere bavurulan sistemli bir uratr (li, 2002: 41). Sosyologlar aratrma yaparken bir kefetme srecine dhil olurlar. Tpk laboratuvar koullarnda alan bilim adamlar gibi sosyologlar da aratrma sorular organize ederek, sistematik bir biimde sorgularlar. Ancak sosyologlarn laboratuvar, iinde yaadmz toplum veya sosyal dnyamzdr (Andersen and Taylor, 2006: 28). Sosyolojik aratrma, nl ngiliz filozofu Sir Francis Baconun gelitirdii ve tanmlad bilimsel ynteme da-

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

19

yaldr. Bilimsel yntem aratrma srecinde birbirini takip eden basamaklardan oluur. Bunlar arasnda gzlem, hipotezleri test etme, verileri analizi ve genelleme yer alr. Sosyolojinin en nemli zellii onun bir bilim oluudur. Bilim ise ampiriktir yani dikkatli bir biimde yaplm sistematik gzleme dayaldr, birtakm inanlarn bir araya gelmesiyle olumaz. Sosyolojik aratrmalar her zaman ampirik bir temelde dayaldr. Bir baka deyimle gzlemlerle test edilen, hipotezler gelitirilerek elde edilen verileri gzleyerek kuramsal aklamalar yapmak anlamndadr (Marshall, 1999: 20). Bilimsel aratrmalar iki grupta ele alnabilir. Bunlar: betimsel aratrmalar ve aklayc aratrmalardr. Betimsel aratrmalar genellikle olaylarn zelliklerinin, sklk derecelerinin saylmasna, ksaca durum saptanmasna ynelik aratrmalardr. Bunlar mevcut durumlar ortaya koyar, neden sorusu zerinde durmazlar (Gke, 1992: 65). rnein, bebek lm oranlarn saptamaya alan ya da isizlik oranlarn ortaya koyan aratrmalar buna rnek verilebilir. Aklayc aratrmalar ise olgular arasndaki nedensel ilikileri hipotezler biiminde formle eden, hipotezlerin aratrma teknikleriyle snanmas ve ispatn ieren deikenler arasndaki nedensel ilikileri ortaya koymaya alan aratrmalardr (Gke, 1992: 66). Boanmalarn ocuklar zerinde yol at etkileri ve olumsuzluklar inceleyen aratrmalar buna rnek verilebilir.

Nicel Aratrma Teknikleri

Daha ncede belirtildii gibi aratrma sorusunu gelitirip hipotezleri formle ettikten sonra aratrmay nasl yrteceimiz ve nasl bilgi toplayacamz konusu nem tar. Buna aratrma deseni de denilmektedir. Burada nemli olan aratrmann genel mantn ve stratejisini belirlemektir. Bu aamada nemli bir dier nokta nicel mi yoksa nitel bir aratrma yntemi mi kullanacamzdr. Nitel aratrmalar daha az yapsallam, aratrma sorusuna daha ok odaklanm bir zellik tar. Burada detayl ve derinlemesine yaplm istatistiksel analizler yer almaz. Daha ok gzlemlenen grubun ne yapt, ne syledii ile ilgilenilir ve incelenen davrana daha derinlemesine bir bak as getirilir. Buna karn nicel aratrmalar daha ok istatistiksel yntemler kullanlarak yaplr. Nicel aratrmalarn sunduu veriler daha ok hesaplanabilir bir nitelik tarken; rnein, ortalama gelir dzeyi, i gc yzdeleri gibi nitel aratrmalarn sunduu veriler kolayca rakamlara indirgenemez. Daha ok aklayc ve tanmlaycdrlar. rnein, bir i yerinde alanlarn; fabrika atmosferini alma koullarn nasl algladklar zerinde alyorsak nitel; eer alanlarn gelir dzeyleri, verimlilik oranlar zerinde odaklanyorsak o zaman nicel bir aratrma teknii daha uygun debilir (Andersen and Taylor, 2006: 31). imdi nicel aratrma tekniklerini ksaca inceleyelim.
Aratrma deseni aratrma sorularn cevaplamak ya da hipotezleri snamak zere aratrmac tarafndan gelitirilen bir plan veya stratejidir. Nicel aratrma teknikleri arasnda gzlem, saha aratrmas, grme ve deney teknii saylabilir. Denetimli ve denetimsiz gzlem olmak zere iki gzlem tr vardr.

Gzlem
Sosyologlar aratrmalarnda ilgilendikleri olaylar dikkatle gzleyerek ve kaytlar tutarak gerek dnyay tanmaya ve onun hakknda fikirler gelitirmeye almlardr. Gzlem denetimli ve denetimsiz gzlem olmak zere iki trldr. Denetimli gzlem standartlatrlm veri toplama aralaryla yaplan bilgi toplama yolunun denetim altnda tutulduu gzlem trdr (zkalp, 2011: 4). amz sosyolojisinde kullanlan gzlem aralar kesin ve ince lmlere elverili olan standart cetveller niteliindedir. Bu tr cetvellere dayanan gzlemin yksek bir gvenirlii sz konusudur (Sencer ve Sencer, 1978: 121-122).

20
Denetimsiz gzlemin katlml ve katlmsz olmak zere iki biimi vardr.

Davran Bilimleri-I

Denetimsiz gzlem ise standart bir teknie dayanmayan yinelenmesi ancak rastlantlara bal olan bir gzlemdir. Bu da katlml ve katlmsz olmak zere ikiye ayrlr. Sosyologlarn en zgn ve ilgin gzlem trlerinden olan katlml gzlemde aratrmac inceledii grubun iine dhil olup onlardan birisiymi gibi hareket ederek bilgi toplar. Bunun en klasik rnei 1930lu yllarda William F.Whyte tarafndan Amerikann Boston kentinde dk gelirli talyan gmenlerin yaad mahallelere gidilerek onlarla birlikte drt yl yaanarak yaplan aratrmadr. Whyte ke ba ocuklar olarak adlandrlan ke ba etelerini incelemi, o gruptan biri olarak onlarla yaam ve hayatlarn incelemitir. Daha sonra kitab, Ke Ba Toplumu (Street Corner Society) ad ile yaynlanmtr. Whyte kendi kimliini bu ocuklara aklayarak onlarn konumalarna ve oyunlarna katlm, bo zaman aktivitelerinde onlarla birlikte olmutur. Bylece, bu ocuklarn toplumda oluturduklar sosyal ilikiler hakknda geni bir bilgi edinmitir (Whyte, 1981: 303). Whyte bu ekilde grme yoluyla elde edilemeyecek lde geni bilgileri bu ocuklarla yaayarak elde etmi ve fakirlerin dnyasna girerek o ada normal kaytlardan elde edilmesi imknsz bilgilere erimi ve akademik dnyaya nemli katklar salamtr (Schaefer, 2010: 35).

Saha Aratrmas (Survey)

Yaammz boyunca hepimiz bir veya birka kere saha aratrmasna dhil olup sorulan sorulara cevaplar vermiizdir. Ne tr bir tra kremi kullandmzdan, kime neden oy vereceimize veya en ok beendiiniz TV dizisinin hangisi olduuna kadar birok soruyu cevaplamzdr. Bir aratrmann saha aratrmas niteliini kazanmas iin bir rnekleme yaplmas, standart bir veri toplama arac kullanlmas (soru kd gzlem ya da grme izelgesi) ve verilerin sistemli bir biimde toplanmas gereklidir (Gn avran, 2009: 82). Saha aratrmas, grme veya anket teknii ya da bu iki tekniin birlikte kullanlmas ile yaplr.

Grme
Bu teknikte aratrmacnn yz yze konumas veya telefonla grerek bilgi toplamas sz konusudur. Grmenin en byk avantaj sizle konumak isteyen bir kiiyi reddetmenin zorluundan dolay cevap verme orannn yksekliidir. Hlbuki evinize gelen bir anket formunu okumadan bile yrtp atabiliriz. Anket ise sorulacak sorularn basl veya yazl bir biimde hazrlanarak dzenlenmesidir. Bu sorular cevaplayclara ya posta ile ya da kiilerin toplu hlde bir araya getirilip sorular yantlamas veya internet zerinden sorulmas gibi yntemlerden biri ile verilir. Anket formu grmeye kyasla hazrlanmas daha kolay ve ucuz olmas nedeniyle zellikle rneklemin byk olduu aratrmalarda daha yararldr. Soru kdnda bulunan anket sorular kapal veya ak ulu olabilir. Kapal ulu sorularda cevaplaycya eitli seenekler iinden birini seme ans verilir. rnein, Eitim durumunuz nedir? sorusuna cevaplayc seeneklerden birini seerek yantlar. Bu seenekler; a) lkokul b) Ortaokul c) Lise d) niversite e)Yksek Lisans eklinde verilebilir. Ak ulu sorular ise bir tek soru cmlesinden oluur. rnein, Gelecein Trk toplumu hakknda ne dnyorsunuz? gibi. Bu tr sorular ak ulu sorulardr.

Kapal ulu sorular cevaplaycya eitli cevap seenekleri sunarken, ak ulu sorular sadece soru cmlesinden oluur ve cevaplaycya daha fazla zgrlk tanr.

Deney Teknii
Deney, aratrmac tarafndan yapay olarak hazrlanm bir durumdur. Deney tekniinde bilim adam olaylarn birbiri zerindeki etkilerini aratrr. Bunu yaparken

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

21

baz deikenleri deiimler (maniple eder), bazlarn ise deiimlemez. Yani, hipotezini snamak amacyla bamsz deikenin, baml deiken zerindeki etkisini aratrr. Kontroll deney ynteminde neden ve sonu ilikilerini daha iyi grmek amacyla iki grup kullanlarak bu gruplarn karlatrlmas yaplr. Bunlar deney ve kontrol gruplardr. Deney grubu bamsz deikene tabi tutulan grup, kontrol grubu ise bamsz deikene tabi tutulmayan, artlarn aynen muhafaza edildii gruptur. Bu ekilde d etkiler elimine edilerek her iki grubun da ayn artlarda olmas veya eitlenmesi salanr. Daha sonra deney ve kontrol grubunun karlatrlmas yaplr. Deney grubunun davranlarnda meydana gelen farkllklar incelenerek bamsz deikenin neden olduu sonular elde edilir. rnein, televizyonda ocuklara gsterilen iddet filmlerinin, ocuklarda saldrgan davranlara neden olduunu ileri sren bir hipotezde, kontroll deney yntemi kullanlabilir. Burada iddet filmleri bamsz, ocuklarn saldrgan davranlar ise baml deikenimizdir. Burada bir grup ocua ierii iddet dolu filmler gsterilir ve buna deney grubu denir. Kontrol grubuna ise ierisinde iddet ve vahet iermeyen filmler gsterilir. Bylece deney grubundaki ocuklarn iddet filmleri gsterilmeden nceki ve filmleri seyrettikten sonraki davranlar kaydedilir ve bu davranlar kontrol grubundaki ocuklarla karlatrlarak deney ve kontrol grubu arasndaki davran farklar llm olur (Andersen and Taylor, 2006: 39).

Deney ynteminde bamsz deikene tabi tutulan grup deney grubudur., artlarn aynen korunduu grup ise kontrol grubudur.

Nitel Aratrma Teknikleri

Nitel aratrmalar insanlarn sosyal dnyay nasl anladn, yorumladn ve rettiini anlamay amalayan ve sosyal olgularn iinde bulunduklar sosyal balam iinde deerlendirilip bu olgu ve olaylarn ve aralarndaki karmak ilikinin kendi balam iinde yorumland tekniklerdir. Bu nedenle aratrmalar hipotez cmlesiyle balamaz ve incelenen sorun nicel yntemdeki kadar kesin bir biimde oluturulmaz (Gn avran, 2009: 22). imdi bu teknikleri ksaca inceleyelim.
Nitel aratrma teknikleri arasnda derinlemesine grme, yaam yks, dokman incelemesi ve vaka incelemesi saylr.

Derinlemesine Grme
Burada aratrma problemine ilikin yzeysel bilgilerden ok, kiilerin dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmas istendiinde kullanlan bir grme teknii sz konusudur. Burada az sayda insanla detayl olarak grlerek daha derinlemesine bilgi edinilir. Ancak standart bir grme ynergesine bal kalnmaz. Grmeci konudan uzaklarsa veya dolayl cevaplar verirse aratrmac kiinin konuma isteini krmadan ona mdahale ederek esas konuya ekebilir (Kmbetolu, 2005: 91-92). Burada en nemli nokta, grmecinin ok iyi bir dinleyici olmasdr.

Yaam yks
Bu teknik aratrma probleminin sahibi olan bireylerin bir birim olarak ele alnmas ve yaam srelerinin en ince ayrntlarna inilerek ilgilenilen olayn somut bir ierik ve bir rnek olay zerinde aratrlmasdr (Sencer ve Sencer, 1978: 248). Kiinin kendisi tarafndan anlatlan yaam yksnn aratrmac tarafndan kaydedilerek ilgili verilerin toplanmas srecine yaam yks grmesi ad verilir (Gn avran, 2009: 89).

Dokman ncelemesi
Bu teknik insanlarn belirli olaylar hakknda duygularn yanstt kiisel gnlkleri, mektuplar, mlakat verileri, videolar, fotoraflar, gazete kuprleri ve e-pos-

22

Davran Bilimleri-I

talarnn dokman olarak ele alnp incelenmesi ve zmleme teknikleriyle kullanlmasdr. Yazl dokmanlarn, grme, film, video ve benzeri materyallerin incelenmesinde en ok kullanlan teknik ierik analizidir. Burada eitli kategoriler oluturularak, bu kategoriler (belirli szcklerin tekrar says, gazetelerdeki haberlerde ayrlan stun says, radyo ve televizyon programlarnda konuya ne kadar zaman ayrld gibi) incelenir. rnein, cinsel taciz konusunu aratryorsak; polis raporlarn, mahkeme dosyalarn ve kararlarn inceleyerek, ne kadar ikyetin tutuklanmayla sonulandn, ka erkek sulunun hapse konduunu veya artl salvermeyle brakldn renebiliriz. Eer bu tr sorunlar ilginizi ekiyorsa poliste tutulan istatistikler de konuyu akla kavuturmaya yardmc olabilir (Henslin, 1997: 130).

Vaka ncelemesi
Vaka incelemeleri sosyolojik problemin daha geni bir ksmna k tutabilecek bir veya birka birey, grup, topluluk, rgt veya olaylarn detayl aratrmasn ierir. Ayrca, yeni inceleme alanlar kefetmek ve sosyolojinin aratrma gndemine yeni konular eklemek iin de kullanlr (Bilton v.d., 2009: 458). Vaka incelemesi genelde ampirik bir aratrma olup gerek hayatn iindeki olgular aratrr.

ARATIRMA ET
Sosyolojik aratrmalarda yntem kadar nemli bir konu da etik ile ilgili davran ve kurallardr. Sosyologlar da doa bilimlerinde olduu gibi istedikleri her trl aratrmay istedikleri biimde yapamazlar. Her aratrmada aratrmacnn etik asndan uymas gereken baz kurallar bulunur. rnein, tp alannda bir biyokimyac nasl daha nceden testi yaplmam bir ilac insan vcuduna onun izni olmadan uygulayamazsa, bunun hem etik olmayan hem de kanun d bir davran olduunun bilincinde ise, sosyologlar da belirli standartlara uymak zorundadrlar ve buna etik kodlar ad verilir (Schaefer, 2010: 37). Amerikan Sosyoloji Dernei (ASA) bu etik kurallar nce 1971 ylnda, daha sonra ise 1997 ylnda tekrar gzden geirerek yaynlamtr. Bu temel prensiplerin neler olduu aada belirtilmektedir: Aratrmann objektifliini ve btnln korumak, Aratrlan veya incelenen objenin saygnln ve znelliini (privacy) korumak, ncelenen bireyi tehlikelere kar korumak, Konunun ve incelenen bireyin srlarna ve mahremiyetine sayg gstermek, saklamak, Aratrmaya katlan bireylerin izinlerini veya onaylarn almadan onlardan bilgi toplamamak ve yaymlamamak, Aratrmaya katlan ve yardm eden dier aratrmaclarn katklarn kabul etmek, aklamak ve onlara saygl olmak, Her trl finansal destei aklamaktr (American Sociological Association, 1997). Grld gibi etik standartlar hemen her aratrmac tarafndan gayet ak olarak belirlenmitir. Sosyologlar bu kriterleri ok ciddiye alarak uymak zorundadrlar. nk aratrmaclar birlikte altklar ve bilgi aldklar insanlar korumak ve onlarn hak ve sorumluluklarna sayg gstermek durumundadrlar.

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

23

zet
A M A

Sosyolojiyi tanmlayarak ilgi alanlarn aklamak. Sosyoloji en basit bir biimde toplumsal davrann ve insan gruplarnn bilimsel bir incelemesidir. Sosyoloji insan toplumlarn ve toplum yelerinin birbirleriyle olan ilikileri zerinde durur. Toplum da iinde yaayan insanlarn davranlarn inan ve kiiliklerini ekillendirir. Sosyoloji iinde yaadmz dnyay ve kendimizi anlamamza yardmc olur. nk bizler iinde yaadmz dnyann rnleriyiz. Sosyolojinin ayn zamanda evremizde yer alan nemli deiimlerin zerimizdeki etkilerini anlamamzda da etkili bir gc vardr. rnein, teknolojinin, artan nfusun, hzl g olgusunun yol at sorunlar grmek gibi. Sosyolojinin bak asn aklamak. Sosyologlar sosyal davran anlayabilmek iin dzenli olmayan yaratc bir dnce zerinde odaklanrlar. C.W. Mills bu dnceye sosyolojik hayal gc (imgelem) veya sosyolojik dnce adn verir. Sosyolojik dnce bugne kadar tartmasz kabul ettiiniz grleri zmleme, sorgulama ve eletirme alkanl kazanmaktr. Burada temel dnce sosyologlarn inceledikleri olayn mmkn olduunca dnda durarak, fotoraf makinesinin geni al merceinden bakar gibi olaylar grebilmesi ve incelemesidir. Sosyolojinin dier sosyal bilimlerle olan ilikisini deerlendirmek. Bilim, sistematik bir yntemle olaylar arasndaki ilikilerin incelenmesi ve bilgi toplanmasdr. Btn bilimler hangi konuyla ilgili olursa olsun objektif yntemlerle doru bilgileri toplama abasndadrlar. Bilimler doa bilimleri ve sosyal bilimler eklinde ikiye ayrlr. Doa bilimleri fiziki olaylarn doas, etkileimi ve deiimi zerinde dururlar. Sosyal bilimler ise insan ve toplumlarn farkl ynlerini ele alr ve incelerler. Bunlar arasnda, sosyoloji, antropoloji, psikoloji ve tarih gibi disiplinleri sayabiliriz. Ancak, her bilimin ayn olaya bak as farkllk tar. Sosyolojinin belirleyici zellii insan eylem ve davranlarnn karlkl bamllk ilikisi iinde meydana geldiini kabul etmesidir.

A M A

AM A

Toplum ve toplumsal yap kavramlarn aklamak. Sosyolojik analizlerin iki boyutu vardr. Bunlar mikro ve makro analizlerdir. Mikro sosyoloji insanlarn birbirleriyle olan ilikilerini inceler, rnein, evlerini nasl dedikleri gibi. Makro sosyolojide ise incelenen toplumun kendisi, nasl organize olduu ve deitiidir. En geni tanmyla toplum insanlar etkileyen ilikiler btndr. Ancak toplum bireylerin toplamndan farkl bir eydir. Toplum tek bana deil, birtakm paralardan oluur. Bunlar; ortak bir toprak paras, ortak bir politik otoriteye sayg ve ortak bir kltrdr. Doadaki her varln bir yaps olduu gibi toplumun da kendine zg bir yaps vardr. Yap birbiriyle ilikili olan paralarn bir btndr. Bylece toplumsal yap, toplumun bir erevesidir. O halde toplumsal yapy oluturan paralar nelerdir? Bunlar; kltr, sosyal snf, stat, rol, grup ve toplumsal kurumlardr. Sosyolojide kullanlan aratrma yntem ve tekniklerini aklamak. Aratrma sosyologlarn ilgilenmi olduklar birtakm sorulara yantlar bulmak amacyla kullandklar bir alettir. Sosyolojik aratrma Sir Francis Baconun gelitirdii bilimsel ynteme dayaldr. Bilimsel yntem birbirini takip eden birtakm basamaklardan oluur. Bunlar: Aratrlmas gereken sorunu ortaya koyup tanmlamak, Konu ile ilgili literatr taramas yapmak, Hipotezler gelitirmek, Uygun bir aratrma teknii ile veri toplamak ve verilerin analizlerini yapmak, Hipotezle ilgili sonulara ulamak ve gelitirmektir. Sosyologlar aratrmalarnda nicel ve nitel aratrma teknikleri kullanarak aratrmalarnda veri toplarlar.

AM A

AM A

24

Davran Bilimleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sosyolojinin ilgi alanna giren konulardan biri deildir? a. Aile b. Airetler c. Akl sal d. Kadna iddet e. D g 2. Bir lme aracnn lmek istediini doru olarak lme yeteneine ne ad verilir? a. Gvenirlik b. Yeterlilik c. Doruluk d. Geerlilik e. Etik 3. Sosyolojik bak as veya hayal gc (imgelem) aadakilerden hangisi tarafndan ileri srlmtr? a. Simon b. Durkheim c. Bacon d. Mills e. Spencer 4. Aadaki sosyologlardan hangisi Sosyolojiye Davet adl kitabnda toplumun insanlar bir biimde ekillendirdiini ileri srer? a. P. Berger b. S. Simon c. E. Durkheim d. M. Weber e. A. Comte 5. Sistematik bir yntemle olaylar arasndaki ilikilerin incelenmesi ve bilgi toplanmasna ne ad verilir? a. Bilim b. Yntem c. Kuram d. Hipotez e. nerme 6. Aadakilerden hangisi sosyal bilimlerden biri deildir? a. Sosyoloji b. Ekonomi c. Tarih d. Antropoloji e. Biyoloji 7. Aadakilerden hangisi makro sosyolojik yaklamn ilgi alandr? a. Bireylerin yzyze ilikileri b. Asansrde insanlarn neden birbirlerinin ayaklarna baktklar c. Bir toplumda yaayan evsizlerin sosyal snflar iindeki yeri d. nsanlarn cumartesi geceleri elence alkanlklar e. ki nianl iftin birbirleriyle kavga etmeleri 8. Aadakilerden hangisi bilimsel yntemin aamalarndan biri deildir? a. Veri toplamak b. Verilerin analizini yapmak c. Sorunu tanmlamak d. Hipotezi formle etmek e. znel deerlerden hareket etmek 9. Bir toplum iinde yaayanlarn rendikleri ve paylatklar hereye ne ad verilir? a. Kltr b. Kurum c. Yap d. Toplum e. Snf 10. Aadakilerden hangisi kazanlm bir statye rnektir? a. Asalet b. Genlik c. Yallk d. Etnik yap e. Avukatlk

1. nite - Sosyolojiye Giri ve Yntemi

25

Yaamn inden
Irza geen insanlar psikolojik olarak hasta mdr? Renee hayatnda hi bu kadar bir eyden korkmamt. Bu garip korku, doru bir duygu deildi. Topuklarndan balayarak btn vcuduna yaylyor, yukarya kyor kafasnn iine sanki yumrukla vuruluyordu. niversite rencisi olan Renee hayatnda hibir yere tanmad insanlarla gitmemiti. Ailesi daha ok kkten bunu kendisine defalarca sylemi ve kafasnda yer etmiti. imdi 19 yandayd. Tanmad bir adamn arabasnda bir yere gidiyordu. Bu kiiyle ilk tantnda kendisine iyi biri gibi gelmiti. Yani yolun kar tarafnda duran hi tanmad birisi deildi. Renee, Georgela yakn bir arkadann verdii partide karlamt. Siyah gzleri vard, onu dansa davet ettiinde sanki btn yz parlak bir hl almt. Renee bu kiiden etkilenmiti. Tand birok erkekten biraz daha yal ve kendinden ok emin birine benziyordu. Bunlar, kendisine bir olgunluk belirtisi gibi geldi. Gece ilerledike ilikileri de gelimiti. George, kendisini eve brakmay teklif ettiinde bunu doal karlam ve kabul etmiti. imdi arabann iine oturmu giderken bir anda oturduu yurdun sokana girmeden yola devam ettiinin farkna varmt ve nedenini sorduunda pek de anlayamad bir eyler gevelemiti. George, arabay krsal bir blgeye doru srmeye devam ederken, srtnn rperdiini ve trmanan bir korkuyu kefetti. Parldayan gzleri imdi ok souktu ve ona her baknda sanki karanl deliyordu.George: Bebeim artk zaman geldi, imdi bunu demelisin dedi ve elleri Reneenin bluzuna doru uzand. Renee, o gece hakknda hi konumad. Olanlar hatrlamak istemiyordu. ki nl sosyolog olan Diana Scully ve Joseph Marolla rza geen insanlarn hasta ruhlu, psikolojik adan rahatsz, normal insanlardan farkl olduklar tezine inanmyorlard. Bu sosyologlarn rz dmanlarnn bu davran dierleriyle olan etkileim ve renme ile kazandklarna ilikin hipotezleri vard. Soru: Sizce bu tr bir aratrma nasl yaplabilir? Gerekten de Scully ve Marolla doru bir hipotez ileri srmler midir? Siz olsanz bu tr bir hipotezi dorulamak iin nasl bir yntem izlerdiniz? Kaynak: J. M. Henslin (2006). Sociology, 3rd Edition Allyn and Bacon, s. 120- 139.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d Yantnz yanl ise Sosyoloji Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Aratrma Yntem ve Teknikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojik Bak As konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Neden Sosyoloji almalyz? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Dier Sosyal Bilimlerle likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplum ve Toplumsal Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Aratrma Yntem ve Teknikleri balkl ksm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Toplum ve Toplumsal Yap konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Yapy Oluturan Paralar konusunu yeniden gzden geiriniz.

3. d 4. a 5. a

6. e

7. c 8. e 9. a 10. e

26

Davran Bilimleri-I

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sosyolojik dnmek evremizi yeni bir bak asyla grmemizi salamak olduuna gre iman obez ocuklarn dier ocuklarla ve aileleriyle olan ilikilerine bakp nasl bir beslenme dzeni iinde olduklarn, bu ocuklarn, topluma ve kendilerine olan zararlarn bir dnnz. Sra Sizde 2 Sosyoloji aileyi toplumun bir btn iinde ele alp aile yeleri arasndaki ilikileri, ailenin geirdii aamalar, nerde yaad, ne tr bir evde oturduu gibi deiim ve geliim sreleri iinde inceler. Sra Sizde 3 Toplumdaki organize olmu toplumsal ilikilerin btn toplumsal yapy oluturur. rnein bir evin paralar nelerdir? ats, kaps, pencereleri, kolon ve kirileri, i oturma dzeni, mutfa bunlarn hepsi ayr ayr paralar oluturmakla birlikte ev bir btndr. Bunlarn bir araya gelmesiyle varlk bulur ve ayakta kalr. te toplum da byledir. Onu oluturan paralarn birbirleriyle olan uyumlu ilikileri toplumu gerek klar. Sra Sizde 4 Bir polisin polis olarak asayii kollamak, normlara uymayanlar yakalamak gibi bir rolnn yannda, iyi bir baba olmak gibi toplumsal bir rol de vardr. Eer olu bir su iliyorsa hem onu yakalamak hem de baba olarak onu korumak grevlerini dndnzde nasl bir rol atmas iine dtn grebilirsiniz. Sra Sizde 5 Uyuturucu bamll, bamsz; kadna iddet ise baml deikenimizi oluturur. nk esas neden uyuturucu bamlldr, onun etkisi ise iddet uygulamasdr, dolaysyla baml deikendir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Andersen, M. L. and Taylor, H. F. (2006). Sociology: Understanding A Diverse Society, Thomson and Wadsworth. Bauman, Z. (2004). Sosyolojik Dnmek, (ev. Abdullah Ylmaz) Ayrnt Yaynlar. Bell, D. (1973). Coming Crisis of Post Industrial Society, New York Basic Book. Fulcher, J. and J. Scott (2006). Sociology, 2 nd edi. Oxford University Press. Gke, B. (1989). Toplumsal Bilimlerde Aratrma, Ankara: Sava Yaynlar. Gn avran, T. (2009). Sosyolojide Nitel ve Nicel Aratrma Teknikleri, Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri, iinde (Ed. Nadir Suur), Eskiehir: AF Yaynlar No: 1043. Gn avran, T. (2009). Toplum, Bilim ve Yntem Sosyolojiye Giri, iinde (Ed. Nadir Suur), Eskiehir: AF Yaynlar No: 1031. Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3rd edition Allyn and Bacon. li, G. (2002). Sosyolojiye Giri, Ankara: An Yaynlar. Kaptan, S. (1973). Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri, Ankara: Tek Ik Matbaas. Kmbetolu, B. (2005). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma, stanbul: Balam. Lenski, G. and Lenski J. and P. Nolan (1991). Human Societies Introduction to Macro Sociology, New York: McGraw Hill Book. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, (ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc) Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mills, C. W. (2007) Toplumbulumsel Dn, (ev. nsal Oskay) stanbul: Der Yaynlar. zkalp, E. (2009). Davran Bilimlerine Giri, Eskiehir: AF Yaynlar No: 722. zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Giri, Bursa: Ekin Yaynlar. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition New York: McGraw Hill International Edi. Sencer, M. ve Sencer Yakut (1978). Toplumsal Aratrmalarda Yntem Bilim, TODA Yaynlar. Whyte, W. F. (1981). Street Corner Society, Social Structure of Italian Slum, 3rd edi. Chicago: Chicago University Press. Yldrm, A. ve imek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Ankara: Sekin Yaynevi.

2
Amalarmz indekiler
Davran Bilimleri-I

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyolojinin tarihsel olarak nasl ortaya ktn aklayabilecek, Sosyolojinin ncllerinin katklarn deerlendirebilecek, Sosyolojinin kurucularnn grleri arasndaki farklar aklayabilecek, Sosyolojideki farkl yaklamlar karlatrabilecek, Sosyolojiye eletirel bakan yaklamlar tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sembolik Etkileimcilik levselcilik atmaclk Feminizm Postmodernizm

Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

SOSYOLOJNN TARHSEL GELM SOSYOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR SOSYOLOJYE ELETREL BAKAN YAKLAIMLAR

Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

SOSYOLOJNN TARHSEL GELM Sosyolojinin Douu
Sosyolojinin ilk nasl ortaya kt nemli olduu kadar, birok ynden yantlanmas olduka g bir sorudur. Hatta Batl tarihiler Yunan ve Romal dnrlerin insan davran ile ilgili felsefi karmak sistemler gelitirdiklerini savunarak, sosyolojinin dnsel temellerini Antik aa kadar gtrrler. Daha ileri gidenler ise, okuma yazma bilmeyen insanlarn bile savalarn neden ktn, neden bazlarnn dierlerinden daha gl veya zengin olduunu sorarak sosyal meselelerle ilgilendiklerini iddia etseler de, onlarn aklamalarnn daha ok mit ve efsanelerle, yldz hareketleriyle ilikilendirilerek yapld ve dolaysyla bilimsel olmad aktr. Sistematik aratrmalarla test edilebilen kuramlarn gelitirilmesi ve aklamalarn bunlara dayanlarak yaplmas tm bilimlerin temelidir. Aslnda bu lt sosyolojinin kkeninin ne olduu sorusunu yantlamamz kolaylatrr. Bu balamda sosyoloji yeni bir disiplin olarak 19. yzylda Avrupada dnrlerin toplumla ilgili dncelerinin bilimsel yntemlerle test edilmesiyle balamtr. Sosyolojinin geliiminde drt faktr birlikte nemli rol oynamtr (Henslin, 2001): 1. Endstri Devrimi: 19. yzyln ortalarnda Avrupada tarm toplumundan retimin fabrikalarda yaplmaya balad dneme girilmesi ile birlikte insanlarn yaamlarnda kkl deimeler olmu; geni kitlelerin i bulmak iin topraklarndan koparak kentlere g etmesine bal olarak yoksulluk, isizlik, kt alma koullar, salk, eitim ve barnma gibi sosyal sorunlar artmaya balamtr. 2. Amerikan ve Fransz Devrimleri: Yeni fikir akmlarnn ortaya kmasyla birlikte insanlar evrelerindeki olaylar yeniden dnmeye ve yorumlamaya balamtr. Monariler yerini daha demokratik sistemlere devrederken, artk geleneksel ve dinsel aklamalar yetersiz kalmtr. 3. Emperyalizm: Sosyolojinin gelimesini etkileyen bir dier faktr de Avrupallarn deniz ar baka lkeleri fethederek onlar smrgeletirmelerine bal olarak ortaya kan emperyalizm olgusudur. Yeni smrge imparatorluklar kuran Avrupallar farkl kltrlerle karlatklarnda onlara egemen olabilmek iin aratrmalar yapmaya balamtr.

Sosyolojinin geliiminde Endstri Devrimi, Amerikan ve Fransz devrimleri, emperyalizm ve doa bilimlerindeki gelimeler nemli rol oynamtr.

30

Davran Bilimleri-I

4. Doa Bilimlerindeki Gelimeler: Doa bilimlerinin parlak geliimine olanak salayan zellikle de fizik ve kimyada kuramlarn nesnel ve sistematik gzlemlerle test edilmesi giriimlerinin etkisi ile sosyal yaamda da artk bilimsel yntemin uygulanmasna ynelik admlar atlmaya balanarak sosyolojin douuna yol almtr.

Sosyolojinin ncleri
Sosyolojinin ncleri olarak bni Haldun, Henri de Saint Simon, Auguste Comte ve Karl Marx sralanabilir.

Sosyoloji konusundaki kitaplarn ounluunun Bat kaynakl oluu yznden sosyoloji tarihi yazlrken srekli Batl dnrlere yer verilmesi alldk bir tutum ve davrantr. Ancak son yllarda giderek Batl olmayan sosyologlar tarafndan bir kiinin ad daha fazla anlr hle gelmitir. Bu kii Arap asll dnr bni Haldundur. Oysa sosyoloji tarihi kitaplar incelendiinde birok nemli ve gncel reform konusunda olduu gibi sosyoloji hakknda da ilk habercinin Henri de Saint Simon olduu ve daha sonra Karl Marx, Auguste Comteun geldii grlr. Bu nedenle ad geen tm dnrlerin temel grlerini bilmek gerekmektedir.

bni Haldun
Don Martindale (1982)in de belirttii gibi Ibni Haldunu basit bir Arap dnr ya da tarihisi olarak grmek yanltc bir balangca yol aabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek yaad dnemi ve ncesini bilmek gerekir. Nitekim tarihe bakldnda M.S. 711de Araplarn bugn spanya olarak bilinen ber Yarmadasna Cebeli Tark Krfezini geerek geldikleri ve gneyde yaayan Yahudi ve Hristiyanlara slamiyeti tantarak tarihte Endls Uygarl (756-1031) olarak geen uygarl kurduklar grlr. Ancak daha sonra spanya Kraliesi Kastilyann iktidara geldii dnemde slam egemenliine son verilerek nce 1492 ylnda Yahudiler (Sefaradlar) daha sonra da Araplar lkeden srlrler (1610). Nitekim Yahudiler/ Sefaradlar daha sonra Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmiler ve gemilerle stanbula getirilmilerdir. Bu nedenle halen Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan Museviler, gemiteki cmert davran kranla anmaktadrlar. Buna karlk tekrar Afrikaya dnen Mslmanlar eitli lkelere dalmlardr. te Tunusta 1332 ylnda doan daha sonra spanyann Sevile kentine gelerek burada uzun yllar yaayan bni Haldunu bu kltr zenginlii iinde deerlendirmek gerekmektedir. bni Haldun Endls Uygarlnn son dnemlerinde daha 21 yanda iken Arap Sultan Abu Einann gvenini kazanarak onun zel sekreteri olarak alrken kendisini ekemeyenlerin attklar iftira yznden ayn sultan tarafndan iki yl hapse mahkm olur (1356-1358). Daha sonra sultann lmnden sonra Vezir bni mer onu zgrlne kavuturarak grevine iade eder. Aslnda onun yaamnn iki blm olduu, birinde kamu brokrasisinin hizmetkr iken, dierinde bilimsel almalara kendini adam bir kiilik olduu sylenir. Ancak ilk dnemdeki devlet tecrbelerinin onun daha sonra gelitirdii kuramlara katks olduu inkr edilemez. bni Haldun, spanyadan ayrldktan sonra Msrn Kahire kentinde 1402de hayatn kaybetmitir.

Tunusta bir posta pulunda bni Haldun (1332-1406)

bni Haldunun en nemli eseri Mukaddimedir.

bni Haldun, evrimci ve determinist bir dnrdr. En nemli eseri olan Mukaddime aslnda ok kapsaml bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. Kolaylkla anlalmas mmkn olmayan bu eserinde uygarlklarn geliimini ortaya

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

31
bni Haldun hakkndaki bilgilere Batnn Gumplowicz ve Oppenheimer araclyla ulat belirtilmelidir. bni Haldun, bedevi ve hadari olmak zere iki mran tanmlar. mrann doallk, organiklik ve ilevsellik olmak zere zellii vardr.

koyar. zellikle mran bal altnda bugn hars/kltr denilen konu hakknda dncelerini yazar. Ona gre iki trl mran vardr: Bedevi mran: Bugnk karl kyllktr. Kr ve gebe kltrn zelliklerini tar. Hadari mran: Yerleiklik ve kentlilik anlamnda kullanlmtr. Ibni Halduna gre medeniyet bedevilerde deil, Hadarilerdedir ve mrann zellii vardr: Doallk: nsan, doas gerei tek bana yaayamaz. nsan topluluu bu nedenle doaldr. Organiklik: nsan topluluunun belirli bir ekilde gelimesi zorunludur. levsellik: Bireyler iyi yaptklar ilerde uzmanlarlar. bni Haldunun sosyolojik adan nemi, zellikle kr ve kentler arasnda farkllama zerinde durmasdr. Ona gre, gebe-ky topluluklar yerleik-kentlerden nce ortaya kar ve burada yaayanlar henz daha gvenilir ve salamdr. Bunun temel nedeni krda ailenin daha istikrarl olmasdr. Buna bal olarak da sosyal dayanma daha yksektir. Ayrca byklere zellikle de kadnlara ok fazla deer verilir ve sayg duyulur. Ancak bedeviler ayn zamanda inansz, isyankr ve iddet yanlsdrlar. Hadarilerin yaadklar yerler yani kentler deimeyi temsil eder; burada dnceler derinleebilir, bilgi artar ve dnceler zenginleir. Kent hayat tm bu kltrn geliecei en uygun ortamdr. bni Haldunun mran ile balantl dier kavram Asabiyedir. Ona gre mran tpk bir aaca benzer. Aacn gvdesi hadara/ kentlilik; zsuyu ise asabiyedir. Asabiye, herkesin aslna/asabiyesine bal olmas demektir. Dier bir deyimle, soyundan geldiklerine ballk gstermek ve onlarla dayanma iine girmektir. Psikologlar buna ortak bilin de derler. Sosyolojik adan ise, dayanma duygusu, sosyal ballk/tesant, yakn akraba ba anlamna gelir. Asabiyenin zellikleri kabile, airet veya topluluk yeleri arasnda kuvvetli bir birlik, gl bir dayanma, yardmlama, doadan gelen bir koruma duygusu, bilinci ve inancnn kuvvetli olmasdr. Asabiye ayn zamanda davran anlamna da gelir. Gl ortak dnce ve gl davran birliine dayanr. Bedeviler arasnda asabiye daha gldr. Ancak bedeviler modernleip yerleiklie getike soy asabiyesi gszleirler. Bu nedenle bni Haldunun grlerinde sadece ekonomik deil, manevi bir motif, metafizik bir deerlendirme de sz konusudur. Bu dnceler daha sonra ekonomi yerine ahlak nemseyen Emile Durkheimda daha ayrntl olarak grlr. bni Haldun, Afrikada eitli kabileleri dolaarak yapt saha almalar sonucunda toplumu canl bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumlarn da doup byyp gelieceini ve sonlanacan iddia eder. Ona gre doum ve gelime dnemleri gebe kltrnn sonucudur. Buna kar kent yaamna olumsuz bakar ve giderek kentleen uygarlklarn gerileyerek yok olduu dncesine ular. bni Halduna gre ka tr asabiye vardr?
SIRA SZDE

bni Halduna gre asabiye kavram herkesin soyuna bal olmas ve onlarla dayanma iinde olmas anlamna gelir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

32

Davran Bilimleri-I

Henri de Saint Simon

nl Fransz dnr St. Simon, daha 13 yanda iken dinsel dogmalara koulsuz itaati reddetmi ve gen yanda bir yaknnn etkisiyle Yorktowna giderek Amerikan Bamszlk Savana katlmtr. lkesine dnmeden nce de Pasifik ile Atlas Okyanusunu birbirine balayacak Panama Kanal inaat plan iin Meksika Genel Valisini temsil etmitir (1783). Fransz Devrimi srasnda 11 ay hapishanede kalm ve burada insanln bilimsel ve sosyal reformu hakkndaki dncelerini formle etmitir. Her zaman cokulu bir insan olarak lm yatanda iken, kendisini mali adan destekleyen Olinde Rodriqueze unlar sylemitir:Yaptn byk ilerin seni heyecanlandrmas gerektiini unutma. Nitekim Amerikan Bamszlk Savana heyecan duyarak katlmas ve subay olarak dvmesi byle bir heyecan sonucu olsa gerektir. Ayn ekilde Fransz Devrimi de kendisine yaplanlara ramen onun desteini kazanmtr. nk St. Simon anssz ve yoksul olmasna karlk, yksek soylu bir memurdu. Fransz devrimi srasnda yaabilmek iin adn M. Bonhomme olarak deitirmek zorunda kalmt. Buna ramen tepeden inmeci jakoben devrimciler onu gemiine dayanarak hapse atmlard. Ancak aristokrasiye kar olan devrimcilerin yardm ile hapishaneden kamay baarm ve tekrar eski ismini almt. 17 Ekim 1760da Pariste yoksul fakat soylu bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Genliinde Aydnlanmac filozoflardan etkilenmitir. zellikle dAlambert gibi Ansiklopedistlerin etkisiyle Antik a dncesinden beslenerek dinsel ve siyasal kurumlarn modasnn getii dncesine ulamtr. Artk eskimi olan monarinin, aristokrasinin ve papazlarn nceki dnemlerde nemli ilevler grmelerine ramen, artk sadece kendi imtiyazlar iin mcadele ettiklerini ve gelecek iin yararsz olduklarn dnmtr. Durkheima gre, St. Simon 19. yy dncesinin tohumlarn atmtr. F. Engels, daha sonraki sosyalizm ile ilgili tm dnceleri St. Simonda bulmak mmkndr demitir. Nitekim St. Simon, K. Marx ve F.,Engelsin Komnist Manifestoyu yaynlamalarndan 23 yl nce lmtr.

Henri de Saint Simon (1760-1825)

St. Simonun dnceleri sosyal bilimlerde nemli yanklar yaratmtr. Toplum bilimin ayn doa bilimlerinde olduu gibi benzer temeller zerinde ina edilmesi gerektiini savunmutur. St. Simon, arkada olan A.Comteu byk lde etkilemitir. Ayrca 19. yy. boyunca tm Avrupada etkili olmutur, denilebilir. Taraftarlar arasnda nl matematiki Lagrange ve mparator III. Napolyon bulunmaktadr. St. Simon toplumun yeniden organizasyonunun ancak felsefeci, mhendis ve bilim insanlar ile birlikte olabileceini dnmtr. Bu balamda laik bir dini savunarak geleneksel din adamlarn eletirmi, din adamlar ile bilim insan eitimcilerin yer deitirmesini nermitir. St. Simon aslnda kendi kendini eitmi bir dnr olsa da sosyolojinin, sosyalizmin, sosyal organizasyonlarda teknokratik yaklamn ve birleik bir Avrupa kurulmas fikrinin hep onun dncelerinden esinlendii iddialar bulunmaktadr. O, toplum hakknda almay ieren biimde bilime dayal olarak bilginin yeniden kurulmasn, zihinlerdeki karmakl gidererek dzen kurmada anahtar olarak grmekteydi. Ancak bylelikle sosyal istikrar, Fransz devrimi ve Napolyon Savalarndan sonra kurulabilirdi. Tarihe dayal analizler yaparak gelecekteki toplumun bilime ve sanayiye dayanacan ngrmt. Bu toplum herkesin yararl iler ya-

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

33
Comte, sosyolojinin babas olarak anlsa da, dnce anlamnda sosyoloji fikrine ilk ve en byk ilham kayna kii St. Simondur.

pabilecei bir atlye olacakt. Modernitenin kapsaml analizini yapan St. Simon tm bu ynleriyle nemli bir miras brakmtr. St. Simon, sosyolojinin en nde gelen dnr olmasna ramen, onun ra, arkada, birka eserinde ortak yazar olan A. Comte, alt ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri adl eseriyle sosyolojinin babas olarak anlmtr. Oysa dnce anlamnda sosyoloji fikrine ilk ve en byk ilham kayna olan kii St. Simondur, demek yanl olmayacaktr. St. Simon sanayileme kavramn ortaya atarak sosyal gelime ve farkllama konularnda yazarak Comte ve Spencere iyi bir balang salamtr. Tarihte snflarn rol hakknda yazarak ve refahn yaratlmasnda emekiler ve onlar smrenler zerine dncelerini ifade ederek snf mcadelesi konusunda K. Marxn daha keskin ve ayrntl bir doktrin oluturmasna yol amtr. Kuram ve uygulamada temel sosyal deerlerin zellikle de dinsel olanlarn zerinde durarak bunlarn toplum asndan sonularn incelemitir. Bu konu daha sonra Durkheim sosyolojisinin en nemli katks olarak deerlendirilmitir. St. Simon, istikrarl ve istikrarsz yaplar arasndaki farklara iaret ederek sosyolojik ilevselcilik ve deiken sosyal yaplar dncesinin ilk habercisi olmutur. Hatta daha da ileri giderek, Avrupal uluslarn parlamenter cumhuriyetlere dneceini de ngrmtr. Bir gn gelip Avrupa Parlamentosu kurulaca fikrine inanmtr. Engelse gre St. Simon sosyalizmin temel ahsiyetidir. Onun temsil ettii sosyalizme Etiki/Ethical Sosyalizm denilmekte ve ayn zamanda topyac olarak da anlmaktadr. Toplumlarn kooperatif modelinin olumasn savunduu iin topyac denildii belirtilmelidir. Bu gr Avrupada modernizasyon hareketlerinin balad zamana denk der. Bu hareket, iletmelerin, yerel toplulukta yeni hkim kurulular haline dnt dneme rastlar. Ev ve i yeri artk birbirinden ayrlmaktadr. ehirler ve onlarn banliyleri, nceden krsal kesimde yaayanlarn yeni yerleim blgeleri haline gelmektedir. Doutan veya sermaye ile yksek snflardan gelen kiiler daha iyi koullarda yaarken, sanayi kentlerindeki ounluk ancak asgari geim standartlarn ok daha fazla alarak koruyabilmektedir. Etiki Sosyalizm herkesin yeni oluan kentlerdeki toplumda nezih bir yaam standard ve insan ilikilerine sahip olma hakk olduunu savunmaktayd. Bu gr daha sonra 19. yy. sonlarnda bal bana bir sosyal mesele haline gelmitir. St. Simon ayrca refah devleti zm nerisini gelitirmitir. Herkesin yeteneklerine ve ihtiyalarna gre i bulmasn istemitir. O, politik yntem olarak her zaman iddete kar olmutur. Ayrca, sosyal problemlere duyarszl yznden liberalizme giderek daha fazla kuku ile bakmtr. Halkn sosyal refahnn salamasnda devlete anahtar rol yklemitir.

Auguste Comte
Comte, Fransada kk bir yerleim olan Montpellier ehrinde muhafazakr bir memur ailesinde domutur. Annesinin ve einin koyu birer Katolik olarak dindarlnn daha sonraki yaamnda nemli etkileri olmutur. Buna karlk fizik, matematik ve astronomi ile de ilgilenen bir kii olmas, onun doal bilimlere benzer bir sosyal bilim kurma dncesini beslemitir, denilebilir. Aslnda, zaman iinde grlerinde ortaya kan deimeler onun bilimsellikten uzaklamas ynnde olmusa da bunlar onun nce felsefeye daha sonra sosyolojiye katklarn glgeleyememitir.

Auguste Comte (1798-1859)

34
A. Comte, sosyolojinin isim babasdr ve pozitivizmin de kurucusudur.

Davran Bilimleri-I

A. Comte, teolojik, metafizik ve pozitif olmak zere aamadan oluan Hl Yasasn ileri srmtr.

A. Comte, Fransz devrimi ve Aydnlanma dncesine tepki olarak gelitirdii dnceleriyle tannan sosyolojinin isim babas Fransz sosyologudur. Var olup olmadn sorgulamakszn, bilginin amacn, deneyimlenen/yaanan olgularn betimlenmesine dayandran felsefi dnce sistemi olarak basite tanmlayabileceimiz Pozitivizmin kurucusudur. A. Comte (1958), ayn zamanda doa bilimleriyle ilgilendiinden sosyolojinin de doa bilimlerin benzemesine alr. O, doa bilimlerinde kullanlan gzlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanlabileceini savunur. Ona gre pozitif bilimler arasnda basitten karmaa doru bir dzen vardr. Bu dzen, bilimler arasnda birlik salar ve bilimlerin geliim srasn gsterir. Ayrca farkl ampirik konu alanlarn birbirinden ayrt edilmesine olanak salayan yntemlerin tarihsel olarak ortaya kn anlamamza olanak salar. Tm bilimler iinde en son ortaya kan ve en karmak olan sosyolojidir. O, sosyolojiyi yeni bir bilim olarak ortaya koyduunda, sosyolojinin dier tm bilimleri bir araya getireceine inanmtr. Comte, belirli hiyerari iinde bilimsel yntemlerin kullanlmasnn, anari bata olmak zere tm sosyal problemleri zeceine inanmtr. O, her zaman bilimlerin kendinden nce gelen bilimlere dayanmas gerektiine, dolaysyla hem dzen (order) hem de gelime/ilerleme (progress) fikirlerine birlikte inanmtr. Nitekim mezar tanda da onu en iyi simgeleyen bu iki kelime yazmaktadr. lerlemeye olumlu bakan bir filozoftur. Comteun dncelerini sosyal dinamik ve sosyal statik olarak iki blm hlinde incelemek mmkndr. Sosyal statik, dzenli ve istikrarl sosyal ilikiler ve toplumsal yapdr. Sosyal dinamik ise, sosyal deime demektir ve en iyi ifadesini Hl Yasasnda bulur. Tm insan dncesinin, bireysel veya tarihsel kltrel olsun adml yasay izlediini savunur. Bunlar: Teolojik hl/dnem: Bu dnem de kendi iinde doaclk (animizm), tek ve ok tanrclk olarak e ayrlmaktadr. Teolojik dneme hayal dnem de denilmektedir. Metafizik hl/dnem: Soyut hl de denilmektedir. Soyut cisimlerle ilgilenme anlamnda kullanlmaktadr. Pozitif hl/dnem: Deikenler arasnda gzlenebilen ilikilere dayanr. Kesin ve yasalara bal bilgi demektir. Bu dnem bilimsel dnem olarak da anlr. A. Comte sosyolojinin araclyla insanln uygarlk dzeyinin gelieceine inanmtr. Pozitif felsefe ile insanln iinde bulunduu kaotik durumun sonlanacan ve dolaysyla ilerleyeceini savunmutur. Comte, bencil duygularn ele geirdii doal durumdan, sosyal duygulara geilmesini veya ykselmeyi kendisine problem edinmitir. Ona gre, dinsel ayin ve trenler, bilimsel dnce tarafndan ahenkli bir hle dntrldnde, duygular da eitilecektir. Bu dnceleri deta Yerekimi Yasasn deitirmekle bir tutulmu ve imknsz bulunarak eletirilmitir. Ayrca, bireyler zerinde nce ahlaki, daha sonra hukuki bask kurmaya alt iin eletirilmitir. Comte, daha sonraki yllarda mistisizme sapmakla da eletirilmitir. Pozitivizmin nceki bilimsellik iddialar yerini daha ok dine brakmtr. Hatta bu abalarn Sosyalatri adl bir insanlk dini gelitirmeye kadar vardrmtr. Son olarak en byk eletiri Hl Yasas ile ilgili olarak yaplmtr. Onun iddiasnn aksine insanlarn bu dnemlerden zorunlu olarak ve birbirini izleyerek gemedikleri bilinen bir gerektir. Nitekim, gnmzde baz insanlar teolojik aklamalara inanrken, bazlar da bilimsel olanlar kabul etmektedirler. En azndan gnmz modern toplumunda da teolojik ve metafizik aklamalara ba-

SIRA SZDE
2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

35

vurulmas A. Comteu dorulamamaktadr. Ancak, evrimci dncelerle tarihi ilerS O R U leme olarak olumlu grmesi nemini korumaktadr. Comte, ayrca alt ciltlik Pozitif Felsefe Derslerinin 47. alt-blmne Kgeldikten sonra DK AT sosyal fizik adn sosyolojiye evirerek sosyolojinin isim babas olmutur. Bu da bal bana nemli bir katk olarak deerlendirilmelidir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

Karl Marx
Karl Marx Avrupay dntren Endstri devrimini gzleyerek kuramn gelitirAMALARIMIZ mitir. Krdan gen tarm iilerinin kentlerde karn tokluuna altrldn ve ortalama mrlerinin 30 ya olduuna tank olmutur. Bu acmasz alma koul T A P larn anlayabilmek iin tarihsel olarak toplumlar incelemeye Kbaladnda ise, insanlk tarihinin snf atmasna dayandn ve snrl sayda glnn (burjuvazi) retim aralarna sahip olduunu ve ounluu oluturan iileri (proletarya) sTELEVZYON mrdn grmtr. Marxn felsefesi Diyalektik Materyalizm (Dialectical Materialism) olarak anlrken; sosyolojisine Tarihsel Maddecilik (Historical Materialism) denilir. Marx, Hegelin ba aa durduunu iddia ettii diyalektik anlayn yerine oturtNTERNET mutur. nk, aamal tez, antitez ve sentez eklindeki ilerlemede Hegel tez olarak manevi bir varlk olan Geisti (tanry) grrken, Marx tez olarak temele ekonomiyi koymutur. Aslnda diyalektik dncenin temeli lk a filozofu Heraklite (.. 5. yy.) dayanr. Heraklit, ayn rmakta iki kez ykanlmaz diyerek deiimin her yerde olduuna ilk iaret edendir. Daha sonra Alman filozofu Fichte (1762-1814) tez- antitez- sentez formln ortaya atmtr. Ksaca Hegel ve Marxn dncelerinin orijinallii sadece tezin ne olaca konusundadr (Marx ve Engels, 1962). Marx tm retim biimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini ortadan kaldracak potansiyele (ii snf) sahip olduunu ve tarihin snf mcadelesine dayandn savunur. Kaynaklara sahip olan ve olmayan her iki grubun hacmi ve gruplara nasl ye olunduu, iinde bulunduklar toplumun ekonomik sistemiyle olan bireysel ilikileri tarafndan belirlenir. Bu yzden g ilikilerinin snfsal deil, bireysel dzeyde analiz edildiini unutmamak gerekir. Marxn iddiasna gre, retim ilikileri (ii-iveren v.b.) ve retim biimi (kapitalist, sosyalist v.b) olarak her toplumun ekonomik sistemi, o toplum iin en nemli ve tek olgudur. Refahn retildii ve datld dzenleme alt yapy (infra structure) oluturur ve dier sosyal ve kltrel dzenlemeleri belirler. Aile, din, siyaset, ekonomi, hukuk ve hatta sanatsal beenilerin tm st yapy (super structure) oluturur ve ekonomik alt yapnn st yap zerindeki etkilerini yanstrlar. Geni anlamda bunlarn nihai rol, toplumun temel parametresi olan retim biimini korumak ve desteklemektir. Ona gre emek (man), makine/teknoloji (machine) ve para (money) belirleyicidir. ngilizce karlklar M harfi ile balad iin bunlara 3M der, onlar her eyin temelidir ve alt-yapy olutururlar. Marx hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir dnrdr. Evrimcilii toplumlarn belirli aamalardan geecei, nce ilkel komnal, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum aamalarnn birbirini izleyecei ve sonuta snfsz topluma ulalacan savunmasndan kaynaklanr. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tm nemli pozisyonlar ve sosyal etkileimlerin retim biimi tarafndan belirlenmesi grdr. Bu bireysel durularn da retim biimine gre dzenlenmesi demektir. Marx iin temel ayrm retim aracna sahip olanlar
AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Karl Marx (18181883)

NTERNET

Marxn felsefesi diyaletik materyalizm, sosyolojisi ise tarihsel maddecilik olarak anlr. Marxa gre, insanlk sosyal tarihi, kaynaklara sahip olanlarla olmayanlarn birbirlerine kar snf mcadelesinin tarihidir.

Marxa gre, refahn retildii ve datld dzenleme alt yapy, dier sosyak ve kltrel dzenlemeler ise st yapy oluturur. Marx, alt yapnn st yapy belirlediini savunur.

36

Davran Bilimleri-I

ve olmayanlar arasndadr. nk retim aracna sahip olanlar, retim biimini dolaysyla politik, yasal ve dier tm st yapy kontrol ederler. retim aracna sahip olmayanlar ise, emeini satarak geinenlerdir. Her grubun kendisini nesnel olarak grmesini salayan snf algs vardr. Aslnda bu alglar, gerek snflarn gelimesinde kritik rol oynarlar. Sonuta kendini dierleriyle ayn snftan grenlerin ortak karlarn arttrmak iin rgtlenmeleriyle snf bilinci geliir. te bu noktada nesnel bir gereklik olan snf, znel bir farkndalk olan snf iin mcadeleye dnr. Bylelikle insanlar yaamak iin tarihsel mcadeleye hazrlanm olurlar.
SIRA SZDE

K. Marxa gre temel olarak toplumda ka snf vardr ve bu snflar ne zaman ortadan kalSIRA SZDE kacaktr?
DNELM Marxa gre, modern toplumda amalar ve karlar asndan her iki snf (zel mlkiyete sahip gl burjuvazi ve gsz proletarya) doasndan uyumaz ve zttr. retim aracna sahip olarak burjuvazi, ekonomik yatrmlarndan elde ettii kS O R U r en fazlaya karmak; proletarya da emeinin karln en fazla almak isteyecektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da retim biiminde snrl arz iinde sonucu sDKKAT fr olan bir oyun (zero sum game) sz konusudur. Bu da aslnda bir grubun kr, dier grubun zararndan baka bir ey deildir. Marxa gre, burjuvazinin sahip olSIRA SZDE duu ekonomik, siyasal ve yasal kaynaklar ona ok daha geni bir grup olan emekiler zerinde ok byk g ve avantajlar salar. Yksek krlar ve g farkllklar sonucunda, szle ifade edilmese de, kapitalist toplumun cretli kleleri AMALARIMIZ olan iilerin yoksulluklar artar. Bu alanlarn hakk olan refah payna, zel mlkiyete sahip olan ynetici snf tarafndan el konulur. Sonu olarak yoksulluk, alk, hastalk ve kt barnma koullarnn tm, zel mlkiyet temelli ekonomik K T A P sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marxa gre, modern toplumda karlatmz sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem deimeden bu sorunlar zlemez. TELEVZYON Marxn kat ekonomik determinist anlay ok eletirilmitir. Ayrca kendinden sonraki gelimeler onun iddialarn dorulamamtr. Snflar ortadan kalkmad gibi, yeni orta snflar ortaya km, iiler en fazla smrlen olmaktan kmtr. N ERNET EmperyalizmT sayesinde sanayi toplumlar d talan arttrarak kendi iilerine baz iyilemeler salayabilmitir. Ayrca sanayinin en gelimi olduu ngiltere yerine, bir tarm toplumu olarak yeterli iisi olmayan Sovyetlerde devrimin olmas ekonomi kadar, bir st yap kurumu olan siyasetin de toplumsal deimede nemli olduunu gstermitir. Bu gelimeler ve ortaya kan yeni koullar toplumlarn onun nerdii zorunlu aamalardan gemesini de engellemitir.

DNELM K. Marxa gre, sorunlar ancak zel mlkiyetin yerini ortak O R U aldnda, S mlkiyet dier ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm aldnda zmlenebilir. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sosyolojin Kurucular
Sosyolojinin kurucular olarak E. Durkheim ve M. Weber bu alt blmde incelenmitir.

Emile Durkheim
Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheimin almalaryla balamtr. Durkheim, sosyolojinin isim babas A. Comteun dncelerinin byk bir ksmn onaylamaz. Ancak, sosyolojinin yntem ve ilkelerini yeniden tanmlarken A. Comte gibi doa bilimleriyle devamllk iinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasnda nedensellik ilikisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlay oluturur. Daha sonra bu gr sosyal bilimleri doa bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak eletirilir.

Emile Durkheim (1858-1917)

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

37

Durkheim, Avrupada ilk sosyoloji blmn Bordo niversitesinde 1895 ylnda kurmutur. Daha sonra en nemli yapt Sosyoloji Ynteminin Kurallar adl eserini yazmtr (1898). Bu eserde sosyal olgular tanmlar, normal ve patolojik arasnda ayrm yapar. Sosyal olaylarn nasl aklanacan anlatr. Daha sonra yazd yntem ilkelerini uygulayarak ntihar adl monografik almasn yaynlamtr (1897). Bu almasnda sosyolojinin biyoloji ve psikolojiye indirgenemeyeceini gstermek iin intihar istatistiklerini mezhepler, ya, eitim, medeni durum ya da ocuk sahip olup olmama gibi koullar asndan karlatrr. rnein intiharn bireysel bir olay olmadn Katoliklerde Protestanlardan daha fazla intihar olmasyla gstermeye alr. Aslnda Durkheim tr intihar arasnda ayrm yapmtr: Egoist ntihar: Bireysel nedenlerle intihardr. Toplumsal balarn gevek olduu ve bireyin kendini yalnz hissettii durumlarda ortaya kar. Alturistik/ Elcil ntihar: Japon pilotlarn kamikaze/ intihar dallar veya toplum iin kendini feda eden eylemciler gibi. Sosyal balarn ok sk olduu toplumlarda daha ok grlr. Anomik ntihar: Toplumda dayanmann zlmesine bal olarak her yl belirli sayda insann intihar etmesidir. Anomi kuralszlk demektir. Durkheimin burada gstermek istedii, her toplumsal olayn dier bir sosyal olay ile aklanmas ynndeki yntem ilkesidir. Ayn ekilde toplumdaki i blmn de aklamaya alr. Durkheime gre toplumlarn evrimine bakldnda iki tr dayanma olduu anlalr: Mekanik dayanma: Geleneksel topluluklarda benzerliklere dayal olarak ortaya kan dayanmadr. Organik dayanma: Modern toplumlarda i blm sonucunda farkllamaya bal olarak ortaya kar. Durkheim, nedensel aklamalarn i blm konusunda da yapar. Modern toplumda i blm ve dolaysyla organik dayanmann sebebi nfus artdr. Krn aksine kentlerde nfus artmakta ve herkes farkl alanlarda uzmanlamaktadr. Artk insanlar ekmeklerini kendileri yapmadklar iin frnclara, giysilerini diktirmek iin terzilere ihtiya duyar hale gelirler. Buradan da Durkheimin ilevselci grlerine gelmek mmkndr. blm ve organik dayanmann hep toplumun ihtiyalarnn karlanmasna ynelik olarak ortaya ktn savunduu iin onun grlerinin ilevselci olduu sylenir. Durkheim, toplumda normal ve hastalkl/ patolojik ayrm yapar. Toplum ortalamasnda grlen olaylar normal iken, sapanlar patolojiktir. Anomi, yani toplumda kurallarn zlmesi hli, normalden sapma ve negatif bir durumdur ve sosyal reformlar yaparak ortadan kaldrlmaldr. Toplum giderek bireycilemektedir. Birey ve devlet arasnda byk bir boluk ve bu boluklar dolduracak sosyal organizasyonlara ihtiya vardr. Sosyoloji, neyin normal neyin hastalkl olduunu belirleyen, kurumlarn ortaya kn ve ilevlerini inceleyen bilimdir. Durkheimin yntem ilkeleri dier sosyal bilimler zerinde de, bata siyaset bilimi olmak zere olduka etkili olmutur. Ancak, onun sosyal olgular doa bilimleri gibi inceleyen pozitivist gr Comteu aamasa da, sosyoloji ynteminin kurallarn ortaya koymu olmas Durkheimn zgn yandr. te yandan Durkheimin ok eletirilen ortak bilin (collective consciousness) fikrinin de zgn olmad ve nc filozoflardan bni Halduna ve onun asabiye kavramna kadar uzand belirtilmelidir. Durkheim, toplumda biz duygusunun ortak bilin ile ina edildiini savunurken ayn zamanda metafizik bir kavrama ya da hi istemedii psikolojik aklamalara girmitir. Durkheime gre ortak

Durkheim, ntihar isimli eserinde intiharn bireysel bir olay olmadn, aksine toplumsal bir olay olduunu intihar istatistiklerini kullanarak gstermeye almtr.

38
Durkheim pozitivist olmaktan ok ilevselci bir sosyolog olarak tannr. Onun antropoloji zerinde de etkilerinden sz edilebilir. lkel toplumlarda din ve bynn ilevini aklayan almalar bu balamda deerlendirilebilir.

Davran Bilimleri-I

bilin, Bir toplumun bireylerinin tad ortak inan ve duygular btndr. Ancak bu, bireysel bilinlerin basit bir toplam veya sonucu ortaya kmaz. Uzun tarihsel ortak yaam sonucunda oraya kan inanlar, deerler bizi dier gruplardan ayracak bir bilince ulanca ortaya toplum kar. Bu insanlar tarafndan oluturulan gereklik daha sonra bize bask yapar ve kurallarna uymaya zorlar. rnein; dil, yaz ve para gibi. Dil bilmeden anlaamaz, para vermeden mal alamazsnz. Bu artk bizim dmzda, bize bask yapan gerekliktir ve nesnel olarak incelenebilir. Olaylar, aralarnda neden-sonu ilikileri kurularak aklanabilir. Ayrca, onlarn ilevsel olup olmadklar da gsterilebilir. Ayrca pozitivizmin kurucusu A. Comteun tarihsel almalarda bulunmasna ramen, Durkheim tarihe fazlaca nem vermez gibi grnr. Ancak, toplumlarn en basit (horde) hlden, klan ve yerleik hle geiini inceleyen almalarnda tarihsel ynler bulunur. Bununla birlikte bunlar antropologlar gibi, bugn hlen bu ekilde ve henz deimeden yaayan ilkel kabileler zerinden aratrd iin tarihsel alma olarak grmemi olabilir. te yandan Durkheimin Marxa kar bir dnr olarak, ekonomik determinizmi reddettiini ve daha ok ahlak bir dnr olduunu belirtmek gerekir. O hibir zaman kapitalizmi eletirmemi, modern toplumda mevcut koullarda dzeni deitirmeden reformlar yaparak iyiletirme nerilerinde bulunmutur. Bu ynden devrimci deil, statkocu bir gelenei temsil eder. Ayrca, tm olay ve olgularn ayn zamanda ilevselliini de gsteren Durkheimin neden intiharn ilevi zerinde durmad da ayr bir sorudur ve eletirilere aktr. Sonu olarak fert yok, cemiyet var ya da nce toplum, sonra birey grnn sahibi Emile Durkheim, slahat /reformcu, determinist, ilevselci, indirgemeci bir sosyolojinin kurucusudur. Daha sonra zellikle ABDde etkili olmutur. nl Amerikal sosyolog T. Parsons, Sosyal Sistem Kuramn gelitirerek, yapsal ilevselcilii ABDde hakim paradigma haline getirmitir.

Max Weber
Max Weber, Alman bir iktisat dnrdr. O da Durkheim gibi Marxa kar bir konumda saf tutmutur. Onun Almanyada Bismark dneminde gl bir ulusal devlet kurulana kadar toplumda yaanan alkantlar zerinde yapt gzlemler ve tarihsel almalar, kltre nem vermesine yol amtr. Toplumdaki atmay reddetmemi ancak atmay ekonomi yerine din gibi kltrel farkllklara balamtr. Aslnda Weberin brokrasi ve otorite arasnda kurduu balant nemlidir. Onun g (power) ve otorite (authority) arasnda ayrm yapt bilinmektedir. Webere gre g, direnmelere ramen birinin dierlerine dediklerini yaptrabilmesidir ve bunun kayna nemli deildir. Buradan hareketle, meru olan gce de otorite denilir. nk, itaat edenlerin, kendilerinden istekte bulunann taleplerini meru olarak grmeleri gerekir. Aksi takdirde bu kaba g (force) ve iddet/ zorbalk olur. rnein, bir ynetimde amir, memurlarndan baz taleplerde bulunur ve memurlar onun bu istemlerde bulunmasn meru grerek ona itaat ederler. Webere gre tip otorite arasnda ayrm yapmak gerekir: Yasal/ussal otorite: Bu tip otorite, kaynan yasalardan alr. Geleneksel otorite: Toplumdaki gelenek ve greneklere dayanr. Byklerin, erkeklerin, yallarn dedikleri yaplr. Karizmatik otorite: Olaanst koullarda bazen kiilere baz stn zellikler atfedilir. Kiinin gerekte bu zellikleri tayp tamamas nemli deildir. Genelde balangtaki karizmatik otorite, giderek geleneksel veya ussal otoriteye dnebilir.

Max Weber (18641920)

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

39

Weber tip otoriteye kar iki tip brokrasi snflar: Yasal brokrasi: Bu tr brokrasi en ussal ynetim biimidir. Geleneksel brokrasi: Geleneksel aile ve hemerilik dayanmas iinde ynetim anlaydr. Webere gre, bunlarn gereklik dzleminde bire bir karlklarnn bulunmas gerekmez. Bunlar ideal tiplerdir. Burada ideal tip demek, olmas gereken anlamnda kullanlmaz. Daha ok zihinsel olarak oluturulduunu, fikir olarak bulunduklarn syler. Sosyolojinin yapaca en nemli i, tarihin zengin hazinesine bavurarak ideal tip kavramlatrmalarna gitmektir. Daha sonra ikinci admda yaplacak ilem ise, gerekte gzlenen ile zihinsel olarak kurgulanan arasnda ne kadar fark bulunduunu ortaya koymaktr. Weber ayrca Eylem Kuramcs olarak anlmasna yol aan tip eylem snflamas da yapmtr: Amaca ynelik ussal eylem, Deere ynelik ussal eylem, Duygusal eylem. Amaca ve deere ynelik ussal eylemin her ikisinin de rasyonalitesi vardr. Ancak ilkinde hukuk kurallar ve yasalar gerei eylemde bulunulurken, dierinde deerler rol oynar. rnein, Hint kltrnde kadnlar len kocalar ile birlikte yaklrlar veya kaptanlar batan gemilerini en son terk ederler. Baka bir rnek de aristokratlarn delloda onurlar yznden lmeyi gze almasdr. Weberin metodoloji konusundaki grlerini Kapitalizmin Ruhu ve Protestan Etii (1958) adl nl eserinde bulmak mmkndr. O tarihte alar boyunca yapt incelemeler sonucunda Avrupann baz yerlerinde kapitalizme geildii hlde dnyann dier yerlerinde bunun neden gerekleemediini sorgular. Bu dnyada ok alp hi tketmeden biriktirmek ve dnya zevklerinden vazgemek olarak ileci yaam biiminin (asketizm) Protestanlkta yaygn olduu ve dolaysyla kapitalizmin bu lkelerde ortaya kt sonucuna varr. Ona gre Katolikler geleneksel muhafazakrl temsil ederken, Protestanlar deimeyi semilerdir. Katolikler kilise sayesinde kendilerini gven iinde hisseder ve cennete gitmeyi garantilerken, Protestanlar bu inanc paylamayarak tanrnn isteinin almak ve daha ok kazanmak olduuna inanrlar. Bu amala harcamayarak, kapital birikiminin domasna da yol aarlar. Bu aklama birka ynden deerlendirilebilir. lki kapitalizm ile Protestan ahlak arasnda nedensel iliki kurulmaya allmaktadr. kincisi ekonomik bir sonu, kltrel ya da dinsel bir nedene balanmaktadr. Oysa Weberin bizzat kendisi aklamalarn yeterli olmas koulunu arar. Bunlarn ilki olgusal olarak, ikincisi mantken tatmin edici olmasdr. Weber insanlarn neden ok alp harcamadan biriktirdikleri konusunda tatmin edici bir aklama getirememi ve sadece Protestanla balamtr. Weber, adalar arasnda ampirizm ile realizm arasndaki uurumda kpr olmaya alm bir dnrdr. Ona gre sosyal olaylar sadece anlamak yetmez; ayn zamanda aklamak gerekir. rnein, uzaktan asilzadelerden birinin av srasnda vurulduu anlalabilir. Ayn ekilde alnan bir ilacn ba arsna iyi geldii anlalabilir. Ancak sadece anlama yeterli deildir. Asilzadenin kazara m yoksa kastl olarak m vurulduunun aklanmas gerekir. Ayn ekilde ilacn neden ba arsn giderdiini de aklamak gerekir. Anlamann aklama ile desteklenmesi konusunda ilk rnee dnlecek olursa, kiinin ana yaklat iin dierini vura-

Weber, yasal, geleneksel ve karizmatik olmak zere otorite tipi tanmlarken, yasal ve geleneksel brokrasi ayrmn yapmtr.

Weber, eylem tipi snflar: amaca ve deere ynelik ussal eylem, duygusal eylem.

40
M. Weber, anlama kadar aklama zerinde durmas, insan eylemlerini snflamas ve en nemlisi de brokrasi konusunda bir kuram gelitirmi olmas yznden bugn de nemini korumaktadr.

Davran Bilimleri-I

rak kastl bir eylemde bulunmas ve olaya kaza ss vermesi bir seenektir. Olayn gerekten kaza olmas da olasdr. Bu durumda aklamann tatmin edici olmas iin deere ynelik ussal eylem kavramna bavurur ve o dnemde onur iin insanlarn birbirini ldrebilecei nedenini tatmin edici bulur. Aslnda Weberin sylemek istedii olaslklarn gz nnde bulundurulmasdr. Nitekim tarihsel olarak geriye baktnda, eer Maraton Savan Yunanllar yerine Persler kazansayd, dnyann geliimi nasl olurdu diyerek sorgular. Bu takdirde Helen Uygarl dnyaya egemen olamazd sonucuna varr. Bu durum onun grlerindeki olaslkl yasalar ynnn arln ortaya koyar. Ancak bir yandan Protestan etii ile kapitalizm arasnda kat nedensellik ilikisi kurarken, te yanda olaslklar zerine dikkat ekmeye almas elikili olarak alglanmasna yol aar. Weberin en temel katksnn Brokrasi Kuram olduu aktr. Ancak neden tip otorite tanmlarken iki tip brokrasi snflad konusunda da eletiriler alr. Ayrca Marxn ekonomik temelli indirgemeci aklamasnn benzerini yapmas ve tek nedenli (din) aklama olarak Protestan etiini kapitalizmin nedeni olarak ileri srmesi ok eletirilir. Weberin Trkiyede son yllara kadar fazla nemsenmemesi, Durkheim sosyolojisinin egemenliine balanabilir. Ancak yorumlayc ve hermeneutik almalar yapan sosyologlar onu tekrar kefetmektedirler, denilebilir.

SOSYOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide balangtan bu yana birbiriyle yaran gr ve modeller sz konusu olmutur. Dier bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nasl grdklerine, daha dorusu onlar hakkndaki kabullerine gre farkllaan eitli yaklamlar vardr. Bunlar genelde Metodolojik Yaklamlar (Pozitivist, Anti-pozitivist / Yorumlayc ve Eletirel gibi) ve Kuramsal Yaklamlar olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklamlarn, modernist erevede Sembolik Etkileimcilik gibi daha mikro yaklamlardan, levselcilik ve atmaclk gibi daha makro yapsal yaklamlara doru geniledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve post-modernist yaklamlarla da zenginletii sylenebilir. Burada nemli olan sosyolojik aratrmalarda birbirinden olduka farkl ok sayda kuramsal ve metodolojik yaklamn kullanldnn bilinmesidir. Aratrmaclarn mikro znelden, makro nesnel boyutlara kadar uzanan geni bir alanda aratrma yapmas meru olduu gibi, ayn aratrmann deiik aamalarnda da bunlarn bazlarndan yararlanmalar mmkndr. nemli olan kuram ve uygulama btnlne sahip bir aratrma planlamak ve yrtebilmektir. Ayrca bu kuramsal yaklamlarn insan ve topluma ilikin olarak daha batan saylt olarak kabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik zelliklere bal olarak bazlarnn nitel, bazlarnn ise nicel aratrma tekniklerinin kullanlmasna uygun olduu veya bunlar gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenle bu blmde belli bal sosyolojik yaklamlar karlatrmal olarak incelenmitir. Aadaki tablo sosyolojideki temel kuramsal yaklamlar genel analiz dzeyi, analiz oda ve anahtar kavramlar temelinde karlatrmal olarak gstermektedir.

Sosyolojideki temel kuramsal yaklamlar sembolik etkileimcilik. ilevselcilik, atmaclk, feminist ve post-modernist yaklamlardr.

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

41
Tablo 2.1 Sosyolojideki Temel Kuramsal Yaklamlar Kaynak: Henslin, 2001: 24.

Yaklamlar Sembolik Etkileimcilik /Symbolic Interactionism

Genel analiz dzeyi Sosyal etkileimin mikro-sosyolojik incelemeleri

Analiz oda Yz yze etkileim ve insanlarn toplum yaam oluturmak iin sembolleri nasl kullandklar Toplumu oluturan paralarn birbirleriyle olan olumlu (ilevsel) ve olumsuz (ilevsel olmayan ilikileri) Toplumda kt olan kaynaklar iin mcadele ve gl egemenlerin gszleri nasl kontrol ettikleri

Anahtar kavramlar Semboller Etkileim Anlamlar Tanmlar Yap levler (gizil veya ak) levsel olmayan Denge/tarafszlk Eitsizlik G/iktidar atma Rekabet Smr/istismar

Fonksiyonel/ levselci Analiz (Yapsal levselcilik /Uyma/ Consensus da denilmektedir)

Toplumun makro-sosyolojik incelemesi

atmaclk /Conflict Perspective (atmac yapsalclk da denilmektedir)

Toplumun makro-sosyolojik incelemesi

Sembolik Etkileimci Yaklam

Modernist erevede mikro znel dzeyde sosyolojik almalarda pek ok kuramdan sz edilse de bunlarn genel bir emsiye altnda toplanmas mmkndr. te Sembolik Etkileimcilik bylesine genel bir kapsaycla sahiptir. Bu yaklamn 18 yy. ngiliz ahlak felsefecilerine kadar izlerinin srlebildii ve William James (1842-1910) ve John Duvey (1859-1952) gibi 20. yzyl eitimci ve psikologlar tarafndan gelitirildii belirtilmelidir. Bu yaklam sosyolojiye tayan en nemli savunucularn banda George Herbert Mead (1863-1931) ve onun rencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayrca Charles Horton Cooley (1864-1929) ve William Thomas (1863-1947) da bulunmaktadr. Sembolik Etkileimin Pragmatizme dayanan temel ilkesi unlardr: nsanlar kendileri tarafndan anlam/nem atfedilen (yklenilen) davranlarda bulunurlar. nsanlarn davranlar toplumdaki dier insanlarla giritikleri sosyal etkileimden kaynaklanr. nsanlar karlatklar durumlar yorumlarlar ve ulatklar sonuca bal olarak da davranlarn deitirirler. Herbert Meadin izleyicisi olarak Blumer (1962)in temel iddias, insanlarn ncelikle karlarndakinin davrann yorumladklar ve daha sonra eyleme karar verdikleri ynndedir. Meade gre, insanlar araya yorum sreci girmeden dorudan eyleme gemezler. Bu yorumlama ve anlamlandrma srecinde ise, kukusuz semboller ve iaretler nem kazanr. Bu yzden bu yaklama Sembolik Etkileimcilik denilmitir. Bu grn, klasik Davran/ Behaviorizm Kuramndaki uyarantepki ilikisini ret ederek araya yorumlama srecini koymas nemlidir. nk, insanlar her uyarana basite tepki veren robotlar deildir. rnein, bir gen kadn kendisine gelen her teklifi sonular itibariyle yorumlamadan evet demez. Teklifin masum bir yardm amal m yoksa daha ileri bir iliki iin bir ilk adm m olduunu anlamlandrmaya alr ve olaslklar gzden geirdikten sonra evet veya haPsikolojik gelenek erevesinde gelien bir sosyoloji ekol olarak da adlandrlan bu kuramsal yaklamn tarihsel analizi onun epistemolojik olarak Amerikada yaygn kabul gren pragmatizm iinde gelitiini gstermektedir.

42

Davran Bilimleri-I

yr der. te Sembolik Etkileimcilik bu anlamlandrma ve yorumlama srecinin nasl ina edildiini, insanlarn kendilerini ve karlarndakini nasl konumlandrdklarn inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaamn dinamik olduunu ve diyalektik olarak karlkl iliki iinde bir btn olarak srekli deitiini kabul ederler. Bu gelenek iinde yer alan sosyologlar ok sayda farkl konularda ve deiik aratrma teknikleri kullanarak almaktadrlar. Ancak, ounluun sosyal etkileimi daha iyi alabilmek iin katlarak gzlem gibi nitel teknikleri kullandklar sylenebilir. zellikle son yllarda allan konular arasnda duygusal emek (Arlie Hochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve ynetme, ortam tanmlama gibi konular gelmektedir. Ayrca klasik yapsalcln dil kurallarna (language) vurgu yapan semiotik/ gstergebilimsel incelemeleri yerine, daha dinamik ve etkileimsel olan konuma (parole) zerine vurgu yapan semiotik almalar yapld sylenebilir. Sembolik etkileimcilik insan sosyal bir fenomen olarak anlamak iin znelci yaklam tercih eder. Bu yaklama gre, insanlarn sosyal davran ve inanlarn belirleyen yaamn sosyal koullar fazla nesnel deildir. Onlar aslnda insanlarn bu koullar hakkndaki znel alglamalar ve yorumlamalardr. rnek olarak ayn koullarda olan iki insan ile alalm. Koullardaki herhangi bir deimenin her ikisinde de farkl tepkilere yol aaca dnlmelidir. Sz gelimi lmcl bir hastalk birinde intihara dierinde yaama daha fazla sarlmaya yol aabilir. Sosyal etkileimciler yaamdaki baz nesnel bileenleri kullanabilirler. Ancak, onlara gre bu nesnel tavr yeterli deildir. Kiilerin olaylara ykledii, etrafnda rd znel anlamn da bilinmesi gerekir. Sembolik etkileimci yaklam ile kadn, erkek, ocuk, yal, hasta, alan, isiz, ii veya iveren her trden sosyal statnn toplumdaki konumuna ilikin alma yapabilecei unutulmamaldr. Her eyden nce deien sembollerle ilgili olarak ortaya kan yeni yaam biimleri, tek eli, ecinsel veya lezbiyen iftler veya yallar hakknda ok zengin bir literatr bulunduu belirtilmelidir. zellikle son yllarda evsizler zerine aratrmalar yaygnlamtr. Evsizlerin iletiim tarzlaryla zellikle de szel/ konuma ve szel olmayan jestler (gestures) ve sessiz kalmaya (silence) ynelik aratrmalarla ilgilenirler. Sembolik etkileimciler, aratrmacnn kendini, inceledii kii veya grubun yerine koyarak, onlarn asndan olaylara bakmasn nemser. Buna ie bakl anlama denilir ve bu ynden hem psikolojik hem de halk bilim ve sosyal antropolojik olarak da emik yaklam da artrr. Ayrca nitel veri analizlerini, nicel ve ileri istatistik tekniklerle zmlemelere tercih ederler.

levselci / Fonksiyonalist Yaklam

Genel olarak sosyolojide modernist erevede en yaygn olarak kullanlan makro yaklam Yapsal levselcilik olarak da anlan yaklamdr. Bu yaklam toplumu birbiri ile ilikili paralarn grev yapt bir sistem olarak grr. rnein, Amerikal nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, btnletirici, ynlendirici ve uygulayc alt sistemlerden olutuunu savunur. Aile kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun btnln salayan, siyasal kurumlar ynlendiren, ekonomik kurumlar da uygulayc konumundadr. levselciin tarihsel olarak kkeni, sosyolojinin kurucularndan Auguste Comte ve onun pozitivist felsefesine kadar uzanr. lk olarak Fransz devrimi sonras dalma konumuna gelen toplumda birlik salamak amacyla A.Comte ve daha sonra sanayilemenin yaratt kuralszlk /anomi ve ahlaki bunalmlarn zm iin or-

T. Parsons (19021979)

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

43
Sembolik Etkileimci yaklamn birey zerinde odaklamasnn aksine levselcilikteki vurgu daha ok yap ve onun ileyii zerindedir. Yapy oluturan elemanlar olarak normlar, adetler, gelenekler ve kurumlar analiz edilir.

ganik dayanmay arttrmak denge ve istikrar yeniden tesis etmek zere E. Durkheim tarafndan gelitirilen grlere dayanr. Durkehim e gre, toplumu oluturan paralar ilevlerini grdklerinde toplum normal konumdadr. Buna karlk organlar grevlerini yapamaz durumda iseler bu anormal veya hastalkl /patolojik durumdur. levselcilik asndan hem bir organizma olarak yapya hem de onu oluturan paralarn ileyiine bakmak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de toplumu bir tr yaayan organizma gibi grrler. Bir organizma gibi toplumun da salkl olmas, onu oluturan organlarn uyum ve ahenk iinde olmasna baldr. levselci Yaklam epistemolojik olarak bilginin kaynan deneyde gren ampirizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi dtan grnd gibi dorudan inceleneceini savunan pozitivizmden temel alr. Ancak tm ilevselcilerin byle olmad ve daha sonraki birok ilevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) anti-pozitivist olduklar bilinmelidir. Aslnda ilevselciliin deime yerine mevcut durumun savunuculuunu yapan muhafazakr bir ideolojiyi temsil ettii ynnde grler de yok deildir. atmac yaklamn sosyal problemler ve eitsizlikler zerinde durmasnn tam aksine levselciler toplumda istikrar, ahenk ve btnl esas olarak grdklerinden bu tr eletirilerle karlamalar olaandr. Klasik ilevselciliin biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuramna sahip olduunu da belirtmek gerekir. nk, A. Comte ve onun nl Hl Yasas dhil, baz sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak bilimin biyoloji olduunu dnmlerdir. Sistem iinde yap ve ilevleri anlatrken biyolojik benzetmeler kolaylk salamtr. rnein, toplum bir insan bedenine, onun paralar olan organlar/uzuvlar da kurumlara benzetilmitir. Bedenin paralarnn ilevlerine benzeyen ekilde toplumsal kurumlarn uyum mekanizmalar ve ilevleri incelenmitir. Aslnda Organizmac olarak adlandrlan bu modelin temeli, toplumun ihtiyalarn karlayacak organlar ve onlarn ileyiidir. Toplumu doal bilimler modelini rnek alarak zmlemeye alan bu indirgemeci ve ampirik temelli yaklam, dier varlklar gibi toplumu da birbiri ile karlkl ilikilerden oluan bir sistem olarak grr (sosyal yap) ve bu paralarn her biri organizmann yaamn srdrmesinde sonulara (ilevlere) sahiptir. Bu sonularn bazlar sistemin yaamn srdrmesine katkda bulunurken, yani fonksiyonel olurken bazlar da bunu azaltabilir ve disfonksiyonel olabilir. levselci Yaklamn nemli isimlerinden biri de R. Mertondur. O, organik benzetmeler zerinde fazla durmaz ve onun yerine ilevler ve eitleri zerinde alr. Merton, ilevsellii toplumun dengede kalmasna hizmet etme kouluna balar. Sistemin dengede bulunmasna hizmet etmeyen ilevler de bulunduunu belirleyen Merton, bunlara ilevsel olmayan (dysfunctions) sonular adn verir. te yandan gizil/latent ve ak/manifest ilevler arasnda da ayrm yapar. rnein, ABDde azalan doumlarn artmas iin ailelere para desteinde bulunulmutur. Burada parann ak ilevi ocuk saysnn artmasna katkda bulunmaktr. Ancak, doum saysnn patlamas bebek bezi, bebek yata gibi birok sanayinin de i kapasitesini arttrm; bu batan niyetlenilmemi gizil bir ilev olarak baz sektrlerin geliimine katk yapmtr. Buna karlk niyetlenilmeyen olumsuz gizli ilevlerden de sz edilebilir. rnein hkmet zamannda tevikleri sona erdirmedii iin, ileriki yllarda ailelerin geniledii, artan ocuk saysnn yoksullua ve isizlie yol at, para desteinin ayn zamanda uzun dnem iin gizil ve fakat negatif bir ilevi olduu anlalmtr. Baka bir rnek de haha retimine getirilen kstlamalar hakknda verilebilir. Haha retilmemesi bir yerde ekonomik isizlie yol aar-

R. K. Merton (19102003)

44

Davran Bilimleri-I

ken baka bir blgede saln korunmasna hizmet edebilir. Ksaca pozitif ve negatif ilevlerin herkes iin ayn olmad sylenmek istenir. Oysa atmac Yaklam iin lt, bu kararn kimlerin karna hizmet ettii tarafndan belirlenir. rnein, aile planlamasnn nfusun denetlenmesine mi yoksa sala m hizmet ettii byle bir sorudur. levselcilere gre insanlar sosyal denilen ortak yaam olanakl klan zekya sahip olan ama ynelimli varlklardr. Ayrca bu gr, insanlarn baz ortak inan ve deerleri de paylatn kabul eder. rgtl toplumsal yaam olanakl klan birlik ve dayanma duygusunun kayna da budur. levselcilikte insanlardan bamsz, bir sistem olarak toplumun, uzun sreli devamll esastr. Bu yzden iyi ina edilmi evlilik ve aile gibi her toplumda bulunan sosyal kurumlar nemsenir. nk, insanlar yaasnlar veya lsnler toplumlarn devamlln bu kurumlar salayacaktr.
atmac sosyologlarn en banda K. Marx gelir. Ona gre insanlk tarihi ayn zamanda snf atmas tarihidir. Ancak gnmzde Marxist olmayan atma kuramclar da bulunmaktadr.

atmac Yaklam
Sosyal bilimlerde atmac yaklam ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve snflar arasndaki sosyal, siyasi ve maddi eitsizlikler zerine vurgu yaparak mevcut sosyo-politik sistemi eletirirler. atmaclar, zellikle snflar arasndaki g mcadelesi ve birbirine tarihsel olarak kart olan hkim ideolojiler zerinde dururlar. Bu almalar gncel bar ve atma zmleme (peace and conflic resolution) analizleriyle kartrmamak gerekir. levselcilerin toplumu ahenk iinde bir btn olarak grmelerinin aksine atmaclar, toplumun birbiriyle kt kaynaklar iin atan gruplardan olutuunu kabul ederler. Dtan bakldnda birlik ve beraberlik iinde grlen ilikilerin ardnda bir g mcadelesi olduunu savunurlar. atmac Yaklam da modernist kuramlara ve daha ok makro dzeyde yapsal analizlere dayanr. rnein, bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf atmann otorite ieren her ilikide sz konusu olabileceini savunur. Meru olan g (power) olarak tanmlanan otorite (Weber,1964) toplumun her kesiminde, ister kk bir grup ister bir organizasyon ya da geni toplum olsun her dzeyde bulunur. Otorite konumunda bulunanlarn dierlerinde kendisine uymay beklemesine karlk dierleri buna direnirler. Sonu olarak toplumda her iki taraf arasnda otorite adna srekli atma yaanr. rnein bir i yerinde farkl birimler arasnda, okulda retmenler ve renciler arasnda, hastanede hekim ve hekim-d personel arasnda, ailede kar-koca veya ana-baba ve ocuklar arasnda srekli otorite atmas yaanabilir. Ayn ekilde Lewis Coser da Marxtan farkl olarak, atmann aralarnda yakn iliki bulunan herkes iin sz konusu olduunu savunur. nk birbirleriyle yakn iliki iinde olanlar arasnda sorumluluk, g ve dllerin paylam srasnda ortaya kabilecek her trl deiiklik dierlerinde hayal krkl yaratabilir. Bu durum aile iindeki mahrem ilikilerde de sz konusudur. E ve/ veya ocuklar arasnda her an ya ev ilerinin paylamnda ya da nemli kararlarn alnmasnda anlamazlk kabilir. Coser, ayrca atmann sosyal sistem asndan btnletirici ve uyum salayc ilevleri zerinde durmasyla da tannr. Ona gre atma yoluyla grup normlarnn yeniden gzden geirilmesine ve uyarlanmasna olanak salanr. rnein, bir i yerinde alanlar arasndaki i blm atma yaratyorsa, taraflar tutum ve davranlarn gzden geirerek yeni sorumluluklar stlenebilirler.

