1

1.GR Poli etilen tereftalat, naylon 6, naylon 66, poliakrilonitril, polipropilen ve viskoz rayon gibi lifler giysi ve ev tekstillerinde kullanlmasnn yan sra, endstriyel lifler veya teknik tekstiller olarak da kullanlmaktadr. 1991 ylnda ABDde endstriyel polyester iplik tketimi toplam polyester filament iplik tketiminin %50sinin stnde gereklemitir. Yakn gemite, lif retim modeli nemli deiiklikler gstermi, endstriyel lkeler endstriyel pazarlar iin daha az miktarda fakat katma deeri yksek rnlere, gelimekte olan lkeler ise genel kullanm eyasnda kullanlacak lifler iin retim kapasitelerini artrmaya ynelmitir. Bu kapsam da, suni olarak imal edilen liflerin doru ekilde snflandrlmas gerekmektedir. Endstriyel lifler eitli zelliklerin bir kombinasyonu esas alnarak kullanlmaktadr ve bunun iinde mekanik zellikler, scaklk dayanm, kimyasal dayanm, yanma dayanm vb. bulunmaktadr. Mekanik zelliklere dayanan ve ok sk yaplan bir snflandrmada lifler drt kategoriye ayrlmaktadr. 1. Ortalama mekanik zelliklere sahip lifler: Standart tekstil lifleri bu kategoride yer almaktadr. Mekanik zellikleri u ekilde sralanabilir: kopma mukavemeti 3-5 g/denye, kopma uzamas %35, elastiklik modl 30-60 g/denye ve tamamyla geri gelebilen uzama %5. Bu lifler non-wovenlar gibi endstriyel sektrde de yer bulmaktadr. 2. Ortalamann stnde mekanik zellikler: Lastik kordlar gibi endstriyel lifler bu kategoride yer almaktadr. Belirtilen mekanik zellikleri u ekildedir: Kopma mukavemeti 78 g/denye kopma uzamas %8-15, elastiklik modl 50-80 g/denye. 3. stn mekanik zelliklere sahip lifler: Bu lifler de endstriyel liflerin altnda yer alr. Kopma mukavemeti 8-20 g/denye, kopma uzamas %5-15, elestiklik modl 80-250 g/denye aralndadr. Bu tr liflerin gelitirilmesi youn aratrma gerektirmekte ve 2 ve 4 kategorilerinde yer alan liflerin zellikleri arasnda bir kpr kurulmas hedeflenmektedir. 4. stn mekanik zellikler gsteren lifler: Yksek performansl lifler bu kategoride yer almaktadr. Yukarda saylan kategorilerde yer alan polimerik liflerden farkl olarak, inorganik veya metalik de olabilirler. Polimerik yksek performansl liflerin kopma mukavemeti 15-50 g/denye, kopma uzamas %0.5-5, elastiklik modl 250-4000 g/denyedir. Polimerik olmayan yksek performansl liflerin mukavemet ve modl de ok yksektir, fakat yksek younluklarndan dolay zgl mukavemet ve spesifik modl polimerik olanlar kadar yksek olmayacaktr.

Endstriyel uygulamalar iin lifler: a) Ortalama mekanik zelliklere sahip lifler: Bu liflerin ou standart tekstil kullanmlarnda, non-woven rnlerde ve eitli endstriyel kumalarda kullanlr. b) Ortalamann stnde mekanik zelliklere sahip lifler: Ortalamann stnde mekanik zelliklere sahip endstriyel lifler giysi ve ev tekstilinde kullanlan liflerin retimi iin kullanlanlara benzer teknikler ile retilir. Polyester, poliamid ve poliolefinler iin eriyikten lif ekimi ve viskoz ve akrilik iin ya ekim uygulanmaktadr. Tabii ki, balang malzemesi ve ilemde baz nemli farklar bulunmaktadr. rnein, giysilerde kullanlacak poliamidlerin ortalama molekl arl 18000 g/mol civarnda iken, endstriyel uygulamalar iin ortalama molekl arl 25 000 - 35 000 g/mol aralnda yer almaktadr. Buna ilaveten, malzemenin UV ve sl bozunmasna kar stabilize edilmesi iin katk maddeleri eklenmektedir. ekim oran giysilerde kullanlacak lifler iin 2.6-3.6 iken, burada 3.5-4.5 aralndadr. Endstriyel filamentler daha kalndr ve bunlarn daha yksek ekim oranlarnda ekilmesi iin nispeten daha yksek ekim scaklklar kullanlmaktadr. c) stn mekanik zelliklere sahip lifler: stn mekanik zelliklere sahip endstriyel lifler zelti ve/veya jelden lif ekim teknikleri ile retilmektedir. Yksek molekl arlna sahip etilen tereftalatn jelden lif ekimi ile, 30 Gpa elastiki modl ve 15 g/denye ilk kopma mukavemeti ne sahip lifler retilir. Bu snfta yer alan lifler daha basit eriyikten lif ekim teknikleri ile zel ekme ve fikse ilemleri kullanlarak retilebilir Bu metodlardan birinde, amorf veya ok dk kristalin zellikteki PET lifi balang malzemesini oluturabilir. Life dk bir kristalinite verilmesi iin nispeten dk scaklkta ekilir ve kristalletirme ile yksek gerilmede yksek derecede ynlenmi kristalin ve daha az zincir katlanmas olan bir life dntrlr. Yksek performans uygulamalar iin lifler: Teknolojik yenilikler sayesinde yksek performansl liflerin artmasnda nemli gelimeler kaydedilmitir. Bunlarn arasnda polimerik lifler (aramidler, dzenli polimerik lifler, aromatik kopoliesterler ve uzun zincirli esnek poliolefin lifleri); karbon lifi; cam lifi; boron lifi; silikon karbid ve almin gibi seramik lifleri ve metalik lifler bulunmaktadr.[1]

2. ARAMD LFLER 2.1. Giri Klasik alifatik poliamidlerden, farkl zellikleri ile ayrlan aromatik poliamidlere 1974 ylnda ABD ticaret komisyonu tarafndan aramidler ad verildi. ABD Dupont irketi tarafndan gelitirilen ilk aramid lifi 1965 ylnda piyasaya tantld. Bu Nomex ad verilen Meta ynlendirmeli (Meta-phenylene-isophthal-amide) bir aramiddi. 2.2. Tipler ve Snflandrma Ticari olarak baar salayan aramidlerin iki tipi vardr. Bunlarn her ikisi de, yksek performansl lif olarak snflandrlabilir liflerin ilk tipi yksek sya direnlidir ve meta aramid grubuna dahildir, yksek derecede bir mukavemete ve modle sahiptirler ve scakla kar mkemmel bir direnleri vardr. Kullanm alanlar byk lde scaklk ve yksek mukavemet gerektiren yerlerdir. Bu snftaki aramid lifleri yksek erime/bozulma derecelerine (600-800C) sahiptirler. Ticari ynden nem kazanan meta-aramid trlerine Amerikan Dupont tarafndan retilen Nomex ve Japon Tein tarafndan retilen Conex rnek verilebilir. 1970 yllarnn banda Dupont tarafndan aramid lifinin ikinci snf piyasaya sunmutur. Bu Kevlar olarak adlandrlan para-aramiddi. Bu yeni materyal sl dayanma, yksek ekme mukavemeti ve yksek modle sahip lif olarak, yksek performansl lif olarak yeni bir dnemin balangc olmutur. Dupontun 20 poly(p-phenylene terephalamide) yapsndaki para-aramidlerin geni kullanm alanna sahip birka eidi mevcuttur. Bunlara rnek olarak Kevlar 29, Kevlar 49, Kevlar 149 ve Kevlar 981 gsterilebilir. Bu liflerin benzer eitlerinin dier byk reticisi de Akzodur, ve rettii para-aramid Twaron olarak adlandrlr. Teijin tarafndan Japonyada bir kopolimer yapl aramid olan ve ticari olarak Thecnora olarak bilinen bir lif gelitirilmitir. Bu bir poly(p-phenylene terephtelamide) ve poly(3-4-oxy di-phenylene terephtelamide) kopolimeridir. Yakn gemite Hoechst p-aramid lifinin yeni bir tipini retmitir. Hoechstn lifi Thecnora ile benzer bir kimyasal yapya ve mekanik performansa sahiptir. Yukarda belirtilen ticari olarak mevcut p-aramid liflerinin

hepsinde ortak zellikleri para konumlu bir fenilen yapsnn molekler yapsnda bulunmasdr . 2.3. Lif retimi ekil 1de gsterilen ak diyagram, para-aramid polimerlerinden lif ekilme aamalarn gstermektedir. Kevlar para fenilen diamin ve teraftaloil kloridden yaplr. Bunlar nce hamur kvamna getirilmek iin H2SO4 gibi kuvvetli bir aside eklenecek olan zcnn iinde zndrlrler. Hamur kvamndaki karmn konsantrasyonu nemli bir faktrdr. Normal olarak lifin salaml, karm konsantrasyonundaki art ile doru orantldr. Bununla birlikte yeterli eirme iin dier faktrlerde, mesela yapsnda var olan viskozite nemle dikkate alnmaldr. Bu karmdan lifler genellikle 70-90C arasnda bir scaklkta ekilirler. Mteakiben ekilen lifler ksa bir hava kanalndan geirilerek sonra dorudan su yada seyreltik slfrik asit ieren koaglasyon banyosuna sevk edilirler. Koaglasyon banyosunun scakl 25C civarnda olmas yeterlidir. Ancak 5C civarnda bir koaglasyon banyosundan geirilirse daha yksek mukavemete sahip lif retilmi olacaktr. Koaglasyon banyosundan sonra filamentler ykanp kurutulurlar ve daha sonra bobine sarlrlar. Erilmi filamentlere sonradan tatbik edilen sl ilem, Kevlarn bilinen yksek performans zelliklerini elde etmek iindir. Normal olarak bu ilem filamentlerin snm bir tp iinden belli bir gerilim altnda, nitrojen gibi inert bir atmosfer iinde 150-550C scaklkta geirilmesiyle gerekletirilir. Bu liflerin gerilme zellikleri s uygulama artlarna bal olarak olduka deiken olabilir. Tablo 1de gerilme zellikleri zerine, s uygulamasnn etkisini gstermektedir. Twaronda ise para fenilen diamin ve teraftaloil kloridle, bir zc iinde (mesela N-metil pirroliden) terattaloil kloridle polikondenzasyonun tamamlanmas iin tepkimeye sokulmaktadr. Reaksiyon karm daha sonra eirme ilemine uygun sabit viskozitede bir zelti elde etmek iin Ca(OH)2 veya CaO ile ntralize edilir.

TDC ve PPD Monomerleri

NMP, CaCl2 Solvent

Polimerizasyon

Koaglasyon,Eks traksiyon,Kurutma

Solvent Geri Kazanm

H2SO4

zme

H2O

Eirme

Ykama , Ntralizasyon , Kurutma

H2O , H2SO4

Bobinleme

PPD: parafenilen diamin TDC: teraftalol klorit

ekil 1: Para aramid polimerden lif retim aamalar [2]

Tablo 1: Isl ilemin mukavemet zellikleri zerindeki etkisi [2]

lem Sc. (C) lemsiz 250 400 550

Sre (dak.) 3 3 6

Gerilim (g/tex) 5,4 3,6 1,6

Mukavemet (Gpa) 3,46 3,61 2,81 2,85

Modl (Gpa) 87,1 107,1 114,1 133,8

Uzama (%) 4,3 3,5 2,7 2,1

Eirme ilemine mteakiben filamentlere yksek scaklkta n-methyl pyrrolidone veya kalsiyum klorid ieren sulu koaglasyon banyosu iersinde sper gerdirme uygulanr. 500C ye yakn bir scaklkta uygulanr ve gerdirme oran yaklak 10 dur. Bylelikle lifin kristalinitesi ve buna bal olarak mukavemet ve modl artm olur . 2.4. Lif Yaps Poly(p-phenylene tereftalamid), dier adyla PPTA, dier nemli sentetik liflerin retiminde kullanlan polimerlere gre ok daha az bir fleksibiliteye sahiptir. Aromatik yap zerindeki para pozisyonlu ba evresindeki rotasyon, esnekliin sadece kk bir miktarn ortaya karr. Normalde P-aramidler organik zclerde ne erir nede znrler. PPTA lifleri son derece kristalize materyallerdir. Molekller, paralel olarak hidrojen balaryla olumu dzlemlerde dzenlenirler. Birim hcrenin teorik younluu 1.48 gr/cm tr. 2.5. zellikler ve Performans Aramidlerin zelliklerini asbestin scakla kar direncine ve camn sertliine sahiptir diye zetleyebiliriz. Aramidler bu zelliklerinden dolay ok amal kullanma elverilidirler. Aramid liflerinin a kar direnci genellikle dktr. Belirli artlarda yaklak olarak 3 ay gne na maruz kaldnda kuvvetinde yar yarya azalma olur. UV nlar liflerin rengini saman renginden kahverengiye doru deitirir. Bu sebepten dolay ak yerlerde kullanmlar iin lif yzeylerinin baka malzemeler ile kaplanmas tavsiye edilir.

Nomex, Kevlar ve Twaron lifleri urarlar.

UV nlar karsnda byk oranda kuvvet kaybna

Morgan ve arkadalar Kevlar 49un hidrolitik bozulmas zerinde almlardr. Hidrolitik bozulmasndan dolay kuvvetin kayb, nem, zaman, scaklk ve gerginlik dzeyinin fonksiyonu olarak llmtr. Hidrolitik bozulma zellikle aramidlerin akkan bulunan ortamlarda kullanlmas (rnein szdrmazlk eleman olarak) durumunda ok byk nem arz eder. Termal ekme, Kevlar tipi lifler iin 400C ye kadar neredeyse hi grlmemitir. Ancak Enkann aramidi olan Twaronda 400C de yaklak %1 ekme gstermitir. Aramid lifleri kimyasallara kar da son derece dayankldrlar. Organik zclere direnlidirler. Bununla beraber, scak asit ve alkaliler mukavemette azalmaya neden olur. rnein %60 H2SO4 ve %50 NaOH solsyonlar life zarar verir. 2.6. Kullanm Alanlar Para-aramidler her biri zel kullanm amal tasarlanm farkl fiziksel zelliklere sahip eitli versiyonlar olarak bulunabilirler. Aratrmaclar para-aramidlerin balangtan itibaren yeni ve deiik kullanmlar srekli rapor ettikleri iin bugn pek ok uygulama alan mevcuttur. Bununla birlikte u an p-aramidler aadaki alanlarda ok baarl bir ekilde kullanlmaktadrlar: i) Koruma amal materyallerin yapmnda Balistik koruma (kurun geirmez yelek, zrh, panel) Yaralanmaya kar koruma (yksek riskli ilerde ve spor dallarnda elbise, nlk, eldiven, ayakkab, vs yapm) Yksek sdan koruma (yanmaz eldiven, giysi) ii) Endstriyel Materyaller Filtre kumalar (aside ve scaa dayankl) Dar enli dokuma mamuller (kemer gibi) naat mhendislii materyalleri (jeotekstil materyaller) Halat, ip, kablo yapm ve rg mamullerin yapm Yksek performansl dokusuz yzeyler iii) Lif takviyeli kompozit malzemeler

