KMR GAZLATIRMA KAVRAMSAL TASARIMI

Vedat MIHLADIZ

zet Bu sunumda TK de yaplan kmr gazlatrma pilot tesisi kurma almalar zet olarak anlatlacak ve bundan sonra kurulacak tesislere k tutacak aklamalara yer verilecektir.

Giri Dnyada bir ara kaybolmaya yz tuttu ise de doal gaz fiyatlarnn artmas ve kmr rezervleri olan lkelerin geleceklerini emniyete alma dncesi, kmrn

gazlatrlmasna ve bu gazdan temiz enerji ve kimyasallarn retimine ynelik almalar yaplmasna yol amtr.

lkemizde 1956 ylnda kmrden amonyak, nitrik asit ve amonyum nitrat elde edilmesi iin balayan almalar 1987 ylnda son bulmu ve tesisler 2002 ylnda hurda olarak satlmtr. Bylece bu tesisler ile lke kmrlerinin gazlatrmada davran zellikleri ve gazdan enerji ve kimyasallarn retimi aratrmalar da kaybolup gitmitir.

Bu tesislerde elde edilen deneyimler; Seyitmer, Soma ve Afin-Elbistan kmrleri ile yaplan alma sonular zorlukla da olsa gnmze tanabilmitir. TK tarafndan 2008 ylnda yaplan atak ile bir pilot tesis kurulmas planlanm ve gerekleme safhasna gelinmitir.

TK pilot tesisi nce 1000 kg/h kapasiteli, Tunbilek linyitleri ile alacak bir gazlatrma tesisi planland, ancak gerekli oksijen ve azot tamasnn bu kapasite iin zor ve pahal oluu nedeni ile tesis kapasitesi 250 kg/h a drld. Bu kapasite (tesiste

kullanlacak olan ekipmanlar ve kontrol sistemi ile) ilerde kurulacak ticari boyutta ki tesislere baz olabilecek bir kapasitedir. Gazlatrma ile elde edilen gazdan kimyasallarn (metanol, FT rnleri) retimi iin almalar yaplmas da

planlanmaktadr.

Gazlatrc seimi Ticari uygulama bulmu geleneksel gazlatrc tipleri Tablo 1. de verilmitir.
Tablo 1. Gazlatrc tiplerinin karlatrlmas Akkan yatak Kmr tane boyutu Kmr rutubeti Kmr tipi Gazlatrma ortam Scaklk, C Basn Kalma zaman Karbon verimi CO+ H2 Ticari rnekler 0,5-5 mm Kuru Keklemeyen Hava/Oksijen,buhar 850-950 0-10 bar 0.5-1.5 saat %65-85 %70 Winkler, HTW

Pulverize 0-0,5 mm Kuru/amur Linyit (her eit) Oksijen 1500 0-30 bar <10 saniye %98 %85 K-T, Texaco, Prenflo, GE

Bu tabloda sabit yatakl gazlatrc tipi (Lurgi) katran ve fenol yan atklar olmas nedeni ile verilmemitir. Akkan yatakl gazlatrc pilot tesisi Tbitak-MAM da bulunmaktadr. Bu nedenle TK de kurulacak ilk pilot tesis olarak pulverize tip gazlatrc seilmitir.

Gazlatrc hesab Kmrn gazlatrlmas iin gazlatrma ortam olarak saf oksijen kullanld ve gazlatrma scakl kl akma noktas zerinde 1500oC seildi. Gazlamada etkin reaksiyon olarak CO + H2 CO2 + H2 reaksiyonu alnd ve madde ve enerji

bilanosu karld. Gazlatrcda kalma zaman, kmrn termal gravimetrik analiz sonularna ve Ktahya da yaplan Soma ve Seyitmer kmrleri test sonular dikkate alnarak hesapland.