R. Dahrendorf (1929-2009)

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

45

Sosyolog G. Lenski (1966)ye gre, bir toplumda varl kabul edilen alt gruplar birbirinden ayran her zellik, Marx tarafndan betimlenen snf atmalarna temel oluturma potansiyeline sahiptir. rnein, ya ve cinsiyet, mlkiyet ve otorite hatlarn aprazlamasna keser ve nfusu toplumsal eitsizlik olarak deerlendirilen gruplara bler. Ekonomik konumlarna baklmakszn ada toplumda birok yerde erkelere gre kadnlar, toplumsal dllerden daha dk pay alrlar. Genlere daha fazla nem verilen sosyo-kltrel sistemlerde toplumun yallar, genlere gre daha az deerli bulunabilir. Ya Snflar (Age Classes) kavramn ortaya atan Lenskiye gre, bu ayrmlar modern toplumda giderek artmakta ve aralarndaki mcadele giderek sertlemektedir. Lenskiye gre eer toplumdaki mevcut gruplar dzenlemelerin kendi karlarna hizmet etmediini dnmeye balarlarsa toplumdaki karklk alevlenir. Yapsal ilevselcilik gibi atmac Yaklamda modern ve makro bir yaklam olarak benzer baz zelliklere sahiptir. nk, atmac yaklama temel oluturan Marksizm de yapsalc bir kuramdr. rnein, aile konusunda nemli almalar yapan D. Abbott (2010)a gre, Marksizm, ekirdek ailenin, kapitalist i yerindeki gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu drmede bir subap olarak modern toplum iin daha uygun bir form olduunu kabul eder. Marksistlerin toplum hakkndaki grleri ilevselcilerden son derece farkldr. Onlara gre modern toplumu karakterize eden zellik sadece sanayileme deil, kapitalizmdir. Sonu olarak atmac Yaklam makro dzeyde ve ou zaman tarihsel karlatrmalar yaparak incelemelerde bulunur. Problem edindikleri konularn banda snf mcadelesi ve gl snflarn isizlie ve evsizlie nasl bakt gelir. rnein, Amerikada Afrika kkenlilerin neden daha fazla isiz olduunu sorgular, hkmet politikalarn eletirirler. Gnmzdeki atmac sosyologlar arasnda en nemlileri R. Collins, R. Dahrendorf, G. Lenski, Eitzen ve Baca Zinn, Eric Olin Wrighttr. Bu kuramclar toplumu birbiriyle dayanma iinde olan gruplarn oluturduu bir btn olarak grmezler. Aksine toplumu birbiriyle atan karlara sahip gruplarn zor ve g kullanarak kendi refahlarn arttrmak iin mcadele ettikleri bir arena olarak grrler. Onlara gre, farkl gruplar kendi karlarn arttrmak iin toplumu denetlemeye giriirler. ktidara gelen grup ise artk politik, ekonomik ve sosyal kararlar kendi lehine ve dier gruplarn aleyhine alr.

G. Lenski (1924-)

SOSYOLOJYE ELETREL BAKAN YAKLAIMLAR

Klasik sosyolojik yaklamlara temel eletirilerden biri Feminizmden dieri ise Post-modernizmden gelmektedir. Sosyolojinin eletirilerini bilmenin onun daha iyi anlalmasna hizmet edecei kukusuzdur. Bu amala bu alt blmde her iki yaklama da yer verilmitir.

Feminizm
Farkllklarna ramen, genel hatlaryla Feminist kuramlar ortak baz zelliklere de sahiptirler: Feminizm genel anlamda sosyolojiye eletirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaam hakknda yanl/tarafgil grlere sahip olduunu savunur. Klasik anadamar sosyolojinin aslnda erkek egemen grlere sahip olduunu iddia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin deerlerden arnm bir bilim olup olmaddr. Ancak gnmzde artk nesnellik konusundaki kesin srarlardan vazgeildii belirtilmelidir. nk sosyolojide aratrmaya balarken problemin seimi deerlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlardan

Feminist olarak adlandrlan pek ok kuram olduu veya birbirinden farkl ok sayda feminizm bulunduu belirtilmelidir.

46

Davran Bilimleri-I

M.Weber aratrmacnn bu znel balangca ramen nesnel bir aratrma yrtmesinin olanaklln savunmusa da artk byk lde bu tr iddialardan vazgeilmi bulunulmaktadr. kinci olarak Feminizm hem levselcilerin hem de atmaclarn grlerine eletirel bakar. Bu eletirinin altnda tek fakat nemli bir neden yatar ki o da erkek egemenlii demek olan ataerkilliktir. Tm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak grrler, bu konuda aralarnda olduka nemsiz farklar bulunur. Aileyi ataerkil olarak grmek ise olduka kapsamldr. rnein, Feministler, levselcileri ailenin tm yelerine salad olanaklarn ya da karlarn eit olduunu iddia ettikleri iin eletirirler. Onlara gre bu yaklam toplumsal cinsiyet farkllklarn grmezden gelmektedir. Oysa tm ev ileri ve ocuklarn yetimesinden sorumlu olan kii kadndr. Kadnn temel rol reme ve ocuk yetitirmedir. Her ne kadar artk birok lkede kadn ev dnda almaya balasa da Feministlere gre, bu, kadnn iki kez smrlmesi ve basklanmasdr. nk, kadn meslek sahibi de olsa ev ileri ve ocuklarn yetitirilmesi sorumluluu hlen onun zerindedir. Feministler ayrca levselci Yaklamn toplumsal cinsiyet (gender) farklarna ilikin grlerinde eliki ve belirsizlik olduunu iddia ederler. levselcilerin toplumsal cinsiyet rollerini doal ve deimez olarak grmelerini sorgularlar. Feministlere gre toplumsal cinsiyet rolleri kltrel olarak renilerek aktarlr ve bu yzden deitirilebilir. Feministler, Marksist aile grlerini de toplumsal cinsiyete kapal ya da grmezden gelen tutumlar yznden eletirirler. Marksistler sadece bir snfn dier snf zerindeki g mcadelesini sorun edinerek sermaye ve emek zerinde odaklanarak toplumsal cinsiyeti ihmal ederler. Feministlere gre aile sadece kapitalizmin ihtiyac olan emei reterek onu destekleyen birim olmann tesinde ataerkillii de yeniden reten birimdir. Dier bir ifade ile aile hem kapitalizmin hem de ataerkilliin emniyet subabdr. Kapitalist sistemde kadn hem yedek emek gcn retir hem de piyasann ucuz emek ihtiyacn karlar. Bu durum ayn ii yapan kadna erkekten daha az cret denmesine olanak tanr.

Farkl Feminist Yaklamlar

Feminist Yaklamlar olarak Marksist, Radikal, liberal ve sosyalist feminizm saylabilir.

Ataerkillik, kadn rollerini doal ve karma olarak grerek aile araclyla kltrel olarak aktarlmasna yardmc olmak demektir.

Feminist Yaklam iinde en nemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Bunlar hakknda ksaca tantc bilgiler verilmeye allmtr. Marksist Feminizm: Adndan da anlalaca zere bu kuram hem Feminist hem de Marksist grlerin bir karmdr. Feministler erkek egemenliinin kapitalizmin bir sonucu veya zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir durum olarak grseler de bu konu son derece tartmaldr. nk, bu durumda zel mlkiyet ortadan kalktnda ataerkilliin de kalkmas gerekecektir. Oysa bata eski Sovyetler Birlii, in ve Kba olmak zere kapitalizm ykld halde ataerkillik yok olmam, kadnlara yaplan bask ve smr aynen kapitalist lkelerde olduu gibi devam etmitir. slam lkelerinde de, bazlar kapitalist bazlar deilken, ataerkillik son derece yaygndr. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkillii, kapitalizme mi yoksa kltrel yapya, yani dine mi balamak gerekecei sorularnn yantlar olduka tuzakl ve tartmaldr. Marksistler tarafndan aile yaam ve evlilikte kadnn smrld kabul edilmekle birlikte, bunun ailenin kadn zerinde etkisinden ok, aile ile kapitalizm ara-

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

47

sndaki ilikiden kaynaklandnn ileri srlmesi nemlidir. Marksist feministler, Marksist kavramlar kullanmakla birlikte kadnn smrsn aile yaamnn anahtar zellii olarak grmektedirler. te yandan Marksist feministlere gre ev kadn rolndeki kadnlar, elerinin cretli ii olarak rollerini en iyi ekilde yerine getirmek iin duyduklar gereksinmeleri de karlamaya alrlar. Ansleye gre kadnlar, geleneksel rollerini oynarken, kocalarnn meru kzgnlklarn, gszlklerinden kaynaklanan hayal krgnlklarn ve basky sineye ekerler. Hatta birok kocann aileleri ve kars zerinde kurduu diktatrlk, onlara sisteme hi meydan okumakszn kzgnlklarn ifade etme olana salad iin aile kapitalizm iin vazgeilmezdir. Radikal Feminizm: Radikal Feministler ataerkillii kltrn bir sonucu olarak grrler. Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve zayf cins olarak grerek ev ii ve ocuk yetitirme rolne indirger. Ataerkillik farkl toplumsal yaplarda kltrel deerler ve inanlarn bir sonucu olarak grlebilir. Kltr toplumsal yapnn bir parasdr; ancak, Marksistlerden farkl olarak sadece ekonomik ihtiyalarla belirlenemez. Ataerkillik bu nedenle farkl toplumsal yaplarda farkl biimlerde ortaya kabilir. rnein kapitalist, komnist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mmkndr. Ancak kltr deitiinde ataerkillik de deiebilir. Sonu olarak ok sayda feminizm olmasna ramen radikal feministleri dier feminizmlerden ayran iki temel zellik vardr. Bunlardan ilki, kadnlar tarafndan kadnlar iin gelitirilmi olmasdr. Bu yzden mevcut yaklamlar ve gndem ile uzlamaya gereksinim duymazlar. Dier kuramlar rnein Marksizmin uyarlamasnn yerine, yeniliki olma eilimindedirler. kinci temel zellikleri, kadnlarn bask grmesini, hkmetmenin en evrensel ve en temel biimi olarak grmeleridir. Toplum kapitalist olmaktan ok ataerkil veya erkek egemen olarak grlr. Ayrca kadn erkeklerden farkl karlara sahip olarak grrler. zerinde fikir birliine varmam olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi bazlar erkek egemenliinin srmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarak ekonomik bir sistem olarak grrler. Bu sistemde erkek ou kez kazanl iken kadn ve ocuklar kaybedenler tarafndadr. nk tm aile fertleri aile reisi iin alrlar. Kadnn urad bask onun yapt iten ve bedeninin kullanmndan gelmektedir. Bu yzden de kadnn pasif olarak yetitirilmesi gibi ideolojik gerekelerle deil, kadnn aile iinde altrlmas uygun olduu iin kadn basklanmaktadr grndedirler. Liberal Feminizm: Liberal Feminizmin iki temel savndan biri erkekle eitlik dieri ise, kadnn zgrl dr. Onlar iin kamusal alanda almak ok nemlidir. alma yaamnda eitlik, aile yaamnda eitlik ve son olarak sosyal hayatta eitlik salanmaldr. Aile iindeki geleneksel i blm kadnn almasnn en byk engelidir. Kapitalizmin gelimesi ve yeterli istihdam olanann salanmas ile aile dnme urayacaktr. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi kkl biimde dntrme taleplerine eletirel bakarlar. Liberal Feminizm aslnda bilimsel bir yaklamdan ok politik zellikler tar. Ataerkil yapnn nasl ortaya kt veya ne olduuyla ilgilenmek yerine nasl olmas gerektiini sorgular. Liberal Feministler yasal deiiklik ailede ve toplumda kadnn konumun iyileebileceini savunur. 1970lerin eit ie eit cret getiren Eit Frsatlar Yasasn savunurlar. Ancak baz iyilemeler salanm olsa bile temel eitsizliklerin hala mevcut olduunu grmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, frsatlar ve seeneklerin artmasnn toplumsal yapnn esnek ve deiebilir olarak grlmesine hizmet etmesine ramen gerekte daha gl olanlar (zenginler ve erkekler) tarafndan bunun bir yol bulunarak engellendiini grrler.

48

Davran Bilimleri-I

Sosyalist Feminizm: Kamusal ve zel alan kavramlarn zellikle vurgulayan sosyalist Feministler, radikal Feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat ekerler. Onlara gre kapitalizm kadn zel erkei de kamusal alana yerletirmitir. Kapitalizm, kadn zgrletiriyor gibi grnrken aslnda bunun tam aksini yapt iin, kadnn zgrlemesi ve kurtuluu ancak sosyalizm ile mmkndr. Ailenin yklmas ancak sosyalist bir toplumda gerekleebilir. retimin toplumsallamas, ailedeki yeniden retime gereksinim brakmayacak ve ailenin nemi azalacaktr. Sosyalist Feministlere gre zel alan siyasaldr. Bu syleme gre, zel bir kurum olan aile iindeki kiiliklerin, zel ilikilerin, dier bir ifade ile mahrem saylabilecek konularn tm politik boyutlara sahiptir. zel alan yani aile, kadnn ezilmiliinin, ikincilliinin ortamn hazrlayan bir kurumdur. nerilen ise, aile ilikilerinin de siyasal alan iinde grlmesidir. Siyasal alann, kamusal alan ile snrlandrlm olmas da bylece tartlr hle gelmi bulunmaktadr.
SIRA SZDE

Feminist kuramn alma alanlarn aratrnz. SIRA SZDE

D Genel olarak N E L M bilimlerde zel olarak sosyolojide bugn en byk eletiri sosyal post-modernizmden gelmektedir. Post-yapsalclk ile olduka yakn eletiriler S O her getirmeleri ise, R U ikisi arasnda byk benzerlikler olmasndan kaynaklanr. ou zaman da birbirleri yerine kullanlrlar. Kelime olarak anlam ise, modernizmin ve yapsalcln sonu demektir. DKKAT Post-modern eletiriler psikoloji ve iktisat dndaki alanlarda; rnein, bata sosyoloji, corafya, hukuk, ehir planlama olmak zere baz alanlarda daha fazla SIRA ok etkili olmutur. SZDE sayda alma yaplarak yaynlanmas konuya ilginin yksek olduunu gstermektedir. Ona duyulan ilginin temel kayna modernizmi reddetmesi, yetersiz bulmas ve kendini modernite dnda kurmaya almasdr. ModerAMALARIMIZ nizmi yapskme uratma (deconstruction) abas bile moderniteden beklentilerini bulamayanlara bal bana ilgi kayna olmaktadr. ki dnya savandan baka, yoksulluk, isizlik, iddet ve zorunlu g, evresel kirlilik gibi kresel probK T A P lemler tm bilimsel gelimelere ramen giderek artmtr. Bu yzden onlara gre kentleme, sanayileme, brokrasi, liberal demokrasi, hmanizma ve her eyden nce insan EaklnaYgven ve rasyonalite deerini yitirmitir. Rasyonalite ve bilimler T LEVZ ON insanlar zgrletirmeye yetmeyen; aksine, basklayan aralar olarak eletirilir. Bu yzden post-modernizm, her trden byk kuram veya st-anlat olarak grd, dier bir ifade ile, her eyin cevabn nceden veren Marksizm, liberalizm gibi ideNTERNET olojileri, Hristiyanlk, slamiyet gibi tm dinleri ve hatta feminizmi bile zc ve modernist bularak eletirir. Bunlarn tezlerinin byclk veya astroloji kadar bile kesinlii yoktur. Aslnda post-modernizm bunlara alternatif st- anlatlar gelitirmek amacnda deildir. O, sadece aklamalara temel veya z oluturacak dayanaklarn olamayacan iddia eder. Onlar aklamaya niyetlenmeksizin, greli yorumlar yapmay daha uygun bulurlar. Ayrca bugn ve burada olan daha fazla nemserler. Modernin kendinden nceki gelenekselden stn olduunu da kabul etmezler. Akl d, tikel ve modern olmayana, geleneksele, cokuya, metafizik olana, by, mit, efsaneye, modernliin eletirdii ne varsa sahip karak deer verirler. Popler kltr de bu arada nemserler. Post-modernistler, sosyal bilimler ile doa bilimleri, sanat ve edebiyat arasnda bilimsel olan ve olmayan arasnda bir fark gzetmezler. Onlar her trden kat s-

DNELM Post-modernizm kta Avrupas ve zellikle de Fransa ve Almanyada S O R U ortaya kmtr. Bu gre fikir babal edenler Alman filozoflar Nietzsche ve Heiddegerdir. Nihilizm ve DKKAT Anarizmden beslenir. Aslnda post-modernizmin en sert eletirisi de yine SIRA SZDE Almanyadan gelmitir. Jurgen Habermas akla ve bilime tekrar dnmeyi iddetle savunmutur. AMALARIMIZ

Post-modernizm

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

49

nrlamalar getirilmesine kardrlar bu balamda akademik disiplinler arasndaki ayrm da reddederler. Gnmzde zellikle mimaride, edebiyat ve sanatta, resim, mzik ve fotoraflk alannda olduka etkilidirler. Disiplinler aras almalar deerli bulurlar. Ancak teknik, pratik ve verimli olandan ok, grn ve estetik her zaman n plandadr. Kkrtc sylemi, akademik ve ciddi olanlardan daha ok kullanrlar. Her alan bir metin olarak grr ve onu bir ereveye oturtarak anlamaya alrlar. Hibir eyi kabul veya reddetmezler. Bunun yerine belirsizlii tercih ederler. Post-modern bir alma daha ok amalar, seimler, davranlar, tutumlar ve kiilik zerinde deil, alternatif sylemler ve anlam zerinde odaklanr. Unutulmu, akl d, nemsiz, bastrlm, snrdaki, klasik, kutsal, geleneksel, ayrk duran, boyun edirilmi, reddedilmi, zsel/zc olmayan, marjinal ya da evrede olan, dlanm, yerlememi, susturulmu, geici, niteliksiz, ertelenmi ve paralanm olaylar zerinde durur. Tikel ayrntlar, kk olaylar nemser. Toplumsal olaylarn yaln hli yerine karmakln; determinizm/ belirlenme yerine belirsizlii, birlik yerine eitlilii, sentez yerine farkll aratrr. Genellemelere varmak yerine tek ve biricik olaylar aratrmay nerir. Nedensel ilikiler aramak yerine metinlerarasl (intertextuality)savunur. Tekrar eden rutin olaylar yerine, bir daha tekrarlanmayan olaylara bakmay nemser. Sosyoloji iin genel geer bilimsel gerekler yerine daha gelip geici eylerle uramak gibi daha mtevazi bir misyon nerir. Nesnellik peinde komak yerine duygularn arkasndan gitmeyi nerir. Sonu olarak grececilik/ rlativizm, nesnellikten stn tutulur ve paralara ayrma tercih edilir. Btnletirme nemsenmez. Sosyolojiyi bir doa bilimi gibi gren tm grlere kar karak bunu tekno-bilimsel kltr olarak eletirirler. Alternatif bir bak as hibir zaman aramakszn sadece eletirmeyi misyon edinirler. Post-modern gr sahipleri de aratrmalar yaparlar. Post-modernist bir aratrmann genelde paylalan zellikleri olarak baz saptamalarda bulunmak mmkndr (Neuman,1995): Tm ideolojilerin, rgtl inan sistemlerini, tm toplumsal kuramlar da dhil olmak zere hepsini reddederek ie balamak, Kiisel deneyimlere, duygulara ve imgelemlere, sezgilere ok gvenmek, Anlamszlk ve ktmserlik duygusu tayarak, dnyann hi ilerlemeyeceine ve dzelmeyeceine kuvvetle inanmak, Ar znellik, d dnya ile akl arasnda hibir ayrm yapmamak, Ar grececilik/ relativizm, birbirine stn olmayan sonsuz sayda yorumlar yapmak, Farkllk, kaos ve karmakl benimsemek, srekli deimeyi kabul etmek, imdi ve burada olann nemsenmesine bal olarak, gemii ve farkl yerlerle ilgili almalar kmsemek ve reddetmek, Yaamn ok karmak olmasna bal olarak nedensel ilikilerin kurulamayacan kabul etmek; Modernizm ve Aydnlanmay reddetmek, Aratrmann hibir zaman gerek dnyada olup biteni yanstamayacan iddia etmek. Toplumun bilimi olmayacana ve sosyal bilimlerin kkten dnm fikrine inanmak, Yzeydeki grntler yerine gizli yaplar ortaya karmak, Post-modern aratrma raporu bir sanatsal almadr. Bu nedenle tiyatro gibi, dramatik sunumlar, oyun, film, kaset retmek.

50

Davran Bilimleri-I

SIRA SZDE

Post-modern aratrmalarda yapskmn hangi admlardan geerek yapldn aratSIRA SZDE rnz.
D NELM Sosyolojiyieletiren post-modernizmin kendisi de byk eletiriler alr. Bunlar ksaca yle zetlenebilir: Modernizmin yaratt hayal krklndan beslenen ktmser bir gr olS O R U mas en fazla eletirilir. Ekonomik sknt iindeki bilim insanlarnn kendi i deiimlerini de bir lde yanstt; isiz ve umutsuzlarn gr olduu DKKAT ileri srlr. yimserliin, umutlarn boa kmasnn gerginlii iindeki bilim insanlarnn bir kurgusu olarak grlr. TmSIRA SZDE yenilik iddialarna ramen nceki birok dnceden rnein Nihilizm, Fenomenoloji, Fransz Yapsalcl, Romantizm, Marksizm, Kritisizm ve Varoluuluk, Ethnometodoloji ve Hermeneutik ten derin izler tar. AMALARIMIZ Yapskm konusundaki srarlar ile sosyolojiye meydan okurlar. Oysa sosyoloji anlamszlatrma ya da bozuma uratma yerine olgu ya da eylemi anlamaK ve T A P yorumlama peinde bir bilimdir. Hakikat, akl ve ahlaki evrensellerin reddi konusunda Nietzsche ve Heidegger vurgusu onlar zayflatr. En nemli savunucusu Fransz Jacques Derrida bile artk fazla anlam ifade etmez hale gelmeye balamtr. TELEVZYON Birok zaman eliki iindedirler. Metinleraraslk, ayn konu ve kavramlarn birok yerde kullanlmas yznden zgnlk olamayacan kabul etmek demektir. Bu durum bile bir neden sonu ilikisi olduu kadar devamllk ya NTERNE da btnlkTiaretidir. Oysa onlar btn yerine paray nemserler. Sadece bugn ve burada olan ile ilgilenmesi, her eyin greceli olduunu kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologlarn bazlarna cazip gelse de nemli ounluuna son derece snrlama getirici bir gr gibi grnmektedir. Son bir nokta ise, Modernizmin sonunun gelmeyip daha ileri bir aamaya geildii ynndedir. rnein A. Giddens modernitenin bu aamasn ileri veya ge- modernite (late-modernizm) olarak anar.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

51

zet
A M A

Sosyolojinin tarihsel olarak nasl ortaya ktn aklamak. Sosyolojinin geliiminde drt faktr birlikte nemli rol oynamtr: Bunlarn banda Endstri devrimi gelir. 19. yzyln ortalarnda Avrupada tarm toplumundan retimin fabrikalarda yaplmaya balad dneme girilmesi ile birlikte insanlarn yaamlarnda kkl deimeler olmu; geni kitlelerin i bulmak iin topraklarndan koparak kentlere g etmesine bal olarak yoksulluk, isizlik, kt alma koullar, salk, eitim ve barnma gibi sosyal sorunlar artmaya balamtr. kinci olarak Amerikan ve Fransz devrimleri nemli rol oynar. Yeni fikir akmlarnn ortaya kmasyla birlikte insanlar evrelerindeki olaylar yeniden dnmeye ve yorumlamaya balarlar. Monariler yerini daha demokratik sistemlere terk etmeye baladnda ise artk geleneksel ve dinsel aklamalar yetersiz kalr. nc faktr ise emperyalizm olgusudur. Avrupallarn deniz ar baka lkeleri fethederek onlar smrgeletirmelerine bal olarak ortaya kan emperyalizm olmutur. Yeni smrge imparatorluklar kuran Avrupallar farkl kltrlerle karlatklarnda onlar egemen olabilmek iin aratrmalar yapmaya balarlar. Son olarak doa bilimlerindeki gelimelerden sz edilebilir. Doa bilimlerinin parlak geliimine olanak salayan zellikle de fizik ve kimyada kuramlarn nesnel ve sistematik gzlemlerle test edilmesi giriimlerinin etkisi ile sosyal yaamda da artk bilimsel yntemin uygulanmasna ynelik admlar atlmaya balanarak sosyolojin douuna yol alm olur. Sosyolojinin ncllerinin katklarn deerlendirmek. Bu blmde sosyolojinin ncleri olarak bni Haldun, August Comte, St. Simon ve Karl Marx ksaca incelenmitir. bni Haldunu basit bir Arap dnr ya da tarihisi olarak grmek yanltc bir balangca yol aabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek yaad dnemi ve ncesini bilmek gerekir. bni Haldun, evrimci ve determinist bir dnrdr. En nemli eseri olan Mukaddime aslnda ok kapsaml bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. O bu eserinde uygarlklarn geliimini ortaya koyar. St. Simonun dnceleri sosyal bilimlerde nemli yanklar yaratmtr. Toplum bilimin ayn doa bilimlerinde olduu gibi benzer temeller zerinde ina edilmesi gerektiini savunmutur. St. Simon arkada olan A. Comteu byk lde etkilemitir. Ayrca 19. yy boyunca tm Av-

rupada etkili olmutur. St. Simon 19. yy dncesinin tohumlarn atmtr. A.Comte, ayn zamanda doa bilimleriyle ilgilendiinden sosyolojinin de doa bilimlere benzemesine alr. O, doa bilimlerinde kullanlan gzlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanlabileceini savunur. Onun dncelerini sosyal dinamik ve sosyal statik olarak iki blm halinde incelemek mmkndr. Sosyal Statik, dzenli ve istikrarl sosyal ilikiler ve toplumsal yapdr. Sosyal Dinamik ise, sosyal deime demektir ve en iyi ifadesini Hl Yasasnda bulur. Tm insan dncesinin, bireysel, tarihsel veya kltrel olsun adml yasay izlediini savunur. Bunlar: Teolojik hl/dnem; Metafizik hl/dnem; Pozitif hl/dnemdir. K. Marks hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir dnrdr. Evrimcilii toplumlarn belirli aamalardan geecei, rnein nce ilkel komnal, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum aamalarnn birbirini izleyecei ve sonuta snfsz topluma ulalacan savunmasndan kaynaklanr. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tm nemli pozisyonlar ve sosyal etkileimlerin retim biimi tarafndan belirlenmesi grdr. Sosyolojinin kurucularnn grleri arasndaki farklar aklamak. Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheimin almalaryla balamtr. Durkheim, sosyolojinin isim babas A.Comteun dncelerinin byk bir ksmn onaylamaz. Ancak sosyolojinin yntem ve ilkelerini yeniden tanmlarken A.Comte gibi doa bilimleriyle devamllk iinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasnda nedensellik ilikisi(causality) arayan bir sosyal bilim anlay oluturur. Daha sonra bu gr sosyal bilimleri doa bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak eletirilir. te yandan Durkheimin Marxa kar bir dnr olarak, ekonomik determinizmi reddettiini ve daha ok ahlak bir dnr olduunu belirtmek gerekir. Genel olarak Fransz pozitivizmi ve zel olarak Durkheim sosyolojisi Trkiyede ok etkili olmutur. Onun basit bir aktarcs olmakszn Ziya Gkalp Trkiyeye sosyolojiyi getirmi ve 1914te Cumhuriyet kurulmadan nce ilk sosyoloji derslerini vermitir. Max Weber Alman iktisat dnrdr. O da Durkheim gibi Marxa kar bir konumda saf tutmutur. Aslnda Weberin brokrasi ve otorite arasnda kurduu balant nemlidir. Onun g (power) ve otorite (authority) arasnda ayrm

AM A

A M A

52

Davran Bilimleri-I

yapt bilinmektedir. Ona gre g, direnmelere ramen birinin dierlerine dediklerini yaptrabilmesidir ve bunun kayna nemli deildir. Webere gre tip otorite arasnda ayrm yapmak gerekir: a)Yasal/ussal Otorite b) Geleneksel Otorite c) Karizmatik otorite. Weber tip otoriteye kar iki tip brokrasi snflar: a)Yasal brokrasi ve Geleneksel brokrasi. Weber e gre, bunlarn gereklik dzleminde birebir karlklarnn bulunmas gerekmez. Bunlar ideal tipler dir. Weber ayrca Eylem Kuramcs olarak anlmasna yol aan tip eylem snflamas da yapmtr: a) Amaca ynelik ussal eylem b) Deere ynelik ussal eylem c) Duygusal eylem. Metodoloji konusundaki grlerini Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl nl eserinde bulmak mmkndr. Sosyolojideki farkl yaklamlar karlatrmak. Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide balangtan bu yana birbiriyle yaran gr ve modeller sz konusu olmutur. Dier bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nasl grdklerine, daha dorusu onlar hakkndaki kabullerine gre farkllaan eitli yaklamlar vardr. Bunlar genelde Metodolojik Yaklamlar (Pozitivist, Anti-pozitivist /Yorumlayc ve Eletirel gibi) ve Kuramsal Yaklamlar olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklamlarn, modernist erevede Sembolik Etkileimcilik gibi daha mikro yaklamlardan, levselcilik ve atmaclk gibi daha makro yapsal yaklamlara doru geniledii ve hatta son yllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve post-modernist yaklamlarla da zenginletii sylenebilir. Sembolik etkileimcilik insan sosyal bir fenomen olarak anlamak iin znelci yaklam tercih eder. Bu yaklama gre, insanlarn sosyal davran ve inanlarn belirleyen yaamn sosyal koullar fazla nesnel deildir. Onlar aslnda insanlarn bu koullar hakkndaki znel alglamalar ve yorumlamalardr. Genel olarak sosyolojide modernist erevede en yaygn olarak kullanlan makro yaklam Yapsal levselcilik olarak da anlan yaklamdr. Bu yaklam toplumu birbiri ile ilikili paralarn grev yapt bir sistem olarak grr. rnein Amerikal nl sosyolog T. Parsons toplumun koruyucu, btnletirici, ynlendirici ve uygulayc alt sistemlerden olutuunu savunur. Aile kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun btnln salayan, siyasal kurumlar ynlendiren, ekonomik kurumlar da uygulayc konu-

A M A

mundadr. levselci Yaklam epistemolojik olarak bilginin kaynan deneyde gren Ampirizmden ve sosyal dnyann da fizik dnya gibi dtan grnd gibi dorudan inceleneceini savunan Pozitivizmden temellenir. atmac sosyologlarn en banda K. Marx gelir. Ona gre insanlk tarihi ayn zamanda snf atmas tarihidir. Ancak gnmzde Marksist olmayan atma kuramclar da bulunmaktadr. rnein Ralf Dahrendorf atmann otorite ilikisi bulunan her yerde olabileceini savunur. Ayn ekilde Lewis Coser da Marxtan farkl olarak, atmann aralarnda yakn (close) iliki bulunan herkes iin sz konusu olduunu savunur. atmac Yaklam makro dzeyde ve ou zaman tarihsel karlatrmalar yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri konularn banda snf mcadelesi ve gl snflarn isizlie ve yoksullua nasl bakt gelir.
AM A

Sosyolojiye eletirel bakan yaklamlar tartmak. Klasik sosyolojik yaklamlara temel eletirilerden biri feminizmden dieri ise post-modernizmden gelmektedir. Feminist yaklam iinde en nemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Marksist Feminizm, hem feminist hem de Marksist grlerin bir karmdr. Feministler erkek egemenliini, kapitalizmin bir sonucu veya zel mlkiyeti koruyan kapitalizmin yol at bir durum olarak grrlerse de bu konu son derece tartmaldr. Radikal feministler ataerkillii kltrn bir sonucu olarak grrler. Ataerkillik demek, kadn rollerini doal ve karma olarak grerek aile araclyla kltrel olarak aktarlmasna yardmc olmak demektir. Ataerkil ideoloji, kadn ikincil ve zayf cins olarak grerek ev ii ve ocuk yetitirme rolne indirger. Liberal feminizmin iki temel savndan biri erkekle eitlik dieri ise, kadnn zgrl dr. Kamusal ve zel alan kavramlarn zellikle vurgulayan sosyalist feministler, radikal feministlerden farkl olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat ekerler. Onlara gre kapitalizm kadn zel erkei de kamusal alana yerletirmitir. Kapitalizm, kadn zgrletiriyor gibi grnrken, aslnda bunun tam aksini yapt iin, kadnn zgrlemesi ve kurtuluu ancak sosyalizm ile mmkndr. Genel olarak sosyal bilimlerde zel olarak sosyolojide bugn en byk eletiri post-modernizmden gelmektedir. Post-yapsalclk ile olduka yakn eletiriler getirmeleri ise, her ikisi arasnda byk benzerlikler olmasndan kaynaklanr. ou zaman da birbirleri yerine kullanlrlar. Kelime olarak anlam ise, modernizmin ve yapsalcln sonu demektir.

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

53

Kendimizi Snayalm
1. bni Haldunun en nemli eseri aadakilerden hangisidir? a. Politika b. Toplumsal blm c. Kapital d. Mukaddime e. Sosyal Fizik 2. St. Simon aadakilerden hangisiyle nitelendirilmektedir? a. topyac realist b. topyac kapitalist c. topyac sosyalist d. topyac feminist e. topyac pragmatist 3. A.Comteun evrimci dncesini en iyi yanstan kavram aadakilerden hangisidir? a. ki Hl Yasas b. Hl Yasas c. Pozitif Felsefe Dersleri d. Sosyoloji Dersleri e. Anomi 4. Diyalektik dncenin temeli ilk olarak kim tarafndan ortaya atlmtr? a. bni Haldun b. Heraklit c. Fichte d. Simon e. Comte 5. E. Durkheime gre aadaki intihar trlerinden hangisi modern toplumda en fazla grlr? a. Elcil intihar b. Bencil intihar c. Anomik intihar d. Sosyal intihar e. Toplu intihar 6. Webere gre karizmatik otorite ne zaman ortaya kar? a. Her zaman b. Olaanst durumlarda c. Gemi zamanlarda d. Modern zamanlarda e. Postmodern zamanlarda 7. Aadakilerden hangisi Sembolik Etkileimcilik Yaklamnn en ok beslendii grtr? a. Pozitivizm b. Entivisyonizm c. Ampirizm d. Pragmatizm e. Modernizm 8. Aadakilerden hangisi Yapsal levselcilik Yaklamnn en ok beslendii kaynaktr? a. Feminizm b. Pragmatizm c. Pozitivizm d. Rasyonalizm e. Ampirizm 9. atmac yaklamn temel grleri aadaki kuramclardan hangisinin grlerine dayanr? a. E.Durkheim b. K. Marx c. M. Weber d. A.Comte e. F. Hegel 10. Sosyolojiye temel eletiriler en ok kimlerden gelmitir? a. Sosyalistlerden b. Kapitalistlerden c. Ekonomistlerden d. Pozitivistlerden e. Feminist ve Post-modernistlerden

54

Davran Bilimleri-I

Okuma Paras
Sosyal bilimlerin farkl dallara ayrlmasn karikatrize eden ok bilindik fil hikyesinin zeti Hensline gre yledir. Hikyeye gre, gzleri balanm psikolog, antropolog, siyaset bilimci, iktisat ve sosyologdan oluan be kiiye bir file dokunarak neler grdklerini aklamalar istenir. Filin bana dokunan psikolog, bu ksm en nemlidir; tm dnce ve duygular burada yer alr; hayvan en iyi anlamak iin sadece buray aln der. Filin hortumuna/gerdanna ve dilerine efkatle dokunan antropolog glmseyerek, bu gerekten ilkel; burada kendimi ok rahat hissediyorum; burada younlan der. Filin dev kulaklarna dokunan siyaset bilimci, buras g merkezidir, buras dier tm hayvanlar denetler, almalarnz burada younlatrn der. Filin azn yoklayan iktisat, bu ksm en nemlidir; her ey bedene buradan yaylr; almalarnz bu dalmn nasl gerekletii zerinde younlatrn der. Son olarak sra sosyologa gelince, o tm filin bedenini yokladktan sonra, hayvan en iyi ancak bir paras zerinde younlaarak anlayabilirsiniz; ancak bunlar btnn birer parasdr; ba, boyun, diler, kulaklarn hepsi nemlidir; ancak onlarn btnn paras olduundan hi sz etmediniz; biz gzlerimizdeki ba kaldrarak resmin tmn grmeliyiz; hayvan oluturan tm paralarn birlikte nasl altn grmemiz gerekir der. Daha sonra sosyolog, bu yaratn dier benzer yaratklarla nasl etkiletiini; grup iinde davranlarn nasl deitiini de grmemiz gerekir der. Ancak sosyologun nerdii gibi olmaz. Hibiri gzlerindeki ba zerek bir araya gelme ve yaratn tmn birlikte incelemeyi kabul etmez. Bunun yerine onlarn, ba ksm benim, ondan uzak durun; gerdana dokunmayn; ellerinizi kulaklardan ekin; az benim alanm ondan uzak durun dediklerini duyar gibi oluruz. Kaynak: J. M. Henslin (2001). Sociology: A Down to Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. b 4. d 5. c 6. b 7. d 8. c 9. b 10. e Yantnz yanl ise Sosyolojinin ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin ncleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Kurucular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Kurucular konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sembolik Etkileimci Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselci/ Fonksiyonalist Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atmac Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Feminizm ve Post-modernizm konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. nite - Sosyolojinin Tarihsel Geliimi ve Kuramsal Yaklamlar

55

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Aslnda bni Haldun iki tr asabiye snflar: Nesep/soy Asabiyesi: Bedevilerde ve gebelerde daha ok grlr. Sebep Asabiyesi: Yerleik toplumlarda daha yaygndr. bni Halduna gre sebep asabiyesi, kiilerin hayatn anlamlandran, uruna yaam feda etmeyi gze aldrabilecek yksek bir deer veya inantr. Bu yzden yerleik toplumlarda sebep asabiyesi geliir ve millet ortaya kar. nk millet ideali olan insanlar byk zverilerle oluturduklar sebep asabiyesine balanrlar ve artk nesep/soy asabiyesine ihtiya duymazlar. Bundan sonraki mcadele milletler ve uygarlklar arasnda cereyan eder. Uygarlklar arasnda savalara iaret eden Huntingtonn da benzeri dnceler sahip olduu sylenebilir. Sra Sizde 2 Marxa gre, modern toplumda amalar ve karlar asndan her iki snf (zel mlkiyete sahip gl burjuvazi ve gsz proletarya) doasndan uyumaz ve zttr. retim aracna sahip olarak burjuvazi, ekonomik yatrmlarndan elde ettii kar en fazlaya karmak; proletarya da emeinin karln en fazla almak isteyecektir. Mevcut ekonomik sistemde ya da retim biiminde snrl arz iinde sonucu sfr olan bir oyun (zero sum game) sz konusudur. Bu da aslnda bir grubun kar dier grubun zararndan baka bir ey deildir. Marxa gre, burjuvazinin sahip olduu ekonomik, siyasal yasal kaynaklar ona ok daha geni bir grup olan emekiler zerinde ok byk g ve avantajlar salar. Yksek krlar ve g farkllklar sonucunda, szle ifade edilmese de kapitalist toplumun cretli kleleri olan iilerin yoksulluklar artar. Bu, alanlarn hakk olan refah payna, zel mlkiyete sahip olan ynetici snf tarafndan el konulur. Sonu olarak yoksulluk, alk, hastalk, kt barnma koullarnn tm, zel mlkiyet temelli ekonomik sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marxa gre modern toplumda karlatmz sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem deimeden sorunlar zlemez. Marxa gre, sorunlar ancak zel mlkiyetin yerini ortak mlkiyet aldnda, dier ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm aldnda zmlenebilir. Sra Sizde 3 Post-modernizmin yapskm nasl yaplaca konusundaki baz nerileri yledir (Rosenau, 1998: 197): Kural bozmak iin istisna arayn. Elinizdeki metinde savunulan bir genellemeyi en u noktalara kadar giderek onu sama gsterene kadar uran. Sz gelimi bir kahramann cesareti anlatlyorsa onun aslnda korkak olduunu, metindeki istisnai baz rneklerden hareketle gsterin. Tam tersi de olabilir, korkak bir kiinin aslnda ok cesur olduunu gsterin. Mutlak gr bildirmekten kann. Bunun yerine heyecan uyandrc sansasyonel nermeler gelitirin. rnein metindeki kahramann uykuda gezer, unutkan ve de yalanc olduunu gsterin. Metindeki ikili kartlklar kullann. Daha sonra bu kartlklar inkr etmeye aln. rnein iyi ve kt ya da geleneksel ve modern gibi. Metnin veya kahramann bu zelliklerinin meru olmadn istisnalar bularak gsterin. rnein geleneksel bir evlilikte demokratik ya da eitliki ilikilerin yryemeyeceini gsterin. Hibir eyi kabul veya reddetmeyin. Bunun nedeni karnzdakinin sizi eletirmesine frsat vermemektir. ok sayda yoruma ak olacak ekilde yazmaya aln. nemli olan okuyann sizi anlamasna frsat vermemektir. Belirsiz, bulank ifadeler sizi anlalmaz klacak ve okuyucu Tamam bunu demek istiyor! duygusu yaayamayacaktr. Yeni ve allmam kelimeler kullann. Bunun amac okuyucuya ok iyi bildii sand eyi aslnda bilmediini gstermektir. rnein Zygmunt Bauman sosyolojinin grevinin bu olduunu srarla savunur: Bildik sanlann aslnda bilinmediini gstermek. Yorgun cemaat, hayali akrabalar gibi kavramlar kullann. Terminoloji deiikliine izin vermeyin. Bu aslnda post-modernizm ile elikili bir neridir. Eletirdii hegemonik ilikiyi kurarak benzersiz olduunu kantlamaya almaktadr. Oysa yapskmn de birok ara/yol/yntem iinden biri olarak grlmesi gerekirken, taviz vermez tutum nerisi yadrganmaktadr. Sra Sizde 4 Feminist aratrmalar toplumsal cinsiyet eitsizlii, toplumsal cinsiyet politikalar, kadn haklar ve kadn sorunlar gibi konularda odaklanmaktadr. zellikle son yllarda lkemizde kadna ynelik iddet balca toplumsal sorunlar arasndadr.

56

Davran Bilimleri-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social Class, London: Tavistock. Bauman, Z. (1997). Thinking Sociologically, Oxford: Blackwell. Becker, H. S. (1974). Labelling Theory Reconsidered, . Deviance and Social Control (der. P. Rock ve M. McIntosh). London: Tavistock. Berger, P. (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective, New York: Doubleday. Bozkurt, V. (2010). Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitabevi. Cheal, D. (1991). Family and the State of Theory, Toronto: University of Toronto Press. Comte, A. (1958). The Positive Philosophy, (ev. H. Martinieu), New York: Calvin Blanchard. Coser, L. (1956). The Functions of Social Conflict, Glencoe, Ill.: The Free Press. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford: Stanford University Press. Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological Method, New York: Free Press. Durkheim, E. (1912/1965). Elementary Forms of Religious Life, New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey: Prentice Hall. Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity. Gellner, E. (1992). Postmodernism, Reason and Religion, London: Routledge. Habermas, J. (1981). The Philosophical Discourse of Modernity, Cambridge: Polity Press. Haldun, . (1977). Mukaddime, (ev. T. Dursun) Ankara: Sol Yaynlar. Haralambos, M., Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins. Henslin, J. M. (2001) Sociology: A Down to Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon. Kasapolu, A. (1997). Gnmzde Aile Aratrmalar, Ankara: Babakanlk Kadnn Stats ve Sosyal Hizmetler Mstearl Yaynlar. Kasapolu, A. (1992). Sosyolojide Birlik Salamak DTCF Aratrma Dergisi, 1: 141-158. Kasapolu, A. (2010). Sosyolojiye Giri, Ankara: UZEM. Lyotard, J.F. (1990). Postmodern Durum, (ev. A. idem) Ankara: Ara. Martindale, D. (1982). Nature and Types of Social Theory, Boston: Houghton Mifflin. zkalp, E. (2000). Sosyolojiye Giri, Eskiehir: Anadolu niversitesi. Marx, K., Engels, F. (1962). (ed) Selected Works, London: Lawrence and Wishart. Marx, K. (1978). Capital, (ev. E. Mandel) New York: Vintage Books. Merton, R. (1949). Social Theory and Social Structure, Glencoe,Ill.,: Free Press. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory. New York: Alfred A. Knoph. Rosenau, P. M. (1998). Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, (ev. T. Birkan). Ankara: Bilim ve Sanat. Sarbay, A. R. (1995). Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, stanbul: letiim. Topuolu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmodernizm ve slam, Kreselleme ve Oryantalizm, Ankara: Vadi. Wallerstein, I. (1998). The Heritage of Sociology and The Future of Social Sciences in the 21st Century Current Sociology, 2: 1-4. Weber, M. (1946). From Max Weber: Essays in Sociology, (ev. H. Gerth ve C.W. Mills) New York: Oxford University Press. Weber, M. (1958). The Protestant Ethic and Spirit of Capitalism, New York: Scribners. Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and Economic Organization, (ev. A. M. Hendelson ve T. Parsons) Glencoe. Ill: The Free Press. Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmonworth: Penguin.

3
Amalarmz
Kltr Deer Norm Alt Kltr

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kltr ve kltrn zelliklerini, kltrel farkllklar ve kltrel birleme kavramlarn tanmlayabilecek, Kltr oluturan deer ve norm kavramlarn aklayabilecek, Alt kltr, kart kltr, baskn kltr, popler kltr, yksek kltr ve kltr oku kavramlarn aklayabilecek, Etnosantrizm ve kltrel rlativizm kavramlarn tanmlayabilecek, Kltrel deime ve deimeyi etkileyen faktrleri aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kart Kltr Etnosantrizm Kltrel Rlativizm

indekiler
KLTR NEDR? KLTR OLUTURAN PARALAR: DL, NORM VE DEERLER KLTREL FARKLILIKLAR KLTRN DER PARAMETRELER: KLTR OKU VE KLTR BOLUU KAVRAMLARI ETNOSANTRZM VE KLTREL RLATVZM KLTREL DEME VE DEME KAYNAKLARI

Davran Bilimleri-I

Kltr ve Kltrel Deime

Kltr ve Kltrel Deime

KLTR NEDR?
nsanlar dnyaya belirli kalplarla gelmez. Zamanla iinde yaad ortamla btnleir. Dier bir deyile yaad farkl kltrel ortamlara uyum salar. Dolaysyla iinde yaad kltr kendi gelimi beyin potansiyeli ile renir. Bu renilen yaam biimi bir nesilden bir nesile aktarlarak srer. Dnyaya geldiinde ilkel ve gelimemi olan insan, zamanla dier canllarn baaramad kendine zg bir kltr yaratr. Dier bir deyile yaad toplumsal evrede eitli ortak kurallar prensipler ve davran kalplar gelitirip rendii bilgi yapsyla da doal evreyi kendine zg bir ekilde deitirir. Bylece paylalan kltr sayesinde ortak bir yaam biimi veya toplumsal yaam ortaya kar. Kltr her toplumda gzel ve irkini, doruyu ve yanl, iyiyi ve kty tanmlar. Bylece toplum iinde yaayan insanlar bir arada tutmada nemli bir grev stlenir. Kltr, insanlara bir yere ait olma duygusu verir, onlara belirli ortamlarda nasl davranmas ve dnmesi gerektiini retir. Bylece toplumsal yaama bir anlam kazandrr (Andersen ve Taylor, 2006: 54). Kltr kavram belki dnyada tanmlanmas en zor kavramlardan biridir. nk, kullanm alan belki de en geni kavramlardandr. rnein Amerikan kltr, slam kltr, kent kltr, demokrasi kltr, yemek kltr, hamam kltr, krsal kltr, giyim kuam kltr gibi. Grld gibi kltr kavramnn hem gnlk yaamda hem de akademik literatrde kullanm alan ok genitir. Bu adan kltr, aklanmas tanmlanmasndan daha kolay bir kavramdr. rnein Japonyadan yeni gelmi bir kii ile tantnz dnn. Eer bu bir kadn ise onun kltrmzden farkl olan ynlerini hemen fark ederiz. lk dikkatimizi eken d grndr. Yani, giysileri, taklar, sa biimi, yapt makyaj gibi. kinci olarak konutuu dilin farklln kefederiz. Daha sonra tavrlar, etrafndakilere davran biimi, selam verii, teekkr ediindeki farkllk gzlenir. Ortak bir dili paylap konutuunuz zaman i dnyasnn farkl ynlerini kefedersiniz. Yani, dnyaya bak asnn, dini inanlarnn, deerlerinin farkl olduunu grrsnz. te btn bu karakteristikler kltrn paralardr. Bylece kltr, dil, inan, deer, norm ve davranlar ile nesilden nesile aktarlan maddi manevi gelerden oluan bir btn olarak aklanabilir. nsanlar bu farkl kltrlerini sanat, edebiyat, video kaytlar ve dier yollarla korurlar. Bunun iinde idealler, fikirler, deerler ve insan eliyle yaplan objeler (DVDler, komik kitaplar, fermuar, doum kontrol cihazlar)
Kltr karmak bir anlam ve davran sistemi olup bir toplum veya grubun yaam biimini tanmlar (Andersen ve Taylor, 2006: 54). Bunun iinde inan, deer, bilgi, sanat, ahlak, gelenek, alkanlk, dil ve giyim kuam biimleri yer alr.

Kltr rendiimiz bir btn, toplumsal olarak aktardmz gelenek, bilgi, maddi rnler ve davranlardr.

60

Davran Bilimleri-I

yer alr (Schaefer, 2010: 53). rnein Trk bayrana olan milli duygularmz bizim kltrmzn bir yn olduu gibi, Arjantinin mehur tango mzii de kendi kltrlerinin ulusal bir gstergesidir.
Resim 3.1 New York metrosunda mzik yapan sokak mzisyenleri Kaynak: Bu fotoraf Zerrin Sungur tarafndan 2008 ylnda New Yorkda ekilmitir.

Kltrn maddi geleri bir toplumun ya da grubun herhangi bir geliim aamasndaki teknolojik ilerlemesini, retim, teknik, hner ve becerilerini ifade eder. Manevi geler ise toplum yaamn dzenleyen deer, inan, gelenek, grenek ve ahlak kurallarndan oluur.

Sosyologlar bu kavram daha da genileterek kltr, bir toplumun genel yaam biimi olarak ifade ederler. Dnyaya gelen her canl zamanla kltrlemektedir. Kltr bu nedenle, bir toplumda yaayanlarn rendikleri ve paylatklar her eyi kapsar. Davran bilimlerinde incelenen hemen her ey kltr tarafndan etkilenmektedir. Dnyaya gelen her canl dilini, dinini, yemeyi ve imeyi, sosyal yaantsn, ocuk yetitirmesini, bilgi kurallarn, manevi deerlerini, sevmeyi ve sevilmeyi bir kltr ierisinde yaayarak renir. nsanlar btn bu rendiklerini o kadar ok benimser ve iselletirir ki kendi kltrnn dnda olan eyleri doru olarak benimsemezler bile. Bylece kltrn koyduu kurallar bizim bir paramz haline gelir. Bir toplumun kltrel geleri maddi ve manevi olmak zere ikiye ayrlr. Maddi geler toplumun ya da grubun herhangi bir geliim aamasndaki teknolojik ilerlemesini, retim, teknik, hner ve becerilerini ifade eder. rnein tekerlek, elbiseler, okullar, fabrikalar, kitaplar, uzay aralar gibi. Manevi geler ise soyut olan ancak toplum yaamn dzenleyen deer, inan, gelenek, grenek ve ahlk kurallarndan oluur. rnein, Amerikan kltrn oluturan maddi geler nedir? diye baktmz zaman, gkdelenleri, Mc Donalds restoranlar zincirini, uzay mekiini ve kalabalk bir araba trafiini grrz. Manevi gelerini ise inanlar, kurallar, gelenekleri, aile yaplar ve ekonomik sistemleri oluturur. Manevi kltr geleri maddi gelere kyasla daha az elle tutulur, gzle grlr bir nitelik tar. Ancak, toplumsal davranlar korumada ve devam ettirmede manevi kltr daha gldr. Maddi geler ise ok eitli olup gnlk yaamda en ok karlatmz eylerdir. rnein baz kltrlerde yemek yeme biimleri bile farkllk tar; bazlar gm atal kak-

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

61

larla yemek yerken bazlar ubuklarla, bazlar da elleriyle yerler. Bunlarn hepsi manevi kltr gelerini ifade ederken kullanlan ara gereleri ise maddi kltrn bir gstergesidir. Grld gibi kltr insan yaamn anlamann ve dzenlemenin bir yoludur. Kltr bizim yaammza anlam veren, dnyay anlamamz iin kaynaklar salayan, deer ve idealler yaratarak bize rehberlik eden bir kavramdr (Gkalp, 2009: 100).
Resim 3.2 Azerbaycan Bakde bir ziyafet sofras Kaynak: Bu fotoraflar Zerrin Sungur tarafndan 2010 ylnda Bakde ekilmitir.

Kltr, Ulus ve Toplum

Kltrn ne olduunu grdkten sonra, imdi ksaca kltr ile ilikili baz benzer kavramlar tanmlayp akla kavuturmakta byk yarar vardr. Bunlar kltr, ulus ve toplum kavramlardr. Kltr yukarda da belirtildii gibi paylalan ortak bir yaam biimidir. Ulus ise politik bir ierie sahiptir. Yani belirli snrlarla izilmi bir blgede yaayan ve otoritesini bu snrlar iinde belirgin klan insanlardan olumu bir btndr (rnein, Kanada, Arjantin, Hollanda gibi). Toplum ise organize olmu toplumsal ilikileri paylaan ve belirli ulusal bir snr iinde yaayan insanlardan meydana gelir (rnein, sve, Belika, Norve gibi). Bunlar bir ulus olduu gibi ayn zamanda da birer toplumdurlar. Ancak, birok toplum da ok kltrldr. Yani yaamn birok ynn paylaan ancak farkl deer ve inanlara sahip insanlardan meydana gelir (Macionis ve Plummer, 1997: 102-103).
Ulus belirgin snrlarla izilmi bir blgede yaayan ve otoritesini bu snrlar iinde belirgin klan insanlardan olumu bir btndr.

62
Resim 3.3 Hollandada Amstel Nehri zerindeki yzen evler Kaynak: Bu fotoraf Zerrin Sungur tarafndan 2008 ylnda Amsterdamda ekilmitir.

Davran Bilimleri-I

Toplum organize olmu tomlumsal ilikileri paylaan ve belirli ulusal bir snr iinde yaayan insanlar btndr.

Kavram olarak belki kltr ve toplum birbirinden farkl tanmlanabilir. Ancak aralarnda deimez bir iliki vardr. Kltr bir toplumdaki paylalan ortak rnden oluur; toplum ise ortak kltr paylaan ve birbirleriyle etkileimde bulunan insanlardan meydana gelir. Toplum kltr olmadan varolamayaca gibi, kltr de kendisini koruyan ve gelitiren bir toplum olmadan varln srdremez. Bu nedenle her ikisi de birbirine bal olarak yer alr. Bunun nedeni her ikisini de kapsayan bir kelimenin olmamasdr. Sosyoloji bir toplumun yapsnn anlatlmasna yardmc olan bir bilim olarak tanmland zaman, kltrn insan davranlarnn anlalmasna yardmc olan bir faktr olduunu grrz. nsanlarn ne yaptklar, sevdikleri, sevmedikleri, yasakladklar, inanlar, inanmadklar, deerleri hepsi bir kltrn paras olarak ortaya karlar. Kltr ayn zamanda bir toplumda yaayan insanlara rehberlik eder. nsanlar arasndaki mevcut ilikileri ynlendirir (zkalp, 2008: 60). Kltr ve toplumSZDE SIRA arasndaki ilikiyi gz nne alarak farkllklar kendi kltrmzden rnekler vererek aklaynz.
D NELM Kltrn zellikleri

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Toplumlar karlatrdmzda sosyologlar kltre ilikin belirgin zellikler saptaS O U mlardr. imdiRbunlar ksaca aklayalm: Kltr paylalr: Kltrn en nemli zellii insanlarn onu paylamalardr. Kltrn bu paylalabilir zellii insan toplumunu olas klar. Ancak, bu payDKKAT lam karmak toplumlarda, farkl grup, gelenek ve bak alarnn yer ald toplumlarda kolay gremeyiz. rnein Amerika Birleik Devletlerinde, farkl rk ve SIRA kendilerine has dil, tarih ve inanlar vardr. rnein Latino kltetnik gruplarn SZDE r spanyolca konuur, kendilerine has deer ve geleneklere sahiptir.
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

63

Dnyann birok lkesinde kltr, ya, blge, etnik hareketler, din snf ve dier sosyal faktrler tarafndan eitlilik gsterir. Kendi lkemizde de Gney illerimizde yaayan insanlarn zellikleriyle Bat blgelerinde yaayan insanlarn damak tatlar, yemek tercihleri, konuma tonlamalar, ilgileri arasnda farklar vardr. Bu kltrel farkllklara ramen bu insanlar belirli sembolleri, dil kalplarn, inan sistemlerini paylaarak ortak bir kltr olutururlar. Kltr kaltsal deildir, renilir: Kltrel inan ve pratikler gayet iyi bir biimde renilmilerdir ve doaldrlar. nsanlar nasl oluyor da bir yiyecei bir dierine tercih ediyorlar? Neden at eti veya dana eti hi yemiyor da, domuz eti yiyor? Mzik zevkleri nasl kazanlyor? Kltr, genelde dorudan bir iletiimle, ebeveynler veya retmenler tarafndan genlere okullarda kazandrlr veya aile iinde retilir. atal kak kullanmay, hangi elle neyi tutacamz, hangi yemek takm ile ne tr yemekler yeneceini reniyoruz ve eitiliyoruz. Kltr bazen de dorudan olmayan bir biimde gzleyerek veya taklit ederek reniyoruz. Kadn veya erkek olmann ne anlama geldiini nasl rendiimizi bir dnelim! Genelde bu rolleri etrafmzda yer alan kiilerin davranlarn gzlemleyerek reniyoruz. Anne ve babalar, kardeler, aile bykleri, rnek aldmz, gzlemlediimiz objelerdir. Kltr bylece bir nesilden bir nesile formel ve informel yollarla aktarlr. Kltr renilinceye kadar, birey kendini dlanm hisseder. Kltr olduu gibi kabul edilir: Kltr renilmi bir kavram olmas nedeniyle, bir toplumun yeleri onu nadir olarak sorgularlar. Hepimiz bir kltrn yesi olarak yzlerce kltrel pratii hi dnmeden uyguluyor ve benimsiyor ve bunlar normal olarak gryoruz. Ne zaman bu pratikleri sorgulamaya balasak ve bunlarn nedenlerini aratrsak kendimizi soyutlanm veya oryantasyon bozukluu olan biri gibi hissediyoruz. Grup iinde fonksiyonlarmz yapamaz hale gelebiliyoruz. rnein turist olarak bir lkeye gittiinizde her ne kadar bilgilendirilmi olsanz bile bu lkede maymunlarn beyinlerinin gznzn nnde bakla kesilerek tabaa konduunu grdnz zaman, kendi kltrmzden kazandmz alkanlkla buna kar kyoruz. Bu durumu vahet veya iren olarak ifade edebiliyoruz. Kltr sonuta insanlar iyi veya kt ynleriyle birletiren bir unsurdur. Ancak kltrler aras iletiimin olmay olumsuz sonulara yol aabilir (Andersen ve Taylor, 2006: 56). Kltr semboliktir, dil araclyla aktarlr: Kltr belirgin klan ey insanlarn objelere veya davranlara atfettikleri anlamlardr veya sembollerdir. rnein herhangi bir lkenin bayra, baktnz zaman renkli veya desenli bir kuma parasdr. Ancak o kltrn insanlar iin tad anlam kuman tesindedir. fade ettii ey; hrriyet, demokrasi ve ulus anlamn tar. Trk bayra lkemiz iin en nemli sembollerden biridir. nsanlar onun renkleri altnda birlemekte ve vatan savunmas iin kanlarn dkmektedirler. Ancak bir baka lkede yaayan bir grup insan iin ayn anlam deil, aksine olumsuz bir anlam ifade edip yaklmas gereken bir obje olarak grlebilmektedir. Tpk Amerikan bayrann Irakta yaayan bir grup insan tarafndan emperyalizmin sembol olarak grlp yaklmas gibi. Bu nedenle kltrel anlamlar belirli bir sosyal ierik tar ve belirgin bir sosyal ortamda anlam kazanr. Kltrn bu zellii hibir zaman gzden karlmamas gereken bir niteliktir. Bir kltr renmek sadece belirli davranta bulunmay deil, ayn zamanda onun kltr iinde tad anlam renmek ve anlamak demektir (Andersen ve Taylor, 2006: 57).

Kltrn renildii srece ise sosyalizasyon veya toplumsallama diyoruz (Andersen ve Taylor, 2006: 55).

64

Davran Bilimleri-I

Unutulmamas gereken bir dier nemli olgu kltrn dil araclyla aktarlmasdr. nsanolu dil sayesinde kltr aklayabilir ve gelecek nesillere aktarabilir. Dil, semboller araclyla insanlarn birbirleriyle iletiim kurmasn salayan bir aratr. Semboller veya simgeler yolu ile dilini bilmediimiz bir kimseye bir eyler anlatp onu anlayabiliriz. Bir dile sahip olmamz nedeniyle yaadmz dnyadaki olaylar aklayabilir, yorumlayabilir ve olaylara bir anlam verebiliriz (zkalp, 2011: 86). Kltr yer ve zamana gre deiir: Nasl fiziksel ve sosyal evre bir toplumdan dierine farkllk tayorsa, insanlarn yaratcl ve uyum yetenei karlatklar sorunlara adapte olmalarn salyorsa, kltr de bir yerden bir baka yere gre deiir. Sabit veya deimez deildir. rnein Amerika Birleik Devletlerinde insan sorunlarna, bilimsel zmlere kuvvetli bir inan vardr. nsanlarn sahip olduklar yiyecek arz veya salkla ilgili problemlerin bilimsel olarak gen ilavesi ve kk hcre aratrmalar ile zlebileceine veya tedavi edilebileceine inanlmaktadr. Buna karn baz kat din kltrlerde bunun yanl olduuna bu ekilde bilinmeyen bir sahaya girildiine, bunun zararl sonular olabileceine, baz kltrlerde ise bilimin, sorunlar zmekten ok yeni sorunlar yarattna inanlmaktadr (Harding, 1998). Genetik mhendislii ve kk hcre aratrmalarndaki bu tartmalar kltr almalarnn, iinde yaanlan topluma veya deien toplum koullarna gre olutuunun en gzel rnekleridir (Andersen ve Taylor, 2006: 57). Kltr bir toplumdan bir topluma farkllk tad gibi, zamanla da farkllar. nsanlar yeni durumlarla karlatklarnda kltr, gemi ve gnmzn bir karm olarak ortaya kar. rnein bugn Almanya ve Avrupada yaayan iki milyondan fazla bir Trk nfusunun var olduunu biliyoruz. Yeni gelen kuaklar da kltr atmasn yaamaktadr. Bu genlerin anne ve babalar onlar kendi orijinal kltrnn deerleriyle yetitirmeye alrken bu nesil ayn zamanda iinde doduu ve yetitii bu yeni kltrn beklentileriyle de uyumak zorundadr. Bu yeni topluma uyum, nesiller arasnda atmalara neden olmaktadr. zellikle eski kuak kendi kltrnn baskn deerlerini bu nesle aktarmaya altka atma daha da glenmektedir. nk, yeni nesil o kltrn genlerinden etkilenip onlar gibi giyinmek, sa stillerini onlara benzetmek, onlar gibi yaamak isteyince, yani iinde yaad yeni toplumun deerlerini benimsedike bu, kendi aileleri iin kabul edilemez bir hale gelmekte ve ocuklar ile ailelerinin aras almaktadr. Hatta baz aileler zm ocuklar kendi doduklar lkelere gndererek, orada yetitirmekte bulmaktadrlar. Ksaca zetleyecek olursak, kltrn bir anlamda kat ve deimez insan deneyimlerinden olutuunu, bir anlamda da bakalar tarafndan kolay anlalmayan dnce, duygu, inan ve davranlardan olutuunu syleyebiliriz. Bylece kltrn gemii ve imdiki zaman birletirerek toplumun bilgi yapsn oluturduunu ve insanlarn tecrbelerini, deneyimlerini ekillendirdiini ifade edebiliriz (Andersen ve Taylor, 2006: 58).

KLTR OLUTURAN PARALAR: DL, NORM VE DEERLER Dil

Kltrn aktarlnda en nemli ge kullanlan dildir.

Dil, kltrn en nemli paralarndan birisidir. Kltrel farkllklar oluturan zelliklerden biri de dil becerimizdir. Toplumun yeleri genelde ortak bir dili paylar-

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

65

lar. Bu insanlarn gnlk iletiimlerinde nemli bir kolaylk yaratr. rnein, herhangi bir nalburiye dkknna gidip bir pense istediinizde bunun resmini izmenize gerek kalmaz. Eer ngilterede yayorsanz pensenin ismi kendi dillerinde farkldr (Pliers). Hatta kendi toplumumuzda bile bazen pense istediimizde elimize karga burun veya kerpeten verilebilir, yani farkl isimler alabilir. Kltr insanlarn toplumsal mirasdr. Bu miras topluma yeni katlanlar tarafndan renilir ve her nesil bunu az ok deitirerek gelecek nesillere tar. Dil ise sembollere dayanr. Sembol ise insanlarn iletiimde kullandklar anlam ifade eden her eydir. Semboller maddi objelerden tutun, sese, kokuya hatta tat almaya kadar uzanr. nsanlarn iletiiminin kayna sembollerdir. Gnmzde 7000 den fazla dil konuulmaktadr. Uluslarn politik snrlar iinde bazen bir tek, bazen de birden fazla dil kullanlr. rnein Kuzey Korede tek bir dil varken, Papua Yeni Ginede 820 farkl dil kullanlmaktadr. Uluslarn nfuslar ne olursa olsun dil paylalan kltrn en nemli parasdr (Gordon, 2005). Dil bylece kltrn temelini oluturur. Dilin iinde konuma, yazl karakterler, saylar, semboller ve szel olmayan jest ve mimikler yer alr. Dil kltrn en nemli paras olduu iin, baka dilleri konumak kltrler aras ilikileri anlamak asndan kritik bir nem tar. Souk sava dneminde yani 1950lerden 1970lere hatta gnmze dein lkeler zellikle d ilikiler asndan yabanc dil bilmenin nemi zerinde durmular ve diplomatlar iin zellikle Rusa zerinde durarak eitli lisan okullarnn almasna nem vermilerdir. Hatta Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bile yeni ortaya kan lkelerin dillerini renmek bu lkelerle iliki kurmak asndan nem tad iin yabanc dil bilmek byk bir saygnlk ifadesi olmutur. Amerikada 11 Eyll 2001de ikiz kulelere yaplan saldr sonucu lkede Arapa bilen insan potansiyelinin azl byk bir sorun oluturmu, bylece Arapa hem terristleri takip etmek hem de slam lkeleriyle bir kpr oluturmak iin anahtar bir rol oynamtr (Schaefer, 2010: 61). Szel iletiim kadar szel olmayan iletiim de kltrler arasnda nem tar. rnein bir toplantnn iyi gitmediini hissettiinizde hemen oturduunuz iskemlede geriye yaslanr, kollarnz kavuturur ve dudaklarnz bzersiniz. Bir arkadanzn aladn grdnzde ise onu hemen teselli edersiniz. Tuttuunuz takm ma kazanrsa havalara srar, takmn nemli oyuncularnn resimlerini duvarnza asarsnz. Bunlarn hepsi szel olmayan iletiime rnek oluturur. nsanlarn temel iletiim biimlerinden olan iaret ve mimiklerden oluan vcut dili bile sembollerden oluur. Dnyann her kltrnde insanlar bazen birbirlerine bir ey ifade etmek isterlerken szl dil yerine bu iareti veya vcut dilini kullanrlar. Ancak, her kltrde bunlar farkllk tar. Kendi kltrmzde yaygn olarak kullandmz bir iaret bir baka dilde ok kt anlama gelebilir ve bu durumda ok mahup durumlara debiliriz. Bu nedenle vcut dili insanlarn iletiimini kolaylatrrken bazen insanlarn bana umulmadk dertler de aabilir. Bunlara en ilgin bir rnek kendi kltrmzden verilebilir. Kendi kltrmzde biz hayr anlamnda bamz yukar doru kaldrrken, Bat kltrnde ba aa yukar sallamak evet demeyi ifade etmektedir. Bat kltrnde ban saa sola evirmek hayr anlamn ifade eder. Bu nedenle her kltrde iaret dilini anlamak ve ona gre kullanmak zorundayz. rnein Avusturalyada ba parman yukar kaldrlmas, son derece kaba bir davran olarak nitelenirken, bir baka kltrde iyiyim anlamna gelir. Bu nedenle son derece basit olmakla beraber, sembollerin tad anlam derin bir ierik tayabilir.

nsanlarn iletiiminin kayna olan sembol, iletiimde kullanlan ve anlam yklenilen her eydir.

66

Davran Bilimleri-I

Dil, bylece insanlarn deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini aktarmalarna yardmc olan bir aratr. Kltr ancak dil yardmyla varln srdrr. Edward Sapir (1929) ve Benjamin Whorf (1956) dilin gereklii anlamamzda bize rehberlik eden bir faktr olduunu savunurlar. Dnya hakknda grlerimizi etkileyen ey, renmi olduumuz dile baldr tezini savunan Sapir ve Whorfa gre gereklik hakkndaki alglamalarmz tayin eden ey de kullandmz dilin gramer ve kelime yapsdr. Alglamalarmz farkl olduu iin, dnyalarmz da farkl olmaktadr. rnein insanlar iin bir ey nemli ise, bu insanlarn kullanm olduklar dilde bu ey birok kelimeyle aklanmakta veya bu anlam veren eitli kelimeler kullanlmaktadr. rnein bir dilde zaman nemli ise zaman ifade eden birok kelime vardr. Bildiimiz kadar ile her bireyin dili renmede genetik bir kapasitesi mevcuttur. Ancak insanlar kullandklar dilin mahkmu da deillerdir. rendikleri her yeni dil onlarn dnya grlerini deitirecektir. Bylece rendiimiz her yeni dil, baka kltrleri anlamamzda bizlere yardmc olacak ve bylece kltrler aras anlay da yaygnlaacaktr.
SIRA SZDE

Sapir ve Whorfun temel hipotezi nedir? Bu dnceye katlyor musunuz? SIRA SZDE
DNEL M Yemek yemeden nce ellerini yka, Byklerini say, kklerini sev, Akam yemee davetliysen stne temiz elbise ve gmlek giy. Btn toplumlarda uygun olan ve olmayanUbelirleyen, uygun olan pekitiren, uygun olmayan ise cezalanS O R dran eitli kurallar yer alr. Toplumca benimsenen standartlar toplumca korunur ve desteklenirler. Bir DKKAT normun nemlilii, onun toplumca kabul grp anlalmasna baldr. rnein bir sinemada film seyrederken herkesin susup sessiz kalmasn bekleriz. AnSIRA SZDE cak bu da seyrettiimiz filmin trne ve seyirciye baldr. Eer ciddi artistik bir film izliyorsak seyircinin ciddi ve sessiz olmasn ve sessizlik normuna uymasn bekleriz. Ancak bir korku veya komedi filmi izliyorsak bu normu uygulamak AMALARIMIZ zor olabilir. Her toplumda bireylerin tutum ve davranlarn belirleyen, nasl giyineceimizden, nasl yemekA yiyeceimize, nasl oturacamza ve tuvaletleri nasl kullanacaK T P mza kadar eitli normlar yer alr. Normlar olmayan bir toplum kaos ierindedir. Yerleik normlar yardmyla insanlar nasl hareket edeceklerini renir, sosyal etkileimlerinde Ztutarllk gsterir ve baarl olurlar. Sosyologlar normlar formal TELEV YON ve informal normlar eklinde ikiye ayrrlar. Formal veya resmi normlar yazl kurallar olup kar gelindii takdirde iddetle cezalandrlrlar. Bu normlar genelde kanun veya yasa biiminde karmza karlar, doru ve yanl davran kesin bir N T E R N Yasalar yoluyla hkmetin sosyal kontrol imkn doar ve devbiimde ayrrlar. E T let bu yasalarn uygulanmasnda sorumlu olan politik organizasyondur. Yasalar resmi normlarn sadece bir trdr. Bir iskambil oyununda ve niversite yaps iinde de ynetmeliklerle uygulanan eitli normlar yer alr. Kopya ekme, hocaya hakaret ciddi bir biimde normlarla cezalandrlan davranlardr. nformal veya gayri resmi normlar ise genellikle anlalr fakat kesin bir biimde kaytl veya yazl deildirler. rnein uygun bir giyim tarznn standartlar informal normlardr. Her okulun kendine zg baz giyim kuam alkanlklar vardr; kravat takmak, gmlek veya tirt giymek, pantolon veya etek giymek gibi. Bazen renciler bu kurallar kendilerince ihll edebilmektedirler. Bunlara verilen ceza genelde yapt-

DNELM Norm kltrn belirledii yerleik davran kurallardr. S O R U

Her kltrde toplumsal D salayan dzeniK K A T bireylere yol gsteren kurallar, standartlar ve fikirler SIRA SZDE bulunur. Btn bunlara norm ad verilir. Norm yaptrm olan kurallar sistemidir.

Normlar

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

67

rm biiminde deil, ihtar veya bazen de arkadalar tarafndan dalga geilmek eklinde olabilir. Yemek yemeyi bilmeyen birisiyle yemek yendii zaman, bu insanla bir daha yemek yememek informal bir norm olabilir. Normlar bir baka ekilde toplum iinde tadklar neme gre de snflandrlabilir. Sosyolojinin balang dnemlerinde William Graham Sumner (1906) normlar detler (folkways) ve rfler (mores) eklinde snflandrmtr. rnein erkeklerin pantolon kadnlarn ise etek giymeleri bir dettir. Bir baka biimde insanlarn evlerini dekore edi biimleri (yatak odas, misafir odas gibi), selamlama biimleri, yemek hazrlay ve sunum biimleri hep birer det eklindedir. detler daha gevek bir biimde tanmlanr ve daha gevek olarak uygulanr. Ama yine de sosyal davranlar kontrol etmede, grup geleneklerini uygulamada nemli bir fonksiyon grrler (Andersen ve Taylor, 2006: 62).

detler bir grubun davran standartlarn olutururlar ve gnlk yaam ynetirler. rfler ise adetlerden daha katdrlar.

Resim 3.4 Evlilik ncesinde adet olan kna gecesi Kaynak: http://www.forumd as.net/genelbilgiler/gelenekselkoy-dugunleri97081/

rfler ise detlerden daha katdrlar. Genelde etik ve ahlaka ilikin davranlar kontrol ederler. rnein yasal ve dini emirler, bakalarn ldrmenin, elerin birbirlerini aldatmalarnn yasaklan gibi. Esasnda yasalar, rflerin formalletirilmi, yazl hale getirilmi biimleridir. rflere kar gelinmesi ciddi bir cezalandrmay gerektirir. Dnyann birok lkesinde olduu gibi lkemizde de cinayet, vatan hainlii, ocua iddet uygulamaya kar gl rfler yer alr. Bu rfler resmi normlar eklinde kurumsallatrlmlardr (Schaefer, 2010: 63). Normlar toplumda dl ve ceza ile gvence altna alnrlar. Yani norma uygun olan bir davran dllenirken uygun olmayanlar cezalandrlr. dl ve cezalar resm veya gayri resmi biimde de olabilir. rnein hrszlk yapan bir kiinin mahkemelerce, ceza hukukuna gre cezalandrlmas resmi bir cezalandrmayken ayn bireyin toplum tarafndan dlanmas, ona i verilmemesi ise informal bir cezalandrmadr. Bazen kzdmz bir insana tebessm etmemek, konumamak bile gayri resm bir cezalandrmadr. Baz normlar toplumun her bireyi iin geerliyken bazlar baz bireyler iin geerli, dierleri iin deildir. Hemen hemen btn toplumlarda geerli olan ve yasak olan bir norm, bir insan ldrmedir. Ancak bu norm baz gruplar, rnein polisler iin geerli deildir. Polisler veya gvenlik gleri belirli durumlarda, girdik-

68

Davran Bilimleri-I

leri silahl atmalarda bir kimseyi ldrebilir veya kendini koruma amacyla silah kullanabilir. Normlar, toplumsallama sreci ierisinde renilir ve birer alkanlk halini alrlar. Birey ounlukla bir norma uyduunun farkna dahi varmaz, otomatik olarak onu uygular. Toplumun birer yesi olarak ocuklarmza kendi toplumumuzun standartlarna gre doru olan retir ve onlardan bunlara uymalarn bekleriz. Her toplumun sahip olduu normlarn nem dereceleri de farkllk gsterir. Baz normlar bir toplumun devamll iin daha nemliyken bazlar bu kadar nemli olmayabilir. rnein yemek yerken azn aprdatan veya arkadalarna kaba davranan bir kiinin inedii norm nemli bir norm ihlali deildir. Ancak vatanna ihanet eden bir kimsenin inedii norm daha byk bir ceza ile karlar. Bylece normlar yoluyla toplumun kontrol bir lde gereklemektedir. nk, normlar geerli klan cezalandrma ve dnlendirmedir. Ceza yoluyla istenmedik davranlar ortadan kaldrlrken, dllendirme ile istendik davranlar pekitirilir ve bu davranlarn gelecekte tekrarlanma olaslklar artar. Normlar gndelik faaliyetlerimizi dzenler ve bize rehberlik ederler. Hatta normlar ihlal edilmeden biz onlarn norm olduklarnn farkna bile varmayz. rnein konser bileti alrken insanlarn kuyrukta beklemesinin bir norm olduunu, ancak birisi bir bakasnn nne geip bilet almaya kalknca anlarz. nk, burada kuyrukta bekleme normu ihlal edilmitir. Normlar toplumdan topluma farkl olduu gibi, ayn toplum iinde de zaman zaman deiebilirler. rnein 1950lerden nce evlilik ncesi cinsel ilikiler genler arasnda ok yaygn deilken bu tarihlerden sonra Bat toplumlarnda bu tr ilikilerde byk patlama olmutur. Normlarn kabul de zamanla, ekonomik, sosyal ve politik koullarn deiimiyle farkllaabilmektedir. Yine Amerika Birleik Devletlerinden rnek verecek olursak, 1960lara kadar resmi normlar beyazlarn baka rktan insanlarla evlenmelerini yasaklamaktayd. Her rk kendi rkndan bir kiiyle evlenebilmekteydi. Ancak, son 50 yl iinde bu tr normlar tamamen kaldrlm bir durumdadr. Deime sreci iinde tek ebeveynli ailelere sklkla rastlanld gibi, ayn cinsiyetten insanlarn evliliine de hogr ile baklmakta ve msaade edilmektedir (Schaefer, 2010: 64).
SIRA SZDE

SIRA SZDE Toplumun devamlln salayan normlara rnek veriniz. det ve rflerin toplumun devamllna katklar nelerdir?
D Deerler N E L M

DNELM
Deerler bir toplum iinde yaayanR U S O insanlarn iyiyi, doruyu, gzeli, uygun olan veya yanl, irkini, uygun olmayan belirledii ortak DKKAT dncelerdir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Bir toplumun kltrn renmek demek o toplumu bir arada tutan, ideal olan S R U prensiplerini, Oahlak standartlarn ve arzu edileni belirleyen deerlerini bilmek demektir. Bir baka deyile, toplumun arzulad yaamn ne olduuna ilikin fikirleri renmekA o toplumun deerlerini oluturur. Baz deerler ok belirgin DKK T iken, baz deerler daha geneldirler. rnein salk, sevgi, demokrasi ve eitlik bu tr genel deerler arasndadr. Elbette bir toplumun yelerinin hepsi bu deSIRA SZDE erleri paylamayabilir. Parlamento tartmalarnda veya seim zamanlarnda bu tr paylalmayan deerleri fazlasyla grebiliyoruz. Deerler, o kltrn insanlarnn davranlarn etkileyerek bakalarnn davranlarn deerlendirmede bir AMALARIMIZ kriter veya standart grevi grrler. Bu adan deerler, normlar ve yaptrmlar birbirleriyle yakndan ilikilidir. rnein bir kltr, evlilik kurumunu nemli bir deer olarak alglyorsa, elerin birbirlerini aldatmalarn yasaklayan normlar koK T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

69
SIRA SZDE

yabilir veya boanmay zorlatran kararlar alabilir (Schaefer, 2010: 65). Ayn ekilde eitime zel arlk veren bir toplum, eitimi kolaylatran ve yaygnlatDNELM ran normlara arlk verebilir. Bir kltrn deerleri deiebilir ancak bunlarn ou bir insann yaam boyunca nispeten dzenli ve kolay deimeyen bir biimdeS yer U O R alr. Toplumsal anlamda toplumun byk ounluunca paylalan deerler yaammzn en nemli paralardr. Sosyolog Robin Williams, (1970) yapt aratrmada DK AT Amerikada yaygn bir biimde paylalan deerleri aratrmtr. KBunlar arasnda en ne kanlar; Baar SIRA SZDE Yeterlilik Zenginlik AMALARIMIZ Vatanseverlik Eitlik Bilimin stnl K T A P Dine ballk gibi deerler olmutur. Ancak, hemen ifade edelim ki bu deerler btn Amerikan toplumunca, 307 milyon insan tarafndan, ayn lde paylalan deerler deildir. TELEVZYO Bu tr bir liste toplumun mill karakterini ortaya koymas asndan N nem tar (Schaefer, 2010: 65). Dnya Deerler Aratrmasnn sonular iin http://www.worldvaluessurvey.org internet NTERNET sayfasn inceleyebilirsiniz. Zamanla baz deerlerin nemi artarken bazlarnn azalabilir veya yerine yeni deerler ortaya kabilir. Ancak unutulmamas gereken olgu her toplumun deerlerinin kendine has olmasdr. Bireyler zamanla bu deerlere ters debilir veya deer atmalar ortaya kabilir. Toplumsal ve ekonomik koullarn deimesiyle toplumsal yapda meydana gelen deimeler o yapya uygun deerleri ortaya karmakta ve bu deerlerin benimsenmeleri artmaktadr. rnein 1960 ve 1970li yllarda dnyada tasarruf deeri nemli olurken, ekonominin deimesi ile artk tketim toplumu olmamz nedeniyle tasarrufun yannda halk tketime ynlendirmek nemli bir deer olarak paylalmaktadr. Bugn evremizde yer alan byk alveri merkezlerinin byle bir deeri pekitirdiini ve halk tketmeye ynlendirdiini syleyebiliriz. Ayn ekilde evre, vcut sal, mahremiyet (privacy) gibi deerler de giderek n plana kmakta ve medyada paylalmaktadr. Son yllarda zellikle kiilerin zel hayatnn gizliliine nem veren mahremiyet (privacy) deeri de giderek nem kazanmakta, en ok da ihlal edilen deerler arasnda gzkmektedir. zellikle, lkemizde bankaclk sektrnn gelimesi ve terrn yaygnlamas insann zel hayatna olan mdahaleyi giderek artrmtr. Amerikada da zellikle 11 Eyll 2001 tarihli terrist saldrdan sonra Amerikan hkmeti ald baz kararlarla, mahkeme iznine gerek kalmadan insanlarn hayatlarn gzlem altna almaya balam ve Federal Aratrma Brosu (FBI) hkmete desteklenerek insanlarn salk, ktphane, rencilik ve telefon kaytlarna girerek bilgi toplamtr (Schaefer, 2010: 66).
SIRA SZDE lkemizde toplum yaamn deimesiyle beraber sizce hangi deerlerin giderek nemi artm, hangilerinin ise nemi azalmtr, rnek veriniz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

70

Davran Bilimleri-I

KLTREL FARKLILIKLAR
nsanolu kltr sayesinde iinde yaad evreye uyum salar. Her toplumun kltr kendine zg birtakm niteliklerden oluur. Sahip olduumuz norm ve deerler btn, herhangi bir kltrde ayn ya da benzer bir biimde olmayabilir. rnein Amerikallar istridyeyi severek yerler ama salyangoz yemezler. Franszlar salyangoz yer ama ekirge yemezler. Zulular ekirge yer ama balk yemezler. Museviler ise balk yer ama domuz eti yemezler. Hintliler domuz yer ama dana eti yemezler. Ruslar ise dana eti yerler ama ylan yemezler. inliler ylan yer ama insan yemezler. Buna karlk Yeni Gine de yaayan Yale Kabilesi yeleri ise insan etini ok lezzetli bulurlar. Grld gibi kltrel farkllklar o kadar geni bir biimde yer alrlar ki her toplumda ayn biimde ortaya kan bir norm bulmak imkansz lde zordur. Bugn dnya yznde yaayan yaklak 6 milyar insan belirli bir biyolojik tr olan Homosapiense aittir. Buna ramen insanlar arasndaki farkllklar bizleri bazen artmakta, zmekte, rahatsz etmekte bazen de hayran brakmaktadr. Bu farkllklara yle bir gz attmzda bunun yaam biimi ile ilgili olduunu gryoruz. rnein inliler cenaze trenlerinde beyaz elbise giyerlerken Avrupal insanlar siyah giymektedirler. inliler 4 rakamn uursuz bulurken, ngilterede yaayanlar 13 rakamn uursuz kabul ederler. nsanlarn birbirleriyle karlatklar zaman pme detleri vardr. Bu da kltrler arasnda byk farkllk gsterir. Avrupada birok insan halk arasnda birbirlerini pebilir, buna karn inliler gizlice prler, Franszlar halk arasnda iki kere prler (yani iki yanandan bir kere perler) Belikallar ise kere yanaklarndan perler, buna karn Nijeryallar hi pmezler, Ruslar ise erkek erkee dudaklarndan perler. lkemizde de erkek erkei iki yanandan per, ancak kadnlar ok yakn olmadka plmezler. Evlenme trenlerine baktmzda da farkllklara rastlarz. Kuzey Amerikada iftler dn sonras birbirlerini per, Koreliler kar karya gelerek dizlerinin zerine eilirler, Kamboyada ise damat gelinin yanana burnu ile dokunur. Dnya yznde ne kadar ok seyahat edilirse bu tr farkllklara o kadar ok rastlyoruz (Macionis ve Plummer, 1997: 98). Ksaca hepimiz ayn biyolojik trden olmakla birlikte, insanolu bu dnyada birbirinden son derece farkl dnce, fikir, yaam biimlerine, farkl nezaket, kabalk, gzellik, irkinlik, doru ve yanl standartlarna sahip olmaktadr. Bu tr farkllklar kltr kavram iinde dile getirilmektedir. Bu farkllklar baz toplumlar iin doru ve deerli, bazlar iin ise aptalca fikirlermi gibi grlr. Ancak toplumlar yakndan tandmz zaman kltrn de kalplam olduunu grrz. rnein gelenekler birbirlerini destekleyerek birbirlerine uyumlu olurlar. Bir gelenekteki deiiklik, dier gelenekleri de etkiler ve deimeye neden olur. Toplumbilimciler bu olaya, yani kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde birbirlerine balanmasna kltrel birleme (entegrasyon) adn vermektedir. Kltrleraras farkllklar kadar kltr iinde olan eitlilikler de kltr asndan nem tar. Bunlar ok eitli olmakla beraber temel farkllk, iindeki norm ve deerlerde yatar. Kltr iindeki farkllklar geleneksel, endstrilememi toplumlarda daha az; endstrilemi, gelimi toplumlarda daha oktur. Geleneksel toplumlar bilindii gibi kk, yelerinin benzer iler yapt, benzer biimde yaad, benzer deerlere sahip olduu toplumlardr. Bu nedenle de kltr deimeleri yavatr. Modern toplumlar ise byk, farkl nfuslarn yaad, bireylerin farkl meslekleri yapt toplumlar olmalar nedeniyle deimeye daha aklardr ve kltr farkllklar daha youndur. Ancak, ne kadar farkllk olursa olsun yine de her kltr tesadfi ele-

Kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde birbirlerine balanmasna kltrel birleme denir.

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

71

mentlerin oluturduu bir btn deildir. Kltr bir birlemedir, her paras birbiriyle anlaml btnler oluturur ve birbirini tamamlar bir nitelik tar. imdi bu temel farkllklara deinelim.