Termoset plastik kompozitler (uak paralar, spor malzemeleri, basn odalar. vs) Termoplastik kompozitler (i makinas paralar, elektronik ekipmanlar) imento takviye elman olarak kullanm iv) Asbeste alternatif kullanm alanlar Szdrmazlk contalar Srtnmeye dayankl malzemeler Yumuak salmastra retimi Aramid lifi son yllarda yeni bir uygulama alan pulp (toz) olarak kullanlmasdr. Pulp, aramid lifinin ok ksa (0.05-8mm) boylarda kesilmesiyle elde edilir. ok ksa lif boyunda olmas iyi yay ve yksek yzey alan salar. Bu durum srtnmeye dayankl mamullerin yaplmasna imkan verir . Para yksek sertliklerinden ve kimyasal dayanmlarndan dolay bugn asbestin kullanld birok yerde alternatif rn olarak rahatlkla kullanlabilmektedirler. Asbestin yaygn olarak kullanld alanlardan birisi de szdrmazlk elemanlarnn yapmdr. Ancak salk asndan tehlikeli olmas nedeniyle kullanm snrlanmaktadr. Aramidler yksek sertlii, yksek sl dayanm ve kimyasal dayanm nedeniyle bu alanda asbeste muadil olarak kullanlmaya balamlardr. Bu alanda en ok kullanlan aramid tipleri Kevlar, Nomex Twaron ve Trevar kat partikl ieren andrc ortamlarda ve sulu imento basmnda ok iyi performans gstermektedirler. Yksek mukavemeti ve rijitlii dolaysyla yksek basnta ve yksek devirlerde alan pompalarda tercih edilmektedirler Para-aramidlerin pH aral 3-11 civarndadr. Bu aralkta olmak kaydyla kimyasal dayanm ok iyidir. Meta-aramidler ise pH 1-13 arasnda rahatlkla alabilirler. Hidrolitik direnci de son derece iyidir. Ancak mukavemet dzeyinin daha yksek olmasndan dolay salmastra retiminde genelde para-aramidler tercih edilmektedirler .[2]

3. SERAMK LFLER

3.1. Giri Seramikler metalik olmayan organik malzemelerdir. Oksitler, nitritler ve karbitler seramik malzemelerin esasn olutururlar. Silika karbon ve cam lifinin kullanld yerlerde uygulama alan bulurlar. Allagelmi tekstil lifleri, tabi ve sentetik organik polimerlerden mteekkildir. Cam, asbest ve karbon lifleri bilinen istisnalardr. Seramik liflerin nemi ve retim hacmi, malzeme alanndaki gelimelerin hzlanmasna paralel olarak, her geen gn artmaktadr. Askeri ve sanayi kullanm alanlarndaki, daha hzl, daha yksek performansl, daha sert ve daha yksek scaklardaki kullanmlar iin gerekli malzemeye olan ihtiya, yeni liflerin ileme, geliim ve bulunmas almalarna hareketlilik getirmitir. Jet motorlarnda, spersonik ynlendirme ular ve kanatlarda, ve daha etkili scaklk deiimi gerektiren kullanm alanlar iin kullanlan metal ve seramik matriks esasl kompozitlerin takviyelendirilmesi iin yksek scaklk zellikleri gereklidir. Metallere gre dk younluk yksek katlk, dk elektrik iletkenlii, dk ssal iletkenlik gibi dier zellikler, pahal spor eyalarnda, elektronik devre kartlarnda, otomobil sanayi ve ticari havaclk pazarlarnda uygulama alan bulmaktadr. 3.2. Tanm ve zellikler Karbon liflerinin enteresan zelliklerinden biri, 1500C zerinde mikro yapsnn kararllk gstermesidir. Oksitlenen ortamlarda snrl mrl olmasna ramen, karbon lifleri, yksek scaklk gerektiren kullanm alanlarndaki uygulamalar iin, lif takviyeli kompozit malzemelerde yeterli takviyelendirme salayan tek lif olarak bilinir. Karbon liflerinin yksek scaklklardaki kullanm mrleri liflere koruyucu tabaka (hal) ile uzatlabilir. Fakat bu konudaki esas zm, u andaki seramik liflerinin kusuru olan mikro yapdaki ssal kararlln gelitirilmesidir. Bylece seramik liflerinin dk scaklklardaki mkemmel zelliklerinden yksek scaklklarda da faydalanlm olacaktr. Seramik lifleri oksitlenmeye kar daha fazla kararllk gstereceklerdir Bu yzden seramik liflerinin gelitirilmesi stretejik bir gerekliliktir.

10

Seramik lifler, organik ve dier liflerle karlatrldnda,

ilgin zelliklere

sahiptirler. Seramik liflerin ssal kararll organik liflerden ve hatta ou metal liflerden daha iyidir. Mukavemet ve modl gibi yapsal zellikler, inert ve hatta oksitleyici artlarda dahi 1200-1400C ye kadar korunabilmektedir Mekanik ykleme olmakszn, baz seramik lifler erime noktalarna ok yakn scaklklara kadar bu kararllklarn muhafaza edebilmektedirler. Karbon liflerinin mekanik zellikleri de, yksek scaklklarda kararllk gstermekte hatta mekanik zellikler daha yksek scaklklara kabilmektedirler. Fakat bu durum sadece inert ortamlar iin geerlidir Kaplamasz (halsz) seramik lifi 800C den nce okside olmaya balar. Bu nedenle, bu haliyle birok kullanmlar iin uygun deildir. Seramik liflerinin ou, deriik asit, baz ve baz-metal muameleler dnda, mkemmel bir kimyasal inertlie sahiptirler Bu kimyasal kararllk, baz oksit esasl ve oksit esasl olmayan seramik lifleri iin, oksidasyona kar direnci de dahil edecek ekilde, yksek scaklklarda muhafaza edilebilir. Seramik lifler, organik liflerle karlatrldnda ok yksek elastik modl ve basn mukavemetine sahiptirler. Seramik liflerinin bu zellikleri, metallerin kabildii yksek scaklklarda kullanlabilmesine, ilenebilmesine imkan tanmakta ve metal ve seramik matriks esasl kompozit malzemelerde mkemmel bir takviye elaman olabilmektedir. Srekli seramik liflerinin kesikli seramik liflerine gre kompozit kullanmndaki bir avantaj nceden belirlenmi ve kark ynlerde takviyelendirmi yaplar retilebilmesidir. Dokuma, rme (braided), filament sarma ve dier tekstil retim ilemleri, takviye elaman seramik life n ekil vermek iin kullanlabilir. Kesikli seramik liflerinin srekli seramik liflerine gre bir avantaj ise genellikle maliyet bakmndan ucuz olmalardr. Seramik liflerinin geneldeki dezavantaj ise, kopma uzamalarnn %lden daha kk olmalardr Seramik liflerinin younluklar organik malzemelerinkinden daha yksek fakat metallerinkinden daha dktr. Bir de seramik liflerinin ok dk olan retim hacimlerinden dolay pahal olmalar unutulmamaldr. Fakat baz kullanm alanlarndaki nemi, maliyet faktrnn negatif etkisini dengelemektedir. Liflerin yksek elastik modl ve dk kopma uzamas, kaln filament ap ile beraber mtalaa edildiinde kullanmdaki zorluu ortaya kmaktadr. Seramik lifler genellikle krldklarndan dolay dm atlmaya uygun deildirler Bununla beraber bazlar krlmadan birka cm apnda ilmek haline getirilebilirler. Bu tiplerden, uygun kullanm ile, 2 veya 3 boyutlu dokuma veya rme yaplar retmek mmkndr.

11

Seramik liflerin mukavemeti, yap kusur ve atlaklarna son derece duyarldr, ki buda lifin yksek modlnn bir fonksiyonudur. Dk (ksa) kopma uzunluu, atlak etrafnda gerilim transferini nler. Yapnn gzeneklilii, yapdaki yabanc paracklar ve byk kristal paracklar, lif mukavemetini nemli derecede drrler. Verilen bir malzemenin birim nite hacminde sabit sayda kusur vardr. Birim uzunlukta daha dk lif hacmi, yani lif apnn daralmas, verilen uzunluk iin byk miktarda kusur olma ansn azaltr. Filament yzeyinin hasar grmesi de, lifin mukavemetini nemli lde dren dier bir eit kusurdur. Korunmasz (halsz) kullanlan ve ilenen liflerde yzey hatalarnn say ve boyutlar byr ki bu da lif mukavemetini nemli derecede drr. Seramik liflerinin ap 3-140m arasnda deiir. Tekstil liflerinin lineer younluklarn belirlemek iin kullanlan denye veya tex terimleri, genelde seramik liflerini retenlerin tekstil orijinli olmadklarndan ve seramik liflerinin younluklarndaki ok farkllktan dolay kullanlmaz. Birde, younluktaki bu geni dalmdan dolay, eer seramik liflerinin lineer younluklar denye veya tex eklinde ifade edilirse, lif ve zellik karlatrlmalarnda karkla sebebiyet verebilir. Seramik liflerinin bir ksmnn yaplarndaki gzenekliliin, teorik younluu esas alan denye veya texin bu liflerin lineer younluklarn ifade etmede kullanlmalarn engelledii gz ard edilmemelidir. Baz seramik liflerin ve karlatrmas yaplan karbon vb. liflerin zellikleri Tablo 2de verilmitir.

12

Tablo 2: Baz seramik ve dier sanayi tipi liflerin zellikleri [2]

Lifin ticari veya jenerik ad Nextel 312 (seramik) Nextel 440 (seramik) Nextel 480 (seramik) Safill(seramik) Tyranno(STCO) Altex(seramik) NicalonSC(seramik) Fiber FP(seramik) SC(seramik) -SC(seramik) Al2O3(seramik) Bor (seramik) E cam(cam) S - cam(cam) T -300 (PAN karbon) T -40 (PAN karbon) P -55(Pitch karbon) Kevlar 49 (aramid) elik (%0.9 C ) Paslanmaz elik Berilyum Volfram

Younluu (g/cm) 2,7 3,05 3,05 3,3 2,35 3,2 2,6 3,95 3,08 3,3 3,95 2,7 2,54 2,49 1,76 1,81 2,00 1,44 7,8 8,0 18,5 19,3

ekme mukavemeti (MPa) 1725 2070 2040 2000 2740 2600 2000 1380 3440 3500 1900 3100 3450 4300 3200 5650 1900 3650 4250 1000 1265 3500

Elastik modl (GPa) 138 186 220 300 206 250 180 379 400 430 380 393 72 87 228 276 380 131 210 198 300 360

ap (m) 3,5 10-12 10-12 3 9 10-20 15-25 133 140 20 140 10 10 7 7 10 11,9 100 100 -

Erime scakl (C) 1400 1400 1400 2645 2050 1300 1250 3400

3.3. Seramik Lif retim Teknikleri Seramik lifler teorik olarak birden fazla metotla retilebilir. Burada mmkn alt (6) metot hakknda ksa bilgi verilmektedir. Bunlardan balang maddesi buhar yolu ile depolama, polimer teknii genel olarak uygulama alan bulan metotlardr. Son ikisi,

organometalik polimerlerden olduka yeni teknikler kullanarak lifleri retmeyi ihtiva eder.

13

Dier metotlar eriyik eirme, amur eirme ve tek kristal bymesi, daha az bavurulan tekniklerdir. Seramik lif alanndaki byk hamle, yksek scaklk seramik liflerini retmek iin silikon ve karbon veya nitrojen ihtiva eden polimerlerin kontroll artlarda scaklk etkisiyle eritilmesi, pirolizin dnlmesidir. Seramik liflerinin piroliz yoluyla retilmesi, silikon, karbon, nitrojen ve bor ihtiva eden polimerlerle SiC, Si3N4, B4C ve BN elde edecek ekilde kullanlmaktadr. 3.3.1. Kimyasal Buhar Depolama Teknii (CVD) Bu metotta, malzeme buhar faznda iken stlm bir z madde (volfram veya karbon filament) zerine, bir kompozit filament oluturmak iin depozit edilir. Depozite edilen malzeme, buhar fazndaki gazlarn bir ayrm rndr. Mesela bor, bor-triklorid ve hidrojenin ayrmasndan depolanabilmektedir. Silikon karpit de, alkilklorosilan ve hidrojenin ayrmasndan depolanabilmektedir. Bu teknik kullanarak elde edilen SiC bileikleri 1300Ca kadar stlm volfram zerine buhar halinde depo edilir. Reaktif gaz karm hidrojen ve alkil silis ihtiva eder. Genelde %70 hidrojen ve %30 silis reaktre bir utan knda szmalar nlemek iin cva contalar kullanlr. Volfram z maddesi (d=13m) hem doru akm ve hem de yksek hzl frekans ile optimum scaklk profili elde etmek iin stlr. 100m apnda SiC monofilament elde edilmesi yaklak 20 saniye alr. Elde edilen monofilament, reaktrn altndan alnarak bir bobine sarlr. Bu ilem iin, metil-triklorsilan bir silikon atomu bir de karbon atomu ihtiva ettiinden ideal bir hammaddedir. Burada beklenti stoykiometrik SiC depolanmas olmaldr. Gerekleen kimyasal reaksiyon aadaki gibidir; CH3SiCl3 SiC + 3 HCI Genellikle, serbest karbon ve kat veya sv silikon, SiC ile kartrlr. Nihai monofilament 100-l50m apnda olup dta esas olarak -SiC, volfram zerinde de -SiC ihtiva eder. Dier bileimlerinde katl veya dereceli varyasyonlar bu teknikle depolanabilir. Volfram (tungstin) z maddesini kullanmak, bu maddenin ar ve pahal olmas sebebiyle bir dezavantajdr. Bu teknikte bir z maddesi olarak ilev grebilecek, kabul girmektedir. Reaktrn giri ve

14

edilebilir zellikleri ile ticari karbon liflerinin gelitirilmesi, bu teknikle retilen seramik liflerin ekonomi ve arlk ynndeki dezavantajlarn bir derece azaltacaktr. Bu teknikte z maddenin dzgn stlmasnn lif dzgnl zerindeki nemli etkisi de mutlaka gz nnde tutulmaldr. British Petrolleri (BP) silikon karpit monofilamentini ve Textron Speciality Materialsda silikon karpit ve bor monofilamentlerini retmekte bu teknii kullanmaktadr. 3.3.2. Balang Polimeri (Reine) Kullanarak Lif Elde Etme Teknikleri CVD yntemi ile elde edilen seramik lifleri kaln ve erilebilir (fleksi) olmadklarndan, ince, srekli ve erilebilir seramik lifleri elde etmek iin yaplan aratrmalar 1970li yllarda neticelerini vermeye balamtr. Bu teknii de kimyasal ve ssal olmak zere iki kademede incelemek yerinde olur. a) Balang Lifinin Kimyasal Dnm Balang lifinin, harici maddelerin kimyasal reaksiyonu ile dier bileimlere dnm birka teknik ile yaplr. Karbon lifi, silikon veya silikon monoksit buhar gibi karpit oluturan bir malzemenin mevcudiyetinde, stma ile metal karpit haline dntrlebilir. Dier bir deiim teknii; bir metal, organometalik veya oksit balang lifinin, nitrojen veya amonyak ile nitrik asit tuzu oluturmak iin nitritlenmesini ihtiva eder. Metal teller veya metal ihtiva eden polimer lifler, uygun bir atmosferde stlarak oksit, karpit veya nitratlarna dntrlebilir. Metal ve bor lifleri, karbon ihtiva eden buharda stlarak karpitlerine dntrlebilir. b) Balang Lifinin Issal Dnm Bu ilemde, seramiklerin balang maddesi olan inorganik polimerler, eriyik eirme (lif ekme) veya zc yardml kum eirme metoduyla, lif haline getirilirler. Bu balang liflerinin, yeniden erimelerini nleyebilmek iin molekl zincirlerinin apraz balarla balanmas gerekir. Bu da, kr (polimerizasyon) ile temin edilerek kararl hale getirilirler ve sonra da ssal yolla (piroliz) seramik liflere dntrlrler. Japon Profesr Yajima ve arkadalarnn 1970'in balarndaki almas ile bulduklar ve sonralar Nicalon ticari ismiyle retilen SiC lifi bu teknik ile retilmitir. Bu teknikte, balang polimeri hazrlamann maliyeti, dnm esnasnda malzeme kayb ve boydaki ksalma, bu ilemin dezavantajlardr. Balang maddesi yksek oranda

