DNSEL NANLAR VE DNCELER

TARH
T a Devrinden Eleusis M y s t e r i a ' l a r n a f

MRCEA ELADE.
DNSEL NANLAR Ta Devrinden VE DNCELER Eleusis TARH/Cilt I

Mysteria'lartna

<
KABALCI YAYINEV: 195 Antropoloji, Arkeoloji, Mitoloji Dizisi: 18 Mircea Eliade (1907-1986) nde gelen din tarihilerindendir. eitli dinsel geleneklerdeki simgesel dile ilikin aratrmalar yap m ve mistik grngnn temelini oluturan mitlenn anlamn Ozumleyip birletirmeye almtr. 1928'de Bkre Oniversitesi'nde felsefe dalnda yksek lisans yapt. 1928-31 yllarnda Kalkta niversites'nde Sanskrite ve Hint felsefesi okudu ve alt ay Hmalayalar'daki Rike asram'nda yaad. 1933'te Yoga: Essai sur les origines de la mystique indienne adl almasyla doktorasn ta mamlad. 1933-39 yllarnda Bkre'te Hint felsefesi ve din tanhi okuttu. 1945'te konuk profesr olarak cole de Hautes Etudes'e gitti. 1951'de alanndaki en nemli eserlerden birisi olan anaizn'i yaymlad. 1956'da Chicago Oniversitesi'ne geti. 1961'de Hisory of Religions dergisini kurdu. 16 ciltlik Encyclopedia of Religion 'un (1987) baedtrlgnu yapmtr. Eliade gelenek sel ve ada toplumlardaki dinsel deneyimi, hyerojaniltr diye isimlendirdii grngleri incelemi, dnyann eitli dnlermdeki izini srm ve zmlemitir. Eliade dncelerini, yazd ro man ve gncelerde de ifade etmitir. Bu tr eserlerinden de baz lar dilimize evrilmitir. Asya Simyas, Babil Simyas ve Kozmolojisi, Dinler Tarihine Giri isimli eserleri yaynevirnizce yaymlanmtr. Baskya hazrladmz eserlerinden bazlar ise unlardr: Demirci ler ve Simyaclar (1956), Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihnin 1. ve 3. ciltleri.

Mircea Eliade Histoir i des croyances et des ides religieuses/1 De lagc de la pierre aux mystres d'Eleusis Payot, 1976 Dinsel inanlar ve Dsunfeer Taniii / OU 1 Tas Devrinden Eleusis Mvsteriii'larna Kabala Yaynevi, 2000 Birinci Basm: Nisan 2003 Yayma Hazrlayan: Ergun Kocabyk Kapak Duzeni. Altug Gzey Bask: Yaylack Matbaas Mcell: Yedigun Mcelluhan-s

(^KASALCIMYItWJ

Himaye-i Etfal Sok. -B Caaloglu 34110 ISTAN BU L Tel: (0212) 526 85 86 Faks: (0212) 513 63 05 www .kabalci.com.tr yayinevi@kabalci.com.tr

Cel ovage, publi dans le cadre du progamme d'aide ia publication, bnficii du soutien du Ministre des Affaire* Etrangres, de l'Ambassade de France en Turquie et de l'Institut Franais d'Istanbul

ewrtye ve yayma katk program erevesinde yaymlanan bu yapt, Fi ansa D$lei Balanlp'nm, Trkiye'deki Fransa Buyukelilg'nin ve istanbul FVarsc Kltr Merfeesr'nin desteiyle gerefcfesiiilniir.

KTPHANE BLG KARTI Caalogng--Publicaon Data (CP) Eliade, Mircea Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi I Olt i Ta Devrinden Fleuss Mysteria'lanna 1. Din Tarihi 2. Antropoloji 3. Din Felsefesi 4. Mitoloji

ISBN 975-8240-81-1 ISBN 975-8240-84-6 (Takm)

MRCEA ELADE

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH Cilt I

Ta Devrinden Eleusis Mysteria'larna

eviren: A l i Berktay

KABA W l YAYINEV

NDEKLER

KSALTMALAR, 9 ONSOZ. 11
I. BOLUM

BALANGTA... PALEANTROPtYENLERIN BYSEL VE DNSEL DAVRANILARI, 17 1. Onentatio. Alet Yapmaya Yarayan Aletler. Atein "Evcilletiril mesi" 17 0 2. T a r i h n c e s i Belgelerin "Bulankl", 19 0 3. Mezar lklarn Simgesel Anlamlar, 22 i) 4. Kemik Ynlar Etrafnda D n e n T a r t m a , 26 () 5. Maara Resimleri: mge m i Simge mi?, 29 0 6. Kadnn Varl, 33 0 7. Paleolitik an Avclarnda Ayinler, D n c e l e r ve m g e l e m , 35 Eletirel Kaynaka, 4 1 .
II. B O L M

EN U Z U N DEVRM: T A R I M I N KEF - M E Z O L I T K VE NEOLTK ALAR- 48 8, Kayp Cennet, 48 i) 9. alma, Teknoloji ve m g e l e m Dnyala r, 51 0 10. Paleolitik Avclarn Miras, 53 0 Yenebilir Bitkile r i n Evcilletirilmesi: Kken M i l l e r i , 55 Q 12. Kadn ve Bitkiler. Kutsal Mekn ve Dnyann Dzenli Aralklarla Yenilenmesi, 58 0 13. Y a k n d o u ' n u n Neolitik Dinleri, 62 14. Neolitik an Ma nevi Yaplar, 65 0 15. Metalrjinin Dinsel Balam: Demir a Mitolojisi, 69 Eletirel Kaynaka, 73.
A

m.BOLUM

MEZOPOTAMYA DNLER, 78 16. "Tarih S m e r ' d e Baslar...", 78 0 17. Tanrlar Karsnda n san, 81 0 18. lk Tufan M i t i , 83 0 19. Yeraltna ni: nanna ve D u m u z i , 85 0 20. S m e r - A k k a d Sentezi, 88 0 21. Dnyann Yara tl, 90 0 22. Mezopotamya H k m d a r l a r n n Kutsall, 93 0 23. Glgam l m s z l k Peinde, 96 0 24. Kader ve T a n r l a r , 100 Eletirel Kaynaka, 104.
IV. B O L U M

ESK MISIR'DA DNSEL DNCELER VE SYAS KRZLER, 112 25. Unutulmaz Mucize: "lk Kez," 112 0 26. Teogonler ve Koz mogoniler, 114 i) 27, Bedenlenmi Bir T a n r n n S o r u m l u l u k l a r ,

117 O 28. Firavunun Ge Ykselii, 120 0 29. Osiris, l d r l e n T a n r , 123 0 30. Fetrei D n e m i : Anari, Umutsuzluk ve Mezar tesi Hayatn " D e m o k r a t i k l e m e s i " , 1 2 6 0 31. "Gnele zdele tirme" Teolojisi ve Siyaseti, 129 0 32. Akhenaton ve Baarsz Re form Giriimi, 132 0 33. Son Sentez: Re-Osiris Ortakl, 134 Eletirel Kaynaka, 139.
v. BOLUM

MEGAL1TLER, TAPINAKLAR, TRENSEL MERKEZLER: BAT, A K D E N I Z , N D S VADS, 147 34. Ta ve Muz, 147 0 35. Trensel Merkezler ve Megnlit Yaplar, 150 0 36, "Megalider Bilmecesi", 152 0 37. Etnografya ve Tarih ncesi, 155 0 38. H i n d i s t a n ' n lk ehirleri, 156 0 39, m a r i h s e l D i n Anlaytan ve H i n d u i z m d e k i Koutlar, 158 0 40. Girit: Kut sal Maaralar, Labirentler, Tanralar, 161 0 41. Minos D i n i n i n Ayrt Edici zellikleri, 164 0 42. Helen n c e s i D n e m i n Dinsel Yaplarnn Sreklilii, 167 Eletirel Kaynaka, 170.
v. BLM

HTTLERtN VE KENANLILARIN DN, 176 43. Anadolu Sembiyozu ve H i t i t Badatrmachg, 176 0 44. "Kaybolan Tanr", 178 0 45. Ejderhay Yenmek, L80 0 46. Kumarbi ve Egemenlik, 181 0 47. Tanr Kuaklar Arasndaki at malar, 183 0 48. Bir Kenan Panteonu: Ugarit, 185 0 49. Baal Ege menlii Ele Geiriyor ve Ejderhay Yeniyor, 188 0 50, Baal'in Sa ray, 190 0 51. Baal Mot'la Karlayor: l m ve Hayata D n , 191 0 52. Kenan Dinsel Bak, 194 Eletirel Kaynaka, 197.
v. BOLUM

"SRAL OCUKKEN...," 204 53. T e k v i n i n lk ki B l m , 204 0 54. Kayp Cennet. Kabil ve Habil, 207 0 55. Tufan'dan n c e ve Sonra, 209 0 56. lk Peygam berlerin D i n i , 212 0 57. b r a h i m , " i m a n n Babas", 215 0 58. Mu sa ve Msr'dan k, 217 0 59. "Ben, Benim", 219 0 60. Hkim ler D n e m i n d e D i n : Badarmacln i l k Aamas, 223 Eletirel Kaynaka, 227. v.
BLM

HINT-AVRUPALILAR1N DN: VEDA TANRILARI, 233 61. Hint-Avrupallarn n t a r i h i , 233 0 62. i l k Panteon ve Ortak Dinsel Sz Daar, 235 0 63. Blml Hint-Avrupa deolojisi, 237 0 64. riler Hindistan'da, 240 0 65. Varuna, lk T a n r : De-

v a l a r ve Asura'lar, 244 i) 66. Vnrunn: Evrensel Kral ve Byc: Rta ve Mya, 245 {) 67, Ylanlar ve Tanrlar. Mra, Aryanan, Adt i , 248 O 68. Indra, a m p i y o n ve Yaratc, 250 O 69. Agni, Tanr larn Barahibi: Kurban Atei, Ik, Zeka, 252 70. Tanr Soma vc 'lmszlk" kisi, 254 71. Vedalar anda ki Byk T a n r : Rudra-Siva ve Vinu, 257 Eletirel Kaynaka, 260.
A A

IX. B O L M

GAUTAMA B U D H A ' D A N N C E HNDSTAN: KOZMK KURBAN T R E N N D E N TMAN-BRAHMAN ZDELNE,

A

269

72. Veda Riteilerinin Yaps, 269 73. En Ustun Kurban Tren leri: Aivamedha ve Punamedha, 271 O 74. Ritellerin Erginleyici Yaps: Kutsama (dlk) ve Kraln Kutsanmas (rjasya), 273 75. > Kozmogoniler ve Metafizik, 276 Q 76. Bh/aaiar'da Kurban retisi, 280 77, Eskatoloji: Kurban Treni Yoluyla Prajpai ile z d e l e m e , 282 78. Tapas: Riyazet Teknii ve Diyalektii, 285 O 79. ileciler ve Esrikler: Mui, Vrtya, 288 O 80. Upaniadlar ve Rfsi'lerin Aray: nsan Kendi Davranlarnn "Meyvele r i n d e n Nasl Kurtulabilir? 291 81. At man-Brahman zdelii ve " k" Deneyimi, 293 82. Brahman'n i k i Hali ve Madde iinde "Tutsak Olan tman"n Gizemi, 296 Eletirel Kaynaka, 299.
A A A A

X. B L M

ZEUS VE Y U N A N DN, 305 83. Teogoni ve Tanr Kuaklar Arasndaki Mcadeleler, 305 84. Zeus'un Zaferi ve Egemenlii, 308 0 85. lk Irklar M i t i : Promet heus, Pandora, 311 86. i l k Kurbann S o n u l a n , 314 87. nsan ve Yazg: "Yaama Sevinci"nin A n l a m , 317 Eletirel Kaynaka, 322.
A A A

XI. B O L M

OLYMPOSLULAR VE KAHRAMANLAR, 327 88. T a h t n d a n n d i r i l m i U l u Tanr ile Byc-Demirci: Poseidon ve Hephaistos, 327 89. Apollon: U z l a t m l a n elikiler, 330 0 90. Kehanetler ve A r n m a , 333 0 91. " G r i T d e n Bilgiye, 335 0 92. Hermes, "nsann Yolda", 337 0 93. Tanralar 1: Hera, Arte mis, 339 0 94. Tanralar I I : Athena, A p h r o d t e , 342 0 95. Kahra manlar, 345 Eletirel Kaynaka, 352.
v

,xj.

BOLUM

ELEUSIS MYSrERM'LARI, 358 96. Mit: Persephone H a d e s ' e , 358 y 97. Erginlenmeler: Kamusal T r e n l e r ve Gizli Riteller, 361 0 98. MystericTIar Bilinebilir mi? 363 0 99. "Srlar" ve "Mysteria'lar," 366 Eletirel Kaynaka, 370,
XIII. BLM

ZERDT VE RAN DN, 375 100. Bilmeceler, 375 0 101. Z e r d t ' n Hayat: Tarih ve M i t , 378 0 102. amancl Bir Esrime mi? 380 0 103. Ahura Mazda n m Vah yi: insan yiyi, Kty Semekte z g r d r , 381 0 104. Dnyann " D n m " , 384 0 105. Ahemeniler'in D i n i , 388 0 106. Iran Kral ve Yeni Yl Bayram, 390 107. Magiar Sorunu. skitler, 392 0 108. Mazdeizmin Yeni Ynleri: Haoma T a p m , 393 0 109. Tan r Mithra'mn Yceltilmesi, 395 0 110. Ahura Mazda ve Eskatolojik Kurban, 396 0 111. Ruhun l m d e n Sonraki Yolculuu, 399 0 112. Bedenin Dirilii, 401 Eletirel Kaynaka, 404.
XIV. B O L M

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN, 412 113. Krallk ve Monari: Badatrmacln D o r u k Noktas, 412 0 114. Yahve ve Yaratt, 414 0 115. Eyb, Doru A d a m n Snan mas, 416 0 116. Peygamberler Z a m a n , 419 0 117. o b a n Amos. Sevilmeyen Hoea, 422 0 118. aya: "srail'den Artakalanlar" Geri Dnecek, 424 0 119. Yeremya'ya Verilen Vaat, 426 0 120, Ku d s ' n D . Hezekiel'in Grevi, 428 0 121. "Tarihin Dehet f n e Yklenen Dinsel Deer, 430 Eletirel Kaynaka, 433.

xv.

BLM

DONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET MUTLULUU, 436 122. "ki Kez D o m u " Bir T a n r n n Epifanileri ve Gizlenmeleri, 436 0 123. Baz Halk Bayramlarnn A r k a i k l i g i , 439 0 124. Euripides ve Dorysos Orjiclii, 442 0 125. Yunanlar T a n n ' n n Varlm Yeniden Kefedince...., 446 Eletirel Kaynaka, 452. DZN, 455

KSALTMALAR

ANET Af Or ARW BEFEO BJRL., BSOA5 OA ERE HJAS HR llj jA JA05 jAS Bombay flES JNES JRAS jSS OL2 RB REG RHPR RHR SMSR VT W.d.M 2DMG

|. B Pritchard, Anaat Near Easier}) Texts Relating w the Old Testament (Princeton, 1950; ikinci ksk, 1955) Archiv Oncntdlni (Prag) Archv/ir Religion.swisscuscha/t (Frebrg/Leipzg) Bliefij de l'Ecole franaise d'Extrcme-Orient (Hanoi) Bulletin of the John Rylands Library (Manchester) Bulletin of the School of Oriental and African Sindie s (Londra) Orrcnt Anthropology (Chicago) Encyclopaedia of Religin and Ethics, ed. James Hastings Harvard journal of Asiatic Studies History of Religions (Chicago) Indo-lranian journal (Lahey) Journal Asiatique (Pans) ...Journal of the American Oriental Society (Baltimore) ...Journal of the Asiatic Society, Bombay Branch ..Journal of Indo-European Studies (Montana) Journal oj Neat" Eastern Studies (Chicago) Journal oj the Royal Asiatic Society (Londra) Journal oj Semitic Studies (Manchester) Orientalstische Lite raturjei wig (Berlin/Leipzig) Revue Bbiae (Paris) Revue des Etudes Grectnies (Paris) Revue d'Hstui'e et de Philosophic rcligieuscs (Strasbourg) Revue de l'Hstoire des Religions (Paris) Stud e Materia di Storia delle Religioni (Roma) Veins Tesfamenium (Leiden) W(>r(erbudi der Mythologie (Stuttgart) Zetschjt der dcittschen nugcnlndischen Geseilscha/t

NSZ

D i n tarihisi iin kutsaln her t e z a h r nemlidir; her ayn, her mit, her i n a n ya da tanr figr kutsaln deneyimlenmesini yanstr ve dolaysyla varolma, an lam ve hchikat k a v r a m l a r n g n d e m e getirir. Daha n c e bir baka frsatla belirtti i m gibi, "insan zihninin, dnyada indirgenemez gerek bir eyin b u l u n d u u ka ns elmadan nasl ileyebileceini hayal etmek g t r ; insann deneyimlerine ve d r t l e r i n e bir aniam y (denmeksizin bilincin nasl ortaya kabileceini d n mek olanakszdr. G e r e k ve anlaml bir d n y a bilinci, kutsalln kefiyle yakn dan ilintilidir, insan zihni gerek, gl, zengin ve anlaml olarak ortaya kanla bu niteliklerden yoksun olan, - y a n i eylerin kaotik ve tehlikeli ak, o n l a r n rastlantsal ve a n l a m s z beliri ve yok o l u l a r - arasndaki fark kutsaln deneyi m i sayesinde yakalayabilmitir." S o n u olarak "kutsal," insan b i l i n c i n i n tarihin
1

de bir aama deil, bilincin yaps iinde bir unsurdur. K l t r n en arkaik d z e y lerinde insan olarak yaamak kendi iinde bir dinsel eylemdir; n k beslenmenin, cinsel hayatn ve a l m a n n ayinsel bir deeri v a r d r . Baka bir deyile insan o l mak - y a da insan haline gelmek- "dinle ilikili" olmak demektir." Dinler Tarihine Gns'ten (1949) Relig'ons australiernes (1972)" ' {Avustralya din
1

leri} konusunu ele alan k k kitaba kadar daha nceki eserlerimde, kutsaln d i yalektiini ve morfolojisini tartmtm. Bu eser ise farkl bir bak asyla ta sarlanp yazld. Bir yandan kutsaln tezahrlerini zamandizinsel b i r dzen iinde z m l e d i m (ama dinsel bir k a v r a m n "ya"yla onu d o r u l a y a n i l k belgenin tari h i n i birbirine k a r t r m a m a k gerekiri); dier yandan belgelerin elverdii l d e - derin krizler, zellikle de farkl geleneklerin yaratc anlar z e r i n d e d u r d u m . Ksacas dinsel inanlar ve d n c e l e r tarihine yaplm en b y k katklar g n na karmaya altm. D i n tarihisi iin kutsaln her t e z a h r n e m l i d i r ; ama r n e i n tanr Anu'nun yapsnn veya Enuma Bi'te aktanlan teogoni ve kozmogoninin veya Glgam Lamatu'ya

d e s t a n n n , M e z o p o t a m y a h l a r n dinsel yaratclk ve z g n l n ,

La Nostalgic des Ongies, 1969. s. 7 vd {The Quest: History and Weaning m Religion's onsoz (1969)1. Ag.y.s. 9

* Australian Religions: An Introduction (1973) -yn. 11

nlNSl:!. NANLAR Vt DU>UNQ:IXR 7Alili II - I

kar yaplan apotropaik*' ayinlerden ya da tanr Nusku mitolojisinden daha i y i yansttna da hi k u k u yoktur. K i m i zaman dinsel bir yaratmn n e m i , ona daha sonra y k l e n e n deerlerle ortaya kar. Eleusis mysfen'a'lan ve O r p h e u s u l gun en eski tezahrleri h a k k n d a elimizde ok az bilgi var; bununla birlikte yrm yzyl akn bir sredir b u n l a r n A v r u p a ' n n en parlak zihinleri z e r i n d e k i b y leyici etkisi hayli anlaml ve s o n u l a r h e n z yeterince d e e r l e n d i r i l m e m i bir dinsel olguyu o l u t u r u y o r . K i m i ge d n e m yazarlarnn gklere kard Eleusis tarz erginlenme ve gizli O r p h e u s u ayinler kesin olarak mtolojiletirici gnoss'i ve Yunan-Dogu badatrmaclm yanstr. Fakat ortaa Hermesiligini, talyan R n e s a n s m , X V I I I . yzyln "okltist" geleneklerini ve romantizmi etkileyen tam da bu mysteria ve O r p h e u s u l u k anlaydr. Rilke'den T. S. Eliot'a ve Picrre Emmanuel'e kadar modern Avrupa iirinin esin kaynan o l u t u r a n da yine skende riyeli teologlar, mistikler ve bilginlerin mysteria ve Orpheus yaklamlardr. Dinsel d n c e l e r tarihine b y k katklar saptamak iin seilmi l t n ge erlilii elbette tartmaya aktr. Bununla birlikte birok dindeki gelime bunu d o r u l a m a k t a d r ; n k ancak derin krizler ve b u n l a r n sonucunda ortaya kan yaratmlar sayesinde dinsel gelenekler kendilerini yenilemeyi baarr. Brahmane kurban t r e n l e r i n i n dinsel a d a n deer yitimine u r a m a s n n yaratt gerilim ve u m u t s u z l u u n bir dizi parlak yaratma yol at Hindistan r n e i n i a n m s a m a k yeterli olacaktr (Upaniadlar, Yogac tekniklerin eklemlenmesi, Gamama Budha'nm mesaj, mistik dindarlk vs); bu y a r a t m l a r n her b i r i ayn kriz iin

gelitirilen ayr ve gz pek bir o z u m o l u t u r m a k t a d r (bkz. IX, X V I I , XVIII ve XIX. b l m l e r ) . Yllarca birka g n d e okunabilecek ksa ve zl b i r yapt tasarladm; nk kesintisiz bir okuma her eyden once dinsel g r n g l e r i n temel b t n l n ve ayn zamanda ifadelerinin t k e n m e k bilmeyen yeniliini gzler n n e serer. By le bir kitabn okuyucusu paleolitik an, Mezopotamya ve Msr'n d n c e ve inanlarn gzden geirdikten birka saat sonra Veda ilahileri, Brhmanalar ve

Upaniadlar'la kar karya kalacak; Zerdt, Gautama Budha ve Taoculuk, Helen mysteria l a n , Hristiyanln ykselii, Gnostisizm, simya veya Graal m i t o l o j i s i z e r i n d e d n d k t e n bir g n sonra, Sankara'y, Tantraclg ve Milarepa'y, tslam, Gioacchino da Fiore'yi veya Paracelsus u kefedecek; Quetzalcoatl ve Viracoc-

* Eski Yunanca apotropaios'an {ktlkleri uzaklatran) tretilmi szck. Kotu etkilen baka hedeflere ynlendirmek iin yaplan rimeller ve bu zellie sahip nesneler (orncgn nazarlk) iin kullanlr-<n. 12

NSZ ha'yi, o n i k i Avr'* ve Gregorios Palamas', ilk Kabalaclar, bn-i Sina veya E i sai'yi* kefettikten ksa bir sre sonra Alman illuminatistleri' ' ve romantikleriy1

le, Hegel, Max Mller, Freud, Jung ve Bonhoeffer'le karlaacaktr. Ne yazk k i , bu ksa ve zl kitap henz yazlmad. imdilik ciltlik bir

eser sunmakla yetindim; b u n u ileride yaklak drt yz sayfalk bir kitaba indir me u m u d u m u da koruyorum. Bu uzlatrc forml i k i nedenden t r setim: Bir yandan nemli ve yeterince bilinmeyen baz metinleri alntlamak bana yararl g r n y o r d u , dier yandan hayli kapsaml eletirel kaynakalar rencilerin hiz metine sunmak istiyordum. Bu nedenle sayfa altlarndaki d i p n o t l a r olabildiince aza indirerek, kaynakalar ve metinde ok ksaca deinilen ya da hi deinilme yen baz konulara ilikin tartmalar ayr bir ksmda t o p l a d m . Bu nedenle eser, kaynaklarn ve g n d e m d e k i eitli sorunlarla ilgili tartmalarn yer ald bu k sm atlanarak da okunabilir. Bir konuyu sentezleyen eserlerde ya da basitletiril mi kitaplarda genellikle b l m sonlarnda bir balklar listesi yer nanlar ve Dnceler alr; Dinsel

Tarihi 'nin yaps ise daha karmak bir eletirel araca ge

reksinim duyuyordu. Ben de b l m l e r i , n u m a r a l a n d r l m altblmlere ayrdm. Aratrmac, o k u m a s n a kout olarak kitabn ikinci ksmndaki konuyla ilgili tar tmalara ve kaynakalara bavurabilir. Her a l t b l m iin en son eletirel kay

nakay karmaya altm; yntembilimsel eilimlerini o n a y l a m a d m alma lar da a t l a m a d m . Birka istisna hari skandinav, Slav veya Balkan dillerinde ya ymlanm katklar belirtmedim. Okumay kolaylatrmak iin Doulu isimlerin

Avar: Tamil dilindeki anlam mistik deneyimin derinliklerine dalan kii anlamnda "dalg" veya "Vinu'ya batm/dalm kifdir. Vainava (Vinu) geleneinde, cezbeli Hindu zahit lere bu isim verilir. Kkenleri gney Hindistan'da VL-LX. yzyllarda tanr Vinu'ya tapan ve esrik ilahiler syleyerek tapnak tapmak dolaan 12 Hindu airden oluan mistik bir gruba dayandrlr; iirleri, Prabandham demlen bir klliyatta bir araya getirilmitir -yn. * Eisai veya Ysai: Zen Budizminin Japonya'ya yerlemesinde nemli katklar olan Budist rahip (1141-1215)-yn. * Alman lluminatistleri: (illuminati: aydnlanmlar; illuminato [tekil.1) 1776'da lgolstadt, Bavyera'da Johann Adam VVeishaupt (1748-1830) tarafndan kurulmu, papazlara kart ve demokratik fikirlere sahip gizli dernek. Demek yeleri Areopagus'un (merkez ynetim kurulu) rehberliinde kat bir disiplin iinde (Weishaupt bir Cizvit olarak yetitirilmiti) sanat ve materyalist felsefe eitimi alyorlar ve demein birbirini takip eden seviyelerine eritirilerek adm adm aydnlanyorlard. Kendilerinin, isa'nn aydnlatan merhametim kazanm olduklarna inanmlard. Snfsz ve herkesin birbiriyle karde olduu bir top lum kurmay amalamlard -yn. Trke baskda, eletirel kaynaka ilgili blmlerin sonunda verilmitir -yn. 13

IMNSIU. INANiJWR VC DS N IHR TARH -1

ve [erimlerin transliterasyonunu sade 1 etirdi m.'"

Bu kitap, birka b l m dnda 1933-38'de Bkre n i v e r s i t e s i n d e , 1946 ve 1948'de Ecole des Hautes t u d e s ' d e ve 1956'dan beri de Chicago niversitesi'nde verdiim Dinler Tarihi derslerinin z n n bir tekrardr. Ben, "uzmanlk" alanla r ne olursa olsun k o m u alanlarda gerekletirilen ilerlemeleri de izlemeye aba layan ve disiplinlerinin karlat farkl sorunlar hakknda rencileri bilgilen dirmekten e k i n m e y e n d i n tarihi le rinden im. G e r e k l e n de her tarihsel inceleme n i n evrensel tarihle belli bir yaknlk gerektirdiine i n a n n n ; b u nedenle en kat " u z m a n l a m a " bile b i l i m a d a m n , aratrmalarn evrensel tarih iine oturtma zo r u n l u l u u n d a n muaf tutmaz. Ayrca Dante veya Shakespeare, hatla D o s o y e v s k i veya Proust incelemelerinin Kalidasa,' No tiyatrosu ya da Singe plerin* hakknda

k i bilgilerle aydmlatlabilecegine i n a n a n l a r d a n m . Bu, ksr ve b o b i r ansiklopedicilik abas deildir. Sz konusu olan yalnzca insan zihninin tarihinin derin ve b l n m e z birliini g z d e n k a r m a m a k t r . nsanln tinsel tarihindeki bu b t n l n bilincine varlmas h e n z yeterin ce z m s e n m e m i yakn tarihli bir keiftir. n c c i l d i n son b l m n d e bu kefin d i s i p l i n i m i z i n gelecei asndan n e m i deerlendirilecektir. Yine b u son b l m d e , indirgemecilik statlarnn - M a r x ve Nietzsche'den Freud'a kadar- ya ratt krizler ve antropolojinin, dinler tarihinin, g r n g bil i m i n ve yeni h e m e neutigin katklar tartlrken, modern bat d n y a s n n tek, ama n e m l i dinsel yaratm h a k k n d a da bir yargya varlacaktr. Sz konusu olan, kutsallktan arn d r m a n n son a a m a s d r . Sre, d i n tarihisi asndan ok ilgintir; Gerekten de "kutsal"m en m k e m m e l biimde gizleniini, dana d o r u s u "kutsal"m "kutsal olmayan" la zdeletirilmesi ni y a n s t m a k t a d r .

* Soz konusu isimlerin ve tenmlerin evriyazs TUrkedek okunuu ve yerlemi biimlen esas alnarak yaplmtr -yn. MO 170 civarnda yaam Hint air ve oyun yazar. sminin anlam tanra "Kali nin kulu" anlamna geliyor-yn, ngilizceye Pilgrim MonrVy (Hac Maymun) ismiyle evrilmi bu eser, Ming hanedan zamannda halk masallarna dayanarak yazlm, rahip Sanzang ile mridinin (birisi de Maymun kraldr) maceralarn konu alan yz blmlk klasik bir in masaldr -yn. 14

NSZ

Elli yllk alma h a y a t m d a h o c a l a r m d a n , m e s l e k t a l a r m d a n ve rencile rimden ok ey r e n d i m . Hayatta olsunlar ya da olmasnlar, hepsine k r a n b o r l u y u m . Ayrca b u i l k c i l d i n metnini g z d e n geirme zahmetini gsteren Mic hel Fromentoux, Jean-Luc Benoziglio ve Jean-Luc Pidoux-Payot'ya t e e k k r ede r i m . 1950'den beri b t n yazdklarm iin geerli o l d u u gibi, b u kitap da ei m i n varl, efkati ve ball olmakszn t a m a m l a n a m a z d . Bizim iin o k de erli olan bir disipline yaptm b u herhalde son k a t k n n i l k sayfasna onun ad n sevin ve k r a n l a y a z y o r u m .

E.

Chicago niversitesi Eyll 1975

15

I.

BLM

BALANGITA... PALEANTROPIYENLERN BYL&EL VE DNSEL DAVRANILARI

1. Orientatio.

Alet Yapmaya

Yarayan

Aletler. A t e i n

"Evci le iiri m esi"

Dinsel g r n g l e r i n anlalmasnda tad neme karn, burada "insanlama" sorununu t a r t m a y a c a z . D i k d u r m a n n primat ln aldna iaret ettiini be lirtmekle yetinelim. Ancak uyank haldeyken ayakta durulabilir. D i k d u r u saye sinde m e k n , n-insanlann eriemeyecei bir yapda, merkezi bir "yukar-aag" ekseninden kan d r t yatay y n d o r u l t u s u n d a dzenlenir. Bir baka deyile me k n , insan bedeninin etrafnda, n e , arkaya, saa, sola, yukar ve aa d o r u uzan y o r m u a s n a d z e n l e n m e y e izin verir. Farkl orientatio (konumlanma] y n t e m leri bu i l k deneyimden - k e n d i n i g r n r d e snrsz, m e h u l , tehditkar b i r bolu u n iine "atlm" hissetmekten- yola karak geliir; n k y n n bulamama n n yaratt b a d n m e s i iinde uzun sre yaanamaz. Bir "merkez" evresinde m e k n n y n l e r i n i n belirlenmesi deneyimi blgelerde, yerleimlerde ve konutlardaki paradigmatik b l m e ve paylatrmalarn n e m i n i , b u n l a r n kozmolojik simgeselligini aklar ( k r . 1 2 ) ,
1

Primatlarn v a r o l u tarzna gre bir dier belirleyici farkllk da alet kullan myla ortaya kar. Paleantrop iyeni er yalnzca alet kullanmakla kalmaz, ayn za manda onlar r e t m e yeteneine de sahiptirler. Baz m a y m u n l a n n nesneleri "alet" gibi kullandklar d o r u d u r ve hatta belirli durumlarda b u n l a r yaptklar da bi linmektedir. Ama paleantrop iyen ler "alet yapmaya yarayan aletler" de r e t i r l e r . Zaten o n l a r n alet k u l l a n m o k daha k a r m a k t r ; onlar gelecekte kullanmaya hazr hr halde yanlarnda tarlar. Ksacas alet k u l l a n m , maymunlarda olduu gibi zel hr durumla veya verili bir anla s n r l a n m a m t r . Aletlerin k o l ve ba caklarn bir uzants olarak i g r m e d i i n i belirtmekte de yarar var. Bilinen en eski ilenmi talar insan bedeninin yapsnda nceden var olmayan bir ilevi, zellikle de kesme ilemini (kesmek, dilerle paralamak veya trnaklarla syr
!

"Yaamsal" deerinin ank bilincinde olmasalar da, konumlandnlm mekn deneyimi modern toplumlarn insanna da yabanc deildir. 17

DlNsin. N A N I R Vt D U S N I . E R TARH 1 - I 1

maktan farkl bir ilemdir) yerine getirmek i e r e biimlendirilmitir."

Teknolo

j i n i n ok ar ilerlemesi mutlaka zekda da benzer bir geliimi gerektirmez. Son i k i yzylda teknolojide salanan olaanst atlmn Batl insann z e k s n d a kar latrmaya d e e r bir gelime halinde yansmad bilinmektedir. stelik, belir tildii gibi, "her yenilik bir toplu l m tehlikesini de beraberinde t a y o r d u " (Andr Varagnac). Teknolojik atalet paleantropiyenlerin hayatta kalmasn sal yordu. Atein "evcilletirilmesi," yan ate yakma, koruma ve tama olanann, Pa leantropiyenlerin zoolojik seleflerinden kesin olarak ayrllarna iaret ettii

sylenebilir. Ate k u l l a n m n a ilikin en eski "belge," Chou-kou-tien d n e m i n e (y. M 600.000) aittir; ama ate b y k olaslkla bundan o k daha n c e ve birok yerde "evcilletirilmitir." Aadaki z m l e m e l e r i okurken, tarihncesi insannn zekya ve hayal g c ne sahip bir varlk olarak davranmaya baladn gzden k a r m a m a k iin, i y i bilinen bu birka olguyu h a t r l a t m a k gerekliydi. Bilinalt etkinliklerine gelince dler, hayaller, grler, kurmacalar v b - b u n l a r n , ada insanda g r l e n l e r d e n yalnzca y o u n l u k ve genilikleri b a k m n d a n farkllatn varsayyoruz. Ama

b u y o u n l u k ve genilik terimlerini, en gl ve dramatik anlamlaryla ele alma lyz; i n k insan " Z a m a n n balangcnda" a l n m b i r k a r a r n , yaayabilmek

iin l d n n e kararnn nihai r n d r ! Ksacas insanlar da e t o b u r l a a r a k "atala r m " amay b a a r m l a r d r . Yaklak i k i m i l y o n yl boyunca paleantropiyenler avlanarak geindiler; k a d n l a r n ve ocuklarn toplad meyveler, k k l e r , yumu akalar ve benzerleri t r n hayatta kalmasn salamaya yetmeyecek besinlerdi. Avlanma, cinsiyetler aras i b l m n belirledi ve bylece " i n s a n l a m a ' y da

g l e n d i r d i ; n k etobur hayvanlar arasnda ve b t n hayvan d n y a s n d a byle b i r farkllk yoktur. Ancak avn srekli olarak takip edilmesi, sonunda avcyla katledilen hayvanlar arasnda sui generis' bir ilikiler sistemi yaratt. Biraz ileride bu soruna yeniden dneceiz. imdilik avc ile kurbanlar arasndaki "mistik dayanma"y l d r m e eyleminin kendisinin ortaya kardn hatrlatalm; d k l e n kan her adan i n san k a n n a benzemektedir. Avla "mistik d a y a n m a " son tahlilde insan t o p l u m l a r ile hayvan d n y a s arasndaki akrabal g s t e r m e k t e d i r . Avlanan hayvan veya

- Bkz. Karl Narr, "Approaches to the Social Life of Earliest Man," s. 605 vd. ' Kendine zg -yn. 18

BAUNGICTA...

daha ge d n e m l e r d e evcil hayvan l d r m e k , k u r b a n l a r n yer deitirebildii bir "kurban t r e n f y l e e d e e r d e d i r . Butun b u kavramlarn "insanlama" srecinin
3

son a a m a l a r n d a o l u t u u n u belirtelim. Paleolitik uygarlklar yok olduktan bin lerce yl sonra bile bu kavramlar - d e i t i r i l m i , yeniden deer k a z a n m , gizlen m i biimleriyle hl canlln k o r u m a k t a d r .

2. T a r i h n c e s i Belgelerin " B u l a n k l " Pale ant rop iyen ler "eksiksiz insanlar" olarak kabul edilirlerse, onlarn da baz inanlar olmas ve baz ayinler gerek letirmesi gerekmektedir; n k daha nce de hatrlattmz gibi, kutsaln deneyimlenmesi bilin yapsndaki unsurlardan birini o l u t u r u r . Baka bir deyile, ta rihncesi insanlarn "dinselligi" ya da "dinsel o l m a m a l a r " sorunu g n d e m e geti rildiinde, varsaymlarn d o r u l a y a c a k kantlar g s t e r m e k "dinsel o l m a d k l a r n" savunanlara d e r . Paleantropiyenterin "dinsel olmad" k u r a m b y k olas lkla evrimciliin en etkili o l d u u d n e m d e , primatlarla olan benzerlikler yeni kefedildiinde n e kmtr. Fakat b i r yanl anlama sz konusudur; n k bu durumda nemli olan paleantropiyenlerin anatomileri ve k e m i k yaplan deil (bu y a p l a n k u k u s u z primatlannkiyle benzerdir), eserleridir ve b u eserler "insan" ta n m n d a n baka bir eyin yaktrlamayacag bir zek etkinliini kantlamakta dr. Ama b u g n Paleantropiyenlerin bir "dini" o l d u u konusunda fikir birliine

varlsa da, bu d i n i n ieriini saptamak fitlen olanaksz, en azndan o k g t r . Bununla birlikte aratrmaclar h e n z teslim o l m a m t r ; n k paleantropiyenle rin hayatna "tanklk eden" bir dizi "belge" mevcuttur ve bir g n b u n l a r n dinsel a n l a m n n zlecei umut edilmektedir. Baka deyile bu "belgelerin," Freud'un dehas sayesinde bilinaltnn o zamana dek sama veya anlamsz olarak g r l e n yaratmlarnn - d l e r , u y a n k g r l e n dler, fanteziler, v s - insan hakkndaki bilgiler asndan o k deerli b i r "dilin" varln ortaya k a r m a s gibi, b i r " d i l " oluturabilecei u m u l m a k t a d r . Aslnda "belgeler" o l d u k a fazla, ama "bulank"tr ve o k eitli deildir: n san kemikleri, zellikle de kafataslar, ta aletler, boyalar (ncelikle k r m z top rak boya, hematit), mezarlarda bulunan eitli nesneler. Maara resimleri ve oy malar, b o y a n m akllar, kemikten ve tatan heykelcikler ancak ge paleolitik

Bu ok eski dnce Akdeniz antikagnda hal yayordu: Hayvanlar nsanlann yerine kurban edilmekle kalmyor (btn dnyada yaygn bir adet), hayvanlann yenne de in sanlar kurban ediliyordu. Kr. Waiter Burkert, Homo Necans, s. 29, dipnot 34. 19

DNSEL NANLAK VE DNCELER TARIM -1

adan itibaren mevcuttur. Baz r n e k l e r d e - m e z a r l k l a r , .sanat eserleri- ve ince leyeceimiz snrlar iinde, en a z n d a n bir "dinsel" niyetten emin olunabilir. Ama Aurignac* a ( M 30.000) ncesi "belgelerin" ou, yan aletler, k u l l a n m de erleri d n d a b a k a bir ey ortaya k o y m a m a k t a d r . Yine de aletlerin belli bir kutsallkla y k l olmad v e - b i r o k m i t o l o j i k ola yn esin kaynan o l u t u m a d g d n l e m e z , lk teknolojik keifler - t a n sal d n ve savunma aralarna d n t r l m e s i , atee egemen o l u n m a s - yalnzca i n san t r n n hayatta kalp gelimesini salamakla k a l m a m , ayn zamanda bir mitsel-dinsel deerler evreni r e t m i , yaratc hayal g c n k k r t m ve besle mitir. H e n z av ve balk tutma a a m a s n d a k a l m ilkellerin dinsel hayatnda ve mitolojisinde aletlerin oynad rol incelemek yeterlidir. Bir silahn -tahta, ta, m e t a l - b y s e 1-dinsel deeri Avrupa'nn krsal nfusu iinde ve yalnzca folklor alanyla snrl kalmadan hl s r m e k t e d i r . Burada ta, kaya ve akllardaki kratofani* ve hiyerofaniyi" yeniden d e e r l e n d i r m e k niyetinde deiliz; okuyucu Dinler Tarihine Giri adl kitabmzn bir b l m n d e b u n l a r n rneklerini bulabilir. Saysz inanca, mite ve efsaneye asl yol aan, frlanlabilen silahlar sayesinde kazanlan "mesafeye e g e m e n l i k t i r . Gok kubbeye saplanan ve ge trmanmaya

olanak salayan m z r a k l a r evresinde e k l e m l e n m i m i t o l o j i l e r i veya b u l u t l a r n iinde u u p eytanlar delip geen veya g k y z n e kadar b i r zincir o l u t u r a n ok lar ve benzerlerini hatrlatalm. Paleantropiyenlerce ilenmi t a l a n n artk bize iletemeyecekleri eyleri daha i y i d e e r l e n d i r m e k iin, aletlerle i l g i l i inanlardan ve mitolojilerden en a z n d a n birkan h a t r l a t m a k gereklidir. Bu tarihncesi bel gelerin "anlambilimsel bulankl" tekil bir r n e k de o l u t u r m a m a k t a d r . Her

belge - c a m z a ait olsa b i l e - b i r anlam sistemi iine oturtulup o z l e m e d i su rece "tinsel a d a n bulank"tr. Bir alet, ister tarihncesine ister b u g n e ait olsun, ierdii teknolojik niyetten baka bir eyi ortaya karamaz: reticisinin veya sa hiplerinin onunla ilgili olarak neler d n d k l e r i n i , hissettiklerini, dledikleri ni, hayal ve u m u t ettiklerini bilemeyiz. Ama en a z n d a n tarihncesi aletlerin mad-

'

Fransa'da 1860'daki kazlar esnasnda bulunan, tarihncesine ait kemik kalntlaryla dolu maara. Paleolitik katmanlardan birine burann ad venlmtr -yn.

* Kratofan (kratophany): Kudretin tezahr -yn. Hiyerofani iherophany): (Yun. hieros, 'kutsal' + phainein 'gstermek') lahinin ve;.a kut saln, zellikle kutsal bir yerde, nesnede veya durumda tezahr etmesi, belnr.es: 3u terim genellikle eski Yunanda, Ortadou'da ve zellikle Kitab Mukaddes k j . r i :.!<'.: metinlerde tanrlann grnmesini ifade etmek iin kullanlmtr -yn. 20

BALANGITA

d i olmayan deerlerini "hayal etmeyi" denemeliyiz. Yoksa b u anlambilimsel bula nklk k l t r tarihinin tamamen hatal bir alglann bize dayatabilir; r n e i n bir i n a n c n onaya km, i l k kez ak bir b i i m d e saptand tarihle kartrabi liriz."' Maden a m a geildiinde baz gelenekler madencilik, metalrji ve silah r e t i m i ilerine ilikin "meslek srlar"n ima edince, b u n u daha nce benzeri o l mayan bir b u l u sanmak tedbirsizlik olur; nk bu gelenekler, en azndan ks men, ta devrinden kalma bir mirasn uzantsdr. Yaklak i k i m i l y o n yllk bir sre boyunca, Paleantropiyenler esas olarak av clk, balklk ve toplayclkla geindiler. Ama paleolitik avcnn dinsel evreni ne ilikm i l k arkeolojik bulgular, Fransz-Cantbrica maara resimleri sanatna ( M O 30.000) kadar gidebilmektedir. stelik ada avc halklann dinsel i n a n ve davranlar incelendiinde, benzer inanlarn Paleantropiyenlerde varln veya y o k l u u n u kantlamann neredeyse tamamen olanaksz o l d u u n u n farkna varl m a k t a d r , ilke! avclar' hayvanlar, insann d o a s t glerle d o n a t l m benzer leri olarak grr; i n s a n n hayvana ve hayvann da insana dnebileceine; lle r i n r u h l a r n n hayvan bedenine girebileceine ve belirli bir kiiyle belirli b i r hayvan arasnda gizemli ilikiler b u l u n d u u n a inanrlar (eskiden buna nagualizm ad veriliyordu). Avclann dinlerinde saptanan doast varlklara gelince, vahi hayvan suretindeki can yoldalar veya "koruyucu ruhlar," hem av hem de avc lar koruyan Yce Varlk-Yabanl Hayvanlarn Efendisi t r n d e n tanrlar, allk r u h l a r ve eitli hayvan t r l e r i n i n ruhlar ayrt edilir. Ayrca baz dinsel davranlar da avclarn uygarlklarna z g d r : Hayvann l d r l m e s i bir ritel o l u t u r u r , b u da Yabanl Hayvanlann Efendisi'nin avcnn yalnzca beslenmek iin ihtiyac o l d u u kadar l d r p l d r m e d i i n i ve besinin boa h a r c a n p h a r c a n m a d n denetledii yolunda bir inanc berabennde getirir; kemiklerin, zellikle de kafatasnn hatr saylr bir ritel deeri vardr (bunun nedeni b y k olaslkla kemiklerin hayvann "ruhunu" ya da "cann" b a r n d r d na ve Yabanl Hayvanlarn Efendisi'nin iskeletten yola karak yeni b i r et o l u turacana inanlmasdr); bu nedenle kafatas ve uzun kemikler dallarn stnde veya y k s e k yerlerde sergilenir; baz halklarda l d r l e n h a y v a n n ruhu "tinsel vatanna" g n d e r i l i r ( k r . A y n u l a r m ve Gilyaklarn "ay bayram"); Yce Varhk-

Bu yntem daha da ilen gtrulrse, Cermen masall an mn

CTOIIMI

Kardeler tarafndan

yaymlandklar 1812-22'ye tarih lend iri me sine bile yol aabilir.

5

Basitletirmek iin J. Haeckel'in sentez almasn kullanyoruz: "Jager und jagdrten," Relgin in Geschichte und Gegenwart, 3. bask, 1959, c. 111, stun 511-13. 21

DINSKL N A N L A R VE D N C E L E R "l A K I M I - I

lar'a l d r l e n her hayvandan bir para (Pigmeler, Fiiipinler'deki Negritolar, vd) veya kafa tasn ve uzun kemiklerini sunma (Samoyedler, v d ) deti de vardr; Su dan'm baz halklarnda g e n adam i l k avn l d r d k t e n sonra b i r m a a r a n n du varlarn onun kanyla boyar, Elimizdeki arkeolojik belgelerde bu inan ve trenlerin ka tanmlanabilir? Yalnzca kafatas ve uzun kemik adaklar belgelenebilir. Avc halklarn dinsel ide olojisinin zenginlii ve karmakl -ve bunun Paleantropiyenlerdeki v a r l n n veya y o k l u u n u n k a n t l a n m a s n n neredeyse tamamen o l a n a k s z l - zerinde ne kadar durulsa azdr. Birok kez yinelediimiz gibi: nanlar ve dnceler fosillemez. Bu nedenle baz bilginler, Palean t rop iyenle rin d n c e ve inanlarn av clarn uygarlklaryla karlatrarak yeniden o l u t u r m a k yerine, bunlar hakkn da hibir ey sylememeyi tercih etmilerdir. Ama bu radikal metodolojik tavr da belli tehlikeler iermektedir. Akln tarihinin ok b y k bir b l m n bo b rakmak, b t n bu zaman boyunca akln etkinliinin teknolojinin aktarlmasyla snrl kald d n c e s i n i tevik etme riskini k o r u n m a s ve

beraberinde getir

mektedir. Oysa b y l e bir g r yalnzca hatal olmakla kalmaz, insan hakknda b i l g i edinme srecini de olumsuz y n d e etkiler. Homo Jaber ayn zamanda ftomo ludens, homo sapiens ve homo reirg/osus'tu. Onun dinsel inanlarn ve uygulamalar n yeniden o l u t u r m a k m m k n olmadna g r e , en azndan onlar dolayl y o l dan aydnlatabilecek baz kyaslamalara iaret edilmelidir.

3. M e z a r l k l a r n Simgesel A n l a m l a r En eski ve sayca en fazla "belgeler," doal olarak kemiklerdir. Moustier k l t r andan ( M O 70,000-50.000) itiba ren mezarlklarn varlndan kesin olarak sz edilebilir. Ama o k daha eski sit alanlarnda, omegin Chou-kou-tien'de ( M 400.000-300.000 arasna tarihlendirilebilecek bir d n e m ) kafataslan ve ak ene kemikleri b u l u n m u , bu kemiklerin oradaki varl g n d e m e belli sorunlar getirmitir. Mezarlk sz konusu olmad na g r e , bu kafataslarnn saklanmas dinsel nedenlerle aklanabilirdi. Abbe' Breuil ve W i l h e l m Schmidt Avustralyallarda ve dier ilkel halklarda g r l e n ,
6

l m akrabalarn kafataslarn saklamak ve kabile yer deitirirken b u n l a r da yanlarnda tama detini hatrlattlar. Bilginlerin ou bu varsaym -akla yakn g r n s e d e - kabul etmedi. Bu olgular, ritel amal ya da dind nedenlere daya-

Fransa'da XVI. yzyldan itibaren gen ruhaniler iin kullanlan bir unvan -yn. '' j . Maringer, The Gods oj Prehistonc Man, s. 18 vd. 22

KAPLANI ;iTA

nan bir y a m y a m l n kantlar olarak da y o r u m l a n d . r n e i n A. C. Blanc, Monte Circeo'da bir m a a r a d a bulunan Neandertal kafatasnn krlm olmasn byle

aklad: A d a m sag gz u k u r u n u paralayan bir darbeyle l d r l m , daha sonra arka kafa k e m i i n d e k i delik geniletilerek beyni dar karlm ve bir iinde yenmiti. Ama b u aklama da herkes tarafndan kabul edilmedi.
7

ritel

En eski zamanlardan bu yana o l u m sonras hayata i n a n , krmz toprak boya kullanmyla k a n t l a n m gibidir; b u boya ritel a n l a m n d a kan ikame eder, yani hayatn "simgesi"dir. Cesetlerin z e r i n e krmz toprak boya s e r p i t i r m e k , butun y e r k r e d e zaman ve mekan iinde yaygn bir dettir. Chou-kou-tien'den A v r u pa'nn bat kylarna. Afrika'da m i t Bumu'na, Avustralya'ya, Tasmanya'ya ve
1

Amerika'daki Tierra del Fuego'ya' ' kadar her yerde g r l m e k t e d i r . Mezarlklarn dinsel a n l a m ise o k tartmal bir konudur. Hi k u k u yok k i , llerin topraa verilmesinin bir gerekesi o l m a l d r ; ama bu gereke nedir? ncelikle unutma mak gerekir k i , "cesedin o r m a n n sk aalarla kapl bir yerinde ylece terk edil mesi, cesedin p a r a l a n m a s , yemeleri iin kulara terk edilmesi, cesedi ieride b rakarak bir konuttan hzla kalp gidilmesi l m d e n sonraki hayat hakknda bir d n c e sahibi o l u n m a d n g s t e r m e z . " " Mezarlklar l m d e n sonraki hayata inancn kesin kantlardr; yoksa cesedi g m m e k iin katlanlan zahmet anlal maz bir ey o l u r d u . l m d e n sonraki hayat yalnzca "tinsel" nitelikte o l a b i l i r , yani ruhun daha sonraki bir v a r o l u biimi olarak alglanabilirdi; lleri dte g r m e k de bu inanc desteklemekteydi. Ama baz m e z a r l k l a r l n n olas geri d n n e kar a l n m bir n l e m olarak da yorumlanabilir; bu r n e k l e r d e ceset ler kvrlm ve belki de b a l a n m t . Dier yandan l n n k v r l m d u r u u n u n "yaayan cesetler" den duyulan k o r k u y u deil (baz halklarda byle bir korkunun varl bilinmektedir), tam tersine bir "yeniden d o u " umudunu gsterdii de

varsaylabilir; n k cesedin bilinli olarak cenin konumunda topraa v e r i l d i i b i r o k r n e k bilinmektedir. Bysel-dinsel anlaml mezarlara en i y i r n e k l e r arasnda, zbekistan'da Te-

Leroi-Gourhan adamn ldrlp yendiine ikna olmamtr (Lcs relgos de !a prehstnire, s. 44). Chou-kou-tien'dek yamyamlk varsaymn kabullenmeyen Maringer (fl.g.y-, s. 20), Blanc'n aklamasn da reddetmektedir (a.g.y., s. 31 vd). Aynca bkz. Mller-Karpe, Akiteinzeit, s. 230 vd, 240; M. K. Roper, "A Survey of Evidence for Intrahuman Kil ling in the Pleistocene."

'

Ate lkesi. Gney Amerika'nn gney ucunu meydana getiren ve Magellau boaznn tesinde, 1520'de Magellan tarafndan kefedilen takmadalar - y n . , Leroi-Gourhan, s. 54.

DNSEL NANLAR VE DUUNCELMi TARH I

ikta' ( d a keisi b o y n u z l a r n d a n bir dairenin ortasna g m l m o c u k cesedi), Correze, Chapelle-aux-5aints'deki mezan (cesedin g m l d u k u r d a akmak ta n d a n b i r o k alet ve krmz toprak boya kalntlar b u l u n d u ) , Dordogne'da Feri!

rassie mezarln (ilerinde a k m a k tandan alet depolan bulunan k k tepeler den o l u m u o k sayda mezar) sayabiliriz. Kannel D a n d a k i bir m a a r a n n on mezardan o l u a n mezarln da bunlara eklemek gerekir. Mezarlara konan besin adaklarnn veya nesnelerin anlam ve gerekten o zamandan kalp kalmad hfll tartlmaktadr; en i y i bilinen r n e k Mas-d'Azil'deki
ll>

kadn kafatasdr;

takma

gzleri olan b u kafatas bir rengeyigi ene k e m i i ve boynuzu zerine k o n m u tur. st paleolitik ada topraa g m m e uygulamas yaygnlam gibidir. z e r l e rine k n n z toprak boya d k l m cesetlerin g m l d ukurlarda baz taklar da b u l u n m u t u r (deniz k a b u k l a r , kpeler, kolyeler). Mezarlann yannda bulunan hayvan kafataslan ve kemikleri b y k olaslkla ya adak ya da ritel ziyafetlerin kalntlardr. Leroi-Gourhan, "cenaze nesneleri"nin, yani topraa verilenlerin k i isel eyalarnn "ok tartmal" o l d u u k a n s n d a d r . " Bu nemli b i r sorundur; bu tr nesnelerin varl yalnzca l m d e n sonraki kiisel hayat inancn gster mekle kalmaz, len kiinin yapt ie teki dnyada da devam edeceine kesin likle inanldn kantlar. Benzer dncelerin varl o k sk olarak ve farkl k l t r d z e y l e r i n d e d o r u l a n m a k t a d r . Her ne olursa olsun, ayn yazar Liguria'da bulunan bir Aurignac a m e z a n n n hakikiliini kabul etmektedir; b u mezardaki iskeletin yannda "buyruk asalar" ad verilen o gizemli nesnelerden drt tane vardr.
12

Demek k i en azndan baz mezarlar, zel b i r faaliyetin l m d e n sonra

13

s r d r l e c e i inancn k u k u y a yer brakmayacak b i i m d e g s t e r m e k t e d i r .

Son arkeolojik keifler Swaziiand'da 29.000, Rodezya'da da 43.000 yl nce bir maden den hematit karldm gsterdi. Afrika'nn bit madenlerinden hematit karlmaya bin lerce yl devam edildi. Macaristan'daki Baraton Gol yaknnda y. M 24.000'e ait ben zer bir maden iletmesinin kefi paleolitik insanlarn teknolojik olanaklann ve letiimlennin yaygnln gstermektedir. Kr. R. A. Dart, "The Antiquity of Mining in South Af rica," a.g.y., "The Birth of Symbology," s. 21 vd. Leroi-Gourhan'a gre, "yemek artklar" soz konusuydu, "zerlerindeki insan kafatas ise buyuk olaslkla onlarla ilgisizdi ve kendi yennde olmad kesindi" (s. 57). Les religions de h prehstoire, s. 62. A.g.y., s. 63. Baka bilginlerin mezarlarda bulunmu hakiki "belge" saysnn ok daha yksek ol duunu dndklerini de belirtelim. 24

10

11

12

RAI-ANUCfA

Ksacas, mezarlarn l m d e n sonraki hayal inancm dorulad (krmz top rak b o y a n n k u l l a n m da zaten buna iaret ediyordu) ve baz ek ayrntlar getirdi i sonucuna varabiliriz: Mezar y n l e r i n i n , r u h u n kaderini g n e i n hareketiyle

u y u m iine sokma niyetini, yani bir "yeniden d o u , " baka bir deyile farkl b i r d n y a d a hayat sonras v a r o l u umudunu aa vuracak ekilde d o u y a e v r i l m i olmas; kiinin yapt belirli bir etkinlii s r d r e c e i inanc; nesnelerden oluan sungular ve yemek kalntlarnn iaret ettii baz cenaze trenleri. Ama g n m z d e k i bir arkaik halkta ly topraa g m m e ilemini incele mek, g r n r d e b u kadar basit bir t r e n i n iindeki dinsel simgeselligin zenginlik ve derinliinin anlalmasna yetecektir. Reichel-Dolmatoff, Kolombiya'da ki Sier ra Nevada de Santa Marta'da yaayan ve "Chibcha" d i l i k o n u a n bir kabile olan Kogi yerlilerinde, 1966'da bir g e n kzn g m l m e s i n i olduka ayrntl b i i m d e betimlemitir.
1,1

a m a n (mama) u k u r u n yerini setikten sonra, bir dizi ritel jest

yapar ve aklar: "Buras l m ' n k y ; buras l m ' n trensel evi; buras ra h i m . Evi aacam. Ev kapal ve ben onu aacam," Sonra ilan eder: "Ev ak," adamlara u k u r u nereye kazmalan gerektiini gsterir ve geri ekilir. l kz be yaz bir beze sarldr ve babas kefeni diker. Bu arada annesi ve b y k a n n e s i a r , neredeyse tamamen szsz b i r ark sylemeye balarlar. Mezarn dibine kk yeil talar, deniz k a b u k l a n ve bir s m k l b c e k k a b u u konur. Daha sonra a man cesedi k a l d r m a y a alyormu gibi yapar ve cesedin ok ar o l d u u izleni m i n i uyandrr. Ancak dokuzuncu denemesinde kaldrmay baarr. Ceset ba do uya gelecek ekilde mezara konur ve "ev kapatlr," yani u k u r toprakla doldu rulur. Bunu m e z a r n etrafnda yaplan dier ritel hareketler izler ve sonunda herkes ekilir. T r e n i k i saat s r m t r . Reichel-Dolmatoff u n belirttii gibi, gelecekte b u mezar kazacak b i r arkeolog yalnzca ba d o u y a evrilmi bir iskeletle birka ta ve kabuk bulacaktr. Rim elleri ve zellikle de o n l a r n i i n d e k i dinsel ideolojiyi b u kalntlardan yola ka rak yakalamaya olanak y o k t u r . ' Ayrca Kogi d i n i n i bilmeyen ada bir yabana
5

gzlemci de bu t r e n i n s imge se liini kavrayamaz; nk Reichel-Dolmatoff'un yazd gibi, mezarln " l m ' n ky" ve " l m ' n trensel evi" olarak "sze

14

C. Reichel-Dolmatoff, "Notas sobre el simbolismo religioso de los Indios de la Sierra Nevada de Sama Mana," Razn y Fbula, Revista de la Universidad de los Andes, say 1 (1967), s, 55-72. Gerekten de bu tren, Rechel-Dolmatofrun gozlemlennden once neredeyse hi bilin miyordu. 25

15

DNSEL INANI.AK VE D N C E L E R TARH 1! - I

dklmesi'" sz konusudur; mezar u k u r u da "ev" ve "rahim" olarak szelletirilir (bu da cesedin sag tarafna d o r u , cenin konumunda yatrlmasn aklamakta dr); b u n l a r s u n g u l a r n " l m yemei" diye szelletirilmesi ve "rahim-ev"in yoluyla

"alma" ve "kapanma" riteii izler. Mezarn etrafnn itelle izilmesi salanan nihai arnmayla t r e n sona erer. Dier yandan Kogiler d n y a y Evren A n a n n r a h m i n i - her koy, her

lapm

m e k n , her konut ve her mezarla zd eleti rirler. a m a n cesedi dokuz kez kald r r k e n , dokuz aylk hamilelik sresini ters y n d e katederek bedenin cenin haline geri d n n e iaret etmektedir. Mezar da d n y a ile zd ele t iril d ii iin, cenaze s u n g u l a r kozmik bir anlam k a z a n m a k t a d r . Ayrca " l m yemei" olan sungula rn cinsel bir anlam da vardr (Kogilerin efsane, d ve evlilik kurallarnda "ye me" eylemi cinsel ilikiyi simgeler) ve dolaysyla Anay dlleyen "er suyunu

o l u t u r u r l a r . Deniz kabuklar yalnzca cinsellikle snrl kalmayan olduka kar m a k b i r simgesellik tar: Ailenin yaayan yelerini temsil eder; s m k l b c e k k a b u u ise l kzn "ei"ni simgeler, n k b u nesneyi mezara koymazlarsa g e n kz b r d n y a y a vanr varmaz "kendine bir koca isteyecek," bu da kabileden b i r gen erkein l m n e neden olacaktr,'
6

Bir Kogi cenaze t r e n i n i n ierdii dinsel smgeselligin z m l e m e s i n i burada bitiriyoruz. Ama yalnzca arkeolojik d z e y d e ele alndnda, bu simgeselligin b i z i m iin bir paleolitik mezar kadar eriilmez o l d u u n u vurgulamakta yarar var. Arkeolojik belgelerin zel varolu biimleri onlarn aktarabilecei "mesajlar" s n r l a m a k t a ve y o k s u l l a t r m a k t a d r . Kaynaklarmzn yetersizlii ve bulanklgyla kar karya k a l n d n d a b u olguyu asla g z d e n k a r m a m a k gerekir.

4. K e m i k Ynlar Etrafnda D n e n T a r t m a A l p l e r d e ve civar blgelerde kefedilen maaralardaki ay kemii ynlar son i k i buzul a aras dnemin

dinsel d n c e l e r i n e ilikin en kalabalk, ama ayn zamanda en tartmal "belge leri" o l u t u r m a k t a d r . E m i l Bchler, Drachenloch m a a r a s n d a (svire) kemik y nlar, zellikle de kafataslan ve uzun kemikler buldu; b u kemikler ya maara d u v a r boyunca g r u p l a n m ve dizilmi, ya kayadaki kovuklara k o n m u ya da b i r t r ta s a n d n iine yerletirilmiti. 1923-1925 arasnda Bchler bir maara da ha kefetti: Wildenmannlisloch. Burada e n e kemikleri olmayan b i r o k ay kafata s ve b u n l a r n arasna dizilmi uzun kemikler buldu. Alpler'in eitli maara la 16

Bu ok yaygn bir adettir ve gen llerin bir am agaetyla "evlendirildii" D^gu Av rupa'da tsla yaamaktadr. 26

BALANGITA.

nncia baka tarihncesi tarihiler tarafndan da benzer keifler yapld; b u n l a r n en nemlileri Styria'dak Drache nho e tli'de ve Frankonia'daki Peershoehle'de ger ekletirildi. K. Hoermann, Eranconia'da yerden 1,20 metre ykseklikteki oyukla ra yerletirilmi ay kafataslan kefetti. Ayn ekilde 1950'de K. Ehrenberg, Sal zofen hoehle'de (Avusturya Alpleri) duvardaki doal o y u k l a r n iine dogu-bat

d o r u l t u s u n d a sralanm uzun kemiklerle birlikte k o n m u U ay kafatas b u l d u . Bu ynlar belli bir niyetle o l u t u r u l m u gibi g r n d k l e r i n d e n , bilginler

o n l a r n a n l a m n zmeye uratlar. A. Gahs bunlar, baz A r k t i k halklarn b i r Yce Varlk a tadklar i l k mahsullerden oluan sungularyla (Primitalopjer) kar

latrd. G e r e k t e n o sungular da l d r l e n hayvann kafatas ve uzun kemikle r i n i n platformlarda sergilenmesinden o l u u y o r d u ; tanrya hayvann beyni ve i l i i, yani avcnn en ok d e e r verdii ksmlar sunuluyordu. Bu y o r u m baka bil ginlerin yan sra W i l h e l m Schmidt ve W . Koppers tarafndan da kabul edildi; bu etnologlara gre, son buzul ann magara-ays avclarnn, bir Yce Varlk'a ve ya Yabanl Hayvanlarn Efendisi'ne inandklarnn kantyd b u . Baka yazarlar b u lunan kafatas ynlarn, kuzey y a r m k r e d e X I X . yzyla kadar u y g u l a n m ve ya uygulanmakta olan ay tapmyla karlatrdlar. Bu t a p m d a , l d r l e n aynn kafatas ve uzun kemikleri, ertesi yl Yabanl Hayvanlarn Efendisi onu d i r i l t e b i l sin diye saklanr. Kari Meuli ise sz konusu kemik ynlarnn, en eski av ayin leri olarak g r d "hayvanlar topraa g m m e " n i n zel bir b i i m i n i n ifadesi o l d u u n u d n y o r d u . svireli bilgine gre b u ayin avc ile av arasndaki d o r u dan ilikiyi aa k a r y o r d u ; avc h a y v a n n dirilmesine olanak t a n m a k iin o n u n artklarn g m y o r d u . Bu ite hibir tanrsal varln rol yoktu. B t n b u yorumlar Baselli bir aratrmac, F. E. Koby tarafndan s o r g u l a n d ; ona g r e b i r o k kafatas "ygm" rastlantnn ve kemiklerin arasnda d o l a n p yeri eeleyen aylarn eseriydi. L e r o - G o u r h a n b u radikal eletiriye tamamen katld n aklad: Ta "sandklar" iine kapatlm, maara duvarlarnn yanna toplan m veya oyuklara aslp etraflarna uzun kemikler dizilmi kafataslan, jeolojik olgular ve aylarn davran zellikleriyle a k l a n a b i l i r d i .
1.

Kemik y n l a r n n

belli bir niyetle o l u t u r u l d u u dincesine yneltilen bu eletiri, ilk maara ka zlarnn ok kusurlu yapldklar da hatrlanrsa, ikna edici g r n y o r . Yine de ayn t r "ygn'n birok maarada, hatta yerden y k s e k l i i 1 metreyi geen

oyuklarda b u l u n m a s artcyd. Zaten Leroi-Gourhan da "baz r n e k l e r d e insan

Les religions. de la prehistoire, s. 31 vd. 27

fJINSliL INAN1 A R VT: ni'JSUNCIILi'R T A R I M I - I

elinden k m yeniden d z e n l e m e l e r bulunabilecegi"ni kabul ediyor. Her ne olursa olsun, W i l h e l m Schmidt ve W . Koppers'm yandalar bile bu ynlarn yce varlklara verilen sungular o l d u u yorumundan vazgetiler. Jo hannes Maringer ksa sre n c e y a y m l a n a n , paleantropiyenlerde kurbanlar zeri ne incelemesinde, u sonulara vard: 1) A l t paleohtik dzeyde (Torralba, Choukou-tien, Lehringen) kurbanlar b u l g u l a n m a m r ; 2) Orta paleohtik belgeler

(Drachenloch, Petershhle v b ) eitli yorumlara aktr, ama (imsel nitelikleri (baka b i r deyile d o a s t varlklara s u n u l m u kurbanlar o l d u k l a r ) kesin deil dir; 3) Ancak "az o k kesin b i r b i i m d e " st paleohtik (Willendorf, Stellmoore, Montespan v b ) kurbanlardan sz edilebilir. ''
1

Meierdorf,

Beklenecei g i b i , aratrmac ya rtlemeyecek belgelerin y o k l u u ya da gereklii gvenilir g r n e n belgelerin anlambilimsel bulankl sorunlaryla

kar karya k a l m a k t a d r . Pa le a m ropi yenlerin "manevi etkinlii" - t p k g n m z d e k i "ilkeller" g i b i - kolay silinebilen izler b r a k y o r d u . Bir r n e k verecek olursak, Koby ve Leroi-Gourhan'm k a n t l a r m kendi vardklar sonulara kar kullanabiliriz: Jeolojik olgular ve maara aylarnn d a v r a n l a r , rimel amal

k e m i k yigmlarmm y o k l u u n u aklamaya yeter. Ritel a m a l a n t a m l a m a y a c a k kemik ynlarnn anlambilimsel bulanklna gelince, ada A r k t i k avclarda buna k o u t olgular buluyoruz. Kemik ynnn kendisi buy s el-dinsel iyeim ifade sinden baka bir ey deildir; bu davrann kendine zg a n l a m l a r n a , buna kar lk d e n t o p l u m l a r n yelerinden alman bilgilerle eriebiliyoruz. Kafataslar

nn ve u z u n kemiklerin bir Yce Varlk'a veya Yabanl Hayvanlarn Efendisi'ne ve rilen sungulan m temsil etliini, yoksa yeniden etle kaplanacaklan umuduyla m s a k l a n d k l a r n byle r e n i y o r u z . Bu son inan bile eitli yorumlara aktr: Hayvan ya Yabanl H a y v a n l a r n Efendisi, ya kemiklerde kalan "ruhu" veya avc n n ona (kemiklerin k p e k l e r tarafndan paralanmasn engellemek iin) bir "me zar" salamas sayesinde "yeniden doar." Buysel-dinsel bir niyet ierdii kabul edilebilecek bir belgenin, olas oul y o r u m l a n her zaman dikkate alnmaldr. Ama dier yandan A r k t i k avclarla pa leohtik avclar a r a s n d a k i farkllklar ne olursa olsun, hepsinin ayn ekonomiyi ve b y k olaslkla avclk uygarlklarna zg ayn dinsel ideolojiyi paylatklar da u n u t u l m a m a l d r . Sonu olarak tarihncesi belgelerin etnolojik olgularla kar latrlmasnn hakl gerekeleri vardr,
w

A.g.y., s. 31. J Maringer, "Die Opfer der pal ol ithischen Menschen," s. 27!. 28

BALANGI! A

Siezya'da tas fosilinin

bulunan erken Amignac bu bak asyla

aam

bir dnemine nerilmiti;

ait gen boz ay kesici d/ler ve

khkpek

yorumlanmas

dileri kesilmi ya da t r p l e n m i k e n , az dileri hl m k e m m e l d u r u m d a y d , W , Koppers, Sahaln Adas'ndaki Gilyaklarn ve Yeso Adas'ndaki A y n u l a r n "ay bayram " m hatrlatt: Gen ay l d r l m e d e n nce, trene katlanlar yaralama mas iin, k p e k dileri ve kesici dileri b i r t r testereyle kesilir.
20

Ayn tren s

r a s n d a o c u k l a r b a l a n m ayy oklarla delik deik ettikleri iin, oklarla ve ta larla y a r a l a n m ve sanki kan kusan aylar g s t e r e n Trois Frres m a g a r a s n d a k i baz duvar resimleri de ayn y n d e y o r u m l a n d . ' ' Ancak bu t r sahneler eitli yorumlara aktr. Arkaik b i r dinsel d n c e n i n n e m i onun sonraki d n e m l e r d e "hayatta kalma" yeteneiyle de dorulanr. r n e i n hayvann kemiklerinden yeniden doabilecei inancna ok sayda k l t r d e r a s t l a n m a k t a d r .
22

Etleri yenen hayvanlarn kemikle

rini p a r a l a m a n n y a s a k l a n m a s n n nedeni budur. Avc ve oban uygarlklara z g, ama daha k a r m a k dinlerde ve mitolojilerde de varln s r d r m bir d

n c e soz konusudur, iyi bilinen bir r n e k , a k a m boazlanp yenen, ama tanr n n ertesi g n kemiklerinden dirilttii Thor'un tekeleridir." Hezekiel'in anlatt
3

bir g r de unludur: Peygamber "kemiklerle dolu bir ova "ya g t r l r ve Tanr ' n m b u y r u u n a uyarak onlara seslenir: "Kuru kemikler, Rabb'in s z n dinle y i n . Egemen Rab bu kemiklere yle diyor: iinize ruh koyacam, canlanacaks n z . . . . Ben peygamberlik ederken b i r g r l t oldu, bir takrt d u y u l d u . Kemikler birbirleriyle b i r l e i y o r d u . Baktm, ite zerlerinde kaslar, etler o l u u y o r , stleri ni deri k a p l y o r d u " ( 3 7 : l - 8 v d ) .

5. Maara Resimleri: m g e mi Simge

mi?

En n e m l i ve ok sayda figratif

belge, b e z e n m i maaralarn kefiyle salanmtr. Paleolitik sanatn b u hazinele ri Urallar ile Atlantik a r a s n d a kalan, grece snrl b i r alana yaylmtr. Bat ve Orta Avrupa'nn b y k bir b l m n d e ve Don Nehri'ne kadar Rusya'da eya sana-

" Burada ok nemli bir rituel sz konusudur: Aynn ruhu insanlann habercisi olarak, gelecekteki avlann baarl gemesini salamas iin koruyucu tanrnn yanna gnderilir. Kr. J. Maringer, The Gods of he Prehistoric Man, s. 103 vd ve Resim 14. "" Kr. Elade, Le Chanianisme et les techniques archaques de l'extase, 2. bask, s 139 vd ve dipnotlarda belirtilen kaynaklar, zellikle de loseph Henmnger, "Neuere Forschungen zum Verbot des Knochenzerbrechens," birok yerde.
2 3

Kr. Gylfagnning, bl. 26. 29

D N S E L N A N L A R VI

DNCELER TARH 1

tnn r n e k l e r i b u l u n m u t u r . Ama maara resmi sanat spanya, Fransa ve Gney talya'yla snrldr (Urallar'da 1961'de kefedilen resimli bir maara hari). Bu r n e k l e r d e insan ilk a r p a n , "sanatsal ierikteki olaanst b i r l i k t i r : Tasvirlerin g r n r anlam M 30.000'den M 9.000'e kadar d e i m e m i gibidir ve Asturias'ta hem de Don Nehri kysnda ayndr.""
4

hem

Leroi-Gourhan'a g r e , " ayn

ideolojik sistemin, zellikle de "maaralar d i n i " olgusunu belirleyen sistemin ilikiler yoluyla yaylmas sz konusudur,"
6

Resimler girilerin o l d u k a u z a n d a yer ald iin, aratrmaclar maaralar bir t r t a p n a k kabul etme konusunda fikir birliine varmtr. Zaten bu maara larn ou y a a n a m a z d u r u m d a d r ve onlara u l a m a k iin ekilen zorluk kutsal ve esrarl niteliklerini g l e n d i r m e k t e d i r . Bu b e z e n m i d u v a r l a r n onune gelebilmek iin Niaux veya Trois Freres m a a r a s n d a o l d u u gibi, yzlerce metre t r m a n m a k gerekir. Cabrerets maaras tam bir labirenttir ve gezilmesi saatler s r m e k t e d i r . Lascaux'da, 6,30 metre derinliindeki bir kuyuya sallanan ip merdivenden inerek alt galeriye -paleolitik s a n a t n bayapt la n n d an b i r i b u r a d a d r - inilebilmektedir. Bu resim veya oyma eserlerin bir niyet tadna k u k u y o k l u r . Aratrmaclarn ou onlar yorumlamak iin etnolojik koutlarna b a v u r m u t u r . Baz karla trmalar, zellikle de paleolitik buluntuyu etnogralik bir benzenne daha da ok benzetmek amacyla "tamamlama" abalarna girildiinde, ikna edici o l a m a m t r Ama bu t r ihtiyatsz aklamalar, kullandklarn iddia ettikleri y n t e m i deil, yalnzca yazarlarn balar. Oklarla delik deik edilen aylar, aslanlar ve dier vahi hayvanlar ya da M o n tespan m a a r a s n d a bulunan ve zerlerinde yuvarlak, derin delikler alm ay ve aslanlar temsil eden k i l heykelcikler, "av b y s " n n kantlar olarak yorumlan m t r . " Varsaym akla y a k n g r n m e k t e d i r , ama b u eserlerin bazlar y a p l m

Leroi-Gourhan, Les religions de la prhistoire, s. 83. Ag.y., s. 84. Ayn yazar paleolitik sanat eserlerinin zamandizinsel ve morfolojik zelliklerim de kar m ve bunlan bee ayrmtr: Figratif ncesi dnem (MO 50 000); bunu izleyen ve ok stilize ekillerin ortaya kt ilkel donem (MO 30.000); ayrt edici zellii byk bir tek nik ustalk olan arkaik dnem (y. M 20.000-15.000); biimlerde ok ileri noktada bir gerekilie vanlan klasik dnem (Madeleine kltrnde y. MO 15.000-11 000), daha sonra klasik dnem giderek gerileyip ge dnem (y. M 10.000) iinde sner. Bgouen ve Casteret, Montespan'daki kilden ay heykelciinden hareketle, butun bir riteli yeniden oluturdular, P. Grazioshn eletins iin bkz., Palaeolithic An, s 152; kr. Peter J. Ucko ve Andr Rosenfeld, Palaeoiithic Cave An, s. 188-189. 30

BA$lj\Nl"l"TA

en eski avn yeniden gncelletirilmesi olarak da yorumlanabilir. Rieerin "ta p m a k l a r n " en dipteki b l m l e r i n d e , belki b i r av seferine kmadan nce ya da ergenlik andaki le rin "erginlenme trenleri" srasnda yapld da sylenebi l i r . ' " Trois Frres magarasmdaki bir aline, bizon maskesi t a k m ve flte benzer bir m z i k aleti alan bir dans diye aklanmtr. Yorum ikna edici g r n m e k t e dir; n k paleolitik sanatta hayvan postlar g i y m i ve o u n l u k l a dans eder du rumda, 55 kadar insan tasviri bilinmektedir. zg ritel bir tavr da sz konusudur. Trois Frres m a a r a s n n d u v a r n a o y u l m u ve 75 santimlik " U l u Byc" o y m a s n m e h u r eden Abb Breuil'dr. B r e u i l u n izimi onu, b y k b o y n u z l a r olan bir geyik kafas, b a y k u y z , kurt kulaklar ve dag keisi sakalyla gste rir. Kollarnn ucu ay peneleri gibidir ve arkasnda uzun bir at k u y r u u salla nr. Bir insan tasvirinin sz konusu o l d u u n u belli eden tek ey, bacaklar, cinsel organ ve dans d u r u u d u r . Ama ksa bir sre once ekilen fotoraflarda,
TO 2V

Ayrca burada a d a avc halklara

Breuil

tarafndan zenle betimlenen b t n bu unsurlar g r l e m e m e k t e d i r .

Oyma kefe

d i l d i i n d e n b u yana baz ayrntlar zarar g r m olabilir ( r n e i n i k i n c i boynuz), ama Abb Breuil'n tasla i y i izmedii de d n l e b i l i r . Yakn tarihli fotoraf

larda g r l e n haliyle, " U l u 1 ayc" o kadar da etkileyici deildir. Bununla bir likte bu figr, bir "Yabanl Hayvanlarn Efendisi" veya onu c a n l a n d r a n bir b y c olarak yorumlanabilir. Zaten Lourdes'da bulunan oyma bir k a y m a k t a levha da, geyik postuna b r n m , a r k a s n d a bir at k u y r u u ve banda geyik boynuz lan olan bir adam seilmektedir. Yine i y i bilinen ve ayn lde tartma y a r a t m b i r buluntu, ksa bir sre nce Lascaux'da, m a a r a n n ok zor ulalan bir ak galerisinde kefedilen nl sahnedir. Yerde yatan ve l m bir adama d o r u b o y n u z l a n n ynelten yaral b i r bizon g r l m e k t e d i r ; a d a m n , ucunda uzun bir hayvan dii bulunan kargya ben zer silah hayvann k a m n a d a y a n m t r ; a d a m n (ba bir gagayla sonlanmaktadr) y a n n d a b i r sra t n e m i bir k u vardr. Genellikle b u sahne, bir "av kaza s" tasviri olarak y o r u m l a n m t r , 1950'de Horst Kirchner, burada bir a m a n t reninin sz konusu olabilecei n e r m e s i n i g n d e m e getirmitir: Adam l degil-

Charet, Tuc d'Aubert magarasmdaki insan aya izlerini, erkek ocuklarn erginlenme treninin bir kant olarak yorumlamtr; baz aratrmaclar tarafndan kabul edilen bu varsaym Ucko ve Rosenfeld reddetmitir, Pokolihic Cave Ari, s. 177-178. Kr. Maringer, The Gods oj Prelstoric Mat, s. 145. Kr. Ucko ve Rosenfeld, Resim 89 ve s. 204. 206. 31

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARIMI - I

dir, kurban edilmi bizon karsnda kendinden gemi bir haldedir ve r u h u b r d n y a y a yolculuk etmektedir. Sibirya a m a n i z m i n i n zel m o t i f i olan srk zeri ne t n e m i k u , onun koruyucu ruhudur. Kirchner'e gore, "tren" esrime iine giren a m a n n yanna varp onlarn ltfunu, yani avn baarl gemesini istemesi iin y a p l m t r . Ayn yazar gizemli "buyruk a s a l a r n davul t o k m a k l a n olarak g r m e k t e d i r . Eer b u y o r u m kabul edilirse, paleolitik b y c l e r i n Sibirya am a n l a r n n k i n e benzeyen davullar kulland sonucuna varlabilir."" Kirchner'in aklamas ok tartlmtr ve biz kendimizi bu konuda bir yar gya varacak yeterlikte g r m y o r u z . Bununla birlikte paleolitik ada bir "amanizm'in varl kesin grnmektedir. Bir yandan gnmzde tr bile

a m a n i z m , avclarn ve o b a n l a n n dinsel ideolojisine egemendir. Dier yandan, esrime deneyimi kendi iinde, bir i l k g r n g niteliiyle, insanlk durumunu o l u t u r a n u n s u r l a r d a n d r ; insann uykuda ya da uyankken d u g r m e d i i ve

"trans" haline, yani te d n y a y a yolculuk olarak yorumlanan bir bilin kayb ii ne girmedii bir a d n l e m e z . Farkl k l t r ve din biimleriyle d n p de ien, esrime deneyiminin y o r u m u ve ona verilen d e e r d i . Paleolitik insanlarn manevi evrenine insanla hayvan arasndaki "mistik" dzeydeki ilikiler egemen

o l d u u n a gre, b i r esrime u z m a n n n ilevlerinin neler o l d u u n u tahmin etmek g deildir. "X nl" denen, yani hayvann iskeletini ve i organlarn gsteren resimler de Samanizmle i l i k i l e n d i r i l m i t r . Madeleine k l t r boyunca ( M 13.000

6.000) Fransa'da ve M 6.000-2.000 arasnda Norve'te varl d o r u l a n a n bu re simlere, Dou Sibirya'da Eskimolarda ve Amerika'da (Ocibualar, Pueblolar vb) o l d u u gibi, Hindistan, Malezya, Yeni Gine ve Kuzeybat Avustralya'da da rastla nyor.
32

Bu, avc k l t r l e r i n e zg bir sanattr, ama iindeki dinsel ideoloji a m a -

nist niteliktedir. G e r e k t e n de d o a s t g r yetenei sayesinde, "kendi iskeletini grebilen" tek kii a m a n d r .

33

Baka bir deyile, a m a n hayvann cannn kayna

na, yani k e m i k esinin iine girebilir. Bu deneyimin, dier r n e k l e r i n yan s ra, Tibet Budizminde de hl kullanlmas, b i r t r "mistik anlay" asndan te-

H. Kirchner, "Ein archologischer Beitrag zur Urgeschichte des Schamanismus," s. 24-i vct. 279 vd. Barens Denizi'ndeki Oleny Adasi'nda, y. MO 50'e iarhlendrilebilecek hr >n alannda kemik davul tokmaklan bulunduunu hatrlatalm: kr. Eliade, l.c s. 391. Ov.^'ihiK.

'" Andreas Lommel, Shanausm: The Beginugs oj Ari, s. 129 vd.

3 3

Eliade, l_c Chamcmisme, s. 65 vd. 32

BALANGITA.

mel n e m e sahip o l d u u n u n kantdr.