Baskn Kltr
Sosyolojide iki temel kavram kltrleraras farkllklar anlamada bizlere yardmc olur: baskn kltr ve alt kltr. Baskn kltr formu (dominant culture), o toplum iindeki temel kurumlardan en ok destei alan ve temel inan sistemlerini oluturan kltrdr. Baskn kltr bir toplum iindeki tek kltr olmamakla beraber, toplum iindeki insanlar tarafndan o toplumun kltr olarak inanlan ve ounluun paylat kltrdr. Sklkla baskn kltr o toplum iindeki dier kltrlerin standart olarak saptad ve yarglad kltrdr (Andersen ve Taylor, 2010: 64). zellikle gelimi ve kompleks toplumlarda tek bir baskn kltr belirlemek veya izole etmek ok zordur. Genelde orta snfn paylat deerler, eitli alkanlklar ekonomik kaynaklar baskn kltr oluturur. Bu kltr, o toplumun televizyon kanallar, moda endstrisi, modern Avrupai gelenekler, rnein fast food zincirleri, profesyonel spor takmlar tarafndan desteklenen ve ayn zamanda da bunlardan etkilenen kltrdr. Ancak, bu kltrn deerlerini paylamayan, birok alt kltrlerin olduunu gzden uzak tutmamak lazmdr.
Baskn kltr, toplum iindeki en gl gruplarn sahip olduu kltrdr.

Alt Kltr
Amerikadaki rodeo kovboylar, emekliler, ak denizlerde petrol platformlarnda alanlar, eteler, uyuturucu bamllar sosyologlarn deyimiyle birer alt kltrdr. Alt kltrler, iinde bulunduu toplumun bir paras olup kendilerini dier gruplardan ayran zgn deer farkllklar olan gruplardr. Dier bir deyile, baskn kltr iinde yaayan, kendine zg niteliklere sahip kltrlerdir. Alt kltr yeleri toplumdaki ortak kltr nemli lde paylamasna ramen gndelik yaam iinde farkl inan, pratik ve tarzlar kabul ederler (Gkalp, 2009: 103). Toplumlar byyp karmaklatka alt kltrlerin says da artmaktadr. Alt kltrleri oluturan eitli biim ve yollar mevcuttur. Genelde alt kltrler ya o kltrn bir parasnn karlat bir sorundan dolay veya sahip olduu bir imtiyaz nedeniyle oluurlar. Bazen ortak bir ya (genlik, yallk), blge (Alpler), etnik bir kken (Bonaklar, Ermeniler, spanyol kkenli Amerikallar), meslek (itfaiyeciler, AKUT yeleri), zr (iitme ve grme engelliler) gibi nedenlere dayal olarak da alt kltrler oluabilir. Baz alt kltrler ortak bir hobiyi paylatklar (hackerlar), bazlar da toplum dna itilmelerinden dolay (uyuturucu bamllar, hkmller) alt kltr olutururlar (Schaefer, 2003: 72). Alt kltr yelerinin dier alt kltrlere etnosentrik tutumlar vardr. Yani kendi alt kltrlerini yceltip dier kltrleri aalarlar. Alt kltrler arasndaki farkllklar arttka bu gruplar arasndaki atmalarn derecesi de artar.
SIRA kltr Alt kltrlere sizler de evrenizi izleyerek rnekler bulunuz ve neden altSZDE olarak nitelediinizi belirtiniz.
Alt kltr, bir eit kltr gruplar olup deer ve normlar baskn kltrden farkl olan kltrlerdir.

SIRA SZDE

Kart Kltr

DNELM

DNELM
Deer, norm ve yaam biimi asndan iinde yaad S O R U kltre ters den tutum ve davranlar ieren kltrler kart kltr adn alr. DKKAT

Kart kltr bir alt kltr olup deer, norm ve yaam biimleri asndan iinS O R U de yaanlan kltre ters den tutum ve davranlar ierir. Bu gruplar toplumun sahip olduu, hatta gurur duyduu norm ve deerleri reddederek kart tutum ve davranlara sahiptirler. rnein bugn Amerikada yaygn olarak Agrlen Hare DKK T
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

72

Davran Bilimleri-I

Yksek kltr, insan yaratclnn estetik mkemmellik ile zde olan en st dzey rneklerine iaret eder (Gkalp, 2009: 105). Toplum iinde zel bir yaam biimi, zevkleri ve alkanlklar olan kk bir elit grubun sahip olduu kltre yksek kltr denilir.

Krishna Hareketi bu tr bir kart kltrdr. nk hem din hem deer hem de yaam biimleri ve giyinileri asndan iinde yaadklar kltrn deerlerine zt bir tutum iindedirler. Kart kltrler zellikle genler arasnda yaygn olarak grlr. nk yirmi yanda bir gencin yeni kltrel standartlara uyumu daha kolayken altm yanda bir insann yeniliklere uyumu kolay deildir. Yallar, iinde yaad baskn kltre artk etnosentrik duygularla balanmlardr. Ayn ekilde kart kltre bir rnek de 1960l yllarda grlen hippiler verilebilir. Bu gruplarda o yllarda yaygn olan baz kltrel deer ve normlara kar karak hmanizm, bar, ak, romantizm gibi temel deerlere arlk vermiler, yeni slogan, giyim, kuam biimleriyle toplumun benimsenen tutum ve davranlarna ters dmlerdir. Eer bir alt kltr bilinli ve belirgin bir biimde yaad baskn kltrn norm ve deerlerine kar kyorsa bu kart kltr olarak adlandrlr. Ayn ekilde, 11 Eyll 2001 tarihindeki saldrda Amerikallar kendi kltrleri ierisinde yaayan bir terr rgtnn varln kart bir kltr olarak nitelendirmilerdir (Schaefer, 2010: 60). Terrist hcreler dnyann her tarafnda sadece o lkenin dnda yaayan gruplardan deil, o lkenin iinde yaayan ancak politikalarn paylamayan kart kltrlerinde desteini alarak acmaszca tahmin edilemeyecek blge ve yerlerde eylemlere giriebilmektedirler. Tpk spanya ve 2005 Temmuz aynda Londrada metro istasyonuna ve bir ift katl otobse konulan bombalarn patlatlmas rneinde olduu gibi. Bu patlamalarda 49 kii yaamn kaybetmitir.

Yksek Kltr ve Popler Kltr

Kltr iindeki birok farklln temeli toplumsal snflara veya snfsal farkllklara dayanr (Macionis ve Plummer, 1997: 111). Gerekten gnlk konumalarda kltr kavram sofistike sanat biimlerini rein, klasik edebiyat, mzik, dans ve resmi ifade eder. niversite hocalarn, film ynetmenlerini, koreograflar kltrl insan biiminde ifade ederiz. nk, bunlar yaamlarnda sanata dkn, sanatla i ie olan insanlar olarak dnlr. Bir toplumun ya da kltrn estetik olan, en gzel ya da parlak rnlerini yksek kltr olarak nitelendiriyoruz.

Resim 3.5 Yksek kltrn rneklerinden biri olan binicilik sporu Kaynak: http://www.baskf.or g.tr/haber/binicilige -ilgi-artiyor.html

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

73

Bunun kart olan, byk halk kitlelerinin benimsedii yaam biimi, zevkler ve elence trlerini daha aa veya daha deersiz bulabiliriz. rnein ve Mozartn mziini daha kltrl, buna karn, herhangi bir rock mziini ise daha aa, kltrsz olarak niteleyebiliriz. Veya iyi restoranda piirilen yemei, sokak kftecisinden; bir polo oyununu, pinpon oynamaktan daha iyi grebiliriz. Bylece, baz kltrel kalplar baz insanlara uygun grrken bir gruba ise uygun gremiyoruz. Veya bu kalplar, bu insanlar tarafndan kabul grmemekte ve benimsenmemektedir; rnein televizyon seyretmek, maa gitmek, aile aktivitelerine katlmak, piknie gitmek, zgara kfte piirmek, macera filmleri seyretmek, arabesk mzik dinlemek. te bu tr halk kitlelerinin benimsedii, topumun byk ounluunca kabul gren kltr kalplarna popler kltr diyoruz. Ancak hemen ifade edelim ki bu ayrm yapmak her zaman kolay deildir. nk baz gruplar iki grup ierisinde yer alp iki trl yaam biimini ve kltr kalplarn paylaabilirler. Her iki kategorideki insanlarn da birbirlerinden ok farkl ynleri olabilir. kinci olarak yksek kltr yaygn veya popler kltrden srf elit bir grubun, paraya, gce ve prestije sahip olan bir snfn kltrdr diye stn grebilir miyiz? rnein keman, halk mzii enstrman olan sazdan daha stn bir alet olarak deerlendirmek mmkn mdr? Hayr, nk her enstrmann alnd yer ve mzik trne gre stn olan nitelikleri vardr. Popler kltr byk lde kltr endstrisi rnlerinden oluur. Bu anlamda geni halk kesimlerinin tketimi iin retilen ve yaygn olarak tketilen bir kltrdr. Ksaca, toplumda byk ounlukla tarafndan beenilen ve tercih edilen kltrdr (Gkalp, 2009: 106). Bir toplumda yaarken grdmz, duyduumuz, sevdiimiz ve benimsediimiz eyler toplumun popler kltr ile ilgilidir. Popler kltr, yaadmz gnlk hayattr. Bu kltr; sporu, mzii, hobilerimizi, televizyonu, sinemay, kitaplar, dergileri kapsar. nk gnlk yaantmz anlamlandran gerekte bu saydklarmzdr. Popler kltr ayn zamanda bizi gemie balayan bir aratr. Bizi birbirimize balayan, bizim iin nemli olan insanlar, yerleri, tarihimizi anlaml klan ve yaama balayan bir aratr. rnein Trk kltr iin Zeki Mren, Bat kltr iin Elvis Presley ok nemli mzisyendirler. Bu popler kltrn iki hretli insan bizleri elendirmede nemli iler baarmlar ve arklar yllarca dudaklarmzdan dmemi, kulaklarmzdan kmamtr. 1996da Zeki Mrenin, 1977de ise Elvisin lmnden beri sanatlarn kasetleri ve cdleri artarak satlmakta ve insanlar onlar dinlemeye devam etmektedirler. Hatta bu kiilerin hayatlar birer sinema ve tiyatro eseri olarak sergilenip halka tantlmaktadr.
Resim 3.6 Popler kltrn rneklerinden biri futboldur.

74

Davran Bilimleri-I

Her toplumun popler kltr kendine zgdr. rnein, Japonlarn popler kltrn Manga denilen komik el kitaplar olutururken, Rusyada vatandalarn en sevdii ey televizyon dizileridir. lkemizde de Muhteem Yzyl, yle Bir Geer Zaman ki, Fatmagln Suu Ne?, Adn Feriha Koydum gibi diziler farkl toplumsal kesimlerin yaam tarzlarn, mcadelelerini, aklarn anlatarak izleyicileri televizyon bamls yapmaktadr. nsanlarn bu dizleri izlemelerinin temel nedeni ise dizi kahramanlar ile benzer bir yaam biimi paylamalar, kendinden bireyler bulmalar veya yaadklar hayattan kamalar olabilir. nsanlar bu dizlerle skc, stresli korkutucu olan sosyo-politik yaamdan bir trl ka yolu bulmaktadr.
SIRA SZDE

Popler kltrmz oluturan dier kltr kalplar sizce neler olabilir? Nedenleri ile SIRA SZDE aklaynz.
D N E L DER PARAMETRELER: KLTR OKU KLTRN M VE KLTR BOLUU KAVRAMLARI

DNELM S O R U

Kltr oku

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Bize aina olmayan bir kltrel evreye girdiimizde kendimizi yolunu arm, DKKAT belirsizlik ve korku iinde hissederiz. Bu durumdaki bir birey kltr oku yayor demektir. rnein bir Trk indeki bir restorana gittiinde aina olduu yemekSIRA yemeklerin veya mnlerin kpek veya domuz etinden yaplmas ler yerine, zel SZDE onu aknlk ierisinde brakabilir. Ayn ekilde 1961de Almanya ile Trkiye arasnda yaplan i gc anlamas ile almak zere bu lkeye giden iilerin yaaAMALARIMIZ dklar durumlar, kltr oku kavramyla aklanabilir. nk bu insanlar hi alk olmadklar bir evre, din ve dil kalplar, davran ve yemek tarzlaryla karlam ve buraya uyum Asalamakta ciddi glkler yaamlardr. 2011 ylnda 50. yldK T P nmn yaadmz bu olay Sirkeciden Almanyaya kalkan bir trenle tekrar hatrlanm ve o yllarda Almanyaya gidenler yaadklarn tekrar anmsamlardr.
TELEVZYON

T E L E VResim 3.7 ZYON

Almanyaya almaya giden iileri E T N T E R N uurlama

NTERNET

Kaynak: http://www.haber50.com/almanyaya-ikinci-goc-dalgasi-yolda534038h.htm

DNELM S O R U
3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

DNELM S O R U

75
DKKAT

Hemen hepimiz bir dereceye kadar yaadmz kltr olduu gibi kabul edip iselletirdiimiz iin, baka kltrlerin bu kalplara uymadn grdmzde SIRA SZDE bundan rahatsz oluruz (Schaefer, 2010: 60). Ancak gerek olan ey, bize gre uygunsuz olanlarn o kltr asndan son derece normal olan gerekler ve yaam biimi olarak kabul grmesidir. Fakat bizim kltrmze ait baz kalplarn da o klAMALARIMIZ trde ok yarattn unutmamak gerekir. Faruk en (editr) 50. Ylnda G T.C. Kltr ve Turizm Bakanl K T A P 2011. eitYaynlar, li akademisyen, gazeteci ve sanatnn Trklerin Avrupaya gn deerlendirdii bu kitapta, Almanyada yaayan Trk gmenlerin karlatklar sosyal, kltrel, dinsel, etnik TELEVZYON ve dilsel problemler irdeleniyor.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Kltr Boluu veya Kltrel Gecikme

Kltrn deien toplumsal koullara uyum salamasnda yaananEboluk veya NTERN T gecikmeleri William Ogburn (1886- 1959) kltr boluu veya kltrel gecikme (cultural lag) eklinde adlandrmtr. Ogburn, burada deime srecinde ortaya kan uyumsuzluk durumlarna dikkat ekmeye almtr. Ona gre maddi kltrde meydana gelen deiiklikler belirli bir gecikmeyle manevi kltr tarafndan (hukuk, tre, gelenek, grenek vs.) takip edilirken arada bir boluk domaktadr (Gkalp, 2009: 112). rnein amzda klonlamann baarl bir biimde yapldn hatta insanlarn bile klonlanabileceini bilmemize ramen, insan yaamna ilikin kltrel deerlerin buna kar kmas ve diren gstermesi kltr boluu ile aklanmaktadr (Andersen ve Taylor, 2006: 75). zellikle maddi kltrn teknoloji boyutundaki deiiklikler kltrel gecikmenin arpc bir biimde grlmesini salar. Buna bir baka rnek bilgisayar sularndan da verebiliriz. Trk Ceza Kanununda bilgisayar sularna ilikin zel maddelerin zamannda karlmamas bu sutan mahkm olanlarn ok az bir ceza ile kurtulmalarn salam olabilir.
NTERNET

ETNOSANTRZM VE KLTREL RLATVZM Etnosantrizm

Etnosantrizm, kiinin kendi kltrn temel almas ve dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesi veya yarglamasdr. Kltr taassubu veya ben-merkeziyetilik eklinde de bilinen bu kavram, sklkla kendi kltrn yceltme veya baka kltrleri kmseme, tekiletirme ya da aalama eklinde kendini gsterir. nsanolu belirli bir kltrde doar ve yaamn srdrr. Bakalarnn kltrn tanmad iin kendi norm ve deerlerini stn grr. Her kltrde insanlar kendi ahlak anlaylarn, evlilik biimlerini, giyim kuamlarn, gzellik anlaylarn, dierlerine gre daha doru ve kesin olarak yarglarlar. rnein boks ve grei en iyi spor, boa greini ise vahet olarak nitelendiren gr etnosantrik bir dncedir. Kendi kltrmzde kedi ve solucan eti yenmez. Bu bize gre hem bir vahet hem de iren bir durumdur. Baka bir toplumda ise st iilmez ve dana eti yenmez. Bu ise bize gre bir aklszlk rneidir. te bu da bir etnosantrik grtr. Bu tr grler zellikle dier toplumlarla sk bir iliki iinde yaamayan, yani onlardan izole olan geleneksel toplumlarda yaygn olarak grlr. AnEtnosantrizm bir kltr bir baka kltrn standartlar asndan yarglamak veya bir takm eyleri belirli bir grubun bak asndan grme alkanldr.

76

Davran Bilimleri-I

cak, modern toplumlarda da bu tr yaklamlara rastlanmaktadr. Bunun en byk nedeni insann kendi kltrn yansz olarak deerlendirememesinden gelmektedir. Bu gr karlkl anlay ve hogry reddeder. Hemen hepimiz iinde yaadmz grubun doru, uygun hatta dier gruplara stn olan niteliklere sahip olduunu retilerek yetitiriliriz. Sosyolog William Sumner (1906) iinde yaadmz grubun her eyin merkezi olduunu, dier gruplarn ise kendimizi deerlendirdiimiz referans gruplarn oluturduunu syler. Etnosantrizmin hem olumlu hem de olumsuz ynleri vardr. Olumlu yn grup yeleri arasndaki grup balln arttrmasdr. Olumsuz ynnde ise zararl ayrmclklara neden olup bakalarn kmsemeye ve dlamaya iten davranlara yol amasdr (zkalp, 2011: 97). Bu nedenle kendi kltrmz bizler iin ne kadar anlaml ve deerliyse baka kltrlerin de onlara yeleri iin o kadar deerli ve anlaml olduunu dnerek hareket etmek ve onlara empati ile yaklamak ben merkeziyetiliin bir zm olarak grlebilir. Gnmzde bir tr etnosantrik gr olan ise Avrupa merkezcilik yani eurosantrizm olarak ortaya kmaktadr. Bu kavram ise Avrupal olmayan tarih ve kltrleri ve Avrupa dndaki toplumlar Avrupa lkelerinin (Batnn) standartlar asndan deerlendirmek veya yarglamaktr. Elbette bu grn de kendi iinde sakncalar bulunmaktadr. Bunlar arasnda: Avrupa dndaki toplumlar aa olarak grmek, dlamak veya deersiz olarak nitelemek, Asya ve Afrika toplumlarnn kendi iinde gstermi olduu tarihi ve sosyal geliimleri grmemezlikten gelmek; aalamak ve onlarn geliimlerini Avrupal akademisyenlerin bak as ile yarglayp Avrupadaki geliimlerin yaylmas biiminde deerlendirmek, saylabilir (http: rac.sagepub.com/content/31/4/1.extract).

Kltrel Rlativizm
Kltr yine o kltrn yaps iinde deer yarglarn kullanmadan tanmaya ve anlamaya kltrel rlativizm diyoruz.

Her kltrn kendi iinde nemli ve deerli olduu dncesi bizi kltrel rlativist ya da kltrel grecelilik olgusuna getirir (Gkalp, 2009: 115). Her deer ve norm, o kltr iin anlamldr veya anlaml paralardan oluur. Bu gr her eyin iinde yaanlan kltre gre anlalp yarglanmas gerektiini ileri srer. Ayn ekilde her kltrel uygulamann ahlaki adan kabul edilemeyeceini ancak insanlarn neden bu ekilde davrandklarnn yaadklar kltr incelendikten sonra anlam kazanacan ifade eder. rnein baz Orta Dou lkelerinde ve Gney Dou Afrikada her yl 2 milyon gen kz, bayan snneti veya klitoral snnet denilen bir gelenein etkisiyle byk aclar ekmektedir. Herhangi bir anestezi uygulanmadan ve baz kalifiye olmayan insanlar tarafndan yaplan bu uygulamaya insan haklar dernei ve feminist rgtler byk tepki gstermelerine ramen, bu uygulama zellikle bekretin ok nemli bir deer tekil ettii bu lkelerde kza eyiz verilebilmesi iin gerekli bir uygulama olarak grlmektedir (Toubia and Izett, 1998; Amnesty International, 2004).

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

77
Resim 3.8 Avustralya Yerlileri: Aborijinler Kaynak: http://www.dusunc egezgini.com/Aborij inler.htm

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P Yazar Marlo Morgann Aborijinlerle yaad deneyimleri nce etnosantrik daha sonra kltrel rlativist bak asyla ele ald kitap: Bir ift Yrek bir dnem ok okunan kitaplar listesinde ilk sralar alm, bir baka deyimle popler kltrn bir TELEVZYON paras olmutur.

K T A P

TELEVZYON

Batnn kltrel bak asndan ise bu tr bir uygulama kadna kar iddet uygulamadan baka bir ey deildir. Birok feminist rgt bunu durdurmak iin ulusNTERNET lararas almalar yapmaktadr. te yandan bunun durdurulmas pratii Bat kltrnn bir baka kltr zerinde bask kurmas biiminde grlerek eletiri de almaktadr. Bu ztlklar henz zmlenmi deildir. Her ne kadar bu uygulama bizim kltrmz asndan vahet biiminde grlse de, o kltrde bir anlam tamaktadr. O kltre gre geerlidir. Bu nedenle bunu vahet olarak nitelemek acaba o kltr asndan ne kadar dorudur? Bu nedenle bu uygulamann dayanm olduu kltrel deerleri anlamadan bunu vahet olarak deerlendirmek yanl olabilir. Elbette byle bir dnce bu uygulamay hakl karmaz ancak, en azndan neden uygulandn anlamamza ve aydnlanmamza yardmc olur (Andersen ve Taylor, 2006: 58). Kltrel rlativist gr bylelikle kltr oluturan paralarn nasl uyumlu hle geldiini, o paralar aa veya yksek olarak grmeden yani deer yarglarlmz kullanmadan anlamak demektir. Ancak oumuz bu tr bir anlay tam olarak uygulayamyoruz. nk kltr anlamak iin taktmz gzlk bize hep kendi dorularlmzn haklln gstermektedir. Bu ekilde kltrel rlativizm bu gzl deitirmemizi, her zaman hakl olmadmz, bakalarnn kltrlerine de saygl olmamz iaret etmektedir. Trkiyeden ii olarak Almanya bata olmak zere eitli Bat lkelerine giden birok SIRA SZDE Trkn bu lkelerde yaadklarn bir kez de etnosantrizm ve kltrel rlativizm kavramlar asndan deerlendiriniz.
DNELM S O R U

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

78

Davran Bilimleri-I

KLTREL DEME VE DEME KAYNAKLARI

nsanolu iin en nemli gerek, Hereyin geici olduu, her eyin deitiidir. Dinozorlar bile bundan milyonlarca yl nce bu dnyada var olmular, gnmzde ise ancak fosilleri kalmtr. Acaba insanlk bir milyon yl daha varln srdrebilecek midir? Hi kimse bilemez. Kesinlikle syleyebileceimiz ey kltre olan ballmzn srd ve yaadmz srece insanolunun srekli bir deiim iinde olacadr (Macionis ve Plummer, 1997: 112). Eski kltr kalplarnn bir boyutundaki deime, kltrn dier paralarnn dnmn ve bakalamn gerektirir. rnein, kadnn i gcne katlp alma hayatna girmesi aile yaamnda ciddi paralel dnmlere neden olmutur. Kadnn ekonomik zgrlne kavumas aile iindeki statsn etkilemi, aile iinde saygnl artm, eleri ile anlaamayan kadnlar bylece boanma imknna kavumu ve dnyada boanma oranlar artmtr. Boanma oranlarnn artmas dnya zerindeki tek ebeveynli ailelerin oranlarnn artmasn etkilemi, ocuklar sadece anne ve babalaryla yaamak zorunda kalmlardr. Kadnn zgrle kavumas ve gelir sahibi olmas ayn zamanda ileri yataki evlilik oranlarn da ykseltmitir. Ayn ekilde alma yaamna giren kadn, istedii insanla tanarak severek evlenme olaslna kavumu ve dnya zerindeki ayarlanm, anne baba tarafndan dzenlenmi evlilikler giderek azalmtr. Grld gibi, bir deime beraberinde birtakm dnmleri de birlikte getirmitir. Esasnda kltr, toplum iinde tutucu bir gce sahiptir. Bir nesil sahip olduu gelenek ve grenekleri mmkn olduunca muhafaza ederek baz deerleri yeniden dzenleyerek gelecek nesillere aktarr. Sklkla insanlar kltrel deiime kar karlar nk alm olduklar yaam biimlerinden, yerleik kalplarndan kolay vazgemek istemezler. Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi her ey deitii gibi kltr de deiir. Kltrel deiimi etkileyen nemli kaynak vardr. Bunlar: Toplumsal koullar Keif ve icatlar (discovery and invention) Yaylma (diffusion) dr. Deimenin nemli bir nedeni toplumsal koullarn deimesidir. Ekonomik faktrler, nfus art veya azalnda gzlemlenen deimeler ve dier dnmler deiimi etkilemektedir. rnein bir lkeye dardan gelen gmen nfusun artmas farkl kltrlerin yaama biimleri, dil ve inan farkllklar mevcut kltrel yapy etkiler. Bu, radyo ve TV yaynlarndan, alveri merkezlerinde satlan mallarn eitlerine kadar farkllklar yaratr. Beenmeyip burun kvrdmz eylere zamanla alr ve benimseriz. catlar ve keifler yaamamz kolaylatrarak bizleri bilmediimiz eylerden haberli klar. Telefonun 1876da G. Bell tarafndan icad, uan 1903 ylnda bulunuu, kinci Dnya Savanda radarn kefi insanlarn yaamnda inanlmaz kolaylklar getirmitir. Bugn modern bir mutfakta kullandmz bulak makinalar, mikrodalga frnlar, meyve skma, hamur kartrma makinalar zellikle alma hayatndaki kadnn iini kolaylatrarak i ykn hafifletmektedir. Son yllardaki belki de en byk bululardan biri bilgisayarlardr. Bilgisayarlar ve internet teknolojisi bilgiye ulamamz kolaylatrarak istediimiz bilgileri saniyeler ierisinde ekranmza tamaktadr. zellikle, bundan yirmi yl nce geni yer turtan, ilk bulunduklar zaman byk bir salonu kapsayacak kadar byk olan bu aletler dizst ve tablet bilgisayarlar haline dnm giderek arlklar azalm ve yaammza byk kolaylklar getirmitir. Teknolojik keiflerin hzna yetimek ok hzl ve di-

Kltr statik deil, dinamik bir olgudur. nsanlarn fiziksel ve toplumsal evredeki deimelere gstermi olduu tepkiler sonucu geliir ve farkllar (Schaefer, 2010: 75).

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

79

namik olmas nedeniyle zorlam, bu nesiller arasnda byk farklar ortaya karm, bir nesil bir nceki neslin dnyasn anlayamaz hle gelmitir. Birok kefin altnda yatan ey, bilimsel aratrmalardr. letmelerin aratrma ve gelitirmeye ayrdklar zaman ve parann artmas, beraberinde yeni keifleri de ortaya karmaktadr. Dnyada zellikle tp konusunda yaplan bulular, cerrahi yntemleri, nleyici tp hizmetleri ve insan vcudunun bilinmeyen ynlerinin kefedilmesi, hastalklarla daha etkili bir mcadeleyi ve tedaviyi beraberinde getirmektedir. Kltrel deimeye neden olan nc faktr, yaylmadr. Yani ortaya kan yeniliklerin ok ksa srede bir toplumdan bir topluma geerek kullanm alan bulmas ve yaygnlamas, deiimde nemli bir nedendir. amzda iletiim teknolojilerinin byk bir hzla geliimi bir buluun veya bir olayn saniyeler ierisinde dnyada duyulmasn hzlandrmaktadr. Bu nedenle her yeni bulu geni bir blgeyi ve kullanm alann kapsayacak bir biimde hzla yaylmaktadr. Hatta dnyada global bir kltr olumaktadr, diyebiliriz. Bugn Batda grdmz, yediimiz, itiimiz seyrettiimiz her ey dnyann her yerinde olmaya balamtr. Bir anlamda dnya klmekte ve bir kresel kye dnmektedir. Bugn internet ve televizyon olmak zere medyann krsel dzeyde kapsama alan tahminlerin tesindedir. Reklamlarn izlediimiz, Coca Cola, Nike, Leviss, Burger King, Mc Donalds, Hotpoint gibi rnekler bile bu hzl yaylm iin yeterlidir. Kresel markalarn bu hzl yaylm ve baars genel olarak Bat, zel olarak da Amerikann egemenliindeki bir kltrn kresellemesine iaret etmektedir. Kresel kltrn gelimesi ekonomi ve tketim temelli bir kltrn yaygnlamasn hzlandrmaktadr. Dnyada baz gruplar ve kltrler byle bir ayrma kar karak direnmekte ve kendi etnik ve kltrel kimliklerini korumak iin mcadele vermektedirler.

80

Davran Bilimleri-I

zet
AM A

Kltr ve kltrn zelliklerini, kltrel farkllklar ve kltrel birleme kavramlarn tanmlamak. nsanolu gelimi beyin yaps sayesinde yaamda canl kalp bir kltr yaratabilir. Kltr, bir toplumda yaayan insanlarn btn rendikleri ve paylatklarn kapsayan bir kavramdr. Davran bilimlerinin inceledii hemen her ey bir kltr tarafndan biimlendirilir. Zamanla kltrn koyduu kurallar bizim bir paramz hline gelir. Kltrn be temel zellii vardr. Bunlar: Paylalr. Kaltsal deildir, renilir. Olduu gibi kabul edilir. Semboliktir, dil araclyla tanr. Yer ve zamana gre deiir. Gnmzde her toplumun kltr kendine zg niteliklerden oluur. Gnmzde yaklak 6 milyar insan farkl yaam biimleri ile farkl kltrlerin yesidirler. Her bir kltr bir arada tutan norm, deer ve diller birbirinden farkllklar tar. Bu farkllklar baz toplumlar iin doru ve deerli bazlar iin ise aptalca fikir ve dnceler olarak grlr. Ancak toplumlar yakndan tandmzda kltrn de kalplam olduunu grrz. Kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde birbirlerine balanmasna kltrel birleme denir. Kltr bir birlemedir ve her paras birbiriyle anlaml btnler oluturur. Kltr oluturan deer ve norm kavramlarn aklamak. Kltr, norm ve deerlerle bir anlam kazanr. Norm, yaptrm olan yerleik davran kurallardr. Deer ise hangi toplumsal davranlarn iyi, doru ve istendik olduunu belirten paylalan lt veya fikirlerdir. Deerler bylece kltrel yaantmza rehberlik ederler. Alt kltr, kart kltr, baskn kltr, popler kltr, yksek kltr ve kltr oku kavramlarn aklamak. Alt kltr bir eit kltr gruplar olup deer ve normlar farkl olan kltrlerdir. Yani baskn kltr iinde yaayan kendine zg niteliklere sahip kltrlerdir. rnein genlik, yallk ve et-

nik kken gibi. Kart kltr de bir alt kltr olup deer, norm ve yaam biimleri asndan iinde yaanlan kltre ters den, benimsenmeyen davranlar ierir (Hippiler gibi). Baskn kltr ise toplum ierisindeki en gl gruplarn sahip olduu kltr demektir. Baskn kltr toplumun ounluunca paylalan kltrdr. Toplumda byk halk kitlelerinin benimsedii, toplumun byk ounluunca kabul gren kltr kalplarna ise popler kltr diyoruz. Popler kltr, kltr endstrisi rnlerinden oluur ve bir lde halk tarafndan tketilen kltrdr. Spor, mzik, televizyon ve sinema gibi. Toplum iinde zel bir yaam biimi, zevkleri ve alkanlklar olan kk bir elit grubun sahip olduu kltre yksek kltr denilir. Kltr oku ise bize yabanc olan, aina olmayan bir kltre girdiimiz zaman hissettiimiz duygular ve aknlktr. Etnosantrizm ve kltrel rlativizm kavramlarn tanmlamak. Bunlar kltrn kendi iindeki farkllklardr. Etnosantrik gr bakalarnn kltrn bireyin kendi kltr asndan deerlendirmesi demektir. Kltrel rlativist gr ise kltr kendi kalplar iinde anlamak, nyargl olmamak demektir. Kltrel deime ve deimeyi etkileyen faktrleri aklamak. Dnyada her ey deitii gibi kltr de dinamik bir kavram olmas nedeniyle srekli deimektedir. Eski kltr kalplarnn bir boyutundaki deime, kltrn dier paralarnda da dnm ve bakalam salar. Kltr insann fiziksel ve toplumsal evredeki deimelere gsterdii tepkiler sonucu geliir ve farkllar. Kltr deiimini etkileyen nemli kaynak: Toplumsal koullar, Keif ve icatlar ve Yaylmadr.

AM A

A M A

A M A

A M A

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

81

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kltrn zelliklerinden biri deildir? a. Kltr paylalr. b. Kaltm yoluyla geer. c. Olduu gibi kabul edilir. d. Semboliktir. e. Yer ve zamana gre deiir. 2. nsanlarn deneyimlerini, fikirlerini ve bilgilerini aklamada yardmc olan en nemli kltr unsuru aadakilerden hangisidir? a. Deer b. Norm c. Gelenek d. Dil e. Jestler 3. Kltrn belirledii yerleik davran kurallarna ne ad verilir? a. Deer b. Kurum c. rf d. Norm e. Kanun 4. Formal normlar aadakilerden hangi biimde ortaya kar? a. Hikayeler b. Riteller c. Kanunlar d. Giyim kuam tarzlar e. Adetler 5. Kiinin kendi kltrn temel gsterge olarak alp dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesine ne ad verilir? a. Kart kltr b. Etnosantrizm c. Kltr oku d. Kltr boluu e. Kltrel birleme 6. Normlar adet (folkways) ve rfler (mores) eklinde snflandran sosyolog aadakilerden hangisidir? a. M. Weber b. R. Dahrendorf c. E. Durkheim d. A. Comte e. W. G. Sumner 7. Bir grubun davran standartlarn oluturan ve gnlk yaam yneten kltr kalb aadakilerden hangisidir? a. det b. rf c. Gelenek d. Deer e. Yaptrm 8. Normlarn renildii srece ne ad verilir? a. Kreselleme b. Endstrileme c. Toplumsallama d. Kurumsallama e. Gruplama 9. inde bulunduu toplumun bir paras olup kendilerini dier gruplardan ayran zgn deer farkllklarn olan kltrlere ne ad verilir? a. Baskn kltr b. Popler kltr c. Yaygn kltr d. Kart kltr e. Alt kltr 10. Toplum iinde zel bir yaam biimi, zevk ve alkanlklar olan kk bir elit grubun sahip olduu kltrn ad nedir? a. Alt kltr b. Kart kltr c. Popler kltr d. Yksek kltr e. Halk kltr

82

Davran Bilimleri-I

Yaamn inden
Kltr oku: Yanomam Kabilesi Alminyumdan yaplan motorlu bir tekne amurlu Orinoca nehrinin sularn yararak Gney Amerikann youn tropikal yamur ormanlarna doru dzenli bir biimde ilerlemektedir. Bu botun iinde olan antropolog Napoleon Chagnon gn sren bir yolculuun ardndan, dnyann teknolojik olarak en ilkel kabilelerinden biri olan Yanomamlerin yaad bu blgeye varmak zeredir. Aa yukar 12. 000 Yanomam dank bir yerleim iinde Brezilya ile Venezuella arasndaki snr blgesinde yaamaktadr. Bu kabilelerin yaam bizim yaantmzla karlatrlamayacak lde farkldr. Bu kabilelerin insanlar zerlerine neredeyse hibir ey giymez, elektrii olmayan, herhangi bir ulam aracnn bulunmad, modern hayatn rnlerinden uzak bir yaam srmektedirler. Geleneksel silahlar ise sadece avlanmada kullandklar ok ve yaydr. Bu kabilenin d dnya ile ilikileri hemen hi yoktur. Bu nedenle Chagnon onlara ne kadar yabancysa, onlar da Chagnona o kadar uzak ve yabancdr. leden sonra saat 2:00ye doru Chagnon neredeyse ulamak istedii yere ular. Son derece yakc gne ve nemli hava neredeyse dayanlmaz bir haldedir. Antropologun elbiseleri terden srlsklamdr. Yz ve elleri ise etraftaki eitli bceklerin srmas nedeniyle imi durumdadr. Ancak, nadiren bir insann yaayaca bir tecrbeyi yaayp hi kimseye benzemeyen bu insanlarla yzyze gelecei iin heyecan iindedir. Chagnonun kay Yanomam kynn kysna yanarken kalbi hzl biimde arpmaktayd. Yaknlardan birtakm sesler ve faaliyetlerin varl hissedilmekteydi. Chagnon ve rehberi tekneden inip kyn ilerine doru ilerlemeye baladlar. Kye doru aalarn altndaki allardan zorlukla yrmeye alrken durduruldular. Chagnon bundan sonra neler olduunu u ekilde dile getirir: Kafam kaldrp etrafma baktmda nefesim kesildi. Aa yukar 12 neredeyse plak, ter iinde garip adamlar oklar yaylarna taklm bir vaziyette bize bakyorlard. Byk miktarda yeil ttnden yaplm bir yapkan alt dilerinin ve dudaklarnn arasnda yerletirilmiti. Bu onlar daha korkun gsteriyor, burun deliklerinden akan yeilimsi smks madde yere damlyor, gslerine yanaklarna yapyordu. Ayn anda aa yukar bir dzine a kpek bacaklarma saldryor etrafmda dairler iziyor ve beni yiyecekleri yemek olarak gryorlard. Elimdeki deftere sarlarak, aresiz ve ackl bir biimde ylece dondum kaldm. Daha sonra ryen bitkilerin kokusuna benzer iren bir koku ve pislik nedeniyle neredeyse kusacak hale geldim. Gerekten ok korkmutum. Bu onlar ziyarete gelen, dost olmaya alan, birlikte yaamaya abalayan bir kimseye kar nasl bir karlamayd? (Chagnon, 1997: 11-12). ok kr kabile yeleri rehberi tandlar ve silahlarn indirdiler. En azndan o gn leden sonray onlarla birlikte geirebilecekti. Chagnon aresizlii nedeniyle aknlk iindeydi. Bu yer yaklak bir buuk yl boyunca onun evi olacakt. Kendine insan kltr yerine niye fizii semediini dnd. Kaynak: Macionis ve Plummer, 1997: 100.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d Yantnz yanl ise Kltrn zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr Oluturan Paralar: Dil, Norm ve Deerler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etnosantrizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Normlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Alt Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yksek Kltr ve Popler Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz.

3. d 4. c 5. b 6. e 7. a 8. c 9. e 10. d

3. nite - Kltr ve Kltrel Deime

83

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kltr ve toplum genelde ayr bir biimde tanmlanmakla birlikte aralarnda youn bir iliki vardr. Kltr olmayan bir toplum olmayaca gibi, toplum da insanlardan olutuu iin kltrn oluabilmesi ve geliebilmesi iin topluma ihtiya vardr. Ancak toplumlarn gelitike ok kltrl bir yapya ulatn unutmaynz. Trk toplumunun gelenek, grenek, det ve inanlar onun kltrel yapsnn olutururken rnein, Dede Korkut Hikyeleri, Nasreddin Hoca fkralar gibi, btn bunlarn halk tarafndan nesillerin nesile aktarldn unutmaynz. Sra Sizde 2 Dnya hakkndaki grlerimizi etkileyen ey kullandmz dildir. Kullandmz dilin kelime gramer yaps dnyamz alglamada nemli bir rol oynar. Dil kelime hazinesi gelitike daha iyi iletiim kurar, dnyay daha iyi anlarz. Evet katlyorum. Sra Sizde 3 Uymak zorunda olduumuz tm kanun, anayasa, ynetmelik ve yaptrmlar buna rnek verilebilir. En basiti, trafik kurallar; bunlara uyulmad iin her yl binlerce can kayb oluyor. det ve rfler geleneklerin devamn salayarak toplumda informal bir dzen oluturur. nsanca yaamay bunlarla reniyoruz. Sra Sizde 4 Salk, temizlik, kendini gelitirme, evre, tek elilik, bilim, baar gibi deerler nem kazanmtr. Tutuculuk, banazlk, ar milliyetilik, bilimd kalma, silah tutkunluu gibi deerlerin nemi azalmtr. Sra Sizde 5 Mahalle eteleri, dilenciler, evsizler buna rnek oluturabilir. nk, bu toplumun temel deerlerini paylamalarna ramen, kendine zg bir yaam biimi hatta argo bir dilleri bulunur. Sra Sizde 6 Televizyondaki bilgi yarmalar, yeni kan popler bir sanatnn cdsi, Topkap Mzesi buna rnek olarak verilebilir. nk bizlerin yaamn doldurur, onlarla mutlu oluruz. Sra Sizde 7 Bu iiler oradaki kltre yabanc olduklar iin her grdkleri ve yedikleri onlara ters gelmi ve bu kltr etnosantrik bir bakla deerlendirmilerdir. Zamanla o kltrle birlikte yaaynca o kalplarn ok da yanl olmadn anlayarak, onu kltrel rlativist bak asyla o kltre uygun kalplar olarak benimsemilerdir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Amnesty International (2004). website: www.amnesty.org. Andersen, L. M., Howard F. Taylor (2006). Sociology, Thomson Wadsworth. Chagnon, Napoleon A. (1997). Yaunomamo! The Fierce People, 5th edi. New York: Holt, Rinehart and Winston. Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar, (ev. . elik) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Edgar, E ve P. Sedgwick (2007). Kltrel Kuramda Anahtar Kavramlar, (ev. M. Karaahan) stanbul: Alm Kitap. Eurocentrism (http://rac.sagepub.com/contenet31/4/1.extract) Gans, H. J. (1999). Popler Kltr ve Yksek Kltr, (ev. E. Onaran ncirliolu) stanbul: YKY Yaynlar (2005). Gordon, Raymon G. Jr. (2005). Ethnologue: Language of the World, 15 th ed. Dallas, TX: SIL International. Gkalp, E. (2009). Kltr Sosyolojiye Giri, iinde (edi. Nadir Suur) Eskiehir Anadolu niv. AF Yaynlar No: 1031. Harding, S. G. (1998). Is Science Multicultural? Postcolonialism, Feminism and Epistomologies, Bloomington IN: Indiana University Press. Macionis, John J. and K. Plummer (1997). Sociology, (Global Introduction) Prentice Hall Europe. zkalp, E. (2008). Kltr Davran Bilimlerine Giri, iinde (ed. E. zkalp) Anadolu niv. AF Yaynlar No: 722. zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Giri, Ekin Kitabevi. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12 th edition, McGraw Hill, International Edi. Sumner, William G. (1906). Folkways, New York: Ginn. Toubia, Nahid and Susan zett (1998). Female Genital Mutation: An Overview, Geneva: World Health Organization.

4
Amalarmz
Aile Birincil Grup ekirdek Aile Grup

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Global anlamda aileyi tanmlayabilecek, Aile yaplar hakknda bilgi sahibi olup, ekirdek ve geni aileyi tanmlayabilecek, Sosyolojik kuramlarn aileye bak alarn aklayabilecek, Aile ve evlilik biimlerini tanmlayabilecek, Gnmz aile yapsndaki farkllklar ve boanmann neden ve etkilerini aklayabilecek, Toplumsal grup ve grup trlerini tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Boanma D Grup Grup

indekiler
ALE KAVRAMI VE GLOBAL BR BAKI ALE YAPILARI VE TRLER ENDSTRLEME SREC VE EKRDEK ALE LKS ALE KURUMUNU AIKLAYAN SOSYOLOJK KURAMLAR EVLLK BMLER VE ANALZ GNMZ ALESNDE FARKLILIKLAR TRK TOPLUMUNDA ALE YAPISI TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TRLER GRUP TRLER

Davran Bilimleri-I

Aile ve Toplumsal Gruplar

Aile ve Toplumsal Gruplar

ALE KAVRAMI VE GLOBAL BR BAKI
Aile btn dier kurumlar iinde en eski ve en temel kurumlardan biridir. Btn toplumlarda her birey bir aile grubunun iinde doar, orada yaar, kendi toplumunu tanr ve onun bir paras olarak hayatn srdrr. Aile ve evlilik biimleri gemiten gnmze her kltrde farkllaarak karmza kar. Hatta ayn toplum iinde bile farkllklara rastlanr. Ancak, btn bu farkllklara karn aile hemen her kltrde mevcuttur. Bu nedenle aile evrensel bir kurumdur. Dnyann gelimi lkelerinde byk bir grup insana nasl bir ailede yayorsunuz sorusunu sorduumuz zaman acaba nasl cevaplar alrz? Birou boanm bir aileden geldiklerini sylerken, bir ksm tek ebeveynli bir aileden, bir ksm ise ebeveynlerinin ikinci evliliklerinden olan ocuklar olduklarn syleyeceklerdir. Hollanda, Danimarka, sve gibi baz lkelerde e cinsel evliliklere msaade edilirken, geleneksel bir aileye sahip kltrlerde de bu tr evliliklere scak baklmamaktadr. Ayr cinsten olan anne ve babalarn biyolojik ocuklar onlarla ayn evi paylaabilmektedir. Dnyann bir baka blgesine baktmz zaman, rnein Tibette bir kadnn birden fazla erkekle evlilik yaptn, buna karn Madagaskarda erkein birok kadnla evlenebileceini grmekteyiz. Btn bu rnekler kltrden kltre farkllklar yanstmaktadr. Ancak aile, toplumsal bir kurum olarak her kltrde mevcuttur. Bunun da tesinde ailenin kompozisyonunun, akrabalk ilikileri ve otorite kalplarnn evrensel olduunu syleyebiliriz (Schaefer, 2010: 313). amzda aile kavram o kadar farkllam bir durumdadr ki artk ideal aile dediimiz babann darda alp evin ekmek parasn kazand, annenin evde ocuklar ile ilgilendii ve ev ilerini yapt kltrel bir norm olan aile yaps giderek deimektedir. zellikle Batda az sayda aile bu normu paylamaktadr. Gnmzde aile yeni deiimlerle ve biimlerle karmza kp geleneksel yapdaki ailelerle rekabet etmektedir. Yani ailede bir kii alp gelir salamakta veya ounlukla kar-koca birlikte alp yaam mcadelesi vermektedir. Toplumsal yapda olan deimeler aileyi de etkilemekte, onlar bask altna alp farkl aile trlerinin olumasna neden olmaktadr. Aile kurumunun insanlarn yaamnda ve ilikilerinde son derece nemli bir etkisi vardr. oumuz bize sevgilerini veren, her trl sorunumuzu paylaan bir aileden geliyoruz. Bu aile yaps yelerine devamllk, koruma ve bakm salamaktadr. Bilindii gibi dnyaya yeni gelen bir bebek ok zayf ve bakma muhtatr. Dnyaya en ilkel gelen canl olmas nedeniyle insan yavrusunun yaamn srd-

86

Davran Bilimleri-I

rebilmesi, aile iinde grd bakm ve scakla baldr. Bu iki temel fonksiyon, yani neslin devamlln salama ve onlar topluma kazandrma, ailenin vazgeilmez grevleri arasndadr. Gnmzde aile insann mutluluunun en nemli bir paras olarak grlrken zaman zamanda yelerine mutluluktan ok znt veren bir kurum olarak da grlebilmektedir. Aile ii atmalar, kadna ve ocua iddet bunun en gze arpan rnekleridir. Gnmzde aile ilikileri insann zel ve mahrem bir alann oluturmakla beraber, ailenin bir kurum olmas nedeniyle kamusal bir alann da parasn oluturur. nk, kamusal politikalar aileyi dorudan veya dolayl bir biimde etkileyebilmektedir. Ayn ekilde aile yaam da insanlarn dier kurumlar iindeki davranlarna etki edebilmekte, mutluluunun veya mutsuzluunun ve stresinin nedenini oluturabilmektedir. Aile yaam bugn aka birok yerde, politikadan i dnyasna, mahkeme salonlarndan mutfak ve oturma odalarna kadar her yerde tartlmaktadr (Andersen and Taylor, 2006: 391). Sosyologlar aileyi tanmlarken onu bir toplumsal kurum olarak ifade ederler. Toplumsal deimelerin aileyi nasl etkilediini ve ailenin de toplum iindeki bireylerin deneyimlerini nasl farkllatrdn incelerler. Genelde insanlar ailenin en ok aile yelerinin kiilikleri tarafndan ekillendirildiine inanrlar. Bireylerin kiilikleri aile ilikilerini etkilerken, kiilikleri de aile iinde yaadklar deneyimlerle biimlenir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Aile bir toplumsal kurum olarak yerleik bir sosyal sistemdir ve srekli bir deiim gsterir. Ayn zamanda da deiime direnlidir. Hatta toplumsal deimenin en hzl olduu dnemlerde bile nispeten dzenli bir yap gsterir. Aile zerinde altmz zaman ailenin belirli kalplar iinde organize olduunu ve varln srdrdn grrz. nk, toplumsal kurumlar hergn yeniden icat ettiimiz eyler deildir. Toplum iinde yaayanlar bu kurumlara uyumlu gelimeler salad lde ortaya karlar. Bylece kurumlar bireylerin davran tarzlarn ekillendirir ve ynlendirirler. rnein lkemizde insanlarn hem eleriyle hem de kuma veya metresleriyle ayn evde yaamalarna veya ocuklarn ebeveynlerinden ayr yerde oturmalarna msaade edilmez. nk, bu toplumun aile yapsnn kurumsal etkisi byle bir uygulamaya onay vermez. Bylece kurumlar hem aile yapsn ekillendirir hem de aileden olan beklentilerimizi belirlerler. Aile, toplumdaki dier kurumlarla da sk bir etkileim ierisindedir. Kurumlar birbirleriyle bir sarmal olutururlar. Bir kurumdaki deime dier kurumlar da etkiler. rnein iinde yaadmz kresel krizi ele aldmz zaman ekonomideki deimelerin aileye de yansyacan ve bunun azalan istihdam oranlaryla kendini gsterdiini syleyebiliriz. nk irketlerin krize girmesiyle ilk bavuracaklar nlem ii karmak olmaktadr. Aile yelerinin istihdam statleri yani bir iinin olmas ve onun salad gelir bireyin aile iindeki pozisyonunu belirler. inden karlan aile yesinin geliri yok olduu gibi bu durum onun aile iindeki sosyal statsn de etkiler. siz kalan aile reisi, aile yelerinin taleplerini karlamada zorlanmasyla aile iinde atmalar ve sosyal dinamiklerde deimeler meydana gelir. Artk ocuklarnn ve einin gznde baba eski otorite ve statsn kaybedebilir. Ayn ekilde din deerlerdeki deimeler de aile davranlarn etkileyebilir. rnein ocuk says, evlilik, boanma, cinsel davranlar deien deerlerle farkllaabilir (Andersen and Taylor, 2006: 392). Grld gibi aile nedir eklinde sorduumuz bir soru farkl biimlerde karmza kmaktadr. Bugn birok insan aile denildii zaman dar bir anlayla evli olan iftlerin, evlenmemi ocuklaryla birlikte yaadklar kurum olarak anlamak-

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

87
Anne, baba ve evlenmemi ocuklardan oluan aileye ekirdek aile denmektedir.

tadrlar. Bu, sadece aile trlerinden bir tanesidir ve amzda en yaygn aile trdr. Sosyologlar bu aileye ekirdek aile adn vermektedirler. ekirdek aile denmesinin nedeni bu ailenin merkezi veya ekirdek bir rol stlenip daha byk aile gruplarnn olumasna verdii destekten dolaydr. Gerekten bugn kendi toplumumuzda da aile nedir denilince akla ilk nce byk ounluun tercihi olan bu tr aile gelmektedir. Amerikada en yaygn aile biimi boanmalarn artmasyla ortaya kan tek ebeveynli ailelerdir (Bureau of the Census, 1996; Mc Falls, 2003: 23). Aile iindeki akrabalk ilikileri ve akraba saysnn (rnein byk anne, byk baba, amcalar, halalar, torunlarn) artmas ve ayn evde oturmalaryla ortaya kan aileye ise geni aile (extended family) denilmektedir. Bu tr ailenin ekirdek aileye kyasla baz stnlkleri vardr. zellikle ailenin kriz durumlarnda lm, boanma, hastalk ve doum gibi hallerde aile yelerinin birbirlerine vermi olduu duygusal destek ve i paylam nedeniyle aile yelerinin zerindeki i yk azalmakta, bu da duygusal ball arttrmaktadr. Buna ilave olarak geni aile ekirdek aileye kyasla daha byk bir ekonomik birimi oluturmaktadr. Bu aile eer bir kk iletmeyi altryorsa (rnein bir iftlik veya market) her bir ilave aile yesi aileye ve iletmeye katk salad gibi, zarar da verebilir (Schaefer, 2010: 313). Ailenin iki yaygn biimine ksaca deindikten ve farkllklar grdkten sonra acaba aileyi nasl tanmlayabiliriz? Geleneksel olarak aile birbirine evlilik, doum veya evlat edinme yoluyla bal, birlikte yaayan, aralarnda resmi ve hukuki ilikiler olan, ocuk yetitirme ve dnyaya getirme sorumluluu olan, toplumca onaylanan cinsel ilikileri srdren ekonomik ve sosyal bir birimdir (Gough, 1984: 83-89). Hemen belirtelim ki her aile bu artlar tamayabilir. rnein boanma sonucu aile ayn evi paylamayabilir. Ebeveynler alma nedeni ile mevsimlik ileri iin ailelerini geici olarak dier aile yelerine brakp baka yerlere gidebilirler. Sosyal bilimciler bu farkllklar da gz nne alarak daha geni tanmlar da yapmlardr. Aile gnmzde daha geni anlamda birincil bir grup ve ekonomik bir biim olarak nitelendirilip birbirlerine grup bilinciyle bal grevleri arasnda birbirlerine ve ocuklarna bakm ve koruma salayan, aidiyet duygusu gelitiren ve bunu grup iinde koruyan bir birim eklinde de tanmlanr (Lamanna and Riedmann, 2003: 10). Grld gibi aile, tanmlanmas g bir kavramdr. En genel anlamda aile kan, evlilik ve evlat edinme yoluyla iliki halinde olan ve genellikle ortak bir mekn paylaan toplumsal bir birimdir (Bozkurt, 2008: 260). Ailede evlilik ve kan ba, hem anne babalarn ocuklarna kar sorumluluklarn hem de elerin birbirlerine kar ykmllklerini garanti altna alr. Bu nedenle elerin birbirlerine ve ocuklarna kar baz grevleri bulunur. Bu grevleri yerine getiren aile gelecek asndan baarl olur. Evlilik treni bunu resmiletirir ve ailenin meru ocuklar yapmalarna izin verir. ada anlamda ailenin oluabilmesi iin evlilik kurumuna ihtiya vardr. iftlerin aile oluturabilmeleri, meru ocuklar dnyaya getirebilmeleri evlilik denilen kurumla gerekleir. Baka bir deyile evlilik, iftlerin ocuk yapmak ve yetitirmek iin karlkl olarak yaptklar toplumca onaylanan bir szlemedir. Evlenme; kar ve kocann birbirleri, ocuklar, akrabalar ve genel olarak toplum karsndaki haklarn, devlerini ve ayrcalklarn tanmlayan resmi kurallardan meydana gelir. Her aile akrabalk ilikileri iersinde yaamn srdrr. Aile; evresi eitli biimlerde ilikide bulunduumuz amca, day, teyze, hala, enite, baldz, bacanak gibi akrabalk ve hsmlk sistemiyle sarldr. Geleneksel tarm toplumlarnda bu ilikiler daha youn iken, kentsel yapda gittike zayflamaktadr. Bireyler birbirlerini lm, ni-

Geni aile, anne, baba, ocuklar ve yakn akrabalarn birarada yaadklar aile tipidir.

Aile, bireylerin sosyal ilikilerinin gerekletii evlilik, kan ba veya soy-sop ilikilerine dayal bir sistemdir.

Evlilik bireylerin cinsel ilikilerini merulatran ve toplumca onaylanan bir szlemedir.

88

Davran Bilimleri-I

an, evlilik gibi belirli gnlerde grebilme hatta birbirleriyle tanma olana bulmaktadrlar. ada endstriyel yaam bu tr ilikileri kstlayc bir rol oynamaktadr. Akrabalk ilikileri de kltrler arasnda byk farkllklar gsterir. Baz toplumlarda ok elilik bir norm olarak ortaya karken, baz toplumlarda evlilik ebeveynler veya ara bulucular tarafndan dzenlenerek yaplr (Croll, 1995). Akrabalk ilikileri yelere sk sk belirli sorumluluk ve ykmllkler verir. Bir yakn akrabamzn snnet veya evlilik trenine katlamadmz zaman znt ve pimanlk duyarz. Bir lde kendimizi akrabalarmza kar sorumlu ve yardma hazr hissederiz. Her ne kadar bu konuda zgr olsak da bu sorumluluklar yerine getiremediimiz zaman zlrz. Bu adan akrabalk ilikileri kltrel adan renilip yani biyolojik veya evlilik yoluyla belirlenmez. nsanlar bu ilikilerin nemini yaayarak, hissederek renirler. Ayrca zorla da benimsetilemez.
SIRA SZDE

Aile ve akrabalkSZDE SIRA arasndaki ilikileri yaadnz aileyi rnek alarak deerlendiririz.
DN LM Aile, yap olarakEen genel biimde kk veya ekirdek aile; byk veya geleneksel aile kavramlar ile snflandrlabilir. ekirdek aile; yap olarak anne, baba ve evli olmayan ocuklardan oluur. Bu tr aile modeli ehir ailesi, modern aile, aS O R U da ve demokratik aile terimleri ile de anlr. ekirdek ailenin en nemli zellii yeleri arasnda ok yakn ilikilerin olmasdr. Her ye dierlerinin mutluluu iin DKKAT her trl zveriyi gsterebilir. Gereinde cann verir, hatta organlarn ocuklarnn yaamas iin balayabilir. Bu tr ailenin ye says snrl ve azdr. Kk aiSIRA kuaktan olumas, bu ailenin snrl bir geliim eilimine sahip ollenin sadece ikiSZDE duunu gstermektedir. Balangta sadece evli iftlerden oluan, sonra ocuk says arttka nfus bakmndan gelien, ocuklarn yetiip i sahibi olmalaryla ve AMALARIMIZ evden ayrlmalaryla balang noktasna dnen bu aile modelinin geliimi snrl olmaktadr.

DNELM
ekirdek ailenin en nemli zellii yeleri arasnda ok S O R U yakn ilikilerdir ve her ye bir dierinin mutluluu iin her trl zveriyi gsterir. DKKAT

ALE YAPILARI VE TRLER

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

ekirdek Aile

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ekirdek aile, modern sanayi toplumlarnn zelliidir. Bu toplumlarda ekirdek ailenin egemen Voluunun nedeni, mlkiyet, hukuk, bireysel mutluluk ve herkesin TELE ZYON kendi hayatn yaamak istemesi gibi temel toplumsal idealler; corafi ve toplumsal hareketlilik gibi alanlara yansyan bireysel felsefenin gelimesidir (Kongar, 1999). Bireyin karlaabilecei beklenmedik sorunlarla ilgilenmek, devletin grevleri N T E birey arasna girmi, R N E T ailesine eskisi kadar bal ve muhta olmaktan kmtr. Bu aile tipinde dayanma, ok byk lde ana-baba ile ocuklar arasndaki arkadala ve elerin birbirlerine olan ballna dayaldr. ekirdek aile iindeki dayanma, ocuklarn aile iinde bulunduu yllarda daha canldr. Daha sonra, arkada gruplarnn corafi ve toplumsal hareketliliin etkileriyle ocuklar aileden uzaklanca dayanma da azalmaktadr. Akrabalk ilikileri, ana baba soyu akrabalarn byk bir arlk tamad ya da her iki taraf akrabalarnn da eit olarak tannd bir sistemde, kar ve kocann ana-babasnn ailesi, ekirdek aile zerinde bir hak iddia edemezler. ekirdek aile, kar ve kocann ana-baba ailesinin yannda olmayan yeni ve bamsz bir yerde kuruludur. Fiziksel uzaklk, ana baba ailesinin ekirdek aile zerindeki etkisini daha da azaltr. E seimi elerin kendi kararlarna baldr. Evlenme ya elerin kendi kendilerini geindirebilecek, ekonomik bamszlklarn kazanabilecek yata olmalar ile snrldr.

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

89

ekirdek aile, kadn erkek eitliine nem verildii bir yapya sahiptir. Birok uygulamada bu eitlik hukuki yaptrmlarla desteklenmesine karn, erkein ayrcalkl grnd baz konular hl sz konusudur. Ancak, kadn erkek eitlii giderek daha demokratik bir yapya doru ynelmektedir. Aile bu nedenle baskc deildir. yelerin dnce ve sz zgrlklerine yer veren hogrl bir aile tipidir. Ailenin her yesi kendine zg bir dnya grne sahip olabilir (zkalp, 2008: 113). Tpk geni ailenin ortaya knda olduu gibi ekirdek aile de ekonomik ve toplumsal koullarn ortaya kard bir aile biimidir. Bat toplumlarnda endstrileme ncesi aile ekonomik bir birimdir ve aile yeleri geni bir evde oturarak mallarn retim ve datmndan sorumludur. retim genelde aile iinde yaplr ve buna tm aile yeleri katlr. Her aile yesi bu aamada yaamsal bir neme sahiptir. Kadnlar ev ilerinden sorumlu olduu gibi erkek stnlnn egemen olduu bir toplumda ayn zamanda da toprakda cretsiz ii veya cretsiz hane emekisi olarak almaktadrlar. Erkek, kadn ve ocuklarn yaptklar iler farkl olmakla birlikte, bunlar ekonomik bir retim biimi olarak birbrilerine karlkl olarak bamldrlar. Endstrileme ile cretli emek ortaya km ve ekonomi aile ii retimden nakit paraya ve endstriyel retime bal hle gelmitir. Ailelerin geliri evin dnda allarak kazanlan crete bamldr. Zamanla erkek ailenin geimini salayan kii hline gelmi ve aile ise ona baml kiilerden olumutur. Bu ekilde babann veya erkein toplum iindeki yeri daha saygn bir hle gelirken, kadn endstriyel iletmelerde de erkee baml ve ondan daha dk cret kazanmtr. Bylece zellikle ii snf arasnda evde almayan bir ee sahip olmak imtiyazl bir durum hline gelmitir. Bir dier deyimle einin almasn gerektirmeyecek lde para kazanan kii nemli bir stat elde etmitir. Endstrilemenin bir dier sonucu ise aile ve i yerinin birbirinden ayrlmasdr. cretli emek, fabrikalarda veya piyasada almaya balaynca iilerin alma yeri haneden karak endstriyel yaama gelince bu ortam, kadna ikili bir sorumluluk yklemitir. Kadn bir yerde ev ilerini yrten cretsiz ev kadn, bir yanda da darda cretli alan ii hline dnp ikili bir rol stlenmitir. Kadnn aile iinde yerine getirdii birok grev grnmez hle gelince, aile ierisindeki stats de dmeye balamtr (Andersen and Taylor, 2006: 397). Bylece sanayileme ile birlikte aile yaps da ekirdek aile hline dnmeye balam ve endstrinin gereksinimlerini karlayacak bir duruma gelmitir. Ailenin iki boyutu vardr. Birincisi iinde doup yetitiimiz ailedir (Family of orientation). Bu aile bize bir ad, kimlik ve bir miras brakr. rnein annenizin ad, babanzn ad, babanzn meslei, yapt i gibi sorulara verdiiniz cevaplar, sizin doduunuz aileye ilikindir. Kimliinizi ve ait olduunuz yeri belirler. Bir de kendinizin evlenerek kurduunuz bir aile vardr. Bunu kendi abanzla oluturursunuz. Bu aile, evlenen iftlerin ocuk sahibi olmalar ile birlikte oluan ailedir (Family of procreation) (Henslin, 1997: 429).

Geleneksel Geni Aile

Geni aile; geleneksel aile, ky ailesi, eski aile, tarm ailesi kavramlaryla da tannr. Dier bir deyile bu ailenin yaps iinde bykanneler, babalar, amcalar, halalar, torunlar yer alr. Bu ailede akrabalk balar ok kuvvetlidir. Gelenek ve greneklere ballk temel bir kuraldr. Genellikle geimini tarmdan salayan krsal blgelerde yaygnlk gsterir. Baz toplumlarda anne stnl, baz yerlerde ise
Geni aile ayn at altnda yaayan ekonomik kaynaklarn paylaan ikiden fazla neslin bir arada bulunduu ailedir.

90

Davran Bilimleri-I

baba soyunun stnl grlr. En yal ye ailenin reisidir. Dier yeler onun otoritesine baldrlar. Geni aile toplumda devletin yapamad baz grevleri stlenerek tarm toplumunda byk bir nem tar. Ancak, zamanla kentleme ve endstrileme sreleri ile etkinlii azalr. Ogburn bu tr ailenin grevlerini u ekilde sralamaktadr: Biyolojik grev: Neslin devamn salamaktr. Ekonomik grev: Aile yeleri gereksinimlerini aile iinde karlamaya alr. Ekonomik bir i blm vardr. Gelir aile reisinde toplanr. Koruyuculuk: Aile yelerinin dtan gelecek maddi ve manevi zararlara kar korunmasdr. Psikolojik grev: Aile yelerinin davranlar, duygusallklar, aile yeleri arasnda sevgi bann kurulmas ile ilgili bir grevdir. Eitim: Eitim ve retim aile iinde yaplr. Belirli bir meslek dal iin ocuk aile iinde yetiir. Aile bo zamanlarn deerlendirmekle grevlidir. Dini grev: Dini bilgileri vermek aile byklerinin grevleridir. Prestiji salama: Byk aile, yelerinin toplum iindeki statsn belirler. Ailenin statsne ocuk da zamanla ortak olur. Bu aile tipinde aile, kiilerden nce gelir. Kiinin hareketleri, iinde bulunduu geni ailenin kontrolndedir (Gke, 1990: 217). Ailede yaayan yelerin zelliine bal olarak bu aile dikey veya yatay geni aile eklinde olabilir. Dikey geni aile; baba, oul, torun gibi kuan bir arada yaad bir aile modelidir. Evli oulun e ve ocuklaryla birlikte yaad bu aile zellikle lkemizde krsal kesimde olduka yaygndr. Yatay geni aile; btn akrabalk ilikilerinin yer ald aile tipidir. Ana, baba ve ocuklarn yan sra, bykanne, bykbaba, amca, hala, day, teyze gibi akrabalar bir arada yaar (Kayhan, 2010: 11). Geni ailenin iki nemli zel biimi birleik aile ve kk ailedir. Birleik aile (Joint Family) ana, baba, erkek ocuklarla evlenmemi kzlar ve evlenen oullarn eleriyle ocuklarndan oluur. Otorite en yal erkektedir, mlkiyet ortaktr. Hindistanda yaygn olarak grlen aile modelidir. Kk aile ise (Stem Family) Frederic Le Play tarafndan ortaya atlmtr. Bu aile, ana, baba, ocuklar, evlenmi en byk oul ve onun ailesinden meydana gelir. Baba ailenin reisidir. Baba ldkten sonra sorumluluk evli byk oula geer. Aile bir arada oturur dier kardeler, evleninceye kadar byk oula bal kalrlar.
SIRA SZDE

Geni ailenin modern yaantda yerine getirdii fonksiyonlarn neler olabileceini dSIRA SZDE nnz.
D NELM Geni aile sosyal tabakalamada yaygn olarak iki nemli katmanda sklkla grlr. Bunlardan birincisi kentsel blgede yaayan fakirler arasndadr. nk bu aileler birbirlerine ekonomik ve sosyal bir destek salayarak ayakta kalrlar. S O R U Burada akrabaln yerini yakn dostlar alabilir. Yani akraba olarak niteledikleri kimseler kan ba ile bal olmayan insanlar olabilir. Eer baz dostlar ailenin sosDKKAT yal desteine yakinen katlyorlarsa bu insanlar da ailenin bir paras olarak nitelendirilir (Stock, 1974). zellikle Amerikada siyahlar arasnda bu tr bir yardmSIRA SZDE lama sklkla grlr. Geni aile biimi ayn zamanda sosyo ekonomik skalann en st gelir gruplarnda da yaygndr. Belirli statye sahip zengin aileler genelde maliknelerde ya-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

91

ar. rnein, Amerikan eski bakanlarndan Kennedy ailesinin Massachusetsdeki malikneleri bir toplum merkezi olarak akrabalar bir araya toplayan bir fonksiyon grr (Baca Zinn and Eitzen, 2002). Elitler arasnda geni aile yaps aileden gelen zenginlii korumaya alrken fakirler arasnda ise ekonomik yaam salamaya, ailenin hayatta kalmasna katkda bulunur (Andersen and Taylor, 2006: 396).

ENDSTRLEME SREC VE EKRDEK ALE LKS

nsanolu, hayvan evcilletirmeye ve tarmla uramaya balamadan nce, toplumun ekonomisi avclk ve toplaycla dayanmaktadr. ekirdek aileler, srlerini besleyerek, sk sk yer deierek, devaml olarak bir yerde kalmamaktadr. Ancak hayvanlar evcilletimeyi ve topra srp, ekip bimeyi renmeleri ile artk srlerin arkasndan gitme gerei ortadan kalkm ve insanlar belli bir toprak paras zerinde yaama ve retme olana elde etmilerdir. Belirli bir arazi zerinde yerleme ve iftlikle ilgili etkinlikler, rnein topra ekip bime ok sayda insann bir arada yaama ve almasn zorunlu klmtr. Byle bir yaam tarz nceleri geleneksel geni ailenin varln ortaya karmtr. Ancak tarmdan endstriyel yaama gei ve endstriyel yaamn gerekli kld deimeler zamanla ailenin klmesine ve ekirdek bir yapya dnmesine neden olmutur. Krsal blgelerden daha iyi yaam ve alma artlarna ulamak amacyla balayan kente g, bir baka deyile corafi hareketlilik bu tr bir gelimeyi kolaylatrmtr. Daha nce kentsel blgelerde yaayanlar iin i deitirme veya baka endstriyel yerlere daha iyi olanaklar iin gitme, doal bir sretir. Ancak bu tr bir corafi hareketlilik aile yeleri arasnda mevcut ilikiyi etkilemi ve yelerin birbirleriyle olan grme ve birlikte olma sklklar giderek azalmtr. zellikle yakn akrabalar arasnda oluan bu tr uzaklklar zamanla ailenin klmesine veya izole olmasna neden olmutur. Hlbuki endstrileme ncesi, geni ailelerin nemli bir grevi yallara ve hastalara bakmaktr. Endstrileme ile birlikte oluan zel bakm evleri, hkmet programlar ve eitli sigortalar artk yal yelerin kendi ocuklarnn yannda yaamalarna gerek kalmadan varlklarn srdrmelerine yardmc olmutur. Artk aile yeleri birbirlerine eskisi kadar baml deillerdir. zellikle emeklilik hakkna ve belirli bir yallk gelirine sahip olanlar iin bu daha da geerlidir (zkalp, 2008: 116). Bylece endstrileme srecine bal oluumlar, ailenin klmesine ve kendi kendine yetecek bir dzeye gelmesine neden olmutur. Parsons, bu tr aileye izole olmu ekirdek aile adn vermektedir. Bu ailenin en nemli zellii endstriyel koullara ok iyi uyum salamasdr. nk aile nerede i varsa oraya gidecek ve herhangi bir kimseye bal kalmadan corafi hareketlilik imkanna sahip olacaktr. Her ne kadar endstriyel toplumlarda aile yeleri farkl yerlerde otursalar da, bu yeler aile ilikilerinde eskiden olduu kadar izole ve kopuk deillerdir. nk modern ulam aralar ve iletiim kolaylklar, aile yeleri arasndaki ilikileri kolaylatrmaktadr. Parsonsa gre izole olmu ekirdek aile ile endstri toplumundaki ekonomik sistem arasnda yapsal bir iliki vardr. nk, ekirdek aile yukarda da belirtildii gibi bu tr bir ekonomik sistemin (kapitalist retim tarznn) ihtiyalarn karlamak iin yaplanmtr. Endstri toplumundaki corafi hareketlilik, yalnzca akrabalk balarn zayflatmakla kalmam, aile tarafndan yerine getirilen ilevlerin birou kendi konularnda uzmanlam dier kurumlara aktarlmtr. rnein ailenin eitim fonksiyonu okullara, din fonksiyonu din kurumlara braklmtr. Bu nedenle aile kendi iinde ihtisaslam zel bir grevi yerine getirmektedir. O da ocuklarn ihti-

92

Davran Bilimleri-I

ya duyduu sevgi ve efkati onlara vermek ve ocuklarn toplumsallamasn salamaktadr. Ailenin ekonomi ve sanayileme ile ilikisi erevesinde kentsel ve krsal aile birbirinden farkllamaktadr (Karkner, 2009: 131). Akrabalar birbirlerinden ayr blge ve ehirlerde yaasalar da ulam ve iletiim kolaylklar bu ban ortadan kalkmasn veya zayflamasn engellemektedir. Ayrca metropolitan blgelerin gelimesi, niversite saylarnn artmas ocuklarn evden ayrlmalarn da zorunlu klmamaktadr. Gnmz ekirdek aile yeleri kendileri arzu ettikleri srece birbirleriyle iletiimlerini sklatrabilme olanaklarna sahiptirler. Yaplan aratrmalar da ebeveynlerin evlenmek isteyen ocuklarna eitli yardmlar yaparak bu ilikileri kuvvetlendirme yolunda aba harcadklarn gstermektedir. rnein, E. Litwak ailenin kldn, ancak geleneksel aile ilikilerinin modern kent toplumunda da geerli olduunu savunur. Bu nedenle bu tr aileye modifiye olmu geni aile adn verir.
SIRA SZDE

Kk ailenin lkemizde izole olmu bir yapya dnmesi sizce de geerli midir? Bu tarSIRA SZDE tmaya katlyor musunuz? Nedenleri ile aklaynz.
DNELM ALE KURUMUNU AIKLAYAN SOSYOLOJK KURAMLAR

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ailenin son S O R U karmak bir yapda olmas nedeniyle aileyi tek bir bak aderece sndan anlamak neredeyse imknszdr. Gerekten aile, deimenin ve dzenliliin kayna mdr? Aile, birbirleriyle uyumlu birtakm ilikilerin dzenli bir orgaDKKAT nizasyonu mudur yoksa farkl g ve atmalarn kayna mdr? Yeni aile trleri nasl ortaya kmakta ve insanlar bu ilikilerin aileyi ne ekilde etkileyeceini naSIRA SZDE sl tartmaktadrlar? Aile zerinde alan sosyologlar aileyi temel yaklam iinde ele almaktadrlar. Bunlar; fonksiyonalist, atma ve sembolik etkileim kuramlardr. Son ylAMALARIMIZ larda feminist bak as da sosyolojide giderek nem kazanmaktadr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Aile, her zaman toplum iinde nemli bir kurum olmutur. Aile iinde doup ortalama 20-25 yalarna kadar burada yaamakta ve temel zelliklerimizi kazanmaktayz. DahaE L E V Z Y evlenip kendi kurduumuz aile iinde yaantmz srmektedir. sonra O N T Boanma oranlarndaki ar ykselmelere ramen, olgunluk amz da yine bir aile kurumu ve ilikileri ierisinde gemektedir. Aile, bireyin temel biyolojik karakteristiklerinin sonucu ortaya kan bir kurum NTERN T olmasna ramen,E insanolu sadece biyolojik bir varlk deildir. nsann temel nitelii onun sosyal bir canl olmasdr. Bu nedenle aile, fonksiyonalist bak asndan, toplumda dier kurumlar tarafndan baar ile yaplmayan baz fonksiyonlar stlenir. Her ne kadar ailenin yerine getirdii fonksiyonlar azalmakta, baka kurumlar tarafndan baz grevleri stlenilmekte ise de aile yine de ok nemli baz grevleri yerine getirir. Bu da onu evrensel yapar ve toplumda onun varln ve geerliliini stn klar. Bundan 70 yl nce William F. Ogburn, ailenin yerine getirdii alt nemli fonksiyonu u ekilde sralamtr (Ogburn and Tibbits, 1934). Bunlar; Neslin devamn salamak, Koruma, Toplumsallama, Cinsel davranlar dzenlemek,

Fonksiyonalist Yaklam K T A P

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

93

Sevgi ve arkadalk, Toplumsal stat salamak veya sosyal yerletirmedir. Neslin Devam: Toplumun devamll ona yeni yeler katlmasyla oluur. Ona belirli ve dzenli biimde yeni yeler kazandrmak ailenin temel bir fonksiyonudur. Bakm ve Koruma Salama: Bireylerin temel ihtiyac scaklk, yiyecek, barnma ve bakmdr. te aile bireyin bu temel ihtiyalarn karlayan doal bir evre oluturur. Bu evre ierisinde yetien birey hayatta canl kalabilir ve kendisi de zamanla kendi ocuklarna ayn doal evreyi sunar. Bu gereksinimler baka kurumlar tarafndan karlanabilirse de aile ortam bunlar en uygun biimde salayan yerdir. nsan yavrusunun ok uzun sreli bir bakm ve ekonomik gvenlie gereksinimleri aileleri tarafndan karlanr. Bakm ve koruma salama hemen tm kltrlerde ailenin nihai sorumluluudur. Toplumsallama: Kk ailenin fonksiyonlarn aklarken de belirttiimiz gibi, insan insan yapan belirli vasflarn kazanlmas, topluma uygun davranlar edinme, toplumsallama sreciyle nce ailede gerekleir. rnein; dilin, deerlerin, normlarn, inanlarn ve kltrn kazanlmasnda ailenin nemli pay vardr. Ebeveynler ve akrabalar, ocuklar gzetir ve onlara toplumun deer, norm ve kltrn aktarrlar. Cinsel Davranlar Dzenlemek: Hibir toplum bireylerin birbirlerini tanmlamalarn tesadfe brakmad gibi, cinsel davranlar da bireyin zel bir tercihi olarak grmez. te, aile ve evlilik kurumu bireylerin cinsel davranlarnn dzenlendii ve tatmin edildii nemli bir kurumdur. Dolaysyla cinsel davranlar, bireyin zgrce, istedii zaman ve istedii yerde yaplan davranlar deil, zellikle aile iinde dzenlenen davran biimleridir. Cinsel normlar toplumdan topluma deiebilecei gibi ayn toplum iinde de zamanla farkllar. Suudi Arabistan ve Danimarkaya baktmz zaman bu iki lkedeki tutucu ve zgn yaklamlar grebiliriz. Ancak, cinsel davranlarn standartlar en iyi biimde aileler tarafndan dzenlenir. Sevgi ve Arkadalk: deal bir aile, yelerine scak ve efkatli bir ortam salar. Onlarn gvenliini ve tatmin duygularn arttrp yardmc olur. Bireylerin en nemli ihtiyalar scaklk, yiyecek, barnma olduu kadar, sevgi, efkat ve anlaytr. amzda aile iinde yetimek demek; sevgiyle bymek, sevgi grmek ve sevgi gstermek demektir. Bu duyguyu grmediimiz zaman, buna sahip olamayz. Bu da ancak, aile ierisinde verilir. zellikle bebeklik anda anne scakl ve efkati birey iin hayati bir nem tar. Ailenin birok fonksiyonu bugn baka kurumlarca salansa bile sevgi en temel fonksiyonlarndan biri olarak kalacaktr. Ailemizden; bizi anlamasn, bizimle yakndan igilenmesini ve ihtiyacmz olduu zaman yanmzda olmasn bekleriz. Sosyal Yerletirme: Aile iinde olan meru doum, bireye toplum ierisinde salam bir yer salar. Ailemizden edindiimiz materyal zenginlikler kadar nemli baka bir ey de bize verdii sosyal statdr. Yani ailemizin sahip olduu sosyal deerler, zenginlik, topumsal snf, din, zamanla bize bir miras olarak kalr. Bireyler bu deerleri toplumda bir basamak olarak kullanarak ykselirler. Dier bir deyile ailemizden bize kalan sosyal miras ve stat bize de geerek devamllk kazanr. Ailelerin sahip olduu varlk ve kaynaklar ocuklarn yeteneklerini gelitirmelerine, frsatlar deerlendirmelerine, yksekretim yapmalarna destek olur. Fonksiyonalist kuramclar zamanla dier kurumlarn ailenin yerine getirdii baz fonksiyonlar stleneceini ileri srerler. Tpk okullarn, ailenin toplumsallama fonksiyonuna katkda bulunmas gibi. Bylece, ailenin fonksiyonlarnn azalacan bunun da toplumun organizasyonunda daha ciddi sorunlara yol aacan, n-

94

Davran Bilimleri-I

k artk ailenin yelerini toplumun birleimine (integrasyonuna) yeterli katkda bulunamayacan savunurlar. Aile, yelerini bir araya getirmede zorland lde toplumsal bozukluklarn da artaca ileri srlmektedir. Bu bozukluklar ise boanma oranlarnn ykselii, tek ebeveynli ve kadnn aile reisi olduu aile tiplerinin art biiminde kendini gstermektedir (Andersen and Taylor, 2006: 399). Grld gibi bu fonksiyonlar son derece gereklidir. Her ne kadar birok ynden eletirilse de aile, yeri doldurabilecek bir kurum deildir. Toplumda bu fonksiyonlar aile kadar etkin olarak yerine getirebilecek baka bir kurum bulunmamaktadr.

atma Kuram
Fonksiyonalist kuram, toplumun dzenlilii ve devam asndan ailenin rollerini irdelemektedir. atma kuramclar ailenin toplumda nemli fonksiyonlar yklendiini kabul etmekte ancak her eyi aklkla ortaya koymadn ileri srmektedirler. atma kuramclarna gre de aile nemli bir kurumdur. Ancak, aile ierisinde kapitalist topluma benzer bir biimde birtakm eitsizlikler sz konusudur. Kurama gre, ailede erkein kadn zerinde egemen olduu bir sistem mevcuttur. Hatta aile iinde bir g mcadelesi sz konusudur. Genelde erkek ev ilerini yapmamakta direnmekte, kadn darda alsa bile ev ilerini yrtme sorumluluunu stlenmektedir. Batda yaplan almalarda kadn yemek piirme iinin % 81ini, temizlik ilerinin % 78ini yerine getirirken, erkekler bu ileri eleriyle yara yarya bltklerini dnmektedirler. Erkeklerin yaptklar kk katklar, onlara byk grnmektedir (Galinsky et al. 1993). Grld gibi genelde ev ileri tek ynl olarak yerine getirilmektedir. Kadnn sekiz saat alp birinci vardiyay bitirdikten sonra evine dnmesiyle birlikte onun iin ikinci bir vardiya balamaktadr. Bu vardiyada temizlik, yemek ve ocuk bakm hizmetleri yrtlmektedir. Bu nedenle de kadnlar haftalk almalarnda erkeklere kyasla ortalama on be saat fazla mesai yapmaktadrlar. Bu da kadnn aile iinde erkeklerden daha fazla altn, buna karn bir cret talep etmediini ancak erkee gre daha fazla yprandn gstermektedir. nsanlk tarihinde ve birok toplumda erkek, ailede stn bir otoriteye ve gce sahip olmutur. Hatta 1800l yllara dein kadn ve ocuklar erkein yasal mlkiyetinde olmulardr. 1960l ve 70li yllardaki feminist hareketlerle birlikte erkein gc bir miktar azalp eitliki aile yaps yaygnlasa da erkek birok toplumda stn ve gl bir karakterdir. Marksist grte aile ile ilgili temel alnan kaynak F. Engelsin Ailenin zel Mlkiyeti ve Devletin Kkeni isimli kitabdr (1884; 1942). Engelse gre retim glerinin ortak olarak sahiplenildii dnemde aile var olmuyordu. zel mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte tek eli ekirdek aile gelimitir (Karkner, 2009: 130). Devlet zel mlkiyet sistemini korumak iin yasalar yaparken tek eli evliliin kurallarn da dayatt. Tek eli ekirdek aile zel mlkiyetin miras olarak paylam sorunlarn zd, zira mlkiyetin sahibi olan erkekler mallarnn kendi soyundan ocuklara gemesini istediler. zel mlkiyetten mahrum olan kadn, erkek tarafndan kontrol altnda tutuldu (Ecevit, 1994: 7). Engels evlilikte elerin birbirlerine kart duygular iinde olduunu ve erkein kadn zerinde bir bask unsuru olduunu ileri srmektedir. Bu durum, kapitalist ile proleterya arasndaki ilikiye benzetilebilir. Bugn birok toplumda kadn, erkein bir mal olarak grlmektedir. Kadn evli deil ise babasnn, evli ise kocasnn mal olarak grlmektedir. 1960l yllarda Amerikada bile kadnn kocasndan izin almadan ie girmesi, araba kiralamas, bankadan bor para almas mmkn deildi. nk, kadnlarn yeteneksiz

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

95

olduuna dair yaygn bir kan mevcuttu. Ancak, endstrileme sreci ile birlikte bu tr geleneksel uygulamalar deimeye balamtr. Kadn hareketi ve demokratikleme sreci, kadnlar lehine birok olumlu gelimeyi birlikte getirmitir. Yine de atma kuramclar, sosyal ekonomik, politik ve hukuki eitsizliklerin kadnlarn aleyhine olacak ekilde mevcudiyetini koruduunu savunmaktadrlar. atma kuramclarna gre kadnn ezilmiliinin ardnda yatan faktr temelde nedir? SIRA SZDE
D EL M Sembolik etkileim kuramclar aile iindeki ilikilerin deitiini Nve yeniden tanmlanmas gerektiini savunurlar. Bu kuramclara gre aile ierisindeki davranlar anlamak iin aile yeleri arasndaki mevcut ilikilere ve yelerin bu ilikileri S O R U nasl anlamlandrdna bakmak gerekir. Aile ierisinde sembolik etkileim kuramclarn kulland hemen tm kavramlar gstermek olasdr. rnein toplumsallaDKKAT ma, ayna benlik, rol alma, referans grubu ve sembolik etkileim gibi. Toplumsallama birincil grup olan ailede balar. Aile normalde arasnda yakn SIRA SZDE ilikiler olan, birbirini gzeten ve kollayan insanlardan meydana gelir. Bu tr bir evrede ocuk dier insanlarla iliki kurarak inan, norm, deer ve sembolleri renir. Paylalan anlamlar gelitike, ocuk kendini bakalarnn gzyle grmeye AMALARIMIZ ve deerlendirmeye balar. Byklerle olan ilikiler onun kiilik geliimini etkiler ve insan olarak toplumsal karakterlerin renilmesini hzlandrr. Bu gr, mikro dzeydeki aile ilikileri zerinde odaklanr ve kar-koca ve ocuklar A P arasndaki iliK T kilere bakar. Genelde aile yelerinin, iftlerin veya evlilik d yaayan partnerlerin ilikilerini inceler. rnein Amerikada siyah, beyaz ve ift ebeveynli aileler zerinde yaplan almalarda aratrmaclar, ocuklaryla daha yakinen ilgilenen baTELEVZYON balarn (onlara kitap okuyan, ev devlerine yardm eden veya televizyon seyretmelerini engelleyen) ocuklarnn daha az davransal problemleri olduu, dier ocuklarla iyi geindii ve daha sorumlu olduu saptamlardr (Mosley and ThomNTERNET son, 1995). Sembolik etkileimciler, aile iindeki ilikilerin devaml deitiini ve yeniden tanmlanmas gerektiini savunurlar. Yeni evli iftler aylar hatta yllar harcayarak yeni iliki ve rollerini renir ve test ederler. Zaman getike balangtaki ilikiler farkllar, hatta elerin kiilik ve kendilik kavramlar farkllar. ocuun doumu yeni bir uyum srecini gerekli klar. Ailelerin grleri ocuk says, ocuun yetitirilmesi hatta eitimi konularnda deimeye balar. ocuk, aile iin zveride bulunulacak tek faktr olarak deerlendirilip her ey onun dorultusunda gelimeye urar. Bu ilikilere yeni yelerin katlmas, durumu daha da karmak bir hle sokar. Ksaca kar ve koca evlilikte farkl kelerde yer alarak evlilii farkl biimde alglayabilirler.

Sembolik Etkileim Kuram

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Feminist Bak As
Kadnn almas geleneksel adan aile yaamn ilgilendirdii iin feminist sosyologlar da aileye bir toplumsal kurum olarak ciddi biimde odaklanmlardr. zellikle kadnn darda almasnn ocuklarn bakm ve aile ii grevlerini nasl etkiledii konusunda ciddi almalar yapmlardr. rnein kadnn evde yallara bakmas ikinci vardiya olarak nitelendirilmitir (Hochschield, 2005). Feminist sosyologlar ayn zamanda etkileimci yaklamn vurgulad ancak onlar tarafndan daha az ilgilenilen konular zerinde de durarak aile yaamn ve

96

Davran Bilimleri-I

kadn almlardr. rnein Amerikada kar kocann birlikte alt ailelerde kadnlarn geliri bazen erkeklerden daha fazla olarak saptanmtr. 2005 ylnda 58 aile zerinde yaplan bir almada kadnlarn % 26s erkeklerden daha fazla para kazandn belirtirken 1981 ylnda bu oran % 16 olarak saptanmtr. Bu durumda kadnn aile iindeki durumu, kar koca ilikileri feministlerin ilgilendii konular arasndadr (Wills and Risman, 2006).