15

seramik haline dntrldnde, lif retim esnasndaki lif ksalmasnn (ekmesinin) daha az gl vardr. Yksek karbonlama ile, younluktaki byk artlardan dolay nemli ekme oluabilir. Polimer balang ileminin bir avantaj ilemin kolay olmas ve n seramik malzemesinin kimyasal olarak yapsal biiminin verilebilmesidir. Silikon esasl polimerlerin kullanld bu teknikle elde edilen seramik liflerinin, iyi mekanik zelliklere ve ssal kararlla sahip olmas ve oksidasyona kar direnli olmas, bu tekniin avantajlar arasndadr. 3.3.3. Sol-Gel (solsyon-jle) Teknii Bu teknik, polimer balang maddesi kullanarak seramik lifi elde etme tekniindeki ssal dnmn zel bir hali olarak dnlebilir Bu teknikte genel olarak, polikondenzasyon ile, dk molekl arlkl metal oksitleri zc ile solsyon halinde hidrolize ve polimerize edilir. Polimerizasyon artarken zc uzaklatrlr ve solsyonun viskozitesi artar. Lifler, cvk ve yapkan solsyondan yksek molekl arlkl ekici zclerin yardm ile veya yardmsz kum olarak erilebilirler (dry spun) Kurumadan ve liflerin sertlemesinden sonra, uucu maddelerin uzaklatrlmas iin stlrlar. Bu da yeni kimyasal reaksiyonlara sebebiyet olur ve younlamay temin eder. Kuruma esnasndaki ekme ve zc kaybndan dolay, lifin kesit alan tam dairesel olmayabilir. Yeterli derecedeki yksek ateleme scaklklar ile, gzeneklilik drlebilir ve bylece bu amorf blgeler, poli-kristal hale getirilebilirler. Bu kristalleme, mekanik ve kimyasal zellikleri gelitirebilmek iin arzu edilebilir.Yksek scaklklardaki ar zamanda ilem ise, kristal boyutlarnn istenmeyen artna sebep olur ki bu da lifin mekanik zelliklerini zayflatr. Bu teknie ait bir ilemin ak emas ekil 2de verilmitir.

16

Organometalik bileim Alkil Metal veya Alkoksi Metal Polimerizasyon Kuru Eirme Balang lifi Yakma Seramik Lifi

ekil 2: Sol-gel Teknii retim ekli [2] Bu ilem, esas olarak bir organoalminyum (organometal) ile balar ve kuru ekim (eirme) metoduyla balang lifi (precursor) elde edilir. Bu balang lifi yaklarak organik esasl (AIR3) seramik lifi elde edilir. Sol-gel tekniindeki bu retim ileminin balang malzemeleri metal alkoksitlerin solsyonlardr. Metal alkoksitler M(OR)n tip bileenlerdir. M metal, n metalin yk deeri ve Rda bir organik bileimdir. Uygun organik grubun seimi ok nemlidir. Bu grubun yeterli molekl ve uma kararll temin edilebilsin ki, M-OR ba krlabilsin ve arzu edilen M-OR oksit seramik lifi elde edilebilsin. Metal alkoksitlerinin hidrolizi sonucu elde edilen solsyon, pelteleebilir (jleleebilir) ve erilebilir duruma gelir. Bu jle-lif (gel-fiber) daha sonra ykseltilen scaklklarda younlatrlr. Bu teknikte, solsyonun balang kimyasal kompozisyonundaki fleksibilite, nihai lifin zelliklerini biimlemek iin, birok dier malzemenin katlmasna msaade eder. Filtreleme veya metalleri oluturmak iin kimyasal indirgeme gibi liflerin sonraki muameleleri zelliklerini daha da deitirir. eitli oksitler ve metaller, bu liflerin fiziksel, elektriksel, magnetik, optik ve katalitik zelliklerini iyiletirmek veya yoksa, oluturmak iin eklenirler. Sol-gel metotlar; silis, alminyum, zirkonya, titanyum ve kark oksit liflerinin retiminde kullanlr. 3M irketi Nextel seramik liflerinin retiminde bu metodu kullanmaktadr.

17

3.3.4. Eriyik Eirme Teknii Kristal seramik malzemelerin bu teknikle retilmesi, bu malzemelerin yksek erime noktalar, hatta bazen erimeksizin ayrmalarndan dolay ok gtr yada imkanszdr. Erimenin mmkn olduu durumlarda ise, ok dk olan eriyik viskozitesinin zorluklar ortaya kmaktadr. Byle bir eriyik dzelerden ekstrze edilebilse dahi lif deil damlalar oluur. Bu problemin stesinden gelen bir teknik, erimi seramik aknts zerinde sertleen bir kabuk, deri oluturulmas esasna dayanr. Bu tip retim tekniinin bir rnei, propan atmosfer ortamna ince erimi oksit seramik aknts ekstrze etmektir. Bu atmosfer, eriyik aknt zerinde karbonlu bir kabuk, koruyucu tabaka oluturur ve eriyik seramiin lif formunda kalmasn temin eder. 3.3.5. amur Eirme Teknii Bu teknikte, tayc akkan iindeki dank kristal seramik paracklarnn, eriyik kuru metot eirme ile lif haline dntrlmesi temin edilir. Bu teknik, polimer balang maddesinin ssal dnm gibi dier tekniklerle birletirilerek uygulanr. Viskozitesi artabilen, yksek molekl arlkl organik polimer ihtiva eden tayc akkan sonunda yaklr ve bylece balang polimeri seramik lif formuna dntrlr. Yakma ve dntrme genellikle birka stma kademesinde gerekleir ve bu kademeler lifin alev iinden geiini ihtiva edebilir. Dntrlmemi lif iindeki seramik paracklarnn mevcudiyeti, dnm ve yakma esnasnda az ekmenin olmas demektir. Bununla beraber, paracklar ok kk olmak zorundadr (genellikle 1 mden daha kk). Aksi takdirde bu paracklar lif ierisinde kusur olarak hareket edecekler ve ciddi ekilde lifin mukavemetini zayflatacaklardr. Bu teknik, Du Pont tarafndan Fiber FP ve PRD-166 liflerinin, Mitsui Mining tarafndan Almax lifinin retiminde kullanlmaktadr.

18

3.3.6. Tek Kristal Bymesi Teknii Srekli tek lifler, bir eriyik veya malzemenin buharndan bytlebilir. Saflklar ok yksektir. Tane snr olmadndan yksek scaklklarda mekanik zelliklerinde dme grlmemektedir. nk lif tek bir kristaldir. Btn atomlar tamamen normal periyodik bir srada dzenlendiinden, lif zellikleri anizotropiktir. Halbuki polikristal iner, ok sayda kk kristallerden meydana geldii ve atomlar btn oryantasyonlarda sralandndan izotropik zellik gsterirler. Baz uygulama alanlar iin, anizotropik zellik avantaj olabilir. Bu teknikle retilen liflerin aplar genellikle byktr ( >l00m). Bu da, bu liflerin eilme (fleksibilite) zelliinin kt olmasna yol aar. 150 mm/dak gibi yava retim hzlar, yksek retim maliyetlerini de beraberinde getirir. Bununla beraber, kimyasal saflk, yksek mukavemet ve ssal kararllk, bu liflerin performanslarnn yksek olmasn temin eder. 3.4. Oksit Esasl Seramikler Oksit lifleri, yksek teorik mukavemet ve modl, olduka dk younluk, kimyasal inertlik ve zelliklerini yksek scaklklarda ve hatta oksitleyici ortamlarda dahi muhafazas gibi istenilen zelliklere sahiptirler. 3.4.1. Alminyum Oksit (Alumina) Alminyum oksit, birok kullanl zelliklerinden dolay uzun zamanlardan beri kullanlmaktadr. Bu zellikler yle zetlenebilir: Fiziksel Yksek erime noktas, Dk younluk (metallerle karlatrldnda), Yksek anma direnci, Kimyasal Korozyona kar diren, Dk buharlama, Mekanik Yksek ekme ve basma mukavemeti,

19

Yksek elastik modl, Dk statik yorulma (srnme), Issal Yksek kullanm scakl, Dk ssal genileme, Yksek ssal iletim, Elektrik Dk di elektrik sabiti, Ktle seramiklerindeki zelliklerin ou, lif zellikleri olarak ta mteala edilebilir. Buna, yksek modl, yksek basma mukavemeti, oksidasyona kar diren gibi zelliklerde dahildir. Karbon ve silikon karpit gibi bu liflerin bazlar yksek mukavemet ve uzun kopma uzamalarna sahip olmalarna ramen, bu lifler alminyum oksit lifinin yksek scaklklarda oksitleyici ortamlara kar gsterdii diren kadar bir diren gsteremezler. Alminyum oksit lifinin bir dezavantaj lif formunda ilenmesinin gldr. amur eirme, tek kristal bymesi, sol-gel,eriyik eirme baaryla kullanlan lif oluturma teknikleridir. Baz durumlarda, yksek oranl alminyum oksit muhteviyatl alminyum oksit - silis lifleri, alminyum oksit lifleri olarak isimlendirilir. Bu konuda genel kabul gren eilim ise, iindeki alminyum oksit oran %98den fazla olan liflere alminyum oksit lifi olarak isimlendirmektir. Du Pontun Fiber FP lifi, Mitsui Mining Co.nin Almax ve Sophikon lnc.nn Sapphire lifi buna rneklerdir. 3.4.2. Alminyum Oksit/Silis Alminyum oksite ok kk miktarlarda dahi silis eklenmesi alminyum oksidin lifin dntrlmesi ilemini kolaylatrr. Bunun yan sra, alminyum-silis lifleri, alminyum oksit liflerinden daha ucuzdurlar. Silisin eklenmesiyle, elastik modln drlmesi gibi baz zellikler nemli ekilde etkilenirler. Eer kullanm kolayl ve lifin maniplasyonu nemli ise, bu durum faydaldr. Fakat eer kompozit takviyelendirmesi iin mekanik katlk, tokluk nemli ise silisin eklenmesi zararldr. Sumitomo Ohemical Co.nin Altexi (%85 Al ve %15 SiO) ve lCln Saffili (%96 Al ve %4 SiO) bu liflere birer rnektir.

20

3.4.3. Alminyum Oksit / Silis / Bor 3M irketinin rettii Nextel 312 (%62 Al %24 SiO ve %14 B) ve Nextel 440 (%70 Al %28 SiO %2 B) lifleri bu tipe rneklerdir. 3.4.4. Alminyum Oksit / Zirkonya Ktle alminyum okside ksmen kararl Zirkonya eklenmesi ile alminyum oksidin mukavemet ve tokluunun artt gzlemlenmitir. Du Pontun PRD-166 lifi buna bir rnektir. 3.5. Oksit Esasl Olmayan Seramik Lifleri Oksit olmayan lifleri oluturmak, bu malzemelerin yksek erime scaklklar ve younlamaya veya gzenekleri uzaklatrmaya olan direncinden dolay, olduka gtr Silikon-karpit, yksek scaklktaki oksidasyona olan direnlerinden dolay, en ok aratrlan, zerinde allan, okside olmayan liftir. Silikon-karpit, yksek scaklktaki oksidasyon esnasnda, oksidasyonu yavalatan ve/veya durduran bir engel gibi davranan, yzey zerinde koruyucu bir silis tabakas oluturur. Dier silikon ihtiva eden liflerde bir dereceye kadar bu zellie sahiptirler. Oksit esasl olmayan seramik lifleri, oksit esasl seramik liflere nazaran daha iyi statik yorulma mukavemetine (srnme) ve tane byme direncine sahiptirler. ekme mukavemetleri ve kopma uzamalar da, oksit esasl seramik liflerinkinden daha yksektirler. Kimyasal direnleri de normal olarak ok iyidir. 3.5.1. Silikon-Karpit Silikon-karpit lifleri, mkemmel bir zellik kombinasyonuna sahip olduklarndan dolay, byk bir kullanm potansiyeline sahiptirler. Aadaki zellikleri mkemmel bir kombinasyonu temin edebilir. 1- Yksek mukavemet, 2- Yksek modl,

21

3- Yksek s direnci, 4- Mkemmel kimyasal diren. 5-Yksek ssal kararllk, 6- yi oksidasyon direnci, 7- Yksek scaklklara maruz kaldktan sonra mekanik zelliklerini muhafaza edebilme. Polimerin s ile zlmesi suretiyle yaplan silikon-karpit lifleri stoykiometrik SC deildirler, ve oksijen ile serbest karbon ihtiva ederler. Bu durum, yksek scaklktaki kararlln negatif ynde etkiler, i oksitlenme, l200C nin zerinde inert ortamlarda dahi, mekanik zelliklerin dne sebep olur. Textronun SCS-6 lifi, British Petroleum Co.nin Sigma lifi, Niccon Carbon Co. Ltd. nin Nicalonu ve Dow Corningin Kristal Silikon-karbit lifi bu tipe ait rneklerdir. 3.5.2. Silikon-Nitrit Silikon-nitrit lifi de, silikon-karpit gibi, iyi oksidasyon ve korozyon direncine sahiptir. Bununda sebebi, ksmen, ilk oksidasyon esnasnda oluan koruyucu silikon kaplamasndan dolaydr. Tonen silikon-nitrit lifi bu tipe bir rnektir. 3.5.3. Silikon-Karpit-Nitrit Rhone-Poulene firmas, nce polisilazan ihtiva eden polimerik balang lifini eirir, sonrada silikon-karpit-nitrit seramik lifini retmek iin bunu s ile zmeye tabi tutar. Bu seramik lifler (fiberamik), 1400C ye kadar amorf yapdadrlar. Bu scaklkta ve okside edici bir ortamda mukavemetinin %80ini muhafaza eder. Halen gelitirilmekte olan bu lif hem kesikli hem de srekli formda retilmektedir. Dow Corningin HPZsi bu lif tipine bir rnektir. 3.5.4. Bor Bor liflerinin dikkate deer, bilinen zellikleri, fevkalade yksek mukavemet/arlk oran, yksek erime scakl ve 1000 C ye kadar mukavemetini muhafaza etmesidir. Bununla beraber, zayf bir oksidasyon direncine sahiptirler.