6. K a d n n V a r l Son buzul ama ait kadn heykelciklerinin

kefedilmesi

g n d e m e hal tartlan sorunlar getirdi. Bu heykelcikler, Fransa'nn g n e y d o u sundan Sibirya'da Bay kal Gl'ne ve Kuzey italya'dan Ren Nehri'ne kadar olduka yaygn bir alana dalmtr. Boylar 5 ila 25 santim arasnda deien heykelcik ler ta, kemik veya fildiinden y o n t u l m u t u r . Bunlara pek d o r u saylamayacak bir a d l a n d r m a y l a "Vens" d e n m i t i r ; ilerinde en m e h u r l a r Lespugue, \Villendorf (Avusturya) ve Laussel (Dordogne) " V e n s ' l e r i d i r .
14

Bununla birlikte, zel

likle kazlarn daha titiz bir b i i m d e y r t l m e s i sayesinde, Ukrayna'da Gagarino ve Mezine'de bulunan paralar daha reticidir. Konutlarn b u l u n d u u katmanlar da ele geirildikleri iin ev diniyle ilikili o l d u k l a r d n l e b i l i r . Gagarino'da, konut d u v a r l a r n n y a n n d a , mamut k e m i i n d e n y o n t u l m u alt heykelcik bulun m u t u r . Abartl oranlarda bir k a m ve yz hatlarndan yoksun b i r ba olan bu heykeller, kaba bir biimde y o n t u l m u t u r . Mezine'de bulunan paralar ok stilize dir; bazlar geometrik unsurlara i n d i r g e n m i k a d n ekilleri olarak yorumlanabi lir (bu tre Orta Avrupa'da da r a s t l a n m t r ) ; dierleri b y k olaslkla kular

temsil etmektedir. Heykelcikler farkl geometrik desenlerle, bu arada k i m i zaman svastiiid'larla s s l e n m i t i r . Hanar, heykelciklerin olas dinsel ilevini aklamak iin. Kuzey Asya'nn baz avc kabilelerinin dzuli ad verilen, insan eklinde kk tahta yontular imal ettiini hatrlatr. Dsuiilerin kadn o l d u u kabilelerde, bu "putlar" b t n kabile yelerinin atas o l d u u varsaylan efsanevi Ana Ata'y tem sil eder: Aileleri ve k o n u t l a n korurlar ve b y k avlardan d n l d n d e onlara bulgur ve y a sungulan verilir. Gerasimov'un Sibirya'daki Mal'ta'da yapt keif daha da anlamldr. D i k d r t gen planl evlerin ortadan ikiye b l n d , sa blmesi erkeklere (bu b l m e l e r d e yalnzca erkeklerin k u l l a n m n a zg nesneler bulundu) ve sol b l m e s i kadnlara ayrlm b i r "ky" sz konusuydu. Kadn heykelcikleri yalnzca sol b l m e l e r d e n kmt. Erkek b l m e l e r i n d e n kan heykeller ise, bazlar "fallus" b i i m i n d e yo r u m l a n m kular temsil e d i y o r d u . " Bu heykelciklerin dinsel ilevini saptamaya olanak yoktur. Bir anlamda kadn

Franz Hancar, "Zum Problem der Venussatuetten im eurasiatischen jungpalaolithikum," s. 90 vd, 150 vd. M. M. Gerasimov, "Paleolithischeskaja stojanka Marta," s. 40, zetleyen: Kari Jettmar, Les leiigions arctiques etfinnoises, s. 292. 33

DINs |. NANCI Ali V'K DI.UNCH li 1.-Mili l - i

kutsallm, dolaysyla tanralarn buysel-dinsel g l e n i n temsil e n i k l e n varsaylabilir. Kadnlara zg varolu biiminin o l u t u r d u u "gizem," gerek tanh-

oncesinin gerekse tarihin b i r o k dininde nemli bir rol oynamtr. Paleolitk sa natn b t n n d e , baka bir deyile maara resimleri ve k a b a r t m a l a r n d a , heykel ciklerde veya ta levhalarda erkek-kadm k u t u p l a m a s n n stlendii merkezi ile vi gn na karma onuru Leroi-Gourhan a aittir. Ayrca bu simgesel dilin

Fransz-Cantabrica b l g e s i n d e n Sibirya'ya kadar bir b t n l k iinde o l d u u n u da gstermitir. L e r o - G o u r h a n , topografik ve satiski z m l e m e l e r i kullanarak, /iglern (biimler, yzler vb) ve iaretlerin birbirlerinin yerine geebilir olduk lar sonucuna varmtr. r n e i n bizon resmi, "yaralarla" veya baka geometrik iaretlerle ayn - " d i i l " - deere sahiptir. Daha sonra eril-diil deerlerin iftler o l u t u r d u u n u ( b i z o n - d i i l - v e at - e n i - gibi) gzlemlemitir. Bu s i m g e s e l l i g n nda "gizleri zlen" maara, rgtl ve anlam yuklu bir dnya olarak g zkmektedir. Leroi-Gourhan'a gre, m a a r a n n kutsal bir yer ve ta levhalarn veya heykel ciklerin de resimli maaralarla ayn simgesel yapya sahip, "tanabilir lapnaklar" o l u t u r d u k l a r n a k u k u yoktur. Bununla birlikte yazar, yemden o l u t u r d u u n u tahmin ettii sentezin bize paleolitk d i n i n dilini r e t m e d i i n i kabul eder. Kulland y n t e m , onun baz maara resimlerinde deinilen "olaylar" kabullen mesini engellemektedir. Baka a r a t u m a c l a r tarafndan bir av kazas veya bir a man ritueli olarak yorumlanan m e h u r Laseaux "sahnesf'nde, Leroi-Gotrhan,

"simgesel olarak, zaten duvarda da kendisine k o m u l u k yapan insann veya gerge d a n n edeeri olan" ve belli bir "topografik gruba" ait bir kutan baka bir ey grmez,
10

Farkl cinsel deerlere sahip simgelerin (belki de bu karlkl tamam

laycla atfedilen dinsel n e m i ifade edecek b i i m d e ) iftler o l u t u r m a s dnda, L e r o i - G o u r h a n ' n b u t u n ilen srebildii, "temsillerin o k karmak ve zengin, o zamana kadar d n l e n d e n o k daha zengin ve k a r m a k bir sistemi kapsadgfdr.'
7

Leroi-Gourhan'm k u r a m eitli alardan eletirilmitir. zellikle de figr ve iaret "okumalanndaki" baz tutarszlklar ve maaralarda yaplan rimelleri, olu t u r d u u simgesel sistemle ilikilendirmemesi nedeniyle sulanmtr."^ Ne olursa olsun L e r o i - G o u r h a n ' n katks nemlidir: Paleolitk sanatn s l u p ve ideoloji br-

' A.g.y..s. 148.

6 !:

A.g.y., s. 151

'"' Kr. Ucku ve Rosenfckl. s. 220, 195 vd. 1 lenri Lloe de benzer eletiriler yon/ltn 34

U A s L U J i i k ].-\

ligini k a n t l a m vc "eril," "diil" iaretlerin gerisinde gizlenen dinsel deerlerin tamamlaycln onaya karmtr. ki cinsivetle ilikili, birbirinden tan ola rak ayrlm i k i yarsyla Mal'ta'daki "koy"n ayrt edici zellii de benzer b i r simgeseliktir. ki kozmolojik ve cinsel temel enin tamamlaycln ngoen

sistemler ilkel toplumlarda hl ok fazladr ve bunlar arkaik dinlerde de kar mza kar. Bu karlkl tamamlayclk ilkesine, olaslkla hem d n y a y dzenle mek hem de yaratlnn ve dzenli aralklarla yemlenmesinin gizemini akla mak iin b a v u r u l u y o r d u ,

7. Paleolitik a n A v c l a r n d a A y i n l e r , D n c e l e r ve m g e l e m Paleonto l o j i n i n ifosilblim) son keiflerinin ortak yan insanm ve k l t r n "balangcn" zaman iinde hep daha geriye tamalardr, insann bundan otuz, krk yl nce sanldndan daha eski ve psikolojik, zihinsel etkinliinin daha k a r m a k o l d u u ortaya k m a k t a d r . Ksa bir sre nce Alexander Marshak, st paleolitik ada ayn evrelerinin g z l e n m e s i n e dayanan simgesel bir zaman i.retleri sisteminin varln kantlayabildi. Yazarn "zaman-faktrl" diye niteledii, yani uzun b i r donem boyunca kesintisiz olarak biriken b iaretler baz mevsimlik veya d nemsel trenlerin g n m z d e Sibiryallarda veya Kuzey Amerika Kzlderililerin de g r l d gibi, uzun sre nceden s a p t a n d m v a r s a y m a m z a olanak tan m a k t a d r . Bu iaret "sistemi," erken Aurignac k l t r n d e n ge Madeleine k l t r ne dek, yani 25.000 yldan fazla s r m t r . Marshak'a gre, ilk uygarlklarda or taya kan yaz, aritmetik ve gerek anlamyla takvim buyuk olaslkla paleolitik ada kullanlm iaretler "sistemi'nde ikin simgeselligi kaynak a l m t . ^ Marshak'm uygarln geliimi zerine genel k u r a m h a k k n d a ne d n l r s e d n l s n , t a n m bulunmadan yaklak 15,000 yl nce ay d n g s n n zm lendii, kaydedildii ve pratik amalar iin kullanld bir olgudur. O zaman ar kaik mitolojilerde aym hatr saylr rol ve k a d n , sular, bitkiler, ylan, bereket, l m , "yeniden d o u m , " vb ok eitli gerekliklerin ay simgeselligi tarafndan tek ve ayn sistem iinde btnletirilmesi olgusu daha i y i anlalmaktadr. ''
4

'

Kr. Alexander Marshak, The Ronis o} Civilisation, s 81 vd Paleolitik halklarn bitkisel hayatn evrelerini gzlemleme ve doru olarak belirtme yetenekleri de ayn olude an lamldr; kr. Marshak, a.gy., s. 172 vd; ayn yazar, "Le bton de commandement de Montgaudier" (Charente), s. 329 vd

" Kr. Elade, Dinler Ter rhn J Cins. IV Rolm. 35

D I N S E L INANLAR V E D N C E L E R TARIKI

Nesnelerin zerine o y u l m u veya maara duvarlarna izilmi m eandi'o s ' l a n ' z m l e y e n Marshak, b u resimlerin bir sralanma g s t e r d i k l e r i ve bir niyeti ifa de ettikleri iin bir "sistem" o l u t u r d u k l a r sonucuna v a r m a k t a d r . Pech de

l'Aze'de (Dordogne) bulunan ve Acheul k l t r d n e m i n e ait (y. M 135.000), yani st paleolitik mcandros'lardan en az 100.000 yl daha eski bir k e m i i n zeri ne o y u l m u resimlerde de bu y a p n n varl d o r u l a n m t r . stelik meand-

ros'lar, belirli bir n t e l e iaret edecek b i i m d e , hayvan resimlerinin evresine ve s t n e izilmitir (Marshak'n belirttii gibi, "bir bireysel katlm d a v r a n " ) . Bunlarn a n l a m n belirlemek g t r ; ama bir noktadan itibaren (rnein Baden, Petersfeld'daki resim) meandros'hr "yuvarlak alarla" izilmitir ve yantannda

balklar vardr. Bu r n e k t e k i su simgeselligi aktr. Ama yazara gre sz konusu olan yalnzca bir su "imgesi" deildir; parmaklar ya da eitli aletlerden k a l m saysz iz, su simgeselligi ya da mitolojisinin r o l oynad "bir bireysel k a t l m davram"n gstermektedir.
41

Bu t r z m l e m e l e r paleolitik iaretlerin ve figrlerin ritel ilevini d o r u l a m a k t a d r . Bu tasvirlerin ve simgelerin belli "yklere," yani mevsimlerle, av alkanlklaryla, cinsellikle, l m l e , baz d o a s t varlklarn ve baz kiilikle rin ("kutsallk u z m a n l a r " ) gizemli gleriyle ilikili olaylara g n d e r m e yapt artk ak g r n m e k t e d i r . Paleolitik temsiller hem tasvirlerin simgesel (dolaysyla "bysel-dinsel") deerini hem de eitli "yklerle" ilikili t r e n l e r d e k i ilevini belirten bir ifre olarak grlebilir. K u k u s u z b u "yklerin" kesin ieriini asla bilemeyeceiz. Ama farkl simgelerin iine o t u r d u u "sistemler," en azndan on larn paleolitik halklarn b y s e l - d i n s e l u y g u l a m a l a r n d a ne denli n e m l i olduk larn a n l a m a m z salyor. Bu "sistemlerin" b i r o u n u n avc loplumlar tarafn dan da paylalmas b u n e m i d o r u l u y o r . Daha n c e belirttiimiz gibi ( 4), ilkel avclara zg ritel ve inanlara baka rak tarihncesi dinlerin belli y n l e r i n i "yeniden o l u t u r m a k " m m k n d r . Sz konusu olan, Leroi-Gourhan ve Laming-Emperair d n d a k i b t n a r a t r m a c l a r tarafndan u ya da bu lde baaryla kullanlan bir y n t e m olan "etnografik

S harfine benzer kvrmlar -yn.

4 1

A. Marshak, "The Meander as a System." Yazar, meandros geleneinin av buyus veya cin sel simgesellikle aklanmasnn mmkn olmad kansndadr. Ylan-Su-Yamur-Frtna kmesine Neolitik Avrasya, Avustralya, Afrika ve Kuzey-Guney Amerika'da rastlanmak tadr. 36

BASI A N G I T A

koutluklar" k u r m a k d e i l d i r .

42

T a r i h n c e s i n i n k l t r n ilkel k l t r d e n ayran

b t n farkllklar da hesaba katlarak, baz temel biimler saptanabilir; n k k sa bir sre ncesine kadar " m e s k n t o p r a k l a r n snrlarnda (Tierra del Fu-

ego'da, Afrika'daki Hotantolar ve Boimanlar'da, Kuzey Kutbu blgesinde, Avust ralya'da vb) veya b y k tropikal ormanlarda (Bambuti Pigmeleri vb) av, balk lk ve meyve toplamaya dayal b i r o k arkaik uygarlk y a y o r d u . K m u t a r m uygarlklarnn (en a z n d a n baz r n e k l e r d e ) etkilerine r a m e n , XIX. yzyl sonu na d o r u b u t o p l u m l a n n ilk y a p l a n h e n z b o z u l m a m t . st paleolitik aa benzer b i r a a m a d a " d u r m u " olan b u uygarlklar, bir anlamda "yaayan fosiller"i oluturmaktadr.
13

Kukusuz "ilkeller"in dinsel u y g u l a m a l a r m ve m i t o l o j i l e r i n i eski ta devri insanlarna uygulamak sz konusu deildir. Ama daha n c e de belirttiimiz g i b i , a m a n c l t r d e esrime paleolitik ada da d o r u l a n m gibidir. Bu bir yandan be deni terk edip, d n y a d a serbeste dolaabilen bir "ruh"a i n a n m a y , dier yandan da r u h u n bu yolculukta insanst varlklarla karlaabilecei, onlardan y a r d m ya da kendisini k u t s a m a l a r n isteyebilecei k a n s n n varln gerektirir. Ayrca amancl esrime hem "sahip olmay," yani insanlarn bedenine girebilmeyi, hem

de kendi bedenine bir l n n ya da h a y v a n n ruhunun, veya bir cin ya da tanrnn "sahip olabilme si" ni olas klar. Bir dier rnei hatrlatacak olursak, cinsiyetlerin ayrlmas (kr. 6) yalnz ca erkeklere ak ve av seferlerinden n c e gizli ayinler yapldn d n d r m e k tedir. Bu t r ayinleri yapmak yalnzca "erkek cemiyetleri "ne (Mannerbtinde) zer yetikin gruplara z g y d ; ergenlik andaki erkekler "srlar" ben

erginlenme

ayinleri araclyla r e n i y o r l a r d . Baz yazarlar Montespan m a a r a s n d a b y l e b i r erginlenmenin kantn b u l d u k l a n n sandlar, ama b u yoruma itiraz edildi. Bununla birlikte erginlenme ayinlerinin arkaikliine k u k u yoktur. Yerleim yer-

Bu yntemi kullanmamalar nedeniyle Ucko tarafndan eletirilmilerdir, a.g.y., s 140 vd. Bu yazar, etnografik karlatrmann tarihncesi toplumlann baz ynlerini aydnlatt birka rnei hatrlattktan sonra (s. I 5 l vd), paleolitik maara resminin Avustralya ve Afrika'daki olgular nda bir zmlemesini sunmaktadr (s. 191 vd). "Yaayan fosiller" kavramnn biyolojinin birok dalnda, zellikle de speleolojide Imagarabilim} baanyla kullanldn hatrlatalm. Bugn magaralan dolduran troglobionlar uzun sre nce geride braklm bir faunaya aittir. "Onlar tam anlamyla yaayan fosillerdir ve ounlukla hayat tarihinin ok eski aamalarn, nc hatta ikinci zaman temsil ederler" (Dr. Racovitza). Demek ki maaralar fosillemeyen ilkel hayvan gruplannn anlalmas asndan ok nemli, arkaik bir faunay korumaktadr. 37

DIN'-tl.ih.ANCAR V j . l J L b U N O . I l H IAH1HI - I

terinin en u n o k t a l a r n d a varl kantlanan (Avustralya, G n e y ve Kuzey Ameri ta) " ok sayda tren arasndaki benzerlikler daha paleolitik ada g e l i t i r i l m i ortak bir gelenek o l d u u n u gstermektedir. Montespan'daki "halka biiminde dans" konusunda ( m a a r a n n k i l l i tabannda gen insanlarn braktklar ayak izleri nasl y o r u m l a n r s a y o r u m l a n s n ) . Curt Sachs bu ritel ko re o gra fisinin paleolitik insanlar tarafndan i y i bilindiinden kuku duymamaktadr.
45

Halka biiminde dans ok yaygnd (butun Avrasya'da,

Dogu Avrupa'da, Melanezya'da, Kaliforniya Kzlderililerinde vb). Bu dans, her yerde ya l d r l e n hayvann r u h u n u yattrmak ya da avn oalmasn salamak iin avclar tarafndan yaplmaktadr.' " Her i k i durumda da paleolitik
1

avclarn

dinsel ideoloji siyle olan sreklilik aktr. Ayrca avc grubu ile av arasndaki "mistik d a y a n m a " yalnzca erkeklere ait belli sayda "meslek srr"mn varln

d n d r m e k t e d i r ; b u tr "srlar" ergenlik andaki erkeklere erginlenme rtelIeri araclyla a k t a r l m a k t a d r . Halka b i i m i n d e k i dans, tarihncesi ritel ve inanlarn ada arkaik kltr lerde s r d n hayranlk uyandrc bir biimde g s t e r m e k t e d i r . Baka rnek lerle de karlaacaz. imdilik Hoggar ve Tassili'deki baz maara resimlerinin. Pl' obanlarna ait bir erginlenme miti sayesinde "zlebildiini" hatrlatalm.
k

Bu mit eitimli bir M a l i l i tarafndan Afrika dilleri ve uygarlklar aratrmacs G e m a m e Dieterlen'e aktarlm, o da bunu yaymlamt, ' H . Von Sicard da, Lu
4

ve ve o n u n onomastik (adbilimselj benzerleri h a k k n d a k i bir monografide, bu Af rika tanrsnn Avrupal-Afrikal avclarn en eski dinsel inancn temsil ettii so nucuna varmtr; sveli bilgin b u i n a n c n M 8000'den daha nceki bir d n e m e ait o l d u u n u belirtmektedir. "
4

Ksacas, belli sayda m i t i n , ncelikle de kozmogoni ve kkenle

(insann,

avn, o l u m u n , vs kkeni) ilgili mitlerin paleolitik halklar tarafndan b i l i n d i i m ileri s r m e k akla yakn g r n m e k t e d i r . Bir tek rnek verecek olursak, kozmogo ni m i t i ezeli sulan ve Yaradan' gsterir; insan veya su hayvan b i i m i n d e k i Yara-

Bkz. M. lliade, h'assances mystiques, s. 69 vd.

4 5

Curt Sachs, World History of the Dance (1937), s. 124, 208. Zengin belgeler iin bkz. Evel Gasparini, 11 Matnarcato Slavo, s. 667 vd.

4 6

* Senegalden at Gol'nn dousuna kadar uzanan Sudan blgesi -y.

4

' C. Dieterlen, Kouncn; kr, Henri Lhote, "Les gravures e les peintures rupestres de Saha a.' s. 282 vd. H. Von Sicard, "Luwe und verwante mythsche Gestalten," s. 720 vd. 38

411

IULANGICTA

dan, d n y a n n yaratlmas iin gereken maddeyi karmak zere okyanusun d i b i ne dalar. Bu kozmogoni inancnn ok yaygn oluu ve arkaik yaps tarihncesnin en eski d n e m l e r i n d e n miras k a l m bir gelenee iaret eder,"*'' Ayn ekilde ge ykseli ve " b y l uu"la (kanatlar, avc k u kartal, a h i n - tyleri) ili k i l i mitlere, destanlara ve rituellere butun d n y a d a ve Avustralya ile G n e y Ame rika'dan Kuzey Kutbu'na kadar her ktada r a s t l a n m a k t a d r ,
10

Bu mitler amanizme

zg d ve esrime deneyimleriyle uyum iindedir ve arkaik o l d u k l a r n a kuku yoktur. teki d n y a y l a m k e m m e l balantlar olan gkkua ve onun y e r y z n d e k i i z d m k p r simgelen ve mitleri de ayn lde y a y g n d r . Etrafnda btn m e k n n d z e n l e n d i i " D n y a n n Merkezi" ile ilgili asli deneyimin temelleri ze rine k u r u l u bir kozmoloji "sistem"i de varsaylabilir. Daha 191-t'te W . Gaerie

kozmik dalar, d n y a n n gbek delikleri ve "dnyay" dort y n e blen paradigmatik nehirler olarak yorumlanmaya ak o k sayda tarihncesi iaret ve imgeyi derlemiti, '
5

H a y v a n l a r n k k e n y l e ilgili mitlere, avc ve av ile Yabanl Hayvanlarn Efen disi arasndaki ilikilere gelince, b y k olaslkla bunlara paleohtik insanlarn ikonografik daarcnda ifreli kodlar halinde bol b o l deinilmitir. Atein k kenyle ilgili mitlerden yoksun bir avc t o p l u m u d n m e k de, hele b u mitlerden o u n u n cinsel etkinlii on plana kard dikkate alnrsa, zordur, 5on olarak da g k y z n n , g k ve atmosfer olaylarnn kutsall konusundaki i l k deneyim leri hesaba katmak gerekir. Bu, "aknlg" ve u l u l u u kendiliinden ortaya ka ran ender deneyimlerdendir. Ayrca a m a n n esrime iinde ge ykselii, uma simgeselligi, y e r e k i m i n d e n k u r t u l u olan imgesel ykseklik deneyimi; gksel m e k n insanst varlklarn, yani tanrlarn, ruhlarn ve uygarlatrc kahra

m a n l a r n kayna ve b a r n m a yeri olarak kutsamaya katkda bulunur. Ama gece n i n ve karanln, avn l d r l m e s i n i n ve bir aile yesinin l m n n , kozmik fe laketlerin, kabile yelerinin yaad c o k u , lgnlk veya kan d k m e krizlerinin tad "vahiyler" de b u kadar n e m l i ve anlamldr.

4 g

Bunun btn biimlerinin karlatmal zmlemesi iin, bkz. Eliade. De Zabncixk a Genps-Khan, S. 81-130, Kr. Eliade, Myt'es, reves et mysteres, s. 163-164; ayn yazar, Le Oamamsme, s. 319 vd. 350 vd, 372 vd; ayn yazar, Reigions austrdlicnnes, s. 139 vd. W. Gaerte, "Kosmische Vorstellungen im Bilde prhistorischer Zeit: Erdbeig, Himmels berg, Erdnabel und Weltstrome." Gaerte'nin verdii rneklerin ounun daha yakn tanhoncesi kltrlere ait olduunu hatrlatalm. 39

5C1

51

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

D i l i n b y s e l - d i n s e l deeri de belirleyici bir rol oynar. Baz jestler de kutsal bir g c n veya evrene ilikin bir "gizern'in epifanisine* iaret edebiliyordu. B y k olaslkla, tarihncesi s a n a t n insan figrlerinin jestleri yalnzca anlam deil, ayn zamanda g y k l y d . "Jestler ve epifanileri'in dinsel a n l a m baz i l k e l top lumlar tarafndan XIX. yzyl sonuna d o r u hl b i l i n i y o r d u . ' " Daha da n e m l i s i , fonetik b u l u yetenei herhalde t k e n m e z bir bysel-dinsel g kaynan olu t u r u y o r d u : B k n l dilden' ' once de, insan sesi haber, buyruk veya istekleri ilete
1

bildii gibi, ses patlamalaryla, fonetik bulularyla b t n l k l bir imgesel dn ya yaratabiliyordu. m e k olarak, esrik yolculuklarna hazrlanan a m a n l a n n n hazrlklarnn ya da baz yoga m e d i t a s y o n l a r n d a hem soluk ritmini (prnyma)

hem de "mistik hecelerin" grselletirilmesini gerektiren mantra'larm tekrarlan m a s n n ortaya kard yar mitolojik, yar iirsel, ayn zamanda da kurgusal yaratmlar d n m e k yeterli olacaktr. \ D i l m k e m m e l l e t i k e , bysel-dinsel olanaklarn da a r t r y o r d u . Telaffuz ikonografik

edilen sz yok edilmesi i m k n s z , en a z n d a n dayanlmas zor bir kuvveti hareke te geiriyordu. Birok ilkel k l t r d e ve halk k l t r n d e benzer inanlar hl ya a m a k t a d r . En k a r m a k toplumlardaki vg, yergi, beddua ve aforoz amal bysel szlerin ritel ilevlerinde de hl bu inanlara r a s t l a n m a k t a d r . Szn b ysel-dinsel bir g olarak c o t u r u c u deneyimi, zaman zaman ritel hareketlerle elde edilen s o n u l a r n dille de salanabilecei kansna yol amtr. Bu b l m k a p a t r k e n , eitli kiilik trleri arasndaki farkll da hesaba katmak gerektiini belirtelim. K i m i avc yiitlii veya kurnazlyla, k i m i s i ise esrime iinde kendinden g e m e s i n i n y o u n l u u y l a n e k y o r d u . Bu karakter farkllklar dinsel deneyimlerin deer ykleri ve y o r u m l a r n d a da belli bir eit lilii gerektirir. S o n u olarak baz ortak temel d n c e l e r e r a m e n , paleolitik a n dinsel miras o l d u k a k a r m a k bir g r n m s u n m a k t a d r .

Epifani (epiphany): (Yun. epiphantia, "tezahr") lahi veya yce bir varln grnmesi -yn.
5 2

Baz Kuzey Avustralya kabilelerinde bir gen kzn erginlenmesindeki ilk ayin, trenle topluluun nne kan imasndan ibarettir. Yetikin olduu, baka bir deyile kadnlara zg davran zmsemeye hazr olduu gstmlr. Ama bir eyi ritel biiminde gster mek, ister bir iaret, ister bir nesne veya hayvan sz konusu olsun, kutsal bir mevcudiyeti aklamak, bir hiyerofani mucizesini cokuyla karlamaktr; kr. Eliade, Rdigiotts austraiiennes, s. 120; dier rnekler iin bkz. Nassances mystquei, s. 96 vd.

* Dilbilgisel ilevleri ve yap bakmndan kelime kklerini deitiren dil. 40

E L E T R E L KAYNAKA

1. Dnya genelindeki tarihncesi ag hakknda hzla bilgi sahibi olabilmek iin, bkz. Gr bame Clark, World Prehistory (Cambridge, 1962); Grahane Clark ve St nan Piggott, Prehis toric Societies (Londra, 1965; bu ikinci eserde zengin bir kaynaka da yer almaktadr); H_ Breuil ve R, Lander, Les totumes de la pierre ancienne: palolithique et mesolithique (yeni bask, Payot, 1959). Daha eksiksiz bir belge klliyat iin, bkz. H. Mller-Karpe, Handbuch der Vorgescliclie, 1: Altsteinzeit (Mnih, 1966) ve Karl J. Narr'n ynetiminde yaymlanan Handbueh der Urgescliclte'nn 1. cildi (Bern-Mnih, 1967). Kari Narr u eserde mkemmel bir zel ve onu ta mamlayan zengin bir kaynaka sunmutur: Abriss der Vorgesclchte (Mnih, 1957), s. 8-41. Bkz. ayn yazar, Urgeschichte der Kultur (Stuttgart, 1961); F, Bordes, Old Stone Age (New York, 1968); La Prtistoirc. Problemes et tendances (CNRS yaynlan. Pans, 1968). Dilin ve toplumun kkenleri konusundaki en son varsaymlann zmlemesi iin, Frank B. Livingstone, "Genetics, Ecology and the Origins of Incest and Exogamy," CA, 10, ubat 1969, s, 45-61 (s. 60-61, kaynaka). Dilin kkeni konusunda, u eseri de takip edi yoruz: Morris Swadesh, The Origin and Diversijication of Language (Chicago, 1971). Karl Nan incelemelerinin ounda primatlann "insanslamas" evresinde gelitirilmi varsaymlar ele ald ve paleantropiyenlerin inanlr bir resmini sunmaya alt; bkz. Narr ve dierleri, "Approaches to the Social Life of Earliest Man," Antliropos, 57, 1962. s. 604-620; "Das Individum im der Urgeschichte. Mglichkeiten seiner Erfassung," Saeculum, 23, 1972, s. 252-265. Amerika nfusuyla ilgili sorunlar hakknda, bkz. E. F. Greenman, "The Upper Paleolithic and the New World." CA. 4.1963, s. 41-91; Allan Bryan. "Early Man in America and the Late Pleistocene Chronology of Western Canada and Alaska." CA, 10, 1969, s. 339-365; Prehis toric Man m the New World, Jesse D, Jennings ve Edward Norbeck'in ynetiminde yaymlan m eser (Chicago. 1964); Gordon R, Willey, An Introduction to American Archaeology, I (New Jersey, 1966), s. 2-72 ve birok yerde. Aynca bkz. Fredenck D. McCarthy, "Recent Development and Problems in the Prehis tory of Australia," Paideuma, 14, 1968, s. 1-17; Peter Be 1 wood, "The Prehistory of Oceania," 1 CA, 16, 1975, s. 9-28, On binlerce yl boyunca Avrupa, Afrika ve Asya'daki paleoliik (paleolitik) kltrler ayn dzeydedir. Ayn dzey, zaman aral ok daha ksa olmakla birlikte. Avustralya ile Kuzey ve Gney Amerika'da da dorulanmaktadr, M 20.000-10.000 dne mi iin zel bir blgenin dierlerine gre belirleyici bir teknolojik stnlk saladn ileri srmeye olanak yoktur. Aletlerin yapsnda kukusuz belli eitlenmeler sz konusudur, ama bu eitlenmelerin teknolojik bir ileriligi deil, yerel uyarlamalan yanstt anlalmakta dr; kr. Marvin Hams, Culture, Man and Nature (New York, 1971), s, 169, Paleoliik a insanlannm bu kltrel birlii daha sonraki kltrlere miras kalan geleneklerin ortak kayna n oluturmakta, aynca bugnk avc toplumlarla karlatrmalar yaplabilmesini de mm kn klmaktadr. Baz Yunan mit ve ritellerindeki paleolitik ag "uzantlarnn hayranlk 41

-j p ?i?ooJo.iiiuY.P W.ws o\ ?p wi^n0 .ssnbiioisupjd ssnbod xne smeuinq saagm sap

31II13

ai,, 'uaqoy y 3A .IO9 y '.(i-,^

'S'ISI

'vi\.\vj , ozmn)

^saeuaenb sauueiuriq

S3| zsqa rasnaSpj sanbiiejj,, 'rjnaiq ]. zi|q ' m i ; lapuisRunzqa sniujrunigS u3[i qerj b9~L 'uiDi auiapsur Jiq |MiS[g p,\
s s

'aifijs/a/j u ap sno;2ipy 5,17 'UBipnofi-ioja-i

s '(961 "E-ipuo"]) s;3iniifi sSy .ojj ?u_ 'i\iv]Z> auicqcj^

"Tijq rouXy H"-1 ' ' t l 'cipuo~i) XSopptpiy Jnojsiip.y t pnis V "0'S'pl juonnp.d "S3uie[ Q 3 .J3S9 j i q ipmcX |eq ueputsSc p S p q uo|iqcSe]i 3puisi.io ot61 '68~W. ' ~H
,

'(0961 1- A
1> I0

M S

M ) uui-v Jiiojsnpjj/o sptir) 31(2 i]Suu|uerue spiupiq Jiq ^Dc ucpuijcj

- o laSuucM I" luurqq ijnXiiq uLuuu|uucnXn uisjoi azeuaa muut'iuesu e3 ^toacj *

"(Sit-C* "s '8961 ' u s p p 'ifSnou.ipDK) 'y

S I

/o iiim.t^v i " sXbssg jiiit-iHV

sucjSpif) -iiy ^ 1 ' jo msi|oquX ap uo

M>

'N,.

:jp3[unzoS mL|>pp >(ifo]otu izeq 3A '88 E"61

LLUI|]3S3BIUIS

m\o cpizcX s zg jsuau

-LI3[33in

ZllllSl] J3|lfo|01iai JpDariqEjO SllUlUllSlpS ^|13>]3JCq USpUllUIWIl ]3|V

s

'961 ' 'siwi"> 'uauuojsuoiSipy jsipsuoisiqcy

u

supu]si3,\ unu SBAV,, uppcjc/ ."sp isap>cu] n i uuczuX luXe uT ajapass izeq smmD IU^A. 0E"86J
s

CJ>|EU.B[

pinsap un\$}\\

'(9961) 1 'apup .jppsaij) jap ipncjjjuiqj /nszuiai

IUXE

-sjy uaaSurf jap 111 aiSu^ pun uoSpy, 'xze.

-[P7 I

'.67.-1

't-96I 'b 'SH ' W 3!ipi[oa[cj

UC

Apcg |0 uoSpy aip 01 ssiptojddy,, 'lezeA lu.e "(9^1 'ucSuru) icnpstiiujHZKj p pfiprj \?mu[\ 'jnipx \ueM "pe>i : ( t 9 6 I '^'-^d) >nbn^\\od\v
: SUE

:Z.I\OIS\U2A

D\

,ip uorSrpy sr
I

'ueqjnoQ-iojs-i j p u v (096I ' <1) uoiSipj t> ],i ssnbuojsjsjJ S.TJ 'srK auusg :(jnsuuc]
-UILCA

ap suiA^a

CDZISUBJJ

3pgl '0961 'V.K

N )

u p

W ''-'Os.njay /o spo^

'jaSupe)^

saimcijof :J!pci>jcui|e JS lapuapau usS uqep BpiuiiuXeX izeq sm^i cpuiuiEZ u^^ (S6T 'fJOA MaN-i - P "l") iw'^i^a JfJOStijJJd 'saiue[ o "3 -(-c6I 'uuoq) ' i | p j 'iwiSfpf
! 1 u

pipj)pEi|JSPSJ/^ 'U3iu3|3) 3 ^(9E61 '

s u c

d)

"BSI/SIUUIOI/

s?p uoSipj o ja

JJD.T

'isnbrq .j 9

I.R61 '

s u c

d ) ajiojsip.il t)[ ap siioiS/pj s.rj 'aSuue^ ^ Mi[iqBirutiAcq sjapass n ucpmsi^e J C | U3|^npjiis U3|i e.lA .upSpq u3|>jipi3S Miiiuijtq jisg iiq ucpmsOE tijciie}|

-IUIXBSJA

-ziu|E,t unmoS uuqunq unjo zisi|3iaS ]eiu,fcs uapssa umriq ui>|S\|i sjajuip issDuoqucx npiOi|ii!|iic numnq di'X >|ifo|oap q }pa3|iq:|uns'q5jrj;| B|Xui3U03iuud unu^nopuij -C\ CA3,\ timnpmpi 'I|1|UP,IISUIH 'n^L\3sriM aauuap uip n^un^ 'npoKucpns 3i(3tu -pDnX uuadouiajcj iiqepucX ijii|3siiiO Jiluuciucuninq Xas Jtq>i[ i]333|iqa|n3zimq 3_J3|iU31S!S IS1U3J,. av aisuiip [ic] 3(0i u3iH|iq 11 3pi3p|iqc!| izeq riquni inSlLU|lp3 zps UCp^EIurSUI ZLSUia., J|>|3J3S ?|UlUV!lUinUll Hll3ipiLE|lSaO| 3|13p|tlD70S p?X3[njOl qA '>|I[LSl|CA
,;DUCIU

incq,, ,;nXnq uniun]oq

UCE>|

ua$ 'nunri|i[o iuec Euic[n3n nq ipiuis >[Ci5 eqcp

W J

U1URUU3! _uip cpuisueX 3ui>|i uL[L<za XIX ' ' \

>icuie|uc iXeuics^pjnp pcScX uui3uiS|iq

-

cpunsnuoii ^aua inqcsj luSpscp ^jpsup n q >Seujc>| M \\em apaajuaA'doJiucaud j

(8961 ' o ^ T O ) ii]5iuim;|u.iiXcA spuuuiisuoA U3,\j| 3A pjcpy

'IUIAUX

nuin>[0|io>|

./JIIIHH
W

,ii[j iiDp; zqq cpunsnuo) japni M is3ais\mnzp^ nq uciipucn

-[n>j UAV "(Zz6l 'uip^l) iut'Mfj otuoj.j 'H3>pnfi i3lju,\\ i - iiv..a.Ti-;iNnin w >\v

I N V N I 'I-ISNIU

H,\!.\N<,K"T\. r/s, 1948, s. 114-133), H. 1. Moviu>, ]r,, The Mouscran Ca ve of Teshik-I'.sh, Southea>tem Usbekistan, Central A^a" {Amekan Schocl oj 1'nhsto'ic Rcscach, Blten no. 3 7, 1953, s. 11-71): P. Wernert, "Calles des crncs: lepresentaton des esprils des def um s et des an cetres" (M. Gorce ve R. Monier, L'tlstorc gCneiale des Rchgons iinde, I , Paris, 1948, s. 51 102). Circeo'da topraktan kardan kafatasnn anlam konusunda, bkz. A. C. Blanc, " I Paleantropi di Saccopaslore e del Greeo" (Quartr, 1942, s. 1-37). Raymond A. Dan Gney Afrika ve baka yerlerdeki toprak boya madenlerinin isletilme sinin eski alara ait olduunu gsterdi; bkz. "The Muinin il lenial Prefstory of Ochre Mi ning" (f'ADA, 1967 s. 7-13); "The fiirth of Symbology"' (African Studes, 27, 1968, s. 15-27). Bu k makalede >,ok bol kaynaka referans bulunmaktadr. "Cenin biiminde" gmlme konusunda bkz G . van der l.eeuw, "Das Sogenannte Hoc kerbegrbnis und der gyptische 7"|)mvv" (SMSR, 14, 1938, s. 150-167). 4, Emil Bachler kazlarn sonularn Das alpine Palolithihum der Schweiz adl eserde sundu (Basel, 1940). Dier keifler iin. bkz. K. Hoerann, Die Petcnhohle bei Vehlen in Minelfranken: Hine altpalaoithsche Station (Nuemberg, 1933), K. Ehrenberg, "Dreissig Jahre palaobiologischer Forschung in sierreichischen Hohlen" (Quaitr, 1951, s. 93-108); ayn yazar, "Die palon tologische, prhistorische und palaoeihnologische Bedeutung der Salzofenhohle im Lichte der letzten Forschungen" (Quartr, 1954, s. 19-58) Ayrca bkz. Lothar Zotz, "Die altstein zeitliche Besiedlung der Alpen u. deren geistigen u. wirtschaftliche Hintergrnde," Sitzungsberichie der Physikahschmcdizinische Soziett ;ti Erlangen, c. 78, 1955-57, s. 76-101 ve zel likle Muler-Karpe, Altsteinzeit, 205, 224-226. Baz arktik halklara ozg kurbanlarla karlatrma iin, bkz. A. Gals. "Kopf-, Schdel-, und I.angknochenopfei" bei Rentiervolkern" (Festseil rift jr P. W. Schmidt, Viyana, 1928, s 231-268) Wilhelm Schmidt de bu sorunu birok kez ele almtr; kr. Schmidt ve dierlen, "Die alteste Opferstelle des altpalaol ithischen Menschen in den Schweizer Alpen" (Acta Ponlificac Acatlemiac Sacnlianini, Vatikan, 6, 1942, s. 269-272); "Das Primitialopfer in der Ur kultur" (Coipiiu Amicorum, Festgabe /ur nii Bcchler, St Gallen, 1948, s. 81-92). Karl Meuli, kemik ygnlanyla ilgili yorumunu "Griechische Op(erbruche"de (Phyllobola fr Paer von der Muhil, Basel, 1945,5. 185-288), zellikle s. 283-287. Paleolitk adaki "kurbanlar" sorunu hakknda, bkz. Oswald Menghin, "Der Nachweis des Opfers im Altpalaolithikum" (Wiener Prllistorische Zeitschrift, XIII, 1926, s. 14-19); H. C. Bandi, "Zur Frage eines Baren- oder Opierkultes im ausgehenden Altpalaolithikum der Alpinen Zone" (Hcivctia Antiqua, Festschrift iin\il Vogt, Zurih, 1966, s, 1-8); S. Brodar, "Zur Frage der Hohlenbarenjagd und des Hohlen brenkttlt in den palohthischen Fundstellen Jugoslawien" (Quartr, 9, 1957, s. 147-159); W Wust, "Die palolithisch-ethnographischen Barenriten u. das Altindogermanische" (Quartr, 7-8, 1956, s. 154-165); Mirko Malez, "Das I'alolithikum der Veternica hohle und der Barenkult" (Quartr, 10/11, 1958/59, s. 7 1 sundu

43

ue\ pe^ uE|mso^ enunsejize!] ipa5a i^Epuise^e ue|uiueieA sajua:>?i saauuofj,, 'aioqx uu3>j '{pA
-CUIUJ3

(ESIUES U U E [ ^ [ B I I

pppAaznp

>|i(o|0ui3 SA uiuisaauguuex (pA z s) ^ejeqes np saiissdru samiuiad sa[ ia sainAEjS sai jns s) ^sanSnuod-coiEieS ansadni aue [3 'ueuy p n u
3 i o n 3nrj

"(P VfZ
A

) u'uauo-sq^oJd P ' P H P
n

PJV,P siuaumaop xnesAnou sas ia au

UB,-] ' I S O I Z B J Q J

-uaauejjai;para aauiAOjj t\ ap anbiqniosiedids-oajcd -uejiuiXeA" cp.BuopMGg) 9 9 5 ] 'BuopaiBa 'sjissdiu A\afj) uv

a]ppzg '(896T ''P

i0

sp oisodtuij z^q eauAy '(1961 ' H A

a A

'ppjuasgy aaapuy SA Opri fjaiaj '(961 'sapSuy so-n-Aapipag) razian J ~H tjipei

UOIJ XIIMST/T 'SUIUIE-J
s u e

vauofynr) luajspg pur> upDA3\ o jjy poy Juoisrip.j 'jjoquinEg y H ->(Biuuri|nq Ep e5>teuA'E>| Jiq uiSuaz apiasa nq '(1961 '

d ) nba{i]\o\o ajjsadiu uo,}

:

-roi/iuSw rrj 'jBzeX luXe :(f3t;6i 'quoMspuouuBi-]) SSUJAIUSUJ pun sSuijuny Jiipi/oamiy -nq
'ISCMZBI^ O]OB

' ( 9 6 1 'suEd) |Piiwpp ?JD, ap 3JFOISIM?J(J 'UEqjnofj-ioia-i y (096T 'Eipucq '-AaS Suj) j_iy 'eipuo-]) Sy n
UBUBS IJI

ti; uv ' ! P 9
ue

3 A

JaSupe^ ('.(z >6\

c

'aBuiiuojAi) pjjaun iJO,p sapais sim a.iinng '|maig pj :uiqauiiaq uapasa n iipEijEiuuni
EJEUA'E^

i i q i\]ies uneq auuazn

ua[iutsaj B.ieEiu aAJE[EiEeiu isaauoqueL *

Z6Z-0LZ ' '6561 't>8 ' 3 & | o u m J i p z ./la^gA. saqasiiBis

3

-Bjnapiou iap [EmupSef un uaqaoubpsix aiQ :JoXipa >IFU iXsuj|ip3 zgs ezuAv ap isauaapsui un,uoS]nEd \ (Z0~L9
s

'I6T 'uaaaaqaQ 'ppunfj opg lusjouoif ui DDfsuompj

J E J E I I U I I E I B UOS

id v?n\dvj$ou uiuuaj>jiiua>(

-i(J3 o?pnJS) _suaqjajqj3zuaqDoif sap joqja^ uinz uaSunqDSioj aiana^j,, 'ipua|uinzg5 UEp -uijEJEi jaSuiuuai-i qdasof BpuiSii uuB[UEAj(Eq pAa
EXBA

'isEiuLiEpjEseX

UIUISEIU|UI>I

uiuue[UEi\jBH Ay pA g f f 's '(8961 'iiseq j ) auismmump T[ '3pei)g

zirq 'Epunsnuo>| uEpueui ia33|iqeop uapiuaX uapiiua[H]uia;i uiueAXeq 'nSzg eiE|DAy ZLl-ZZ -uijcjei
UEM

" '6S6I '01 'itmpro

s

- D J ^'SBdojng i p z u p i s uajai|B iap ui snmsiuEmeqa; pun [[aiuouiajazuaiBg 'ipuapam uep iiBjj iar|5i! i^epuiSEiE
U I Z I U E U I B J a|i
n

iu3Jpi

IAE

EpuijEi >{Ui[oa]Ed Bdnwy

"0Z-68I 'S '(ZS6I 'UEAIA) aujuidj pun anjn>f ..'uaiieiio n nuiy iap saisajuaicg sap aiaiqojj uinz~ 'JiiSiuisiuiDsoS ua||anu ^ I M E | 5 aapuexa|y '(0T"6 s '86 *J!>WDH5) uijeipcs j n e nuiy uap p q pun uinijii|]i|oe[Bdi]y IUI uajeg I U E inqJsuqB^ iaqaipsunx,, -(fr9'ts

'61 i'JiS'i'|o03iij) Suniqana{ag jaqasuoisiqEjd pun iaipsiSoiou

i

-qia ui ijnijuajcg jaQ ziq Ijniune efxuo ^npnso^ ^ifojoma 5uiS[i iE^uq siaddo^ - ^ (IIZ-6K
s

'8961 'uuog iaq unsnSny is 'votdo.njtuy) ^uaqssuaH

LUSQ

u3q3s!qH|gv'ied iap lajdo aiQ ' I S S U U B ^ sauueqof zi]q uPi mnuns p i t s p aiq ap ' p a ^ n iJipei^euiGiXed uajruoS IUXB Ep ucqjnoQ-iwaT (5-8 's 'l6T "8t

pA 1C S '3JJ01SJl(3J(J I|
S) 'SEW^UWJ
5

^Tiliuoisiiiajjf 3px>s / 3p Jiiapia) suno_| ap snna aaAE sauuaiqDpine sanojfj,, ^(-Ol'ST

_

'6T '5 *ot)B|tu?,p suuaissojn/'3)?TO$ u sp s?5y) _sauaaAK) sap sinoj ?Eqo sji-iuo sanb -iqnjoaiEci sai,, '(80 KI " 'l6T '5 'aiSiijodojijjuyx) ^sanbiqii|oa|E,j sa| ia ssuiaAEa S3p S sJno,i sui| !ipEisJe>[ E|Xn]STii luiuiidE]
LE 3A

iuiipi3A uiuuapuinn
s

ISBIEJEIJ

Xqo^ g uaqaspuJBq

CiI-051

'5961 T 'soiawai

-ns n uaqasuiie laq sppEqasuaiEq sap Sunqsqjg 3pniu 3IQ 'uos|nE(j ] z^q EauXy (88 1- miavi i;najNnna nAivn^NVNrffiNiQ

BALANGITA

tarafndan incelendi: "Interpretation altsteinzeitlicher Kunstwerke durch vlkerkundliche Parallelen," Anthmpos, 50, 1955, s. 513-545. G. Charriere konunun marksist bir yorumunu sundu: Les s/gw/iciirions des reprsentations erotiques dans les arts sauvages et prhistoriques (Paris, 1970). Leroi-Gourhan, slup ve zamandizin asndan, paleolik a sanatn bes. evreye aynr: 1) Gelikin Mouster kltr (y. MO 50.000): Burada, "zerlerine dzenli aralklarla entik ler alm ta levhalar" ve kemikler bulunur, ama henz figratif eserler yoktur; 2) lkel d nem (Aurignac a, y. M 30,000): Kire tandan levhalar zerine oyulmu ya da boyan m figrler, "genellikle ne olduklan anlalamayan hayvan ba ve on ayak tasvirleriyle reme organ tasvirlerinin birbirine kantg ok soyut ve ok acemice resimler" bulunur ve daha ge bir tarihte (y, MO 25.000-20,000) buna ok yakn bir sluplatrma iinde insan figr leri grlr: "Bedenin merkezi bolm basa ve ellerle ayaklara gre orantsz bir biimde b yktr, bu da paleoltik ag kadniannn kalalarnn ok byk olduu dncesine yol amtr;" 3) Arkaik dnem (Ge Solut r kltr, y. MO 30.000-25.000): Birok binnci s nf sit alann iermektedir (Lascaux; La Pasiega). "Bu donemde teknik ustalk tamamlanm tr ve resimlerin, yontulann veya oymalarn gerekletirilme kalitesi olaanstdr;" 4) Kla sik dnem (Madeleine kltr, y. MO 15.000-11.000): Bu dnemde bezenmi maaralar azami corafi yaylma ular; biimlerdeki gerekilik ok ilen bir noktaya varmtr; 5) Ge dnem (ge Madeleine kltr, y, M 10,000): Artk maaralar bezenme me kte dir, sanat esas olarak eyalarn zerine tanmtr. "Figurier eski sluplarn son izlerini de yitirmi, hay vanlar biim ve hareketlerde ki doruluun arpc boyutlara ulat bir gerekiliin paras olmulardr. Eya sanat ngiltere, Belika ve isvire'ye kadar kar. M 9 000'e doru gr len ani bir gerileme Yukan paleolitik an sonuna iaret eder, son Madeleine dneminin az saydaki tan beceriksizlik ve ematizm iinde zlp kaybolur" {Les religions de la pthistore, s. 87-88). Simposio de arte rupestre iinde Henn Lhote'un, Leroi-Gourhan ve Laming'in yntemle rini eletirdii iki makalesi yer almaktadr: "La plaquette dite de 'La Femme au Renne,' de Laugene-Basse et son interprtation zoologique" (s, 79-97); "Le bison grav de Sgris, Moustiers-Ste-Marie" (s. 99-108). Leroi-Gourhan'n yorumunun eletirel bir tartmas iin bkz. Ucko ve Rosenfeld, PalaeoUthk Cave Art, s. 195-221. Tarihncesi sanatn smgeselligi ve uslupu ifadeleri konusunda fikir verici gzlemler iin u incelemelere bakmakta yarar var: Herbert Kuhn, "Das Symbol in der Vorzeit Europas," Symbolen, 2, 1961, s. 160-184 ve Walther Matthes, "Die Darstellung von Tier u. Mensch in der Plastik des alteren Palaolith i kum," Symbolou, 4, 1964, s. 244-276. H. Bgouen, N . Gaste rei ve J. Charet'nin Montespan ve Tue d'Aubert magaralan hakkndaki yaynlan Ucko ve Rosenfeld tarafndan tartlmtr, a.g.y., s. 188-198,177-178. Lourdes'daki oyma kaymakta levhann roprodksiyonu iin: Maringer, The Gods oj the Prehistorie Man, ekil 27. La Vache maarasnda (Arege) topraktan karlan bir kemik zeri ne oyulmu sahnenin bir erginlenme treninin tasviri olarak yorumlanmas nerilmitir: bkz. Louis-Ren Nougier ve Romain Robert, "Scne d'initiation de la grotte de la Vache a Allit (Ariege)," Bull, de la Soc. de l'Arigc, c. XX111, 1968, s. 13-98. Resmin ak bir rproduksiyonu 45

|i|NS!-|. NANCI Ali Vh H U U N U : ! . L R A l I l i l - I

tn bkz. Alexander Marshak, The Roots of Civilization (New York, 1972), s. 275, sekil 154. Horst Kirchner, Lascaux'daki mehur maara resminin "samanc!" bir yorumunu nerdi "Ein archologischer Beitrag zur Urgeschichte des Schamanis m us." Ailtropos. 47, 1952, s. 244-286. Bu yorum Karl Narr tarafndan da kabul edildi: "Barenzeremonell und Schama nismus in der alteren Steinzeit Europas" (Soeculiim, 10, 1959, s 233-272), zellikle s. 271. Aynca bkz. Fliade, Le Clin m ansn e (2. bask, 1968), s. 390 vd; A. Marshak, The Roots of Civili zation, s. 277 vd J. Makkay da U Karde magarasdaki "Byk Bycu"yu ayn ynde yorumlad; kr. "Ar Import an Proof to the Prehistory of Shamanism," Alba Regia, 2/3 1963). s, 5-10. Aynca bkz. C. Burgstaller, "Seh aman ist ische Motive unter den Felsbldern in den sterre ichischen Al pen la nde m," Forschungen u. Fortschritte, 41, 1967, s. 105-110, 144-158; H. Myakawa ve A Kollantz, "Zur Ur- und Vorgeschichte des Schamanismus," Zeitschrift fur Ethnulogie, 91, 1960, s. 161-193 (Japon belgeleri iin yararl bir eser) 6. Kadn heykelcikleri hakknda, bkz. E. Saccasyn-Della Santa'nn derledii belgeler: Les fi gures humaines du palolithique suprieur eurasiatique (Anvers, 1947); bunlarn Karl J. Narr'm kaynakasnda kaydedilmi son huluslarla tamamlanmas gerekmektedir: Antatos. c. II, no. 2 [1960], s. 155, dipnot 2 Yorum iin, kr. F. Hanar, "Zum Problem der Venusstauetten m eurasichen Junfpalaoithikum" (P-flliisiorijthf Zeitschrift, e. 30/31. 1939/40, s. 85-156); Karl J. Narr, "Weibliche Symbol-Plastik der alteren Steinzeit" (Auioios, II, 1960, s. 131-1^7), Karl Jettmar - 1 . Paulson, A. Hultkrantz, K. Jettmar, Les Religions arctiques et finnoises iinde (Fr. ev. 1965)- s. 292 (Gerasmov'un Mal'ta'dak -Sibirya- kazlarn zetliyor). Aynca bkz. |. Marger, Vie Gods of Prehistoric Man, s. 153 vd; A [.ero-Gourhan, Les clgons Je Ja prhistoire, s. 87 vd. 13u kik heykeller sanalnn (Narr'm ifadesiyle "Klenplastik") Dou Akdeniz'den gelen etkilerin sonucu olduu talimin edilmektedir; Frasz-Catabrta blge sinde daha ok doac bir slup hkimdir, Dogu ve Kuzeydogu'da ise geometrik emazm kendim kabul ettirmitir. Ama imdilerde Sibirya'nn ge paleoltk ann Moolistan ve Gneydou Asya kltrleri tarafndan etkilendii kabul edilmektedir; kr Jettmar, Les reli gions indiques et finnoises, s. 292. Leroi-Gourhan'n yorumu Ucko ve Rosenleld, Palaeolithic Cave Art. s. 195 vd ve Henn Lhote, " l u plaquette dite de 'La Femme au Renne'." ,Smtj>osio de une rpesfrc iinde, s. 8097'de eletnldi (kr. ayn eser. s. 98-108. Mamg'm bir eletirisi). "X nl" ad verilen slup ve bunun amanzmle liklen hakknda, bkz. Andreas Lommel, 5h uni tn s m." 7'he Beginnings of Art (New York-Toronto, tarihsiz), s. 129 vd. Bu kitap. G leni Andropology, I I , i 970. s. 39-48'de birok yazar taralndan tartld. 7. Alexander Marshak kefini ilk kez "Lunar Notation on Upper Paleolithic Rem.ur.s"de (Scientia. 1964, 146, s 743-745) sundu. Bu ksa makaleyi bir dizi d.la gelikin katk izledi "New Techniques in the Analysis and Interpretation of Mesolihc Notations jr..; >",!,bok 46 (Szkesfehrvar

iWSlANt.ICTA

Art" {Actes du symposium international, cd Emmanuel Atm, Valcanonca, 1970, i . 479-4941; Notations dans les gravures du palolithique suprieur- Nouvelles meiluides d'analvse [Bordeaux, Institut de prhistoire de l'Universit de Bordeaux, Memoire no. 8, 1970): "Le bton de commandement de Moutgandier (Charente). Rexamen au microscope et interprtt ion nouvelle" (l'Anthropologie, 74, 1970, s. 321 -352); "Cogiuuve aspects of Upper Paleolithic Engravmg" (CA, 13, 1972, s. 445-477); "Upper Paleoltihic Notation and Symbol" (ScitritM, 1972, 178, s. 817-828). Bu aratrmalarn sonularm su kitapla zmledi: The Roots ol Gvhzaton: The Cognitive Beginnmgs of Mans lirst Art, Symbol and Noialion (New York. 1972); kr. bizim deerlendirme yazmz, "On Prchstonc Religions," HR, 14. 1974, s. 140-147, zellikle 140-143. "The Meander as a System: The Analysis and Rcognition of Iconographie Units in Up per Paleolithic Compositions" balkl niceleme, Ausirahan Institute of Abronginal Studcs'in Mays 1974'e Canberra'ila yaplan kollokyumuna sunuldu. Yazar bu nemli katknn el ya zs metnini bize sunmak inceliini gsterdi. Halka biimindeki danslara ilikin karlatrmal hr inceleme , bkz. Evci Gasparini. "La danza cireolare degl Slavi" {Rcerche Slavstichc, I , 1952. s. 67-92); ayn yazar, il Matiarcao Slavo. Antroptgia Culturale dc l'rotoslav (Floransa, 1973), s. 665 vd. Kr bizini deer lendirme yazmz. HR, 14, 1974. s 74-78 Amadu Hampate B'nn (kendisi de egmleneillerdendi) Pol obanlarnn aktard gizli miti Germaine Dielerlen tarafndan yaymland: Koumen (Cahiers de l'llomme, Paris, 1961); Henri Lhote hu mit sayesinde 1 loggar ve Tassli'deki baz maara resimlerini yorumlayabldi; kr. "Donnes rcentes sur les gravures et les peintures rupestres du Sahara" (Simposio de Ane Rupestre, s. 27.3-290), s 282 vd. H. von Sicard Afrika tanrs Luwe'mn, MO 8.000'den once Avrupa-Afnkal avclann bir Yuce Tanr'ya olan inancn hl yanstt kansndadr; kr. "Lliwe und verwandte mystische Gestalten." Amhropos, 63/64, 1968/69, s. 665-737, zellikle s. 720 vd. "Kozmogoni dal" mitleri Dou Avrupa'da, Orta ve Kuzey Asya'da, yevl (nler ncesi) Hindistan'da, Endonezya'da ve Kuzey Amerika'da bulgu lanmtr; kr. Eliade. De Zalncm a Gcngis-Kkan (Paris. 1970), bol. III: "Le Diable et le bon Dieu" (s. 81-130). W. Gaerie'nin. "Kosmische Vorstellungen im Bilde prahistonscher Zeit: Erdberg, Him melsberg, Lrdnabel und Wcltstrine" (Anthiopos, 9, 1914, s. 956-979) ince lemes artk eski mitir, ama tkonografk belgelen asndan hl yararldr. Benjamin Ray. Dinka'krda vc Dogon'larda sozur. huyusel-dinscl getnu parlak bir bi imde zmlermstii' "Peri onu at iv t Utterances n Ainean Rituals," HR, 13, 1973, s. 16-35. ("Perlormave Uterances" deyimi ngiliz filozof 1. L. Austin'e aittir).

I I . BLM

E N UZUN DEVRM: TARIMIN KEF -MEZOLTIK V E NEOLTK ALAR-

8. Kayp C e n n e t M 8000'e d o r u buzul ann sona ermesi Avrupa'nn A l p ler'in kuzeyinde kalan kesiminin i k l i m i n i , manzarasn, dolaysyla flora ve fa unasn k k t e n deitirdi. Buzullarn geri ekilmesi, faunann kuzeye d o r u g etmesine yol at. Kuzey kutbuna yakn blgelerdeki b o z k r l a r n yerini yava ya va ormanlar ald. Avclar av, zellikle de rengeyii srlerini izlediler, ama fa u n a n n azalmas onlar gl kylarna ve sahillere yerlemeye ve balklkla ge i n m e y e zorlad. Sonraki binyllar boyunca gelien yeni k l t r l e r mezolitik teri miyle ifade edildi. Bu k l t r l e r i n , Bat Avrupa'da st paleolitik an g r k e m l i yaratmlarna gre daha yoksul o l d u u akt. Buna karlk G n e y b a t Asya'da, zellikle de Filistin'de mezolitik ag bir eksen o l u t u r d u : lk hayvanlar bu d nemde evcil leti r i i d i ve t a r m balad. A v r u p a ' n n kuzeyinde rengeyii s r l e r i n i izleyen avclarn dinsel uygulama lar i y i bilinmiyor. A. Rust, Hamburg y a k n n d a k i Stellmoor g l c n n balk lar i i n d e o n i k i rengeyiginin kalntlarn b t n halinde b u l d u ; hayvanlar g s kafeslerinde veya k a r n l a r n d a talarla suya batrlmt. Rust ve dier yazarlar b u olguyu bir tanrya, b y k olaslkla Yabanl Hayvanlarn Efendisi'ne sunulan i l k av kurbanlan olarak y o r u m l a d l a r . Ama H . Pohlhausen, Eskimolann et stoklarn gl ve nehirlerin buzlu sularnda sakladklarn hatrlatt.' Bununla birlikte, Pohlhausen'in de kabul ettii gibi, b u ampirik aklama baz stoklarn gerisindeki d i n sel niyet olasln da d l a m y o r d u . Gerekten suya b a t r a r a k kurban etmenin varl Kuzey Avrupa'dan Hindistan'a kadar ok geni bir lekte ve farkl d nemlerde k a n t l a n m t r .
:

Mezolitik avclar Stellmoor g l c n b y k olaslkla "kutsal m e k n " olarak g r y o r l a r d . Rust, balklarn iinde eitli nesneler buldu; Tahta oklar, kemik

A. Rust, Die a l l - und mittelsteinzeitlichen Funde von Stellmoor; H. Mller-Karpe. Htindifurfi der Vorgeschichte, c. 1, s. 224 vd; H. Pohlhausen, "Zum Motiv der Rentierversenkung," s 988-989; J. Maringer, "Die Opfer der palaol i tischen Menschen," s. 266 vd. Krs. A. Closs, "Das Versenkungsopfer," birok yerde. 48

EN U7.UN DEVRM. TAKIMIN KI'SPI

aletler, rengeyii boynuzundan yaplm baltalar. Bat A v r u p a ' n n baz gl ve gl c k l e r i n d e bulunan t u n a ve demir a nesneleri gibi, bunlar da herhalde s u n g u l a r d . K u k u s u z i k i grup nesne arasna be binyldan uzun bir sre g i r m i tir, ama b u dinsel u y g u l a m a n n srekliliinden k u k u dvyulamaz. Saint-Sauveur ad verilen su p n a r n d a ( C o m p i g n e O r m a n ) neolitik aa ait a k m a k t a l a n (bi linli olarak k r l m l a r d , b u da o n l a r n ex-voto {adak} o l d u u n u n iaretiydi), Galyallar ve Galya-Romahl ar ana ve ortaadan g n m z e dek uzanan dne me ait nesneler b u l u n d u . Bu r n e k t e , Roma m p a r a t o r l u g u ' n u n kltrel etkisine
3

ve zellikle de kilisenin srekli yinelenen yasaklamalarna r a m e n , bu uygulama nn s r d n gz n n d e tutmak gerekir. Bu r n e k bal bana ilgi ekicidir; ama bunun yan sra paradigmatik bir deeri de vardr: "Kutsal m e k n l a f ' n ve baz dinsel u y g u l a m a l a r n srekliliini m k e m m e l bir b i i m d e y a n s t m a k t a d r . Rus t, yine Stellmoor'un mezolitik k a t m a n n d a , tepesine bir rengeyii kafatas y e r l e t i r i l m i a m aacndan bir direk b u l d u . Maringer'a gore b u dinsel amal direk muhtemelen ritel yemeklerine iaret etmektedir; rengeyiklerinin etleri ye niyor ve kafalar tanrsal bir varla sunuluyordu. Rust, Ahrensburg-HOpfen

bach 'm \>a knn da, M 10.000'e tarihlendirilen bir mezolitik yerleimde, b i r gl c n dibinden 3,5 metre u z u n l u u n d a , kabaca y o n t u l m u bir st gvdesi kard: Bu yontuda bir kafa, uzun bir boyun ve kefi yapan yazara gore temsil eden uzun yarklar ayrt edilebiliyordu. kollar

Bu "put" glce d i k i l m i t i , ama Anlalan,

evresinde ne bir kemik yn ne de herhangi bir nesne bulunabildi.

yapsn belirlemenin olanakszlna k a r n , d o a s t bir varln tasviri sz ko nusuydu.

4

Rengeyii avclarna ilikin bu belgelerin yetersizliiyle

karlatrldnda,

spanyol Levant 'nn* maara resmi sanat d i n tarihisine hatr saylr bir malze me s u n m a k t a d r . st paleolitik an doac maara resimleri "spanyol Levant'nda" kat ve biimci geometrik bir sanata d n r . Sierra M o r e n a ' n n kayalk d u v a r l a r birka izgiye i n d i r g e n m i insan ve vahi hayvan suretindeki figurler

(zellikle de geyikler ve dag keileri) ve farkl iaretlerle (dalgal eritler, daire-

M. Eliade, Dinler Tarifime Giri, ev. Lale Arslan, Kabala, 2003, s. 206). A. Rust, Die j'ungpaldol/tiscfe Zeitanlangen von Ahrensburg, s. 141 vd: J. Mannger, "Die Op fer der palaolirischen Menschen," s. 267 vd; H. Muller-Karpe, Handbuch d. Vorgeschichte, c. 11, s. 496-497 (no. 347) bu nesneyi bir "put" olarak kabul etme konusunda tereddt ldr.

* spanyol Levam veya Levante: Dou spanya'da blge -yn. 49

D N S E L N A N L A R VI- D U b U N a i l . L K T A K I M I - 1

ler, noktalar, gneler) kapldr. Hugo Obermaier insan b i i m i n d e k i

5

figrlerin.

Azil k l t r n n boyal akl talarna zg resimlere yakn o l d u u n u g s t e r d i . Bu uygarlk ispanya'dan trediine gre, kayalk duvarlardaki ve akl talanrda k i insan tasvirlerinin benzer anlamlar olmalyd. Bunkvr, bir yaznn u n s u r l a r veya b y l iaretler saylan fallus simgeleri diye akland. Avustralya t/urung a l a r y l a karlatrma ise daha ikna edici g z k m e k t e d i r . Genellikle tatan yap lan ve eitli geometrik desenlerle sslenen b u rtuel nesnelerinin, atalarn m i s t i k bedenini temsil ettii bilinmektedir, Tjuntng'lar maaralarda saklanr veya baz kutsal yerlere g m l r ve gen erkeklere ancak erginlenmeleri sona erince veri lir. Arandalar arasnda baba oluna u szlerle seslenir: "ite kendi bedenin; sen yeni bir d o u m l a ondan ktn," veya "Bu senin kendi bedenin. Sen bir nceki ha yatnda uzak lkelere yolculuk ederken ite b u ataydn. Sonra dinlenmek iin kut sal maaraya i n d i n . "
0

Mas d'Azil'in resimli akl talar, fju unga'larnkine benzer bir ileve sahipse, k i bu olasdr, b u n l a r yapanlarn Avustralyallarla benzer d n c e l e r i paylap paylamadklarn bilmeye olanak yoktur. Ama Azil akl talarnn dinsel bir an lamlar o l d u u n d a n k u k u duyulamaz. svire'deki Birsek m a a r a s n d a neredeyse hepsi p a r a l a n m 133 boyal akl ta b u l u n m u t u r . Bunlar d m a n l a r n veya maaray sonradan igal edenlerin krdklar varsaym akla yakn g r n m e k t e dir. Her i k i durumda da b u nesnelerde mevcut buysel-dinsel g c n yok edilme sine allmt. Herhalde spanyol Levant'nn maaralar ve duvar r e s i m l e r y l e s s l e n m i yerleri, kutsal m e k n l a r d , insan tasvirlerine elik eden gnelere ve dier geometrik iaretlere gelince, o n l a r n anlam gizemini k o r u m a k t a d r . ' Tarih nce sinde ki atalar i n a n c n n k k e n i n i ve geliimini saptayabilecek hibir olanaa sahip deiliz. Etnografik k o u t l a r n d a n yola karak fikir y r t l d n de, bu dinsel b t n n d o a s t varlklara veya Yabanl Hayvanlann Efendisine

inanmakla bir arada var olmaya uygun o l d u u sonucuna varlabilir. Mitsel atalar

Fransz Pireneleri'nde bir maara olan Mas d'Azil yerleiminden hareketle bu ismin veril dii ava ve balk uygarl. M. Eliade, Religions australiennes (1972), s. 100 vd. Avustralyallann inanlarna gore, atann "mistik bedeninde" (ijuranga) ve ruhunun g ettii adamda ayn anda var olduu grlmektedir. Ayrca toprak altnda ve "ocuk ruh" biiminde de var olduunu eklemek gerekir (a.g.y., s. 60).

Hem Avustralyallarn, hem de birok Gney Amerika kabilesinin, mitsel atalannn yldz lara dntne veya gnete ve yldzlarda oturmak zere gokyuzune ktna nandklann hatrlatalm. 50

[N UZUN DrVRtM' TARIMIN KtiM'I

d n c e s i n i n paleoliuk insanlarn dinsel sistemi iinde yer a l m a m a s iin bir ne den yoktur: Avc toplumlara ozgu kken mitolojileriyle - d n y a n n , avn, insa nn, l m n k k e n i - u y u m iindedir. Ayrca b t n yerkreye yaylm ve mito lojik adan bereketli bir dinsel dnce sz konusudur, n k en k a r m a k l a r da dahil olmak zere (Hinyn Budizmi hari) b t n dinlerde s r m t r . Arkaik bir dinsel d n c e baz d n e m l e r d e ve belli zel koullarn etkisiyle beklenmedik bir b i i m d e serpilip geliebilir. Mitsel ata d n c e s i n i n ve atalar t a p m n m Avru pa'da mezolitik aa egemen o l d u u d o r u y s a , Maringer'in d n d g i b i ,
s

bu

dinsel y a p n n n e m i , uzak atalarn bir tr "avclar cenneti"nde yaadklar buzul ann amsyla aklanabilir. Gerekten de Avustralyallar m i t o l o j i k atalarnn altn ada, avn ok bol o l d u u , i y i ve k t k a v r a m l a r n n b i l i n m e d i i bir yer yz cennetinde yaadklarn dnrler,*
1

Avustralyallarn baz bayramlarda,

kanunlar ve yasaklar askya alndnda yeniden o l u t u r m a y a altklar ite bu "cennet gibi" d n y a d r .

9. a l m a , Teknoloji ve imgelem D n y a l a r D a h a nce de sylediimiz g i b i , Yakndou, zellikle de Filistin'de mezolitik ag, i k i uygarlk t r arasnda, avc ve toplayc uygarlkla tahl ekimine dayal uygarlk a r a s n d a b i r gei dne m i olma niteliini korurken, dier yandan da yaratc bir d n e m e iaret eder. F i listin'de st paleolitik avclarn uzun sre maaralarda yaadklar anlalmakta dr. Ama aka yerleik bir hayat seenler, Natuf
10

k l t r n n tayclar o l

m u t u r . Onlar hem maaralarda hem de ak havadaki yerleimlerde y a y o r l a r d (ilerinde ocaklar da olan, daire biiminde k u l b e l e r d e n o l u m u bir k y n orta ya karld Einan'da o l d u u gibi). Natuflular yabani tahllarn besin olarak n e m i n i kefetmilerdi; onlar tatan oraklarla biiyor ve tanelerini bir tokmakla dibekte d v y o r l a r d .
11

Bu tarma d o r u atlm b y k bir a d m d . Hayvanlarn

evcilletirilmesi de mezolitik ada balad (yaygnlamas ancak neolitik a g m bana d o r u gerekleti): y. M 8000'de Zevi Cemi-anidar'da k o y u n , y. M 7000'de r d n ' d e , Eriha'da teke ve y. M 6500'de domuz; y, M 7500'de Ingil-

A.g.y,,s. 183, Elinde, Religions australiennes, s. 57. Bu mezolitik halkn ilk kez ortaya karld Vadi en-Nattuf, Emmanuel Anati, Palestine Before the Hebrews, s. 49 vd; Mller-Karpe, Handbuch, c. 11, s 245 vd; R. de Vaux, Histoire ancienne d'Isral, c 1, s 41 vd. 51

10

11

WNSfil, NANLUi \T [lUiUKCH.Eli l'AKHll - I

tere'de Stan Carr'da kpek. " Bugdaygil e k i m i n i n balamasnn i l k s o n u l a r , Na1

tuflularm da ayrt edici zelliklerini o l u t u r a n , nfusun genilemesi ve ticaretin gelimesinde kendini gsterdi. Avrupa mezolitiginin desen ve resimlerine zg geometrik e m a t i z m d e n fark l olarak, Nat utlularn sanat doacyd: Hayvan heykelcikleri ve k i m i zaman ero tik pozlarda insan heykelcikleri b u l u n d u . " Faillis b i i m i n d e o y u l m u birok d i bek t o k m a n n cinsel simgeselligi o kadar "aktr" k i , b u n l a r n bysel-dinsel a n l a m n d a n k u k u duyulamaz. Paleolitik Natuf k l t r n d e i k i mezar biimi b i l i n i y o r d u (a- b t n bedenin kvrlm bir d u r u t a topraa verilmesi; b- kafataslarnn g m l m e s i ) ve bunlar neolitik ada da devam edecekti. Einan'da g m l bulunan iskeletler h a k k n d a ,
14

cenaze treni srasnda bir insan kurban edildii varsayld; ama bu ritelin anla m bilinmemektedir. Kafatas ynlarna gelince, Natufta ortaya karlan bu bu luntular Bavyera'daki Offnet'te ve Vvurttenbrg'daki Hohlenstern maarasnda

kefedilen ynlarla karlatrld: Bu kafataslarnn hepsi (belki de kelle avclar veya yamyamlar tarafndan) katledilmi bireylere a i t t i .
15

Her i k i durumda da bysel-dinsel bir davrann sz konusu o l d u u sylene bilir, n k kafa (baka bir deyile beyin) "ruhun" b u l u n d u u yer olarak g r l yordu. Dler ve esrime veya yar-esrime deneyimleri sayesinde, m o d e m diller de "ruh," " t i n , " "nefes," "can," "ikiz," vb terimlerle anlan, bedenden bamsz bir unsurun varl anlalmt. Bu "tinsel" unsur (baka t r l adlandrlamaz, n k ancak imge, g r , "hayalet," vb tarznda alglanabiliyordu) b t n bedende vard; bir anlamda bedenin "ikizi"ni o l u t u r u y o r d u . Ama "ruh" ya da "tin"in bu l u n d u u yer olarak beynin seilmesi, n e m l i sonulara yol at:"' Bir yandan kur
u

Btn bu tarihler karbon analizleri sonucunda bulunmutur. Hayvanlarn evcilletirilmesi hakknda bkz. Mller-Karpe, a.g.y., c. 11, s. 250 vd. Ksa bir sure nce Yukar Nil vadisin de, M 13000'e ta dillendirilen ve beslenmesi tahla dayal, neolitik ncesine ait bir yer leim bulundu. Kr. Fred Wendorf, S. Rushdi ve R. Schld, "Egyptian Prehistory: Some New Concepts" {Science, say 169, (1970), s. 1161-1171).

13

rnein bkz. Ain Sakhri'de bulunan heykelcik; Anai, a.g.y., s. 160. imdi bkz. Jacques Cauvin, Religions tcolithiques, s. 21 vd. Bu mezarlardan biri dnyann en eski megalit ant olarak kabul edilebilir; Anati, a.g.y., s. 172. Einan hakknda, kr Muller-Karpe, 11, s. 349, Anati, a.g.y., s. 175; Maringer, Tfe Gods of The Prehistoric Men, s. 184 vd. Aynca bkz. Ml ler-Karpe, Hfliuibtcl, c. 1, s. 239 vd. Ve bu yalnzca tanhincesinde paylalan inanlar asndan geerli deildir. Yunanlar da ruhun (ve daha sonra Kroton'lu Alkmeon'la birlikte, spermin) kafada olduuna 52

14

16

N U7-UN DI-VRIM. TAKMN KLS.H

b a n n beynini yiyerek onun "tinsel" unsurunun da z m s e n d i g i n e i n a n l y o r d u ; dier yandan kafatas bir g kayna olarak t a p m nesnesine d n m t . Mezolitik t a r m n dnda baka b u l u l a r da yer ald; b u n l a r n en n e m l i l e r i ip, a, olta inesi ve o l d u k a uzun yolculuklara dayanabilen teknelerin r e t i m i y d i . Daha n c e k i dier bulular (tatan aletler, kemik ve geyik boynuzundan ilen m i eitli nesneler, hayvan derisinden yaplm giysiler ve adrlar, vs), neolitik ada s o n u l a n d n l a c a k olanlar (ncelikle mlekilik) gibi, b t n bu yenilikler de mitolojilere ve yar-mitolojik masa 11 atrmalara yol at, k i m i zaman da ritel davranlarn temellerini att. Bu b u l u l a r n ampirik deeri ortadadr. Ama o ka dar n e k m a y a n bir dier olgu, maddenin farkl v a r o l u biimleriyle kurulan

yaknln balatt imgelem etkinliinin n e m i d i r . Bir a k m a k t a m iler veya ilkel bir ineyle alrken, hayvan postlarn veya tahta paralarn birbirine ek

lerken, bir olta inesi veya ok temreni hazrlarken, kilden bir heykelcii yoururken, imgelem, gerekliin farkl dzeyleri arasnda beklenmedik benzerlikler ortaya karr; aletler ve nesneler saysz simgesellik y k l e n i r , alma dnyas zanaatkarn dikkatine uzun saatler boyunca el koyan k k e v r e n - anlam bak m n d a n zengin, gizemli ve kutsal bir merkez haline gelir. Maddeyle kurulan yaknlk iinde yaratlan ve srekli zenginletirilen imge lem d n y a s , eitli tarihncesi k l t r l e r i n figratif veya geometrik y a r a t m l a r n da yeterince kavranamaz. Ama bu dnyaya kendi hayal g c m z n deneyimleriy le eriebiliriz. O uzak d n e m l e r d e y a a m insanlarn v a r o l u u n u "anlamamz"

asl salayan, imgelem etkinlii d z e y i n d e k i b u srekliliktir. Ama tarihncesi i n s a n n imgelem etkinlii, m o d e m t o p l u m l a r n insanndan farkl olarak, m i t o l o j i k bir boyuta da sahipti. leride greceimiz dinsel geleneklerde karmza kacak ok sayda d o a s t varlk ve mitolojik olay b y k olaslkla ta devrinin "keif le r i " n i temsil etmektedir,

10. Paleolitik Avclarn M i r a s Mezolitik ada gerekletirilen ilerlemeler paleolitik halklarn k l t r e l birliine son verip, uygarlklarn balca ayrt edici zellii haline gelecek eitlilik ve farkllklar balatr. Paleolitik avc toplumla rn kalntlar snr blgelerine veya zor eriilen yerlere kaymaya balar: l, b y k ormanlar, dalar. Ama paleolitik t o p l u m l a r n bu uzaklama ve yaltlma s reci, avcya zg t a v n n ve tinselliin yok olmas a n l a m n a gelmez. G e i m kayna

klanyordu. Kr. Onians, Or/gins of European Thought, s 107-108, 115, 134-136 vb. 53

niNsLU. 1NANC1.AU V I L D U U N C n i:K IARH-11 -1

g olarnk av, tarmc toplumlarda da srer. Tarm ekonomisine etkin bir biimde katlmay reddeden belli sayda avc koyu savunma iinde kullanlm olabilir;

nce yerleik insanlar hrpalayan ve ekili tarlalara zarar veren yaban hayvanlara kar s r d r l e n bu savunma, daha sonralar r n l e r i alan etelere y n e l m i ola bilir, i l k askeri r g t l e n m e l e r de kyleri koruyan bu a v c - m u h a h z g r u p l a r n d a n k m olabilir. Aada greceimiz gibi, savalar, fatihler ve askeri aristokra siler paradigmatik avc s imgesel ligin i ve ideolojisini s r d r r l e r . Dier yandan gerek ekicilerin gerekse obanlarn kanl kurbanlar son tahlilde avcnn av l d r m e s i n i n yinelenmesidir. Bir ya da i k i milyon yl boyunca insa n n (en a z n d a n erkein) varolu biimiyle i ie gemi bir tavr kolay kolay yok olmaz. Tarm ekonomisinin zaferinden binlerce yl sonra, ilkel avcnn \Vdtanscha-

tung'u* tarihte yeniden hissedilecektir. Gerekten de Hint-Avrupallarn ve T r k Moollarn akn ve fetihleri, en m k e m m e l avc olan yrtc etobur simgeleriyle r t r , Hint-Avrupa askeri tarikatlarnn (Mannerbnde) yeleri ve Orta As

ya'nn gebe svarileri saldrdklar yerleik halklara kar b o z k r n e t o b u r l a r n veya iftilerin s r hayvanlarn avlayan, boan ve paralayan yrtc etoburlar gibi d a v r a n y o r l a r d . ok sayda Hint-Avrupa ve T r k - M o g o l kabilesi avc hay van isimleri ( i l k srada kurt) almt ve vahi hayvan suretindeki bir mitsel ata n n soyundan geldiklerini kabul e d i y o r l a r d . Hint-Avrupailarn askeri erginlen me trenlerinde rimel olarak kurta d n m yer alyordu: Paradigmatik sava bir yrtc etoburun tavrn sahipleniyordu. Dier yandan yabanl bir h a y v a n n i z i n i n s r l m e s i ve l d r l m e s i bir topra n fethinin (Landnma) ve bir devletin k u r u l u u n u n mitolojik modeli haline gel birbi

d i . " Asurlular, ranllar ve T r k - M o g o l l a r d a avlanma ve sava teknikleri riyle

kartr ila bilecek kadar b e n z e m e k t e d i r . Asurlularn ortaya kndan mo

dern an balangcna kadar Avrasya'nn her yerinde av hem en m k e m m e l ei t i m i hem de h k n d a r l a n n ve askeri aristokrasilerin gzde sporunu o l u t u r u r . Zaten avcnn yaama b i i m i n i n yerleik ekicilerin yaama biimi karsndaki masals saygnl b i r o k ilkel halkta hl s r m e k t e d i r ,
18

Hayvan dnyasyla b i r

* Dnya gr - y n . " Afrika'da ve baka yerlerde, erginlenme trenlerinde ve yeni bir el baa getiinde "av rtueli" yaplr.
1 9

Karakteristik bir rnek' Kolombiya'da ki Desanalar, besinlerinin %75'im balklktan ve bahecilikten sagiasalar da, avc olduklarn iddia ederler; onlarn gznde srdrlmeye 54

UN U7.UN HfiVRIM. TARIMIN KLSH

t r mistik sembiyoz iinde geirilmi y z binlerce yl, silinmez izler b r a k m tr. stelik "orji" t r esrime, av i i yiyen paleohomidiyenlerin dinsel tav rn yeniden gncelletirme g c n e sahiptir; bu, Yunanistan'da Dionysos'a tapan lar arasnda (bkz. 124) veya XX. yzyl b a n d a Fas'taki s v i y e ' tarikatnda g rlmtr.

11. Yenebilir Bitkilerin Evcilletirilmesi: Kken M i t l e r i Kylerin kefinden nce v a r o l d u u 1960'tan beri biliniyor. Gordon Childe'm

tarmn "neolitik

devrim" adn verdii olgu, M O 9000-7000 arasnda aamal olarak gerekleti. Ksa bir sre ncesine kadar, d n l d n n aksine budaygillerin e k i m i ve hayvanlarn evcilletirilmesinin mlekilik r e t i m i n d e n nce geldiini de b i l i yoruz. Gerek anlamyla t a n n , yani tahl ekimi Gneybat Asya ve Orta Ameri ka'da geliti. Y u m r u l a r n , kklerin ve kksaplarn bitkisel r e m e s i n e bal olan " b i t k i ekimi"nin Amerika'nn ve Gneybat Asya'nn nemli tropikal ortaya kt anlalyor. Bitki e k i m i n i n antik a ve tahl ekimiyle ilikileri h e n z yeterince b i l i n m i yor. Baz etnologlar b i t k i e k i m i n i n tahl ekiminden daha eski o l d u u n u kabul et me eiliminde; dierleri ise aksine b i t k i ekiminin t a r m n daha yetersiz bir takli d i n i o l u t u r d u u k a n s n d a . Bu konudaki az sayda kesin bulgudan b i r i n i G n e y Amerika'da yaplan kazlar salad. Venezuela'daki Rancho Peuda ovalarnda ve Kolombiya'da k i Momil'de msr ekimi k a t m a n n n altnda bir manyok' ' ekiminin
1

ovalarnda

kalntlar kefedildi; demek k i b u b i t k i n i n ekimi daha eskiye aitti- " Ksa bir sre
1

nce b i t k i ekiminin eskiliinin yeni bir kant Tayland'da g n na karld: Bir maarada ("Hayaletler maaras") yetitirilmi fasulyeler ve tropikal bitki

kkleri topraa g m l m t ; yaplan karbon analizleri b u n l a r n y. M O 9.000'e tarihlendirilebilecegini g s t e r i y o r d u .

20

deen tek hayat avclktr. Sid Mutammed b. s (lm. y. 1524) tarafndan kurulmu bu tarikatn cezbeli ayinleri srasnda mritler i i akrep yutar veya cam yerler ya da vcutlarna i batnrlard. Kimi zaman ise henz derisi yzlmemi koyun veya keileri lgnca paralayp i i yerlerdi. Ayrntl bilgi iin bkz. slam Ansiklopedisi, "sviye" maddesi -yn.
v

Kaln ve etli kkleri olan tropikal bir bitki -yn. David R. Harris, "Agricultural Systems, Ecosystems and The Ongins of Agnculture," The Domestication and Exploitation o/ Plants and Animals iinde, s. 12. William Solhein, "Relics from Two Diggings Indicate Thais Were The First Agrarians," New York Times. 12 Ocak 1970. 55

19

2 0

NSFI. NANLAR VE [lSUNCkLEH TARH [ - 1

T a r m n kefinin uygarlk tarihindeki n e m i zerinde fazla durmaya gerek yok. frisan kendi besininin reticisi olunca, atalarndan kalma d a v r a n b i i m i n i deitirmesi gerekti. ncelikle daha paleolitik ada kefedilmi z a m a n hesapla ma tekniini m k e m m e l l e t i r m e l i y d i . Artk kaba bir ay takviminin yardmyla

gelecekteki baz tarihlerin d o r u l u u n d a n e m i n olmak ona yetmiyordu. Bundan byle ekici, uygulamaya g e m e d e n aylar ncesinden balayarak tasarlarn geli tirmek, daha ileri bir tarihte elde edilecek sonuca, yani mahsule ulamak iin b i r d i z i k a r m a k etkinlii kesin bir sraya gre uygulamak z o r u n d a y d ; stelik gele cekteki b u s o n u ilk zamanlar hi de kesin deildi. Ayrca b i t k i ekimi eskisinden daha farkl ynlendirilen bir i b l m n gerektirdi, n k geim aralarnn sa l a n m a s n d a k i balca sorumluluk artk kadnlara d y o r d u . T a n n n insanln dinsel tarihi asndan getirdii s o n u l a r da en az b u kadar n e m l i y d i . Bitkilerin evcilletirilmesi eskiden eriilemeyen bir varousal d u r u m yaratt ve dolaysyla k i m i deerleri altst edip, k i m i yeni deerler yaratarak onneolitik insann manevi d n y a s n kkten deitirdi. Biraz ileride tahl e k i m i n i n zaferiyle gelen bu "dinsel devrinTi zmleyeceiz. imdilik i k i tarm trnn

k k e n i n i aklayan mitleri hatrlatalm. Yenilebilir bitkilerin ortaya kn ekici lerin nasl akladn r e n i r k e n , ayn zamanda o n l a r n tavrlarnn dinsel ge rekelerini de r e n m i olacaz. Kken mitlerinin o u n l u u ya b i t k i ya da tahl eken ilkel halklardan derlen d i . (.Evrim geirmi k l t r l e r d e b u mitlere az rastlanr veya bunlar k i m i zaman k k l bir yeniden yoruma uratlmtr). Yaygn bir izlee g r e , y u m r u l u bitki ler ve meyvesi yenilebilir aalar (hindistancevizi aac, muz aac vb) l d r l m bir t a n r d a n d o m u l a r d . Bu konuda en m e h u r r n e k Yeni Gine adalanndan Ceram'dan gelmitir: Yar-tanr bir gen kzn, Hainwele nin p a r a l a n m ve g m l m bedeninden o zamana dek bilinmeyen bitkiler, ilk bata da y u m r u l u bitkiler biter. Bu ilk cinayet insanlk d u r u m u n u k k t e n deitirmi, n k cinsel l i k ve lm getirmi ve hla geerli dinsel ve toplumsal k u r u m l a n o l u t u r m u tur. Hainuwele'nin l d r l m e s i yalnzca b i r "yaratc" l m deildir, tanrann insanlarn hayatnda ve hatta l m l e r i n d e srekli var o l m a s n salamaktadr.