EVLLK BMLER VE ANALZ

Genelde aile, kk aile ve geni aile olarak snflandrlmasna karn bunlarn kendi iinde farkllatn, hatta her kltrde gemiten gelecee farkl aile biimlerine rastlandn daha nce de belirtmitik. Ancak aile kalplar tesadfi ve deiken deildirler. Sosyologlar aile ve evlilik biimlerini be temel kategoriye ayrarak incelemektedirler. Bunlar; E says, Grup ilikileri, iftlerin yerleim yeri, Otorite ilikileri, Soy ve secere ilikileridir. imdi bunlar srayla aklamaya alalm. E Saysna Gre: Evlilikler tek ele olabilecei gibi ok ele de olabilir. Erkein veya kadnn bir tek ele evliliine monogami; kadnn veya erkein birden fazla ei olmasna ise ok eli evlilik veya poligami denir. ok eli evlilik karmza iki biimde kabilir. Bunlar, erkein birden fazla kadnla evlilii olan poligini (poligyny) ve kadnn birok erkekle evlilii olan poliandri (polyandry) dir. Ancak, amzda geerli olan evlilik biiminin monogami yani tek ele evlilik olduunu vurgulamakta fayda vardr. Poliginiye taraftar olan lkelerde bile bu konu sorunlar ortaya kartmaktadr. Ancak, ok zengin insanlar bu toplumlarda ok ele evlilik yapabilmektedir. Poliandriye ancak, Hindistanda Toda kabilesinde rastlanmaktadr. nk burada erkek nfusu oktur, herkese yetecek kadar kadn olmamas, kadn birden fazla erkekle evlilie gtrmektedir. Dnya genelinde yaplan aratrmalarda birok toplumda gemite ve gnmzde poligaminin, monogamiye kyasla daha ok tercih edilen bir evlilik olduu grlmtr. Antropolog George Murdock (1949, 1957) 565 toplum zerinde yapt incelemede, toplumlarn % 80inde ok eli evlilii en ok tercih edilen bir biim olarak saptamtr. ok eli evlilik zellikle 20. yy.dan sonra giderek azalma gstermitir. Afrikada be lkede erkeklerin % 20sinin hl daha ok eli evlilii tercih ettikleri bulunmutur. Erkein ok kadnla evlilii olan poligini Murdock tarafndan en yaygn evlilik biimi olarak saptanmtr. Burada erkek genelde kz kardelerle ve daha nce evlenmi tecrbeli kadnlarla tercihen evlenmektedir. Erkein ok kadnla evlilii bir stat sembol olarak gelimemi toplumlarda yer almaktadr. Kadnn ok erkekle evlilii olan poliandri ise genelde ok ender ve fakir toplumlarda grlmektedir (Schaefer, 2010: 314). Grup likilerine Gre: Baz sosyal gruplar yelerinin dardan evlenmelerine izin verirken baz gruplar izin vermezler. Buna gre evlilikler egzogami yani grup dnda evlenme ve endogami ayn sosyal grup iinden evlenmeler olmak zere ikiye ayrlr. Baz dini gruplar, rklar hatta etnik gruplar, yelerinin kendi yeleri dnda evlenmelerine msaade etmezler. Bunun nedeni nyargl olmalar olduu gibi, bakalaryla yeterince iliki kurmamak da olabilir. Grup dayanmasn bozmamak iin de bu tr evliliklere msaade edilmeyebilir. rnein Ameri-

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

97
Dnyada en yaygn olan normlardan biri ensest normudur. Hemen her toplumda bulunan bu norm, aile yeleri arasndaki iliki ve evliliklerin yasaklanmas anlamnda gelir. Kendi toplumumuzda ve Bat toplumlarnda bu kavram kendi ekirdek ailemiz iindeki cinsel iliki ve evlilikleri yasaklar. Yani kendi ocuklarmzla ve baz lkelerde birinci dereceden kuzenlerle evlenmek bu norma ters den davranlardr.

kada siyahlar ve Yahudiler arasnda endogamiye sklkla rastlanr. Dnyann birok lkesinde endogami genelde yaygndr. rnein Amerikada yazl bir norm olmamakla birlikte insanlarn kendi grubundan, kendi rk, etnik ve din gruplarndan insanlarla evlenmesi beklenir ve dardan evlenmeler kabul grmez ve desteklenmez. Endogami biimindeki evlilikler genelde grubun ballk gcn, derecesini arttrr ve genlere hep kendilerinden biriyle evlenmeleri nerilir. Egzogami, evlilii belirli gruplarn dna tamaktadr. Yani kendi ekirdek ailesinin ve akrabalarnn dnda evlilik yapmak ve e semek anlamndadr. iftlerin Yerleim Yerine Gre: Yeni evlenen iftler, nerede oturacaklardr? Bu sorunun cevab genellikle toplumsal normlarla belirlenir. Burada karmza yerleim biimi kmaktadr. Birincisi baba taraf veya onun yannda yerlemedir. Buna patrilokalite denir. kincisi kadnn taraf veya kadnn ebeveynleri ile oturmadr ki buna matrilokalite denir. Ancak modern toplumlarda yeni evlenen iftler her iki taraf da reddederek onlardan ayr kendi balarna yaamay tercih etmektedirler ki buna neolokalite veya ev ama denir. Otorite likilerine Gre: Kar-koca arasndaki otorite kalbn tayin eden faktr genelde elerin kiilikleridir. Ancak genelde eler, evrelerindeki toplumsal normlara uygun davranrlar. Genelde btn toplumlarda koca otoritesinin stnl grlr, buna patriyarki (patriarchy) denir. Matriyarki (matriarchy), yani kadnn otoritesinin stnlne ok az rastlanr. Ancak birok toplumda zellikle ev ilerini ilgilendiren konularda kadnn sz daha ok dinlenilmesine ramen otorite yine erkektedir. Son ortaya kan bir iliki sistemi egaliteryan, yani eitliki otoritedir. Burada kar ve kocann aa yukar eit sz haklar bulunmaktadr. Yeni evlendiinizi ve ailenizle ilgili gelecek asndan baz kararlar almak durumunda olduunuzu dnn. Siz ve einiz u tr sorunlarla kar karya kalabilirsiniz. Nerede yaayacaz? Evimizi nasl deyeceiz? Evde yemei kim piirecek, alverii, temizlii kim yapacak? Akam yemeine hangi arkadamz davet edeceiz? Her durumda bu konular zerinde birisinin karar vermesi gerekir. Bu kararlar verme gc veya otoritesi kime aittir? Birok lkede bu kararlar evin reisi veya erkek tarafndan verilir. Ama her toplumda karar verici g kltrel normlar erevesinde deiebilir. Eer btn kararlar erkek veriyorsa buna patriyarki diyoruz. Erkein egemen olduu toplumlarda rnein randa en yal erkek btn kararlardan sorumludur. Ancak kadnlar da aile ierisinde sayg ve sevgiyle anlr ve buna uygun muamele grr. Bu tr toplumlarda kadnn boanma talep etmesi erkee kyasla ok zordur. zellikle kadnn almad ortamlarda, erkee ekonomik bamlln fazla olduu lkelerde, kadnn boanmas ok daha zordur. Buna karn matriyarki yani kadnn otoritesinin stnl ok yaygn deildir. Gney Amerikada yerli kabileler arasnda gze arpan bu iliki trnde, erkek sava ve yiyecek bulmak amacyla ok uzun sreler evden ayrlmak zorunda olduu iin sorumluluk ve otorite kadna geer (Farr, 1999). Soy ve Secere likilerine Gre: Burada da konu aile reisi ld zaman mirasn nasl paylalacadr. Burada soy ilikilerine gre biim karmza kmaktadr; patriliniyal (patrilineal) yani mirasta baba soyunun hkimiyeti ve stnl, matriliniyal (matrilineal) ana soyunun stnl ve bilateral yani her iki tarafn mirastan eit hak almasn ngren sistemdir. Patriliniyal sistemde ana soyunun akrabalar, matriliniyal sistemde ise baba soyunun akrabalar akraba olarak kabul edilmezler. Bilateral sistemde her iki tarafn da akrabalar tannr ve mirastan pay alma hakk doar. Tablo 4.1de bu rendiimiz kavramlar da ierecek bir biimde geleneksel ve modern ailenin zellikleri karlatrlmaktadr.

98
Tablo 4.1 Geleneksel ve Modern Ailenin Temel Karakteristikleri Kaynak: Shepard, 1996: 377; Schaefer, 2010: 121.

Davran Bilimleri-I

Karakteristikler Aile Yaps likilerin Dayana Secere ve mirastan pay Otorite likileri Yerleim Yeri

Geleneksel Aile Geni (ok sayda ye) Kanba Patriliniyal (Erkek stnl) Matriliniyal (Kadn stnl) Patriyarki (Baba otoritesi) Matriyarki (Ana otoritesi) Patrilokalite (Babann evi) Matrilokalite (Annenin evi) Monogami (Tek e) Poligami (ok e) Poligini (ok kadnla evlilik) Poliandri (ok erkekle evlilik)

Modern Aile ekirdek (Az sayda ye) Evlilik Ba Bilateral (Eit hak) Demokratik Neolokalite (Bamsz)

E says

Monogami (Tek e)

GNMZ ALESNDE FARKLILIKLAR

Gnmz modern ekirdek ailesi en hzl deien kurumlar arasndadr. Bylece yeni aile biimleri deien yapya gre ortaya kmakta ve farkllamaktadr. Aile sosyal ilikilerin merkezini oluturmakta ve deien toplumsal koullara paralel olarak geleceini ekillendirmektedir. Ailede birok deiim olmakta, gnmz modern ailesi gemie kyasla giderek klmektedir. Yaam sresinin uzamasyla birlikte, ocuk dnyaya getirme ve yetitirme insan yaamnn kk bir blmn oluturmaktadr. Ailenin paralanmasnn bir zamanlar en byk nedeni ebeveynlerden birinin lm iken gnmzde bu olgunun nedeni boanmalardr. Gemite lmlerin ou kadnlarn doumu srasnda gereklemekteydi ve erkekler bu nedenle tekrar evlenecek veya ocuklarna bakacak bir e talep ediyorlard. Ayn ekilde yine gemie bakldnda ein lm ile bazen erkekler de tek balarna ocuklarn yetitirmek durumunda kalyorlard. Bugn bu eilim tersine gereklemektedir. nk kadnlar ein lm veya boanma sonucu ocuklarn tek balarna yetitirmek ve aile reisi olmak durumunda kalmaktadrlar (Rossi and Rossi, 1990). Bundan otuz krk yl ncesine kyasla gnmzde evli iftler daha kk bir oran oluturmakta, zellikle Batda tek ebeveynli ailelerin says giderek artmakta, boanm ve hi evlenmemi insanlarn says genel nfus iinde giderek daha byk oran oluturmaktadr (Fields and Casper, 2001).

Tek Ebeveynli Aileler

Gnmzde aile yaamndaki en byk deiikliklerden biri tek ebeveynli ve genelde kadnn aile reisi olduu ailelerin saysnn giderek artmasdr. Amerikada doan ocuklarn byk bir ksm yaamlarnn bir blmn tek ebeveynle geirmek durumundadrlar. zellikle Afrika kkenli Amerikal ve spanyol kkenli Amerikal ailelerde bu ok daha yaygndr. Esasnda Amerikada her trl rklar arasnda tek ebeveynli aileler grlmektedir (Fields and Casper, 2001). Bunun iki temel nedeni bulunmaktadr. Birincisi evlilik d doan ocuklar, ikincisi ise boanma oranlarndaki arttr. Bir dier nemli neden ise evli iftlerden birinin lmdr. 2007de bu tr ailelerin oran beyazlar arasnda % 29, spanyol kkenlilerde % 31, Afrika kkenli ailelerde ise Amerikada % 58 orannda saptanmtr (Bureau of the Census, 2008: 56). Yine 2007 ylnda Amerikada yaplan bir almada yirmili yalardaki gen Amerikallarda gerekleen doumlarn % 45i evlilik ddr (Ventura, 2009).

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

99

Bu tr tek ebeveynli ailelerin ve ocuklarn yaants kanlmaz olarak geleneksel ehirdeki aileye kyasla ok daha zordur. Bu aileler genelde yoksulluk iinde yaarken ift ebeveynli aileler daha mutlu ve gvenlidirler. Tek ebeveynli ailelerde yaam daha streslidir ve bu, hem duygusal hem de ekonomik anlamdadr. zellikle gen annelerin ebeveyn olduu ailelerde bu sorunlar daha fazladr. Kazandklar kstl bir gelirle almak ve ayn zamanda da ocuklarn yetitirmek durumunda kalan aileler ciddi finansal zorluklarla karlamaktadrlar. En byk avantajlar ise kadnlarn aile reisi olduu aileler doal olarak daha iyi sosyal ilikiler gelitirmekte, erkeklerin ebeveyn olduu aileler ise daha izole bir yaantya sahip olmaktadr. ocuklarn okullar ile megul olmak, sosyal hizmet kurumlar ile iliki kurmak genelde kadnlar tarafndan daha iyi bir biimde gerekleirken erkekler bu tr ilikilerde daha zayf kalmaktadr (Schaefer, 2010: 324).

Evlenmeden Birlikte Yaama

Genler arasnda evlenmeden birlikte yaama ve cinsel iliki Amerikada en yaygn eilimlerden biri olarak karmza kmakta ve son yirmi yl iinde 7 misli art gstermektedir (Bumpass, 1995). Bu orann gelecekte daha da artaca tahmin edilmektedir. Bu olgu lkemizde ok yaygn olmamakla birlikte, niversiteli genler arasnda az da olsa gzlemlenmektedir. Ayn ekilde Amerikada Afrikal Amerikal ve Amerikan yerlileri arasnda en yksek oranda, Asyal Amerikallar arasnda ise en dk oranda grlmektedir (Peterson, 2003). Evlenmeden birlikte yaama Avrupada da son derece yaygn olarak grlmekte ve genel eilim Aka evet, evlilik belki slogan benimsenmektedir. zlandada ocuklarn % 62si, Fransa, ngiltere ve Norvete ise yaklak % 40 evlenmeden birlikte yaama sonucu oluan tek ebeveynli ailelerde dnyaya gelmektedir (Schaefer, 2010: 138). Amerikada yaplan bir aratrmada, birlikte yaama niversite rencilerinde iki misli fazla olarak saptanmtr. Yine 2003 nfus saymna gre evli olmayan iftlerin % 45i bir veya birden fazla ocuk sahibidir. Genel anlayn dnda birlikte yaayan iftler asla evlenmez kansna ramen, aratrmaclar Amerikada evlenmeden birlikte yaayan iftlerin yaklak yarsnn daha nce evlenmi olduklarn saptamlardr (Fields, 2004). Bu olgular bize evlenmeden birlikte yaama olgusunun dnya apnda yeni bir hayat tarz olduunu gstermektedir. Aratrmalar, evlenmeden birlikte yaayanlarn arasnda daha eitliki ilikilerin var olduunu, ev ilerinde de tpk evli iftlerde olduu gibi bir i blmnn gerekletiini gstermektedir (Sanchez v.d. 1998; Barber and Axinn, 1998).

Boanma
Geleneksel toplumlarda boanma yaygn deilken zellikle endstrilemi toplumlarda oran ok yksektir. Bu tr bir eilimin temel nedenleri, geleneksel aileyi gl klan, ekonomik, dinsel ve eitsel balarn zayflam ve deerlerini yitirmi olmasnda yatar. Ailenin birok fonksiyonlarn baka kurumlara devretmesi, ailenin grevlerini azaltm, yeler arasndaki duygusal balarn da giderek zayflamas ailenin paralanmasna neden olmutur. Boanmalar, boanma oran denilen bir kavramla llr (Divorce rate). Bu oran bir yl iinde her 1000 nfustan boanan insan saysn gsterir. Acaba boanmalar ne kadar yaygndr ve insanlar neden boanmaktadrlar? Gerekten bu hi de kolay cevaplanabilecek bir soru deildir. Medyada sk sk evlenen iki iftten birisinin boanma sonucu ayrldn duymaktayz. Bugn Amerika Birleik Devletlerinde evlilik oranlar nasl ykseli ierisindeyse, boanma oranlar da ayn eilimi
Boanma, taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm veya detlere gre evlilik birliinin sona erdirmesidir.

100

Davran Bilimleri-I

gstermektedir. Dnyann birok lkesinde boanma oranlar 1960l yllarda artmaya balam, 1980li yllarda ise duraan hle gelmitir. Ancak boanmalarn artmas, evliliin azalmas veya ondan uzaklalmas demek deildir. Amerikada boanan iftlerin % 63 yeniden evlenmektedir. Kadnlar, erkeklere kyasla daha az oranda yeniden evlenmektedirler. nk boanmalar sonucu ocuklarn velayeti genelde anneye verildii iin kadnn yeniden e bulabilmesi erkee kyasla biraz daha g olmaktadr (Saad, 2004). Amerikada 2004 yl boanma oran binde drt olarak saptanmtr. Evlenme oran ise binde 8,4 eklindedir (U.S. Cencus Bureau, 2004). Esasnda evlilik nasl doal bir sre ise boanma da evlilik kurumunun sonudur. Gerekte, boanmalarn artmasnn ardnda yatan temel faktr son 100 sene ierisinde boanmalarn toplumsal kabulndeki deer ve inanlarn farkllamasnda yatmaktadr. zellikle kadnlarn alma yaamna girmeleri ve artan zgrlk ve hak araylar burada etkili olan faktrler arasndadr. Artk insanlar mutsuz evliliklere tahamml etmek durumunda deillerdir. Daha da nemlisi byk din gruplarn da boanmaya olan olumsuz bak alarn deitirmeleri ve boanmay bir gnah olarak grmemeleri de nemli bir faktrdr (Schaefer, 2010: 326). Tablo 4.2, Trkiyede yllara gre evlenme ve boanma saylarn vermektedir.
Tablo 4.2 Trkiyede Yllara Gre Evlenme ve Boanma Saylar (2003-2007) Kaynak: www.tuik.gov.tr Trkiye Boanma Evlenme 2003 92637 565468 2004 91022 61357 2005 95895 641241 2006 93489 636212 2007 94219 638311

Tablo 4.2ye bakldnda ise, Trkiyede yllara gre evlenme ve boanma saylar arasnda ok nemli farkllklar vardr. En fazla boanma 2005 ylnda gerekleirken evlenme says srekli artmaya devam etmitir.
Boanma nedenleri Aldatma/aldatlma Sorumsuzluk ve ilgisizlik Dayak/kt muamele ki/kumar Elerin ailelerine kar saygsz davranmas Terk etme ocuk olmamas Evin geimini salayamama Yz kzartc su ocuklara kar kt muamele Ein ailesinin karmas Dier Kadn 31,8 21,0 17,0 12,2 3,9 0,7 1,4 1,1 1,3 0,3 0,3 9,0 Erkek 34,8 20,0 3,6 14,5 0,8 1,4 1,0 1,3 0,4 22,2

Tablo 4.3 Trkiyede Boanma Nedenleri (2006) Kaynak: Aile Yaps Aratrmas (2006) Trkiye statistik Kurumu (www.tuik.gov.tr)

Tablodan da grld zere Trkiyede aldatma veya aldatlma en nemli boanma nedeni olarak grlrken, dayak ve kt muamele yalnzca kadnlarn % 17si tarafndan boanma nedeni olarak grlmektedir. Oysa iddet gnlk yaamda yaygn olarak grlen olgulardan birisidir (Karkner, 2009: 134). Aile ve boanma karmak bir etkileimdir. Bu konuda alanlar bunu hem bireysel hem de toplumsal nedenlerle aklmaya almaktadrlar.

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

101

Bireysel Nedenler
Bireysel nedenlerin banda, erken yata evlenmeler gelmektedir. Erken yata evlenme erken boanmalara neden olmaktadr. kinci olarak evlilik sresinin uzunluu bir faktrdr. Yani uzun yllar beraber yaama, boanma oranlarn olumlu ynde etkileyip iftlerin boanmalarn engellemektedir. Amerikada genellikle evliliin altnc ylndan sonra boanmalar artmaktadr. Ancak erken boanmalar evliliin ikinci veya nc ylnda gereklemektedir. Bu da balangta evlilik kararnn verilmesindeki hatadan kaynaklanm olabilir. Dier bir deyile, dikkatlice dnmeden verilen bir evlilik karar ksa srede olumsuz ilikiler nedeniyle boanmalara neden olmaktadr. Boanma oranlar zellikle alt sosyal ekonomik statdeki gruplarda yaygn olduu gibi klterel adan da farkllklara rastlanlmaktadr. Yaam srelerindeki art da boanmalarda etkili olabilmektedir veya evliliin sresine etki edebilmektedir. Elerden birinin lmyle ortaya kan paralanmalarn yerini bugn erken boanmalar almaktadr (Andersen and Taylor, 2006: 411). Mutsuz evliliklerde boanma genelde ac verici ve finansal adan riskli bir olay olarak grlrken, bugn artk olumlu bir seenek olarak nitelendirilmektedir. Eskiden ocuklarn mutluluu asndan iftler mutsuz olsa da birlikte oturmay srdrmekteydiler. Ancak bgun bu dnce geerliliini kaybetmitir.

Toplumsal Nedenler
Boanmalar zellikle toplumlarn ekonomik refah dnemlerinde art gstermekte, buna karn durgunluk ve sava dnemlerinde azalmakta hatta durmaktadr. Refah ve zenginlik insanlar yaamda kalmak ve para kazanmak gibi sorunlardan uzak tutmakta, elence ve iyi vakit geirme nedeni ile birlikte olma aile dzenini sarsp boanmalara sebep olmaktadr. Kadnlarn alp kazanmas ve ekonomik bamszln elde etmesi, uyumsuz bir evlilii srdrmektense boanma tercihini arttrmakta ve ailede zlmeler meydana gelmektedir. Bu da boanma oranlarn arttrc bir faktr olarak karmza kmaktadr. Son olarak boanma ve evlilik konusundaki deer ve tutumlarn deimesi de boanmalar arttrc bir neden olmaktadr. Dier bir deyile evlenmeden birlikte olma olaslnn artmas ve hamile kalmadan bir ilikinin srdrebilmesi olanaklar iftleri etkilemekte bunun sonucunda boanmalar artabilmektedir. Boanmalarn gnmzde aile zerinde yanstt en nemli denebilecek olumsuz etkiler SIRA SZDE daha ok aile iinde kimler zerinde hissedilmektedir? Neden?
SIRA SZDE

TRK TOPLUMUNDA ALE YAPISI

DNELM

DNELM S O R U

Osmanl toplumunun geleneksel ataerkil geni ailesi, Atatrk devrimlerinin deitirmeyi amalad kurumlardan biridir. Osmanl aile hukuku da eriata dayal MeS O R U celle tarafndan dzenlenmi idi. Mecelle, erkein ok eli evliliine izin veren ve kadna zgrlk tanmayan bir yapya sahipti. Erkek, evliliin ba idi ve istekleri DKKAT tartlmazd. Trkiyede kadnlarn yasalar karsnda erkeklerle eit kabul edilmesine dnk gelimelerin, bugn kadn haklar konusunda olduka gelimi Batl SIRA kadn lkelerden ok nce balad bilinen bir gerektir. Kanun nnde SZDE ve erkeklerin eit kabul edilmesini n gren 1924 Anayasasndan balayarak, 1926 ylnda Medeni Kanunun kabulyle de evlilikten miras haklarna kadar pek ok konuda AMALARIMIZ Trkiye Cumhuriyeti kadnlara dneme gre byk haklar tanmtr. Sonrasnda,
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

102

Davran Bilimleri-I

kadnlara seme ve seilme hakknn da tannmasyla kadnlarn yasalar karsnda erkeklerle eit kabul edilmesine ilikin nemli ilerlemeler saland aktr (Altun, 2009: 57-60). lkemizde ailenin yapsal deiimi yukarda da belirtildii zere hukuksal gdmlemeler ile desteklenmitir. lkenin sanayileme ve kentleme sreleriyle birlikte aile yaps da zamanla bu yapya uygun deimelerden gemitir. Bugnk toplum yapsnn bir gesi olarak ada ekirdek aile yaps ortaya kmtr. Bu yap anne, baba ve evlenmemi ocuklardan oluan bir ailedir. Trk toplumunda aile yaps ayr evrede incelenebilir. Bunlar; ky (krsal), gecekondu ve ehir ailesidir.

Krsal Aile
Kyde egemen olan aile Timura gre kar koca ve ocuklardan oluan ekirdek ailedir. Krsal kesimde, aile ortalama aileden biraz daha kalabalktr. ekirdek aileyi ikinci olarak geleneksel geni aile izler. Ayn at altnda birden ok evli iftin yaad bu aile yapsndan babann egemenlii ve soy izgisinde genileme grlr. Aile ile birlikte yaayanlar genellikle babann akrabasdr. Krsal alanda ekirdek aile yapsna kar, ayn at altnda yaayan aileler kaynaklarn bir araya getirerek birbirlerini destekleme eilimine sahiptirler. Yeni evlenen genler genellikle kocann ana babasna yakn bir yere tanrlar. Burada baba evladna bazen arsa salayarak, bazen de parasal ynden bir yardmda bulunur. Bu da, zellikle gencin i bulamad durumlarda oulun babaya olan bamlln arttc ynde bir etki yapar. Bylece ayr atlar altnda yaamakla birlikte krsal alanda akrabalar ekonomik ve toplumsal bir birlik olma niteliini srdrrler. Kimi durumda genler, yalanp alamayacak olan yallarn zellikle ebeveynlerinin bakmn da stlenirler (Hinderick and Kray,1970: 187-188). Babann lmnden sonra topran blnmesi, yeni evlenen genlerin geni aileden kopmasna ve kente g olgusunun balamasna yol aar. Fakat kente g edilen durumlarda bile, kyde kalanlarn ileyebilecekleri byklkte bir topran braklmasna alld grlr. Btn deimelere karn, ky ailesi tarmsal retim yapan bir birim olma niteliini korumaktadr. Topran blnmesi pazar ekonomisi ile btnleme kentlere g gibi geler, ky ailesini olduka etkiliyorsa da tarmsal retim biimi deimedike, bu alanlarda yaayan ailelerin geleneksel yapsnda nemli deiiklik beklemek olana yoktur (Kongar,1976: 405-407). Aile bir sosyal yap, evlilik ise bu sosyal yapy oluturmann meru bir yoludur. Gnmzde evlilik, aile kurmann tek ve meru yolu olarak kabul edilir. Aile birliinin kurulmas olan evlenme, toplumumuzda her zaman en nemli sosyal alglardan biri olarak grlm ve kabul edilmitir. Trk kltr, evlenme gelenekleri ve trenleri asndan olduka zengin tarihi bir mirasa sahiptir. Geleneksel uygulamalarn bir blm, deien toplum ve blgeye bal olarak terk edilse de nemli bir blm yaatlmaya allmaktadr. Gnmzde rneklerine rastladmz eitli geleneksel evlenme ekilleri mevcuttur. Bunlar; Grc usul ile evlenme, Kz karma, Otura kalma, Beik kertmesi, Berder evlilik, Tay geldi evlilik, Levirat ve Sorarattr.

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

103

Grc usul ile evlenme, evlenme ana gelmi bir erkee evlenecei einin ailesi tarafndan seilmesidir. Bu grevi de genelde erkein annesi yapar. Bu abaya akraba ve komular da ara bulucu olarak katlr. Kz karma en eski evlenme geleneklerinden biridir. Kz karma genelde ikiye ayrlr: Zorla karmada kzn kendi arzusu dnda bir erkek tarafndan zorla veya hileyle karlmasdr. Bu durum sorunsaldr. Devreye polis ve mahkemeler girer. Hatta kan davalarnn nedenlerinden birisidir. Karan kii Trk Ceza Kanununa gre hkm giyebilir. Anlaarak kamada ise birbirine seven ancak ailelerinin evlenmelerine izin vermedii genler anlaarak kaarlar. Kat tarihte kzn yann kk olmas ve ailenin savcla ikyeti ile erkek cezalandrlabilir. Beik kertmesi birbirleriyle iyi anlaan iki dost aile bazen bu dostluu akrabala dntrmek bazen de ekonomik karlar nedeniyle ocuklar henz beikteyken sz keser veya sz alp verirler. leride iftler anlaamad zaman sorunlar kabilmektedir. Beik kertmesinde erkek ocuk byk, kz ocuk kk olabilir. Ancak, ocuklarn iki yan doldurmam olmas gerekir. Beik kertmesinin bozulmas nemli bir kayp saylmaz (Doan, 2000: 204). Otura kalma evlenecek kzn erkein ailesi tarafndan istenmedii zaman kzn erkein ailesinin evine gidip oturmas ile ortaya kar. Genelde kz reddedilmez ve ailelerin anlamas ile sonulanr. Berder evlilik iki ailenin karlkl olarak kz alp vermesi eklinde gerekleen bir uygulamadr. Ama byk lde balk sorununu ortadan kaldrmak ve masraftan kamaktr. Tay geldi evlilik dul bir kadnn eski einden olan ocuklarn da alp dul bir erkekle ya da dul bir erkein nceki einden olan ocuklarn da alarak dul bir kadnla evlenmesidir. Kadn ve erkein beraberinde getirdii ocuklar tay olarak nitelendirilir (Kayhan, 2010: 46). Levirat dul kadnn lm olan kocasnn erkek kardei ile evliliidir (Gelin-kaynbirader). len ein geride kalan e ve ocuklarnn korunmas ve mirasn blnmemesi nedeniyle yaplr. Sorarat ise kars len erkein baldz ile evlenmesidir. len kadnn ocuklarna en iyi bakacak olan kii teyze olduu iin bu yol tercih edilir.

Gecekondu Ailesi
Sanayileme ve g olgusu sonucu toplumumuzda ortaya kan bir aile tipidir. Bu ailede de egemen olan tip ekirdek ailedir. Bu ailenin kimi nitelikleri krsal aileyi andrr. Her ne kadar kadn ve ocuklar geleneksel geni aileye oranla daha ok zgrle sahipseler de babann aile iindeki denetimi gecekondu ailesinde son derece gldr. rnein ocuklarn i seme zgrl daha fazladr ama btn nemli kararlar baba tarafndan verilir. Evlenme ya krsal aileden biraz daha yksektir. Balk nemini korumaktadr. Dinsel nikhn yerini, medeni nikh alm olmakla birlikte dinsel gerekler de yerine getirilir. Bu ailenin temel niteliklerinden biri akrabalarndan kopmu grnmesidir. Akrabalarndan para-hizmet yardm gremeyen bu tip aile, yaamn srdrebilmek iin zor bir ura vermektedir. Aile ban sokacak bir yer bulur bulmaz hemen i aramaya balar. Bazen de erkek nce gelip i ve konut bulduktan sonra ailesini getirir. Ailenin giyim, kuam, yemek, gnlk yaam alkanlklarnn deime-

104

Davran Bilimleri-I

ye balamas, erkein kentsel nitelik tayan ie girmesinden sonra ortaya kar (Kongar, 1975: 405-407). Kyden kente g, tarmdan sanayiye ve hizmetlere gei anlamn tamaktadr. Kente g, ailenin iinde bulunduu tm ilikileri deitirir. Gecekondu ailesi bir taraftan krsal ailenin alkanlklar tutumlar ve deer yarglaryla evrili, dier taraftan kent yaantsnn etkisi altnda kalan bir aile tipidir (Gke, 1991: 388). Balangta geni aile biiminde bir yaps vardr. Ancak kuaklar deitike ekirdek aileye doru gelime gsterirler. Gecekondu ailesi artk kendisini kydeki komularyla deil, kentin en st tabakalarnda yaayan gruplarla karlatrmaktadr. Kentsel yaamn olanaklarndan yararlanmak ister. Btn bunlarn sonunda bu aile hzla kentsel deerleri benimser. ok alr, yeni beceriler renir, ocuklarn yksek retime yneltir (Yasa,1966: 130-131). Trkiyede gecekondu aileleri kentsel ekonomi ierisinde zamanla kalc ve temel geler hline gelirler. Yksek gecekondulama oran bu tr yapnn da giderek artmasna yol aar. Kentsel evreye uyumu arttka, ailenin alkanlklar, tutumlar ve yaama bak alar da deiir (zkalp, 2010: 138).

Kentsel Aile
Trkiyede kentsel aile de ekirdek yapya sahiptir. Ancak gelimi lkelerden biraz daha farkl niteliklere sahiptir. Baba, ailede egemendir; para, babann elinde toplanr. Aile reisi birok yenin alt hllerde toplanan geliri ihtiya nispetinde datr. Parann kar-koca tarafndan ortaklaa ynetilme oran giderek yaygnlamaktadr. Byk kentlerde ortalama evlenme ya erkek iin 28, kadnlar iinse 24tr. Bunun nedeni de i edinmek iin gerekli olan uzun retim yllardr. Balk gelenei kentlerde grlmez. Buna karlk evlenme srasnda iftler hem evlerinin denmesinde hem de evlilikte ailelerinden yardm grrler. rnein nian treni kz ailesinin, dn treni ise erkein ailesinin sorumluluundadr. Yeni evlenen genler yal kuaklar tarafndan eitli biimlerde desteklenir. Kimi zaman evin kirasna yardm edilir. Kimi zamanlarda ise dorudan mal ve para yardm yaplr. zellikle ocuk doduktan sonra yardmlar artar, torun sevgisi ve zlemi zaman zaman babaanne veya anneannenin toruna bakmasna, ev ileriyle ilgilenmesine kadar varr. Ancak uzun sreli birlikte oturma pek grlmez (Kongar, 1976: 410). Kentsel ailenin gelecek iin beklentileri yksek olduundan bu durum kadnn da almasn zorunlu hle getirmektedir. Elerin her ikisinin de almas her ne kadar ocuk iin baz sorunlar yaatsa da kadnlar genelde almay yksek bir oranda tercih etmektedirler. Hzl bir deime temposu iinde Trk ailesi de payn almakta ve geleneksel geni aile yerini zellikle kentlerde ekirdek aileye brakmaktadr. Ancak Batnn ekirdek ailesindeki deimeleri Trk ailesinde ayn oranda grmyoruz. Trk ailesi krsal kesimde yine geleneksel yapnn izlerini tarken bu yapnn baz zelliklerini kentsel yapda da grebiliyoruz. Bylece toplumsal yapdaki deimeler zamanla her aile trn de etkileyerek onlarn, yapya uyum salamalarna ve beraberindeki deimelere katk salamaktadr.
SIRA SZDE

Trk ailesinin temel yaps, bu anlatlanlar eliinde ne trdr? Bu yapnn gelecekte deSIRA SZDE ime gstermesini bekliyor musunuz?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

105

TOPLUMSAL GRUPLAR VE GRUP TRLER

Hepimiz hayatmz boyunca dzenli olarak bir gruba dahil olmuuzdur. Aile yelerimiz, arkadalarmz, takm yeliklerimiz, meslek gruplarmzla dzenli ilikilerimiz bulunmaktadr. Hemen her toplumda hepimiz aile, arkadalk ve belirli bir i grubunun yesiyiz. Hepimiz en doal olarak bir aile grubunun iine douyoruz. Bu grup ierisinde temel kltr gelerini reniyor, zamanla okula balyor, arkadalklar ediniyor ve gnmz onlarla birlikte geiriyoruz. Daha ileri yalarda okul yaam bitiyor, alma hayatna giriyoruz. Burada eitli sorumluluklar alp yine i arkadalarmz ve takm yeliklerimizle eitli iler baaryoruz. Bunun dnda eitli hobilerimiz nedeniyle birok grubun yesiyiz. Daclk, mzik, bilgisayar, bisiklet gibi eitli bo zaman etkinliklerimizde de hep insanlarla birlikteyiz. Bazlarna daha yakn bazlarna daha uzaz. Kardelerimizle yakn ama kuzenlerimizle onlar kadar yakn iliki iinde deiliz. Baz arkadalarmzla daha yakn sosyal ilikiler iindeyken bazlaryla sosyal ilikilerin gerekli kld kadar bir yaknlk iindeyiz. Bylece yaammz yzlerce grup ierisinde gemektedir. Ne yaparsak yapalm, amacmz ne olursa olsun, rnein almak, oynamak, ocuk yetitirmek, ibadet etmek, hatta dinlenmek, hep bir grup iinde gereklemektedir. nsann dier insanlarla kurduu iliki pratik deil, daha ok psikolojik bir ihtiyaca yneliktir. Eer insanlar uzun mddet bakalarndan ayr olarak yaarlarsa, sonuta baz psikolojik rahatszlklarla karlamaktadrlar. Bu nedenle savata bile insanlar otuz gnden fazla tek bana bir hcrede hapsetmek Cenevre Antlamasna gre su tekil etmektedir.

Grup Nedir?
oumuz grup denildii zaman belirli sayda insann gevek bir biimde oluturduu insanlar anlarz. rnein be kiinin bir asansr paylamas, yzlerce insann bir sanatnn konserini izlemesi gibi. Ancak sosyolojik anlamda grup bu deildir. Grup yeliini paylaan insanlar arasnda birliktelik duygusu, ortak amalar, kollektif normlar, dorudan ve dolayl bir iletiim, paylalan hak ve ykmllkler yer alr. Grup konusunda en nemli nokta, grup yelerinin birbirlerine kar duyduklar aidiyettir. Bu karakteristik, grubu tesadfen bir araya gelmi ynlardan ayran en nemli noktadr. Bylece grup yeleri arasnda belirli ilikiler bulunan ve belirli bir sreklilii olan insanlardan meydana gelir. Yn ise birbirleriyle bir ilikide bulunmayan, kendini o gruba bal hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan, geici bir nedenle bir araya gelmi insanlardr. rnein, krmz kta bekleyen insanlar, uakta bilet kontrollerini yaptran kiiler, tren veya otobs yolcular gibi. Ancak, bazen ynlar grup hline dnebilirler. rnein, otobs kuyruunda beklerken insanlar arasnda bir etkileim yoktur; fakat kuyrukta bekleyenlerden birisi baylp yere dnce bekleyen kiiler ona koarak yardm etmeye alrlar. Bylece bir grup oluumu gerekleebilir. nk aralarnda bu kiiye yardm etmek iin bir etkileim olmaya balar. Cankurtaran veya doktor armak, kiinin stn rtmek, kanayan bir yeri varsa bastrmak gibi. Ancak, tek ynl bir iletiimde grup oluumunun domasnda yeterli deildir. Bir grubun varlndan sz edebilmek iin bu etkileim erevesinde baz deer, norm ve ideolojilerin geni anlamda zel ve duygusal ortamn ve birletirici manevi gelerin var olmas gerekir. Baka bir grup rneini 11 Eyll 2001 ikiz kulelere yaplan uak saldrsnda da grebiliriz. Bilindii gibi uaklardan ikisi ikiz kulelere arparken 92
Grup birbirleriyle dzenli ilikide bulunan en az iki veya daha fazla kiiden oluan, belirli beklenti ve amalar paylaan insanlardr.

106

Davran Bilimleri-I

uu numaral uak ise Beyaz Saraya doru ynelirken balangta birbirlerini tanmayan yolcular bir araya gelerek ksa bir sreliine de olsa grup ve aidiyet duygusu oluturmular ve pilot kabinine ve uak korsanlarna saldrarak ua Pensilvanya zerinde bir iftlie drmlerdir. Bu durumda yolcularn hepsi yaamn kaybetmi ancak kendi lkeleri adna byk bir vatanseverlik rnei gstermilerdir (Andersen and Taylor, 2006: 140). Grupla ilgili bir dier kavram ise kategoridir. Toplumsal kategori ise biraz daha farkl bir anlam tar. Kategori benzer ve ortak sosyal zellikleri olan insanlardan oluur. Yani birbirleriyle konumayan ancak ortak karakteristlikleri olan insanlar grup deil bir kategoridir. rnein akademik yaamda gzlk takan insanlar, boyu 1.90 geen kiilerin oluturduu kategori gibi. Kategoriler ya, cinsiyet, gelir veya rksal olabilir. Kategoriler arasnda da ortak deerler, ilgiler veya sorunlar oluarak gruplarn gelimesine neden olabilirler. Kadn haklar rgtleri, kimsesiz ocuklar koruma dernei veya fotoraf dernei gibi. Birok toplumbilimci Mertonun standart toplumsal grup tanm zerinde birleirler. Bu tanma gre grup, birden fazla sayda insann kendileri ve bakalar tarafndan grup olarak nitelendirmedikleri srece bu topluluu grup olarak dnemeyiz. O hlde kiilerin grup oluturduklarnn bilincinde olmalar da gruplama srecinde nemli bir faktrdr. Gruplarn olumasnda meknsal yaknlk da nemlidir. rnein arkada gruplar genellikle ayn mahalle ya da komu ocuklarndan oluur. Zamanla meknsal yaknlk nemini kaybeder ve davranlardaki benzerlikler nem kazanr. rnein okullarda kurulan eteler bu ekilde ortak davran gsteren kimselerden oluur. Ayn ekilde insanlar kendileri gibi olan, benzer zellikler gsteren ve birbirlerinin ilgilerini ekmeleri nedeniyle de bir araya gelip bir grup oluturabilirler. Grup yelerinin birbirleriyle kurduklar etkileimlerin sonucu grubun i yaps olumaya balar. Her grubun kendi iinde snrlar, normlar, deerleri, yelerin belirli rol ve statleri vardr. Baz gruplarda bu yap ok kat ve aktr. rnein, her yenin resmi bir pozisyonu olduu gibi, uymas gerekli normlar yazl bir biimde kendisine bildirilir. Dier bir grupta ise bu yap ok daha gevek ve esnek olabilir. Deer ve normlar geici olduu gibi ok kesin de olmayabilir. Rol ve grevler yelerin antlamalarna gre deiebilir. rnein, orduda rol ve statler ok belirgin ve kat bir biimde oluurken niversitedeki daclk kulbnn yeleri arasnda bu rol ve statler daha esnektir (zkalp, 2008: 96). Grup yeleri, benzer yata ve snfta olduklar gibi benzer ilgilere de sahiptirler. yeler aras ilikiler sklat lde grup yelerinin benzerlikleri artt gibi norm ve deerleri paylamalar ve benimsemeleri de yaygnlar.
SIRA SZDE

Grup ile yn ve kategori tanmlarn gzden geirerek aralarnda ne gibi farklar olduuSIRA SZDE nu tartnz.
D niversitede bir mzik grubunun yesi olduunuzu dnn. Bu grurnein N E L M bun kendi aralarnda oluturduklar belirli deer ve normlar vardr. Btn yeler ark sylemeObecerilerini gelitirip programlarda solist olmak ister. Birok grupta S R U olduu gibi ark sylemek, formal ve informal bir birliktelii gerektirir. Grubun yeleri sk sk bir araya gelip repertuarlarn prova ederler. Provalar yneten bir DKKAT koro efi seerler ve bu kii ayn zamanda grubun evresi ile ilikileri ynetir. Ayn zamanda baz grup yeleri grubun iinden informal bir baka kiiyi seerek ona SIRA SZDE koluk grevi verirler. Bu kii gruba yeni katlanlara veya dk performansl ki-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

107

ilere baz enstrumanlar eliinde prova verir, eksiklikleri giderir ve bunlar konsere hazrlar. Hocann solistik grevi vermedii kiiler bazen kserek grubu terk edebilirler. Ama grupla uzun yllardan beri alanlarn performanslar ve dayanmalar sreklilik tar. Uzun yllardan beri birlikte olmakla grup yelerinin aidiyet duygular gelimektedir. Sosyolojik aratrma ve analizlerde gruplar ok nemlidir. nk, gruplar toplumun kltrn gelecek nesillere aktarrlar. Birbirimizle iliki kurduumuz lde kendi dnce ve duygularmz bakalarna aktarrz. Bunlar arasnda konutuumuz dilden, sahip olduumuz deerlere hatta giyim kuam biimimize ve bo zaman faaliyetlerine kadar birok ey yer alr (Schaefer, 2010: 121).

GRUP TRLER
Grup sosyolojideki en nemli kavramlardan biridir. Bu nedenle sosyologlar birok grup eidinden sz ederler. Bunlar; birincil ve ikincil grup, i ve d grup, referans grubu ve elektronik etkileim gruplardr. imdi bunlar ksaca aklayalm.

Birincil Gruplar
Sosyolojide eitli snflandrmalar olmasna karn en yaygn ve temel olan Charles Horton Cooley tarafndan yaplan birincil grup ayrmdr. Bunun dnda kalan gruplar da ikincil gruplar olarak nitelendirilmektedir. Cooley birincil gruplar yzyze ilikilerin, yardmlama dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu gruplar olarak tanmlar (Cooley, 1962: 24). Birincil gruplarn yeleri yelik ve bizlik duygusuna sahiptirler. Kendileri biz kavramyla herhangi bir olaya yaklatklar iin grup dayanmasnn yksek olduu gruplardr. Yzyze ilikilerin youn olduu bu gruplarda ye says azdr. Cooley ancak, az sayda grubun bu tanma uygun olduunu saptamtr. Bunlar da; oyun grubu, komuluk, akrabalk gibi gruplardr. Bu gruplar ierisinde sosyal yaamn ne olduunu renirler. Cooley birincil gruplar insan neslinin bakld, korunduu yerler olarak nitelendirir. Bu ynyle de grup yeleri arasnda gven verici ilikiler kurulur. Birincil ilikilerin en saf biimini ailede grmekteyiz. nk, aile yeleri, birbirlerinden hibir kar beklemeksizin her trl fedakarl yapabilirler. Bu ilikiler iersinde insanlarn ya da grup yelerinin yapt bir hata balanabilir. Birincil gruplarn bireylerin kiilikleri ve kendilikleri zerinde ok gl bir etkileri vardr. Ayn ekilde arkada gruplarnn, kendi ya gruplar zerinde nemli bir bask unsuru olduklarn da unutmamak gerekir. rnein, sokak eteleri byle bir birincil gruptur. Askerlik srecinde eitim kamplarnda oluan duygular ve asker arkadal da birincil gruplara bir dier rnektir. Birincil gruplar her zaman kktrler, nk byk saydaki yeler arasnda youn bir iliki kurmak ok gtr. Bu nedenle byk gruplar kendi aralarnda ayrlarak daha kk gruplar oluturabilirler. Ancak, bu ekilde birbirleri arasnda youn iletiim kurmak mmkn olabilir. Birincil gruplarn temel fonksiyonu vardr. Birincisi yakn ilikiler yoluyla duygusal destek salar. rnein, II. Dnya Sava srasnda Alman ordusu her geen gn saylarnn azalmas, yeterli ikmal almamasna ramen bir trl zlememi ve malubiyeti kabul etmemitir. Bunun en byk nedenini yazarlar Alman ordusunun ve arpan birliklerinin arasnda, mevcut birincil ilikilerin salamlna balamaktadrlar. kinci nemli fonksiyon, birincil gruplarn toplumsallama srecine olan katklardr. ocuklar iin aile birincil gruptur. Onlarn yetimesinde, kendilik gelitir-

108

Davran Bilimleri-I

melerinde ve duygusal destek almalarnda byk bir neme sahiptir. Aile ayn zamanda ocuklarn toplumsal kltr renmelerinde ve toplumsal yaama katlmalarnda da etkin bir rol stlenir. nc olarak birincil gruplar uyumu kolaylatrr ve toplumsal kontrol olanakl klar. Bir toplumun devamll yelerin mevcut norm ve deerleri benimsemesine baldr. Eer toplumun byk bir ounluu bunlar paylamyor, kar kyorsa, oluan anomik ortam ile toplum ker. te birincil gruplar yeni yelere norm ve deerleri grup basks yoluyla reterek, onlarn uyum salamalarna yardmc olur.

kincil Gruplar
Birincil gruplarla karlatrldnda, ikincil gruplar daha byk, nispeten geici, benzerlik gstermeyen resmi gruplardr. Bu gruplarn yeleri birbirleriyle belirli kar ve aktiviteleri asndan iliki kurarlar. Dier bir deyile etkileimlerinde belirli roller hkimdir. rnein renci, ynetici, mdr, ef ii gibi. niversitede birinci snf rencileri, fabrika, politik partiler bu gruplara birer rnektirler. Yaam srecince bu gruplara yeliimiz devam eder. Eitim alrken, bankaya para yatrrken, iyerinde alrken, para harcarken geici olarak bu gruplara ye oluruz. kincil gruplar daha ok resmi, bireysel ilikilerin gl olmad ve kar anlayn grlmedii gruplardr. kincil gruplar daha ok i yerlerinde meslekleri ile ilgili belirli anlaylara sahip olan insanlar arasnda geerlidir. kincil gruplar insanlarn duygusal yaamlarnda ok nemli yeri olan gruplar deildir. rnein bir niversitedeki tm renciler, brokratik organizasyonlarda ve irketlerde alanlar hep ikincil gruplardr. Bu gruplar arasndaki yz yze ilikiler ok kstldr. Sadece belirli rol ve grevlerle ilgili olarak bir araya gelip iliki kurarlar. rnein blm mdr, danman ve memur arasndaki ilikilerde olduu gibi. kincil gruplar kk ya da byk olabilir. Herhangi bir kk grup balangta ikincil bir gruptur ancak zamanla yeler arasndaki iliki artar, yeler birbirlerini daha iyi tanr ve bizlik duygusu geliirse bu grup birincil gruba dnebilir. Tpk bir niversitede oluturulan bir seminer grubu gibi. Seminer yeleri balangta ikincil bir grup iken, eer aralarndaki etkileim artar yaknlama ve paylama sklarsa bu grup birinci gruba dnebilir. irketler, byk fabrikalar, hkmet bakanlklar gibi ikincil gruplar iinde her zaman birincil gruplar olabilir. Birincil gruplar daha ok geleneksel ve endstri ncesi toplumlarda yaygn olarak bulurken, rnein kydeki akrabalk ilikileri gibi, ikincil gruplar daha ok modern endstriyel toplumlarda grlrler. Bu toplumlarda insanlarn ilikileri byk bir ounlukla ikincil gruplarda gemektedir. Yani belki bir daha hi karlamayacamz insanlarla bir defaya mahsus, belirli amaca ynelik ilikiler kurmaktayz. kincil ilikilerin gelimesi, ikincil gruplarn oluumunu arttrrken modern toplumlarn ayrlmaz bir parasn oluturmaktadr.
Tablo 4.4 Birincil ve kincil Gruplarn Karlatrlmas Kaynak: Schaefer, 2010: 121. Birincil Gruplar Genelde kk az sayda ye Genelde uzun sreli Daha yakn ve yz yze ilikiler kuvvetli likilerde duygusal bir derinlik bulunmas Destekleyici ve dosta kincil Gruplar Genelde byk ve ye says ok Deiken, genelde ksa sreli Karlkl anlay ve yakn ilikiler kstl Yzeysel ilikiler Daha resmi ve kiiselliin olmad gruplar

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

109

ve D Gruplar
Grup, kendi yeleri asndan ve grubun dier gruplarla kurduu ilikiler asndan zel bir anlam tar. nsanlar bazen dier gruplara kar dmanca duygular tad gibi bazen de gruba dier gruplardan bir tehdit gelebilir. zellikle de grup toplumla kltr ve rk asndan farkllk tarsa bu gibi dmanlklar daha da belirginleir. Sosyologlar bu ayrm biz ve onlar kavramlaryla btnletirip, i ve d gruplar olarak ayrmaktadrlar. ve d grup kavramlar Amerikal sosyolog William Graham Sumner tarafndan yaplmtr. gruplar bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplardr. D gruplar ise bizim grubumuzun dnda olan herhangi bir alternatif grup olup yesi olmadmz, bizim iin ok nem tamayan, hatta bazen ona kar ok iyi duygular beslemediimiz gruplardr. Dier bir deyile bir grubun dier bir gruba kar duyduu dmanca diyebileceimiz duygular, kendi gruplar iin bir benlik oluturabilir. Eer bireyler kendi gruplarna ballk duyuyorlar ise bu onlarn i grup olduklarna (in-groups) eer dier gruplara dostane olmayan bir tavr iindeyseler bu gruplar onlar iin d grup (out-group) olma zellii tar. gruplar etnosantrik duygular da pekitirirler. nk i grup iin kendi aralarnda olan her ey en iyi ve uygundur. D gruplarda olanlar ise kt ve tahamml edilmezdir. ve d gruplar arasndaki atma bazen saldr hatta vahet biiminde olabilecei gibi politik dzeyde de olabilir. rnein, Amerikada 1999 ylnda Colaradoda Colombine Lisesinde iki renci okullarndaki rencilere saldrarak 15 kiinin lmne neden olmulardr. Saldry yapan kii okuldaki renciler tarafndan bir d grup yesi olarak nitelendirilen Trenkot Mafyasna ye olduu ve i grup oluturan bir dier grup tarafndan dlanan bir kii olarak nitelendirilmitir (Schaefer, 2010: 122). Esasnda benzer sorun ve saldrlar birok lkede de yaanmaktadr. Arkadalar tarafndan dlanan, ounlukla kiisel ve aile problemleri olan genlik andaki renciler, kendi gruplarndan gelen basklar veya medyann etkisi ile bu tr saldrlarda bulunup kendi snf veya okul arkadalarna saldrlar yapabilmektedirler. grup yeliinin bir sonucu, kendinizi dierlerinden farkl klan ayrcalmz ve stnlk duygumuzdur. Yani i grup yeleri kendilerini d gruplara kyasla daha stn grrler. grup yelerine stnlk salayan herhangi bir zellik ise, d grup iin kabul edilmez bir davrantr. ve birincil gruplar yelerinin davranlarn ve dncelerini etkileyerek onlar ynlendirirler. Kendinizi bir d grubun yesi olarak nitelendirerek, bu bak asndan SZDE yesi olduSIRA kendi unuz i grubun bir deerlendirmesini yapnz.
SIRA SZDE

Referans Grubu

DNELM

DNELM S O R U

Referans grubu kavram Herbert Hyman (1942) tarafndan ortaya atlmtr. Referans grubu bireyin davranlarn ve kendini deerlendirdii, rnek ald gruplarS O R U dr. Gerek birincil gerekse de i gruplar insanlarn dnce ve davranlarn dramatik bir biimde etkilerler. rnein lisede okuyan bir renci girmek istedii bir DKKAT hip-hop mzik grubuna ve onun dnyasna girmesiyle birlikte kendi davranlarn grubunkiyle benzer hle getirecek biimde kalplatrr. rnein bu grubun SIRA SZDE yeleri gibi giyinmeye, onlarn dinledii mzii dinlemeye, DVDlerini almaya, onlarn gittii meknlara gitmeye balar.
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

110

Davran Bilimleri-I

Referans gruplar insanlar iin bir rol modeldir veya rol modelin genelletirilmi bir eididir (Andersen and Taylor, 2006: 142). Esasnda referans gruplar insanlarn etkileim hlinde olduu grup anlamnda deillerdir. Bir spor starnn, mzik grubunun, bir subayn veya bir nl yneticinin davran kalplarn benimseyip ona benzemeye almak, onunla zdeim kurmak anlamnda bir ilikidir. Yani bu kiileri bir rol modeli olarak grp ona benzemek, onun gibi olmak biimindedir. Referans gruplar, insanlar gelecekte yerine getirecekleri rollerine de hazrlar. Buna gelecee dnk toplumsallama diyoruz. rnein niversitede finans okuyan bir renci, kendi konusuyla ilgili nl dergileri okuyarak (Wall Street Journal, Kapital gibi), nl irketlerin senelik bilano ve raporlarn inceleyerek, sermaye piyasalarnn gndelik raporlarn medyada izleyerek kendini gelecekteki mesleine hazrlar. Bu renci finans konusunda analizler yapan kiileri de kendine referans grubu olarak seer nk onlar gibi baarl olmak istemektedir. Yaantmz deitike, yamz ilerledike, yeni statler kazandka referans gruplarmz da farkllar. Hatta zaman zaman bireyin birka referans grubunu rnek ald da grlr.

Elektronik Etkileim Gruplar

imdiye kadar standart sosyolojik grup trlerinden sz edildi. 1990lardan sonra, teknolojik gelimeler dorultusunda yepyeni bir grup tipi olumaya balad. Dnya bilgisayar teknolojisinin akl almaz ilerleyii ile internet denilen bir geliim ortaya kt. nternet binlerce bilgisayarn dnya apnda birbirine baland bir bilgisayar adr. nternet iinde yepyeni gruplar usenets olarak tanmlanp birbirleriyle her konuda bilgi alveriinde bulunan insanlardan olumaktadr. Bu konular at yarndan, sosyolojiye, Kuantum fiziinden, avcla kadar deiebilmektedir. Bu insanlar birbirlerini grmeden srf teknoloji sayesinde birbirlerine gndermi olduklar mesajlar ile iletiim kurup yakn ilikiler gelitirmekte, dostluklar kurmakta, daha da ilerisi evlenebilmektedirler. Bu gruplardan bazlar yukarda verdiimiz grup tanmna ilikin uygun zellikler de tamaktadrlar. Bylece kurmu olduklar ilikiler ile bir aidiyet duygusu ve sreklilik gstermektedirler. nk her gn birbirlerine mesaj gnderip ilikileri sklatrma hatta yeni yeler bulma abasndadrlar. Baz gruplar ise sahip olduklar ayrdedici zellikleri, ilgileri veya bilgileri ile farkllk tamaktadrlar. Hatta bu nedenle bir i grup karakteristiine sahiptirler. Ayn anda her yerde bulunan bilgisayar alarnn, fiziki mekndan bamsz siber uzayda insanlar bir araya getirmesiyle olumutur. Siber uzay kavram bugn saylar yz milyonlar bulan internet kullanclarnn bir araya geldii yer anlamnda kullanlmaktadr. nternet topluluklar (sanal cemaatler) zerinde alan Rheingolda gre bu topluluklarda insanlar akalar yapar, bilimsel tartmalara katlr, ticaret hatta eitli gelecee dnk planlar yaparlar. Duygusal ilikileri paylar, ak olur, arkada bulur onlar kaybederler (Rheingold, htpp://www.well.com.user.her.ucbook.indel.html) oyun oynar, flrt ederler. Bu tr sanal cemaatlerde veya internet topluluklarnda sanatla urar, gerek hayatta ne yaplyorsa onu yaparlar. Burada insanlar yz yze ilikilerinde birbirlerine syleyemeyecekleri eyleri syler, yapamayacaklar eyleri yapmaya alrlar. Birok insan iin sanal dnya byk eki-

nternet gruplar veya topluluklar insan ve teknolojinin bir araya gelmesinden domutur.

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

111

cilie sahiptir (Bozkurt, 2008: 163). nternet gruplar zellikle fiziki engeller nedeniyle, grup ilikilerinin dnda kalm insanlar iin yeni bir imkn sunmaktadr. Bilgisayar teknolojisi artk bizim, toplumdan izole olmu insan tipinden uzaklatrp yeni dnyalara seyahat etmemizi, yeni dostlar bulmamz elektronik olarak kolaylatrmaktadr. Bazen bu gruplara Elektronik birincil grupda denilmektedir. nk her ne kadar sanal ortamda tanm olsalar da bu insanlar gnlk iletiim skl, paylatklar kiisel bilgi, birbirlerine olan ballklar ve yaknlklar asndan birincil grup zellii tayabilmektedirler. Yakn bir gelecekte bu tr gruplar, bilgisayar alarnn daha da genilemesiyle yaantmzda daha ok yer almaya balayacaklardr. Ancak her teknolojide olduu gibi bunlarn yanl kullanm, aldatmacalar insanlarn ciddi birtakm sorunlar yaamalarna neden olmaktadr. zellikle porno siteleri ok kk yalardaki ocuklar etkileyerek, merak duygusu ile erken birtakm tecrbeler yaamalarna neden olmakta ve ciddi davran sorunlarna neden olabilmektedir.

112

Davran Bilimleri-I

zet
AM A

Global anlamda aileyi tanmlamak. Aile btn dier kurumlar iinde eski ve en temel kurumlardan biridir. Aile ve evlilik biimleri gemiten gnmze dein her kltrde farkllaarak ortaya kar. Toplumsal yapda olan deimeler aileyi de etkilemekte, onlar bask altna alp farkl aile trlerinin olumasna neden olmaktadr. Aileyi bir kurum olarak ele aldmz zaman ailenin belirli kalplar iinde organize olduunu grrz. Bugn birok insan aile denildii zaman dar anlamda evli olan iftlerin, evlenmemi ocuklaryla yaadklar yer olarak anlamaktadrlar. Bu ise aile trlerinden sadece birisidir. Sosyologlar bu aileye ekirdek aile demektedirler. zellikle Amerika gibi gelimi toplumlarda bu aile 20. yy.a kadar en yaygn aile biimi olarak saptanmtr. Daha sonra kadnn aile ierisindeki statsnn deiimi ile boanmalarn artmas dnyada tek ebeveynli ailelerin giderek artmasna neden olmutur. Aile yaplar hakknda bilgi sahibi olup ekirdek ve geni aileyi tanmlamak. Geleneksel olarak aile; birbirlerine evlilik, doum veya evlat edinme yoluyla bal, birlikte yaayan, aralarnda resmi ve hukuki ilikiler olan, ocuk yetitirme ve dnyaya getirme sorumluluu olan, toplumca onaylanan cinsel ilikileri srdren ekonomik ve sosyal bir birimdir. ekirdek aile anne, baba ve evlenmemi ocuklardan oluur. Geni aile, iindeki akraba saysnn artmas ve ayn evde oturmalar ile ortaya kan bir ailedir. Bu aile zellikle kriz durumlarnda birbirlerine vermi olduklar duygusal destek ve i paylam nedeniyle nemli bir fonksiyon grr. rnein doum, lm, nian ve dn trenlerinde bu dayanmann rneklerini grrz.

A M A

AM A

Sosyolojik kuramlarn aileye bak alarn aklamak. Aile zerinde alan sosyologlar temel yaklam asndan aileyi ele alrlar. Bunlar; fonksiyonalist, atma ve sembolik etkileim kuramlardr. Son yllarda feminist bak as da giderek nem kazanmaktadr. Fonksiyonalist kurama gre aile, toplum iinde vazgeilmez olan baz grevleri yerine getirir. rnein neslin devamn salama, koruma, toplumsallama, cinsel davranlar dzenlemek, sevgi ve arkadalk salamak, toplumsal stat ve sosyal yerletirme yapmak gibi. Bunlara gre bu fonksiyonlar en iyi biimde aile iinde yerine getirilir. atma kuramclar ailede bir eitsizliin olduunu ve erkein kadn smrd bir dzenin varlndan sz ederler. Hatta aile iinde bir g mcadelesi vardr. Marksist grte aile ile ilgili temel alnan F. Engelsin Ailenin zel Mlkiyeti ve Devletin Kkeni adl eserinde devletin zel mlkiyet sistemini korumak iin yasalar yaparken tek eli evliliin kurallarn da dayatt ifade edilir. zel mlkiyetten mahrum olan kadn, erkek tarafndan kontrol altnda tutulur. atma kuramclar, sosyal, ekonomik, politik ve hukuki eitsizliklerin kadnlarn aleyhine olacak ekilde mevcudiyetini koruduunu savunurlar. Sembolik etkileim kuramclar ise mikro dzeydeki aile ilikileri zerinde odaklanr ve kar-koca ve ocuklar arasndaki ilikilere bakar. Sembolik etkileim kuramclar aile iindeki ilikilerin devaml deitiini ve yeniden tanmlanmas gerektiini savunurlar. Feminist kuramclar ise kadnn darda almasnn ocuklarn bakm ve aile iindeki grevlerini nasl etkiledii konusunda ciddi almalar yapmlardr.

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

113

AM A

Aile ve evlilik biimlerini tanmlamak. Sosyologlar aile ve evlilik biimlerini be temel kategoriye ayrarak incelerler. Bunlar; e says, grup ilikileri, iftlerin yerleim yeri, otorite ilikileri, soy ve secere ilikileridir. E saysna gre tek eli ve ok eli evlilikler sz konusudur (Monogami ve poligami). Erkein birden fazla kadnla evliliine poligini, kadnn ok erkekle evliliine poliandri denir. Grup ilikilerine gre endogami (grup ii) ve egzogami (grup dndan) evlenmeler sz konusudur. Egzogami evlilii belirli gruplarn dna veya ailenin dna tamaktadr. Yani kendi ekirdek ailesinin veya akrabalarnn dnda birisiyle evlenmektedir. iftlerin yerleim yerine gre ise baba taraf (patrilokalite) ana soyu ve taraf (matrilokalite) veya bamsz ev ama (neolokalite) olarak karmza kar. Otorite ilikilerine gre ise koca otoritesinin stnl (patriyarki) kadn otoritesinin stnl (matriyarki) ve eitli (egaliteryan) ilikileri gryoruz. Soy ve secere ilikilerinde ise evlilik ekilde karmza kar, bunlar baba soyunun stnl (patriliniyal) ana soyunun stnl (matriliniyal) ve bilateral yani mirastan her iki tarafn eit hak almasdr. Gnmz aile yapsndaki farkllklar ve boanmann neden ve etkilerini aklamak. Burada tek ebeveynli aileler, evlenmeden birlikte yaama, e cinsel evlilikler ve boanma olgusu zerinde durulmutur. Modern ekirdek aile en hzl deien kurumlar arasndadr. Gnmzde boanma veya ein lm ile giderek evin reisinin kadn olduu aileler art gstermektedir. Ayn ekilde evlenmeden birlikte yaamak, hatta ocuk sahibi olmak da giderek yaygnlamaktadr. Bu durum zellikle Amerika ve Avrupada ok yaygndr ve zellikle genler arasnda grlmektedir. Boanma, taraflardan birinin veya her ikisinin arzusu ile toplumda geerli norm ve detlere gre evliliinin sona erdirilmesidir. Boanmalarn artmasnn ardnda yatan temel faktr, boanmalarn toplumsal kabulndeki deer ve inanlarn farkllamasnda yatmaktadr. Artk insanlar mutsuz evliliklere tahamml etmek durumunda deillerdir.

AM A

Toplumsal grup ve grup trlerini tanmlamak. Grup, birbirleriyle dzenli ilikide bulunan en az iki veya daha fazla kiiden oluan, belirli beklenti ve amalar paylaan insanlardr. Grup konusunda en nemli nokta, insanlarn birbirlerine kar sahip olduklar aidiyet duygusudur. Yn ise birbirleriyle ilikide bulunmayan, kendini o gruba bal hissetmeyen, aidiyet duygusu olmayan geici bir nedenle bir araya gelmi insanlardr. Bilinen en nemli grup, Cooleyin ortaya att birincil grup kavramdr. Birincil grup yz yze ilikilerin yardmlama, dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu gruplardr. En gzel rnei aile, arkadalk gibi gruplardr. kincil grup ise birincil grubun dnda kalan, daha byk, nispeten geici, benzerlik gstermeyen, resm gruplardr. Dier bir grup ayrm olan i ve d gruplar ise, W. G. Sumner tarafndan ileri srlmtr. grup bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplardr. D grup ise bizim grubumuzun dnda olan, yesi olmadmz bizim iin nem tamayan, ona kar olumsuz duygular beslediimiz gruplardr.

AM A

114

Davran Bilimleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Anne-baba ve evlenmemi ocuklardan oluan aileye ne ad verilir? a. Geni aile b. Ana ailesi c. Kk aile d. Baba ailesi e. ekirdek aile 2. ve d grup kavram kim tarafndan ileri srlmtr? a. Murdock b. Litwak c. Hyman d. Sumner e. Schaefer 3. Bireyin davranlarn ve kendini deerlendirdii rnek ald gruba ne ad verilir? a. grup b. D grup c. Referans grubu d. Birincil grup e. Sanal grup 4. Aile ilikilerinin zamanla deitiini ve yeniden analiz edilmesi gerektiini savunan, rol ve benlik kavramlar zerinde duran teorik yaklamn ad nedir? a. Feminist kuram b. atma kuram c. Sembolik kuram d. Fonksiyonalist kuram e. Marksist kuram 5. ada anlamda aile oluturabilmek ve meru ocuklara sahip olabilmek iin gerekli olan ey aadakilerden hangisidir? a. Yerleim yeri b. ocuklar c. Gelir d. Evlilik kurumu e. Otorite ilikileri 6. Aile yelerinin kendi aile ve akrabalarnn dndan birisiyle evlenmesine ne ad verilir? a. Endogami b. Patrilokalite c. Egzogami d. Matriyarki e. Patriyarki 7. Evlenen iftlerin ana soyunun yannda oturmalarna veya yerlemelerine ne ad verilir? a. Patriyarki b. Egaliteryan c. Matrilokalite d. Endogami e. Egzogami 8. Aadakilerden hangi dnr zel mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte tek eli ekirdek ailenin ortaya ktn ileri srmtr? a. Engels b. Murdock c. Litwak d. Hyman e. Spencer 9. Aadakilerden hangi dnr erkein ok kadnla evlilii olan poliginiyi en yaygn grlen evlilik olarak ifade etmitir? a. Litwak b. Parsons c. Cooley d. Murdock e. Durkheim 10. Aka evet, evlilik belki slogan ne tr bir ailesel farkll Avrupada ifade etmektedir? a. Tek ele evlilik b. E cinsel evlilik c. Evlenmeden birlikte yaama d. Tek ebeveynli evlilik e. ekirdek aile evlilii

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

115

Yaamn inden
Bir e, birok koca: Nyinba Toplumu Nyinba kltr, Nepal ve Tibette bulunan bir tarm toplumu olup Himalayalarn, uzak vadilerinde denizden 9000 fit ykseklikte varlklarn srdrmektedir. Dnyann birok lkesinden gelen aratrmaclar Himalayalara giderek dnyada kadnn ok ele evliliinin grld bu ender lkede gzlemlerde bulunmaktadrlar. Fiziksel olarak zorluklarn yaand Himalayalarda poliandri son derece uyumlu bir evlilik tr olarak yer almaktadr. nk, toprak ve iklim koullar, dzgn bir rn alnamay hasat yapmay gletirmektedir. Burada tarm, emek youn bir biimde yaplmakta ve birok Nyinbal tarm iisi toprakta alarak ailelerinin geimini salamaya almaktadr. Bu nedenle burada tipik evlilik, erkek kardein bir tek kadnla evlenmesi sonucu olumakta ve ancak, bu ekilde toprak iin yeterli i gc salamaktadr. Bu yolla yiyecein son derece kstl olduu bu toplumda yaam srdrlebilmektedir. Nyinba toplumuna dardan bakan bir kii, kadnlarn ailede otoriteye sahip olduunu ve hereyin kadn odakl olduunu dnr. Ancak bu toplumda otorite ve miras erkein veya erkek evladn egemenliindedir. Ailede erkek ocuun doumu sevinle karlanp kutlanmakta, kz ocuklar ise babas kim olursa olsun bir hayal krkl yaratmaktadr. Bu toplumda babalk nemli bir konu deildir nk hane erkek karde tarafndan paylalmaktadr. Ailenin reisi ailedeki en yal erkek kardetir. Bu karde eini kendi geni ailesinin dndan seer. Herhangi bir ein stnl ve tercihi genelde bu toplumda ho karlanmaz. Burada sorumluluk kadna kalmaktadr. Her kocay dzenli grmek ve dnmsel olarak birlikte olmak kadnn grevidir. Genelde sabah kahvaltsnda kadn o gece kiminle birlikte olmak istediini iaret eder. Herhangi bir karkla yer vermemek iin kalnacak kocann ayakkablar kadnn yatak odasnn nne konur. Dnyann birok toplumunda bir tr bir evlilik toplumsal normlara uygun dmez. Ayn ekilde Nyinba toplumunda da poliandri her zaman geerli deildir. Eer ailenin bir tek erkek ocuu varsa bu kii monogamik bir evlilik yapmak durumundadr. Eer kadn ocuk douramyorsa veya ocuk sahibi olamyorsa ikinci bir e alnr. Bu da genellikle o ein kz karde veya kuzenidir. Bunlar da ailede hibir sorun yaratmadan benimsenir ve evlilik srer. Kaynak: Zeitzen, Miriam Kokt ve Dguard (2008). Polygamy: A Cross Cultural Analysis. Oxford, England Berg R.T. Schaefer, 2010: 314 iinde.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. c 4. c Yantnz yanl ise Aile Kavram ve Global Bir Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Grup Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Grup Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile Kurumunu Aklayan Sosyolojik Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl Aile Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evlilik Biimleri ve Analizleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evlilik Biimleri ve Analizleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aile Kurumunu Aklayan Sosyolojik Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evlilik Biimleri ve Analizleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gnmz Ailesinde Farkllklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

5. d 6. c 7. c 8. a

9. d 10. c

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Genelde yaadmz aile anne, baba ve evlenmemi ocuklardan oluan ekirdek ailedir. Bu ailede ilikiler krsal kesimin ailesi olan geleneksel geni ailede olduu gibi ok sk ve yakn deildir. Aile ancak dn, nian, lm gibi kriz dnemlerinde bir araya gelir, etkileimde bulunurlar. zellikle aileler arasndaki corafi uzaklk bu ilikileri etkiler. Sra Sizde 2 Geni aile modern yaamda zellikle kriz dnemlerinde aile yelerini birbirlerine balayc bir fonksiyon grr. lm, dn, doum gibi dnemler ailenin zor gnleridir. Dardan destek yerine aile yelerinin birliktelii bu krizin abuk atlatlmasnda yardmc olur. Sra Sizde 3 Endstrileme sreci ile ailenin corafi hareketlilii sonucu yelerin birbirlerinden ayr kalmas ile aile ilikilerinde bir zayflama sz konusu olabilir. Ancak teknolojik gelimeler ile iletiim ve ulam kolaylklar ilikilerin tekrar glenmesini salayabilir.

116

Davran Bilimleri-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 4 atma kuramclar bunun zel mlkiyetle ve erkek egemenliine bal olarak aklar. Kadn evlenmeden nce babas, evlendikten sonra ise kocas tarafndan smrlmektedir. Sra Sizde 5 Boanmadan en ok etkilenen, iftlerden ok ocuklardr. Ancak yaplan aratrmalarda bozuk aile dzeni iinde yaamak ocuklar zerinde ok daha ypratc etkiler yapabilmektedir. Ancak, yine de boanmalarn ocuklar zerinde birok olumsuz etkilerinin olduunu unutmayarak, evliliklerin balangcnda ok dikkatli davranmak zorunda olduumuzu unutmamalyz. Sra Sizde 6 Trk kltrnde genelde kentsel aile yapsnda ekirdek aile yaygn bir karakter gsterir. Krsal kesimde ise yine ekirdek aile yaygn olmakla birlikte geleneksel geni aile de ikincil nemli bir aile olarak grlmektedir. zellikle, teknoloji ve kentlemenin ok gelimedii tarmsal blgelerde baba otoritesinin yaygnl ve ok elilik, varln hala daha srdrmektedir. Sra Sizde 7 Grup birbirleriyle dzenli bir iliki iinde sreklikii olan ve belirli norm ve kurallarla birbirine bal olarak niteleyip, ballk veya aidiyet duygusuna sahip olan insanlardan oluur. Yn ise geici olarak birlikte olan, aralarnda srekli ve dzgn ilikiler olmad gibi ballk duygusundan da yoksun olan insanlardr (Ma seyircileri gibi). Sra Sizde 8 Kendimizi bir d grup yesi olarak nitelendirdiimiz zaman, her eyden nce iinde bulunduumuz i grubun baz zelliklerini benimsediinizden kendimizi dlanm olarak hissederiz. Bu nedenle kar olduumuz deerler btn ile kar karya kalrz. Acaba bu deerleri bir i grubun yesi olduumuz iin grup basks sonucu mu benimsedik yoksa gerekten bu deerlere inanyor muyuz? Buna karar vermek durumundayz. Bu nedenle her i grup kendini biz duygusu ile tanmlad iin, bakalar ise onlar, yani bizim dmzda olandr. Yani d gruptur. Bu nedenle benimsediimiz deerle kar karya kalabiliriz. Altun, A. (2009). Trkiyede Kadna Ynelik iddetle Mcadele ve Devlet, Trki, Ocak-ubat, No: 383, s.57-60. Andersen, M. L. and H. F. Taylor. (2000). Sociology, Thomson Wadsworth. Arendell, T. (1998). Divorce American Style, Contemporary Sociology, 27. May, s. 226-228. Armaan, . (1988). Toplumbilim, zmir: Bar Yaynlar. Baca Zinn, M. and S. Eitzen. (2002). Diversity in American Families, 4th edi., New York: Harper Collins. Barber, J. S. and W. G. Axinn. (1998). Gender Role Attitudes and Marriage Among Young Women, Sociological Quarterly, Vol.39, Winter, s.11-31. Bozkurt, V. (2008). Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Yaynlar. Bumbass, L. (1995). Forum II Pattern, Couses and Consequences of Out of Wedlock Childbearing, What Can Goverment Do?, Focus, Vol. 17, No:1, s. 41-45. Cooley, C. H. (1962). Social Organization, New York: Schocken Books Inc. Croll, E. (1995). Changing Identities of Chinese Women, London: Zed Books. Doan, . (2000). Sosyoloji, stanbul: Sistem Yaynclk. Doob, C. B. (1991). Sociology, 3. Edi. Ecevit, M. (1994). ada Kuram: Aile ve Kadna likin Baz Kavramsal likiler, Aile ve Eitim XVIII. Eitim Toplants, Trk Eitim Dernei. Eitzen, S. B. and M. B. Zinn. (2004). In Conflict and Order, 10 th edi., Boston, MA: Allyn and Bacon. Engels, F. (1942). The Origin of the Family, Private Property, and the State. New York: International Publishing (First published in 1884). Farr, Grant M. (1999). Modern Iran, New York: Mc Graw Hill. Field, J. and L. M. Casper. (2001). American Families and Living Arrangements, Current Population Reports, Washington D.C.: U.S. Census Bureau, March. Fields, J. (2004). American Families and Living Arrangements: 2003, Current Population Reports, P20, no.553, Washington D.C.: US Government Printing Office. Furstenberg, F. (1998). Relative Risk: What is the Family Doing to Our Children?, Contemporary Sociology, 27, May, s.223-225.

4. nite - Aile ve Toplumsal Gruplar

117

Galinsky, E. et al. (1993). The Changing Workforce: Highlights of the National Study, New York: Families and Work Institute. Giddens, A. (2000). Sosyoloji, Ankara: Ayra Yaynevi. Giddens, A. (1989). Sociology, New York: Polity Press. Goode, W. J. (1984). The Family, Englewood Clifs, Prentice Hall, Inc. Gough, K. (1984). The Origin of the Family, s. 83-89 in Women A Feminist Perspective, 3rd edi., (Ed. Jo Freeman), Polo Alto, CA: Magfield. Gke, B. (1990). Aile ve Aile Tipleri zerine Bir nceleme, Aile Yazlar 1 iinde (edit. B. Dikeligil, A. idem) Aile Aratrma Kurumu Yaynlar. Gke, B. (1976). Aile ve Aile Tipleri zerinde Bir nceleme, H. . Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi, C.8, s.1-2, Ekim. Henslin, J. M. (1997). Sociology, 3 rd edi., Allyn and Bacon. Hinderick, J. and M. Kray. (1970). Social Stratification as an Obstacle to Development, A Study of Four Turkish Villages, New York: Preager. Hochschield, A. R. (2005). The Commercialization of Intimate Life: Notes From Home and Work, Berkley: Union of California Press. Hyman, Herbert H. (1942). The Psychology of Status. Archives of Psychology, 269, pp. 5-91. Karkner, N. (2009). Kadn Aile ve Toplum, Sosyolojiye Giri, (Editr. Nadir Suur) AF Yaynlar, No: 1031. Kayhan, . (2010). Aile Tanm, nemi ve zellikleri Tarihsel Geliim ve Aile Tipleri, Aile Yaps ve likileri, (edi. Sezen nl) AF Yaynlar, No: 897. Kongar, E. (1976). mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, stanbul: Cem Yaynevi. Lamanna, M. A. and A. Reidman. (2003). Marriage and Families: Making Choices in a Diverse Society, Belmont C. A: Wadsworth. Lauer, J. and R. Lauer. (1992). In Marriage and The Family in a Changing Society, 4. Edi, (Ed. James M. Henslin), New York: Free Press. Mc Falls, J. A. Jr. (2003). Population: A Lively Introduction, Population Bulletin, 58, December. Miller, S. (1997). The United Consequences of Current Criminal Justice Policy, Talk Presented a Research on Woman Series University of Delaware, Newark B.E. in Andersen and Taylor, 2006. Murdock, G. P. (1949). Social Structure, New York: Mac Millan.

Murdock, G. P. (1957). World Ethnographic Sample, American Anthropologist, Vol. 59, August, ss. 664-687. zkalp, E. (2008). Davran Bilimlerine Giri, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. zkalp, E. (2010). Sosyolojiye Giri, Bursa: Ekin Kitabevi. Peterson, K. S. (2003). Unmarried With Children: For Better or Worse, U.S.A. Today, August, 18, s. 1A8A. Robertson, I. (1988). Sociology, 3. Edi., New York: Worth Publisher. Rossi, A. S. and P. H. Rossi (1990). Of Human Bonding: Parent Child Relations Across the Life Course, New York: Aldine de Gruyter. Saad, Lydia. (2004). Divorce Doesnt Lost, Gallup Poll Tuesday Briefing, March 30 (www.gallup.com). Sanchez, L., W. D. Manning and P. J. Smock. (1998). Sex Specialized or Colloborative Male Selection? Union Transitions Among Cohabiters, Social Science Research, 27, September, s. 280-304. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, 12th edi., Mc GrawHill. Shepard, J. M., H. L. Vass (1996). Sociology, 3. Edi., West Publishing Co. Stinnet, N. (1992). Strong Families, In Marriage and the Family in a Changing Society, 4. Edi., James M. Henslin Edited, New York: Free Press. Stock, C. (1974). All Our Kin: Strategies for Survival in a Black Community, New York: Harper Colophan Books. Straus, M., R. Gelles and S. Steinmetz (1980). Behind Closed Doors: Violance in the American Family, Garden City N.Y: Double Day. Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps, Ankara: H.. Yaynlar. Ventura, S. M. (2009). Changing Patterns of Non Marital Childbearing in the United States, NCHS Data, Brief, No:18, May. Wallerstein, J. S. and Joan B. Kelly (1992). How Children React to Parental Divorce, In Marriage and the Family in a Changing Society, 4. Edi., (James M. Henslin Edited), New York: Free Press. Wills, J. B. and B. J. Risman (2006). The Visibility of Feminist Thought in Family Studies, Journal of Marriage and the Family, Vol.68, August, ss. 690-700. Yasa, . (1966). Ankarada Gecekondu Aileleri, Ankara: Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Sosyal Hizmetler Genel Mdrl.

5
Amalarmz
Kreselleme Ekonomi Kapitalizm

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kresellik, kresel, kreselleme ve kreyellik kavramlar arasndaki farklar aklayabilecek, Kresellemenin eletirisini yapabilecek, Toplumsal yap ve kurumlar arasnda iliki kurabilecek, Dier toplumsal kurumlar ve ekonomi arasndaki farklar saptayabilecek, Kreselleme ve kapitalizm arasnda iliki kuran farkl sosyolojik yaklamlar deerlendirebilecek, Kadnn alma yaamndaki sorunlarn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sosyalizm Kadn Ayrmclk

indekiler

Davran Bilimleri-I

Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

KRESELLEME LE LGL KAVRAMLAR TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR KAPTALZMN KRESELLEMES

Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

KRESELLEME LE LGL KAVRAMLAR
Kreselleme kavram gnmzde en sk kullanlan kavramlarn banda gelir ve pek ok ynden bata sosyoloji olmak zere dier sosyal bilimleri ilgilendirir. Dnya leindeki ekonomik, politik ve ideolojik dnmleri izlemek iin nemli bir aratr. Ulrick Becki izleyerek bu kavrama aklk kazandrmakta yarar vardr. nk literatrde globalism (globalisme), globalite (globality) ve globalleme/kreselleme (globalization) gibi farkl kullanmlar bulunmaktadr (Sarbay, 2000): i. Globalism/ Kresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlatrmayla kltr, siyaset, sivil toplumun tmnn ekonomik yap tarafndan belirlendii savunulur. Dier bir ifade ile ekonomiye indirgenmi tek bir yapnn, pazar hkimiyeti altnda ilemesini anlatr. ii. Globalite/ Kresel: Dnya Toplumu anlayna iaret eder. lkelerin ok boyutlu ilikiler iinde bamllklarn gsterir. iii. Globalleme/ Kreselleme: Globalleme ise bir sretir. Uluslarst aktrler tarafndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu srete ekonomi, kltr, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana grlrler. Ancak gerekte durum hi de yle deildir. iv. Kreyellik (glokalleme): Anlan kavramlardan sonra ortaya kan bir yeni kavram daha vardr. Buna kresel ve yerel (local) kelimelerinden retildii iin kreyellik/ glokalleme (glocalization) veya kltrel globalleme denilmektedir. Bu aslnda belirli bir kltre zg olann yaygnlamasdr. Bu kavramn Japon kaynakl olduu ve kendine zg olan ile evrensel olan ok iyi badatran i kltrnden esinlenerek retildii bilinmelidir. rnein Amerikan toplumundaki hamburger kltr dnyann her yerine yaylmtr ve artk buna Mc Donaldlatrma (Mc Donaldization) denilmektedir (Ritzer, 1998). Ayn ekilde birok yerel sigara, yemek, mzik, giyim tarz yaygnlamaktadr. rnein herkes kot pantolonu her yerde giymektedir. Appadural (1993) ve Sarbay (1998)a gre glokalleme yaratan kltrel meknlar (space) bulunmaktadr ve bunlar be balk altnda toplamak mmkndr: i. Etno-mekn: Gmen ve mlteciler, mevsimlik iiler ve turistlerin yaadklar meknlar. Bunlar iinde yaadmz dnyay deitiren insanlarn yaad meknlar olarak nem kazanr. ii. Tekno-mekn: Tm mevcut teknolojilerin, ileri olanlar da dhil olmak zere, tm snrlar aarak oluturduklar meknlardr.
Kreselleme ksaca dnyadaki iletme ve insanlarn birbirlerine balanmasn ifade eden bir kavramdr.

120

Davran Bilimleri-I

iii. Finans-mekn: Uluslararas para hareketlerinin gerekletii borsa tr meknlardr. iv. Medya-mekn: Televizyon ve radyo olmak bata olmak zere tm bilgilerin elektronik olarak retildii ve yayld meknlardr. v. Zihinsel -mekn: Aydnlanmadan bu yana retilen dnce ve ideolojilerin, rnein eitlik, adalet, zgrlk ve demokrasi gibi fikirlerin yayld meknlar.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE Kreselleme srecinin tarihsel geliimini aratrnz.

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON

Gnmzde glokalleme yaratan ve fiziki yerleim/ toprandan koparlm DNELM (deterritorialized) meknlardan da sz edilmektedir. Bunlar birbirleriyle kukusuz S O R U etkileim iindedir. Ayrca kendini sanal ortamlarda serbeste ifade etme olanaS O R na da sahiptirler.UArtk burada kresel sanallama sz konusudur (cyberspace) demek daha dorudur. te yandan, bu tr kullanmlar daha nce tarihsel ya da zaDKKAT man/ tarih boyutunda deime ile ilgilenen sosyolojinin mekn (space) ile de ilgiDKKAT lenmeye baladnn iaretleridir. Zaman ve meknn birlikte nem tad ise ilk SIRA SZDE nceleri Giddens (1991)n Yaplama Kuramnda ortaya konmutur. Giddens SIRA SZDE kresellemeye diyalektik olarak bakmtr. Ona gre, kreselleme varlk ile yokluun AMALARIMIZ toplumsal olaylarla toplumsal ilikilerin belli mesafede yerel kesimesi, balamsallklarla karmasdr (Giddens,1990). AMALARIMIZ
K T A P Kresel Kuatma Karsnda nsan, (der. Mustafa Armaan). stanbul: Ufuk (2004). K T A P

DNELM

NTERNET NTERNET

J. Friedman, kltrel sosyolojik ve kresel sistemler olmak zere kresel olan iki farkl gr ifade eder.

Ayrca Giddens kresellemeyi modernliin bir sonucu olarak grmtr. GiddensnE L E V dncelerini eletirenler de bulunmaktadr. rnein Roland RoT bu Z Y O N bertson (1998)a Y O N basite modernliin bir sonucu olarak grlemez; aksine T E L E V Z gre, kreselleme modernlii hazrlayan bir kouldur. Ayrca Giddens, kreselleme yerine kresel terimini kullanmad iin eletirilmitir. nk kresellik moNTERNET dernliin yaygnlamasn kolaylatran bir durumdur. Geni anlamda corafi N olarak uzak T E R N E T uygarlklarn i ie gemesini gstermede uygun terminolojidir (Robertson,1992). te yandan modernlik genel anlamda kurumlarn ve temel tecrbelerin bir rnek /homojen olmas anlamn tar. Burada Giddensin modernlik ile kreselleme arasnda kurduu iliki problemlidir. nk o, kresellemeyi modernliin bir sonucu olarak grmektedir. Oysa kreselleme bir yandan kltrel birlii salarken bir yandan da farkllklar derinletirmekte, en azndan su yzne kmasna olanak tanmaktadr. Nitekim kreselleme srecinde, homojenlik ve heterojenlik, evrensellik ile zgclk (particularisme) gibi ikili kartlklar diyalektik olarak bir arada bulunabilir. Hatta kresellik bunu ideolojik olarak tevik eder grnr. Aslnda olayn gerei, ekonomik olarak homojenlik (kapitalizm) karsnda kltrel oulculua izin verilmesidir. nsanlarn tketim toplumu nda sadece tketme eilimlerinin arttrlmas temel hedeftir. Tketilen eylerin benzer veya farkl olmas ise detaydan ibarettir. Jonathan Friedman (1992), kresel/ global olan ile ilgili olarak iki farkl grn bulunduuna iaret eder: i. Kltrel Sosyoloji Yaklam: Daha ok edebiyat alanndaki farkl aratrmalar birletiren ve Birmingham evresinden esinlenen yaklamdr. Bu yaklam insan topluluklar arasnda olduu kadar, maddi ve manevi eler arasnda da giderek artan balantlar, alveriler ve hareketlerin farkna va-

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

121

rlmasna dayanr. Ronald Robertson ve ilevselci sistem kuramcs Talcott Parsons bu kategoride yer alrlar. ii. Kresel Sistemler Yaklam: Bu yaklam daha nce kresel tarihsel politik iktisat olarak ortaya kmtr. Dnya Sistem Yaklam olarak da bilinen bu bak, kltre deinmemesi yznden eletirilmitir. Bu yaklam daha ok politik iktisat alanyla snrldr. Ancak daha sonra bu alan, kltr ve kimlik konular da katlarak geniletilmitir.

Kreselleme Eletirisi
Kreselleme literatrnde nde gelen bir isim olan Ronald Robertsona gre kreselleme tartmalarn yapanlar iki grup halinde snflanabilir: i. Birrnekletiriciler/ Homojenletiriciler: Bunlarn banda A. Giddens gibi Marksistler gelmekle beraber baz ilevselciler de bu kategoride yer alr. Bilimsel ve realist bir epistemoloji taraftardrlar. zne olan bilim adam nesne olarak d dnyay inceler. Sosyal bilimcilerin nemli bir ksm bu tr yaklam benimser. Modernist bir yaklamdr. ii. Farklatrclar/ Heterojenletiriciler: Edward Said ve Stuart Hall en nemlilerdir. Onlar daha ok derin yorumsama/ hermeneutik yaparlar. Bu yaklam daha ok kltrel alma yapanlar benimser. Post-modern bir yaklamdr. Jonathan Friedman (1992)a gre, kreselleme syleminin nemli bir ksm modernitenin ideolojik rndr. Bu konudaki tartmalarn nemli bir blm de emperyalizm eletirisi zerinde younlamtr. Tek merkezli kltrel hegemonyann, rnein Amerikan deerlerinin, tketim rnlerinin ve yaam biimlerinin evre lke kltrlerinin iine szarak yaygnlamas, yani kltrel emperyalizm iddetle eletirilmitir. nk kltrel farklarn silinip gitmesi endiesi vard. Yalnz ekonomik olarak evre konumunda olan lkelerde deil, Avrupada bile bu kayglara rastlanmakta, Amerikann hamburger ve kola kltrnden ekinilmektedir. te yandan kreselleme kuramcs olarak Ronald Robertson (1992) bir kreselleme modeli nerir. O, kresellemeyi nesnel ve znel bileenler olarak formle eder. Kreselleme bu balamda, dnyann klerek basklanmasn/ sktrlmasn (compression) ifade eden bir terimdir. Ona gre bu basklanma sreci yeni olmayp insanlk tarihinde ok gerilere kadar uzanr. Bu klme ve basklanma fikri ise paralar arasndaki mesafenin azalmasyla sonulanr. Robertsona gSIRA SZDE re kresel sistemde en nemli olgu karlkl bamllktr. Ona gre hepimizde daha byk bir sistemin paras olduumuz bilinci, yani tikelcilik (particularisme) geliir. Dncelerinde T. Parsonsn izlerini tayan Robertson, tikelcilik ve DNEL M evrenselciliin karlkl geliimini izler. Ona gre tikelcilik yaylarak evrensellemektedir. Ayrca yerel de kresel bir rndr. rnein geen yzylda ulus devS O R U letlerin karbon kopya gibi oalmalar kresel kltrn bir yansmasdr. Robertson (1992)un grleri birok ynden eletirilmitir. rnein Friedman (1992), Harveyden yararlanarak zaman ve meknda klmeninK ve TbasklanmaD KA nn ya da tazyik altnda kalarak skmann, salt bilimsel gelime veya tarafsz teknolojik evrimden kaynaklanmadn syler. Bu srelerin; sermaye birikiminin, SIRA SZDE dnya ekonomik stratejilerinin ve zgl toplumsal yaplarn etkisiyle ortaya ktn savunur. Robertsonun tm ekonomik, siyasal, toplumsal geleri, btnn paras olduumuzun bilincine varma ile anlatmasnn slna dikkatleri eker. AMALARIMIZ Ona gre yerelleen benzerlikler, kresel toplumsal g ve koullarn rndr.
T A Ali Yaar Sarbay, Global Bir Bakla Politik Sosyoloji, stanbul: AlfaK(2000). P

Kresel ky kavram, Kanadal dnr M. Mc Luhan tarafndan ilk kez kullanlmtr. zellikle elektronik iletiimin yaygnlamasyla birlikte, dnyann kk bir topluluk gibi olaca anlamna gelmektedir. rnein,SZDE SIRA dnyann pek ok farkl yerindeki insanlar, televizyon programlar yoluyla ayn haber olaylarn N E L M D izlemektedir.