22

Textronun Textron Sor filamenti buna bir rnektir. Daha nce Avco olan Textron firmas, bor lifini ince bir volfram tel zerine bor-triklorid gazndan borun kimyasal buhar olarak depolanmas (CVD) yoluyla retir. 100m ve 140m aplarnda iki tipi vardr. Textronun rettii monofilament borun byk bir ksm, uzay ve dier hava aralarnn paralar iin epoksi matriks esasl kompozitlerde kullanlr. Alminyum matriks esasl kompozit uygulamalar iin de almalar devam etmektedir. 3.6. Uygulamalar Srekli seramik lifleri, malzeme bilimcilerinin ve tasarm mhendislerinin, halihazrdaki organik ve metal malzemelerden daha hafif, daha kat, daha mukavim, daha yksek scaklklara ve kimyasal dirence dayankl yaplar meydana getirmelerini salamtr. Bu liflerin, organik, metal ve seramik matriks esasl kompozitlerde kullanlabilmeleri bir avantajlar oldu. Tabii ki, her kullanm alannda olduu gibi bu liflerin kullanld alanlarda da faydalar olduu gibi kullanm problemleri de olmutur. Seramik lifler, genellikle ileme yardmc olabilmek iin organik maddelerle kaplanrlar (hallanrlar). Bu kaplama (hal) maddeleri lifin kompozit oluturmak iin matriks malzemesini takviyelendirmeden nce ssal olarak ayrrlar ve zlrler. Kompozit D Kullanmlar: Srekli seramik liflerinin kullanm alanlarn; yksek scaklk engellenmesi, filitreleme, ve zellikle yaltmn gerektii alanlar olarak sralayabiliriz. Kompozit d kullanmlarda genellikle, yksek scaklklardaki fevkalade oksidasyon direnlerinden dolay oksit esasl seramik lifleri kullanlr 3M firmasnn Nextel 312 seramik lifinden dokunan kumalar, ocak (frn) kaylar, alev perdeleri, contalar, duvar yaltmlar, ocaklar ve kmr yakan g santrallerinde yksek scaklk filtreleri olarak kullanlrlar. Yine Nextel 312 lifinden oluturulan rme (braided) yaplar, s lclerin (thermocouple), elektrik kablolarnn, yakt hatlarnn ve uzay mekiinin kap boluu gibi nem arz eden yerlerde conta ve salmastra olarak kullanlr. Yksek scaklk yaltm uygulamalarnda, seramik liflerinin mukavemet, katlk, srnme gibi yapsal zelliklerinden yksek deerler istenmemektedir. Dolaysyla, daha ucuz alternatifler bulmak mmkndr.

23

Organik Matriks Esasl Kompozitlerde Kullanm: Epoksi ve termoplastik matriks esasl kompozitlerde takviye elaman olarak daha ok organik ve karbon lifleri kullanlr. Cam ve asbest liflerinin takviye elaman olarak kullanlmas da iyi bilinmektedir. Organik matriks esasl lif takviyeli kompozit malzemelerin scaklklar 500C dan daha dk olduu iin, seramik liflerin kimyasal ve s direnlerinin iyi olmas, bu kullanm alanlarnda bir avantaj olmamaktadr Organik matriks esasl kompozitlerin kritik nem arz eden kullanm alanlar iin, katlk veya mukavemetin n plandaki durumlarda, karbon veya aramid lifler, seramik liflerden daha kolay kullanlabildii ve daha ucuz olduklar iin tercih edilirler. Seramik liflerin organik matriks esasl lif takviyeli kompozit pazarna ehemmiyetli miktarlarda girmemesine ramen, bu liflerden faydalanlacak uygun yerlerde vardr. Dk ssal genileme. yksek ssal iletim, dk elektrik iletimi ve dk di elektik sabitinin . elektronik devre kartlarnda, seramik liflerden takviye elaman olarak faydalanmak dnlebilir. Seramik lifleri, cam lifi vb. gibi dier takviye elamanlar ile kyaslandnda, organik matrikslerin hem katlklarn, hem yorulma direnlerini daha iyi arttrd, ve di elektrik sabitini drd grlecektir. Organik esasl matrikslerde kullanlan organik takviye elamanlarnn yan sra yapya seramik liflerinde eklenmesiyle, takviye elamanlar iindeki bu karm, seramik liflerinin daha yksek katlk ve basma mukavemetlerinden dolay kompozit yapnn zelliklerini gelitirecektir. Bu tip karmlarn baz yksek performansl spor eyalarnda (kayak gibi) uyguland grlmektedir. Wilsonun grafit (karbon), DuPontun Kevlar aramid ve FP alumina (alminyum oksit) lifleri, yksek katlk takviye deerlerinden dolay uygulama alan bulurlar. Metal Matriks Esasl Kompozitlerde Kullanm: Metal matriks esasl kompozitlerin gelimesi, 1960lardan buyana devam etmektedir, fakat ticari adaptasyonu yava olmaktadr. Metal matriks esasl kompozit malzemelerin, takviyelendirilmemi metallere gre stnl; ykseltilmi mukavemet, tokluk, yksek scaklk zellikleri, dinamik ve statik yorulma direnleri, ssal zelliklere gre tasarm . anma direnleri gibi niteliklerinden dolaydr. Bu avantajlara ramen, yksek lif maliyetleri ve metallere gre hasar toleranslarnn daha az olmasndan dolay, kullanm alanlar olduka snrldr.

24

Metal matriks esasl lif takviyeli kompozit malzemelerin retimi, takviyelendirici lifin erimi metalle temasnda btn zelliklerini muhafaza etmesini art koar. Alminyum magnezyum, demir volfram gibi metallerin eriyiklerine ve bu ortamn kimyasal en iyi direnci alminyum oksit lifleri gsterir. Dier baz seramik liflerin kullanm da, zel retim tekniklerinin ve koruyucu tabakann (hal) kullanlmas ile mmkn olmaktadr. Seramik Matriks Esasl Kompozitlerde Kullanm: Takviyesiz seramikler birok uygulama alanlarna sahiptirler, fakat tokluk ve hasar toleranslar kullanm alanlarn snrlar. Hasar toleranslarn arttrabilmek iin, lif ile takviyelendirilir. Seramik matriks esasl kompozitlerin retimi kalplama ve pekitirme iin yksek scakl gerektirir. Nihai kullanm alan gz nne alnmasa dahi, sadece seramik ve/veya atee dayanr metal lifleri bu kompozitlerin retiminde fiziksel yap ve zelliklerini muhafaza edebilecek liflerdir. Halihazrdaki malzemelerin kimyasal inertliinin ve yksek scaklklardaki yapsal kullanmlarnn stnde bir kimyasal inertlie ve yksek scaklkta kullanma sahip olabilmeleri, seramik matriks esasl kompozitlerin avantajlar iinde saylabilir. En iyi sper alamlarn kullanm scaklklar 1100C in altndadr. Seramik matriks esasl seramik lif takviyeli kompozitler 1200C - 1400C a kadar alabilmektedir. Malzemenin kullanm scaklndaki 100C - 200C lk bir art, yakt verimlilii, motor basnc, kullanm mrnn uzamas gibi nemli gelimeler demektir. G ve pahal retim ilemeleri ve de seramik liflerin pahal olmas seramik matriks esasl kompozitlerin kullanmn snrlamaktadr. Metal matriks esasl kompozitlerde olduu gibi, seramik matriks esasl kompozitlerin gelimeleri de genellikle hkmetler yani devlet tarafndan desteklenmektedir. Bu almalarn pahal ve mali olarak riskli olmas sebebiyle, genelde bu maliyet riski byk gruplara datlr. Japonya, seramik liflerinin ve kompozitlerinin ticari olarak kullanmlar ynnde bir milli politikaya sahiptir. A.B.D. deki bu konu ile ilgili almalarn ou, Savunma Bakanl, Enerji Bakanl ve NASA tarafndan desteklenmektedir. Avrupadaki almalar iinde de, ksmen Fransz hkmetinin destekledii Societe Europeene de Propulsion -(SEP)in silikon karpit ve Japonlarn Nikalon lifi ile oluturduklar seramik matriks esasl kompozit aratrmalar saylabilir. ok bilinen seramik kompozitlerinden biride, ABDnin uzay mekiinde kulland Fibrous Refractory Composite Insulation (FRCD) dr. Bu yaltm amal kompozit 3M irketinin Nextel 312 seramik lifi ile yksek saflktaki silikondan mteekkildir.

25

3.7. Seramik Liflerinin Gelecei Hakkndaki Grler Cam ve cam-seramiklerden atee daha dayankl oksitlenmeyen sistemlere geildike, tokluk ve oda scakllndaki gvenirlilik, kopma iinin 10 KJ/m daha fazla olmas ve kopmadaki ekil deitirmenin (E) yaklak %1 gibi deere yaklamas ile, nemli bir derece arttrlabilir. Bu zellikleri elde etmek iin, lif-matriks arabirim blgesinin kontrol 1esastr. Lif-matriks arabirimindeki ban veya balarn, liflenin kaymasna ve liflerin ara arda yk transferi yapacak ve matrikste seri atlaklarn meydana gelmesine msaade edecek kadara zayf olmas istenir. Bununla beraber, lif-matriks arabirimindeki ok zayf bir ba, malzemenin non-lineer davranlarndaki mukavemetini drecektir. Lif-matriks arabirimindeki kayma gerilmesi ile lif ekilmesinden dolay iyileecek olan toklu optimize edilmesi gerekir. Seramik matriksler karbon lifleri ile takviyelendirildiinde, lif-matriks arabirimindeki ba zayftr. Seramik liflerde ise, seramik lifin matriks ile reaksiyonunu korumak ve lif-matriks arabirimini nitelendirmek iin seramik liflerin kaplanmas gerekir. Farkl kaplamalar (hal) ve ok deiik lif-matriks sistemleri kullanarak, deiik zelliklerde kompozit malzeme tasarmlamak mmkndr. Bu tasarmlarda, lif-matriks arabiriminin nasl kontrol edilecei ve arabirimdeki ban kopmasndan sonra lif kayma srtnmesinin nasl kontrol edileceinin anlalmas bir gerekliliktir. nemlisi, bu parametreler llebilmeli ve kompozit yapnn kopma davranlaryla saysal olarak ilikilendirilebilmelidir. Yksek scaklk kompozitlerinin esas itici gc, mhendislik malzemelerinin yksek scaklk kullanm aralklarn gelitirmesidir. Bu konuda bugne kadar retilen kompozitlerin mit verici scaklk aral 1000C ve biraz zerindedir. Bu scakl 2000C ye kadar ykseltmek byk gelimeleri gerektirmektedir. Bu yksek scaklk blgesinde (1000C 2000C) u andaki kompozitle mekanik zelliklerinde ok nemli ve byk miktarlarda dler gzlenmektedir. Bunun ana sebepleri unlardr: 1-Takviye elaman olan liflerin ssal kararszl ve 2- Lif-matriks arabirim bana. zellikle kompozit yap gerilimlere maruz kaldnda matriks atlamasndan dolay yapya giren, rtc (corrosive) paracklarn etkisidir.

26

Buna alternatif bir yaklam mekanik zelliklerini yksek scaklklarda muhafaza edebilecek seramik liflerinin gelitirilmesidir. SiC (silikon karpit) sistemlerinde bu ynde bir eilimle almalar yaplmaktadr. Burada istenen, dk younlukta, yaklak 3 GPa mukavemetinde ve 400 GPa kadar bir modlde, kk apl seramik lifi retilmesidir. Byle bir lif gelitirilse dahi, bu konuda ki problem, muhtemelen pahal olmasdr. Karbon lifi geni aptaki zellikleri ve farkl scaklklardaki kullanm alanlar iin pazarda mevcut iken, yeni retilecek yksek scaklktaki atee dayankl yeni bir lifin uygulama alan, hemen hemen ve sadece ultra yksek performansl seramik matriks esasl kompozitler ve belki metal matriks esasl kompozitler olacaktr. Bu sahada yeni liften istenen gerekli retim miktar olduka az olacaktr. Bu da, bu liflerin ok pahal olmasnn sebeplerinden biridir. Bununla beraber, yeni liflerin gelitirilmesi, retim iin kullanlan usullerin geniletilmesi ihtimalini de beraberinde getirecektir. Bu gelimelerin yan sra, eer lif-matriks arabiriminin degredasyonu zlrse, lif matriks atmosfer uyumluluunun kontrol iin, gelitirilmi harici kaplamalarn (hal) tasarlanmasna ihtiya olacaktr. Yksek s uygulamalarnda, s engel katlar, endotermik reaksiyon ihtimalini azaltacak olan kompozit iindeki snn dn temin etmek iin gerekli olabilir. Srekli seramik liflerinin birok enteresan, nadir ve deerli zellikleri ve uygulamalar vardr. Seramik liflerinin yeterli gelebilecei daha scak, daha hzl, daha dayankl uygulamalar iin talep ve ilgi vardr. Bugn, lif retimi hala olduka kk miktarlardadr, bu yzden de pahaldr. Daha da tesi, metal matriks esasl kompozitlerin ve seramik matriks esasl kompozitlerin ilenmeleri hala olduka gtr. Bu pahal ilem de, pahal kompozitlerin retilmesine sebep olur. Eer bu liflerin kullanm artarsa, bu liflerin retilen miktarlar da artacak, bu da lif maliyetini azaltacaktr. Stratejik olmayan ve ksmen pahal saylmayan balang maddeleri seramik lif retiminde kullanld iin, bu liflerin fiyatlar libre ( 454 g) bana 10- 25 US$ kadar debilecektir. Yeni metal ve seramik esasl kompozit retim teknolojileri bulunur ve gelitirilir ilem glkleri azalacak bunlarn kompozitlerinin de fiyatlar da decektir. Gelecekte bu duruma gelebilmek, biri dierine bal olan hem fiyatlar aa ekmek hem de yeni kullanm alanlar bulmak gibi g meselelerin baarlmasna baldr. Dk maliyetin yan sra, daha mukavim, oksidasyona daha direnli ve statik yorulma direnleri (srnme) daha yksek olan yeni liflere ihtiya vardr. Lifleri iyi

27

oksidasyon direncine sahiptirler fakat polikristal tiplerinin yksek scaklktaki statik yorulma (srnme) direnleri snrldr. Non-oksit lifleri daha iyi statik yorulma direncine sahiptirler fakat yksek scaklktaki oksidasyondan dolay ayrrlar. Silikon karpit ve silikon nitrit lifleri gibi silikon ihtiva eden non-oksit lifleri, oksidasyonun balangcnda lif yzeyinde meydana gelen silikon di oksit kaplamasnn koruyucu etkisinden dolay, halihazrda iyi performans gsteren liflerdir. Dier nemli ihtiya, srekli seramik liflerinin kullanmn ihtiva eden retim metotlardr. Farkl uygulama alanlar, lif oryantasyonunun farkl bileimlerini zorunlu klar. Srekli seramik liflerinin kesikli tiplerine gre en byk avantaj, nceden belirlenmi ynlerde oryente edilebilmeleridir. Belli yn ve blgelerde takviyelendirmenin istendii kompozitlerde bu durum nemlidir. Dokuma, rme (braided) sarma ve dier metotlarn gelitirilmesi gereklidir. % 1'den daha az kopma uzunluu olan bu lifleri ileyebilmek, tekstil teknolojistlerinin maharetlerini gstermelerine baldr. 3 boyutlu takviyelendirilmi yaplar ve n-ekillendirmeler iin gelitirilmi sistemlere ihtiya vardr. Kompozitlerin ou, takviye edici lifin bulunduu katmanlarn nc ynde hi veya ok az bir takviye ile st ste konulmas ile elde edilir. nc ynde takviyelendirmenin olmamas zayf kayma gerilmesi ve syrlmalara sebep olmaktadr. Srekli seramik liflerinin uygulamas, performans ve lif retimindeki daha ileri gelimeler inkiaf ederken, seramik liflerden retilen kompozit malzemeler daha fazla yksek teknoloji problemlerini zecektir. Bu alanlarda karlalacak olan problemlerin, zlmesi hem ciddi hem de cazip olacaktr.[2]

28

4. ASBEST LFLER 4.1. Giri Asbest, kimyasal ve sl dayanm olduka iyi, yksek ekme mukavemetine sahip, kristal yapl bir maddedir. Doada kaya halinde bulunur. Emsalleri ile mukayese edildiinde olduka ucuzdur. Bu nedenle eitli teknik tekstil mamullerin ve sanayii mamullerin retiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. 4.2. Tanm ve Snflandrma Asbest Liflerinin genel olarak iki tr vardr, bunlar: Serpentin asbest grubu Amfibol (veya homblend) asbest grubu. Bu iki tr arasnda en stn kaliteli asbest elyaf serpentin grubunda bulunan krizotil asbestidir. Bunlarn en byk yataklar Kanadada bulunur. Bu blgeden elde edilen asbest elyaflar eitli teknik tekstil mamullerin yapmnda ok yaygn olarak kullanlrlar. Bu elyaf tipleri , elyaf uzunluu ,mukavemeti ve fleksibilitesi ok iyi olduu iin iplik haline getirilmesi, bobinlenmesi ve kullanm kolay ve iyi sonular vermektedir Endstriyel asbestlerin isimleri Tablo 3te verilmitir. Tablo 3: Endstriyel Asbestlerin simleri [2]