O n u n bedeninden kan bitkilerle beslenmek aslnda tanrsalln znden beslen mek a n l a m n a gelmektedir. Bu k k e n m i t i n i n paleolitik ekicilerin dinsel hayat ve k l t r asndan ne m i z e r i n d e fazla durmayacaz. B t n sorumlu etkinliklerin (erginlenme trenle r i , hayvan veya insan k u r b a n l a r , y a m y a m l k , cenaze trenleri vb) gerekte ilk ci-

56

t N UZUN DEVRM: TARIMIN Kt>H

nayeti anma trenleri olduklarn sylemekle y e t i n e c e i z /

T a r m c n n varoluu anlaml

nu salayan ve tamamen b a n almasn bir cinayetle birletirmesi dr; avc t o p l u m l a r n d a kan d k m e n i n s o r u m l u l u u tekinin,

yani bir "yaban-

c ' n n srtna y k l e n i r . Avcnn bu tavr anlalmaktadr: l d r l e n h a y v a n n (da ha d o r u s u "ruhunun") i n t i k a m n d a n korkmakta veya Yabanl Hayvanlarn Efendisi'nin karsnda kendini aklamaktadr, Paleolitik ekicilere gelince, ilk cinayet m i t i k u k u s u z insan k u r b a n gibi kanl ayinleri ve yamyaml ama b u n u n ilk dinsel erevesini belirlemek g t r . Benzer bir mitolojik izlek, besleyici bitkilerin -gerek y u m r u l u bitkiler gerek se t a h l l a r - k k e n i n i , bir tanrnn ya da m i t o l o j i k bir atann dk ve kirlerine balar. Bu besinlerden yararlananlar, onlarn tiksinti verici kaynan kefedince, sz konusu tanry l d r r l e r ; ama onun tlerine uyarak bedenini paralar ve p a r a l a n g m e r l e r . Yenilebilir bitkiler ve dier tarm u n s u r l a r (tarm aletleri, ipek bcekleri vb) o n u n cesedinden b i t e r . " Bu mitlerin a n l a m a k t r Yenilebilir bitkiler, bir ilahn bedeninden tredik lerine gre ( n k dklar ve kirler de ilahi ze dahildir) kutsaldr. Beslenen i n san son tahlilde tanrsal bir varl yemektedir. Yenilebilir b i t k i , hayvanlarn ak sine d n y a d a "verili" deildir, b u rnekte ilkel bir dramatik olayn, bir cinayetin rndr. Bu besin teolojilerinin s o n u l a r n ileride greceiz. Alman etnolog E. jensen, Hainuvvele m i t i n i n paleolitik an y u m r u l u b i t k i ekicilerine zg o l d u u k a n s n d a y d . Tahl t a n m n n kkenine ilikin mitler ise ezeli hrszl sahneye tarlar: Tahllar vardr, ama g k t e d i r , tannlar tarafndan kskanlkla k o r u n m a k t a d r ; uygarlk taycs bir kahraman g k y z n e k a r , birka t o h u m ele geirir ve insanlar bunlarla dllendirir. Jensen b u i k i m i t o l o j i t r n e , "Hainuvvele" ve "Prometheus" adlarn veriyor ve onlar srasyla paleoli t i k ekiciler ( b i t k i e k i m i ) uygarl ve tam anlamyla t a r m uygarlyla (tahl eki m i ) i likilen d i r i y o r d u . " Bu a y n m n d o r u l u u n a k u k u yoktur. Bununla b i r l i k t e
3

dorulamaktadr,

i k i t r k k e n m i t i a r a s n d a k i a y n m jensen'in d n d kadar kat deildir; n k b i r o k mit tahllarn ortaya kn l d r l e n bir ilk varlktan hareketle ak lar. T a r m c l a n n dinlerinde tahllarn k k e n i n i n de ilahi o l d u u n u ekleyelim; ta hllarn insanlara hediye edilmesi k i m i zaman g k y z (veya hava) tanrs ile

21

Krs. M. Eiiade, Aspects du mythe, s. 132 vd. Bkz. Atsuhiko Yoshida, "Les excrtions de la Desse et l'origine de l'agriculture." Krs. E. Jensen, Dasrehgiose Wehb/l einesfruhen Ktiltur, s. 35 vd; ayni yazar, Mythes et cul tes chez ks peuples primitifs, s. 188 vd. 57

2 1

2 3

DNSEL INANCIAR VE DNCELER TARH - t

Yeryz Ana arasndaki bir kutsal evlilii (hieros gomos) veya cinsel b i r l e m e y i , l m ve dirilii ieren m i t o l o j i k b i r dramla iliklendirilir.

12. Kadn ve Bitkiler. Kutsal M e k n ve D n y a n n D z e n l i Aralklarla Y e n i l e n m e s i T a r m n kefinin i l k ve belki de en nemli sonucu paleolitik avcla rn d e e r l e r i n d e bir krize yol aar: Hayvan dnyasyla dinsel nitelikteki ilikile r i n yerini, insan ile bitkiler arasndaki mistik d a y a n m a ad verilebilecek olgu alr. O zamana dek hayatn zn ve kutsalln kemik ve kan temsil ederken, artk b u deerleri sperm ve kan canlandracaktr, Aynca k a d n ve diiliin kutsal l i l k sraya geer. Kadnlar b i t k i l e r i n evcilletirilmesinde belirleyici bir r o l oynadklar iin, ekili tarlalarn sahipleri olurlar ve b u da o n l a r n toplumsal ko n u m u n u y k s e l t i p , anayer* gibi zgl kurumlar yaratr, yani koca einin evinde oturmak zorunda kalr. T o p r a n bereketi k a d n dogurganlgyla uyumludur; dolaysyla mahsuln

b o l l u u n d a n k a d n l a r sorumlu olur; n k yaratmn "srrn" onlar bilmektedir. Burada dinsel b i r sr sz konusudur; nk hayatn k k e n i n i , besini ve l m y n e t m e k t e d i r . Toprak kadnla zdeletirilir. Daha ileri tarihlerde, saban kefe dildikten sonra, t a n m almas cinsel birlemeyle zdeleecektir.'' Ama binler
4

ce yl boyunca Yeryz Ana parenogenez* yoluyla tek bana d o u r u y o r d u . Bu " s r n n " ans Olympos mitolojisinde hfll y a y o r d u (Hera tek bana hamile ka lr ve Hephaistos'la Ares'i d o u r u r ) ve y e r y z insanlarnn Topraktan d o u u , toprak z e r i n d e d o u r m a , yeni d o m u b e b e i n toprak zerine braklmas
25

vb

ok sayda halk i n a n c ve mitte bu izler ayrt edilebilmektedir. Topraktan doan insan l d n d e annesine geri d n e r . Veda ozan "Topraa, annene d o r u s r n " diye h a y k r r .
26

K a d n n ve a n a n n kutsall k u k u s u z paleolitik ada da bilinmektedir ( k r . 6), ama t a r m n kefi onun g c n hissedilir lde artrr. Cinsel hayatn ve ncelikle de k a d n cinselliinin kutsall mucizevi yaratl bilmecesiyle i ie

* Anayer (tnatnlocation) Kadnn yaad yer. Anayerlilik, kocann evlendikten sonra kansnm ailesinin yaad yere yerlemesine dayal evlilik dzeni -yn.
1,4

rnekler iin bkz. Dinler Tanhme Giri, 91 vd. Dllenmeden reme - y n . Kr. Dinler Tarihine Giri, 86 vd; Mythes, rives et myseres, s. 218 vd, RigVeda, X, 18, 10. 58

2 5

2(1

EN UZUN DEVRM TARIMIN KEF

1

geer. Partenogenez, hieros gamos ' ve ritel orji cinselliin dinsel niteliini farkl
1

d z e y l e r d e ifade ederler. Antropokozmik yapda k a r m a k bir simgesellik, kadn ve cinsellii ay d n g l e r i y l e , toprakla (burada dl yatayla zdeletirilmitir)

ve bitkilerin b y m e "gizemi" ad verilebilecek olguyla b t n l e t i r i r . Bu gizem, tohumun yeniden d o g m a s n salayabilmek iin, onun " l m " n gerektirir ve

bu yeniden d o u artc bir oalmayla yansd oranda mucizevi bir nitelik kazanr. nsan v a r o l u u n u n bitkisel hayatla zdeletirilmesi, bitkisel byme

dramasmdan alnm imgeler ve mecazlarla ifade edilir (hayat b i r kr iei g i b i dir vb). Bu imgesellik binlerce yl boyunca iiri ve felsefi d n c e l e r i b e s l e m i t i r ve ada insan iin de hala "gerek"tir. T a r m n kefinin sonucu olan b t n bu dinsel deerler zaman iinde aamal olarak eklemlendi. Ama biz, mezolitik ve neolitik yaratmlarn zgn niteliini n e k a r m a k iin onlar i m d i d e n hatrlattk. Bitkisel hayatn "gizeniyle" uyum lu dinsel dnceler, mitolojiler ve ritel senaryolarla s r e k l i karlaacaz;

n k dinsel yaratcl u y a n d r a n , ampirik tarm g r n g s deil, b i t k i l e r i n b y m e r i t m i iinde t a n m l a n a n d o u m . Olum ve yeniden d o u m gizemidir. ka

Mahsul tehlikeye atan krizler (su basknlar, kuraklklar vb) anlalmalar,

bullenil meleri ve d i zginleneb ilmeleri iin, m i t o l o j i k dramalar halinde yanstla caktr. Bu mitolojiler ve onlara bal ritel senaryolar binlerce yl boyunca Ya k n d o u uygarlklarna egemen olacaktr. Olen ve dinlen tanrlara ilikin m i t o l o j i k izlek b u n l a r n en nemlileri arasndadr. Baz durumlarda bu arkaik senaryo lar yeni dinsel yaratmlarn d o m a s n salayacaktr (rnein Eleusis, Yunan-Dogu rrryserifi'lan; kr, 96). Tarm kltrleri kozmh din ad verilebilecek olguyu gelitirir; n k dinsel et k i n l i k merkezi gizemin etrafnda younlamtr: d n y a n n dzenli aralklarla ye nilenmesi. Tpk i n s a n n v a r o l u u iin geerli o l d u u g i b i . kozmik ritimler de

bitkisel hayattan alnm terimlerle ifade edilir. Kozmik kutsallk gizemi Dnya Agac'nda simgelenir. Evren d z e n l i aralklarla, baka bir deyile her yl yenilen mesi gereken bir organizma olarak sunulur. Baz ayrcalkl kiiler bir t r meyve veya aacn y a k n n d a k i bir kaynak araclyla "mutlak geree," genlemeye, l m s z l e eriebilir."' Kozmik Aacn, d n y a n n merkezinde b u l u n d u u ve kozmik blgeyi birletirdii d n l r ; n k aacn kkleri yeraltna uzanmak-

* Kutsal evlilik -n.

2 7

Kr. Dinler Tarihine Gins, 99 vd. 59

MINSO. INANCIAR Vt" IINUNClT-t'K fAHtllf I

ta ve tepesi g k y z n e d e m e k t e di r .

;s

D n y a n n dzenli aralklarla yemlenmesi gerektiine g r e , he Yeni Yvlda, kozmogoni ritel b i i m i n d e yinelenecektir. Bu mitsel-ritel senaryoya Yakndo u ' d a ve Hint-Iranllarda r a s t l a n m a k t a d r . Ama bir anlamda neolitik an dinsel anlaylarn s r d r e n ilkel tarm t o p l u m l a r n d a da bu senaryoyu buluyoruz. Te mel d n c e - k o z m o g o n i n i n tekranyla d n y a n n yenilenmesi- k u k u s u z daha es k i , t a n m ncesi d n e m e aittir. Bu d n c e y i kanlmaz eitlenmeleriyle birlikte Avustralyallarda ve birok Kuzey Amerika kabilesinde buluyoruz. " Paleo-ekici2

ler ve tarmclarda Yeni Yla ilikin mtsel-ritel senaryo llerin geri d n n de ierir ve benzer trenler klasik a Yunanistan'nda, eski Cermenlerde, Japon ya'da vb yaar. zellikle tarm almalar erevesinde yaanan kozmik zaman deneyimi, so nunda dairevi biimde zaman ve kozmik dng d n c e s i n e arlk kazandrr. D n y a ve insan varoluu bitkisel hayat terimleriyle deerlendirildiklerine g r e , kozmik

d n g de ayn r i t m i n sonsuz tekrar olarak alglanr: d o u m , l m , yeniden do u m . Vedalar sonras H i n d i s t a n ' n d a , b u anlay birbiriyle uyumlu i k i reti ha linde gelitirilecektir: Sonsuza kadar yinelenen d n g l e r (yuga) retisi ve ruh g [tenash) retisi. Dier yandan d n y a n n d n e m s e l yenilenmesi etrafnda e k l e m l e n m i k a d i m d n c e l e r Yakndou'nun b i r o k dinsel sistemi iinde yeni den ele alnacak, yorumlanacak ve bu sistemlerle btnletirilecekti, i k i binyl boyunca Douya ve Akdeniz d n y a s n a egemen olacak kozmolojilerin, eskatoloji-

lerin* ve Mesihiliklerin en derin kkleri, neolitiklerin kavramlarna uzanr. Mekna, - n c e l i k l e konuta ve k y e - dinsel deerler y k l e n m e s i de ayn dere cede nemliydi. Yerleik hayat, "dnyay" gebe hayatndan daha farkl bir b i i m d e d z e n l e r . Tarmc iin "gerek d n y a " iinde yaad m e k n d r : ev, k y , ekili tarlalar, " D n y a n n Merkezi." rimeller ve dualarla k u t s a n m m e y d a n d r ; n k insanst varlklarla iletiim orada gerekletirilir, Yakndou'nun neoli t i k l e r i n i n evlerine ve kylerine ykledikleri dinsel anlamlan bilmiyoruz. Tek

2 8

Axis mund'nin (dnya ekseni) en yaygn ifadesi kozmik aatr; ama kozmik eksen sim gecilii byk olaslkla tarm uygarlklanndan eskidir -veya onlardan bamszdr- n k Kuzey kutbu blgelerindeki baz kltrlerde de buna rastlanr,

" rnekler iin bkz. Eade, Aspects du mythe, s. 58 vd, Avustralyallar tam anlamyla bir kozmogoni bilmezler, ama insanst Varlklar tarafndan "dnyann biimlendirilmesi" onun "yaratlmas"na edeerdir; kr. Religions oustraliennes, s. 55 vd, nihai

* Eskatoloj (cschatoogy): (Yun. esclatos "nihai") Zamann, dnyann insann durumuyla ilgili, dolaysyla kyamete, ium sonrasna ilikin tasavvurlar -yn. 60

I-N UZUN I5F.VKIM. TARIMIN K"!

bildiimiz ancak belli bir andan iibaren sunaklar ve tapnaklar ina etmeye bala dklardr. Fakat in'de neolitik evin simgesclligini yeniden k u r m a k m m k n d r ; n k Kuzey .Asya ve Tibet'teki baz konut trleriyle sreklilik veya benzer lik sz konusudur. Yang-chao neolitik k l t r n d e , dairesel planl ( a p l a n yakla k 5 metre), d a m l a r n direkler zerine o t u r t u l d u u ve ortalarnda ocak g r e v i gren merkezi bir delik bulunan kk yaplar vard. Belki dama, ocan hemen s t n e gelen yere d u m a n n kmas iin bir delik de almt. Bu evin yaps, sert malzemeden yaplm o l m a s n n d n d a , g n m z d e k i Mool "yurt"uyla ay nyd.
30

Yurdun ve Kuzey Asya halklarnda adrlarn tad kozmolojik simge -

sellik bilinmektedir. G k y z merkezi bir diree yaslanan o k b y k bir adr olarak alglanr: adr direi veya d u m a n n kmas iin alm st delik Dnya nn Direi ile veya " G k y z Delii"yle. Kutup Ykhz'yla z d e l e t i r i l i r . " Bu delie " G k y z Penceresi" ad da verilir. Tibetliler evlerinin d a m n d a k i delie " G k y z ' n u n ksmeti" veya " G k y z Kaps" derler. Konutun kozmolojik simgeselligi b i r o k ilkel toplumda da d o r u l a n m t r . Konut k i m i zaman o k ak, k i m i zaman daha r t k b i i m d e , bir imago nundi ola rak kabul edilir. Bunun r n e k l e r i n e b t n k l t r d z e y l e r i n d e rastlandna g r e , Y a k n d o u ' n u n i l k neolitiklerinin - s t e l i k mimari kozmolojik simgecilik en zen gin geliimini b u blgede yaayacana g r e - b i r istisna o l u t u r d u u n u ileri sr mek iin bir neden yok. Konutun i k i cinsiyet arasnda paylatn masnn da (paleolitik ada g r l e n bir det, bkz. 6) muhtemelen kozmolojik bir anlam v a r d . T a r m c kylerde g r l e n b l n m e l e r genellikle hem snflandrc, hem ritel

nitelikli bir d k o t o m i y e , g k ve yer, erkek ve dii vb b l n m e s i n e ; hem de ritel a d a n antagonistik gruplara denk der. Daha ileride eitli frsatlarla grecei miz gibi, zt i k i grup arasndaki ritel kavgalar, zellikle Y'eni Yl senaryolarnda n e m l i bir r o l oynar, ister Mezopotamya'da o l d u u gibi mitsel bir kavgann tek rar ( 22), ister yalnzca i k i kozmogonik ilke (k/yaz; gndz/gece; lm/hayat) arasndaki atma sz konusu olsun, derindeki anlam ayndr: atmalar, yar malar, kavgalar hayatn yaratc glerini u y a n d r r , kkrtr veya a r t r r . " Ne1

R. Sten, "Architecture et pense religieuse en Extrme-Orient," s, 168. Bkz. a.y., baka bir in neolitik konutunun betimlemesi: Yans yenn altnda kalan, aa inen basamaklar olan kare veya dikdrtgen yaplar. Kr. Eliade, Le chamanme, s. 213. Kr. Eliade, "Remarques sur le dualisme religieux: dyades et polarits," Nostalgie des Origines iinde, s. 249-336, zelikle s. 315 vd. 61

11

DNSEL NANLAR VE DUNCELLR TAB II 1

o l i t i k tarmclar tarafndan gelitirildii anlalan bu biyo-kozmolojik

yaklam,

zaman iinde b i r o k kez yeniden yorumlanacak, hatta bozulmalara urayacaktr. r n e i n baz dinsel d a l i z m trlerinde bu anlay neredeyse tannmaz hale gel mitir. T a r m n kefinin ortaya kard b t n dinsel yaratmlar saydmz iddi

a s n d a deiliz. Neolitik an k i m i zaman binlerce yl sonra serpilip geliecek ba z d n c e l e r i n i n ortak kaynan gstermeyi yeterli bulduk. Tarmsal bir yapya sahip dinselligin yaylmasnn saysz eitlenme ve b u l u a karn, belli bir temel birlik o l u m a s n a yol atn da ekleyelim; b u birlik, Akdeniz, Hindistan ve in kadar uzak yerlerdeki kyl t o p l u m l a r n g n m z d e bile birbirine yaklatrmak tadr.

13. Y a k n d o u ' n u n

Neolitik D i n l e r i

Neolitik adan demir ama

kadar,

dinsel d n c e l e r ve inanlar tarihinin uygarlk tarihiyle i ie getii sylenebi lir. Her teknolojik b u l u a , her ekonomik ve toplumsal yenilie i k i n c i bir dinsel anlam ve deer k a t m a n elik eder gibidir. Bundan sonraki sayfalarda neolitik a n baz b u l u l a r n a d e i n d i i m i z d e , o n l a r n dinsel "yanksn" da hesaba katmak gerekecektir. Bununla birlikte aklamalarn b t n l n zedelememek iin, bu y n her zaman n e kartmayacaz, m e g i n Eriha k l t u r i n n b t n ynleri, aslnda dinsel bir y o r u m u da hak et mektedir. Buras, mlekilii bilmemesine r a m e n , belki de d n y a n n en eski e h r i d i r (y. M 6850, 6 7 7 0 ) . " Ama surlar, b y k kule, geni kamu yaplar -

bunlardan en az biri riteller iin yaplma benzemektedir- M e z o p o t a m y a ' n n ge lecekteki ehir-devletlerinin habercisi olan toplumsal b t n l ve ekonomik r g t l e n m e y i g s t e r m e k t e d i r . Garstang ve Kathleen Kenyon, pek sk rastlanmayan bir yaps olan baz binalar ortaya kardlar ve bunlara "tapnaklar" ve "aile a pelleri" adlarn verdiler. Dinsel nitelikleri ak olan belgeler a r a s n d a k i i k i k a d n heykelcii ve hayvanlar temsil eden birka baka heykel bir bereket tapmna ia ret ediyor. Baz yazarlar, Garstang'n 1930'larda b u l d u u al resmin kalntla rna zel bir anlam yklediler: Bu resimlerin sakall bir erkei, b i r kadn ve b i r ocuu tasvir ettii d n l d . Gzler deniz kabuklanyla gsterilmiti. Garstang bu kalntlarn bilinen en eski tanrsal l olarak tanmlanabilecei k a n s n d a y d ;

K. M. Kenyon. Archaeology in he Holy Land, s, 39 vd, "Dnyann ilk ehri" ifadesi Childe ve R. J. Braidwood tarafndan eletirilmiti. Kathleen Kenyon' gore ilk Natuflular byk kaynan yaknnda bir tapnak yapmlar, bu tapnak M 7800'den once yaklmt. 62

EN UZUN DEVRM: TARIMIN KEF

b y k olaslkla daha sonra Yakndou'ya egemen olacaklara benzer bir m i t o l o j i sz konusuydu. Ama bu y o r u m hl t a r t m a l d r .
M

ller ev tabanlarnn altna g m l m t . Kathleen Kenyon'm t o p r a n altn dan kartt birka kafatasnda tuhaf bir hazrlk gze a r p m a k t a d r : " Kafatasla r n n alt b l m l e r i a l d a n kalba d k l m ve gzler deniz kabuklaryla gsteril mitir; yle k i b u kafataslan gerek portrelere benzetilmitir. Bir kafatas tapmm n sz konusu o l d u u n a k u k u y o k t u r .
10

Ama bireyin yaarkenki halinin ans

nn korunmaya alld da sylenebilir. Kazlarda aln kemikleri krmzya b o y a n m ve yzleri kille yeniden ekillen d i r i l m i kafataslarnn ortaya karld Tel Ramad'da (Suriye, Sam yeniden kafatas tapmyla karlayoruz.
37

yaknnda)

Kilden birka insan heykelcii de yine

Suriye'den (Tel Ranad ve Byblos ICebail}), daha kesin bir ifadeyle M 5000'e ait katmanlardan karlmtr. Byblos'ta bulunan heykelcik ift cinsiye i l i d i r .
1,3

Filis

tin'de bulunan ve y. M 4500'e ait k a d n heykelcikleri ise, Ana Tanra'y, r k t c ve eytani bir g r n m d e s u n m a k t a d r .
M

Demek k i bereket tapm ve ller tapm uyumlu g z k m e k t e d i r .

Nitekim

Eriha'nn mlekilik ncesi k l t r n d e n daha eski olan -ve muhtemelen bu kl t r e t k i l e m i - A n a d o l u ' d a k i Haclar ve a t a l h y k kltrleri ( M 7000) benzer inanlarn varln g s t e r m e k t e d i r . Kafatas tapm Haclar da yaygn bir b i i m d e d o r u l a n m a k t a d r . atalhyk'te iskeletler ev tabanlarnn altna, cenaze armaganlaryla birlikte g m l m t : m c e v h e r l e r , yar deerli talar, silahlar, k u m a l a r , a h a p kaplar v b .
40

1965'e kadar kazlan krk tapnakta ok sayda ta ve k i l hey

kelcik bulundu. Balca tanrsal varlk, eitli g r n m l e r i y l e temsil edilen Ana Tanra'dr: bir o c u k (ya da bir boa) d o u r a n gen ana ve yal kadn ( k i m i za-

5 1

Kr. Anati, Palestine Before the Hebrews, s. 256, Garstang'n yorumunu kabul eder. Kars kan: j . Cauvin, Religions neolitfiiques ile Syro-Palesline, s. 51. K. Kenyon, Archaeology in the Holy Land, s 50. Kenyon, Digging up Jericho, s. 53 vd, 84 vd. Aynca bkz. Mller-Karpe, Handbuch. c. I I , s 380-81; J. Cauvin, a.g.y., s. 44 vd. Contenson kazlan, zetleyen: J. Cauvin, a.g.y., s. 59 vd ve Resim 18. Contenson (Tel Ramad) ve Dunand (Byblos) kazlan, zetleyen: Cauvin, a.g.y., s. 79 vd ve Resim 26, 28. Bkz. Munhata, Tel Aviv ve aar-Ha-Golan'da bulunmu heykelcikler; resimleri Cauvin tarafndan baslmtr, Resim 29-30. James Mellaan, Colai Muyk: A Neolithic Town of Anatolia, s. 60 vd; ayn yazar, Earliest Civilizations of the Near East, s. 87 vd. 63

3 5

3 6

17

5 8

3 9

, 0

DNSEL I N A N U I Ve nUNCELfc'K TARH - I

man y a n n d a avc bir kus da v a r d r ) . Erkek tanrsall bir ocuk ya da ergen bi i m i n d e - t a n r a n n olu ya da sevgilisive k i m i zaman onun kutsal hayvan

olan b o a n n ustine b i n m i olarak gsterilen sakall bir yetikin b i i m i n d e beli rir. Duvarlardaki resimlerin eitlilii artcdr; birbirine benzeyen i k i tapnak yoktur. Boylar k i m i zaman i k i metreyi bulan al, a h a p veya kilden ekillendi rilmi tanra k a b a r t m a l a r ve b o a kafalar - t a n r n n epifanileri- duvarlara sra lanmtr. Cinsel imgeler yoktur, ama k i m i zaman k a d n gs ve boga boynuzu hayatn simgeleri- biletirilmitir. Bir tapmakta (y, M 6200) duvarlara asl boga balarnn altna k o n m u d r t erkek kafatas vardr. Duvarlardan b i r i , bala r kesilmi insanlara saldran insan bacakl akbabalar tasvir eden resimlerle ss lenmitir. Anlamn b i l e m e d i i m i z , ama k u k u s u z nemli b i r mitsel-ritel yap t o p l u l u u soz konusudur. Haclar'da, M 5700'e tarihlendirilen bir d z e y d e , tanra, bir leoparn srtna o t u r m u olarak veya ayakla, kucanda bir leopar yavrusu tutarken g s t e r i l m i tir; ayrca ayakta, otururken, diz k m , tek bana u z a n m olarak veya y a n n d a bir o c u k l a temsil edildii de g r l r . K i m i zaman plaktr ve zerinde yalnzca cinsel o r g a n n r t e n m i n i k b i r para vardr. Burada da k i m i zaman gen, k i m i zaman daha yal s u n u l m u t u r . Daha y a k n tarihli bir dzeyde ( M 5435, 5200), yanlarnda o c u k veya bir hayvan olan tanra heykelcikleri, erkek heykelleriyle birlikte yok olur. Buna karlk Haclar k l t r n n son aamalarnn ayrt edici zellii geometrik desenlerle zengin bir biimde s s l e n m i , hayranlk uyandran mlekiliidir. '
4

Tel Halef ad verilen kltr, " Anadolu kltrleri yok o l d u u srada ortaya
4

kar. Kuzeyden men bir halk, belki de Haclar ve atalhoyuk'ten kaanlar taraln dan k u r u l m u a benzeyen b u k l t r d e bakr bilinmektedir. Tel Halefteki dinsel

yap buraya dek incelediimiz kltrlerde k i n d en pek tarkl deildir. ller, ile rinde k i l heykelciklerin de yer ald armaanlarla birlikte g m l m t r . Yabani boaya erkek r e m e g c n n tezahr olarak laplrnaktadr. Boga imgelerinin,

o k z balarnn, ko balarnn ve ift azl baltalarn hi k u k u s u z b t n antik Yakndou dinlerinde ok n e m l i bir yer tutan frtna tanrsyla ilikili bir tapm olarak rolleri v a r d . Bununla birlikte ok saydaki t a n n a imgesine karlk, er-

4 1

Mellaart, "Hacilar: A Neolithic Village Site," s. 94 vd; ayn yazar, Earliest Civilizations oj the Near East, s. 102 vd.

" Musul yaknndaki Arpaciye kyndeki Tel Halef st alanndan tr bu adla anlmak tadr. 64

1!N U7.UN DEVRM TARIMIN KlIiTt

kek heykelciklerine rastlanmamtr; gvercinlerin elik ettii, memeleri abartl boyutlarda, b i r o k kez m e l m i durumda tasvir edilmi bu tanra figrlerinde tam bir Ana Tanra imgesi bulamamak z o r d u r ,
45

Halef k l t r M 4400-4300'e d o r u ykld veya yok oldu; bu arada G n e y Irak kaynakl el-Ubeyd k l t r b t n Mezopotamya'ya yaylyordu. Bu kltrn Varka'da (Smercede U r u k , Sami dilinde Ere) MO 4325'e d o r u var o l d u u da kantlanmtr. Dier hibir tarihncesi k l t r buna benzer bir etki y a r a t m a m tr. Maden ilemeciliinde gsterilen ilerleme o k b y k t r (.bakr baltalar, eit li altn nesneler). T a r m n ilerlemesi ve ticaret sayesinde zenginlik b i r i k i r . Nere deyse doal b y k l n d e k i mermer bir insan kafasnn ve hayvan b a n n k u kusuz dinsel bir anlam vardr. Gavra tipi baz m h r l e r d e ibadet sahneleri (kz balaryla s s l e n m i sunaklarn evresinde t o p l a n m insanlar, ritel danslar,

hayvan amblemleri vb) tasvir edilmitir. nsan figrleri ok ematik i z i l m i t i r . Zaten b t n el-Ubeyd k l t r n n ayrt edici zellii, figratif olmayan eilim dir. M u s k a l a r n zerine izilen tapnaklar belirli yaplarn kopyalar deildir, b i r tr paradigmatik t a p n a k imgesini temsil ederler, Kaymaktandan insan heykelcikleri b y k olaslkla rahipleri temsil eder. Gerekten de el-Ubeyd d n e m i n i n en anlaml yenilii, antsal tapnaklarn ortaya kdr.
41

Bunlarn en dikkat ekicilerinden b i r i 70 metre u z u n l u u n d a , 66 met ykselen

re geniliinde ve 13 metre y k s e k l i i n d e bir platformun zerinde

22,3x 17,5 metre b o y u t l a r n d a k i Ak Tapnak'tr ( M 3100). Eski tapnaklarn ka lntlarnn da kullanld b u platform, bir ziggurat o l u t u r m a k t a d r ; bu kutsal "dag"n simgeselligi z e r i n d e daha ileride duracaz ( 54).

14. Neolitik an Manevi Y a p l a r Konumuz asndan tarmn ve daha son ra da m e t a l r j i n i n Ege ve Dogu Akdeniz'e, Yunanistan'a, Balkanlar'a ve Tuna bo yuna ve Avrupa'nn geri kalanna yaylmasn izlemenin bir yarar yok; Hindis tan'a, in'e ve G n e y d o u Asya'ya d o r u yaylmasn izlemek de gereksiz. Yalnz ca balangta t a r m n A v r u p a ' n n baz blgelerine ok yava girdiini belirtmek le yerinelim. Bir yandan buzul a sonrasnn i k l i m i Orta ve Bat A v r u p a ' n n mezolitik t o p l u m l a r n n av ve balklk rnleriyle ayakta kalmasna olanak veri-

Mller-Karpe'de genel sunu ve kaynaka, e. I I , s. 59 vd. Halef heykelcikleri ve ollennin dinsel simgeselligi iin kr. B. L. Goff, Symbols of Prehistoric Mesopotamia, s. 11 vd. " Bkz. Mller-Karpe, Handbunch, c I I , s. 61 vd, 339, 351, 423, M. E, L Mallowan, Early Mesopotamia and Iran, s. 40 vd (Ak Tapnak). 65

DNSEL INANU-Alt VF. HUUNCTT ! r T A R H -

:

y o r d u . Dier yandan tahl ekimini lman ve ormanlarla kapt bir blgeye uyarla mak gerekiyordu. lk tarm topluluklar akarsu boylarnda ve b y k o r m a n l a r n kenarlarnda geliti. Bununla birlikte Y a k n d o u ' d a M 8000'e d o r u balayan ne olitik t a r m n yaygnlamas kanlmaz bir sre olarak g r n y o r d u . Baz halk larn, zellikle de hayvanclk belirginletikten sonra direnmelerine karn, Avru pa kolonizasyonunun ve sanayi devriminin etkileri hissedilmeye baladnda, ye nilebilir bitkilerin e k i m i n i n yaylmas Avustralya ve Patagonya'ya yaklamt. Tahl ekiminin yaygnlamas belirli ritelleri, mitleri ve dinsel dnceleri de beraberinde tad. Ama sz konusu olan mekanik bir sre deildi. Yalnzca arkeolojik belgelerle snrl kaldmzda - k i d u r u m u m u z budur, baka bir deyi le, ncelikle mit ve ritellerin dinsel anlamlarn yok saydmzda b i l e - Avrupa neolitik kltrleri onlarn D o u l u kaynaklar arasnda yine de k i m i zaman ok nemli boyutlar kazanan farkllklar saptanmaktadr. r n e i n Tuna blgelerinde bulunan o k sayda resmin dorulad boga t a p m m n Y a k n d o u ' d a n geldii ke sindir. Bununla birlikte Girit'te veya nds'n neolitik k l t r l e r i n d e g r l d gibi, boga kurban etme adeti h a k k n d a bir kant yoktur. Ayn ekilde tanr putlar veya D o u d a o k yaygn putlar olan Ana Tanra ve ocuk ikonografik ikilisi,

Tuna boyu blgelerinde ender g r l m e k t e d i r . stelik mezarlarda bu tur heykel ciklere hi r a s t l a n m a m t r . Baz yakn tarihli b u l u l a r G n e y d o u Avrupa'nn arkaik k l t r l e r i n i n , yani Marija G i m b u t a s ' n "Eski Avrupa uygarl" adn verdii yapnn zgnln

parlak bir biimde d o r u l a d . Gerekten de b u d a y ve arpa e k i m i n i , koyunun, s r h a y v a n l a r n n ve domuzun evcilletirilmesini ieren bir uygarlk M 7000'e d o r u ya da daha once ezamanl olarak Yunanistan ve talya kylarnda, Girit'te, G n e y Anadolu'da, Suriye'de, Filistin'de ve Bereketli Hilal'de' ' ortaya kar. Rad1

yokarbon l m l e r i n e gre saptanan tarihlere dayanak bu kltrel y a p n n Yuna nistan'da Bereketli H i l a l d e n , Suriye'den, Kilikya'dan veya Filistin'den daha ge g r l d ileri s r l e m e z . Bu k l t r n " i l k itici g c " nereden ald h e n z b i linmemektedir. " Fakat Anadolu'dan Yunanistan'a gelen, ekilmi bitkilere ve evcil4

leiirilmi hayvanlara sahip bir g m e n aknn gsteren arkeolojik kantlar yok-

Dogu Akdeniz'den Basra Krfez'ne uzanan hill eklindeki blge - y n .

4 1

Marija Gimbuas, "Old Europe c. 7.000-3.500 B.C," s. 5.

'"' Zaten sru hayvanlan, domuz ve bir tur budayn (einkorn buday) Avrupa'da yerli atalar bulunmaktadr: Gimbuas, a.y. 66

EN U Z U N ' DEVRM TAKMN K E S H

Kkeni ne olursa olsun, "arkaik Avrupa uygarl" kendisini hem Yakndou hem de Orta ve Kuzey Avrupa k l t r l e r i n d e n farkllatran, z g n bir d o r u l t u d a geliti, M O 6500 ila M 5300 arasnda Balkan y a r m a d a s ve Orta Anadolu'da gl bir kltrel atlm yaand. o k sayda nesne (ideograml m h r l e r , insan ve hayvan figrleri, vah hayvan biimli vazolar, tanr maskeleri resimleri) ritu el etkinliklerinin varln gstermektedir. M 6000'in ortalarna d o r u , hendek ler veya duvarlarla korunan ve nfusu 1000 kiiye kadar ulaan kyler o a l r .
47

ok sayda sunak, tapmak ve eitli t a p m nesneleri i y i r g t l e n m i bir dinin varln k a n t l a m a k t a d r . Bkre'in 60 k m . g n e y i n d e k i eneolitik* aa ait Cascioarele kaz a l a n n d a , duvarlarna sarmtrak beyaz fon zerine m u h t e e m k r m z ve yeil sarmallarn izildii b i r t a p n a k g n na karlmtr. Hibir heykel cik b u l u n a m a m t r ; ama b i r i i k i metre boyunda dieri daha k k i k i s t u n axis murd'yi simgeleyen bir kutsal direk tapnna iaret etmektedir. * Bu tapman
41

s t n d e daha yakn tarihli b i r baka tapnak vard ve onun iinde bir kutsal me k a n n pimi topraktan maketi bulundu. Bu maket olduka etkileyici bir m i m a r i yap t o p l u l u u n u temsil etmektedir: Yksek bir kaide zerine o t u r t u l m u d r t ta pmak, *
4

Balkan y a r m a d a s n d a b i r o k tapnak maketi bulundu. o k sayda baka bel geyle ( k k heykeller, masklar, eitli figratif olmayan simgeler vb) beraber, bunlar ieriine h e n z eriilememi bir dinin zenginliini ve k a r m a k l n g s termektedir.
50

Dinsel yoruma ak neolitik belgelerin hepsini sralamak yararsz

olacaktr.

, 7

Bulann yannda svire gollerinde bulunanlar gibi konut gruplar kuuk kylere ben zemektedir; Gimbutas, s. 6.

" Bakrn kullanlmaya baland tarihncesi devir; kalkolitik de denir -yn.

w

Vladimir Dumtrescu, "Edifice destin au culte dcouvert Cscioarele," s, 21. Her iki stunun da ii botur, bu da onlann aga gvdeleri etrafna dkldklerim gsterir; fl.g.y., s. 14, 21. Axis mimdi smgeselligi Kozmik Aala Kozmik Stunu (columa uvcrsalis) zdeletirir. Dumtrescu'nun aktard radyokarbonla llm tarihler, MO 4035 ila 3620 arasnda deimektedir (kr. s, 24, dipnot 25); Marya Gimbutas "y. M O 5000" tarihinden sz etmektedir ("Old Europe," s. 11 ). Hortensia Dumtrescu, "Un modele de sanctuaire dcouvert Cscioarele," Resim l ve 4 (Gimbutas da Resim 4'n bir kopyasn yaymlamtr, Resim l , s. 12). Gimbutas'a gore, "arkaik Avrupa uygarl" daha MO 5300-5200'e doru, yan Smer'den 2000 yl nce (s. 12) bir yaz da gelitirmiti (kr. Resim 2 ve 3). Bu uygarlk, M 3500'den sonra, Karadeniz bozkrlarndan gelen halklarn istilasnn ardndan dal maya balamt (s. 13). 67

1 9

5 0

DNSEL NANLAR VE D U N ' L E R TAttIUI - ]

Baz e k i r d e k blgelerin (Akdeniz, Hindistan, in, G n e y d o u Asya, Orta Ameri ka) dinsel tarihoncesme deinirken, zaman zaman bu belgelerden soz edeceiz.

Neolitik dinlerin, yalnzca arkeolojik belgelere indirgendiklerinde ve baz tarm t o p l u m l a r n n metinleri veya XX, yzyl b a n d a hla yaayan gelenekleri nda ele a l n m a d k l a r n d a , dar dnceli ve tekdze g r n m e tehlikesi tadklarn i m d i d e n belirtelim. Arkeolojik belgeler, dinsel hayat ve dnce hakknda bize paral ve dolaysyla s a k a t l a n m bir g r n t sunar. En eski neolitik k l t r l e r i n dinsel belgelerinin neleri ortaya kardn g r m t k : Tanra ve frtna tanrs (epifanileri: boa, k z ba) heykelciklerinin iaret ettii ller ve bereket

t a p n l a n ; b i t k i l e r i n b y m e "gizem"iyle ilikili inanlar ve riteller; d o u m - y e niden d o u m (erginlenme) benzetirmesini beraberinde getiren kadn-toprak-bitki zdelii; b y k olaslkla l m d e n sonra varolu u m u d u ; " D n y a n n Merkezi" simgesel ligini ve oturulan konutun imago mundi olarak alglanmasn ieren b i r kozmoloji. G n m z d e k i bir ilkel tarm t o p l u m u n u g z l e m l e m e k , topran bere keti ve haya t-lm-lmden sonra varolu d n g s d n c e l e r i etrafnda rl m bir d i n i n zenginliini ve karmakln anlamaya yeter,
51

Zaten Y a k n d o u ' n u n arkeolojik belgelerine i l k metinler eklendii anda, bun larn yalnzca k a r m a k ve derin olmakla k a l m a y p , uzun s r e d i r s t n d e d n l m , yeniden y o r u m l a n m ve k i m i zaman anlalmaz, neredeyse zlmesi olanaksz bir hale gelmeye balam bir anlamlar evrenini ortaya k o y d u k l a r sap tanr. Baz r n e k l e r d e eriebildiimiz ilk metinler z a m a n h a t r l a n a m a y a c a k kadar eski, geerliliini yitirmi ya da yar yanya u n u t u l m u dinsel yaratmlarn yakla k anlarn sunarlar. n e m l i olan, elimizdeki belgelerin neolitik an g r k e m l i m a n e v i y a t n "effaflatrmaya" y e t m e d i i n i u n u t m a m a k t r . Arkeolojik belgelerin anlambilimsel olanaklar snrldr ve ilk metinler metalrjiyle, kent u y g a r l y la, krallkla ve r g t l b i r ruhban snfyla u y u m l u dinsel dncelerden oka e t k i l e n m i bir d n y a g r n yanstrlar. Ama neolitik an manevi y a p l a n , b t n l iinde b i z i m amzdan eriil mez kalsa da,
5

kyl t o p l u m l a r n geleneklerinde bunun d a n k p a r a l a n korun

m u t u r . "Kutsal m e k n ' l a r l a (kr. 8), baz t a m n ve cenaze ritellerinin srekli-

Vaolardan ve tun eyalardan kartlan bezeme motifleri ikonografisinin ve srr.geselliginin karlatnnal zmlemesi, tarihoncesme ait bir din hakkndaki bilgiler, kimi zaman nemli lde geniletebilir. Ama bu olgu, zerleri boyanm mlekler ortaya ktktan itibaren ve zellikle de maden anda dorulanmaktadr. Elbette Ortadou ve Avrupa'nn arkeolojik neolitik andan sz ediyoruz. 68

F.N U7.UN DEVRM "IARIMIN KESK

liginin k a n t l a n m a s n a bile artk gerek yoktur. XX. yzyl Msr'nda

ritiiellerde

kullanlan ekin demeti, eski antlarda g r l d biimde b a l a n m a k t a d r ve eski antlardaki resimlerde t a r i h n c e s i n d e n miras kalm bir detin kopyalardr. Pet ra* a Arabistan'nda son demet, "ihtiyar Adan" adyla, yani firavunlar a Msr'nda verilen adla g m l y o r d u . Romanya ve Balkanlarda cenaze trenleri ve ller b a y r a m m n a s e b e t i y l e datlan tahl bulamacna kotiva denir. Ayn is me (Kollyvn) ve sunguya antik Yunanistan'da da rastlanmaktadr, ama bu adetin da ha da arkaik o l d u u n a k u k u y o k t u r (Dipylon mezarlarnda da bunun izlerine rastland d n l m e k t e d i r ) . Leopold Schnidt, orta ve g n e y d o u Avrupa k y llerinde XX. yzyl banda hl geerli olan baz mitsel-ritel senaryolarn, Ho rneros ncesi antik Yunanistan'da k a y b o l m u m i t o l o j i ve ritel paralarn koru d u k l a r n s a p t a m t r . r n e k l e r i daha fazla s r d r m e y e gerek yok. Yalnzca bu tur ritellerin 4000-5000 yl dayandn, bu s r e n i n son 1000-1500 ylnn ise katlklaryla t a n n a n i k i t e k t a n n l d i n i n , Hristiyanlk ve Islamn yakn g z e t i m i altnda yaandn vurgulayalm.

15. Metalrjinin Dinsel Balam: Demir a Mitolojisi "Cilal ta m i t o l o j i s i ' n i n yerini "maden mitolojisi" ald; b u m i t o l o j i n i n en zengin ve belirgin b l m demir etrafnda gelitirildi. Hem " i l k e l l e r i n hem de tarihncesi halklarn yzeydeki demirli mineralleri k u l l a n m a y r e n m e d e n uzun sre nce de gkta d e m i r i n i iledikleri biliniyor. Baz mineralleri ta gibi iliyor, yani onlar tatan aletler yapmaya yarayan hammaddeler olarak g r y o r l a r d . " Cortez, Aztek n derlerine baklarn neden y a p t k l a n n s o r d u u n d a , g k y z n g s t e r m i l e r d i . Gerekten de Yeni D n y a ' n n tarihncesi katmanlarnda yaplan kazlarda toprak tan karlm hibir demir izine r a s t l a n m a m t r .
51

Doulu paleolitik a halkla

rnn da benzer d n c e l e r i paylatklar anlalyor. D e m i r i ifade eden en eski kelime olan S m e r c e

AN.BAR,

"gkyz" ve "ate" iaretleriyle yazlyordu. Bu

kelime genellikle "gksel maden" veya "yldz-maden" diye evrilir. o k uzun s re Msrllar yalnzca gkta d e m i r i n i biliyorlard. Hititlerde de ayn d u r u m ge erliydi: M XIV. yzyla ait bir metin, H i t i t krallarnn " g k y z n n siyah de-

* el-Betra (Ar.). Arabistan'da ehir. Kzldeniz ile Lui Gol arasnda MO VI,-II. yzyl aras Nebatlerin bakentiydi -yn.
5 5

Kr. Eliade, Forgerons et Alchimistes, s 20.

''" R. C. Forbes, Metaurgy in Antiquity, s. 401. 69

DIMSLI. INAN'-AR VE DNCELER TARH [I -1

m i n " n i k u l l a n d k l a r n belirtir. Ama maden az b u l u n u y o r d u (altn kadar deerliydi) ve kullanm daha ok r i mel amalyd. Maden filizlerinin eritilmesinin kefi, insanlk tarihinde yeni bir aamay balatt. Bakr ve t u n t a n farkl olarak, demir metalrjisi ok ksa srede sanayileti. Manyetik demir oksiti veya demir oksiti eritmenin srr bir kez bulu nunca, ok b y k miktarda maden temin etmekte zorlukla karlalmad; nk yataklar ok zengin ve iletilmeleri de kolayd. Ama topraktan karlan maden f i lizi gkta demiri gibi i l e n m i y o r d u ve erimesi de b a k r ve tuntan farklyd. Ancak frnlar bulunduktan ve zellikle de akkor haline getirilmi madeni "sert letirme" teknii gelitirildikten sonra, demir egemen konuma geti. Yeryz de m i r i metalrjisi b u madeni g n l k k u l l a n m a uygun hale getirdi. Bu olgunun n e m l i dinsel s o n u l a n oldu. G k t a l a r m d a ikin gksel kutsall n yan sra imdi maden yataklarnn ve filizlerinin de dahil o l d u u yeralt kut sall ortaya kmt. Madenler t o p r a n b a r n d a " b i t i y o r d u . " " Maden yatakla
5

r ve maaralar Yeryz Ana n n rahmiyle zdeletirildi. Maden y a t a k l a r n d a n kartlan filizler bir anlamda "ceninlet"di. Bitki ve hayvan o r g a n i z m a l a r n n haya t n d a n farkl bir zaman ritmine u y u y o r l a r m gibi, ar ar da olsa b y y o r l a r ve yeralt karanlklarnda "olgunlayorlard." Demek k i o n l a r n Yeryz A n a n n b a r n d a n kartlmas hamilelik d n e m i tamamlanmadan yaplm bir ameliyat t. Onlara gelime z a m a n (baka bir deyile zamann jeolojik ritmi) braklsa, den filizleri olgun, " m k e m m e l " madenler haline gelirdi. D n y a n n her yerinde madenciler a r n m a y , orucu, murakabeyi, dualar ve ibadet davranlarn ieren riteller yapar. Ritellere y n veren gerekletirile cek ilemin niteliidir, n k tecavz edilemeyecei bilinen kutsal bir alana giril mektedir; tandk dinsel evrenin paras olmayan bir kutsallkla, daha derin ve daha tehlikeli b i r kutsallkla iliki k u r u l m a k t a d r , nsan sanki hukuken kendisine ait olmayan bir arazide maceraya atlmaktadr: Yeryz Ana'nn k a m n d a yaanan ve ar ar ilerleyen maden gebeliinin gizleriyle yeralt. Btn maden ve d a mitolojileri, saysz peri, cin, hava perisi, hayalet ve ruh; Hayat'n jeolojik kat m a n l a r n a girdike karlalan kutsal varln ok sayda t e z a h r d r . Bu karanlk kutsall yklenen maden filizleri frnlara ynlendirilir. O za ma

man en g ve maceral ilem balar. Zanaatkar "buyume"yi hzlandrma ve u-

" T. A. Rickard, Man and Metah, c. 1, s. 149. Bkz. Forgerons et Alckimistes, s. 46 vd

0

70

HN U7.LN ULVRIM. TARIMIN KP.ll

kenmelletirme iinde Yeryz A n a n n yerini alr. Frnlar bir anlamda, maden filizlerinin ana k a m n d a b y m e y i tamamladklar yeni ve yapay bir rahimdir. Bu nedenledir k i erime ilemine saysz n l e m , tabu ve ritel elik eder, '
5

Madenci, tpk demirci ya da ondan nce mleki gibi, bir "ate e f e n d s f d i r . Maddeyi bir halden dierine ate araclyla geirir. stelik madenci, mucizevi denecek kadar ksa bir s r e d e maden filizlerinin " b y u m e ' s i n i hzlandrr, o n l a r "oIgun"latrr. Demir, "daha hzl yapma"nm o l d u u kadar, Doga'da zaten var olandan farkl bir ey y a p m a n n da bir yolu olarak ortaya kar. Bu nedenle arka ik toplumlarda d k m c l e r ve demirciler, amallarn, hekimlerin ve b y c l e r i n yan sra, "atein efendileri" olma gibi bir ne sahiptir. Ama madenin farkl ve elikili deerler ieren nitelii - h e m kutsal hem de "eytani" glerle y u k l d r madencilere ve demircilere de geer: Bunlara hem ok sayg gsterilir hem de on lardan korkulur, t o p l u m u n uzanda tutulur, hatta hor g r l r l e r . ^ o k sayda mitolojide, tanrsal demirciler tanrlarn silahlarn dver, bylece o n l a r n ejderhalara veya dier canavar varlklara kar zafer k a z a n m a l a r n salar lar. Kenan mitinde "Koar-ve-Hasis" (tam evirisi Becerikli-ve-Kurnaz) Baal iin, yeralt denizleri ve sularnn efendisi Yam' ldrecei i k i demir u b u u rste d ver (kr. 49). M i t i n Msr versiyonunda H o r u s u n Seth'i yenmesini salayan si lahlar Ptah (mleki Tanr) yapar. Ayn ekilde Vrtra'yla kavgasnda ndra'nn silahlarn tanrsal demirci Tvastr yapar; Zeus'un Typhon'a kar zafer k a z a n m a s n salayan yldrm Hephaistos dver (kr. 84). Ama tanrsal demircinin tan rlarla ibirlii, dnya egemenlii iin verilen tayin edici kavgaya katksyla s nrl kalmaz. Demirci ayn zamanda tanrlarn m i m a r ve zanaatkardr, Baal sara ynn y a p m m o ynetir ve dier tanrlarn tapnaklarn d o n a t r . Ayrca bu de mirci tanrnn m z i k ve arkyla da ilikisi vardr; birok toplumda demirciler ve kazanclar ayn zamanda m z i s y e n , ozan, ifac ve b y c d r , " Demek k i
5

farkl k l t r d z e y l e r i n d e (bu da b y k antikagn iaretidir) demircilik

sanat,

oklt teknikler ( a m a n i z m , b y , ifa vb) ve ark, dans, iir sanatlar arasnda y a k n bir iliki var gibidir.

Kr. Forgerons et Alchimistes, s. 61 vd. Baz Afnka halklar maden filizlerim "erkek" ve "dii" diye ikiye aynr; eski in'de lk Kurucu Buyuk Yu erkek ve dii madenler aynmm yapyordu; o.g.y., s. 37. Afrika'da maden eritme ii cinsel birlemeyle zde tutulur; .g.y, s. 62. Afrika'daki demircilerin farkl deerleri konusunda kr Forgerons et Alchimistes, s. 89 vd. Bkz. Forgerons et Alchimistes, s. 101 vd. 71

DNSEL NANLAR VE DNCELER TAKHI 1

Madencilerin, metalurjistlerin ve demircilerin meslei etrafnda

kmelenmi

b t n bu d n c e ve inanlar ta devrinden miras kalan hotno faber m i t o l o j i s i n i hissedilir lde zenginlet irmi tir. Ama maddenin m k e m m e l le t irilmesi iine katlma istei n e m l i sonular vermitir. nsan, doay d e i t i r m e s o r u m l u l u u n u stlenerek zamann yerini almtr; eonlarm' yeraltmm derinliklerinde " o l g u n l a m a k " iin ihtiya d u y d u k l a r n zanaatkar birka haftada verebilecei kan s n d a d r ; n k yeralt rahminin yerini frn almtr. Binlerce yl sonra s i m y a c n n dncesi de bundan farkl olmayacaktr. Ben Jonson'm Tfe Alchemist {Simyac} adl oyununun bir karakteri yle der: " K u r u n
:

ve dier madenler, eer d n m e k iin gerekli zaman bulsalar, altn o l u r l a r d . " Ve baka bir simyac ekler: "Bizim sanatmz ite bu noktada icra o l u n u r . "
00

"Za

mana egemen olma" mcadelesi - b u mcadele en buyuk baarya organik kimya n n salad "sentetik rnler"le ulaacak, b u "hayatn sentetik terktbi'nde (Homunculus [kk insan], simyaclarn eski d ) tayin edici bir aama o l a c a k t r z a m a n n yerini almak iin verilen ve m o d e m teknoloji t o p l u m l a r insannn ayrt edici zelliini o l u t u r a n b u mcadele daha demir anda balatlmt. Bunun dinsel a n l a m l a r n n b o y u t u n u daha ileride lmeye alacaz.

Eon; llemeyecek kadar uzun zaman paras - y n .

0 0

Kr. Forgerons et Afclumisto, s. 54 vd, 175 vd. Ayrca bkz. bu kitabn 3. cildinde Bat sim yas ve "bilimsel ilerleme"nn dinsel sonular hakkndaki blmler. 72

E L E T R E L KAYNAKA

8. A. Rst krk yl boyunca Meiendorf, Sellmoor ve Ahrensburg-Hopfenbacha gerekle tirdii kazlar hakknda birok eser yaymlad; en nemlileri unlardr: Die alt-u\d mittelstein zeitlichen Funde von Stellmoor (Neumnsier in Holstein, ] 934); Das altstenzettliche Renterjagerlager Meiendorf (ay m yer, 1937); Die Jungpdoll! ise lien Zeh m lagen vrai Ahrensburg (1958); Vor 20.000 jhren (Neumnsier, 1962), Bu keiflerin dinsel anlamlar konusunda, kr. A. Rus, "Neue cndglaziale Tnde von kul tische-religio ser Bedeutung" (UP-.Schweis, 12, 1948, s. 68-71); ayn yazar, 'Eine endpalaolitische hlzerne Gotzenfigur aus Ahrensburg" (Rom. Genn. Koni. d. dtsch. Aich, /usf.. Berim, 1958, s. 25-26); H. Pohlhausen, "Zum Motiv der Rentierversenkung der Hamburger u. Ah rensburger Stufe des niederdeutschen Fbchiandmagdalenien," Anihropos, 48, 1953, s. 987 990; H, Muller-Karpe, Handbuch der Vorgeschichte, 1, s. 225; 11, s. 496 (no. 347); j . Mannger, "Die Opfer der palolitischen Menschen," (Amhropica, St. Augustin bei Bonn, 1968, s, 249 272), s. 266-270. Suya batrma yoluyla kurban venue konusunda bkz Alois Closs, "Das Versenkungsop fer," Wiener Beitrge zur Kulturgeschichte und Linguistik, 9, 1952, s. 66-107. Dou Ispanya'dak maara resimleri sanalnn dinsel anlamlan konusunda, bkz. H. Obermaier, Fossil Man m Spam (New Hven, 1924); J. Maringer, TJe Gods oj Pi rhistoric Man, s. 176-186.

9, Filistin'in tarihncesi hakkndaki en iyi ve eksiksiz inceleme J. Perrot'nunkdr: "Prhis toire Palestinienne," Diel, de la Bible iinde, Ek. e. VIII, 1968, st. 286-446. Ayrca bkz. R. de Vaux. Histoire oncienre d'Isral, c. I (Paris, 1971), s. 41-59. Nattuf kltr konusunda, bkz. D. A. E. Garrod, "The Natufian Culture: The Life and Economy of a Mesolitbic People in the Near East," Proceedmgs oj the British Acaderv iinde, 43 (1957), s. 211-227; E. Anati, Palesti ne Bejore the Hebrews (New York, 1963), s. 146-178; H. Muller-Karpe, Handtuch der Vor geschichte, II: Jungsteinzeit (Mnih, 1968). s. 73 vd, Nattuf dm konusunda, bkz. son olarak Jacques Cauvin, Religions nolithiques de Syro-Palesne (Paris, 1972), s. 19-31. Kafataslarnn dinsel anlamlan ve rituel yamyamlk konusunda, bkz. Muller-Karpe, a.g.y., c. 1, s. 239 vd; Walter Dostal, "Ein Bevrag zur Frage des religisen Weltbildes der fr hesten bodenbauer Vorderasiens," Archiv fiir Vlkerkunde, 12, 1957, s. 53-109, zellikle s 75-76 (kaynakayla birlikte); R. B. Oman, The Ongi o/ European Thought (Cambridge, 1951, 2. bask, 1954), s. 107 vd. 530 vd. 10. Afrika'daki "ntuel av" konusunda, bkz. Helmut Straube, Die Tiervelieidungen der ajrifaniscfen Naiunolher (Wiesbaden, 1955), s 8.3 vd, 198 vd ve birok yerde. Asurlularda, ranllarda ve Trk-Mogollarda sava ve av teknikleri arasndaki benzerlikler konusunda, bkz. Kari Meul, "Ein altpersischer Kriegsbrauch" (Wesloslhche Abhandlungen. Festschrift Jur Rudolph Tchudi, Wiesbaden, 1954, s. 63-86). 73

DNSEL LNANCLAR VU D U S U N I EK T A R H - 1

Avn baka mitolojik ve folklorik izlekler de ortaya kardn ekleyelim. Bir tek rnek verecek olursak: Geyik cinsi bir av takip etmek kahraman teki dnyaya veya byl bir dnyaya gtrr, sonunda avc orada sa veya Boddhsattva ile karlar vb: k. M Eliadc, De Zalnmis Cengis-Klan (1970), s. 131-161. Bir topran kefine ve fethine, bir sitenin kuruluuna, bir nehirden gemeye veya bataklklar amaya vb ilikin ok sayda mi ve efsa nede, tksz grnen bir durumun zmn hayvan kefeder; kr. Elade, a.g.y., s. 135 vd, 160. 1 1 . Bitkilerin ve hayvanlarn evcilletirilmesi hakknda, bkz. Muller-Karpe, a.g.y.. II, s. 240 256; Peter j . Ucko ve G. W. Dmbley (ed.), The Domestication and Exploitation of Wants arcl Animals (Chicago, 1969); Gary A. Wright, "Origins of Pood Production in Southwestern Asia: A Survey of Ideas" (Current Anthropology, 12, Ekim-Aralik, 1971, s. 447-479). Karlatrmal bir inceleme iin, bkz. F. Herrmann, "Die Entwicklung des Pflanzenabauesals ethnologisches Problem," Studium Generale, I I , 1958, s, 352-363; ayn yazar, "Die religisgeistige Welt des Bauertums in ethnologischer Sicht," a.g.v-, s. 434-441. Robert Braidwood ilkel tanmsal etkinlii dort aamaya boler: Kylerde oturan ve ilkel bir ekincilik yapan halk (primay village farming); yerleik kylerde tarm (settled village far ming); "balang halindeki ekincilik" ve son olarak da "youn tanm yapan koy" (intensified village farming); kr. R. Braidwood ve L. Braidwood, "Earliest village communities of South West Asia," journal of World History,!, 1953, s. 278-310; R. Braidwood, "Near Eastern Prehis tory: The Swing from Food-Gat he ring Cultures to Village-Farming Communities us Still Im perfectly Understood," Science, c. 127, 1958, s. 1419-1430; kr. R Braidwood, "Prelude to Civilization," City Invicible: A Symposium on Urbanization and Cultural Development in the Aneient Near East, ed. Carl H, Kraeling ve Robert M. Adams (Chicago, 1960), s. 297-313; Carl O. Sauer, Agicufiura Origins and Dispersals (New York, 1952); Edgar Anderson, Plants, Man and Life (Boston, 1952). Hainuwele tr mitler ve onlann dinsel ve kltrel anlam konusunda, bkz. A. E Jensen, Das religise Weltbild einer /ruhen Kultur (Stuttgart, 1948), s. 35 vd; ayn yazar. Mythes ei Cul tes chez les peuples primitifs (Fr. ev. Payot, 1954 (Alm. bask, Wiesbaden, 1950]), s. 188 vd; Carl A. Schmitz, "Die Problematik der Mytholegeme 'Hainuwele' und 'Prometheus'," Anthropos, 55, 1960, s, 215-238; M Eliade, Aspects du Mythe (1963), s 132 vd; T. Mabuehi, "Tales Concerning the Origin of Grains in the Insular Areas of Eastern-So uihensiern Asia," Asian Folklore Studies, 23, 1964, s. 1-92; Atsuhiko Yoshida, "Les excrtions de la Desse et l'origi ne de l'agriculture," Annales, Temmuz-Austos 1966, s. 717-728. Ksa bir sre nce de lleana Chirasi, Yunan mitolojisinde "on-tahl" dnemiyle uyumlu olduklar dnlen Hainuwele trnde baz misei-ritel yap btnleri tanmlad; kr. Ele menti di culture precereal nei mili e rit greci (Roma, 1968). Alman etnolog Kunz Dittmer'e gre, kok ve soanl bitki ekimi Gneydou Asya'da da ha ust paleolitk ada balamt. Ekim ve hasat sorumluluu kadnlara aitti; sepetler r yorlard ve daha ge bir tarihte mlek retimine de balamlard Dolaysyla ekili tarlalar

74

F.N UZUN DEVRIM TARIHIN KEFI

kadnlarn mlk haline geldi. Koca einin evine yerleiyor ve soy anaya bal olarak yr yordu. Erkekler, av ve balklk dnda, tarla ama, tarma elverili bale getirme almalarm stleniyorlard. Dttmer'i av ve bitki yetitirmenin bir bileimi olarak tanmlad bu uygar lk tr ("Jger-Pflanzer") tropikal Afrika'ya, Malmezya'ya ve her iki Amerika'ya yayld. Yine Gneydou Asya'da daha ge bir dnemde yumrulu bitkiler ekimi ve bahvanlk ortaya kt; domuz ve kmes hayvanlar da bu dnemde evelletirildi. Bu uygarln zgl nitelikleri, anaerkil trde bir rgtlenme, gizli erkek cemiyetleri (kadnlar korkulmak iin), yas gruplarna dayal snflar, kadnn ekonomik ve dinsel nemi, ay mitolojileri, orji tr be reket tapnlan, kelle avcl ve kafatas tapmdr. Hayatn yenilenmesi insanlar kurban ede rek salanyordu. Atalar tapmnn gerekesi onlarn berekette oynadklar rold. Dier z gl unsurlar: amanizm ve sanatn geliimi (mzik, tapm dramalan, gizli cemiyet masklan, aalann heykellerle tasviri). Bu uygarlk tr (veya tarmsal dongu) mezoltik ada Gney dou Asya'ya (bu uygarla gnmzde bile Hindistan ve Hindiin'in baz ilkel halklarnda rastlanmaktadr). Afrika'nn Ekvator zerinde kalan blmne ve Polinezya dndaki g ney denizlerine yaylmt. Dttmer tahl ekinciliini, bitki ekinciliinin bir ikamesi (Ersatz) olarak aklamakladr; lanmn bozkr alanlanna doru yaylmas byle bir ikameyi zorunlu klmt. Bitki ekimin den tahl ekimine Hindistan'da geilmiti; En eski tahl olan dan orada yetitinldi Bu yeni teknik Hindistan'dan Bat Asya'ya yayld ve otada da birok laneli bitkinin yaban trleri evcilletrildi. Dittmer tahl ekimine zg iki retim emberi ayrt etmektedir: a) Yeterli ya mur alan blgelerde "geni arazide az verimli" (exlensif) tarm; b) Youn (inensi)) tarm, yani taraalan. sulamay ve bahecilii de kullanan tanm. Bu tanmsal aamalardan her birine be lirti sosyolojik, ekonomik ve dinsel yaplar denk dmektedir (kr. Kunz Dittmer, Allgemeine Vlkerkunde, Braunschweig, 1954, s. 163-190). 12. Kadn ile ekili topran mistik dayanmas konusunda, bkz, M Eliade, Dinler Tarihine Giri, s. 243-263, 324-349; ayn yazar, Mythes, reves et mysteres (1957), s. 206-253, Albert Dieterich'in aceleci gene II eti mielen (Mutter Erde, 3. bask, Berlin, 1925) konu sunda, bkz. Olof Pettersson, Motlter Eartf: At Aalysis of ihe Motfer Eartft Concepts Accordig to Al!>erf Detctich (Lund, 1967). Aynca kr. P. ]. Ucko, Anlhropomorphc Figurines (Londra, 1968) ve Andrew Fleming, "The Myth of the Mother-Goddess" (World Archaeology, 1, 1969, s. 247-261). Yunan ve Akdeniz tanralarnn dllenmeden remeleri (parthnognsc) konusunda, bkz, Uberto Pestalozza, Religione meditenuea. Vccli e nuovi studi (Milano, 1951), s. 191 vd. Dnyann dnemsel yenilenmesi konusunda bkz. Eliade, Le myhe de l'eternel relour (yeni bask 1969), s. 65 vd; ayn yazar, Aspecls du nvyihe (1963), s. 54 vd. Kozmik Aga simgeseliig konusunda, bkz. Eliade, Le Clwmanisme (2. bask, 1968), s, 49 vd, 145 vd, 163 vd, 227 vd'de saylan belgeler ve kaynakalar. Dairesel zaman ve kozmik dongu hakknda, kr. Le mythe de Vteme! retour, s. 65 vd. Mekana dinsel deer yklenmesi konusunda, bkz. Dinler Tarihine Giri, s. 355 vd. 75

PIN S El. NANLAR VE. D N C E L E R TARH 1 - I 1

Yang S>o neolitik kltrndeki konutlarn simgeselligi hakknda, bkz. i. A. Stein. "Arc hitecture et pense religieuse en Extrme-Orient." Arts As/a figues, 4, 1957, s. 177 vd; ayrca kr. Elode, Le d a munis me, S. 213 vd. Si ni il andnc ve rituel ikilikler ve eitli uzlamaz caumalar ve kutuplamalar konusun da, bkz. Eliade, La Nostalgie des Origines (1971). s. 249-336. 1 3 . Eriha'daki arkeolojik belgeler ve bunlarn yorumu hakknda, bkz. Kathleen Kenyon, Digging up Jericho (Londra, 1957); ayn yazar. Archaeology in ftc tloly Land (Londra, 1960), j . ve J. B. E. Garstang, The Stoty of Jericho (Londra, 1948); E. Anan, Palestine before The Heb rews, s. 273 vd; R. de Vaux, Histoire ancienne d'Isral, s. 41 vd. Suriye ve Filistin'in neolitik ag dinleri hakknda, bkz. son olarak kan J. Cauvi, a.g.y., s. 43 vd (Eriha, Munhata. Bedha, Tel Ramad kazlan); s. 67 vd (Ras amra, Byblos vb); Muller-Karpe, HCIFU&UCJI, 11, s. 335 vd, 349 vd Mellaan, Eriha'nn mlekilik ncesi kltrnn 03 katman, M 6500-5500) Haclar kltrnden (M 7000-6000) luredigini dnyordu; kr. "Hacilar: A Neolithic Village Si le," Scientific American, c. 205, Austos 1961, s. 90. Ama Earliest Civilization of the Near East (Londra-New York, 1965) adl eserde (s. 45), Eriha'da (B katman) radyokarbon lmyle belirlenmi yeni tarihleri yle belirtmektedir: M 6968 ve 6918; baka bir deyile, iki kl trn ada olduklar anlalyordu. atalhytk ise Yakndou'nun en geni neolitik a kentidir. Kazlarn henz tamam lanmamasna karn (1965'te yzeyin yalnzca drtte bin kaztmu), aathyuk artc bir uygarlk dzeyini onaya koymutu: Gelimi bir tanm (birok tahl ve sebze tr), hayvanc lk, ticaret ve zengin bir ekilde bezenmi birok tapnak. Kr. James Mellaart, uial HVU/: A Neolithic Town of Anatolia (New York, 1967). Aynca bkz Walter Oostal. "Zum Problem der Stadt- und Hochkultur im Vorderen Orient 1968, s. 227-260. Tel Halef hakkndaki temel kaynaka Mllev-Karpe'ta kaytldr: c. U, s 59 vd, 427-428 el-Ubeyd kltr hakknda bkz Mller-Karpe, a.g.y., s. 6! vd, 339, 351, 423 (kazlarla ilgili kaynaka), 425 vd (Ak Tapnak, ziggurat). Ayrca kr. M. E. L. Mallowan, Early Mesopo tamia and Iran (1965), s. 36 vd. Anlmay hak eden bir tapmak daha var Matlowan'in Tel Brak'ta, Habur Vads'nde (Urukn 1000 km. kadar kuzeyinde) ortaya kard ve y. M 3000'e tarihledii "Gzler Tapma." Burada, beyaz ve siyah kaymaktandan binlerce "put" bulundu; bunlarn zellii, bir ya da birka ift gze sahip olmalaryd, Mallowan'a gre bu putlar, her eyi gren, site nin koruyucusu bir tanrya sunulan adaklar temsil etmektedir; kr. Eariy Mesopotamia, s. 48 vd ve ekil 38-40. Tapnak, tanra nanna'ya adanmt. The Eye Goddess (1957) adl kita bnda, O. G S. Crawford bu ikonografik trn ngiltere ve rlanda'ya kadar yaylmasn in celemektedir, ama verdii birok rnek ikna edici deildir. Heykelciklerin ve Mezopotamya tanhncesini dier nesnelerinin simgeselligi 3 L Goff tarafndan incelenmitir: Symbols of Prehistoric Mesopotamia (New Haven ve Lone:,; 76 ?63\ Ethnologische Marginalien." Anthropos, 63,

EN UZUN DEVRM; TAKIMIN K E]

bkz. zellikle s. 10-48 (Tel Halef ve Ubeyd dnemleri) ve sek. 58-234. 14. En eski Avrupa uygarl hakknda, bkz. Marija Gimbutas, "Old Europe e. 7000-3500 B.C.: The Earliest European Civilization Before the Infiltration of (he Indo-European Peop les," T/ie Journal of Indo-European Studies iinde, 1, 1973, s. 1-20. Dinsel dnceler ve tapmlar hakknda bkz. Marija Gimbutas, 77e Cods and Goddesses of Old Europe, 700-3500 B.C.: Myths, legends, and Cult Images (Berkley ve Los Angeles, 1974); J. Maringer, "Priests and Priestesses in Prehistoric Europe," MR 17 (1977): 101-20. Cscioarele tapna hakknda, bkz. Vladimir Dumitrescu, "Edifice destin au culte d couvert dans la couche Boian-Spantov de la station-tell de Cscioarele," Dada, yeni seri, 12, 1968, s. 381-394. 15. Madenlerin kefi ve metalrji tekniklerinin geliimi konusunda bkz. T, A. Rickard, Man and Metals. A Histoy of Mining in Relation to the Development oj Civilization (New York, 1932); R. 1. Forbes, Metallurgy in Antiquity (Leiden, 1950); Charles Singer, E. Y. Holmyard ve A R Hall, A History oj Technology, 1 (Oxford, 1955). Kaynakalar iin bkz. M. Eliade, Forgerons et Alchimistes (Paris, 1956), s. 186-187; "The Forge and the Crucible: A Postscript" (HR, 8, 1968, s. 74-88), s. 77. Madenlerde alanlar ve demirciler hakknda, bkz. Forgerons et Alchimistes, s. 57-88; "A Postscript," s. 78-80. Demirci Tannlar ve Uygarlatnc Kahramanlar hakknda, bkz. Forge rons et Alchimistes, s. 89-112. Simyann "kkenleri" hakknda, bkz, A. M. Leicester, The His torical Background oj Chemistry (New York, 1956); I . R. Partington, History of Chemistry, c. 1 (Londra, 1961); Allen G. Debus, "The Significance of the History of Early Chemistry" (Cahi ers d'histoire mondiale, 9. 1965, s. 39-58); Roben P. Mullhauf, The Origin oj Chemistry (Lond ra, 1966).

I I I . BLM

MEZOPOTAMYA DNLER

16. "Tarih S m e r ' d e B a l a r . . . " Bilindii gibi, S. N . Kramer'in bir kitabnn bal budur." n l Amerikal arkiyat bu kitapla o k sayda kuruma, teknik ve dinsel kavrama ilikin ilk bilgilerin S m e r metinlerinde k o r u n d u u n u gsteri y o r d u . Bunlar z g n hali M IH. binyla kadar uzanan i l k yazl belgelerdi. Ama b u belgelerin daha arkaik dinsel i n a n l a r yanst t k l a n n a k u k u yoktur. S m e r uygarlnn k k e n i ve eski iarihi h e n z yeterince bilinmemektedir. Sami kkenli olmayan ve bilinen hibir baka d i l ailesiyle de aklanamayan Smerceyi k o n u a n bir h a l k n , kuzey b l g e l e r i n d e n inip Aa Mezopotamya'ya yer letii v a r s a y l m a k t a d r . Byk olaslkla S m e r l e r etnik bileimi h e n z biline meyen yerlilere (kltrel adan, el-Ubeyd ad verilen uygarl p a y l a y o r l a r d , kr. 13) boyun e d i r m i l e r d i r . Ksa denebilecek bir sre sonra, Suriye ln den gelen ve Sami kkenli bir d i l olan Akkaday k o n u a n gebe gruplar, S mer'in kuzeyindeki topraklara girmeye ve an arda gelen dalgalar halinde S m e r kentlerine szmaya baladlar. M I I I . b i n y h n ortalarna d o r u , efsanelemi n der Sargon'un y n e t i m i n d e k i Akkadlar s t n l k l e r i n i S m e r sitelerine kabul et tirdiler. Bununla birlikte daha fetihten n c e bir S m e r - A k k a d sembiyozu g e l i m i ve i k i l k e n i n b i r l e m e s i n d e n sonra iyice glenmiti. Daha 30 ya da 40 yl n c e sine kadar, bilginler tek k l t r d e n , b u i k i etnik tabakann k a y n a m a s sonucunda ortaya kan Babil k l t r n d e n sz ediyorlard. Bugn Sumer ve Akkad katklar n ayn ayn incelemek gerektii konusunda g r birliine varlmtr; n k i galcilerin yenilenlerin k l t r n zmsedii d o r u olmakla b i r l i k t e , i k i halkn yaratc dehas birbirinden farkldr. Bu ayrmalar zellikle d i n a l a n n d a fark edilmektedir. En eski alardan beri tanrsal varlklarn areti boynuzlu bir tat. Demek k i O r t a d o u ' n u n her yerinde o l d u u gibi, b o a n n neolitik adan beri varl d o r u l a n a n dinsel simgeselligi kesintisiz bir b i i m d e Smer'e de aktarlmt. Baka b i r deyile tanrsal varolu biimi fiuvvei ve meknsal "afiinlifila", yan gk g r l t s n n g m b r d e d i g i (n-

Trke basks iin bkz. Samuel Noah Kramer, Tarifi Smer'de Baslar, ev Koyukan, Kabala, 1999 - y n . 78

Hamide

MEZOPOTAMYA DNU-K

k gok g r l t s boalarn b g r t s y l e zdeletiriliri i t i) frtnal gkyzyle t a n m l a n m t . Tanrsal varlklarn d e o g r a m l a r n d a n n c e konan ve balangta bir yldz temsil eden belirleyici iaret de onlarn b u "akn," gksel yapsn d o r u l a n m a k t a d r . Szlklere g r e b u belirtecin tam karl " g k y z " d r . De mek k i b t n tanrlar gksel varlklar olarak d n l y o r ; b u nedenle tanrlar ve tanralarn o k gl b i r k yaydklar kabul ediliyordu. lk S m e r metinleri rahipler tarafndan gerekletirilmi snflandrma ve sis t e m l e t i r m e almasn yanstr Once b y k taunlar l s , o n l a r n a r d n d a n da gezegen tanrlar l s gelir. Ayrca b y k o u n l u k l a adlarndan baka b i r ey bilinmeyen t r l tanrlar h a k k n d a kabark listeler vardr. S m e r dini daha tarifli nin afanda "kadim" bir d i n olarak onaya k m a k t a d r . Kukusuz b u g n e dek kefedilenler, paral ve yorum 1 a n m a s ok g metinlerdir. Yine de bu eksik b i l gilere dayanarak bile, baz dinsel geleneklerin i l k anlamlarn yitirmeye baladk lar a n l a l m a k t a d r . A n , E n l i l ve Enki'den o l u a n b y k tanrlar lsnde de ayn s r e sezilmektedir. Adnn da iaret ettii gibi (cin = g k y z ) , birincisi b i r gk t a n n s d r . Herhalde panteonun en nemli ve egemen tanr tanmna en i y i uyan yesi oydu; ama An'da ckus oiiosus'" belirlileri g r l m e k t e d i r . Hava tanrs (Ulu Da ad da v e r i l i r ) Enlil ve " T o p r a n Efendisi," "temellerin" tanrs Enki daha etkin ve " g n c e P d i r ; Enki'nin ezeli sulann tanrs o l d u u kans yanltr ve S m e r anlaynda, karalarn okyanus zerine o t u r d u u kabul edildii iin bu ha taya d l m t r . imdiye dek gerek anlamda hibir kozmogoni metni kefedilememitir, ama

baz imalar S m e r l e r i n yaklamna gre yaratln belirleyici anlarn yeniden o l u t u r m a m z a olanak vermektedir. Tanra K a m m (ad, "ezeli deniz"i ifade eden piktogramla yazlmaktadr) ' G k ve Yeri d o u r a n ana" ve " b t n t a n n l a r
l

yaratan k a d n ata olarak tantlmaktadr. Hem evrensel hem de tanrsal bir btn olarak tasavvur edilen "ezeli sular" izleine arkaik kozmoloji metinlerinde ska rastlanr. Bu r n e k l e de su ktlesi, d l l e n m e s i z r e m e yoluyla i l k ifti, eril ve d i il temel eleri c a n l a n d r a n G k (tanr A n ) ve Yer'i (tanra K i ) d o u r a n i l k Ana ile zdeletirilmitir. Bu ilk ift, hieros gamosla birbirine karacak denli birle m i d u r u m d a y d . O n l a r m b i r l e m e s i n d e n hava tanrs E n l i l d o d u . Bir d i e r bel ge p a r a s n d a n Enlil'in ebeveynlerini ayrdn r e n i y o r u z ; Tanr A n g yu-

Deus ou'osus ('duraan tann'): Yaratlm dzenle veya insanlarla ilikisini koparm lam. Bu tasavvurda, Yce Tanr'nm dier Lannlar veya gifeel varlklar zerindeki otoritesi devam emekle birlikte etkinliim onlara devretmitir -yn. 79

DNSEL INANQ-AG VI: DNCELER TARH) - I

kar d o r u kaldrd ve E m i l de annesi Ye'i y a n n d a g t r d . ' G k ve yerin ayrl m a s n a ilikin kozmogoni izlegi de o l d u k a yaygndr. Bu izlege farkl k l t r d zeylerinde rastlanr. Ama O r t a d o u ve Akdeniz'de k a y d e d i l m i versiyonlar, b y k olaslkla S m e r a n l a t s n d a n tremitir, Baz metinler " b a l a n g l a r n m k e m m e l l i k ve k u t l u l u u n a deinir: "Her e y i n m k e m m e l yaratld eski g n l e r " v b , Ama anlalan gerek cennet, ne has
2

talk ne de l m n b u l u n d u u Dilmun'dur. Orada "hibir aslan l d r m e z , hibir kurt k u z u y u kapmaz p a r a l a m a z . . . . Hibir gz hastas " g z m aryor" demez.... Surlarnda hibir gece bekisi d o l a m a z . . . . " Bununla b i r l i k t e b u m k e m m e l l i k
3

s o n u t a bir hareketsizlikti; n k D i l m u n ' u n efendisi Tanr Enki toprak gibi ba kire olan e i n i n y a n n d a uyuyup kalmt. Enki u y a n d n d a Tanra Ninhur-

sag'la, sonra o n u n d o u r d u u kzla, en sonunda da bu kzn kzyla birleti - n k bu cennet l k e s i n d e gereklemesi gereken bir teogoni sz konusuydu. Ama anlamsz g r n e n bir olay tanrlar arasndaki i l k drama yol at. Tanr yaratlan baz bitkileri yedi; Oysa k i "onlarn kaderini belirlemesi," yani v a r o l u biimle r i n i ve ilevlerini saptamas gerekiyordu, Bu a n l a m s z harekete ok fkelenen Nmhursag, Enki lnceye kadar, ona "yaam gz" ile b a k m a y a c a n " aklad. N i t e k i m tanry b i l i n m e d i k arlar sard; giderek zayflamas erken gelen l m n iaretiydi. Sonuta onu iyiletiren yine ei oldu."* Bu m i t i n yeniden o l u t u m l a b i l m i ekli, ne niyetle yapld konusunda b i r karara varlamayacak dzeltmeler gerekletirildiini ortaya k o y m a k t a d r . Bir

teogoni anlatsyla tamamlanan cennet i z k i , yaratc bir t a n r n n yoldan kmas n ve cezalandrlmasn sergileyen b i r dramla s o n u l a n m a k t a d r ; bunu izleyen b l m d e t a n r n n a n zayflamas onu l m e yaklatrr. Kukusuz can alc b i r "hata" sz konusudur, n k Enki temsil ettii temel ilkeye uygun davranmam fr. Bu "hata" onun kendi yaratlnn yapsn krize sokma tehlikesini g n d e m e getir mitir. Baka metinlerde de kadere kurban olan tanrlarn yakardan aktarlmakta dr. Kendi egemenlik snrlarm aan n a n n a ' n m ne gibi tehlikelerle karlaaea-

Bkz. Kramer, From the Tablets oj Smer, s, 77 vd; ayn yazar, The Sumerians, s. [Trkesi iin bkz. Smerler, ev zcan Buze, Kabala, 20021

145

"Glgam, Enkidu ve Yeralt Dnyas" destannn yeni bir evirisi iin, bkz. Giorgio R Cas_ tellino, Mtologta sumerico-accadica, s. 176-181. "Balangtaki" mkemmellik konusun daki Msr anlay iin kr. g 25.

Franszca evirisi Maurice Lambert, La Naissance du Monde iinde, s, 106. R. Jestin'tn yapt yoruma uyuyoruz, "La religion sumrienne," s, 170. 80

MEZOPOTAMYA DNLEEt

m da ileride greceiz. Enki'nin d r a m n d a artc olan tanrlarn l m l doas deil, b u n u n sergilendii m i t o l o j i k balamdr.

17. Tanrlar K a r s n d a n s a n nsann k k e n i n i aklayan en az d r t anlat vardr. Bunlar o kadar farkldr k i , bir gelenek o u l l u u n u varsaymak gerekir. Bir m i t , i l k insanlarn ot gibi yerden b i t t i k l e r i n i anlatr. Bir d i e r versiyona g re, insan baz tanrsal zanaatkarlar tarafndan kilden y o r u l m u t u r ; daha sonra tanra N a m m u kalbini b i i m l e n d i r m i ve Enki de ona can vermitir. Baka me tinlerde insanlarn yaratcs olarak tanra A r u n g s t e r i l m e k t e d i r . Drdnc

versiyona greyse, insan kendisini yaratmak iin l d r l e n i k i t a n r n n , Lagma'larn k a n n d a n o l u t u r u l m u t u r . Bu sonuncu izlek BabiVin m e h u r kozmogoni iiri Enama Hi'te yemden ele alnp y o r u m l a n a c a k t r (kr. 21). Btn bu motifler, o k sayda eitleme iinde, d n y a n n aa y u k a n her ye l i n d e k a r m z a k m a k t a d r . S m e r v e r s i y o n l a r n n ikisine g r e , i l k insan b i r anlamda tannsal z paylayordu: Enki'nin can veren soluu veya Lagma tannlan n k a n . Bu, tannsal varolu biimi ile insanlk d u r u m u arasnda almaz bir me safe b u l u n m a d anlamna gelir, i n s a n n , ncelikle beslenme ve giydirilme ge

reksinimi olan tanrlara hizmet etmek iin yaratld d o r u d u r . ' T a p m , tanrla ra hizmet olarak alglanmt. Ama insanlar tanrlarn h i z m e t k r olsalar da, onlan n kleleri deillerdi. Kurban trenleri zellikle adak ve sunulardan o l u u y o r d u . Sitenin b y k toplu bayramlarna gelince - Y e n i Yl veya bir tapmak yaplmas ne deniyle d z e n l e n i r l e r d i - b u n l a n n kozmolojik bir yaps vard. Raymond Jestin, metinlerde g n a h k a v r a m n a , kefaret unsuruna ve " g n a h ke isi" d n c e s i n e r a s t l a n m a m a s z e r i n d e durur, O halde insanlar, t a n n l a r n yal
6

nzca h i z m e t k n deil, ayn zamanda taklitileri ve dolaysyla

ibirlikileridir.