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

122

Davran Bilimleri-I

te yandan post-modern dnceleri ile tannan Zygmunt Bauman (1997) da dhil olmak zere kresellemenin zenginler ve fakirler arasnda tabakalamay daha da keskinletirerek kutuplamaya yol at deerlendirmesini yapanlar oktur. Ayrca, kreselleme ile emperyalizm arasnda iliki kurarak yaplan baz eletirilere de kulak vermek gerekmektedir. Trkiyenin nemli politik iktisatlarndan Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)ten esinlenerek emperyalizm neden artk sol aydnlarn syleminde yer almyor sorusunu sormakta ve bu kavramn yerini kresellemenin ald sonucuna varmaktadr. Bu durumda kresellemenin, emperyalizmin yerini alma sreci zerinde durmak yerinde olacaktr. Bilindii zere Patnaik (2000) emperyalizmi, dnyay belirleyen ekonomik ilikilerin btn olarak tanmlamakta ve dnyada yaanan tm dnmleri bunun sonucu olarak grmektedir. Onun ve Boratav (2000)n itiraz, tm bu dnmlerin artk kreselleme ile aklanmaya balamasdr. nk bu durum ayn olgunun farkl iki biimde anlatlmas ve dolaysyla arptlmas ile sonulanmaktadr. Boratav (2000)a gre kreselleme terminolojisini kullananlar, emperyalizm terminolojisini kullananlardan balca adan farkllarlar: i. Yapsal bamllk yerine karlkl bamllk terimini kullanrlar. Dnyann eitsiz ve hiyerarik yapya sahip olduunu grmezden gelerek her eyin karlkl bamlla sahip bir denge iinde cereyan ettiini savunurlar. ii. Merkeze evre ekonomilerinden sistematik olarak aktarlan deerler gz ard edilerek herkesin eit olarak yararland bir sistem yaklam sunarlar. Piyasa ilikilerinin genilemesiyle daha adil bir kaynak dalmna ulalaca savunulur. Gelimi merkez ile evre lkeleri arasndaki blm mcadeleleri gndeme getirilmez. iii. Piyasann eitsiz gler arasnda olutuunu eletiren yaklam terk edilerek piyasaya gven yaklam pekitirilir. Piyasa eletirilerden uzak tutularak fetiletirilir. Buna Fanatik Gven Yaklam da denilir. Byle bir sistemde devletin rol hemen hemen hi yoktur. Boratavn hakl olarak ileri srd gibi, 21. yzylda da gemiteki tm eitsizlikler artarak srd hlde kreselci yaklamn emperyalizm kavramlatrmasna egemenlii, onun stnlnden kaynaklanyor olamaz. Hele hele bamllk ve smr ilikilerini grmezden gelen bir yaklamn yeterli gibi sunulmas mmkn deildir. Ancak Marksizmin emperyalizm zerindeki eletirileri geerliliini koruyor olsa da, daha muhafazakr glerin dnya egemenliini ele geirmi olmalar yznden ilevini yerine getiremez hale geldii de aktr. Burada umutlarn yitiren aydnlarn teslimiyeti tutumlarna da nemli bir eletiri sz konusudur. Ancak birok kreselleme kart yeni toplumsal hareket gnmzde kresellemeye ciddi eletiriler getirmektedirler.

Kreselleme Kart Yeni Toplumsal Hareketler

Alan Touraine (1998)e gre sosyal hareketler toplumdaki mevcut bamllk ve basklama sistemini dntrmeyi amalayan eylemlerdir. Bu anlamda salksz grlen bir durum ya da genin, bu bir deer, kural veya tabiiyet ilikisi olabilir, kltrel olarak sorgulanmas ve sonucunda sosyal ilikilerin yeniden inasdr. Bu yzden sosyal hareketler politik hareketlerden farkldrlar. ktidar ele geirme talebinde bulunmazlar. Ancak mevcut sisteme meydana okurlar ve bu meydan okuma srasnda politik sistemle mcadele ederken ortaya karlar. Toplumda meruluk krizi (Habermas, 1971) ortaya ktnda rnein toplumda ataerkillik sorgulanmaya baladnda feminist hareketler de ortaya kar. Ancak balangta bu

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

123

sorgulama tam yaplmadan baz grler ithal edilebilir. Baka lkelerdeki hareketlerin izlenmesi ou zaman sz konusudur. rnein 1968de Fransada ortaya kan rencilerin balatt zgrlk ve bar hareketi dnyaya yaylmtr. ABDde sanayide alan kadn iilerin smrlmesi sonucunda ortaya kan Feminizm de ayn ekilde sanayilememi lkelerde de yaylmtr. Kreselleme kart hareketler ise ok daha farkl bir yapya sahiptir. Kreselleme kart hareketlerin temeli 1990l yllarda emperyalizme ve tekellere kar direni olarak atlmtr. Yeni-liberal grlere kar Yeni Bir Dnya Mmkndr slogan etrafnda rgtlenilmitir. Dnyann ok deiik kta ve lkelerinde ortaya kmtr. ok eitli aktrleri bir araya getirmitir. Birbirinden farkl talep ve yaklamlar barndrmas temel zelliidir. Ayn zamanda geni lde gen kesim tarafndan desteklenmitir. ok sayda bamsz tekil rgtn bir araya gelmesine yol amtr. Birbirinden ok uzak mesafelerde olan insanlar iletiim teknolojilerinden yararlanarak ve alar kurarak nemli kreselleme yanls zirve toplantlarn protesto etmilerdir. Zirve topluluklar 2001de Brezilyada; 2004te Hindistanda; 2005te tekrar Brezilyada; 2006da Pakistan ve Malide; 2007de Kenyada; 2009da yine Brezilyada toplanmtr. 2011de ise Senagalin Dakar kentinde yaplmas planlanmtr. Ayrca Dnya Sosyal Formu (DSF)nun, binlerce rgt ve aktivisti barndran ve adeta Enternasyonalist hareketi artran bir yapya sahip olmas nemlidir. Kreselleme Kart Hareketin eitli aamalardan getii sylenebilir: i. Birinci aama: Fransada Le Monde Diplomatigue dergisi evresinde kuramsal temeller atlmtr. 1999da ABDde Seattleda byk bir protesto gsterisi dzenlenmitir. Daha sonralar da Dnya Ticaret rgt Bakanlar Kurulu, Dnya Bankas, Gelimi Yediler (G7) toplantlar srekli protesto edilmitir. ii. kinci aama: Anti-Kresel Hareketin Alternatif/ Alter-Kreselci Harekete dnmesidir. Kreselleme yanllar Davos toplantlar yaparken, anti kreselciler alternatif olarak ilk toplantlarn Brezilyada Porto Allegre kentinde yapmtr. Sosyal Forum olarak anlan toplantlar hareketin rgtsel yapsn da ortaya karmaya balamtr. Bu yapnn temel zellii herhangi bir hiyerari ve karar mekanizmasnn olmamas, herhangi bir rgt disiplininden bamsz olmasdr. Alter-Kreselci aamaya gelinmesinin nemi, sadece protesto gsterileriyle yetinilmeyip alternatif projeler gelitirme potansiyeline sahip olunduunun gsterilmesidir. iii. nc aama: Maalesef yeler arasnda baz anlamazlklar km ve taraflar birbirini mahkemeye vermitir. Gven bunalm yznden ortaya kan atma birok ye kaybna yol amtr. Gelimi Yediler (G 7) lkelerinin hangileri olduunu aratrnz. SIRA SZDE
SIRA SZDE

TOPLUMSAL YAPI VE KURUMLAR

Bir toplumsal sistem iinde insan ilikileri toplumsal kurumlarla dzenlendiinde ortaya toplumsal yap kar. Yap, sistem zellii gsterir ve bir blmndeki deS O R U imeler dierlerini de etkiler. Bu balamda toplumsal kurumlar nasl davranlacan belirleyen toplumsal kurallardr veya bunlarn birleimden oluur. rnein ekonomi veya siyaset birer kurum olarak ekonominin ve siyasetinKnasl yaplacaDK AT na dair genel ilke kurallar belirler. Sz gelimi yolsuzluk ve rvetin ahlak d olduu gibi kurallar koyar.
SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

124
Toplumsal yap incelemeleri sadece makro dzeyde ve sistem tanm ile ilikilendirilerek yaplmaz. Ayrca mikro dzeyde de incelenebilir nk gndelik yaamdaki ilikiler de geliigzel ortaya kmazlar. Bu dzeyde de belirli kurallar ve dzen vardr. rnein nasl konumaya balanaca, nasl yrnecei, nasl yemek yenecei, nasl insanlarn birbirine tantrlaca hep kurallara balanmtr. Bu gndelik yaamda toplumsal gerein nasl ina edildii, nasl srdrldnn incelenmesi Sembolik Etkileim olarak adlandrlan kuramsal sosyolojik yaklamn alanna girer.

Davran Bilimleri-I

Buradan aka grld gibi toplumsal yap kavramnn en nemli bileeni toplumsal kurumlardr. Temelde alt toplumsal kurum vardr: aile, ekonomi, siyaset, eitim, din ve salk. Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da eklenmektedir. Tablo 5.1 ve 5.2 temel ve dier toplumsal kurumlarn zelliklerini gstermektedir. Kurumlar aras karlatrma yapldnda baz ortak zelliklere sahip olduu grlr. rnein hepsi toplumda belirli ihtiyalar karlamak zere ortaya kmtr. Nitekim Parsons (1961) toplumsal yapda temel drt ilev ve bunlar yerine getiren kurumlar bir model halinde ortaya koyar: i. Btnletirme ilevi: Aile ve eitim toplumda bu ilevi gren temel kurumlardr. ii. Ynlendirme ilevi: Siyaset kurumu, siyasal parti rgtleri araclyla bu ilevi yerine getirir. iii. Uygulama ilevi: Toplumda ekonomi kurum olarak retim, tketim, blm vb. ilikileri dzenler. iv. Koruma ilevi: Din kurumu bazen atmaya da yol asa da ilevselciler tarafndan olumlu ilevi n plan kartlr. nk kurum olarak din, tm insanlar arasnda eitlik ve adaleti kurmak zere kurallar koyar.
Toplumsal Kurumlar Karladklar Temel htiyalar remenin dzenlenmesi, ocuklarn korunmas ve toplumsallama. Bilgi ve becerileri kuaktan kuaa aktarmak. lmden sonraki yaamla ilgili dnceler, ile ve kayplarn anlam, Tanr ile iletiime gemek. Grup/ rgtsel Yaplar Sahip Olduklar Baz Temel Deerler Cinsel sadakat, dzenli ilikiler, byklere sayg. Akademik drstlk, baar, sakin olmak. Yerine Getirdikleri Baz Roller Baba, anne, ocuk, amca, hala, yenge, bykanne ve baba v.b. retmen, renci, okul yneticisi, renci dernek bakanl, snf bakanl. Peygamber, imam, rahip, haham, retmen, misyoner, din deitiren. iler, alanlar satclar,kredi verenler, borlular, danmanlar. Cumhurbakan, babakan, milletvekili, semen, aday. Koyduklar Baz Kurallar

Tablo 5.1 Temel toplumsal kurumlar ve zellikleri Kaynak: Henslin, 2001: 99.

ALE

Akrabalar, Akrabalk gruplar. Her dereceden okullar, retmen sendikalar, renci kulpleri, dernekler Cami/kilise ve sinagog cemaati, ba kurulular, dinsel dernek ve vakflar. Bankalar, sendikalar, irketler, iletmeler.

Bakacan kadar ocua sahip ol, ee vefa gster. Ev devini yap, dersini hazrla, Arkadalarndan kopya ekme veya onlar ihbar etme.

ETM

DN

Tanr iin Kuran, ncil ve Tevrat okumak.

badete katl, para bala, retiyi izle.

Mal ve EKONOM hizmetlerin retimi ve datm.

Para kazanma, zamannda faturalar deme, etkin retim. ounluk kural. Kutsal gven gstermek iin oy kullanma hakk. Hipokrat yemini, sal korumak, doktorun tavsiyelerine uymak.

Krn maksimize et. Mteri daima hakldr. ok al. Tek oy hakk var. Oy vermek hem ayrcalk hem de haktr. Hastalar suistimal etme. Mmkn olan iyi salk hizmetini ver.

SYASET

G ve otorite hiyerarisi kurmak.

Siyasal partiler ve parlamento.

SALIK

Hasta ve rahatszlar tedavi etmek, bakm salamak.

Hastaneler, klinikler, eczaneler, sigorta irketleri.

Hekim, hemire, hasta, eczac, Sigortac.

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

125
Tablo 5.2 Dier toplumsal kurumlar ve zellikleri Kaynak: Henslin, 2001: 99.

Dier Toplumsal Kurumlar

Karladklar Temel htiyalar Sosyal dzeni muhafaza etmek.

Grup/ rgtsel Yaplar Polis, mahkemeler ve hapishaneler.

Sahip Olduklar Baz Temel Deerler Sululuu kantlanana kadar masumiyet. Tarafsz, nesnel aratrma, aratrma bulgularn yaynlamak. lkesi iin cann vermek onurdur. lesiye arpmak. Zamannda, gvenilir, geni kitlelere hitap eden, zgr yayn yapmak.

Yerine Koyduklar Getirdikleri Baz Kurallar Baz Roller Hkim, savc,polis, avukat, mbair, gardiyan. Sorguda doruyu syle. Kant gsterme kuralna uy. Bilimsel yntem kurallarna uy. Btn aratrma sonularn saklamadan payla. Savaa hazr ol. stlerine itaat et. Emirleri sorgulama. Gvenilir, drst ve zamannda yararl ol.

Hukuk

Bilim

evreyi ynetmek.

Yerel, devlet, blge, ulusal ve uluslararas dernekler.

Bilim insanlar, teknisyen ve yneticiler.

Ordu

Dmandan korunmak, ulusal karlar desteklemek. Bilgiyi yaymak, Kamuoyu oluturmak, olaylar rapor etmek.

Ordu, donanma, sahil gvenlik, jandarma. Televizyon alar, radyo istasyonlar, yaynevleri.

Asker, acemi, erat, subay, mahkm, casus.

Kitle letiim/ Medya

Gazeteci, yazar, editr, haberci, Yaync.

Ekonominin neden temel bir toplumsal kurum olduunu tartnz. SIRA SZDE

Bir Sosyal Kurum Olarak Ekonomi

SIRA SZDE

Alverilerin yz yze yapld pazar, anlamn oktan geride brakarak mal ve hizmetlerin dei toku edildii mekanizma anlamn kazanm olsa da piyasa S O R U (/market) sosyolojik adan ok nemlidir. Nitekim bu piyasa/ pazara artk ekonomi denilmekte ve insanlarn tm ilikileri bu piyasa ya da ekonomi tarafndan belirlenmektedir. Hatta daha okas da kt zerinde ad serbest piyasa ekonomiD KKAT si olan ekonomik sistem tarafndan tm insanlarn refah etkilenmektedir. Ekonomik dalgalanmalar fiyat hareketlerini, borsay, isizlik ve yoksulluu hatta ne satn SIRA SZDE alacamz ve almayacamz belirlemektedir. nsanlar arasnda eitsizliin kkeni, retimden elde edilen krn adil olarak paylalmayp sermayedarn elinde toplanmasndan kaynaklanr. nsanlarn doa AMALARIMIZ ile olan en temel ilikisi retim ilikisidir. Bu nedenle eitsizliklerin nasl doduunu sanayi ncesi toplumlardan itibaren incelemek gerekir (Henslin, 2001): i. Sanayi ncesi toplum (preindustrial society): nsan K T A Pavc (hungruplar ting) ve toplayc dr (gathering). Sadece ihtiya duyulan yiyecekler, barnmak ve snmak iin al rp toplanr. Buna geimlik ekonomi (subsistence economy) denir. Srekli yeni yerlere g ederek ihtiyalarZkarlanr. ZaTELEV YON man iinde hayvan besleme ve bitki yetitirme kefedilerek renilince insanlar belirli yerlerde yerlemeye balar ve bahvanlk (horticulture) yaparlar. Tarm toplumu (agricultural society) denilen dnem balar. Artk
NTERNET

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

126

Davran Bilimleri-I

srekli besin peinde komak yerine, yerleik hle geerler ve artan zamanlarnda silah veya giyecek yaparlar. Hatta zamanla silah yapan, giyecek yapan, yiyecek yapan olarak aralarnda i blmne giderler. te bu kendi geimleri dnda retim yapanlar, bunlar dier ihtiya maddeleri ile deitirirler ve ilk kr veya art rn (surplus) amal ticaret byle balar. Bu durum yine ilk olarak insanlar arasndaki eitsizliklere (inequality) kaynaklk eder. Daha sonra sabann (plow) icad ise tarm toplumun gelimesine yol aar ve dolaysyla eitsizliklerin artmasn hzlandrr. ii. Sanayi toplumu (industial society): 1765 ylnda buhar makinesinin kefi ile sanayi toplumu balar. Buhar gc ile alan makinelerin yaplmas ile sanayi retimi ve krlar/art rn (surplus) daha nceki hibir dnemle karlatrlamayacak derecede artar. Bunun sonucunda sadece ayn lke iinde deil lkeler aras eitsizlikler de artar ve bamllk ilikilerini gelitirir. Kt alma koullarnda iiler smrlr ve emeklerine iveren tarafndan el konulur. Artk ihtiyalar iin deil, daha fazla tketim iin retilmektedir. nsanlarn yaam eilimleri deiir, refah gstergesi olarak tketime balanr. Thorstein Weblen (1912) buna gsterii tketim (conspicuous consumption) der. Ayrca, ok altklar ve kazandklar halde harcamayan ve tasarruf ederek biriktirenler Webere gre Protestanlardr ve onlar kapitalizmin ortaya kmasna yol aarlar. Weberin Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde kurduu bu ilikinin daha sonra ok eletirildii belirtilmelidir. Eitsizliklerin ok eski zamanlara dayandn belirledikten sonra dnyadaki mevcut ekonomik sistemleri incelemek ve aralarndaki farklar ksaca sergilemek uygun olacaktr:

Kapitalizm
Kapitalizm emein alnp satlmas ile ortaya km bir rejim sistemidir.

inde yaayanlar iin olduka olaan gelen kapitalist sistemin belirli zellikleri vardr: i. retim aralarnn zel mlkiyeti vardr. ii. Bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne retileceine kendileri karar verirler. iii. Kr amac gtmek ok nemlidir. En az maliyetle en fazla kr elde etmek hedeflenir. iv. Piyasada rekabet, satn almak ve satmak isteyenler arasnda yaplr. Aslnda serbest piyasada mal ve hizmetlerin serbeste rekabet edecei dnlrse de bu gerek deildir. Piyasaya devletin mdahalesi sz konusudur. Bu nedenle refah veya devlet kapitalizmi denilir.

Sosyalizm
Sosyalizm, kapitalizme kart bir ekonomik sistem olarak baz temel zelliklere sahiptir: i. retim aralarnda toplumun ortak mlkiyeti sz konusudur. ii. Merkez planlama vardr. Neyin ne kadar nerede retileceine devlet karar verir. iii. Mallarn retimi paylamnda kr amac gdlmez. iv. Rekabet yoktur. Ne kapitalizm ne de sosyalizmin saf ekillerine dnyada rastlanmaz. rnein sosyalizmde teknokratlar daha iyi cret ile alp refahtan daha yksek pay alm-

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

127
Sosyalist lkeler kapitalist zelliklere yelken aarken, kapitalist lkeler de sosyal refah salamak zere sosyalist programlar gelitirmektedirler. Buna Yaknlama Kuram (convergence theory) ad da verilmektedir.

lardr. Gerek kapitalizm gerekse sosyalizm, eitsizlikleri arttrd iin son derece eletiri alr. Bu nedenle gelimi sanayi toplumlarnda, rnein ABDde devlet; isizlere sigorta ve yardm, vergi indirimi, ucuz konut ve cretsiz salk hizmeti, kr amac gtmeyen pek ok yal ve ocuk bakm hizmeti, asgari cretin belirlenmesi ve bunun altnda ii altrmann yasaklanmas, emeklilikte sosyal gvenlik gibi baz iyiletirici tedbirler almak zorunda kalmtr. Ayn ekilde 1989da Berlin Duvarnn kmesinden sonra merkez planlamann pek de uygun olmad sonucuna varlmtr. rnein Rusyada piyasa koullarna gre daha esnek bir ekonomiye gemek zorunda kalnmtr. in de sosyalizm yerine serbest piyasa ekonomisine gemeye almaktadr. in, topraklarn ulus tesi sermaye ve teknolojiye aarak, iilerinin yeni piyasa sisteminde yetimesini ve bylelikle piyasaya uyum salamasn hedeflemektedir. Kapitalizmi sosyalizmden ayran zellikler nelerdir?
SIRA SZDE

KAPTALZMN KRESELLEMES

SIRA SZDE

amz kreselleme a olarak da adlandrlmakta ve kapitalizm kresellemektedir. Bu nedenle bu olgunun daha dikkatli olarak analizi gerekmektedir. Ancak O R U bu konuda levselci ve atmac Sosyolojik yaklamlar farklS grler ileri srmektedir. Hem ekonomi kurumunun hem de amzn sorununun daha iyi anlalmas asndan her iki yaklama ayr ayr yer verilmitir (Henslin, A T D K K 2001).

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

levselcilere Gre Kapitalizmin Kresellemesi

levselci yaklama gre i ve alma, sosyal dayanmann temelidir. Durkheim tarafndan da belirtildii zere geleneksel toplumlarda mekanik dayanma, modern toplumlar ise organik dayanma vardr. Kentlerde artan nfus sonucu ortaAMALARIMIZ ya kan i blm insanlarn birbirine baml olmasna yol aar. rnein taksi ve otobs ofrleri greve giderlerse ulam durur. Ayn ekilde gnmzde kresel lekte, uluslararasnda i blm ve bamllk ortaya kmtr. TKresel boyutta K A P dev irketler kapitalist sistemde g kazanmtr. Onlarn mdahalesi sistemi ilemez hle getirebilecek gtedir. Bu dev irketlerin bir zellii de sahipleri ile yneticilerinin ayr olmasdr. Bunlara korparasyonlar (corparations) Z Y O N T E L E V denilmektedir. Bunlarn binlerce hissedar vardr. Buna ramen vergisini deyen, kr ve zararlarn paylaan bir yapya sahiptirler. Ulus tesi dev irketlerin kt ynetildiinde uranlan zararlar lszdr. Ancak ilevselciler bunu gz ard ederler. Onlara gre NTERNET tm dnya kuzey ve gney veya dou ve bat olarak ikiye blnmtr ve birbirine bamldr. Amerikada yaayan bir otomobil sahibi bile Japon arabas kullanyorsa Tokyodaki fabrikann retimine bamldr. Buna kresel i blm denilmektedir. levselciler serbest piyasada elde edilen krlarn byklnden etkilenmekte ve daha ucuza retilen mallarn tketiminin dnyadaki herkesin yararna olduunu dnmektedir. Baz lke yneticileri de bu zihniyeti tarlar. Ucuza ithal edilen mallar sayesinde toplumun tepkisini frenlerler. Ancak kresel i blmnn olumsuz etkileri de vardr. rnein bir maln daha ucuza gelmesi nedeniyle ithal edilmesi, o sektrde alan iilerin isiz kalmasna yol amaktadr. Buna karlk levselciler gelien yksek teknolojinin hizmet sektrlerinde yeni i alanlar atn sylerler. Gneyde yaayan yoksul lke alanlarnn da dk cretle de olsa i bularak refahlarnn grece ykseldiini iddia ederek tabloyu olumlu grmekte srar ederler.

SIRA SZDE

Dnya Bankas da bu zihniyeti destekleyen byle bir kurulutur. Kresel kapitalizmi desteklemek iin AMALARIMIZ yoksul lkelere krediler verir.

SIRA SZDE

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

128

Davran Bilimleri-I

atmaclara Gre Kapitalizmin Kresellemesi

atmac Yaklam ise g/iktidar (power) dalm zerinde durur. Kresel kapitalizm sayesinde iilerin nasl daha fazla smrldn ve istismar edildiini anlatr. ember (inner circle) (Useem,1984) tarafndan ynetilen dev irketlerin kendi aralarnda rekabet etseler de karlar sz konusu olduunda nasl birletiklerine dikkati eker. Bu dev irketlerin yneticileri kresel kapitalizmin muhafaza ve srdrlmesinde ortak hareket ederler. deta birbirine kilitlenmi olarak davranrlar (interlocking directorates). Kukusuz bu dev irketlerin ou ABDdedir. Kuzeyin merkezi olarak ABD, dnyadaki dier ekonomik ilikileri belirleyecek gce ulamtr. iler ilerini kaybettike bu irketlerin kr artmaktadr. Korporasyonlara dayal kapitalizm demek dev irketlerin kapitalizme hkmetmesi demektir. Bu irketler kendi lkelerinde monopol olamazlarsa dier lkelerden ortaklar bularak oligopol hline dnmektedirler. Daha sonra siyasete de girmekte ve kendilerine destekleyen politikaclara ulamaktadrlar. Abartma gibi grnse de ABDde ynetim bu biimde ilemektedir. Nitekim C.W. Mills (1964) iktidar sekinleri derken uzun yllar nce bu dev irketlerin gcn grmtr. Bir yanda sermaye, dier yanda sermayeyi destekleyen politikaclar ve ordu sz konusu sekinleri temsil etmektedir. Sonu olarak dev irketlerin karlar ile tepedeki siyasal liderlerin amalar birbiriyle yaknlamaktadr. rnein, George Bushun bakan olduu dnemde Condoleezza Rice hem ABDnin d ileri bakan hem de Texastaki petrol irketlerinin hissedaryd. Bu ulus tesi irketlerin tm dnya politikasn ynlendirme gc bar yerine sava endstrisinin de itahn kabarttndan, yakn dnemde dnyaya bar gelmesi kolay deildir. Kresel kapitalizm hakknda bir rnek de dnyaca nl kot pantolon firmas Levis (Levi Strauss Co.)in 1989da en yksek karn elde etmesinin hemen ardndan 1990 da, ABDnin Texas eyaletinde bulunan fabrikasn bir gecede kapatmas ve Costa Ricada yenisini amasdr. Bunun zerine ayn gn Texasta 1500 Meksika kkenli kadn ii nceden haber verilmeden iten atlmtr. Levis bu ekilde ABDdeki 24 fabrikasn kapatm ve baka lkelerde emein ok ucuz olduu yerlerde amtr. Nitekim Nike gibi ok nl bir ayakkab firmas, Matel gibi ok byk bir oyuncak markas hep fabrikalarn uzak douya Endonezyaya, Malezyaya veya ine tamlardr. Trkiyede de bu eilimleri gzlemek mmkndr. Baz firmalar Bulgaristana bazlar ine fabrikalarn tamlardr. Baka bir rnek ise, i yeri felaketlerine duyarszlk sonucu birok iinin lmesidir. rnein yine ABDde 1991de North Carolinada tavuk iftliinde ok byk bir ulus tesi irket olan Imperial Foodun retim tesislerinde tavuklar alnmasn diye kilitlenen kaplar yznden 54 ii kan yangndan kaamayarak lmtr. gvenlii kurallarna uyulmam, yeterli mfetti tayin edilmemitir. 180.000 iiye karlk 27 mfettiin gvenlik salamas mmkn olmamtr. lkemizde de maden iileri srekli grizu patlamasndan hayatlarn kaybetmektedirler. gvenlii koullarna uyulmamas yaygndr. Nitekim stanbulda ehrin ortasnda depolanan gaz tpleri infilak etmi, onlarca alan hayatn kaybetmitir. Kresel kapitalizmin sosyolojik adan nemli iki rnei de ku ve domuz gribi salgnlarnda herkesin gz nnde yaanmtr. lk olarak 2005/2006 ku gribinde kanatl hayvanlarn akta dolamasna izin verilmeyerek binlercesi imha edilmi ve bu durum entegre tesislerde tavuk ve yumurta reten byk irketlerin yararna, fakir halkn aleyhine olmutur. Yoksul ifti veya kyl aileler ucuz protein kaynandan olurken byk irketler krlarna kr katmlardr. 2009 domuz

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT 5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

DKKAT

129

gribi olaynda ise, ulus tesi dev ila firmalar Dnya Salk rgtne dahi szm ve sahte pandemi (salgn) riski yaratarak milyonlarca doz a satmlardr. Bu konuda Trkiyede de bata salk personeli olmak zere birok kiiye risk tayan AMALARIMIZ alar yaplm, daha sonra da satn alnan ok sayda a imha edilmitir.
T A P Kreselleme Emperyalizm, Yerelcilik ve i Snf. (der. E.Ahmet KTonak) Ankara: mge (2000).

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Kadn ve alma Yaam

TELEVZYON

TELEVZYON
Trkiyede baz mesleklerde rnein retim yeleri arasnda kadnlarn fazla olmas gibi baz istisnalara NTERNET ramen kadn istihdamnda ayrmclk ok byktr. rnein, 2008 verilerine gre, Trkiyedeki emek gcnn sadece % 24.8ini kadn istihdam oluturmaktadr. Aslnda krsal kesimde kadnlarn % 90nnn cretsiz aile iisi olarak altn gz ard etmemek gerekmektedir. Nitekim, bu yzden kentsel kesimde kadn istihdam % 18lere dmektedir.

Ekonomik eitsizliklerin en geni olarak gzlendii yer kadn istihdamdr. Bu konuda ok eitli uygulamalar deiik derecelerde gzlemek mmkndr. Bunlarn ou ayn zamanda etnisite ile birlikte gzlenmektedir. Cinisyete dayal ayrmNTERNET clk aadaki maddelerle zetlenebilir: i. zole ederek ayrmclk yapma (isolate discrimination): Bir i yerinde bir beyaz erkek yneticinin kendi bana, bu ynde rgtsel bir politika olmad halde kadn veya gmen erkeklere i vermemesi ve daha kalitesiz de olsa beyaz erkek iileri tercih etmesidir. ii. Kk grup ayrmcl (small group discrimination): Bir grup erkek yneticinin yine kendi balarna, bu ynde bir rgt politikas olmad hlde kadnlar sevmedikleri iin i yerlerinde onlarn ykselmesini engellemeleridir. iii. Dorudan kurumlam ayrmclk (direct institutionalized discrimination): Bir i yerinde ak bir rgt politikas olarak ayrmclk yaplmasdr. rnein baz grevlerin erkekler iin tanmlanmas ve buralara kadn altrlmamas dolaysyla cinsiyete dayal ayrmclk yaplmasdr. iv. Dolayl kurumlam ayrmclk (indirect institutionalized discrimaination): Toplumdaki i blmnde baz ilerin erkeklere bazlarnn kadnlara ait olduuna dair yerlemi uygulamalarn srdrlmesidir. rnein fiziksel g gerektiren ilerin erkeklere ait olduu, polis ve askerler gibi cerrahlarn da erkek; ocuk hastalklar uzmanlarnn, retmen ve hemirelerin kadn olmas gibi. Her toplumda dolayl kurumlam ayrmclk yaygndr. rnein, ABDde sekreterlerin % 98i kadn iken mhendislerin sadece % 8,3 kadndr. En yksek kadn istihdam ilkokul retmenlii (% 85) ve hemireliktedir (% 94). Yneticiler arasnda da erkekler kadnlardan daha fazladr. Kadn ve erkekler arasnda yaplan ayrmclklar konusunda birok rnek hikyelemitir. Bunlardan birine gre, kadnlar kendilerini aptal ve gereksiz bulan bir yneticiyi atlatmak iin, fikirlerinin erkek bir alan tarafndan st yneticiye sunulmasn salarlar. Kadnlar tarafndan sunulmu olsayd reddedilecei kesin olan proje, erkeklere ait olduu dncesiyle hemen uygulamaya konulmutur. Bu tr uygulamalar kadnlarn sorunlarla ba etme stratejileri gelitirdiklerini gsterse bile, ataerkil zihniyet altnda almann verimi drmemesi mmkn deildir. Bir baka rnekte ise, ABDde II. Dnya Sava srasnda ok sayda kadn, retim sektr denilen reel sektrde istihdam edilmeye balanm iken sava sonras, kadnlara yerlerinin evi olduu ars yaplmtr. nk savatan dnen erkeklere yeni i alan alamam ve kadnlara ilerini terk etmelerinin toplum refah iin daha iyi olaca telkin edilmitir. Son yllarda gl ataerkil yap iinde zellikle de grece daha yoksul ve yoksun hanelerin yaad gecekondu mahalleleri, kk kent merkezleri ve merkez nitelikteki kylerde kadnlarn glendirilmesi amacyla almalar yaplmaktadr.

130

Davran Bilimleri-I

Geleneksel yap iinde kadnlarn bak alarnda toplumsal cinsiyeti farkndalk gelitirmek temel hedeftir. Kadnn glenmesi, ayn zamanda hzla byyen sorunlar olarak yoksulluk (Parveen & Leonhauser, 2004) ve kalknma sorunu (Claros-Lopez & Zahidi, 2005) olarak da grlmektedir. nk toplumun yarsn oluturan bir sosyal grubun ekonomik, sosyal ve politik alanda kar karya kald snrllklar toplumun genelini de ilgilendiren bir eitsizlik ve ayrmclk sorunudur. Kadn odakl politikalar gelitirmenin toplumun genelinin karlarna da hizmet edecei unutulmamaldr (abuk Kaya, 2011). Aadaki tablo temel ve dier toplumsal kurumlarn zelliklerini gstermektedir:
Tablo 5.3 Glendirme Alanlar Kaynak: abuk Kaya, 2011. Yasal glendirme insan haklarnn korunmasna ynelik yasal dzenlemelerin glendirilmesi yerel mahkemelerde kadn haklar ile ilgili dava says ve sonular yerel mahkemelerde, boanm ve dul kadnlarn haklar ile ilgili dava saylar ve sonular kadna ynelik iddetin artmas/azalmas yerel mahkemelerdeki kadn hkim, avukat, savc saylarnn artmas/azalmas yerel kolluk gcndeki kadn polis oran Politik glendirme yerel meclis ve karar verme organlarndaki kadn yzdesi yerel hkmet iinde karar verme gcne sahip kadnlarn yzdesi kaytl oy verme potansiyeline sahip kadn yzdesi sendika iinde kara verme gcne sahip kadn yzdesi. sendikaya ye olan kadn yzdesi gsteri ve politik kampanyalara katlan kadnlarn says Ekonomik glendirme istihdam edilen ya da iten karlan kadn saysndaki deiimler cret karl olmayan aktivitelere harcanan zaman (hane ii bakm ileri dahil) kadn ve erkek arasndaki cret farkllklar kadn tarafndan kontrol edilen mlk oran ve bunun erkek tarafndan kontrol edilen kaynaklara oran kadn reisli hanelerde salk ve eitim iin belirlenen aylk bte bamsz olarak kk bteli harcama yapabilme olasl hkmet ya da dier rgtlenmelerden kredi alabilme yzdesi Sosyal glendirme yerel kurumlardaki kadn says (din dernekler, kadn dernekleri, gelir getirici gruplar, akraba gruplar gibi) ve g dalmnn cinsiyete gre dalm kadnn kendi beden sal konusunda sz sahibi olmas (doum, hamile kalma, krtaj, ocuk says gibi) kendi evresi iinde ve dnda bamsz olarak gezebilme, hareket edebilme olasl.

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

131

zet
A M A

Kresellik, kresel, kreselleme ve kreyellik kavramlar arasndaki farklar aklamak. Kreselleme; ekonomik, politik ve ideolojik dnmleri izlemek iin nemli bir aratr. Ayrca literatrde globalism (globalisme), globalite (globality) ve globalleme/kreselleme (globalization) gibi farkl kullanmlar bulunmaktadr. Globalism/Kresellik: Neo-liberalizm temelli bir kavramlatrmayla kltr, siyaset, sivil toplumun tmnn ekonomik yap tarafndan belirlendii savunulur. Dier bir ifade ile ekonomiye indirgenmi tek ve dz bir yapnn, pazar hkimiyeti altnda ilemesini anlatr. Globalite/Kresel: Dnya Toplumu anlayna iaret eder. lkelerin ok boyutlu ilikiler iinde bamllklarn gsterir. Globalleme/Kreselleme: Globalleme ise bir sretir. Uluslar st aktrler tarafndan belirlenen bir sistemi ifade eder. Bu srete ekonomi, kltr, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yan yana grlrler. Ancak gerekte durum hi de yle deildir. Anlan kavramlardan sonra ortaya kan bir yeni kavram daha vardr. Kresellik (glokalleme): Buna, kresel ve yerel (local) kelimelerinden retildii iin kreyellik/ glokalleme (glocalization) veya kltrel globalleme denilmektedir. Bu aslnda belirli bir kltre zg olann yaygnlamasdr. Bu kavramn Japon kaynakl olduu ve kendine zg olan ile evrensel olan ok iyi badatran i kltrnden esinlenerek retildii de ayrca bilinmelidir. Kresellemenin eletirisini yapmak. Post-modern dnceleri ile tannan Zygmunt Bauman (1997) da dhil olmak zere kresellemenin zenginler ve fakirler arasnda tabakalamay daha da keskinletirerek kutuplamaya yol at deerlendirmesini yapanlar oktur. Ayrca kreselleme ile emperyalizm arasnda iliki kurarak yaplan baz eletirilere kulak vermek gerekmektedir. Trkiyenin nemli iktisatlarndan Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)ten esinlenerek emperyalizm neden artk sol aydnlarn syleminde yer almyor sorusunu sormakta ve bu kavramn yerini krsellemenin

ald sonucuna varmaktadr. Bu durumda kresellemenin, emperyalizmin yerini alma sreci zerinde durmak gerekmektedir. Boratav (2000)a gre kreselleme terminolojisini kullananlar, emperyalizm terminolojini kullananlardan balca adan farkllarlar. Ancak bunlarn en nemlisi piyasann eitsiz gler arasnda olutuunu eletiren yaklam terk edilerek, piyasaya gven yaklam pekitirilir. Piyasa eletirilerden uzak tutularak fetiletirilir. Buna fanatik gven yaklam da denilir. Byle bir sitemde devletin rol hemen hemen hi yoktur. Ayrca umutlarn yitiren aydnlarn teslimiyeti tutumlarna da nemli bir eletiri sz konusudur. Ancak birok kreselleme kart yeni toplumsal hareket gnmzde kresellemeye ciddi eletiriler getirmektedirler. Toplumsal yap ve kurumlar arasnda iliki kurmak. Bir toplumsal sistem iinde insan ilikileri toplumsal kurumlarla dzenlendiinde ortaya toplumsal yap kar. Yap, sistem zellii gsterir ve bir blmndeki deimeler dierlerini de etkiler. Bu balamda toplumsal kurumlar nasl davranlacan belirleyen toplumsal kurallardr veya bunlarn birleimden oluur. rnein ekonomi veya siyaset birer kurum olarak ekonominin ve siyasetin nasl yaplacana dair genel ilke kurallar belirlerler. Sz gelimi yolsuzluk ve rvetin ahlak d olduu gibi kurallar koyarlar. Buradan aka grld gibi toplumsal yap kavramnn en nemli bileeni toplumsal kurumlardr. Temelde alt toplumsal kurum vardr: Aile, ekonomi, siyaset, eitim, din ve salk. Ancak bazen bunlara bilim, ordu ve medya da eklenmektedir. Toplumsal yapnn anlalmasnda nemli olan alt kavram vardr. Bunlar srasyla kurum, kltr, stat, pozisyon, rol, snf, gruptur. Bunlar bilmek renciye avantajlar salar. Kurumlar aras karlatrma yapldnda baz ortak zelliklere sahip olduu grlr. rnein hepsi toplumda belirli ihtiyalar karlamak zere ortaya kmtr.

A M A

A M A

132
AM A

Davran Bilimleri-I

Dier toplumsal kurumlar ve ekonomi arasndaki farklar saptamak. Parsons (1961) toplumsal yapda temel drt ilev ve bunlar yerine getiren kurumlar bir model halinde ortaya koyar: i. Btnletirme ilevi: Aile ve eitim toplumda bu ilevi gren temel kurumlardr. ii. Ynlendirme ilevi: Siyaset kurumu, siyasal parti rgtleri araclyla bu ilevi yerin getirir. iii. Uygulama ilevi: Toplumda ekonomi kurum olarak retim, tketim, blm vb. ilikileri dzenler. iv. Koruma ilevi: Din kurumu bazen atmaya da yol asa da ilevselciler tarafndan olumlu ilevi n plan kartlr. nk kurum olarak din, tm insanlar arasnda eitlik adaleti kurmak zere kurallar koyar. Kreselleme ve kapitalizm arasnda iliki kuran farkl sosyolojik yaklamlar deerlendirmek. levselci yaklama gre i ve alma sosyal dayanmann temelidir. Durkheim tarafndan da belirtildii zere, geleneksel toplumlarda mekanik dayanma, modern toplumlar ise organik dayanma vardr. Kentlerde artan nfus sonucu ortaya kan i blm insanlarn birbirine baml olmasna yol aar. rnein taksi ve otobs ofrleri greve giderlerse ulam durur. Ayn ekilde gnmzde kresel lekte, uluslar arasnda i blm ve bamllk ortaya kmtr. Onlara gre tm dnya kuzey ve gney veya dou ve bat olarak ikiye blnmtr ve birbirine bamldr. levselciler gelien yksek teknolojinin hizmet sektrlerinde yeni i alanlar atn sylerler. Gneyde yaayan yoksul lke alanlarnn da dk cretle de olsa i bularak refahlarnn grece ykseldiini iddia ederek tabloyu olumlu grmekte srar ederler. atmac Yaklam ise g/iktidar (power) dalm zerinde durur. Kresel kapitalizm sayesinde iilerin nasl daha fazla smrldn ve istismar edildiini anlatr. ember(inner circle) tarafndan ynetilen dev irketlerin kendi aralarnda rekabet etseler de karlar sz konusu olduunda nasl birletiklerine dikkati eker. Bu dev irketlerin

yneticileri kresel kapitalizmin muhafaza ve srdrlmesinde ortak hareket ederler. deta birbirine kilitlenmi olarak davranrlar (interlocking directorates). Kukusuz bu dev irketlerin ou ABDdedir. Kuzeyin merkezi olarak ABD, dnyadaki dier ekonomik ilikileri belirleyecek gce ulamtr. iler ilerini kaybettike bu irketlerin kar artmaktadr. Kadnn alma yaamndaki sorunlarn tartmak. Ekonomik eitsizliklerin en geni olarak gzlendii yer kadn istihdamdr. Bu konuda ok eitli uygulamalar deiik derecelerde gzlemek mmkndr. Kadn ve erkekler arasnda yaplan ayrmclklar konusunda birok rnek verilebilir. Bunlardan birine gre kadnlar kendilerini aptal ve gereksiz bulan bir yneticiyi atlatmak iin fikirlerinin erkek bir alan tarafndan st yneticiye sunulmasn salarlar. Kadnlar tarafndan sunulmu olsayd reddedilecei kesin olan proje, erkeklere ait olduu dncesiyle hemen uygulamaya konulmutur. Bu tr uygulamalar kadnlarn sorunlarla ba etme stratejileri gelitirdiklerini gsterse bile, ataerkil zihniyet altnda almann verimi drmemesi mmkn deildir. Bir baka rnekte ise, ABDde II. Dnya Sava srasnda ok sayda kadn retim sektr denilen reel sektrde istihdam edilmeye balam iken, sava sonras kadnlara yerlerinin evi olduu ars yaplmtr. nk savatan dnen erkeklere yeni i alan alamam ve kadnlara ilerini terk etmelerinin toplum refah iin daha iyi olaca telkin edilmitir.

A M A

AM A

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

133

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Dnya Toplumu anlamna gelir? a. Globalite b. Globalizm c. Globalleme d. Glokalizasyon e. Glokalizm 2. Glokalizm /kreyellik hangi kelimelerden tretilmitir? a. Kresel ve kresel olmayan b. Kresel ve yerel c. Kresel olmayan ve yerel d. Kresel ve genel e. Kresel ve eletirel 3. Kreselemeyi modernliin bir sonucu olarak gren dnr aadakilerden hangisidir? a. E. Durkheim b. K. Marx c. F. Hegel d. A. Giddens e. A. Comte 4. Korkut Boratav gnmzde kresellemenin hangi kavramn yerini ald iddiasndadr? a. Sosyalizm b. Kapitalizm c. Emperyalizm d. Sanayileme e. Modernleme 5. Kreselleme kart yeni toplumsal hareketlerin temel zellii nedir? a. Politik hareket olmas b. Politik hareketlerden farkl olmas c. Yerel olmas d. Kapitalizmi savunmas e. topik olmas 6. Patricke gre dnyay belirleyen ekonomik ilikilerin btn aadaki tanmlardan hangisi ile ilikilidir? a. Sosyalizm b. Pozitivizm c. Feminizm d. Emperyalizm e. Marxizm 7. Kapitalizm ve sosyalizmin ortak ynleri nelerdir? a. Sanayi toplumuna dayanmalar b. Tarma dayanmalar c. Ticarete dayanmalar d. Hizmete dayanmalar e. Ortak mlkiyete dayanmalar 8. Aadakilerden hangisi kapitalizmin zellikleri arasnda yer almaz? a. retim aralarnn zel mlkiyeti olmas b. Bireylerin sermaye, toprak ve makinalara sahip olmas c. Bireylerin ne retecekleirne kendileri karar vermesi d. Merkezi bir planlama olmas e. Kr amac gtmenin ve daha fazla kr elde etmenin nemli olmas 9. atmac yaklamn temel konusu aadakilerden hangisidir? a. Sermaye kullanm b. retim aralarna sahip olma c. Kresel iblmnn artmas d. Ortak mlkiyetin kullanm e. G/iktidar dalm 10. Aadakilerden hangisi cinsiyete bal ayrmclk konular arasnda yer almaz? a. zole ederek ayrmclk yapma b. Kk grup ayrmcl c. Dorudan kurumlam ayrmclk d. Dolayl kurumlam ayrmclk e. Sosyo-ekonomik yapya dayal ayrmclk

134

Davran Bilimleri-I

Yaamn inden

Okuma Paras
Oyun Kuram atma tipleri ile onun zmlenmesi arasnda zorunlu olarak iliki kurmak gerekmektedir. Pazarlk ve sosyal oyunlarda (games) etkili stratejiler konusunda olduka geni bir literatr bulunmaktadr. nemli olan belirsiz koular altnda taraflar pazarlk ederken, mevcut oyun ve pazarlk stratejisi seenekleri arasndan en ussal olan seebilmektir. Bu nedenle sosyolojinin Rasyonel Seim Kuramlarndan (Rational Choice Theories) yararlanlmaktadr. Bu kuram insanlarn amalarna erimek iin etkili tercihlerde bulunduklarn ve dolaysyla aklc olduklarn varsayar. Kukusuz kaynaklar snrsz olmad iin kt kaynaklar ve srekli deien ihtiyalar karsnda insanlar deerlendirmeler yaparak tercihlerde bulunmak zorundadr. Sosyolojik olmakla birlikte iktisat ile yakndan ilikili olan bu kuramn temel nermesi Her eyin bir bedeli vardr veya her ey iin bir fiyat vardr eklindedir. Sonu olarak 1960l yllarda temel eserleri verilmeye balayan ve Alveri Kuram olarak da tannan bu kuram insanlar ktlk dnyasnn rasyonel karar alclar olarak grmektedir. nk nl sosyolog Simmelin de belirttii gibi, nsanlar arasndaki ilikiler byk lde bir eyler vermek ve bunun karlnda bir eyler almak temeli zerine kuruludur. Son yllarda Aklsal Seim Kuramna ynelik ilgi artmtr. yle ki, Amerikada bu konuda bilimsel bir dergi karlmaya balanmtr. Toplumsal sistemlerin, son derece mikro dzeyde bir aklc bireysel davran kuram temelinde ele almak eilimi giderek artmaktadr. Burada gzden karlmamas gereken en nemli nokta, Rasyonel Seim Kuramna dayandrlarak gelitirilen bu tr pazarlk ve oyunlarn daha ok ekonomik ve matematiksel temelli modeller olmalarna karlk, ampirik olarak uygulamalarnn snrlldr. Literatrde bu sosyal atma ve oyun eitleri atma zmleme Biimleri olarak anlmaktadr. Dier bir ifade ile sosyal problemlerin ortaya konmasnda ve aklanmasnda Oyun Kuram bir ara olarak kullanlmaktadr. Burada temel nokta oyunlarn da gerek yaamdan rneklere dayanmas ve belirli bir oyundaki oyuncularn stratejilerini izleme yoluyla, gerek yaamda da insanlara, siyasal partilerin veya devletlerin nasl davranacaklarn ngrebilme frsatn tanmasdr. Bu nedenle Oyun Kuram hakknda ksa bilgi ve ona dayal bir rnek vermek uygun olacaktr.

atma zmlemesi iddete dayanan atmaya bavurmamak ve insana sayg gstermek atmalarn zmlenmesinde temel kalk noktas olarak grlebilir. iddete bavurmadan sayg iinde davrandmzda atmalarn zmlenecei zerinde fazla durulmasa da bu onun nemsiz ya da ilgisiz olduunu gstermez. Son ylarda atma zmlemesi literatrnde, atmac kltrn karsnda farkl bir kltr ve gelenek olarak Mahatma Gandhi (18691948)den sz edilmeye balanmtr. Hatta kapsaml/esasl atma zmlemesi yaklamnn bar gsteriyi iermesi gerektii de dnlmektedir. Mahatma Gandhinin yaklam, 1920li yllarda ngiliz smrgeciliine kar Hint pasif direniini simgeler ve daha sonra Gney Afrikadaki rklk kart hareketlere de temel oluturmas ile tannr. M.Gandhinin bar temelli nemli mesajlarndan baz rnekler unlardr: Gze gz die di dncesi dnyay kr edecek. G fiziki kapasiteden deil, boyun emeyen iradeden gelir. Adaletsiz rejimi, adaletle yknz ve alklar nne kansz elle knz. Basit yaa ki bakalar da var olabilsin. Hakszlkla tm insanlar seni takip edeceine, adaletle hareket edip tek bana kal daha iyi. Her sabah kalktm zaman kendime yle sz veririm: Dnya zerinde vicdanmdan baka kimseden korkmayacam. Kimsenin hakszlna boyun emeyeceim. Adaletsizlii adaletle ykacam. Sevgi insanln, iddet hayvanln kanunudur. iddet gstermeme, inancmn birinci maddesidir. Zayf insanlar affedemezler. Affetmek gllere has bir zelliktir. Tamamen bar, anlay ve sevgi zerine kurulu olan bu mesajlarn tm insanlar iin retici olduunu kabul etmek gerekir. zellikle insanlara sevgi ve sayg gstermek, insan olmann vazgeilmez kouludur. Bu nedenle bar iinde ykc atma ortamlarna dmeden yaamay renmek ve retmek gerekmektedir. Kaynak: Kasapolu, 2011.

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

135

Oyun Kuram aslnda iki veya daha fazla katlmc arasndaki stratejik etkileimin incelenmesinde kullanlan analitik bir aratr. Birbirine gvenmeyen taraflar arasndaki karmak sosyal ilikiler srasnda, belirli riskler alarak taraflarn ibirlii yapabileceklerini basit saysal model araclyla gstermeye alr. Bu oyunlar video oyunlarndan farkl olarak daha soyut ve varsaymsal/hipotetik olarak ok geni bir yelpazedeki sosyal ortamlara uygulanabilir zelliktedir. Gerek yaam koullarna uyarlamak zere kullanlan oyun kuram tipik olarak be bileenden olumaktadr: i. Oyuncular ii. Her oyuncunun sahip olduu stratejiler iii. Oyuncularn davrann yneten kurallar iv. Oyunun belirli bir noktasnda oyuncularn yaptklar seimler sonucunda elde edecei yarar veya uraaca zarar anlamnda ktlar v. Her oyuncunun olas her ktya karlk bekledii deme/bedel (pay-off) Bu kurama gre, her oyuncunun her ortamda kendine en fazla yarar salayacak stratejiyi arayaca kabul edilir. Ayrca gndelik yaamda birok sorun veya konunun basit bir oyun gibi grlebileceini varsayar. Bu oyunlarda genelde iki kiinin birbirine kart konumda bulunmas sz konusudur. Birisinin daha fazla kar elde etmesi dierinin fazla demede bulunmasn gerektirir. Karlkl en az zarara uramas veya en fazla yarar elde edilmesi, her iki tarafnda stratejilerini koordine etmelerine baldr. Aksi takdirde karlkl olarak denen bedel artabilir. Ayn ktnn paylalmas verimsiz sonu elde etme anlamna gelir. Tm bunlar gstermek iin kullanlan oyunlarn en bilineni Mahkmlarn kilemi Oyunudur (The Prisoners Dilemma Game). Bu oyuna gre, hapishanede ayn suu ilemi iki tutuklu bulunmakta ve yneticiler birbiriyle grmeyen mahkmlara itiraf etmelerini salamak zere ayn teklifi ayr ayr gtrmektedir. Burada ama tutuklularn birbirinden habersizken, hangi akl yrtmelerde bulunarak, kendileri iin en az bedel demeyle sonulanacak stratejiyi seebileceklerini nazari olarak gstermektir. Yneticiler oyun gerei tutuklulara u nerilerde bulunurlar: i. Hibiriniz itiraf etmezseniz, elde delil bulunmad iin ikiniz de ok az bir ceza alacaksnz (rnein iki yl). ii. Biriniz itiraf eder, dieri etmezse, yneticilere yar-

dmc olmaktan dolay itiraf edenin cezasnda indirime gidilecek hatta serbest kalacak, dieri ok daha iddetle cezalandrlacaktr (dokuz yl gibi). iii. kiniz de itiraf ederseniz, su sabit olacandan bir miktar ceza ile kurtulacaksnz (rnein beer yl ceza). Oyunda tutuklularn, itiraf etmediklerinde en fazla cezay yeme olasl bulunduundan mutlaka itiraf seecekleri dnlmektedir. nk birbirlerine gvenmedikleri iin kendileri iin en az ceza ile kurtulma olasl salayan itiraf etmeme yolunu tercih etmeyecek ve itiraf seeneini kullanacaklardr. Maalesef yaamn birok alannda insanlar birbirine gvenemediklerinden; en uygun seenei belirlerken, kazanma yerine en az kaybettirecek olan semektedirler. Oyun kuramndan retilen birok nermenin ampirik almalarda kullanlmas mmkndr. Ancak buradaki dier kabullerle/saytlarla birlikte temel nokta; pazarln ya da taraflarn her ikisine de kazandracak olan taleplerin kesime noktasdr. Dier bir ifade ile belirli koullarda taraflarn kaybetmek yerine, bir ekilde kazanl karak en fazla yarar salamalarn olanakl klacak stratejiler bulunmaktadr. Oyun Kuram da, aklsal seimlere dayanarak bunun gerekleme srecini bize nazari olarak gstermektedir. te yandan psikologlar bireyin toplumdaki deerlere bal olarak kararsz kaldklar ortamlarda atmann younlaaca zerinde durmaktadrlar. Bu deerlerdeki atma aslnda toplu pazarlk veya oyun kuramndan farkl olarak atma zm biimlerine ihtiya olduunu bize gstermektedir. Burada atmann zmlenmesi iin deerlerde bir tr btnlemeye ihtiya vardr. Bu da ancak atan deerlerin arasallatrlmas ya da ikinci dzeyde deer haline dnmn kabul ile mmkn grnmektedir. rnein, iki bamsz ulus, birbirine ters den ekonomik olmasa da farkl deerleri deimedii iin ticari anlama yapamayabilir. Ancak iliki sadece ekonomi alannda snrlanabilir ve ekonomiye verilen deer en stte yer alrsa anlama salanabilir. Farkl politik ve inan sistemlerinden lkeler arasnda ekonomi ile snrl ilikiler olabilir. Buna sosyalist ve kapitalist lkeler veya slam veya Hristiyan lkeler arasndaki sk ekonomik ilikiler rnek olarak verilebilir. Kaynak: Kasapolu, 2011.

136

Davran Bilimleri-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. d 4. c 5. b 6. d 7. a 8. d 9. e 10. e Yantnz yanl ise Kreselleme ile lgili Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ile lgili Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Kreselleme Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Yap ve Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Yap ve Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalizmin Kresellemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalizmin Kresellemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kadn ve alma Yaam konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Gelimi Yediler (G 7) lkeleri A.B.D., Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa, talya ve Kanadadr. Sra Sizde 3 Ekonomi kurumu toplumda mal ve hizmetlerin retimi ve datm ile ilgili temel ihtiyalar karlar. nsann yeryznde var oluundan bu yana bu temel ihtiyalar farkl toplumlarda farkl biimlerde karlanmaya allmaktadr. Sra Sizde 4 Kapitalizmde; retim aralarnn zel mlkiyeti vardr, bireyler sermaye, toprak ve makinelerin sahibidir ve ne retileceine kendileri karar verirler; kr amac gtmek ok nemlidir. En az maliyetle en fazla kr elde etmek hedeflenir. Piyasada rekabet, satn almak ve satmak isteyenler arasnda gerekleir. Aslnda serbest piyasada mal ve hizmetlerin serbeste rekabet edecei dnlrse de bu gerek deildir. Piyasaya devletin mdahalesi sz konusudur. Bu nedenle refah veya devlet kapitalizmi denilir. Sosyalizm, kapitalizme kart bir ekonomik sistem olarak u temel zelliklere sahiptir: retim aralarnda toplumun ortak mlkiyeti sz konusudur. Merkez planlama vardr. Neyin ne kadar nerede retileceine devlet karar verir. Mallarn retimi paylamnda kr amac gdlmez. Rekabet yoktur.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Robertson, kreselleme srecinin tarih geliimi zerinde almtr. Robertsona gre krselleme sreci 15. yzylda ortaya kmtr. 1400 ile 1750 yllar arasnda yeni ulusal topluluklarn ortaya k, modern anlamda corafya ve takvimin douu, bireyciliin ve hmanizmin nem kazanmas, kreselleme srecinin ilk aamasna karlk gelmektedir. 1750 ile 1802 yllar uluslararas ilikilerin formallemeye balamas, yurtta ve insanlk kavramlarnn belirginlemeye balad dnemdir.1870- 1920 yllar arasnda ise ulus devlet kavramnn yerlemesi, kresel iletiimin hzlanmas, olimpiyat oyunlar, Nobel dlleri gibi uluslararas krsel organizasyonlar balamtr. 1920 ve 1960 yllar arasnda kresel dzeyde savalar ve atmalar yaanmtr. 1960- 1990 dneminde ise kresel kurulularn saylarnn artmas, kitle iletiim sistemlerinin krsel dzeyde yaygnlamas, dnya vatandal, insan haklar gibi kavramlarn yansra etnik, rka ve toplumsal cinsiyete dayal yaplarn gelimesi sz konusu olmutur. Fakat bu aklamalar, Avrupa d toplumlarn bu srece etkilerine yer vermemesi anlamnda Avrupamerkezci olduu iin eletirilmektedir (Suur, 1995; Suur, 2010).

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Abbott, P., Sapsford, R. (1987). Women and Social Class, London: Tavistock. Appadurai, A. (1993). Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy iinde Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, (Dr. M. Featherstone). London. Arrent, H. (1958). The Human Condition, Chicago: University of Chicago Press. Armaan, M. (2004). (der) Kresel Kuatma Karsnda nsan, stanbul: Ufuk. Bauman, Z.(1999). Kreselleme: Toplumsal Sonular, (ev. A.Ylmaz) stanbul: Ayrnt. Baumann, Z. (1997). Thinking Sociologically, Oxford: Blackwell. Bash, H. H. (1995). Social Problems and Social Movements, New Jersey: Humanities.

5. nite - Kreselleme ve Ekonomi Kurumu

137

Beck, U. (1992). Risk Society, London: Sage. Boratav, K. (2000). Emperyalizm mi? Kreselleme mi? iinde Kreselleme: Emperyalizm Yerelcilik i Snf, (der. E. A. Tonak). Ankara: mge. Bozkurt, V. (2010). Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin. Castels, M. (1996). Rise of Network Society, Oxford Blackwell. Coser, L. (1956). The Fuctions of Social Conflict, Gelencoe,Ill.: The Free Press. Cokun, . (1997). Modern Devletin Douu, stanbul: Der. abuk Kaya, N. (2011). Farkndalk Yaratarak Kadn Glendirme: Gneydou Anadolu Blgesinde Bir Kalknma Modeli Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, 2: 118-143. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford: Stanford University Press. Durkheim, E. (1938/1964). The Rules of Sociological Method, New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997). Social Problems: A Critical Power-Conflict Perspective, New Jersey: Prentice Hall. Foucault, M. (1980). Power/ Knowledge, Selected Interviews and Other Writings 1971-1977, Brighton: Harvester. Friedman, J. (1992). General Historical and Culturally Specific Properties of Global Systems, Review, 15: 335-372. Giddens, A. (1984). Constitution of Society, Cambridge: Polity. Giddens, A. (1990). The Consequences of Modernity, Cambridge: Polity. Giddens, A. (1993). Sociology, London: Polity. Giddens, A. (2000). Elimizden Kap Giden Dnya, (ev. O. Aknhay) stanbul: Alfa. Henslin, J. M. (2001). Sociology: A Down to Earth Approach, Boston: Allyn and Bacon. Hochschield, A. (1983). The Managed Heart: Commercialization of Human Feeling, Berkeley: University of California Press. Kasapolu, A. (2010). Sosyolojiye Giri, Ankara: Uzem. Kasapoglu, A. (2011). atma zmlemesi, Ankara: Uzem.

Laclau, E., Mouffe, C. (1985). Hegemony and Socialist Strategy: Toward a Radical Democratic Politics, London: Verso. Marx, K. (1978). Capital, (ev. E.Mandel). New York: Vintage Books. McLuhan, M. (2001). War and Peace in the Global Village, New York: Ginsko. Merton, R.(1949). Social Theory and Social Structure, Glencoe,Ill.,: Free Pres. Mills, C.W. (1956). The Power Elites, New York: Oxford University Press. zkalp, E. (2000). Sosyolojiye Giri, Eskiehir: Anadolu niversitesi. Parsons, T. (1951; 1967). The Social System, Glencoe, Ill: The Free Press. Patnaik, P. (1997). Imperialism Revue Tiers Monde, 38-150. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: Alfred A. Knoph. Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and Global Culture, London: Sage. Sarbay, A. R. (2000). Global Bir Bakla Politik Sosyoloji, stanbul: Alfa. Soraka, M. P., Bryjack, (1995). Social Problems: A World at Risk, Boston: Allyn and Bacon. Storey, J. (1993). An Introductory Guide to Cultural Theory and Popular Culture, New York: Wheatsheaf. Suur, N. (1995). Kreselleme zerine Sosyolojik Bir nceleme, Birikim Dergisi, Say:73, Mays, sayfa 56-65. Tonak, E.A. (2000). (der) Kreselleme: Emperyalizm Yerelcilik i Snf, Ankara: mge. Topuolu, A., Aktay, Y. (1999). (der.) Postmodernizm ve slam, Kreselleme ve Oryantalizm, Ankara: Vadi. Weber, M. (1913/1947). The Theory of Social and Economic Organization, (ev. A. M. Hendelson ve T. Parsons). Glencoe. Ill: The Free Press. Worsley, P. (1988). Introducing Sociology, Harmonworth: Penguin. Yeildal, H. (2010). Toplumsal Deime ve Kreselleme iinde Sosyolojiye Giri, (ed. Nadir Suur) Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn No: 1951.

6
Amalarmz indekiler
Davran Bilimleri-I

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal tabakalama kavramn tanmlayabilecek, Mevcut toplumsal tabakalama sistemlerini aklayabilecek, Toplumsal tabakalama ile ilgili yaklamlar ve farkllklarn aklayabilecek, Trkiyede gelir eitsizliklerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplumsal Tabakalama atma Kast Snf Eitsizlik Trkiyede Eitsizlikler

Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

GR TOPLUMSAL TABAKALAMA OLGUSU TOPLUMSAL TABAKALAMA SSTEMLER TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI TRKYEDE GELR ETSZL

Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

GR
Dnya, yaklak 193 lkenin kent ve kylerinde yaayan 6,6 milyar insana ev sahiplii yapmaktadr. Dnyann durumunu kavramak iin onu 1000 kiinin yaad global ky olarak dnelim. Bu kyde 200 inli olmak zere 610 Asyal, 149 Afrikal, 110 Avrupal, 85 Latin Amerikal ve Karayip Adalarndan, 5 Avustralyal ve Gney Pasifik Adalarndan ve 45i Amerika Birleik Devletlerinden olmak zere 50 Kuzey Amerikal bulunmaktadr. Bu yerleim yerlerine baktmzda baz rktc gereklerle karlarz. Olduka zengin olan bu kyde birok mal ve hizmet bulunmaktadr. Ancak bu kydeki kiilerin birou bu mallar sadece hayal edebilmektedirler, nk olduka yoksuldur. Kydekilerin toplam gelirinin % 80i sadece 200 kii tarafndan kazanlmaktadr. ou iin en byk problem yeterli yiyecek bulmaktr. Her yl, kyn alanlar herkese yetebilecek miktardan daha fazla yiyecek retmesine ramen ounluu ocuk olmak zere kydekilerin yars yeterli yiyecek bulamamaktadr. En kt durumda olan 200 kii ise temiz ime suyuna ve gvenli bir barnma olanana sahip deildir. Gsz ve alamayacak durumda olanlar ldrc hastalk riski ile kar karyadr. Bu ky iyi niversiteler dhil olmak zere birok okula sahiptir. Bu kyde yaayanlarn yaklak 50si niversiteyi bitirebilmektedir ama yaklak te biri okuma-yazma dahi bilmemektedir (Macionis, 2008: 8). Bu blm okurken geen ilk 10 dakika iinde dnyada alktan hasta olan veya zayf dm 300 kii lecektir. Bu bir gnde 40.000 veya ylda 15 milyon kiinin alktan lmesi demektir (Macionis, 2008: 312). Yukardaki alntda Macionisin ifade ettii gibi, u anda yaadmz dnya bir eitsizlikler dnyasdr. nsanlarn byk bir oran yoksulluk iinde yaarken, kk bir aznlk bolluk ve refah iinde yaamlarn srdrmektedir. Refahn gstergesi saylan para, mal, saygnlk, g vs. eit olarak dalmamaktadr. Bazlar bunlara dierlerinden daha fazla sahip olmaktadr. Bu balamda birtakm sorular ortaya kmaktadr: Toplumlarda neden eitsizlikler veya tabakalar vardr? Eit olarak dalmayanlar nelerdir? Toplumsal tabakalamay belirleyen sosyal, kltrel, ekonomik ve politik koullar nelerdir? Tabakalamann devamll nasl salanyor? Bu blmde bu sorulara cevap aranrken konu ile ilgili tartmalara yer verilecektir.

140
Resim 6.1 Yoksulluk ve alkla baetme abas Kaynak: http://www.esnafga zetesi.com/2010/12/ yoksulluk-siniri-2bin-826-lira/

Davran Bilimleri-I

TOPLUMSAL TABAKALAMA OLGUSU

Macionise (2008: 252-253) gre bir toplumda yaayan bireylerin hiyerari temelinde sralanmas sistemi olan toplumsal tabakalama drt ilke temelinde oluur: 1. Toplumsal tabakalama basite bireylerin farkllnn yansmas deil, toplumun bir zelliidir. Biroumuz sosyal durumumuzun abalarmz ve yeteneklerimizle ilgili olduunu ve kendi kaderimizi kontrol ettiimizi dnrz. Ancak sistem sonuta hepimizin yaamn ekillendirmektedir. 2. Toplumsal tabakalama nesilden nesile gemektedir. Ebeveynlerin kendi sosyal konumlarn ocuklarna nasl geirdiklerine baktmzda, tabakalamann bireyden ok toplumun bir zellii olduu grrz. zellikle gelimi lkelerde sosyal hareketlilik yani sosyal hiyerari iindeki pozisyonda bir deime grlebilmektedir. Bu hareketlilik aa veya yukar doru olabilmektedir. Az sayda da olsa Christina Aguilera ve Michael Jordan gibi bireylerin baarlarn grmekteyiz. Baz kiiler iflas, i kaybetme ya da hastalk gibi nedenlerden dolay daha aa tabakalara debilmektedirler. Ancak ou insann sosyal konumu yaam boyunca ayn kalmaktadr. 3. Toplumsal tabakalama evrenseldir, fakat eitlidir. Toplumsal tabakalama her yerde grlmektedir. Bununla beraber neyin eit olmad ve nasl eit olmad toplumdan topluma deimektedir. 4. Toplumsal tabakalama sadece eitsizlikleri deil, ayn zamanda bu durumu merulatran inanlar da kapsar. Herhangi bir eitsizlik sistemi baz kiilere sadece daha fazla imknlar verilmesini salad gibi, bu dzenlemenin haka olduunu da belirtir. Toplumsal tabakalamann tm sosyologlar tarafndan kabul edilen bir tanm ve bu tanmn her yn ile tatmin edici olduunu sylemek gtr. J. Turner (1978: 328) tabakalamay u ekilde tanmlamaktadr: Tabakalama, bir sosyal sistemde kt ve deerli kaynaklarn stat pozisyonlarna bal olarak eit olmayan dalm ve her birinin deerli kaynaklarn paylam sralamasnn aa yukar srekli hle geldii sreler olarak tanmlanabilir. Bu tanma baktmzda nemli unsur ortaya kmaktadr:

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

141
Sosyologlar tabakalama kavramn insanlarn toplum iinde sahip olduklar pozisyona gre aklamlardr.

1. Kt ve deerli kaynaklar, 2. Eit olmayan dalm ve 3. Sralamann greli olarak srekli hle gelmesi. Toplumsal tabakalamay aklamada nem tayan dier kavramlar; eitsizlik, farkllama ve hiyeraridir. Toplumsal farkllama (social differentiation) kavram, ya, cinsellik, rk gibi dirimbilimsel ya da toplumsal snflamaya yol aan trl ekinsel etkenler sonucu bireylerin ve toplumsal kmelerin birbirinden deiik zellikler kazanma sreci olarak tanmlanabilir (Hanerliolu, 1986: 143). Hiyerari en genel anlam ile geleri nemine gre sralama/kademelendirme veya basamaklar zinciri anlamna gelmektedir. Sosyolojik olarak hiyerari (hierarchy) yetkenin, en geni lde, en st aamalarda olmak zere, deiik nem sralar arasnda kat ve kesin bir biimde dald toplumsal rgtleni biimi (Hanerliolu, 1986: 22) olarak tanmlanabilir. Sosyologlar, bireylerden ok sosyal kategoriler arasndaki farkll toplumsal farkllk olarak kabul ederler. Farkl sosyal kategorilerdeki bireylerin hiyerarik dzen iinde sralanmalar kaynaklara ulamada farkllk yaratr ve bu da toplumsal tabakalarn ortaya kmasna neden olur. Toplumdaki rol ve stat farkllklar tek bana toplumsal tabakalamay belirlemez, ancak nemli bir etmendir. nemli olan nokta yatay olarak var olan farkllklarn, eitli nedenlerden dolay dikey olarak sralanmasdr. Bu balamda, yatay olarak var olan farkllklarn dikey olarak hiyerarik bir zellie kavumasyla toplumsal tabakalamann ortaya ktn sylemek mmkndr. Tabakalama ile ilgili dier nemli bir kavram, eitsizliktir. Eitsizlik, toplumdaki maddi ve manevi olanaklarn bireyler arasnda eit olmayan dalmn belirtir. Bu noktada u soru ortaya kmaktadr: Bir toplumda bireyler arasnda eit olarak dalmayan nedir? Toplumsal tabakalama sistemleri incelendiinde u sonuca varlabilir: Ekonomik olarak: servet, Siyasal olarak: g, Toplumsal olarak: saygnlk. Sosyologlarn en byk abalarndan biri, toplumsal eitsizlii anlamaktr. Turnern (1997: 33) belirttii gibi aslnda sosyolojinin merkezini, toplumsal eitsizliin g, stat ve snfa gre tanmlanm kaynaklarn, zellikleri ve sonularyla ilgili bir soruturma olarak tanmlamak mmkndr. Toplumsal eitsizlik, sosyolojinin nemli bir konusu olmaya devam edecektir. Sonu olarak baz ilkel toplumlar dnda tabakalamann her toplumda var olduunu grmekteyiz. Ancak tabakalama sistemleri deimez deildir ve tm toplumlarda ayn ekilde grlmemektedir. Zamana ve topluma gre farkl biimlerde ortaya kmaktadr. Bu da tabakalamann dinamik nitelii olduunu gstermektedir. Toplumsal tabakalama ayn zamanda bir eitsizlik sistemidir. Toplumsal tabakalamann temel zellikleri nelerdir ve toplumsal tabakalamay nasl taSIRA SZDE nmlarsnz?
D TOPLUMSAL TABAKALAMA SSTEMLER N E L M

SIRA SZDE

Bu blmde mevcut tabakalama sistemleri incelenecektir.

Kast Sistemi

S O R U

Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir sosyal tabakalama sistemidir ve DKKAT sisteminin klasik rnei Hindistanda grlmektedir. Bu tabakalama sisteminin evrensel olmad ve ortaya kt corafya ve kltr ile ilikili olduu sylenebiSIRA SZDE

Kast sisteminin en nemliM DNEL zellii, doumdan itibaren tm insanlar arasnda grevlerin, haklarn, S O R U sorumluluklarn ve gcn kesin kurallarla belirlenmi olmasdr, yani kastlar DKK arasndaki farkllklar A T belirgindir ve deitirilemezdir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

142

Davran Bilimleri-I

lir. Hereyden nce kast sistemi kapal bir sistemdir yani kiinin iinde doduu kast gelecek yaamn belirler ve baka bir kasta geme olana yoktur. Kast sisteminin oluumuna ilikin ilk belge M.. 1100 tarihini gstermektedir ve M.S. 1000. yllarda Hindistanda kast sisteminin yerletii ve u ekli kazand sylenebilir: 1. Brahman (Rahipler ) 2. Kshatriyas (Sava, asker, ef, soylular) 3. Vaishya (Tccar, ifti ve zanaatkrlar) 4. Sudra (Kyller ve hizmetkrlar) (Macionis, 2008) Bu kastlardan baka, parya (sistem dnda olanlar) bulunmaktadr. Bu sistemde her kast yesi ancak kendi kastndan biri ile evlenebilir. Her kast kendi iinde alt gruplara ayrlmaktadr ve her birinin dierine gre rtbe sralamas vardr. Bu durum btn kastlar iin geerlidir. Kast sisteminin nasl ve neden ortaya kt tarihi aratrmalarla ortaya konmaya allmaktadr. Hindistana zg byle bir tabakalama sisteminin iki bin yl aan uzun bir zaman iinde varln srdrmesindeki en nemli nedenlerden biri tarma dayanan bir ekonominin var olmasdr (Ergil, 1986; Macionis, 2008). Dier nemli bir etken ise Hindu dinidir. Hinduizme gre insan, tanr tarafndan yaratlmamtr; ruhu ebediyen var olmutur ve olacaktr. Bu dinde her varlk kendi yolunu semekte zgrdr ve bunu duayla, inzivaya ekilme veya meditasyonla veya doru davranla yerine getirebilir. Tapnaklarda tapnmaya, kutsal metinlere ve guru disiplini geleneine nem verilir. Hinduizme gre, her varlk btn karmalar temizlenene kadar yeniden bedenlenir (reenkarnasyon). Her kastn uyguladklar ok farkl dini kurallar ve ibadetleri vardr. Tm kastlarn, kendi zel yaamlarnda yapmakla ykml olduklar sorumluluklar, yerine getirmeleri zorunlu ykmllkleri bulunmaktadr. Bu sorumluluklarn yerine getirilmemesi veya ihmal edilmesi ahlka uygun kabul edilmez ve bu, toplumda istenmeyen bir durum yaratr. Bireylerden istenen, ait olduu kastn gerektirdii grevleri yerine getirmesi ve hayatndan memnun olmasdr (Ergil, 1986). Hinduizm temel inanca dayanr: 1. Yeniden dou, 2. Doru ibadet ve davran, 3. Kader. Bu sistemde doru davrann iki nemli koulu vardr: Brahmanlara saygl olmak, Kendi kastnn zgl grevlerini ve sorumluluklarn yerine getirmek. Bu inan erevesinde her birey kendi kastn benimsemeli ve bu kastn erekliliklerini yerine getirmelidir (Ergil, 1986). Birey kastna uygun davranlarda bulunursa, bundan sonraki yaamnda daha st bir kastta doabilir ancak kastnn grev ve sorumluluklarn yerine getirmezse bundan sonraki yaamnda cezalandrlarak daha alt bir kastta doacaktr. Bu inan sistemi iinde birey, kendi konumunu sorgulamadan kastn kabul etmekte ve yaamn srdrmektedir.

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

143
Resim 6.2 Esnaflkla uraan Vaishyalar Kaynak: Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchic o.edu/~cheinz/sylla bi/asst001/spring98 /india.htm

Resim 6.2de grlen satc Vaishyadr. Bu kastn yeleri esnaflardan oluur. Resimde grlen dkknda sadece alminyum kaplar satlmaktadr. Pirin veya paslanmaz elik iin baka dkknlara gitmeniz gerekir.
Resim 6.3 mlekilikle uraan bir Shudra Kaynak: Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchic o.edu/~cheinz/sylla bi/asst001/spring98 /india.htm

Resim 6.3de grlen mleki Shudra kastndandr ve bu kastn iinde birok grup bulunmaktadr. Bu gruplardan her biri eitli hizmetler salamaktadr.
SIRA SZDE Kast sisteminin ayrt edici zelliklerini ve Hindistan toplumunda hl varln srdrmesinin temel nedenlerini aklaynz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

144

Davran Bilimleri-I

Snf Sistemi
Snf sistemi tabakalar aras geie olanak salayan ak bir sistemdir. zellikle sanayilemi toplumlarda toplumsal hareketliliin daha ok grldn sylemek mmkndr. Toplumsal hareketlilik, tabakalama sistemi iinde bireylerin aa veya yukar snflara geiini belirtir (Goodman, 1992).

Sanayileme ile beraber toplum yapsnda birok deiiklikler gzlenmitir. Modern ekonomi, farkl meslekleri barndrmas nedeniyle eitli alanlarda yetenekli bireylere gereksinim duyar. Bu, hem bireyin doutan getirdii zelliklere hem de baarsna nem veren toplumsal tabakalama sistemi olan snf sisteminin ortaya kmasna neden olmutur (Macionis, 2008). Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir toplumsal tabakalama sistemi iken, snf sisteminde bir bireyin pozisyonu sadece tesadfen doduu ailesine bal deildir. Bireyin baars, abas ve yetenekleri hangi toplumsal tabakada olacan etkileyebilir. Toplumsal hareketlilik nedeniyle, snflar kast sistemindeki gibi kesin olarak tanmlanamazlar ve snflar arasndaki snrlar ok ak deildir. Kast sistemindeki gibi snf, bireyin yaam frsatlarn byk lde etkiler. st snfta yer alanlar; eitim, meslek salk gibi toplumun kaynaklarna daha kolay ulaabilmektedirler. Snf ok boyutludur; yani servet, g, prestij gibi birok farkl faktr katkda bulunur. Karmak snf yaps iinde bir birey, bir snfa atfedilen tm zelliklere sahip olmayabilir. rnein, nl bir futbolcu prestije sahip olabilir ancak gce sahip deildir (Goodman, 1992). Modern toplumlarda tabakalama sadece doutan gelen zelliklere gre deil, bir bireyin bilgi, beceri ve abalarn da ieren yeterlilikler temelindedir. Meritokrasi kavram liyakat temelinde tabakalama sistemini aklar; yani kiilerin bireysel stnlne ve liyakata dayanan sistemdir. Meritokrasinin toplumda yaygnlamas endstri toplumlarnda eitlik ansn artrmtr (Macionis, 2008). Kast ve snfSIRA SZDE sistemi arasndaki benzerlik ve farkllklar nelerdir? Karlatrnz.
NELM ToplumsalDtabakalama sosyologlar iin nemli bir konu olmutur ancak tabakalamann, eitsizliin doas, nedenleri sonular konusunda fikir birlii yoktur. Bu S O R U blmde, tabakalama ile ilgili kuramlara yer verilecektir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI

DKKAT

SIRA SZDE

Bu blmde nce atma kuramnn nde gelen temsilcilerinden olan K. Marxn ve daha sonra Marxn grlerinden etkilenen R. Dahrendorfun tabakalama ile SIRA SZDE ilgili grlerine yer verilecektir.

atma DKuram KKAT

AMALARIMIZ
Marxa gre toplumsal snf olgusunun temel belirleyicisi zel mlkiyettir. nsanlk tarihi, T A P sava K bir snflar tarihinden baka bir ey deildir. Toplumsal snflarn kayna, bireylerin toplumsal T E L E V Zretim srecinde YON igal ettikleri deiik konum ve yaptklar deiik ite aranmaldr.

NTERNET

atma kuram, toplumsal tabakalama sisteminin baz kiilere yarar salarken baz kiileri ise dezavantajl duruma soktuunu iddia eder. Bu yaklamn en nde gelen temsilcisi K. Marxdr. Kinlocha (1977) gre Marxn temel amac, toplumlarn K T A P tarihsel gelimelerindeki deimelerin temelini ve toplumun temel ekonomik alt yaps ile toplumun normatif st yaps arasndaki ilikileri analiz etmektir. Marxn tabakalamaT E L Eilgili O N ile V Z Y grlerinde snf ve atma kavram zel bir neme sahiptir. retici gler denildiinde, toplum tarafndan yaratlm olan retim aralar, ncelikle i aletleri ve maddi varlklar reten insanlar anlalr. retim ilikileri retim srecinde meydana gelen varlklarn deiim ve datm ilikileridir. nsan TERNET larn retimNaralar karsndaki durumlar, onlarn retimde yerlerini, durumunu ve emek rnlerinin dalm tarzn belirler. Toplumsal snflarn ortaya kmasnn nedeni retim aralarnn zel mlkiyetidir. Bylece, mlkiyet dzeninde var olan retim ilikileri her snfn toplum iindeki yerini belirlemedeki en nemli etkendir

K. Marx ve Snf atmas AMALARIMIZ

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

145

(Antonia, 2003). Bu temelde, retim aralarna sahip olanlar ve olmayanlar olarak iki temel snf bulunmaktadr. Bu iki snf arasndaki elikiler uzlamazdr ve devrim sonucu snfsz topluma geilecektir. Marx, atmann evrenselliini ve tm toplumsal yaplarla olan sistemli ilikisini vurgulamtr. Marxa gre, atma olmadan ilerleme olamaz ve uygarln bugne kadar izledii yasa budur. Toplumdaki snflar aras atma, deimenin nedenidir. Marx, doadaki elikilerin nicel deimelerden geerek nitel deimelere neden olduunu ve bunun toplum iin geerli olduunu sylemitir. Sonu olarak, Marxa gre deimenin dinamii snflar arasndaki atmadr ve kapitalizmin elikileri toplumda dnme yol aacaktr. Toplumun maddi koullar st yapy ekillendirmektedir. Marxa gre toplumlar ilkel, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist - komnist toplum olarak farkl aamalarla ilerlemektedir. lkel toplumlar dnda, dier retim biimlerinde snflar ve smr mevcut olmutur. Komnist aamada snfsz toplum gerekleecektir. Grld gibi Marxn yaklamnda bireyler, ya retim aralarna sahiptir ya da bu aralara sahip olanlara emeklerini satmak durumundadrlar. Farkl retim biimlerinde farkl snflar mevcut olmutur. rnein, feodal retim tarznda aristokratlar topraklara sahipti, kyller ise bu iftliklerde almaktaydlar. Kapitalist retim tarznda kapitalistler fabrikalara ve dier mallara sahip olurken (burjuvazi), iiler (proletarya) emekleri karlnda bu i yerlerinde almaktadrlar (Macionis, 2008). Grld gibi Marxn toplumsal tabakalama ile ilgili aklamalar snflarn zel mlkiyete sahip olup olmamalar temeline dayanr. Bu balamda snflar, ezen-ezilen, smren-smrlen, burjuva-proletarya gibi kapitalist ekonominin gelime srecinde kesin bir kutuplamann ortaya kaca Marx tarafndan belirtilmitir. Marx, toplumsal yapdaki snf ilikilerini kart kamplara blnm iki snfn atmas olarak kabul eder. Komnist Manifestoda u grler dile getirilmitir: Bizim amz, burjuvazinin a, bu ayrt edici zellie sahiptir ve snfsal uzlamazl basitletirmitir. Bir btn olarak toplum, iki byk dman kampa, birbiriyle dorudan kar karya gelen iki byk snfa ayrlmaktadr: burjuvazi ile proletarya (Swingewood, 1998). Marxn ikili snf yorumu, sosyolojik gereklerle badamad, basit bir yorumlama olduu ve ortaya kan orta snf gereini aklayamad iin eletirilmektedir. Bu yorumun, Marxn zellikle Komnist Manifesto gibi yazlarnda halk etkilemek ve onlar ideolojik olarak bir amaca ynlendirmek istei ile vurguland sylenebilir. Marx Louis Bonaparten 18 Brumairei ve Kapital gibi eserlerinde bu yorumun aksine daha bilimsel bir yorum sunar. Swingewoodun (1998: 110) belirttii gibi Louis Bonaparten 18 Brumaireinde Marx, finans burjuvazisi, sanayi burjuvazisi, kk burjuvazi, proletarya, toprak sahipleri ve iftilerden sz eder. Marxn eserleri incelendiinde, orta snftan bahsettii grlmektedir. Orta snflar, kk reticiler, kk burjuvazi, metalarn dolamyla uraanlar (pazarlama, satn alma, sat), dkkn sahipleri, toptanclar, denetiler, muhasebeciler, yneticiler vb. olumaktadr. Marxa yneltilen ikinci nemli eletiri ise snf atmasnn artaca ve bunun devrimle sonulanaca hakkndaki iddiasnn gereklemediidir. Marx, tabakalama olgusunu tarihsel boyutta ele alm ve aklamalarnda ekonomik farkllklarn zerinde durmutur. Marxn ada sosyolojide toplumsal tabakalama ile ilgili kuramlarda etkisinin olduu aktr. Marxa gre toplumsal tabakalamay belirleyen temel etmen nedir? Marxn tabakalama SIRA SZDE anlayna yneltilen temel eletiriler nelerdir?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

146

Davran Bilimleri-I

R. Dahrendorf ve atmann Kurumsallamas

ada atma kuramnn nde gelen temsilcilerinden biri olan Dahrendorfun amac toplumun atmac bir kuramn oluturmaktr. Dahrendorfa gre atma kuramnn temel varsaymlar ise unlardr: 1. Her toplum, her zaman deime srecinin iindedir; sosyal deime her zaman vardr. 2. Her toplum her zaman atmay yaar; sosyal atma her zaman vardr. 3. Bir toplumdaki her ge deime ve btnlemeye katkda bulunur. 4. Her toplum, yelerinin bir ksmnn dierlerinin zerinde kurduu baskya dayanr (Dahrendorf, 1959: 162). Dahrendorfun teorisi ksmen Marxn teorisinin kabul, ksmen reddi, ksmen de yeniden formle edilmesidir. Dahrendorfa gre Marxn katklar unlardr: 1. lki, Marxn toplumda atmann srekliliini ortaya koymasdr. 2. Dieri ise, toplumsal atmalarn kar atmalar olmas nedeniyle iki grubu kar karya getirdiini belirtmesidir. 3. Yine Marx, atmann tarihin balca hareketlendiricisi olduunu anlamtr. Buna karlk Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son snfl toplumu olduu eklindeki grlerine katlmaz. Appelbaum (1970: 74) Dahrendorfun bu konudaki grlerini u ekilde belirtir: ... Marxn snf kuramnn felsefi geleri dedii Marxist fizik tesini aka reddetti. Felsefi geler, grgl [ampirik] olarak kantlanamayacak ya da reddedilemeyecek gelerdir. Kapitalist toplumun tarihteki son snf toplumu olduu ya da komnist toplumun insan zgrlnn tam olarak gereklemesini salad trnden nermeler tartlabilir ve yadsnabilir, fakat bilimsel yollarla yanll kantlanamaz. Dahrendorf, Marxn yaad dnemden gnmze kadar birok deiimin ortaya ktn belirtir. Marxn analiz ettii toplumun kapitalist toplum olduunu, kendi inceledii toplumun ise sanayi toplumu olduunu ifade eder. Dahrendorf, bugn hl kapitalist toplum yapsn m incelediimizi sorar ve belirli bir toplumu deil, sanayi toplumlarndaki atma ve atma biimlerini incelemeyi hedeflediini belirtir. Dahrendorf, kapitalist toplum sanayi toplumunun bir biimi olduu iin sanayi toplumu kavramn tercih eder (Giddens, 2005). Dahrendorfa gre, Marxn kapitalizmle ilgilendii dnemde retim aralarnn sahibi ve kontrol ayn kimseler veya snftayd. Kapitalist sisteme hkim olan burjuvazi, hem retim aralarna hem de ynetime sahipti. Yirminci yzylda retim aralarnn sahipleri ile ynetimde bulunanlar farkllamtr. Kontrol edenler ve sahip olanlarn ayr olmasyla, kapitalistlerden tamamen farkl bir ynetici grup ortaya kmtr. Yneticiler ile kapitalistler arasnda birtakm farkllklar olmasna ramen roller ve pozisyonlarda dikkate deer bir benzerlik bulunmaktadr. Bu ayrmn atma ve snf yapsna etkisi olmutur (Dahrendorf, 1959). Dahrendorfa gre gnmzdeki sanayi toplumlarnda ii snf homojen bir yapya sahip deildir. Marxn dneminde iilerin ou vasfsz ve eitimsizken, 19. yzyln sonundan itibaren ii snfnda baz farkllamalar olmu ve kalifiye iiler ortaya kmtr. retimdeki teknik bulular, yenilikler ve kompleks makinelerin kullanm gibi faktrler ii snfnn homojen yapsn deitirmi ve onlarn iinde de bir hiyerariye yol amtr. Dahrendorfa gre, gelimi sanayi toplumlarnda vasfl iiler, yar-vasfl iiler ve vasfsz iiler bulunmaktadr. Bu grup sadece vasfl olmak ynnden ayrlmaz, ayn zamanda sosyal statleri asndan da ayrlrlar. Dier nemli bir gelime de yeni orta snf gereidir.