Grup

Mineral smi Krizotil Ribekit

Asbest Ad Krokidolit, mavi Amosit Antofilit Tremolit

Serpentin Asbesti Serpentin Grunerit Antofilit Tremolit

Amfibol Asbesti

DIN 60650 ye gre asbestler u ekilde snflandrlrlar:

29

A Beyaz Asbestler 1. Krizotil 2. Amosit B. Mavi Asbestler Asbest oranlarna bal olarak ise u ekilde snflandrlrlar: A. %100 beyaz asbest ierenler B. en az %94 beyaz asbest ierenler C. en az %83 beyaz asbest ierenler K. %l00 mavi asbest ierenler Tekstilde kullanm asndan asbestler genelde 2 gruba ayrlrlar a. Beyaz asbest (Krisotil asbest) b. Mavi asbest (Krokidolit asbest) Tekstil sanayiinde kullanlan asbest liflerinin zelikleri gz nnde tutularak snflandrlmalar alm satm ilerini kolaylatrd gibi, daha iyi deerlendirilmelerini de salamaktadr. Bu nedenle asbest reten ve tketen birok lke bu liflerin belli llere gre snflandrlmalarn salayan esaslar saptamtr. Ham ve ilenmi krizotil asbestin Kanadada uzunluuna gre yaplan snflandrmas dnyann birok lkesinde olduu gibi lkemizde de benimsenmitir. Bu snflandrmann esas ipliklerin arlklarna gre ierdikleri asbest miktarna dayanr. Tablo 4: Asbest erii Oranlarna Gre Snflandrma[2] Dereceler A AA AAA AAAA Arla Gre Asbest erii Oran % 85-90 aras % 90-95 aras % 95-99 aras % 99-100 aras

4.3. Asbest Lif Tiplerinin Genel zellikleri

30

Asbest lifleri ok ince lifler olup incelikleri genelde 1-2 mikron arasndadr. Bu lifleri plak gzle birbirlerinden ayrt etmek zordur. Ancak mikroskopla ayrm yaplabilir. Mikroskopla incelendiinde yzeylerinin przsz ve dmdz olduklar grlr. Kenarlar da girintisiz ve kntszdr. Bu durum iplik olarak eirilmesini gletirir. Bu nedenle iplik yapmnda genellikle bitkisel liflerle kartrlarak kullanlrlar. Asbest liflerinin uzunluu 12-14 mm.yi bulur. 4.4. Asbest Lif Yaps Kimyasal Yap: Asbest, kimyasal yaps elemanl bir yap olarak ele alnabilir. Bunlar;silikon dioksit, metal oksitleri, ve sudur. Pratikte nem arz eden en nemli elemanlar su ve metal oksitleridir. Asbestin yapsndaki su miktar krizotil ve amfibol zellikleri ortaya karr. Fiziksel Yap zellikleri: ncelik: Asbest elyaflar dier doal ve sentetik elyaflara gre daha incedirler. Elyaf aplar krizotilde 0.02-0.04m amfibolde 0.1-0.2 m arasnda deimektedir. Asbest elyaflar inceliklerinden dolay byk yzey alanna sahiptirler. Bu zellik krizotil iin 10-25 m krokidolit iin ise 3-5 n arasnda deiir. Uzunluk: Liflerin uzunluklar da deimektedir. Krizotil asbestin uzunluu 25-50 mm arasndadr. Krokidolit elyaf ise 15-75 mm arasnda uzunlua sahiptir. Genelleme yapacak olursak asbestlerin uzunluklar inceliklerine gre ok fazladr ve ortalama 12-14mm arasndadr. Younluk: Younluk krizotil iin 2-2.6 gr/cm3 amfibol iin ise 2.8-3.6 gr/cm3 arasndadr. Younluun deiimi, elyafn bileiminde bulunan elementlerin oranlarnn deiiminden kaynaklanr. Mukavemet: ok ince olan asbest liflerinin mukavemetlerini tek tek belirtmek zordur. Bu nedenle asbestlerin mukavemet deneyleri iplik baznda yaplr. ekme mukavemeti deerleri 12-92 CN arasnda deikenlik gsterir.

Kimyasal Davran:

31

Deiik tipteki asbestlerin asit ve alkalilere kar direnci deimektedir. Asbest elyaflar asitlere kar nemli lde arlk ve mukavemet kaybna uramaktadrlar. zellikle HCl beyaz asbestte ok ciddi mukavemet ve arlk kayb meydana getirmektedir. Asitler karsnda 528 saatlik muamele sonucu, asbestlerin arlk kayb krizotil iin % 55-57, krokidolit iin % 3.4 ve amosit iin % 11-13 arasndadr. Arlk kaybn hzlandran faktrler, asidin scakl, konsantrasyonu ve ayrma derecesidir. Alkalilerle muamele, asitler kadar zararl olmamaktadr. Konsantre kostik ile 528 saat muameleden sonra krizotil asbestte arlk kayb % 1.03, krokidolit asbestte % 1.20, amositte ise % 6.28 orannda olmaktadr, Issal zellikler: Krizotil asbest 500C nin zerinde stldnda, krokidolit ve amosit asbest ise 200C nin zerinde stldnda kimyasal zellikleri deiir. 700-750C scaklkta yapsndaki hidroksil gruplar su eklinde dar verirler. Bu deiim kendini elyaf mukavemetinde ar azalma olarak gsterir. Btn asbest tipleri iin arlk kayb zaman ve snn ykselmesi ile artar. Krizotil, antofilitve tremolit asbestleri iin maksimum arlk kayb yaklak 1000C civarnda gerekleir. Krokidolit iin ise ayn durum 680 de gerekleir. 4.5. Asbestin lenmesi ve plik Haline Getirilmesi Madenlerden karlan asbest elyafnn sadece kk oranlardaki miktarlar iplik haline getirilebilir. Asbest liflerinden iplik yaplabilmesi bunlarn erilebilme zelliklerine baldr. Bu lifler uzunluk bakmndan doal ve kimyasal liflere gre ok ksadrlar. Ancak % 5-20 orannda selloz esasl liflerle kartrlmak suretiyle iplik haline getirilebilirler. Bu amala pamuk veya viskoz kullanlmas yaygn bir metottur. Ayrtrma iin n art elyaf uzunluudur. Krizotil liflerin sadece baz ksmlar erilebilir. Ksa ve krlgan lifler eirme ilemi iin uygun deildirler. Asbest liflerinin erilmesi ile iplik haline sokulabilmesi iin aamal bir ilem dizisi uygulanr. Bunlar ama, tarama ve eirme ilemlerini kapsar. 1. Ama aamasnda asbest maddesinin liflemesi salanr. Bilindii gibi, krizotil maddesi, asbest yataklarndan ham demetler halinde karlr. Bunlar yaprakklar eklinde st ste bulunur. Silindirler arasnda ezilerek lifletirilirler.

32

2. Tarama aamasnda ise, ham lifler yn taramasnda olduu gibi nce kabartma, sonra paralelletirme amac ile kaba ve ince olmak zere iki tip taraktan geirilerek taraklanr. 3. Eirme aamasnda ise, taranm lifler ekilmek ve bklmek suretiyle iplik haline dntrlm olur. Bu amala konvensiyonel tiplerden mekikli yada bilezikli eirme makinalar kullanlr. 4.6. Kullanm Alanlar Asbest lifleri yksek sl dayanm, yksek anma direnci ve yksek

mukavemetinden dolay, eitli teknik tekstillerin ve sanayii rnlerin yapmnda kullanlmaktadrlar. Tekstilde kullanmlar bakmndan nem arz eden asbest tipleri krizotil ve krokidolit asbesttir. Dier tr asbestlerden iplik elde edilmesi ve bunlarn dokuma veya rg mamuller haline getirilmesi zor olduundan, onlar dier sanayii dallarnda tercih edilirler. Tekstil sanayiinde asbestlerin kullanmn gerektiren balca neden, bunlarn yksek sya yksek kimyasal dirence sahip olmalardr. Asbest lifleri deiik amalarla lif, kee, levha , fitil, iplik, halat, erit, kuma ve s eleman olarak retilebilirler. Asbest liflerinin en nemli kullanm alanlarndan birisi de szdrmazlk elemanlar olan yumuak salmastralarn retimidir. Yumuak salmastra imalatnda krizotil ve krokidolit asbest trleri kullanlmaktadr. Krizotil asbestte lif yaps ii bo tp eklinde olduu iin sl direnci ok iyidir. Bu yap dolaysyla salmastra retiminde bnyesine verilecek olan emprenye maddesi ve yalayc maddeleri emme ve bnyesinde uzun sre saklama avantaj salar. Asbest lifinin sl dayanmn etkileyen en nemli faktr, asbest lifinin tpk ksmnda bulunan kristalize su ve madensel tuzlardr. Scaklkta kristal su buharlat zaman asbest yanar. Bugn en yksek kalite beyaz asbest pratikte 550C scakla dayanmaktadr. Asbest elyaf bnyesinde klorit ihtiva etmektedir. Yumuak salmastra olarak kullanld zaman klorit miktarna bal olarak millerde paslanma meydana getirir. Trkiyede retilen asbestte 300 ppm den fazla klorid olduu iin ok hzl korozyona neden olmaktadr. Asbest lifinin yumuak salmastra olarak kullanlmas durumunda lif uzunluu da nem arz etmektedir. Ksa lifli asbest dinamik ekipmanlarda kullanlacak salmastralarn yapmnda pek tercih edilmemelidir. Ksa lifli asbestin hem dinamik yklere olan direnci

33

azdr, hem de yksek scaklklarda almas ok zordur. rnein uzun lifli asbestlerde 550C scakla kadar allabilmesine ramen, ksa lifli asbestlerde 300C nin zerine klamaz. Asbest lifi ok eitli akkanlar ve kimyasal maddeler iin uygundur. Deriik asitlerle kullanlamaz. Beyaz asbest lifleri katk maddeleri ile kullanlmak sureti ile beyaz asbestli yumuak salmastralarn kimyasal direnci pH 2-14 deerine ulatrlmtr. Krokidolit mavi asbestten yaplan yumuak salmastralar scaklk bakmndan daha geni bir alma aralna sahiptirler. % 100 saf mavi asbest iin alma aral - 100C kimyasal direnci ise pH 0-8 aralndadr. zellikle deriik asitler iin uygun bir malzemedir. Lifler rijit kristal ineler eklindedir. Krlgan ve ksadrlar. plik haline getirilebilmeleri iin pamuk veya viskoz ile kartrlmalar gerekmektedir. Bu yzden sl dayanmlar daha azdr. nsan sal asndan beyaz asbeste gre daha zararldrlar.[2]

5. KARBON LFLER 5.1. Giri

34

1879 ylnda Swan ve Edison karbonlatrlm pamuk ipliklerini elektrik lambas filamenti olarak kullanmtr. Bununla birlikte, bu karbonlatrlm lifler, yksek performansl bir liften beklenen zelliklere sahip deildi. 1950 ve 1960l yllarda yksek mukavemetli karbon lifleri retmek iin ciddi abalar harcand. Bu aratrmada grup yer ald: Wright Paterson Air Force Base, ABD viskoz rayonu balang olarak kulland; Japonyada bulunan Indus Rsearch Institute ve ngilteredeki Royal Aircrafts Establishment ise PAN lifini kulland. 5.2. retimi ve zellikleri Karbon liflerinin rayondan retilmesinde aama bulunmaktadr: bunlar 400 Ca varan scaklklarda oksidatif stabilizasyon, 1500 Ca varan scaklklarda karbonlatrma ve 2500C varan scaklklarda grafitletirmedir. Karbonlatrma aamasnda grafit-benzeri tabakalar olumaya balamaktadr. Yksek modll lif elde edilmesi iin zellikle grafitletirme aamasnda %50 ye varan bir gerdirme uygulanmaktadr. PAN esasl karbon liflerinin retilmesinde de aama bulunmaktadr: istenen lif tipine bal olarak, 200-300C oksidatif stabilizasyon, 1500C da karbonlatrma ve 1500-2700C arasnda grafitletirme. PAN-esasl karbon lifleri yksek mukavemet, yksek modl ve ultra yksek modl olmak zere tipte retilmektedir. Karbon lifinin younluu deiken olup, 1.7-2.2 g/cm Karbon lifleri elektrik iletkenleridir, fakat elektrii iletme kabiliyetleri nemli bir tehlike arz etmektedir: imalat veya servis esnasnda havada asit olursa elektrik ekipman zerine yerleebilir ve ksa devreye neden olabilir. 5.3. Kullanm Alanlar Yksek zgl mukavemet ve katlk karbon liflerinin temel zellikleridir ve bu lifin hemen hemen btn uygulamalarnda fayda salar. Scaklk dayanm, kimyasal ve biyolojik adan inert olmas, elektrik iletkenlii, iyi titreim snmleme kabiliyeti ve yorulma dayanm zel uygulamalar da yararl olabilir. Karbon lifinin uyguland balca iki alan havaclk ve nkleer mhendislii iine alan yksek teknoloji sektr ve yataklar, kamlar, fan

35

arklar gibi paralar, otomobil gvdelerini ve spor ekipmann iine alan gene mhendislik, tama ve spor sektrleridir.[3]

6. CAM LFLER

36

Cam lifleri yanmama, korozyon dayanm, yksek mukavemet, ortalama younluk, iyi s ve ses izolasyonu ve elektrik zellilerinden dolay ok geni bir kullanma sahip olduundan, yksek performansl liflerde nemli bir kategoriyi tekil etmektedir. retiminde kullanlan hammadde bolca bulunur ve lifler pahal deildir. u ana kadar ele alnan liflerin aksine cam lifleri kristalin yapda deildir ve de moleklleri oryente durumda deildir. zotropik -boyutlu a lif ekseni boyunca ve dik ynde bir biri ile kyaslanabilir zellikler elde edilmesini salar. Camn balca ieriklerinden biri silistir (SiO2) Kristalin silisin atomlan bir latis oluturur. Kompozitlerde lif eklinde byk kullanma sahip E-cam ve yksek mukavemetli cam lifi iin bir kaynak olan S-cam, pencere cam ve dier genel kullanmlar olan kire kayma camnn kimyasal ierikleri Tablo 4de verilmitir. Tablo 5: Cam liflerinin tipik kompozisyonu (arlk yzdesi)[1] Cam lifi Kire kayna cam E-cam S-cam SiO2 72 54,4 25 Al2O3 0,6 14,4 CaO 10 17,5 25 MgO 2,5 4,5 10 B2O3 8 Na2O3 14,2 K2O 0,5 -

Camn mukavemet ve modl iindeki oksitlerin boyutlu yaps ile belirlenmektedir. Bunun bir sonucu da, lif ekseni boyunca mekanik zellikler eksene enine ynde de ayndr. Cam liflerinin kopma uzamas karbon lifinden daha yksektir. Bununla birlikte, cam liflerinin mukavemeti yzey atlaklklarna son derece duyarldr ve yeni lif olarak ekilmi ince lifler en dayankl olanlardr. Cam lifinin nemli bir uygulama alan polimerik malzemeler iin takviye eklindedir: takviyeli plastikler endstriyel uygulamalarda ve otomotiv uygulamalarnda, spor ve hobiye ynelik faaliyetlerde ve hafif uak paralarnda byk lde kullanlmaktadr.[1] 7. BORON LFLER