Madem k i evrenin d z e n i n d e n tannlar sorumludur, insanlar o n l a r n kesin emirle rine uymaldr; n k b u emirler hem d n y a n n hem de insan t o p l u m u n u n i y i i lemesini salayan dzenlemelerden, kurallardan - " b u y r u k l a r " (me)~ kaynaklan m a k t a d r . Her varln, her hayat b i i m i n i n , tannsal veya insani her g i r i i m i n
7

Tapm hakknda kr. Kramer, The Sumerions, s. 140 vd; A L, Oppenheim, Anden! Mesopotarma, s. 183 vd. Jestin, a.g.y., s, 184. "Daha ge tarihli edebiyatta 'tvbe mezmurlari onaya kar, ama byyen Sami etkisi ayn edilebildii iin, bunlar ank Smer bilincinin gerek ifadeleri olarak grlemez," a.y Farkl mesleklerin, vasflarn ve kurumlann me'si hakknda, kr. Kramer, Ftom che Tablets, 81

fl

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARIMI I

kaderini "kurallar" kurar, yani belirler. "Kurallarn" belirlenmesi, alman k a r a r o l u t u r a n ve duyuran n o m r ' m davranyla t a m a m l a n r . Her Yeni Ylda tanrlar sonraki onik ayn kaderini belirler. Kukusuz Yakndou'da karlalan eski b i r d n c e sz konusudur; ama bunun i l k kesin ifadesi S m e r l e r e aittir ve S m e r teologlann gerekletirdii d e r i n l e t i r m e ve sistemletirme abasnn kantdr. Kozmik d z e n s r e k l i sarslr; nce d n y a y "kaos"a indirgeme tehdidini sa vuran "Byk Ylan," sonra da eitli ritellerle kefaret d e m e k ve " a r n m a k " is

teyen insanlann s u l a n , yanllar ve hatalar b u s a r s m t l a n yaratr. Ama Yeni Yl bayramyla d n y a d n e m s e l olarak yenilenir, baka bir deyile "yeniden yarat lr." "Bu b a y r a m n S m e r c e d e k i ad olan a-ki-til ' d n y a y yeniden yaatan g ' an l a m n a gelir (l 'yaamak' ve 'yeniden yaamak' demektir; b i r hasta '(yeniden) ya ar,' yani 'iyileir'); burada ebedi d n yasasnn b t n d n g s a g n t n l m a k t a d r . " Birbirine az o k benzeyen Yeni Yl mitsel-rituel senaryolarna saysz kl
3

t r d e rastlanr, Babl b a y r a m Jitu'yu incelerken b u n l a n n n e m i n i deerlendir me frsatn bulacaz (kr, 22). Senaryo, sitenin koruyucusu olan ve heykeller veya h k m d a r tarafndan temsil edilen - T a n r a n a n n a ' n n kocas u n v a n verilen h k m d a r , ayn zamanda Dumuzi'nin b e d e n l e n m i haliydi"- i k i tanr ile b i r tap nak cariyesi a r a s n d a k i kutsal evlilii kapsar. Bu hieros gamos tanrlarla insanlann birliini s o m u t l a t r y o r ve geici nitelikte de olsa, b u b i r l i k hatr saylr sonu lar yaratyordu; nk tanrsal enerji sitenin stne baka bir deyile

" Y e r y z n e " - salyor, onu kuisuyor ve balayan yeni ylda refah ve m u t l u l u u g v e n c e y e alyordu. T a p n a k yapm Yeni Yl b a y r a m n d a n da daha n e m l i y d i . Bu da kozmogoni n i n b i r t e k r a n y d , n k tapnak - t a n r n n " s a r a y " - mago mundi'yi' en eksiksiz b i i m d e temsil ediyordu. Bu, arkaik ve ok yaygn bir d n c e d i r . (Bu dnce Baal mitinde da k a r m z a kacak, I 50). S m e r a n l a t l a n n a g r e , insan yaratl d k t a n sonra, t a n r l a r d a n b i r i be siteyi k u r d u ; onlan "temiz yerde k u r d u , onlara

s. 89 vd; The Sumenans, s. 117 vd. Me terimi, "varlk, olu'' (Jacobsen) veya "tannsal g" (Landsberger ve Falkenstein) diye evrilmi ve "l ve canl maddedeki deimez, varl srp giden ama kiilememi, yalmzca tannlann sahip olduu trden bir tannsal iknlik" olarak yorumlanmtr 0- van Dijk),
8

Jestin, a.g.y., s. 181. Kr, S, N. Kramer, "Le Rite de Mariage sacri Dumuzi-Inanna," s. 129; ayn yazar, The Sotred Mamage Rite, s. 49 vd. Dnya imgesi ^yn. 82

MEZOPOTAMYA DNLER

ad verdi ve onlar t a p m merkezi y a p t . "

Daha sonra tanrlar sitelerin ve tap

naklarn p l a n l a n n d o r u d a n h k m d a r l a r a aktarmakla yetindiler. U u r l u yldz larn belirtildii b i r levhay g s t e r e n Tanra Nidaba ve tapnan plann akla yan bir t a n r Kral G u d e a ' n n ryasna g i r d i . " T a p n a k ve site modelleri deyim yerindeyse "akn" nitelikledir; nk nceden g k y z n d e mevcutturlar. Babil sitemlinin arketipleri takmyldzlardayd; Sippar'm modeli Yenge takmyldzn da, N i n o v a n m k i B y k Ay'da, Asur'unki o b a n t a k m y l d i z i n d a y d v b . laya k a d i m D o u d a yaygn olarak r a s t l a n m a k t a d r . Krallk k u r u m u da almederiyle, yani ta ve tahtla birlikte "gkten i n m i t i , " '
3 1 2

Bu an

Tufandan sonra krallk i k i n c i kez y e r y z n e tand. Kelimelerin ve k u r u m l a r n gksel n - v a r o l u u n a inan, arkaik ontolojide hatr saylr bir n e m kazanacak ve en m e h u r ifadesini Platon'un Idealar k u r a m n d a bulacakt. Varlna i l k kez S m e r belgelennde rastlanan b u inancn k k e n l e r i anlalan tarihncesine kadar u z a n m a k t a d r . N i t e k i m , gksel modeller k u r a m , i n s a n n eylemlerinin tanrsal varlklar tarafndan ortaya konan davranlarn tekrarndan (taklidinden) baka bir ey o l m a d n ileri suren ve b t n dnyaya yaylm arkaik b i r anlayn uzants ve gelitirilmi halidir.

18. tik Tufan

Miti

Tufandan sonra kralln yeniden g k t e n indirilmesi gerek

t i ; n k b u felaket " d n y a n n sonu" anlamna geliyordu. Gerekten de S m e r versiyonunda Zisudra, A k k a d versiyonunda ise U t n a p i t i m adn alan bir tek i n san k u r t u l m u t u . Ama ona, Nuh'tan farkl olarak, sulardan kan "yeni toprak"ta oturma i z n i verilmedi. Az ok "tanrlaan," en azndan l m s z l e erien fela ketzede, D i l m u n (Zisudra) lkesine veya "nehirlerin azna" ( U t n a p i t i m ) nakle dildi. S m e r versiyonundan elimize yalnzca birka p a r a ulaabilmitir; T a n r l a r panteonunun baz yelerinin e k i m s e r tavrna veya muhalefetine k a r n , b y k tanrlar insanl tufanla yok etmeye karar verirler. Birisi "alakgnll, itaatkr, dindar" Kral Zisudra'nm erdemlerini sayar. Koruyucusu tarafndan olaylardan ha berdar edilen Zisudra, A n ve Enll'in ald karar duyar. Elimizdeki metinde bu noktada b y k bir b o l u k var. Herhalde bu b l m d e Zisudra'ya gemiyi nasl ya pacana ilikin ayrntl bilgiler veriliyordu. Yedi g n yedi gece sonra g n e ye-

Kr. Kramer tarafndan evrilmi metin, From die Tablets, s. 177. E. Burrows, "Some Csmological Patterns in Babylonian Religion," s, 65 vd. Kr, a.g.y., 5. 60 vd, Bkz. "Smer Krallar Listesi," ev. Kramer, The Sumerians, s. 328 vd. 83

DNSEL NANLAR VE DLIiUNCF.LFJ TAKHI -1

tiden d o a r ve Zisudra g n e tanrs Utu'nun n n d e secdeye v a r . Eldeki son m e t i n parasna g r e , A n ve Enlil Zisudra'ya "tannlannki gibi b i r hayat" ve tanr l a n n "ebedi solugu"nu verip, onu mucizevi D i l m u n l k e s i n e yerletirirler.
11

Glgam destannda yine tufan izlegi k a r m z a kyor. Olduka i y i korun m u b u m e h u r eser, Kitab Mukaddesteki anlatma benzerliklere daha i y i k t u tuyor. O n a k ve olduka arkaik bir k a y n a n sz konusu o l d u u anlalyor. R.

Andree, H . Usener ve J. G. Frazer'm derlemelerinden beri bilindii gibi, tufan Lzlei neredeyse b u t u n d n y a y a yaylmtr; (Afrika'da ok nadir olsa da) b t n k talarda ve farkl k l t r dzeylerinde varl d o r u l a n m t r . Baz eitlemelerin nce Mezopotamya, sonra da Hindistan'dan balayan yaylma srecinin sonucu o l d u u anlalyor. Bir ya da b i r o k rafan felaketinin masals anlatlara y o l a m olmas da m m k n d r . Ama b u kadar yaygn bir m i t i , jeolojik izleri bulunama m g r n g l e r l e aklamaya k a l k m a k tedbirsizlik olur. Tufan m i t l e r i n i n ou b i r anlamda k o z m i k ritmin p a r a l a n gibidir: Yozlam b i r insanln yaad

"eski d n y a " sulara g m l r ve bir sre sonra su "kaosundan" "yeni b dnya" kar.
15

M i t i n birok eitlemesinde, tufan insanlarn iledii " g r a h l a n n " (veya ritel hatalarnn) sonucudur; k i m i zaman da yalnzca tanrsal bir varln insanla son verme isteinden kaynaklanr. Mezopotamya anlatsnda tufann nedenini sapta mak kolay deildir. Baz imalar, t a n n l a n n bu karan "gnahkrlar" nedeniyle al dn d n d r m e k t e d i r . Bir baka anlatma g r e , insanlarn dayanlmaz " g r l t s " EnliTi f k e l e n d i r m i t i r ,
16

Bununla birlikte baka kltrlerde gelecekteki tu gnahlarnda

fan haber veren mitler incelenirse, balca nedenlerin hem insanlarn hem de ihtiyarlayan dnyann

dknlnde yatt g r l r . Evren yalnzca var o l

d u u , yani canl o l d u u ve rettii iin yava yava bozulur ve sonunda y k l m a ya y z tutar. Bu nedenle de yeniden yaratlmas gerekir. Bir baka deyile, Yeni Yl b a y r a m n d a simgesel olarak gerekletirilen eyi; tufan makrokozmik lekte hayata geirir: Yeni bir yaratm m m k n k l m a k iin g n a h k r bir insanln ve

Kr, Kramer, Fron the Tablets, s. 177 vd; ayn yazar, Sumenan Mythology, s. 97 vd; G, R. Castellino, Mitoogia, s, 140-143. Baz tufan mitlerinin ierdii simgesellik konusunda, bkz. M Elade, Dinler Tarihine Giri. s. 215 vd. Apsu'nun uyumasn engelleyen gen tanlan ldrme karanna yine "grltu"nn neden olduunu ilende ( 21) greceiz (Kr. Enuma Eli, tablet 1, 21 vd). 84

MEZOPOTAMYA DNLER

" d n y a n n sonu" gelir.

19. Y e r a l t n a n i : t n a n n a ve D u m u z i Gezegen tanrlar l s n d e , NannaSuen (Ay), U t u ( G n e ) ile V e n s yldz ve ak tanras olan nanna yer alyor d u . A y ve G n e tanrlar en parlak noktaya Babil d n e m i n d e ktlar, Akkad tan ras Itar'n ve daha sonra da Atarte'nin b e n z e t iril d ii tnanna ise. Yakn Do u d a baka hibir tanrann e r i e m e d i i b i r tapn ve m i t o l o j i "gncellii"nden yararlanacakt, l n a n n a - l t a r en parlak anda hem ak, hem sava tanrasyd, yani hayat ve l m y n e t i y o r d u ; ne kadar gl o l d u u n u belirtmek iin hermafrodit o l d u u (/star barbata) s y l e n i y o r d u . Kiilii daha S m e r d n e m i n d e tam olarak izilmitir ve o n u n merkezi m i t i antik d n y a n n en a n l a m l yaratmla r n d a n birini o l u t u r u r . Bu mit b i r ak hikayesiyle balar; U r u k ' u n koruyucu tan ras nanna oban Dumuzi'yle evlenir, bylece Dumuzi sitenin hkmdar

olur. tnanna tutkusunu ve m u t l u l u u n u yksek sesle ilan eder: "Ben, nee iinde y r y o r u m . . . . Efendim kutsal kucaa yarar!" Ama eini bekleyen trajik sonu da n c e d e n hissetmektedir; "Ah sevgilim, y r e i m i n erkei ... ben seni u u r s u z b i r yazgya s r k l e d i m . . . . Aznla azma dokundun, d u d a k l a r m bana b a s t r d n , ite b u nedenle u u r s u z bir yazgya m a h k m e d i l d i n . " " Bu " u u r s u z yazg," hrsl I n a n n a ' n n "ablas" Erekigal'in yerini almak zere Yeralt'na inmeye karar verdii g n izilmiti. Yukardaki Byk Kralln k m d a n olan nanna, Aadaki Dnyaya da h k m e t m e z l e m i n d e d i r . h-

Ereki

gal'in sarayna girmeyi baarr, ama Yedi Kapy birer birer atka, bakapc giysilerini ve taklann k a r m a k t a d r , n a n n a ablasnn karsna rlplak -ya ni b t n " g l e r i n d e n " s o y u n m u olarak- kar. Erekigat " d i k t i ona g z l e r i n i , lm bakn" ve Inanna'nn "bedeni cansz kald." g n geince y a k n dostu N i n u b u r , I n a n n a ' n n yola k m a d a n once verdii talimatlara uyup Tanr E n l i l ve T a n n Nanna-Sm'i durumdan haberdar eder. Ama onlar b u ie k a r m a z ; nk nanna, kar gelinmez k u r a l l a r n h k m s r d b i r alana - l l e r Diyar'na-

1T

Kr. Aspects du mythe, s. 71 vd. Atrahasis desiamndaki versiyona gre, Ea tufandan sonra yedi erkek ve yedi kadn yaratlmasna karar verdi; kr Heidel, TJe Gilgitmes! Epie, s 259 260. Bir dier versiyona gre, nanna balangta ifti Enkimdu'yu tercih eder, ama kardei Gne tarns Utu onu bu fikrinden caydm; kr. 5. N. Kramer, Tte Sacred Marriage Rite, s, 69 vd; ayn yazar, "Le Rite de Mariage Sacr Dumuzi-nanna," s. 124 vd. Aksi belirtil medike, Kramer'n evirilerini bu makaleden alntlyoruz, S. N. Kramer, Le nie de mariage sacr, s. 141, 85

l e

DINSEL NANLAR V E D N C E L E R TARIHI -1

girerek, "yasaklanm ilerle u r a m a k istemiti," Yine de Enlil bir z m buiur: ki haberci yaratr ve birine "hayat yiyecegi"n, dierine "hayat suyu"nu verip on lar Yeraltna g n d e r i r . "Bir ivide asl duran cesedi" hileyle c a n l a n d r m a y baanrlar ve n a n n a yeraltndan kmak zere iken A m m n a k i e r (Yeralcnm Yedi Yarg c) onu yakalar: "ller diyarna i n i p de ller diyanndan zarara u r a m a d a n kan g r l m m ? Eer nanna ller diyanndan kacaksa, yerine b i r i n i b r a k 20

sn. n a n n a y a n n d a bir grup galla eytanyla y e r y z n e geri d n e r ; eger yerine ge ecek b i r baka tanrsal varlk bulamazsa, g a k ' l a r onu geri gtrecektir

eytanlar n c e N i n u b u r ' u yakalamak ister, ama inanna onlan engeller. Daha son ra hep birlikte Umma ve Bad-Tibira ehirlerine ynelirler; bu ehirlerin dehete kaplan koruyucu t a n n l a n kendilerini tnannanm n n d e yerlere a t p , tozlann iinde s r n r l e r ve onlara acyan tanra aramasn baka yerde s r d r m e y e ka rar verir. Sonunda Uruk'a gelirler. nanna orada Dumuzi'nin alayp d v n m e k yerine, en zengin giysileri iinde tahta k u r u l d u u n u ve artk e h r i n tek h k m d a n o l d u u iin neredeyse sevindiini aknlk ve fkeyle grr. " ( n a n n a ) gzleri n i ona d i k t i , o l m bakn! Ona kar k o n u t u , fkeli szlerle! Bir lk kopar d, sulad onu! te bu, g t r n onu! (dedi eytanlara)."
21

D u m n z i k a y n b i r a d e r i g n e l a n n s Utu'ya kendisini bir ylana d n t r m e s i iin yalvarr ve kz kardei Getinanna'nn evine d o r u k a p onun alna s m . eytanlar onu b u alda b u l u p ikence eder ve yeraltna g t r r l e r . Metinde k i bir b o l u k nedeniyle son b l m bilemiyoruz. "Ama D u m u z i ' n i n d k t gz yalarna acyan Erekigal'in o n u n yeraltnda ancak yln yarsnda k a l m a s n a ka rar verip ac yazgsn y u m u a t t ; yln gen kalan yarsnda Dumuzi'nin y e r i n i kz k a r d e i G e t i n a n n a ' n n ald a n l a l m a k t a d r . "
22

Ayn m i t i n Akkada versiyonu, baz n e m l i farkllklarla birlikte, Istafm

Ye

raltna /ni; ride anlatlr. Smer metinlerinin evrilmesi ve y a y m l a n m a s n d a n n ce, tanrann "geri d n olmayan lke"ye, Tammuz'un " l m " n d e n sonra ve onu geri getirmek zere gittii sanlyordu. S m e r versiyonunda bulunmayan ba-

ev Jean Bottero, Annuaire de VEeole des Uautes Etudes, 1971-72, s. 85.

2 1

ev. Bottero, a.g.y , s. 91. Bir baka dkmde narma'mt bu davran korkuyla ak lanyor gibidir. Cinler nanna'y yakalayp gen gtrme tehditleri savurmaya balaynca, "dehete kaplan (nanna) onlara Dumuzi'yi venr! Bu gen adamn (der onlara) ayaklarn zincirleyin vb," a.y. S N. Kramer, a.g.y , s 144. 86

2 2

MEZOPOTAMYA DNLER

z unsurlar b y l e bir y o r u m u cesaretlendirir gibiydi. Bu unsurlardan i l k i , Akkad versiyonunda Itar'n esaretinin felakete y o l aan sonularyd. Tanra kaybol duktan sonra insan ve hayvan remesi tamamen d u r m u t u . Bu felaket, a k ve be reket tannasyla sevgili ei Tammuz a r a s n d a k i hieros gamos kesintiye u r a m a s n n sonucu olarak aklanabiliyordu. Felaket evrensel b o y u t l a r d a y d ve Akkad versiyonunda, o k y a k n d a h a y a t n tamamen y o k olacandan k o r k a n b y k tanr lar, Itar' kurtarmak iin m d a h a l e etmek zorunda kaldlar. S m e r versiyonunda artc olan, D u m u z i ' n i n m a h k m edilii iin gsteri len "psikolojik," yam insani gerekedir: Her ey eini muzaffer bir edayla tahtna yerlemi halde bulan n a n n a ' n m fkesiyle aklanr gibidir. Bu duygusal akla ma sanki daha arkaik bir d n c e y i rtmektedir- Her yaratma ya da r e m e eyle m i n i kanlmaz olarak " l m " - b u ritel bir l m d r , dolaysyla geri d n vardr izler. S m e r krallar, tpk daha sonra Akkad krallar iin de geerli ola ca gibi, Inanna'yla fieros gomos iinde D u m u z i ' n i n bedenlenmelendir." Bu du r u m , u ya da b u lde kraln ritel " l m " n u n k a b u l n gerektirir. Bu rnek te, S m e r metninde aktarlan y k n n gerisinde tnanna'nn k o z m i k bereket dn g s n g v e n c e y e almak iin dzenledii bir mysieria (sr| b u l u n d u u n u varsay mak gerekir. Glgam'n, kendisini kocas olmaya davet eden Itar'a verdii k mseyici yantta b u mysteria'ya bir g n d e r m e sezilebilir: G l g a m , iin her yl atlar y a k l m a s kararn Itar'n verdiini hatrlatr.
24

Tammuz Ama bu

atlar r i n i e l nitelikteydi: Tammuz aynn (haziran-temmuz) 18'inde gen t a n n n n yeraltna iniine alanrken, onun alt ay sonra "yeniden y u k a r kaca" b i l i n i yordu. Tammuz tapm O r t a d o u ' n u n aa yukar t a m a m n a yaylmtr. MO VI.

yzylda Hezekiel, t a p m a n k a p l a r n d a "agLt yakp d v n e n " Kuds kadnlarna ileniyordu (8:14-15). Sonunda Tammuz, her yl l p yeniden dirilen dramatik ve h z n l gen tann ehresine b r n d . Ama o n u n S m e r d e k i ilkrneginin muhte melen daha k a r m a k b i r yaps vard: Onu temsil eden ve dolaysyla kaderini paylaan krallar, her yl d n y a n n yeniden yaratln k u t l u y o r l a r d . Ama dn y a n n yeniden yara tkabilmek iin n c e yok olmas gerekiyordu; kozmogoni n c e sinin "kaos"u ayn zamanda k r a l n ritel " l m " n ve yeraltna inmesini gerek t i r i y o r d u . ki k o z m i k v a r o l u biimi - l m / h a y a t , kaos/kozmos, k s r h k / b e r e -

Kr. Kramer, ThtSacreMamageMe, s. 63 vd; "Le Rite de Mariage Sacr," s, 131 vd. Tablet V I , satr 46-47. Bottro bu bolm yle evirir: "lk ein Tammuz iin evrensel yas sen dzenledin" (a.gy., s. 83), 87

D MSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

k e t - aslnda ayn s r e c i n i k i farkl ann o l u t u r u y o r d u . T a r m n kefinden sonra kavranan b u mysteria d n y a n n , hayalin ve insan v a r o l u u n u n b t n c l aklama s n n temel ilkelerinden b i r i haline geldi; b u ilke b i t k i l e r i n b y m e s i d r a m a s n aan b i r nitelikteydi; n k k o z m i k r i t i m l e r i , insan kaderini ve tanrlarla ilikile ri de b u ilke y n e t i y o r d u . M i t , Erekigal'in krallm fethe, yani lm yok etmeye giden ak ve bereket tanrasnn urad bozgunu anlatr. Demek k i insanlar ve baz tanrlar b a y a t / l m n art arda geliini kabullenmek z o r u n d a d r . Dumuzi-Tammuz alt ay sonra "yeniden ortaya k m a k " zere "yok olur." Bu art arda geli -

tanrnn d n e m s e l varl ve y o k l u u - insanlarn " k u r t u l u u n u , " l m s o n r a s kaderlerini ilgilendiren mysteria'lar oluturabilecek b i r yapdayd. Smer-Akkad

krallan tarafndan ritel b i i m i n d e temsil edilen Dumuzi-Tammuz'un n e m l i b i r r o l v a r d , nk tanrsal ve insani varolu biimleri a r a s n d a k i y a k n l a m a y gerekletirmiti. Sonradan, her insan krallara zel bu ayrcalktan y a r a r l a n m a y umabilirdi.

20, S m e r - A k k a d S e n t e z i U m m a h k m d a r Lugalzaggisi M 2375'e d o r u , S m e r s ite-tapnaklarn o u n u birletirdi, imparatorluk dncesinin b i l d i i m i z i l k da v u r u m u budur. Bir k u a k sonra, Akkad kral Sargon ayn giriimi daha baarl b i r h i i m d e yineledi. Ama S m e r uygarl b t n yaplarn k o r u d u . De iiklik yalnzca site-tapn a klarm krallarn ilgilendiriyordu: Onlar Akkadl fatihe kar y k m l o l d u k l a n n k a b u l l e n i y o r l a r d . Sargon'un i m p a r a t o r l u u yzyl

sonra. Yukar Dicle blgesinde g e b e hayat s r e n "barbar" Guti'lerin

saldrlan

sonucunda ykld, O andan soma Mezopotamya tarihi kendini yineler g i b i d i r : S m e r ve A k k a d ' n siyasi birlii, d a n d a n gelen "barbarlar" tarafndan yok edi lir; d a n d a n gelenler de i isyanlarla devrilir. Gutilerin egemenlii yalnzca bir yzyl srd ve daha sonra bunun yerini yzyl boyunca (y. M 2050-1950) uunc Ur Hanedanndan krallarn egemenlii ald. Smer uygarl doruk noktasna bu dnemde ulat. Ama ayn zamanda Smer siyasi gcnn kendini son kez gsterdii donem de bu oldu. Douda ElamHar, batda Suriye-Arap lnden gelen Amoritler tarafndan ypratlan imparatorluk kt. Me zopotamya iki yzyldan u m n bir sure birok devlete blnm bir halde kald. Babd'in Amurrulu hkmdan Hammurabi, ancak M 1700'e doru birlii kurmay ba ard, imparatorluun merkezini daha kuzeye, kendisinin hkmdar olduu siteye tad. Mutlak bir iktidar sahibi grnts veren Hammuabi'nin kurduu hanedan bir yzyldan daha ksa sre hkm srd. Ama baka "barbarlar," asitler kuzeyden mp Amortlen ypratmaya baladlar. Sonunda, M 1525'e doru zaferi kazandlar.

MEZOPOTAMYA DNLER

DOrt yzyl boyunca Mezopotamya'nn efendisi olarak kalacaklard. Si t e-tapmaklardan site-devletlere ve i m p a r a t o r l u a gei, O r t a d o u tarihi ac s n d a n o k n e m l i bir o l a y d r .
25

Konumuz asndan M 2000'e d o r u artk ko-

n u u l m a m a y a balayan S m e r c e n i n dinsel t r e n dili ve dolaysyla b i l i m d i l i ile v i n i daha o n b e yzyl boyunca k o r u d u u n u h a t r l a t m a k t a yarar var. Dier dinsel t r e n dilleri Sanskrite, branice, Latince, eski Slavca da benzer bir kaderi payla acaktr. S m e r dinsel t u t u c u l u u Akkad yaplarnda da devam eder. En stn tann ls deimez: A n u , Enll, Ea (= Enk). Yldz tanrlar ls, k s m e n kendilerine denk d e n t a n n l a n n Sami kkenli a d l a r n alr: A y , Sin (Smerce Suen'den tretilmitir); G n e , Sama; V e n s gezegeni Itar (= nanna). Erekigal ve ei Nergal yerakns y n e l m e y e devam eder. m p a r a t o r l u k ihtiyalarnn gerek tirdii az saydaki deiikliin - r n e i n dinsel nceliin Babil'e gemesi ve Enl i l ' i n y e r i n i Marduk'un a l m a s - "gereklemesi iin yzyllar g e e r . "
36

Tapnaa

gelince, "yaplarn b y k l ve says d n d a , S m e r evresinden beri . . . genel d z e n l e m e d e hibir temel zellik d e i m e m i t i r . " " Bununla birlikte Sami dinsel d e h a s n n katklar nceki yaplara eklenir. n c e likle evrensel tanrlar dzeyine y k s e l e n i k i " m i l l i " tanry -Babill Marduk ve daha sonra Asurlu A s u r - belirtelim. Kiisel dualarn ve g n a h k a r m a i l a h i l e r i n i n t a p m iinde kazand n e m de anlamldr. En gzel Babil dualarndan b i r i b t n tanrlara, hatta d u a c n n tanmadn alakgnlllkle kabul ettii tanrla ra da seslenmektedir: 'Ey T a n r m , g n a h l a r m b y k ! Ey t a n m a d m t a n n , g n a h l a r m b y k ! Ey t a n m a d m tanra, gnahlarm, b y k ! nsan hibir ey bilmez; bilmez g n a h m , i l e m i t i r , yoksa i y i l i k m i y a p m t r , bilmez.... Ey T a n r m , h i z m e t k r m reddetme! G n a h l a r m yedi kere yedi ediyor..., Uzaklatr gnahlarm! "
e

G n a h karma ilahilerinde duac sulu o l d u u n u kabullenir ve

g n a h l a r n y k s e k sesle itiraf eden G.nah karma ilemine kesin t r e n s e l jest ler elik eder: diz k m e , secde ve " b u r n u n yamyass edilmesi," Byk tannlar - A n u , Eril, E a - t a p m d a k i s t n l k l e r i n i giderek y i t i r i r l e r . M m i n l e r artk daha o k Marduk'a veya yldz tanrlarna, ltar'a ve zellikle de

2 5

Yeni kurumlar (profesyonel ordu ve brokrasi gibi) ilk kez ortaya kar; zamanla bu kurumlan baka devletler de benimseyecektir, Jean Nougayrol, "La religion babylonienne," s. 217 A.g.y.,s. 236. Cevin F. J. Stevens'dan alnmtr, ANET, s. 391-92. Almulanan dizeler: 21-26, 51-53, 59 60. 89

2 6

1 7

2 8

DNSEL NANCI AR VT! DNCELER TARIMI -1

ama'a b a v u r m a k t a d r . Zamanla ama eksiksiz b i r evrensel tanr haline gele cektir. Bir ilahide g n e tanrsna her yerde, yabanclarn lkesinde bile tapldg aklanr; ama adaleti korur, k t y cezalandrr ve hakly d l l e n d i r i r /
9

Tan

rlarn "ltl" nitelii glenir: zellikle dehet saan ma gleriyle kutsal bir k o r k u uyandrrlar, Ik, tanrsalln en m k e m m e l vasf olarak g r l r ve kral da tanrlk d u r u m u n u paylat iin, o da klar s a a r .
w

A k k a d dinsel d n c e s i n i n b i r dier yaratm k h i n l i k t i r . Buyu u y g u l a m a l a r n n oald ve o k l t disiplinlerin (zellikle astroloji) gelitii de fark edilir. Daha sonra b u dallar b t n Asya ve Akdeniz d n y a s n d a halk arasnda yaygnlaa caktr. Ksacas Sami k k e n l i katklarn ayrt edici nitelii, dinsel deneyimde kiisel unsura verilen n e m ve baz tanrlarn daha s t n bir konuma yceltilmesidir. Bu yeni ve grkemli Mezopotamya sentezi i n s a n n v a r o l u u n a ise trajik bir bak y neltmektedir.

21. D n y a n n Y a r a t l Enuma Eli adyla bilinen (bu ad iirin i l k szlerinden alnmtr. "Bir zamanlar y u k a r d a . , . . " ) kozmogoni iiri, Glgam destanyla bir likte Akkad d i n i n i n en n e m l i y a r a t m n o l u t u r m a k t a d r . S m e r edebiyatnda b y k l k , dramatik gerilim, teogoni ve kozmogoni bilgisini ve i n s a n n yaratl m birbirine b a l a m a abas asndan b u iirle kyaslanabilecek baka b i r ey yoktur. Enuma Eli. d n y a n n kkenlerini Marduk'u y c e l t m e k amacyla anlatr, b i lekler yeniden yoruma uratlm olsa da eskidir. En bata lk imge olarak sunu lan, a y r m a m su b n l ve bunun iinde seilen i l k ift, Apsu ile Tiamat anlatlr. (Baka kaynaklar, Tiamat'n denizi ve Apsu "mm d n y a n n y z e y i n d e dur d u u tatl su ktlesini temsil ettiini belirtirler). Baka b i r o k i l k tanr gibi, T i amat da h e m k a d n h e m de ift cinsiyetli olarak tasarlanmtr. Tatl ve tuzlu su larn k a r m n d a n d i e r t a n n iftleri doar. kinci ift, Lahmu ve Lahumu hak k n d a neredeyse hibir ey b i l m i y o r u z (Bir rivayete g r e , insan yaratmak iin kurban e d i l m i l e r d i ) . n c ift Anar ve Kiar'a gelince, b u n l a r n isimleri

S m e r c e d e "yukardaki u n s u r l a r n t a m a m " ve "aadaki u n s u r l a r n t a m a m " an l a m n a geliyordu.

eviri iin bkz. ANUT. s. 387-385, A. Leo Oppenheim, Aneleni Mcsopotamia, s. 176; E. Cassin, La splendeur dnint, s. 26 vd, 65 vd. 90

MEZOPOTAMYA MINLtEl

Zaman geer ("Gnler yaylr, yllar o a l r " ) /

Birbirini tamamlayan b u i k i

" b t n " n kutsal evliliinden g k y z tanrs Anu d o a r ; o da N u d i m m u d ' u n (= Ea) dogmasn^ s a l a r . ' Gen tanrlar lgnca hareketleri ve lklanyla
3

Ap-

su'nun h u z u r u n u bozarlar. Apsu da Tiamat'a yaknr: "Bu tavrlarna katlanamyo r u m . G n d z l e r i dinlenemiyorum, geceleri u y u y a m y o r u m . Bu davranlarna bir son vermek iin onlar yok etmek istiyorum. Ve sessizlik h k m s r s n bizim iin, (nihayet) uyuyabilelim!" (tablet I , satr 37-39). Bu dizelerde " M a d d e n i n (ya ni t z n ataletine ve bilinsizliine denk den bir v a r o l u hali), kozmogoninin n k o u l u olan her t r l harekete kar dirence, ilk hareketsizlie d u y d u u zlem sezilmektedir. Tiamat "eine fkeyle barp armaya balad. Ac bir lk att ...: Ne! Kendi yarattmz m yok edeceiz! O n l a r n b u t a v n n n can skc oldu u n a k u k u yok, ama tatllkla sabredelim" ( I , 41-46), Fakat Apsu ikna o l m a d . G e n tanrlar atalarnn kararn renince, "tek bir sz s y l e y e m e d e n kalakal dlar" (58), Ama "her eyi biten Ea" ba ekti. Byl szleriyle Apsu'yu derin bir uykuya d a l d r d , o n u n "parltsn karp kendi s t n e giydi" ve Apsu'yu zin cirledikten sonra l d r d , Ea, bundan byle apsu adn verdii sularn t a n n s o l du. Kans Damkina da Marduk'u apsu'mm b a r n d a , "yazglar o d a s n d a , i l k m e k lerin t a p m a n d a " (79) d o u r d u . Metin b u son d o a n t a n r n n b y k g r k e m i n i , bilgeliini ve snrsz erkini yceltir. O zaman A n u , atalarna kar yeniden sald rya geti. Drt rzgr kard ve "Tiamat' rahatsz etmek iin dalgalan yaratt" (108). Hi huzurlan kalmayan tannlar annelerine bavurdular: "Apsu'yu, eini l d r d k l e r i n d e , brakalm o n u n y a n n d a yer almay, bir kenara ekildin ve tek sz etmedin" (113-114). Bu kez Tiamat tepki gstermeye karar verdi. Canavarlan, y l a n l a n , "byk

aslan," "fkeli iblisleri," "amansz silahlar tayan ve savatan korkmayan" d i erlerini yaratt (144), Ve " i l k d o a n taunlardan ... Kingu'yu yceltti" (147 vd). Tiamat Kingu'nun g s n e Yazglar tabletini balad ve ona en s t n erki verdi (155 vd). Bu hazrlklar karsnda g e n tannlar cesaretlerini kaybettiler. Ne Anu ne de Ea Kingu'nun karsna kmaya cret edebildi. Yalnzca Marduk kavgay gze ald, ama o da n c e en s t n tanr ilan edilmesini art k o t u , dier tannlar bunu hemen kabul ettiler, i k i ordu arasndaki savan sonucu Tiamat ile Marduk

Tablet I , 13. Aksi belirtilmedike, alntlan Paul Garell ve Marcel Leibovici'nn evirisin den yapyoruz, "La naissance du monde selon Akkad," s. 133-145. Byk Smer lsnden yalnzca Enll eksiktir; onun yenn Ea'nn olu Marduk alm tr. 91

DNSEL INANLAG VE DSNCELRK T A R H - I

a r a s n d a k i delloyla belirlendi. "Tiamat onu yutmak iin azn atnda" (IV, 97), Marduk lgn rzgrlar frlatt, "rzgrlar Tiamat'n gvdesini g e n l e t i r d . K a m iti, az ak kald. O zaman Marduk bir ok att, ok T i a m a t ' n k a m n deldi, b a r s a k l a r m yrtt ve kalbine s a p l a n d . Bylece onu ele geiren Marduk cann ald, cesedini yere att ve s t n e kt" (IV, 100-104). Tiamat'n y a r d m c lar k a m a y a altlar, ama Marduk "onlan balad ve silahlarn k r d " (111); daha sonra Kingu'yu zincirledi, Yazglar tabletim ald ve kendi g s n e balad (120 vd). Sonunda Tiamat'n yanma geri geldi, kafatasn y a r d ve cesedi "kuru t u l m u b i r balk" gibi ikiye b l d (137), b u .iki paradan b i r i gk kubbe, d i e r i y e r y z oldu. Marduk apsu saraynn bir suretini de g k y z n e d i k t i ve yldzla rn seyrini belirledi. Beinci tablet gezegenler evreninin d z e n l e n m e s i n i , zamann belirlenmesini ve Tiamat'n organlanndan d n y a n n e k i l l e n d i n l m e s i n i nakleder (gzlerinden Frat ve Dicle akar, " k u y r u u n u n b i r k v r m n d a n g k ile yer ara s n d a k i ba yaratt," V, 59 vb). Sonunda Marduk, "tanrlan rahat ettirmek iin onlara hizmet etme iini stle necek" i n s a n yaratmaya karar verdi ( V I , 8). Yenilmi ve z i n c i r l e n m i tanrlar h l kendilerine verilecek cezay bekliyorlard. Ea l e n n d e n yalnzca b i r i n i n kur ban edilmesini n e r d i . "Sava k i m i n kkrtt, Tiamat' isyana k i m i n tevik et tii ve kavgay k i m i n balattg"m ( V I , 23-24) r e n m e k iin sorulan sorulara hepsi bir tek isimle yant v e r i y o r l a r d : Kingu. Kingu'nun damarlan kesildi ve akan kandan Ea insanl yaratt ( V I , 3 0 ) .
33

iirde daha sonra M a r d u k onuruna b i r

t a p n a k (baka b i r deyile saray) dikilmesi anlatlr. Enma Ei, geleneksel mit izleklerini kullanmakta, ama daha karanlk bir

kozmogoni ve daha k t m s e r b i r insan bilgisi s u n m a k t a d r . G e n a m p i y o n Mard u k ' u y c e l t e b i l m e k iin, i l k d n e m i n t a u n l a r n a , ncelikle de Tiamat'a "eytani" deerler y k l e n m i t i r . Tiamat artk yalnzca her kozmogoniden nce yer alan i l k kaotik b t n l k deildir; sonunda saysz canavarn yaratcs olarak ortaya kar; "yaratcl" tamamen olumsuzdur. Enma Efi'e g r e , yaratc sre Apsu'nun g e n tanrlar yok etme, ksacas evrenin yaratln h e n z filiz halindeyken dur durma istei y z n d e n ok erken bir donemde tehlikeye girer (belli bir "dnya" yine de vard; n k tannlar oalyordu ve "konutlara" sahiptiler; ama b u yal nzca b i i m s e l b i r v a r o l u tarzyd). Apsu'nun l d r l m e s i "yaratc cinayetler" dizisini balatr; n k Ea o n u n yerini almakla kalmaz, su ktlesi iinde i l k d-

3 3

Kozmolojiye ve insann yaratlna ilikin baka kout sylenceler bulunduunu leyelim. 92

ek

MEZOPOTAMVA 111NU-M

zenlemenin de y o l u n u aar ("ikametghn b u yerde kurdu . , . t a p m a k l a r belirle di"). Kozmogoni i k i t a n n grubu arasndaki a t m a n n sonucudur, ama Tiamat'm ordusunda canavarlar ve eytani yaratklar da yer a l m a k t a d r . Baka b i r deyile, "ezeliyet" b u haliyle "olumsuz y a r a t m l a r n kayna olarak tantlmakladr. Marduk, g k ve yeri Tiamat'n l s n d e n ekillendirir. Baka anlatmlarda da d o r u lanan b u izlek eitli yorumlara aktr, i l k tanrsal varlklardan b i r i n i n bedenin den o l u t u r u l a n evren, onun zn paylar; ama Tiamat'm "eytanlatrlmas"ndan sonra hl tanrsal bir z d e n sz etmek m m k n m d r ? Demek k i evrenin i k i l i bir doas vardr: Aka eytani denemese de en azn dan elikili deerler b a r n d r a n b i r "madde" ve M a r d u k ' u n esen o l d u u iin tannsal b i r "biim." G k kubbe Tiamat'n bedeninin yarsndan ekillendirilir, ama yldzlar ve yldz k m e l e r i t a n n l a r n " k o n u t l a r " veya imgeleri olur. Yer de T i amat'n bedeninin dger yarsn ve organlarn ierir, ama siteler ve tapmaklarla kutsanr. Son tahlilde d n y a , k a o t k ve eytani "ezeliyetle"; tanrsal yaratclk, varlk ve bilgeliin bir "karm" olarak ortaya kar. Bu belki de Mezopotamya k u r a m c l n n ulat en k a r m a k kozmogoni f o r m l d r ; nk bir tanrlar toplumunun bazdan anlalmaz ya da kullanlmaz hale g e l m i b t n yaplarn c r e t k r b i r sentez iinde b i r araya getinnektedir. i n s a n n yaratl ise S m e r geleneinin (insan tanrlara hizmet etmek iin ya ratlmtr), zellikle de i n s a n n k k e n i n i kurban edilen i k i Lagma tanryla akla yan versiyonun b i r uzantsdr. Ama d u r u m u arlatran u unsur e k l e n m i t i r : .Kingu, i l k t a n r l a r d a n b i r i olmasna r a m e n , Tiamat'm yaratt canavarlar ve eytanlar ordusunun k o m u t a n , baeytan haline gelmiti. Demek k i insan, eyta n i bir maddeden o l u t u r u l m u t u : Kingu'nun kan. S m e r versiyonlaryla b u fark llk a n l a m l d r . Trajik bir k t m s e r l i k t e n sz edilebilir; nk insan kendi do u m u y l a m a h k m edilmi gibidir. Tek u m u d u kendisini Ea'mn b i i m l e n d i r m e s i dir; b u nedenle b y k bir tann tarafndan y a r a t l m b i r "biime" sahiptir. Bu adan bakldnda, i n s a n n yarattlyla d n y a n n kkeni arasnda b i r b a k m bulunur. Her i k i durumda da hammadde, eytanlam ve zaferi kazanan gen tan rlar tarafndan l d r l m g n a h k r bir i l k tanrnn z n d e n olumaktadr.

22. M e z o p o t a m y a H k m d a r l a r n n K u t s a l l Babl'de Enuma Ei Yeni Yl b a y r a m n n d r d n c g n u , tapnakta sylenirdi. S m e r c e d e zagmuk ("yln ba langc"), Akkadada akitu a d verilen bu bayram, nisan aynn i l k o n i k i gn boyunca k u t l a n r d . Burada en nemlilerini sralayacamz b i r o k ksma ayrl-

93

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H I

initi: 1) Marduk'un "esaretine" denk d e n kraln kefaret g n ; 2) Marduk'un k u r t u l u u ; 3) Ritel b i i m i n d e yaplan savalar ve bir lenin d z e n l e n d i i Bit Akitu'ya (Yeni Yl bayram evi) kraln y n e t i m i n d e yaplan zafer alay y r y , 4) Kraln tanray simgeleyen b i r tapmak canyesiyle kutsal evlilii; 5) T a n r l a r tarafndan gelecein belirlenmesi. Bu mitse-ritel senaryonun i l k ksm - k r a l n k k d m e s i ve Marduk'un esareti- d n y a n n kozmogoni ncesi kaosa geri d n m e s i n e iaret eder. Marduk tapnanda b y k rahip, kraln almetlerini (sa, y z k , kl ve ta) elinden alr ve o n u n y z n e vurur. Sonra diz s t ken kral masumiyetini aklayan szleri syler: "Ben g n a h i l e m e d i m ey lkelerin efendisi, senin tanrlna kar ihmal k r d a v r a n m a d m . " B y k Rahip, M a r d u k adna yant verir: "Korkma ... Marduk d u a n duyacaktr. m p a r a t o r l u u n u b y t e c e k t i r . . . . "
M

Bu srada halk "daa kapatld" varsaylan Marduk'u a r a m a k t a d r ; bu "daa kapatlma" ifadesi bir tanrnn " l m " n belirtir. Inanna-Itar'la i l g i l i olarak

g r d m z gibi, b u "nihai" bir l m deildi; yine de tanrann yeraltndan karlmas iin bedel d e n m e s i g e r e k m i t i . Ayn ekilde Marduk da "gneten ve ktan uzaa" inmeye z o r l a n m t r .
35

Sonunda Marduk k u r t a r l r ve tanrlar yaz

glar belirlemek zere toplanrlar (yani heykelleri b i r araya getirilir). Bu k s m Enuma Elj'te Marduk'un en s t n tanrla ykseltildii b l m e denk d e r . Kral ayin alayn sitenin d n d a bulunan bir yap olan Bit Akitu'ya kadar g t r r . Bu ayin alay Tiamat'm s t n e y r y e n tanrlar ordusunu temsil eder. Sennaerib'de bulunan bir yazttan yola karak, b u i l k savan o y n a n d , kraln da Asur'u (Marduk'un yerini alan tanr) canlandrd v a r s a y l a b i l i r .
35

Kutsal evlilik,

Bit

Akitu'daki l e n d e n geri d n t e gerekleir. Son perde, yeni yln her ay iin gelecein belirlenmesinden o l u u r , " Bunu "belirleyerek," yl ritel b i i m i n d e ya ratlr, yani h e n z d o a n yeni d n y a n n baht, bereketi, zenginlii gvence altna alnr. Akitti, o l d u k a yaygn b i r mitsel-ritel senaryonun, zellikle de kozmogoninin

Alntlar H, Frankfort, Kingship and the Gods'dan yaplmtr, s. 320 (La Royaut et les Dieux, s. 409). Klasik ag yazarlan Babil'deki "Bel (= Marduk) mezan"ndan sz ederler. Bahsedilen bu yer, byk olaslkla tanemin geici mezan olarak grlen Etemenank tapmann ziggurayd. Baz imalardan, i k i figran grubunun savalar oynad anlalmaktadr. Tpk Enuma Eli'le Marduk'un yaratt evrem ynelecek kanunlan belirlemesi gibi. 94

MEZOPOTAMYA DNLER

yinelenmesi olarak g r l e n Yeni Yl b a y r a m n n Mezopotamya versiyonunu tem sil eder.

38

Evrenin d n e m s e l yenilenmesi geleneksel t o p l u m l a r n b y k umudunu

o l u t u r d u u n a gre, Yeni Yl bayramlarna sk sk d e i n m e m i z gerekecek. i m d i l i k Akifu'nun b i r o k b l m n e - k e n d i m i z i yalnzca Yakndou'yla syleyecek o l u r s a k - Msr'da, Hititlerde, Ugarit'te {Res emra), snrlayarak ran'da ve

Sahillerde de rastlandn belirtelim. r n e i n yln son g n l e r i n d e ntellerle so mutlatrman "kaos," Satumalya t r n d e " o r j i " benzeri arlklarla, b t n top lumsal d z e n i n altst edilmesiyle, atelerin s n d r l m e s i ve llerin geri dn mesiyle (maskelerle temsil ediliyorlard) gsteriliyordu, i k i figran topluluu

arasnda savalarn varl Msr, Hititler ve Ugarit'te bilinmektedir. Eski ylla yeni yl a r a s n d a k i 12 g n boyunca gelecek 12 ayn "yazgsnn belirlenmesi" ade ti O r t a d o u ve D o u Avrupa'da hal s r m e k t e d i r .
39

Afitu'da k r a l n rol yeterince bilinmiyor. Kraln " k k d r l m e s i , " dnya n n "kaos" haline geri d n m e s i n e ve Marduk'un dagm iindeki "esaretfne denk d e r . Kral, Tiamat'a kar verilen savata ve b i r t a p n a k h i z m e t k n y l a kutsal ev liliinde tanry kiiletirir. Ama tanryla z d e l e m e her zaman belirtilmez: Da ha n c e de g r d m z gibi, " k k d r l m e s i " srasnda kral Marduk'a sesle nir. Bununla birlikte Mezopotamya h k m d a r l a r m n kutsall geni lde d o r u l a n m t r . Dumuzi'yi temsil eden S m e r kralnn t a n n a nanna ile kutsal e v l i liine deinmitik: Bu hieros gamos Yeni Yl b a y r a m srasnda gerekleiyordu ( 19). S m e r l e r e g r e , kralln g k t e n ndii biliniyordu; tanrsal b i r k k e n i var d ve b u anlay Asur-Babil uygarl yok olana kadar s r d . H k m d a r n kutsall ok eitli b i i m l e r d e ilan ediliyordu. Ona "lkenin

(yani d n y a n n ) kral" veya "evrenin d r t blgesinin kral" deniyordu; bunlar balangta tanrlar iin kullanlan s f a t l a r d .
40

T a n r l a r d a o l d u u g i b i , k r a l n da
41

b a n n evresinde d o a s t b i r k p a n l d y o r d u .

Kral daha dogmadan n c e , Kral, y e r y z n d e k i ev

tanrlar onun yazgsn h k m d a r l k olarak belirlemiti

latlar da kabul edilmekle birlikte, " t a n r n n olu" olarak g r l r d (Hammurabi o n u n Sin'in babas, Enlil'in de Lipititar'm olu o l d u u n u aklar). Bu ifte soy.

Kr. Eliade, Le Mythe de l'temel retour (yeni bask, 1969), s. 65 vd; Aspects du mythe, s. 56 vd. Kr. Le mythe de l'temel retour, s, 81 vd. Kr. Frankfort, Kitgsfip, s, 227 vd (= La Royaut, s. 303 vd). Akkadada mekmm ad verilen bu k, Iranllann livarrahma denk dmektedir; kr Oppenheim, Ancient Mesopotamia, s. 206; Cassin, La splendeur divine, s. 65 vd. 95

DNSEL NANLAR VE D N C E L E R T A R H -1

kral tanrlarla nsanlar a r a s n d a m k e m m e l bir arac haline getiriyordu.

Hkm

dar t a n n l a n n k a r s n d a halk temsil ediyor ve u y r u k l a r n n g n a h l a r n n kefare t i n i o dyordu, K i m i zaman h a l k n n iledii sular nedeniyle lmesi gerekiyor du; A s u r l u l a n n b i r "yedek kral" o l m a s n n nedeni b u y d u " Metinler k r a l n , Ha yat Aac ile Hayat Suyunun b u l u n d u u harika b a h e d e , tanrlarla ili dl olarak yaadn a k l a r ,
15

( N i t e k i m tanr heykellerine her g n sunulan yiyecekleri kral

ve maiyeti yer). Kral t a n n n n "temsilcisi," tanr tarafndan d n y a d a adalet ve ba r k u r m a k z e r e greve arlm "halkn oban"dr.'''' "lkede adaleti kurmak zere A n u ve E n l i l , Lipititar' l k e y n e t i m i n e ardklarnda ... o zaman ben Lipititar, N i p p u r l u mtevaz oban ... EnlVin szlerine uyarak S m e r ve Akkad'da adaleti k u r u y o r u m . "
45

Kraln tanrsal varolu b i i m i n i , kendisi tann olmadan paylat sylenebi lir, O tanry temsil ediyordu, b u da arkaik k l t r a a m a l a n n d a bir anlamda temsil ettigiyle ayn o l m a s n da getiriyordu. Her ne olursa olsun Mezopotamya k r a l , insanlar d n y a s ile tannlar d n y a s arasnda bir arac olarak, kendi kiiliinde i k i v a r o l u b i i m i , tannsal ve insani v a r o l u b i i m l e r i arasnda ritel dzeyinde b i r birlii gerekletiriyordu. Kral, b u i k i l i doas sayesinde, en azndan mecazi anlamda hayatn ve bereketin yaratcs olarak kabul ediliyordu. Ama o (Msr f i ravunu gibi, kr, 27) bir tanr, tanrlar panteonunun yeni bir yesi deildi. M m i n ler dualarn ona g n d e r i n i y o r l a r d ; tam tersine krallarn k u t s a m a s iin tannla ra dua e d i y o r l a r d ; n k h k m d a r l a r , tannsal d n y a y l a ili dl olmalanna, baz tannalarla kutsal evliliklerine r a m e n insan olma hallerim d n tre m y o r lard. Son tahlilde onlar l m l y d . U r u k ' u n efsanevi kral G l g a m ' m l m s z l e e r i m e k giriiminde baanszlga urad u n u t u l m u y o r d u . bile

23. G l g a m l m s z l k P e i n d e H i k u k u yok k i Glgam Destan, Babil y a r a t m l a n m n en n l s ve halk arasnda en yaygn olandr. Bu destann kahra m a n U r u k kral Glgam, arkaik ada da m e h u r d u ve onun efsanevi hayatnn

Labat, l e caractre religieux de la royaut ossyro-bbyhnienne, Kingship, s. 262 vd (= La Royaut, s. 342 vdj.

s. 352 vd; Frankfort,

Bahvan olarak Hayat Aacna bakan kraldr; kr. Widengren, The King and the Tree oj Life in Ancient Near Eastern Religion, zellikle s. 22 vd, 59 vd. Kr. Hammurabi Kanunlarnn girii (I, 50), ANFT, s. 164. "Lipititar Kanunlan"na giri, ANET, s. 159. Bkz. J, Zandee tarafndan alntlanan ve evnlen metinler, "Le Messie," s, 13, 14, l, 96

MEZOPOTAMYA D N L E R !

birok b l m n n S m e r c e versiyonu da bulundu. Ama b t n bu ncllere kar n, Glgam Destan Sami d e h a s n n r n d r . l m s z l k araynn ya da da ha d o r u b i r deyile, baarya u l a m a k iin her t r l ansa sahip g r n e n b i r g i r i i m i n s o n u t a u r a d baarszln en heyecan verici y k l e r i n d e n b i r i olan b u destan, eitli mnferit b l m l e r d e n yola klarak Akkada yazlmtr. Hem

kahraman hem tiran olan bir kiiliin erotik arlklarnn anlatmyla balayan b u efsane, s o n u b l m n d e yalnzca "kahramanla ilikin" erdemlerin insanlk d u r u m u n u k k t e n amaya yetmediini gstermektedir. Halbuki Glgam te i k i o r a n n d a tanrsal bir varlkt; tanra Ninsun'la b i r l m l n n o l u y d u . ' Metnin hemen banda onun her eyi bilmesi ve y a p m n a
6

giritii g r k e m l i yaplar vlr. Ama bunun hemen a r d n d a n bize kadnlara ve g e n kzlara tecavz eden ve erkekleri ar ilerde d e r m a n s z brakan b i r despot sunulur. Site sakinleri tanrlara yakanr ve tanrlar da Glgam'la baa kabile cek, dev gibi b i r varlk yaratmaya karar verirler. Enkidu adn alan b u yan-vahi, yabanl hayvanlarla bar iinde yaamakta, onlarla birlikte ayn kaynaklardan su i m e k t e d i r . Glgam onun varln nce d n d e , sonra da Enkidu'yu gren bir avcdan renir. O n u b a t a n karp Uruk a getirmesi iin bir tapmak fahiesi gnderir. Tanrlarn n g r d gibi, i k i kahraman karlar k a r l a m a z boy l r l e r . Glgam b u kavgadan galip kar, ama Enkidu'ya dostluk duyar ve onu yolda yapar. Sonula tanrlarn p l a n boa k m a m t r ; artk Glgam gcn kahramanca maceralarda harcayacaktr. Yannda Enkidu'yla birlikte, ok gl b i r canavar olan Huvava'nn* k o r u d u u uzak ve b y l sedir o r m a n n a ynelir, t k i kahraman Huvava'mn kutsal sedir aacn kestikten sonra onu l d r r l e r . Glgam Uruk'a d n e r k e n Itar'n dikka t i n i eker. Tanra o n u n kendisiyle evlenmesini ister, ama Glgam onu kstaha reddeder. Aalanan tar, babas Anu'ya yakanr ve Glgam'la sitesini yok et mek zere "Gk Boas"n y a r a t m a s n ister. A n u b u istei n c e reddeder, ama tar onu lleri y e r a l t n d a n y u k a r karmakla tehdit edince boyun eer. "Gk Bo as" Uruk'a saldrr ve b g n e n n d e n k r a l n yzlerce a d a m l r . Yine de En k i d u onu k u y r u u n d a n yakalamay baarr ve Glgam da klcn ensesine sap lar. o k fkelenen Itar kent surlanna kar ve kral lanetler. K a z a n d k t a n zafer den sarho olan Enkidu "Gk Boas"nn bir butunu kopanp kfrler iinde tan-

Smer geleneine gore bu lml. Uruk sitesinden bir "yksek rahip "ti; kr. A Heidel, The Ggamesh Epic, s. 4. Asurca versiyonda Humbaba - n . 97

DINSL'L NANLAR VE DNCELER TARH - I

r a n m n n e frlatr. Bu i k i k a h r a m a n n kariyerinin doruk noktas o l d u u kadar, trajedinin de balangcdr. Ayn gece E n k i d u d n d e tanrlar tarafndan mah k m edildiini grr. Ertesi g n hastalanr ve o n i k i g n sonunda lr. Glgam beklenmedik b i r deiim geirerek t a n n m a z hale gelir. Yedi g n ve yedi gece boyunca dostuna alar ve onun g m l m e s i n e izin vermez. Alayp dv n m e l e r i y l e sonunda onu dirilteceini u m u t etmektedir. Glgam ancak beden i l k r m e iaretlerini vermeye balaynca boyun eer ve Enkidu g r k e m l i bir

trenle topraa verilir, Kral kenti terk eder ve "Ben de Enkidu gibi lmeyecek miyim?" diye inleyerek lde dolar (tablet IX, s t u n 1, satr 4 ) . " l m dn cesi Glgam' dehete d r m t r . K a h r a m a n l k l a n y l a salad b a a n l a r onu artk teselli etmez. Bundan byle tek amac insanlarn yazgsndan kurtulmak ve l m s z l e e r i m e k t i r . Tufandan kurtulan n l U t n a p i t m ' i n hl y a a d n bilen Glgam, gidip onu aramaya karar verir. Yolculuu erginleyci t r d e snavlarla doludur. Mau dalarna vanr ve G ne'in her g n getii kapy bulur. Kapy " g r n t s bile insan l d r m e y e ye ten" bir ift akrep-insan beklemektedir (IX, 2, 7). Yenilmez kahraman korkudan donup kalr ve alakgnll bir tavrla secde eder. Ama akrep-adamlar Glgam ' m tanrsal k s m m tanr ve tnele girmesine izin verirler. G l g a m , karan lklarn iinde onik saat y r d k t e n sonra, dan b r tarafna, harika b i r bahe ye kar. Oradan biraz uzakta deniz kynda su perisi Siduri ile kardar ve ona U t n a p i t i m ' i nerede bulabileceini sorar. Siduri onun f i k r i n i deitirmeye alr: "Tanrlar insanlar yarattklarnda, hayat kendilerine ayrp o l m u insanlara ver diler. Sen Glgam, karnn doldurmaya ve gece g n d z keyif s r m e y e bak g n bayram yap ve gece g n d z dans et, lgnca e l e n . . , , "
4i<

Her

Ama Glgam karanndan d n m e z ve Siduri de onu U t n a p i t i m ' i n yaknlarda b u l u n a n kayks Uranabi'ye g n d e r i r . l m Sularn geip U t n a p i t i m ' i n yaa d sahile karlar. Glgam ona l m s z l e nasl eritiini sorar. Bylece Tu fan hikyesini ve tannlann U t n a p i t i m ile eini "nehirlerin denize d k l d k l e n azlara" yerletirerek, onlan insanlarn "atalar" yapmaya nasl karar verdikleri n i r e n i r . U t n a p i t i m Glgam'a sorar: "Aradn hayat elde edebilmen iin tanrlarn hangisi seni meclislerine katar ki?" ( X I , 198). Ama k o n u m a s n bek lenmedik b i r b i i m d e s r d r r : "Haydi, alt g n ve yedi gece boyunca uyumama y dene!" (IX, 199). K u k u s u z burada en zor erginleme snav sz konusudur; uy1 7

Aksi belirtilmedike, Contenat'nun evirisini kullanyoruz; L'Epope de Gilgmesh. Tablet X, stun 3, satr 6-9; eviri Jean Nougayrol, Histoire des Religions, c. 1, s. 222. 98

1 3

MEZOPOTAMYA DNLER

k u y u yenmek, "uyank" kalmak insanlk durumunda bir d n m , bu durumdan bir k a n l a m n a gelmektedir.^ Bunu, tanrlarn Glgam' l m s z l k l e dl lendirmeyeceklerini bilen Utnapitm'in ona l m s z l erginleme yoluyla ele

geirmeyi nermesi olarak m anlamak gerekir? Kahraman daha nce de baz "s n a v l a r d a n galip kmtr: T n e l d e y r y , Sidur'nin "akln elmeye" alma s, l m Sularndan gei. Bunlar bir anlamda k a h r a m a n l k s n a v l a r d r Bu defa

ise, "ruhani" b i r snav sz konusudur, n k yalnzca olaanst b i r konsantras yon gc bir i n s a n n alt g n ve yedi gece "uyank" kalmasn salayabilir. Ama Glgam hemen uyur ve U n a p i t i m alayla h a y k r r " l m s z l isteyen gl adama bak: U y k u iddetli bir yel gibi yayld stne!" (203-204). Glgam bir

rpda alt g n ve yedi gece uyur ve kendisim u y a n d r a n Utnapitim'i daha yeni u y u m u k e n onu u y a n d r m a k l a sular. Ama gerei anlar ve yalanmaya balar: "Ne y a p m a l y m U t n a p i t i m , nereye gitmeliyim? Bedenimi b i r eytan ele g e i r d i ; u y u d u u m odada l m oluruyor ve nereye gitsem l m orada!" (230-234). Glgam yeniden yola kmaya hazrlanr, ama son anda k a n s n m nerisiyle U t n a p i t i m ona "tanrlarn bir srr"n verir: i n s a n yeniden genletiren b i t k i n i n nerede b u l u n d u u n u syler. Glgam denizin dibine dalar, otu k o p a r r
50

ve mut

l u l u k iinde d n yolunu tutar. Birka g n y r d k t e n sonra b i r tatl su kayna g r r ve hemen y k a n m a y a balar. O t u n kokusunu alan biT ylan sudan kar, otu alp gider ve deri d e i t i r i r ,
51

Glgam U r a n a b i y e hkrklar iinde bahtszl

n d a n yaknr. Bu b l m d e yeni b i r erginleme snavnda dana u r a n a n baarsz lk g r l m e k t e d i r : Kahraman hi beklenmedik b i r batan y a r a r l a n m a y bileme mitir; ksacas "bilgelii" eksiktir. Metin o k ani bir b i i m d e sona erer: Uruk'a v a r d n d a , Glgam Uranabi'y sitenin surlanna kp e h r i n temellerini hay ranlkla seyretmeye arr.
52

Glgam destannda, l m n kamlmazlyla t a n m l a n a n insanlk durumu nun dramatik bir b i i m d e r e s m e d i l d i i n i g r d k . Bununla birlikte d n y a edebi yatnn bu ilk bayapt, tanrlarn y a r d m olmadan da baz varlklarn b i r dizi

Kr. Eliade, Naissances mysepes, s. 44 vd. Otu kopanr koparmaz niye yemedii sorulabilir, ama Glgam onu daha sonras iin sak lyordu; kr, Heidel, a.g.y., s. 92. dipnot 211. iyi bilinen bir folklorik izlek sz konusudur: Ylan eski derisini atarken hayatm yenilemektedir. Smerce yazlm XII. tablet daha sonra eklenmitir; bunda anlatlan olaylarn yukanda zetlediimiz anlatyla dorudan ilikisi yoktur 99

DNSEL NANLAR VE DNCELER TAKIHI -1

erginlenme s n a v n d a n baaryla gemek k o u l u y l a , l m s z l elde edebilece ini ima ediyor. Bu adan bakldnda, G i g a m ' m y k s daha ok baarsz bir erginlemenin drama haline s o k u l m u anlatdr,

2 4 . Kader ve T a n r l a r Mezopotamya erginlenmesinin, b y l e b i r eyin bulun d u u n u varsayarsak, nasl b i r ritel erevesi iinde yer aldn ne yazk k b i l miyoruz. l m s z l k araynn erginlenme asndan tad anlam G i g a m ' m girdii snavlarn zgl yapsnda kendini aa vuruyor. Kral A r t h u r r o m a n l a r da benzer b i r d u r u m sunar: Erginlenme simgeleri ve motifleri ok boldur, ama b u n l a r n b i r ritel senaryosuyla m uyumlu o l d u k l a r n a , yoksa Kelt m i t o l o j i s i n i n veya H e r m e s i gnosis'in a n l a r m m temsil ettiklerine ya da yalnzca imgelem et k i n l i i n i n r n l e r i m i olduklarna karar vermek olanakszdr, Arthur r o m a n l a r r n e i n d e , en azndan bunlar yazlmadan nce var olan erginleme geleneklerini biliyoruz; oysa G i g a m ' m maceralarnda bulunan olas erginlenme senaryosu n u n n t a r i h i h a k k n d a hibir bilgimiz yok. Akkad dinsel d n c e s i n i n vurguyu insana yapt zerinde hakl olarak du r u l m u t u r . Son tahlilde G i g a m ' m yks bunun en gzel r n e i d i r ; insanlk d u r u m u n u n zayfln, l m s z l e e r i m e n i n bir kahraman iin b i l e - olanak szln ifade eder. nsan l m l olarak ve yalnzca tanrlara hizmet etmek iin yaratlmt. Bu k t m s e r antropoloji daha n c e Enuma Elis'te de dile g e t i r i l m i t i . Bu anlaya baka nemli dinsel metinlerde de rastlanr. "Efendi ile u a k arasn daki diyalog" bir sinir k r i z i n i n daha da arlatrd n i h i l i z m i n r n g i b i d i r : Efendi ne istediini bile bilmez. Her t r l insan abasnn b o l u u d n c e s i ru hunu ele geirmitir: "Eski harabelerin t m s e k l e r i zerine k ve enine boyuna dola; eski zaman a d a m l a r n n ve g n m z a d a m l a n n n kafataslanna bak; k i m d i r , sevimli tnsansever k i m d i r ? "
53

Kt

Bir dier m e h u r metin, "Babil Ekklesia's" diye adlandrlan "insan sefaleti zerine diyalog" daha da umutsuzdur. "En i y i etlerle beslenen gururlu aslan tan rasnn kederini yattrmak iin buhur adan sunuyor mu? ... Bana gelince] hibir kurban ya da adak k a r d m m? [Hayr], Taunlara dua ettim, tannalara gerekli k u r b a n l a r sundum...." ( 5 1 . satr vd). Bu d o r u adam o c u k l u u n d a n beri tanrnn d n c e s i n i anlamaya alp abalam, a l a k g n l l l k ve sofuluk iin de t a n n a y aramtr. Ama " t a m bana zenginlik deil ktlk verdi" ( 7 1 . satr
3 3

"A Pesimistle Dialogue between Master and Servant," satr 84; ev. R H Pfeiffer, ANET. s. 438. 100

MEZOPOTAMYA DNLER

vd). Buna karlk serveti b i r i k t i r e n vicdansz, dinsiz adara olur (236. satr). "Ka labalk, cinayet konusunda uzman, s t n bir adamn szlerini ovuyor, ama ' h i iddet k u l l a n m a m alakgnll insan alaltyor." "Kt h a k l kyor ve d o r u kovuluyor. Zayf a brakyorlar, altn haydut alyor. K o t u n u n g c daha da ar trlyor, ama sakat y k m a s r k l e n i y o r , zayf l d r l y o r " (267. satr v d )
5 4

Bu umutsuzluk insan v a r o l u u n u n boluu zerine dncelerden deil, genel hakszlk deneyiminden k a y n a k l a n m a k t a d r ; Zaferi ktler kazanr, dualar s o n u suz kalr; tanrlar insanlarn i l e n n i hi umursamaz gibidir. M I I . binyldan i t i baren benzer tinsel krizler baka yerlerde de patlak verecek (Msr, srail, Hindis tan, ran, Yunanistan), ama farkl sonulara yol aacaktr; n k her k l t r b u n i hilist deneyim t r n e kendine zg dinsel dehaya gre yantlar v e r m i t i r . Ama

Mezopotamya bilgelik edebiyatmda, tanrlar her zaman umursamaz g r n m e z . Bir metinde, Eyb'e benzeyen masum bir insann ektii fiziksel ve zihinsel aclar anlatlr. O gerekten d o r u b i r a d a m d r ve ac e k m e k t e d i r , n k hibir tanr kendisine y a r d m eli u z a t m a m a k t a d r . Saysz hastalk sonucu "kendi dksna b a t m " b i r hale d m t r . Yaknlar sanki l m gibi ona at yakarken, bir d i zi d Marduk'un onu k u r t a r a c a m bildirir. Esrik bir kendin d e n - g e m e y e girmi gibi, hastalk cinlerini yere seren ve daha sonra beden aclarn b i r b i t k i y i k k n den s k e r gibi k o p a r p k a r a n tanry kendi gzleriyle g r r . Sonunda salna yeniden k a v u a n d o r u adam, Marduk'un Babil'deki t a p m a n n 12 kapsndan ayin yaparak geer ve tanrya k r a n l a r n sunar.
55

Vurguyu insana yapan Akkad dinsel d n c e s i sonuta i n s a n n o l a n a k l a n n n snrlarm one karr, insanlarla tanrlar a r a s n d a k i mesafe almaz g r n m e k t e dir. Yine de insan kendi yalnzl iinde tecrit o l m u deildir. Birincisi tanrsal olarak deerlendirilebilecek b i r tinsel unsuru paylamaktadr; Bu onun "ruhu," i'dur (tam evirisi " t a n r " ) .
36

ikincisi, riteller ve dualar araclyla tanrlarn

kendisini k u t s a m a s n salama umuduna sahiptir. n c s ve en n e m l i s i , ben zerliklerin birletirdii bir evrenin paras o l d u u n u bilmektedir: Tapnaklarn ve zigguratlann " d n y a n n merkezleri"ni temsil ettii ve dolaysyla g k y z ve

"A Dialogue About Human Misery," ev. Pfeiffer, ANET, s. 439-440. " I will Praise the Lord of Wisdom," ev, Pfeiffer, ANET, s. 434-437. Bir kiiliin en nemli unsuru budur. Dierleri Utan (kader), lamassu (bireysellik; bir hey kele benzer) ve sedVdur (tatincedeki gemus'a benzetilebilir); kr. A L Oppenheim, An cient Mesopotamia, s. 198-206.
101

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARIMI - I

tanrlarla iletiimi salad bir imago mimdi' o l u t u r a n bir sitede y a a m a k t a d r . Babil b i r "Bab-il-ani," b i r "Tanrlar Kaps"yd, tanrlar y e r y z n e orada i n i y o r lard. Birok sitenin ve tapman ad "Gkle Yer Arasndaki B a " d .
57

Baka b i r

deyile insan kapal, tanrlardan ayrlm, kozmik ritimlerden tamamen kopuk bir dnyada y a a m a m a k t a d r . Aynca g k ile yer arasnda k a r m a k b i r i l e t i i m sistemi, hem y e r y z gereklerinin anlalmasn hem de o n l a r n kendilerine kar lk d e n g k t e k i i l k r n e k l e r i n "etkisi" altna girmesini m m k n klyordu. Bir r n e k : Madem k i her gezegene bir maden ve bir renk denk d y o r d u , renkli her ey bir gezgenin "etkisi" altnda demekti. Ama her gezegen de bir tanrya aitti, bu nedenle tanr o gezegene denk den maden tarafndan "temsil e d i l i y o r d u . "
56

So

n u t a madeni bir nesneyi veya belli bir renkte yan-degerli b i r ta ntuel biimin de kullanarak b i r t a n n n n k o r u m a s akma girildii kabul ediliyordu. o u Akkad d n e m i n d e gelitirilmi b i r o k kehanet teknii de gelecei b i l meyi salyordu. Demek k i baz talihsizliklerden sakmlablecegi d n l y o r d u . Tekniklerin eitlilii ve b u konuda elimize ulam yazl belgelerin n e m l i sa yda o l u u , k h i n l i k sanatnn b t n toplumsal katmanlarda saygnl olduunu

kantlyor. En gelikin y n t e m k u r b a n n barsaklarnn incelenmesiydi; en ucuz yol suyun zerine biraz ya ya da yan zerine biraz su d k l m e s i ve i k i svnn o l u t u r d u u b i i m l e r d e g r l e n "iaretlerin" yorumlan mayd Dier teknikler

den daha ge gelitirilen astrolojiye zelikle h k m d a r l a r n evresinde bavuru luyordu. D y o r u m l a r ise, M I I . b i n y l m b a n d a n itibaren u u r s u z almetleri okuyup fleyerek bertaraf etme yollaryla m k e n m e l l e t i .
59

B t n kehanet teknikleri, ifresi baz geleneksel kurallara gore z l e n "iareti e r ' i n kefedilmesine ynelikti. Demek k i belli yaplarla d o n a t l m ve kanunlara tabi b i r d n y a kyordu onaya. "laretler"in ifresini zerek gelecek b i l i n e b i l i yor, b a k a bir deyile zamana "egemen oturtuyordu;" n k ancak belli bir zaman sresi sonunda gerekleecek olaylar nceden g r l y o r d u . "laretler"e verilen n e m gerek bilimsel deeri olan keiflere y o l at. Bu keiflerin bazlar daha sonra Yunanlar tarafndan yeniden ele alnp m u kem mel let i r i l d i . Ama Babil b i l i -

Dunya imgesi -n.

5 7

Kr. M . Hiade, Le Mythe de i'Eternei Retur, s. 26 vd. Altn Enlil'e, gm Anu'ya, tun Ea'ya karlk geliyordu. Enliin yenni ama alnca, alttnn "koruyucu tanns" o oldu; kr, B. Meissner, Babylonien und Assyrien, c. I I , s. 130 vd, 254.

5 8

" J. Nougayrol, "La divination babylonienne," zellikle s, 39 vd.

102

MEZOPOTAMYA rjiNUiKf

m i , bilimsel b i l g i "totaliter" b i r yapy k o r u d u u , yani kozmolojik,

ahlaki ve

"varolusal" n-varsaymlar gerektirdii iin, "geleneksel bir b i l i m " olarak kald

w

M 1500'e d o r u , Mezopotamya dncesinin yaratc d n e m i tamamen ka p a n m gibi g r n m e k t e d i r . Daha sonraki on yzyl boyunca entelektel etkinlik, geni konularda b i l g i toplama ve derleme almalarnn eline g e m i g i b i d i r . Ama en eski zamanlardan beri bilinen Mezopotamya k l t r n n lts srm

ve artmtr. Mezopotamya k k e n l i dnceler, inanlar ve teknikler Bat Akde niz'den H i n d u Ku'a kadar b i r o k yeri dolat. Halk arasnda yaygnlaacak Babil keiflerinin u veya b u oranda d o r u d a n gk-yer veya makrokozmos-mikrokozmos iletiimlerini gerektirmesi a n l a m l d r .

in'deki tp ve simya gibi. 103

E L E T R E L KAYNAKA

16. Smer tarihine, kltrne ve dinine genel bir giri iin, bkz. A Parrot, Smer (Paris. 1952) ve zellikle S. "N. Kramer'n eserleri: The Sumerian. Ther History, Culture and Chdracter (Chicago, 1963)'. From the Tabtets of Smer (Indian Hills, 1956; Hstory egns at Smer adyla yeniden baslmtr, New York, 1959); "Mythology of Sumer and Akkad," S. N, Kramer (ed.), Mythologie? of the Aneleni World iinde (New York, 1961), s. 93-137; Sumerian Mythology (PMadelpha, 1944; dzeltilmi ve geniletilmi yeni basm 1961). Btn bu eserlerde ok sayda Smer metninin neredeyse eksiks evirileri yer almaktadr, Aynca kr. Adam Fal kenstein ve W. von Soden, Sumerische und Akkadische Hymnen u. Gebere (Zrih, 1953); G. R Castellino, Milelogia sumero-accadica (Torino, 1967). Charles F. Jean'm monografisi, La Reli gion sumrienne (Paris, 1931) hl yararldr. Raymond jestin konunun parlak bir sentezini gerekletirmii a "La religion sumrienne," histoire des Religions tmde ! Henri-Charles Puech'inynetiminde], c. I (Pans, 1970), s. 154-202. Aynca bkz, Thorkild jacobsen, "Forma tive Tendencies in Sumenan Religion: The Central Concems" {Proc. Am, Philos. Soc, c. 107, 1963, s, 473-484). Edouard Dhrome, Sumer dinini Akkad diniyle birlikte ele almtr; Les Religions de Babylonie et d'Assyrie ("Mana" dizisi, Paris, 1945. s. 1-330; zengin eletirel kaynakalar). Aynca bkz. V, Christian, "Die Herkunf der Sumerer," Slztngsberichte der Akademi e in Wjen, c, 236, 1, 1961; A. FaLkenstein, "La Cit-temple sumnenne," Cahiers dTstoire mondiale, I , 1954, s. 784-814; F R. Kraus, "Le rle des temples depuis la troisime dynastie d'Ur jusqu' la pre mire dynastie de Babylone," a.g.y., s. 518-545; A. Sjberg ve E. Bergmann, Sumenan Temple Hymn(1969). B. Landsberger daha 1944'te, hem Sumer kltrel terminolojisinin (yani tarm, metalrji ve dier mesleklere ilikin szcklerin), hem de nehir ve site isimlennin Sumer ncesi k kenlerden geldiklerini gstermiti Kr. Kramer, Tle Sumerians, s. 41 vd. Smerler Aa Mezopotamya'ya yerlemeden nce ortaklaa ayn taunlara tapyorlard; bunlarn en nemlileri An, Enli], Enki ve lnanna"yd. Ana daha sonra her kentin kendi ko ruyucu tanrs oldu: rnein Enli! Nippurn, Enki Eridu'nun, Manna Ur'un vb tannsyd, Dilmun miti Kramer (ANET, s. 34-41 ve From te ToMefs of Sumer, s. 169-175); Maurice Lambert ("La naissance du monde Sumer," Naissance du Momie iinde. Sources Orientales, I, Paris, 1959, s. 103 vd) ve son olarak da Castellino tarafndan evrildi; Mitolagia sumero-accadica, s 50 vd. An hakknda, kr. Dhorme, Religions, s, 22-26, 45-48 ve W. . M., 1 [D, O. Edzard, "Die Mythologie der Sumerer u. Akkader,' s. 19-1391, s. 40-41, Enki hakknda, kr. Dhorme, a.gy., s. 31-38, 50-51; J. Bottro, "Les divinits smitiques en Msopotamie ancienne," Snd Semitici, 1 (Roma, 1958), s. 17-63, s. 36-38. g 17. nsann yaraul hakkndaki mitlerin karlatrmal bir sunumu iin, bkz, Thodore Gaster, Myth, Legend and Customs in the Old Testament (New York, 1969), s. 8 vd. Mezopo104

MEZOPOTAMYA DNLERI

tamya metinleri Alexander Heidel tarafndan evrildi 1942), s. 62-72.

Te Babylonian Genes/; (Chicago,

Berose tarafndan aktanlan bir efsaneye gre (M 111. yzyl), kafasn kesmelerini ve toprakla yorulan kanndan insan biimlendirmelerini tannlara emreden Bel'dir [= Marduk] (Heidel, a.g.y., s. 77-78). Eer bu efsane gerekse, insann bedeni- de tannsal ve "eyta n" bir zden olumutur (nk Toprak, Tiamat'tan tremitir), "Krein yaratl" ad venlen mitte, Enll insanlann "yerden kabilmeleri" g n yeri gkten aym; ev. Castellino, Mitdogkt sumero-accadca, s. 55 vd. Me teriminin anlamlan konusunda, bkz. B. Landsberger, Islmica, 2, 1926, s, 369; T. jacobsen. JNES, 5, 1946, s. 139, dipnot 20; j . van Dijk, La sagesse sumro-aWidreniic (Leiden, 1953), s, 19; K. Oberhuber, Der mnmose Begriff ME ini Sumerischen (Innsbruck, 1963). Ayrca bkz. Yvonne Rosengarten, Smer et le sacre; Le jen des prescriptions (me), des dieux, et es destins (Pans, 1977). Hkmdarla nanna arasndaki kutsal evlilik ritleli konusunda, bkz. S. N. Kramer, The Sacred Marriage Rite: Aspects of Faith, Myth and Ritual in Ancient Sumer (Indiana Univ. Press, 1969); ayn yazar, "Le Rite du Mariage sacre Dumuzi-lnanna," RHR, c. 181, 1972, s. 121 146. Sitelerin ve tapmaklarn gksel rneklen konusunda, kr. M, Elade, Le Mythe de l'ter nel retour (1949, 2. bask 1969), s. 17 vd Thorkld Jacobsen "krallar listesi"nin nemini gstermitir: The Sumeria King List (Chi cago, 1939). Kramer listenin yeni bir evirisini yapmtr: Te Sumerians, s, 328-331. ilk Kral larn gkten inme -ve lnce yeniden oraya kma- gelenei Tibet'te korunmutur; Krallar sihirli bir ip kullanyorlard; kr. baz rnekler m, M. Eiade, Mphistophls et 1'Androgyne, s, 208-209; Erik Haarh, Te Yar-Lum Dynasty (Kopenhag, 1969), s. 138 vd. Gkten inen Mesh-Kral miti Helenistik ada byk bir yaygnlk kazanacaktr. g 18. Tufan mitleri hakknda temel kaynaka iin, bkz. T. Gaster, Myth, Legend and Customs, s. 353; tamamlamak iin, M. Eliade, Aspects du mythe, s, 71 vd. 5mer tablet paralarn Kramer evirdi; ANET, s. 42-43. Glgam destanndaki tufan miti hakknda, kr. Alexander Heidel, The Cilgamesh Epic and the Old Testament Parallels (Chicago, 1946), s. 224 vd; A. Schott, W. von Soden, Dos Gilgamesch-Ejws (Reclam, 1958), s. 86-99; W. G. Lamben J55, 5, I960, s. 113-123; E. Solberger, The Babylonian Legend of the Flood (Londra, 1962); Ruth E, S moons-Vermeer, "The Mesopotamian Elood-Stories; a Comparison and Interpretation," Numen, 21, 1974, s. 17-34. Berossus tarafndan sunulan versiyon iin, kr, P. Schnabel, Berossus und die heletislische Li teratr (1923), s. 164 vd; Heidel, a.g.y s. I 1 6 v d . Glgam destannn bir blmne gre (tab. XI, 14), "Byk tannlann yrekleri onSan bir tufan yaratmaya itti." Ea'nn Enlil'e syledii szlerden (XI, 179 vd), "gnahkrlarn var olduu anlalyor, ama baka bir belirleme yaplmyor. Atrahasis Destan adyla bilmen esenn bir paras, Enlil'in "zengin olmu" insanlann kard grltden duyduu fkeyi aklyor; 105

DNSEL NANLAR VE IXJSONCELIR T A R H -1

kr. Heide, s 107 ve 225 vd. Yeni yaymlanan metinlere gOre, tufan tanrsal bir ceza olarak grlyordu: nsanlar, "alma ve ibadetle tanrlara hizmet etmek" olan "yazglarfna kars isyan etmilerdi; kr. G. Pettinato, "Die Bestrafung der Menschengeschlechts durch die 5mtflut," Orienlalia, yeni seri, c. 37,1968, s. 156-200; W. G. Lambert, Airabasis. The Story of the Elaod (Oxford, 1969). 19. nanna hakknda zengin bir kaynaka mevcuttur; en nemli blm E. O. Edzard ta rafndan kaydedilmitir: W. d. M , c. I , s. 81-89; eklenmesi gereken; W, W. Hallo ve J. vat Dijk, The Exaltation of nama (New Haven-Londra, 1968); Wolfgang Helck, Beirachiungen zurGrsseGitinuriftejhrverbuiKeenGottleiten (Mnih, 1971), s, 71-89 ve S. N. Kramer'in son almalara: The Sacred Marriage Rite (1969) ve "Le Rite du Manage sacr DumuziInanna," RHR, c. 181, 1972, s, 121-146, Erdii Itar hakknda, kr. J, Bottro, "Les divinits smitiques" (Stud) Semitic], 1), s. 40 vd. Sava iannasi Itar hakknda, kr. M. T. Barrelet, "Les desses annes et ailes: inanna-isti car," Syria, 32, 1955, s. 222-260. Dumuzi-Tammuz hakknda, kaynaka, W. d. M., c. 1, s 51-53. Yak zamandaki en nemli katklar: Louis van den Berghe, "Rflexions entiques sur la nature de Dumuzi-Tam mz," la Nouvelie Qio, VI (1954), 298-321. T, jacobsen, "Toward the Image of Tammuz," HR, 1, 1961, s. 189-213; O. R. Gurney, "Taramuz Reconsidered. Some Recent Develop ments," JSS, 7, 1962, s. 147-160 Dumuzi'nin "geri drrS"nde Getmanna'nn rol hakknda, kr. A. Falkenstein, Bibliotheca Orientate iinde, 22, s. 281 vd. Akkad ve Smer versyonlan arasndaki farklar A. Falkensein'n incelemesinde zmlenmitir: "Der summerisehe und der akkadisehe Mythos von Innanas Gang zur Unterwelt," Festschrift W. Caskel iinde (1968), s. 96 vd ve Jean Bottro. Annuaire de l'Ecole des Hautes Etudes iinde, IV. Blm, 1971-1972, s. 81-97. En an laml aymmlan hatrlatalm: Smer versiyonunda Yeraln'mn ayrntl betimlemesi yet almaz (bu versiyonda "Byk Aas," Gn, "Byk Yukarsnn zdd olarak kabul edilir; Bot tro. s. 86); Akkad versiyonunda Itar kendisini hemen yeraltna almazlarsa kaplar kmp, "canllar yiyecek" lleri serbest brakaca tehdidim savurur (ayn yer); Akkad versiyonun da "hayat suyu" yeraltnda bulunur (yeralt tannlannn ikisinin bulunduu "Tulum"un iin de; Bottro, a.g.y., s 89); Akkad versiyonunda Tammuz'u ykamas, zerine kokular srmek ve "bir saltanat elbisesi" giydirmesi konusunda habercisine talimatlar veren ErekigaVdir, do laysyla ltar'm ikeye kaplmasnn ve son tahlilde Tammuz'un kaybolmasnn sorumlusu odur (fl-g.y, s. 91 vd). Tammuz: Der UnsterblKhkcilsglaube der altorientaUschmBiidhmst (Berlin, 1949) adl kita bnda, Anton Moortgt konografik belgelere dayanarak Dumuz-Tammuz'a ilikin yeni bir yorum, nerdi. Ama ok az sayda figrn kesin kimlii saptanabilmektedir, kr. Berghe, "Rflexions entiques." 20. Babil dininin mkemmel bir sunumu j . Nougayrol tarafndan Histoire des Religions, c. I 106

MEZOPOTAMYA DNLER

(Paris, 1970), s. 203-249'da gerekletirilmitir. Ayrca bkz J Bottro, La religion babylonien ne (Paris, 1952); ayn yazar, "Les divinits smitiques anciennes en Msopotamie," S. Moscati. Le antiche divinlt semitiche iinde { Sludi Semitici, 1, Roma, 1958), s. 17-63. 1928-29'da iki ciltlik bir eser (La religfone bablanese e assira) yaymlayan G. Furlani, araLirmalarmn sen tezini "La religione dei Babilonest e Assiri"de yapt. Le cvlla dell'Orienie iinde, c. KI, Roma, 1958, s, 73-112. Aynca bkz, R. Follet, "Les Aspects du divin et des dieux dans la Msopota mie antique," Recherches des sciences religieuses, 38, 1952, s. 189-209. A L, Oppenhem'n kukuculuu ("Why a 'Mesopotamian Religion' should not be written," Ancien! Mesopotumia, s, 172 vd) anlalan meslektalan tarafndan pek paylalmyor, Aynca bkz. M. David, Les dieux et le destin en Bofjylonie (Paris, 1949) Erekigal ve Nergal hakknda, kr, Dhomte, Les Religions de Baiiylonie tt d'Assyrie, s, 39 43. 51-52. Marduk hakknda, bkz. Dhorme, a.g.y., s. 139-150, 168-170; W, von Soden. Zeitschrift fr Assyriofagie iinde, N. F. 17, 1955, s. 130-166. Tann Asur hakknda, k, G. van Driel, The Cuit o/Assur (Assen, 1969). Tapnaklar hakknda, bkz, Dhorme, a.g.y., s. 174-197, R J. Lenzen, "Mesopotamische Tempelanlagen von der Frhzeit bis zum zweiten Jahrtausend," Ze (seli rifijiirAssyno legi e, N, F. 17,1955, s. 1-36; G. Widengren, "Aspetti simbolici de templi e luogti d culto del vicino Oriente antico," Numen, 7, 1960, s. 1-25, A. L. Oppenheim, Ancien! Mesopotamia, s 106 vd. 129 vd. Ritueller iin bkz. G. Furlani, fi sacrificio nelia religione dei Semiti di Babilonia e Assiria (Memorie dlia Accademia de Lincei, VI, 3,1932, s. 105-370); ayn yazar, Rili babilones e assn (Udinese, 1940); F, Thureau-Dangin, Rituels alihndiens (Pans, 1921); toplu zet ve zengin bir kaynaka iin, bkz. Dhorme, a.g.y., s. 220-257; mminle yakardg tann arasnda araclk yapan efaati tannlar iin, kr. a,g,y., s. 249-250; dualar iin, bkz. A. Falkenstein ve W. von Soden, Sumerische und afeladiiche Hymnen und Gebete (Stuttgart, 1953) ve Dhorme, a.g.y., % 247 vd. Gnahlann itiraf edilmesi konusunda, bkz, R. Pettazoni, La confesione dei peccati, c. I l (Bologna, 1935), s. 69-139. Tannlann lts konusunda, bkz. A. L Oppenheim, "Akkadian pul-(idh(t)u and meiammv.;jAOS, 63, 1943, s 31-34; ayn yazar, "The Golden Garments of the Gods,"JNES, 8, 1949.S 172-193 ve zellikle Elena'Cassin, La splendeur divine (Paris-l.ahey, 1968), s. 12 vd (Oppenheim'm varsaymnn eletirisi), 26 vd (k ve kaos: Tamisai egemenlik), 65 vd (me tanm! ve krallk ilevi). Kr. lranhlann hvarena's ( 104). By hakknda, bkz. Meissner, Babylonien u. Assyrien, c. 11, s. 198 vd, Dhorme, a.g.y., s 259 vd; G. Conteneau, La Magie chez les Assyriens et les Baliyioniens (Paris, 1947); Erica Re iner, "La magie babylonienne," Le Monde du Sorcier iinde (Sources Orientales, V I I . Paris, 1966), s. 67-98;J. Nougayrol, "La religion babylonienne," s 231-234. Sonu b l m n d e n birka satr aktaralm: "Smer'in 'tann ykleri'nden biraz sapm grnen Babl imgelemi nin 'eytan ykleri'nden de holand anlalyor Byclerin bu ok saydaki ve o k

107

DNSEL NANLAR VE DUNCEIL'R TARH] - 1

uzun yazlarnda, dind kimselerin gzlerini kamatrmaya ynelik bir edebiyatn da pay olabilir Ama bunlarn gerisinde, 'nkleer sava' tehlikesinin bize hakknda bir likir verebi lecei bir endie, bir bunalt bulunduu da tanma goturraez.... Uygarln ve 'iyi bir hayat'n abuk yklabilen ve srekli sorgulanan eyler olduu duygusunu hibir halk, kendisi ni evreleyen, srekli tehdit eden ve dzenli aralklarla dalga dalga topraklarna saldran 'barbarlar'n ortasnda yaayan Mezopotamya halk kadar gl bir ekilde hissetmemitir" (s, 234). 2 1 . EnumaEli'in birok evirisi bulunmaktadr. En son evirilen sayalm: R. Labat, le po me balylonien de la cration (Paris, 1935) ve Les religions du Proche-Orient asiatique, s. 36-70; E. A. Speiser. "The Creation Epic," ANET iinde, s. 60-72; A Heidel, The Babylonian Genesis (Chicago, 1942; yeniden gzden geirilmi ve geniletilmi 2. bask, 1951); Paul Garell ve Marcel Leibovici, "La Naissance du Monde selon Akkad," La Naissance du Monde iinde (So urces Orientales, 1, Paris, 1960), s. 132-145, Heidel'm esennde, baka Babl kozmogoni metinlerinin evirisi ve Eski Aht'teki "Tek vin" blmyle karlatrmal bir inceleme de yer almaktadr, Aynca bkz. W, von Soden, 2eil.j, Assynocge iinde, 47,1954, s. vd; F. M. T. de Liagre, Opera minora (Gromngen, 1953), s 282 vd, 504 vd; W. G. Lanben ve P. Walcot, "A new Babylonian Theogony and Hesod," Kadmos, 4,1965, s. 64-72 (bkz. daha ileride, bl. VI, 47). Mezopotamya dncesinin bir ifadesi olarak Ennma E'in zmlemesi iin, T. Jacobsen, "The Cosmos as a State," H. Frankfort ve dierleri, Before Philosophy. The intellectual Ad venture of Ancient Man iinde (Chicago, 1946, Penguin Books, 1949), s. 137 vd, zellikle s. 182-199. Jacobsen birok incelemesinde Smer hkmetinin ve buradan hareketle Babil panteonunun "demokratik" niteliini ortaya koydu (nitekim Enuma Elif'in de gsterdii gi bi, Marduk btn tanrlarn yer ald meclis tarafndan en stn tanr konumuna ykseltil mitir)", k. Jacobsen, "Early Political Development i n Mesopotamia," Zeitscfirijt jur Assyridoe, 52, 1957,5. 91-140; ayn yazar, JNES iinde, 2, s, 159 vd. Aynca bkz. "The Battle Bet ween Marduk and Tiamai," JAOS, 8S, 1968, s. 104-108. Antik Yaktndou'da kralln kutsal nitelii uzun bir tartmaya yol amtr. Baz bilgin ler tanmn temsilcisi olan kral, btn eski Yakndou dinlerine zg bir mitsel-ritel siste min merkezi olarak grdler. "Myth and Ritual school" [Mit ve Rituel okulu] veya "patterYU5ii"

adyla bilinen bu yntembilimsel yneli ok sayda esere esin kayna olmutur. Bu

eserlerden unlan belirtmekle yetinehm: S, H Hooke (ed,), Myth and Ritual (1933) ve The Labyrinth (1935) ve 1. Engnelle le G. Widengren'in almalan. "Pattemsm" ozefkk. K Frankfort tarafndan eletirildi: The Problem of Similarity in Ancient Near Eastern Religions (Frazei Lecture, Oxford, 1951). Bu parlak bilgin, ele alnan biimler arasndaki farklann benzerliklerden daha byk olduunu savundu. rnein firavunun tanr olarak kabul edil diine veya giderek tanrya dntne, oysa k Mezopotamya'da kraln yalnzca tanrnn temsilcisi olduuna dikkat ekti. Yine aralannda tarihsel adan akrabalk kurulmu kltr ler sz konusu olduunda, farkllklarn ve benzerlklenn eit neme sahip olacaklar aktr. Aynca bkz. S. H, Hooke, "Myth and Ritual: Fast and Present," Myth, RLucd and Kingship iin108

MEZOPOTAMYA DINI.KRI

de, s. 1-21; S. G. F. Brandon, "The Myth and Situai Position Critically Considered," a.g.e. iinde, s. 261-291 (bu incelemede, 955'e kadar gelen zengin bir kaynaka do yer almakta dr).