Dahrendorfa gre Marxtan beri toplum yapsnda meydana gelen nemli deimeler unlardr: sermayenin blnmesi, i gcnn blnmesi ve yeni orta snfn ortaya kmasdr.

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

147

Hem kapitalin hem de i gcnn blnmesi, modern toplumlarda yeni orta snf olarak adlandrlan bir toplumsal tabakann ortaya kmasna neden olmutur (Dahrendorf, 1959). Dahrendorfun atma kuram oulcudur. Dahrendorfa gre toplumsal yapy anlamada hem uyum hem de atma nemlidir. Toplumun, biri atmay, dieri btnlemeyi yanstan iki yzl (janus-faced) bir ilah olduunu ileri srer (Poloma, 1979). Toplumlar hem uzla hem de atma olmadan var olamaz. Bylece biz uzlaya sahip olmadka atmaya da sahip olamayz. rnein Fransz ev kadnlar ile ilili satran oyuncularnn arasnda bir iliki olmadka, bir atma iin temel olarak hizmet edecek btnleme olmadan yksek derecede bir atma olas deildir. Dahrendorf, Marxn snf atmalarnn devrimle sonulanaca tezine katlmaz nk sanayi toplumunda atmalar kurumsallamtr. Snf atmasnn teknikleri, metotlar, silahlar anlalmakta ve kontrol altna alnmaktadr. Dahrendorfa gre karlar ak veya gizli olabilir. Herhangi bir birlikteki karlar atmas en azndan gizlidir ve kar atmasnda yneten veya ynetilenlerin eylemde bulunmalar gerekli deildir. Dahrendorf, bilinsiz rol beklentilerini gizli karlar olarak adlandrr. Gizli karlarn bilinli olmas ak karlar anlamna gelmektedir. Gizli ve ak karlar arasndaki ilikilerin analizini Dahrendorf atmac teorilerin temel grevlerinden bir olarak grr (Ritzer, 1983). Dahrendorf atmay aklarken gruplarn zelliklerini belirler ve atma gruplar kar gruplardr. Dahrendorf atmac teorisinde sanayi toplum yapsndaki atmay aklamay amalamtr. Kuramnda otoriteyi temel alr ve atma kuram oulcudur. Dahrendorfun kuram baz ynlerden eletirilmektedir. lk olarak, Dahrendorfun kuram onun iddia ettii gibi Marksist fikirleri ak olarak yanstmamaktadr ve yapsal-fonksiyonalizme yakndr. Kuram yapsal-fonksiyonalizm gibi olduka makro bir kuramdr ve sonuta bireyin dnce ve eylemlerini aklamak iin ok fazla bir ey sunmaz (Ritzer, 1983). Dahrendorf ve Marxn grlerini karlatrnz.
SIRA SZDE

Dahrendorf toplumsal atmalarn yapsal kaynan retim aralarnn mlkiyetinin eit olmayan dalmnda deil, otoritenin eit olmayan dalmnda grr.

DNELM Bu yaklamn temsilcileri, toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin toplumun devamlln korumaya altklarn vurgularlar. Tabakalama sistemi de eitim, S O R U aile gibi toplumun devamlln salayan bir alt sistemdir. Bu balamda ilevselci kuram, tabakalama sisteminin toplumun devamllnda ve dengesini korumada nasl bir neme sahip olduunu aratrr. Bu yaklamn nemli temsilcilerinden T. DKKAT Parsons, K. Davis ve W. Mooreun grleri ele alnacaktr.

levselci Kuram

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

T. Parsons ve Tabakalama

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Parsonsn eserleri incelendiinde, onun btnlemi ve genel bir teori kurmak istedii aktr. Parsonsn ilk teorik almalarnn sosyal eylem teorisinin etkisi alAMALARIMIZ tnda olduu grlr. Parsonsn The Structure of Social Action (Sosyal Eylemin Yaps) adl eseri Pareto, Durkheim, Weber ve Marshalln grlerinin bir sentezidir. Parsonsa gre klasik ekonomistlerde olduu gibi birey, serbest rekabeti K T A P ortamda karlarn maksimize etmek iin hareketini rasyonel olarak seebilmektedir (Lidz, 2003). Parsonsa gre, bir sosyal sistem iki veya daha fazla aktr arasnda sosyo-kltrel dzeyde, herhangi bir etkileim sreci T E L E V Z Y O N genelletitarafndan rilmi bir sistemdir (Parsons and Smelser, 1971: 11). Parsons iin etkileimler kurumsallatnda, sosyal sistemin varlndan sz edilebilir. Parsonsa gre bir sosNTERNET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

148

Davran Bilimleri-I

Tabakalama bir toplumdaki hkim deerlerle dorudan baldr ve ona gre iler. Parsonsa gre sosyal tabakalama, bir sosyal sistemi oluturan bireylerin farkllklarna gre sralanmas ve toplumsal deerler temelinde birinin st dierinin alt olarak deerlendirilmesidir.

yal sistem her zaman kurumsallam bir deerler sistemi ile karakterize edilir ve sosyal sistemin birinci zorunlu fonksiyonu deerler sistemini ve onun btnln korumaktr. Parsonsa gre toplumsal tabakalama tm toplumlarda yaamsal bir ilevi yerine getirmektedir ve bu nedenle kanlmazdr. Parsonsn teorisinde fonksiyon kavramnn zel bir nemi vardr. Parsons, herhangi yaayan sistemin fonksiyonunu, sistemin bir ihtiyacn veya ihtiyalarn dorudan karlayan kompleks aktiviteler olarak tanmlar. Parsonsa gre, fonksiyon kavram btn yaayan sistemler iin temeldir. Parsonsa gre, btn sistemlerde drt zorunlu fonksiyon vardr ve sistemin yaamas iin fonksiyonlarn karlanmas gerekir. Btn sistemlerde bulunan zorunlu drt fonksiyon unlardr: Adaptasyon, amacn belirlenmesi, btnleme ve kalplarn korunmas. Parsons ayrca drt zorunlu fonksiyon ile drt sistem (organizma, kiilik, kltr ve sosyal sistem) arasndaki ilikileri aklar. Buna gre biyolojik organizma, adaptasyon; kiilik, amacn belirlenmesi; kltr, kalplarn korunmas ve sosyal sistem de btnleme fonksiyonunu karlar. Daha nce belirtildii gibi, Parsonsa gre, tabakalama toplumsal sistem iin ilevseldir ve gereklidir. Toplumsal tabakalamada sralamadaki temel kriter, dierlerinin deeridir. Dier bir deyile, tabakalama sistemi toplumun merkezi deerlerine dorudan baldr. Pozisyonlardaki hiyerari bir stat sralamasdr (Bottero, 2005). Her toplum kendini devam ettirmek ve ilerliini korumak gibi temel amalarna ancak bireylere farkl grev vererek ulaabilir. Bu toplumsal grevler toplumdan topluma deiebilmektedir. Dier nemli olan bir nokta da her toplumda bireylerin yerine getirdii deiik grevlerin edeer olmamasdr. Hangi grevlerin daha nemli olduuna uygun olarak hiyerarik bir dzen ortaya kar. Buna bal olarak bireylerin kendi aralarnda bir farkllama oluur. zetle her toplum, toplumsal ilevlerini nemine gre sralar. Parsonsn toplumsal tabakalama anlay baz ynlerden eletirilmektedir. Parsons toplumsal tabakalamann toplumun btnlemesi asndan katksn deerlendirirken toplumsal tabakalamann yaratt dinamizme yer vermemitir. Tabakalamay deerler sistemi temelinde ele almas da eletirilmektedir.

K. Davis ve W. Moore
Eer bir toplum ilevlerini iyi bir ekilde yerine getirmek istiyorsa bu statlere en nitelikli bireylerin sahip olmasn salamaldr. Toplumdaki en nemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir eitimi gerektirir. Bu pozisyonlara erimek iin az saydaki birey emek ve aba gsterir.

Davis ve Moore, 1945 ylnda yaynladklar Tabakalamann Baz lkeleri adl eserlerinde ilevselci bir tabakalama kuram gelitirmeye almlardr. K. Davis ve W. Moore (1945) toplumsal tabakalamann toplumun ileyii iin gerekli olduunu ne srerler. Onlara gre, bilinen tm toplumlarda tabakalama vardr ve snfsz toplum bulunmamaktadr. Tm toplumlar evrensel bir zellik gsteren eitsiz yaplar ile ayrt edilmektedirler (Swingewood, 1998). Davis ve Mooreun ilevselci yaklamna gre toplum, stat ve rollerin kompleks bir btnldr. Modern toplumlarda nem dereceleri farkl olmakla beraber yzlerce deiik i bulunmaktadr. Camlar silmek, telefona bakmak gibi baz iler hemen hemen herkesin yerine getirebilecei ilerdendir. Organ nakli veya yeni bir bilgisayarn tasarm gibi baz iler zordur ve bu ileri yerine getirebilmek iin uzun yllar eitim gerekir. Davis ve Moorea gre bir pozisyonun ilevsel fonksiyonu ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla dl vermektedir. Bu durum verimlilii ve retkenlii artrr nk daha iyi gelir, saygnlk, g elde etmek iin bireyler daha iyi ve fazla alrlar. Ksaca, eit olmayan dl dalm toplumun

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

149

tmne fayda salar (Macionis, 2008: 262). Tabakalama, toplumlarn en nemli grevlerin doru biimde en yetenekli kiilerce yerine getirilmesini salayan mekanizmasn oluturmaktadr. Bu adan bireyler toplumsal yapda yle bir ekilde motive edilir ve yerletirilir ki bunun kanlmaz sonucu toplumsal eitsizliin domasdr. Tabakalama aslnda eitsizlik demektir (Swingewood, 1998: 293). Davis ve Moorea gre bir toplum eitliki olabilir ancak bu, bir ii herhangi birinin yapmasna olanak verebilir. Eitlik, herhangi bir kii ii kt yapsa bile o ii iyi yapan kadar dl verilmesini gerektirir. Byle bir sistem, ii en iyi ekilde yaplmas iin bireyleri zendirmez ve toplumda verimliliin dmesine neden olur (Macionis, 2008). Davis ve Moorea gre, toplumlarda tabakalama sisteminin mevcut olmas toplumun daha iyi, verimli ve retken olmasn salamaktadr. Toplumsal tabakalama toplumlar iin sadece ilevsel deil, ayn zamanda gereklidir (Saunders, 1990). Toplumsal tabakalama tm toplumlarda grlmesine ramen, tabakalamann biimi toplumdan topluma deimektedir. Tabakalama toplumun gelimilik dzeyine, kaynaklarn ktlna, zel nitelie sahip bireylere ne kadar ihtiya duyulduu gibi faktrlere bal olarak farkllamaktadr. Baz toplumlarda dinsel, baz toplumlarda ekonomik veya siyasal grevlere daha stn deer verilebilir. Davis ve Moore tabakalama hakknda nemli grler ortaya koysalar bile, baz ynlerden eletirilmektedirler. M. Tumine gre en nemli sorunlardan biri, toplumda verilen dllerin gerekten birinin topluma yapt katky ne kadar yansttdr. Ylda 230 milyon dolar geliri olan Oprah Winfrey, ABD bakanndan daha fazla kazanmaktadr. Sylei program yapmak, A.B.D.ni ynetmekten daha zor mudur sorusu sorulabilir. Tumin, sosyal tabakalamann kast elementinin bireylerin yeteneklerinin gelitirmesine imkn vermediini Davis ve Mooreun ihmal ettiini ileri srer. Zengin ocuklar yeteneklerini gelitirme olana sahipken yoksul ocuklarn bu tr bir ans bulunmamaktadr. Dier bir nokta, tabakalama sadece toplumda uyuma ve btnlemeye deil, ayn zamanda atmaya da neden olabilmektedir (Macionis, 2008). Davis ve Mooreun toplumsal tabakalama ile ilgili grlerini veSIRA SZDE eletirileri yneltilen deerlendiriniz.
D Tabakalama Kuramlarnn Deerlendirilmesi N E L M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Gnmz sosyolojisinde toplumsal tabakalama ile ilgili birok kuram bulunmakS nemli tadr. Bu ksmda toplumsal tabakalamaya ilikin gelitirilmi iki O R U kuram ele alnmtr. Bunlar atmac ve ilevsel tabakalama kuramlardr. levselci yaklam benimseyen sosyologlar, toplumsal tabakalama sisteminin K K A T D toplumun genel dengesine nasl bir katksnn olduu zerinde odaklanmlardr. Onlara gre, toplumsal eitsizlikler ve tabakalama, toplumun kendi doasndan kaynaklanmaktaSIRA SZDE dr ve toplumun varln srdrmesi iin gereklidir. atmac kuramlar, toplumdaki eitsizlikler ve bunun sonucu ortaya kan atma zerinde durmaktadrlar. AMALARIMIZ Toplumsal tabakalama deimenin dinamik gesidir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

150

Davran Bilimleri-I

Aadaki tabloda bu iki kuramn temel grlerinin karlatrmas yaplmtr.

Tablo 6.1 Tabakalama Kuramlar Kaynak: Macionisin (2008: 268) snflamasndan uyarlanmtr. atmac Tabakalama Kuramlar Analiz dzeyi Toplum Makro Btnlemi ve kaynam bir sistemdir. Toplumsal tabakalama toplum yeleri arasnda smr ve hakimiyet salayan bir mekanizmalar btndr. levselci Tabakalama Kuramlar Makro Birbiri ile farkllam insanlarn, maddi ve iktidar avantajlar iin mcadele ettikleri dinamik bir sistemdir. Toplumsal tabakalama toplum yeleri arasnda btnlemeyi salayan bir mekanizmalar btndr. Toplumsal tabakalama toplumun tm yelerinin ortak karlarna hizmet eder ve ilevseldir. Evet. Eit olmayan dller toplumda daha ok almaya ve ekonomik retkenlie neden olur.

Tabakalama anlay

Toplumsal tabakalama Tabakalama kime toplumda baz snflarn zel hizmet eder? karlarn korumaya yarar. Toplumsal tabakalama toplumda dlleri haka m datr? Hayr. Toplumda dllerin eit olmayan dalm sahip olanlar ve olmayanlar yaratr ve sosyal eitsizlie kar bir tepki vardr.

TRKYEDE GELR ETSZL

Trkiyede gelirin haka paylalmad konusunda yaygn bir kan bulunmaktadr. A. arkolu ve E. Kalaycolunun Trkiyede Toplumsal Eitsizlik 2009 balkl aratrmalarnn sonularna gre, katlmclarn %90nndan fazlas Trkiyede kiilerin gelir dalm arasndaki farkn ok byk olduunu dnmektedir.

Daha nceki blmlerde grdmz gibi toplumlarda bir tabakalama sistemi ve eitsizlikler bulunmaktadr. Bugn hemen hemen dnyadaki tm lkelerin kar karya kald en nemli sorunlardan biri eitsizlik ve yoksulluktur. Eitsizlikler azalmayp artarken bu durum lkemiz iin de geerlidir. Trkiyede zellikle 1980 sonras uygulanan ekonomik politikalar sonucu ekonomik anlamda eitsizliklerin artt kabul edilen gereklerden biridir. Gelir dalm lkedeki eitsizliklerle ilgili bilgi sunmaktadr. Toplumlarda var olan ekonomik eitsizlikleri aklamada gelir dalm tek bana yeterli olmasa da toplumdaki ekonomik eitsizlikler ve ne kadar adaletli olduu hakknda fikir verir. Gnmz modern toplumlarnda gelirin, insanlarn temel ihtiyalarn karlamada en nemli kayna oluturduu gereini gz nne alrsak, bu dalmn nemi daha da iyi anlalabilir. Trkiyede Toplumsal Eitsizlik 2009 balkl aratrmann sonularna gre, katlmclarn % 90 hkmetin bireyler arasndaki gelir farklarn azaltmaktan ykml olduunu ve % 91i hkmetin isizlere geinecekleri kadar gelir balamak zorunda olduunu belirtmektedir. TKin Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas 2010 sonularna gre, en yksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 46,4 iken, en dk gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 5,8dir. Buna gre, en zengin % 20lik grubun toplam gelirden ald pay, en yoksul % 20lik gruba gre 8 kattr. TKin aratrma sonularna gre, nfusun % 16,9u yoksulluk snrnn altndadr. Kentsel ve krsal yerler iin ayr ayr hesaplanan yoksulluk snrlarna gre, kentsel yerlerde bu oran % 14,3 iken, krsal yerlerde % 16,6dr. Srekli yoksulluk riski altnda bulunanlarn oran ise % 18dir. Srekli yoksulluk oran, drt yl boyunca hanenin yesi olan fertlerden en az almada yoksulluk riski altnda olanlar eklinde tanmlanmaktadr.

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

151

E deer hanehalk kullanlabilir gelirlere gre sral yzde 20lik gruplar,2009-2010 Yzde 20lik fert gruplar Toplam lk yzde 20(*) kinci yzde 20 nc yzde 20 Drdnc yzde 20 Son yzde 20 (*) Gini katsays Son yzde 20/lk yzde 20 (P80/P20) Trkiye 2009 100,0 5,6 10,3 15,1 21,5 47,6 0,415 8,5 2010 100,0 5,8 10,6 15,3 21,9 46,4 0,402 8,0 Kent 2009 100,0 6,0 10,7 15,0 21,1 47,3 0,405 7,9 2010 100,0 6,3 11,0 15,3 21,6 45,7 0,389 7,3 2009 100,0 6,1 10,9 15,9 23,1 44,0 0,380 7,2 Kr 2010 100,0 6,2 11,0 15,7 22,8 44,3 0,379 7,1 Tablo 6.2 Trkiyede Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas, 2010 Kaynak: http://www.tuik.gov.tr

Not:Gelir referans dnemleri bir nceki takvim yldr. (*) Fertler e deer hanehalk kullanlabilir gelirlere gre kkten bye doru sralanarak 5 gruba ayrldnda; lk yzde 20lik grup geliri en dk olan grubu, Son yzde 20lik grup ise geliri en yksek olan grubu tanmlamaktadr.

Tablo 6.3, Trkiyenin gelir eitsizlii asndan dier OECD lkelerine kyasla nerede durduunu ve 2000li yllarn ortalarnda Trkiyenin 30 lke ierisinde Meksikadan sonra en eitsiz gelir dalmna sahip lke konumunda olduunu gstermektedir. Burada eitsizlii lmek iin gini katsays kullanlmtr. Gini katsays, 0 ile 1 arasnda deerler alr. Bu katsay 1e eit ise tam eitsizlik, 0a eit ise tam eitlik sz konusudur. Gelir dalmn lmek iin en ok kullanlan ltlerden biridir. Bu orann bymesi gelir dalmdaki eitsizliin arttn gstermektedir. Tablo 6.3 Trkiye genelinde gini katsays 0,43 olduunu ve kyaslama yaplan lkeler iinde Trkiyede gelir dalmnda eitsizliin nemli boyutlara ktn gstermektedir.
Gini katsays Danimarka sve Lksemburg Avusturya Belika ek Cumh. Finlandiya Hollanda Slovakya Fransa zlanda Norve sve Macaristan Avusturya 0,23 0,23 0,26 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,28 0,28 0,28 0,28 0,29 0,3 Almanya Gney Kore Kanada Yunanistan Japonya spanya rlanda Yeni Zelanda Britanya talya Polonya ABD Portekiz Trkiye Meksika Gini katsays 0,3 0,31 0,32 0,32 0,32 0,32 0,33 0,34 0,34 0,35 0,37 0,38 0,42 0,43 0,47 Tablo 6.3 eitli lkelerde Gelir Eitsizlii Kaynak: OECD iinde Canda, A. (2010) Trkiyede Eitsizlikler: Kalc Eitsizliklere Genel Bir Bak. Boazii niversitesi Sosyal Politika Formu.

152

Davran Bilimleri-I

Daha nce belirtildii gibi tm toplumlarda eitsizlikler mevcuttur ancak bu eitsizliklerin ne boyutta olduu lkeden lkeye farkllk gstermektedir. En yksek gelir grubunun gelirinin, en dk gelir grubunun gelirine oran temelinde bir karlatrma yapmak lkeler aras gelir dalm eitsizlii konusunda bir fikir vermektedir. Aadaki tabloda Trkiye ve AB ye lkelerinin en yksek ve en dk % 20lik gelir gruplarnn gelirlerinin oran temelinde yaplan karlatrma verilmitir. Tablo 6.4de grld gibi, en zengin ve en yoksul gelir gruplarnn ortalama gelirleri arasndaki fark 10 kattr. ki tablonun deerlendirmesi sonucu, gerek gini deerlerine gre, gerekse OECD yeleri ve AB ye lkeleri arasnda en eitsiz gelir dalmna sahip olan Trkiyede, en zengin ve en yoksul gelir gruplarnn gelirleri arasnda yine OECD ve AB lkelerinin tmnden daha byk bir gelir uurumu olduu grlmektedir (Canda, 2010).
Tablo 6.4 2003 yl iin AB lkeleri ve Trkiyede en zengin yzde 20lik gelir grubunun gelirinin en yoksul yzde 20lik gelir grubuna oran Kaynak: Eurostat iinde Canda, A. (2010) Trkiyede Eitsizlikler: Kalc Eitsizliklere Genel Bir Bak. Boazii niversitesi Sosyal Politika Formu. Slovenya Macaristan Bulgaristan Danimarka Finlandiya Fransa Norve Hollanda Kbrs Lksemburg Avusturya 3,1 3,3 3,6 3,6 3,6 3,8 3,8 4,0 4,1 4,1 4,1 Belika Romanya Hrvatistan rlanda spanya Britanya Estonya Yunanistan Portekiz Trkiye 4,3 4,6 4,6 5,0 5,1 5,3 5,9 6,4 7,4 9,9

Grld gibi Trkiyede mevcut gelir dalm bakmndan ciddi eitsizlikler mevcuttur. Yoksulluu nleme konusunda birok alma yaplmasna ramen hla nemli bir sorun olarak kalmaktadr.
SIRA SZDE

Trkiyede gelir eit olarak dalmakta mdr? Gelir dalmn dier lkeler ile kyasladSIRA SZDE nzda neler syleyebilirsiniz?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

153

zet
A M A

Toplumsal tabakalama kavramn tanmlamak. Toplumsal tabakalama kavramnn herkes tarafndan kabul edilen bir tanm yoktur. J. Turner tabakalamay u ekilde tanmlamaktadr: Tabakalama, bir sosyal sistemde kt ve deerli kaynaklarn stat pozisyonlarna bal olarak eit olmayan dalm ve her birinin deerli kaynaklarn paylam sralamasnn aa yukar srekli hle geldii sreler olarak tanmlanabilir. Toplumsal tabakalamay aklamada nem tayan dier kavramlar; eitsizlik, farkllama ve hiyeraridir. Mevcut toplumsal tabakalama sistemlerini aklamak. Tabakalama sistemleri kast ve snf sistemleri olarak ikiye ayrlabilir. Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir sosyal tabakalama sistemidir ve sisteminin klasik rnei Hindistanda grlmektedir. Her eyden nce kast sistemi kapal bir sistemdir yani kiinin iinde doduu kast, gelecek yaamn belirler ve baka bir kasta geme olana yoktur. Kast sisteminin en nemli zellii, doumdan itibaren tm insanlar arasnda grevlerin, haklarn, sorumluluklarn ve gcn kesin kurallarla belirlenmi olmasdr yani kastlar arasndaki farkllklar belirgindir ve deitirilemezdir. Snf sistemi ise toplumsal tabakalar aras geie olanak salayan ak bir sistemdir. zellikle sanayilemi toplumlarda toplumsal hareketliliin daha ok grldn sylemek mmkndr. Toplumsal hareketlilik, tabakalama sistemi iinde bireylerin aa veya yukar snflara geiini belirtir. Toplumsal tabakalama ile ilgili yaklamlar ve farkllklarn aklamak. Toplumsal tabakalama toplumbilimciler iin nemli bir konu olmutur ancak tabakalamann, eitsizliin doas, nedenleri ve sonular konusunda fikir birlii yoktur. atmac ve ilevsel tabakalama kuramlar ele alnmtr. atma kuramnn nde gelen temsilcileri K. Marx ve R. Dahrendorfdur. atma kuram, toplumsal tabakalama sisteminin baz kiilere yarar salarken baz kiileri ise dezavantajl du-

A M A

A M A

ruma soktuunu iddia eder. Marxa gre toplumsal snf olgusunun temel belirleyicisi zel mlkiyettir. nsanlk tarihi, bir snflar sava tarihinden baka bir ey deildir. Toplumsal snflarn kayna, bireylerin toplumsal retim srecinde igal ettikleri deiik konum ve yaptklar deiik ite aranmaldr. Dahrendorfun kuram ksmen Marxn kuramnn kabul, ksmen reddi, ksmen de yeniden formle edilmesidir. Dahrendorfaa gre Marxn katklar unlardr: ilki, Marxn toplumda atmann srekliliini ortaya koymasdr. Dieri ise, toplumsal atmalarn kar atmalar olmas nedeniyle iki grubu kar karya getirdiini belirtmesidir. Yine Marx, atmann tarihin balca hareketlendiricisi olduunu anlamtr. Buna karlk Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son snfl toplumu olduu eklindeki grlerine katlmaz. Dahrendorfun atma kuram oulcudur. Dahrendorfa gre, toplumsal yapy anlamada hem uyum hem de atma nemlidir. Dahrendorf, Marxn snf atmalarnn devrimle sonulanaca tezine katlmaz nk sanayi toplumunda atmalar kurumsallamtr. Snf atmasnn teknikleri, metotlar ve silahlar anlalmakta ve kontrol altna alnmaktadr. levselci tabakalama kuramnn temsilcileri, toplumun mevcut sistem ve alt sistemlerinin toplumun devamlln korumaya altklarn vurgularlar. Tabakalama sistemi de eitim, aile gibi toplumun devamlln salayan bir alt sistemdir. Bu balamda, tabakalama sisteminin toplumun devamllnda ve dengesini korumada nasl bir neme sahip olduunu incelerler. Bu yaklamn nemli temsilcileri T. Parsons, K. Davis ve W. Mooredur. Parsonsa gre, tabakalama toplumsal sistem iin ilevseldir ve gereklidir. Tabakalama bir toplumdaki hkim deerlerine dorudan baldr ve ona gre iler. Parsonsa gre sosyal tabakalama, bir sosyal sistemi oluturan bireylerin farkllklarna gre sralanmas ve toplumsal deerler temelinde birinin st, dierinin alt olarak deerlendirilmesidir. Toplumsal tabakalamadaki sralamadaki temel kriter, dierlerinin deeridir. Dier bir de-

154

Davran Bilimleri-I

yile, tabakalama sistemi toplumun merkezi deerlerine dorudan baldr. Pozisyonlardaki hiyerari bir stat sralamasdr. K. Davis ve W. Moore (1945) toplumsal tabakalamann toplumun ileyii iin gerekli olduunu ne srerler. Onlara gre bilinen tm toplumlarda tabakalama vardr ve snfsz toplum bulunmamaktadr. Tm toplumlar evrensel bir zellik gsteren eitsiz yaplar ile ayrt edilmektedirler. Davis ve Mooreun ilevselci yaklamna gre toplum, stat ve rollerin kompleks bir btnldr. Eer bir toplum ilevlerini iyi bir ekilde yerine getirmek istiyorsa bu statlere en nitelikli bireylerin sahip olmasn salamaldr. Toplumdaki en nemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir eitimi gerektirir. Bu pozisyonlara erimek iin az saydaki birey emek ve aba gsterir.

A M A

Trkiyede gelir eitsizliklerini aklamak. Trkiyede gelir dalmnda nemli eitsizlikler mevcuttur. TKin Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas-2010 sonularna gre, en yksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 46,4 iken, en dk gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 5,8dir. Buna gre, son % 20lik grubun toplam gelirden ald pay, ilk % 20lik gruba gre 8 kattr. TKin aratrmas sonularna gre, nfusun % 16,9u yoksulluk snrnn altndadr.

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

155

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi toplumsal tabakalamann temel ilkelerinden biri deildir? a. Toplumsal tabakalama nesilden nesile geer. b. Toplumsal tabakalama tm toplumlarda ayn biimde grlr. c. Toplumsal tabakalama evrenseldir, fakat eitlidir. d Toplumsal tabakalama bireylerin farkllnn yansmas deil, toplumun bir zelliidir. e. Toplumsal tabakalama hem eitsizlikleri hem de buna ilikin inanlar yanstr. 2. Aadaki sosyologlardan hangisi tabakalamann en nemli nedenini retim aralarnn zel mlkiyeti ile aklar? a. M. Weber b. T. Parsons c. K. Marx d. R. Dahrendorf e. E. Durkheim 3. Aadakilerden hangisi kast sisteminin zelliklerinden biri deildir? a. Kastlar aras gei yoktur. b. Doumdan itibaren bireylerin hak ve grevleri belirlenmitir. c. Kastlar arasnda farkllklar belirgindir. d. Kast ak bir sistemdir. e. Bireyler iinde doduklar kastlar deitiremezler. 4. Aadakilerden hangisi snf sisteminin zelliklerinden biridir? a. Bireyler iinde doduklar snflar deitiremezler. b. Snflar arasnda farkllklar belirgindir ve deitirilemez. c. Doumla bireylerin hak ve grevleri belirlenmitir. d. Bireylerin baar ve yetenekleri snf deitirmeye olanak salamaz. e. Snflar arasnda gei vardr. 5. Aadaki sosyologlardan hangisi sanayi toplumlarnda atmalarn kurumsallatn iddia eder? a. R. Dahrendorf b. T. Parsons c. M. Weber d. E. Durkheim e. S. Simon 6. Aadaki kavramlardan hangisi tamamen bireylerin yetenekleri ve baarlar temelinde olan tabakalama sistemi iin kullanlr? a. Demokrasi b. Stat hiyerarisi c. Kast sistemi d. Meritokrasi e. Sosyalizm 7. Davis-Mooreun tabakalama modeli ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Eitlik toplum iin fonksiyoneldir. b. Yetenekli bireyleri nemli pozisyonlara ekmek iin dller gereklidir. c. Tabakalama demokrasi nedeni ile ortadan kalkacaktr. d. Dnyadaki eitsizlikler lkeler arasndaki ilikilerden ortaya kmaktadr. e. Tabakalamann ortaya kmasnda zel mlkiyet nemlidir. 8. Trkiyede eitsizliklerin ortaya kmasnda aadakilerden hangisi en fazla etkili olmutur? a. D ticaretin artmas b. Nfus art c. 1980 sonras uygulanan ekonomik politikalar d. AB ile ilikilerin artmas e. Ailenin otorite yapsnn deimesi 9. Aadaki lkelerden hangisinde kast sisteminin hl izleri vardr? a. Suudi Arabistan b. ngiltere c. ABD d. Kba e. Hindistan 10. Aadaki eletirilerden hangisi Davis-Mooreun tabakalama tezi iin doru deildir? a. Toplumsal tabakalamann ak sistemlerde var olduu gereini Davis-Moore grememitir. b. Btn meslekler iin nem belirlemek gtr. c. Toplumlarda grlen baz tabakalama sistemleri Davis-Mooreun grlerine uygun dmemektedir. d. mtiyazlar bireylerin yetenekleri ile ilgilidir. e. Eitsizlikler toplumun sreklilii iin fonksiyonel bir zorunluluktur.

156

Davran Bilimleri-I

Yaamn inden
Forbes, 2011 ylnn milyarderler listesini aklad. Amerikan finans evrelerinin dergisi Forbes, 2011 ylnn milyarderler listesini aklad. Listenin banda bu yl da geen yl olduu gibi Meksikal telekomnikasyon devi Carlos Slim Helu 74 milyar dolarlk servetiyle yer ald. Geen ylki listede serveti 53,5 milyar olan olan Helu, bu yl servetini 20,5 milyar dolar artrarak iki yldr dnyann en zengini unvann elinde tutmay baard. 2011 yl listesinde Heluyu 56 milyar dolarla Microsoft firmasnn kurucusu Amerikal Bill Gates ve 50 milyar dolarla Amerikal yatrmc ve i adam Warren Buffet izledi. Derginin Genel Yayn Ynetmeni ve Bakan Steve Forbes, New Yorkta Forbesn genel merkezinde dzenlenen basn toplantsnda, 25inci dnyann milyarderler listesini aklad. Forbes, bu yl rekor sayda milyarderin listeye girdiini belirterek, dnyada geen yl 1011 olan milyarder saysnn bu yl 1210a ykseldiini belirtti. Forbes, bu yl listede yer alan milyarderlerin toplam servetinin net deerinin rekor krarak 4,5 trilyon dolara ykseldiini ve Almanyann Gayrisafi Yurtii Haslasn (GSYH) getiini vurgulayarak bu rakamn geen yl 3,6 trilyon dolar olduunu hatrlatt. Listeye bu yl yeni girenlerin saysnn 214 olduunu, geen ylsa bu rakamn 97 olduunu ifade eden Forbes, geen yl listede yer alan 47 kiinin ise listeden dtn, 42 milyarderin ise bu yl listeye dn yaptn ifade etti. ABDnin bu yl da listede en ok milyarderi bulunan lke olduunu aklayan Forbes, listede geen yl 403 milyarderi olan ABDnin bu yl bu sayy 413e ykselttiini, ABDyi ise BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve in) lkelerinin izlediini syledi. Geen yl listede 18 milyarderi olan Brezilyann milyarder saysn bu yl 30a, Rusyann geen yl 62 olan milyarder saysn 2011de 101e, inin 2010da 69 olan milyarder saysn bu yl 115e, Hindistann da geen yl 49 olan milyarder saysn 55e kardn anlatan Forbes, bu lkelerin toplam milyarder saysnn 301 olduunu belirtti. Steve Forbes, Hindistandaki 55 milyarderin servetinin ortalama net deeri 4,5 milyar dolarken indeki 115 milyarderin servetinin ortalama net deerinin ise 2,5 milyar dolar olduuna dikkat ekerek Hindistann milyarderleri daha zengin diye konutu. Forbes, BRIC lkelerinin ardndan listede Trkiyenin milyarderlerinin de gze arptn belirterek Trkiyenin geen yl 28 olan milyarder saysn bu yl 38e kardn ve Trkiyenin dergide deerlendirildii Ortadou ve Afrika blgesinde en fazla milyardere sahip lke olarak birinci srada yer aldn syledi. Blgelere bakldnda ise bu yl ABD blge olarak ele alnmazsa Asya Pasifik blgesinin 332 milyarderle ilk srada yer aldn vurgulayan Forbes, Grdnz gibi kresel ekonomi toparlanyor ancak durum her blge iin ayn deil. Evet Avrupada milyarder saysnda art var ama bu temelde Rusyadan kaynaklanyor. ABD ise milyarder saysn biraz artrabildi diye konutu. Dergide Asya Pasifik blgesini, 300 milyarderle Avrupa, 89 milyarderle Ortadou ve Afrika blgesi ve 76 milyarderle Amerika ktas (ABD hari) izliyor. Forbes, zellikle Facebook gibi sosyal a hizmeti veren irketlerin yeni milyarderler yarattn da belirterek listede bu yl Facebookun kurucularndan 26 yandaki Mark Zuckerbergten baka drt kiinin daha yer aldn, yine Facebooktan Dustin Moskovitzin ise 2,7 milyar dolarlk servetiyle listedeki en gen milyarder unvann Zuckerbergten 8 gn farkla kaptn ve listede 420nci srada yer aldn belirtti. Steve Forbes, derginin kapanda yer alan Rus giriimci, i adam Yuri Milner hakknda ise Facebook gibi sitelere erken dnemde yatrm yapan, dnyadaki yeni artlara gre oyunu ok iyi oynayan bir milyarder diye konutu. Kaynak: http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderler-listesini-acikladi

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

157

Okuma Paras
Dnyada Ka Tane Kle Var? Benim tahminlerime gre bugn dnyadaki klelerin toplam says 27 milyon. Bu, 200 milyona ulaan rakamlar ne sren baz eylemcilerinkinin yannda ok dk kalsa da, benim ahsen gvenebileceim ve yaptm yeni klelik tarifine de denk den bir rakam. Bu 27 milyonun aa yukar 1520 milyonunu, zellikle Hindistan, Pakistan, Banglade ve Nepalde grlen bal emek gc oluturuyor. Bal emek gc ya da bor esareti, insanlarn bor teminat olarak kendilerini sunduklar ya da akrabalarndan miras olarak bor kald durumlarda ortaya kyor. Bunun dnda klelik daha ok Gneydou Asyaya, Kuzey ve Bat Afrikaya ve Gney Amerikann baz blmlerine zg bir sorun olarak deerlendiriliyor. Kaldi ki Amerika, Japonya ve birok Avrupa lkesi de dhil, dnya zerindeki hemen hemen her lkede klelik mevcut. Bugn yaayan klelerin says, Atlantk-tesi kle ticaretinin yaand dnemde Afrikadan kopartlan insanlarn saysndan ok daha fazla. Baka bir yerden bakarsak, bugnk kle nfusu Kanadann nfusundan daha fazla, srailin nfusunun da tam alt kat. Kleler daha ok basit, teknoloji gerektirmeyen, geleneksel ilerde altrlyor. Tarm alannda alanlar ounlukta. Ama bunun dnda tula yapm, maden iilii, ta oca iilii, fahielik, mcevher yapm, giyecek ve kilim dokuma gibi ilerde de kullanlyorlar; evlerde, dkknlarda altrlan, ormanlar temizleyen, kmr yapan da onlar. Kleler daha ok yerel apta sat ve tketim amal ilerde kullanlsalar da onlarn ellerinin dedii mallar aslnda dnyann drt bir yanndaki bir sr evin kapsndan giriyor. Kle emei ile retilmi hallar, havai fiekler, mcevherler, eit eit metal malzemeler ve de kleler tarafndan ekilip biilmi tahl, bakliyat, eker gibi gda rnleri dorudan Kuzey Afrika ve Avrupaya ihra ediliyor. Buna ek olarak gelimekte olan lkelerde irketler kuran uluslararas byk ortaklklar, kle emek gc sayesinde maliyetlerini drp hissedarlarnn kr paylarn arttryorlar. Ama tabii onlar iin klelerin nemi rettikleri mallarndan ok mahvlarna sebep olan ter, yani emeidir. Kleler ounlukla altklar tezghn ya da tula frnnn dibinde kalmaya zorlanyordu, hatta altklar masaya zincirlenenler bile var. Uyank olduklar her saat onlar iin mesai saati. Kresel ekonomimizde okuluslu irketlerin, neden birinci dnyadaki fabrikalarn kapatp nc dnyada yenilerini atklarna dair verdikleri en beylik cevap: emek gc maliyetlerini drmek. Ne kadar randmanl olurlarsa olsunlar, cretli iiler hi cret almadan alanlarla yani klelerle rekabet edemez (Bales, 2002: 15-16). Yeni tarz klelik iin rk szc, fazla bir anlam ifade etmiyor. Gemite, rksal ve etnik farkllklar kleliin varln aklamak, hatta klelii mazur gstermek iin kullanlabiliyordu.... On dokuzuncu yzylda Amerikann gneyinde altrlan kleler pahalya patlyordu tabii; Afrikadan, binlerce kilometre uzaktan buralara insan tamak ucuz bir i deildi. Oysa ki komu kyden ya da yakn evreden kle getirmek nakliyat maliyetlerini de dryor. O yzden, bugn asl olan, o insanlarn ten renklerinin kle olmaya ne kadar uygun olduu deil, aslnda ne kadar savunmasz olduklar. Ten rengi, kabile, din; bugn kle ararken kimse bunlarn peinde komuyor; kandrlabilecek kadar saf, gsz, yoksul ve yoksun olsunlar yeter. Kaynak: Bales, 2002: 16-17.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. d 4. e 5. a Yantnz yanl ise Toplumsal Tabakalama Olgusu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise K. Marx ve Snf atmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kast Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Snf Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise R. Dahrendorf ve atmann Kurumsallamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Snf Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselci Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trkiyede Gelir Eitsizlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kast Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselci Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz.

6. d 7. b 8. c 9. e 10. a

158

Davran Bilimleri-I

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tabakalama, bir sosyal sistemde kt ve deerli kaynaklarn stat pozisyonlarna bal olarak eit olmayan dalm ve her birinin deerli kaynaklardan paylam sralamasnn aa yukar srekli hale geldii sreler olarak tanmlanabilir. Toplumsal tabakalamann temel zellikleri u ekilde zetlenebilir: Toplumsal tabakalama basite bireylerin farkllnn yansmas deil, toplumun bir zelliidir. Tabakalama nesilden nesile gemektedir. Ayn zamanda, toplumsal tabakalama evrenseldir fakat eitlidir ve sadece eitsizlikleri deil, ayn zamanda bu durumu merulatran inanlar da kapsar. Sra Sizde 2 Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir sosyal tabakalama sistemidir ve klasik rnei Hindistanda grlmektedir. Bu tabakalama sisteminin evrensel olmad ve ortaya kt corafya ve kltr ile ilikili olduu sylenebilir. Her eyden nce kast sistemi kapal bir sistemdir yani kiinin iinde doduu kast gelecek yaamn belirler ve baka bir kasta geme olana yoktur. Kast sisteminin en nemli zellii, doumdan itibaren tm insanlar arasnda grevlerin, haklarn, sorumluluklarn ve gcn kesin kurallarla belirlenmi olmasdr, yani kastlar arasndaki farkllklar belirgindir ve deitirilemezdir. Kast sisteminin nasl ortaya kt tarihi aratrmalarla ortaya konmaya allyor ve bunun birok nedeni vardr. Hindistana zg byle bir tabakalama sisteminin iki bin yl aan uzun bir zaman iinde varln srdrmesindeki en nemli nedenlerden biri tarma dayanan bir ekonominin var olmasdr. Dier nemli bir etken ise Hindu dinidir. Sra Sizde 3 Snf sistemi tabakalar aras geie olanak salayan ak bir sistemdir. zellikle sanayilemi toplumlarda toplumsal hareketliliin daha ok grldn sylemek mmkndr. Kast sistemi ise kapaldr ve kastlar aras geie olanak vermez. Kast sistemi doum temelinde ortaya kan bir toplumsal tabakalama sistemi iken, snf sistemindeki bir bireyin pozisyonu sadece tesadfen doduu ailesine bal deildir. Bireyin baars, abas ve yetenekleri onun hangi tabakada olacan etkileyebilir. Toplumsal hareketlilik nedeniyle snflar kast sistemindeki gibi kesin olarak tanmlanamazlar ve snflar arasndaki snrlar ok ak deildir. Kast sistemindeki gibi snf, bireyin yaam frsatlarn byk lde etkiler. st snfta yer alanlar eitim, meslek, salk gibi toplumun kaynaklarna daha kolay ulaabilmektedirler. Snf ok boyutludur; yani servet, g ve prestij gibi birok farkl faktr katkda bulunur. Kast sistemi Hindistana zgdr. Sra Sizde 4 Marxa gre toplumsal snf olgusunun temel belirleyicisi zel mlkiyettir. nsanlk tarihi, bir snflar sava tarihinden baka bir ey deildir. Toplumsal snflarn kayna, bireylerin toplumsal retim srecinde igal ettikleri deiik konum ve yaptklar deiik ite aranmaldr. Marx atmann evrenselliini ve tm toplumsal yaplarla olan sistemli ilikisini vurgulamtr. Marxa gre, atma olmadan ilerleme olamaz ve uygarln bugne kadar izledii yasa budur. Toplumdaki snflar aras atma, deimenin nedenidir. Marxa gre toplumlar, ilkel toplum, kleci, feodal, kapitalist ve sosyalist - komnist toplum olarak farkl aamalarla ilerlemektedir. lkel toplumlar dnda, dier retim biimlerinde snflar ve smr mevcut olmutur. Marxn ikili snf temelindeki yorumunun basit olduu ve gnmz toplumlarnda gittike nem kazanan orta snf gereini grmedii ileri srlmektedir. Kapitalizmde snflar aras atmann devrim ile sonulanaca ve snfsz topluma geilecei eklindeki Marxn iddialar eletirilere konu olmaktadr ve gnmz toplumlarnda bu deimelerin gereklemedii iddia edilmektedir. Sra Sizde 5 Dahrendorfun kuram ksmen Marxn kuramnn kabul, ksmen reddi, ksmen de yeniden formle edilmesidir. Dahrendorfa gre Marxn katklarnn ilki toplumda atmann srekliliini ortaya koymasdr. Dieri ise toplumsal atmalarn kar atmalar olmas nedeniyle iki grubu kar karya getirdiini belirtmesidir. Marx, atmann tarihin balca hareketlendiricisi olduunu anlamtr. Buna karlk Dahrendorf, kapitalist toplumun tarihin son snfl toplumu olduu eklindeki grlerine katlmaz. Marxa gre kapitalist toplumda atma kapitalistler ve iiler arasndadr ve bu eliki uzlamazdr. Dahrendorfun atma anlay oulcudur. Dahrendorf gnmz toplumlarnn kapitalist deil, sanayi toplumlar olduunu ileri srer. Sra Sizde 6 K. Davis ve W. Moorea gre, bilinen tm toplumlarda tabakalama vardr ve snfsz toplum bulunmamaktadr. Tm toplumlar evrensel bir zellik gsteren eitsiz yaplar ile ayrt edilmektedirler. Eer bir toplum ilevlerini iyi bir eklide yerine getirmek istiyorsa bu stat-

6. nite - Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalama

159

lere en nitelikli bireylerin sahip olmasn salamaldr. Toplumdaki en nemli pozisyonlar uzun ve yorucu bir eitimi gerektirir. Bu pozisyonlara erimek iin az saydaki birey, emek ve aba gsterir. Davis ve Moorea gre bir pozisyonun ilevsel fonksiyonu ne kadar fazla ise toplum ona o kadar fazla dl vermektedir. Bu durum verimlilii ve retkenlii artrr nk daha iyi gelir, saygnlk, g elde etmek iin bireyler daha fazla iyi ve daha fazla alrlar. Ksaca, eit olmayan dl dalm toplumun tmne fayda salar. Davis ve Moore tabakalama hakknda nemli grler ortaya koysalar bile, baz ynlerden eletirilmektedirler. M. Tumine gre, en nemli sorunlardan biri, toplumda verilen dllerin gerekten birinin topluma yapt katky ne kadar yansttdr. Tumin, toplumsal tabakalamann kast elementinin bireylerin yeteneklerinin gelitirmesine imkn vermediini Davis ve Mooreun ihmal ettiini ileri srer. Zengin ocuklar yeteneklerini gelitirme olana sahipken, yoksul ocuklarn bu tr bir ans bulunmamaktadr. Dier bir nokta, tabakalama sadece toplumda uyuma ve btnlemeye deil, ayn zamanda atmaya da neden olabilmektedir. Sra Sizde 7 Trkiyede gelir dalmnda nemli eitsizlikler mevcuttur. TKin Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas 2010 sonularna gre, en yksek gelire sahip son gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 46,4 iken, en dk gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden ald pay % 5,8dir. Buna gre, son % 20lik grubun toplam gelirden ald pay, ilk % 20lik gruba gre 8 kattr. TKin aratrma sonularna gre, nfusun % 16,9u yoksulluk snrnn altndadr. Trkiyede en zengin ve en yoksul gelir gruplarnn ortalama gelirleri arasndaki fark 10 kattr. OECD yeleri ve AB ye lkeleri arasnda en eitsiz gelir dalmna sahip olan lke Trkiyedir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Antonia, Robert. J. (2003). Karl Marx iinde G. Ritzer (ed.) The Blackwell Companion to Major Classical Social Theorists, Malden, MA: Blackwell Publishing. Appelbaum, P. (1970). Toplumsal Deiim Kuramlar, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar. Bales, K. (2002). Yeni Klelik: Kullanlp Atlanlar, stanbul: itlembik Yaynevi. Bottero, W. (2005). Stratification: Social Divison and Inequality, London and New York: Routledge.

Callaham, T. And and Pavich, R. http://www.csuchico.edu/~cheinz/syllabi/ asst001/ spring98/ india.htm. (Eriim tarihi: 25.12.2011) Canda, A. (2010). Trkiyede Eitsizlikler: Kalc Eitsizliklere Genel Bir Bak, Boazii niversitesi Sosyal Politika Formu. arkolu, A. ve Kalaycolu, E. (2010). Trkiyede Toplumsal Eitsizlikler, www.dosyalar.hurriyet.com.tr/ISSP-May-26-2010 -vs3.ppt. Eriim Tarihi: 23.12.2011. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society, California: Stanford University Press. Ergil, D. (1986). Toplumsal Eitsizliin Yaps, Ankara: Sevin Matbaas. Giddens, A. (2005). Sosyoloji: Ksa Fakat Eletirel Bir Giri, Ankara: Siyasal Kitabevi. Goodman, N. (1992). Introduction to Sociology, New York: Harper Perennial. Hanerliolu, O. (1986). Toplumbilim Szl, stanbul: Remzi Kitabevi. Kinloch, G.C. (1977). Sociological Theory: Its Development and Major Paradigm, New York: McGraw-hill Book Company. Lidz, V. (2003). T. Parsons iinde G. Ritzer (ed.) The Blackwell Companion to Major Classical Social Theorists, Malden, MA: Blackwell Publishing. Macionis, J. J. (2008). Sociology, Twelth Edition, New Jersey, USA: Pearson Education Inc. Parsons, T. and Smelser, N. (1971). Some Congruences Between Economics and Sociological Theory iinde F. E. Kata (Ed.) Contemporary Theory. Poloma, M. (1979). Comtemporary Sociological Theory, New York: MacMillan Publishing Co. Inc. Ritzer, G. (1983). Sociological Theory, New York: A. Knopf Inc. Saunders, P. (1990). Social Class and Stratification, London and New York: Routledge. Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Turner, B. (1997). Eitlik, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Turner, J. H. (1978). Sociology, Santa Monica, California: Goodyear Company, Inc. Forbes, 2011 ylnn Milyarderlerini aklad. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haber no=1105185&title=forbes-2011-yilinin-milyarderlerlistesini-acikladi, eriim tarihi: 01.01.2012. TK (2011). Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas 2010, Haber Blteni, Ankara.

7
Amalarmz indekiler
Davran Bilimleri-I

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Deime olgusu ile ilgili sosyolojik tartmalar zetleyebilecek, Nfus ve deime arasndaki ilikileri aklayabilecek ve nfus sorunlarn zetleyebilecek, Kent, nfus ve deime arasndaki ilikileri aklayabilecek, Kent, kentleme sreci ve ilgili kavramlar tanmlayabilecek, Kent sosyolojisindeki tartmalar deerlendirebilecek, Trkiyede kentleme sreci ile ilgili tartmalar zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplumsal Deime Nfus Demografi Kent Kentleme Kent Sosyolojisi

Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

TOPLUMSAL DEME KAVRAMI NFUS VE DEMOGRAF KENT VE KENTLEMEYE SOSYOLOJK BAKI

Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

TOPLUMSAL DEME KAVRAMI
Sosyolojinin temel ilgi alanlarndan biri olan toplumsal deime kavram, Avrupada ortaya kan iki nemli sosyal deiim olgusundan olduka etkilenmitir: Endstri Devrimi ve Fransz Devrimi. Dier bir ifade ile bu iki tarihsel gelime, sosyolojinin ncleri ve kurucular asndan bir k noktas olurken ortaya kan ya da kmakta olan yeni toplum yapsnn incelenmesinde toplumsal deime kavramnn ierii kullanlmtr. Toplumsal deimenin gereklemesinde etkili olan faktrleri iki balk altnda toplamak mmkndr: topluluk ya da topluma zg olan isel etmenler (endogenous) ve dsal etmenler (exogenous). sel etmenler, altyapsal unsurlar, onlarn topluluk ya da toplum yeleri arasndaki dalm ve yelerin bu kaynak ve hizmetlere ulaabilmesini iermektedir. Topluluk ya da toplum kendi iinde homojen bir nitelik gstermeyebilir. Farkl ekillerde yelerin gruplandrlmas ya da kategoriletirilmesi sz konusu olabilmektedir. Bu snflandrmalarda etkili olan unsurlar arasnda ise toplumsal snf, toplumsal cinsiyet, etnisite ve rk farkllklar, corafi ve iklimsel farkllklar ve yaa dayanan gruplamalar yer alabilmektedir. Bu etmenlerin tm genel olarak topluluk ya da toplum iindeki uyumun ya da atSIRA SZDE mann ve dolaysyla toplumsal deimenin itici gleri arasnda kabul edilebilir. Dsal etmenler ise insan gcnn kontrol edebilirliinin dndaki yer alan etmenleri iermektedir. Doal afetler, teknolojinin beklenmedik sonular L(gizli /bozuk DNE M ilev) bu balk altnda deerlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal deime srecindeki tm yapsal etmenler u ekilde sralanabilir: demografi, teknoloji, kltr, S O R U politika, ekonomi ve eitim. Burada unutulmamas gereken en nemli noktalardan bir tanesi tm D K unsurlarn analibu K A T tik amal olarak birbirlerinden ayrldklar, farkl bir ifade ile, ideal tip olduklardr. Dier bir deyile, bahsi geen faktrlerin hepsi birbirleri ile ilikili SIRAekilde var olabilbir SZDE mektedirler. Aile planlamas politikalar ile demografi, ekonomi, eitim, teknoloji ve kltr arasndaki balantlar bu duruma rnek olarak verilebilir. Nfusun artmas ve bunu AMALARIMIZ takip eden ekonomik kaynaklarn datlmasndaki sorunlar, nfusu kontrol altna alnmasn amalayan aile planlamas politikalarnn hayata geirilmesine neden olabilirken bu politikalarn toplum yelerine eitim yolu ile kazandrlmas sz konusu olabilmekte T A P dir. Arlkl olarak teknolojik altyapya sahip olan aile planlamasKyntemlerinin ise zaman zaman kltrel yap ile atma iine girmesi mmkn olabilmektedir.
TELEVZYON

Toplumsal deimenin gereklemesinde isel ve dsal olmak zere iki grup faktr etkilidir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

162

Davran Bilimleri-I

Giddens (2008: 64) tarafndan yaplan bir baka snflamaya gre ise sosyoloji literatrnde toplumsal deime zerinde olan etkiler balk altnda ele alnabilmektedir: kltrel etkenler, fiziksel evre, siyasal rgtler. Bu faktrlere ek olarak nfus, teknoloji ve ekonominin de sz konusu unsurlar arasnda yer alabilmektedir.

Kltrel Etkenler
Giddensa gre toplumsal deime zerinde etkili olan faktrler kltrel etkenler, fiziksel evre ve siyasal rgtler olmak zere 3 balkta gruplandrlabilir.

Bu balk altnda din nemli bir yer tutmaktadr. Dinin muhafazakr ya da ilerletici kimlii bu durumun temel nedenidir denilebilir. Kltr bal altnda ele alnabilecek bir dier kavram ise iletiimdir. letiim sistemlerinin yaps olarak da nitelendirilen yaznn bulunmas, kaytlarn tutulmas konusunda ilerlemelere neden olmutur ve bylelikle rgtsel yaplanmann nemli ayaklarndan birisi olan kontrol mekanizmasnn var olmas ve ilemesi mmkn hle gelmitir. Buna ek olarak yaz, bir anlamda toplumsal hafzann bir aracs konumuna ykselmi ve toplumlar aras karlatrma yapmann ve deiimin ynn kefetmenin bir aracs olmutur.

Fiziksel Etkenler
Corafi ve iklimsel farkllklar, insan topluluklarnn oluum biimlerinde eitliliin olmasna katkda bulunan unsurlar arasndadr. Dier bir deyile, Avrupa ktasnda yer alan topluluklar ile Afrika ktasnda yer alan topluluklar arasndaki farkllklarn arka plannda yer alan faktrler arasnda sz konusu topluluklarn yaadklar corafya, bu corafyaya zg iklimsel unsurlar yer almaktadr denilebilir. Bununla birlikte, hem Avrupa hem de Afrika ktasnn kendi ilerinde de btn ile homojen bir nitelie sahip olduunu ileri srmek gtr.

Siyasal rgtlenmeler
Sosyolojik olarak ele alndnda tm toplumlar iin geerli olacak bir toplum yaps snflandrmas oluturma fikri, bu dnce geleneinde hkim olan bak alarndan bir tanesidir. Bununla birlikte, bu evrensel nitelik gsteren siyasi rgtlenmeler her toplum iinde kendine zg yorumlar ile de var olabilmilerdir. Max Weberin otorite, g ve brokrasi kavramlar; Karl Marxn ekonomik temelli siyasal rgtlenme zerine grleri bu tr giriimin nemli rnekleri arasnda yer almaktadr.

Nfus
Nfusun kompozisyonunda yaanan farkllamalar (nfusun art ya da azal, yatay ve dikey hareketlilik vb.), kendileri de bir deime olmasna ramen, sosyal ve kltrel deiimin itici gc olarak kabul edilmektedir. Nfustaki deiim, toplumun ekonomik ve politik alannda da farkllamalara neden olabilmektedir. Bu durumda nfusun deimesinde etkili olabilecek unsurlar da dikkate almak gerekmektedir. Deprem, sel gibi doal afetler ile sava, nkleer santraller gibi imal edilmi afetler bir yandan neden olduu yaam kayplar ve g hareketleri nedeni ile nfusun azalmasna yol aarken dier taraftan bu afetlere tepki olarak dourganlk oranlarnda arta da sebep olabilmektedir. Buna ek olarak, teknoloji ve tptaki gelimeler yaam sresinin artmasna; ekonomik olarak refah seviyesinin ykselmesi de yaam kalitesinde olumlu ynde gelimelere neden olabilmektedir.

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

163

Teknoloji
nsan ve toplumlarn yaamn kolaylatran en nemli etmenlerden biri olan teknoloji, bilimsel bilginin bireysel ve toplumsal skntlara uyarlanmas sonucunda ortaya kmtr. Bu noktada bilim ve teknolojinin birbirinden ayrlmaz iki kavram olduunu ileri srmek mmkndr. Teknolojinin rn olan pek ok aracn kullanlmas beraberinde sosyal deimeyi getirmektedir. Tarmda sabann kullanlmas, Endstri Devrimi ile birlikte retim srecinde yaanlan deimeler bu duruma rnek olarak verilebilir. Toplumun temel bileeni olarak deime olgusunu gren Sztompka (2006: 2023), onun ayn anda her yerde olabilme zelliine ramen, hz, kapsam, derinlii ve temposu bakmndan toplumlar arasnda farkllklar gsterdiini ifade etmektedir. Deime, ona gre modern toplumlarda yaygn, hzl ve belirginlik gsteren bir olgudur ve eitli balklar altnda snflandrlabilir: 1. Nfus kompozisyonundaki deiim (g, demografik byme gibi), 2. Yapnn deimesi (arkadalk balarnn kristallemesi, liderliin ortaya kmas gibi), 3. levlerin deimesi (mesleki hareketlilik, ailenin ekonomik rolnn azalmas, refah devletinin d gibi), 4. Dier alanlar ile balarn ve snrlarn deimesi (evlilik ile ailelerin birbirine balanmas, kooperasyonlarn birlemesi gibi), 5. evrenin deimesi (baskn olan imparatorluun yklmas, petrol alanlarnn kefedilmesi, deprem gibi byk lekli afetler). Bu balklarn her birinde meydana gelen deiimlerin byklkleri, nemlilikleri birbirinden farkllklar gsterebilmektedir. Bazlar bir btn olarak sosyal alan iinde kkten deiikliklere neden olmaz iken bazlar ise daha radikal etkilere sahip olabilmektedir. Farkl bir ifade ile yap ve ilevlerinde meydana gelen niteliksel deimeler bu tr radikal dnmn rnei olabilmektedir; kapitalizmin ortaya k, modern toplumlarda gzlemlenen seklerleme sreleri gibi. Buradan toplumsal deime ile sosyal sreler arasndaki balanty da gzlemlemek mmkndr. Kentleme, kreselleme, sanayileme gibi sreler u ana kadar bahsedilen deiimlerin somutlat alanlar olarak kabul edilmektedir. Hoffman (2006: 559-561) toplumsal deime olgusu ile ilgili olarak temel soru zerinde durmann gerekli olduunu ifade etmektedir: Deime doal ve normal mi; kayna nedir ve son olarak hz nedir? lk madde ile ilgili olarak modern ncesi ve modern toplumlarn farkllk gsterdiini ileri srmek mmkndr. Modern ncesi toplumlarda deime dsal ve problematik bir unsur olarak deerlendirilmektedir. Dier bir deyile, gemiin yceltildii, geleneklerin byk nem grd bu toplumlarda deime olgusu kuku ve dmanca bir tutum ile kar karyadr. Modern toplumlarda ise bu tutumlarn derecesi daha azdr. Deiim, ilerleme ile e tutulmu ve gerekli bir sre olarak alglanmtr. Aydnlanma sreci bu tr bak asnn ilk rneini oluturmaktadr. Bununla birlikte her iki toplum yapsnda da kart grlerin bulunduunu sylemek mmkndr. Deimenin kayna ile ilgili olarak ise, toplumlarn neden deitiine yant veren aklamalar kullanmak mmkndr. dealistler, fikirleri otonom varlklar olarak deerlendirmekte ve deimenin kaynanda bunlar grmektedir. Materyalistler ise, bireylerin dndaki kuvvetler tarafndan deimenin gerekletirildiini ileri srmektedirler. Bu noktada bu bak asnn da idealist zelliklere sahip olduunu sylemek mmkndr. Genel olarak, fikirlerin, teknolojinin, ekonomik ve politik yapnn bir arada deiime neden olduu kabul edilmektedir. Deime olgusu ile ilgi-

164

Davran Bilimleri-I

li son soru, deimenin srekliliine vurgu yapmaktadr. Buna ek olarak deimenin niteliksel olarak farklln da tartmaktadr. Devrimsel bir deiimin varlndan bahseden grlere karlk evrimsel bir deiimi savunan grlerin bu balk altnda yer ald sylenebilir.
SIRA SZDE

On yl ncesi ile SZDE karlatrdnzda toplumsal hayatnzn hangi alanlarnda deSIRA bugn imeler yaanm olabilir?
D N LM NFUS VE EDEMOGRAF

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

TELEVZYON

Demografinin formel ve sosyal demografi olmak zere iki eidi vardr. FormelTdemografi, nfusun K A P matematiksel ynyle ilgilenirken, sosyal demografi toplumsal ve kltrel faktrlere odaklanr.

NTERNET

Deime olgusu ile nfus arasndaki organik ilikiden nitenin ilk ksmnda ksaca bahsedilmiti. OBu Uksmda ise sz konusu balantlar daha ayrntl bir ekilde ele S R alnmaktadr. Toplumsal deime asndan nfus olduka nemlidir. Toplumlarn bugn ve gelecekteki sosyal ihtiyalarnn belirlenmesi ve bunlarn karlanmas yDKKAT nndeki plan ve politikalarn belirlenmesi iin nfusa dair verilerin ilevsel zellii bulunmaktadr. Bu durum ise yeni bir alma alannn ortaya kmasna neden olSIRA SZDE mutur. Demografi, dier bir deyile nfus bilimi, nfusun bykl, dalm, ya, toplumsal cinsiyet, etnik kken, refah bakmndan yaps, doum, lm oranlar, g ve gelecek eilimlerini aratrmaktadr. Bu aratrmalar yapma biimine AMALARIMIZ bal olarak iki eit demografinin varlndan bahsetmek mmkndr: Formel ve sosyal demografi. Formel demografi, nfusun matematiksel yn ile ilgilenmekte ve istatistiksel analizler yapmaktadr. Dier bir deyile, dourganlk ve lm aralaK T A P rndaki mevcut eilimler, bu eilimleri etkileyen faktrler ve bunlarn nfus artlar zerindeki etkilerini incelemektedir. Sosyal demografi, toplumsal ve kltrel faktrlerin nfusEzerine etkisini incelemektedir. Demografinin alt alanlar ile ilgili bir TEL VZYON dier snflama ise onu tarihsel ve toplumsal demografi olmak zere iki balk altnda ele almaktadr. Tarihsel demografi, gemiteki toplumlarn bykl ve yaps ile demografik zellikleri, ekonomik ve politik yaps arasndaki balanty inceleNTERNET mektedir. Toplumsal demografi ise, bir nceki snflamada yer alan tanmlama ile zdetir. Bir toplumda nfusun grnmn etkileyen faktrden bahsetmek mmkndr (Giddens, 2008: 64): Doumlar, lmler ve gler. Bruce ve Yearley (2006: 66) demografi tartmalarnda sklkla kullanlan kavramlardan birinin demografik dnm olduunu ifade etmektedirler. Bu kavram, zellikle tarm toplumundan sanayi toplumuna geite nfusta yaanan deiimleri kapsamaktadr. Tarm toplumlarnda doum ve lm oranlar yksek iken sanayilemenin erken dnemlerinde lm oranlarnda d yaanm, bununla birlikte doum oranlar yksek seviyelerde kalmay srdrmtr. Bunun sonucunda ise nfusta nemli bir art yaanmtr. Daha sonraki dnemlerde ise doum orannda da azalmann yaanmas nfusun genel olarak bir denge iinde olmasna neden olmutur. Bununla birlikte bu bak asnda skntl olan nokta, bu geliimin 21.yy. modernleme srecinin erken dnemlerinde olan Bat d toplumlarda da yaanp yaanamayacadr. Genel eilimin bu toplumlarda Batdan farkl olarak, nfus artnn daha fazla olduunu sylemek mmkndr.

Nfus le lgili Sorunlar

Nfus ile ilgili sorunlar denilince ele alnmas gereken kavramlardan biri eitsizlik tir. Sosyolojik olarak eitsizlikleri drt balk altnda ele almak mmkn iken (sosyal snf, toplumsal cinsiyet, rk ve etnik kken, ya temelli ayrmclk), kreselleme olgusu ile kresel lekte eitsizlikleri ifade eden kresel tabakalama (Henslin, 2008: 234) kavramn da bu listeye eklemek mmkndr.

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

165

Eitsizlik ile sklkla ele alnan bir dier kavram olan incinebilirlik (vulnerability) de nfusun tmnn kaynaklara eit bir ekilde ulaamamas sonucunda ortaya kmaktadr. Eitim, salk, politik, kltrel ve sosyal alan iindeki kaynak dalmnn eitsiz gereklemesi, incinebilirlii yksek olan gruplarn ya da farkl bir ifade ile risk gruplarnn olumasna neden olmaktadr. Toplumun normal ileyii srecinde de var olan bu olgu, statkonun bozulmas durumunda daha da derin bir sorun haline gelmektedir. Sz konusu statkonun bozulduu anlara rnek olarak afetlerin ortaya kmas verilebilir. Deprem, sel, hortum, salgn hastalk gibi geni nfus kitlelerini olumsuz ynde etkileyebilme potansiyeline sahip olan afetler, toplumun her kesimini olumsuz ynde etkilememekte ve incinebilirlii yksek olan risk gruplarnn durumunu daha da kt hale getirebilmektedir (Odaba, 2010: 30-32).
SIRA SZDE Trkiyede ya da dnyann farkl yerlerinde statkonun bozulmasna rnekler veriniz.

SIRA SZDE

Eitsizlik olgusunun toplumsal yaamn hemen hemen her alannda ortaya kDNELM tn sylemek mmkndr. Eitim, salk, altyap, politik haklar gibi hizmet ve haklara ek olarak, kltrel boyutta var olan damgalama ve tekiletirme srelerine S O R U maruz kalma da bu eitsizliin deneyimlendii durumlar olarak deerlendirilebilir. Kresel lekte eitsizliklerin somut bir ekilde gzlemlendii alanlardan bir tanesi, i gc (emek) olgusunu iermektedir. Kuzey ya da Bat olarakAkavramsallaDKK T trlan gelimi lkelerde balayan ve zaman iinde Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde de gzlemlenen retim srelerinin emein ucuz olduu Uzakdou ya SIRA SZDE da Pasifik lkelerinde gerekletirilmesi, art deer olgusunun daha da artmasna neden olabilmektedir. Benzer ii; Bat ya da Kuzeydeki lkelerde yapan iilerden farkl olarak in, Endonezya, Banglade gibi lkelerdeki emek gc daha kt koAMALARIMIZ ullarda ve daha az cret karlnda gerekletirmektedir. Bu noktada, kresel lekte emek gc zelinde bir hiyerarik yaplanmann varlndan sz etmek mmkndr. Sz konusu az gelimi lkelerdeki emein ucuzK olmasna etkide bu T A P lunan faktrlerden birinin de nfus kalabalkl ya da nfus younluunun fazlal olduu ileri srlebilir:
TELEVZYON

Sosyolojik kavramlar E L M DN arasnda yer alan tekiletirme, bir dier kavram olan damgalama ile birlikte sklkla S O R U kullanlmaktadr. tekiletirme genel olarak, holanlmayan, istenilmeyen D K K A iin zelliklere sahip olanlar T kullanlan bir kavram olarak karmza kmaktadr. Buna ek, bahsi geen olumsuz SIRA SZDE zeliklerin, sahip olduu iddia edilen kii ya da kiilerde gerekte olmamas olduka yksek bir AMALARIMIZ olaslktr. Bir dier kavram olan damgalama ise, sosyolojik olarak, kii ya da kiilerin sosyal kimliklerini ya da sosyal deerlerini K T A P kltmek, azaltmak amac ile kullanlan olumsuz etiketlemeleri iermektedir.

T E 7.1 Resim L E V Z Y O N

NTERNET

Haiphong Termal Enerji Santrali nasnda alan NT inli ilerinE R N E T Kaldklar Yurt (Trung Son, Vietnam)

Kaynak: Wong, E. (2009), http://www.nytimes.com/2009/12/21/world/asia/21china.html?_r=1

166

Davran Bilimleri-I

Aznlk grup kavram, toplumun geneli ile karlatrldnda, hak ve hizmetlerden eit derecede faydalanamayan kiileri ifade etmektedir. Bu kavramn karsnda yer alan baskn grup ise, toplum iinde ayrcalkl statleri ve gleri olan grubu iermektedir.

Eitsizlik olgusunun gzlemlendii bir dier alan ise sosyal snf erevesinde ele alnmaktadr. Ekonomik kaynaklara ulama konusunda nfusun tamamnn eit frsat ve haklara sahip olmad grn kabul eden bu baka rnek olarak, yukardaki rnekte de grld gibi eit ie eit cret alamama, i ile ilgili haklardan yoksun olma ve isizlik verilebilir. Salk bakmnn ticarilemesi srecine paralel olarak, alt sosyo-ekonomik seviyede yer alanlarn bu hizmetlerden en dk seviyede faydalanmas ya da hi faydalanamamas da bir dier rnek olarak kabul edilebilir. Toplumsal cinsiyet temelli eitsizlik tartmalarnda ise kadnn toplum iindeki statsnn dkl ele alnmaktadr. Sz konusu dkln arkasnda ataerkil dncenin etkisininin byk olduu sklkla ifade edilmektedir. Kzlarn okula gidememesi, ekonomik ve politik alanda youn bir ekilde yer alamamas, toplumsal cinsiyet temelli eitsizliin somut rnekleri arasnda sralanmaktadr. Etnik kken ve rksal farkllklara sahip gruplara ynelik toplum iinde var olan nyarg ve ayrmclk, eitsizliin temelini oluturmaktadr. Biyolojik farkllklara vurgu yapan rk tartmalar ve kltrel farkllklar zerine ina edilen etnik kken kavramsallatrmalarnn zn, stnlk (superiority) algs oluturmaktadr. Bir rkn dierine ya da bir grubun dier bir gruba nazaran daha stn olduu anlay sosyal bilimler literatrnde aznlk grup ve baskn grup kavramlarna iaret etmektedir. Bu farkllklar, dier eitsizlik alanlarnda olduu gibi politik, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda hak ve sorumluluklara ulamay engellemektedir. Ya temelli ayrmclk ise, nfusun giderek yalanmas sorunu ile yakn iliki iindedir. Henslin (2010: 372-391), yalanma olgusunun farkl toplumlarda deiik ekillerde ele alndn ifade etmektedir. Kimi kltrlerde, stat kazanm sz konusu iken; kimi toplumlarda da stat kayb yaanmaktadr. zellikle sanayilemi toplumlarda refah toplumunun ortaya kmas, nfusun yaam kalitesinin ykselmesine, yaam srelerinin artmasna neden olmutur. Olumlu ynde yaanan bu gelimeler ise beraberinde nfusun giderek yalanmasna yol amtr. Yalanan nfusun ihtiyalarnn karlanmas ise nfus younluu nedeni ile, bu toplumlarda ekonomik anlamlarda sorunlarn yaanmasna neden olmaktadr. Bakm, salk gibi hizmetlerin salanmas iin vergilerin artmas bu sorunlardan bir tanesidir. Huzurevlerinde yaanan skntlar (altyap ve personel yetersizlii ve kalite dkl, personel ve yallar arasnda yaanan atmalar bu skntlara rnek olarak verilebilir), yallara ynelik olarak taciz (hem yaknlar hem de bakclar tarafndan uygulanabildii grlen), stat dkl, psikolojik sorunlar, bedensel engeller ve sorunlar ve yoksulluk yallk srecinde ska gzlemlenen problemler olarak kabul edilmektedir. Kresel lekte ele alndnda nfusun giderek artmas, yukarda bahsedilen sorunlara ek olarak fiziksel evreyi de olumsuz ynde etkilemektedir. Sanayileme sreci ile birlikte, evre tahribat kitlesel bir nitelik gstermeye balamtr. nceleri ulus-devlet snrlar iinde ele alnabilecek olan evre sorunlar artk gnmzde kresel bir yaygnlk sergilemektedir. Doal kaynaklarn bilinsiz bir ekilde tketilmesi, nfus younluu, evre tahribat ve kirlilii, hzl ve arpk kentleme, bu sorun ile ilgili politika ve yaptrmlarn yetersiz oluu, bireysel dzeyde evre bilincinin olumamas, kresel lekteki eitsizlikler (ar sanayinin Bat toplumlarndan az gelimi toplumlara kaydrlmas rneinde olduu gibi) evre sorunlarnn derecesini giderek arttrmaktadr. Bunun sonucunda ise, doal kaynaklarn giderek azalmas ve bu kaynaklarn kullanm (kim ve nasl kullanacak sorular burada olduka nemlidir) kresel lekte kaynak savalarnn ortaya kmasna neden olmaktadr.

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

167
ResimSIRA SZDE 7.2 Giderek tkenen doal kaynaklar

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

Kaynak: http://www.nato.int/docu/review/2011/ClimateAction/Population_growth_ TELEVZYON challenge/TR/index.htm

TELEVZYON

Nfusu art ve evre sorunlar ile ilgili olarak http://www.nato.int/docu/review/2011/CliNTERNET mate-Action/Population_growth_challenge/TR/index.htm adresinde yer alan makaleyi okuyabilirsiniz.

NTERNET

Nfus, G, Toplumsal Deime ve Kentleme

Nfus kavramn genel olarak iki balk altnda ele almak mmkndr (Caldwell, 2003: 216-221): kapal ve ak nfus. Bu tr bir snflamada, nfusun artmasna ve azalmasna etki eden g olgusunun nemli olduu sylenebilir. Dier bir deyile kapal nfusta g alma ya da g verme gzlenmezken ak nfusta bu iki olguyu grmek sz konusu olabilmektedir. Kapal nfusta deiim zellikle doum ve lm ile gerekleirken ak nfusta bu etmenlere g olgusu da eklenmektedir. Nfusun corafi mekn bakmndan hareketlilik iinde olmas g olgusunu beraberinde getirmektedir. Ekonomik, sosyal ve politik frsatlar ya da kstlklar, afetler, sava gibi eitli etmenler bu nfus hareketlerinin ortaya kmasnda etkili olan faktrler arasndadr. Ulus-devlet snrlar iinde ya da bu snrlar aan bu hareket, hem g edenin ait olduu topluluk ya da toplumda hem de g ettii topluluk ya da toplumun kltrnde deiiklie neden olabilmektedir. g ve d g eklinde yaplan bir ayrm, g olgusunda kabul grm bir snflamadr. Ulusdevlet snrlar iinde olan nfus hareketlilii i g olarak kavramsallatrlrken dieri d g olarak tanmlanmaktadr. g olgusu, arlkl olarak krsal alandan kentsel alana doru bir hareketi temsil etmektedir. Benzer ekilde d g olgusunun da genel olarak, az gelimi ya da gelimekte olan toplumlardan gelimi toplumlara doru bir ynelim iinde olduunu sylemek mmkndr. Bruce ve Yearley (2006: 197-198) zellikle d g olgusu ile modernleme arasnda iliki bulunduunu ileri srmektedir. Dier bir deyile, ulusal snrlarn izilmesi modernleme srecinde yaanan bir olgudur ve bundan dolay zellikle d g, bu srecin bir rn olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak denizar ulaKapal nfusta g alma yada verme gzlenmezken, ak nfusta bu iki olgu grlebilir.

168
Daha iyi bir gelir ve yaam dzeyi elde etme gibi ehirlerin cazip olanaklar ekici glere rnektir. Kiinin bulunduu blgeden ayrlmasna neden olan elverisiz artlar ise itici glere rnektir.

Davran Bilimleri-I

m salayacak aralarn ve teknolojinin gelimesi de g olgusu ile modernleme arasndaki balanty ortaya koyan bir dier gelime olarak kabul edilmektedir. Genel olarak g olgusu zerine etkili olan geleri iki balk altnda toplamak mmkndr: itici ve ekici gler. tici gler, belirli bir corafi mekndaki nfusun baka bir corafi mekna gitmesine neden olabilmektedirler. Kentin sosyal hizmetler (eitim, salk gibi) bakmndan daha fazla imkna sahip olmas, ekonomik frsatlar yaratma kapasitesi bakmndan krsal alana gre daha gl olmas ekici faktrler olarak tanmlanmaktadr. ekici gler, hareket eden nfusun tercih ettii yeni yaam alanna gitmesinde etkili olan unsurlar ifade etmektedirler. Bu noktada nfusun hareketi iki ekilde olmaktadr denilebilir: g verme ve g alma. Daha iyi bir i bulma, daha kaliteli eitim alabilme, sosyal ve politik hak ve sorumluluklardan daha fazla yararlanabilme beklentileri, temiz su, temiz hava ya da yaamaya elverili corafi meknlarn varl ekici g olarak deerlendirilebilir. Ayn ekilde bu etmenler g olgusunun itici gleri olarak da ele alnabilir. Dier bir deyile, g veren topluluk ya da toplumda biraz nce bahsedilen hizmetlerin olmamas ya da dk kalitede var olmas, sosyal ve kltrel basknn fazla olmas, buna ek olarak doal kaynaklara sahip olamama ya da bu kaynaklarn nitelik olarak daha kt durumda olmas kiilerin baka yerlere g etmesine yol aabilmektedir. tici faktrler genellikle krsal alana ait iken ekici faktrler de kentsel alana aittir.
SIRA SZDE Trkiyedeki i ve d g olgularnda etkili olan itici ve ekici glerden rnekler veriniz.

SIRA SZDE

DNELM Hensline (2008) gre kent, ok sayda insann kalc olarak iskn ettii ve kendi S O R U yiyeceklerini kendilerinin retmedii yerdir. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

D EL M Kent, kentlilik Nve kentleme kavramlar, sosyolojinin erken dnemlerinden itibaren temel ilgi alanlarndan birini oluturmaktadr. Kent, sanayi toplumuna ya da S O R zg bir olgu deildir. Gebe hayattan yerleik hayata gei ile modern topluma U birlikte kentin ilk rnekleri ortaya kmaya balamtr. Henslin (2008: 610-612), kenti ok sayda A T insann kalc olarak iskn ettikleri ve kendi yiyeceklerini kendiDKK lerinin retmedii yer olarak tanmlamaktadr. Bu noktada Durkheimin mekanik dayanmadan organik dayanmaya doru gei tartmalarn hatrlamak anlaml SIRA SZDE olacaktr. Her ne kadar kent sadece modern toplum ile snrl bir olgu olmasa da, kentleme iin bunu sylemek olduka gtr. Kentleme, kentlere g eden geni lekteki nfusu ve bu kentlerin toplumun geneli zerindeki etkisini ieren bir AMALARIMIZ sre olarak tanmlanmaktadr. Endstri Devrimi, bu etkileri salama potansiyeli bakmndan kentleme srecinin ortaya kndaki en nemli faktr olarak kabul edilmektedir. Kentleme ile ilgili farkl tanmlar yaplmaktadr. White (2003: 863), K T A P kentleme srecini ifade ederken nfus unsuru zerine vurgu yapmaktadr. Kr ve kent arasnda nfus bakmndan farkllamaya deinilen bu tanmlamada, kentsel alanda nfus E V Z Y O N T E L younluunun daha fazla olduu belirtilmektedir. Jones (2003: 952), kentleme kavramnn ifade edilmesinde kullanlan kriterlerin lkeden lkeye deiim gsterebileceinden bahsetmektedir. Genel olarak sz konusu tanmlamada kullanlan temel karlatrma balklarn madde halinde NTERNET ele almak mmkndr: nfusun niceliksel zellikleri, yerleim yerinin ynetimsel zellikleri ve kentsel alandaki sosyal ve kltrel faaliyetler. Nfus ile ilgili belirlemelerde farkl deerler sz konusu olabilmektedir. Bu durum lkenin genel nfusu ile de balantl olabilmektedir. Bununla birlikte, zellikle byk kentlerde nfus younluunun fazlal ve corafi olarak yaylmann genilii nedeni ile krsal ile kentsel arasndaki snr giderek daha bulank hle gelmeye balamtr. Bu ne-

KENT VE KENTLEMEYE SOSYOLOJK BAKI

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

169

denle, krsal ve kentsel eklinde yaplan ikili snflamann yeniden gzden geirilmesine gereksinim duyulmaktadr. Tarihsel olarak bakldnda, 1950li yllarda dnya zerindeki nfusun yaklak olarak % 30u kentsel alanlarda yaarken; 2000li yllarda bu oran % 47ye ulam durumdadr. Bat toplumlarnn dier toplumlara (Bat d) nazaran daha erken dnemde kentlemeye baladn ifade eden Jones (2003: 952), 19. yy.n ilk yarsnda kentleme orannn Bat toplumlarnda % 50 civarnda olduunu belirtmektedir. Bununla birlikte, bu durumun Bat dnda kalan toplumlarda kent ve kentleme olgusunun olmad anlamna gelmedii unutulmamaldr. Sz konusu toplumlarda da yerel kriterlerin belirledii kent ve kentleme olgusu bulunmakta idi. Ancak Jones (2003: 952) kentleme ile ilgili bahsettii deerlendirmesinin Endstri Devrimi ile balayan sreci dikkate aldn ifade ederek analizinde kulland ltleri bu ekilde belirlediini sylemitir. Dier bir deyile, kentleme kavramn Bat toplumlarnda ele alnd biimde kullandn belirtmektedir. Champion (2003: 138) kentin biimsel zelliklerinin tarihsel geliimine bakld takdirde, geleneksel ya da sanayi ncesi toplumlarda genel bir toplanma alan (ticari faaliyetlerin, ynetimsel aktivitelerin gerekletii alan), bu alan evreleyen mahalleler gze arptn ifade etmektedir. Sosyo ekonomik seviye bakmndan st sralarda yer alan kesimler merkeze daha yakn olan mahallelerde yerleirken alt seviyelerde yer alanlar evre alanlarda yaamaktadrlar. Sanayi kentlerinde de benzer bir durumu grmek mmkn olmaktadr. Kent, tek bir merkez etrafnda geliim gstermektedir. Bununla birlikte bu merkez, fabrikalarn bulunduu yer olmaktadr. Merkez retimin gerekletii alandr ve bu alana yakn olan mahallelerde st sosyo ekonomik seviyelerde yer alanlardan ziyade, bu fabrikalarda alan ii ve aileleri yaamaktadr. Bu merkez, fabrika kaynakl kirlenmeye dorudan maruz kalmaktadr ve bu durum yerleiklerin yaam kalitesini olumsuz ynde etkilemektedir. st sosyo ekonomik seviyelerde yer alan kesim ise kentin kenarlarnda yer alan, nfus younluu daha az olan yerleim blgelerinde yaamay tercih etmektedirler. Kent merkezinden uzaklamada, ulam aralar (toplu ya da zel) nemli ileve sahiptir denilebilir. Kentlerin 21. yy.daki konumlan ise daha nceki iki dnemden farkl olarak tek bir merkez fikrini kabul etmemektedir. Kentin d eperlerinde ortaya kmaya balayan mahalleler sre iinde kendi ekonomik, sosyal ve kltrel merkezlerini oluturmaya balamtr. Alt ve st sosyo ekonomik seviyelerde yer alanlarn meknsal ayrmalarnn net bir ekilde gzlemlendii dier iki kent biiminden farkl olarak, bu iki kesimin yaam alanlar arasndaki snrlarn 21. yy.n kentlerinde giderek bulanklatn ileri srmek mmkndr. Merkeze yakn yerlerde olduu gibi merkeze uzak olan blgelerde de bu kesimde yer alanlarn yaamas sz konusudur. Bylesine bir bulanklama, gelecekteki kentlerin sanayi ncesi kentlere dneceini ileri sren tartmalarn ortaya kmasna da neden olmaktadr. Bu gre gre, genler i alanlarna daha yakn olmak iin, yallar ise kltrel etkinliklere daha rahat katlabilmek iin kent merkezlerine doru bir geri dn gerekletirecektir. Buna karn, gelecekteki kentler zerine ileri srlen bir dier bak as ise, ulam aralarndaki gelimeler ile paralel olarak, kentin uzantsnda yer alan blgelerde yeni alanlarn saysnn artaca ynndedir. Bu yeni alanlarda merkez artk kiinin kendi evi olacaktr. Buna ek olarak her bir birim ya da bileen, birbirlerine organik ba ile bal olacaklardr. Sosyoloji disiplini iinde erken dnemlerde zellikle Ferdinand Tnnies ve George Simmel almalarnda kent sosyolojisinin ilk rneklerini grmenin mmkn olduunu sylemektedirler. Bununla birlikte bn-i Haldunun hadari mranlk

170

Davran Bilimleri-I

Kentsel yaam ve karmaklklar ile balantl olarak, modern toplum tanmlamalarnda kullanlan kavramlardan bir tanesi risk toplumudur. Anthony Giddens ve Ulrich Beck tarafndan gelitirilen risk toplumu kavram, geleneklerden uzaklama, kopma ve ar bireyselleme ile birlikte, belirsizliklerin ve risklerin giderek artt bir toplum yapsndan bahsetmektedir. Genel olarak bakldnda, risk toplumu kent ile organik iliki iindedir denilebilir.

kavram ile kentleme srecinin balamas arasnda bir ilikinin olduunu da sylemek mmkndr. Tnnies, deime ile ilgili ksmda da belirtildii gibi, cemaat ve cemiyet arasnda yapt ayrmn krsal alan ve kentsel alan erevesinde ele almaktadr. Cemaat yaamnn kentleme ile birlikte giderek zayfladn ifade eden Tnniesin bu durumdan memnun olmad ileri srlebilmektedir. Yakn ilikiler giderek ortadan kalkmakta ve yerini ikincil ilikiler, yani samimi olmayan arasal ilikiler almaktadr ona gre. Bir dier isim olan Simmel de, Tnnies gibi kentsel yaamn yabanclarla dolu olduunu ifade etmektedir. Kent hayat, krsal hayat ile karlatrldnda daha karmak bir nitelik gstermektedir. Krsal alanda kiilerin zihinleri daha nettir, alkanlklar ve gelenekler bu durumun arkasnda yatan en nemli etkendir. ngrlebilir bir topluluk iinde yaamak kiide emin olma duygusunun olumasna neden olmutur. Kentsel alanda ise ok sayda uyaran bulunmaktadr ve kiiler karmaklktan kurtulmak iin belirli noktalara odaklanmakta ve dierlerini gz ard etmektedirler. Kentsel yaam yabanclamaya neden olmaktadr. Kentsel yaamn olumsuz yanlarna vurgu yapan Champion (2003: 139) da, kr ile kent arasndaki karlatrmalarda kentin krsal alana nazaran daha fazla olumlu alglanmas grne kar karak kentlerde yaam kalitesi ile ilgili tartmalar ortaya koymaya almaktadr. Nfusun ar younluu, altyap hizmetlerinin yetersiz oluu, arpk ya da yetersiz kentleme, bu durumun beraberinde getirdii evre kirlilii, nfusun homojen olmamas ve bunun uzantsnda riskli ya da incinebilir gruplarn her trl hizmetlerden mahrum kalmas gibi sorunlar bu balk altnda ele alnabilmektedir. Bu durumdan dolay, kentsel alan ile krsal alann birletii banliyler, krsal ve kentsel alanlarn dezavantajlarn minimum seviyeye indirgemek iin tercih edilen meknlar olmulardr. Bylelikle, st orta snfta, orta ve st ya grubunda ve baskn etnik grupta yer alanlar, sahip olduklar bu avantajlar nedeni ile banliylerde yaamay tercih etmilerdir. Woods (2003: 135) kentleme srecinin genel olarak, kent nfusunun kentsel olmayan nfusa oranla daha hzl bir ekilde byyebilme kapasitesine dayandn ifade etmektedir. Bu durum ise kentsel alann krsal alana nazaran daha fazla g ald gereini gsterirken, kentsel alanda doum oranlarnn artmas ile lm oranlarnn azalmas eklinde ifade edilebilen doal byme olaslna daha fazla sahip olmas gerei ile yakndan ilikilidir. Kent ile kr arasndaki ayrmn temelinde ise nfusun fazlal ile tarm sektrnn balants yer almaktadr. Farkl bir deyile, kentsel alanda youn nfusa ek olarak tarmsal retim yerine sanayi ya da hizmet sektr n planda bulunmaktadr. Kentleme srecinde krsal alandan kentsel alana doru nfus hareketini kaldrabilecek kapasiteye sahip olmak bir dier nemli unsur olarak kabul edilebilmektedir. G eden nfusun ihtiyacn karlayabilecek yaam ve alma alanlarna ek olarak sosyal alanlara sahip olma kentleme srecinin istenilen ynde gereklemesine neden olmaktadr. Tersi durumda ise arpk, eksik ya da bozuk kentleme olarak kavramsallatrlabilen srecin ortaya kmas kanlmaz hale gelmektedir. Benzer ekilde Champion (2003: 136-139), 21. yy.n birinci kent yzyl olacan ileri srerken dnya nfusunun byk bir blmnn kentsel alanda yaamasn ve kiilerin yaamlarn etkileme gcne sahip olan nemli olay ve olgularn (kreselleme, ekonomik dnm, kltrel eitlenme, ekolojik deiim, politik hareketler, savalar gibi) arlkl olarak kentsel alanda deneyimlenmesini bu durumun arkasnda yer alan etmenler olarak sralamaktadr. Krsaldan kentsele doru bir deiim yaand srece, nfusun kentsel alandaki yerleim biimleri (gecekondulama ya da gettolama bu yerleim biimlerine rnek olarak verilebilir),

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

171

bu alanlardaki yaam kalitesi, ynetim ile ilgili tartmalar, sosyal bilimciler ve politika retici ile uygulayclar tarafndan ele alnmaya balanmtr. ada sanayilemi toplumlarda, nfus hareketleri arlkl olarak kentleme srecine iaret etmektedir. White (2003: 863-4), sz konusu toplumlarda gzlemlenen kentleme olgusunu drt dnem olarak ele almaktadr: 1. Klasik kentleme olarak ifade edilen ilk dnemde, Endstri Devrimi ile birlikte krsal alandan kentsel alana doru bir emek gcnn hareketi sz konusudur ve bu sre 20. yy.a kadar srmtr. 2. kinci aamada ise krsal alandaki nfus younluunun azalmas devam etmektedir ve bu azalta g olgusuna ek olarak nfusun doal artn ifade eden doum oranlarnda da d gzlenmektedir. 3. nc dnem ise kar-kentleme (counterurbanization) olarak kavramsallatrlmaktadr. lk defa 1970li yllarda Amerika Birleik Devletlerinde ortaya kan bu olgu daha sonra Avrupaya, Japonyaya ve Avustralyaya da yaylmtr. Kentlemenin kart (Mitchell, 2004: 17) olarak kabul edilen bu srecin en nemli zellikleri, g olgusu ve yerleme sistemlerinde gzlemlenen deiikliklerdir. Dier bir deyile, nfusun az olduu alanlardan fazla olan alanlara doru yaanan nfus hareketi kentleme olarak tanmlanrken nfusun fazla olduu yerleim alanlarndan az olduu alanlara doru gzlemlenen g hareketi de kar kentleme olarak ifade edilmektedir. Yerleim sistemlerindeki deiiklikten kastedilen durum ise kentsel alanlardaki kalabalk apartman benzeri meknlardan, mstakil evler gibi daha az nfusu ieren meknlara doru yaanan deiimdir. Kent merkezlerinde yaamn daha pahal olmas, su oranlarnn yksek olmas, kirliliin artmas bu hareketin ortaya kmasnda nemli etkenler arasndadr. 4. Kentleme olgusundaki son ve drdnc dnem ise nfus dalm olarak isimlendirilmektedir (White, 2003: 864). Kavram, 20. yy.n balangcnda zelikle ileri sanayilemenin ve yksek gelirin gzlendii toplumlardaki nfusun yeniden dalm srecine vurgu yapmaktadr. Sz konusu sre, aamada gereklemektedir: Nfusun byk bir blmnn kentsel alanda yaamas, kentsel alandaki nfus younluunun azalmas ve dzenli olmayan bir nfus hareketi. Yukarda ele alnan sreler iinde e zamanl olarak yaanlan bir dier aama ise yeniden kentletirme (reurbanization) olarak kabul edilebilir. Kar kentleme sreci ile birlikte, kent merkezindeki nfusun azalmas sorununa zm olarak, nfusun daha nceden yaadklar kentsel alanlara doru hareket etmesini salayacak politikalarn oluturulmas sreleri bu balk iinde yer almaktadr. Kent almalarndaki nemli kavramlardan bir dieri olan banliy (suburb) ve banliyleme (suburbanization), kr ile kent arasnda yer alan bir kavram olarak deerlendirilebilir. Bu nedenden dolay, zaman zaman kentsel, zaman zaman da krsal zelliklerin bu alanlarda gzlenmesi sz konusudur. Bununla birlikte, farkl tartmalarda kentlerin meknsal genilemesi, banliylerin ortadan kalkt, kent ve banliyleri iine alan metropol kentlerin ortaya kt ileri srlmektedir (Gottdiener ve Budd, 2005: 154). Banliy genel olarak, kentten daha az; krsal alandan daha fazla nfusa sahip olan yerleim alanlar eklinde tanmlanabilir. Gottdiener ve Budd (2005: 154), kent almalarnn erken dnemlerinde banliylerin kente baml konumda olduuna dair grlerin daha baskn olduunu ancak son zamanlarda bunun aksine banliylerin kendi kendine yeter hale geldiini ifade etmektedirler. Bylelikle yeni kentsel merkezlerin ortaya kmas sz konusudur.