37

Cam liflerinin nemli bir darboaz dk katldr (76 Gpa). Boron liflerinin modl 379-414 Gpa civarndadr ve bu nispeten byk ap ile birletiinde (100 m), eilmeye mkemmel dayanm elde edilir. Boron lif takviyeli kompozitler yksek kompresif mukavemete sahiptir. Boron lifinin karbon lifi ile ortak bir avantaj da, yzey hasarlarna cam lifleri kadar hassas olmamasdr. Boron lifinin yksek fiyatl olmas, alminyum esasl kompozitlerde bir takviye lifi grevi grd askeri uak ve uzay mekiklerinde kullanlmasn snrlandrmtr. Bu liften kk miktarlarda spor eyalarnda kullanlr. Boron lifinin yksek modl takviyeli plastik bileenlerin stn mekanik zelliklerine katkda bulunmaktadr. [1]

8. METALK LFLER

38

Gl metal teller veya filamentler gerekli takviye malzemeleridir. nce elik tel radyal lastik takviyesinde bilinmektedir. Metalik lifler, yumuak malzemeler veya polimerlerden ok beton takviyesinde bilinmektedir. Tablo 5de baz zellikleri gsterilmektedir.[1] Tablo 6: Baz metalik liflerin zellikleri [1] Metal tel Paslanmaz elik (50-250 m ap) Tugsten (<25 m ap) Berilyum Younluk (g/cm) 8 19,3 1,85 Modl (Gpa) 198 360 300 ekme mukavemeti (Gpa) 1-1,4 5,5 1,8 Isl genleme katsays 18 4,5 11,6 metal tellerin

9. TEKNK TEKSTLLER VE KULLANIM ALANLARI 9.1.Giri

39

zellikle uzay, havaclk, askeriye, tp gibi ileri teknolojinin kullanld alanlarda kritik role sahip olan teknik tekstiller, gnlk yaammzda da spor, gezinti ve elence giysileri, demeler, mobilyalar, bina ve bina donanm gibi alanlarda aktif olarak kullanlr hale gelmitir. Gelecekte ise teknik tekstiller insan yaamnda daha ok yer edinecei ve vazgeilmez rnler arasna yerleecei beklenmektedir. Teknik tekstillerin ksa srede hzl bir gelime gstermesinde, malzeme zelliklerinden beklenen esneklik, elastikiyet ve mukavemet gibi zelliklerinin yansra, sonsuz tasarm olanaklar ile kullanlp atlabilme veya kendiliinden bozunabilme gibi zelliklere sahip olmalar etkili olmutur. Kompozit malzemeler olarak adlandrlanlar zellikle uzay, havaclk, otomobil ve inaat sektrnde kullanlmakta olup, retim nedenleri arasnda, malzemenin dk arlkl ve yksek dayanml olmasnn yannda retim proseslerinin ucuz, basit ve standart kalitede olmasndandr. Teknik tekstil teriminin kullanm olduka yenidir. Bu adan teknik tekstil terimiyle nelerin kastedildiini ksaca tanmlamak yerinde olacaktr. zel olarak tasarlanan, herhangi bir rnde veya proses dahilinde veya yalnz bana belirli bir zellii yerine getirmek amacyla kullanlan malzemelere "teknik tekstil" denilmektedir. Teknik tekstiller bu terimden baka; endstriyel tekstiller, yksek performansl tekstiller, yksek teknik tekstiller, konvansiyonel olmayan tekstiller, mhendislik tekstilleri diye de isimlendirilebilmektedir. En az konvansiyonel tekstiller kadar eski olan bu rnler, konvansiyonel tekstillerin aksine, tekstil dndaki alanlarda da kullanlr. Bu rnler; kimyasallara, hava artlarna ve mikro organizmalara dayanml, yksek mukavemet, yanmazlk, yksek anma dayanm gibi yksek performans zellikleri gsteren rnlerdir. Bunun yansra bu rnler konvensiyonel tekstillere gre, grn ve konforun belirleyici bir kriter olmad, pahal, katma deeri yksek, bizzat direk alcnn kendisinin kullanmad, filtrelerde kullanlan tekstiller gibi her hangi bir malzemenin paras olarak da kulland rnlerdir. Teknik tekstillerin retiminin balangc olarak, gemiler iin yelken bezlerin retilmesi kabul edilebilir. Bu tip kuma retiminden nce nasl bir tekstil malzemesinin retildii ve hangi standart zelliklerin arand konusunda elimizde bilgiler mevcut deildir. zellikle 1939 ylnda ilk sentetik lifin kullanlmasndan sonra, teknik tekstil retiminde ve uygulama alanlarnda byk apta artma olmutur. ok farkl zelliklere sahip sentetik lif retimi sayesinde ok sayda teknik tekstil retimi olanak dahiline girmitir. Bilindii gibi polimer lif zellikleri doal kaynakl lif zelliklerinden yksek salamlk, yksek elastikiyet,

40

kimyasallara dayanm, kf ve rmeye dayanm, yanmazlk, hidrofob yap, termoplastik gibi zellikler ynyle farkllk gsterir. Teknik tekstiller kullanm alanlar olarak balca gruba ayrlabilir. Bunlar; Bunlardan ilki endstriyel bir rnn bir bileeni olarak kullanlrlar. rnein; araba lastiinde kullanlan kord bezi, uzay roket motorlarnda kullanlan karbon elyaf, inaat sektrnde kullanlan takviye dokular gibi. kinci kullanm alan, her hangi bir proseste bir malzeme olarak kullanlmalardr. rnein; diyaliz makinelerindeki filtreler, yol yapmnda kullanlan membranlar, damarlar gibi. nc kullanm alan bir veya daha ok zellii yerine getirecek ekilde yalnz bana kullanlmasdr. rnein; su geirmezlik amacyla kaplanm kumalar, yanmaz kumalar, anti bakteriyel kumalar, ameliyat iplikleri gibi. 9.2.Teknik Tekstillerden Beklenen zellikler Teknik tekstil reticileri ile tketici arasndaki iletiim ancak malzemeden beklenen zelliklerin belirlenmesi ile salanabilir. Tketici ihtiyac olan zellii belirtir, retici ise bu zellii salayacak malzeme ve retim teknolojisini tespit ederek malzemeyi retir. Teknik tekstillerin zelliklerinin ok fazla olmas nedeniyle bu zelliklerin drt ana grup altnda snflandrlabilir. 9.2.1. Mekaniksel zellikler Teknik tekstillerden beklenen mekaniksel zellikler gruba ayrlabilir.

Bunlardan ilki mukavemettir. Emniyet kemeri, daclk ipleri, balama ipleri, hava yast, balistik yelek gibi teknik amal kullanlacak tekstillerden istenen zellik yksek mukavemettir. rnn mukavemetli olmas yksek mukavemetli lif kullanm yannda tekstil yzeyinin doku yapsyla da yakndan ilgilidir. Teknik tekstillerden beklenen dier mekaniksel zellik ise Takviyelendirme (matriksin kuvvetlendirilmesi)dir. Teknik tekstiller, termoset veya termoplastik polimer reineler, kauuklar, betonlar, metaller, seramikler gibi matriksleri takviyelendirecek dayanm ve katlk zelliklerine sahiptir. Helikopter pervaneleri, roket motoru, uak kanad, golf sopas, kayak gibi malzemelerde olduu gibi matriks-tekstil yzeyi arasndaki yapma zelliinin iyi olmas halinde istenen kuvvetlendirme zellii kullanlacak lif cinsi ve oluturulacak doku yapsna bal olarak salanabilir. Teknik

41

tekstillerden beklenen nc mekanik zellik elastikiyettir. Teknik tekstil rnleri, sahip olduu esneklik ve elastikiyet sayesinde otomobil endstrisinden paketleme endstrisine kadar geni bir yelpazede kullanm alan bulduu belirtilmektedir. 9.2.2. Deitirme zellikleri Teknik tekstiller gzenekli malzemeler olmas nedeniyle belirli byklkteki partikllerin gemesine izin vermesi, daha byk partikllerin geiini engellemesi, s iletim veya yaltm, elektrik iletim veya yaltm gibi zellikleri sayesinde bir malzemenin durumunda deiiklik yapabilme zelliine sahiptirler. Deitirme zellikleri be gruba ayrlabilir. Bunlardan ilki filtrasyondur. Tekstil yzeyleri yaplarnda gzenekler olmas nedeniyle filtre amal kullanlabilir. Bu tip filtreler, kat-gaz, kat-sv ve sv-sv ayrmnda kullanlan filtrelerdir. Kompleks ve kaln yaplarnn getirdii avantajlar nedeniyle dokuma ve dokusuz filtre kuma kullanm olduka yaygndr. Deitirme zelliklerinin dier bir parametresi de izolasyon ve iletkenliktir. Elektrik iletimi veya yaltm, s yaltm ve ses yaltmnn seilen uygun lif ve malzeme doku yapsyla salanabilecei bir gerektir.Deitirme zelliklerinin nc parametresi drenajdr. Youn ve yksek gzenekli tekstil yzeyleriyle ortamdan yksek miktarlarda su transfer edilerek (dokuya dik veya paralel olmak zere iki ynde) topran su ile birlikte gitmesi engellenebilmekte ve yapnn stabil kalmas salanmaktadr. Bu zellik filtrasyon ve erozyon kontrolnde nemli bir faktrdr. Su geirmezlik teknik tekstillerin deitirme zelliklerinin dier parametresidir. Spor malzemeleri, ayakkablar, at alt gibi nefes alabilen ancak su geirmeyen malzemeler iin nemli bir zelliktir. Tekstil yzeylerinin reine ile kaplanmasyla da jeomembran ve at kaplamalarnda kullanlan hem sv hem de gaz geirmez malzemeler yaplabilir. Emicilik (sv), tp, ambalaj, hijyenik gibi alalarda istenen bir zelliktir. Bu zellik tekstil yzeyinin kalnlna, lif inceliine, gzenekliliine ve zellikle de hidrofil veya hidrofob zelliine baldr. 9.2.3. nsan Sal le lgili zellikler Tekstil malzemeleri, mikro organizmalara kar korunma, protez, ameliyat

42

malzemeleri, dokulara uyumlu paralar veya biyolojik olarak vcutta znebilen malzemeler olarak insan sal asndan nemli olan bir ok alannda kullanlmaktadr.Teknik tekstillerden beklenen nemli zelliklerden biri anti - bakteriyel zelliktir. giyim, orap ve ameliyat nl, hasta yatak rtleri gibi amalarla kullanlan tekstiller, anti-bakterial zellii ile mikro organizmalara ve sonucunda oluan pis kokulara kar korunma salanmaktadr. Ameliyat iplii, protez, yapay doku gibi malzemelerde vcuda uyumluluk zellii onun toksik olmamas ve istenmeyen tepkimeye girmemesi ile belirlenirken, biyolojik bozunmas makro molekllerinin mikro organizmalardan tarafndan paralanmas ile ilgilidir ki aa kan rnler zararl olmamaldr. Bu amala vcuda uyumlu ve biyolojik olarak bozunabilen tekstiller gelitirilmitir. 9.2.4. Koruma zellii Koruma ilemi ok eitlilik gstermektedir. Kullanlan tekstil malzemesi ile kullananlarn sl, mekaniksel, kimyasal, elektriksel ve radyasyon gibi etkilerden korunmas salanabilir. Isl koruma liflerin s iletimi ve doku iindeki hava tabakas ile yakndan ilgilidir. lave katklarla tekstil yzeyinin termal koruma zellikleri gelitirilebilir (faz deitiren malzemeler). Atee kar koruma insan sal ile ilgili dier bir zelliktir. Tekstillerin aleve kar dayankllk zellii kullanlan yere ve ihtiya duyulan seviyeye baldr. En iyi koruma itfaiyeci elbiselerinde olduu gibi, termostabil ve aleve dayankl lif kullanm ve uygun doku yapsyla salanabilir. Tekstil malzemesinin alev alma davran, tutuma direnci, yaylma sresi ve byme sresinin llmesiyle belirlenir. Mekanik koruma ile tekstillerin, balistik, bak kesmeleri, delinme, arapnel paralarna kar, metal eriyik sramalarna ve saldrlara kar vcudu korumas belirtilmitir. Bu zellik ise yksek performansl lif kullanm ve uygun doku yapsyla elde edilir. Bir ok endstri kollar zararl kimyasal ve gazlar kullanmaktadr. Bu gibi zararl maddelerin vcuda temasnn nlenmesi yine teknik tekstillerin kimyasallara kar koruma zellii olarak karmza kmaktadr. Bu amala sreli kullanml, sresiz kullanml ve atlabilir koruyucu elbise ve eldivenler yaplmtr. Uygun reinelerle kaplanm kumalar bunlara bir rnektir. Korunma zelliklerinin dier bir maddesi nefes alabilme ve geirmezlik zelliidir. Bu zellik, malzemenin su buharn geirmesi ancak suyun sv olarak gemesine msaade etmemesi anlamna gelmektedir. Bu zellik ise tekstil yzeyinin mikro gzenekli kaplamalarla

43

kaplanmas, mikro elyaf kullanm, tekstil yzeyinin hidrofil film veya mikro gzenekli film ile lamine edilmesi ile salanr.Tekstil liflerinin elektrik iletemeyen bir malzeme olmalar nedeniyle kullanm esnasnda srtnmeden dolay zerlerinde statik elektrik oluabilir. Eer allan ortam patlayc gazlar olan ortam ise elektrik birikmesinden dolay giysiden kacak kvlcmla patlamalar olabilir. Bunu nlenmesi iin lifin anti - statik apre ve kaplama ilemi ile, lif retim aamasnda metal tozu ilavesi ile veya bakr terbiyesi ile iletken hale getirilmesi gerekir ki bu da antistatik zellik ile salanr. Kirlenmeme (partikl tutmama) zellii youn bakm niteleri, elektrik devre imalat odalar gibi temizliin nemli olduu yerler iin gerekli bir zelliktir. 9.2.5. Teknik Tekstillerin Dier Koruma Grevleri Teknik tekstillerden yukarda bahsi geen zelliklerinin yan sra; o Elektrik yaltm, o UV korumas, o NBC (nkleer, biyolojik ve kimyasal) korumas, o Fosforesans ve fluoresans zellik gstermesi, o Elektro-manyetik alanlardan koruma gibi zellikler de beklenmektedir. 9.3. Trkiyede ve Dnyada Teknik Tekstiller Trkiye'de teknik tekstil yatrmlarnn yeni olmas, retimlerinin gizli tutulmas ve bu alanda henz bilgi envanterinin oluturulamam olmas gibi nedenlerle firmalarn retim kapasitelerine ve rn yelpazelerine ulamak gtr. Ancak teknik tekstil alannda faaliyet gsteren irili ufakl birka firmann olduu da bir gerektir. Royal Conta, Oto Trim, Teklas, Telas, Yldz, Rieter Erkurt, Erkurt, Catsis, Martur, Beltan, Hner Kriko, Aunde Tekstil gibi firmalar otomobil endstrisinde faaliyet gsterirken, Moul Spunbonded Nonwovens, KordSA, Penta Tekstil, Bezci Tekstil, Vateks Tekstil, Teksis, Flokser, Beteks-bodurlar gibi firmalar branlarnda uluslar aras bir retici firma konumuna gelmilerdir. Teknik tekstillerin dier lkeler bazndaki envanteri ise yledir: Kuzey Amerika'daki teknik tekstiller endstrisi dnyadaki en byk teknik tekstiller endstrisidir. Dnya apndaki pazar pay azalmasna ramen bu blgedeki endstri, kabaca