22. Ahiu hakknda, bkz. H. Zimmem, Zum babyhischen Neujahrsfesl, 1-11 (Leipzig, 1906, 1918); S . A. Pallis, The Babylonian akit u fes H va! (Kopenhag, 1926; k. H. S. Nyburg'un eleti risi. Le Monde Oriental, 23, 1929, s. 204-211); R . Labat. Le Caractre religieux de ID royaut assyro-iabylonienne (Pans, 1939), s. 95 vd; H, Frankfort, Kingship and the Gods (Chicago, 1948), s. 313 vd (= La Royaut et les dieux, Payot, 1951, s. 401 vd). W. G, Lambert, JSS iin de, 13, s, 106 vd (her Yeni Yl bayramnda, Marduk'un zaferi yemden canlandrlyordu). Kozmogoninin yinelenmesi olarak kabul edilen Yeni Yl bayram konusunda: A J. Wensmck, "The Semitic New Year and the Origin of EschatoogyActa Orientalia, I , 1923, s. 158-199; Eliade, Le Mythe de Z'Etemel Retour, s, 65-90. Gelecein okunmas bayram hakknda, kr. Dhorme, Les religions de Habylone, s, 2 4 4 vd, 255 vd. Mezopotamya krallnn kutsal nitelii konusunda' R Labat, Le Caractre religieuic de la royaut assyro-lwbyl on jeune: Dhorme, Les religions de Babylonie, s. 20 (krallarn tanrlatnlmas); H. Frankfort, Kingship and the Gods, s. 215 vd (= La Royaut, s. 289 vd); 1, Engnell, Studies in Divine Kingship in the Ancient Near East (Uppsala, 1943), s. 18 vd; G. Widengren, The King and the Tree of Life in Ancient Near Eastern Religion (Uppsala, 1951); Sidney Smith, "The Prac tice of Kingship in Early Semitic Kingdoms," S. H . Hooke (ed.). Myth, Ritual and Kingship iin de (Oxford, 1958), s. 22-73; A 1. Oppenheim, Ancient Mesopotamia, s 98 vd; J. Zandee, "Le Messie. Conceptions de la royaut dans les religions du Proche-Orient ancien," RHR, c. 180, 1971, s. 3-28

23. u evnlen kullandk: G. Conteneau, L'Epope de Gilgamesh (Pans, 1939); Alexander Hedel, Tlie Gilgamesh Epic and Old Testament Parallels (Chicago, 1946); E. A Speiser, ANET, s. 72-99; A. Schott ve W, v. Soden, Das Gilgamesh Epos (Stuttgart, 1958). Aynca bkz. Labat, religions du Proche-O ri eni, s. 149-226. Bugne kadar Glgam destannn. Smer versiyonunun alt blm otemlebilmitir; 1) Sedir aalan ormanna yaplan sefer ve Muvava'ya ka kazanlan zafer (ev. Kramer, From ife Tablets, s. 204-207; The Summons, s, 192-197 [Smerler, ev, zcan Buze, Kabala, 20021); 2 ) Glgam ve Gk Boas; 3) Tufan ve Zsudra'mn lmszletrilesi; 4) Glgam'n lm (ANET, s, 50-52), Bab versiyonunda bu blm yoktur; 5) Glgam ve Agga, (ev. Tablets, s. 29-30; The Sumenans, s. 197-200), en ksa epik Smer metinlerinden biri (115 satr), destann Babil versiyonunda bu blmn izine rastlanamamtr (ama baz ya zarlar bu blmn tarihsel bir temeli olduunu ve dolaysyla mitolojik metinler iine katl mamas gereki kansndadrlar), 6) Glgam, Enkdu ve teki dnya (ev. Tabiefs, s. 224 225; the Sumerans, s. 197-205). Bu son bolum, Glgam destannn 12. tabletinin malzemesini oluturur (bkz. daia yu-

109

D I N S E L INANLAR V E D N C E L E R TARIHI -1

kanda, 23, dipnot 50). Gigam dev bir aac keser ve bir tahtla, bir yatak yapabilsin diye odununu nanna-ltar'a venr. Aacn kklerinden ve tepesinden de kendisi iin iki byl, nesne yapar: Pukkt ve mekku, bunlarn yorumu hala tartmal bir konudur; byk olaslkla mzik aletlen sz konusudur (davul ve tokmak olabilir mi?). Bir rimel hatas sonucunda bu eyalar yeraltna der. Efendisinin dt umutsuzluktan ok etkilenen Enkidu oraya gi dip kaybolan eyalar aramay nerir. Ama Glgam'm ruhlan rktmemesi iin verdii tali matlar dikkate almayan Enkidu, bir daha yukan kamaz. ok kederlenen Gigam taunla ra yakarr ve yeraitnn hkmdar Nergal, Enkidu'nun ruhuna ksa bir sre iin yeryzne dtmme izni verir, Gigam ora llerin kadenyle Al somlar sorar. Arkada cevap vermekte duraksar: "Sana benim tandm yeraitnn yasasn anlatsam, oturup alarsn ." (s. V, 1-5),
1

Ama Gigam srar eder ve Enkidu ona ksa, moral bozucu bir betimleme yapar: "Bn bunlar toza gmlm bir halde...." Bkz, S. N , Kramer, Gilgamesh and the Huluppu-Tree (Assyrological Study, no. 8, Oriental Institute of Chicago); ayn yazar, "Gilgamesh. Some New Sumenan Data;" P. Garelli (ed.), Gilgamesh et sa lgende iinde (Paris, 1960), 5. 59-68, ayn yazar, "The Epic of Gilgamesh and Its Sumerian Sources,"JA05. 64, 1944, s. 7-22; ayn yazar, "Sumenan Epic Literature," La Poesio Epea e la sua jormaztme (Accad, Naz. dei Lincei, 1970), s. 825-837; A Schaffer, Sumeriarc Sources o/ Tablet Xll of the Epic of Gilgamesh (tez. ark almalan Blm., Pennsyl vania niversitesi, Philadelphia, 1962), A Falkensen'a gre, kahramann ismi Smercede Bilganes diye okunuyordu; kr. Redllexihon der Assyriohgie (Berlin-Leipzig, 1932 vd), c, 111 (1968), s, 357 vd. Gigam Destan zerine ok byk bir kaynaka mevcuttur (P, Jensen bu destan ev rensel edebiyatn balca kayna olarak gryordu; kr. Das Giigamesh-Epos in der Weltlitera[ur, I , Strasbourg, 1906). En nemli katklar Conteneau, Heidel, Kramer ve A Sclott-W. v. Soden'in evirilerinde kaydedilmitir. Ayrca bkz. P, Gatell tarafndan derlenmi inceleme ler; Gilgamesh el sa leende (s. 7-30, kaynaka) ve A. Falkenstein ve dierlen, makaleler; Real, d. Assyr. iinde, 111 (1968), s. 357-375; W. von Soden; Zeit. d. Assyr. iinde, 53, s. 209 vd ve j , Nougayrol: "L'Epope Babylonienne," La poesa epica f la sus jormazone iinde, s. 839 858, Ksa bir ste once, Kun jaritz baz bolumlenn (davul, dler, sedir orman vb) amana! dnce ve uygulatnalan yanstt yorumunu yapt; kr. "Scharaantstisches im GilgamesEpos," Betrage zu Geschichte, Kultur und Religion des alten Orients iinde (Baden-Baden, 1971), s. 75-87. E, A. S. Butterwonh de benzer bir yorumu nerdi: Tle Tree at the Navel of the Earth (Berlin, 1970), s. 138 vd. Adapa miti de bir dier lmszleme frsatnn karlmas rneidir; ama bu rnekte sorumluluk kahramana ait deildir, Adapa, Ea tarafndan akll ama lml olarak yaratl mt. Bir seferinde Gney Rzgr kaym devirdii iin Adapa onun kanatlarm krd. Bu kozmik dzenin ihlaliydi ve Anu yarglamak zere Adapa'y artt. Yola kmadan nce, Ea Gk'teki tavr konusunda ona kesin talimatlar verdi ve zellikle kendisine sunulacak "lm ekmegi"yle, "olum sularih reddetmesini bildirdi. Adapa, Rzgr'n kanatlarn intikam al mak iin krdm gizlemedi. Onun itenliinden etkilenen Anu, kendisine "hayat ekme iyle, "hayat sulan" sundu. Ama Adapa bunlar reddetti, bylelikle de lmszlk frsatm 110

MEZOPOTAMYA DINUR

kard. Bu mit blm, Anu ile Ea arasndaki, nedenlerini bilmediimiz bir gerilimi de do layl olarak yanstmaktadr. Bkz. Labat'nn yeni, yorumlu evirisi, Les religions du Procfe-Oncni asiatique, s. 290-294. lmle ve teki dnyayla ilikili kavramlar iin, kr. B. Meissner, Babylonien u. Assyrien, 11, s. 143 vd; A. Heidel, The Gilganesh Epie, s. 137 vd; j . M. Aynard, "Le Jugement des morts chez les Assyro-baby Ioniens," Le jugement des Morts iinde (Sources Orientales no 4, Paris, 1961), s. 81-102

24. Bilgelik edebiyat iin, Robert H . Pfeifer'in evirilerini kullandk; ANET iinde, s, 343 440, Dier eviriler: W. G. Lambert, Babylonian Wisdom Literature (Oxford, 1960), s. 21-62 vd; G, R. Castellitio, Savienza babilonese (Torino, 1962) ve R. Labat, Les religions du ProcheOrient, s. 320 vd. Ayrca kr.J.J, A, van Dijk, La sagesse sumro-ahkadienne (Leiden, 1953); J. Nougayrol, "Une version ancienne du Juste Souffrant'," RB 59, 1952, s. 239-250 ve en ya kn tarihli kaynaka iin, O. Essfeldt, The Old Testament: An Introduction (1963), s. 83, dip not 3, Babil khinlii im, bkz. A L. Oppenheim, Ancien! Mesopotamia, s 206-227; La divinati on en Msopotamie et dans les regions voisines (Travaux du Centre d'tudes suprieures spci alis d'Histoire des Religions de Strasbourg, 1966), bunun iinde zellikle A Falkeisiein ("' Wahrsagung' in der Sumerischen berlieferung"), A. Finet ("La place du devin dans la so cit de Mari"), J. Nougayrol ("Trente ans de recherches sur la divination babylonienne, 1935-1963"), A. L. Oppenheim'in katklar ("Perspectives on Mesopotamian Divination"); Jean Nougayrol, "La divination Babylonienne," La Divination iinde (Andr Caquot ve Mar cel Leibovici tarafndan derlenmi incelemeler), c. I (Paris, 1968), s. 25-81. Bu calmalann zengin kaynakalar da vardr. Babil d yorumculuu konusunda, bkz. A, L, Oppenheim, The Interpretation of Dreams in the Ancient Near East, with a translation of an Assyrian Dream Booh (Philadelphia, 1956); Marcel Leibovici, "Les songes et leur interprtation Babylone," Les songes et leur interprta tion iinde (Sources Orientales, no, 2; Paris, 1959), s. 65-85. Yldz fallan konusunda, k. A Sachs, "Babylonian Horoscopes," Journal of Cuneiform Studies, 6,1952, s. 49-75; astroloji hakknda, kr. Nougayrol, "La divination Babylonienne," s. 45-51 (ve kaynaka, a.g.y., s. 78); A. I.. Oppenheim, Ancient Mesopotamia, s. 308 vd. Bilimsel keifler konusunda, kr. O, Neugebauer, ITe Exact Sciences m Antiquity (2. bask. Providence, 1957); ayn yazar, "The Survival of Babylonian Methods in the Exact Science of Antiquity and the Middle Ages," Proceedings o/American Phitosophical Society, c. 107, 1963, s 528-535; A. L. Oppenheim, Ancient Mesopotamia, s. 288-310. Mezopotamya dncelerinin etkisi hakknda, kr. Oppenheim, a.g.y., s. 67 vd (s. 356, dipnot 26, kaynaka); Eski Ahit'te bulgulanan etkiler konusunda, kr. kaynaka, W. H. P. Rmer, Histaria Religionum, 1 (Leiden, 1969), s. 181-182.

111

IV. BLM

ESK MISIR'DA DNSEL DNCELER V E SYASI KRZLER

25. U n u t u l m a z M u c i z e : " i l k

Kez"

Msr uygarlnn d o u u tarihileri b

y l e m e y e devam ediyor. "Birleik Kralln" o l u u m u n d a n nceki i k i binyl bo yunca, neolitik a k l t r l e r i derin deiiklikler y a a m a d a n geliimlerim s r d r d . Bununla birlikte M IV, binylda S m e r uygarlyla k u r u l a n ilikiler gerek bir d n m e yol at, Msr; silindir m h r , tulalarla inaat sanatn, gemi ya p m tekniini, b i r o k sanatsal gey ve zellikle de Birinci Hanedann b a l a n n d a (y. M 3000'de) birdenbire, hibir ncl o l m a k s z n beliriveren yazy m e r k e n ald,
1

Ama Msr uygarl b t n y a r a t m l a r n d a aka g r l e n , kendine zg b i r s l u b u hzla gelitirdi. Kukusuz corafya da Smer-Akkad k l t r l e r i n d e n farkl b i r geliimi d a y a t y o r d u , n k her y n d e n gelecek istilalara ak Mezopotam ya'dan farkl olarak, Msr -daha dogmsu N i l vadisi- yaltlm ve l, Kzldeniz ve Akdeniz tarafndan korunan bir l k e y d i . Hyksoslar ortaya kncaya kadar ( M 1674), Msr dardan gelen bir tehlikeyle k a r l a m a d . Dier yandan N i l z e r i n d e ulam yaplabilmesi, h k m d a r n lkeyi giderek merkezileen bir i d a r i aygt araclyla y n e t m e s i n i s a l y o r d u . Ayrca Msr, Mezopotamya t r b y k kentleri de t a n m a d . l k e n i n , insan suretinde g r n e n tanr olan firavunun

temsilcileri tarafndan ynetilen krsal nfus kitlesinden o l u t u u sylenebilirdi Ama Msr u y g a r l n n yapsnn ekillenmesinde en b y k rol, bandan itibaren d i n ve zellikle de firavunun tanrsall d o g m a s o y n a d . Rivayete g r e , l k e n i n birletirilmesi ve devletin k u r u l m a s Menes, adyla bilinen i l k h k m d a rn eseriydi. G n e y d e n gelen Menes b i r l e m i Msr'n yeni b a k e n t i n i b u g n k Kahire'nin y a k n n d a , Memfis'te ina etti. Ta giyme treni ilk kez orada kutlan d. Daha sonra ve u binyl akn bir s r e , firavunlar Memfis"te ta giydi; b y k olaslkla t r e n i n en y k s e k noktas Menes tarafndan balatlann b i r t e k r a r y d Menes'in baarlarnn anlmas deil, ik olayda bulunan yaratc ' kaynan yenilen

H. Frankfurt, The Birth of Civilization in tit Near-Easi, s. 10-11L; E. J. Baumgartel, TJe Clture of Prehistoric E-gyp, s. 48 vd. 112

ESK MISIR'DA DNSEL DNCELER VE blYASl K R Z L E R

mesi sz

konusuydu

Birleik devletin k u r u l u u bir kozmogoniyle edeerliydi. Bedenlennvi t a n r , firavun; yeni b i r d n y a , neolitik a k y l e r i n d e n o k daha k a r m a k ve s t n b i r uygarlk k u r m u t u . En nemlisi, tanrsal bir rnee gre gerekletirilmi bu

eserin srekliliini salamak, b a k a bir deyile, yeni d n y a n n temellerini sarsa bilecek krizlerden s a k n m a k t . Firavunun tanrsall bunun en i y i gvencesini o l u t u r u y o r d u . Madem k firavun l m s z d , onun l m yalnzca ge kt a n l a m n a geliyordu. nsan suretinde g r n e n bir tanrdan dierine sreklilik, do laysyla k o z m i k ve toplumsal d z e n i n sreklilii g v e n c e a l t n d a y d . En n e m l i sosyo-politik ve kltrel yaratmlarn ilk hanedanlar d n e m i n d e y a a n m a s dikkat ekicidir Daha sonraki o n b e yzyl iin geerli olacak rnek len b u yaratmlar belirledi V. Hanedandan ( M 2500-2300) sonra, k l t r e l m i rasa neredeyse hibir n e m l i yenilik eklenmedi. Msr uygarlnn ayrt edici zelliini o l u t u r a n , ama baka geleneksel t o p l u m l a r n mitolojilerinde ve gemi e y n e l i k z l e m l e r i n d e de rastlanan b u "yenilik kartl" dinsel k k e n l i d i r . Kutsal biimlerin deimezlii, z a m a n n afa atarken gerekletirilmi jestlerin ve baarlarn yinelenmesi k o z m i k dzeni en m k e m m e l tanrsal eser olarak ka bul eden ve her trl d e i i m d e kaos haline geri d n , dolaysyla eytani gle r i n zafer k a z a n m a s tehlikesi gren bir teolojinin m a n t k s a l sonucuydu. A v r u p a l bilginlerin "yenilik kartl" olarak niteledii eilim, i l k y a r a t m hi bozulmadan korumaya alyordu, nk o her adan - k o z m o l o j i k , dinsel,

toplumsal, a h l a k i - m k e m m e l d i . Kozmogoninin b i r b i r i n i izleyen aamalarna e itli m i t o l o j i k anlatlarda deinilir. Aslnda mitler yalnzca balang d n e m i n i n mucizevi alarnda gerekleen olaylar kaynak alrlar. Tep zepi ("ilk a") ad verilen b u donem yaratc tanrnn lk Sularn s t n d e betriinden, Horus'un tah ta kma kadar s r m t . Doal g r n g l e r d e n dinsel ve k l t r e l gereklere ( t a p n a k planlar,- takvim, yaz, riteller, krallk almetleri vb) kadar mevcut her ey, geerlilik ve m e r u i y e t l e r i n i ilk ag boyunca yaratlmalarna borludurlar.

"lk a," mutlak m k e m m e l l i e sahip ve "fke veya grlt veya kavga veya kargaa ortaya k m a d a n " nceki altn a o l u t u r m a k l a d r . "Re'nin" veya Osiris'm veya Horus'un "zaman" olarak nitelenen bu harika ada ne l m ne de hastalk v a r d . Belirli bir anda k t l n m d a h a l e s i n i n a r d n d a n kargaa ortaya
3

H. Franktan, La Royaut et les Dieux, s. 50. K. Rundle Clark, Myth and Symbol m Ancien! Egypt, s, 263-24. tyi bilinen bir mit ges sz konusudur: "balang zamanlannn mkemmellii " 113

I1INSE1. NANLAR VE DONCIR T A R H -1

kp altn aa son verdi. Ama mucizevi "tik a" d n e m i , bir daha geri gelme yecek bir gemiin kutsal emanetleri arasna frlatlp atlmad. Bu d n e m taklit edilmeleri gereken rneklerin t o p l a m n o l u t u r d u u iin, durmadan yeniden gncelletirildi. Ksacas, eytani glerin bozguna u r a t l m a s n ! izleyen rituelle r i n , i l k m k e m m e l l i i n yeniden h k i m klnmasn amalad sylenebilir.

26. T e o g o n i l e r ve

K o z m o g o n i l e r Bln geleneksel dinlerde o l d u u g i b i ,

kozmogoni ve k k e n m i t l e r i (insann, kralln, toplumsal k u r u m l a r n , riteller i n vb kkeni) kutsal eylerin i l m i n i n zn o l u t u r u y o r d u . Doal olarak farkl tanrlar n e karan ve yaratln balang n o k t a s olarak ok sayda dinsel

merkezi seen b i r o k kozmogoni m i t i vard, tzlekler en arkaikleri arasndadr: Bir t m s e i n , bir nilfer ieinin (lotus) veya b i r y u m u r t a n n i l k Sularn zeri ne k. Yaratc tanrlara gelince, her n e m l i kent, kendi yaratc t a n n s t n n plana k a n y o r d u . Birok kez hanedan deitike bakent de deimiti. Bu tr olaylar yeni b a k e n t i n teologlarn birok kozmogoni sylencesini b t n l e t i r m e ye ve kendi baat yerel tanrlarn yaratc tanryla (demiurgos) zdeletirmeye zorluyordu. Yaratc tanrlarn birbirleriyle yapsal benzerlikleri z m s e m e ile m i n i kolaylatryordu. Ama b u n u n dnda da teologlar ayrk dinsel sistemleri z m s e y e r e k ve birbirleriyle aka z tanrsal figrleri birletirerek gz sentezler geli t i r d i 1er.
4

pek

Birok b a k a gelenekte de g r l d z e r e , Msr kozmogoni anlats lk Su lardan b i r t m s e i n kyla balar. U s u z bucaksz sularn zerinde b u "lk

Yer"in belirmesi t o p r a n o l d u u kadar, n, h a y a t n ve b i l i n c i n de onaya k m a s a n l a m n a g e l i r , Heliopolis'te g n e tapnann bir paras olan ve " K u m
5

Tepesi" ad verilen yer i l k tepeyle zdeletirilmiti. Hermopolis," kozmogoni anlatsnda yer alan nilferin kt, glyle m e h u r d u . Ama ayn ayrcal b a k a yerleim merkezleri de sahipleniyordu, Aslnda her kent, her tapnak " D n y a n n
6

Merkezi," yaratln balad yer olarak kabul ediliyordu, i l k t m s e k , k i m i za4

Mitler, deyim yerindeyse "kanun hkmnde versiyonlar" oluturacak sreklilik ve tutar llkla anlatlmamt Bu nedenle onlar en eski klliyatlarda bulunan blmler ve imalar dan yola karak yeniden oluturmak zorunda kalnmn. Sz konusu klUyalanr balcalar, Piramit Metinleri (y. M 2300-2300), Lahii Metinleri (y. M 2300-2000) ve flerKiiau'dr (M ISOO'den sonra). K. Rundle Clark, a.g.y., s. 36. Hmunu; gnmzde el-muneyn n.

* Bkz. Frankfort'un alntlad ve yorumlad metinler, La Royaut, s 206 vd. 114

[SK MISIH'DA DNSEL DNCEI-CI! VI; SIVASI KRIZLFK

man firavunun gne-tanryla b u l u m a k iin zerine t r m a n d kozmik d a hali ne geliyordu. Baka versiyonlarda "k Kuu "m barndran ezeli yumurtadan veya ocuk
7

Gne'i

tayan

ilk nilferden ya
6

da tanr Atum'un

ilk ve son imgesi

olarak

ilk

ylandan sc>z edilmektedir (nitekim ller Ktabtnm

175. b l m d n y a kaos hali

ne geri d n d n d e A t u m ' u n yeniden ylan olacan bildirmektedir. A t u m en s tn ve gizli tanr olarak tanmlanabilir; Re - G n e - ise tam anlamyla g r n r tanrdr; k r . 32). Yaratln evreleri - k o z m o g o n i , teogoni, canl v a r l k l a r n yaratlmas v b - farkl farkl s u n u i m a k t a d r . N i l deltasnn ucunda yer alan HeJopolis k e n t i n i n g n e teolojisine gre, tanr Re-Atum-Khepri
11

i l k tanrsal ifti, 5u

(Hava) ve Tefnut'u yaratt; b u ift, Geb (Yer) ile tanra Nut'un (Gok) ebeveyniy d i . Deminrgos, yaratl m a s t r b a s y o n yaparak veya balgam kararak gerekle t i r d i . Bu ifadeler naiflik l s n d e kaba olsalar da anlamlan aktr: Tanrsal var lklar, s t n t a n r n n t z n d e n d o m a k t a d r . Tpk S m e r anlatsnda o l d u u gibi ( 16), G k ve Yer, Hava tanrs u tarafndan birbirlerinden ayrlncaya dek, ke sintisiz bir hieros gctmos'la b i r l e m i t i .
10

O n l a n n b i r l e m e s i n d e n , daha ileride ze

rinde d u r a c a m z d o k u n a k l b i r dramanm barol o y u n c u l a r , Osiris ve sis, Selh ve Nephtys d n y a y a geldi. Orta Msr'daki Hermopolts'te, teologlar sekizli tanr grubu etrafnda olduka k a r m a k bir reti gelitirdiler, b u tanrlara Ptah da katld. Hermopolis'teki i l k glden bir nilfer, bu nilferden de "En lk Tanrlarn tanrsal tohumu olan. Se kiz T a n r n n d o u r d u u m k e m m e l miras, kutsal-aziz o c u k " kt; "o, tanrla r n ve insanlarn t o h u m l a r n birbirine b a g l a y a n " d .
u

Ama en sistemli teoloji Birinci Hanedan firavunlarnn bakenti Memfis'te, tanr Ptah'n etrafnda k u r u l d u . "Memfis teoloji belgesi" ad verilen k a y n a n ana

Lahit Metinleri, IV, 181 c vd. Sauneron ve Yoyotte, La Naissance du Monde iinde, s, 37 ve 5, Morenz'de belirtilen kay naklar, La Religion gyptienne, s. 234 vd, Gne'in hali sz konusudur; Khepri, doan gne; Re, tepedeki gne ve Atum. batan gne,

Bkz Sauneron ve Yoyotte'un alntlad metinler, a.g.y., s. 46-47. Ayrma rolnn zel olarak Sya verilmediini ekleyelim; Morens'in alntlad metinler iin bkz. La region gyptienne, s. 228, burada ayran Ptah'ur " Sauneron ve Yoyotte tarafndan alntlanan metinler, a.g.y., s. 59. Ayrca bkz. Morenz ve 5chubert tarafndan evrilmi ve yorumlanm dier metinler. Der Go aujder Blume, s, 32 vd; aynca kr. Morenz, Lo Religion gyptienne, s. 229 vd. 115

nlNSHL NANLAR VL- IMJSNCLLER TARH [I -1

metni, firavun akaba 2amanmda (y. M 700) tas zerine o y u l m u , ama

zgn

metin yaklak i k i binyl nce yazlmt. imdiye dek bulunan en eski Msr kozmogoni anlatsnn ayn zamanda en felsefisi olmas artcdr; n k Ptah r u h u ("kalbi") ve szyle ("dili") yaratr. " A u m ' u n g r n t s altnda kalp (= ruh) olarak tecelli eden, d i l (= sz) olarak tecelli eden, ok eski tann P a h ' t r . . . . " Ptah en b y k tanr ilan edilmitir; A t u m yalnzca i l k tannsal illin yaratcs olarak kabul edilmektedir. /'Tanrlar var eden" Ptah't i r i Daha sonra tanrlar "her trl

bitkiye, her trl taa, her t r l kile, onun k a b a r t l a n (yani toprak) zerinde b i ten ve tecelli edebilecekleri her eye" girerek, g r n r bedenlerine b r n m l e r dr'
2

Ksacas teogoni ve kozmogoni bir tek t a n r n n d n c e s i n i n ve s z n n yara tc g c y l e gerekletirilmitir. K u k u s u z burada Msr metafizik speklasyonu nun en s t n ifadesi sz konusudur, j o h n W i l s o n i da dikkat ektii g i b i ,
1 1

sr t a l i h i n i n balangcnda, Hristiyanln Logos (sz) teolojisine yakn olarak deerlendirilebilecek b i r reti b u l u n m a k t a d r . Teogoni ve kozmogoniyle karlatrldnda, i n s a n n k k e n i n e ilikin mitler o l d u k a siliktir. nsanlar (erme) g n e tanrs Re'nin gzyalarndan (erme) d o m u t u r . Daha ge tarihte (y. M O 2000), kriz d n e m i n d e o l u t u r u l m u b i r metin de yle yazldr. "Tanr'nn s r s insanlar, gerelerle i y i donatlmt. O [Gun e - T a n n j onlar iin gk ve yeri y a p t . . J Burun deliklerini c a n l a n d r m a k iin ha vay yapt, n k onlar o n u n etinden k m kendi suretleriydi. G k t e parlar, on lar iin b i t k i l e r i par.. hayvanlar, onlar beslemek iin kular ve balklan ya

fV*

Bununla birlikte Re insanlarn kendisine kar fesat k u r d u u n u kefedince, on lar yok etmeye karar verir. Katliam grevini Hathor stlenir. Ama t a n r a n n i n san rkn tamamen yok edeceini anlayan Re, b i r kurnazla b a v u r u r ve s a r h o eder.
15

onu

nsanlarn isyan ve bunun sonular mitler

anda

yaand.

Elbette "insanlar" Msr'n i l k sakinleriydi; nk Msr o l u t u r u l m u i l k l k e .

eviri bauneron ve Yoyotte, a gy., s. 63-64. Bkz. Morenz'in yorumu, Religion gyptienne*, s. 216 vd ve zellikle Frakfort, La Royaut et ies Dieux, s. 51-64.
3

ANET, s 4 Kral Meri-ka-Rc kin Dersler, bu bolumu ev. Sauneron ve Yoyotte, s. 75-76. evirinin tamam iin bkz. Wilson, ANET, s. 414-418. K. Wilson tarafndan evnl metin, ANET, s. J 0-11. Kenan geleneinde de benzer bir mit bulunur; kr, 50.
116

TSKl MSUmA DlNsEL OSUKf.T;l.T;R VE SYASI KWZ1.CR

yani D n y a n n Merkeziydi

l s

l k e n i n iliraz edilemeyecek haklara sahip sakinleri

yalnzca Msrllard; b u da ulkemn n k r o k o z m i k imgeleri olan tapnaklara ya banclarn giriinin neden yasaklandm a k l a r .
11

Dalla ge larihli baz metinler

evrensele ilik eilimini yanstr. Tanrlar (Horus, Sekhmct) yalnzca Msrllar deil, Filistinlileri, Ntibyelileri ve Libyallan da korur," Bununla birlikte i l k in
1

sanlarn mitsel tarihi n e m l i bir rol oynamaz. Mucizevi "lk Ca" d n e m i n d e i k i belirleyici an, kozmogoni ve firavunun tahta kdr.

27. B e d e n l e n m i B i r T a n r n n S o r u m l u l u k l a r Henri Frank fon un belirttii g i b i , " kozmogoni en n e m l i olaydr, n k tek gerek deiiklii temsil etmek
1

ledir: d n y a n n su z e r i n e k. O zamandan beri yalnzca kozmik hayat ritimle rinde g r l e n deiikliklerin bir anlam vardr. Ama bu durumda da farkl dn gler iinde birbirine eklemlenen ve r i t i m l e r i n d n e m s e l tekrarn salayan art arda gelmi anlar sz konusudur; Yldzlarn hareketlen, mevsim d n g s , ayn halleri, b i t k i l e r i n b y m e ritmi, Nl'in k a b a r m a s ve ekilmesi vb. " t i k a"

d n e m i n d e k u r u l m u m k e m m e l l i i oluturan da zaten evrensel ritimlerdeki bu d n e m s e l yinelenmedir. Kargaa, m k e m m e l b i r b i i m d e d z e n l e n m i deiiklik lerin r n e k alnacak d n g s n e gereksiz ve dolaysyla zararl bir d e i i m geti rir. Toplumsal dzen kozmik dzenin bir y n n temsil ettiine gre, k r a l l n d n y a n n b a l a n g c n d a n itibaren var olmas gerekiyordu. Yaratc ilk kral o l m u tu;
20

b u grevi o l u ve ardl i l k firavuna devretti. Bu yetki devri kralln tanr jestleri, tann

sal b i r k u r u m olarak k u t s a n m a s n salad. Nitekim firavunun

Re'nin veya o n u n g n e tecellilerinin jestlerini betimlemek iin kullanlan terim lerle betimlenir. Yalnzca i k i r n e k verelim; Re'nm yaratm k i m i zaman kesin

Ekz. Morenz tarafndan verilen rnekler, Religion gyptienne, s. 70 vd. Geleneksel uygar lklara zg bir anlay sz konusudur; kr. Eliade, Le Mythe de l'Etemel Retour, s. 17 vd. Bkz. Morenz'm verdii rnekler, a.g.y., s. 78 vd. Kaplar Kitab, Sauneron ve Yoyotte tarafndan evrilmi para. Naissance, s. 76-77. Dier kaynaklar iin bkz. Motenz, s. 80. Ancien! Izgyptian Religion, s. 49 vd. ller Kitabnda (bl 17), Tann unu aklar: "Bir zamanlar Num'u (lk Okyanus) iin de yalnzken ben Atum'um. ilk tecellisinde, Yaratmm ynetmeye balad zamanki Re'yim." Bir tefsir u aklamay ekler; "Bu, Re'nin kral olarak. u G Yerin zerine kal drmadan :ce de mevcut olan olarak grnmeye balad anlamna gelir" (Frankfort, Ancien! Egyptian Religion, s. 54-55).
117

DNSEL INANl-AR VE DUS U N O : LCR T A R K -1

bir ifadeyle zetlenir: "Kaos'un yerine dzeni (ma'at) geirdi." Akenaou'un

"sap-

k n h g " n d a n sonra dzeni yeniden kuran Tutankhamon'dpn (kr. 32) veya 11. Pepi'den de ayn terimlerle soz edilir. "Yalann (kargaann) yerine na at\
e

geir

d i . " Ayn ekilde hhay ("parlamak") f i i l i , hem g n e i n yaratl annda veya her afakta d o u u n u hem de firavunun ta; giyme t r e n i n d e , l e n l e r d e veya zel meclisinde belriini betimlemek iin kullanlr.
21

(Firavun, "gerek" olarak da evrilen, ama genel anlam " i y i bir d z e n , " dola ysyla "hukuk," "adalet" olan ma ai teriminin kiileni halidir. Mfl'ci, i l k yara
f

tla aittir: Bu nedenle altn a g m m k e m m e l l i i n i yanstr Ma'at evrenin ve ha yatn temelini o l u t u r d u u iin, ayn ayr her birey tarafndan da biline b i l i o f lk metinlerde ve sonraki eitli alara ait metinlerde yle aklamalara rastlanr: "Kalbini ma'at't bilmeye tevik et;" "Kalbinde ma'at'm olan eyi bilesin, seran

iin d o r u olan yapabilesin diye byle d a v r a n y o r u m " veya "Ben mcfat' seven ve g n a h t a n nefret eden bir a d a m d m ; n k (gnahn) T a n r ' d a n nefret etmek oklu u n u b i l i y o r d u m . " Nitekim insan gerekli bilgilerle d l l e n d i r e n Tanr dr. Bir prens "gerei (ma'ar) bilen ve T a n r n n einii bir kii" olarak nitelenir. Bir Rc D u a s n n yazar yle haykrr; "Kalbime ma'at ver!" ?
2

M a ' a t ' m kiilemi hah olarak firavun, b t n u y r k l a n iin en i y i o m e g i o l u t u r u r . Vezir Rekhmire'nin ifade ettii gibi, "O eylemleriyle bizi yaatan b i r tanrdr."
23

Firavunun yaptklar evrenin ve devletin istikrarn, dolaysyla haya

tn srekliliini salar. N i t e k i m kozmogoni her sabah, g n e tanrsnn yok et meyi b a a r a m a d ylan Apophis'i her "geri p u s k r t n d e " yinelenir; t kaos (= lk k a r a n l k ) bilkuvve mevcudiyeti temsil etlii iin yok edilemez.| Firavunun si yas etkinlii de Re'nn baarsn yineler: O da Apophis'i "geri p s k r t r , " baka bir deyile d n y a n n kaos halme geri d n m e m e s i n i gzerin Snrlarda d m a n l a r belirdiinde bunlar Apophis'le zde le t irilecek ve firavunun zaferi Re'nin zaferi ni yemden retecektir (hayat ve tarihi, i l k rnekler ve kategorilerle yorumlama y n n d e k i bu e i l i m geleneksel k l t r l e r e z g d r ) .
24

Kukusuz tekil, yinelene-

mez tarihsel olaylarn tek barol oyuncusu firavundu: eitli lkelere yaplan as-

Frankfort, a.g.y., s. 54 vd. Baka rnekler iin b k La Royaut et les Dieux, s. 202 vd. Morenz tarafndan evrilmi metinler, Religion gyptienne, s. 167-170, Frankfort'a gre, byle bir anlay niye lt halk ayaklanmas olmadn aklar. Fetret dnemlerindeki (y. M 2250-2040; MO 1730-1562) siyasi karklklar srasnda, monari kurumu sulanrnamt (Ancient Egyptian Religion, s. 43). Bkz. Le Mythe de l'Etemel Retour, bolm 1. 118

L-SKI MISIR'DA DNSEL DU SUN L U ' VE SYASI KRZ. I:R

keri seferler, eitli halklara kar kazanlan zaferler vb. Yine de i l i . Ranses kendi mezarn ina ettirirken, 11. Ranses'in mezar tapnanda yazl olan fethedilmi ehir isimlerini kopya ettirdi " I I . Pepi'nin fetihlerinin k u r b a n l a r olarak g r

nen" Libyallara, Eski Krallk z a m a n n d a bile, hal " i k i yzyl n c e Sahure t a p n a nn k a b a r t m a l a r n d a yer alan isimler verilmektedir." "
2 1

Antlarda ki ve metinlerdeki betimlemelerden yola karak, firavunlarn birey sel ezelliklerini bilmeye olanak yoktur, A. de Buck birok karakteristik ayrntda, r n e i n Megiddo sava srasnda I I I , TuthnosLs'n gsterdii inisiyatif ve cesa rette, z e r i n d e uzlamaya varlm ideal h k m d a r portresinin u n s u r l a r n buldu. T a n r l a r n temsilinde de ayn kiisizlik eilimi saptanr. Osiris ve sis d n d a k i dier tanrlar, ayr b i i m l e r i n e ve ilevlerine k a r n , ilahi ve dualarda neredeyse ayn terimlerle anlrlar."'' ilke olarak t a p m n gereklerinin yerine getirilmesi firavunun g r e v i y d i , ama

o ilevlerini farkl t a p n a k l a n n rahiplerine devrediyordun Ritellerin amac, do rudan ya da dolayl olarak, " i l k y a r a t l n k o r u n m a s , yani istikrard . Her Yeni
1

Ylda kozmogoni, Re'nin her g n k zaferinden daha da m e k bir b i i m d e yinele niyordu;" n k daha geni bir zaman d n g s sz konusuydu. Firavun tahta
7

karken Menes'in gesta'sndan b l m l e r : i k i l k e n i n birletirilmesi yeniden sunu luyordu. Ksacas devletin k u r u l u u ritel biiminde yineleniyordu (kr. 25). H k m d a r n k u t s a n m a s treni, tahta ktan otuz yl sonra yaplan ve h k m d a r n tanrsal enerjisinin yenilenmesini devam ettiren seci b a y r a m n d a tekrarlan yordu.
28

Baz tanrlar (Horus, M i n , Anubts vb) iin yaplan d n e m s e l bayramlar

h a k k n d a ise fazla b i r bilgimiz yok. Rahipler bir ayin alay halinde o m u z l a r n d a t a n r n n heykelini veya kutsal kay tayarak y r r l e r d i ; arklar, m z i k dans da ieren ayin alay m m i n l e r i n alklar ve haykrlar a r a s n d a s r e r d i . Btn Msr'da halk arasnda en ok sevilen bayramlardan b i r i olan b y k ve

H. Frankfort, la Royaut et les Dteux, s. 30, dipnot 1. Kr. Mu ile Sobek'n karlatrlmas, Frankfort, Ancient Egyptian Religion, s. 25-26. Evreni hareketsiz bir btnlk iinde, ritmik bir hareket olarak yorumlayan statik bakn nemini kabul eden Frankfort, tannlarn hayvan biiminde tecelli etmelerine ok ustaca bir aklama nermitir: insanlarda bireysel izgiler ftgrn biimsel yaps karsnda den geleyici bir kuvvet olutururken, hayvanlar deimez, onlar hep kendi cinslerini yeniden retirler. Bu nedenle hayvan yaam, kozmosun statik yaamn paylat iin. Msrllara insanst grnyordu, a.g.y., s. 13-14. Kr. Le Mytle de l'Eternel Retour, s. 65 vd. Frankfort, La Royaut, s. 205. Kr. Frankfort, La Royaut, s. 122-136. Vandier, La religion gyptienne, s. 200-201.
119

D N S E L INAN1.AR VE D N C E L L E TARH - !

M i n b a y r a m n , daba sonra krallk tapmyla birletirildii iin daha i y i b i l i y o ruz. Balangta hasat bayramyd; ayin alayna kral, kralie ve bir beyaz boa ka tlrd. Kral b i r demet b a a k keser ve b u n l a r boaya s u n a r d ; ama ritelin deva m bilinmemektedir.
39

Tapnaklarn temel atma ve al trenlerine firavun ba

kanlk ederdi. Ne yazk k yalnzca baz simgesel jestlerini biliyoruz: Gelecekte tapnan ykselecei yerde alan u k u r a "temel e m a n e t l e r i n i k o y a r d (hkm dar tarafndan piirilmi bir tula, kle altnlar vb); alta sa kolunu kaldra rak ant k u t s a r d vb. G n l k tapm, tapnan iinde (naos) korunan tanr heykelinin karsnda gerekletirilirdi. Rahip r i m e l a r n m a y t a m a m l a d k t a n sonra naas'a yaklar, k i l m h r krar ve kapy aard, Heykelin n n d e secde eder ve tanrya tapmak iin ge (naos) girdiim aklard. Daha sonra heykel, tanrnn "azn a m a k " iin, natronla" arn d i r i l i r d i . Ritelin sonunda rahip kapy yeniden kapar, s r g y m h r l e r ve geri geri e k i l i r d i .
30

Cenaze t a p m m a ilikin bilgiler hissedilir lde daha boldur. l m ve teki d n y a , Msrllar Y a k n d o u ' n u n dier h a l k l a r n d a n daha ok u r a t r r m t r . F i ravun iin l m , gkteki y o l c u l u u n u n ve "!mszlemesi"nin balang nokta sn o l u t u r u y o r d u . Dier yandan l m en t a n n m Msr tanrlarndan Osiris'i d o r u d a n i l g e n d i r i y o r d u . birini,

28.

Firavunun

Ge

Ykselii

Yeniden

o l u t u rulab il dikleri

kadaryla

l m d e n sonraki hayata ilikin en eski inanlar, b t n dnyada yaygn olarak bulgulanan i k i gelenee benziyordu; ller ya yeraltnda ya da g k t e , daha do rusu yldzlarda ikamet e d i y o r d u . ' l m d e n sonra ruhlar yldzlara u l a y o r , on larn baszlk ve s o n s u z l u u n u paylayorlard.. G k bir Ana Tanra gibi d n l d n d e n , l m yeni b i r d o u m l a , baka b i r deyile yldzlarn dnyasnda

yeniden doula edeerdi. G n anal l n n i k i n c i kez d o u r u l m a s gerekti i d n c e s i n i beraberinde getiriyordu: l u , g k t e k i yeniden d o u m u n d a n sonra Ana T a n n a (bir inek b i i m i n d e temsil edilirdi) tarafndan e m z i r l i y o r d u .
31

Gardiner'e gre bu rimel kraliyet iftinin trensel birlemesini de ieriyordu; kr. Frank fort, La Royaut, s. 260. * Naron veya natruu ya da natnt; Hidratl doal sodyum karbonat. Msr'da monoklink kristaller halinde bulunur -yn.
5 0

A. Moret, Le rituel du cuite divin journalier en Egypte, birok yerde; Vandier, s. 164 vd. Bu dnce, "Anasn dlleyen Boa" ad verilen l firavunun ensest birlemesini do120

33

ESK MISIR'DA DNSEL UNCEUIR VE SYASI K R Z L E R

teki d n y a m e k n olarak ye rai tnn s a p t a n m a s , neolitik a k l t r l e r i n d e arlkta olan b i r inant. Daha hanedan ncesi ada (yani M 4000'vn b a l a r n da), tarmla u y u m l u baz dinsel anlatlar Osiris'in mitsel-ritel yaps etrafnda

e k l e m l e m n i t i ve kraliyet tapm iinde, cinayete kurban giden tek Msr tanrs Osiris de yer alyordu. l e n b i r tanryla firavunun l m s z l e t i r i l m e s m i akla yan ve geerli klan g n e teolojisi a r a s n d a k i bu b u l u m a n n s o n u l a r n daha ileride inceleyeceiz. Piramit Metinleri neredeyse yalnzca kraln o l u m sonras kaderine ilikin anla ylar ifade eder. Teologlarn b t n abalarna k a r n , reti tam olarak sistem le tirilememitir. Kout ve k i m i zaman da kart anlaylar arasnda belli b i r e liki o l d u u fark edilmektedir. Kalplam ifadelerin ou d n y a y a r a t l m a d a n n c e U l u Tanr tarafndan yaratlan A t u m ' u n (= Re) olu firavunun lemeyecein srarla yineler; ama baka metinlerde krala bedeninin u r m e y e c e g i konusunda g v e n c e verilir. K u k u s u z h e n z yeterince b t u n l e e m e m i i k i ayr dinsel ideolo j i sz k o n u s u d u r .
32

Bununla birlikte kalplam ifadelerin ou firavunun gkte

3 3

k i y o l c u l u u n d a n sz eder. Firavun, k u - a h i n , balkl, yaban k a z - bir

scara-

beus' (366) veya bir ekirge (890-91) vb b i i m i n d e uar. Rzgrlarn, b u l u t l a r n , tanrlarn ona y a r d m etmesi gerekir. Kral k i m i zaman b i r merdivenden trmana rak ge k a r (365, 390, 971 v d , 2083). Kral daha ge k a r k e n tanrlar ve zu insan soyundan tamamen farkhlar (650, 8 0 9 ) .
31

Yine de firavunun gkteki yerine u l a m a d a n n c e , "Kurbanlar Tarlas" ad ve rilen D o u d a , baz s n a v l a r d a n gemesi gerekiyordu G i n yolunu "dolambal

k y l a n " olan b i r gl k e s i y o r d u " ve g l d e n geii salayan kayk b i r y a r g yetkisine sahipti. Kaya kabul edilmek iin b t n a r n m a ritellerini tamamla-

rulamaktadr; kr. Frankfort, La Royaut, s. 244 vd.

3 2

Baz metinler (Piramit Metinleri, 2007-9) kraln ge ykseliini salamak iin kemik lerinin toplanmas ve kollanyla bacaklanndak sarglarn zlmesi gerektiini retir. Vandier, burada bir Osiris mitsel-ritelinin sz konusu olduunu gstermitir (Religion gyptienne, s. 81).

Piramit Metinleri, 461-3, 890-91, 913, 1048. " Bokbcei, Eski Msr'da kheper - n .
3 3 M

Metinleri alntlayan Vandier, s. 78 Aynca bkz Breasted'in evirdii blmler (Develop ment of Religion and Thought in Ancient Egypt, s. 109-115, 118-120, 122, 136). Bu blm lere bizim hazrladmz antoloji iinde de yer verilmitir, from Primitives to Zen, s. 353 355. Piramit Metinleri, 2061.
121

3 5

DNSEL I N N L / I R V E D U s U N L E R A R i l l l I

mis olmak

ve zellikle de erginlenme yapsnda bir s o r g u l a m a y

yantlamak, sylemek

yani parola yerine geen baz kalplam ifadelerden o l u a n y a n t l a n

gerekiyordu. Kral k i m i zaman savunma sylevlerine (1188-89) veya b y y e (492 vd), hatta tehdide b a v u r u y o r d u . Tannlara (zellikle Re, T h o ve Horus'a) yakary o veya g n e i n her g n a r a l a r n d a n doduu, i k i sycomorus'tan (firavumnciri) kendisini "Kamlar T a r l a s n a g e i r m e l e r i m i s t i y o r d u .
37

Firavun g k y z n e vardnda g n e - t a n n tarafndan zafer alaylaryla karla nr ve o n u n l m e kar kazand zaferi duyurmak iin d n y a n n d r t bir taraf na haberciler g n d e r i l i r d i . Kral y e r y z n d e k i v a r o l u u n u gkte de s r d r r d : Tahta oturur, kendisine sayglarn sunan u y r u k l a r m kabul eder, yarglamaya ve emirler vermeye devam ederdi.
30

n k g n e l m s z l n d e n yararlanan tek

kii firavun olsa da, baz tyruklanyla, ncelikle de aile yeleri ve y k s e k rtbeli memurlarla e v r e l e n m i t i .
39

"ereflendirilmiler" ad verilen bu kiiler yldzlar

la zdeletirilirdi. Vandier'ye gre: "Piramit Metinlerinde yldzlara ilikin b l m l e r olaanst nitelikte bir iirin derin izlerini tar: Bu b l m l e r d e , gizemin iinde kolaylkla dolaan ilkel bir h a l k n basit ve kendiliinden imgelemiyle kar lalr...."
40

Daha nce de belirttiimiz gibi, Piramit Metinleri'ndeki soteriyolojik"

reti

her zaman kendi iinde tutarl deildir. Firavunu Re ile zdeletiren g n e teolo-

3 6

Piramit Metinleri, 519, 1116. Vandier, Religion gyptienne, s. 72. Daha ayrntl bir anlatm iin, Breasted, Development, s, 103 vd ve R. Weill, Le champ des rraeiiux et h champ des offrandes, s. 16 vd. Birok arkaik gelenekte bu tur snavlar bilinmektedir. Bunlar, baz ritelleri ve baz konularda belli bir eitimi (olum mitolojisi ve corafyas, gizli formller vb) ieren bir n-erginlenme var saymn gerekli klar Piramit Metinlerin de ki baz imalar, baz gizli bilgiler sayesinde ayncalkl bir kader elde edilmesine ilikin en eski yazl belgeleri olutururlar. Burada, bilinemeyecek kadar eski bir zamana ait ve hanedan ncesi neolitik aa ait kltrler tarafndan da paylalan bir mirasn soz konusu olduuna kuku yoktur. Erginlenmeye ilikin bu imalar aslnda Msr krallk ideolojisi iinde gereksiz bir kalnt durumundadr; nk tannmn olu ve insan suretinde grnen bir tam olarak, firavunun gkyz cen netine ginne hakkn almak iin erginlenme snavlanndan gemeye ihtiyac yoktu.

1 7

3 8

Piramit Metinleri, 1301, 1721; 134-5, 712-3, 1774-6, alntlayan Vandier, Religion gyptienne, s. 79. Bkz. Breasted tarafndan evrilmi ve yorumlanm dier metinler, Development, s. 118 vd. Yani firavun mezarlarnn yaknma gmlenler. Religion gyptienne, s. 80.

3 9

1 0

* Soteriyoloji: (Yun stria, 'selamet') Selamet retisi -yn. 122

ESK MISIR'IM PINShU. l)SNU;l.EH VE SIYASt KRZLER

jisi, o n u n ayrcalkl varolu biimi zerinde duruyordu: Firavun, l l e r i n H k m d a r Osiris'in yetki alanna girmiyordu. "Sen g k t e g n y l d z l a n arasnda kendine yer aarsn, n k sen b i r yldzsn ... Osiris'e y u k a r d a n b a k a r s n , l m l e r e h k m e d e r s i n , onlardan uzakta durursun, sen asla onlardan deilsin,""
11

"Re-Atum seni, kalbini yarglamayan ve senin kalbin z e r i n d e gc olmayan Osiris'e teslim etmez.... Osiris sen onu ele gei rem ey ec eksin, o l u n (Horus) onu ele g e i r e n e y e c e k . . . , " " Hatta baz baka metinler bu konuda saldrgandr; cinayete kurban giden ve suya atlan Osiris "in l bir tanr o l d u u n u hatrlatrlar. Bununla b i r l i k l e baz b l m l e r de firavunun Osris'le zd ele ti rild iini ima eder. yle ifadelere rastlanr: "Nasl k i Osiris yayor. Kral Unas da yayor, nasl k i Osiris l m e z . Kral Unas da l m e z . "
4

29. Osiris, l d r l e n T a n r Bu tr ifadelerin a n l a m m

deerlendirebilmek

iin, Osiris m i t l e r i n i ve Osiris'in dinsel ilevini ksaca anlatmalyz. nce Osiris m i t i n i n , Plutarkhos (MS I I . yzyl) tarafndan De hide et Osiride {lsis ve Osiris) adl eserinde aktarlan en eksiksiz versiyonunu hatrlatalm; nk kozmogoni konu sunda da belirttiimiz gibi ( 26), Msr metinleri yalnzca m n f e r i t olaylan kay nak alrlar. Osiris'in en sonunda kazand zaferden nceki gerilimler ve bada t rmaclklarla aklanabilir baz tutarszlk ve elikilere k a r n , ana mit yine de kolaylkla yeniden oluturulabilir, Btn sylencelere g r e , Osiris Msr' yne tirken gsterdii g ve adaletle m e h u r o l m u , efsanevi bir krald. Erkek karde i Seth ona tuzak kurup l d r m e y i baard. Osiris'in ei, " b y k b y c " lsis, l Osiris'ten hamile kalmay baard, lsis, cesedi g m d k t e n sonra N i l deltasna snd; orada sk p a p i r s k m e l e n arasna gizlenip olu Horus'u dnyaya getir di. Horus b y y n c e Ennead'm t a u n l a r n a faklann kabul ettirdi ve amcasna saldrd. Balangta Seth o n u n bir g z n karmay b a a r d ,
14

ama kavga s r d ve so

nunda zaferi Horus k a z a n d G z n geri ald ve onu Osiris'e sundu (Osiris haya ta byle geri d n d
4 5

v b ) . Tanrlar Seth "i kendi k u r b a n m tamaya m a h k m ett-

Pramt Metinleri, 251. Piramit Metinleri, 145-146, ev. Weill, S. 116. Piramit Metinleri, 167 vd Piramit Metinleri, 1463 Piramit Metmleri, 609 vd.
123

D N S E L INANIAR.VT. DNCELER T A R H -1

ler

(rnein Seh, N i l zerinde Osins'i tayan kaya d n t ) . Ama Aprjphis

gibi Seth de kesin olarak yok edilemez, n k o da ortadan kaldrlmas olanaksz bir gc temsil eder. Zaferden sonra Horus ller diyarna indi ve mjdeyi ver di: Babasnn m e r u varisi olarak kabul edildi ve kral olarak kendisine ta g i y d i rildi. di." D r a m n zellikle b u son perdesi Osirise zg v a r o l u biimini aydnlatmak tadr. Horus onu bilinsiz bir u y u u k l u k hali iinde bulur ve yeniden canlandr m a y baarr. "Osirisi Bak! O s n s ! Dinlel Ayaa kalk! D i r i l ! "
4 7

Osiris'i de byle "uyandrd": Metinlere gre, "onun r u h u n u harekete geir

Osiris hibir za

man hareket halinde tasvir edilmez; o bize hep gsz ve edilgen bir durumda gsterilir/
16

Horus ta giydikten, yani kriz ("kaos") d n e m i n e son verdikten son

ra onu d i r i l t i r : "Osiris! Sen g i t t i n , ama geri geldin; uyudun, ama u y a n d r l d n ; l d n , ama imdi yeniden yayorsun. Bununla birlikte Osiris "tinsel bir k i i

l i k " (= r u h ) ve hayat enerjisi olarak dirilmitir. Bundan byle b i t k i l e r i n bereketi ni ve b t n r e m e g l e r i m o salayacaktr. O, b t n y e r y z olarak betimlenir veya d n y a y kuatan okyanusa benzetilir. M 2750*ye d o r u Osins bereket ve b y m e kaynaklarn simgelemeye b a l a m t r .
50

Baka bir deyile,

ldrlen

Kral (= len firavun) Osiris, olu Horus'un (tahta kan firavun tarafndan temsil edilmektedir) ynettii kralln refahn salar. Re, firavun ve O s i r s - H o r u s ifti a r a s n d a k i ilikiler ana hatlaryla a n l a l m a k tadr. G n e ve kral m e z a r l a r kutsalln balca i k i kaynan o l u t u r u y o r d u . G n e teolojisine gre, firavun Re'nin o l u y d u ; ama madem k i len h k m d a n n (= Osiris) yerini almt, h k m s r e n firavun ayn zamanda Horus'tu. Msr din sel d n c e s i n i n b u i k i d o r u l t u s u , "gneletirme" ve "Osirisletirme" arasmda-

Piran'tt Metinleri, 626-27, 651-52 vb. Plmarkhos'un zerinde durduu bir deikeye gore, Seth Osins'in cesedini 14 paraya ayrd ve bunlan farkl yerlere att (kr. Piramit Metinleri, 1867). Ama sis onlan yeniden buldu (bir balk taralndan yutulan cinsel organ dnda) ve bulduu yerde topraa gmd; bu durum, iinde bir Osiris mezar olduu sylenen ok sayda tapmak bulunmasn aklar, Bkz. A, Brunner, "Zum Raumbegnff der Aegyper," s. 615. Piramit Metinleri, 258 vd, Ancak IX.-X. Hanedan metinlerinde kendi adna konumaya balar; kr. Rundle Clark, Mym and Symbol in Ancienl, s. 110. Piramit Metinleri, 1004 vd, Kr. rrankiort. La Royauti, s. 256 vd [buday taesindeki ve MTdeki Osiris), 124

ls

19

10

ESK MISIR'DA DNSEL D U S J N L L R S'il SYAS Kil! XL LR

ki gerilim

krallk ilevinde kendini aa vurur. Daha nce g r d m z g i b i ,

Msr uygarl Yukar ve Aa Msr'n tek bir krallk halinde b i r l e m e s i n i n so nucuydu. Balangta Re, a k n a H k m d a r olarak kabul edilmiti; ama Ona

Krallk tan (y M 2040-1730) itibaren bu rol Osiris'e geti. Krallk ideolojisinde sonunda Osrisi yaklam ar bast; n k O s r i s - H o r u s soy zinciri hanedann srekliliini g v e n c e altna alyor ve ayrca l k e n i n refahn salyordu Osiris,

evrensel bereket kayna olarak, o l u n u n ve onun ardlnn saltanatn zenginle tiriyordu. Orta Krallk d n e m i n e ait bir m e t i n Osiris'in b t n yaratln kayna ve te meli olarak yceltilmesini hayran olunacak bir gzellikte ifade eder; "ister yaa y a y m , ister l e y i m , O s i n s ' i m ben. Senin iine girer ve senin araclnla g r n r m yeniden; sende u r r m ve sende b y r m . . . . Tanrlar bende yaar, n k ben o n l a r n dayand b u d a y baanda y a a r m ve b y r m . T o p r a n e r i m ben; ister yaayaym ister leyim, A r p a ' y m ben, yok edilmem. Ben Dzen'in iine g i r d i m . . . D z e n ' i n EEendisi o l d u m , D z e n ' i n iinde zuhur ederim b e n . . . . "
j2

Artk b e d e n l e n m i bir v a r o l u u n b i r t r akn deiimi olarak kabul edilen l m e , gz pek b i r b i i m d e deer kazandrlmas sz konusudur. O l u m , anlam szlk d n y a s n d a n anlam d n y a s n a geii tamamlar. Mezar nsann g r n m de i i m i n i n , a k n bir g r n m e ulamasnn (sakh) t a m a m l a n d yerdir; nk l b i r Akh, "akn g r n m l r u h " haline gelir. Bizim konumuz asndan

n e m l i olan, Osiris'in yalnzca h k m d a r l a r deil, her birey iin de giderek r nek tip haline gelmesidir. Osiris tapm k u k u s u z Eski Krallk d n e m i n d e de halk iinde y a y g n d ; b u da, Heliopolisli teologlarn direniine k a r n , Osiris'in

Piramit Metinleri nde yer almasn aklar. Ama biraz sonra anlatacamz i l k ciddi kriz, Msr uygarlnn klasik ana birdenbire son v e r m i t i . D z e n yeniden Belli bir bak asndan olmu bir tanr (Osiris) ile len bir iann (Re) arasndaki rekabet ten sz edilebilir; nk gne de her akam "lyor," ama ertesi gun afakla yeniden douyordu. Lahit Metinleri, 330; ev Rundle Clark, s. 142. Frankfort, Andent Egyjxiav Religion, s. 96, 101 Tabutuna kovam lnn aslnda an nesinin, gk tanras Nut'un kollarna konduunu hatrlatalm: "Sen onun bir sfat olan Tabut iinde, annen Nu'a verildin" {Pirmmt Metinleri, 616). Bir dger meun Nut'u, lnn yeni bir hayata uyanmay beklerken uyuduu bir yataa benzetir. (Piramit Metin leri, 741). Tabutun drt kenar sis, Nephtys, Horus ve Thoth olarak kieriril mistir; taban yer tanrs Geb ve kapa gk tatnasyla zdeslesurltr. Bylelikle tabutu iindeki lnn etraf btn evrenin kii leti m eleriyle evriliydi; kr A Piankoff, The Shines oj Tut-Ankh-Amon,s 21-22. 125

3 1

5 1

DJNSUL INANT-AR VE nDSNCELFK TARH L -1

k u r u l d u u n d a , ahlaki kayglarn ve dinsel u m u t l a r n odak noktasnda Osris kar mza kyor. Bu, "Osiris'in d e m o k r a t i k l e t i r i l m e s i " ad verilen h i r surecin ba langcdr. G e r e k t e n de firavunlarn yan sra, baka b i r o k kii Osiris'in d r a m n a ve tannlatnlmasna ritel b i i m i n d e katlm vazetmektedir. Eskiden firavunlar

iin d i k i l e n piramitlerin iindeki gizli lahit o d a l a r n n d u v a r l a r n a yazlan metin ler, artk soylulann, hatta hibir ayrcal bulunmayan s r a d a n kiilerin lahitler i n i n i m e kopya edilmektedir. Osris, l m yenmek isteyen herkes iin bit r nek haline gelir. Bir Lahit Metni (IV, 276 vd) u aklamay yapar. "Sen, kalbin

(ruhun.) seninle o l d u u s r e c e , artk b i r kral o l u , b i prenssin" l l e r O s i t i s rneini izleyerek ve onun yardmyla "ruhlar"a, yani kendi b t n l n koru yan ve b u nedenle yok edilemez hale gelen tinsel varlklara d n m e y i b a a r r l a r . l d r l e n ve p a r a l a n a n Osris, lsis tarafndan "yeniden o l u t u r u l m u " ve Horus tarafndan c a n l a n d n l m t . Bylelikle yeni bir varolu b i i m i balatr. Gsz bir glgeyken, "bilen" bir "kii," gereince e r g i n l e n m i b i r tinsel varlk o t d u .
H

Helenistik an lsis ve Osiris mysten'a'lnr da muhtemelen benzer d n c e l e r i ge litirmilerdir. Osiris, llerin yargc ilevini Re'den alr; bir saraya veya lk

T m s e e , yani " D n y a n n Merkezf'ne y e r l e m i Adalelin Efendisi olur. Bununla birlikte, ileride g r e c e i m i z gibi ( 33), Orta Krallk ve imparatorluk d n e m l e rinde Re-Osiris gerilimine bir z m getir ilecektir.

30, Fetret D o n e m i : A n a r i , U m u t s u z l u k ve Mezar t e s i H a y a t n " D e m o k r a t i k l e m e s i " I I . Pepi, V I , H a n e d a n n son firavunuydu. O n u n l m n d e n ksa bir sre sonra, M 2200'e d o r u , Msr b i r i savala ciddi b i i m d e sarsld ve dev let k t . Merkezi iktidarn zayflamas, oligarinin k i m i gl yelerinin hrsla r m k a m l a d . Bir s r e anari lkeyi kasp kavurdu. Bir ara Msr i k i kralla b l n d : Bakenti Herakleopolis* olan Kuzey Krall ve bakenti Teb " olan G
1

ney Krall. sava Tefelilerin zaferiyle sona erdi ve X I . H a n e d a n n son

firavun

lar lkeyi birletirmeyi baardlar. Tarihilerin birinci fetret d n e m i dedikleri d n e m M 2050'de XU. H a n e d a n n baa gemesiyle son b u l d u . Merkezi i k t i d a r n

Horus te dnyaya inip Osris'i dirilttiinde, onu "bilgi" gcyle dllendirdi. Osiris "bil medii iin" kolaylkla kurban olmutu, Seth'in gerek doasn bilmiyordu; kr. Clark tarafndan evrilmi ve yorumlanm metinler, Mytl and Symbol, s. 114 vd. llet-nen-nesul, gnmzde Ahnes'l-Medine -cn. * Uaset veya Niut -cn. 126

ESK MISIR'DA DINS1-L DSWIXL ER VE SIVASI KRZ F

yeniden k u r u l m a s gerek bir r n e s a n s balatt. l m sonras h a y a t n " d e m o k r a t i k l e m e s i " fetret d n e m i n d e ortaya kt: Soylular yalnzca firavunlar iin yazlm Piramit Metinleri'ni lahtlerinin zerine kopya ettiriyorlard. A y n zamanda Msr tarihinde, firavunun zayflk, hatta ah lakszlkla suland tek d n e m bu oldu. o k ilgin b i r o k edebi eser sayesinde, kriz srasnda y a a n a n derin d n m l e r takip edilebilir. En n e m l i metinler u isimlerle b i l i n i r : Kral Merikare in Dersler; Peygamber pu-ver'm U y a r l a n ; Hai'p-

nn $arhsr. Yorgun Bir Adamn Ruhuyla Tartmas. Bu eserlerin yazarlar gelenek sel otoritenin y k l m a s n n yol at felaketlere ve zellikle de insanlar k u k u c u lua, u m u t s u z l u a , hatta intihara s r k l e y e n hakszlklara ve sulara d e i n i r l e r . Ama b u belgeler ayn zamanda isel nitelikte b i r deiime de iaret ederler. En a z n d a n baz ileri gelenler kendilerini felaketteki s o r u m l u l u k l a r h a k k n d a sorgu lamakta ve sulu o l d u k l a r n duraksamadan kabul etmektedirler. lpu-wer a d n d a b i r i , firavunun karsna kp ona felaketin b o y u t l a r n anla tr. "te, b i r k a sorumsuz tarafndan l k e n i n krall alnd! te, insanlar .,, ki lke'yi bara k a v u t u r m u krallk u r a e u s u t a kar isyan ediyorlar,... Krallk Konutu bir saat iinde yerle bir edilebilir!" Eyaletler ve tapmaklar i sava y z n d e n vergilerini d e m i y o r l a r d . Piramitlerdeki mezarlar vahice y a m a l a n m m "Kral, yoksullar tarafndan alnp g t r l d . te, bir (tanrsal) ahin gibi g m l e n , i m d i (basit) bir cenaze arabas s t n d e yatyor; p i r a m i d i n gizli o d a s ar lk b o kald." Bununla birlikte "peygamber" pu-vver k o n u t u k a cretlemeye balad ve sonunda firavunu genel a n a r i d e n t r k n a d ; n k kral h a l k n n o b a n olmalyd, ama o n u n saltanat l m tahta karmt. "Yetke ve adalet senin le birlikte; ama sen l k e n i n her yerine kavga g u r l t l e r i y l e birlikte karmaay

y e r l e t i r i y o r s u n , ite herkes k o m u s u n a saldryor; insanlar senin onlara buyur d u u n u yerine getiriyorlar. Bu da g s t e r i y o r k i b u d u r u m u senin d a v r a n l a r n yaratmtr ve senin a z n d a n kan szler y a l a n d r . "
55

Ayn d n e m i n k r a l l a r n d a n b i r i , olu Merikare iin b i r eser yazd. Gnahlar n a l a k g n l l l k l e kabul ediyordu: "Msr, nekropollerde bile d v y o r . . . ve b e n d e ayn eyi y a p t m ! " l k e n i n bana "benim d a v r a n l a r m y z n d e n " fela ketler geldi "ve ben (yaptm k t l ) ancak y a p t k t a n sonra rendim!" Olu na " y e r y z n d e yaad s r e c e adaletli ( m a a d a v r a n m a s n " tler.
c

"Yllarn

u z u n l u u n a g v e n m e , n k (seni l m d e n sonra yarglayacak olan) yarglar b !p-wer'in Uyarlar; ev Wilson, ANET, s 441-444; Erma-Blackman, The Anneni Egypans, s. 92 vd. 127

5 5

D N S E L 1 N A N C L A 1 VE D O U N C B . E K T A l l l II -1

t n hayat b i r saat s r m u e s i n e d e e r l e n d i r i r l e r . . . "

i n s a n n yannda

yalnzca

kendi davranlar kalr. Bu nedenle " k t l k etme." T a t a n b i r anl dikeceine, "oyie davran k i a n t n sana duyulan sevgiyle ayakta kalsn." "Herkesi sev!" n k tanrlar adalete adaklardan daha o k deer verirler. "Alayan teselli et ve dul ka dn ezme. Bir a d a m b a b a s n n m l k n d e n atma.... Haksz cezalar verme. ldrme!..."
56

Msrllar zellikle belli bir "vandallk" z n t y e b o m u t u : insanlar atalarn mezarlarn ykyor, cesetleri saa sola atyor ve t a l a n kendi mezarlar iin alp g t r y o r l a r d . l p u - w e r ' i n belirttii gibi: "birok l nehre g m l d . Nehir b i r mezar o l d u . . . . " Ve kral, olu Merikare'ye u n u o g t l u y o r d u : "Bir bakasnn an tna zarar verme Kendi mezarn harabelerden ina etme!" Harpnn arks

mezarlarn y a m a l a n m a s n a ve yklmasna tamamen farkl nedenlerle d e i n i r . "Eskiden yaam ve piramitlerinde yatan tanrlar (yani krallar) ve o n l a r n pira mitlerine g m l k u t s a l l a t irilmi ller (yani s o y l u l a r ) - o n l a r n evleri artk

yok! Bak neler yaptlar onlara!... Duvarlar yklm ve artk evlen yok, sanki hi v a r o l m a m l a r gibi!" Ama iirin y a z a r n a g r e b u sularn, l m n anlalmaz gizemini bir kez daha d o r u l a m a k t a n baka bir anlam yoktur, "Oradan kimse ge r i gelmiyor k i , ne halde olduklarn anlatabilsin ve nelere gereksinim d u y d u k l a r n bize syleyebilsin; biz de o n l a r n gittii yere yol alncaya kadar kalplerimizi yattracak bir eyler syleyecek birileri gelmiyor gen " Bu nedenle Harp u sonuca vanr: "Yaadn srece isteklerinin p e i n d e n g i t . . . . Kalbinin eriyip t kenmesine izin v e r m e . . . . " " Btn geleneksel k u r u m l a r n y k l m a s b i r yandan bilinemezcilik ve k t m

serlik, dier yandan da derin u m u t s u z l u u gizlemeyi b a a r a m a y a n bir zevk ycelt i m i eklinde yansr. Tanrsal kralln yaad fetret d n e m i , kanlmaz olarak l m n dinsel deerini yitirmesine y o l aar. Firavun b e d e n l e n m i b i r tanr ola rak d a v r a n m a d iin, her ey yeniden sorgulanr; i l k sorgulanan da hayatn an l a m ve dolaysyla mezar tesi h a y a t n gerekliidir. Harpnn arks geleneksel

deerlerin kmesiyle ortaya k m baka umutsuzluk k r i z l e r i n i - s r a i l , Yuna nistan, eski H i n d i s t a n - hatrlatr. Kukusuz en d o k u n a k l metin /uf har zerine Tart$n\a'dr. Umutsuzlua bo

u l m u bir adamla r u h u (M) a r a s n d a k i diyalogdur bu. Adan ruhunu intiharn

ev. VVilson, ANET, s. 414-418; Erman-Btackma, s 72 vd. ev. VVilson, ANET, S. 467; ayrca krs. Breasted, evelopnent af Religion and Thuught, s. 13; Ennan-Blackman, 5. 132 vd. 128

ESK MISIR'DA DNSEL DNCELER VE SYAS KKZUiH

yararna ikna etmeye alr. "Bugn kiminle k o n u a b i l i r i m ben? Kardeler kotu, d n n y o l d a l a n sevmez o l m u b i r b i r i n i . . . . Kalplerin gz doymuyor: herkes k o m u s u n u n malna el koyuyor.... Doru insan k a l m a m . lke hakszlk tarlala rn s r e n l e r e terk e d i l m i . . . . T o p r a n z e r i n d e sinsi sinsi dolaan g n a h n sonu yok." Bu felaketlerin ortasnda, l m ona arzulanacak bir ey olarak g z k y o r : l m iini u n u t u l m u ya da az bilinen mutluluklarla dolduruyor. " l m b u g n benim n m d e h a s t a n n bekledii derman g i b i . . . mersin aac b a h a r gibi ... n i lfer ieklerinin tr gibi ... y a m u r d a n sonra (tarlalarn) kokusu gibi .... yllar s r e n esaretin a r d n d a n bir a d a m n d u y d u u yakc sla hasreti g i b i . . . . " Ruhu (m) ona n c e intihar ederse g m l e m e y e c e i n i ve kendisine cenaze treni yaplamaya can hatrlatr; daha sonra a d a m tensel zevklerin peine d p kayglarm unut maya ikna etmeye abalar. En sonunda ruh, adam intihar etmeyi sese bile onun y a n n d a kalacana g v e n c e v e r i r Orta Krallk firavunlarnn
5 3

egemenliinde ( M 2040-1730) siyasi b i r l i k yeni

den kurulduktan ok sonralar bile, fetret d n e m i n i n edebi eserleri okunmaya ve oaltlmaya devam etti. Bu metinler yalnzca b y k k r i z i n benzersiz tanklklar deildi; Msr dinsel d n c e s i n i n o d n e m d e n sonra s r e k l i glenen b i r eili m i n i de yanstyorlard. Ksaca betimlenmesi olduka g b i r d n c e a k m sz konusuydu; balca ayrt edici zellii ise, m k e m m e l rnei o l u t u r a n kiiliinin d n s e l bir kopyas olarak insan kiiliine verilen n e m d i . firavun

31. " G n e l e z d e l e t i r m e " T e o l o j i s i ve Siyaseti Orta Krallk, aa yukar hepsi X I I . Hanedandan gelme bir dizi m k e m m e l h k m d a r tarafndan y n e t i l d i . O n l a r n egemenliinde Msr bir ekonomik b y m e ve uluslararas b y k say gnlk d n e m i y a a d ,
59

Firavunlarn ta giyme trenleri srasnda setikleri i s i m

ler, o n l a n n insanlara ve tanrlara kar adaletle (mr/at) davranma steini yanst maktadr.
611

Hermopolis'te taplan sekiz tanrdan b i r i olan A m a n , X I I . Hanedan

d n e m i n d e Amon-Re adyla en stn tanr konumuna y k s e l d i (Hanedann kuru-

5 0

ev. Wilson, ANT, s. 405-407; kr. Breasied, Development, s. 189 vd; Erman-Blackman, s. 86 vd. Farkl blgelerin yneticilerinin yerel egemenliklerini koruduu da hesaba katlrsa, bu sonucun ne denli vgye deer olduu anlalr. Bkz. Wilson'in verdii rnekler, Tfe Culture oj Ancient Egypt, s. 133. Msrllarn yalnzca kendilenni gerek insanlar olarak grmeye devam ettikleri dorudur; yabanclar hayvan larla zdeletiriliyordu ve baz durumlarda kurban edilebiliyor!ard (kr, Wilson, .g.y., s 140), 129

6 0

DNSEL

A A VE D N E E T RH -1 NNLR C L R A

c u s u n m ad Amenemhet, "Amon en bata" i d i ) . "Gizli" tanr ( 26), tam anlamy la " g r n r " t a n n olan gnele zdeletirildi. A m o n "gneletiriime" sayesinde m p a r a t o r l u k ' u n evrensel tanrs oldu. Bu imparatorluk - a s l n d a b u ad almaya layk tek d n e m - elikili gzkse

de, X I I . H a n e d a n n sona e r i i n d e n sonra patlak veren i k i n c i b i r k r i z i n g e c i k m i , ama k a n l m a z sonucuydu. Hyksostarn M 1674'teki istilasna kadar o k sayda h k m d a r hzla b i r b i n n i izledi. Devletin Hyksos saldrsndan daha i k i k u a k n ce p a r a l a n m a s n n nedenleri bilinmiyor. Ama her ne olursa olsun Msrllar, at,

sava arabas, z r h ve gelimi yaylar kullanan b u korkutucu savalarn s a l d r sna zaten uzun sre dayanamazlard, Hyksoslarm tarihi yeterince b i l i n m i y o r ;
61

ama Msr'a d o r u ilerlemelerinin M X V I I . yzylda Y a k n d o u ' y u sarsan gle rin bir sonucu o l d u u n a k u k u yok. Fatihler zaferi kazandktan sonra N i l deltasna yerletiler. Aa Msr'n b y k b i r b l m n kendilerine baml Msrllar araclyla bakentleri Avaris'ten ynettiler; ama firavunlarn bir hara karlnda Yukar Msr'da tahtta k a l m a s n a izin verme hatasna dtler. Hyksoslar baz Suriye tanrlarn, en bas ta da Baal'i ve Seth'le zdeletirdikleri T e u b ' u getirdiler. Osiris'in k a t i l i n i n en y c e tanr konumuna ykseltilmesi k u k u s u z ar b i r hakaretti. Bununla b i r l i k t e , N i l deltasnda Seth t a p m m n daha IV. Hanedan z a m a n n d a da g r l d n belirt mek gerek. Msrllara g r e , Hyksoslann istilas anlalmas zor b i r felaketi temsil edi y o r d u . Tanrlar tarafndan nceden takdir edilmi ayrcalkl konumlanna duy d u k l a r g v e n ar bir yara ald. stelik, N i l deltas Asyallar tarafndan s m r ge letirilirken, kendi m s t a h k e m mevkilerine ekilmi fatihler Msr uygarln k m s e y e r e k g r m e z d e n geliyorlard. Ama Msrllar derslerini almt. Yava yava fatihlerin silahlarn k u l l a n m a y rendiler. k t e n b i r yzyl sonra (ya n i y. M 1600'de), X V I I . Hanedandan bir firavunun h k m s r d Teb k u r t u l u savan balatt. Kesin zafer,
62

X V I I I . Hanedann tahta k ( M 1562-1308) ve

Bu terimin etimolojik kayna Msr dilidir: kikau khasut, "yabanc lkelerin yneticisi," Bilinen isimlerin ou Sami kkenlidir, ama Huvri. kkenli isimler de saplanmtr O aa ait hibir Mar belgesinde Hyksoslardan sz edilmemekledir. Mstahkem sehirlen Tanis'n ad XIX. Hanedan dnemine ait bir metinde ve ayn dneme doru yazlm bir halk masalnda gemektedir. Tahmin edilebilecei gibi, fatihler (Msrllann gznde "bar barlar") kaos'un simgesi ylan Apophis'le zdeletirilmiti. Hibir resmi belge Hyksoslann kovulmasn kayda ge irme mistir. Tek tanklk kurtulu savana katlm mtevaz bir savann ksa zyaam yksdr; bu metin Breasted 130

E5K MISIR'DA D N S E L DNCELER VE SYAS K R Z L E R

m p a r a t o r l u k ' u n kurulmasyla akt. K u r t u l u , milliyetiliin ve y a b a n c d m a n l n n ykselmesi eklinde yans d. Hyksoslara kar duyulan i n t i k a m alnn giderilebilmesi iin en az b i r yz yl gemesi gerekti. Balangta h k m d a r l a r misilleme aknlarna g i r i i y o r l a r d . Ama I I I . Tuthmosis M 1470'e eski Hyksos m s t a h k e m kentlerine dzenledii saldryla, Asya'ya yaplan askeri seferler dizisini balatt. Yabanc galinin do

u r d u u gvensizlik duygusunun k a y b o l m a s uzun sre ald. i l i . Tuthmosis so nunda bir imparatorluk ortaya karan fetih dizisine, d saldrlar karsnda M sr'a d o k u n u l m a z l k k a z a n d r m a k iin girimiti. Belki de s a l t a n a t n n i l k 22 y lnda yaad doyumsuzluklar da onun askeri h r s i a n n bilemiti; n k b u 22 yl boyunca gerek h k m d a r , teyzesi ve kaynvalidesi olan H a t e p s u t ' t u . Bu ok yetenekli kralie, k l t r e l ve ticari y a y l m a y fetih savalarna tercih ediyordu. Ama H a t e p s u t iktidardan d t k t e n yalnzca o n b e g n sonra, Tuthmosis Filistin ve Suriye yoluna k o y u l m u t u -"asileri" .krmak iin. Ksa b i r sre sonra Megiddo'da zafer kazand. Tuthmosis'in yeniklere c m e r t d a v r a n m a s i m p a r a t o r l u u n gelecei asndan b i r a n s oldu. Bu b i r yanyla Msr'n kendi iine k a p a n m a s n n sonu, ama d i e r yandan ge leneksel Msr k l t r n d e k i gerilemenin de balangcyd, imparatorluk grece ksa s r m e s i n e k a r n , geri d n l m e z etkiler yaratt. Msr izledii u l u s l a r a r a s siyasetin sonucunda, yava yava kozmopolit bir k l t r e ald. Megiddo zaferin den yzyl sonra, her yerde, hatta y n e t i m d e ve kraliyet konutlannda bile "Asyahlar"n kitlesel varl b u l g u l a n m t r .
63

Birok yabanc tanr h o g r l m e k l e kal

m y o r , m i l l i tanrlarla da zdeletiriliyordu. stelik yabanc l k e l e r d e de M s r tanrlarna t a p l m a y a b a l a n m ve Amon-Re evrensel bir t a n n haline gelmiti. A m o n ' u n gnele t irilme s hem b a d a t rmachg hem de g n e t a n r s n n ye n i d e n b i r i n c i sraya yksel t ilmesini kolaylatrmt; n k b t n d n y a d a ula labilen ve anlalabilen tek tanr g n e t i .
64

A m o n - R e y i evrensel yaratc ve evre

nin egemeni olarak y c e l t e n en gzel ilahiler imparatorluk" d n e m i n i n balang cnda yazlmt. Dier yandan g n e tanrsna s z c n tam anlamyla En s t n T a n r olarak t a p l m a s belli bir dinsel birlii de hazrlyordu: N i l vadisinden 5u-

tarafndan evrilmitir, Anaent Records o} Egypt, c. I I , s. 1 vd; aynca bkz. Wilson, The Cuiture of Anaent Egypt, s. 164-13, Bkz. Wlson,Cu]ture, s. 189 vd. Baka yerlerde incelediimiz nedenlerden tr ( 20; aynca bkz. Dinler Tarihine Giri, 14,30), gk tannlan deus attosis haline gelmilerdi. 131

1JNS1L NANLAR VII DSNCFIUZR TARH II - !

riye ve Anadolu'ya kadar tek ve ayn tanrsal gctin s t n l giderek ne k y o r d u . Msr'da evrenselci eilimli b u g n e teolojisi, kanlmaz olarak siyasi

nitelikte gerilimlerin de iine s r k l e n i y o r d u . X V I I I . Hanedan boyunca Amon-Re tapnaklar kayda deer lde b y t l d ve gelirleri o n katma kt. Hyksos i galinin ve zellikle de Msr'n Teb'li bir firavun tarafndan k u r t a r l m a s n n b i r sonucu olarak, tanrlar devlet ilerini daha d o r u d a n y n e t m e y e baladlar. Bu m d a h a l e , tanrlarn - n c e l i k l e de Amon-Re'nin- tlerini ruhban snf aracl yla iletmesi a n l a m n a geliyordu. Byk A m o n Rahibi h a t n saylr b i r yetke ka z a n d ; k o n u m u firavundan hemen sonrayd. Msr bir d m devletine (teokrasi) d n m e k t e y d i ; b u da B y k A m o n Rahtbiyle liravunlar arasndaki iktidar savan kztryordu. Farkl reolojik yneliler a r a s n d a k i ipleri geren ve k i m i zaman z l m e s i olanaksz uzlamaz elikilere d n t r e n etken, ruhban h i y e r a r i s i n deki b u ar siy asilemeydi.