172

Davran Bilimleri-I

Kent kavram ile ilgili sklkla kullanlan kavramlardan bir dieri de kentiliktir (urbanism) ve genel olarak, byk kentlerdeki yaam tarz yani kent kltr olarak ele alnmaktadr (Jones, 2003: 952; Gottdiener ve Budd, 2005: 186-7). Sz konusu kltrde belirgin olan zellikleri ise ar tketime dayal bir yaam tarz, politik, sosyal, ekonomik ve kltrel katlm ile bilgi youn ekonomi olarak snflamak mmkndr. Buna ek olarak Gottdiener ve Budd (2005: 186-7), kentsel alan ile kentsel alann uzants olarak kabul edilen banliyler (suburb) arasnda snrlarn giderek belirsiz hle geldiini belirtirken ayn zamanda ikisi arasndaki farkllklarn da belirli noktalarda varln devam ettirdiini ileri srmektedir. Sz konusu farkllklarn, daha nce de belirtildii gibi barnma ihtiyacn karlayan meskenlerde ve ulam biimlerinde daha da belirgin olduunu ifade eden yazarlar, bu listeye yabanc olanlara ve sapkn davranlara kar olan tutum ve davranlar da eklemektedirler. Dier bir deyile, kentsel alanlarda yabanclara ve sapkn davranlara, banliyler ve krsal alanlar ile kyaslandnda daha fazla tolerans sz konusudur. Bu durumun arkasnda kentsel nfusun, krsal alana oranla daha fazla olmasnn etkisi olduka fazladr. Krsal alandaki nfusun azl beraberinde sosyal kontrol mekanizmalarnn daha gl olarak faaliyet gstermesine neden olabilmektedir. Buna ek olarak kentsel alanlarda ise nfus younluunun fazla olmas, bu kontrol mekanizmalarnn etkisini azaltmaktadr. Erving Goffmannn ifadesi ile kentsel alanlarda sivil/uygar dikkatsizlik daha n plandadr denilebilir. Sivil/uygar dikkatsizlik, Goffmana gre, sivil/uygar duyarszlk ile kartrlmamaldr. lki, nfus fazlalndan kaynaklanan bir durum iken ikincisi, bireysel ve sosyal dzeydeki ahlaki tartmalar beraberinde getirmektedir. Yolda yrrken tanmadmz kiiler ile ilgilenmemek sivil/uygar dikkatsizlik olarak kabul edilebilirken sokakta grdmz ve o an yardma ihtiyac olan bir kiiye yardm etmeme ise sivil/uygar duyarszla rnek verilebilir. Sivil duyarszlk kavram, yabanclama kavram eklinde bu metin iinde daha nce risk toplumu ile ilgili ksa tartmada ele alnmtr. Nfus younluunun fazla olmas, ayn zamanda nfus eitliliinin ok olmasna da yol aabilmektedir. Kentsel alanlarda, etnik kken ve rk bakmndan farkllklara sahip ok sayda kii ya da grubu grmek mmkndr. Kentsel alanlardaki yabanclama problemi ile organik iliki iinde olan bir dier sorun ise kent almalarndaki ar kentleme (overurbanization) kavramn beraberinde getirmektedir. zellikle gelimekte olan lkelerde sklkla grlen bir sorun olarak karmza kmaktadr. Genel olarak ar nfus younluu ile balantl olan bu sorunda, kentin sahip olduu altyap ve eitim, salk ve istihdam gibi hizmet ve olanaklarn yetersiz kalmas sz konusudur. Gelimekte ya da azgelimi toplumlara zg olan bir dier ar kentleme rnei primate kentler (primate cities) olarak tanmlanmaktadr. Gottdiener ve Budd (2005: 105-6), bu kentin gzlemlendii lkelerde kentsel alanlarn ok az sayda olduunu ifade etmektedirler. Bu durumun arkasnda ise sz konusu lkelerin ekonomik az gelimilii ile balantl olarak, lke genelinde ekonomik kaynaklarn, gcn, refahn, sosyal kurum ve frsatlarn eit datlmamas yatmaktadr. Bahsi geen bu bileenler, zellikle sayca az olan kentsel alanlarda younlamaktadr. Bylece lider konumda olan yeni kentler ortaya kmaktadr. Taylandn Bankok, Endonezyann Jakarta kentleri bu kent tipine rnek olarak verilebilir. Sosyoekonomik seviye farkllklarnn net bir ekilde gzlemlendii bu kentlerde, st tabakada yer alanlarn yerleim alanlar ile gecekondularda, alminyum barnaklarda yaayan kiilerin oluturduu alanlar bir arada grmek mmkndr.

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

173

Trkiyedeki kentleme sorunlarndan rnekler veriniz.

SIRA SZDE

D NEL Sosyolojinin alt dallarndan ya da uzmanlk alanlarndan biri olankentMsosyolojisinin ortaya k, 19. yy.daki Endstri Devrimi ile birlikte Bat toplumlarnda gzlemlenen nfus younluu olgusu ve sorunu ile balantldr. Kendi iinde ok saS O R U yda teorik tartmalar barndran bu alma alan ile ilgili olarak Flanagan (2010: 370-373), iki balk altnda toplanabilecek yaklamlardan bahsetmektedir. Bunlar, DKKAT kltrel ve yapsal yaklamlardr. Yukarda grleri yer alan Tnniese ek olarak, Simmel ve Chicago Okulu kltrel yaklamlar bal iinde yer almaktadrlar. Bu bak asna gre kent, sosyal bir evre olarak tanmlanmaktaSIRA bu sosyal evreve SZDE nin yeni hissetme ve eylemde bulunma yollar yaratma kapasitesine sahip olduu SIRA SZDE kabul edilmektedir. Dier bir deyile kentsel alanda, nfus younluu ve heteroAMALARIMIZkonusu bu jenlii ile ilikili olarak ok sayda kltrel yaplanmalar grlr. Sz eitlilik, kiilere kendi yaam alanlarndan farkl ortamlar ile N E L M olana D karlama salamaktadr. 1960l yllardan itibaren ise bu bak as nemli eletiriler ile karK T A P karya kalmtr. Kentlerin metropolitan blgelere yaylmas, iletiim aralar neS O R U deni ile kent ve kr arasndaki snrn giderek kalkmas ve bunun sonucunda kent kltrnn krsal alanda da ortaya kmas sz konusu olmaya balamtr. 1960l E L E V KZ ve yllarn sonlarna doru ise bu gelimelere ek olarak, kentin TpolitikAYTO N ekonomik DK ynden incelenmesini nemseyen grler ortaya kmtr. Azgelimilik olgusu ve onun zengin ve fakir ekonomiler ile ilikisini ortaya koymaya alan bu bak SIRA SZDE as yapsal yaklam olarak tanmlanmaktadr. Tarihsel olarak bakldnda yeNTERNET rel ve ulus-devlet snrlar iinde gerekleen bu iliki, gnmzde kreselleme olgusu ile birlikte bu snr am bulunmaktadr. Kresel boyutta bir ekonomik poAMALARIMIZ litiin varlndan sz etmek mmkndr.

Kent Sosyolojisi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM

K T A P S O R U T E D E K ZAYTO N L VK SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

Kreselleme ile ilgili tartmalar iin Anthony Giddensn Sosyoloji isimliPkitabn okuK T A yabilirsiniz.

K T A P

Kltrel Yaklamlar

Chicago Okulu: Kent sosyolojisi iinde nemli yaklamlardan biri olan Chicago Okulunun temsilcileri arasnda Robert Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth ilk akla gelenlerdir. 1920-1940 yllar arasnda kent ile ilgili tartmalarda nemli grNTE NET lere sahip olan bu okulun zerinde zellikle durduu iki kavram Rbulunmaktadr: kentlilik ve ekolojik yaklam ya da kent ekolojisi. Kentlilik, kent toplumlarnn temel zelliklerini ifade eden bir kavram olarak kabul edilmektedir. Byklk, nfus younluu ve eitlilii bakmndan kentler krsal alanlardan farkllamaktadrlar. Buna ek olarak kentli yaam tarz, i blmn, yabanclar ile daha fazla sosyal etkileim iinde olmay, akrabalk ve arkadalk ilikilerinin greli olarak zayflamasn, arasal ilikilerin daha youn bir ekilde deneyimlenmesini iermektedir. Bu noktada burada ifade edilen deerlendirmelerin Simmel ve Tnniesin grleri ile paralellik gsterdiini ileri srmek mmkndr. Bununla birlikte, kentsel alann salad olumlu katklardan da bahsetmek gerekmektedir (Bruce ve Yearley, 2006: 310-311). Kentsel alanda anonimlik daha fazla zgrlk salamaktadr. Alt kltrlere kendilerini ifade etme konusunda daha fazla imknlar sunmaktadr. Tketimin daha yaygn bir ekilde kentsel alanda grlmesi, pazar yaratma asndan olumlu bir durum olarak deerlendirilebilirken tketim olgusunda bir ykselie neden olmas asndan eletirilebilmektedir.

TELEVZYON

Kent sosyolojisinde, kltrel ve yapsal olmak zere iki temel yaklamdan sz edilebilir.

TELEVZYON

NTERNET

174

Davran Bilimleri-I

Kentlilik ile ilgili tartmalarda ismi en ok geen kii Louis Wirthdir. Kentlerdeki gayri samimi ilikilere ynelik deerlendirmeleri bata olmak zere eitli alardan eletirilmektedir. Bu eletiriler, kentsel alanda da akrabalk ve arkadalk ilikilerinin krsal alana benzer ekilde olduunu ifade eden grlerden olumaktadr. Kentsel alanda da samimi ilikiler kurulabilmektedir. zellikle eski kentlerde, yeni kentlere oranla daha youn ilikilerin gzlemlenebildiini sylemek mmkndr. Chicago Okulu tarafndan gelitirilen bir dier kavram olan kent ekolojisi ise kentsel nfusun meknsal dalmn aklamada kullanlan bir kavram olarak kabul edilmektedir. Gruplar, kendilerine zg doal alanlarda ya da semtlerde otururlar. Bu seim rastlantsal bir durumdan ok, yerlerin gereksinimlerin karlanmasna frsat verme potansiyellerine gre yaplmaktadr. Su kaynaklarndan faydalanmak, tarm ile uraabilmek ya da ulamn kolayca salanabilmesini mmkn hale getirmek iin nehir kenarlarna ya da gvenlik gerekesi ile yksek kesimlere kentlerin kurulmas bu tr ihtiyalarn bir sonucudur. Bununla birlikte, kentin kurulmas son bir basamak olarak kabul edilmemektedir. Kent gruplar, ihtiyalar ynnde kendi iinde srekli olarak yeniden ekillenebilmektedir. Yeni mahalle ya da semtlerin kurulmas, eski ve yeni semtler arasnda nfus hareketliliinin yaanmas bu duruma rnek olarak verilebilir. Modern anlamda kentlerin ortaya kmas Endstri Devrimi ile e zamanl olmutur. Buna paralel olarak, kentlerde i yerleri hammadde salanmasn en kolay ve ucuz ekilde olaca yerlerde kurulmaktayd. Bunun uzantsnda ise yaam alanlar da bu i yerlerinin etrafnda kurulmaya balanmtr. Nfusun giderek artmas, i yerlerinin saylarnn giderek ykselmesi beraberinde rekabet olgusunu da getirmektedir. Arsa ve emlak fiyatlarnda art yaanmakta, i merkezlerine yakn yaam alanlar daha pahal, uzak yerler ise daha ucuz olmaya balamaktadr. Bu durum ise ekonomik zelliklerine gre nfusun meknsal olarak farkllamasna ve ayrmasna neden olmaktadr. Ulam yollarnn yaplmas ise mesafeleri ksaltmaktadr. Burada bahsedilen kentin, i ie gemi halkalardan olumu bir grnme sahip olduunu sylemek mmkndr. Merkez blge, heterojen bir nitelik gstermektedir. Dier bir ifade ile yksek gelirliler ile dk gelirlilere ait yaplar bir arada bulunabilmektedir. Bir sonraki halkada iilerin yerleim alanlar yer almaktadr. Daha sonraki blge ise, st sosyoekonomik seviyedeki kiilerin yaad banliyleri iermektedir. Sre iinde, meknlarn eskimesine paralel olarak, dk sosyoekonomik seviyedekiler eski yaplarda yaamaya balamakta ve st sosyo ekonomik seviyede yer alanlar ise, ehrin d eperlerine doru yeni yaam alanlar oluturmaktadrlar.

Yapsal Yaklamlar
David Harvey: Kent sosyolojisi ile ilgili tartmalarn nemli isimlerinden olan David Harvey ve Manuel Castells, kent olgusuna eletirel bakan ada dnrler arasnda yer almaktadr. Bu yazarlara gre kentlilik, bir toplumdaki ekonomik ve siyasal unsurlardan ayr bir olgu olarak ele alnmamaldr. Harvey, meknn yeniden yaplandrlmas kavram ile sanayi kapitalizmi ve kentlilik arasndaki ilikiyi ortaya koymaya almaktadr. Geleneksel toplumlardan farkl olarak kapitalist toplumlarda, kr ve kent arasndaki snrlar giderek bulanklamaktadr. Makineleme ile birlikte, krsal alandaki retim sreci de pazara ynelik olmaya balam ve bu durum ekonomik ve sosyal ilikilerde deiime neden olmutur. Flanagan (2010: 370-373), Harveyin retim ve datmn ayn sistemin farkl grnmleri olduunu bir kez daha ortaya koyduunu ifade etmektedir. Sz konusu

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

175

sistem kapitalizmdir. Harveye gre kentleme olgusu, aslnda retim, dolam, deiim ve tketim iin gerekli olan fiziksel altyapnn yaratlmas srecidir. Bu noktada yaratlm evre kavramn kullanmaktadr. Bu evre, sermayenin organizasyonu ve birikimi tarafndan retilmitir. Kent evresi kurulur, daha sonra yklr ve yeniden kurulur. Bu sreler, ekonomik olarak gl olanlarn isteklerine, hkmetin emlak ve arsa ile ilgili konularda kime yetki verdiine ya da kimden yetki aldna gre deiim gstermektedir ve temel hedef, retim sreci sonucunda art deerin daha fazla olmasn salamaktr. Manuel Castells: Castells, kltrel yaklamlar iinde yer alan Wirthin kentlilik ile ilgili deerlendirmelerinin kapitalizmin kltrel yorumu olarak ele alnmas gerektiini ifade etmektedir (Pickvance, 2006:189-192). Dier bir deyile, kentleme srecindeki ekonomi, politika gibi yapsal faktrleri dikkate almadan yaplan bir analizin gerekte kapitalist ideolojinin bir aracs olduunu belirtmektedir. Bu noktada kentleme ile tketim arasndaki balanty ortaya koymaya almaktadr. Kentsel alanda kolektif tketimin varl sz konusudur. Altyap hizmetleri, toplu tamaclk, bo zaman faaliyetlerinin hepsi bu noktada tketimin birer boyutu olarak deerlendirilmektedir. Alveri merkezlerini, Castellsin kolektif tketim kavramn dikkate alarak deerlendirin. SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT

Kentin fiziksel zellikleri pazar ve devletin ortak abalarnn birer sonulardr. Park alanlar, okullar, hastaneler, alveri ve i merkezleri, D N E L M gkdelenlerin tm DNELM ekonomi ile g olgusu arasndaki balanty ortaya koymaktadr. Bu iliki eitsizlik kavramn da beraberinde getirmektedir. Mallarn ve hizmetlerin tketimi sreS O R U S R U cine toplumun her kesimi eit derecede dhil olamamaktadrlar.OBununla birlikte Castells, kentin fiziksel yaplanmas konusunda bu dlanm gruplarn da etkili DKKAT olabildiini ifade etmekte ve bu grn desteklemek iin farklK rnekleri aktarD KAT maktadr. Kentsel sorunlar, barnma sorunlarnn giderilmesi, ekolojik dzeni tahSIRA SZDE rip eden projelere kar yaplan eylemleri, toplumsal hareketleri bu balk altnda SIRA SZDE deerlendirmektedir. Harvey ve Castellsin kentleri insanlar tarafndan yaratlm yapay evreler olarak kabul etmektedirler. Ticari ilikiler, teknoloji ve tketim arAMALARIMIZ tk yerel blgeleri de kapsam durumdadr. Kreselleme olgusu ile birlikte bu deAMALARIMIZ iim daha hzl bir ekilde hissedilmektedir.
T A P Kolektif Tketimin bir rnei olarak alveri merkezleri hakknda Kdaha kapsaml rnekler iin George Ritzerin Toplumun McDonaldlatrlmas isimli kitabn okuyabilirsiniz. K T A P

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON

Kent Sosyolojisinde Gncel Yaklamlar

TELEVZYON TELEVZYON

Biliim teknolojilerindeki gelimelerin kentsel alanlarn giderek nemini yitirmesine ve mekn olarak belirli bir yere konumlanm ehirlerin ortadan kalkmasna ne TERNET den olaca eklindeki grlerin 1990l yllardan itibaren kentN sosyolojisi ile ilgili NTERNET tartmalarda sklkla ele alnd Flanagan (2010: 370-373) tarafndan belirtilmitir. Bu teknolojik gelimelerin kent olgusu zerinde etkili olduunu ama bunun sanlandan daha farkl bir ekilde gerekletiini de ifade etmektedir. Biliim teknolojilerindeki geliim, kresel lekte yeni bir kent yapsnn ortaya kmasna neden olmutur. Castells tarafndan ileri srlen bu gre gre klasik kent, varln devam ettirmektedir. Bununla birlikte, kresel ekonomi ile paralel bir ekilde kresel kentler ortaya kmaktadr. Bu kentler, dnya zerinde belirli bir yerde bulunmak zorunda deildirler. Dier bir ifade ile dnya zerinde bulunan kentlerin ba-

NTERNET NTERNET

176

Davran Bilimleri-I

z paralar bu yeni kentin bileeni olarak kabul edilebilir. Bu deerlendirmede kullanlan temel kriter, kresel ekonomiyi ve kresel iliki alarn (network) ynetebilme kapasitesine sahip olup olmamadr.

Kent Bymesi Modelleri

Bu balk altnda drt temel model yer almaktadr. Bunlar; Merkezleri Bir Blgeler Teorisi, Sektr Model, ok ekirdekli Model ve evre Modelidir (Henslin, 2008: 610-612). 1. Merkezleri Bir Blgeler Modeli: Sosyolog Ernest Burgress tarafndan gelitirilen bu modelde kentin merkezden evreye doru yaylmas srecine vurgu yaplmaktadr. Birinci blge, merkez i alann oluturmaktadr. kinci blge ise dnm iinde olan ehir merkezini kapsamaktadr. Greli olarak yoksulluun yaand bir alandr bu blge. nc blge, dnm iinde olan ikinci blgeden kaan ama yine de daha pahal blgelere gitme gcne sahip olmayan iilerin yaadklar alan ifade etmektedir. Bu blgede yaayan iilerin i alanlarna gitmeleri greli olarak kolaydr. Drdnc blge, orta sosyoekonomik seviyede yer alanlarn tercih ettikleri, pahal ve refah dzeyi yksek olan alanlar iermektedir. Beinci blge ise sayfiye yeri olarak kullanlan banliy ya da uydu kentleri kapsamaktadr. Bu model ile ilgili olarak Burgress, gereklikte bu model ile birebir uyuabilen kentlerin olduka az olduunu ifade etmektedir. zellikle yaylmay engelleyen corafi etmenler (gl, da, deniz vb.) bu durumun temel etmenleridir.
ekil 7.1 Merkezleri Bir Blgeler Modeli

1: Merkezi 2: Dnm Blgesi 3: Mavi Yakallarn Yaad Blge 4: Orta Gelirlilerin Kald Blge 5: Sayfiye Blgesi

2. Sektr Model: Sosyolog Homer Hoyt tarafndan gelitirilen bu model, Burgressin i ie gemi daireler eklindeki kent modelini eletirmektedir. Bir blgenin homojen bir nitelik gstermeyeceini ileri sren Hoyt, iilerin evlerinin, pahal apartmanlarn da ayn blgede bulunabileceine dikkati ekmektedir. Buna ek olarak istila-baar emberi (invasion-succession cycle) kavram ile Hoyt, zellikle gmenlerin kentin lks yerlerini istila ettiklerini, belli bir sre sonra bu blgede yaayan st sosyoekonomik seviyedeki kiilerin buradan ayrldklarn ve bunun sonucunda da bu blgenin deerinin azaldn ifade etmektedir.

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

177
ekil 7.2

F
A: Merkezi B: Dnm Blgesi C: Alt Snfn Yerleim Yeri D: Orta Snfn Yerleim Yeri E: st Snfn Yerleim Yeri F: Sanayi Blgesi

Sektr Model

C D B

A B D

3. ok ekirdekli Model: Corafyac Chauncey Harris ve Edward Ullman tarafndan gelitirilen bu modelde, kent iinde birden fazla merkezin olduu gr savunulmaktadr. Kentin farkl blgelerinde farkl merkezler oluturulmutur. Otomobilcilerin birarada bulunmas, mobilyaclarn bir blgede toplanmas, yerleim alanlarnn bir blgede toplanmas gibi. Bununla birlikte bu alt blgelerin de kendi iinde de snflandrldn sylemek mmkndr. Yerleim blgelerinin sosyoekonomik kltrel farkllklar temelinde snflandrlmas bu duruma rnek olarak verilebilir.
ekil 7.3 1: Merkezi 2: Perakende ve Hafif retim 3: Alt Snf Yerleim Alan 4: Orta Snf Yerleim Alan 5: st Snf Yerleim Alan 6: Ar retim 7: evredeki Merkezi 8: Yerleim Banliys 9: Sanayi Banliys
3

ok ekirdekli Model

2 3

1 4 7 3 5

8 9

4. evre Modeli: Corafyac Chauncey Harris tarafndan gelitirilen bu model, otoyol yapmlarnn, kiilerin ve servislerin kent merkezinden d blgelere doru hareket etmesi zerindeki etkilerini incelemektedir. Buna ek olarak Harris, sanayi ve i parklar komplekslerinin olumasn da bu sre ile ilikilendirmeye almaktadr.

178
ekil 7.4 evre Modeli

Davran Bilimleri-I

2 3 5 2 1 1 5 2 1 1 2 3 8 9 7 4 2

2 3

6 5

10

1: ehir Merkezi 2: Banliy Yerleim Alanlar 3: ehir evresindeki Dairesel Otoyollar 4: izgisel Otoyollar 5: Alveri Merkezleri 6: Sanayi Blgesi 7: Ofis Park Alanlar 8: Hizmet Merkezi 9: Havaliman Kompleksi 10: Birletirilmi Elence ve Alveri Merkezi

Trkiyede Kentleme
Trkiyede kentleme sreci zerine yaplan bir deerlendirmede, krdan kente doru yaanan g olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat toplumlarnda Endstri Devrimi ile birlikte kitlesel bir nitelik kazanmaya balayan krsal alandan kentsel alana g olgusu, Bat d toplumlarda daha farkl bir seyir izlemitir. Sz konusu farklln arkasnda ise zellikle Endstri Devrimi deneyiminin olmamas yer almaktadr. Tarihsel olarak bakldnda, 1950li yllardan itibaren Trkiyede krsal alandan kentsel alanlara ve buna paralel olarak yurt dna doru kitlesel nfus hareketleri yaand ortaya kmaktadr. Bat ile ilikilerin daha youn olmaya balad, sanayilemenin hz kazand bir dnem olan 1950li yllar, Truman Doktrini ve Marshall yardmlar gibi uygulamalar da iermektedir. Kentsel alanlarda yeni i alanlarnn ortaya kmas, kitlesel nfus hareketlerine yol amtr. Krsal alandan kentsel alan doru olan bu hareketler, ksa, orta ve uzun dnemde kentsel ortamlarda farkl sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur. ncelikli olarak, sosyo ekonomik seviye bakmndan greli olan yeni nfus, kentlerin i merkezlerine yakn ve arazi olarak yaama pek de elverili olmayan yerlerde (dere yata, dik yama gibi) yaam ve daha sonralar da evresinde merkezden uzak alanlarda giderek genileyen halkalar eklinde yerlemeye devam etmitir (Erman, 2004: 2). Gecekondu olarak kavramsallatrlan bir ev modeli gelitirerek, arlkl olarak kamu arazilerine yasal olmayan ekillerde yerleen bu yeni nfus, ilerleyen yllarda pek ok politik karlara da malzeme olmu ve olmaya da devam etmektedir. lk g dalgasnda krsal alandan kentsel alana gelen bu yeni nfus, daha sonraki nfus hareketleri iin de nemli bir ilham kayna olarak kabul edilebilir. Kr ile organik ban koparmayan gecekondu blgesinde yaayan nfus, arlkl olarak kendi blgelerinden gelen yeni nfus hareketlerine de neden olmu ve mahalle dzeyinde yaplanmalar ortaya kmtr. Hemehrilik ann bu noktada etkisini burada yinelemek olduka anlaml olacaktr. Sre iinde arpk kentleme sorunu olarak da kabul edilebilen gecekondulama, merkezi ve yerel ynetim mekanizmalarn da harekete geirmi ve farkl altyap, eitim ve salk hizmetlerinin salanmas konusunda giriimlerde bulunulmasna neden olmutur. Bununla birlikte, gnmz-

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

179

de de gecekondu denilince yetersiz altyap, eitim ve salk hizmetleri ile politik haklar konusunda nemli tartmalar gncelliini korumaya devam etmektedir. Trkiyede gzlemlenen bu krdan kente doru olan nfus hareketleri, lke geneli ile karlatrldnda belirli kentlerde daha youn bir ekilde deneyimlenmitir. Dier bir deyile stanbul bata olmak zere zmir, Bursa, Ankara, Antalya, Mersin, Diyarbakr illerine ynelik youn bir nfus hareketi sz konusudur ve bu durum, yukarda bahsi geen sorunlarn daha iddetli bir ekilde bu kentlerde ortaya kmasna neden olmutur. Krsal alandan kentsel alana yaanan bu g olgusunun arkasnda ncelikli olarak ekonomik unsurlar etkili olmu iken daha sonralar, zellikle Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerindeki gvenlik ile ilgili sorunlar, burada yaayan nfusun, yakn ve uzak evrelerde yer alan kentlere hareket etmesine neden olmutur. Kimi zaman bu gler, kitlesel zelikler gstermi ve bunun sonucunda asl yerleim alanlarndan ayrlmak zorunda kalan nfus arlkl olarak bu alanlar ile organik balarn koparmak zorunda kalmtr. Farkl bir ifade ile, daha nceki dnemlerSIRA SZDE de yaanan glerde, krsal alanda ailenin baz yeleri kalmaya devam etmi ve bu durum, g eden ile kalan arasndaki ilikinin devamlln salamada bir koul olmutur; anne ve babann ya da akrabalarn bir ksmnn krsal alanda yaamaya DNELM devam etmesi, bulgur, ya gibi farkl gda maddelerinin kyden temin edilmesi gibi durumlar bu organik baa rnek olarak verilebilir. Oysa gvenlik nedeni ile yaS O farkl anan bu nfus hareketi ounlukla, kalc bir ekilde tm ailenin R U bir yaam blgesine gitmesine yol amtr. Krdan kente doru yaanan g, makro lekte skntlar ierirK iken mikro seDK AT viyede de sorunlara neden olmutur. lk dnem g edenler arasnda kltr ve mekan farkllndan kaynaklanan bireysel dzeyde hissedilen sorunlar, daha sonSIRA SZDE raki kuaklarda etkisini yitirmeye balamtr. Buna ek olarak gvenlik nedeni ile g etmek durmunda kalan nfus zelinde ise yukarda bahsedilen organik balarn yokluu ve ge neden olayn ykc etkisi ile psikolojikAMALARIMIZ boyutta gzlemlenen sorunlarn iddeti olduka byktr. Zorunlu g ile ilgli olarak Zuhal Yonca Odaban Zorunlu G MaduruAKadnlar isimli K T P almasn okuyabilirsiniz. Erman (2004: 3), gecekondu blgelerinde yaayan nfusaTdairVoluturulan kurELE ZYON gular drt dnem iinde almann mmkn olduunu ifade etmektedir. lk olarak, 1950li ve 1960l yllarda kyl gecekondulu, 1970li yllarda smrlen gecekondulu ve 1980li ve 1990l yllarda da kent yoksulu gecekondulu, 1990l ylNTERNET lardan sonra ise sakncal gecekondulu olarak varolu kavramsallatrmalar ortaya kmtr. Tm bu snflamalarn znde tekiletirme sreci yer almaktadr (Erman, 2004: 16). evresel etmenler olarak da kabul edilebilen afetlerin meydana gelmesi, baraj gibi teknik projelerden kaynaklanan zorunlu yer deitirme durumlar da krsal alandan baka bir krsal alana ya da kentsel alanlara doru g hareketlerine rnek olarak verilebilir. Trkiyede ve farkl corafyalarda gzlemlenebilen bu olgu, yukarda bahsedilen g olgularnda deneyimlenen bireysel ve toplumsal dzeydeki sorunlara benzer skntlarn olumasna neden olmaktadr. tekiletirme ve damgalama ile ilgili olarak evrenizden rnekler veriniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

180

Davran Bilimleri-I

zet
A M A

Deime olgusu ile ilgili sosyolojik tartmalar zetlemek. Deime olgusu, sosyoloji de dhil olmak zere sosyal bilimlerin hemen hemen hepsinde ortak olan bir kavramdr. Toplumsal deimenin gereklemesinde etkili olan faktrleri iki balk altnda toplamak mmkndr: topluluk ya da topluma zg olan isel etmenler (endogenous) ve dsal etmenler (exogenous). sel etmenler, altyapsal unsurlar, onlarn topluluk ya da toplum yeleri arasndaki dalm ve yelerin bu kaynak ve hizmetlere ulaabilmesini iermektedir. Topluluk ya da toplum kendi iinde homojen bir nitelik gstermeyebilir. Farkl ekillerde yelerin gruplandrlmas ya da kategoriletirilmesi sz konusu olabilmektedir. Bu snflandrmalarda etkili olan unsurlar arasnda ise toplumsal snf, toplumsal cinsiyet, etnisite ve rk farkllklar, corafi ve iklimsel farkllklar ve yaa dayanan gruplamalar yer alabilmektedir. Bu etmenlerin tm genel olarak topluluk ya da toplum iindeki uyumun ya da atmann ve dolaysyla toplumsal deimenin itici gleri arasnda kabul edilebilir. Dsal etmenler ise, insan gcnn kontrol edebilirliinin dndaki yer alan etmenleri iermektedir. Doal afetler, teknolojinin beklenmedik sonular (gizli /bozuk ilev) bu balk altnda deerlendirilebilir. Bununla birlikte, sosyal deime srecindeki tm yapsal etmenler u ekilde sralanabilir: demografi, teknoloji, kltr, politika, ekonomi ve eitim. Nfus ve deime arasndaki ilikileri aklamak ve nfus sorunlarn zetlemek. Demografi, dier bir deyile nfus bilimi, nfusun bykl, dalm, ya, toplumsal cinsiyet, etnik kken, refah bakmndan yaps, doum, lm oranlar, g ve gelecek eilimlerini aratrmaktadr. Bu aratrmalar yapma biimine bal olarak iki eit demografinin varlndan bahsetmek mmkndr: formel ve sosyal demografi. Formel demografi, nfusun matematiksel yn ile ilgilenmekte ve istatistiksel analizler yapmaktadr. Nfus ile ilgili sorunlar denilince ele alnmas gereken kavramlardan bir tanesi eitsizlik (inequality) tir. Sosyolojik olarak eitsizlikleri drt balk altnda ele almak mmkn iken (sosyal snf, toplumsal cinsiyet, rk ve etnik kken,

ya temelli ayrmclk), kreselleme olgusu ile kresel lekte eitsizlikleri ifade eden kresel tabakalama (Henslin, 2008:234) kavramn da bu listeye eklemek mmkndr. Eitsizlik ile sklkla ele alnan bir dier kavram olan incinebilirlik (vulnerability) de nfusun tmnn eit bir ekilde ulaamamas sonucunda ortaya kmaktadr. Eitim, salk, politik, kltrel ve sosyal alan iindeki kaynak dalmnn eitsiz bir gereklemesi, incinebilirlii yksek olan gruplarn ya da farkl bir ifade ile risk gruplarnn olumasna neden olmaktadr. Kent, nfus ve deime arasndaki ilikileri aklamak. Kentleme, geni nfus kitlelerinin krsal alandan kentsel alana doru hareket etmesi eklinde tanmlanabilmektedir. Burada sz konusu olan hareketlilik, nfusun komposizyonunda da deiimi beraberinde getirmektedir. Nfusun corafi mekn bakmndan hareketlilik iinde olmas g olgusunu beraberinde getirmektedir. Ekonomik, sosyal ve politik frsatlar ya da kstlklar, afetler, sava gibi eitli etmenler bu nfus hareketlerinin ortaya kmasnda etkili olan faktrler arasndadr. Ulus-devlet snrlar iinde ya da bu snrlar aan bu hareket, hem g edenin ait olduu topluluk ya da toplumda hem de g ettii topluluk ya da toplumun kltrnde deiiklie neden olabilmektedir. g ve d g eklinde yaplan bir ayrm, g olgusunda kabul grm bir snflamadr. Ulus-devlet snrlar iinde olan nfus hareketlilii i g olarak kavramsallatrlrken, dieri d g olarak tanmlanmaktadr. g olgusu, arlkl olarak krsal alandan kentsel alana doru bir hareketi temsil etmektedir. Benzer ekilde d g olgusunun da genel olarak, azgelimi ya da gelimekte olan toplumlardan gelimi toplumlara doru bir ynelim iinde olduunu sylemek mmkndr. Kent, kentleme sreci ve ilgili kavramlar tanmlamak. Kentleme sreci ile birlikte sklkla ele alnan kavramlar arasnda ilk sralarda yer alan kentlilik, ar kentleme, yeniden kentleme, kar kentleme, banliyleme birbirleri ile yakn iliki iinde olan olgular olarak karmza kmaktadr.

AM A

A M A

A M A

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

181

Kent, kentlilik ve kentleme kavramlar, sosyolojinin erken dnemlerinden itibaren temel ilgi alanlarndan birini oluturmaktadr. Kent, sanayi toplumuna ya da modern topluma zg bir olgu deildir. Gebe hayattan yerleik hayata gei ile birlikte kentin ilk rnekleri ortaya kmaya balamtr. Kent tanmlamalarnda sklkla kullanlan kriterler arasnda nfus ilk sralarda yer almaktadr. Bu noktada kenti ok sayda insann kalc olarak iskn ettikleri ve kendi yiyeceklerini kendilerinin retmedii yer olarak tanmlamak mmkndr. Bu noktada Durkheimin mekanik dayanmadan organik dayanmaya doru gei tartmalarn hatrlamak anlaml olacaktr. Her ne kadar kent sadece modern toplum ile snrl bir olgu olmasa da, kentleme iin bunu sylemek olduka gtr. Kentleme, kentlere g eden geni lekteki nfusu ve bu kentlerin toplumun geneli zerindeki etkisini ieren bir sre olarak tanmlanmaktadr. Endstri Devrimi, bu etkileri salama potansiyeli bakmndan kentleme srecinin ortaya kndaki en nemli faktr olarak kabul edilmektedir. Kentleme ile ilgili farkl tanmlar yaplmaktadr.
AM A

1960l yllarn sonlarna doru ise bu gelimelere ek olarak, kentin politik ve ekonomik ynden incelenmesini nemseyen grler ortaya kmtr. Azgelimilik olgusu ve onun zengin ve fakir ekonomiler ile ilikisini ortaya koymaya alan bu bak as yapsal yaklam olarak tanmlanmaktadr. Tarihsel olarak bakldnda yerel ve ulus-devlet snrlar iinde gerekleen bu iliki, gnmzde kreselleme olgusu ile birlikte bu snr am bulunmaktadr. Kresel boyutta bir ekonomik politiin varlndan sz etmek mmkndr.
A M A

Kent sosyolojisindeki tartmalar deerlendirmek. Sosyolojinin alt dallarndan ya da uzmanlk alanlarndan birisi olan kent sosyolojisinin ortaya k, 19. yy.daki Endstri Devrimi ile birlikte Bat toplumlarnda gzlemlenen nfus younluu olgusu ve sorunu ile balantldr. Kendi iinde ok sayda teorik tartmalar barndran bu alma alan ile ilgili olarak Flanagan (2010: 370373), iki balk altnda toplanabilecek yaklamlardan bahsetmektedir. Bunlar: kltrel ve yapsal yaklamlardr. Tnniese ek olarak, Simmel ve Chicago Okulu kltrel yaklamlar bal iinde yer almaktadrlar. Bu bak asna gre kent, sosyal bir evre olarak tanmlanmakta ve bu sosyal evrenin yeni hissetme ve eylemde bulunma yollar yaratma kapasitesine sahip olduu kabul edilmektedir. Dier bir deyile, kentsel alanda, nfus younluu ve heterojenlii ile ilikili olarak, ok sayda kltrel yaplanmalar sz konusudur. Sz konusu bu eitlilik, kiilere kendi yaam alanlarndan farkl ortamlar ile karlama olana salamaktadr. 1960l yllardan itibaren ise bu bak as nemli eletiriler ile kar karya kalmtr. Kentlerin metropolitan blgelere yaylmas, iletiim aralar nedeni ile kent ve kr arasndaki snrn giderek kalkmas ve bunun sonucunda kent kltrnn krsal alanda da ortaya kmas sz konusu olmaya balamtr.

Trkiyede kentleme sreci ile ilgili tartmalar zetlemek. Trkiyede kentleme sreci zerine yaplan bir deerlendirmede, krdan kente doru yaanan g olgusunu da ele almak gerekmektedir. Bat toplumlarnda Endstri Devrimi ile birlikte kitlesel bir nitelik kazanmaya balayan krsal alandan kentsel alana g olgusu, Bat d toplumlarda daha farkl bir seyir izlemitir. Sz konusu farklln arkasnda ise zellikle Endstri Devrimi deneyiminin olmamas yer almaktadr. Tarihsel olarak bakldnda, 1950li yllardan itibaren, Trkiyede krsal alandan kentsel alanlara ve buna paralel olarak yurtdna doru kitlesel nfus hareketleri yaand ortaya kmaktadr. Bat ile ilikilerin daha youn olmaya balad, sanayilemenin hz kazand bir dnem olan 1950li yllar, Truman Doktrini ve Marshall yardmlar gibi uygulamalar da iermektedir. Kentsel alanlarda yeni i alanlarnn ortaya kmas, kitlesel nfus hareketlerine yol amtr. Krsal alandan kentsel alan doru olan bu hareketler, ksa, orta ve uzun dnemde kentsel ortamlarda farkl sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur. ncelikli olarak, sosyo ekonomik seviye bakmndan greli olan yeni nfus, kentlerin i merkezlerine yakn ve arazi olarak yaama pek de elverili olmayan yerlerde (dere yata, dik yama gibi) yaam ve daha sonralar da evresinde merkezden uzak alanlarda giderek genileyen halkalar eklinde yerlemeye devam etmitir (Erman, 2004:2). Gecekondu olarak kavramsallatrlan bir ev modeli gelitirerek, arlkl olarak kamu arazilerine yasal olmayan ekillerde yerleen bu yeni nfus, ilerleyen yllarda pek ok politik karlara da malzeme olmu ve olmaya da devam etmektedir.

182

Davran Bilimleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sosyal deime olgusu zerinde etkili olan unsurlardan biri deildir? a. Kltrel b. Fiziksel c. Siyasal d. Nfus e. Fizyolojik 2. Aadaki snflamalardan hangisi demografi alannn alt balklardan biri deildir? a. Formel b. Sosyal c. Tarihsel d. Toplumsal e. evresel 3. Aadakilerden hangisi nfusun deiiminde etkili olan faktrlerden biri deildir? a. G alma b. G verme c. Doum d. lm e. Gelir seviyesi 4. Aadakilerden hangisi g olgusunun ortaya kmasnda etkili olan etmenleri ifade etmektedir? a. g- d g b. G alma-g verme c. tici gler-ekici gler d. Ulusal g-Uluslararas g e. Yatay hareketlilik-dikey hareketlilik 5. Aadakilerden hangisi kentsel alandan krsal alana doru hareketi ieren sreci tanmlamaktadr? a. Kar kentleme b. Yeniden kentletirme c. Ar kentleme d. Kentilik e. Primate kentler 6. Aadaki kavramlardan hangisi kentsel alanlardaki nfus younluunun fazla olmas sorununu tanmlamada kullanlmaktadr? a. Kar kentleme b. Yeniden kentletirme c. Ar kentleme d. Kentilik e. Primate kentler 7. Aadakilerden hangisi kent kltr kavram ile e anlamldr? a. Kar kentleme b. Yeniden kentletirme c. Ar kentleme d. Kentilik e. Primate kentler 8. Aada yer alan dnrlerden hangisi Chicago Okulunun temsilcileri arasnda yer almaktadr? a. Talcott Parsons b. Louis Wirth c. Manuel Castells d. David Harvey e. Immanuel Wallerstein 9. Aadakilerden hangisi kent sosyolojisinin yapsalc yaklam benimseyen isimler arasnda yer almaktadr? a. David Harvey b. Robert Park c. Louis Wirth d. Talcott Parsons e. Michael Burawoy 10. Kresel kent kavram aadaki kuramclardan hangisi tarafndan ortaya atlmtr? a. David Harvey b. Robert Park c. Manuel Castells d. Michael Burawoy e. Talcott Parsons

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

183

Yaamn inden
Erzurumda Hes Protestosu Erzurumun Tortum ilesinde yapm srdrlen Hidroelektrik Santrali (HES) inaatn protesto etmek amacyla yre sakinlerince oturma eylemi yapld. Tortum ilesine bal Baba beldesinde bir araya gelen yaklak bin kii, eski ta oca mevkisinde, HES inaatnda alan i makinesinin nn keserek burada oturma eylemi yapt. Yre sakinleri HESin kendilerini madur edeceini ileri srerek taleplerinin karlanmas halinde almalara izin vereceklerini belirtti. Eylemin gerekletirildii alana gelen avukat Ercment enol, gazetecilere yapt aklamada, HES almalarna kimsenin kar olmadn, belde halknn kanuni yollarla haklarn aradklarn ve hukuki erevenin dna klmadn syledi. enol, mvekkili olduu belde halknn sorunlarn dinlemek ve destek vermek iin Erzurum Barosu avukatlarndan Mustafa Karaca, Melih ahin ve Muhammet Tetikinin de blgeye gelerek incelemelerde bulunduklarn bildirdi. HESe kar yaplan protestolara katlan 17 yandaki Leyla Yalnkaya hakknda mahkemenin verdii karara da deinen enol, gerekli itirazlar yaptklarn, verilen kararn bozulacana inandklarn kaydetti. enol, Mahkeme tarafndan HES protestolarnn yapld alanlara girme yasa getirilen kzmza verilen cezann hukukta yeri yok. Bu kararn dzeltilmesi iin gerekli bavurumuzu yaptk. Kararn yeniden gzden geirilerek, dzeltileceine inanyorum diye konutu. Yaklak bine yakn belde halknn dzenledii oturma eyleminde A muhabirine konuan efika Tuta (70) da, HESin yaplmasna kar olmadklarn, maduriyetlerinin giderilmesi halinde almalara izin vereceklerini ifade etti. Tuta, arazilerini sulayamamalar halinde kuruyacan anmsatarak, Bizim maduriyetimiz giderilsin, baka bir ey istemiyoruz. Yakacaksa bizi babakanmz yaksn. Ona gveniyoruz. Bizim maduriyetimizi duysun. Bizi susuz brakmasn dedi. Oturma eylemi yapanlardan 64 yandaki Nilgn Ay da, btn umutlarnn arazileri olduunu, yln belirli aylarnda su ihtiyalarnn karlanmas halinde almalara izin vereceklerini belirtti. Bizim gidecek baka bir yerimiz yok. Devletimize kar deiliz. Biz sadece hakkmz olan bir ey istiyoruz. Bu su ortaktr. Kimsenin hakk yok. Bizlere sormadan buralar sattlar. Eer sulama suyu problemimiz zlmezse almalara kimse balayamaz eklinde konutu. Doduu topraklarn susuz kalmasn istemediini ifade eden Canip Can da (76), sabah 07.00de balattklar eylem nedeniyle a olduklarn anmsatarak, Burada HES orucu tutuyoruz. Maduriyetimiz giderilinceye kadar da eylemlere devam edeceiz dedi. HES almalarn protesto etmek zere toplanan belde halkna destek vermek iin eylemin yapld alana gelen Baba Belde Belediye Bakan Karabey Erolu da, yaz mevsiminde ba ve bahelerin sulanmas iin 4 aylk bir zamana ihtiyalarnn olduunu syledi. Eylem yapan belde halkyla da gren Erolu, yaptklar telefon grmelerinde projeyi stlenen firmadan 5 gn sre istediklerini kaydederek, yle konutu: le kaymakammzla grtk. Projeyi stlenen firmayla yaplan grmelerde 5 gn almalar durduklarn ifade ettiler. Biz de bu sre ierisinde tekrar grmelerimizi srdrerek, Hdk Deresinin yaz mevsiminde 4 ay akmasn salayacaz. Aksi takdirde bizlere 4 ay ba ve bahelerimizi sulama iin su verilmeyecei taahht edilmezse bu eylemler devam eder. Halkn maduriyeti giderilmedike kimse almalara izin vermez. Erolunun konumasnn ardndan yre sakinleri olaysz dald. Kaynak: http://www.haberler.com/erzurum-da-hesprotestosu-2994522-haberi/ (eriim tarihi: 19 Aralk 2011)

Okuma Paras
Yava kent Sakin kent ya da yava kent olarak Trkeletirilen Cittaslow kavram, kreselleme ile birlikte giderek standartlaan ya da tektipleen kent olgusunu eletirel bir ekilde ele almaktadr. Ortaya k itibari ile ele alnd takdirde bu kavramn, sosyal hayatn pek ok alannda da karlk bulduunu sylemek mmkndr. talyada 1986 ylnda fast food zincirlerinden birisinin almasna kar gerekleen eylem, yava hareketinin ilk rnei olmutur. Yerel kltrn korunmas anlayna dayanan bu kar k, giderek daha fazla taraftar bulmutur. Yava okuma, yava sanat, yava ebeveynlik zerine yaplan tartma ve uygulamalar da bu hareket ile birlikte ortaya kan dier alanlar arasnda yer almaktadrlar. Bir kentin yava kent olarak kabul edilmesi iin belirli kriterler bulunmaktadr. evre, altyap, teknoloji, misafirperverlik, farkndalk ve yava yemek projelerine destek bu kriterler arasnda yer almaktadr (Cittaslow Trkiye, 2012:1). Genel olarak, evreye duyarl, yerel un-

184

Davran Bilimleri-I

Sra Sizde Yant Anahtar

surlara nem verme, evre dostu teknolojiler, yerel ekonomi ve retimin desteklenmesi, evreye, insana ve kltre kar duyarl ve bilinli olma prensiplerinin bu kavram ve hareketin temel k noktas olduunu sylemek mmkndr. Yava kent hareketi, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de yansmalar bulmu ve drt yerleim yeri, yava kent olarak kabul edilmitir: Akyaka (Mula), Gkeada, Seferihisar (zmir), Yenipazar (Aydn) ve Tarakl (Sakarya) uluslararas bir rgtlenme olan bu hareket tarafndan ileri srlen kriterleri yerine getirerek bu ismi alm bulunmaktadr. Kaynak: Cittaslow Trkiye (2012) Cittaslow Nedir?, eriim tarihi 29.03.2012, http://www.cittaslowturkiye.org/?page_id=512 Sra Sizde 1 On yl ncesi ile bugn karlatrdmzda, yakn ve uzak fiziksel ve sosyal evrelerimizde ok sayda deiimler yaanm olabilmektedir. Sz gelimi, farkl bir yerleim blgesine tanm olabilirsiniz. Medeni durumunuzda bir deiim yaanm olabilir. yaantnzda bir farkllama sz konusu olabilir. Sra Sizde 2 2011 yl sonlarnda Van limizde meydana gelen deprem, kentin statkosunda deiimlerin ortaya kmasna neden olmutur. Sosyal, ekonomik, kltrel ve politik hayatta bu deiimler gzlenmitir. Buna ek olarak, son on ylda kresel lekte de byk deiimler yaanmtr. Afganistan ve Irakta oluan dnmler, Arap Bahar srecinde yaanan farkllamalar bu duruma rnek olarak verilebilir. Sra Sizde 3 Trkiyede 1950li ve 1960l yllarda ortaya kan i ve d g olgularnda zellikle ekonomik unsurlar ekici g olarak karmza kmaktadr. Krsal alandaki ekonomik yetersizlikler nedeni ile kentsel alanlara ve farkl lkelere doru bir nfus hareketi sz konusu olmutur. Buna ek olarak bahsi geen bu ekonomik unsurlar ayn zamanda ekici gler olarak da kabul etmek mmkndr. evresel deimeler (deprem, sel, toprak kaymas, topran verimsizlemesi, barajlarn yaplmas gibi) ve gvenlik nedeni ile yaplan glerde de sz konusu deiimler (evresel deimeler ve gvenlik gereksinimi) itici g olarak ele alnabilir. Sra Sizde 4 Krsal alandan kentsel alana doru yaanan i g olgusunda, kentsel alanlarn hazr olmamas nedeni ile nemli skntlar sz konusu olmaktadr. Bu skntlarn banda altyap ve hizmet yetersizlikleri ilk sralarda yer almaktadr. Buna ek olarak, kentlerin tmne doru greli olarak dengeli bir nfus hareketinin olmamas, baz kentlerde ar bir nfus younluuna neden olmakta ve bu durum da bahsi geen sorunlarn iddetinin artmasna yol amaktadr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. e 3. e 4. c 5. a 6. c 7. d 8. b 9. a 10. c Yantnz yanl ise Toplumsal Deime Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nfus ve Demografi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nfus ve Demografi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nfus ve Demografi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent, Kentleme ve Kent Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent, Kentleme ve Kent Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent, Kentleme ve Kent Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent, Kentleme ve Kent Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent, Kentleme ve Kent Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kent, Kentleme ve Kent Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz.

7. nite - Toplumsal Deime Srecinde Kentleme ve Nfus

185

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 5 Kentleme sreci eletirel bir bak as ile ele alndnda Castells tarafndan ileri srlen kolektif tketiminin gerekletii alanlardan bir tanesinin de alveri merkezleri olduunu sylemek yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Farkl alanlardaki maddi ihtiyalarn (giyim, gda, ev yapm malzemeleri gibi) karlanmas konusunda salad imknlara ek olarak, bo zaman etkinliklerini (alveri yapmak, sinemaya gitmek, kafelerde vakit geirmek gibi) iermesi de bu tketimin gereklemesinde nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Sra Sizde 6 tekiletirme sreci, sosyolojik olarak bizden olmayanlara ynelik gerekletirilen bir damgalama, ayrmclk ve dlama sreci olarak karmza kmaktadr. Farkl etnik kkenlere sahip olan kii ya da gruplara, farkl yalarda olanlara, kadnlara kar byle bir algnn yakn evremizde olmas olduka yksek bir olaslktr. Bruce, S. ve Yaerley, S. (2006). The Sage Dictionary of Sociology, London: SAGE. Caldwell, J. C. (2003). Demography, History of, i. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. Gottdiener, M. ve Budd, L. (2005). Key Concepts in Urban Studies, London: Sage. Champion, T. (2003). Cities, Future of, i. Encyclopedia of Population (Der. P. Demeny ve G. Mcnicoll), New York: Macmillan. Erman, T. (2004). Gecekondu almalarnda teki Olarak Gecekondulu Kurgular, European Journal of Turkish Studies, http://www.ejts.org/document85.html Flanagan, W. G. (2010). Urban Sociology: Images and Structure, New York: Rowman & Littlefield. Giddens, A. (2008). Sosyoloji, stanbul: Krmz. Henslin, J. M. (2008). Sociology: A Down to Earth Approach, NewYork: Pearson. Hoffman, J. (2006). Social Change, i. The Cambridge Dictionary of Sociology (Ed. B. Turner), New York: Cambridge. Jones, G.W. (2003). Urbanization, i. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. Mitchell, C. J. A. (2004). Making Sense of Counterurbanization, Journal of Rural Studies, 20: 15-34. Odaba, Z. Y. (2007). Zorunlu G Maduru Kadnlar, i. Yeni Toplumsal Travmalar, (Ed. A. Kasapolu), Ankara: Referans. Odaba, Z. Y. (2010). Srdrlebilir Afet Ynetimi ve Kadn, Ankara: Ankara niversitesi. Pickvance, C. (2006). Urbanism, i. Sociology The Key Concepts, ( Ed. J. Scott), London: Routledge. Ritzer, G. (1998) Toplumun McDonaldlatrlmas, stanbul: Ayrnt. Sztompka, P. (2006). Change and Development, i. Sociology The Key Concepts, (Ed. J. Scott), London: Routledge. White, M. J. (2003). Rural-Urban Balance i. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan. Woods, R. (2003). Cities, i. Encyclopedia of Population (P. Demeny ve G. Mcnicoll Der.), New York: Macmillan.

8
Amalarmz

DAVRANI BLMLER-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sapkn davranlar tanmlayabilecek, Suu tanmlayabilecek, Suu aklayan kuramlar zetleyebilecek, Su trlerini sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sapkn Davran Su Kriminoloji Biyolojik ve Psikolojik Kuramlar Fonksiyonalist Kuramlar Etkileimci Kuramlar Kontrol Kuramlar atma Kuram Krk Camlar Kuram Sosyal renme Kuramlar

indekiler
SAPKIN DAVRANI VE SU SUU AIKLAYAN KURAMLAR SU TRLER

Davran Bilimleri-I

Su ve Sapkn Davranlar

Su ve Sapkn Davranlar
SAPKIN DAVRANI VE SU
Su, sapkn davran, iddet ve toplumsal kontrol sosyolojinin temel konular arasnda yer alr. Bu blmde ncelikle sapkn davran ve su kavramlar ele alnacak, daha sonra suu aklayan kuramlar incelenecektir. zleyen ksmda ise su trlerine deinilecektir.

Sapkn Davran
Gnlk gazete sayfalarnda ya da bltenlerde yer alan haberleri incelediimizde bunlarn byk bir ksmnn toplumsal dzene aykr davranlardan olutuunu fark ederiz. Trafikte hatal sollama ya da ar hz nedeniyle meydana gelen maddi hasarl veya lml kazalar, yaralamalar, cinayetler, yolsuzluklar, hrszlk, iddet olaylar ve daha birok benzeri durum toplum dzenini bozan birer sapkn davran rneidir. Toplumsal dzen, duraanlk ve btnlemenin uyumuna yardm ederken dzensizlik ve kt btnleme, su ve sapmaya yardm eder (Gnen li, 2003: 502). Toplumsal dzen, bu dzeni yrten toplumsal kontrol mekanizmalar yoluyla salanmaktadr. Toplumsal kontrol, toplumsallama srecinde renilir ve zamanla iselletirilir. Toplumsallama srecinde uyum salayc davranlar pekitirilir ve dllendirilirken uyumsuz davranlar cezalandrlr. Bunlar da resm ve gayri resm biimde oluur (zkalp, 2011: 373). Toplum dzenini salayan birtakm yasalar, kurallar, ynetmelikler, treler ve gelenekler bulunmaktadr. Sapkn davran, bir topluluk ya da toplumda nemli sayda insan tarafndan kabul edilen belirli bir normlar kmesine uyum gstermeme olarak tanmlanabilir. Bu norm ihllleri trafikte hz limitinin zerinde araba kullanmaktan, hrszla ve cinayete kadar eitlenebilmektedir. Sapknlk kavram hem birey hem de gruplarn etkinlikleri iin geerlidir. Buna rnek olarak, Britanyadaki dinsel bir grup olan Hare Krina tarikat rnek verilebilir. Yollarda dans ederek ilahi syleyen, vejetaryan kafeler ileten ve etraftaki insanlara kendi inanlarna dair yazlar datan Hare Krina yeleri Hindistandan Batya geldiklerinde daha ok uyuturucu bamls genlere yneliyordu. Bu grubun yeleri sapkn bir alt kltr temsil ederler. Bugn ise saylar azalmakla birlikte toplumun genelinde varlklarn srdrmektedirler (Giddens, 2008: 842).
Toplumun byk bir ounluunca benimsenen normlara kar gelme, uyumsuz davranma sapkn davran olarak tanmlanabilir.

188

Davran Bilimleri-I

Sapknlk kavram su kavramndan daha genitir, bir baka deyile her su bir tr sapkn davrantr fakat her sapkn davran bir su olmayabilir.

Sapkn davran ok geni bir alan kapsar ve toplumdan topluma da deiir. Bir toplumun sapkn davran olarak niteledii bir davran bir baka toplumda normal olarak deerlendirilebilir (Bozkurt, 2004: 173). rnein bir toplumda kadnn araba kullanmas bir su olarak kabul edilip trafie kan src kadnlar cezalandrlrken birok toplumda bir kadnn araba kullanmas normal karlanmaktadr. Toplumsal sapma, olumsuz olduu kadar olumlu da olabilir. Olumlu sapma, ideal davran rntleri ynnde bir sapmadr (Fichter, 1996: 189dan aktaran Bozkurt, 2004: 175). Toplumun ok ilerisinde olan baz erdemli insanlar, egemen normlara ters derek rnein gemite klelie ve toplumsal adaletsizlie kar ktklar iin dlanmlardr. Sapkn davrann dllendirilenler, cezalandrlanlar ve dl veya cezasz kabul edilenler olarak biimde ortaya kt ifade edilebilir. Savata stn baar ve kahramanlk gsteren bir asker madalya ile dllendirilebilir. Cinayet ileyen bir katil sadece toplumun norm ve beklentilerinden sapmakla kalmayp insan hayatna verilen deerden de sapmtr. Onun bu sapkn davran gereince cezalandrlr. nc sapma biimine ise yal bir kadnn evini onlarca sokak kedisiyle doldurmas onlarla yaamas ya da yal bir adamn saat biriktirme taknts rnek olarak verilebilir. Bu durumda bu gibi davranlar toplumca ne dllendirilir ne de cezalandrlr, biraz tuhaf fakat zararsz biiminde, olduu gibi kabul edilir (Haralambos and Heald, 1985: 406). Sapknlk ile su birok durumda rtmekle beraber ayn eyler demek deildir. Sapknlk kavram, yalnzca bir yasay ya da kural ineyen uyumsuz davrana gndermede bulunan su kavramndan ok daha genitir. Dier taraftan sapkn davrann pek ok biimi yasalar tarafndan snrlandrlmamtr (Giddens, 2008: 842). Bunun yannda su tekil eden eylem ile genel olarak sapc eylem arasnda bir ayrm yapmak gerekir. nk sapma, kiilik yapsna bal olduu hlde, objektif olarak ceza normuna gre su tekil eden davran ve tutum tarih kuvvetlerin eseridir ve kendisini kanunlarda gsterir (Dnmezer,1982: 201). nsann sapkn davranlarnn hepsi teknik anlamda su deildir. Bir baka deyile, nezaket kurallarna, rf ve adetlere ve bir ksm ahlk kurallarna aykr davranlar teknik ve hukuki anlamda su deildirler (Dnmezer, 1984: 57). rnein iki kii konuurken aralarna girip, sorulmad halde, gr bildirmek yanl bir davrantr fakat teknik ve hukuki anlamda bir su oluturmaz. Su da, btn dierleri gibi sapc bir eylemdir. Ancak sapc eylemlerden kanun koyucu tarafndan seilmi ve bir ceza meyyidesi ile karlanm olandr. nsanlar arasndaki iliki biimleri bu seimi belirler (Dnmezer, 1984: 59). Peki su nedir? Su ve sapkn davran arasndaki farklar deerlendiriniz. SIRA SZDE
D toplum Jhering, suu N E L M halinde yaama artlarna ynelmi her trl saldr olarak tanmlar. Durkheime gre ise su, kolektif bilincin kuvvetli ve belirmi tutumlarn ihll eden fiillerdir. Thomas ve Znaniecky (1957: 1753den aktaran Dnmezer, S O R U 1984: 58) ise kavram sosyal psikoloji boyutuyla ele alarak suu, kiinin kendisini ait grd grupta, varl toplum dayanmas ile eliki gsteren fiil olarak taDKKAT nmlarlar. Sutherlanda gre su unsuru kapsar: a) Btn grup veya grup iinde siyasal bakmdan nemli olan kk bir alt grupSIRA SZDE takdir olunan bir deer, tarafndan

SIRA SZDE

DNELM Su kelimesinin ngilizce karl olan crime kelimesi Latince kkenlidir S O R U ve yargladm, karar verdim anlamna gelen bir kkten gelmektedir ve sulama, sulu bulma DKKAT anlamlarn ifade eder (Simpson ve Weiner, 1989dan aktaran Gktuna SIRA 2010: Yaylac, SZDE200).

Su ve Nitelikleri

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

189

b) Toplumun dier bir parasn oluturan kk grubun, kltrel bakmdan dier grup ile atma hlinde bulunmas dolaysyla, sz konusu deeri ya hi takdir etmemesi veya az takdir etmesi ve bylece o deeri tehlikeye srklemesi, c) Deeri takdir etmeyenlere kar usulnce uygulanan cebir yoluna bavurulmasdr (Sutherland- Cressey, 1955: 15den aktaran Dnmezer, 1984: 59). Taftn su gr ise yledir: Topluma zarar veren hareketler ya rf ve detlerce belirlenmitir ya da grup iinde egemenlii elinde tutanlar, dier kiilerin, tavr ve hareketlerini uydurmalar iin modelleri, rnekleri ve bu suretle moral kurallarn tmn tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar verir, bunlar ihll edenlere sz konusu mevkii reddederler. Gnmzde sosyo-kltrel bilimler, su tekil eden insan davrann toplumda yrrlkte olan sosyal normlardan bir nev sap, sapc eylem olarak tanmlamaktadrlar. Sulu, iinde yaad toplumun normlar ile kiisel kuvvetleri arasnda bir denge kuramam kiidir (Dnmezer, 1984: 59). Suu aklayan farkl tanmlar inceledikten sonra imdi de suun niteliklerini ele alalm. Su, evrensel, genel bir olaydr. Su, tarihin en eski devirlerinden itibaren var olmutur ve ileride de var olmaya devam edecektir. Susuz bir toplum hayalden baka bir ey deildir. nsanlarn iinde ihtiraslarla birlikte toplum hlinde yaamann ortaya kard eitli sosyal elikiler, uyumsuzluklar bulunduka su da var olacaktr (Dnmezer, 1984: 62). Suun bir baka nitelii onun nisbilii, yani greliliidir. Suu oluturan fiiller zaman ve ortama gre deiiktir. Bugn ar su saylan eylemler gemite bazen vatanseverlik olarak kabul ediliyordu. Bugn su saylmayan baz fiiller de gemite en ahlak d fiiller olarak saylyordu (Dnmezer, 1984: 63). Suu oluturan fiillerin zamana gre deimesine rnek vermek gerekirse; Trkiyede kamu hizmet binalarnn kapal meknlarnda ttn rnlerinin kullanlmas buna ilikin kanun yrrle girmeden nce yasak deildi, yani su olarak tanmlanmamt. Ancak bu kanunun yrrle girmesinden itibaren bu kanuna aykr davrananlarn ilgili kanun maddesinin hkmlerine gre cezalandrlmas sz konusudur, yani artk bu tr bir davran sutur. Su bir bakma, baz kiilerin davranlar ve tutumlar ile bunlarn iinde yaadklar grupta yerlemi davran rnekleri ile arasnda bir elikidir. Bu eliki her zaman ve her yerde zorunlu olarak var olacandan, su genel ve evrensel bir olay tekil eder ve adam ldrme, hrszlk gibi eitli sularn farkllna ramen bir SIRA SZDE eit bilimsel ynden gzlemin yaplmas kabil ve bilimin konusunu oluturan bir olay nitelii ile varln korur (Dnmezer, 1984: 62-63). Tm kriminologlarn zerinde anlatklar temel nokta suun politik srelere D NELM dayanan yasal bir kavram olduudur. Bu politik sreler 6000 yl nce Orta Douda veya civarnda kefi ile mmkn hle gelmitir. Suun kat bir ekilde bilimS O R U sel deil, yasal olduu bir gerektir (Gnen li, 2003: 505). Dnyann cra kelerinde yaayan kk avc ve toplayc toplumlarDtanmla sutan arnKKAT m (crime free) toplumlardr nk bu toplumlarn yeleri okuryazar deillerdir, bylelikle ekillendirilmi sulu statleri yoktur (Ellis ve Walsh, 2000: 3-4den aktaran Gnen SIRA SZDE li, 2003: 505).
AMALARIMIZ

Bir davrann su olabilmesi iin toplum tarafndan su olarak tanmlanmas gerekir. Bu da zamandan zamana, gruptan gruba, kltrden kltre farkllar.

Su, trelere, ahlak kurallarna ve hukuki bakmdan da yasalara aykr davran olarak tanmlanabilir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

190

Davran Bilimleri-I

Ceza kanunlarnn genellii gerei kanunda ayn biimde tanmlanan sular ilendiklerinde tamamyla kiisel ve subjektif bir nitelik kazanrlar. Her su, ileniinde, onu ileyenin kiiliine bal nitelikler gsterir. Bu anlamda kriminolojinin, sulunun gerek kiiliinin derinliklerine inmesi zorunlu olur (Dnmezer, 1984: 63). Peki suun kayna nasl aklanmaktadr? Suun kaynana ilikin aklamalarn bireysel dzeyde yapan kuramclar iki kutupta yer alr. Bunlardan ilki sulu davrana neden olunmad, fakat suun insann zgr seimi olduudur. Bu aklamaya gre, suun seimi dier herhangi bir davrann seimine benzemekle beraber onun baz durumsal ykmllkleri olabilir. Temelde yasalar ihlal etmeyi seen bireyler bunu gdlerini tatmin etmek iin yaparlar. Bu gdlerin ranj sonsuza kadardr. rnein, insanlar saysz gdleri tatmin etmek iin sua katlrlar. Holanmak, elenmek, heyecan, korku duymak, merakn tatmin etmek gibi gdler i dller grubundadr. Ar, stres, gerginlik veya bunalmay gidermek, kaybedilen bir beklentiyi karlamak, sorumluluktan kamak veya kanmak, kendini yedekte tutmak veya korumak ise kiisel ve psikolojik dllerdir. Para kazanmak, mal ve hizmet elde etmek, ekonomik adaletsizliklerini gidermek, ekonomik kayplar karlamaksa ekonomik, parasal ve maddi dllerdir. Stat elde etmek, eref ve prestij kazanmak, iyilie karlk vermek, kabul edilebilirlii elde etmek, bir yere uymak veya normal olduunu hissetmek, uzak durmak, bakalarna ksknln ifade etmek, grup sadakatini kantlamak, geleneksel rol beklentisini yerine getirmek, bir deiimle rekabet etmek veya ona uymak da kiileraras ve sosyal dllerdir. Sistemi yenmek, birinin yaam zerinde kontrole sahip olmak, ynetmek veya dierlerinden gl olduunu ifade etmek, zgrlk kazanmak politik dllerdir. Etik inanlar tatmin etmek iin bavurulan eylemler ise dini ve ahlaki dllerdir. Bu dller bireylerin yasal eylemlere katlm ile de tatmin edilebilir. Bylece bu dller baz insanlarn neden su ilemek yerine yasal eylemlere katlarak gdlerini tatmin ettikleri ya da suun nedenleriyle ilgili fazla bir aklama getirmez (Gnen li, 2003: 504). Suun kaynana ilikin bireysel dzeydeki ikinci durum sulu davrann zgr seimi yerine onun ortaya kmasna neden olunduunu savunan kuramclara aittir. Bireyi ihlale ynlendiren veya onun yasa ihlal eden bir davran sergilemesine yol aan herhangi bir gd, rahatlatc bir davran olmak yerine nedensel bir davran olabilir. Biyolojik, psikolojik ve sosyolojik su kuramlar genetik veya kromozom anormallikleri, fiziksel anormallikler, yetersiz sosyalizasyon, taklit, renme, glendirme veya daha genel bir sre olan sosyal etkileim gibi geni bir yelpazede yer alan eitli koullarn sonucu olabilir (Einstadler ve Henry, 1995: 713den aktaran Gnen li, 2003: 505).

Kriminoloji
Kriminolojinin Trke karl Su Bilimidir. Kriminolojinin Su olgusunun incelenmesi , Su olgusuna ilikin bilim veya Su bilimi gibi ok ksa tanmlar yaplmaktadr. Ancak, ierii belirlemeye ynelik tanmlarda birlik bulunmamaktadr (Dnmezer, 1994: 7).

Birbiriyle ilikili fakat ayr olan iki disiplin su ve sapkn davranlar inceler. Bunlardan ilki olan kriminoloji, ceza hukukunun dayatt davran biimleriyle ilgilenir. Kriminologlar suun llmesi ile ilgili teknikleri, su oranlarndaki eilimler ve topluluklar ierisinde suun azaltlmasna ynelik politikalarla ilgilenmektedirler. Sapknlk sosyolojisi ise, kriminolojik aratrmalardan yararlanrken, ayn zamanda ceza hukuku alannn dnda yer alan davranlar da inceler (Giddens, 2008: 842). Ksaca farkl kriminoloji tanmlarn ve kriminolojinin konusunu aklayalm. Sutherlanda gre kriminoloji, Suu sosyal bir olay gibi ele alan bilgilerin btndr (Sutherland-Cressey, 1955: 3den aktaran Dnmezer, 1984: 9). Bu bilgi dal

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

191

iine kanunlar yapmak, ihlal etmek ve kanunlarn ihlal edilmesine kar tepkide bulunmak sreleri girmektedir. Tafta gre kriminoloji deyimi, genel ve zel anlamda olmak zere iki trl kullanlmaktadr. Dar veya zel anlamda kriminoloji suu anlamak, suu nlemek, sulular hakknda uygulanmas gerekli ilem ve tedbirleri belirlemek iin gerekli konularn incelenmesidir (Taft, 1956: 19dan aktaran Dnmezer, 1984: 11). Caldwell de benzer bir ayrma yer vermektedir: Geni anlam ile kriminoloji su ve suluya ve toplumun suu cezalandrmak ve nlemek hususunda gsterdii abalara ilikin bilgilerin btnn belirtir (Caldwell, 1956: 3den aktaran Dnmezer, 1984: 11). Bonger ise kriminolojiyi yle tanmlar: Btn ynleri ile su olayn inceleyen deneysel bir bilimdir. Bu anlamda ele alnnca kriminoloji, Su Antropolojisi, Su Sosyolojisi, Su Profilaksisi, Su Psikolojisi, Penoloji, Su Siyaseti olarak adlandrlan btn bilgileri kapsamaktadr. Sykesa gre ada kriminoloji, ceza hukukunun sosyal kkenlerini, ceza adalet mekanizmasnn ileyiini, su tekil eden davranlarn nedenlerini, suun nlenmesi ve tenkili (bastrlmas), kiilerin iyiletirilmesi, slah ve sosyal evrenin deitirilmesi konularn ierir (Sykes, 1978: 4ten aktaran Dnmezer, 1984: 9). Niceferoya gre ise kriminoloji bamsz bir bilim dal olup sentetik ve tme gidici bir kimlik tamaktadr. Bu bilim sua ilikin eitli disiplinlerin balca sonularn, sulu ve ona kar uygulanmas gereken tedbirleri zetler ve bir sentezini yapt sua ilikin eitli bilimlere ait bir tr giri niteliindedir (Constant, 1949: 15den aktaran Dnmezer, 1984: 9). Sabatininin yapt tanm ise yledir: Kriminoloji deneysel metod ile sulunun kiiliini inceleyerek su olaynn tabii meneini ve mekanizmasn, sosyolojik ve biyolojik etmenleri aratran sululua ait genel bir bilimdir niteliindedir (Constant, 1949: 15den aktaran Dnmezer, 1984: 9). Haskell-Yablonosky, zl bir tanmla, Kriminolojinin, su ve sulularn bilimsel incelenmesi olduunu ifade eder ve kriminolojinin inceleme alan olarak da unlar gsterir: a) Suun nitelii ve miktar, b) Suun ve sululuun nedenleri, c) Ceza hukukunun gelimesi ve ceza adaletinin yerine getirilmesi, d) Suun zellikleri, e) Sulunun slah, f) Sululuk biimleri, g) Suun sosyal deiime etkileri (Haskell-Yablonosky,1978: 4; Sokullu-Aknc, 1999: 18den aktaran Tutar, 2002). Gppinger, kriminolojiyi yle yorumlamtr: Kriminoloji bir deneysel disiplinler aras bir bilimdir. O, suun ilenmesi ve engellenmesi gibi, suluya davranla ilgili olarak ortaya kan, insani ve toplumsal alandaki durumlarla ilgilenir. Kriminoloji, disiplinler aras ok faktrl yn ve sulunun kiilii ile ilgili deney alanlarndaki aratrmalarn hem hukuk kurallar hem de hukuk ya da sosyal dzen tarafndan onaylanmayan hareketler iinde yrtr (Gppinger, 1980: 1den aktaran Demirba, 2001: 30). Williams ise kriminolojinin alann dar olarak yorumlayarak, Kriminolojinin insan davranlarnn su saylanlar ile ilgilendiini, bunlarn ise ceza hukuku tarafndan yasaklanan davranlar olduunu ifade eder (Williams, 1999: 2; Sokullu-Aknc, 1999: 20). Oysa kriminoloji ceza hukuku kapsamnda ve onun gdmnde bir su bilimi deildir. Su saylan her ey kriminolojinin ilgi alanndadr. Kaiser, kriminolojinin deneysel bir bilim olduunu, sululukla ilgili her

192

Davran Bilimleri-I

Dnmezer (1984: 9), kriminolojiyi geni anlamda ele alrken kriminolojinin amacn kanun srecine, suu nlemeye ve sulular hakknda gerekli tedbirleri almaya ilikin genel ve deiik ilkelerin ve dier tipteki bilgilerin btn olarak ifade eder.

eyin konusu oluturduunu, btn sosyal olumsuz sapc davranlarn, suun ve sulunun kontrolnn, viktimolojinin ve suun nlenmesinin kriminolojinin konusu olduunu iaret etmitir (Tutar, 2002). Kelime olarak sululuk bilimi anlamna gelen kriminoloji, (Kunz, 1994: 1den aktaran Demirba, 2001: 30) gerek yaamdaki fiili bir olay (rnek) olarak suun bilimidir; deneysel ve gerek bir bilimdir (Mezger, 1951: 3den aktaran Demirba, 2001: 30). Ksaca kriminoloji gerekler bilimidir (Mergen, 1995: 1den aktaran Demirba, 2001: 30). Dier bir ifadeyle kriminoloji, sulu ve su gerekliindeki grn ekli olarak, sula ilgilenen, su ve sulu bilimidir (Rdiger, 1982: 11). Demirba da kriminolojiyi geni yorumlam ve kriminolojik aratrmalarn konusunu, Su olsun veya olmasn btn olumsuz sosyal davranlardr (Demirba, 2001: 32) eklinde ifade etmitir. Kriminolojinin Trkiyedeki kurucusu olan Ord. Prof. Dr. Sulhi Dnmezer kriminolojiyi, nsann sapc davran ve eylemleri arasnda suu douran, yapan ve kontrol etme amacn gden sreleri aklayan ve suun sebep ve faktrlerini belirlemek amacyla insana ve su ileyen insana ilikin bilgilerin btnnn sentezini oluturan bir bilgi dal (Dnmezer, 1984: 16) olarak tanmlamtr. Dnmezer, kriminolojinin kapsamn ise u ekilde izmitir: Kriminolojinin konusu, toplumsal normlardan sapma ekillerinden su denilen insan davran, tavr ve hareketlerini ve su olayn, suu yapan sreleri, sosyal bir gerek olarak ceza adalet sisteminin ileyiini, su ile sulu ve sosyal evre ilikilerini incelemek, suun sebep ve etmenlerini mmkn olduunca belirlemek, sua sebebiyet veren unsurlar, sreleri izah etmek ve bu hususlarda elde edilen bilgilerle sz konusu su denilen sosyal ktl en etkin ekilde yok etmek veya mmkn olduunca azaltacak strateji ve teknikleri belirlemektir (Dnmezer, 1984: 13). Constanta gre (1949: 16dan aktaran Dnmezer, 1984: 9) geni anlamda kriminoloji iki byk gruba ayrlr. Be alt dal kapsayan ve genellikle teorik kriminoloji olarak anlan birinci gruptaki alt dallar unlardr: a) Su Antropolojisi: Bu dal suluyu, organik yaps bakmndan inceler ve verasete ilikin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri sz konusu eder. b) Su Psikolojisi: Suun olumasna neden olan ya da gelimesini sonulayan ruhi olaylar, mekanizmalar inceler: ya, cinsiyet, karakter, bnye gibi. c) Su Sosyolojisi: Suu bir sosyal olay olarak ele alr; sosyal kimlik tayan ve sua sebep olan etmenleri aratrr; sosyal ortam, alkoln etkileri, sinema, din gibi. d) Su Psikiyatrisi: Anormal ve akl hastas sulular inceler; akl hastalklar ile su arasndaki ilikileri belirler. e) Penoloji: Cezalarn ve gvenlik tedbirlerinin mene ve gelimelerini aklar bunlarn ne derece etkili olduklarn aratrr. kinci grubu ise Uygulayc Kriminoloji oluturmaktadr: a) Su Siyaseti: Sular nlemek iin devletin yerine getirmesi gereken faaliyetlerden sz eder. Bu itibarla su siyaseti sua kar savamak iin devletin faaliyete koyduu btn aralardan oluur. Bu bakmdan din, ahlak da birer ara saylabilirler. b) Su Profilaksisi: Toplumun, sululuunun sosyal ekonomik etmenlerini nlemek ya da azaltmak veya yok etmek iin bavurduu btn aralar inceleyen bilgi daldr. Bu bilimin tbbi ve sosyal ynleri vardr.

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

193

c) Kriminalistik ya da bilimsel polis: Sulularn ortaya karlmasn salamak iin bavurulan fenn aralar inceler. Daktiloskopi, Antropometri, Balistik gibi dallar vardr. Kriminalistik ile kriminolojinin iki ayr bilim dal olduu ayrt edilmelidir, ou zaman ikisi birbirine kartrlmaktadr. Bu iki ayr bilim dalnn ayn bilim dal gibi gsterilmesi yanl olduu gibi birinin dierini kapsamas da sz konusu deildir. Teoride ve uygulamada da durum bu ekildedir. Kriminalistik teknik bir delil tespit bilimidir. Kriminalistik teknik olarak su delillerinin tespiti, sulunun tespiti ve suun aydnlatlmas ile ilgilenmesine karn, kriminoloji her eyden nce suun aklamasn yapan, sulu davrann nedenlerini inceleyen, suun nlenmesi ve sululukla mcadele ile ilgilenen bir bilimsel retidir. Kriminalistikten, ceza kouturma organlar ve onlarn yardmclar tarafndan sutan korunma ve suun aydnlatlmas vastasyla sululukla mcadele retisi anlalr (Geerds, Lbeck, 1980: 1; Clages, 1997: 24ten aktaran Demirba, 2001: 45). Kriminalistik, teknik olarak suun aydnlatlmas ve sulunun tespit edilmesi suretiyle adli hatalar nlemek ve insana insanca muamele edilmesi gayesini gder. Kriminalistik bunu, su delillerini matematik, fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif bilimlerden yararlanmak suretiyle, yani teknik olarak gerekletirir (Karabenli: 7den aktaran Demirba, 2001: 45).

SUU AIKLAYAN KURAMLAR

Sapkn davranlarn nedenini aklayan yaklamlar, toplumdan topluma hatta aySIRA SZDE n toplum iindeki alt gruplara gre farkllk gsterdii gibi gemiten gnmze kadar da eitlilik gstermitir. Bu ksmda ele alnacak olan yaklamlarn hibiri sapkn davranlar tmyle aklama gcne sahip deildir ancak Nbirbiriyle yakn D ELM iliki iindedirler. Herbir kuram ya da yaklam ortaya koyduu model ve aklama biimleriyle sululuu anlamamza yardmc olabilecek bir nitelik tar (zkalp, S O R U 2011: 374). Sapma ve suu aklamaya ynelik ilk almalar znde biyolojik temellidir. Fizyolojik ve DKKAT biyolojik kuramlarda baz bireylerin sapmaya genetik olarak daha eilimli olduklar savunulmutur. SIRA SZDE
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Biyolojik Kuramlar
nsanlarn neden su iledii, yzyllardr cevab aranan bir soru olmutur. Bundan bir yzyl nce bir ksm aratrmac kimi insanlarn biyolojik olarak sulu olduuna inanyordu. talyan antropolog ve kriminolog Lambroso, Darwinin evrim teorisinin etkisiyle 1870lerde sulu tiplerinin belirli anatomik zelliklerine gre belirlenebileceini dnyordu. Lambroso, sulularn kafatas ve aln biimi, ene bykl ya da kol uzunluu gibi fiziksel zellikleri inceleyerek, bunlar insan evriminin nceki aamalarndan kalan zellikler olarak nitelemitir. Lambrosonun grleri tamamen terkedilse de daha sonraki dnemde suu ana insan bedeni tipiyle aklayan bir baka biyolojik kuram ortaya atlmtr (Giddens, 2008: 840).
AMALARIMIZ

Resim 8.1

AMALARIMIZ

K T A P

talyan antropolog ve kriminolog Cesare Lambroso K (1835- 1909). T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Kaynak: http://freethoughtalmanac.com/?p=1136

194
Resim 8.2 Lambrosonun izimlerinden birka rnek.

Davran Bilimleri-I

Kaynak: http://www.contemporary-issues-incriminology.com/blog/wp-content/uploads/2012/01/Victlombroso.jpg

Sheldona gre ana insan tipinden bahsedilebilir: ince, uzun yapl ve entellektel nitelikliler (ektomorf tipler) ksa boylu, iman, iri kemikli, neeli, da dnk, piknik tipler (endomorf tipler) ve son olarak kasl, sportif yapda olanlar (mezomorf tipler). Bu kurama gre mezomorf tiplerin dier tipteki insanlara gre su ileme eilimleri daha yksektir.

ekil 8.1 Sheldonun tip snflamas: Endomorflar (arkada canls ve rahat olan piknik tipler), mesomorflar (saldrgan, macerac ve sua en fazla eilimli olanlar) ve ektomorflar (ie dnk ve ll).

Endomorph

Mesomorph

Ectomorph

Kaynak: http://www.polleosport.hr/?p=2890

Hooton da su ve sulu tipleri zerine almtr. Ona gre hrszlarn ksa kafas, sar salar ve kk eneleri vardr. Yamaclarn uzun dalgal salar, uzun kafalar, ksa kulaklar, geni yzleri bulunmaktadr. Cinsel su failleri ise ya ar derecede ufak tefek, kambur ya da ok dolgun kiilerdir. Sulu olanlar olmayanlarla karlatran Hooton, yapsal bakmdan daha aada olanlarn evrenin de basks ile daha da kt olduklar ve bunun da sululua yol at sonucuna varmtr. Onun grleri rneklemini doru semedii gerekesiyle zellikle davran bilimcilerce eletirilmitir (Bozkurt, 2004: 178). Krestschmer ise, atletik tiplerin cebir ve iddet sularna; astenik tiplerin ufak hrszlk ve hilekrlklara; piknik tiplerin ise genel olarak hileli sulara eilimli olduklarn belirtmitir (Dnmezer, 1984: 121-123). Henry E. Kelly vcuttaki kimyasal dengesizliklerin sua neden olabileceini ve kandaki eker orannn ykseklii durumu ve vitamin eksikliklerinin sua yol aabileceini ileri srmtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 387-388den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 201). Suu aklayan fizyolojik ve biyolojik kuramlar birok ynden eletiri almtr. yle ki, beden tipi ile sululuk arasnda genel bir iliki olsayd bile bu, kaltmn etkisi konusunda hibirey sylemezdi. Kasl tipteki insanlar su etkinliklerine doru itilebilirler nk bu etkinlikler atletik yapnn fiziksel olarak sergilenmesi

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

195

iin frsatlar yaratr. Bunun yannda, suu aklayan fizyolojik ve biyolojik kuramlar slahhanelerdeki sulularla snrldr ve daha sert, atletik grnml sulular, daha krlgan grnml, zayf olanlara bakarak daha ok bu slahhanelere gnderilmi olabilir. Kimi bireyler kzgnlk ve saldrganlk eilimi gsterebilirler; bu da bakalarna ynelik fiziksel saldrlarda kendini gsterebilir. Fakat herhangi bir kiilik zelliinin kaltmla devralndna ilikin kesin bir kant yoktur; olsayd bile bunlarn sululuk ile ilikisi en azndan uzak bir iliki olurdu (Giddens, 2008: 840-841).