44

tm teknik tekstiller pazarnn %30'una sahiptir. 1995 ile 2005 arasndaki byme orannn yaklak %2,4 olmas tahmin edilmektedir. Teknik tekstillerin pek ok segmenti pozitif byme gsterirken teknik giysilerin (Clothtech) (ayakkablar, zellikel kumalar, d ortam giysileri...vb.) deniz ar lkelerdeki giysi retimi sebebiyle azalmas beklenmektedir. Kt ekonomik haberlere ramen genel olarak Kuzey Amerika'daki teknik tekstiller endstrisinin olduka iyi durumda olduu hissedilmektedir. Bu endstri, ekonomiye skca baml olduundan baz dler kanlmazdr fakat bir ok gsterge tarihinin en yksek noktalarn gstermektedir. Kuzey Amerikan teknik tekstiller endstrisi olduka yeniliki ve yaratcdr. Gelecei etkileyecek alanlar akll tekstiller, yeni lifler ve yeni uygulamalar olacaktr. Gney Amerika ve Brezilya'da teknik tekstil terimi 1995'ten sonra telaffuz edilmeye balanmtr. Teknik tekstil terimi spesifik olarak kullanlmamakla birlikte yaplan istatistikler Brezilya'nn toplam tekstil retiminin yaklak %50'sinin teknik tekstil sektrne ait olduunu gstermektedir. Brezilya, Gney Amerika'nn kalbi durumundadr ve bu blgedeki teknik tekstilin %70'ini karlar.Gney Amerika'nn teknik tekstil tketimi 2000 ylnda yaklak 446,2 bin ton olarak gereklemitir, Brezilya'nn bu toplamdaki pay 316,8 bin ton ile %71 olarak grlmektedir. Bu miktarn 2005'e kadar yllk %6,9 orannda artmas beklenmektedir. Byk rn gruplar iinde en byk retim artnn nonwovenlarda olmas lkenin ithalatn da drecektir. Kompozitler de potansiyel ve nemli bir pazara sahiptir ve hala yeni uygulamalara ve gelitirilebilecek yeni frsatlara aktr.Gney Amerika'daki en nemli pazar payna sahip teknik tekstil gruplar unlardr: Ambalaj Tekstilleri (Packtech): Gemite jt ve kat kartonla retilen torba, uval ve paketleme materyalinde kullanlan polipropilenle birlikte %36,5 oran ile liderlii elinde tutmaktadr. Ev Tekstilleri (Hometech): Hallar, yatak malzemeleri ve gelecek yllarda artmas beklenen elyaf dolgular ile birlikte %24'lk bir paya sahiptir. Otomotiv Tekstilleri (Mobiltech): zellikle Brezilya pazarnn bymesine bamldr. rnein Brezilya'daki otomotiv retimi 1999 ile kyaslandnda 2000 ylnda %24 orannda artmtr ve 2001 yl iin beklenti de %10 olarak belirlenmitir. Brezilya arabalar ierisinde yksek hacimde nonwoven barndrr, bu da teknik tekstillere olan ihtiyac arttrr. Airbag gibi dier kumalara daha az ihtiya duyulur.nk Brezilya iin kullanm mecburi deildir. Mobiltech'in pay, toplam hacmin %15,5'udur. Tbbi Tekstiller (Medtech): zellikle hijyen ve tbbi pazarda uygulama alanlar geniledike artan oranda kullanlmaktadr. ocuk bezi kullanmndaki yllk art %15 civarnda olmakla birlikte potansiyel ok daha fazladr. Tbbi adan nonwovenlar az oran tar nk hala ihtiyaca

45

uygun rn tantm ve pazarlamas yeterli deildir. Endstriyel Tekstiller (Indutech) %10,3; teknik giysiler (Clothtech) %3,8; zirai tekstiller (Agrotech) %3,9 yllk byme oranlar ile mit vaat eden branlardr. Yap tekstilleri (yllk 5,7 byme oran) ve jeotekstiller (yllk %2,4 byme oran) ekonomideki bymeye, yeni yollara yaplan yatrmlara ve jeotekstil kullanmnn yaygnlamasna bal olarak oranlar artacak tekstillerdir. Jeomembranlar ve dier jeotekstil rnleri bugn iin kullanm yaygnlamam rnler olmakla birlikte yakn gelecekte de mit verici bir pazar gsterememektedirler. Teknik tekstiller iinde paylar yllk %3,9 ve 2,4 olan zirai tekstiller (Agrotech) ve ekolojik tekstiller (Oekotech) iin de durum ayndr. Fakat evrenin korunmasna ynelik ekolojik endieler arttka uzun vadede ekolojik tekstillerin nem kazanmas beklenebilir.Brezilya'da polipropilen tm teknik tekstil rnlerinin %68'inde yer alarak en nemli yere sahip olmakla birlikte onu %21,2 ile polyester, %9 ile polyamid izlemektedir. Gelecek iin uzmanlar transport pazarnda polyamid kullanmnn kord bezlerinde polyester kullanlmas sebebiyle azalacan tahmin etmektedirler.leri teknoloji tekstillerinin 60'larda ve ilerleyen yllardaki ortaya k, genilemesi ve olgunlamas, tekstille ilgili sanayilerde takdirle karland. Asya'daki gelimekte olan lkelerde ileri teknoloji tekstillerine olan talep, yksek ekonomik byme ve gelien hayat standartlar sayesinde artmtr. Gelimi lkelerle senkronize olarak baz rnlerin yannda Asya pazarnn kendisi de teknik tekstiller alannda spesifik olarak yer almaya balamtr. Asya'daki gelimekte olan lkeler, konvansiyonel tekstil pazarnn doygunlua ulamas, retimin ileri teknoloji rn olan teknik tekstillere kaymasn mecburi klmtr. Ancak bu alandaki pazar geliiminde rekabet iin henz yeteri kadar nitelikle halde olmadklarndan bir ok can alc teknolojik noktalardan gelimeye ihtiya duymaktadrlar.Asya'daki in gibi bir tekstil devinin yan sra Hindistan da AR-GE ve teknik tekstiller alannda son yllardaki atlmlaryla ykselen yldz olma yolundadr. Blgedeki yksek byme oranlaryla birlikte ziraat, inaat, giyim, ev tekstilleri, tbbi tekstiller, otomotiv tekstilleri ve ekolojik tekstiller yksek miktarlarda spesifik-uygulamaya ynelik tekstil gerektirirken dnya nfusunun %65'ini barndrmas da Asya blgesini gelecek asndan cazip klmaktadr. Asya'nn 1990'l yllarn sonlarnda yaad ekonomik krizleri frsatlara dntrmesi de teknik tekstiller pazarnn olumas ve yeni seenekler yaratmas asndan nemlidir.Asya'da sentetik liflere olan ihtiyacn artmas, teknik tekstillerin retiminde art da gndeme getirir. Blgede Japonya hem AR-GE hem de teknik tekstil

46

retimi asndan liderdir. Japonya'daki teknik tekstil retiminin ou denizar pazarlar iindir. Ancak son yllarda dier lkelerde gerekletirilen teknik gelimeler Japonya'y pazarlama ynn daha yksek teknik seviyeli rnler ortaya karmakla birlikte kendi i pazarnda da gelime aramaya zorlamaktadr. Bu gne kadar Japonya'daki toplam lif tketiminin %45'i (doal lifleri de iermek suretiyle) ileri teknoloji rn tekstiller iin gerekletirilmitir. Tayvan ve Kore, tekstil sanayiinde benzer gemilere sahip olduklarndan, rekabet ortamnda daha gl olabilmek iin ibirlii yapmlardr. ki ekonomi de ithalatta varlk gstermekte ve 1995-2005 yllar arasnda kendi i ihtiyalarnda %4-6 byme oran beklemektedir. Kore'nin pazar pay Tayvan'dan daha fazladr .Japonya'nn ardndan en byk teknik tekstil alc pazar in'dir. Ekonomideki hzl byme ve inaat sektrndeki artan byk lekli projeler sebebiyle in'deki toplam lif tketiminin %37'sinin teknik tekstiller kapsamnda olduu ve 2005'te in'in bu alandaki tketimde en yksek noktada olaca dnlmektedir.Japonya %29 ile ikinci sradadr. En sonda ise %6 ile Tayvan bulunmaktadr. Kore ve Tayvan'da spor tekstilleri, ev tekstilleri ve teknik giysiler en st sradaki anahtar rnler olmakla birlikte bazen dier teknik tekstil alanlarnda mkemmel rnler de bildirilmektedir.Asya pazarnda baz endstriyel tekstillerin pazar aratrmalar yledir: Jeotekstiller: Japonya, blgedeki birok profesyonel retim ve uygulama projelerini baaryla bitirmi bir lke olarak (rnein Osaka liman tneli projesi) jeotekstillerin kullanm konusunda ok daha fazla paya sahiptir. Genellikle jeotekstillerin kullanm hkmet tarafndan yrtlen projelerde sz konusu olur ve teknik spesifikasyon gereksinimleri de ok skdr. Bu nedenle fiyat rekabeti de daha iddetli olur. Ancak jeotekstil pazar bir lkenin finansal durumuna bamldr yoksa sabit, dzenli bir tabana oturmaz. Byle olmasna ramen Asya'da zellikle gelimekte olan lkelerde jeotekstillerin pazar pay veya kullanm frekans gelecekteki Avrupa veya Amerika pazarndan daha iyi grnmektedir. rnein Tayvan'daki yksek hzl tren projesi 5 milyar metrekareden fazla jeotekstil kullanmn gerektirmektedir. Bu da hem Tayvan hem de dier lkelerin jeotekstil retiminin canlanmasn beraberinde getirir. Sportif Tekstiller: Yeni sentetik liflerin bulunmas ve kullanm ile sportif tekstillerin retiminde art sz konusudur. Asya bu alanda hem retim hem tketim asndan dnyadaki en hzl byme oranna sahiptir. Bunun bir sebebi de artan gelir oran sebebiyle

47

sportif faaliyetlere daha fazla zaman ayrlmasdr. Hala bu alandaki retimde Tayvan liderliini srdrmektedir ve bu durumun yakn gelecekte deimesi de beklenmemektedir. Sportif giysilerin yannda spor salonu ve gnelik iin kanvas, suni tohumlama, kamp adrlar ve yzme havuzu rtleri de sportif tekstil retimi arasnda saylmaktadr ancak bunlarn byk ksm ihra edilmektedir. Teknik Giysiler: Asya'daki teknik giysilerdeki rekabet birka yl nce balad. Teknik giysi retimi iin AR-GE almalar yaplmaktadr. Asya'daki retimin yaklak %60' Avrupa ve ABD'ye ihra edilirken kalan %40' kendi i ihtiyalar iin kullanlmaktadr. Asya'da bu alandaki son trend teknik kumalarn nde gelen spor giyim markalaryla ibirlii yapmasdr. Tabii bunu gerekletirirken hedef pazara ait tketici davran iyi tahlil edilmeli ve retim iin dikkate alnmaldr. rnein Avrupal insanlar futbol ve tenis zerinde younlamken Amerikallar beysbol ve basketbol ok severler. Asya'da da zellikel sportif giysiler daha ok tketilmektedir. Blgeler arasnda az yada ok fark vardr ve bu fark evre ve yaam standartlaryla yakndan ilikilidir. Tbbi Tekstiller: Tbbi tekstiller pazarnn artna hem dnya nfusundaki art hem de gelimekte olan lkelerde artan refah seviyesi neden olmutur.Ayrca teknolojideki gelimeler de eitli salk koruma ve tbbi ihtiyalar da beraberinde getirmitir. Artan refaha bal olarak yal nfustaki art ta tbbi tekstiller pazarnn bymesini temin etmitir. zellikle batl lkelerde bu pazar gelimi olmakla birlikte Asya'da da insanlarn daha fazla tbbi bakma ihtiya duymasyla gelimektedir. Disposable ya da recyclable rnlerin seimi tartlabilir bir konu olmakla birlikte Tayvan'da genel olarak disposable rnler tercih edilmektedir. Asya iin tbbi tekstil kullanmnda 2005 ylna kadar yllk %5,5 orannda art beklenmektedir. Pazardaki byk ve tekel firmalarn varl yeni ve kk markalarn markete girmesini zorlatrmakla birlikte yeni uygulama alanna ynelik rnler iin bu durum daha kolaydr Avrupa'da teknik tekstillerin genel tekstil retimi iindeki pay epey yksektir. Almanya'da bu oran %40 civarndadr, giysi ve ev tekstilleri ise %30'ar orannda yer bulmaktadr. Ancak bu son iki sektrn paylar ok kk oranda art gstermektedir. Almanya ve tm Avrupa Birlii lkelerinde teknik tekstillerin genel tekstil retimi iindeki pay giderek artmaktadr. 2000 ylnda teknik tekstiller iin dnya pazar 11 milyon tonla 60 milyar ABD dolar iken Asya'nn pay 3,4 milyon tonla Kuzey Amerikann nnde 3,6 milyon ton olarak gereklemitir. Bat Avrupa'nn pay ise 2,7 milyon tondur.

48

9.4. Sonu Teknik tekstillerin kullanm alanlarnn bu kadar geni bir platforma yaylmas, her bir kullanm zelliinin tespit edilme ihtiyacn da beraberinde getirmitir. Bu ise retilen malzemelerin istenen zelliklere sahip olup olmadnn laboratuvar koullarnda test edilmesini gerektirir. Aksi taktirde kullanm aamasnda ortaya kan sorunlarn giderilmesi maddi zararn yannda zaman israfna da neden olmaktadr. Teknik tekstillerden beklenen zelliklerin konvansiyonel tekstillerden beklenen zelliklerden farkl olmas nedeniyle farkl test yntemlerinin kullanlaca aikardr. Bu ise farkl test cihazlarnn gelitirilmesini gerektirmektedir. Teknik tekstillerin zelliklerinin test edilmesi konvansiyonel tekstillere gre zor ve uzun sre alan almalardr. rnein, yol yapmnda kullanlan ayrma veya drenaj gibi teknik tekstil malzemelerinin mukavemet zellikleri tespiti, ortam artlarnn ayarlanmasndaki zorluk ve malzemeden uzun sreli dayanm istenmesi nedeniyle laboratuvar simlasyon almalarnn gelitirilmesine ihtiya duymaktadr. Bu zorluklara ramen teknik tekstillerin zelliklerinin tespitinde bir ok standart metot gelitirilmitir. Bu standart metotlar teknik tekstil malzemesinin kullanm amacna uygunluunun tespitinde kullanlr. Trkiye'de teknik tekstil retimi her ne kadar kstl olsa da kullanm yelpazesi ok genitir.[4],[5]

10. GELECEN TEKSTL RNLER Son 60 yl boyunca tekstil dnyas, polimer ve elyaf biliminde yeni ufuklar aan keifler tarafndan atelenen sentetik elyafta hzl bir byme yaamtr. Yakn tarihlerde

49

bakm kolayl ve doal-benzeri estetie sahip elyaflar ile birlikte yksek performansl ve fantazi elyaflar zel bir neme sahip olmutur. Bir zamanlar endstrinin hzl bymesini salayan birok sentetik elyaf rnleri, artk dk byme ve dk kar marj ile karakterize edilen olgunlam ticari rnler haline gelmitir. Youn global maliyet basks, yksek tketici beklentileri, yksek derecede eitlilik gsteren mteri taban ve azaltlm Ar&Ge harcamalar, tekstil dnyasndaki ar bymenin nedenlerini oluturmaktadr. Gelecek iin zm; rn ve retimde yaplacak teknolojik yenilikler ile endstrinin tekrar canlandrlmas ve i uygulamalarnn global ierikte tekrar deerlendirilmesidir. Gelecein tekstil rnlerinin baars, uzun kullanm sresi ve maddelerin her birinden, elden karmaya kadarki aamalarda kullanm ekline baldr. Yaygn olarak doal elyaflarn ekolojik olduu dnlmektedir. Doal elyaflarn biyolojik olarak bozunabildii dorudur ancak bcek ilalarnn, mantar ilalarnn ve gbrenin olumsuz etkisi gz ard edilmektedir. Biyoloji ve genetik alanlarnda kaydedilen gelimeler hastala dayankl ve doal olarak renklendirilmi pamuk varyasyonlar elde edilmesini salamaktadr. Bundan dolay doal elyaftaki gelimeler bu nemli piyasa kolunda yeni olanaklar sunmaya devam edecektir. 10.1. Biyolojik Olarak Bozunan Elyaflar Baz sentetik elyaflarn evre tarafndan tamamyla asimile edilen bileenlere dnmesi uzun zaman almaktadr. Bu ilemi hzlandrmak iin, biyolojik olarak bozunan elyaflarn gelitirilmesi konusunda aratrmalara balanmtr. Baz sentetik elyaflarn kabul edilebilir bir maliyetle hammadde haline dntrlebilmesi veya biyolojik olarak bozunan duruma getirilmesi halinde pazarda varlklarn srdrebilecei grlmektedir. Polyester sz konusu olduunda atk, "metnoliz" ad verilen bir prosesle bileenlerine ve yeni rnler haline geri dntrlebilmektedir. Naylon iin tekrar ileme teknolojileri de olduka gelikin dzeydedir ve atk hallar tekrar ileme sokulabilmektedir. Akrilik elyaflarn paralarna ayrlmas ve tekrar ileme sokulmas u an iin mmkn deildir ve sonu olarak akrilik elyaflarn pazar payn kaybetmesi beklenmektedir.