32. A k h e n a t o n ve B a a r s z Reform G i r i i m i "Amama D e v r i m i " ad verilen olgu ( M 1375-1350), yani Aton'un (gne kursu) tek s t n tann konumuna y k seltilmesi, k s m e n firavun I V . Amenhotep'in Byk Rahip'in nfuzundan k u r t u l ma isteiyle aklanabilir. N i t e k i m gen h k m d a r tahta ktktan ksa b i r sre sonra Byk A m o n Rahibinin elinden t a n r n n m l k l e r i n i y n e t m e yetkisini ala rak, gcnn kaynan kesmiti, Daha sonra firavun ismini (Amenhotep: ve

"Amon-memnun-dur") Akh-en-Aton ("Alon'a-hizmet-eden") olarak deitirdi

eski b a k e n t i , "Amorfun sitesi" Teb'i terk edip, 500 k m kuzeyde Akhetaton (bu g n k Tel el-Amama) adn verdii yeni bir b a k e n t k u r d u , saraylar ve A t o n tap n a k l a r y a p t r d . A t o n tapmaklannm s t , A m o n tapnaklarndan farkl olarak, r t l deildi; g n e e b t n ihtiam iinde taplabiiiyordu. Akhenaton'un getir dii tek yenilik b u deildi. Figratif sanatlarda, Amarna "doalcl" ad verilen biemi tevik etti; krallk yaztlarna ve resmi kararnamelere i l k kez halk dili gir d i ; aynca firavun, tenfatn dayatt kat kuralclktan vazgeerek, aile yeleri ve yaknlaryla ilikilerinde k e n d i l i i n d e n l i i n egemen olmasna izin verdi. B t n bu yenilikler, Akhenaton'un "geree" ( m a n i ) , dolaysyla "doal" olan, hayatn ritimlerine uygun her eye verdii dinsel deerle d o r u l a n y o r d u ; nk ok g e n yata lecek b u elimsiz ve neredeyse eci b c firavun, "yaama sevtnci"nin dinsel a n l a m n , Aton'un tkenmez yaratclndan, ncelikle de tanrsal ndan zevk a l m a n n m u t l u l u u n u kefetmiti. Akhenaton, " e f o r m " u n u kabul

132

KSKI MISIR'DA DNSEL DNCELE! VE SYAS KRZLER

ettirebilmek iin, Amon'u ve dier b t n tanrlar bandan s a v p ,

hayatn ev

rensel kayna g n e kursuyla t a n m l a n a n En s t n T a n n Aton'u n e k a r d : G n e kursu, kendisine inananlara hayat simgesini (nfeh) tayan ellerle sonlanan nlar eklinde tasvir ediliyordu. Akhenaton'un teolojisinin z Aton'a seslenen i k i ilahide b u l u n u r (yalnzca b u i k i ilahi k o r u n a b m i t r ) . Bunlar kesinlikle M sr'n en soylu dinsel ifadeleri arasndadr. G n e "hayatn balangc"dr, n l a r " b t n lkeleri kucaklar." "Sen o k uzakta olsan da, nlarn y e r y z n d e ; sen i n sanlarn y z l e r i n d e olsan da, izlerin g r l m e z . " ' Ato "cadnn iindeki tohu
61

m u n yaratcs"dr ve cenine o can verir, d o u m a ve ocuun b y m e s i n e o gz kulak olur; tpk k u yavrusuna da soluk verip k o r u d u u gibi. "Eserlerin ne ka dar eitlidir! n s a n l a r n n n d e gizli duruyorlar. Ey sen tek tanr, senin dnda baka tanr y o k . "
67

Btn lkeleri, butun erkekleri ve kadnlar Aton y a r a n ve

her b i r i n i , gereksinimlerine zen gstererek yerine k o y d u . "Dnya senin sayende varln s r d r y o r ! " "Herkes an buluyor," Bu ilahi hakl olarak 104. mezmurla karla t irilmi tr. Hatta Akhenaton re f o r m u n u n "tektanrc" niteliinden s z edilmitir. Breasted'in nitelemesiyle "tari h i n b u i l k b i r e y f n i n z g n l ve n e m i hl tartmaldr. Ama onun dinsel c o k u s u n d a n k u k u duyulamaz. Lahtinde bulunan duada u satrlar yer a l y o r d u
1

"Tatl s o l u u senin a z n d a n iime ekeceim. Her g n hayran hayran senin g zelliini s e y r e d e c e i m . . . . Ruhunla y k l ellerini bana ver k i , seni alabileyim ve onunla yaayabileyim. Ba ve sonu olmayan zaman boyunca adm syle: O a rlarn hibir zaman yantsz brakmayacaktr!" Bu dua insann iine ileyen g c n o t u z yzyl sonra bile koruyor. Akhenaton'un h k m d a r l srasnda ve onun gerek siyasi gerekse askeri ba rl nedeniyle, Msr Asya i m p a r a t o r l u u n u kaybetti. Ardl Tut-ankh-Amon (M 1357-1349), B y k A m o n Rahibiyle likileri dzeltti ve Teb'e geri d n d . "Atoncu reform"un izleri b y k lde silindi. Uzun ve anl X V I I I , Hanedann son firavunu ksa bir sre sonra ld.

" ilke olarak; yoksa Re, Ma'at ve Harakhti'yi korudu.

K

"Sen battnda , Dnya lme benzeyen karanlklara gmlr." Yrtc hayvanlar ve ylanlar geceleri dolar ve o zaman "dnya sessizlie gmlr." Akhenaton artc bir tazelie sahip aynntlarla afak mucizesine, aalar, iekler, kular, batklar taralndan paylalan mutlulua deinir,
7

' "Sen tek basnayken,,. Yer'i yarattn." "Gou, oraya kadar ykselebil ve yaptn her eye bakabil diye o kadar uzakta yarattn!" 133

D N S E L NANLAR VE DNCELER T A R H - [

B i l i r m d a m k t n r ortak k a r a s n a gre, X V I I I . Hanedanla bitlikte Msr dehas n n yaratcl da sona ermiti. Isis ve Osiris mysterio'lan kuruluncaya kadar g r l e n dinsel yaratmlarn azlnn, imparatorluk sresince ortaya k o n m u sentez l e r i n g r k e m i ve etkinliiyle aklanp aklanamayacag s o r u l a b i l i r .
69

n k bu

sentezler b i r atdan Msr dinsel d n c e s i n i n doruk n o k t a s n temsil ederler: M k e m m e l bir b i i m d e e k l e m l e n m i b u sistemde yalnzca s l u p yeniliklerine yer vardr. Bu teolojik sentezlerin n e m i n i daha i y i d e e r l e n d i r m e k amacyla, b i r an iin "Atoncu t e k t a n n c h g a " geri d n e l i m . ncelikle, Akhenaton'un ilahisinde kullan d "tek tanr, senin dnda baka tann yok" ifadesinin Amama reformundan binyl n c e A m o n , Re, A t u m ve dier tanrlara da uygulandn belirtmek gerek. stelik, John W i l s o n ' m belirttii g i b i ,
M

en az ila tann v a r d , nk bizzat Akhe-

naton'a da tannsal bir varlk olarak taplyordu. M m i n l e r i n (yani memurlar ve saray ileri gelenlerinden o l u a n snrl grup) dualar Aton'a deil, d o r u d a n Akhenaton'a sesleniyordu. Firavun, hayranlk u y a n d r a n ilahisinde, Aton'un kendi kiisel tannsL o l d u u n u aklar; "Sen benim kalbimdesin ve planlarnn ve gc n n srrna e r i t i r d i i n olun (yani Akhetaton) d n d a , kimse seni t a n m y o r ! " Bu da Akhenaton'un l m n d e n sonra neden " A t c n c u l u u n " neredeyse birdenbire yok o l d u u n u aklyor. Son tahlilde b u ballk kraln ailesi ve maiyetiyle s n r lyd. Amama reformundan u z u n sre n c e de Aton'un bilindiini ve ona tapldn ekleyelim. " te Dnyada
7

Olanlarn

Kitabnda Re'ye " G n e Kursunun Efendisi

(Aton)" a d verilmitir.

X V I I I . Hanedann dier metinlerinde Amon'dan ("gizli

tann") sz edilmezken, Re "yz rtl olan" ve "te d n y a d a gizlenen" tann ola rak betimlenir. Baka bir deyile, Re'nin gizemli nitelii ve g o r n e m e z l i , g n e kursunda tam anlamyla t e z a h r eden tann Aton'un tamamlayc y n l e r i olarak aklanmaktadr.
71

33, Son Sentez: Re-Osiris O r t a k l m para torluk'un teologlar zt, hatta uz lamaz tanrlarn karlkl tamamlaycl zerinde srarla dururlar. Re Du-

Doal olarak bu yaratmlann derindeki anlamlarna erisebilen dinsel sekinlere ynelik bir etkiden sz ediyoruz Wilson, Cuhure of Ancient Egypt, s. 223 vd. Kr. Wilson, a.g.y., 5. 210 vd; Piankoff, Les Sfrites <e Tut-AttWi-Aman, s. 5 vd, Piankoff, a g.y., s. 12. 134

 S K MISIR'DA DNSEL PUNCCLEH VE SYASI KRZ J:B

as'nda g n e tanrsna "Bir araya g e l m i Tek" ad verilir ve Yukar Msr tacn t a k m mumya-Osiris eklinde tasvir edilir. Bir baka ifadeyle Re'nin r u h u Osiris'in iine g i r m i t i r . " ki t a n n n n zdeletirilmesi l firavun kiiliinde ta m a m l a n r : Kral, Osirisleme srecinin a r d n d a n , gen Re olarak d i r i l i r ; nk

g n e kursu insan kaderinin m k e m m e l r n e i n i temsil eder: Bir v a r o l u bii m i n d e n dierine, hayattan l m e ve daha sonra yeni b i r d o u m a gei. Re'nin ye raltna inmesi o n u n h e m l m n hem de diriliini ifade eder. Bir metinde "Osiris'te dinlenmeye giden Re ve Re'de dinlenmeye giden OsiriV'ten sz e d i l i r . " Bir ok m i t o l o j i k g n d e r m e d e Re'nin i k i l i y n v u r g u l a n r : G n e e ve Osiris'e

ilikin ynleri. Kral teki dnyaya nince, ift adl Re-Osiris'in edeeri haline gelir. Yukarda alntlanan metinlerden birine g r e , Re "teki dnyada gizlenmekte dir." Dua'daki b i r o k yakan b l m (20-23) Re'nin suyla ilikili niteliini vur gular ve g n e t a n n s n lk Okyanusla zdeletirir. Ama ztlarn birlii esas ola rak Re le Osiris veya Horus ile Seh a r a s n d a k i gizli dayanmayla ifade e d i l i r . '
4

Rundle Clark'm parlak ifadesiyle syleyecek olursak (s. 158), askn tanr olarak Re ve sardan ikan tanr olarak Osiis, tanrsalln birbirini tamamlayan tezahrlerini

olutururlar-. Son tahlilde, ayn mysteria ve tek Tann'dan sudur e t m i b i i m l e r i n oulluu sz konusudur." Atum tarafndan gerekletirilen teogoni ve

kozmogoniye gre ( 26), tanrsallk ayn zamanda hem tek hem de oktur; yara tl o n u n adlarnn ve b i i m l e r i n i n o a l m a s n d a n ibarettir. T a u n l a r n ortakl ve birlemesi, en eski alardan beri Msr dinsel d n cesine yabana olmayan ilemlerdir. m p a r a t o r l u k teolojisinin z g n l n yara tan, b i r yandan Re'nin Osirislemesi ve Osiris'in g n e l e m e s i n d e n oluan i k i l i sre postulat, dier yandan da b u i k i l i s r e c i n insan v a r o l u u n u n gizli a n l a m n ve hayatla lmn tamamlayc lgn ortaya kard i n a n c d r .
70

Belli bir adan ba

kldnda, b u teolojik sentez Osiris'in zaferini, ona yeni b i r anlam vererek dog-

7 1

Kr. Piankoff, The Litany of Re, s. 11. Kr. Piankoff, Ramesses Vi, s. 35. Kr. Piankoff un verdii rnekler, Litany, s. 49, dipnot 3. Piramit Metinlerinde de Atum dier tannlan kendi varlndan sudur ettirir. Attm da, ilk biimi alan ylan halinde (kr, 26) Osiris'le (bu da onun da "lebileceini" gsterir) ve dolaysyla Horus'la zdeslel ini initi; k. Piankofl'un evirdii ve yorumlad metinler, litany, s. 11, dipnot 2. Baka hedeflere ynelik olsa da, benzer bir alma Brahmanalar dneminden itibaren Hindistan'da gerekletirilmiti; kr. Blm IX 135

7 3

7 4

75

7 6

D I N S E L INANLAR V E D N C E L E R T A R I H I 1

r u l a . Daha Orta Krallk d n e m i n i n banda l d r l e n t a n r n n zaferi zaten mutlaklamt. X V I I I . Hanedanla birlikte Osiris llerin Yargc olur. Mezar tesi dramasmm i k i perdesi - " y a r g l a m a " ve "kalp tartma"- Osiris'in huzurunda cere yan eder. Lahit Metinlerinde ayr i k i ilem olan "yarglama" ve "kalp tartma," ller Kitab'nda i ie geme eilimi g s t e r i r .
77

m p a r a t o r l u k d n e m i n d e kaleme

alnan, ama daha eski malzemeler ieren b u l m metinleri Msr uygarl sona erinceye kadar halk arasnda benzersiz bir yaygnla eriecektir. ller Kitab,

ruh iin eksiksiz bir te d n y a k l a v u z u d u r . erdii dualann ve b y l f o r m l lerin amac r u h u n y o l c u l u u n u kolaylatrmak, zellikle de "yarglama" ve "kalp tartma" s n a v l a r n d a n baaryla gemesini salamaktr. ller Kitabnn s k a i k u n s u r l a r a r a s n d a , "ikinci olum" tehlikesini ( b o l m 44, 130, 135-6, 175-6), bellei k o r u m a n n ( b o l m 90) ve adn h a t r l a m a n n ne m i n i ( b l m 25) sayalm; bu inanlara hem "ilkel halklar" hem de Yunanistan ve eski Hindistan'da yaygn b i i m d e r a s t l a n m a k t a d r . Bununla birlikte eser, Imparat o r l u k ' u n teolojik sentezlerini yanstr. Bir Re ilahisi ( b l m 15) g n e i n gnde l i k y o l c u l u u n u betimler; g n e yeraltna girince n e e saar. "Sen orada ba ve sonu olmayan z a m a n n efendisi, b y k tann Osiris iin parlarken, (ller) sevi nir." l n n bir tanryla (Re, Horus, Osiris, Anubis, Ptah vb) zdeleme istei de anlamldr. Ama bu d u r u m b y l szler kullanlmasn dlamaz. Aslnda b i r tanrnn adn bilmek, o n u n zerinde belli b i r gce sahip olmaya edeerdir, is m i n ve genelde s z n b y l deeri, k u k u yok k i t a r i h n c e s i n d e n beri b i l i n i y o r d u . Msrllara gre b y , insann kendini k o r u m a s iin tanrlar tarafndan

yaratlm bir silaht, imparatorluk d n e m i n d e b y , Re'ye kaynda g n e tan rsnn br vasf olarak elik eden bir t a n n e k l i n d e kiile t i r i l m i t i .
7 8

Son tahlil

de Re'nin yeraltna yapt gece yolculuu, ok sayda engelle dolu b u tehlikeli ini her l n n y a r g l a n m a yerine yapt y o l c u l u u n i l k m k e m m e l r n e i n i oluturuyordu.'
9

Kr. Yoyotte, "Le jugernent des mons dans VEgypte ancienne," s. 45. luierm yarglan masnn ve "insan ve kral, herkesin lmnden sonra devreye giren" ilahi adalet kav ramnn IX. Hanedandan itibaren aka bulgulanabildim belinelim; Yoyotte, a.g.y., s. 64. Ama byl fon-nullerin rolu zellikle halk evrelerinde giderek stn bir konuma yk seldi. lme ilikin dier derlemeler - t e dnyada olanlarn kitab, Koplor Kitab vb- gecenin oniki saati boyunca Re'nin kaygyla katettigi ller krallm sistematik bir biimde betimler. 136

ESK MISIR'DA DNSEL DNCELER V E SYAS K R Z L E R

ller Kitabnn en nemli b l m l e r i n d e n b i r i ( b l m 125), "ki Ma'at"

90

ad

verilen b y k salonda ruhun yarglanmasna ayrlmtr.! l n n kalbi terazinin bir kefesine konur; dger kefede ma'at simgeleri olan bir k u t y veya bir gz d u r m a k t a d r . / l e m sresince l, kendisine kar tanklk etmemesi iin kalbine yakaran bir dua okur. Daha sonra, pek uygun olmayan bir ekilde "olumsuz g nah k a r m a " diye nitelenen, bir masumiyet b e y a n n d a b u l u n m a s gerekir: nsanlara kar gnah ilemedim..,, Tanrya hakaret etmedim. Bir yoksulu yoksullatrmadr!!.... ldrmedim.... Kimseye ac vennedim.... Tapnaklardaki besin gelirlerini azaltmadm vb. Ben temizim. Ben temizim. Ren temizim. Ben temizim. l, mahkemeyi o l u t u r a n k r k i k i tannya seslenir: "Selam size ey buradaki tanrlar! Sizi t a n y o r u m , adlarnz b i l i y o r u m . Elinize d m e y e c e i m . Maiyetini o l u t u r d u u n u z o tannya benim k t birisi o l d u u m u bildtremeyeceksiniz.... Evrensel Efendi'nin huzurunda m a n t n h a k k m o l d u u n u syleyeceksiniz; nk ben M s r d a m a ' a i ' u y g u l a d m . " Kendini ver: "Ben (yaplmasndan) h o l a n d eylerle Tanr'y m e m n u n ettim. Aa ekmek, susama su, plak olana giysi, ka y olmayana kayk v e r d i m . . . . O halde beni k u r t a r n , beni k o r u y u n o halde! B y k t a n r n n huzurunda aleyhime rapor vermeyinV Sonunda Osiris'e d o r u d ner; "Ey kaidesinin zerinde y k s e k t e duran t a n n , , . Felaket ekip sknt yaratan b u habercilere kar beni koru ... n k ben ma iit Efendisi'nin adna ma'at'
c

uy

g u l a d m . Ben t e m i z i m ! "

81

Aynca l, erginlenme t r n d e bir sorgudan geirifi-

y o r d u . Kapnn ve eiin farkl b l m l e r i n i n , salonun kapcsnn ve t a n r l a r n gizli adlarn bildiini kantla m a l y d .

62

Msr dehas, sonuncu ve Msr uygarlnn sonuna kadar s t n l n s r d ren tek dinsel sentezini, l m n gizemi zerine d n e r e k gerekletirdi. Kuku suz yoruma ve ok eitli b i i m l e r d e uygulanmaya ak b i r y a r a t m sz konusu dur. Re-Osiris ift a d n n veya hayat-lm-ak m g r n m srekliliinin derin

a n l a m m , b y l szlerin yanlmazlna i n a n m her m m i n i n a n l a m a s gerek-

Bu deyimin anlam konusunda bkz. Yoyotte, "Jugemen des morLs." s. 61 vd. ev. Yoyotte, s. 52-56, A.g.y., s. 56-57. Eski Krallk dneminde, firavunun da bir erginlenme sorgusundan ge mesi gerekiyordu; kr. 28. 137

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H - I

m i y o r d u ; bununla b i r l i k t e , b y l szler ayn eskatolojik gizli b i l g i y i (grtosis) y a n s t y o r d u . m p a r a t o r l u k teologlar, l m tinsel bir e v r i m olarak alglayan eski anlay gelitirerek b u mysteria'nm r n e k l e r i n i hem Re'nm g n d e l i k b a a r larnda hem de ezeli Osiris d r a m a s n d a tanmladlar. Bylelikle, tam anlamyla

ba sonu olmayan ve dokunulmaz g r n e n i - g n e k u r s u - trajik ama rastlantsal b i r olay -Ostris'in l d r l m e s i - ve t a n m gerei geici ve anlamsz olan, yani insann varoluunu ayn sistem iinde birbirlerine eklemleyebildiler. Bu

soteriyoloji iinde en n e m l i rol Osiris'e aitti. O n u n sayesinde, artk her l m l de teki d n y a d a "krallara ait bir yazg" u m u t edebiliyordu. Son tahlilde evrensel r n e i o l u t u r u y o r d u . "Ayrcalk," "erginlenme bilgelii" ve "hayr ileri" arasndaki gerilim kimi firavun

zaman hayal krkl yaratabilecek b i r ekilde z m l e n m i t i ; n k "adalet" her zaman salanyor idiyse de, "erginlenme bilgelii" b y l szlere sahip olmaya indirgenebiliyordu. Her ey, ller Kitohi'nda ve dier benzer eserlerde becerik sizce e k l e m l e n m i eskatolojik b t n karsnda seilen perspektife balyd. Bu metinler, farkl d z e y l e r d e gerekletirilen b i r o k "okuma'ya yol a y o r d u . Ku kusuz en kolay " b y okumas"yd: Szn mutlak g c n e i n a n t a n baka bir ey gerektirmiyordu. Yeni eskatoloji sayesinde "krallara ait yazg'ya artk herkes eri ebildike, b y n n saygnl da durmadan artacakt. Msr u y g a r l n n gnei batarken, ufka b y inanlar ve u y g u l a m a l a r egemen olacakt." Bununla b i r l i k
3

te, "Memfis Teolojisinde" (kr. 26} Ptah'n tanrlar ve d n y a y Sz'n gcyle yarattm da unutmamak gerek....

Bkz. elinizdeki kitabn ikinci cildi.

138

E L E T R E L KAYNAKA

g 25. Msr'n genel tarihi im, bkz.: E. Drioton ve J. Vandier, l'Egypte (2. bask, Paris, 1946); John A. Wilson, The Culture oj Ancieni Egypt (- Tfe Brden ojEgypt, Chicago, 1951; 5. bask, 1958); William C. Hayes, Tfe Sceptre oj Egypt. 1. From the Eariiest Times to the End oj the Middie Kingdon (New York, 1953); Joachim Spiegel, Das Werden der altgyptischen ftoclikuJtur (Heidelberg. 1953); F. Datimas, la civilisation de l'Egypte pharaonique (Paris, 1965). J. R. Harris'in ynetiminde yaymlanan Tle Ixgacy o/Egypt'te (Oxford, 1971) mkemmel dzeltme ler yaplmtr. Msr'n tarihncesi kltrleri hakknda, bkz.: E. J, Baumgartel, Tfte Cultures of Prehistoric Egypt (Londra, 1955), H. Frankfon, The Blf of Civilization in the Near East (Londra, 1951), s. 4 1 vd, 100 vd; Wilson, Tfe Cufture,,.., s. 18 vd; W. B. Emery, Ardoc gypt (Pelcan Books, Harmondsworth, 1963). Tanmn Msr'a nas! girdii hl bilinmemektedir. Filistin'den Msr'a yaylm olabilir, nk N deltas yaknndaki Merinde'de yaplan kazlarda bir neolitik a kltrnn (MO 450Q'e doru) izlerine rastlanmtr. ller konutlarn iine gptuulnstur, ama yanla rnda cenaze adaklar yoktur Badari kltr (Badari sit alannn adndan hareketle) ad ve rilen Yukan Msr kltr, tanm ve hayvancln dnda, siyah v,krmz seramii de bil mektedir. ller kvnlm konumda topraa veriliyor, kumalara sanlan evcil hayvanlar da gmlyordu. Tel Halef ve Varka ile karlatrldnda, Msr'daki bu neolitik kulturler yok sul ve marjinal grnmektedir. el-Amre kltrnn (Erken Hanedan ncesi) ortaya kyla birlikte, Nil vadisinin doal sulamasn kullanmaya ynelik ilk denemelere tank olunur. Ta ve bakr ilenir, ama m lekilik Badari agndakinden daha kabadr. (Bunun nedeni muhtemelen ta vazolar yapl maya balanmasdr; kr, Clarke, World Prehisloy, s. 104). Mezarlarda gda adaklar ve kilden heykelcikler bulunmutur. Metalrji ancak Ge Hanedan ncesi dnemde (Nakada 11), yani Ortadou'da gsterdii atlmdan 1000 yl sonra Msr'a girer. Daha birok kltrel unsur da Asya'dan, hatr saylr bir gecikmeyle alnmtr Mezopotamya'da uzun sredir bilinen te kerlekli aralar Mstfa ancak mparatorluk (y. M 1570) anda girer. Msr uygarlnn grkemli dnemi iki lkenin, Yukan ve Aa Msr'n birlemesiyle balar. Her trl karla trmal inceleme asndan hatn saylr bir neme sahip olan kent uygarlnn balangcnn arkeolojik izleri ise, Nil'in balklannn altnda gmldr. Badari ve el-Amre kltrleri hak knda, bkz. Mller-Karpe, a.g.y., c. II, s, 28-55, 339-345, 353-361, 1948'e kadar olan kaynaka Jacques Vandier tarafndan kaydedilmitir; La religion gyptienne (2. bask, Paris, 1949), s. 3-10; K. Sehe'in (l/rgeschicie n. alteste Religion der gypter, Leipzig, 1930) ve H. Kees'in Msr'n ilkel dinleri hakkndaki grlerinin (Der Gt terglaube im alten gypten, Leipzig, 1941; 2. bask, Berlin, 1956) eletirel zeti iin bkz. Van dier, a.gy., s. 24-29. KT. R, Weill, "Notes sur l'histoire primitive des grandes religions gypti ennes" (Bulletin de l'institut Franais de l'Archologie Orientale, 4 7 , 1948, s. 59-150). Msr dinleri zerine yaplm genel incelemeler iinde unlar sayalm: Adolf Erman, Die 139

DtNSEL NANLAR VE DNCEL;!! TARH 11 - 1

Religion der gypter (Berlin ve Leipzig, 1934, Fr. ev. 1937); Herman Junker, Pyramidtnzeit: Das Werden der aligypischen Religio" (Einsiedeln, 1949), J. Garnot Sante-Fare, Religions de l'Egypte (Paris, 1951); S. Donadoni, La religions ell'Egitto antko (Milano, 1955); H. Frankfort, Ancien! Egyptian Religion (New York, 1948); ayn yazar, La Royaut et les Dieux (Fr ev. Payot, 1951; zgn basm, Chicago, 1948); R. T. Rundle Clark, Myti and Symbol in Andern Egypi (Londra, 1959). S. Morenz'in kitab, La religion gyptienne (Fr. ev. Payot, 1962), hem bir dzeltme eseri hem de genel dinler tarihi perspektifinde yazlm hayranlk verici bir sentez almasdr. Ayrca bkz. C. J, Bleeker, "The Religion of Ancent Egypt" (Histo'ia Religionum, 1, Leiden, 1969, s, 40-114); ayn yazar, Halhor and Thoth: Two Key Figures of the Anc ent Egyptian Religion (Leiden, 1973), s. 10 vd, 158 vd; P. Derelinin, "La religion gyptienne," Histoire des Religions (H. C. Puech'm ynetiminde), 1 (1970), s, 63-140. Hans Bonnet, Reallexilion der gyptischen Religimsgeschtdte (Berlin. 1952), belgelerinin ve kaynaka referaslannm zengnligiyle vazgeilmez bir eserdir Ksa bir sre nce Gunther Roeder ok gzel resimlenmi, zengm bir metin dizisi yaymlad: Die gyptische Religion in Text und Bild; 1. Die gyptische Gttewelt; 11 Mythen . Legenden mit gyptische Gottheiten u. Pharaonen; III Kulte, Orakel u. cJatwyerehrung im alten Aegypten; IV. Der Ausklang der gyptisc he Religion, mit Reformation, Zauberei . Jenseitsglauhe (Zrih, 1959-61) J. H. Breasted, Andern Records o/Egypt, I-1V (Chicago. 1906-07) evirisinde tanhsel bel gelere ulalabilmekle dir. Piramit Metinleri birok kez evrilmitir (Almancaya Sethe, Franszcaya Speleers, ngiltzceye Mercer tarafndan); biz R O. Faulkner'in evirisini kullanyoruz: The Ancient Egyptian PyramidTexts(Oxfotd, 1969), ama Breasted, Weill, Clark, Sauneron ve Yoyote'un evirdii paralardan da yararlandk. Dinsel sz daar hakknda, bkz. C. j . Bleeker, "Einige Bemerkungen zur religisen Ter minologie der alten Aegypten," Travels in the World o) the Old Testament. Studies Presented to Professor M. A, Beek iinde (Assen, 1974), s. 12-26. 26. S. Sauneron ve j . Yoyote, "La naissance du monde selon l'Egypte ancienne" (La Nais sance du Monde iinde, Paris, 1959, s. 19-91), Msr kozmogoni bilgilerinin sistemli bir zetini sunmakta ve bunu metinlerin yorumlu evirisiyle tamamlamaktadr. Aynca bkz. J. Wilson'sn evirileri: ANET, s 3-10. Vandier, La religion gyptienne, s. 57 vd. eitli kozmogoni retilerini tartmaktadr. Kr, Clarkn zmlemesi, a.g.y., s. 35 vd ve zellikle Morenz, Rel gyptienne, s. 211 vd. Hermopols kozmogonisi hakknda, bkz, S. Morenz ve j . Schben, Der Gott auf der Blume, eine gyptische Kosnogoie und ihre weltweite Eilt!Wirkung (Ascona, 1954). Szn yaratc de eri hakknda, bkz, J. Zandee, "Das Schpferwort im alten Aegypten" (Verium, Studia Theologica Rheno-Traiectinii, V I , 1964, s. 33 vd). M I I I . bmyilin sonundan tbaren Teb'n kazand nem, bu kentin tanrs olan Anon'u n plana kard (o da uygun bir ekilde Re ile bidetmldi). Ama Amon'm gerek letirdii kozmogoni, Heliopols. Hermopolis ve Memfs sistemlerinden alnmt; bkz. Wil sonin evirdii ve yorumlad metinler, ANET, s. 8-10; Sauneron ve Yoyote, s, 67 vd

140

KSK! MISIR'DA DNSEL DNCELRK VE SIVASI KRZLER

lk Dag s im gesellig! ve kutsal mekan hakknda, bkz. Hellmut Brunner, "Zum Raumbegrff der Aegypler," Studium Generale, 10, 1957, s. 610 vd; A. Saleh, "The So-called 'Primeval Hill'and other related Elevations in Ancient Egyptian Mythology," Milt, d. Deutschen Aich. instituts (Abt. Kairo), 25, 1969,5. 110-120; 1. E. S, Edwards, The Pyramids o\ Egypt (Pelican Books, Harmon dsworth, 1961); J. Letlant, "Espace et temps, ordre et chaos dans l'Egypte pharaonique, Revue lie Synthse, 90, 1969, Othmar Keel, Die Welt dei ai i orientalischen Bldsymbohk und das Alte Testament (Zrh-Neukrehen, 1972), s. 100 vd (ok gzel resim lenmi, karlatrmal inceleme). nsann kkeni zerine birok mit vard; bir versiyona gre, insann bedenini Ptah m lek arknda kille biimlendirmiti; kr. Bonnet, Reallcxikon, s. 617; Yukar Msr'da yaratc tann Snum'du (Bonnet, a.g.y., s. 137) lmn kkeni hakknda hibir mit bilinmemekte dir; yalnzca ksa bir gndermede (Piramit Metinleri, 1466) "lm var olmadan nceki" mit ana deinilmektedir insanlarn yok edilmesi miti olduka eskidir; kr. kaynaka; Vandier, Rei, gypi., s. 53, Bkz. nek Kitab, ev. Alexandre Piankoff, The Slnnes of Tui-Anteh-Aincw (New York, 1955), s 27. Re, Hathor\n insan rkn yok etmeye hazr olduunu anlaynca, gece ortala kan renginde bira yayd; ertesi gn Hathor katliama yeniden balamaya hazrlandnda, yle ok bira iti k i sarho olup kendinden geti. insanlar. Re fazla yaland iin isyan etmeye karar vermilerdi. Nitekim, anlattmz b lmn ardndan, Re dnya hkmdarln brakmaya karar verdi. Taunlarn huzurunda bedeninin Balang andaki kadar zayf olduunu kabul etti ve kz Nut'tan kendisini gkyzne kadar kaldrmasn istedi (nek Kitab, ev. Piankoff, Shrines, s. 29). Ardl u ve ya Geb oldu. Re'nin "yall'' ve iktidarszl, zellikle de gkyzne ekilmesi her yerde bulgulanan bir mit izleginin unsurlann oluturmaktadr: Yaratc ve evren egemeni bu gok tannnn, Jens otioss'a dnmesi Msr versiyonunda deus oiisus'a dnenin bir gne tanrs olmas, teologlarn eski izlei yeniden yorumladklarn ortaya koymaktadr,

27. Krallann tannlg hakknda, bkz. A. Moret, Du caractre religieux de la royaut pharaoni que (Pans, 1902, byk lde alm bir eser); R jacobsohn, Die dogmatische 5teliug des Knigs in der Theologie der alten gypter (Glcksad, 1939); H. Frankfort, Lu Roycmi et (es Dieux (Fr. ev. Payot, 1951), s, 37-288, G. Posener, De la divinit du pharaon (Paris, 1960); H. Goedicke, Die Stellung des Kttigs im Alien Reich (Wiesbaden, 1960); H Brunner, Die Ge burt des Gottknigs (Wiesbaden, 1964). Birleik Msr'n yaratcs olarak "Mens" hakknda, bkz. Frankiort, s. 42 vd. Krallk, Ha nedan ncesi dnemin sonunda onaya kmtr. Frankfort, "ifte kralln" (yan Yukar ve Aa Msr zerindeki egemenliin) ideolojik kkenini vurgular. Bu siyasi forml Msr d ncesinin "dnyay istikrarl bir denge iindeki bir dizi eliki olarak, dalst lenrulede kav rama" eilimini ifade ediyordu (La Royaut, s. 44). "Msr krallnn dualist biimleri baz ta rihsel rasdantlann sonucu deildi. Bir btnn zllan ierdii ynndeki, tamamen Msr'a ozg dnceyi canlandryorlard" (a.gy , s 45).

141

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH -1

Frankfurt, Msr'n bu "dalist" ideolojisinin kkenini aklayabilecek Afrika'daki baz koutluklar hatrlatr (s. 38 vd). Baka metafizik ikilik ve kutuplama rneklerine de rastla yacaz; imdilik bkz. La nostalgie des origines (Paris, 1971), s, 219 vd ("Remarques sur le du alisme religieux" [Dinsel dalizm konusunda saptamalar]). Ma'at'n anlamlan konusunda, bkz. Bonnet, ReaHexikon, s. 430-434; Frankfort, Ancien! Egypt, Rel, s. 53 vd, 62 vd; Posener, Littrature et politique dans l'Egypte de la Xlf Dynastie (Paris, 1956); Morenz, La rel. gypi., s. 156-174 (kaynakayla birlikte). Kiilik belirsizlemesi eilimi konusunda, bkz. A. de Buck, Het Typische en hel ndividueele by de Egypteridreri (Leiden, 1929); ; Ludlow Bull, "Ancien! Egypt," The Ide o/ HisWry in the Ancient Near East iinde, ed. Roben C. Dentan (Yaie University Press, 1955), s. 1-34, Kltler ve bayramlar hakknda, bkz. Vander, La re!, gypt., s. 165-203; Morenz, Rel. gypt., s. 115-152 (en son kaynakayla birlikte, mkemmel bir karlatrmal tartma). Moret'nin eseri, Le rituel dit cuile divin jotinwiicr en Egypte (Pans, 1902) hl kullanlabilir. Aynca bkz.: H. Kees, Dos Priestertm im gyptischen Staat vom NR bis zur Spalzeit (Leiden. 1953); J. Gamot 5ainte-Fare, L'hommage aux dieux dans l'ancien Empire gypiieti d'aprs les textes des Pyramides (Paris, 1954); S. Sauneron, Les prtres de l'ancienne Egypte (Pans, 1967). Se bayram hakknda, Vandier, 5. 200-202'de konunun ozu bulunmaktadr; Frankfort, Royaut, s. 122-136'da edebi ve ikonografik kaynak referanslanyla birlikte, mkem mel bir zmleme yer almaktadr. Min bayram hakknda, kr. H, Gauthier, Les ftes du dieu Min (Kahire, 1931); Vandier, a.gy., s. 202-203; Frankfort, Royaut, s 259-262, 28. Piramit Metnletfne gre firavunun ge ykselii u eserlerde bemenmtir. J, H. Bre asted, Development of Religion und Thougfit in Ancient Egypl (New York, 1912), s. 70-141 ve R. Weill, Le champ desroseauxet le champ des offrandes dans la religion funraire et la religion g nrale (Paris, 1936). "Orta Krallktan itibaren her defnedilenin adnn arkasna eklenen" ma-khero ("yalnz ca sesle") sfatnn, "mutlu, ahret mutluluuna ermi" diye evrilmesi gerektii kesin deildir. Bu sfai daha ok "lenin Osiris ritellerinden yararland dncesi"ni ifade eder; J, Yoyote, "Le jugement des morts dans l'Egypte ancienne," s. 37 (bkz. kaynaka bilgileri, 33). 29. Osiris hakknda geni bir edebiyat vaTdr. Yalnzca temel eserleri hatrlatalm: Bonnet, Reallexikon, s, 568-576; Vandier, La Rel. (gypt., s. 58 vd, 81 vd, 134 vd vb; Frankfort, Roya ut, s. 251 vd; Rundle Clark, Mylh and Symbol, s. 97 vd; E. Otto-M. Himer, Osiris und Amun (Munih, 1960). E. A Wallis Budge'un Osiris; The Egyptian Religion of Rsurrection (2 cilt, Londra, 1911; yeni bask, New York, 1961) adl eseri belgeleri, ikonografisi ve Afrika'daki koutluklar asndan hl yararldr. Frazer'tn balatt modann etkisiyle, Osiris yalnzca bir tarm tanns olarak grlyordu; Fransa'da A Moret'nin savunduu bu yorumu, baka yazarlarn yan sra. Emile Chassinat da lmnden sonra yaymlanan eserinde eletirmi ve reddetmiti: Le Mystre d'Oiiris au mois de Khoiac, 1 (Kahire, 1966), s. 30 vd. Kesin olan ey 142

ESK MISIR'DA DNSKL DNCELER V SIVASI KRZLER

Osiris'in kanuak niteliidir: Hem kozmik tann, hem lm tannsdr; hem evrensel bereke tin hem de kralln temsilcisidir; llerin yarglanmasnn efendisi ve daha ge donemde Mjsteria'lar tannsdr. Orta Krallk ve mparatorluk dnemlerindeki Osiris mitleri Vandier, a.g.y., s. 48-5 l'de zetlenmitir. Lahit Metinleri A. de Buck, The Egyptian Coffin Texts, 1-VI (Chicago, 1935-1950)'de ya ymland. Ayrca u srada da R, O. Faulkner bu metinleri evirmektedir: The Ancient Egyptian Coffin Texts, c. 1 (Warminster, 1974). Osiris tapm hakknda, bkz. Chassinat'mn 2 ciltlik eseri: Le Mystre d'Osiis au mois de Khoiac; Clark Rundle, s. 132 vd (tannnn belkemiini simgeleyen ced stununun dikilmesi), s. 157 vd; Frankfor, Royaut, s. 251 vd. Horns ve Seth hakknda, bk. Bonnet, s. 307-318, 702-715, temel kaynakayla birlik te. Buna u eseri ekleyin: H. de Velde, Seth, Go of Confusion (1967). 30. Birinci fetret dnemi hakknda, bkz. H Stock, Die erite Zwischenzeit Aegyptens (Ro ma, 1949); Wilson, The Culture of Ancient Egypt, s. 104-124; Eirioton-Vander, L'Egypte, s. 213 vd. Metinde tanlan edebi eserler evrilmitir: Adolf Erman, The Literature of the Andeni Egyptians (ng, versiyon, A. M, Blackman, Londra, 1927, yeni bask, Harper Torchbooks di zisi iinde. New York, 1966, The Ancient Egyptians bal ve W, K, Simpson'n nemli bir su nu yazsyla), s. 75 vd (Kral Merikare in Dersler), 92 vd (Ipu-ur), 132 vd (Harpcmm Sark), 86 vd (Yorgun Bir Adamn Ruhuyla Tartmas). Biz daha ok Wiison'in evirilerini kullan dk: ANET, s. 405 vd, 441 vd, 467. R, O. Faulkner, jourrtft of Egyptian Archaebgy, 42, 1956, s. 21-40'ta ("The man who was tired of life") "Yorgun Bir Adamn Ruhuyla Tartmas"nn yeni bir evirisini yapmtr. R. J Williams ayn metin hakkndaki en son edebiyat incelemi tir: Journal of Egyptian Archaelogy, 48, 1962, s. 49-56, Peygamber lpu-wer'in Uyanlar hakkn da birok alma yaymland; kaynaka iin bkz. W, K, Simpson, Erman'n kitabnn Harper Torchbooks dizisi iinde yaplan yeni basksna yazd "Giri" blm, s. 29-30. Bkz. a.g.y., s, 28, Kral Merikare in Dersler hakknda son yaplan altmalann zmlemesi. Bu son metnin epey uzun olduunu ve her yerinin iyi anlalamadn belirtelim. XII. Hanedan fetret dneminin edebiyat hakknda, bkz. G. Posener, Littrature et poli tique dans l'Egypte de la Xli Dynastie (Paris, 1956).
e

3 1 . Orta Krallk hakknda, bkz, H. E. Winlock, The Rise and Fall of the Middle Kingdom in Thebes (New York, 1947); Wilson, The Culture of Ancient Egypt, s, 124-153; Driaton-Vandier, s. 234 vd. Firavunlar hatn saylr altyap alsmalanna giriti (Fayyum yaknnda ekime el verili yaklak 109.000 k m byklnde yeni arazi atlar vb). Msr hibir fetih politikas
1

uygulamasa da, Akdeniz'de, Ege'de ve Yakndou'da bu lkeden hem ekimliyor hem de ona sayg duyuluyordu, Hyksoslar hakknda, bkz. Robert M. Engberg, The Hyksos Reconsidered (Chicago, 1939); 143

 j u g 'z^q 'KpuDpfei) uapiASEi l&OA j l o d p > H -ag

'msudop,\dQ 'iar>puiQ t^tpwA u L p a s c

; j q brpsi)(iumEpSEi s p spu r.a/jp; mp.r.y BOUO eqep 'E.jprp 'euu|Bi3 uu3|ri|Q

-(9961

-meiAi e u n ^ u E ^ )
-

- a a m j ) |no 31(1 /o /U3[!up,Yi 31(1 :^puE|]n.j( mstrtsl j j o i j u c j TT iqcjtyt un\ox -g7. 'pA /OT '
s

gj

'^'puBrt. ~z~i\<\ '(tqEirx

3 : ) 3

' ^ C i ^ [ d c - j :qcra uuE|tJE|Q Ep,cf(unG S \ Q )

p u t i ^ e )S\dmii\

? p \v\\ s]im\Q ' O i g T 'oSfctMO) ICDQ &J i|Hof S W Q JO pcarj 3i|j /o |Oog
1

."3ij_j_ 'uaiJV 2 ' 1 :zruoA"tpa d>p: ue>[ii ITOS US zq :piEA ISIIIASS ^ o i j i q ^ijojjf J3JDIG

" ( K 6 I '1-ioA * S M ) fA sssssu -tf / f qi"l 34i. :J3lui]3u j s g p gptASO apjasa tS \io^ M3[sj)

mezE/i ILIAC

z>(q EauAy

'0961

/ i u o j n s y i z r u o X r p dnpn IUKUIABO u o ^ u e y zg urpmq u a p u p j a u n a u

![Ui3ug us u n S n j o i i B d u j nra, 'uau rgpjaA wipe jsenrj 5aunQ maniA^N pifiopg

V 'S ' ( 5 6 1

N ) U"<V

-i[i[uf-in2 /o uutjC/ ijj; 'jjoJtuid a p u E x a | y z>|q ' E p u n p r e q J^pjarjs u o v - ( 3 g - ) u o u y ' I i E " 6 9 'S 'J.3NV 'U0SflA\ -987-181 s ' ( 5 6 1 ' ^ h pasrag 'T6-887. pA zz
s

MU3psur>/O K M B Q ts^juoyimATvg

"i"'?' ' u B i u s p e g - u e u u g :ipiUA30 apjsjiass

s s p j q p z o ' ( T S 6 I 'Ejpucq) CjiPMrj ifjuaajjSj ?tp f u u n p id(3^

tuduuy

u j j y uopSugf M3fy ' p a j p y 1 1 1 X 3 ' ( 6 1 ' t i '< 'pp "n.SOV'A o u m t y UOA w j o u i f g sap jt>j^ 3/Q ' s a n u y qd[oprg ^pA z\Z
; s

'"^S" 'uosriAA. 'pA

0

'pA

s'3ji3,7'iaipiiBA-uoioijQ
u

( 6 I 'EJpuo) numii^-ja-p 'Xjnq3|pi3j

5 ' Q f z^q 'epuDp|Bi uuuAap Eiumn/^ Zi

69-Z9: 'S ' 1 3 N V 'ISUIA35 uoqiAA '^14 ^ u X e ioC-e? 'S ' 7 t 6 T ' i t ' t " ^ ) ^ I 3
3 1 1

-u aSojorjju.p siPJutu/ jnjjs/.j 3p uj3/|ng u p S u j u A s S aA SiuiireranXeX ueporjEiE] 3|IUBA ' V '.pyuauo ^p u r a t u i p i ..sm^ i a u n ^ ppsuajAg,, ipBipunsiE \urap3 n^apuTAi

-Q B t t i e r a r u o i uapusA" ' d i p ap uapruaA" ua[nsj?o ps^suapS uu?i[]asurp nsi[^ ' u r u n p nq '(6 s 'uo$!;3)H 'UEUU3) HSTOIII3|IITS3 uapuTsIofOS] sjuayi ' u e | ! ng '12Z~2Z ' 'wsuDpE[g
s

-UEVUJ3 - i 9 - 0 -s 'J3nv 'US[!A\

5J.II ^ I V ^ I

zss j j o J j i q isiqej] 3^-u:oury

^n/ng

PA gi; s '?Anijnj
'uos[!A\ 'pA QH 's ' 3 'japiEA ' ( 6 6 I ' Bd) 3ISUQ 3ixx I P.nfcsnf jjmtu^f ?p ourf.p
s

mtSAcl spuvjf) sap SJIOJSJJ-J 'ajAqsja^

j3piSa[i3X apuqeq a p p j e u s t n p p

z ^ q 'Epuii|^eq

XI\O

u i u j q i q e y u o u r y >H)jing
u

EJUOS u a p m q i a i sosjjXn ^EDUE jE[i[EXsy. (pA 0 1 [

s 'UOS]IA\ '$y\) pcpoXjE|Sns Ep^iuue^i ESESJBH '>p ES|O za >]O UE|IXES a p u a u o p O 'JE| -HeXiv,, apuui3ugp l a n a : p u u i q PU,PQ C O i ' - t I
s

' 8 5 6 1 'Ll ' S 3 N '3nbii!OEJEnd a d i S g ^

s u E p Liicumq mgiJOBs tp sum:cn8[] sanbpnb E saAiiEja ssqojaq^ai sa\ t s u o d d G L 'isaf ' J zy[q 'Epuujsjeq IJIIJOS n g pA g t s 'uosj/v\ piE|joXpp3 u E q ^ n i j ajuapsu nq zEpuEqcA

I0All[3I3S 1(EUU]B>| EqES3U TUlj3|!l!p3II13 \(\Ctfl}[ .^E-lEJO UBSlll,, UE]TOiIEqEX atOS UTlZn '30Uq -3 euBinp i3ieqi3 u;]t[Jisy( *pA X|.3 ' o A \ 0 ] g - u o u n g aiopoaqj^ 'Zl-ZZ
5

's '(gCpT 'laissqaitE^} SKO/ ifif t/OTUDJiajpa^ ' I 6 1 ' C 'o]3P1JJV Jii'Sg fo puunof ^'idASg

ut a|rg s o s ^ u a q 'qSi3qi3pos-aAB5 '2 ^ 9 " [ - ^ s 'IIOSJIA\ ;tuti|Oq p^ uos 'JCS' ' n a o p n ^

i - tsv auiTJNnirja

HA

yv3Nvrj| gsNic

FSKl MISISIM D N i EL DNCELER VE SIVASI KRZLER

Homurtg, Allgypttsche Hllen Vorstellungen (Berlin, 1968). Metinlerin betimlemesi ve evinsi iin, E. A, Wallis Budge, The Egyptian Heaven and Hell, 1-111 (tek ciltlik yeni bask, Londia, 1925), insann en byk dman olarak grlen lum'n "olumsuz" unsurlar J. Zandee tarafndan titizlikle incelenmitir Death as an Enemy According to Ancient Egyptian Conceptions
1

(Leiden, I 9 6 0 ) , s. 5-31 (genel sunum), 45-111 (lmn eitli ynlerini ifade eden soz da ar: mutlak ykm, zlme, hapis vb). H. Kees, Toienglawben und Je nsdlsvors teil ngeu der al ten Aegypter (1926; 2. bask Berlin, 1956), fazlasyla kiisel baz yorumlara karsn, hl en iyi toplu incelemedir. ller tapm hakkndaki temel bilgiler (mumyalama, cenaze trenleri, mezarlar, mastaba, piramit, yeralt mezarl) iin, blcz. Vandier, a.g.y., s. 111-130 (zengin bir kaynakayla birlikle). Antikan dier halklar (Hindistan, in, Yunanistan vb) iin de geerli olduu gibi. M srllara gre lm ruhla bedeni birbirinden ayrmakla kalmyor, ayrca tinsel tz, altl, m ve m arasndaki aynn da onaya kanyordu. Bunlardan birincisi "esas olarak tannsal g. doast gu anlamna gelir" (Vandier, s. 131). Szcn anlam, "parlak, anl," llerin gksel niteliini belirtir. (Nitekim llere akhu dendiinde, gkte yaayan, doast varlklar olarak kabul ediliyorlar demektir; kr. Frankfort, Royaut, s. 104), Afch gibi, bir kus biimin de tasvir edilen ba, tam anlamyla "ruh"u oluturur. "ii'nin kimliim koruyabilmek iin l nn bedenine ya da en azndan bir heykeline gereksinimi vard. Onun tarlalarda ve otlaklar da dolatktan sonra, mezardaki bedene ulat dnlyordu.., " (Frankfort, Royaut, s. 103; kr. Ancient Egyptian Religion, s. 96 vd). Haita bir ynden bu bizzat l kiidir Buna karlk, hibir zaman izilmeyen m, bireysellerilmemitir; bu terim "yaamsal g* olarak evrilebilir. Ka salnda bireye aittir, ama onu teki dnyada da izler (Frankfort, Royaut, s. 104). Antlann zerinde yalnzca Kraln fca's grlr. "Kraln ikizi gibi onunla birlikte do an [ha], hayat boyunca koruyucu bir cin gibi ona elik eder; lmde de kraln ifti ve ko ruyucusu gibi davranr" (a.g.y., s, 110). Eski Krallk metinlerinde yalnzca firavunlarn l sndan sz edildiini hatrlatmak gerek. "Baka bir deyile, erken dnem Msrllarnn fca's yoktu" (Morenz, La Religion gyptienne, s 266), Ancak birinci fetret dneminden itibaren M'ya sahip olmak genelleti. Haliyle burada edebi bir durum s2 konusu; tarihsel gereklii ise bilemiyoruz. Ama bu durumda da, firavun "rnei'nin dala az ayrcalkllar tarafndan giderek taklit edilen bir model oluturmas an lamldr. Aynca bkz.: L. Greven, Der Ka in Theologie und Konigsliult der gypter des Alten Reic hes (Gliickstadt, 1952) ve Louis Zabkar, A Study of the Ba Concept in Ancient Egyptian Texts (Chicago. 1968). Yarglama hakknda, bkz. E Drioton, Le jugement des mcs dans l'ancienne Egypte (Kahi re, 1949); Vandier, a.g.y.. s. 134 vd; j . Spiegel, Die Idee vom Totengericht in der aegyptischen Religion (Glcksiadt. 1935); J. Yoyote, "Le jugement des morts dans l'Egypte ancienne" (Le jugement des morts iinde. Sources Orientales, no. 4, Paris, 1 9 6 1 , s, 16-80' metin evirileri, yorumlan ve kaynaka). Aynca bkz. M . Guilmot, "L'espoir en l'immortalit dans l'Egypte an cienne du Moyen Empire la basse poque" (RHR, 166, 1964, s. 1-20). Masumiyet beyan hakknda, bkz.: E. Drioton, "Contribution l'tude du chapitre cxxxv du Livre des Morts, Les confessions ngatives" (Recueil d'Etudes gyptiennes ddies la 145

DNSEL NANLAR V E D N C E L E R T A R H - I

minunre de ] . F. Oampolion, Paris, 1922, s. 545-564). Blm 125'teki baz dnce ve inanlar ok eskidir "En azndan piramitler ana dek uzanmaktadrlar Blm 125'te yer alan olumsuz ve olumlu 'ahlak yasas'nn izlerine daha V. ve VI. Hanedan dnemlerinde rast lanmaktadr" (Yoyote, a.g.y,, s. 63). R. Pettazzoni olumsuz gnah karmann baz emografik koutlarm hatrlatmtr; kr. Laconjessionedeipeccati, 11 (Bologna, 1935), s, 21, 56-57. lme ilikin Gk nei Kitab, ieriinin bysel deeri zerinde durur. Bu metni bile nin "mahkeme karsnda iki bklm olmasna gerek kalmayacak ... ve yeryznde yapm olabilecei hibir ekyalk hesaba katlmayacaktr" diye yazlmur (ev. Yoyote, s. 66; Gk ne/n Kitab'mn tan evirisi iin bkz. Piankoff, Strmes o/Tui-Atkf-Amo, s, 27-34). "BilmTin ahlakn stne kartlmas, Brhmancdar ve Upaniadlar'dan Tantraclga kadar Hint dn cesinde varl srekli hissedilen bir motiftir.

146

V.

BLM

MEGALTLER, TAPINAKLAR, TRENSEL MERKEZLER: BAT, AKDENZ, NDS VADS

34. Tas ve M u z Bat ve Kuzey Avrupa'nn megatit yaplarnn y z y l d a n uzun bir s r e d i r aratrmaclar b y l e d i . Gerekten de Camac'taki menhir d i z i l e n n i n veya Stonehenge'deki dev t a l a n n {trirfes} i y i bir fotorafna b a k p da, bunla rn niye dikildiini ve ne anlama geldiini sormamak zordur. Bu cilal ta a iftilerinin teknolojik ustal karsnda insan aknla u r a r . 300 tonluk ta bloklar dikey olarak yerletirmeyi ve 100 tonluk yatay bloklar onlarn zerine k a l d r m a y nasl b a a r m l a r d ? stelik bunlar mnferit antlar da deildir; s p a n y a ' n n Akdeniz k y s n d a n balayp Portekiz'i, F r a n s a ' n n y a n s m , ngiltere'nin bat kylarn kapsayp rlanda'ya, Danimarka'ya ve sve'in g n e y kylarna ka dar uzanan b i r megalit antlar b t n n n paralandr. Kukusuz aralarnda

nemli yapsal eitlenmeler b u l u n m a k t a d r . Ama tarihncesi zerine alan i k i aratrmac kua', Avrupa'daki megalit k l t r l e r i n srekliliini kantlamaya u ramtr. Bu sreklilie getirilebilen tek aklama, megalit antlar b t n n n AL meria eyaletindeki Los Millares'te bulunan b i r merkezden balayarak yaylddr. Megalit antlar b t n yap snf iermektedir: 1) Menhir (Bretonca sz ck, men = ta ve hir = uzun) b y k , k i m i zaman olduka y k s e k , yere dikey ola
1

rak g m l m bir tatr, 2) Kronlek (c remi ecri; crom= daire, yay ve ecf= yer) da ire veya y a r m daire eklinde dizilmi b i r menhir k m e s i n i ifade eder (en gr kemlisi, Salisbury y a k n n d a k i Stonebenge k r o n e k i d i r ) ; k i m i zaman m e n h i l e r Bretagne'daki Camac'ta g r l d gibi b i r o k k o u t sra halinde d i z i l i r l e r ;
2

3)

Dolmen (dol= masa ve men= ta), bir t r b l m e ya da oda ortaya karacak biim de d z e n l e n m i o k sayda d i k i l i taa yaslanan o k b y k b i r kapak taamdan olu ur. Dolmen i l k halinde bir t m s e k l e r t l y d . Dolmenler aslnda mezarlklar olutururlar. (Daha sonra ve baz blgelerde -

Locmariaquer yaknndaki menlirin ykseklii 20 metreyi geiyordu, grlen baz mnferit menftrler mezarlklarla ilikilidir.

Bretagne'da

Camac'taki sz konusu sralarda, 3.900 m. uzunluunda bir araziye yerletirilmi 2.935 menhir bulunur. 147

DNSEL NANLAR VL DNCELER TARIMI - I

Bat Avrupa, s v e - bir t r giri gibi kapak talaryla r t l u z u n b i r k o r i d o r ek lenen dolmen, "kapal yo"a d n t r l d . ) Dev dolmenler vardr; r n e i n 2 1 m . u z u n l u u n d a k i Soto d o l m e n i n i n (Sevilla y a k n n d a ) alnl 3,10 m. y k s e k l i i n de, 3,10 m . geniliinde ve 0,72 m . kalnlnda, 2 1 ton arlnda bir granit bloktur. Los Millares'te t o p r a n a l t n d a n yaklak y z "kapal yol"u olan b i r nekropols karlmtr. Mezarlarn ou b y k tmseklerin altndadr. Baz mezar lklarda, ayn gensin b i r o k k u a n d a n yz kadar l bulunur, Mezar odalarnda k i m i zaman merkezi b i r direk b u l u n u r ve duvarlardaki resim kaln t i l a n hala g rlebilir. Btn Atlantik kys boyunca -zellikle Bretagne'da- Hollanda'ya kadar dolmenlere rastlanr, irlanda'da olduka y k s e k olan mezar odalarnn d u v a r l a r heykellerle sslenmitir. o k n e m l i bir ller taprtmn soz konusu o l d u u n a k u k u y o k t u r . O antla r diken neolitik a k y l l e r i n i n evleri mtevaz ve ksa m r l y d (nitekim

b u g n e neredeyse hibir izleri k a l m a m t r ) , ama llerin konuttan tatan y a p l m t . G r k e m l i ve salam, zaman yenebilecek eserler y a p l m a k istendii ak tr. Ta simgeselliginin karmakl ve talarla kayalarn dinsel n e m i b i l i n i y o r . Kaya, kapak ta, granit blok sonsuz sreyi, kalcl, u r m e z l i i , son tah
3

lilde zamansal gelecekten bamsz bir varolma biimini gsterir. insan Bat Avrupa'nn i l k iftilerinin g r k e m l i megalt antlarna hayranlkla bakarken, bir Endonezya m i t i n i h a t r l a m a d a n edemez: Balangta, g k yere ok y a k n k e n , T a n r , i l k ifte a r m a a n l a n n bir ipe asarak g n d e r i y o r d u . Bir g n on lara bir ta g n d e r d i , ama aran ve bu armaan yakksz bulan atalarmz onu reddettiler. Bir sre sonra Tanr i p i yeniden aa sallandrd; b u kez ucunda b i r muz vard ve b u armaan hemen kabul edildi. O zaman atalar yaratcnn sesini duydular: Madem k i m u z u setiniz, hayatmz da bu meyvenin m r gibi olacak. Eer ta seseydiniz, tan v a r o l u u gibi deimez ve l m s z b i r hayatnz ola cakt,,..* T a r m n kefinin insan v a r o l u u n a ilikin anlay k k t e n deitirdiini gr m t k ( 12): Bu v a r o l u u n bitkilerin yaam kadar hassas ve geici o l d u u or taya kmt. Ama d i e r yandan insan b i t k i l e r i n b y m e s i n i n d n g u s e l yazgsn da paylayordu: D o u m , hayat, olum, yeniden d o u m . Megalt antlar anlattg-

M. Ekade, Dinler Tarihine Giri, 74 vd. * A. C. Kruijt, alntlayan J. G. Frazer, Die Belief in Immortality (1913), c. I, s. 74-75. Bu miti "Mythologies of Death" (Occultism, Witchcraft and Cultural Fashions, bl. Ill) iinde yorum ladk.
143

MEGAUTI EU, W N A W A K . T R P . N S i l . MF.KKFZLKR

1Y112 Endonezya mitine b i r yant olarak yorumlanabilir: /Madem k i i n s a n l a r n ha yat tahllarn hayatna benzemektedir, o halde gce ve sreklilie lm nracilgyla eriilebilir,' l l e r , t o h u m l a r n kaderini paylama umuduyla, Yeryz Anann

barna d n e r l e r ; ama onlar mistik acdan da ta bloklarla birlemitir ve dolay syla kayalar gibi gl ve p a r a l a n m a z hale gelirler. Aslnda megalit ller tapm yalnzca r u h u n hayatta kalmas konusunda kesin b i r i n a n iermekle kalmamakta, ayn zamanda atalarn g c n e olan gveni ve oniann hayattakileri koruyaca ve onlara y a r d m edecei umudunu da kapsamakta dr. Byle bir g v e n , lleri mutsuz ve gsz zavall glgeler olarak gTen d i er a n t i k a halklarnda (Mezopotamyallar, Hititler, braniler, Yunanlar vb) var l belgelenen anlaylardan tamamen farkldr. stelik, rlanda'dan Malta'ya ve Ege adalarna kadar megalitleri yapanlar asndan, atalaryla rituel biiminde sal birleme deneyimi yaamalar ruh

dinsel etkinliin temelini o l u t u r u r k e n , hem Orta

Avrupa'nn on-tarih k l t r l e r i n d e hem de antika Yakndou'sunda llerle yaa yanlar arasnda kesin bir ayrlk vard. trenlerin (ayin alaylar, danslar vb) dnda

Megalit ller t a p m farkl

sungular (besinler, iecekler vb) verilmesini,

antlarn yannda kurbanlar kesil

mesini ve mezarlarn z e r i n d e ritel yemekler yenmesini gerektiriyordu. Belli sa yda menhir, m e z a r l k l a r d a n bamsz olarak d i k i l m i t i . Byk olaslkla b u ta lar, llerin r u h l a r n n b t n l e t i i , bir tr "yedek beden" o l u t u r u y o r l a r d .
5

Son

tahlilde tastan bir "yedek beden" sonsuza kadar varolmas iin yaplm bir bedendi. K i m i zaman insan figrleriyle s s l e n m i menhirlere rastlanr, baka bir deyile on lar llerin "konutu," "bedenf'dir. Ayn ekilde dolmenlerin duvarlarna izilmi stilize figrler ve Ispatvya'daki megalit mezarlklara g m l m k k putlar da b y k olaslkla atalar temsil ediyordu. Baz r n e k l e r d e ayrt edilen buna kout bir inanca gre, atanr r u h u zaman zaman mezardan ayrlabiliyordn," Baz mega-

Horst Kirclmer, "De Menhre in Mteleuropa und der Menhirgedanke," s. 698 (ayn basm, s. 90) vd. Bretagne'da, dolmen galerileri nne dikilmi baz menhirler, Msr inanlaryla akland, bu inanca gre, llenn kua dnen rullan rnezarlan terk edip gnein alnnda bir utuna konmaya gidiyorlard. "Benzer bir inancn bfttn Akdeniz havzasna ve Bat Av rupa'ya da yayld anlalyor," (Mariger, LTome prhistorique et ses dieux, s. 245), Cad Scfuchhardt, Hagia Tnada lahtdeki, zerine kular tnemi dikilita resimlerini ayn ynde yorumluyordu ( 41), Ama bkz, Kirclner'in eletirisi, a.g.y., s, 706 (ayn basm, s 98). Gneydou Asya'nn megalit kltrlennde menlir, ruhlarn "krss" ilevini grr Oa. 36). 149

DNSEL INANCLAR VE UVJNCELEK [ARIMI - 1

lir. mezarlklarn azn tkayan ve "ruh delikleri" ad da verilen delikli talar ya ayanlarla iletiimi salyordu. Menhirlerin cinsel anlamn da gz n n d e tutmak gerekir; n k b u y n l e n b t n dnyada ve farkl k l t r dzeylerinde d o r u l a n m t r , Yeremya (2:27)
7

"aaca 'Babamsn!' ve tasa 'Bizi sen d o u r d u n ! ' " diyenlerden soz etmektedir. XX, yzyl banda Avrupa kylleri menhirlerin d o u r g a n l k salayc erdemlerine olan i n a n a hl paylayorlard. Fransa'da o c u k sahibi olmak isteyen gen k a d n lar kayma (bir tasn z e r i n d e n aa kayarak) ve srtnme (yekpare talarn zeri ne oturarak veya karnlarn baz kayalara srterek) ilemlerini u y g u l u y o r l a r d .
8

Baz k l t r l e r d e menhire ilikin bir fallus simgeselligi b u l g u l a n m s olsa da, d o u r g a n l k salama ilevi b u simgesellikle a k l a m n a m a l d r . t i k ve ana fikir,

atalarn taa "evrilmesi"ydi, bu ya "yedek beden" olarak g r l e n bir menhir ara clyla ya da antn yaps iine l n n en nemli unsurlanndan b i r i n i , iskeleti n i , ktlerini, " m h u " n u katarak salanyordu. Her i k i durumda da l , ta "can landryor," mineralden olutuu iin yok olmayacak yeni bir bedende b a r n y o r du. Dolaysyla menhir veya megalit mezar t k e n m e z bir canllk ve g kayna o l u t u r u y o r d u . ller, mezar talarnn yaplarndaki i z d m l e r i sayesinde be reket ve b o l l u u n efendileri haline geliyorlard. Endonezya m i t i n i n diliyle syle yecek olursak, hem ta hem de muzu sahiplenmeyi baarmlard.

35. T r e n s e l M e r k e z l e r ve M e g a l i t Y a p l a r Carnac veya Berks hire'd a k i Ashd o w n (eni 250 m. boyu 500 m. olan bir ekenar d r t g e n alan iinde 800 megalit) gibi baz megalit yap b t n l e r i n i n nemli trensel merkezler o l u t u r d u u n a k u - k u yoktur. Buralarda d z e n l e n e n bayramlarda kurban trenlerinin yan sra, dans lar ve ayin alaylarnn da yer ald varsaylyor. Gerekten de Camac'taki geni yolda binlerce adam b i r ayin alay o l u t u r a r a k y r y e b i l i r d i . Bayramlarn ou muhtemelen ller tapmyla ilikiliydi. Benzer baka ngiliz antlarnda da oldu u g i b i , ' Stonehenge kromleki bir mezar t m l s l e r i arazisinin ortasnda yer alBuuunla birlikte Tesnye gibi kat Yafvec bir kitap bile, Tann'nn tek yaratclk kayna olarak mutlak gerekliini ileri srerken, hal ontolojik ta mecazn kullanmaktadr: "Seni dnyaya getiren (Trke eviride "oluturan"] Kaya'y savsakladn, seni yaratan Tann'y unuttun!" (32:18). Baz rnekler ve kaynaka iin bkz. Dinin Tarihine Giri, 77; aynca Kirchner, a.g.y., s. 650 (ayn basm, s. 42) vd. rnein Woodhengf, Avebury, Arminghail ve Arbor Low; Malinger, The Gods of Prehisioric Man, s. 256. 150

MEGALITLER, TAPINAKLAR, T R E N S E L MERKEZLER

m a k t a d r . Bu m e h u r rorensel merkez, en azndan i l k h a l i y l e , atalarla ilikiyi

0

salama amacyla y a p l m bir t a p m a k t . Stonehenge'le, dier k l t r l e r d e kutsal bir yerden hareketle gelitirilen megalit yap b t n l e r i , tapmaklar veya siteler arasnda yapsal adan yaknlk kurulabilir. Yine kutsal m e k n n , "Dnyann

Merkezi" olarak g k ve yeraltyla, yani yeralt tanrlar ve lanralarya, llerin ruhlanyla iletiim kurulabilen ayrcalkl bir yer olarak d e e r kazanmas sreciy le kar karyayz. Fransa'nn baz b l g e l e r i n d e , tber Yarmadas'nda ve baka yerlerde, llerin koruyucusu bir tanra t a p m n a ilikin izler bulundu. Ama hibir yerde megalit mimarisi, ller tapm ve bir u l u tanraya taptlmas Malta'da o l d u u kadar ola a n s t b i r ifadeye u l a a m a d . Kazlarda ok az sayda ev ortaya karld; ama

b u g n e dek onyedi tapnak kefedildi ve saynn o k daha fazla o l d u u tahmin ediliyor, b u da baz bilginlerin neolitik ada Malta n m bir sola sacra o l d u u y n n d e k i kansn d o r u l u y o r . " T a p m a k l a r n n n d e veya aralarnda uzanan elips b i i m i n d e k i geni taraalar hi k u k u yok k i , ayin alaylar ve ritel koreografiler i iin kullanlyordu. T a p m a k l a r n duvarlan o k gzel kabartma sarmallarla ss lenmiti ve kazlarda bir tarafna y a t m kadnlar gsteren baz ta heykeller k a n l m t r . Ama en arpc keif, o k b y k boyutlardaki oturan k a d n - k e s i n l i k le bir t a n n a - heykelidir. Kazlar, hayvan k u r b a n l a r , besin ve arap adaklar, k u l u k a ve kehanet ritelleri ieren ve n e m l i , y rgtlenmi b i r ruhban snfnn varlna iaret eden gelikin bir t a p m ortaya karmtr. B y k olaslkla merkezi r o l ller tap m oynuyordu, 5 i m d i Hypogeum ad verilen ve kayaya o y u l m u b i r o k salonu olan, dikkat ekici Hal Safiieni nekropolisinde yaklak 7.000 kiinin kemikleri topraktan karlmtr. Bir istihare* r i t e n i d n d r e n y a t m k a d n heykelle ri Hypogeum'da b u l u n m u t u r . Dier megalit antlarda da o l d u u gibi, i salonla rn d u v a r l a r oymalar ve resimlerle s s l e n m i t i r . Bu geni odalar herhalde, ra-

nk Stonehenge bir defada yaplmamt. Bugn, ilk eserin birok kez elden geiril diini biliyoruz. Bkz. Colin Renfrew, Before Civilization, s, 214 vd. Gnther Zuntz, Persephone, s. 4, dipnot 1. ^ * stihare uykusuna yatma (/neujxiiiim; kelimenin kkeni olan Yunanca incubare kelimesi "zerine yatmak," "dnp tanmak," "herkesten saklanmak" gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelimenin en eski ve en ak kullanmna Azz Augusttnus'un bir yazsnda rastlanr; burada incubus kelimesi "cinsel ierikli d" anlamndadr. Ortaa yazarlar incubus'u uykudaki kadnlarla cinsel ilikiye girmeye alan bir demon anlamnda kullanmlardr -yn. ,
1 1

151

DNSEL NANLAR VE DUSUNCFJI T A R H -1

hiplerin ve erginlenmilerin kautabildii baz dinsel t r e n l e r d e k u l l a n l y o r d u ; nk zerleri kabartmalarla ssl ara b l m e l e r l e dier odalardan a y r l m l a r di." Hypogeum hem n e k r o p o l s hem de ibadet yeriydi, ama lapnaklarda mezarlk lara r a s t l a n m a d . Malta t a p m a k l a r n n eri izgili yaps benzersizdir; arkeologlar b u yapy "bbrek biimli" diye betimlerler, ama Zuntz'a gore, bu y a p n n biimi daha ok rahmi andrr. Tapnaklarn s t n n bir damla rtl o l d u u , salonlar penceresiz ve epey lo o l d u u iin, bir tapnaa girmek "yerin k a r n n a , " baka b i r deyile y e r y z tanrasnn rahmine girmekle edeerdi, Ama kayaya oyul m u mezarlar da rahim biimindedir. Sanki l, yeni bir hayata balayabilsin d i ye yeniden t o p r a n b a n n a yerletirilmitir. "Tapmaklar ayn rnei daha b y k bir lekte temsil eder. Tapnaa giren canl insanlar T a n r a n n bedeni iine girerler." Zuntz, aslnda b u antlarn "terimin gerek
13

anlamnda

"mysteria

t a p m m m " bir sahnesini o l u t u r d u u sonucuna v a r r .

Iber Yarmadas ve Bat A v r u p a ' n n dolmen ve menhirlerinin duvarlarnda b a ka b y s e l - d i n s e l iaret ve simgeler, klar saan bir g n e imgesi, balta iareti (frtna tanrlarna zg), atalarn figrleriyle bir arada hayat simgesi olan ylan, geyik vb figrler g r l d n de ekleyelim. Geri bu figrler farkl blgelerde b u l u n m u t u r ve farkl alarn kltrlerine aittir, ama ortak noktalar ayn megaHt yaplar b t n y l e u y u m l u olmalardr. Bu d u r u m gerek farkl "megalt" kl trlerin paylat dinsel d n c e l e r i n eitliliyle, gerekse atalar t a p m m n hat r saylr n e m i n e karn, baka dinsel yaplarla b i r arada var olmasyla aklana bilir.

36. " M e g a l i t l e r B i l m e c e s i " H e n z on yl ncesine kadar, arkeologlar megalit k l t r l e r i m , daha M O 111. binylda toplu mezarlklarn varlnn Dogu Akdeniz'den gelmi kolonizatrlerin etkileriyle a k l y o r l a r d . bulguland
11

Dolmenle

r i n ("mezar odalar") y a p m , batya d o r u yaylrken, Kyklop r g s ad verilen mimariye d n m t . G l y n Dantele gre, b u d n m Malta'da, lber Yanmadas'nda ve F r a n s a ' n n g n e y i n d e yaanmt. Ayn yazar megalit mimarisinin yayl-

J. D, Evans, Malta, s. 139; Glyn Daniel ve J. D. Evans, The Western Mediterranean, s. 20. Zuntz, Persephone, s. 8, 25. Minos toplu mezarlar ya doal maaralar ya da genel bir adlandrmayla rfolui denen daire biiminde yaplard; kr. Glyn Daniel, The Megaiitfic Butiden of Western Europe (2. bask, 1962), s. 129, 152

MEGALITLER, TAPINAKLAR, TREN SEL MI-RKUZLER

m a s n , Akdeniz'deki Yunan veya Fenike kolonilemesi veya s l a m m spanya'ya yaylmasyla karlatrmakladr. "Onlar, mezarlarn (veya t a p n a k - m e z a r l a r m ? ) b u kadar b y k bir emek harcayarak yapmaya ve hem koruyucu tanralar, hem l m tanras olan tanrann imgesini korumaya mecbur eden; esin kaynan Ege'den alan gl bir d i n d i . Tanra figr, balta, boynuzlar ve dier simgeler bizi Paris h a v z a s n d a n , Gavrinis'ten, Anghelu Raju'dan Girit'e, Ege Denizi'ne, hat ta Troya'ya g t r r . Megalit mezarlarn Bat Avrupa'ya yaylan yapmclarnn

esin k a y n a m , D o u Akdeniz kkenli gl bir inancn o l u t u r d u u n a k u k u yoktur."

13

Ama onlarn g n n ana nedeni d i n deildi; d i n "Avrupa'nn en bat

s n d a ve kuzeyinde yaadklar s r g n iinde o n l a r n teseliiydi." G m e n l e r ya a m a k iin yeni lkeler ve ticaretlerini s r d r m e k iin maden filizleri a r y o r l a r di.
1 6

Gordon Childe son kitabnda, Akdenizli maden arayclar ve kolonizatrler tarafndan yaylm bir "megalit dininden" s z ediyordu, Megalit mezarlar yapma fikri b i r kez kabu! edildikten sonra eitli toplumlar tarafndan uyarlanyor, ama b u uyarlama, mezarlarn kendilerine zg yaplarnda fazla bir deiiklie y o l a m y o r d u . Herhalde her mezar b i r soyluya ya da bir aile reisine aitti; gerekli ig c, ona bal kiiler tarafndan salanyordu. "Megalit mezar a t o d a n o k kiliseye ve iinde yatanlar da N o n n a n baronlanndan o k Kelt azizlerine y a k n d r . "
17

Tam

bir Ana Tanra d i n i olan megalit i n a n c n n "misyoner"!eri o k sayda iftiyi ce maatlerine ekiyorlard. N i t e k i m dolmenler ve kromlekler neolitik a g t a r m n a en uygun blgelerde b u l u n m a k t a d r .
18

Baka n d e gelen tarihncesi aratrmaclar da megalit yaplar b t n h a k k n da benzer aklamalar n e r m i l e r d i r . noloji

20 19

Ama radyokarbon l m ve dendrokro-

yardmyla tarihlendirmenin kefi b u aklamalar geersiz kld. Bretag-

15

Daniel, a.g.y., s. 136, Daniel, a.g.y., s 136-137. Gordon Childe, The Prehiuory ofEuropean Sodety, s. 126 vd. Yazar, megalit mezarlarla Britanya Adalarnn ayn blgelerinde Galli ve irlandal azizler tarafndan kk apeller arasnda yaknlk kurmaktadr {a.g.y.. s, 128). kurulmu

16

17

l a

A.g.y., s. 129. Starc Piggott, megalit antlan Dogu Akdeniz'den tretir ve onlar Hristiyan kiliseleri veya camilerle karlatm; kr. Aciet Eutope, s. 60, Grahame Ctark'a gore, Ege'deki toplu mezarlk riteli, Ana Taunca tapmyla birleerek maden arayclar ve ileticileri tarafndan batya yaylmt; kr. WorU PrthHtory, s, 138-139. "Aga halkalannn radyokarbon kalibrasyonu" hakknda gncellemm ak bir anlatm 153

1 9

2 0

DINSEL INANLAR V E D N C E L E R TARIHI -1

ne'daki megalit m e z a r l k l a r n ("mezar odalar") M 4000'den nce ina e d i l d i i , ngiltere ve Danimarka'da da M O 3000'den nce ta mezarlar yapld kantlan d.
21

Stonehenge'deki devasa yaplar b t n n n ise, M i k e n uygarlna bal Wes-

sex kltryle ayn aa ait o l d u u tahmin ediliyordu. Ama en son y n t e m l e r e dayal analizler, Stonehenge'in Miken'den nce t a m a m l a n d m kantlamaktadr;
2 2

b u yaplar en son (Stonehenge 111) M 2100-1900 tarihinde elden g e i r i l m i t i r

Ayn ekilde Malta'da Tarxien evresi t a p m a k l a r ve H a l Saflien nekropolisi tara fndan temsil edilen d n e m , M 2000'den nce t a m a m l a n m t ; dolaysyla bu d n e m i n baz ayrt edici zellikleri Mmos bronz a uygarlnn etkisiyle ak l a n a m a z d . " Demek k i , Avrupa megalit yaplar b t n n n Ege katksndan daha eski o l d u u sonucuna varmak gerekiyor. Bir dizi yerli, zgn yaratmla karyayz. Bununla birlikte, zamancUzinindela b u altsttk ve Bat halklarnn z g n l n n k a n t l a n m a s , megalit antlar h a k k n d a k i yorumlarda fazla b i r ilerleme sala m a d , Stonehenge zerine b o l b o l tarttldt; ama baz n e m l i katklara k a r n ,
24

kar

bu a n t n dinsel ilevi ve simgeselligi hl tartmaldr. Dier yandan, macerac varsaymlara (rnein b t n megalit y a p l a n b i r tek kaynaktan, firavunlar agt M s r ' n d a n t r e t e n Sr Grafton Elliot Smith'in varsaym) bir tepki olarak, ara trmaclar artk sorunu b t n l iinde ele almaya cesaret edememektedir. Ama b u utangalk z n t vericidir; n k "megalitizm" m k e m m e l ve muhtemelen benzersiz bir inceleme konusu o l u t u r m a k t a d r . Aslnda karlatrmal b i r ara trma, X I X . y z y l d a gelimelerini hl s r d r e n o k saydaki megalit k l t r n n z m l e m e s i n i n , tarihncesi antlarn yaratclarn m paylat dinsel anlaylar kavramaya ne lde k a t k d a bulunabileceini gsterebtlirdi.

iin, bkz, Colin Renfrew, Before Civilization, s. 48-83. Bilindii gibi bu iki "devnm" -"Kar bon 14" ve dendrokronoloji {aa gvdesindek yllk halkalarn incelenmesine dayanan ya lme yntemi)- Avrupa tarihncesinin zamandizinini kkten deitirmitir.
2 1

Msr'da ilk ta piramitlerin M 2700'e doru dikildiini hatrlatalm. Bu piramidlerin tu ladan yaplm nclleri olduu dorudur; ama MO 3000'den nce Bat Avrupa'nn megaltleriyle karlasnlabilecek hib ta Msr ann bilinmemektedir; kr. Renfrew, Before Civilization, s. 123, Bkz. Renfrew'deki belgeler, s. 214 vd. Renfrew, s. 152, Aynca bkz. Daniel ve Evans, The Western Mediterranean, s. 21. Zuntz yine de bir Msr veya Smer etkisi olduunu dnmektedir; kr. Persephone, s. 10 vd. Aslnda Stonehenge'in tektonik yaps bir astronomik gzlemevi ilevinin de bulun duunu dndrdne gre, balca bayramlar byk olaslkla, Hoplerde veya Cherokeelerde olduu gibi, mevsim degiimleriyle ilikiliydi; kr. Renfrew, s. 239 vd. 154

2 2

2 3

2t>

MEGALTLER, TAPINAKLAR, TO REN SEL MERKEZLER

37. Etnografya ve T a r i h n c e s i Tarihncesi ve ilka k k e n l i m e g a n l e r i n , Akdeniz'le Bat ve Kuzey Avrupa dnda ok geni bir alana, Magrib, F i l i s t i n , Etiyopya, Dekkan, Assam, Seylan, Tibet ve Kore'ye yayldn hatrlatalm. X X . yzyl b a n d a hla" yaayan megalit k l t r l e r i n e gelince, en n d e gelenlerinin En donezya ve Melanezya'da o l d u u b u l g u l a n m t r . Hayatnn bir b l m n b u so r u n u n incelenmesine hasreden Robert Heine-Geldern, i k i megalit k l t r grubu nun - t a r i h n c e s i k l t r l e r i ve etnografik aamadaki k l t r l e r - tarihsel adan u y u m l u olduklarn tahmin ediyordu, n k o n u n kansnca, megalit yap b u t u n tek b i r merkezden; b y k olaslkla Dou Akdeniz'den hareketle yaylmt. Heine-Geldim'in varsaymna ileride yeniden dneceiz imdilik, yaayan

megalit t o p l u m l a r n a z g inanlar konusunda vard s o n u l a r h a t r l a t m a k ye rinde olacak. Megalitler l m sonras varolua ynelik baz dncelerle ilikili dir. o u n l u k l a , r u h u te dnya y o l c u l u u n d a korumaya y n e l i k trenler sra snda d i k i l i r l e r ; ama ayn zamanda onlar dikenlere ya da l m l e r i n d e n sonra kendileri iin ant d i k i l e n kiilere l m d e n sonra sonsuz y a a m verirler. Ayrca megalitler yaayanlarla ller a r a s n d a k i en m k e m m e l balanty o l u t u r u r , on lar yapan veya kendileri iin yaplan kiilerin b y l glerini ebedletirdikler i , bylece insanlarn, hayvanlarn ve m a h s u l n bereketini saladklar d n lr. Gelimelerini s r d r e n b t n megalit k l t r l e r i n d e atalar t a p m nemli b i r rol oynar.
25

l l e r i n r u h l a r kylerini ziyaret etmek iin geri d n d k l e r i n d e b u antlarda oturur, ama megalitler yaayanlar tarafndan da kullanlr, Megalitlerin bulundu u yer h e m tam anlamyla b i r tapm m e k n (tren koreografileri, kurban tren leri vb) hem de toplumsal etkinliin merkezidir. Megalit kltrn atalar

t a p m n d a , s o y a a l a n n e m l i bir rol oynar. Heine-Geldern'e gre, b y k olas lkla atalann, yani k y l e r i n ve baz ailelerin kurucularnn soyaalan ritel

olarak d u y u r u l u y o r d u . Bu olgunun altn izmekte yarar var: /man adnn tas ara clyla hatrlanacan umuyor; baka b i r deyile, atalarla balant onlarn adlansalan

n n ve baarlarnn ansyla, megalitlerde " d o n d u r u l m u " b u anlarla yordu.

Biraz n c e sylediimiz gibi, Heine-Geldem M O V. binyldan ada " i l k e l " toplumlara kadar megalit u y g a r l k l a n n m sreklilii savn ileri s r m e k t e d i r , Bu2 5

R. Heme-Geldem, "Prehstonc Research in the Netherlands ndies," s. 149; ayn yazar, "Das Megalittproblem," s, 167 vd. 155

DNSEL NANLAR S'L DNCELER 1 ARINI -1

:

nunla birlikte G. Ellot Smith ve J. W . Perry'nm Msr birlii varsaymn redde der. Ayrca bir "megalit dini"nin varln da kabul etmez, n k "megalit"

inanlar ve kavramlarn hem o k basit hem de daha s t n o k sayda dinsel b i imle ilikili olabildikleri b u l g u l a n m tr. Avusturyal b i l g i n , megalit yaplar b t n n baz "mistik" hareketlerle, rnein H i n d u ya da Budist olmas b i r ey fark ettirmeyen Tantracllda karlatrr. Baz yazarlarn ileri s r d , belirli mitle r i n ve ayrt edici zelliklere sahip toplumsal veya ekonomik k u r u m l a r n o l u t u r d u u bir "megalit k l t r e l evre"nin varln da i n k r eder; gerekten de o k e itli toplumsal b i i m l e r e , ekonomik yaplara ve k l t r e l kurumlara sahip halklar da megalit k l t r n d n c e ve ibadetlerinin varlna rast l a n m t i r .
2a

Heine-Geldern'in yapt megalit yaplar b t n z m l e m e s i , deerini hl k o r u m a k t a d r . Ama arkeolojik ve a d a megalit k l t r l e r i n i n birlii konusunda

k i varsaymlar b u g n b i r o k aratrmac tarafndan eletirilmekte ya da g r m e z den gelinmektedir. Megalit yaplar b t n n n "sreklilii" sorunu n e m l i bir so r u n d u r ve ak braklmaldr; n k ksa bir sre n c e bir yazarn ifade ettii g i b i , s z konusu olan " t a n h n c e s i n i n en b y k bilmecesi "dir. Her ne olursa olsun ve hangi v a r s a y m - s r e k l i l i k veya y a k l a t r m a - benimsenirse benimsensin bir tek megalit k l t r n d e n saz edilemez. Bizim konumuz asndan, megalit dinler inde, tan kutsallnn l m sonras varolula iliki iinde d e e r kazandn belirtmek n e m tayor. Talara z g ontofani'" araclyla, l m d e n sonraya ait zel bir varolu b i i m i "kurulmaya" allmaktadr. Ban A v r u p a ' n n megalit kl t r l e r i n d e kayalk k t l e l e r i n b i r cazibesi o l d u u aktr; ama b u cazibeyi yaratan, toplu mezarlar grkemli ve yklmaz antlara d n t r m e isteidir. Megalit ya plar sayesinde, ller olaanst b i r gten y a r a r l a n m a k t a d r ; bununla b i r l i k t e atalarla iletiim ritellerle g v e n c e altna alndna gre, b u g yaayanlar tara fndan da paylalablmektedr. K u k u s u z baka atalar tapm b i i m l e n de v a r d r . Megalit dinlerini ayrt eden, hayatla lm arasnda sreklilik ve kabalk araclyla dncelerialglanmas

nm, talarla zdeletirilen ya da birletirilen atalarm yceltilmesi

olgusudur. Ama b u dinsel d n c e l e r i n baz ayrcalkl yaramnlar d n d a tam ola rak hayata geirilmediini ve tam anlamyla ifade e d i l m e d i i n i de ekleyelim.