Hesaplama eklinin doruluu iin Seyitmer kmrleri iin yaplan hesaplama ve test sonular karlatrmas tablo 2 de verilmektedir. Tablodan grld zere hesaplama ile gerek deerler arasnda ki fark ok kktr. Bu hesaplamada gazlama scakl 1400oC alnd. Ancak test esnasnda gazlama scakl llemediinden ve analizler basit metotlarla yapldndan byle bir fark normal olarak karlanabilir. Sonu olarak bu hesaplama yntemi pskrtmeli

gazlatrclarn tasarmnda ve iletilmesi esnasnda ki kmr kalitesindeki deiimlere gre oksijen ayarlamas iin kullanlabilecektir. Tablo 2. Seyitmer kmrleri testi ile karlatrma Hesap sonucu Kmr, kg C, % H, % N, % O, % S, % Kl,% Su, % Oksijen, Nm3 Gaz (kuru), Nm3 CO2 % CO % H2 N2 % % 11959 39.47 3.79 0.53 15.42 3.22 29.57 8.00 4550 12295 13.15 57.07 27.30 0.42 2.06 84.37 Test sonucu 11959 39.47 3.79 0.53 15.42 3.22 29.57 8.00 4330 12689 12.10 55.27 28.87 1.07 2.12 84.14 + % 0.27 + % 5.08 - % 3.10 %fark

H2S % (CO + H2) %

Gazlatrmal birleik evrim santralleri(IGCC) Kmr gazlatrma yolu ile enerji retimi blok emas ekil 1 de verilmitir. Bunun iin ayni hesaplama ile Tunbilek kmr kullanlarak yaplan almada elde edilen deerler Tablo 3 de grlmektedir.

Enerji Kmr Kmr hazrlama Buhar trbini

Artk s kazan

Gazlatrma

Artk s kazan

Gaz temizleme

Kkrt uzaklatrma

Enerj i Gaz trbini

Hava Hava ayrma Claus sistemi

Kkrt

Curuf

ekil 1. Kmr gazlatrma ile enerji retimi

Tablo 3. Enerji retimi hesaplamas Kmr, ton/h ID, kcal/kg Gaz Trbini, MWh/h Buhar Trbini, MWh/h Tesiste kullanlan, MWh/h Satlan enerji, MWh/h 118 6290 210 62 22 250

Enerji retiminde basnl (30 bar) gazlatrclarn kullanlmas enerji ekonomisi asndan nemlidir. Bylece sistem iindeki basn kayplar ve gaz kompresyonu karlanabilecek ve kompresr kullanm azalacaktr. Bu durumda gazlatrcya kmr beslenmesi ve kln atlmas iin zel sistemler gerekmektedir.

Gazlatrma ile kimyasal maddelerin retimi lkemizde metanol retimi yaplmamaktadr. Gene ayni ekilde hesaplama ile Tunbilek kmrlerinden metanol retimi (ekil 2) iin yaplan hesaplama sonular tablo 4 de verilmektedir.
Kmr

hazrlama

Gazlatrma

Buhar retimi

Gaz temizleme

Trbin kompresr

Kkrt uzaklatrma

Trbin kompresr

Hava ayrma

Kkrt retimi

Metanol retimi

Curuf

Kkrt

Metanol

ekil 2. Kmrden metanol retimi

Metanol retiminde tesisin elektrik ihtiyacnn karlanmas retim ekonomisi asndan nemlidir. Bu nedenle gaz trbini ile entegre sistemler (ekil 3) daha ekonomik olacaktr.

Metanol Metanol nitesi Enerji kmr Kmr hazrlama Buhar trbini Artk s kazan Enerji Gazlatrma Artk s kazan Gaz temizleme Kkrt uzaklatrma Gaz trbini

Kkrt Hava ayrma hava Claus sistemi Curuf

ekil 3. Gaz trbini ile entegre metanol retimi

Gazlatrma sistemi seimi Tunbilek de kurulacak olan pilot tesiste daha sonra kimyasal maddelerin aratrlmas dnldnden atmosferik gazlatrma seildi.

ekil 4. Atmosferik ve basnl gazlatrma sistemleri

Atmosferik basnl gazlatrclar daha dk maliyet, daha az korozyon, daha az kirlilik yayma ve daha ok devrede kalabilme asndan da avantajldrlar.

Sonu Bu sunumun hazrlanmasnda ki ana ama: 1- Halen lkemizde mevcut olan deneyimin duyurulmas 2- Gazlatrc ithal etmek isteyen sermaye sahiplerine yol gstermek 3- Bu cinsten tesislerin vakit kaybetmeden lkemizdeki mhendislik imkanlar ile kurulabileceini gstermektir. Bylece gelecein yatrmlarna dnk salam admlar atlabilecektir.