50

Birok mevcut retim ileminde, polimerizasyon iin evreye zarar veren metal kataliz kullanlmaktadr. Polyester sz konusu olduunda antimon ve kobalt katalizlerinin yerini daha yksek polimer sonular veren yeni jenerasyon zeolit bazl bileikler almaktadr. Yeni yksek verimlilie sahip kataliz teknolojisi ile ilk gei verimi %95'ten daha yksek olabilmektedir ve atk olduka azaltlmtr. Boyahaneler, atk su boaltma problemi ile uramak zorunda kalmtr. Kuma terbiyesi ve kuru temizleme iin biyolojik olarak uygun boyalarn kullanld yeni teknolojiler gelitirilecektir. stenen renk dzeyini elde etmek iin ince numaral filament iplikler olduka fazla boya gerektirdii iin, hem retim hem de evdeki ykama ilemlerindeki suyun iindeki fazla boya ile ilgili sorunlar n plana karlmtr. DuPont bu problemi reaktif boyarmadde teknolojisinin kullanm sayesinde zmeye almaktadr. Bu alanda ortaya kan rnler arasnda klasik boya teknolojilere gre ok daha az sayda kimyasal madde gerektiren ve dikkat eken bir ykama haslna sahip DuPont'un Tactel Colorsafe rn vardr. rn, renginin uzun mrl olmas ve evre asndan zararsz ilem salamas nedeniyle, hem tketiciye hem de elyaf reticisine ok sayda avantaj salamaktadr. Reaktif boyarmadde teknolojisinin 21. yzylda endstri standard olmas beklenmektedir. 10.2. retim Teknolojileri Ticari elyaf teknolojisi genel olarak olgunlamtr ve yatrmclara aktr. Sonu olarak proses teknolojisindeki rekabet avantajlar hzla azalmaktadr ve gelecek dier gler tarafndan oluturulacaktr. Bu gler, istisnai kalite ve proses verimliliinin yksek kapasiteli reticiler iin byk bir neme sahip olduu rekabeti bir dnya pazarn kapsamaktadr. Ticari elyaf retimi muhtemelen artan sayda retici tarafndan gerekletirilirken, fantazi elyaf rnleri geliimlerini desteklemek iin teknik uzmanla sahip az saydaki byk firmalar tarafndan retilecektir. Dikey i ittifaklar, pazara kolay girii ve rekabet gcn korumak iin riskin azaltlmasn salayacaktr. Ara ve son rnlerin sabit global fiyatlandrlmas gerekleecek ve deer zinciri perakende dzeyine doru hareket eden kontrol ile arpacaktr. Son 10 yl iinde tekstil endstrisinde maliyetler byk oranda drlm ve verimlilikte gelimeler kaydedilmitir. Proseslerde elde edilen yenilikler; otomatikletirilmi

51

prosesler, eirme hznn arttrlmas, retim kapasitelerinin ykseltilmesi ve proseslerin basitletirilmesini ierir. eitli elyaf reticileri arasnda retim maliyeti ile ilgili farkllklar yatrm maliyeti ve hammadde stou entegrasyonunun dzeyi ile olumaktadr. Yeni tesis yatrmn; byklk, hammadde dnm verimlilii ve eirme hz, ekim/tekstre admlar gibi ilem parametreleri belirlemektedir. Polimer reaktr ebatlar 1970'lerdeki yaklak 50 ton/gn'den 300 ton/gn civarndaki bugnk dzeye dzenli olarak ykselmitir. Ayn dnem iinde filament eirme hz da 3000 mt/dk.dan tamamen oryante olmu iplikler iin yaklak 7000 mt/dk.ya ve ksmen oryante olmu iplikler iin yaklak 3000 mt/dk.ya ykselmitir. Tekstre hz ise 700 mt/dk.dan 1000 mt/dk.ya kmtr. Kesik elyafta verimlilikte gerekletirilen gelimeler, eirme hzndan ziyade daha byk makineler ile elde edilmitir. Belirgin olarak hat kapasitesi 10 yl nce 70 ton/gn' den yaklak 150 ton/gne ykselmitir. Bu gelimenin anahtar prosesin termal kontrolnn hassas ekilde yaplmas, polimer kalitesinin iyiletirilmesi ve yksek verimlilie sahip makinelerdir. Gelecekteki retim teknolojileri daha dk maliyetler ve otomasyon sayesinde, zellikle robot teknolojisinin kullanlmas ile daha yksek verimlilik salayacaktr. retim prosesleri yksek derecede dengeli olacak ve %100 verimlilie yaklaacaktr. retim maliyetlerinin byk oranda drlmesi ve kapasitenin ykseltilmesi amacyla, polimer sentezi iin yeni reaktr tasarmlar gelitirilecektir. Elyaf yapsnn tam anlamyla kontrol, ksmen oryante olmu filament ipliklerin yksek hzda (5000-8000 mt/dak) retilmesini veya tamamen ekilmi ipliklerin baka bir ekim adm olmadan 10.000 mt/dak retilmesini salayacaktr. Gelecekteki elyaf retim teknolojisi, ayn zamanda pazarn taleplerine uyum salamaldr. Bu sayede kk parti retimi ile zel rn varyasyonlar sistemi, tketiciye yksek katma deerli rnlerin ulamasn salayacaktr. Gelecekteki rekabet bu tip rnler iin verimlilii yksek, kk lekli retim teknolojilerinin gelitirilmesinde yaanacaktr.

10.3. ok Fonksiyonlu Tekstil rnleri Uygun maliyet ile kullanm dayanklln, ekici tue ve iyiletirilmi iletme deerini birletirebilen kumalara olan talep gn getike artmaktadr. Naylon, polyester ve

52

polipropilen gibi sentetik elyaflar doal elyaflara alternatif olarak gelitirilmiti ve bunlar ikinci jenerasyon rnleri temsil etmektedir. Hassas olarak tanmlanan polimerlerden elde edilecek nc jenerasyon tekstil rnlerinin, daha geni bir kullanm yelpazesinde daha eitli ve daha iyi fonksiyonellik salayaca dnlmektedir. rnein DuPont'ta nemi etkin ekilde deriden uzaklatran Coolmax kumalarnn dizaynnda, elyaflarda nemin ilerlemesi incelenmitir. Terleme klcal hareket yoluyla elyaf kanallar boyunca g eder, burada yzeye ular ve hzla buharlar. Thermastat elyaflar kutup ays krknde bulunana benzer oyuk ekirdek eklinde tasarlanmtr, geni bir scaklk aral ve hareket dzeyinde konfor salamaktadr. Kuma deriden nemi ekmekte ve lk havay yakalamaktadr. Bylece rahatl salamak iin gerekli olan kuma kat saysn azaltmaktadr. Scaklk, oyuk elyaf ekirdei iersinde alkonulmakta ve radyant s kayb minimuma indirilmektedir. pek, doal elyaflarn iersinde en ince olandr. Son 10 yl iinde elyaf apn nemli derecede azaltan yeni sentetik elyaflar piyasaya sunulmutur. Bunlar yumuak, esnek ve rahat, dk arlkta, dayankl, hzl kuruyan ve canl renklere sahip olan kumalardr. Polyester mikrofiber rnler nceleri sadece doal elyaflar ile elde edilen bir estetik sunmaktadr. Mikrofiber filamentleri elyafn sertliini be kat azaltabilir; bylece rayon, pamuk veya ipek karmlar ile fazlasyla yumuak kuma elde edilebilir. Bu kumalarn dkmll, sadece doal elyaf kullanld durumlardan genellikle daha fazladr. Gelecekteki tekstil rnleri iin elyaflardan baka yaplar da kullanlacaktr. Ku ty yaltm zellikleri nedeniyle mteriler tarafndan tutulmaktadr ve yeni gelitirilen konstrksyonlar stn yumuaklk ve dkmllk zelliklerinin yannda, istisnai termal performansa sahip rnler retilebilmesini salayacaktr.

10.4. Aktif Performansl Elyaflar nmzdeki bin yln kumalar, zelliklerini ortaya koyabilmek iin insan vcudundan beklentisi olmayan aktif kumalar olacaktr. rnein, s kaybn geciktiren

53

malzemeler bugnlerde kayak giysilerinde denenmektedir. Bu tip teknolojilerin kullanc rahatl salamann yansra, performans da iyiletiren zelliklere sahip olacak ekilde gelitirilmesi mmkn grlmektedir. Enformasyon bilimi, malzeme ve bioteknoloji arasnda ara birimler ortaya karken, scaklk farklarn hisseden ve nceden belirlenen ekilde bu farka tepki gstererek adapte olabilen giysiler ngrlmektedir. Gelecein gmlekleri ve bluzlar, souk olduunda yaltc olarak grev grrken, daha scak havada s yayma zelliine sahip olabilecektir. Bu tip giysiler, scaklkta oynamalar olduunda kullancnn fark etmeyecei ekilde sabit termal rahatlk salayacaktr. 10.5. Sonu 20. yzylda elyaf ve tekstil rnlerinin geliimi esas olarak fonksiyonellii ve zellikleri nemli lde genileten uygun ilaveler ve deiikler ile birlikte, kondenzasyon ve ilave tip polimer platformunu baz almaktadr. Elyaf biliminde ve mhendisliindeki ilerlemeler, bu polimerlerin performansn genileten modern elyaf yaps ailelerinin olumasna neden olmutur. Gelecekteki polimer moleklleri, hassas sentez, kontroll serbest molekler yerleim ilemleri ve ileri retim teknolojilerindeki gelimelerden kaynaklanan daha yksek dizayn dzeyi, fonksiyonellik ve retim etkinliine sahip olacaktr. pee benzer sentetik analoglarn yaratlmas iin yaplan ilk denemeler, molekler yapnn hassas ekilde tanmlanmas ile atelenen malzeme devrimi iin var olan tipleri gstermektedir. Tekrar birletirilmi DNA metodunu kullanarak ve rmcein ipei nasl yaptn renerek, gelecekteki malzeme jenerasyonu iin model olarak sentetik ipek varyasyonlar yapld. Bu yaklamda, allmadk ekilde dayankl ve elastik doal elyafn yaps ve kompozisyonu ile ilgili mevcut bilgilerin tamamn birletirmek iin, ileri bilgisayar simlasyon teknikleri kullanlmtr. Bu yzylda tekstildeki bymenin en zengin alan doal elyaflar yenileme sayesinde olutuu iin, gelecek bin ylda elyaflarn ksmen biopolimer platforma geri dn temsil etmesi aslnda anlaml grlmektedir.[6]

54

11. SONU Farkl tipteki eitli yksek performansl lifler ele alndnda, 1970li yllardan beri bu alanda ilgi ekici bir byme olduu grlmektedir. Farkl performans ve fonksiyonlara sahip eitli lifler gelitirilmektedir. Gelecek yllarda, metallerin yeni gelitirilen sentetik lifler

55

ile yer deitirmesi beklenmektedir. Bu lifler imdiden uak ve uzay mekiklerinin gvde ve kanatlarnda kompozitlerde takviye malzemesi olarak kullanlmaktadr, Son derece geni bir kapsam olan lif biliminde, yenilik vaat eden rnlerin tekstil endstrisi iin yeni pazarlar ve yeni ufuklar aaca n grlmelidir. Bu almada yksek performansl liflerin retimi, zellikleri ve kullanm alanlar hakknda bilgi verilmi ayrca endstriyel teknik tekstiller de ksaca anlatlarak yksek performansl liflerin nemli kullanm alanlarndan birinden bahsedilmitir. Son olarak, yksek performansl liflerin tekstildeki yeri farkly bulmay arzulayan insan olu iin nemli bir noktaya ulam ve daha ilerisi iinde geliimini srdrmeye devam edeceini gstermitir.

KAYNAKLAR [1] KARAKA, H. C., Yksek Performans ve Endstriyel Uygulamalarda Kullanlan Lifler, Tekstil Teknolojisi Dergisi, Sayfa: 69, ubat 2001.

56

[2] [3] [4] [5]

ULCAY, Y. , Yksek Performansl Liflerin retimi ve zellikleri, Uluda niversitesi Tekstil Mh. Bl. Ders Notlar, Bursa, 2001. JOHNSON, D. J., Karbon Liflerinde Yap- zellik likileri,Tekstil ve Teknik Dergisi, Sayfa :50, Eyll 1990 Yksek Performansl Elyaflar, Tekstil Aratrma Dergisi, Sayfa 49, 1994/ 4. eyrek YILDIRIM K., AYDIN N., ELKBLEK A. ve GER . Kaliteli Yaam in Teknik Tekstiller ve Kullanm Alanlar, BUTAL ( Bursa Test ve Analiz Laboratuvar), 2001

[6]

www.tad.com.tr

ZGEM 26/01/1982 de Kahramanmara ta dodu. lk , orta ve lise renimini Kahramanmara ta tamamladktan sonra 2000 ylnda ukurova niversitesi Tekstil

57

Mhendislii Blmnde

lisans renimine

balad. Halen lisans renimine devam

etmekte olup belirledii hedeflere ulamak iin izdii yolda kararllkla devam etmektedir.

TEEKKR

58

Bu bitirme devini hazrlamamda bana yardmc olan danman hocam r. Gr. Pnar DURU BAYKALa , arkadalarma ve bana olan desteklerini hi esirgemeyen aileme teekkr etmeyi kendime bir bor biliyorum ve sayglarm sunuyorum. Ayrca Trk tekstilinin gelimesine, aratrmalaryla ve almalaryla byk ivme kazandran deerli retim yelerine , bilim adamlarna ve bu yolda ura veren herkese teekkr ederim. Sayglarmla Osman Bedreddin Gemci