Psikolojik Kuramlar
Biyolojik kuramlar bireyi sua ynelten fiziksel zelliklere odaklanrken psikolojik kuramlar kiilik tipleri zerinde younlamaktadr. lk kriminolojik aratrmalar genellikle hapishaneler ve akl hastaneleri gibi kurumlarda yrtlmtr. Bu ortamlarda daha ok psikiyatri hakkndaki dnceler hkimdi. Burada sulularn ayrt edici zellikleri eblehlik ve ahlaki dknlk de ilerinde ne karlmtr (Giddens, 2008: 841). Reckless ve Dinitzin kstlama kuram suu aklayan psikolojik yaklamlardan biridir. Bu aratrmaclar, retmenlerden 12 ya grubundaki ocuklar, sua balantl biimde olumlu veya olumsuz zelliklerine gre snflamalar istemilerdir. Daha sonra her iki kategoride yer alan ocuklar ve onlarn anneleri ile grlmtr. Bylece ocuklarn benlik kavramlarnn, dierleriyle ilikide nasl olutuu incelenmitir. Sonuta, iyi ocuklar ok bilinlidirler. Yani Freudiyen anlamda gelimi bir sper egolar vardr. Engellenmilikle baa kabilme, kltrel norm ve deerlerle olumlu bir biimde kendini zdeletirebilme becerisine sahiptirler. Buna kar kt ocuklar daha bilinsiz, engellenmeye kar daha az tolerans gsteren, geleneksel kltr ile daha az uyumludurlar. Ayrca aratrmaclar, iyi ocuklarn, kt ocuklardan polisle daha temas hlinde olduklarn tespit etmilerdir (Bozkurt, 2004: 180). Suu aklayan psikolojik kuramlar sapmann aklanmasnda sosyal ve kltrel etkenlerin gzard edilmesi, psikologlarn zihinsel saln ne olduu ve kiilik zelliklerinin nasl lmleneceine ilikin gl bir ortak anlayn bulunmay ve psikolojik kuram desteklemek zere yaplan aratrmalarn yetkin olmad gerekeleriyle eletirilmitir. Bu eletiriler yannda bireyin sadece ocukluk dnemine arlk verilmesi ve yaam boyu eitli sosyal ve kltrel etkenlerin kiilik zerindeki etkilerinin gzard edilmesi de baka bir eletiridir (Haralambos ve Holborn, 1995: 388den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 201). Psikolojik kuramlarn aklaycl snrldr; nk birok su normal kabul edilen insanlar tarafndan ilenmektedir. Sapmann toplumsal boyutunu ihmal eden her trl kuram eksik olacaktr. Biyolojik ve psikolojik kuramlar arasndaki benzerlikleri deerlendiriniz. SIRA SZDE
DNE M Bu ksmda suu aklayan sosyolojik kuramlar iinde fonksiyonalistLkuramlar, alt kltr kuramlar, etkileimci kuramlar, atma kuramlar ve kontrol kuramlar ele alnacaktr. S O R U Su ve sapmaya ilikin sosyolojik kuramlarn farkl ve bazen birbirini tamamlayan ynleri vardr. Kuramlar detayl olarak incelemeden nce aralarndaki ortak DKKAT ynleri vurgulamak yararl olacaktr. Yirminci yzyl boyunca gelitirilen bu kuramlar u ortak ynlerle ne kmaktadrlar:
Psikolojik kuramlar sapknln aklamasn toplumda deil, bireyde aramlardr.

Biyolojik ve psikolojik kuramlarda sapknln toplumdan deil, bireyde yanl olan bireylerden kaynakland varsaylmaktadrlar. Bu yaklamlarda suun, bireyin kontrol dnda ya bedeninde ya da zihinde yerleik olan etkenlerce karld gr hkimdir. Eer bilimsel kriminoloji suun nedenlerini tam olarak saptayabilseydi bu nedenleri gidermek kolay olabilirdi. Bu adan suu aklayan biyolojik ve psikolojik kuramlar pozitivisttir.

Sosyolojik Kuramlar

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

196

Davran Bilimleri-I

a) Su btn toplumlarda grlr ve toplumsal adan yararl olabilen fonksiyonlar vardr. Bu fonksiyonlar zmlendiinde su daha iyi anlalabilecektir. b) Su atmaya baldr. Sosyal tabakalar, karlar ve zellikle ekonomik karlarla ilikilidir. c) Toplumun iindeki gerilim, zorlanma ve stresle ilgilidir. d) Modern kent yaamyla gl biimde ilikilidir. e) Su gnlk yaam durumlarndan renilir. f) Grup deerlerine ve yasalarna uyma ilkesine balln azlndan kaynaklanr (Carrabine vd., 2004: 45-46dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 202).

Fonksiyonalist Kuramlar
Suu aklayan fonksiyonalist kuramlar erevesinde Durkheim ve Mertonun yaklamlar, daha sonra da alt kltr yaklam ele alnabilir.

Fonksiyonalist kuram, sapmaya ilikin zmlemesine bireyden ok bir btn olarak toplumdan balar ve sapmann kaynaklarn toplumun doasnda arar (Haralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuram, sadece bireysel gdlerin deil toplumsal yapnn sapmay retmesine odaklanr. Toplumsal durumlar birey zerinde bask yoluyla bireyi sapma davranna yneltir. Bu yaklam kltre ve sosyal yapya olan gl vurgusuyla olduka sosyolojik niteliktedir (Andersen ve Taylor, 2005: 175den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 202). Fonksiyonalist kuram savunan baz kuramclar sapmay btn toplumlarn gerekli bir paras olarak grmlerdir. Polis ve mahkemeler gibi sosyal kontrol mekanizmalarn gerekli bulurken belirli dzeyde sapmann olumlu fonksiyonlar olaca da savunulmutur (Haralambos ve Holborn, 1995: 389). Fonksiyonalist kuramlarda su ve sapknlk, yapsal gerilimlerden ve toplumdaki bir ahlaki dzenleme yokluundan kaynakl grlmektedir. Eer toplumdaki bireyler ve gruplarn hedefleri eldeki dllerle rtmyorsa, istekler ve gerekleenler arasndaki bu uyumsuzluk, kimi yelerin kendilerini sapkn gdlenmeler iinde hissetmelerine yol aacaktr (Giddens, 2008: 844). Suu aklayan fonksiyonalist kuramlar erevesinde ilk olarak Durkheim ve Mertonun yaklamlar, daha sonra da alt kltr yaklam ele alnacaktr. a) Durkheimn kuram: lk sosyolojik sululuk teorisi olarak Emile Durkheimin (1858-1917) suun yapsal-fonksiyonel snrlanmas kuramndan sz edilir. Durkheim, sosyolojik metod kural ierisinde (1895), sululuun analizi araclyla bu kuramn oluturmutur. Kriminologlar arasnda suun patolojik bir grn ortaya koyduunun tartmasz olduu bir zamanda Durkheim, sululuun tam tersine tm toplumlarda, her trde grnte olacan belirterek itiraz etmitir. Sululuun bulunmad hibir toplum yoktur. Her yerde ve her zaman insanlarn baz davranlarna tepki olarak ceza uygulanmtr. Bu yzden sululuk normaldir. Eer sululuun kapsam belirli bir snr aarsa, bu hastalkldr (Durkheim, 1968: 3den aktaran Demirba, 2001: 125). Suun olmad bir toplum tam olarak ve hibir yerde mmkn olamaz (Krzinger, 1996: 80; Schwind: 125den aktaran Demirba, 2001: 125). Anomi kavram, ilk kez modern toplumlarda geleneksel normlar ve standartlarn yerlerine yenisi konmadan andn ileri sren Emile Durkheim tarafndan ortaya atlmtr. Anomi, toplum yaamnn belirli bir alandaki davranlarn dzenleyen hibir ak lnn bulunmad durumlarda ortaya kar. Durkheima gre bu gibi durumlarda insanlar kendilerini yollarn kaybetmi ve kaygl hissederler. Dolaysyla anomi intihar eilimleri zerinde etkili olan toplumsal etkenlerden biridir. Durkheim, su ve sapknl toplumsal olgular olarak ele alarak her ikisinin de modern toplumlarn kanlmaz ve gerekli unsurlar olduuna inanmtr. Ona

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

197

gre modern dnemde insanlar geleneksel toplumlarda olduklarndan daha az kstlanmtr. Modern dnyada bireysel seime daha fazla yer olduu iin, kimi uyumsuzluklarn olmas kanlmazdr. Durkheima gre sapknlk, toplumda birtakm fonksiyonlar yerine getirir. lk olarak sapknlk, kltrel norm ve deerlerin belirginlemesini salar. kinci olarak sapknlk, toplumdaki iyi ve kt davranlar arasndaki snr korumay destekler, yani snrlar netletirir. Dier taraftan sapknlk, toplumda dayanmann artmasn salar. Son olarak da sapknlk, toplumda yeni dnceler ve meydan okumalar yaratarak yeniliki bir g hline gelir; bu bakmdan deiiklik yaratr (Durkheim, 1964, 1895; 1964, 1893den aktaran Macionis ve Plummer, 1997: 209). b) Mertonun yapsal gerilim kuram: Robert K. Merton ise Durkheimn gelitirdii anomi kavramn sapkn davranlara uygulamtr (Merton, 1938: 672682den aktaran zkalp, 2011: 378). Merton, kriminolojideki temel sorunlardan birini ele almaktadr: Toplumun bir btn olarak daha zengin duruma geldii bir dnemde su oranlar neden artmay srdrmektedir? Ykselen hedeflerle kalc eitsizlikler arasndaki kartl vurgulayan Merton, sapkn davrann nemli bir bileeni olarak greli yoksullamaya iaret etmektedir (Giddens, 2008: 846). Merton, konuya fonksiyonalist yaklam asndan bakarak sapkn davranlar toplumsal sistemin dengesinin bozulmas sonucu ortaya kan bir olay olarak grmektedir. Mertona gre anomi, toplumca belirlenen amalarla, bu amalar gerekletirecek yollar arasnda bir uyumsuzluk sonucu olumaktadr. Mertona gre anominin sonucunda oluan sapkn davranlar, toplumun istedii meru yollarla ulalabilecek, baar amalarna gtrecek kltr aralar ile sz geen amalar arasndaki atmadan doar (Dnmezer, 1984: 447den aktaran zkalp, 2011: 378).

Mutlak yoksulluk kavram geinme- fiziksel bakmdan salkl bir varoluu glendirmek iin karlanmak zorunda olan temel koullar- dncesine dayanrken; greli yoksulluk ise yoksulluun belirli toplumlarda geerli olan genel yaam standartlaryla ilikilendirir. Greli yoksulluk kavramn savunanlar, yoksulluun kltrel olarak tanmlanr olduunu ve evrensel bir yoksunluk standartna gre llmemesi gerektiini kabul etmektedirler (Giddens, 2008: 385-386).

ekil 8.2
Kurumsallam Aralar Kabul Red

Mertonun Uyum Modelleri . Kaynak: Macionis ve Plummer, 1997: 211.

Kabul

Kltrel Amalar

UYUM GSTERENLER

YENLKLER

EKLCLER

GER EKLENLER

Red

Yeni Aralar Yoluyla

Yeni Amalar Arama

BA KALDIRANLAR

198

Davran Bilimleri-I

Merton, toplumsal bakmdan ne karlan deerler ile bunlara erimek iin kullanlacak aralarn snrl olmas arasndaki gerilimlere gsterilen be olas tepkiyi belirlemektedir (ekil 8. 2): 1. Uyum gsterenler (conformity), baarya ulasn ya da ulamasnlar, hem genel olarak benimsenmi deerleri hem de bunlar gerekletirmek iin kullanlacak geleneksel aralar kabul ederler. Nfusun byk bir ounluu bu kategoriye girmektedir. 2. Yenilikiler (innovation), toplum tarafndan onaylanan deerleri kabul etmekle beraber bunlar izlemek iin yasad ya da meru olmayan aralar kullanrlar. Yasad faaliyetler yoluyla servet edinen sulular bu kategoriye girmektedir. 3. ekilciler (ritualism) ise, bu llerin gerisindeki deerlere ilikin baklarn yitirdikleri hlde, toplumsal olarak kabul edilen llere uyum gsterirler. Bu kurallar grnrde daha genel bir hedef yokken, srf bunlara uyulmu olmak iin takntl bir biimde izlenir. ekilciler, kendilerini, pek az dl sunarken hibir kariyer olana salamasa bile, skc ilere adarlar. 4. Geri ekilenler (retreatism), rekabeti bak asn tmden yitirmilerdir; bu yzden hem baskn deerleri hem de bunlara erimek iin kullanlacak onaylanm aralar yadsrlar. 5. Son grup ba kaldranlar (rebellion) ise, hem varolan deerleri hem de aralar yadsrlar ancak toplumsal dzeni yeniden kurmak ve bu deerlere aralarn yerine yenilerini koymak isterler (Giddens, 2008: 845-846). Bir baka deyile ba kaldranlar yeni aralarla yeni amalara doru ynelmektedir. Mertonun gerilim kuram, sonraki dnemlerde gelitirilen kuramlar zerinde nemli etkiler yapm olmasna ramen, gnmzde baz ynleri ile ciddi olarak eletirilmektedir. Tierney, kurama yneltilen eletirileri yle belirtmektedir: 1. Kuramn, resmi istatistiklere ok gvenmesi, 2. Su olgusunu byk lde alt-snfa zg bir fenomen olarak ele almas, 3. Gelitirilmi olan bireysel adaptasyon modellerinin, gerek yaamda snflandrmann gl, 4. Sapmann doasnn, sosyal yapya dayandrlm olmasna ramen, sapkn bireyin tepkilerinin bireysel terimlerle kavramsallatrlmas (bu durum da kolektif tepkilerin nemini ihmal etme riskini dourmaktadr), 5. Bireylerin, adaptasyon trleri arasndan birini dierine tercih etme nedenine ilikin hususu ak bir biimde ortaya koyamamas, 6. Yarar amac gtmeyen (non-utilitarian) sapmay aklamada yetersiz olmas, 7. Deiik sapkn motivasyonlar ile sapkn davran tipleri arasnda uyumu kurmakta baz yetersizlikler iermesi, 8. Alkol ve uyuturucu bamll ile ilintili olan geri ekilme (retreatism) tutumunun nasl ve neden anomiden kaynaklandn ikna edici bir biimde ortaya koyamamas, 9. Sululuun aklanmasnda kltrel deerlerin okluunu (plurality of culture values) ihmal etmesi, 10. Sapkn davran zerinde etkili olan sosyal kontrol faktrlerini ihmal etmesi, 11. Aralarn amalar at durumlar tanmlayamamas ve 12. Kuramn, baarl kltrel amalardaki baar eksiklii ncesi meydana gelen sapkn davranlarnn ortaya kma durumunu ihmal etmesidir (Tierney, 1996: 99).

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

199
Alt kltr kuramlarnn nde gelen temsilcileri arasnda Cohen, Cloward ve Ohlin, Miller ve Wolfgang gibi isimler yer alr.

c) Alt Kltr Kuramlar: Alt kltr kuramlarn genel olarak, ocuk veya gen eteler ierisinde yer alan alt snfa mensup bireylerin, sapma ve sululuk durumlar zerine odaklanm kuramlar olarak grmek mmkndr. zellikle 1950li yllarda, alt kltrel kuramlarn kriminolojik aratrmalarda nemli lde boy gsterdii dikkat ekmektedir. Bu kuramlarn su olgusunu alt snfa zg bir fenomen olarak grmesi, gerilim kuram ile olan bir benzerlii oluturmaktadr (Kzmaz, 2005: 157). Albert Cohen suun ana nedeni olarak Amerikan toplumundaki elikileri grmtr. Merton deerler ile aralar arasndaki gerilimlere gsterilen bireysel sapkn tepkileri vurgularken, Cohen ise bu tepkilerin alt kltrler yoluyla toplu olarak gerekletiini ileri srmtr. Sulu ocuklar isimli kitabnda ii snfndan gelen ve kendi konumlarndan rahatsz olan erkek ocuklarn, genellikle birlikte eteler gibi su alt kltrlerine katldklarn savunmaktadr. Bu alt kltrler orta snf deerlerini yadsrlar ve bunlarn yerine sululuk ve teki trden uyumsuzluklar gibi kar kmay kutsayan normlar geirirler (Giddens, 2008: 846). Cohenn gelitirdii kurama gre; a) Alt snfa mensup olan genler, okulda grece daha ok baarsz olma eilimini gsterirler, b) Alt snfa mensup bireylerin dk okul performanslar, sululukla ilintili bir faktrdr, c) ocuklarn dk okul performanslar ounlukla, okul sistemi ierisinde yer alan egemen orta snfn deerleri ile alt-snf snf genliinin deerleri arasndaki yaanan atma ile ilikilidir ve d) Alt-snf erkek sululuu byk lde, bir ete balamnda, ksmen pozitif bir benlik gelitirme arac ve anti-sosyal deerleri besleyen bir unsur olarak ortaya kmaktadr (Shoemaker, 1990: 116). Bu varsaymlar, alt kltrlerin genelde snf farkllklarndan, ebeveynlerin durumlarndan ve okul standartlarndan kaynaklandn ngrmektedir. Cohene gre, bir ailenin sahip olduu sosyal konumu, onlarn ocuklarnn yaam boyunca kar karya gelecekleri temel sorunlarn kaynan oluturmaktadr. Alt snfa mensup ebeveynlerin, ocuklarn orta snfa girecek ekilde sosyalize edememeleri ve okul sisteminin genelde orta ve st snfn deerleri/ beklentileri erevesinde oluturulmu olmas; alt snfa mensup ocuklarn, orta snfa kart bir yaplanma iine - ete oluumlar gibi - girmelerinde etkili olmaktadr (Kzmaz, 2005: 158). Cohen (1955), bir deer ve yaam biimi olarak ele ald sululuk alt kltrnn, egemen kltrden farkllaan bir kltrel zellie sahip olduunu belirtir. Cohen, su alt -kltrnn; alt ve orta snf kltr arasndaki atmann bir sonucu olarak ortaya ktn belirtmektedir. Ona gre alt snfa mensup olan ocuklar, bir stat aray olarak, orta snfa mensup olan ocuklarn amalarn, yaam biimlerini gerekletirmeye alrlar. Ancak, alt snfa mensup ailelerinin ocuklarnn bu hedeflerini, toplumsal olarak kabul edilir bir yolla gerekletirmeleri olduka gtr. nk iinde bulunduklar snfsal ve ekonomik konum buna imkn tanmamaktadr. Bu glk, bireylerde bir stat engellemesi yaratmaktadr. Bu durum da, ocuklarn, kendilerine olan gvenlerini kaybetmelerine ve kart bir tepki gelitirmelerine yol aarak sululuk alt kltrnn ortaya kmasnda etkili olmaktadr. Bu snfa mensup ocuklarnn, bu kltr ile olan etkileim dzeyleri arttka onlarn bu davran kalplarn iselletirmeleri de o denli gereklemesi kolaylamaktadr. Bylelikle Cohen, sululuk alt kltrn, bir kart tepki biiminde ortaya ktn belirtmektedir (Vito ve Holmes,1994:165; Williams ve McShane,1999:115-116; Taylor, Walton

200

Davran Bilimleri-I

ve Young, 1981:135). Bu nedenle okul, alt snfa mensup ocuklarnn temel stat problemleriyle ilk yzletikleri kurum olmaktadr (Kzmaz, 2005: 159). Dier bir yaklam ise, Cloward ve Ohlinin Ayrc Frsatlar (differential oppurtunity) Kuramdr. Cloward ve Ohlin, Cohen gibi sululuu stat engellemesinin sonucu olarak grmektedirler. Ayrc Frsatlar Kuramnn varsaymlar u ekilde zetlenebilir: 1) Ekonomik arzularn bloke edilmi olmas bireylerde dk bir benlik ve genel bir engellenme hissine yol aar. 2) Bu engellemeler, zgl ete ortamlarnda sululua yol aar (Shoemaker; 1990: 124). Daha ak bir ifade ile belirtirsek, mevcut frsat yapsnn bloke edildii ortamlarda bireyler kendi baarlar iin meru olmayan yollara ynelecektir. Ayn ekilde ekonomik arzularn meru yollardan karlanmasnn bloke edilmi olmas zayf bir benlie yol aarak, bireyin sua ynelmesinde etkili olmaktadr. Burada engellenme, bir sululuk nedeni olarak ele alnmaktadr (Vito ve Holmes,1994: 167). Alt tabaka yelerinin baarl olamamalarndan kaynaklanan sapma alt kltrlerin varln kabul etmeyen Miller ise suun zgn bir aa tabaka-snfn varlyla aklamtr. Cloward ve Ohlin, temelde Cohenin yaklamn benimsemilerdir ancak su ve sapmann farkl trlerini aklamada yetersiz kaldn ifade ederek alt snflarn sapmaya ynelten byk bir baskyla kar karya olduklarn ve bu duruma biimde karlk verdiklerini vurgulamlardr (Haralambos ve Holborn, 1995: 393-394): i) Su alt kltrleri: Parasal dl reten sular, yetikin sulularca genlere su rol modellii balamnda eitim ortamnn saland alt kltrler. ii) atma alt kltrleri: Genlerin yasa d frsat yaplarna geme konusunda snrl olanaklara sahip olduklar, dayanma ve birliin olmad alanlarda etkinleirler. Bu durumdaki tepki daha ok ete iddeti biiminde olur. iii)Geri ekilmeci alt kltrler: Yasal ya da yasa d yollara ilikin baar hedeflerine ulaamayan genler daha ok yasa d madde kullanm etrafnda geri ekilmeci yaplanmalar organize ederler. Fonksiyonalist kuramlar su ve sapma davran konusunda baz gerekler ierseler de gerekliin btnn aklamada yetersizdirler. Bu kuramlara yneltilen eletirileri yle sralayabiliriz: Fonksiyonalist kuram neden baz davranlarn normatif bazlarnn ise sapma olarak tanmland zerine yeterince eilmemitir. Fonksiyonalist kuramda sapmann her toplumda grlmesine vurgu yaplmasna karn toplumlar arasndaki su oranlarndaki byk farklar gz ard edilmitir. Yoksul topluluklardaki insanlarn zengin insanlarla ayn hedefleri tadklar ve orta snfn deerlerinin toplumun btnnde benimsenmi olduu dolaysyla btnsel ve paylalm deerlere dayal homojen bir toplum anlayna ar vurgu yaplmas eletirilmektedir. Dier taraftan giderek modern ya da postmodern toplumun daha paralanm hle dnmesine ve bunun yannda bireylerin her zaman ayn toplumsal baar anlayna sahip olmad gerei de dikkate alnmamtr. Hedefler ile frsatlar arasndaki uyumsuzluun sadece daha az ayrcalkl olanlar iin geerli olduunun dnlmesi, fonksiyonalist kuramlarda eletiri getirilen bir baka noktadr. Oysa beyaz yakal sular kapsamnda st snflardan bireyler sz konusudur (Carrabine vd., 2004: 47; Andersen ve Taylor, 2005: 176dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 204).

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

201

Etkileimci Kuramlar
a) Etiketleme (yaftalama) kuram: Bu kuramn entelektel kkleri I. Dnya Sava sonlarna C. H. Cooley, W. Thomas ve G. H. Meadin almalarna dayanr. Bu kuramclar sosyal etkileimciler olarak adlandrlrlar (Adler ve dierleri, 1991: 179dan aktaran Gnen li, 2003: 518). Etiketleme kuramclar sapknl, bir birey ya da grubun sahip olduu zellikler kmesi ile deil, sapknlar ve sapkn olmayanlar arasndaki etkileim sreci olarak ele almaktadrlar. Onlara gre, sapknln gerek yapsn anlamak iin, neden kimi insanlarn sapkn olarak etiketlendirildiini ortaya karmak zorundayz. Etiketlemenin byk bir blmn, yasa ile dzen glerini temsil eden ya da bakalarnn geleneksel ahlak zerine tanmlamalar getirebilen insanlar gerekletirir. Sapknlk kategorilerini tanmlayan etiketler bylece toplumdaki g yapsn dile getirmektedir (Giddens, 2008: 848). Howard Becker, marihuana iicileri zerine yapt almalarla (Becker, 1963) sapkn kimliklerin sapkn gdlenme ya da davrantan ok, etiketleme yoluyla nasl retildiklerini gstermeye almtr. Beckere gre sapkn davran, insanlarn etiketledikleri davrantr. Becker, olaan ve sapkn arasnda net bir izgi ekmeye alan kriminolojik almalar eletirmitir. Ona gre sapkn davran, sapkn hline gelmenin belirleyici etkeni deildir. Tersine bir kiinin sapkn diye etiketlenip etiketlenmeyecei zerinde byk bir etkide bulunan, davrann kendisiyle ilgisiz sreler bulunmaktadr. Bir kiinin giyimi, konuma biimi ya da geldii lke, sapkn etiketinin konup konmayacan belirleyen temel etkenler olabilir. 1960larn banda marihuana imek bugn olduu gibi, bir yaam biimi tercihi olmaktan ok, alt kltrler ierisindeki nemsiz bir etkinlikti. Becker, marihuana iicisi olmann, kiinin alt kltre kabul edilmesine, deneyimli iilerle olan yaknlna ve kiinin marihuana kullanmayanlara kar tutumuna bal olduunu tespit etmitir (Giddens, 2008: 848). Etiketleme yalnzca bakalarnn bireyi nasl grdn deil, ayn zamanda bireyin kendilik duygusunu da etkilemektedir. Edwin Lemert (1972) sapknln bireyin kimliiyle nasl bir arada varolduunu ya da bu kimlikte merkezi rol tutar hle nasl geldiini anlamak iin gelimi bir model ileri srmtr. Lemerte gre dnlenin aksine sapknlk olduka yaygndr ve insanlar genellikle bundan syrlabilir (Giddens, 2008: 850). Lemert sula ilgili olarak birincil ve ikincil sapma ayrm yapmaktadr. Birincil sapma bireyin normlar ihlal ederek toplumda sapkn olarak grld ancak bireyin kendisi iin sapkn etiketini benimsemedii durumu ifade eder. Eer normlar ihlal ettii iin birey benlik algs gelitirmezse gelecekte sapkn olarak etiketlenmeyecektir. Fakat sapmada dierlerinin etkisi de nemlidir. nsann sapkn etiketini benimsemesi, topluma uyum salamasn zorlatracaktr. Lemert bunun sonucunda ortaya kan duruma da ikincil sapma demektedir. Bir baka deyile ikincil sapma, sapknlk iddiasn ve etiketini kiinin iselletirmesidir. Ona gre toplumsal kontrol, sapmay nlemekten ok tevik eder (Thomson ve Hickey, 1999: 201den aktaran Bozkurt, 2004: 185). Sapma olarak etiketlenmenin etkileri ise yle ifade edilebilir: Bireyin toplumca sapma davrannda bulunan olarak etiketlenmesi, Bunun daha fazla sapmaya zendirilmesi, Sapmann resm tedavisinin benzer etkisi- eski bir hkmlnn i bulamayp yeniden sapmaya ynelmesi, Organize bir sapma grubuna girile sapma kariyerinin tamamlanmas, Grupta sapma alt grubunun gelimesi (Haralambos ve Holborn, 1995: 405406dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 207).
Suu aklayan etkileimciler davranlarn ilk kez nasl sapkn diye tanmlanr olduklar ve neden belirli gruplar sapkn diye etiketlenirken tekilerinin byle etiketlenmedii sorularn sormaktadrlar (Giddens, 2008: 848).

202

Davran Bilimleri-I

Etiketleme kuram 1970lerin ortalarnda sulu kariyerinin etkileimci aklamas olarak ne kavumutur (Adler ve dierleri, 1991: 179). Etiketleme yaklam 1930larda Frank Tannenbaum tarafndan tanmlanmtr. Tannenbaum, etiketleme srecinin kii asndan sonular ile ilgilenmitir.

Goffman ise etkileim ve etiketleme sreleri temelinde sapma ve tedavi kurumlarna odaklanmtr. Genel olarak etkileimciler sapmann tedavisi ile ilgili cezaevi, ruhsal hastalklar merkezleri gibi eitli kurumlar, bireyler ve toplum arasndaki etkileim zincirinde bir balantlar btn olarak grrler. Goffman, bu kurumlarn sapmay tedavi ve rehabilite etmek amal olduklarnn sylenemesine ramen kurumlardaki taraflarn etkileimlerinin daha yakndan analiz edilmesinin farkl sonular ortaya karacan ileri srmtr. Bu kurumlarn tedaviden ok sapmay artrc bir etki yaptklarn savunmutur (Haralambos ve Holborn, 1995: 409dan aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 207). Etiketleme kuram nemlidir nk hibir edimin yaps gerei su nitelii tamad varsaymndan yola kmaktadr. Sululuun tanmlar, gller tarafndan, yasalarn dzenlenmesi ile polis, mahkemeler ve slah kurumlar tarafndan bunlarn yorumlanmas yoluyla oluturulur. Bu kuram eletirenler kimi zaman cinayet, tecavz, soygun gibi hemen hemen btn kltrlerde tutarl bir biimde yasaklanm belirli edimlerin bulunduunu ileri srmektedirler. Fakat bu gr yanltr, rnein adam ldrme her zaman cinayet olarak grlmez, sava zamanlarnda dmann ldrlmesi cokuyla onaylanr. Etiketleme kuramna yneltilen eletirilerden bir dieri ise etiketleme kuramclarnn erken etiketleme srecini vurgularlarken sapkn diye tanmlanan edimlere yol aan sreleri gzard etmeleridir. nk belirli etkinlikleri sapkn diye etiketlemek btnyle keyfi nitelikte deildir; toplumsallama derecelerindeki tutum ve frsatlardaki farkllklar, insanlarn sapkn diye etiketlenmesi olas olan davranlar ne lde benimseyecekleri zerinde etkili olmaktadr. rnein, yoksul kesimden gelen ocuklarn dkkndan hrszlk yapma olaslklar zengin ocuklarnkinden daha fazladr. Bu ocuklar almaya ynelten birincil etken olarak etiketlenmi olmalar, geldikleri kken kadar nemli deildir. Bunun yannda etiketlemenin gerekte sapkn davran artrma gibi bir etkisi olduu ok ak deildir. Acaba bir tutuklanmadan sonra sua ynelik davrann artma eilimi gstermesi etiketlemenin kendisinin bir sonucu mudur? Yoksa baka sulularla artan etkileim ya da yeni su frsatlarn renme gibi etkenler de sz konusu olabilir mi? (Giddens, 2008: 851)? b) Chicago yaklam: Chicago ekol genel sosyolojide kent sosyolojisi aratrmalaryla ve su biliminde etkili olan ve evresel yaklamla tannm sembolik etkileimci bir yaklamdr. nsan davrannn genetik ve kiisel etkenlerce deil, sosyal ve fiziki evre tarafndan belirlendiini savunan kuramdr. Bu yaklamda kentin farkl blgeleri olduu ve baz blgelerin sua dierlerine gre daha hazr olduu vurgulanarak evresel su kavram temelinde aklamalar gelitirilmitir (Carrabine vd., 2004: 52den aktaran Gktuna Yaylac, 2010: 207). c) Sosyal renme kuramlar: Suu aklayan etkileimci kuramlardan biri de sosyal renme kuramdr. Sosyal renme kuramlarnn temelinde btn davranlarn toplumsal etkileim yoluyla renildii iddias bulunur. Bu kuramlar savunanlar insanlarn sapknl toplumsallama srecinde rendiklerini iddia ederler (Bozkurt, 2004: 186). Sosyal renme kuramlar suun sulu faaliyetle ilgili normlarn, deerlerin ve davranlarn renilmesinin bir rn olduunu kabul eder. Sosyal renme su teknikleri yannda sululuun nasl rasyonalize edilecei, utan duygusunun ntrletirilmesi gibi suun psikolojik ynlerini renmeyi kapsayabilir (Gnen li, 2003: 514).

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

203

i) Bandurann kuram: Kriminolog Albert Bandura, bu kuram kapsamnda insanlarn iddete eilimli yetenekte domadklarn, yaamlar boyunca saldrgan davranmay rendiklerini tartmtr. Bu deneyimler amalarna ulamak iin iddet kullananlar gzleme, televizyonda ve sinemada iddet kullananlarn dllendirildiini seyretme gibi dorudan gzlem yoluyla da renilir. Sosyal renme kuram, ocuklarn, yetikinlerin iddet ieren davran modellerinden saldrgan davranlar rendiklerini ileri srer. Yaamn ilerleyen yllarnda bu saldrgan davran kalplar sosyal ilikilerde kalc olur (Gnen li, 2003: 514). ii) Sutherlandin ayrc birleimler kuram: Toplumsal renme kuramlarndan biri Sutherlandin ayrc birleimler kuramdr. Bu kuramn anahtar nermesi yasalarn ihlal edilmesini olumlu gren tanmlar, yasalarn ihlal edilmesini olumlu grmeyen tanmlardan fazla olduu zaman kiinin su ilediidir. Ayrc birleimlerin kural, kiinin sulu kalplarla temas ettii ve sua kar olanlardan uzak durduu iin sulu olduudur. Bu kurama gre: Sulu davran renilir, yani kaltmla gemez. Sulu davran iletiim sreci iinde dier bireylerle etkileime geildii anda renilir. Bu iletiim genellikle szeldir ve hareket iletiimini de ierir. renilen sulu davran samimi, kiisel gruplar iinde geer. Kiisel olmayan iletiim aralar iinde sinema, gazete sulu davrann genetik ksmnda daha nemsiz rol oynarlar. Su davran renilmesi su ileme tekniini ve tutumlar rasyonalize etmelerin, gdlerin ve itilimlerin belirli ynn renmeyi kapsar (Gnen li, 2003: 514). iii) Akersin sosyal renme kuram: Akers, Sutherlandin kuramndaki ayrc birleimler srecini daha geni bir ekilde ele alarak onu ayrc glendirmeyle btnletirir. Burgess ve Akers, renme mekanizmasn modern davran kuramndaki gibi tanmlarlar, Sutherlandn kuramndaki tanmlar korurlar. Fakat onu daha fazla davran terimleriyle kavramlatrrlar ve davransal renme kuramndaki kavramlar buna ilave ederler. nsann evresindeki aile, arkada gruplar, kiliseler ve dier gruplar bireyleri su ileme konusunda cesaretlendiren veya onlar yasaya uyan davrana ynlendiren rntler salarlar. Onlara gre toplumsal veya bireysel sulu oranlarndaki farkllk kltrel normlarn, geleneklerin sosyal kontrol sistemlerinin bir fonksiyonudur (Akers, 1999: 62-69dan aktaran Gnen li, 2003: 515-516). iv) Ayrc glendirme kuram: Burgess ve Akersn amac Sutherlandn kuramn daha geni davran kuram olan Skinnern almasyla btnletirmekti. Bunu yaparken varsaymlar, kuramn daha kolay test edilebilir hle getirilebilecei, renme srecinin de daha ak bir biimde gsterilebileceiydi (Reid, 1982: 158den aktaran Gnen li, 2003: 516). Akersa gre, kiiler bir kez sua ilikin faaliyetlere balarlarsa davranlar eitli faktrlerden etkilenir. Sapm davran taklitten kaynaklanr ve sosyal destekle devam eder (Siegel, 1989: 195-196dan aktaran Gnen li, 2003:516).

Sutherlandn ayrc birleimler kuramna gre sapknlk, yaam biimi olduu toplumsal bir evrede dier sapknlarla etkileim iinde ortaya kmaktadr.

atma Kuramlar
Marksist ve atma kuramlarnn yasalar ve ceza adaletini aklama biimi ile, kapitalizmin son dneminin bir aamas olan ve sosyal, ekonomik ve politik gc elinde bulunduran kk bir ynetici snf reddetme gibi ortak ynleri vardr

204

Davran Bilimleri-I

Yeni kriminoloji Marksist, sosyalist, yeni Marks ve radikal kriminoloji isimleriyle de anlr ve bu kuramdan baka bu kadar ok isimle anlan bir baka kriminoloji kuram yoktur.

Sol Gerekilik kendinden nce gelen kriminolojik bak alarnn ouna gre daha pragmatik ve politika ynelimli bir yaklam temsil etmektedir.

(Akers, 1999: 161-162den aktaran Gnen li, 2003: 529). atma kuramnn temel motifi, sosyal ve ekonomik gcn sua etkileri, kii ve gruplarn davranlarn belirleme ve kontrol etme yeteneini tanmlamaktr. Gcn eit olmayan dalm atmay yaratr, atma g iin rekabette kklenmitir. G, insanlarn kendi kiisel ihtiyalarn karlamak ve halkn dncelerini biimlendirmek iin kullanlr. atma kuramna gre, su kavram gller tarafndan tanmlanmtr, yasalar kltrel olarak grelidirler ve doru ile yanln kesin bir standard ile balanmamlardr (Siegel, 1989: 223-224den aktaran Gnen li, 2003: 530). a) Yeni kriminoloji: 1973te Taylor, Walton ve Youngn kardklar Yeni Kriminoloji isimli kitaplarnn nceki sapknlk kuramlarndan nemli bir kopuun balangc olduu sylenebilir. Onlar sapknln isteyerek seilen ve nitelik olarak politik bir ey olduu grn ileri srmek iin Marks dncenin bileenlerine dayanrlarken, sapknln biyoloji, kiilik, anatomi, toplumsal dzensizlik ya da etiketleme gibi etkenler tarafndan belirlendii dncesini yadsmlardr. Bunun yerine, bireylerin etkin bir biimde kapitalist sistemin eitsizliklerine bir tepki olarak sapkn davranlar iine girmeyi setiklerini ileri srmlerdir. Yeni kriminoloji kuramclar su ve sapknlk zmlemelerinin erevelerini, toplumun yaps ve egemen snflar arasnda gcn korunmas bakmlarndan belirlemilerdi (Giddens, 2008: 852). Yeni kriminolojinin znde yatan temel fikir Marx ve Bognerinkiyle ayndr. Kapitalizm ekonomik eitsizlii, ekonomik eitsizlik de suu tevik eder. Bu kriminologlar sulu davran aklamak iin kapitalizmin ii snfna uygulad zulm ve aalayc koullara iaret ederler. Buna ek olarak, onlara gre iddet bazen fakirin kendi yararna ok basit bir deime elde edebilmek iin bavurduu bir yol olmaktadr. Yeni kriminologlara gre su, zengin insanlarn yaamak iin emeini satmak zorunda olanlar smrmelerinden kaynaklanr. Bu iliki kapitalist sistemde kaltsaldr ve onlara gre kapitalist toplumlarda suun belirgin biimde azalmas toplumun ekonomik sisteminde devrimci bir reform yaplmadan mmkn deildir (Ellis ve Walsh, 2000: 372den aktaran Gnen li, 2003: 530). b) Sol gerekilik: 1980lerde kriminolojide yeni bir bak as ortaya kmtr. Yeni Sol ya da Sol Gerekilik diye adlandrlan bu bak as, yeni kriminologlarn neo-Marksist dncelerinin bir ksmna dayanmakla beraber kendisini, sapknl romantikletiriyor ve nfusun byk bir blm tarafndan hissedilen gerek su korkusunun nemini azaltyor diye grd sol idealistlerden ayr tutmaktadr. Sol Gerekiler kriminolojiyi soyut bir dzeyde tartmak yerine, gerek su kontrol ve sosyal politika sorunlaryla daha fazla ilgilenilmesi gerektiini ileri srmlerdir (Lea ve Young, 1984; Matthews ve Young, 1986dan aktaran Giddens, 2008: 852-853). Sol Gerekilii savunan kriminologlar analizlerini devlet, saldrgan, kurban ve informal kontrolden oluan bir su karesi (ekil 8.3) balamnda gerekletirmilerdir (Macionis ve Plummer, 2012: 612). Sol Gerekilik dikkatleri sularn kurbanlarna yneltmekte ve kurbanlarla ilgili anketlerin, suun boyutlar konusunda resm istatistiklere kyasla daha geerli bir grnm ortaya koyduunu savunmaktadr (Evans, 1992den aktaran Giddens, 2008: 853). Sol Gerekiler, su oranlarnn ve kurban hline gelmenin kenar mahallelerde younlatna iaret etmektedirler- toplumda durumu ktleen gruplar tekilere bakarak ok daha yksek bir su riski ile kar karyadr. Bu yaklam, Merton, Cloward, Ohlin ve dierlerine dayanarak, kent ilerinde su alt kltrlerinin ortaya ktklarn ileri srmektedir. Bu tr alt kltrler, tek bana yoksulluktan deil, topluluun geneli iinde kendine yer bulamamaktan kaynaklanmaktadr. (Giddens, 2008: 853)

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

205
ekil 8.3

Bu yaklam eletirenler, Sol Gerekiliin bireysel kurbanlar zerine, su sorununun siyasal ve medya tarafndan ynlendirilen tartmalarnn dar snrlar iinde odaklandn ileri srmektedir. Suun bu dar tanmlar, sokak sular gibi sululuun en grnr biimleri zerinde durmakta; devlet ya da irketlerin iledikleri teki saldrlar dikkate almamaktadr (Walton ve Young 1998den aktaran Giddens, 2008: 853-854).

Devlet

Informal Kontrol
Su Karesi Kaynak: Jack Young; Macionis ve Plummer, 2012: 612.

Su

Saldrgan

Kurban

Kontrol Kuramlar
a) Nyenin kontrol kuram: Nye, ocuk sululuunun renme sreci sonucu ortaya ktn ifade etmekle birlikte, bunun kontrol eksikliinden de kaynaklanabileceini ileri srer. Ona gre, sosyal kontrol, sosyalizasyon srecinden kaynaklanr. Bu sre yoluyla birey kendi doru-yanl bilincini gelitirir. Bu Nyenin ifadesiyle iselletirilmi kontroldr. Birey dolayl olarak sevgi, efkat balarnn olduu kiiler tarafndan da konrol edilir. Bunlara ilaveten, Nye, bireyin davranlarn kontrol eden ve uymazlarsa onlar cezalandran dorudan kontrolden de sz eder (Krohn, 1991: 301den aktaran Gnen li, 2003: 517). b) Travis Hirschinin sosyal kontrol kuram: Hirschi, ocuk sululuunun sosyal kontrol kuramn gelitirerek, bu kuram formle ederken Durkheimin ifadelerine dnmtr. Durkheima gre, kiinin ait olduu grup zayflad lde birey gruba daha az baml olur ve sonuta sadece kendine baml hale gelir ve baka kural tanmaz (Gnen li, 2003: 518). Hirschi de sosyal kontrol kuramnn temel kavramnn bireyin topluma balants olduunu ileri srer ve topluma balanmay drt biimde toplar. Bunlar; balanma, kendini adama, dahil olma ve inantr. Yeterince gl olduklarnda bu bileenler insanlarn kurallar ineme zgrlklerini ellerinden alarak toplumsal kontrol ve uyumun srmesine yardmc olur. Ancak eer toplumla olan bu balar zayfsa, sululuk ve sapknlk ortaya kabilir (Gottfredson ve Hirschi, 1990dan aktaran Giddens, 2008: 854). c) Sa gerekilik: 1970lerin sonunda Britanyada M. Thatchern, A.B.D.de ise R. Reagann iktidara gelmesi, her iki lkede de sua ilikin olarak sa gereklik diye adlandrlan gl yasa ve dzen yaklamlarna yol amtr. Suu inceleyen bu yaklam zellikle A.B.D.de oul G. Bushun bakanlnda da etkili olmutur. Su ve sululuun alglanan trmanmas, ahlaki dknlkten, refah devletine bamllk ve hogrl eitim yznden bireysel sorumluluun azalmas, ailenin ve topluluklarn k ve daha genel olarak geleneksel deerlerin zlmesiyle ilikiliydi (Wilson, 1975). Kamu tartmalar ve yaygn medya ilgisi, toplum dzenini tehdit eden iddet ve yasa tanmazlk krizi etrafnda younlamaktayd. Sa gerekiler iin sapknlk bireysel pataloji ile tanmlanyordu. Sa gerekiler, suun incelenmesi iin zellikle de suu yoksullua balayan yaklamlar bir kenara itiyorlard. Birleik Krallk ve A.B.D.deki sa gereklikten etkilenen tutucu hkmetler yasa uygulayclarnn etkinliklerini younlatrmaya balamt. Polis gleri artrld, adalet sistemi geniletildi, sua kar en etkili caydrc olarak uzun hapis cezalar getirildi (Giddens, 2008: 855).
Kontrol kuramlar baz kaynaklarda sosyal balant kuramlar olarak gruplandrlr. Bu kuramlarla ilgili ilk alma 1958de Nyenin almasdr.

206
Resim 8.3

Davran Bilimleri-I

d) Krk camlar kuram: Kontrol kuramlar arasnda yer alan bir baka kuram da krk camlar kuramPhilip G. Zimbardo dr. Amerikal sosyal psikolog Philip G. Zimbardo, (1933-). 1969 ylnda Krk Camlar Kuramn denemek amacyla birka deney yapmtr. Amerikann iki ayr ehrinde, deiik yapya sahip olan iki ayr mahallesine arabalar yerletirerek bu kuramn geerliliini denemek zere almalarda bulunmutur. ncelikle, New York ehrinin Bronx blgesine yoksullarn yaad bir mahalleye ara plakas bulunmayan, kaputu ak bir ara yerletirmitir. Yerletirilen bu aracn durumuyla karlatrabilmek amacyla da, Kaliforniyada bulunan ve zenginlerin yaad Palo Alto blgesine bir baka ara yerletirmitir. Aratrmann yapld Kaynak: http://www.zimbardo.com/ senede, Bronxta bulunan toplumsal dzensizliin bir sonucu olarak, ilk on dakika ierisinde terk edilmi olan bu arabann tahrip edildiini gzlemlenmitir. Palo Alto, Bronx ehrine nazaran daha dzenli bir mahalle yapsna sahip olduundan, ilk bir hafta boyunca arabaya herhangi bir zarar verilmedii gzlemlenmi ve bir haftann sonunda, Zimbardo, arabann camlarn paralayarak yeni bir oluumu gzlemlemeyi amalamtr. Zimbardo, ksa bir sre sonra, bu arabann da Bronxta da olduu gibi, tahribatnn baladn gzlemleyerek Krk Camlar SIRA SZDE SIRA SZDE Kuramnn baarl bir ekilde denenmi olduu kanaatini getirmitir. Deneyin sonucunda, bir toplulukta toplumsal dzensizlie ilikin herhangi bir iaretin, hatta krk camn grnmesinin, daha ciddi suun artmasna yol at sonucuna ulalDNELM D NELM mtr. Tamir edilmemi bir pencere cam, bunun kimsenin umarnda olmadnn bir iaretidir. Bu durumda daha fazla pencere cam krmak, yani daha ciddi sular S O R U S O R U ilemek bu toplumsal dzensizlik durumuna verilebilecek aklc bir tepkidir (Giddens, 2008: 857). 1980lerin sonundan beri krk camlar kuram halk iinde iki imek ya da D KKAT DKKAT uyuturucu kullanmak ve trafik sular gibi kk sular zerine saldrgan bir biimde giden yeni polislik stratejilerinin temeli olmutur. Bu kuramn nemli bir ekSIRA SZDE SIRA SZDE siklii toplumsal dzensizliin tanmn btnyle polisin, can isterse, yle yaplmasna olanak salamasdr. Dzensizliin sistematik bir tanm olmadan, polis neredeyseAMALARIMIZ dzensizlik iareti, herkesi de bir tehdit olarak grmeye yether eyi bir AMALARIMIZ kili klnmaktadr (Giddens, 2008: 858).
K T A P

TELEVZYON

Mazhar Bal ve TErtan zensel, Trkiyede tre ve namus cinayetleri- Tre ve namus cinaK A P yeti ileyen kiiler zerine sosyolojik bir aratrma, 2001, stanbul: Destek Yaynevi. Bu kitapta Trkiyede namus adna ilenen cinayetler zerine sosyolojik bir aratrmann verileriyle, konuE namusNcinayeti ileyen kiiler zerinde gerekletirilen bir aratrma ile TEL VZYO bugne kadar ele aln biiminden farkl bir ekilde ortaya konulmaya allyor.

NTERNET

SU TRLER

NT RNET Ellis ve WalshE sular alt balk altnda yle snflandrrlar: 1. iddet sular: Bir baka kiinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdidinde olan sulardr. 2. Mala ynelik sular: Bir kiiyi malndan mahrum etmektir. Eer alnan veya zarar verilen mlk nemsizse bu davran ar su yerine hafif su diye nitelendirilir.

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

207

3. Uyuturucu sular: Bu sular bamllk yapan maddelere sahip olmay ve onlarn satn yapmay ierir. 4. Cinsel sular: Cinsel sular seks gdsyle ilenen ocuklara ynelik cinsellik, ensest, tehircilik, kk yatakilerin rza tecavz, hayvanlarla cinsel ilikiye girmek, rntgencilik gibi geni bir yelpazede yer alan davranlar ierir. Irza tecavz, genellikle iddetin aka kullanld veya kullanlmakla tehdit edildii zel bir tip cinsel su olarak kabul edilir. 5. ocuk sululuu (delinquency): ocuk sululuu kriminolojide nemli bir kavramdr. Birok lkede ocuk ve genlik mahkemeleri ceza adaleti sistemi iinde yer almaktadr. 6. Dier tm sular: Bu ksm yasad kumar, fahielik, sarholuk, babo gezme gibi maduru olmayan sular ierir. Bunlara ek olarak madurlu sular iftiraclk, kalpazanlk ve yalanc tanklk bu kategoriye dahildirler (Gnen li, 2003: 512). Maduru olmayan sularda zarar daha ok suu ileyen grr. rnein; fahielik, kumar, uyuturucu kullanm ve pornografi bu tr sular kapsamnda alnabilir (Bozkurt, 2004:187).
Resim 8.4 Hapishaneler.

Kaynak:http://1.bp.blogspot.com/_AODbxPFMnVw/TSDeZnXUlbI/AAAAAAAAMHw/GLXkTk I4Kis/s1600/%25CF%2586%25CF%2585%25CE%25BB%25CE%25B1%25CE%25BA1.jpg

Bir gnlk gazetede yer alan haberleri inceleyerek bu haberlerden SIRA SZDE su ya da hangilerinin sapkn davran nitelii tadn ve su tiplerinden hangisine dahil olabileceini deerlendiriniz.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Profesyonel Sular
S R U Profesyonel su kavram yasal olmayan faaliyetlerin bir meslek Ohline gelmesini ifade etmektedir. Profesyonel sulular hrszlk, uak karma, yankesicilik ve dkkn soyma gibi alanlarda uzmanlaabilirler. Bu sulular btn D K K A T zamanlarn ileyecekleri suun planlamasna ve uygulamasna ayrrlar. Profesyonel sulular dier sulularla i birlii iinde hareket ederek, benzer meslei yapanlarn oluturduu SIRA SZDE bir alt kltrn paras olur ve bilgi alveriinde bulunurlar. renilen teknik vasflar profesyonel sulu olarak yaplan iin nemli bir parasn oluturur (Bozkurt, 2004: 186-187). AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

208

Davran Bilimleri-I

Organize Sular
Resim 8.5

SIRA SZDE

DNELM

Resim 8.6
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Organize su, gelenekselliin birok zelliini tayan, ancak yasad nitelikteki etkinlik biimlerine gndermede bulunur. Organize sular kapsamnda baka etkinliklerin yan sra kaaklk, yasad kumar oynatmak, uyuturucu ticareti, fuhu, byk lekli hrszlk ve koruma iin hara almak gibi sular saylabilir. rgtl su geleneksel olarak, farkl lkelerde kltrel bakmdan zgl biimlerde gelimi ise de, kapsam bakSIRA SZDE mndan gitgide ulusar nitelik kazanmtr (Giddens, 2008: 875). Organize sularn en belirleyici zellikleri DNELM gizlilik, iddet, yolsuzluk, sreklilik ve hzl deiime ayak uydurabilmektir. Organize suS O R U lar yoksulluktan kurtulmak isteyenler iin bir toplumsal hareketlilik arac hline gelebilir. DKKAT Baz lkelerde organize su yapsal farkllklar gsterebilir. rnein, talya ya da AmeriSIRA SZDE kadaki mafya tipi organize su, Almanyada ayn biimde ortaya kmamaktadr (Bozkurt, 2004: 187). AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Manuel Castells T A P K Binyln Sonu (End of Millenium- 1998) adl kitabnda rgtl su gruplarnn etkinliklerini kapsama bakmndan giderek uluslararas nitelik kazandn ileri srmektedir. Castells, snrlar tesindeki su etkinliklerinin koordinasyonunun- yeni bilT E L E V Z yardmyla- yeni kresel ekonominin merkezi bir zellii hline geldigi teknolojilerinin Y O N ine dikkat ekmektedir (Giddens, 2008: 877).

Organize suun eriimi dnyann pek ok lkesinde hissedilmektedir, ancak tarihsel olarak birka lkede zellikle gl olmutur. Amerikada organize su, otomobil sanayii gibi nemli geleneksel sektrlerin hepsine rakip olabilecek kadar byk bir itir. Ulusal ve yerel su rgtleri, kitle tketimi iin yasad mal ve hizmetler salarlar. Yasad at yarlar, piyangolar ve spor karlamalar ABDde rgtl suun en byk kazan kaynadr (Giddens, 2008: 875). Beyaz yakal sular, orta ya da orta st snflar tarafndan ilenen sulardr (Bozkurt, 2004:187).

NTERNET

Beyaz yakal sular terimi ilk kez Edwin Sutherland tarafndan kullanlmtr. Bu kapsamda vergi karma, yasad satlar, menkul ve gayrimenkul sahtekrlklar, zimmete para geirme, tehlikeli rnlerin retim ve sat ve yasad olarak evreyi kirletmenin yannda dorudan hrszlk gibi pek ok trden su bulunmaktadr. Beyaz yakal sularn gsterdii dalm lmek, dier trden sularn dalmn lmekten daha zordur; bu tr sularn ou resm istatistiklere yansmaz (Giddens, 2008: 872).

Beyaz Yakal TSular NTERNE

Siber Su
Genel ad biliim suu olarak tanmlanacak su iin, bilgisayar suu, biliim ihlali, biliim sululuu, bilgisayar vasta kullanlarak ilenen su, bilgisayarn kt niyetli kullanm gibi deiik belirlemeler yaplmaktadr. Ayrca internette yaanan byk gelimeler nedeniyle bu alanda ilenen sular ifade etmek iin internet suu veya siber su kavramlar da kullanlmaktadr (Durmaz, 2006: 69dan aktaran Alaca, 2008: 19).

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

209

Dnmezer biliim sularn; bilgisayarn ktye kullanlmas, bilgileri otomatik ileme tabi tutulmu ve verilerin nakline ilikin kanuna ve meslek ahlakna aykr davranlardr eklinde tanmlamaktadr (Dnmezer, 1989: 504den aktaran Alaca, 2008: 19). P. N. Grabosky ve Russel Smith ise (1998) teknolojiye dayanan dokuz tr su sralamaktadrlar. Bunlar: 1. Telekomnikasyon sistemlerine yasad biimde girilmesi, 2. Bilgisayara dayal sistemleri krmak, bilgisayar virsleriyle ciddi gvenlik sorunlar oluturulmas, 3. Telekomnikasyon hizmetleri zerinden hrszlk ve yasad ilerin yrtlmesi, 4. Yazlm, film ve CD gibi malzemelerin kopyalanmasyla telif haklarnn inenmesi, 5. Siber uzayda pornografi ve iddet ierikli yaynlar yaplmas, 6. Telepazarlama sahtekrlklar yaplmas, 7. Elektronik fon transferleri sular, 8. Elektronik karapara aklama, 9. Gelitirilmi ifre zme sistemleri ve yksek hzl veri transferleri ile yasa uygulayc kurulularn su etkinlikleri hakkndaki bilgilere ulalmasdr (Giddens, 2008: 878). Peki, siber su ya da biliim sularn kimler daha ok ilemektedir? Biliim sularn ileyenler genelde 20-30 yalar arasndaki genlerden olumaktadr. Bu Resim 8.7 genler byk ounluu erkeklerden oluan, teknik bilgi dzeyi yksek kiiSiber sular . lerdir. Bu kiiler incelendiinde baz duygusal ve psikolojik sebeplerden dolay bu ii yaptklar sonucuna ulalmaktadr (Demirba, 2005: 267den aktaran Alaca, 2008: 42). yi bir cracker olan Bili Landreth biliim sulularn bir at altnda kategori- Kaynak:http://www.ekonorm.com/teknoloji/siber_suclar_devletleri_ ze ederek inceleyen ilk teorisyenlerden korkutuyor_239112.htm birisidir. Landreth (1985) kendi edindii bilgi ve tecrbelere gre biliim sulularn be kategoriye ayrarak incelemitir: lk grupta aylak olarak tanmlad biliim sulular, bilgisayar konusunda fazla bilgi ve becerisi olmad iin genellikle daha az zarara yol aan sular ileyen kiilerden olumaktadr. Bu kiiler genellikle basit hileleri kullanan ve ufak tefek yaramazlklar yapan kiilerdir (Rogers, 1999dan aktaran Alaca, 2008: 43). eitli sohbet odalarnda kullanclar rahatsz edici ve balantlarnn kopmalarn salayan dosyalar gnderen kiiler aylak olarak nitelendirilmektedir. kinci grupta elektronik sapk olarak nitelendirilen renciler yer almaktadr. Bu kiiler, zamanlarnn byk bir ksmn yetkisiz giri yapabilecegi bilgisayarlar bulmak iin internette srf yaparak geiren kiilerden olumaktadr.

210

Davran Bilimleri-I

nc grupta sistemlere izinsiz girmek iin eitli saldrlar planlayan ve bu maksatla kendisini gdleyen turistler bulunmaktadr (Landreth, 1985den aktaran Alaca, 2008: 43). Bu grupta yer alan biliim sulular, Bequai tarafndan ortaya atlan arabay gezmek maksad ile alan kiiler kavramna benzetilmektedir. Turistler iledikleri sulardan heyecan duyan kiilerden olumaktadr. kerticiler kt niyetli ve kindar sulular grubunu oluturmaktadr. Bu grup biliim sulularnn karanlk yzn yanstmaktadr (Kabay, 1996: 4-5den aktaran Alaca, 2008: 43). kerticiler bilgisayar alarna szarak sistemleri kerten ve kasten dosyalara zarar veren kiilerdir. Son grup ise hrszlardan olumaktadr (Landreth, 1985den aktaran Alaca, 2008: 43). Bu kategorideki sulular yasad yollardan para kazanmay amalayan kiilerden olumaktadr. Postun analiz ettii gibi su ileyen bu kiiler sistem ya da organizasyonun ierisinden birisi olabilir. Hrszlar yalnz alabilecei gibi, yerel ve uluslararas irketler ya da devletler iin de alabilir (Durmaz, 2006: 107-108den aktaran Alaca, 2008: 44).

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

211

zet
A M A

Sapkn davranlar tanmlamak. Sapkn davran, bir topluluk ya da toplumda nemli sayda insan tarafndan kabul edilen belirli bir normlar kmesine uyum gstermeme olarak tanmlanabilir. Suu tanmlamak. Jhering suu toplum hlinde yaama artlarna ynelmi her trl saldr olarak tanmlar. Durkheime gre ise su kolektif bilincin kuvvetli ve belirmi tutumlarn ihlal eden fiillerdir. Thomas ve Znaniecky, suu sosyal psikoloji ynnden ele alarak yle tanmlarlar: Su kiinin kendisini mensubu sayd grupta, varl toplum dayanmas ile eliki gsteren fiildir. Taftn su gr ise yledir: Topluma zarar veren hareketler ya rf ve detlerce belirlenmitir ya da grup iinde egemenlii elinde tutanlar, dier kiilerin, tavr ve hareketlerini uydurmalar iin modelleri, rnekleri ve bu suretle moral kurallarn tmn tespit ederler; bu kurallara uyanlara sosyal itibar verir, bunlar ihlal edenlere sz konusu mevkii reddederler. Suu aklayan kuramlar zetlemek. Suu aklayan kuramlar arasnda biyolojik ve psikolojik kuramlar, fonksiyonalist kuramlar, etkileimci kuramlar, atma kuramlar ve kontrol kuramlar saylabilir. Sapma ve suu aklamaya ynelik ilk almalar znde biyolojik temellidir. Fizyolojik ve biyolojik kuramlarda baz bireylerin sapmaya genetik olarak daha eilimli olduklar savunulmutur. Suu aklayan fonksiyonalist kuramlar erevesinde Durkheim ve Mertonun yaklamlar, daha sonra da alt kltr yaklam ele alnabilir. Anomi kavram, ilk kez modern toplumlarda geleneksel normlar ve standartlarn yerlerine yenisi konmadan andn ileri sren Emile Durkheim tarafndan ortaya atlmtr. Durkheima gre sapknln toplumda olumlu fonksiyonlar vardr. Alt kltr kuramlarnn nde gelen temsilcileri arasnda; Cohen, Cloward ve Ohlin, Miller ve Wolfgang gibi isimler yer alr. Alt kltr kuramlarn genel olarak, ocuk veya gen eteler ierisinde yer alan alt snfa mensup bireylerin, sapma ve sululuk durum-

A M A

lar zerine odaklanm kuramlar olarak grmek mmkndr. Suu aklayan etkileimciler davranlarn ilk kez nasl sapkn diye tanmlanr olduklar ve neden belirli gruplar sapkn diye etiketlenirken tekilerinin byle etiketlenmedii sorularn sormaktadrlar. Etiketleme kuram 1970lerin ortalarnda sulu kariyerinin etkileimci aklamas olarak ne kavumutur. Etiketleme yaklam 1930larda Frank Tannenbaum tarafndan tanmlanmtr. Tannenbaum, etiketleme srecinin kii asndan sonular ile ilgilenmitir. Yeni kriminoloji Marksist, sosyalist, yeni Marks ve radikal kriminoloji isimleriyle de anlr. Sol Gerekilik kendinden nce gelen kriminolojik bak alarnn ouna gre daha pragmatik ve politika ynelimli bir yaklam temsil etmektedir. Kontrol kuramlar baz kaynaklarda sosyal balant kuramlar olarak gruplandrlr. Bu kuramlarla ilgili ilk alma 1958de Nyenin almasdr.
AM A

AM A

Su trlerini sralamak. Sular iddet sular, mala ynelik sular, uyuturucu sular, cinsel sular, ocuk sululuu ve dier sular olmak zere alt balkta toplanabilir. Bu ayrma ilaveten baz su biimleri aklanrsa; profesyonel su kavram yasal olmayan faaliyetlerin bir meslek hline gelmesini ifade etmektedir. Profesyonel sulular hrszlk, uak karma, yankesicilik ve dkkn soyma gibi alanlarda uzmanlaabilirler. Organize su, geleneksel birok zelliini tayan, ancak yasad nitelikteki etkinlik biimlerine gndermede bulunur. Organize sular kapsamnda baka etkinliklerin yan sra kaaklk, yasad kumar oynatmak, uyuturucu ticareti, fuhu, byk lekli hrszlk ve koruma iin hara almak gibi sular saylabilir. Beyaz yakal sular, orta ya da orta st snflar tarafndan ilenen sulardr. Bunlarn yannda teknolojiye dayal siber sular ve maduru olmayan sular sralanabilir. Maduru olmayan sularda zarar daha ok suu ileyen grr. rnein; fahielik, kumar, uyuturucu kullanm ve pornografi bu tr sular kapsamnda alnabilir.

212

Davran Bilimleri-I

Kendimizi Snayalm
1. Suluyu organik bakmdan inceleyerek verasete ilikin biyolojik, anatomik ve fizyolojik etmenleri dikkate alan alt kriminoloji dal aadakilerden hangisidir? a. Su psikolojisi b. Su antropolojisi c. Su sosyolojisi d. Su psikiyatrisi e. Penoloji 2. Aadakilerden hangisi uygulayc kriminolojinin alt dallarndan biridir? a. Su psikolojisi b. Penoloji c. Su profilaksisi d. Su psikiyatrisi e. Su antropolojisi 3. Aadakilerden hangisi suu aklayan biyolojik kuramlara katkda bulunan kuramclardan biri deildir? a. Lambroso b. Hooton c. Sheldon d. Krestschmer e. Reckless 4. Sheldonun tiplemesi iinde ie dnk ve ll karakterde olan, zayf, uzun yapl ve entelektel nitelikler gsteren tip aadakilerden hangisidir? a. Mezomorf b. Endomorf c. Ektomorf d. Egzomorf e. Polimorf 5. lk kriminolojik aratrmalar aadaki kurumlardan hangisinde yrtlmtr? a. Okullar b. Hapishaneler c. yerleri d. badethaneler e. Trenler 6. Mertonun ne srd uyum modelleri iinde yasad faaliyetler yoluyla servet edinen sulular hangi kategoriye girmektedirler? a. Bakaldranlar b. Yenilikiler c. Geri ekilenler d. Uyum gsterenler e. ekilciler 7. Genel sosyolojide kent sosyolojisi aratrmalaryla ve su biliminde etkili olan ve evresel yaklamla tanm sembolik etkileimci yaklam aadakilerden hangisidir? a. Chicago yaklam b. Etiketleme yaklam c. Ayrc birleimler yaklam d. Sosyal renme yaklam e. Ayrc gler yaklam 8. Aadakilerden hangisi yeni kriminolojinin anld dier isimlerden biri deildir? a. Sosyalist b. Yeni Marks c. Radikal d. Feminist e. Marksist 9. Ellis ve Walshn yapt snflamaya gre bir baka kiinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdidinde olan sular aadakilerden hangisidir? a. Mala ynelik sular b. iddet sular c. Cinsel sular d. ocuk sululuu e. Uyuturucu sular 10. Aadakilerden hangisi kaaklk, yasad kumar oynatmak, uyuturucu ticareti, fuhu, byk lekli hrszlk ve koruma iin hara almak gibi sularn bulunduu su trn ifade eder? a. Siber sular b. Organize sular c. Beyaz yakal sular d. Profesyonel sular e. Cinsel sular

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

213

Yaamn inden
UYAP (Ulusal Yarg A Projesi); gnmzn gerekli tm teknolojik gelimelerini kullanarak, Adalet Bakanl merkez ve tara tekilatnn, bal ve ilgili kurulularnn, adli ve idari tm yarg ve yarg destek birimlerinin donanm ve yazlm olarak i otomasyonunu ve benzer ekilde bilgi otomasyonu sistemlerini kurmu kamu kurum ve kurulular ile d birim entegrasyonunu salayan ve e-Dnm srecinde e-Adalet ayan oluturan bir biliim sistemidir. Bugn itibariyle UYAP, lkemizde Adalet Bakanl tekilat ile yarg birimlerinin tamamnda iletimde olup bu birimlerin her trl yargsal, idari ve denetim faaliyetleri bu sistemle elektronik ortamda yrtlmektedir. UYAP kapsamnda, bilgi ve belge alveriini elektronik ortama tamak iin dier kurum ve kurulularn bilgi sistemleriyle entegrasyonlar gerekletirilmitir. Bu sayede idari ve yargsal srete mkerrer yaplan ilemlerle gereksiz uygulamalar, ara sreleri ortadan kaldrmakta, srat ve kolaylklar salayarak, i younluunu azaltmakta ve personel andan kaynaklanan skntlar en aza indirmekte, posta ve krtasiye gibi masraflardan tasarruf salamaktadr. Elektronik ortamda haberleme sayesinde haftalar sren yazmalar bir iki saniyede yaplabilmektedir. 2008 ylnda Trk Adalet Bakanlnn bir genelgesi ile zorunlu hle getirdii adli yazmalarn elektronik ortamda yaplmas ile milyonlarca Euro tasarruf salanmtr. Biliim teknolojileri sayesinde adli birimlerin performansnn lm, kaynaklarn etkin datm yaplabilmekte, elektronik dosyalama sayesinde adli bilgi ve belgeler gvenli ortamda saklanabilmektedir. Bu erevede UYAP ile entegrasyon salanan Adli Sicil Bilgi Sisteminden sabka kaytlar, MERNSten nfus kaytlar ve Adres Kayt Sisteminden adres kaytlar, POLNETten ehliyet kaytlar, Merkez Bankasndan dviz kurlar, TAKBSten tapu ve kadastro kaytlar yarg birimlerince otomatik olarak annda alnabilmektedir. Kaynak: http://www.uyap.gov.tr/tanitim/genel.html

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. e 4. c 5. b 6. b 7. a 8. d 9. b 10. b Yantnz yanl ise Kriminoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kriminoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biyolojik Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biyolojik Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Psikolojik Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fonksiyonalist Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Etkileimci Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Su Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Organize Sular konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sapknlk ile su ayn eyler demek deildir. Sapknlk kavram, yalnzca bir yasay ya da kural ineyen uyumsuz davrana gndermede bulunan su kavramndan ok daha genitir. Dier taraftan sapkn davrann pek ok biimi yasalar tarafndan snrlandrlmamtr (Giddens, 2008: 842). Bunun yannda su tekil eden eylem ile genel olarak sapc eylem arasnda bir ayrm yapmak gerekir. nk sapma, kiilik yapsna bal olduu hlde, su, objektif olarak ceza normuna gre su tekil eden davran ve tutumun tarih kuvvetlerin eseridir ve kendisini kanunlarda gsterir (Dnmezer,1984: 256). Su, evrensel, genel bir olaydr. Su, tarihin en eski devirlerinden itibaren var olmutur ve ileride de var olmaya devam edecektir. Susuz bir toplum hayalden baka bir ey deildir. nsanlarn iinde ihtiraslarla birlikte toplum hlinde yaamann ortaya kard eitli sosyal elikiler, uyumsuzluklar bulunduka su da var olacaktr (Dnmezer, 1984: 62). Suun bir baka nitelii onun nisbilii yani greliliidir. Suu oluturan fiiller zaman ve ortama gre deiiktir.

214

Davran Bilimleri-I

Sra Sizde 2 Biyolojik ve psikolojik kuramlar arasnda birtakm benzerlikler bulunmaktadr. ncelikle her iki kuram, sapkn nfusun btnnden farkl grr. kincisi normal bir nfus iinde o anormaldir. ncs onun anormallii sapknla daha yatkn olmasn beraberinde getirir. Suu aklayan psikolojik kuramlar sapknln anormalliini genetik faktrlerin belirleyiciliinden ok renilmilikle aklar. Psikolojik kuramlar sapknln temelinde anormal genler yerine anormal deneyimi grrler. Bu anormal deneyim daha sonra sua zemin oluturan karakter problemi ve bozuk kiilikleri retmektedir. Psikolojik kuramlar bir kimsenin toplumsallama srecinde zellikle de anne-ocuk ilikisinde sorun varsa bu bozuk toplumsallama duygusal bir rahatszla ve daha sonra bu da uyumsuz kiilik zelliklerinin olumasna neden olabilir. Psikolojik kuramclara gre erken ocukluk deneyimleri ergen ve yetikin davrann uzun sreli etkileyebilir (Haralambos & Heald, 1985: 409-410). Sra Sizde 3 Haberlerden birka rnek ve deerlendirmesi yle olabilir: Salk Bakanl Trkiye la ve Tbbi Cihaz Kurumunun yapt denetimler sonucunda kanun hkmlerine uymayan kozmetik ve tbbi rnleri aklad. Burada beyaz yakal sular kapsamna giren bir su tr gryoruz. Beyaz yakal sular kapsamnda vergi karma, yasad satlar, menkul ve gayrimenkul sahtekrlklar, zimmete para geirme, tehlikeli rnlerin retim ve sat ve yasad olarak evreyi kirletmenin yannda dorudan hrszlk gibi pek ok trden su bulunmaktadr. Bir lunaparka elenmeye giden kza yaknlarnda bulunan bir inaatn iileri tarafndan laf atld. Laf atldn renen mahalle genleri ile iiler arasnda tal, sopal kavga kt. Burada ise Ellis ve Walshun su snflamasna gre iddet sularna bir rnek gryoruz. iddet sular bir baka kiinin bedenine zarar veren veya zarar verme tehdidinde olan sulardr. zerinde i amar ve eline ald maket ba ile plak hldeki kz arkadann peinden koup, oteldeki eyalara zarar veren yabanc kadn turist, zel gvenlik grevlileri tarafndan etkisiz hle getirildi. Otel yetkilileri, Otelimizde kald gnden bu yana taknlk yaparak hem alanlara hem de mterilerimize rahatszlk verdi. imdiye kadar ses karmadk, otel iinde

maket ba ile plak arkadan kovalaynca bardak tat dedi. Burada ise nce sapkn bir davran sonra ise su kapsamna giren bir olay yaanmtr. iddet sular kapsamnda bu durum ele alnabilir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Adler, F. ve dierleri (1991). Criminology, New York: Mc Graw-Hill Inc. Alaca, B. (2008). lkemizde Biliim Sular ve nternetin Sua Etkisi (Antropolojik ve Hukuki Boyutuyla), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara niv. Sosyal Bilimler Enstits. Andersen, M. L. & F. H. Taylor (2005). Sociology Understanding a Diverse Society, Cengage Learning. Bahar, H.. (2005). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi. Becker, H.S. (1963). Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, New York: Free Press. Berger, P. (1999). The Meaning of Social Control iinde The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon) New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River. Bonger, W. A. (1916). Criminality and Economic Conditions. Bozkurt, V. (2004). Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Alfa. Caldwell, R. G. (1956). Criminology, New York. Carrabine vd. (2004). Criminology: A Sociological Introduction, Routledge. Clages, H. (1997). Kriminalistik, Stuttgart. Cohen, A.K. (1955). Delinquent Boys, New York: Free Press. Constant, J. (1949). Elements de Criminologie. Demirba, T. (2001). Kriminoloji, Ankara: Sekin Yaynclk. Dolu, O. (2010). Su Teorileri: Teori, Aratrma ve Uygulamada Kriminoloji, 2. Bask, Ankara: Sekin Yaynclk. Downes, D. (1999). Deviance and Crime iinde Sociology: Issues and Debates (Edit. S. Taylor), London: MacMillan Pub. Dnmezer, S. (1982). Sosyoloji, 8. Bas, stanbul. Dnmezer, S. (1984). Kriminoloji, (4. Bas), stanbul: .. Yaynlar. Dnmezer, S. (1994). Kriminoloji, (8. Bas), stanbul: Beta Yaynlar. Dnmezer, S. (1989). Yeni Trk Ceza Kanunu ntasars-Ceza Hukuku El Kitab, stanbul.

8. nite - Su ve Sapkn Davranlar

215

Durkheim, E. (1895). Toplumbilimsel Yntemin Kurallar, (ev. C. B. Akal), stanbul: B/F/S Yay. Durkheim, E. (1968). Kriminaliteet als normales Phaenomen, in: Krimininalsoziologie Frankfurt a. M. Durmaz, . (2006). Biliim Sularnn Sosyolojik Analizi, Ankara. Ellis, L. and A. Walsh (2000). Criminology: A Global Perspective, USA: Allyn and Bacon. Evans, D.J. (1992). Left Realism and the Spatial Study of Crime, Crime, Policing and Place: Essays in Enviranment Criminology, London: Routledgeb Erzurumluolu, B. ve T. Gksu, (2009). Trkiyedeki Su Eilimleri ve Polis Performansnn Faktrel Etkisi, Polis Bilimleri Dergisi, Cilt: 11(3), ss. 43-60. Fichter, J. (1996). Sosyoloji Nedir? (ev. N. elebi), Ankara: Attila Kitabevi. Fulcher, J. & J. Scott (2006). Sociology, Second Ed., Oxford University Press. Gartner, R. (1998). Deviance and Crime iinde New Society, Harcourt Barce Canada. Geerds, R. (1980). Kriminalistik, Lbeck. Gelles, R. J. & Levine, A. (1991). Sociology: An Introduction, Fifth Edition, Mc Graw Hill, Inc. Giddens, A. (2008). Sosyoloji, stanbul: Krmz Yaynlar. Goode, E. (1999). An Introduction to Deviance iinde The Meaning of Sociology (edit. J. M. Charon) New Jersey: Prentice Hall, Upper Saddle River. Goode, E. (1997). Deviant Behavior, Upper Saddle River, N. J: Prentice Hall. Gottfrendson, M.R. and T.Hirschi (1990). A General Theory of Crime, Stanford University Press. Gktuna Yaylac, F. (2010). Hukuk, Su ve Toplum iinde Sosyolojiye Giri (editr: N. Suur), T. C. Anadolu niversitesi Yayn No: 1951. Gppinger, H. (1980). Kriminologie, (4. Aufl.) Mnchen. Grabosky, P. N. & R. G. Smith (1998). Crime in the Digital Age: Controlling Telecommunications and Cyberspace Illegalities, Transaction Publishers. Gner, S. (2003). Organize Su rgtleri- Kara Para ve Aklanmas, Ankara: Gnen li, T. (2003). Toplumdan Kopu: Su ve iddet, Sosyolojiye Giri iinde (Ed. hsan Sezal), Ankara: Mart Yayn ve Kitabevi. Gnen li, T. (2004). Kriminoloji, Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi. Haralambos M. & R. M. Heald (1985). Sociology Themes and Perspectives, (2nd edition), Bell& Hyman.

Haralamloos, M.Holborn, (1995). Sociology: Themes and Perspectives, Collins Ed. Haskell, M. & L. Yablonosky (1978). Crime and Delinquency, Rand McNally & Co ,U.S.; 3rd Revised edition edition. Henslin, J. (1997). Sociology-A Down- to- Earth Approach, Third Edit. Allyn and Bacon. Holdaway, S. and P. Rock (yay.) (1998). Thinking About Criminology, London: UCL Press. Kabay, M. E. (1996). Totem and Taboo in Cyberspace, Journal of the National Computer Security Association, pp. 4-9. Erisim:www2.norwich.edu/ mkabay/ethics/totemJaboo_cyber.htm (21.06.2005) Karabenli, Metin. ( t.y. ). Kriminalistik ve Kriminal Polis Laboratuarlar. Kzmaz, Z. (2005). Sosyolojik Su Kuramlarnn Su Olgusunu Aklama Potansiyelleri zerine Bir Deerlendirme , C.. Sosyal Bilimler Dergisi, (Aralk 2005) Cilt: 29, No: 2, ss. 149-174. Krohn, M.D. (1991). Control and Determence Theories, PP.295-314 in A Handbook of Contemporary Criminology, (edited by I.Sheley), Belmont, CA: Wadsworth Publishing Comp. Kunz, K., (1994). Kriminoloji, Bern-Stuttgart-Wien. Krzinger, J. (1996). Kriminologie, 2. Auflage, Stuttgart. Landreth, B. (1985). Out of the Inner Circle, Redmond, WA: Microsoft Books. Lea, J. and J Young (1984). What is To Be DDone About Law and Order?, London: Penguin. Lemert, E. (1972). Human Deviance, Social Problems and Social Control, NJ: Prentice Hall, Englewood Cliffs. Macionis, J. J. (1997). Sociology, Sixth Edition, New Jersey: Prentice Hall Europe. Macionis, J. J. & Plummer, K. (2005). Sociology: A Global Introduction, Pearson Education. Macionis, J. J. & Plummer, K. (2012). Sociology: A Global Introduction, Pearson Ed. Matthews, R. and J. Young (1986). Cunfronting Crime, London: Sage. Mergen, A. (1995). Die Kriminologie, Mnchen: 3. Auflage. Merton, R. K. (1938). Social Structure and Anomie, American Sociological Review, Vol. 3, pp. 672682. Mezger, E. (1951) Kriminologie, Munich: Beck. Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). Controlling Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University.

216

Davran Bilimleri-I

Nye, F. I. (1958). Family Relationships and Delinquent Behavior, Oxford: John Wiley. Muncie, J. and E. McLaughlin (yay.) (2001). The Problem Crime, 2. Ed., London: Sage& Open University. zkalp, E. (2011). Sosyolojiye Giri, Bursa: Ekin Yaynevi. Reid, S.T. (1982). Crime and Criminology, New York: Halt, Rinehart and Winston. Polat, A. ve S. K. Gl (2010). Suun lm, Ankara: Adalet Yaynevi. Reiner, R. (1999). The Politics of the Police, Oxford: Oxford University Press. Rdiger, H. (1982). Die verbrechenswircklichkeit, Lehrbuch der Kriminologie. Rogers, M. (1999). Psychology of hackers http://www.infowar.com Schaefer, R. T. & Lamm, R. P. (1995). Sociology. Schaefer, R. T. (2010). Sociology, Twelfth Ed. McGrawHill Inter. Edit. Sezal, . (ed.) (2002). Sosyolojiye Giri, Ankara: Mart Kitap ve Yaynevi. Shoemaker, D. J. (1990). Theories of Delinquency: An Examination of Explanations of Delinquent Behavior, USA: Oxford Univ. Press. Siegel, L.J. (1989). Criminology, West Pub. Comp., St.Paul. Sokullu- Aknc, F. (1999). Kriminoloji, 2. Bask, stanbul: Beta. Sullivan, T. J. (2006). Introduction to Social Problems, Seventh Ed., Allyn and Bacon. Sutherland, E. & Cressey, D. H. (1955). Principles of Criminology, (5. Edit.), Chicago, Philadelphia, NewYork: J. B. Lippincott Company. Sykes, G. M. (1978). Criminology, New York: Harcout Brace Jovanovich. Taft, D. R. (1956). Criminology, NewYork: Mac Millan. Tierney, J. (1996). Criminology, London: Prentice Hall Pub. Thomas and Znaniecky, (1957). The Polish Peasant in Europe and America, c II. Thomson, W. E. and Hickey, J. V. (1999). Society in Focus, Third Edition, New York: Longman. Taylor, I., Walton, P. and Jack Young (yay.) (1998). The New Criminology Revisited, London: Macmillan. Tolon, B. (1981). ada Toplumun Bunalm: Anomi ve Yabanclama, 2. Bask, Ankara: ATA Yay. Tutar, E. (2002). Kriminoloji Nedir? (http: //www.kriminoji.com.)

Vito, G.F., R.M. Holmes (1994). Criminology, Theory, Research and Policy, Belmont, California: International Thomson Pub. Williams III, Frank P. Marilyn McShane D. (1999). Criminological Theory, USA: Prentice Hall. Wilson, E.O. (1975). Sociology: The New Synthesis, Cambridge: M.A.:Harvard Universty Press. http://www.amnesty.org (Uluslararas Af rgt) http://www.criminology.fsu.edu/crimtheory/zimbardo.htm http://www.kriminoloji.com http://www.theatlantic.com/doc/198203/broken-windows http://www.uncjin.org (Birlemi Milletler Su ve Adalet Bilgi A) http://www.uyap.gov.tr/ http://www.zimbordo.com

Szlk

217

Szlk A
Aile: Birbirine kan ba ile bal iki veya daha fazla sayda yeden meydana gelen bir grup. Akrabalk: Bireylerin soy sop ilikilerinin gerekletii evlilik, kanba veya sosyal ilikilerine dayal bir sistemdir. Alt Kltr: Toplumun temel kltrel deerlerini paylaan, ancak dier gruplardan farkl deer, norm ve yaam biimi olan gruplarca oluturulan kltr. Anket Teknii: Bilgi verecek olanlarn dorudan okuyup cevaplayacaklar bir soru cetveli ile bilgi toplanmas. D Gruplar: Bizim grubumuzun dnda olan, herhangi bir alternatif grup olup, yesi olmadmz, biim iin ok nem tamayan hatta ona kar ok iyi duygular beslemediimiz gruplar. Dokman ncelemesi: nsanlarn belirli olaylar hakknda duygularn yanstt dokmanlarn ele alnp incelenmesi ve zmleme tekniklerinin kullanlmas.

E
Edinilmi Stat: Bireylerin aba gstermeden doutan itibaren sahip olduklar statler. Egzogami: Grup dndan evlilik. Endogami: Grup iinden evlilik. Ensest Yasas: Yakn aile yelerinin birbirleriyle cinsel ilikide bulunmamas. Etkileimcilik Yaklam: Bireyi ve ilikilerini anlamadan toplumu anlamann mmkn olmadn savunan sosyolojik yaklam. Etnosantrizm: Kiinin kendi kltrn temel alarak, dier kltrleri kendi kltr asndan deerlendirmesi. Eurosantrizm: Avrupal olmayan tarih ve kltrleri ve Avrupa dndaki toplumlar Avrupa lkelerinin standartlar asndan deerlendirme veya yarglama.

B
Baml Deiken: Bir aratrmada bamsz deikene bal olarak deien deiken. Bamsz Deiken: Bir aratrmada belirleyici olan deiken. Baskn Kltr: Toplum ierisindeki en gl gruplarn sahip olduu kltr. Bilateral: Mirasta her iki tarafn eit hak almas. Bilim: Mantk ve sistematik yollarla bilginin elde edilmesi ve retilmesi. Bilimsel Yntem: Gerei renmek ve toplumsal gelime yasalarna ulamak amacyla, sistematik bilgi edinme yolu. Birincil Gruplar: Yzyze ilikilerin, yardmlama, dostluk ve sevgi balarnn yksek olduu gruplar. Boanma: Taraflardan birinin veya her ikisinin kendi arzusu ile toplumda geerli norm ve adetlere gre evlilik birliini sona erdirmesi.

F
Feminist Kuram: Bir toplum iindeki kadn ve erkekler arasndaki cinsiyet ilikilerinin yapsnn incelenmesi, kadn haklar ve kadnn eit stats zerinde duran sosyolojik yaklam.

atma Yaklam: Toplumsal davranlarn en iyi ekilde rekabet halinde bulunan gruplar arasndaki gerginlik ve mcadele ile anlalabileceinin savunulmas.

G
Geerlilik: lme aracnn konusuna uygunluu. Globalism: Ekonomiye indirgenmi tek bir yapnn pazar hakimiyeti altnda ilemesi. Globalite: Dnya Toplumu anlay. Globalleme: Kreselleme, uluslarst aktrler tarafndan belirlenen bir sistem. Grup: Birbirleriyle ilikide bulunan en az iki veya daha fazla kiiden oluan, belirli beklenti ve amalar paylaan insanlar. Gvenilirlik: Bir lme aracnn ayr ayr lmlerde kararl ve benzer sonular elde etme yetenei.

D
Deerler: Amalarmz ve davranlarmz belirlemede neyin doru neyin yanl olduunu gsteren standartlar. Demografi: Nfus bilimi. Denetimli Gzlem: Standartlatrlm veri toplama aralaryla yaplan bilgi toplama yolunun denetim altnda tutulduu gzlem tr. Denetimsiz Gzlem: Standart bir teknie dayanmayan yinelenmesi ancak rastlantlara bal olan bir gzlem tr. Deney Grubu: Bamsz deikene tabi tutulan grup. Derinlemesine Grme: Kiilerin dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplamak istendiinde kullanlan bir grme teknii.

H
Hipotez: Olaylar arasnda iliki kurmak ve olaylar bir nedene balamak amacyla tasarlanan bir nerme.

218

Davran Bilimleri-I

Gruplar: Bizlik duygusuna sahip olduumuz ve bizi dier gruplardan ayran belirgin zelliklerimizin olduu gruplar. kincil Gruplar: Birincil grubun dnda kalan her trl byk apl, nemli resmi gruplar.

rnekleme: Bir btnn, iinden seilmi paralaryla temsil edilmesi.

P
Patriliniyal: Baba /erkek soyunun stnl. Patrilokalite: Baba /erkek tarafna yerleme. Patriyarki: Baba /erkek otoritesinin stnl. Poliandri: Kadnn birden fazla ele evlilii. Poligami: Erkein veya kadnn birden fazla ele evlilii. Poligini: Erkein birden fazla ele evlilii. Popler Kltr: Yaadmz gnlk hayattaki spor, mzik ve sinema gibi bizi etkileyen faaliyetler btn.

K
Kart Kltr: Deer, norm ve yaam biimi asndan iinde yaad kltre ters den tutum ve davranlar ieren alt kltrler. Kast: Kapal bir toplumsal tabakalama sistemidir ve bireyler kast sistemi iindeki statlerine doumlaryla sahip olmaktadrlar ve bu stat yaam boyu ayn kalr. Kazanlm Stat: Bireyin kendi istei ve abalaryla, gnll olarak elde ettii stat. Kontrol Grubu: Bamsz deikene tabi tutulmayan, artlarn olduu gibi korunduu grup. Kuram: Bilgi edinme srecinin herhangi bir aamasnda ortaya atlan, bilimsel yntemle saptanm bilgiler. Kurum: Toplumun yaps ve temel deerlerini korumas asndan zorunlu saylan nispeten srekli kurallar topluluu. Kltr Boluu: Kltrn deien toplumsal koullara uyum salamasnda yaanan boluk veya gecikmeler. Kltr oku: Aina olunmayan bir kltrel evreye girildiinde kiinin kendisini yolunu arm, belirsiz, korku iinde hissetmesi. Kltr: Bir toplumun yaam biimi, insann sonradan rendii hereydir. Kltrel Birleme: Kltrn btn paralarnn herhangi bir biimde balanmasdr. Kltrel Rlativizm: Herhangi bir kltr, yine o kltrn snrlar iinde deer yarglarn ie komadan tanmaya ve anlamaya almak. Kreyellik: Belirli bir kltre zg olann yaygnlamas.

R
Referans Grubu: Bireyin davranlarn ve kendini deerlendirdii, rnek ald gruplar. Rol: Bir grup ya da toplum iindeki insanlarn snrlar belirlenmi olarak oynadklar bir oyun.

S
Saha Aratrmas: Bir rnekleme yaplarak, standart bir veri toplama aracnn kullanld ve verilerin sistemli bir biimde topland aratrma yntemi. Sapkn Davran: Toplumun byk bir ounluunca benimsenen normlara kar gelme, uyumsuz davranma. Sembol: nsanlarn iletiimde kullandklar, anlam ifade eden herey. Snf: nsanlarn toplum ve ekonomik pozisyonlarna gre ister bu pozisyonun bilincinde olsun ister olmasn blnmeleri. Snf sistemi: Endstriyel toplumlarn karakteristik gruplar olarak din ve geleneklerden ok makinalama, retim aralarna sahiplik ve teknolojinin nem kazanmasyla ortaya kan sistem. Sosyoloji: Bir btn ierisinde insanlarn btn ilikilerini inceleyen, bu ilikilerin nasl yaratlp korunduunu ve deitiini analiz eden sosyal bir bilim. Stat: Bireyin toplum iindeki pozisyonu. Su: Trelere, ahlak kurallarna ve hukuki bakmdan da yasalara aykr olan davran.

M
Makro Sosyoloji: Toplumun kendisi, genel yaps ve ilikilerinin odak alnmas. Matriliniyal: Anne/kadn soyunun stnl. Matrilokalite: Anne/kadn tarafna yerleme, i gveylii. Matriyarki: Anne/kadn otoritesinin stnl. Mikro Sosyoloji: Sosyal etkileim zerinde durulmas. Monogami: Erkein veya kadnn bir tek ele evlilii.

T
Toplum: nsanlar etkileyen gerek ilikiler btn. Toplumsal Deime: Bir grubun, organizasyonun, topluluun ya da toplumun bir biiminden dier bir biimine gei sreci.

N
Neolokalite: Bamsz ev ama. Norm: Yaptrm olan kurallar btn.

Szlk Toplumsal Tabakalama: Toplum iinde arzulanan ve nadir olarak bulunan dllere, kaynaklara ve imtiyazlara ulama abas. Toplumsal Yap: Toplumsal yap, toplumda organize olmu sosyal ilikilerin btn. Toplumsallama: Toplumsallama (sosyalizasyon), bireylerin yesi olduklar toplumun deer ve normlarn, sahip olduklar stat ve rollerin gerektirdii davranlar ve toplumun kendinden beklentilerini renme ve iselletirme sreci.

219

V
Vaka ncelemesi: Sosyolojik problemin daha geni bir ksmna k tutabilecek bir veya birka birey, grup, topluluk, rgt veya olaylarn detayl aratrlmas.

Y
Yaam yks: Aratrma probleminin sahibi olan bireylerin bir birim olarak ele alnmas ve yaam srelerinin en ince ayrntlarna inilerek ilgilenilen olayn somut bir ierik ve bir rnek olay zerinde aratrlmas. Yn: Birbirleriyle bir ilikide bulunmayan ancak geici bir nedenle yer igal eden iki veya daha ok saydaki insanlar. Yntem: Nasl sorusuna cevap veren ve bir amaca gre hazrlanm aratrma plan. Yksek Kltr: nsan yaratclnn estetik mkemmellik ile zde olan en st dzey rnekleri.