38. H i n d i s t a n ' n l k e h i r l e r i Hint uygarlnn tarihncesi zerine son ara-

Kr. "Das Megalimproblem," s. 164 vd. * Ontofani (Ontophanie): (Yun. n 'varlk'+ phainem 'gstermek') varln tecellisi -yn. 156

MEGAUTLER. TAPINAKLAR, TRFNSE1- M E R T L E R

trmalar bundan y i r m i ya da otuz yl once ngrletneyen ufuklar at. Bunun ya n sra h e n z tatmin edici z m l e r e k a v u t u r u l a m a m sorunlar da g n d e m e ge t i r d i . Kazlarda bulunan i k i kale-ehir, Harappa ve Mohenjo Daro o l d u k a ileri ve hem ticari hem de "teokratik" bir kent uygarln ortaya kard. Zamandizin asndan tartmalar srse de, l n d s uygarlnn M O 2500'e d o r u tamamen ge limi b i r durumda o l d u u kesin g z k m e k t e d i r . lk kazlan y a p a n l a r n dikkatini en o k , b u uygarln tektiplii ve d u r g u n l u u ekmiti. Harappa u y g a r l n n b i n yllk tarihi boyunca hibir deiime, hibir yenilie r a s t l a n m a d , i k i kale-e h i r b y k olaslkla " i m p a r a t o r l u u n " bakentleriydi, Tektiplik ve kltrel s reklilik ancak bir t r dinsel otoriteye dayal b i r rejim varsaymyla hr. B u g n , b u k l t r n l n d s Vadisi'nden o k telere yayld ve her yerde a y m tektiplii gsterdii biliniyor. Gordon Childe, Harappa teknolojisini Msr ve aklanabi-

Mezopotamya'dald teknolojiye denk g r y o r d u . Bununla birlikte r n l e r i n o u n d a imgelem g c eksiktir, b u da "Harappallarn d n y e v i eylere n e m ver mediklerini d n d r m e k t e d i r . "
28

Hindistan'da gelien bu i l k kent uygarlnn kkenine gelince, bunu Belucistan'da aramak gerektii konusunda g r birlii vardr, Fairservis'e g r e , Harapp a l l a n n atalar iran'n Ariler ncesi iftilerinin soyundan geliyorlard. Harappa ncesi k l t r n baz evreleri G n e y Belucistan'da gerekletirilen kazlar sayesin de daha i y i bilinmeye balyor. lk n e m l i y e r l e i m l e r i n , trensel b i r ilevi olan yaplarn y a k n m a ina e d i l m i olmas dikkat ekiyor. Porali N e h r i n i n getii blgedeki kazlarda bulunan ve "Edith Shahr yap butunu" adyla bilinen n e m l i arkeolojik yap b t n n d e 7-12 m . yksekliinde b i r tepecik ve duvarlarla evrili ok sayda yap ortaya k a n l d c Yap tepesine d o r u ziggurat b i i m i n d e y k s e l i yor, b i r o k merdivenden platforma klyordu. Ta yaplarn az sayda o l d u u ve ilerinde yer yer o t u r u l d u u anlalmakta, bu da y a p n n b t n n n trensel ilevini belirtmektedir. Ayn yap b t n n n i k i n c i evresi (B evresi) b y k ta e m b e r l e r i n , genilikleri 3-8 m a r a s n d a deien yzden fazla y a p n n varl ve beyaz kayadan yaplm "caddelerTe ayrt edilmektedir. Bu yaplarn da yalnzca dinsel amalara hizmet ettii s a n l m a k t a d r .
29

Kr. M Eliade, Le Yoga, s. 348 vd. B, veR, AUchin, The Binhoj Indian Civilization, s. 136. W. A. Fairservis, The Roots ojAncient India, s. 195 vd, 362 vd. Harappa ncesi kltrn bu evresiyle Kuzey Hindistan'n negalitleri arasndaki ilikiler konusunda bk:. a.gy., s. 375 157

D N S E L NANLAR VE DNCELER TARIMI -1

Fairservis b u kutsal yerle, genelde Keta (Sind ve Belucistan'n Harappa ncesi evrelerini temsil eden yaplar), Mohenjo Daro ve Harappa vadilerinde topraktan karlan yaplar arasnda yaknlk kurmakta, b u sitelerin i l k bata tapm trenle r i iin yapldn d n m e k t e d i r . "Kale"nin, yani her i k i sitede ayn yapsal zel likler gsteren platformun dinsel bir ilevi b u l u n d u u konusunda k u k u duyulmasa da, b u varsaym hl tartmaldr. Bizim konumuz asndan bu t a r t m a l a r ok n e m l i deil; n k bir yandan Harappa ncesi yerleimlerin (demek k i i l k "kentler"in!) t a p m "kkenli" o l d u k l a r kesindir, dier yandan b u g n bilginler en eski kent merkezlerini trensel yap b t n l e r i olarak g r m e konusunda fikir bir lii iindedir. Paul VVheatley in, Mezopotamya, Msr, Orta Amerika vb yerler deki i l k sitelerin dinsel a m a ve ilevlerini parlak bir b i i m d e k a n t l a m t r ,
TO

En

eski kentler t a p m a k l a r n evresine, yani kutsal bir m e k n n , yer, gk ve yeralt blgeleri arasnda iletiimin m m k n o l d u u n a inanlan bir "Dnya Merkezi"nin yaknna yaplmlard.
31

Harappa ve Mohenjo Daro'nun Harappa ncesi k r n e k -

lerden (ve d i e r eski kentlerden) ak bir b i i m d e farkllat gsterilebilirse, I n d s ' n b u i k i b a k e n t i b i r kent yapsnn dindlamasnn - b u , tam anlamyla m o d e m bir g r n g d r - ilk rnekleri olarak kabul edilebilir. u anda altn izmemiz gereken, kutsal m e k n ve t a p m merkezindeki yapsal eitliliktir, Akdeniz ve Bat A v r u p a ' n n megalit k l t r l e r i n d e , atalar tapmyla u y u m iindeki trensel merkez, menhirler ve dolmenler, nadiren de tapmaklarla k u t s a n y o r d u ; y e r l e i m l e r ise k y boyutunu a m a m t .
32

Daha y u k a r d a g r d

m z gibi, gerek megalit "kentleri" ller iin ina edilmiti; Bunlar nekropo1 islerdi.

39. n t a r i h s e l D i n A n l a y l a r ve H i n d u i z m d e k i K o u t l a r Harappa d i n i , yani H i n d i s t a n ' n i l k kent uygarlnn d i n i , bir baka nedenle ve zellikle H i n d u izmle ilikileriyle de n e m k a z a n m a k t a d r . Baz yazarlarn k u k u c u l u u n a k a r n , Mohenjo Daro ve Harappa'nm dinsel yaamn, en a z n d a n kaba hatlaryla anlaya biliyoruz. r n e i n ok sayda heykelcik ve m h r l e r i n zerine o y u l m u resimler

vd. Paul "VVheatley, The Pivot of the Foui Quai ters, zellikle s. 20 vd, 107 vd, 225 vd, Eliade, Le mythe de l'ternd Maison." retour, bl. 1; ayn yazar, "Centre du Monde, Temple,

Bu blgelerdeki k kentler de "kutsal kentler," yani "Dnya Merkezleriydi; kr. Werner Mller, Di'e'halige Stadt, birok yerde.
158

MtGAMTl.hR, TAPINAKLAR, TORENSEL MERKEZLER

bir Anil Tanra t a p m n a iaret ediyor. Ayrca Sor John Marshall'm daha nceden kabul ettii gibi, b i r yoga pozisyonunda o t u r m u ve etraf yrtc hayvanlarla evrili bir d i k fallus figr b i r u l u t a n n y , muhtemelen va'nn b i r i l k m e i n i temsil etmektedir.
33

Tairservis, m h r l e r i n zerinde tasvir edilen t a p n m a veya

kurban treni sahnelerinin o k l u u n a dikkat ekmitir. Bunlann en m e h u r u , her birine birer k o b r a n n elik eti, diz kerek yakaran i k i kiinin arasnda, b i platformun zerinde oturan (veya dans eden) bir figr g s t e r m e k t e d i r . Dier

m h r l e r , Glgam gibi i k i k a p l a n n k a n n donduran bir kiilii veya Mezopotamyal E n k d u ' y u hatrlatan boga ayakl ve k u y r u k l u , boynuzlu bir tanry ne k a r m a k t a d r . Ayrca kendilerine kurbanlar t a m a n farkl aa cinleri ve "sancak lar" tayan insanlarn o l u t u r d u u ayin alaylar da m h r l e r d e tasvir e d i l m i tir.
3 1

Vats, Harappa'da karlan baz vazolarn z e n n e b o y a n m sahnelerde, b i r

nehri gemeye h a z r l a n a n llerin ruhlarnn saptanabildii k a n s n d a d r . " Sr John Marshall'dan beri, bilginler Harappa d i n i n i n "Hinduist" niteliini

vurgulamtr. Yukarda verilen r n e k l e r dnda - U l u Tanra, yoga poziyonunda bir n-iva; aalarn, ylanlarn, lingumin ritel d e e r i - Mohenjo Daro'daki, g n m z n H i n d u tapnaklarnn havuzlarn hatrlatan, "Byk H a m a m " , ppal aacm ( b y k incir aac}, sank k u l l a n m n (Veda metinlerinde g r l m e y e n bu det, yalnzca Brahmcmalar d n e m i n d e n sonra d o r u l a n m a k t a d r ) , burun taklar n, fildii taraklar vb sayabiliriz. Harappa mirasnn b i r b l m n n aktarlma
36

sn ve H i n d u i z m iinde z m s e n m e s i n i salayan tarihsel sre yeteri kadar b i linmiyor Aratrmaclar, i k i bakentin gerileme ve sonunda yklma nedenleri

zerine hl tartyor. Bu nedenler arasnda n d s Nehri'nin felaketlere y o l aan taknlar, su kurutma almalarnn s o n u l a n , depremler,"" son olarak da A r i istilaclann saldrs sayld. Anlald kadaryla k n b i r o k nedeni v a r d . Her ne olursa olsun, M I750'ye d o r u I n d s uygarl can ekiiyordu ve H i n du-riler ona yalnzca l m c l son darbeyi indirdiler (kr. 64). Ama A r i kabi lelerin istilasnn yzyllar boyunca yava yava gerekletiini ve d i e r yandan

3 3

Sir John MasfalI, Mohenfo-Daro, c. I, s 52; kr. Eliade, Le Yoga, s. 349-350. Zaten siteler de Ungam biiminde talar da bulunmuur; kr. Allchin, Birth of Indian Civilization., s. 312. Fairservis, Roots of Ancient India, s. 274 vd. Allclin, s. 314 ve Resim 75 Kr. Eliade, Le Yoga, s. 350-351; Piggott, Prehistoric India, s. 268 vd; Allchin, a-g.y., s 310 vd, Sir Mortimer Wheeler, Die Indus Civilization, s. 135 Bu varsaymlar hakkndaki tartmalar iin, bkz. Wheeler, a.g.v., s. 127 vd; Alkilin, ag.y, s. 143 vd; Fairservis, s. 302 vd. 159

3 1

3 5

3l

3 7

D N S E L NANLAR VE DNCI-.LERTCRim -1

da g n e y d e , eskiden Sauratra adyla bilinen b l g e d e , Harappa ekirdeinin yap s n d a n t r e m i bir k l t r n A r i s a l d r s n d a n sonra da geliimini s r d r d n belirtmek gerek.
18

t n d s uygarlnn ykl konusunda y i r m i yl n c e unlar yazmtk: Bir kent uygarlnn k, kltrn olduu gibi srtp gitmesi deil, yalnzca onun krsal, daha nl, 'halk' biimlerine gerilemesi anlamna gelir, [Bu, Avrupa'da, byk barbar istilalan srasnda ve sonrasnda geni lde dorulanm bir olgudur.} Ama Pencap'n rilemesi bir gn Hinduizme dnecek byk sentez hareketini ol duka erken bir tarihte balatt. Hinduizmde hulgulatan ok sayda Harappa unsuru ancak Hint-Avrupal fatihlerle nds kltrnn temsilcileri arasnda olduka erken bir dnemde balam bir temasla aklanabilir Bu temsilcilerin mutlaka nds klt rnn yaratclannm veya dorudan onlann soyundan gelenlerin iinden kmas ge rekli deildi: Etkilenme yoluyla aldklan baz Harappa kltr biimlerini ilk rileme dalgalamadan kurtulmu, merkezin dnda kalan blgelerde koruyanlar da soz ko nusu olabilirdi. Eer durum buysa, ilk bakta tuhaf grnen u olgu da akla ka vuur: Ulu Tanra ve iva tapm, falhsuluk ve aga tapm, ilekelik ve yoga vb Hindistan'da ilk kez yksek bir kent uygarlgun, ndus uygarlnn dinsel ifadesi olarak ortaya kar, ama orta ve modern a Hindistan'nda bu dinsel unsurlar "halk" sofuluunun ayn edici zelliklen haline gelir. Kukusuz daha Harappa dneminden balayarak, yerlilerin tinsellii ile "efendilerin, kenl uygarlnn yaratclarnn tinselli i arasnda bir sentez vard. Ama yalnzca bu sentez deil, neredeyse yalnzca "efendi l e r i ait ve zgn katk da korunmutu: Veda dneminin ardndan Brahmanlann kazand batn saylr nem baka trl aklanamaz. Byk olaslkla btn bu Ha rappa dinsel kavranlan -Hint-Avrupallarn kavramlaryla byk ztlklar ierir zellikle Ari dilini konuan yeni efendilerin toplumunun ve uygarlnn snrlarnda yer alan "halk" katmanlar iinde ve kanlmaz gerilemelerle birlikte korunmutu. Sonunda Hinduizmi oluturan daha sonraki sentezler sresince, Harappa dinsel kav ramlar art arda gelen dalgalar halinde bu halk katmanlar iinden ktlar. 1954'ten b u yana baka sreklilik k a n t l a n da b u l u n d u ,
40 39

stelik benzer s r e

ler baka yerlerde, zellikle Girit, Ege adalar ve Yunanistan a n a k a r a s n d a da bulg u l a n d . Gerekten de Helen k k u r ve d i n i , Akdeniz zemini ile kuzeyden inen

Wheeler, a.g.y, s. 133 vd; Allchin, s. 179 vd; Fairservis, s. 293, 295 LeYoga, s 352-353, Bu kantlar Wheeler, Allchin ve Fairservis'n eserlerinde bulunabilir, Aynca bkz, Mario Cappiori. "st die Indus-Kultur und ihre Bevlkerung wirklich verschwunden?", W. Kop pers, "Zentralindische Fruchtbarkeiisriten und ihre Beziehungen zur Induskultur;" J. Haekel, "'Adonisgrtchen' im Zeremonialwesen der Raiwa in Gujerat (Zentral in dien). Vergleich und Problematik." 160

MEGA1JTLER, TAPINAKLAR, T DR EN SEL MERKEZLER

Hint-Avrupah fatihlerin sembiyozunun r n d r . Tpk Hindistan'da o l d u u g i b i , yerlilerin dinsel dnce ve inanlarna zellikle arkeolojik tanklklar aracl yla ulaabiliyoruz; oysa en eski metinler, ncelikle de Homeros ve Hesiodos ri d i l i n i k o n u a n igalcilerin geleneklerini ksmen yanstyorlar. Bununla b i r l i k t e eniklerini

Homeros ve H e s i o d o s n zaten Helen sentezinin i l k evrelerini temsil de belirtmek gerek.

40. G i r i t : K u t s a l M a a r a l a r , L a b i r e n t l e r , T a n r a l a r Girit'te M V. binyldan beri b u l g u l a n m neolitik a k l t r , M I I I . binyln ortalarna d o r u g neyden ve d o u d a n gelen g m e n l e r adaya yerleince sona erdi. Yeni gelenler ba kr ve t u n ileme tekniklerinde ustalamt. Sor Ar t hur Evans o n l a r n k l t r ne, efsanevi kral Minos'tan hareketle, "Minos k l t r " a d m verdi ve d n e m e ayrd:'* Erken Minos ( M I I I , binyln sonuna d o r u ) ; orta Minos ( M 2000'de
1

Knossos ve Malia saraylarnn y a p l m a s n d a n M 1580'e kadar); ge Minos (MO 1580-1150). Orta Minos d n e m i n d e Giritliler b i r hiyeroglif yazs kullanyorlar d , b u n u M O 1700 e d o r u izgisel bir yaz izledi (zgisel A ) ; her i k i yaz da he n z zlememitir. Bu d n e m d e (M 2000-1600) ilk Yunanlardan Minyenler Yu nanistan anakarasna g i r i y o r l a r d . Onlar arka arkaya gelen dalgalar halinde Hellas'a, adalara ve Anadolu kylarna yerleecek Hint-Avrupa g r u p l a r n n n c kuv vetlerini temsil ederler. Ge Minos d n e m i n i n i l k evresi ( M 1580-1450) Minos uygarlnn doruk n o k t a s n o l u t u r u r . Bu d n e m d e , ri d i l i n i k o n u a n igalci ler Peloponnesus'ta Mykenai {Miken) kentini na eder ve Girit'le iliki kurarlar. Ksa bir sre sonra ( M 1450-1400), Mykenai'liler (veya Akhalar) Knossos'a yer leir ve izgisel B a d verilen yazy getirirler. Ge Minos d n e m i n i n , Mykenai d n e m i ad verilen son evresi (M 1400-1150) D o r l a n n istilas (M 1150'ye d o r u ) ve Girit uygarlnn kesin olarak yklmasyla sona erer, izgisel B yazs 1952'de Ventris tarafndan zlnceye kadar Minos k l t r ve d i n i z e r i n e elde bulunan belgeler yalnzca arkeolojik kazlardan karlanlard (bunlar hla eldeki en nemli belgelerdir). Dinsel b i r niyet tayan d a v r a n l a r n ilk k a n t l a n maaralarda kefedilmiti. Akdeniz'in geri kalan her yerinde o l d u u gibi, Girit'te de m a a r a l a r u z u n s r e k o n u t grevi g r m , ama zellikle neolitik adan beri m e z a r l k olarak da kullanlmt (bu d e t modern zamanlara dek s r d r l d ) . Bunun yan sra ok sayda maara da eitli yerel tanrlara a y r l m t ,

4 1

Bu dnemler hakknda bkz. R W. Hutchinson, Prehistoric One, 5. 137-198, 267-3O, R. F. Wille:ts, Cretan Culis and Festivali, s. 8-37. 161

OlNiliL. WANCLAR V E naSUMCH.Efi TABU 1 -1 1

Bu saygn m a a r a l a r l a z d e i etirilmi b a z rireller, mitler ve eisaneler daha t o ^ ^ ^ T a t o r v i v ^ a ^ ^ e n t V V x \ \ ^ c Y a \ . A ^ . %v>TA\asm en raenunanndan biri

olan Knossos y a k n n d a k i Amnisos maaras, Helen n c e s i d n e m m ebe i a n n a s \ Eileihyia'ya a d a n m t . Dicte D a n d a k i bir baka m a a r a , ' bebek Z e u s u koru
5

masyla n y a p m t : Olympos'un gelecekteki efendisi ota.da d n y a y a g e l m i ve yeni d o a n b e b e i n lklar, kalkanlarn birbirine vuran Kuretalarn k a r d grltyle bastrlmt. Kureta'lann silahl d a n s b y k olaslkla gen erkek 83);

k a r d e l i k cemiyetleri tarafndan yaplan bir erginleme t r e n i y d i ( k r . n k kardelik cemiyetleri baz maaralar gizli ritelleri

iin k u l l a n y o r l a r d , Daktyl'ler

r n e i n metalrji ustalar cemiyetinin mitolojik kiiletirmesi olan 1da d a n d a k i m a a r a d a toplanyorlard.

Bilindii gibi, m a a r a l a r paleolitik adan beri dinsel bir r o l o y n a m l a r d . Labirent b u rol yeniden ele alp geniletti: "Bir maaraya ya da b i r labirente gir mek, Hades'e inmekle, baka b i r deyile erginlenme t r n d e ritel b i r l m l e e d e e r d i . M e h u r Minos labirenti mitolojisi para para bilinmekte ve ok i y i an lalamamaktadr; ama en dramatik b l m l e r i bir erginleme treniyle i l i k i l i d i r . Bu mitsel-ritel senaryonun i l k a n l a m , b y k olasdkla daha h a k k n d a k i i l k yaz l tanklklar kaleme a l n m a d a n n c e u n u t u l m u t u . Theseus d e s t a n , zellikle Thes e u s n labirente girii ve Minotauros'la savap onu yenmesi z e r i n d e daha i l e r i de duracaz (kr. 94). Ama labirentin b i r erginleme snav olarak g r d tel ilevini i m d i d e n h a t r l a t m a k t a yarar var. Knossos kazlarnda Daidalos'un b u mucizevi eserinin hibir izine rastlanma d. Butlunla birlikte klasik a m Girit p a r a l a r n n s t n d e labirent figr yer al m a k t a d r ve b a k a kemlerle ilikili olarak da labirentlere d e i n i l m e k t e d i r . Szc n HitJyrirJosi etimolojisi ise, "ift azl balta [labys) evi" olarak akland; baka bir deyile, bu szck Knossos krallk sarayn ifade ediyordu. Ama balta iin Akha dilinde k u l l a n l a n s z c k pelefys'ti ( k r . Mezopotamya dilinde Bu nedenle labirent t e r i m i n i n asyanik* k k e n l i labra/laura'dan ("ta," p'akh). ri

"maara")

t r e m i o l m a s daha b y k bir olaslktr. Demek k i labirent, insan eliyle oyul m u yeralt yolu a n l a m n a gelmekteydi. G e r e k t e n de Gortyna y a k n n d a k i Ampe-

Kutsal maaralar hakknda bkz. M. P. Nilssou, TTe Minn Mymaean Rdigum, s. 53 vd; Charles Picard, Les reliims preheiUquei, s. 58 vd, 130-131; Wil!eu.s,Cret Cuits and fe si vals, s. 141 vd. lka Kik Asya'snn Hint-Avrupa kmesine ait olmayan dillen ir kullanlr (Hatti dili, Hum dili, Urartu dili) -n. 162

MEGA1-1TLER, TAPINAKLAR, TRENSE1. MERKEZLER

lousia maarasna g n m z d e de "labirent" denmektedir.

imdilik maaralarn

r i e l ilevinin arkaikligini belirtmekle yerinelim. Baz dinsel d n c e l e r i n ve erginleme senaryolarnn t a r i h n c e s i n d e n modern zamanlara dek gsterdikleri s reklilii o k gzel y a n s t a n b u r o l n kalcl z e r i n d e ileride yeniden duracaz ( 42), Neolitik ada kadn heykelcikleri oalr: Bunlann ayrt edici zellii, g slerini plak b r a k a n a n b i i m i n d e k i etekleri ve bir t a p n m a jesti iinde yuka r d o r u kaldrlm k o l l a n d r . ster adak ister "put" olsunlar, bu heykelcikler k a d n n din iindeki s t n l n ve zellikle de tanrann nceliini g s t e r i r l e r . Daha sonraki belgeler de bu ncelii d o r u l a r ve kesinletirir. A y i n alaylan, sa ray b a y r a m l a r ve kurban treni sahneleri h a k k n d a k i tasvirlere gre, k a d n l a r hatvr saylr b i r r o l o y n u y o r d u .
44

Tanralar bir rtye s a r n m ya da k s m e n

plak olarak tasvir edilmitir; bir kutsama iareti olarak gslerini s k m a k t a veya kollarn havaya k a l d r m a k t a d r l a r . ' Hayvanlarn Sahibesi" (polnia thern)
15

Baka tasvirlerde tanralar "Yabanl

olarak g s t e r i l m e k t e d i r . Bir Knossos m h

r n d e , kendisine t a p n a n gzlerini r t m bir erkee d o r u asasn een Dalarn Hanm grlmektedir.

16

T a n n a , n n d e b i r aslanla veya bir ceylan ya da b i r

k o u boynundan tutarken veya i k i hayvan arasnda ayakta vb tasvir edilir biimde talarn zerine o y u l m u t u r . ileride greceimiz gibi "Yabanl Hayvanlam

Sahibesi" Yunan mitolojisinde ve dininde hayatta kalmtr (kr. 92). T a p m trenleri d a d o r u k l a r n d a d z e n l e n d i i gibi, saray t a p m a k l a r n d a veya zel evlerin i i n d e de yaplyordu ve her yerde dinsel etkinliin merkezinde tann a l a r v a r d . T r e n yerlerindeki i l k tapnaklar Orta Minos evresinin banda ( M 2100-1900) b u l g u a n d ; bunlar n c e duvarlarla evrelenmi m t e v a z yerler d i , sonra k k yaplar ortaya kt. Gerek Petsofa taptnaklannda gerekse Juklas D a n n s t n d e , k a l n k l tabakas i i n d e n pimi topraktan yaplm o k sayda insan ve hayvan heykelcii karld. Nilsson, orada d n e m s e l olarak yaklan atelere atlan adak heykelcikleriyle, bir doa tanrasna tapnldn t a h m i n et-

1 3

P. Faure, "Splologie crtoise et humanisme," s. 47. Picard, les religions prhistorique, s. 71, 159 vd. Evans, Palace ofMinos, 11, s. 277 vd; Picard, a.g,y., s 74 vd; Nilsson, Mifioaii-Myceiioeaii Religion, s. 296 vd. Tanralarn yerini kimi zaman direkler ve stunlar almaktadr; kr. Picard, s. 77; Nilsson, s. 250 vd.

4 4

4 5

Picard, s. 63. Ama Nilsson bu damgann grece ge bir tarihe ait olduunu kabul etmekte ve Hutchinson da Miken kkenli olduunu dnmektedir (kr. Prehstoric Crete, s. 206). 163

D N S E L NANLAR VU DNCELER TARIHI -1

melctedir. ' T a n m ya da bitki b y m e s i tapnlan ise, daha k a r m a k ve zlme

1

si daha g t r . Krsal kkenli olan bu tapmalar en a z n d a n simgesel bir tarzda sa ray ibadeti iine katlmt. Ama asl ibadet yerleri kutsal b l m e l e r d i . Oyma ta lara, vazolarn s t n d e k i resim ve kabartmalara gre, bu t a p m l a r zellikle dans lardan, kutsal nesnelerin gezdirildii ayin alaylarndan ve kutsal suyla y a p l a n y kama trenlerinden o l u u y o r d u . Aalar merkezi b i r rol oynuyordu tkonografik belgelerde yapraklara doku nan veya bitki tanrasna tapman ya da ritel danslar yapan eitli kiiler g r l mektedir. Baz sahneler riteln takn, hatta esrik niteliini vurgulamaktadr:

plak bir k a d n bir aga gvdesine tutkuyla sarlmakta, b i r rahip ban evire rek aac s k m e k t e , y a n n d a k i kadn ise sanki bir m e z a r n zerine k a p a n m at y akmaktadr.
4S

Bu tr sahneler h a k l olarak yalnzca bitkilerin b y m e s i n e i l i k i n

yllk d r a m a n deil, insanla b i t k i arasndaki mistik d a y a n m a n n kefinin ya ratt dinsel deneyimin de b i r yansmas olarak g r l m t r (kr 12, 1 4 )
4 3

4 1 , M i n o s Dininin A y r t E d i c i z e l l i k l e r i Picard'a g r e , "yetikin bir erkek tanrnn varl konusunda elimizde h e n z hibir k a n t yok'tur. T a n n a y a k i m i zaman silahl bir erkek elik etmekte, ama rol bilinmemektedir. Bununla b i r l i k te k u k u s u z baz b i t k i t a u n l a r b i l i n i y o r d u , n k Yunan m i t l e r i Girit'te gerek leen ve tarm dinlerine zg kutsal evliliklere g n d e r m e l e r y a p m a k t a d r . Persson ikonografik tasvirlere dayanarak, bitki b y m e s i n i n d n e m s e l l m ve d i r i m ritel senaryosunu yeniden o l u t u r m a y d e n e m i t i r , isveli bilgin farkl tapm

sahnelerini t a n m d n g s n n mevsimleri iine yerletirebileceim d n m t r : lkbahar (doa tanrasnn epifanisi ve rahiplerin ona t a p n m a s vb); yaz (bitki b y m e s i tanrsnn g r n m e s i vb); k (ritel allar; tanrlarn gidiini gste ren sahneler v b ) .
51

P e r s s o n n baz y o r u m l a r olduka ekicidir, ama

yemden

o l u t u r u l m u senaryonun, b t n iinde elikilidir. Kesin g r n e n , ikonografik belgelerin o u n u n dinsel b i r anlam tad ve tapmn hayat, l m ve yeniden d o u mysteria'larna odaklanddr; dolaysyla

Nilsson, Minaan- Mycekaeah Religion, s. 75. Evans, Palace of Minos, c. 11, s. 838 vd; Nilsson. a.g.y., s, 268 vd; Axel W. Persson, The Religion of Greece in Prehisioric Times, s. 38-39. Picard, a.gy., s. 152. A.g.y., s. 80. Erkek heykelcikleri tapnanlar temsil etmektedir; a.g.y., s. 154. Persson, a.g.y., s. 25-104. 164

MEGA1.TLHH, T A P N A K ! J M ! , 1 R E N S E I . M E R K E Z L E R

erginleme ritelleri, l m atlar, orji ve esrime n i t e l i k l i trenler iermektedir. Francs Vian'n hakl olarak altn izdii gibi: "Ayrlan ycrm k k l n d e n yo la karak, kral k o n u t l a r n d a d i n i n az yer tuttuu sonucuna varmak hatal olur. Aslnda kutsal olan b t n saraydr, n k koruyucu tanrann ve onunla insanlar arasnda araclk yapan rahp-kraln konutudur. Basamaklar halindeki sralarla evrilmi dans alanlar, s u n a k l a r n ykseldii i avlular, ambarlar hep dinsel te sislerdir. Knossos ve Pylos'ta taht, yan taraflarnda yer alan simgesel griffonla-

r m * da kantlad gibi b i r tapm nesnesiydi; hatta belki de h k m d a r d a n o k , saray tanrasnn ritel epifansi iin y a p l m t . "
52

Sarayn t r e n merkezi olarak ilevinin altn izmek gerek

Sonunda hayvann

l d r l m e d i i kutsal boga greleri, saraylann iinde, "tiyatro m e k n " ad veri len ve basamaklar halinde sralarla evrili alanlarda d z e n l e n i y o r d u . Knossos re^ simlerinde b o a n n s t n d e n uan erkek ve k a d u akrobatlar g r l y o r . Nils-

son'un k u k u c u l u u n a k a r m , "akrobasi"in dinsel anlam konusunda k u k u yok tur: Koan bir b o a n n z e r i n d e n amak m k e m m e l b i r "erginleme snav" o l u t u r u r . " Theseus efsanesinde Mnotauros'a "sunulan" yedi gen erkek ve kz ok b y k olaslkla b y l e b i r erginleme snavnn ansn y a n s t m a k t a d r . Ne yazk k i tanrsal boa mitolojisini ve t a p m iindeki r o l n bilmiyoruz. "Kutsama boy n u z l a r " a d verilen ve tamamen Girit'e zg t a p m nesnesi, b o a n n aln kemi iyle b o y n u z l a r n n stilizasyonu olabilir. Her yerde b u nesneye rastlanmas onun dinsel ilevinin n e m i n i d o r u l a m a k t a d r : Boynuzlar, ilerine yerletirilen nesne leri kutsamaya y a r y o r d u . Baz t a p m nesnelerinin dinsel anlam ve simgesellii hl tartma konusu dur. ift tarafl balta k u k u s u z kurban trenlerinde k u l l a n l y o r d u . Bu nesneye Girit d n d a da olduka geni bir alanda r a s t l a n m a k t a d r . Kk Asya'da y l d r m simgesi olan ift azl balta frtna tanrsnn iaretidir. Ama bu balta daha Paleolitik ada Irak'taki Tel Arpaiya'da, plak bir t a n n a n n yannda karmza k m a k t a d r . Girit'te de ift tarafl balta rahibe veya t a n n a olan k a d m l a n n elle-

* Aslan gvdeli, kanatl ve yrtc ku bal mitolojik layvan; tapnak, saray ya da mezarlarn koruyucusu olan gifftmlar Yakndou ve Akdeniz lkelennde yaygn bir motifti -n. " F. Vian, Histoire des Religtons iinde, c. 1, s. 475. Daha nce Evans da Knossos kralna rahip-kal adn vermiti, bu terim Nilsson (a.g.y., s, 486 vd) ve Picard (a.g.y., s 70 vd) tararndan da kabul edilmitir. Aynca bkz, Willens, Crean Ctits, s. 84 vd.
5 3

Evans, a g y , c, I I I . s 220, Resim 154; Picard, s. 144, 199; Persson, s, 93 vd; J. W. Graham, The Palotes ojCretc, s. 73 vd
165

D N S E L NMJLAE VE D N C E L E R T A R H -1

rinde -veya b a l a r n n s t n d e - g r l m e k t e d i r . ift azl o l u u n u dikkate alan Evans, o n u b i r b i r l e r i n i tamamlayan eril ve diil temel ilkelerin birliini simgele yen bir iaret olarak aklamaktadr. B y k olaslkla s t u n l a r ve direkler t a n h n c e s i n d e n beri bilinen (kr. 12) kozmolojik axis muni simgeselligini paylayorlard. s t l e r i n d e kular bulunan k k s t u n l a r ise eitli yorumlara aktr; n k k u hem r u h u hem de bir tan rann epifanisini temsil edebilir. Her ne olursa olsun, s t u n l a r ve direkler tan r a n n yerine g e m e k t e d i r ; " n k yanlarnda arma b i i m i n d e birbirlerine ba l a n m aslanlar ve griffoniar bulunan b u s t u n ve direkler zaman zaman n c e tan ra gibi kabul edilirler."
51

l l e r t a p m hatr saylr bir rol oynuyordu. Cesetler t o p r a n altndaki ke m i k odalarna yukandan sokuluyordu. K k Asya ve Akdeniz'in baka yerlerin de de g r l d gibi, y e r a l t n d a k i llere sa y a p l y o r d u . Yaayanlar, ibadet iin arkalksz sralarla d o n a t l m baz odalara inebiliyorlard. Herhalde cenaze treni tanrann himayesinde gerekletiriliyordu (kr. 35). Nitekim Knos-

sos'lu bir rahip-krahn kayaya o y u l m u m e z a r n d a , maviye b o y a n m lavam gk kubbeyi temsil eden, direkli bir mahzen bulunuyordu; b u n u n s t n e saraylardaki Ana Tanra t a p m a k l a r n a benzeyen bir apel y a p l m t .
15

Girit d i n i h a k k n d a k i en deerli ama z l m e s i de en g belge, Hagta T r i ada'da topraktan karlan bir lahtin bezemeli panolardr. K u k u s u z bu belge ken d i ana ( M XIII.-X1I. yzyl), yani Mikenlerin Girit'e yerletikleri tarihten

s o n r a s n a ait dinsel d n c e l e n yanstr. Bununla birlikte panolar zerine resme dilmi sahneler h a k k n d a tutarl b i r y o r u m yaplabildii l d e , bunlar Minos ve D o u i n a n ve detlerini artrrlar. Panolardan birinde rahibenin b i r ayin alay halinde yneldii b o a n n kurban edilii tasvir edilmitir. Boazlanan kur b a n n teki y a n n d a kutsal b i r aacn n n d e yaplan b a k a bir k a n l kurban tre ni r e s m e d i l m i t i r . kinci panoda cenaze sasnn t a m a m l a n m a s grlmektedir:

Bir rahibe k r m z svy ift k u l p l u testiden b y k bir kavanoza b o a l t m a k t a d r . Son sahne en gizemlisidir: Uzun b i r elbise g i y m i l, m e z a n n n b a n d a , cena zesi iin y a p l a n sungu t r e n i n i izlemektedir; tanrlara kurban sunmakla g r e v l i

5 1

Picard, s. 77. Evans. Palace of Minos, c. IV, lasm 2, s. 962 vd. Picard, Diodoros tarafndan (4, 76-80; 16, 9) nakledilen sylenceyi hatrlatr, buna gre Minos bir mahzen-mezara gmlm, bunun zerine de Ege ana tannasnn mirass Aphrodite'ye adanm bir tapnak yaplrutr (Religions prifi5iorique, s. 173). 166

3 5

M E A L I T L E R , 'I AHMAKLAR, T H E N S H . MERKEZLER

rahip ona k k bir kayk ve i k i dana tamaktadr. Birok bilgin, o n u n g r n m n d e n yola karak, (Picard'a gre "neredeyse bir mumya" sz konusudur), l n n t a n r l a t n l d k a n s n a varmtr. Bu akla ya kn b i r varsaymdr. O zaman, Knossos'un rahip-kral veya baz Yunan kahraman lar (Herakles, Akhilleus, Menelas) gibi ayrcalkl bir insan sz konusu o l m a l dr. Bununla birlikte ahin panolar z e r i n d e r e s m e d i l m i sahnelerin l n n tan r I a t n imasn deil, mysCena'i dinlere zg bir tren olan erginlenmesinin ta

m a m l a n n anlatmas daha geree yakn g r n m e k t e d i r ; b u t r e n l y e hayat sonras m u t l u bir v a r o l u s a l a m a k iin yaplmaktadr. N i t e k i m Diodoros ( M I . yzyl) Girit diniyle mysteria'l dinler arasndaki benzerlii fark etmiti. Bu din t r i l e r i k i tarihlerde "Dor" Yunanistan'nda baskya urayacak ve yalnzca baz kapal toplumlarda, iluasos'larda' (bu s z c k Helen ncesi d n e m e ait olabilir) ya ayacaktr" Diodoros tarafndan nakledilen b i r rivayet o k ilgi ekicidir: ri dili k o n u a n fatihlerin Dogu ve Akdeniz dinsel d n c e l e r i n i z m s e m e surecinin s n r l a r n belirtmektedir.

42. Helen n c e s i D n e m i n D i n s e l Y a p l a r n n S r e k l i l i i izgisel B yazs nn zlmesi, M 1400'e doru Knossos'ta Yunancanm k o n u u l u p yazldn kantlad. Bundan, M i k e n igalcilerinin yalnzca Minos uygarlnn y k l m a s n d a degif, ayn zamanda b u uygarln son evresinde de belirleyici bir r o l oynadklar sonucu kar; baka bir deyile, Girit uygarl son aamasnda Kta Yunanis tan'n da k a p s y o r d u . Mikenlerin istilasndan n c e Msr ve Kk Asya etkileri nin
58

bir Asyanik-Akdeniz sentezine y o l at da hesaba katlrsa, Yunan kltrel

g r n g s n n eskilii ve karmakl ortaya kar. Helenizmin kkleri Msr ve Asya'dadr; ama "Yunan mucizesi"ni fatihlerin katks yaratacaktr, Knossos, Pylos ve Miken'de karlan tabletler, Homeros'un tanrlarn klasik adlanyla belirtiyorlar: Zeus, Hera, Athena, Poseidon ve Dionysos. Ne yazk k i

5 6

Bu resimlerin rprodksiyonlan imbkz. Paribeni, "11 sarcofago dipino...," levha 1-111 ve J. Harrison, Thanis, Resim 31-38. Kr. Nilsson, a.g.y., s. 426 vd; Picard, s. 168 vd. Mezar tesi deniz yolculuu Yunanlarn "Kutlu Adalar" anlaynda izler brakmtr; kr. Hesiodos, Travaux et jours, s. 167 vd; Pindare, Olympiaes, II, s. 67 vd. Picard, a.g.y,, s. 142, Aynca bkz. g 99. Ters ynde etkilerin de sz konusu olduunu belirtelim. 167

" Tfiass: Dionysos kltne bal dinsel tarikat - n .

57 s

DNSEL NANLAR VE DONCELER TARH -1

m i t o l o j i k ve tapma ilikin bilgiler olduka m t e v a z : " T a n r ' m n kleleri" Zeus Dyktaos ve Daidalos'tan, "Athena'nn klesi"nden, rahibe isimlerinden vb sz edi l i y o r . Asl daha anlamls, klasik Yunanistan mitolojisi ve dininde G i r i t ' i n n d r . Zeus Girit'le doar ve lr; Dionysos, Apollon, Herakles "ocukluklarn" G f t e geirirler; Pernei.e asion'u orada sever ve Minos'a kanunlar orada i n d i r i l i r ; bylelikle Minos, Rhadamanthys'k birlikte, Hades'e yarg olur Klasik an ortasna gelindiinde bile "yetkili" a n n d r m a c l a r hl Girit'ten gnderiliyordu.*" Ada primordium {ilk! an masals saygnlklanyla d o n a t l m t : Klasik a Yuna n i s t a n ' n a gre, Minos d n e m i G i t ' i " i l k k k e n l e r " i n ve " y e d i l i i n " mucizeleri n i paylayordu. Yunanlarn dinsel geleneklerinin gerek Girit'te gerekse Ege'nin dier yrele rinde yerli halkla sembiyoz iinde deitiinden kuku duyulamaz. N l s s o n , Kla sik Yunanistan'n drt dinsel merkezinden i l k n n - D e l p h o i , Delos, Eleusis ve O l y m p i a ' n n - Mikenler'den miras kaldn belirtmiti. Baz Minos dinsel yapla r n n kalcl da tam o srada ortaya karld. Minos-Miken apelinin Yunan tap m a g n d a k i uzants ve Gint ocak kltyle Miken s a r a y l a r m d a k ocak tapm ara sndaki sreklilik ortaya konabil m i tir, Psykhe-Kelebek imgesi Minoslulara ya banc deildi. Girit'te Demeler tapmnn k k e n l e r i b u l g u l a n r m t r ve en eski Eleusis tapna M i k e n d n e m i n e aittir. "Klasik mysteria tapmaklarnda y a p l m baz mimari veya baka trde d z e n l e m e l e r az ok Helen ncesi Girit'te saptanan y e r l e i m l e r d e n t r e m i gibidir "
w

A r i ncesi d n e m i n Hindistan'nda o l d u u gibi, daha ok tanra t a p n l a n ; bereketle, l m l e , ruhun yaamasyla ilikili riteller ve inanlar varln sr

d r m t r . Baz r n e k l e r d e sreklilik, t a r i h n c e s i n d e n modern aa kadar d o r u lanabilmek tedr. Bir tek rnek verecek olursak, " b t n G i r i t ' i n en g r k e m l i ve

gzel magaralanndan" b i r i olan, 60 m. derinliindeki Skoteino maaras dort katldr; ikinci k a t n ucunda "bir ta s u n a n n n d e ve s t n d e d i k i l i duran i k i tapn p u t u bulunur": Bir k a d n ve "ac ac glen, h e n z sakal k m a m b i r er kek b s t . " Bu heykellerin n n d e , "vazo kalntlar metrelerce ykseklie ula m a k l a d r ; b u paralar yeraltndaki n c k a t n zeminini de k a p l a m a k t a d r , . . . Zamandizinsel b a k m d a n M 11. b i n y m b a n d a n Roma d n e m i n i n sonuna kadar kesintisiz s r m e k t e d i r l e r . "
61

Maarann kutsallna olan i n a n g n m z e kadar

Picard, a.g.y., s. 73. A.g.y., s. 142. P. Faure, "Spelologie cretoise et humanisme," s 40 168

MEGALTLER, TAPINAKLAR. TOBENSEL MRKtZLV.R

s r m t r . Onun hemen y a k n n d a Parasceve'ye (Hayrl Cuma) a d a n m kk beyaz bir apel y k s e l m e k t e d i r ve 26 Temmuz'da m a a r a n n giriinde "btn

Aposelemi vadisi ve Khersonnesos blgesi nfsu" toplanr: "Kubbe altndaki i k i alanda dans edilir, ok iilir, k o m u apeldeki ayini izlerken taknlan trense! havayla ak a r k l a n s y l e n i r . "
63

Arkaik G i r i t dinselliine zg baz deyimlerde de sreklilik d o r u l a n m a k t a dr. Sor Art hur Evans, aga t a p m ile kutsal talara gsterilen sayg a r a s n d a k i d a y a n m a zerinde d u r m u t u . Atina'daki Athena Parthenos t a p m n d a de benzer b i r d a y a n m a gze a r p m a k t a d r : Kutsal aala (zeytin aac) ve tanrann s i m gesel k u u olan baykula zdeletirilen bir direk. Ayrca Evans, direk t a p m m m m o d e r n aa kadar yaadn da g s t e r d i ; r n e i n s k p y a k n n d a k i Tekekioi kutsal direi Minos s t u n u n u n bir y a n s m a s d r ve bu d i r e i n kutsallna hem Hristiyanlar h e m de M s l m a n l a r i n a n m a k t a d r . Kutsal k a y n a k l a r n tanralarla ilikili o l d u u inanc, su kaynaklarna Nereus Kzlar olarak tapnlan klasik Yu nanistan'da yemden karmza kyor; b u i n a n g n m z d e de s r m e k t e , perilere hl Nerade ad verilmektedir. r n e k l e r i o a l t m a n n bir yarar yok. Arkaik dinsel yaplarda g r l e n benzer b i r sreklilik s r e c i n i n , Bat Avrupa ve Akdeniz'den Ganj vadisi ve in'e kadar b t n "halk" k l t r l e r i n i n ayrt edici niteliini o l u t u r d u u n u belirtelim (kr. 14). Bizim k o n u m u z asndan, b u dinsel yap b t n n n -bereket ve o l u m t a n r alar, r u h u n erginlenmesine ve hayatta kalmasna ilikin inanlar ve riteller-

Homeros d n e m i d i n i n i n iine katlmadn belirtmekte yarar var. Helen ncesi d n e m i n saysz geleneiyle sembiyoz iine girmelerine k a r n , A r i d i l i n i konu an fatihler kendi tanr p a n t e o n l a n n dayatmay ve kendilerine zg "dinsel slu bu" s r d r m e y i baardlar (kr. b l m X-XI).

A.g.y, s. 40. ok sayda maara azizlere adanm ve yzden fazla apel maaralarn iine yaplmtr; a.g.y., s 45. 169

E L E T R E L KAYNAKA

34. Megalit kltrleri hakknda hatn saylr bir kaynaka bulunmaktadr. Biz de en nemli katklar yaknda kacak bir incelemede zmledik: "Megaliths and History of Reli gions." GIyn Daniel, Tite Megalith Builders of Western Europe (Londra, 1958; 2. bask. Pelican Books, 1962) konuyla ilgili mkemmel bir giri eseridir. (2. baskda, s. 143-146, "Karbon 14" lmlerine dayanlarak yaplm yeni zamandizini de sunulmak tadr; gerekten de bu yeni zamatidiaini yazarn savunduu tezi byk lde rtmekledir; bk. daha ileride, % 36). Ayrca bkz.' Fematd Niel, La civilisation des mgalithes (Fans, 1970) ve Glyn Daniel i k J. D, Evans' kaydettii kaynakalar: The Western Mediterranean (Cambridge Ancient History, c. II, bl. xxxvii, 1967), s. 63-72. spanya ve Portekiz mega liderinin tamam Georg ve Vera Leisner tarafndan incelendi: Die Megalithgmber des Iberischen Halbinscl: Der Sden (erlin, 1943); DerWestern, I-IU (Ber lin, 1956, 1959, 1960). Aynca bkz,: L. Pericot (d.), Corpus de sepulcros megaliticos, fask. 1 ve 2 (Barcelona, 1961); fask. 3 (Gerona, 1964); L. Pericot, Los sepukros megaliticos Catalanes ylccultura pirinaica (2. bask, Barcelona, 1951). Fransa megalitier hakknda, bkz. Z. Le Rouzic, Camae (Rennes, 1909); ayn yazar. Les monuments mgalithiques de Qimic et de Locmaiiotjuer (Camac, 1907-1953); Glyn Daniel, The Prehistoric Chamber Tombs of France (Londra, 1960); ayn yazar, The Megalith Builders, s. 95-111; E. Octobon, "Statues-menhirs, stles graves, dalles sculptes" (Revue Anthropologi que, 1931, s, 291-579); M, ve J. Pquart ve Z, Le Rouzic, Corpus des signes graves des monu ments mgalithiques du Morbihan (Paris, 1927), Britanya adalanntn megalit kltrleri hakkn da, bkz. G. Daniel, The Prehistoric Chamber Tombs of England and Wales (1950); ayn yazar, The Megalith Builders, s. 112-127 vedaha ileride, 35'teki kaynaka. Sibylle von Cles-Reden ok sayda harika fotorafta sslenmi bir popler yayn da yap t: The Realm of the Great Goddess. The Story of the Megaiitii Builders (Londra, 1961; Die Spur der Zyhlopen adl eserin -1960- evirisi). Dominik Wifel, "Die Religionen des vorindogemamsther Europa" (Chnsls und die Reigoiter der Erde iinde, 1, s, 161-537) balkl incelemesinin byk bir blmn megalitleri yapanlarn dinine ayrd (s. 163-253 vb), Temkinli bir ekilde bavurulmas gereken bir kay nak. J. Maringer, The Gofs of Prehistoric Man, s, 227-255'te de (*= L'homme prhistorique et ses dieux, s. 237-261) zl bir anlatm vardr, ama karbon 14 analizlerinden nce kaleme aln mtr Menbirler hakknda, Hotst Kircher ok geni bilgiler ieren bir alma yaymlad: "Die Menhire in Mttteteuropa und der Menhirgedanke" (Abh. d, Ahademie m Manz, Geistes-u. SoZidvissenscfi/tlichen Kliisse, 1955, s. 609-816). 35. &tonehenge'e ilikin ok zengin klliyat iinde en yakn tarihli baz alsmalan sayalm: R. j . C. Atkinson. Stonefenge (Penguin, Harmondsworth, 1960); A. Thorn, Megalithic Sites hi 170

MEGALLER, TAPINAKLAR, TRT-.NSEL MTiBKEZLF.K

Britain (Oxford, 1967); G. S Hawkins, Stonehenge Decoded (Londra, 1966; ama bkz. R j . C. Arkinson'n eletirisi: Nature, 210, 1966, s. 1320 vd); Colin Renfrew, fie/ore Civilization (Londra ve New York, 1973), s. 120vd,214vd. Gney Fransa'da ok sayda (3.000!) megalit mezar saptandm hatrlatalm; bunlarn 600'den fazlas, yan ngiltere ve Galkr'deki saynn iki kan kadar mezar Aveyron blgesin dedir; krs. Daniel ve Evans, The Western Mediterranean, s. 38. Hrault blgesindeki dolmen lerin tamam j Amal tarafndan incelendi (Pri hist Dire, c. XV, 1963), Bugne kadar bilmen menhir-heykel rnekleri de yine Gney Fransa'dadr. Malta'nn tarihncesi hakknda, bkz. j . D. Evans, Malta (Londra, 1959); ayn yazar, Pre historic Antiquities oj the Maltese Islands (Londra, 1971); Gnther Zuntz, Persephone. Three Essays on Religion and Thought in Magna Graecio (Oxford, 1971), s, 3-58; Collin Renfrew, Bejore Civilization, 5. 147 vd. Zuntz, Malta tapmaklarnn bezemelerinde samial mgeseliginin nemini gsterdi ve Tuna blgeleri etkilerini saptad (Orna heykelciklen); krs, a.g.y., s. 25 vd. 36. Gordon Chtde, megalit dininin yaylmas hakkndaki grlerini en son kitabnda zetledi: The Prehistory of European Society (Pelican Book, 1958), s, 124-134: "Missionaries of the Megalithic Religion." Glyn DanieVe gre, megalit trde yapmn balangc Minoslulann veya Egelilerin ona ve bat Akdeniz'e geliiyle dorudan ilikilidir (The Megalith Builders of Western Europe, s. 135). Koloniler kurmaya ynelik ve ticari bit yaylma s z konusuydu, ama kolonilemeyi gerek letiren halk gl bir dinsel inanca ve olduka karmak cenaze uygulamalarna sahipti. Da niel, megalit andan yapanlann madenleri iletmelerine ve zellikle metal ticaretiyle urama larna karn, bu antlarda niye ok az metal nesne bulunduunu sormaktadr. Onun tahmi nine gre, gmenler madem aletleri gmmekten bilinti olarak kamyor ve bunlarn tatan yaplm kopyalann gmyorlard (s. 137). Colin Renfrew'in Before Civilisation adl kitabnn alt-bal anlamldr; The Radiocarbon Revolulion and Prehistoric Europe fRadyoterbon Devrimi ve Tarihncesi Avrupai. Aynca bkz. ay n yazar, "Wessex without Mycenae" (Annual of the British School of Archaeology at Athens, 63, 1966, s. 277-285), "Malta and the calibrated radiocarbon chronology" (Antiquity, 46, 1972, s. 141-145); "New Configurations i n Old World ChronoLogy" (World Archaeology, 2, 1970, s. 199-211). 37. Birok yazar, G. Elliot Smith ve W. j . Perry'deki anlklann almalarda yaratt ya valamaya tepki gsterdi ve ntarihin megalit kltrlerinin b t n n incelediler; rn. bkz. A. Semer, On "Dyss" Burial and Beliefs About the Dead During the Stone Age with Special Regard to South Scandinavia (Lund, 1938); H G. Bandi, "La rpartition des tombes mgalithiques" (Archives 5uisses d'Anthropologie Gnrale, 12, 1946, s. 39-51); V. Gordon Childe, "Megaliths" {Ancient India, no. 4,1947/48, s. 4-13). R Heine-Geldem dnda, bir tek aratrmac iki me galit kltr grubunu, yani tarihncesi kltrlerle etnografik aamadaki kltrleri bir arada 171

DNSEL NANLAR VE DNCELER TAKtHI -1

incelemi, bununla birlikte aratrmasn menhirlerle snrlamtr: Josef Rder, Pfahl und Men hir. Eine vergleichend vorgesschichtliche, volks- und volkekundlche Sttdie (= Studien sur weste uropischen Altertumskunde, 1; Neuwied am Rhein, 1949). R. Hene-Geldemin katklarna gelince, en nemlileri unlardr; "Die Megalithen Sdos tasiens und ihre Bedeutung fr die Klarung der Megalithenfragein Europa und Polynesien" (.Anthropos, 13, 1928, s. 276-315); "Prehistoric Research in the Netherlands indies" (Science and Scientists in the Netherlands Indies, P. Honig ve F. Verdoorn ed.) iinde, Cambridge. Mass., 1945, s. 129-167); "Zwei alte Weltanschauungen und ihre Kulturgeschichtliche Be deutung" (Anzeiger der phil.-hist. Klasse der Oesterreichischen Akademie der Wissenschaften, Bd. 94, 1957, s. 251-262); "Das Megalithproblem" (Beilrage Oesterheit- Symposion 1958, 1959'da yaymland, s. 162-182). FL H. E. Loofs, Heine-Geldem'in kaynakasn kaydetmi w zmlemitir: Elements of the MegaiithfC Complex in Southeast Asia An Annotated Bibliog raphy [Canberra, 1967), s. 3-4, 14-15, 41-42,48, 94, Heine-Geldern'iri varsaym ve onu eletirenlerin razlan bizim incelememizde tartl maktadr: "Megaliths and History oi Religions." 38. Harappa ve Mohenjo Daro stne ksa bir kaynaka iin, bkz Eiiade, Le Yoga (son bask, 1975), s. 417. Temel eser hl Sr John MarshalVmkidir: Mohenjo-Daro od the Indus Culture, l - l l l (Londra, 1931); ama bu eseri 1930'dan soma giriilen kazlarn sonularn su nan en son almalarla tamamlamak gerekir: E. J. Mackay, The Indus vlijatiot (Londra, 1935); ayn yazar, Further Excavations at Mohenjo-Daro (Delhi, 1938); ayn yazar, Charchudaro Excavations 1935-36 (New Haven, 1943); M S. Vats, Excavations i Harappa (Delhi, 1940); S Piggott, Pre hi storic India (Pelican Books, Hamioodsworth, 1950); J. M. Casal, La civilisation de 1'lndus et ses emgmes (Paris, 1969; bkz. Maurizio Tosi'ni gzlemleri, East and West, 2 1 , 1971, s. 407 vd), Bridget ve Raymond Ailchin, The Birth of Indian Civilization (Pelican Books, 1968, zengin bir eletirel kaynakayla birlikte); Sr Mortimer Wheeler, The Indus Civilization (3. bask, Cambridge, 1968; 1953'te yaymlanm eserin batanbaa dzeltilmi yeni bir bas ks sz konusudur); Walter A. Fairservis, The Roots of Ancient India. The Archaeology of Early Indian Civilization (New York, 1971; bu senlez almasnda, yazar Bat Pakistan'daki ve zellikle de Keta vadisi. Zhob ve Loralai blgesi ve Sestan iavzasndak kazlarnn somlann da zetlemektedir), Paul Wheatley, The Pivot of the Four Quarters. A Preliminary Enquiry into the Origins and Character of the Ancient Chinese City (Chicago. 1971) adl nemli eserinde, Harappa tren merkezlerini de incelemitir (s. 230 vd). "Dunya'nn MerkezTnin simgeselgi hakknda, bkz, Eliade, Le Mythe de Yetemel retour (yeni bask), Paris, 1969), s. 13 vd; ayn yazar, "Cemre du Monde, Temple, Maison," Le Symbolisme casmique des Monuments religieux iinde, Roma, 1957, s. 57-82, Geleneksel kemlerin kozmolojik simgesellig hakknda, kr. Wemev Mlki, Die heilige Stadt. Roma quadraia, himmlisches Jerusalem und der Mythe vom Weltnabel (Stuttgart. 1961).

172

M EGAL tTLER. TAPINAKLAR. TDKENS EL MERKEZLER

39. Indus dini hakknda, bkz. Le Yoga, 5, 348 vd; Sor John Marshall, a.g.y., c. I , s. 50 vd; Pggot, Prehistoric India, s. 200 vd; Wheeler, Tie indus Civilization, s, 108 vd; Allchm, The Birth oj Indian Civilization, s. 311 vd; Fairservis, s. 292 vd. Btn bu yazarlar Harappa dininin "Hindu" niteliini kabul etmekte ve baz tapm nesne [erindeki, simgelerdeki ve tanrsal figrlerdeki ntarihten balayp modern aa dek gelen sreklilii vurgulamaktadrlar, Bu gr birlii anlamtdr, nk bu arkeologlar Hindistan'daki kazlan ynetmilerdir; baka bir de yile, onlann bilimsel yetkinlii lke hakkndaki dorudan bilgilerle tamamlanmaktadr, "Sreklilik" Mario Cappieri'nin aratrmalornca da dorulanmtr: ''Ist die Induskultur und ihre Bevlkerung wirklich verschwunden?" (Anthropos, 60, 1965, 5. 719-762). W. Kop pers Orta Hindistan'da yaplan baz bereket ritelleriyle Harappa ikonografisi arasnda kesin benzerlikler saptamtr; kr, "Zentra[indische Fruchtbarkeitsriten und ihre Beziehungen zur Induskultur" (Geographica Helvetica, 1. 1946, s. 165-177). Josef Haekel de baz Gucerat kylennde "Adonis baheleri"yle ilikili trenleri incelemitir. Avusturyal bilgin tamamen Akdeniz'e zg bu ritelin varln Indus uygarln yaratanlarn ran'dan gelmi on-ri ta rmclar olmasyla aklamaktadr; dolaysyla bunlar Ortadou ve Akdeniz'in ntarih uygar ln paylayorlard; kr. "Adorisgartchen im Zeremonialwesen der Rathwa in Gujarat (Zetralindien). Vergleich und Problematik" (Ethnologische Zeitschrift Zrich, 1, 1972. s. 167 175). Baka yazarlarn yam sra, H. P. Sullivan ve J. Gonda da sreklilie itiraz etmektedir: Sulli van, "A re-examination ol the religion of the Indus civilization" (HR, 4, 1964, s. 115-125); Gonda, Change and Continuity m Indian Religion (Lahey, 1965), s. 19-37. R. L. Raikes, Mohenjo Daro'nun yklmasnda yerkabugu hareketlerinin ve su basknlannn oynad belirleyici rol zerinde durmakladr kr, "The Mohenjo-daro Floods" [Antiqu
1

ity, 39,1965, s, 196-203); "The End of the Ancient Cities of the Indus Civilization" (Ameri can Anthropologist, 65, 1963, s. 655-659; ayn dergi, 66, 1964, s. 284-299) ve zellikle Wa ter, Weather and Archaeology (Londra, 1967). Durmadan yinelenen sellerin yaratt moral bozukluu, Mohenjo Daro'nun son evrelerinde ekonomik ve kltrel dzeyde gzlemle nen tartlmaz gerilemeyi kukusuz hzlandrmt. Ama anlald kadanyla son darbeyi do udan gelen istilaclar, muhtemelen de ri dili konuan gmenler indirmiti. Kazlarda, son bir katliamn izleri gun yzne kanlrm, bu katliamn ardndan Mohenjo Daro'nun varl sona ermitir; krs- Wheeler, a g y., s. 129 vd ve daha ileride belirtilen kaynaka, 64. 40, Gint'in tarihncesi ve n tarihi zerine temel eser hl Sor Arthur Evans'mkidr: The Palace fMinos, i-V, Londra, 1921-1950; ayrca bkz, A. j . Evans ve j . L. Myres, Scripta Mitoa, II, 1952; P, Dertargne, La Crte ddalique, Paris, 1947; L. Cottrell, The Bull ojMinos, 1956; L, R. Palmer, Mycenatans and Minoans, Londra, 1961; R. W. Hutchinson, Prehistoric Crete (Pen guin Books, Balmore-Marylad, 1962), zengin bir kaynakayla birlikte, s. 355-368; J, W. Graham, The Palaces of Crete, Princeton, 1962. Girit dinleri hakknda, bkz. zellikle Charles Picard, Les Religions prhellniques: Crte e i Myctnes (Paris, 1948, mkemmel kaynakalar) ve M. P. Nilsson, The M moan-Mycenaean Reli-

173

D N S E L LNlVNtAK VF. N C L E R T M U H -1

gfon and irs .Survival in Greek Religion (2. bask. Lund, 1950). Ayrca kr. A. W. Persson, Religi on of Greece in Prehistoric Times (Berkeley, 1950); M. Veruris ve J. Chadwick, Documents in Myceanean Greek (Cambridge, 1956); L. A. Stella, "La religione greca nei testi miceoet" (Nu men, 5, 1958, S. 18-57); S. Luria, "Vorgriechische Kulte" (Minos, 5, 1957, s, 41-52); M. Lejeune, "Prtres et prtresses dans les documents mycniens (Hommages Georges Dumzil, Brksel, 1960, s, 129-139); R F, Willens, Cretan Cults and Festivals (New York, 1962); R van Efienterre, "Politique et Religion dans la Crte minoenne" (Revue historique, 229, 1963, s, 1-18), KtiLsal maaralar hakknda, bkz. dipnot 42 ve P. Faute, "Splologie Cretoise et huma nisme" (Bulletin de l'Association Guillaume Bud, 1958, s. 27-50); ayn yazar, Fonction des ca vernes crtoises (Paris, 1964), erginlenme yeri olarak Skoteino maaras hakknda s. 162 vd. Labirent ve erginlenme ilevi hakknda, bkz. W. A Matthews, Mazes and Labyrinths A GeneralAccouoJ" their History and Development (Londra, 1922); W. F.Jackson Knight, Cumaean Gaies: A Reference of the Sixth Aeneid to the initiation Pattern (Oxford, 1936); K, Kernyi, Labyrinth-Studien (Zrih, 1950); Oswald F. A. Menghin, "Labirinthe, Vuivenbilder und Figurenrapporte in der Alien und Neuen Welt. Beitrge zur Interpretation prhistorisches Felsgraphik" (Beitrage zur Alten Geschichte und deren Nachleben; Festschrift Franz Althrim, Ber lin, 1969,1, s. 1-13); Philippe Borgeaud, "The Open Entrance to the Closed Palace of the King: The Greek Labyrinth i n Context" (HR, 14. 1974, s. 1-27). Daha ileride klasik tapmaa dnecek yapy andran hibir rnek bulunmadn beinmekte yarar var. Tek kamusal tapnak ornegi Gournia'dakidin ama o da, Nilsscm'a gre, ev tapmndan tremitir. Tanmsal trdeki riteller bile saray avlulannda yaplyordu. 4 1 . plak tanralar hakknda, bkz. Picard, Rel. prhell , s. 48 vd, 111 vd; Nilsson, fl.g.y., s. 397 vd Bitkilerin bymesine ilikin kltler hakknda, kr. Persson. s, 25 vd; Picard, a.g.y., s 191 vd. Boann dinsel rol ve kutsal boa grelen konusunda, kr. Persson, s, 93 vd ve Picard'daki eletirel kaynaka, s. 199; buna eklenmesi gereken eser: J. W. Graham, The Palaces of Crete, s. 73 vd. Cifi azl balta hakknda, krs. Picard, s, 200-201, Flutchnson, Prehistoric Crete, s. 225 vd. Knossos rahip-kralmn mezan hakknda, kr, C E, Lehman-Haupl, "Das Tempel-Grab des Priesterknigs zu Knossos" (Kiio, 25, 1932, s. 175-176); Picard, a.g.y., s, 173. liagia Triada'daki lahit hakknda, bkz, R. Paribeni, "Il sarcofagio dipinto di Haghia Tri ada (Mouenii Aniichi publican per cura dlia reale Accademia dei Lineti, 19, s. 5-86, levha 1lii) ve J. Harrison, Themis (Cambridge, 1912,2, bask, 1927) iindeki rprodksiyonlar, sek l 3 1 - 3 8 , s . 159, 161-177; F. von Dhn, "Der Sarkophage aus H. Triads" (ARW, 12, 1909, s, 161-185); Nilsson, Minoan-Myceman religion, s. 426-443; Picard, n.gy., s. 107 vd, 168 vd.

174

MEGALVTLEI!, TA PINA K U R , TOKFNSH. MERKEZLER

42. Melen incesi dnemin yaplarnn sreklilii hakknda, bkz. Charles Picard, a,g.y., s. 201 vd, 221 vd; Nilsson, a,g.y., s. 4 4 7 vd; Huchiason, a.g.y s. 1 9 9 vd. "Genellikle, Minos panteonunun ve Miken dnemi ncesi doast varlklar dnyasnn ... az ok auucu bir uzantsna tank olunur" (Picard, s, 2 5 2 ) . Bu stn arkeolog, rnysiena tapnaklanndaki dzenlemelerin Helen ncesi Gint'te saptanan yerleimlerden tredigir gn na kard: "Orada parmaklklar, kapal giri blmleri, abata, ayta bulunur; Knossos'un srdalar tapnann hSlii yere gml duran hasr sepetleri Eleuss tapmaklarndak sepetlerin nclleridir: Tanabilir hale gelmi, ama yeri geldiinde iki tanrann da zerine ourabildii kutsal sandklat. Malia'da, halka biiminde geni bi hemos ve omn kurban ka seleri sarayn bir salonunun ta demesinin arasna, dorudan topran zerine yerletiril mitir: Bu "- dzenlemelerin yine Mala'daki prenslik ne kro polisi tide grlenlere tad benzerlie hakl olarak dikkat ekilmitir. Burada hem tarmla hem cenaze treniyle ilikili bir tapmn temel aralanyla; hem yaayanlan hem de lleri koruyan bir Yeryz Ana onu runa yaplan ve mistik nitelikte olduklar anlalan trenlerin kutsal nesneleriyle kar karyayz" (a.g.y., s. 142). Krj. S 97-99. P, Fauve Briamartis'i Skoetno'nun koruyucu tanras olarak kabul eder; bylelikle Parasceve'in kutlanmas gibi modem olgular da dahil olmak zere, orada saptanan tapm olgulanmn ne olduu anlalr" ("Spelologie crtoise el humansme," s, 4 0 ) . Briomartis hak knda, aynca bkz. VVilletts, defon Cults and FVI, S. 179 vd, Msr etkilen hakknda (psufefosiasia, "ruhun tartlmps," bedenlerin ksmen mumyalan mas, altn masklarn kabul vb), bkz. Picard, s. 2 2 8 vd, 2 7 9 vd. Alln masklann amac, l y, lmszlerin heykelleri gibi bozulmayan izgilere sahip doast bir varla dntr mekti; a.g.y., s. 262.

VI. BLM

HTTLERN V E KENANLILARIN DN

43. Anadolu Sembiyoz-U ve

Hitit B a d a t t r m a c t h

Anadolu'da M V I I .

b i n y l d a n Hristiyanln giriine kadar artc b i r dinsel s r e k l i l i k gze arp m a k t a d r . "Aslnda a t a l h y k ' t e V I . katmanda ( M 6000'e d o r u ) r n e k l e n bu l u n a n bir b o a n n s t n d e ayakta duran bir erkek tanry g s t e r e n biimsiz hey kellerle H i t i t d n e m i n i n frtna tanrs tasvirleri ve Roma lejyonerlerinin tapt lupiter Dolichenus heykelleri a r a s n d a k i sreklilie getirilebilecek gerek bir

aklama yoktur, ayn ey a t a l h y u k ' n leoparl tanras, H i t i t l e r i n tanra Hepat' ve klasik an Kybele'si iin de geerlidir."
1

Bu sreklilik, en a z n d a n k s m e n , artc b i r dinsel b a d a t r m a a l k yetene i n i n sonucudur. Modern tarih y a z m n d a Hititler diye ifade edilen Hint-Avrupa k m e s i n e ait kavim, M O I I . binyl boyunca Anadolu'ya egemen o l d u (Eski Kral lk, M 1740-1460 ve imparatorluk, y. M 1460-1200), A r i d i l i n i k o n u a n i galciler Hanilere -Anadolu'nun d i l i bilinen en eski halk boyun edirerek b i r k l t r e l sembiyoz sreci balattlar ve b u sre o n l a r n siyasi o l u u m l a r ykl d k t a n ok sonralara kadar s r d , Hititler Anadolu'ya girdikten ksa bir sre son ra Babil uygarlnn etkisine girmeye baladlar. Daha s o n r a l a r , zellikle impa ratorluk d n e m i n d e , Mezopotamya ve Suriye'nin kuzey b l g e l e r i n d e yaayan ve Hmt-Avrupa k m e s i n d e n olmayan H u n i l e r i n k l t r n n b y k b l m n z m s e d e r . S o n u t a H i t i t l e r i n panteonunda Smer-Akkad k k e n l i tanrlarla, Anadolu ve H u r r i tanrlar yan y a n a d r . Bugne dek renilen H i t i t mit ve r i t e i l e r i n i n o u n u n Hatti veya H u r r i dinsel gelenekleri iinde k o u t l a n , hatta modelleri var dr, Bu b t n iindeki en n e m s i z k s m Hint-Avrupa m i r a s n n o l u t u r d u u or taya k m a k t a d r . Yine de, k a y n a k l a n n n ayrklna karn, H i t i t d e h a s n n ya ratmlar - n c e l i k l e de dinsel sanat a l a n n d a - z g n l k t e n yoksun deildir T a n r l a r , kendilerinden yaylan dehete d r c ve kl gle ayrt edili y o r l a r d ( k r . "gz kamatrc tanrsal parlaklk," rndammu, 20). Panteon ge niti, ama baz tanrlar h a k k n d a isimleri d n d a hibir ey b i l m i y o r u z . Her b y k kent b i r tanrnn ana i k a m e t g h y d ve b u t a n r n n etrafnda k u k u s u z baka Maunce Vieyra, "Les reltgiorTs de l'Anatolie anticme," Ristore des reigfors, c. I , s. 258. 176

HITITLGN VI: KENANLILARIN DN

tanrsal kiilikler de vard. Antikag Yakndou'sunun her yerinde o l d u u g i b i , tanrlar tapmaklarda "oturuyorlard," rahipler ve mezleri o n l a r y k a m a k , giy dirmek, beslemek, danslar ve m z i k l e elendirmekle grevliydi. Zaman zaman tanrlar t a p n a k l a r n d a n ayrlp yolculuk ediyorlard; tanrlara baz b a v u r u l a r n s o n u s u z kalmas, o srada kentte b u l u n m a m a l a r y l a aklanyordu. Panteon, b a n d a ilk iftin yer ald b y k bir aile olarak alglanyordu; bu i l k ift, H i t i t l k e s i n i n k o r u y u c u l a r y d : frtna tanrs ve b i r U l u Tanra. Frtna t a n n s daha ok H u r r i dilindeki ismiyle, T e u p diye b i l m i y o r d u , biz de bu s n yeleyeceiz. Einin ad ise, H u r r i dilinde Hepat't. Kutsal hayvanlar boa ve Hepat iin aslan (veya panter)- tarihoncesinden beri var olan sreklilii d o r u l u yor (kr. 13). En m e h u r U l u Tanra, Arinna kentinin (Hatti dilinde Vurusema) " g n e " tanras adyla biliniyordu. Aslnda b u tanra "lkenin kraliesi, gk ve yerin kraliesi, Hat lkesinin kral ve kralielerinin koruyucusu," vb d i ye yceltildigine gre, ayn Ana Tanra'nn b i r epifanisi o l m a l y d .
2

Herhalde

"gn ele t irme," Arinna'nm tanras b t n H i t i t krallnn koruyucusu oldu u n d a kendisine gsterilen saygy temsil ediyordu. Babil'in "Itar" deogram, Hititlerde, Anadolulu isimlerini b i l m e d i i m i z ok sayda yerel tanray ifade etmek zere kullanlmt. H u r r i dilinde Itar'm ad anka i d i . Ama ak ve sava tanras olan Babilli I t a r i n Anadolu'da b i l i n d i i n i de dikkate almak gerekir; dolaysyla baz r n e k l e r d e bir Anadolu-Babil senteziyle karlayoruz. T e u p ' u n olu g n e tanr, tpk ama g i b i , hakkn ve adaletin koruyucusu olarak g r l y o r d u . Yine T e u p ' u n olu olan Telepinu da halk ara snda en az o n u n kadar seviliyordu. Bu konudaki mite biraz ileride dneceiz. Dinsel hayata gelince, kaynaklar bize yalnzca resmi t a p m h a k k n d a b i l g i vermektedir. Metinleri k o r u n m u dualar kraliyet ailelerine aittir. Baka bir deyi le, halk inanlarn ve rituellerini bilmiyoruz. Bununla birlikte bereket tanrala rna ve frtna tanrsna d e n r o l konusunda k u k u y a yer yoktur. Mevsimlik

bayramlar, zellikle de Yeni Yl bayram (ptrui), A r i d i l i k o n u a n fatihleri tem sil eden kral tarafndan k u t l a n y o r d u ; ama lkede benzer trenler neolitik adan beri y a p l y o r d u .

Gzel bir duada. Kralie Pudhepa, Aramalm tanrasn Kepat'la zdeletrr (kr. A Goetze'nin evirisi, ANI, s. 393). Ama bu yndeki tek tanklk budur; rimellerde ve sungu listelerinde iki tannann isimleri birbirleri ard sra saylr Bu da Hitit hkmdar larnn egemenliinde Ana Tanra'nn iki mehur epifanisinin kazand nemle ak lanabilir. 177

l>INSt-L NANLAR V[; DSL'NCTLLi; TAHHI - 1

Kara biy kanunlara! y a s a k l a n m a , sulular idam ediliyordu. Bu d u r u m , ba z arkaik uygulamalarn halk evreleri iinde nasl olaanst b i r un y a p t m dolayl yoldan d o r u l a m a k t a d r . r n e i n b u g n e kadar kefedilmi metinlerin n e m l i b i r b l m ak b y n n ak bir b i i m d e ve ok yaygn olarak uyguland m kantlyor; ak b u y u zellikle a r n d r m a ve k t l n uzaklatrlmas ritellennden o l u u y o r d u . Kraln hatr saylr bir dinsel saygnl ve rol vard. H k m d a r l k bir t a n n vergisiydi. "Frtna tanrs ve G n e - T a n r lkeyi ve evimi bana, krala emanet et tiler. .., T a n r l a r bana, krala i y a a m a m iin] o k yl verdiler. Bu yllarn
3

snr

y o k . " Kral b y k b i r tanr tarafndan "sevilir," (Bununla birlikte Hitilerde, Me zopotamya t r varsaymsal bir "tanr soyundan geli" b u l g u l a n m a m t r ) Kraln zenginlii, refah b t n halknkiyle zdeti. H k m d a r tanrlarn yeryzndeki

naibiydi; dier yandan tanrlar panteonu n n d e de halk temsil ediyordu. Kraln k u t s a n m a s trenini betimleyen hibir metin b u l u n a m a m t r ; ama h k m d a r n zeytinyana b u l a n d g , srtna zel b i r giysi geirildii ve ta g i y d r i l dgi bilinmektedir; en sonunda da kendisine bir kraliyet ismi veriliyordu. H

k m d a r ayn zamanda b y k rahipti ve tek bana ya da kralieyle birlikte y l n en n e m l i b a y r a m l a r n kutluyordu. Krallar ldkten sonra t an n l a t i n l i y o r d u . Bir k r a l n l m n d e n sz edilirken, "tann o l d u u " s y l e n i y o r d u . Heykeli tapna a yerletiriliyor ve tahttaki h k m d a r l a r ona sungular tayordu. Baz metinlere gre, kral hayattayken, tanrlam atalarnn tecellisi olarak kabul ediliyordu.''

44. " K a y b o l a n T a n r " " H i t i t "

dinsel dncesinin z g n l zellikle baz

n e m l i mitlerin yeniden y o r u m l a n m d a aa kar. Bunlarn en kayda deerle rinden b i r i n i n izlei "kaybolan t a n n " d r . Bu m i t i n en bilinen versiyonunun kah r a m a n Telepinu'dur. Baka metinler bu rol o n u n babasna, frtna tanrsna, g ne t a n n s n a veya bazt tanralara verir. M i t i n arka plan - t p k Telepinu ismi g i b i - Hatti kkenlidir. H i t i t metinleri eitli ritellerle balantl olarak kaleme alnmtr; b a k a b i r deyile m i t i n ezbere o k u n m a s t a p m iinde ok n e m l i b i r rol oynuyordu.

Yeni bir saray yapm iin dzenlenen rimel, ev. Goetze, ANET, s. 735. O, R. Gutney, "Hittie kingship," s, 115. Birok rnekte Hitit diline evrilmi veya uyarlanm Hatt ya da Huni mitlerinin sz konusu olduunu belirtmek iin trnak toyduk. 178

lli TLIRtN

VL KKNANUIJUIIN D M

Anlatrm balang b l m b u l u n a m a d iin, Telepinu'nun niye "kaybolma

fi

ya" karar verdiini bilmiyoruz. Belki de b u n u n nedeni nsanlardan rahatsz olma syd. Ama k a y b o l m a s n n s o n u l a r hemen hissedildi. Ocaklardaki ateler s n d , tanrlar ve insanlar kendilerini "bitkin" hissettiler; k o y u n kuzusunu ve inek dana sn y z s t brakt; "arpa ve b u d a y bitmez oldu," hayvanlar ve insanlar iftlemedi, otlaklar ve su kaynaklan kurudu (Kutsal Kase r o m a n l a n n n tantt m e hur " m a h v o l m u lke" m i t o l o j i k motifinin i l k edebi versiyonu belki de budur). O zaman G n e - T a n r , Telepinu'yu aramalan iin ulaklar g n d e r d i - n c e k a n a l , sonra bizzat frtna t a n r s - ama b i r s o n u alnamad. Sonunda Ana Tanra ary g n d e r d i ; an b i r korulukta uyuyan tanry buldu ve onu sokarak u y a n d r d . f keden lgna d n e n Telepinu lkede yle fetlere yol at d, tannlar k o r k t u ve onu sakinletirmek iin b y y e b a v u r d u l a r . Telepinu trenler ve s i h i r l i szlerle f k e d e n ve " k t l k " t e n a r n d r l d . Yatan Telepinu sonunda t a n r l a n n arasna
7

geri d n d ve hayat yeniden ritmine kavutu. Telepinu, "fkelenince" "gizlenen," yani evredeki d n y a d a n kaybolan b i r tan rdr. D n e m s e l olarak len ve ditilen b i t k i t a n n l a n snfna ait deildir. Yine de "kaybolmas" k o z m i k hayatn b t n d z e y l e r i n d e ayn ykc sonulara, felaketle re yol a m a k t a d r . Zaten "kaybolma" ve "epifani," yeraltna ini ve y e r y z n e ge r i d n a n l a m n a da gelmektedir (kr. Dionysos, 122). Ama Telepinu'yu b i t k i t a n r l a n n d a n ayran, o n u n ar tarafndan " b u l u n m a s " ve " c a n l a n d m l m a s ' m n du r u m u daha da ktletirmesidr: T a n n ancak a n n d r m a ritelleriyle y a t t n l a b i hr. Telepinu'nun kendine zg nitelii, b t n lkeyi ykma u r a t m a tehlikesi ta yan eytani "fke"sidir. Bir bereket t a n n s m n kendi yaratmna, hayatn b t n b i i m l e r i n e kar kaprisli ve akld kzgnl sz konusudur. Tanrlarn b u e likili karakterine ilikin benzer anlaylara baka yerlerde de r a s t l a n m a k t a d r ; bunlar zellikle Hinduizmde gelitirilecektir (kr. iva, Kali). Telepinu'nun rol n n frtna ve g n e t a n n l a r y l a baz t a n n a l a r a da - y a n i k o z m i k hayatn eitli kesimlerini y n e t e n tannlara- verilmi olmas, b u m i t i n b i t k i l e r i n b y m e sre-

u evirileri kullanyoruz: A. Goetze, AWFT, 126-128; Gterbock, Mythologies of (he An cient World, s. 144 vd ve Vieyra, Les Religions d Proche-Orient antique, s. 532 vd. Aynca kr. Theodore Gaster, Thespis, s 302-309 Trkesi iin bkz. Thespis, Eski Yaktndcgu'da Ritei, Mil ve Drama, ev. Mehmet H Doan, Kabala, 2O0|. Benzer yattrma rimelleri rahip tarafndan yaplr; bkz Gaster'm evirdii metin, Thespis, s. 3H-312, 179

DNSEL INANI.AE VE IJUNCLER TARH - 1

cinden daha k a r m a k hr dramaya g n d e r m e yaptn kantlamaktadr; gerekten dc b u mit, yaratln kendi yaratclar taralndan yok edilmesinin anlalmaz g i zemini y a n s t m a k t a d r .

45. E j d e r h a y Y e n m e k Yeni Yl b a y r a m n d a (purctJi), frtna tanrs le ejderha (illuyankaf arasndaki sava anlatan mit, ritel tarznda s y l e n i r d i . lk karla

mada frtna tanrs yenilebilir ve d i e r tanrlara kendisine y a r d m etmeleri iin yakanr. Tanra nara bir ziyafet hazrlar ve ejderhay davet eder. n c e d e n b i r l m l n n , H u p a i y a ' n m y a r d m n istemitir, Hupaiya, tanrann kendisiyle

yatmas kouluyla, b u n u kabul eder; tanra da raz olur. Ejderha o kadar oburca yer ve ier k i , yeniden deliine inemez ve H u p a i y a onu bir iple balar. O zaman frtna t a n n s ortaya kar ve karlkl d v m e d e n ejderhay l d r r . M i t i n bu versiyonu peri m a s a l l a r n d a i y i bilinen bir olayla sona erer: Hupaiya nara'nn evinde oturmaya balar, ama kendisi yokken pencereden b a k m a m a s konusunda onu uyaran tanray dinlemez. Karsyla o c u k l a r m g r r ve Inara'yp y a l v a r p , evine gidebilmesi iin kendisini b r a k m a s n ister. Metnin gen ama H u p a i y a ' n m l d r l d tahmin edilmektedir. i k i n c i versiyon b u noktay akla k a v u t u r u r : Ejderha frtna tanrsn yene rek o n u n kalbini ve gzlerini alr. O zaman tann yoksul bir a d a m n kzyla evle nir ve ondan bir olu olur. Bu ocuk b y d n d e ejderhann kzyla evlenmeye karar verir. Babas tarafndan eitilen gen adam einin evine girer girmez, frt na tanrsnn kalbini ve gzlerini isteyip b u n l a r ele geirir. "Glerine" yeniden kavuan frtna t a n r s , ejderhayla "deniz kenannda" yeniden karlar ve onu yenmeyi baarr. Ama olu e j d e r h a n n kzyla evlenirken ejderhaya bal kalmaya ant imitir ve b a b a s n d a n kendisini de s a b r a k m a m a s n ister. "O zaman frtna t a n n s hem ejderhay hem de k e n d i ' o l u n u l d r d . "
9

kalan k a y p t r ,

Bir tann ile ejderha a r a s n d a k i d v i y i bilinen bir mitsel-ritel izlegi olu turur. T a n n n n nce yenilip sakat kalmasyla i l g i l i k o u t l u k l a r , Zeus ile dev

Typhon'un kavgasnda da bulunur: Typhon, Zeus'un el ve ayak tendonlanm kes meyi baarr, onu omzuna alr ve Kilikya'da bir maaraya tar Typhon, tendon-

lar b i r ay postunun iine saklar, ama Hermes ve Aigyptos sonunda bunlar bu-

Tam karl "ejderha," "ylan" olan llluyanka ayn zamanda bir zel isimdir. " ev. Goetze, ANET, s, 125-126; Vieyra, Laba, Les digiosdu Prode-Oriet iinde s. 526 vd. 180

M U T L E R N VI: KENANLIIJVKIN HN

Kr. Zeus yeniden g c n kazanr ve devi yere serer. lnmas bilinen bir motiftir. Ama Hitit

10

Yaamsal bir o r g a n n a ejderha, birok

versiyon u n d a k i

kozmogoni mitinde veya d n y a egemenlii iin verilen kavgalarda rastlanan deh et uyandrc t r d e n bir canavar deildir (kr. Tiamat, Leviathan, Typlon v b ) . Folklorik y k l e r d e k i ejderhalar ayrt eden baz izgiler onda grlmeye balan mtr bile: llluyanka n m akl kttr ve ok o b u r d u r . " n c e yenilgiye urayan frtna tanrs (baka yerlerde de d o r u l a n a n bir izlek) sonunda kendi k a h r a m a n l sayesinde deil, bir insann (Hupaiya'm veya

i u m i bir k a d n d a n yapt erkek evladn) yardmyla zaferi kazanr. Geri her i k i versiyonda da bu insan kiilii n c e d e n tanrsal kkenli b i r gle d o n a t l m tr; Tanra n a r a ' n t n sevgilisi veya frtna tanrsnn o l u d u r . Her i k i r n e k t e de, farkl nedenlerle de olsa, y a r d m c insan, kendisini aa y u k a r t a n r l a m a n s t n g tarafndan yok edilir. Hupaiya n m , lnara'yla b i r kez yattktan sonra, aile sinin y a n n a , yani insan toplumuna geri d n p onlarla yaamaya h a k k yoktur; n k tanrlk halini paylat in b u n u dier insanlara da aktarabilir. Bu ksmi "folklorikletirme"ye karn, tlluyanka m i t i merkezi b i r rol oynu yordu: Yeni Yl b a y r a m k a p s a m n d a rite b i i m i n d e s y l e n i y o r d u . Baz metinler i k i kart grup arasnda yaplan ve Babil'deki akitu trenlerine benzeyen, ritel bir kavgadan sz etmektedir.
12

Marduk'un Tiamat a kar m c a d e l e s i n i anlatan mitte

ok ak olan kozmogoniyle ilgili anlam burada yerini dnya e g e m e n l i i iin re kabete brakr ( k r . Zeus-Typhon). Zaferi tanrnn kazanmas l k e n i n i s t i k r a r n ve refahn salar. Mitte, "folklorikleme" s r e c i n d e n n c e , "ejderhann saltana t n n hayatn k a y n a k l a n n tehlikeye d r e n "kaotik" bir d n e m olarak sunuldu u varsaylabilir (jejderha "potansiyelli" ve karanl o l d u u kadar, k u r a k l , kurallann askya a l n m a s n ve l m de simgeler).'
1

4 6 . K u m a r b i ve E g e m e n l i k H u r r i - H i t i t "teogonisi," yani b a r o l n d e " T a n r 13

10

Apollodons, Btbhotheca, 1,6, 3. Bkz. Gaster tarafndan evnlen merin (KUB XVII 95, III 9-17), a.g.y., s 267 vd. Aynca kr. O. R. Gumey, The Hittites, s, 155. Bir baka metin tanrlar meclisi tarafndan "yazglann belirlenmesinden sz eder; k, Gumey, a.g.y., s 152; ayn yazar, "Hiltte Kings hip," S, 107 vd. H u n i metlennin y. M 1300e doru gerekletirilmi Hitite evirileri sz konusudur. Hurri teogoni bilgileri daha eski Smer ve Kuzey Suriye gelenekleriyle olan badatrnacl gsterir.
181

" Bkz, Gaser, Tfespis, s. 259-260.

12

1 3

nlNbiiL INANIAR VE DNCELER T A R H I

larn Babas" Kumarbi'nin yer ald mitler zinciri srad b i r ilginlie sahiptir, i l k b l m - " G k y z Krall"- ilk tanrlarn art arda gelilerini aklar. Balan gta A3lu krald ve tanrlarn en n e m l i s i olan Anu ona secde edip hizmet edi y o r d u . Ama dokuz yl sonra A n u ona saldrd ve yendi. O zaman Alal yeraltna snd ve yeni h k m d a r n hizmetkr Kumarbi oldu. Dokuz yl sonra bu kez Kumarbi Anu'ya saldrd. A n u g k y z n e d o r u uarak k a m a y a balad, ama Ku marbi onu takip etti, ayaklanndan yakalad ve " k a m " m s r d k t a n sonra yere frlatt." Kumarbi g l y o r ve kazand baardan dolay seviniyordu; ama A n u , onu hamile braktn syledi. Kumarbi aznda kalan paray t k r d , ama AnuYun erkekliinin b i r b l m bedenine girmiti ve Kumarbi tanrya hamile k a l d . Metnin d e v a m n d a ciddi b o l u k l a r vardr; ama Anu'nun " o c u k l a r " m n , en bata da frtna tanrs T e u p ' u n Kumarb'yle savap onu tahtndan i n d i r d i k l e r i tahmin edilmektedir. Sonraki b o l m , "UllikumiTii'nin arks," Kumarbi'nin Teup'a kaptrd

krall yeniden ele g e i r m e k iin harcad a b a l a n a n l a t m a k t a d r . T e u p ' u yene bilecek bir rakip yaratabilmek iin tohumlaryla b i r kayay dller. Bu b i r l e m e n i n r n , insan b i i m i n d e tatan bir yaratk, U l l i k u m m i olur. Denizden yar ya rya dar km bedeniyle yeri ve g tayan dev Upelluri'nin (Atlas'n Hurriterdeki benzeri) omzuna yerletirilen U l l i k u m m i yle b i r hzla b y r k i ba ge erer. O zaman T e u p denize ynelir ve dev kayayla a r p r , ama y e n i l i r . Metinde b y k b o l u k l a r vardr, bununla birlikte olaylar dizisini yeniden olu turmak m m k n d r . U l l i k u m m i butun insanl yok etme tehditleri savurur ve telalanan tanrlar t o p l a n p Ea'ya b a v u r m a y a karar verirler. Ea n c e Enlil'e, son ra da Upeluri'ye gider ve t a t a n bir devin T e u p ' u l d r m e y e karar verdiini du yup d u y m a d k l a r n sorar E n l i l ' m cevabn k a y p o l d u u iin bilmiyoruz. Upel-

l u r i ise ok nemli s o n u l a r olacak bir ayrnt aktanr. "Yer ile gk benim zeri me ykseltildiinde ben hibir ey b i l m i y o r d u m . Yer ile gk b i r bakla a y r l d nda da ben hibir ey b i l m i y o r d u m . imdi sa o m z u m aryor, ama b u tannn m k i m o l d u u n u b i l m i y o r u m . " O zaman Ea "eski t a n r l a r d a n "babalann ve de delerin eski depolarn a m a l a n " m ve onlann g k l e yeri birbirinden ayrd b a getirmelerini ister. U l l i k u n m i ' n i n ayaklan kesilip sakat braklr; ama dev

kaya hla babas K u m a r b i ' n i n g k y z kralln kendisine miras braktn s y -

14

lk evirmenler szcn "dizler" olarak evrilmesini nermilerdir. Her iki terim de erkek reme organ iin kullanlan daha yumuak iiadelerdir. 182

HU T L E R N VE KEN ANLI LAW N IMN

leyerek v n m e k t e d i r , Sonunda T e u p tarafndan yere serilir. Bu mit b i r o k a d a n o k dikkate deerdir. ncelikle ierdii baz arkaik e ler gze a r p m a k t a d r : Kumarbi'nin tahtndan indirdii tanrnn cinsel o r g a n n yutarak kendi kendini dllemesi; bir tanrnn bir kaya ktlesiyle cinsel b i r l e m e ye girmesi ve b u n u n sonucunda insan yapl tatan b i r canavar domas; b u dev kaya ile H u r r i Atlas' Upelluri a r a s n d a k i ilikiler, Birinci b l m , i l k t a n r l a r n ayrt edici zellii olan Kumarbi'nin ift cins iye tliliine b i r g n d e r m e olarak yo rumlanabilir ( k r . r n e i n Tiamat, Zurvan). Bu durumda egemenlii geri dnl mez b i r b i i m d e ele geiren T e u p bir gok tanrsyla (Anu) erdi bir tanrsal var ln o l u d u r . " Bir k a y a n n i n s a n s t bir varlk tarafndan d l l e n m e s i n e gelince, benzer b i r mite Frigya'da da rastlanmaktadr: Papas (= Zeus), Agdos a d n d a b i r ta dller ve b u ta hermafrodt bir canavar olan Agditis'i d o u r u r . Ama t a n r l a r Agditis'i idi edip, tanra Kybele'ye d n t r r l e r (Pausanias, V l l , 17:10-12), Tatan insanlann d o u u n u anlatan mitler o k daha yaygndr: Bunlara Anado lu'dan Uzakdou'ya ve Poliezya'ya kadar r a s t l a n r Herhalde i l k insanlann top raktan gelileri h a k k n d a k i m i t izlegi sz konusudur; b u izlege gre i l k insanlar bir u l u toprak tanras tarafndan d o u r u l m u t u r . Baz t a u n l a r n ( r n e i n M i t h ra) da, her sabah daglann zerinde parlayan g n e gibi b i r kayadan kt d n l r . Ama b u m i t izlei b i r g n e tezahrne indirgenemez.
10

Petra genit-

r\x"m {dourgan ta), talarda ikin o l d u u varsaylan mucizevi erdemlerle b i r arada, Yeryz Ana n n kutsalln g l e n d i r d i i sylenebilir. Daha nce g r d m z gibi ( 34), kaya ktlesinin kutsall en o k "megalit" dinlerinde yceltil m i t i r . U l l i k u m m i ' n i n g tayan devin omzuna yerletirilmesi b i r rastlant deildir, n k dev ta da bir zolumna universofis^ olmaya h a z r l a n m a k t a d r . Bu nunla birlikte, megalit dinlerine zg b u motif, daha geni bir balam iine otur t u l m u t u r : Tanrsal egemenlik m i r a s iin verilen sava.

4 7 . T a n r K u a k l a r A r a s n d a k i a t m a l a r - H u r r i / H i t i t metni i l k kez evri-

'

Baz mitolojik paralara gre, Kumarbi'nin "iinde" bulunan tanrlarn onunla tartklan ve bedeninin hangi deliklerinden dan kabileceklerim renmek istedikleri anlalyor (kr, Guterbock, Mythologies aj the Ancient World, s, 157-158). Nitekim kayadan henz tkan Mithra once Gne'le dvr; zaferi kazanr ve Gne'in nlar saan kursunu alr. Ama ksa bir sre sonra iki tanr el skarak dnstluklanm kularlar.

1 6

Evrensel stun - n . 183

DNSEL I f ^ N L A R VT. MJNCl L ER TARH - I

lir evrilmez, bir yandan Byblosh Philon'un tantt biimiyle Fenike teogonisi, dier yandan da Hesiodos'un naklettii anlatyla olan benzerlikler gze a r p m t . Philon'a g r e ,
17

Ok egemen tanr E l u n ' d u (Yunancada Hypsistos, "En Yksek")

H u r r i / H i t i t mitolojisinde Alalu'ya denk d y o r d u . O n u n Bruth'la b i r l e m e s i n d e n Uranos (Anuya karlk gelir) ve Ge (Gaia) d n y a y a geldi. Bunlar da dort o u l d o u r d u l a r ; birincisi E (veya Kronos) Kumarbi'ye denk d m e k t e d i r . Uranos

eiyle ettii bir kavgann a r d n d a n kendi o l u n u yok etmeye alr, ama El rste kendine bir testere (veya mzrak?) dver, babasn kovup h k m d a r o l u r .
l e

So

nunda Baal ( d r d n c kua temsil eden b u tanr, T e u p ' u n ve Zeus'un karl d r ) egemenlii srad bir ekilde s a v a m a d a n ele geirir. Ugarit edebiyat kefedilme ey e kadar, Philon'un aktard bu sylencenin ger ekliinden k u k u duyuluyordu, Ama tanr kuaklarnn b i r b i r i n i izleyii Kenan mitolojisinde d o r u l a n m a k t a d r ( 49). Hesiodos'un (g 83) yalnzca - U r o n o s , Kronos ve Zeus tarafndan temsil e d i l e n - k u a k t a n sz etmesi, Philon (Sanchoniaton) versiyonunun geree u y g u n l u u n u bir kez daha d o r u l a m a k t a d r ; nk b u versiyonda Uranos'tan (= A n u ) nce Elyun'un (= Alalu) h k m s r d belir tilmektedir. T a n r s a l egemenlik m i t i n i n Fenike versiyonu H u r r i m i t i n d e n tre m i veya ondan ok etkilenmi olabilir, Hesiodos'a gelince, onun da Yunanis tan'da ya Fenikeliler araclyla ya da d o r u d a n Hititlerden renilmi ayn sy lenceyi k u l l a n d t a h m i n edilebilir. Bu m i t i n hem "zellemi" hem de badarnac niteliini vurgulamakta ya rar var ve b u d u r u m yalnzca Hurri/Hicit versiyonuyla da snrl k a l m y o r (bu versiyonda ok sayda S m e r - A k k a d unsuruna r a s t l a n y o r ) .
19

Ayn ekilde

Emtna

Eij'tede: 1) Bir dizi tanr kua, 2) "gen" tanrlarn "yallar'a kar sava ve 3) Marduk'un zaferi ve bylelikle h k m d a r l ele geirmesi yer alyor. Ama

Mezopotamya mitinde zaferin kazanld sava bir kozmogoniyle, daha d o r u bir ifadeyle insanlarn tanyaca biimiyle evrenin yaratlmasyla s o n u l a n y o r . Bu

Philon'un Fenihe Tarifti'ni baz paralan Eusebeios ve Porphyrios tarafndan korunmu ve akanlmtr. Philon kendisinin, "Troya savandan nce" yaam Fenikeli bilge Sanchonatonn yaztann zetlediini belirtmektedir. Kr Clemen, Die phniksche ReUgon, s. 28. El ancak 32 yl sonra Uranos'u idi etmeyi baanr. Hurri/Hitit ve Yunan mitlerinde birlik te gereklesen iki eylem, babann hadm edilmesi ve egemenliin ele geinlmesi burada birbirinden aynlmtr. Kr. tannlarAnu, Itar ve belki de Alalu nun isimleri; bir Babil listesinde Anu'nun atalar arasnda Afala diye bir tann saylmaktadr; Guterbock a.g.y., s, 160, 184

HITITLERIN VF. KENANL1LAGIN DN

mit, b i r tann ile bir e j d e r h a n n d v n , a r d n d a n da yere serilen rakibin para l a n m a s n ieren kozmogoniler dizisinin iine oturuyor. HesiodosYm Theogo-

ia'snda d r a m n banda kozmogoni b l m -Uranos'un idi edilmesiyle G n (Uranos) Yerden (Gaia) a y n l m a s - yer alr ve aslnda egemenlik savan ba latr. H u m / H i t i t mitinde da ayn durumla karlalr: Kozmogoni, y a n i G n Yerden ayrlmas uzun sre n c e , "eski tanrlar" anda gereklemitir. Ksacas, b i r b i r i n i izleyen tanr k u a k l a r n n evrensel egemenlii ele g e i r m e k iin yaptklar atmalar anlatan b t n mitler bir yandan zaferi kazanan en son tanrnn yceltilmi k o n u m u n u d o r u l a r k e n , d i e r yandan da d n y a n n mevcut yapsn ve insanln iinde b u l u n d u u d u r u m u aklar.

48. B i r K e n a n Panteonu:

U g a r i t M 3000'den ksa zaman n c e , Filistin'de

yeni bir uygarlk, eski t u n a uygarl ortaya kt: Bu uygarlk, i l k Sami yer leimine iaret eder. Kitab Mukaddes'te kullanlan nitelemeyle, onlara "Kenanllar" ad verilebilir, ama b u sonradan k o n m u b i r i s i m d i r .
20

galciler yerleikle-

ir, t a r m yapar, b i r kent uygarl gelitirirler. Blgeye yzyllar boyunca baka g m e n l e r de szar ve k o m u lkelerle, zellikle de Msr'la alveriler oalr. M 2200'e d o r u eski t u n uygarl yeni bir Sami h a l k n n , Amoritlerin ortaya kyla yklr. Yar-gebe savalar olan Amoritler d n e m d n e m tarmla u r a m a k l a birlikte, esas olarak o b a n d r . Bir uygarln b u ekilde sona erii ayn zamanda y e n i bir an da balangcdr. Suriye ve Filistin'in Amortiler (Smercede MAR.TU, Akkadada A m u r r u ) tarafndan istila edilmesi, ayn d n e m e d o r u Mezopotamya ve Msr'da g z l e m l e n e n daha geni bir hareketin parasdr. Bu ha reketi, kentlerin ve ekili t o p r a k l a r n zenginlii karsnda ararak ve b y l e n e rek Suriye lnden dalga dalga gelen ateli ve " v a h i "
11

gebelerin zincirleme

saldrlar o l u t u r m a k t a d r . Ama b u topraklan fethederken yerlilerin varolu b i i m i n i benimser ve uygarlarlar. Belli bir sre sonra o n i a n n soyundan gelenler, e k i l i t o p r a k l a r n s m r l a n n d a gebe hayat s r e n baka " b a r b a r l a r n silahl akn larna kar kendilerini savunmak zorunda kalacaklardr, israil oullar M I I . binyln son yzyllarnda Kenan'a girmeye balaynca ayn sre yinelenecektir.

M II, binym ortasndan nce metinlerde Kenan'dan sz edilmez: R. de Vaux, Histoire ardente d'Isral, c. 1, s. 58. M 111. binyil sonunun Mezopotamya edebi metinlerinde, MAR.TUar "buday tanmayan," "ne ev ne de kent bilen," "kaba dallar" olarak anlatlmaktadr. R. de Vaux tarafndan alntlanan metinler, a.g.y., s. 64. 185

HINSEI. NANLAR VI; DNCELER TARH II - I

Suriye-Filislin kylarnda gelien tarma dayal bereket tapmlaryla gebe o b a n l a r n gk ve yldz tanrlarnn egemenliindeki dinsel ideolojisi arasndaki

gerilim ve senbiyoz, I b r a n l e n n Kenan'a yerlemesiyle birlikte yeni bir y o u n l u a ulaacaktr. Birok kez sembiyozla s o n u l a n a n b u gerilimin m k e m m e l bir r nek konumuna ykselecei sylenebilir; n k kozmik dinselligin eski ve sayg deer geleneklerinin karsna yem bir dinsel deneyim t r burada, Filistin'de ortaya kmtr. 1929'a kadar Sunye-Kenan d i n i h a k k n d a k i bilgiler t s k i Ahit'ten, Fenike ya ztlarndan ve baz Yunan yazarlarndan (zellikle M O I . - I I , yzyllarda y a a m Bybloslu Philon, ama ayn zamanda M 11. yzyldan 5amosatal Lukianos ve M V, yzyldan Panopoloslu Nonnos) s a l a n y o r d u . Ama Eski A h i t putperestlie kar y r t l e n polemii yanstr; dier kaynaklar ise ya k o p u k kopuk ya da ge tarihlidir, 1929'dan beri Suriye'nin kuzey kysnda bir liman sitesi olan Ras

a m r a ' d a , eski Ugarit'te y r t l e n kazlarda ok sayda m i t o l o j i k metin ortaya k a r h m t r . Bunlar M X I V . - X I I . yzyllarda yazlm, fakat daha eski m i t o l o j i k dinsel kavramlar ieren metinlerdir. imdiye dek zlen ve evrilen belgeler Ugarit d i n i n i ve mitolojisini anlayabilmemiz iin h e n z yetersizdir. Tatsz b o luklar anlatlar b l m e k t e d i r ; s t u n l a r n ba ve son b l m l e r i paraland iin, m i t o l o j i k olay sralamas z e r i n d e bile g r birliine v a r l a m a m a k t a d r . Bu par al duruma k a r n , Ugarit edebiyat paha biilmez bir d e e r d e d i r . Yine de Ugarit dirimin hibir zaman btn Kenan'n dini olmadn hesaba katmak gerekir. Ugarit belgelerinin asl iigin y a n , belli b i r dinsel ideolojiden b i r d i e r i n e geiin aamalarn y a n s t m a l a r d r . El, panteonun n d e r i d i r . Ad Sami dilinde "tann" a n l a m n a gelmektedir, ama Bat Samilerinde kiilemi bir tanrdr. "Gl," "Boa," "Tanrlarn ve insanlarn b a b a s , "
21

Ona

"Kral," "Yllarn babas" gibi

isimler de verilir. "Aziz," "merhametli," "ok hilge"dir_ M X I V . yzyla an b i r dikilitan, z e r i n d e bir tahta o t u r m u , g r k e m l i , sakall, z e r i n d e uzun bir elbise bulunan ve tac boynuzlarla s s l e n m i bir adam olarak g s t e r i l m i t i r . kadar kozmogoniye ilikin hibir metin b u l u n a m a m t r .
3-1 23

Bugne

Bununla birlikte y l

dzlarn kutsal evlilik yoluyla yaratlmas, Kenan kozmogoni anlaylarn yans tan bir olgu diye yorumlanabilir. N i t e k i m 52 n u m a r a l m e t i n ("Kibar ve gzel

Ab, "baba" unvan en yaygn sfatlardan biridir; kr. ah adm, "nsanln babas;" bkz. M. H Pope, l in the Ugaritic Texts, s. 47 vd, F. A. Scbaelfer, The Cuneiform Texts of Ras Shumra-Ugant, Levha XXXI, s. 60, 62. Oysa k Bat Sami yaztlarnda El'e "Yerin Yaratcs" denir; bkz. Pope, WdM, c. I , s. 280.
186

HTITLURIN

VC KZ A LL M DN N NIA N

t a n r l a n n d o u u " ) i k i k a d n Aerat ve Anat', Sabah Yldzna ve A k a m Yld z n a hamile b r a k a n El'i betimler." Kendisi de "El tarafndan d o u r u r m u " Ae5

rat'a "Tanrlarn Anas" adi verilir (no. 51); Aerat y e t m i tanr d o u r u r . Baal d nda b t n tannlar, i l k ift olan e l - A e r a t i n s o y u n d a n d r . O n u gl bir tanr, "Yeryznn Efendisi" olarak tantan sfatlarna ve kur ban treni listelerinde a d n n hep bata yer a l m a s n a karn El, mitlerde fiziksel adan zayf, kararsz, ihtiyar, olacaklara boyun emi birisi gibi g r n r . Baz tanrlar ona k m s e y e r e k d a v r a n r . Baal de i k i eini, Aerat ve Anat' elinden alr. Demek k i yceltici sfatlarn daha nceki, El'in gerekten panteonun n d e r i o l d u u bir donemi yanstt sonucuna varmak gerekir. Yaratc ve evrenin i k t i d a r m elinde tutan eski bir t a n r n n yerini daha canl ve evrensel bereket alannda " u z m a n l a m " g e n b i r tanrnn almas sk rastlanan bir g r n g d r . Birok r nekte yaratc t a n n iies otiosus'a d n r ve y a r a t m n d a n giderek uzaklar. K i m i zaman yerini baka b i r t a n n n n almas, tann k u a k l a n veya o n a n n temsilcileri

arasndaki bir a t m a n n sonucudur. Ugarit mitolojisinin ana izlekleri yeniden oluturulabldig l d e , metinlerin bize Baal'n s t n konuma ykseliini anlat tklar sylenebilir. Ama zor ve hile yoluyla elde e d i l m i b i r ykseli sz konu sudur k i b u d u r u m eitli anlamlara ekilebilir. Baal, El'in oullar arasnda sayld halde (nk El b t n tanrlarn baba syd), "Dagan'm olu" ad verilen tek t a n n d r Ad "tahl tanesi" anlamna gelen
JS

Dagan'a M G I I I . binylda Yukar ve Orta Frat blgelerinde t a p l y o r d u .

Bununla

b i r l i k t e Baal'in balca kahraman o l d u u Ugarit m i t o l o j i k metinlerinde Dagan hibir r b l oynamaz, Baal ("Efendi") cins ismi onun kiisel ismi o l m u t u r . Ayrca b i r de zel ismi v a r d r : Haddu, yani Hadad. Ona "Bulutlann Svarisi," "Yerin Prensi, Efendisi" denir. Sfatlarndan b i r i "Gl," "Egemen" a n l a m n d a Alyan'dr. Bereketin kayna ve temel esidir; ama kz kardei ve ei Anat'n hem

Bu mit, her yedi yllk dngnn balangcnda yaplan bir rimelin ilk rneidir, bu da El'tn eski bir tarihte de toprak bereketinin yaratcs olarak grldn kantlar, daha sonra bu saygn ilev Baal'e geecektir; k. Cyrus H Gordon, "Canaante Mythology," s. 185 vd; Ulf Oldenburg, The Conflict between 0 and Baal in Cmwaniie Religion, s. 19 vd; Cross, Caaae Myth, s 21 vd Ayn blgelerde Anat ad da bulgulartmtr Dagan'm olu Baal'i Amortiler tantm olabilir; bu konuda bkz. Oldenburg, a.g.y., s. 151 vd. Bu durumda yerel bir "Baal"Hadad'a eklemlenmi olmas gerekir, nk eski Kenan dini, Samikrin bu mehur frtna ve dolaysyla bereket tanns olmakszn dnlemez. Aynca kr. Cross, Gaauite Myth and Hebrew Epic, S. 112 vd. 187

DNSEL NANLAK VF. DStlNCELEE TARH -1

ak, h e m sava tanras olmas gibi, ayn zamanda savadr da. O n l a r n yann daki
digeT

m i t o l o j i k kiiliklerin en n e m l i l e r i , "Prens Deniz, Naib Nehir" Yan

ve " l m , " Mot'tur; bunlar en st iktidar ele geirmek iin g e n tanryla rekabet ederler. Ugarit mitolojisinin b y k b i r b l m El ile Baal a r a s n d a k i atmaya ve Baai'in e g e m e n l i i n i dayatp s r d r m e k iin Yam ve Mot'la yapt d v l e r e ayrlmtr,

49, Baal E g e m e n l i i Ele Geiriyor ve Ejderhay Y e n i y o r o k ciddi hasar g r m bir metne g r e , " Baal ve reks Sapan D a ' n d a k i saraynda bulunan El'e b a s k n yapar ve onu smsk balayp yaralamay baarrlar. Anlalan y e r y z n e "bir ey" d e r , bu da "tanrlarn babas"nn idi edilmesi olarak yorumla nabilir. Bu varsaym, yalnzca egemenlik iin yaplan benzer atmalarda Uranos ve Hurri/Hitit tanrs Anu da idi edildikleri iin deil, El b i r daha asla stn k o n u m u n u yeniden ele geirmeyi denemedii iin de akla y a k n g z k m e k t e d i r . Hatta Baai'in Mot tarafndan ld rl d n r e n d i i n d e bile El bu ie kalk m a z / n k eski D o u d a byle bir sakatlk, k u r b a n egemenlik k a v g a s n n d
8

nda brakr. Zaten El'in gezegen-tannlan yaratarak erkekliini kantlad 56 n u m a r a l m e t i n d n d a , Ugarit belgeleri onu daha ok iktidarsz bir tann olarak gsterir. Bu da onun boynu eik ve kararsz tavrn ve Baai'in, karsn elinden ald olgusunu aklar. El'in elinden Sapan Da'ndaki tahtn alan Baal onu dnyann teki ucuna, "Nehirlerin kaynana, u u r u m l a r n dibine" s n m a k zorunda brakr, artk E l ' i n barna oras o l a c a k t r .
29

El szlanr ve y a k n l a n n d a n y a r d m dilenir. Onu i l k

duyan Yam olur ve ona gl bir iecek verir. El onu kutsar, ona yeni bir ad ve rir ve halefi olarak duyurur. Ayrca ona bir saray dikmeyi vaat eder, ama b u ara da Baal'i t a h t n d a n k o v m a s iin de onu kkrtr. Yam ile Baal arasndaki d v anlatan metinde baz b o l u k l a r n yaratt ko p u k l u k l a r vardr. imdi egemenlii Yam ele geirmi gibidir, El tanrlartr o-

Sz konusu olan, ilk kez C. Vitolleaud'mm yaynlad VI AB tabieudir; kr. Oldenburg evins, s. 185-186. Cassuto, Pope ve Oldenburg {s. 123), bu metnin Baalin saldns ve El'in tahtndan dyle ilikili olduu yorumunu yapmlardr. Aerat'a seslenir: "Oullarndan birini bana ver ki, onu kral yapaym" (Cyrus Gordon, Ugaritic Maual, 49:1:16-18; Oldenburg, a.g.y., s, 112). Da gksel bir simge olduuna gre, egemen bir tanrnn onu yitirmesi devrilmesi an lamna gelir. 188

HITITLKKIN VI; Ki->l AN ULARIN DN

uyla birlikle b i r dan z e r i n d e d i r ; tabii buras artk Sapan Da deildir, Baal, Yam'n b u l u n d u u konuma k i b i r iinde ykseldiini ve b u nedenle yok olacan aklayarak ona hakaret ettii iin, Yam habercilerini g n d e r i r ve Baal'in teslim olmasn ister. Tanrlar ylar ve Baal onlar azarlar: "Kaldrn balarnz tanrlar, k m e y i n dizlerinizin stne, ben de imdi Yam'm habercilerini k o r k u t a c a m ! "
30

Ama El habercileri kabul eder ve Baal'in onlarn klesi o l d u u n u ve Yam'a bir ha ra deyeceini aklar. Baal o l d u k a t e h d i t k r bir g r n m sergilemi olsa gerek k i , El habercilerin onu hi zorluk e k m e d e n yakalayabileceklerini de ekler. Ama b u arada A n a t i n da yardmyla Baal Yam'la kapmaya h a z r l a n m a k t a d r . (Bir ba ka tablete gre, Yam Baal'i tahtndan k o v m u ama Anat'a y e n i l m i t i r " ) . T a n r s a l demirci "Koar-ve-Hasis" ("Usa ve Kurnaz") ona i k i sihirli grz yapar; bunlann zelui k u l l a n a n n elinden bir ok gibi frlamalardr. Birinci grz Yam'n omzuna isabet eder, ama Yam devrilmez. kincisi tam alnna gelir ve "Prens Deniz" yere yapr Baal onu l d r r ve Tanra Athtart cesedi paralayp p a r a l a n deiik
3

yerlere d a t m a s n s y l e r . ' Yam hem "tanr" hem de "eytan" olarak tantlmaktadr. O, "El'in s e v d i i " o l u d u r ve bir t a n n olarak panteonun dier yelerine yapld gibi ona da adak lar sunulur. Dier yandan o bir su canavan, yedi bal bir ejderha, "Prens De niz," yeralt s u l a r n n temel esi ve epifanisidir. D v n m i t o l o j i k anlam ok y n l d r . Bir yandan mevsimler ve tarm imgelemine g r e , Baal'in kazanmas y a m u r u n denize ve yeralt sularna kar kazand zaferi simgeler; evrensel ku ral temsil eden y a m u r ritmi, denizin ve felaketlere yol aan su b a s k n l a r n n kaotik ve ksr b y k l n n yerini alr, Baal'in zaferiyle birlikte mevsimlerin d zenine ve istikranna duyulan g v e n ste kar. Dier yandan su ejderhasna k a r verilen kavga g e n bir t a n r n n a m p i y o n ve dolaysyla panteonun yeni egemeni

G. R. Driver, Canaanite Myfis and Legends, s. 79 (Metin III B:25). Aynca bkz. Les Religions du Proche-Oi'iiitt antique, s. 386; Cross, a.g.y., s. 114 vd. "El'in gzdesi Yam' ezmedim mi? Byk tann Nahar' yok etmedim mi? Tannin'in ( Ej derha) burnuna halkay takmadm m? Ben onun burnuna halkay taktm! engel ylan, yedi kafal Gl Yarat yok ettim!" (Oldenburg evirisi, s. 198; k. ANET, s. 137), Bu metin Yam'n Baal karsnda kazand ilk zafere gnderme yapyor, bunu Yam'n u rad bozgun izliyor (burada Anat sayesinde); bu da iyi bilinen bir mitolojik izlee denk dyor: Ylan trnden bir canavar karsnda ianrmn nce yenilmesi, sonra bunun rvannda zaferi kazanmas, Gordon, Uganic Manual, 68: 28-31, ev. Caquot ve Sznycer, (cd. Labat) les Religions du Pracle-Orie antique iinde, s, 389. 189

1 IN S E L L N A K C U R V E D U S N L E R TARHT -1 . 1

olarak ykseliini yanstr. Son olarak b u b l m n satr aralarnda i l k d o a n ev ladn (Yam), babasn (El) idi edip tahtndan indiren gaspdan ald da seilebilir.
33

intikam

Bu tr dvler r n e k o l u t u r u r , yani sonsuza dek yinelenebilirler. Bu neden le Yam, Baal tarafndan " l d r l m " olmasna karn, metinlerde yine k a r m z a kacaktr. Zaten b u tr bir "dngsel varolua" sahip olan tek tann deildir. leride greceimiz gibi, Baal ve M o t da benzer b i r varlk b i i m i n i paylamakta drlar.

50. Baal'in S a r a y Ejderhaya kar kazand zaferi kutlamak iin, Anat, Baal onuruna bir len verir. Daha sonra tanra sarayn kaplarn kapar ve cinnet ge irerek muhafzlar, askerleri, yallar l d r m e y e koyulur; dizlerine kadar y k selen k a n n iinde beline k r h a n l a n n kafalarn ve ellerini t a k m a k t a d r . Bu b l m anlamldr."
11

Koutlar Msr'da ve zellikle de H i n t tanra Durga mitolojisi ve

35

ikonografisinde b u l u n m a k t a d r .

Kan d k m e ve yamyamlk, arkaik bereket tanr

alarnn ayrt edici nitelikleridir. Bu adan baklnca, Anat m i t i D o u Akde niz'den Ganj vadisine kadar uzanan eski tarm uygarlnn ortak u n s u r l a r iinde snflandrlabilir. Bir baka b l m d e Anat z babasn, El i san ve sakaln kan iinde b r a k m a k l a tehdit etmektedir (metin 'nCV.Oldenburg, s. 26). Baal'in cansz bedenini b u l d u u n d a Anat bir yandan d v n m e y e , dger yandan l n n "etini baksz yemeye ve k a n n b a r d a k s z imeye" b a l a d
5 6

Anat'a bu kaba ve kan iici

tavr y z n d e n - b a k a ak ve sava tanralar iin de sz konusu o l d u u gibi erkek sfatlan da atfedilir ve hatta ift cinsiyetli olarak kabul edilirdi. Metin, yeni bir b o l u u n a r d n d a n , Baal'in Anat'a hediyeler y k l e n m i haber ciler g n d e r d i i n i anlatyor, Baal bu savatan tiksindiini b i l d i r i y o r , Anat'n si lahlarn b r a k m a s n ; barn ve tarlalara bereketin gelmesi iin adaklarda bulun-

Bu motiE hakknda, bkz Oldenburg, a.g.j., s, 130 vd.

M

Kan hayatn oz olarak kabul edildii iin, bu katliamn Suriye'nin ge biten ya2 mev siminin ksrlndan >c mevsimin bereketine geii amalayan bir riel olarak grlebilecei nerisi geirilmiur; kr. Gray, The Legacy f Canaan, s. 36. Metin Caquot ve Sznycer iaraSmdan evrilmitir, s. 393-394. Bize kadar ulaan Msr miti ank ilkel evresinde deildir: bkz. 26. Marvin Pope'un da Czennde durduu, Durga ile kurulan yaknlk (kr. son olarak MdW, c. 1, 5. 239), daha nce Walter Dostal tarafndan da gndeme getirilmiti, "Ein Beitrag," s. 74 vd, Virolleaud tarafndan yaynlanan metin, "Un nouvel pisode du mythe ugaririque de Baal," s. 132 vd; kr. Albright, Yahweh and the Cods ojCanaan, s. 131 vd. 190

i 5

3 0

HITITUIRIN V E K E M A N L A R I N DN

m a s n istiyor.

T a n r l a r n ve insanlarn y a m u r u n yaklatn anlayabilmeleri

iin yldrm ve g k g r l t s n yaratacan bildiriyor. Anat ona b u t l e r i n i tutaca konusunda g v e n c e veriyor. Bununla birlikte h k m d a r olmasna karn Baal'in ne saray ne de tapna vardr. H a l b u k i dier tanrlar bunlara sahiptir. Baka bir deyile, Baal egemenli ini ilan edebilecek kadar g r k e m l i b i r t a p n a k t a n yoksundur. Bir dizi b o l m sa rayn y a p m n anlatr. Terslikler eksik olmaz. Gerekten de Baal E' tahttan i n d i r m i t i r geri, ama saray yapabilmek iin yine de o n u n iznine m u h t a t r : Dava sn s a v u n m a s iin Aerat' g n d e r i r ve "Tanrlarn anas," Baal'n artk " y a m u r b o l l u u verecek" ve "sesini bulutlara katacak" o l m a s n ver. El b o y u n eger ve Baal, Koar-ve-Hasis'i sarayn yapmakla g r e v l e n d i r i r . Balangta Baal, Y a m i n ieri girebilecei korkusuyla, konutuna pencere yaplmasn istemez. Sonunda b u n u da kabul eder.
37

T a n r n n ejderha k a r s n d a k i zaferinden sonra b i r tapmak-saray

dikilmesi

o n u n s t n konuma y k s e l m e s i n i n ifadesidir. Tanrlar T i a m a t ' n yenilgiye ura m a s n d a n ve d n y a n n yaratlmasndan sonra, Marduk onuruna t a p m a k - s a r a y i n a ederler ( k r . 21). Ama Baal mitinde de kozmogoniye likin b u simgesellie r a s t l a n m a k t a d r . Tapmak-saray bir imago mimdi o l d u u iin, onun y a p m b i r an lamda kozmogoniye denk d m e k t e d i r . Aslnda su "kaos"u karsnda zafer kaza narak, y a m u r l a n n r i t m i n i d z e n l e y e r e k Baal b u g n k ekliyle d n y a y "olutu rur.

5 1 . Baal M o t ' l a K a r l a y o r : l m ve Hayata D n Saray tamamlannca Baal Mot'la, "lm"le karlamaya hazrlanr. Mot o k ilgin bir tanrdr. O da haliyle El'in o l u d u r ve yeraltnda h k m srer; ama l m n Yakndou'da b i l i nen tek kiiletirilme r n e i n i (bu ayn zamanda b i r t a n r l a t r l m a d r ) temsil

eder. Baal "tanrlar yalanabilsin ve insanlarn, topraklann kala balklarnn k a m doyabilsin" diye artk yalnzca kendinin insanlarn ve t a n r l a r n kral o l d u u n u

Pencereler bulutlatn arasndaki aklklar simgeleyebilir; Baal yamurlan bu aklklar dan gnderiyordu. Ugari'eki tapnann damnda bir pencere vard, yle ki yamur suyu bir dikilia zerinde tasvir edilmi tannnn yzne dyordu; kr, Schaeffer, t.g.y., s. 6, Levha XXXII, Resim 2. Ama bu smgesellk ve kubbelerdeki pencere aklklar daha karmak konulardr; kr. A. K. Coomaraswamy, "The Symbolism of the Dome." Loren R. Fisher, "El tr yarat"tan farkl bulduu "Baal tr yarat'lan sz eder; krs. "Creation at Ugarit," s. 320 vd. 191

DNSEL NANLAR V E DNCELER TAK HI - I

bildirmek zere Mot'a haberciler g n d e r i r .

Baal habercilenne d n y a n n snrla

rn g s t e r e n i k i daa d o r u y n e l m e l e r i n i , onlar k a l d r p yerin altna inmeleri n i emreder. Mot'u plerle kapl bir alanda, a m u r u n iine b a t m tahtnda otu r u r k e n b u l a c a k l a r d r . Ama fazla y a k l a m a m a l a r gerekir, yoksa M a t o n l a r dev

gibi azna alp yutar. Baal, kavurucu scaklarn neden o l d u u l m l e r d e n de M o t ' u n sorumlu o l d u u n u u n u t m a m a l a r n ekler, M o t , Baal'n y a n n a gelmesini bildirerek habercileri geri g n d e r i r ; n k , d i ye aklar, Baal Yam' l d r d ; i m d i yeraltna inme sras ona geldi.'
10

Bu haber Mot,

Baal'in g v e n i m yitirmesine yeter. Haberci!eriyle u n u iletir: "Selam ey

El'in olu, ben senin k l e n i m , hep sana aitim." o k sevinen Mot, Baal'in yeral tna indiinde g c n y i t i r i p yok olacan aklar. Oullarn ve rzgar, bulut, y a m u r kortejini de yanna almasn emreder ve Baal buna da boyun eer. Ama yeraltna inmeden n c e , hi d o u r m a m gen bir inekle iftleir ve b i r olu olur. Baal kendi giysisini oluna giydirir ve onu El'e emanet eder. En b y k teh like a n n d a Baal'in ilk b i i m i n e , kozmik boa haline d n d sylenebilir, ayn zamanda yeryzne bir daha d n e m e m e olasln da hesaba katarak halefini de gvenceye almaktadr. Baal'in. nasl l d n , d v t e m y e n i l d i i m , yoksa Mot'un d e h e t verici varlnn m onu yere sermeye yettiini bilmiyoruz. Ugarit m i t i n i n ilgin y a n , g e n frtna ve bereket tanrs ve panteonun en son n d e r i olan Baal'in yeraltna nip, orada Tammuz ve d i e r b i t k i tanrlar gibi l m e s i d i r . H i b i r b a k a "BaalHadad," ne Mezopotamya'da taplan Adad ne de H u r r i tanrs T e u p benzer b i r son yaamamtr. (Ama daha ge b i r tarihte M a r d u k da her yl "daa kapatld iin yok oluyordu"). Bu yeraltna inite Baal'e tamamlayc b i r o k yeni saygnlk y k l e m e istei seziliyor: Su kaosuna kar zafer kazanan ve dolaysyla evrene egemen olan, hatta kozmogoniyi salayan a m p i y o n ; frtna ve tarm bereketi tan rs (Dagan'm, "tahl tanesi'hin olu o l d u u n u hatrlatalm); ama ayn zamanda egemenliini b t n dnyaya (dolaysyla yeraltna da) yaymaya kararl b i r hkmdar-tann. Her ne olursa olsun bu son giriimin a r d n d a n El ile Baal a r a s n d a k i ilikiler deiir. Ayrca kozmik yap ve r i t i m l e r de gncel biimlerine kavuurlar. Metin yeni b i r b o l u u n a r d n d a n tekrar baladnda, i k i haberci El'e Baal'in cesedim b u l d u k l a r n bildirirler. El yere oturur, giysilerini paralar, barn dver ve y3 5

Gordon, UfanUc Mctuol, Vll. 50 2", Driver, Gaauitt Myllts aitti Lcgetls, 5. 101 Gordo, a.g.y., 67.1: 1-8, ev. Oldenbtrg, a.g.y., s. 133. 192

H1TITLER1N VE

KENAN Ut ARN DN

zn yrtar; ksacas Ugar'te uyguland ekliyle yas

ritelini
41

ilan eder. "Baal

ld!" diye haykrr, "nsan kalabalklar ne olacak i m d i ? "

El birden h n c n d a n

ve i n t i k a m isteinden k u r t u l m u gibidir. Gerek b i r evren egemeni tanr g i b i d a v r a n m a k t a d r ; Baal'in l m y l e evrensel h a y a t n tehlikeye girdiini fark etmek tedir. El, e i n d e n Baal'in yerine oullarndan b i r i n i kral ilan etmesini ister. Ae rat " k o r k u n " A t h a r i seer, ama o tahta ktnda onu igal edebilecek kadar b y k olmadn anlar ve kral olamayacan kabul eder. Bu arada Anat cesedi aramaya gider. Cesedi b u l d u u n d a onu omzuna alr ve kuzeye ynelir. Cesedi g m n c e , hatr saylr miktarda davar kurban ederek ce naze l e n i n i hazrlar. Bir sre sonra Anat Mot'la karlar. Onu tutar ve "bir b akla keser; kalbura atp alkalar; atete kzartr; d e i r m e n d e tr; tarlalara eker ve kular onu yer."' Mot'a bir demet tahl gibi davranan Anat b i r t r cina
2

yet riteli gerekletirmektedir. Bu l m turu genellikle b i t k i tanrlarna ve ruh larna z g d r .

43

M o t ' u n daha sonra yemden hayata d n m e s i n i n nedeninin b u ta

rmsal t r d e k i cinayet olup olmad da sorulabilir. Ne olursa olsun, Mot'un l d r l m e s i Baal'in yazgsyla ilikisiz deildir. E l d n d e Baal'm yaadn ve " g k t e n ya yadn ve sel yataklarndan bal akt n" g r r (bunlar Kitab Mukaddes'teki imgeleri hatrlatyor, kr. fiezekiel

3 2 ; H ; E y b 20;17). Katla katla gler ve oturup dinleneceini aklar; nk "anl Baal y a a m a k t a d r , Yeryznn Prensi v a r d r . "
44

Ama nasl k i Yam hayata

geri d n m s e , M o t da yedi yl sonra yeniden belirir ve Anat'n kendisine yaptk larndan, ayrca Baal'in egemenlii elinden a l m a s n d a n y a k n r . ki rakip yeniden kavgaya balar. Kaprlar, yabani k z l e r gibi birbirlerine tos v u r u p tepik atar lar, ylanlar gibi birbirlerini srrlar; sonunda Baal stte Mot altta yere yuvarla nrlar. Ama g n e tanras apa Mot'a El'in uyarsn aktanr ve d o v u s r d r mesinin bir faydas olmadn syler. Mot da buna boyun eer ve Baal'in ege menliini tanr. Ancak k s m e n anlalabilen birka baka b l m n a r d n d a n Anat, Baal'in ebediyen Kral olaca ve " k z n sesi ceylan sesine, a h i n i n sesi de sere

DriveT, ag.y., s. 109; Caquot ve Sznycer, Relgios iu Proche-Orient, (ed. Labat), iinde, 5. 424-25. Driver, s. 111; Caquot ve Sznycer, a g.y., s. 430. Mot'un bir "hasat ruhu" olarak grlmesi gerektii de nerilmitir, ama onun "lm"e ili kin zgilen fazla belirgindir; yeraltnda veya lde oturmakta ve dokunduu her ey ykma uramaktadr. Driver, a.g.y., s. 113. 193

DINSEL

A A VE D N E E T RH -1 NNLR C L R A

sesine b e n z e d i i zaman" bir bar a balataca haberini alr.

52. K e n a n D i n s e l B a k Baz yazarlar b u m i t i

bitki b y m e

srecindeki

l m ve her yl yeniden beliri olarak yorumlayabileceklerini sandlar. Ama Su riye ve Filistin'de yaz mevsimi bitkisel hayatn " l m " n e yol amaz; tam tersine yaz, meyve mevsimidir. iftiyi korkutan kavurucu scak deil, uzun s r e n ku raklktr. Demek k i M o t ' u n zaferinin Eski Ahit'te de y a n k l a n g r l e n yedi yllk kuraklk d n g s n e denk d m e s i daha akla yakn g r n m e k t e d i r (Tekvin 4 1 ; Sa muel 24:12 v d )
w

Ama m i t i n ilgi alan, b i t k i b y m e

ritmiyle

olas ilikilerinin dna taar.

Aslnda b u d o k u n a k l ve k i m i zaman grkemli olaylar bize tanrsal v a r o l u u n z g ! bir b i i m i n i gsterirler; bu yle bir varolma tarzdr k i , yenilgiyi ve

" l m " , g m l e r e k (Baal) veya paralanarak (Mot) "yok olmay," sonra az ok d n e m s e l bir b i i m d e "yeniden ortaya \k"lar\ ierir. H e m k o p u k k o p u k hem de d n g s e l b i r b i i m d e s r e n b u varolu t r b i t k i b y m e s i d n g s n yne ten tanrlarn hallerini hatrlatr. Bununla b i r l i k t e , hayatn olumsuz y n l e r i n i , kart ritimlerin birleik sistemi iinde birletirmeyi hedefleyen yeni b i r dinsel

yaratm soz konusudur. Son tahlilde, b t n yenilgileri ve zaferleriyle birlikte, Baal'in kavgalan ona

gk ve yer z e r i n d e k i egemenliini salar; ama Yam denizde h k m s r m e y e de vam eder ve M o t da yeraltndaki ller diyarnn efendisi olarak kalr. M i t l e r Ba al'in nceliini ve buradan hareketle evreni ve insan toplumunu y n e t e n kuralla n n ve hayatn srekliliini ortaya k o y m a k t a d r . Yam ve Mot'un temsil ettii

"olumsuz ynler" de varlk gerekelerini b u olguda bulurlar. Mot'un El'in olu olmas ve zellikle de Baal'in onu yok etmeyi b a a r a m a m a s , l m n "kurallara uygunlugu"nu g s t e r m e k t e d i r : Son tahlilde l m h a y a t n onsuz olmaz koulu dur" Baal ile Yam arasndaki d v anlatan m i t herhalde Yeni Yl b a y r a m n d a ve

Driver, s. 119. Kr. Cyrus Gordon, "Canaanite Mythology," s, 184, 195 vd; M. Pope, H/iM, c. 1, s. 262 264. Gcn, insanlann hayata duyduklan gzleri kapal aktan alan bir baka byk lm tannsna, Mara'ya yalnzca Budhist mitolojide rastlanr. Ama doal olarak Upaniadlar sonras dnemin Hint bak asna gore, hayat-cinsellik-lm-hayata geri dn dn gs kurtulu yolundaki en byk engeli oluturmaktadr (bkz. bu kitabn ikinci cildi). 194

MTITLEKN

VE KENAN L1LA1UN

DN

Baal-Mot amasn anlatan da hasat mnasebetiyle t r e n b i i m i n d e s y l e n i y o r du; ama b u g n e dek bilinen hibir metinde b u olgulara d e i n i l m e m e k t e d i r . Ayn ekilde t a p m i i n d e n e m l i bir rol oynad bilinen k r a l n da b u mitsel-ritel se n a r y o l a r n d a Baal'i temsil ettii varsaylabilir; ama b u g r h e n z t a r t m a l d r . Kurbanlar tanrlara sunulan besinler olarak kabul ediliyordu. Kurban sistemi Es k i Ahit'teki sisteme benzer g r n m e k t e d i r : Kurban yaklmasn, "bar" veya "ruh birlii" k u r b a n veya adan ve kefaret k u r b a n n ieriyordu. Rahiplere verilen ad, khnm, Ibranicedekiyle (hohen) aynyd. Rahiplerin yan sra rahibelerden (ferine) ve " k u t s a n m " kiilerden (kadeUm) de sz edilmektedir. (Kitab Mukaddesle b u terim kutsal fahielii ifade eder, ama Ugarit metinleri

hibir benzer anlam behrtmezler). Son olarak da k h i n rahipler veya peygamber lerden sz edilir. Tapmaklarda sunaklar vard ve tanrlarn tasvirleri ya da tannsal simgelerle sslenmilerdi. T a p m , kanl kurban trenlerinin d n d a , d a n s l a r ve ileriki tarihlerde peygamberleri fkelendirecek orji t r eitli jestleri de ie riyordu. Ama belgelerdeki b o l u k l a r n Kenan dinsel y a a m h a k k n d a ancak yak

lak tahminlerde b u l u n m a m z a izin verdiini unutmamak gerek. Elimizde hibir dua bulunmuyor. Hayatn tanrsal bir ba olarak kabul edildiini ama n s a n n y a r a n h m i t i h a k k n d a hibir bilgimiz yok. Bu t r b i r dinsel bak yalnzca Kenan'a ait deildi. Ama buradaki b a k n n e m i ve a n l a m , Kenan'a giren Israiloullarnn insan k a r m a k b i r t a p m etkinlii ne s r k l e y e n ve orji t r ardklarna k a r n ycelikten yoksun olmayan b y l e b i r evrensel kutsallk tryle k a r l a m a ! a n nedeniyle, sonradan artt. Hayatn kutsallna i n a n srailliler tarafndan da paylaldna g r e , hemen b i r sorun g n d e m e geliyordu: Byle bir i n a n Kenan dinsel ideolojisiyle b t n l e t i r i l m e d e n nasl k o r u n a c a k t ? Kenan dinsel ideolojisi, g r d m z gibi, b t n h a y a t n sim gesi, balca t a n n Baal'in aralkl ve d n g s e l v a r o l u tarz etrafnda o d a k l a n m zel b i r teoloji gerekli klyordu. A m a Yahve b u v a r o l u b i i m i n i p a y l a m y o r d u (zaten E l de b u hali p a y l a m y o r d u , ama baka k k d r c deiimler geir m i t i ) . Aynca Yahve t a p m de belli sayda kurban ieriyor, ama Yahve t a p m davranlarnn kendisini snrlamasna izin vermiyordu: M m i n i n itaat ve g v e n araclyla isel d n m yaamasn istiyordu ( 114), ileride greceimiz gibi ( 60), srailliler b i r o k Kenan dinsel unsurunu biliyoruz,

z m s e d i l e r . "Ama b u etkilenmelerin kendisi a t m a n n b i r y n y d : Baal kendi silahlaryla yeniliyordu. Btn yabanc g r u p l a r n , hatta H u n i l e r ve daha sonra Filistinliler gibi Sami olmayanlarn bile Kenan'a geldikten ok ksa bir sre sonra

195

DNSEL A A VE D N E E T RH -1 NNLR C L R A
kendi dinleri h a k k n d a k i her eyi u n u t t u k l a r dikkate alnrsa, Yahve ile Baal ara s n d a k i b u m c a d e l e n i n bu kadar uzun b i r s r e devam etmesi ve b i r o k uzlama ya ve sadakatsizlie k a r n Yahveciligin zaferiyle sona ermesi, insanlk a s n d a n olaanst b i r s r e olarak deerlendirilecektir."
411

R. de Vaux, Hislaire ancienne 'hrai, c. I , s. 147-148. 196

E L E T R E L KAYNAKA

43. Hititlerin tarihi ve kltr zerine, kr. A Goetze, Kieasien {2. bask, 1957), O. R Gurney, The Hittites (Harmondsworth, 1952; 2. bask, 1954; son bask, 1972). Huniler hakknda, krs. E, A. Speiser, "The Hurnan Participation in the Civilisation of Mesopotamia, Syria and Palestine" (Cahiers d'Histoire Mondiale, I . 1953, s 311-327); F Im para ti, i Hurri ti (Floransa, 1964); R. de Vaux, "Les Hurrttes de l'histoire et les Hontes de la Bible" (Revue Biblique, 74, s. 481-503). Hitit v yazs metnlen ve bunlann 1956'e kadar yaymlanm evinleri iin, bkz, E. La roche, "Catalogue des textes hittites," Revue Hittite et Asifliiique, XIV, 1.956, s. 33-38; 69 116; XV, 1957, s. 30-89; XVI, 1958, s. 18-64 En nemli metinler A Goetze (ANET, s, 120-128, 201-211, 346-364, 393-404), H. Gterbock, E, Laroche, H Otten, M. Vieyra ve dier yazarlar tarafndan evrildi; bu evirilenn kaynakas iin: Gumey, a.g.y., s. 224. En son Franszca evin Maunce Vieyra'ninkidir: Les Religions du Proche-Orient iinde (1970), s. 525-566. Hitit dininin genel anlatmlan iinde, u almalan sayalm: R. Dussaud, "La religion des Hittites et des Hountes," E. Dhorme ve R. Dussaud (d.), La religion de Babylome iinde, s. 333-353, H. Gterbock, "Hittite Religion," Forgoiien Religions iinde, V. Ferm (ed.) (New York, 1950), s. 81-109; ayn yazar, "Hittite Mythology," S. N. Kramer (d.), Mythologie s of theAncient WorW iinde (1961), s. 141-179; H. Otten, "Die Religionen des Alten Kleinasien," Harufituch der Orientalistik Bd. VIII, 1964, s 92-116, Maunce Vieyra, "La religion de l'Anatolie antique," Histoire des Religions iinde, l , s, 258-306, Giuseppe Furlani'nin La Religione degli Ritim (Bologna, 1936) adl kitab, yazar (Gterbock'un vard hkme gre, "Hitt. Rel.," s. 109) yalnzca o dnemde saylar az olan Hitit metni evirilerine ulaabilmi olsa da, hala yararldr. Aynca bkz. E. Laroche, Recherches su'- les noms des dieux hittites (Paris, 1947); ayn yazar, "Tessub, Hebat et leur tour," fouinai of Cuneiform Studies, I I , 1948, s. 113-136, ayn yazar, "Le panthon de Yaztlikaya," ayn dergi, VI, 1952, s. 115-123. Hitit tannlannm ve mitlerinin zet bir anlatm iin, kr. Einar von Schuler, WtiM, 1, s. 172-176 (tanrlar ve tanralar), 196-201 (gne tannlan), 208-213 (frtna tanrlar) Kraln dinsel rol hakknda, bkz. O. R Gumey, "Hittite Kingship," S. H. Hooke (ed.), Myth, RtuaJ and Kingship iinde, (Oxford, 1958), s. 105-121. Riteller hakknda, bkz. B. Schwanz, "The Hittite and Luwian Ritual of Zarpiya of Kizzuwatna,"JA05, 58, 1938, s, 334-353; M . Vieyra, "Rues de purification hittites," RHR, 119, 1939, s. 121-153; H. Otten, Heihilische Totenri ttle (Berlin, 1958). Yeni Yl bayram (purulli)
hakknda, bkz. Volkert Haas, Der Kult von Nenk: Ein Betrag zur hethitischen Religiongeschichte

(Roma, 1970), s. 43 vd. Orduya, bir bozgunun ardndan yaplan arnma riteli arkaikliyle dikkat eker, bir in sann, bir tekenin, kk bir kpein ve bir domuz yavrusunun kurban edilmesini ierir. Bu kurbanlar ikiye kesilir ve ordu bu yanm paralarn arasndan geer. Kr O. Masson, "A pro197

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H - i

pos d'un rimel hittite pour la lustration d'une arme," RUR, 137, 1950, s. 5-25; Gumey, The Hittites, s. 151. Yahve'nin brahim'le anlama yaparken istedii kurbanla benzerlie dik kat ekilmitir (Tekvin 15:9-18). Kurbanlann iki yans arasndan rituel geie birok halkta rastlanmaktadr; bkz Frazet, Folklore m the Old Testament (Londra, 1919), 1, s. 393-425; aynca kr. T Gaster, Myth, Legndand Custom in the Old Testament (New York, 1969), kay naka ekleri iin s. 363 vd. Bu kaynakaya u almalarn da eklenmesi gerekir; ] , Hennin ger, "Was bedeutet die rituelle Teilung eines Tieres in zwei Hlften?" Biblica 34, 1953, s. 344 353; Ad. E. Jensen, "Beziehungen zwischen dem Alten Testament und der nilotischen Kul tur in Afrika," S. Diamond (ed.). Culture m Histoy iinde, (New York, 1960), s. 449-466. Dua hakknda, bkz. O. R. Gurney, Hittite Prayers (1940) ve E. Laroche'un belirlemeleri, "La prire hittite: vocabulaire et typologie" (Annuaire, Ecole Pratique des Hautes Etudes, V. Section, c. LXX11, 1964-65, s. 3-29). 44. H. Otten, Die Ueherliejningerc es Telepinu-Myihtis (Mt), d. Vorderasiatiscfvaegyptistfien Gese lisch a/i, 46,1, Leipzig, 1943) adl eserinde mitin eitli versiyonlarm zmlemitir. Kar latrmal yorum iin, T. Gaster, Thespis (gzden geirilmi ikinci bask, New York, 1961), s, 295 vd. Aynca bkz, Gtiterbock'un zmlemesi: "Gedanken ber das "Werden des Gottes Telipinu," Festschrift Johannes Friedrich (Heidelberg, 1959), s, 207-211; ayn yazar, "Hittite Mythology," s. 144-148. Ba kahramann frnna tanrs olduu versiyona gre, byk gne tanns "bin tann"y lene davet eder, ama yiyip imelerine karn, tannlann ne alklan ne de susuzluktan ge er. lk habercilerin urad baarszln ardndan, frtna tannsnn babas kendi babasn aramaya gider ve "tohumtenn ryp, her eyin kmmas"na yol aacak bir gnah kimin ilediini sorar. Byk baba cevap venr: "Senin dnda kimse gnah ilemedi!" (Gterbock, "Hittite Mythology," s. 145-146). Gaster, Teiepm'ya ve bereket tanrlarna ilikin mitsel-ritel senaryoanndaki birok or tak unsuru ortaya kard; kr, Thespis, s. 304 vd, 45. Uluyanka hakknda, bkz. son olarak kan, A Goetze, Kleinasien, s, 139 vd ve E, V, Schuler, WdM, 1, s 177-178. Miti nakleden metnin banda yle bir giri vardr "Nerik (kentinin) frtna tannsnn kutsal adam (= rahibi) Kellasin szleri yledir: Aadakiler, gn frtna tanrsnn puruUi bayramnda sylenmesi gerekenlerdir: Szlen sylemenin zaman geldiinde (yan bayramn kutlanaca anda): 'lke gelisin ve zenginlesin, lke korunsun ve eer lke geliir ve zen ginleirse, puruili bayram kutlanr' " (ev. M. Vteyra, "Les religions d'Anatolte," s. 288; kr. Goetze, ANET, s. 125). Karlatrmal yorum iin, Gaster, Thespis, s. 256 vd. 46. Kumarbi hakknda, bkz. H. G. Gterbock. "The Hittite version of the Human Kumarbi Myths: Oriental Forerunners of Hestod," American/ouma I of Archaeology, 52, 1948,s. 123198

HITITLERIN VE KENAN ULARN DINI

124; ayn yazar, "Hittite Mythology," s. 155-172, H . Otten, Mythen vom Coite Kumarbi (Ber lin, 1950); P. Meriggi, "I miti dt Kumarbi, il Kronos Humco," Athenaeum, zel say 31 (Pavia, 1953), s. 101-115; C. Scott Littleton, "The 'Kingship m Heaven' Theme" Caan Puhvel (ed.). Myth and Law Among the ldo-Europeans, Univ. of California Press, 1970, s. 83-121). s, 93 100. Ullikummi hakknda, bkz. H. G. Gterbock, The Sting of Ulhhummi (New Haven, 1952). H . Baumann, Das doppelte Geschlecht (Berlin, 1955) adl zengin ama kark kitabnda, megalit gelenekler, ift cinsiyetlilik ve gkle yerin ayrlmasna ilikin kozmogoni izlei arasn daki ilikileri doru grmtr. Topraktan doan insanlar miti hakknda, kr. Dinler Tarihim Giri, s. 239'daki kaynak a. Bu izlege zellikle de Kafkasya'da ok bol rastlanmaktadr; kr. A von Lowts of Menar, "Nordkaukasische Steingeburtsagen," AKW, XIII, 1901, s. 509-524. Tanrsal varlklann bir petra genetrc'ten (= Glu Tanna= matrix mudO douunu nakleden mitler hakknda, kr, R. Eisler, Weltmantel und Himmelszelt (Mnih, 1910), 11. s. 411, 727 vd; M. Eliade, Forgerons et Alcfu'mistt, s. 44 vd, 191.

47, Byblos'lu Philon'un Historian tes Phoinifees I Fenike Tnhi] adl eserinin dine ilikin par alan Carl Clemen tarafndan evrildi ve yorumland; Dre phnikische Religion narh Philo von Byfclos (Leipzig, 1939), W. G. Lambert'in yaymlad ve evirdii bir iviyazs metni be tanr kuann birbirlerini kanl bir biimde izlemesini betimler; oullar babalann ve annelerini ldrr, anneleri ve kz kardeleriyle evlenir ve srayla egemenlii gaspederler. Bu metinde Hesodos'un Theogon/a'syla baz benzerlikler fark edilmitir; kr. W. G. Lambert ve P. Walcot, "A New Babylonian Theogony and Hesiod." Kadmos, 4, 1965, s, 64-72; aynca bkz. C. Scott Littleton, a.g.y,, s. 112-114. Stig Wikander tann kuaklanyla ilgili Hitit ve Yunan mitlerinin iran'daki bir koutunu gn na kartmtr. Kaynak yakn tarihlidir (Firdevs'nn 976'ya doru yazd ehname), ama kahramanlar-Cemid, Dahhak, Feridun-mitolojik Yiraa, Azi, Dahka, Thrataona ki iliklerinin bir anlamda "tarihsellelirilmi" versiyonlarn sunmaktadr. Sonu olarak "tanrsal egemenlik" miti Hint-Avrupa geleneinin btnleyici bir paras olarak kabul edilebilir. (Kr. Sig Wikander, "Histoire des Ouranides," Cahiers du Sud, 36, 1952, s. 8-17). Ama dier HintAvrupa halklannda bu mit bulgulanmam$tr Scott Littleton, Babil anlatlann (Etiuinii FIi ve Lambert'in evirdii para) tann kuaklanyla ilgili btn mitlerin son kayna olarak grme eilimindedir; kr, "The 'Kingship in Heaven' Theme," s, 109 vd.

48. Filistin'in erken tun andan sonraki tarihi hakknda, bkz. P. Garelfi, Le Proche-Ori ent Astaliifue les origines aux invasions les Peuples de ht Mer, Paris, 1969, s. 45 vd; B. Mazar, "The Middle Bronze Age m Palestine" (Israel Exploration Journal iinde [Kuds], 18, 1968, s. 65-97); R de Vaux, Histoire ancienne d'Isral, des origines 1 'installotion en Canaan, Paris, 1971, s, 61-121 (mkemmel kaynakalar). Amoritler hakknda, bkz. S. Moscati, ! predecessor! d'israele. Sindi sulle pi antiche genti se-

199

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

mitiche in Siria e Palestina (Rema, 1956); I. J. Gelb, T h e Early History of the West Semitic Pe oples," journal of Cuneiform Studies, 15,1961, s. 27-47; K. M. Kenyan, Amontes aid Canaanites, Londra, I960; R. de Vaux, a.g.y , s. 64 vd. Tel Hariri'de (eski Mari) yaplan kazlarda, Akkadanm "eski Bakl" lehesinde yazlm binlerce tablet gun na karlmtr. Bu tabletler baz tannlann, ncelikle de Ana, Daar, Addu'nun isimlerini vermektedir. Ama mitolojik metinler bulunamad iin, temel dinsel inanlar ve kavramlan bilemiyoruz. Amuttu kavmine ismini veren taun olan Araum, "(topra ilemek iin) dizlerini bk meyi bilmeyen, e yiyen, hayat boyunca bir evi olmayan ve ldkten sonra gmlmeyen bir adamdr;" metni alntlayan R. de Vaux, s. 64, Sonraki binyl boyunca. Roma mpara torluundan in'e kadar byk kent uygarlklan iin tehlike oluturan "barbarlar" (Cer menler, Avadar, Hunlar, Mogollar, Taatlar) hakknda benzer niteleme kalplar kullanlacak tr. Bu Amoritlerin, Kitab Mukaddes'te soz edilen Amoritler ile hibir ilikisi olmadn be lirtelim. "Kitab Mukaddes, Filistin'in srail ncesi dnemindeki nfusunun bir blm iin Amurru adm kullanmtr" (de Vaux, s 68). Kenan uygarl ve dini hakknda, bkz. j . Gray, TJe Ciinauiies, Londra, 1964; ayn ya zar. The Legacy ojCanaan (2. bask, Leiden, 1965); Margaret S. Drawer, Ugarit (= Cambridge Ancient History, c. 11, bol. 21, b; 1968; mkemmel kaynakalar); R. de Vaux, a.g y-, s. 123 vd; Marvin H. Pope ve Wolfgang Rolling, "Die Mythologie der Ugariter und Phnizier," WdM iinde, 1, s 219-312; O Eisseldt, "Kanaanisch-ugaritische Religion," Handbudl tr Orienta listik iinde, VIII, 1, Leiden, 1964, s. 76-91; A. Jirku, Der Myhus der Kanaaner, Bonn, 1966; ] . C de Moor, "The Semitic Pantheon of Ugarit" (Ugaril-Forsciiungen iinde, 11, 1970, s. 167 228); H. Gese (H. Gese, Maria Hofner, K. Rudolph, Die Religion Altsynens, Altrabiens und der Mandaer iinde, Stuttgart, 1970), s. 1-23,2; F. M. Cross, Canaantte Mytk and Hebrew Epic (Cambridge, Mass., 1973). 195'e kadar baslan Ugarit metinleri C H . Gordon taralndan evnmyazi olarak yaym
land: Ugaritic Text-book, Roma, 1965; kr. ayn yazar, Ugaritc Literature. A Comprehensive

Translation 0/ (he Poems and Prose lexis, Roma, 1949; ayn yazar, "Canaanite Mythology," S N. Kramer (ed.). Mythologies of the Ancient World iinde, s. 183-215, Bavurulan dier eviri ler: H. L. Ginsberg, "Ugaritic Myths, Epics and Legends," ANFT, s, 129-155; G. R. Driver, Ca naanite Myths and Legends, Edinburgh, 1956; A. Jirku, Kanaandische Mythen und Epen aus Ras Schamra-Ugarit, Gttersloh, 1962; A. Caquot ve M. Sznycer, "Textes Ougaritiques" (R. Labat (ed ), Les Religions du Proche Orient. Textes et traductions sacrsfeobyion/ens,oiigaritiques, hitti tes iinde, Paris, 1970, s. 350-458). Ugarit dini ve mitolojisi zerine hatn saylr bir edebiyat mevcuttur. Bu konudaki temel kaynaka u eserlerde kaydedilmitir: M. H, Pope ve W, Rolling, a.g.e. ; I L H. Rowley, Worship in Ancient Israel its Forms and Meaning, Londra, 1967, s. 11 vd; Georg Fob re r, iso ry oj Isra elite Religion (1968, lng. ev., New York', 1972), s, 42-43; R, de Vaux, a.g.y., s. 136 vd. El ve panteondaki rol hakknda, bkz,. O. Eisseldt, El im uganl/schen Pantheon, Leipzig,

200

HITI L E R N VE KENANL1LAR1N DIN!

1951, M . Pope, El in lite Vgaritic Texts, Leiden, 1955; D i l Oldenburg, The Conjlic Between t i and Ba'alin Canaanite Religion, Leiden, 1969, zellikle 5. 15-45, 101-120, 164-170. Simdi bkz. F. M. Cross, Canaanite Myth and Hebrew Epic, s. 20 vd (Oldenburg'un tezinin eletirisi, dipnot 51), Aynca kr. C, F. A. Schaeffer, The Cuneiform Texts of Rus-Shamra-Ugant, Londra, 1939, S, 60 vd; ayn yazar, "Nouveaux tmoignages du cuite de El et de Baal Ras Shamra-UgariL et ailleurs en Syne-Palestine" (Syria, 43, 1966, s. 1-19): Kazlarda bulunan El simgesi boga hey kelcikleri Tannsal isim olarak 1 (e!) hakknda, bkz. J. J. M, Roberts, The Earliest Semitic Pant heon (Baltimore ve Londra, 1972), s. 31 vd, "Demek ki, Eski Akkada U isminin bu tanr hakknda oluturduu imge, insanlann mululuguyla ilgilenen ve zellikle de ocuk dour ma konularnda etkin, yce ama cana yakn bir tanr ponresidir. Bu niteleme, Sam Dnyasinn geri kalanndaki El hakknda bildiklerimizle byk lde uyumaktadr" (a.g.y, S. 34). Dagan hakknda, bkz. Ed Dhorme, "Les avatars du dteu Dagon," RHR, c. 138, 1950, s. 129-144; Net Oldenburg, The Conflict...., s. 47-57.

49. Baal hakknda, bkz. Arvd S. Kapelnd, Baal m he Ras Shamra Texts, Kopenhag, 1952; Hassan S. Haddad, Baal-Hadad. A Study of the Syrian Storm-God (yaymlanmam tez, Chicago niversitesi, 1%0); U. Cassuto, "Baal and Mot i n the Ugaraic Texts," Israel Exploration jour nal, 12,1962, s. 77-86; W. Schmidt, "Baals Tod und Auferstehung," ZRGG, 15, 1963, s. 1 13; Ulf Oldenburg, The Conflict s. 57-100, 122-142, 176-177; M. Pope ve W. Rlling, Wo*M iinde, I , s. 253-269 (belli bal metin evirileri ve yorumlar, kaynakayla birlikte, s. 268-269), J. C. de Moor, The Sesonal Pattern in the Ugaritic Myth of Ba'lu (= Alter Orient und Altes Testament, 16), Neukirchen-Vluyn, 1971 ve zellikle F. M. Cross, Cananife Myth and Hebrew Epic, s. 1'2 vd (Baal ve Anal), 147 vd (Baal ve Yahve'nin tanrsal tezahrleri), Baal'in Aerat'] karmasnn ardndan ilk tann iftinin ayrld u sahneden anlalmak tadr: Baal, bir saray istemek zere Aserat' El'in yanna gonderince, El "sevinten srar" ve sotar: Tannlan douran niye geldi?.,.. Yoksa El'e duyduunuz ak tn sizi tasalandryor?" Ama Aerat onu kk grerek yant verir: "Bizim Kralm;, Yargcmz 'APiyn Ba'al'dr ve onun stnde hi kimse yoktur" (Ugaritic Manual, 5 1 ; ev. Oldenburg, s. 118). Ancak da ha sonra. Baal Aerat'n 77 olunu yok edince (Ug. Man., 75. Oldenburg, s. 119), tanna El'e yaknlar ve onu intikam almaya kkrtr. Yam, ylan biimindeki ejderha (ianrin) Lotan'a, Eski Ahit'in Leviathan'ma benzer. Kr Me^mur 74:14 "Leviathan'm balarn ezdin." Yuhanna'mn Vahiyi'nde (12 3 vd) "yedi bal, on boynuzlu, kzl renkli biyuk bur ejderha'dan sz edilir. Yam hakknda bkz. Gray, a.g.y., s. 26 vd, 86 vd; Oldenburg, s 32-34, 134-137 ve T Gaster'm karlatrmal incelemesi, Thespis.s. 114 vd. Koar-ve-Hasis hakknda, bkz. Gaster'n yorumlan, a.g.y., s. 161 vd. 50. Tanra Anat hakknda, Baal'i ileyen eserler dnda, bkz. Arvid S. Kapelrud, The V-

201

D N S E L NANLAR VE DUNCELF.R T A R H I

oient Goddess Anat in the Ras Shamra Texts, Oslo, 1969; M. Pope, WdM, I , s. 235-24-1; WolfgangHelck, Betrachtutgen zur grossen Gln un den iltr verbundene Goteite (Mnih ve Vi yana, 1971), s. 151 vd, 200 vd, Anat ve Durga arasndaki benzerlikler konusunda, kr. Walter Dostal, "Ein Beitrag zur Frage des religiosen Weltbildes des frhesten Bodenbauer Vorderasiens" (Aehv Jir Vlherkunde, XII, 1957, s. 54-109), s. 74 vd. Anar/in "yamyaml" (Baal'in cesedini yer) hakknda, bkz. Charles Virolleaud, "Un no uvel pisode du mythe ugaritique de Baal" (Comptes-rendus de l'Acadmie des Inscriptions e t Belles-Lettres, 1960, s. 1B0-86) ve Michael C. Astour'un gzlemleri, "Un texte d'Ugarit r cemment dcouvert et ses rapports avec l'origine des cultes bacchiques grecs," RHR, c, 154, 1963, s. 1-15; ayn yazar, Heflenosemitica (Leiden, 1964; dzeltmeler ve ek notlarla yeni bask, 1967), s. 170 vd; W. F. Albright, Yohveh and the Gods of Canaan (New York, 1968), s. 131 vd. Anat-Atarte ilikileri hakknda, kr. J.J. M. Roberts, Te Earliest Semiiic Panthon, s 37 vd; Wolfgang Helck, Betrachiungen, s, 155 vd. Tanna Atane, Anat'n glgesi gibidir ve nere deyse hibir rol oynamaz. "Yeni bir mitolojik metin ona nemini iade etmi ve sava karak teriyle, adaletin ve hakkn koruyucusu roln vurgulamtr" (R. de Vaux, a.g.y., s. 145; Charles Virolleaud'nun yaymlad bir metni. Le Palais Royai d'Ugarit, c, V ve W. Hernann'm yorumunu, "Astar," Mtt. jiir Orient/orschurcg, 15, 1969, s. 6-55, kaynak olarak kullanmakta dr.) Saray-tapmagn kozmolojik simgeselligi hakknda, bkz. M. Eliade, Le Mythe de l'ternel retour (yeni bask, 1969), s. 17 vd; ayn yazar, "Centre du Monde, Temple, Maison" (Le symbolisme cosmique des monuments religieux: iinde. Srie Orientale Roma, XIV, Roma, 1957, s. 57-82); Ananda Coomaraswamy, "The Symbolism of the Dome," ludion Historien! Quar terly, 14, 1938, s, 1-56, Loren R, Fisher, "Cration at Ugarit and in the Old Testament," Ve lus Tesiameiiium, XV, 1965, s, 313-324; ayrca krs. U, Cassuto, "Il palazzo di Ba'al nella tavolalIAB di Ras Shamra," Orientalia, zel say 7, 1938, s. 265-290; A S. Kapelrud, "Temple Building, a Task for Gods and Kings," Onentalia, 32 (1963), s, 56-62. 51. Mot hakknda, bkz. son olarak kan Oldenburg, a.g.y., s, 35-39; M. Pope, W.d.M iinde, L s, 300-302; Cross, a.g.y., s. 116 vd. Aynca kr. U. Cassuto, "Baal and Mot in the Ugaritic Texis," isr! Exploration Journal, 12, 1962, s. 77-86. Athtar hakknda, krs. J. Gray, "The Dsert God Attr i n the Literatre and Religion of Ca naan," JNES, 8, 1949, s. 72-83; A Caquot, "Le dieu Athtar et les textes de Ras Shamra," Syria, 35,1958, s, 45-60; Oldenburg, a.g.y., s, 39-45. 52. Ugarit'teki Baal tapm hakknda, bkz. Kapelrud, Baal in the Ras Shamra Texts, s, 18 vd; ayn yazar, The Ras Shamra Discoveries and the Old Testament (Norman, 1963); aynca kr. J. Gray, "5acral Kingship in Ugarit," Ugaritica VI iinde (Paris, 1969), s. 289-302. Bereket tapmlanna zg arkaik unsurlara ok sk rastlanmaktadr: ta falluslar, plak tanra imge202

H1TITLEHIN VE KF_NANUL\K1N DN

leri, boga biimli Baal; baz rahipler hayvan masklar ve boynuzlar takyorlard (kr. Schaeffer, a.g.y s. 64, Levha X, ek. 2). karlan gnahlann kefareti olarak erkekler ve kadnlar (ve kral ve kralie) tarafndan yaplan kamusal kurban trem hakknda, bkz. A. Caquot, "Un sacrifice expiatoire Ras Shamra," RHPR, 42, 1962, s. 201-211. R. de Vaujc'nun da belirttii gibi, a.g.y., s. 146, Kenan ve israil kurbanlarnn "ortak bir riteli vard; rnein Karmel DaYnda Baal peygamberleri ve llyas yakmalk kurban ayn bi imde hazrlarlar, 1. Krallar, 18." Kenan tapm hakknda, bkz. son olarak kan, Fohrer, History of Israelite Religion, s. 57 vd, yakn tarihli kaynaka bilgilerini iermektedir. Yahve ile Baal arasndaki atma hakknda, bkz. daha aada kaydedilmi kaynaka, 60. Keret ve Agat-Danel manzum destanlar ve onlann Yunanca koutlan hakknda, kr. Cyrus A Gordon, The Common Background of Greek and Hebrew Civilisations (New York, 1965), s, 128 vd (Yazar Keret destann "Troyal Helena motifinin bilinen en eski rnei" olarak kabul etmekledir; Hint-Avrupa kkenli bu motif Hindistan ve Yunanistan'da bulgulanmtr, ama Mezopotamya ve Msr'da bilinmemektedir; s, 132 vd). Bu sorun hakknda, aynca bkz. Michael C, Astour, Hellenosemitica (2. bask, 1967), bu yazar Suriye-Filistin dn yasyla Yunan dnyas arasndaki karlkl alverileri ve benzerlikleri, corafi koullar ve onlann kendilerine zg siyasi mzalanyla aklamaktadr. "Her iki alan da kzlm, corafi adan paralanm, merkezi bir ekseni olmayan topraklard. Bu da benzer devlet oluumlanna ve i dzenlere yol at ... Yunan ve Bat Sami dnyalar, dandan gelen bir imparator luk tarafndan fethedilmedikleri surece birleme ve merkezileme yetisinden yoksun, kk devletletden oluan ortak bir ember oluturdular" (s. 358-359).

VII.

BLM

"SRAL OCUKKEN..."

53. T e k v i n ' i n l k i k i B l m srail d i n i tam anlamyla kitapl b i r dindir. Bu yazl klliyat, k u k u s u z o l d u k a eski szel gelenekleri temsil eden eitli yalar da ve y n e l i m l e r d e - m e t i n l e r d e n olumakla birlikte; sz konusu gelenekler, yz yllar boyunca ve farkl ortamlarda yeniden y o r u m l a n m , dzeltilmi ve kda dklmtr.
1

Modern yazarlar israil d i n i n i n tarihini ibrahim peygamberle bala

trlar. G e r e k t e n de gelenee g r e , IsrailoguHarnn atas olmak ve Kenan lkesi n i sahiplenmek zere T a n n tarafndan seilen kii odur. Ama Tekvin'in i l k onbir b l m , yaratltan tufana ve Babil Kulesi'ne kadar, b r a h i m ' i n s e i l m e s i n d e n n ceki mucizevi olaylan anlatrlar. Bu b l m l e r i n y a z m n n , Pentatok'deki d i e r b i r o k m e t n i n y a z m n d a n daha y a k n tarihli o l d u u bilinmektedir. Dier yandan en nemliler a r a s n d a saydabilecek baz yazarlar, kozmogoni ve k k e n m i t l e r i n i n (insann yaratl, l m n k k e n i vb) srail'in dinsel bilincinde i k i n c i l b i r r o l o y n a d n iteri s r m l e r d i r . zetle syledikleri, Ibranilerin i l k balangcn m i tolojik ve masals olaylarn anlatan k k e n l e r i n tarihinden ok, "kutsal tarih"le, yani Tanr'yla ilikileriyle ilgilendikleridir. Bu, belli bir d n e m d e n itibaren ve zellikle de belli bir dinsel sekinler grubu iin d o r u olabilir. Ama buradan hareketle, b t n arkaik t o p l u m l a r heyecanlan d r a n kozmogoni, i n s a n n yaratl, l m n k k e n i ve baz dier y c e olaylar gi b i sorunlara sraillilerin atalarnn ilgisiz kaldklar sonucuna varmak iin bir ne den y o k t u r . G n m z d e , "reformlar"dan 2500 yl sonra bile, Tekvin'in i l k b lmleri b r a h i m peygamberin miraslarnn hayal g c u n u ve dinsel dncesini

Pentatk'un, yani Kitab Mukaddes'in ilk be kitabnn (Tora) kaynaklan ve yazm, gn deme hatn saylr sorunlar getirmitir. Bizim konumuz asndan, kaynaklarn u terimler le beiinildini hatrlatmak yeterli olacaktr Yahveci kaynak, nk bu en eski kaynak (M X. veya IX. yzyl) Tann'ya Yahve adm verir; Ebhimri kaynak (biraz daha yakn tarihlidir, "Tann"y Elohim olarak adlandnr); Ruhban kayna (en yakn tarihlisidr; rahip lerin eseri olan bu kaynak, tapm ve Yasa zerinde durur) ve Testiyeti kaynak (bu kay nak yalnzca Teriiye kitabnda bulunur). Bununla birlikte ada Eski Ahit eletirilen asndan, men zmlemesinin daha karmak ve aynntl olduunu ekleyelim. Aksn belnmedike, alntlar Kuds Kitab Mukaddesi'nden yapyoruz. 204

-ISRAIL O C U K K E N .

beslemeyi s r d r m e k t e d i r . Bu nedenle biz m o d e m ag ncesi gelenei izleyerek, a n l a t m m z a T e k v m ' i n i l k b l m l e r i y l e balyoruz. Bunlarn daha ge tarihlerde yazlm olmalar b i r sorun k a r m a z ; nk i e n k arkaiktir ve aslnda b r a h i m d e s t a n n d a n daha eski anlaylar yanstmaktadr. Tekvin u m e h u r b l m l e alr; "Balangta Tanr (Elohim) g ve yeri yaratt. Yer b o t u , y e r y z ekilleri y o k t u ; engin, karanlklarla kaplyd. Tanr'nn Ruhu sularn z e r i n d e dalgalanyordu" (1:1-2). zerinde yaratc bir tanr n n s z l d g i l k okyanus, o k arkaik bir imgedir. Bununla birlikte ve herhalde
1

Tevrat m e t n i n i n yazan Enuma Elis'te anlatlan mitten habersiz olmasa da, dipsiz sularn zerinde uan tanr izlegne Mezopotamya kozmogonisinde rastlanmaz

(aslnda i l k okyanus b r a n i c e d e teiim szcyle ifade edilir ve bu s z c k etimo l o j i k adan Babil dilindeki timai'la ayn k k t e n gelmekledir). Gerek anlamda yaratl, yani "kaos"a (tl v bh) dzen verilmesi T a n n k e l a m n n gcyle gerekleririlir. T a n r , "k olsun" dedi ve k oldu (1:3). Ve yaratln b i r b i r i n i izleyen aamalar hep T a n n ' n n szleriyle gerekletirilir. "Su kaosu" kiiletirilmez ( k r . Tiamat) ve b u n u n sonucunda kozmogoniyle i l g i l i bir kavgada "yenil mesi" gerekmez. Bu Tevrat anlats zgl bir yap gsterir: l ) Sz'le 2) " i y i " bir d n y a n n ve
3

3) " i y i " ve T a n n ' n n kutsadg bir hayatn (hayvanlar ve bitkiler)

yaratlmas

(1:10, 2 1 , 31 v b ) ; 4) kozmogoni ii son olarak i n s a n n yaratlyla talanr. A l tnc ve son g n d e T a n n der k i : "nsan kendi suretimizde, kendimize benzer ya ratalm. Denizdeki balklara, g k t e k i kulara, evcil hayvanlara, srngenlere,

y e r y z n n t m n e egemen olsun," vb (1:26). Hibir olaanst baar (MardukTiamat t r n d e b i r dv),* kozmogonide veya antropogonide hibir " k t m s e r " unsur (dnyann eytani bir i l k varlktan - T i a m a t - hareketle o l u m a s , insann

baibhs K n g u ' n u n k a n n d a n ekillendirilmesi) g r l m e z . D n y a "iyi"dir ve insan

Birok szl gelenekle yaratc, bir kus biiminde hayal edilmitir. Ama lk simgenin "katlama's soz konusudur; Tanrsal ruh su ktlesini asmtr, hareket etmekle zgr dr; dolaysyla bir ku gibi "uar." "Ku"un arkaik ruh imgelerinden bili olduunu hatr latalm
3

Tanrlarn yaratc szne baka geleneklerde de, yalnzca Msr teolojisinde deil Polinezyallarda da rastlandn ekleyelim. K Eliade, Aspecis du myile, s, 44 vd, Ama ejderha (nni) veya Rahab ya da Leviathan denen ylan biiminde bir canavara kar kazanlan zaiere deinen ve hem Mezopotamya, hem de Kenan geleneklerini hatrlatan baka metinler de vardr (krs rnein Mezraurlar 74:13 vd; Eyb 2;12 vd). 205

D N S E L NANLAR V E DNCELER T A R H - I

imago dd'dir {Tanr'nn suretidir}; yaratcs ve m k e m m e l rnei gibi da cen nette oturur. Bununla birlikte, Tekvin'in fazla gecikmeden altn izecei gibi, ha yat T a n r tarafndan k u t s a n m olmasna k a r n zahmetlidir ve insanlar artk cen nette y a a m a m a k t a d r . Ama b t n bunlar atalarmzn b i r dizi hata ve g n a h n n sonucudur, t n s a n n varolu koullarn onlar deitirmitir. Bayaptnn geirdi i h u bozulmada T a n r ' n n hibir s o r u m l u l u u y o k t u r . U p a n i a d l a r sonras Hint d n c e s i n d e de g r l d gibi, insan, daha d o r u bir ifadeyle insan t r kendi davranlarnn sonucudur.

Yahveci bir b a k a anlat (2:5 v d ) daha eskidir ve y u k a r d a zetlediimiz r u h ban metninden ak bir b i i m d e farkldr. Artk g n ve yerin yaratlmas deil, T a n r ' n n (Yahve) yerden kabaran b i r suyla verimli kld b i r l sz konusudur. Yahve insan (.dm) balktan ekillendirmi ve "burnuna y a a m s o l u u n u " fle yerek can vermitir. Sonra Yahve "Aden'de b i r bahe d i k m i , " " i y i meyve veren, gzel agalar"n her t r n yetitirmi (2:8 vd) ve b u baheye "baksn ve ilesin diye" i n s a n oraya yerletirmitir (2:15). Daha sonra Yahve hayvanlar ve k u l a r yine topraktan y o u r d u , o n l a n d e m ' i n yanma getirdi ve d e m onlara isim ver di.
5

Sonunda Yahve dem'i uyuttu ve onun b i r kaburga k e m i i n d e n

Havva

p b r a n i c e riavvdh etimolojik a d a n "hayat" a n l a m n a gelen kelimeyle ayn kkten t r e m i t i r ) adn alan k a d m b i i m l e n d i r d i . > Yorumcular, daha basit olan Yahveci anlatnn "biimler" d n y a s n n karsna "su kaosu"nu deil, l ve hayatla bitkilerin b y m e s i n i n karsna da k u r a k l k o y d u u n a dikkat ekerler. O halde b u k k e n m i t i n i n b i r l blgesinde d o m u olmas akla y a t k n g r n m e k t e d i r . lk i n s a n n balktan yaratlmasna gelince, da ha nce de g r d m z gibi ( 17), b u S m e r ' d e bilinen b i r izlektir. Benzer mit ler, eski Msr ve Yunanistan'dan "ilkel" halklara kadar d n y a n n aa y u k a r her yerinde b u l g u l a n m t r . Temel d n c e ayn g r n m e k t e d i r ; nsan b i r hammad deden (toprak, tahta, kemik) b i i m l e n d i r i l i r ve yaratcnn s o l u u ona can v e r i r . Birok r n e k t e yaratcsyla ayn b i i m d e d i r . Baka bir deyile, bir S m e r mitiyle ilgili olarak belirttiimiz gibi, insan "biimi" ve "can"yla bir anlamda yaratcs n n varolu halini paylar. "Madde"ye ait olan yalnzca bedenidir,
6

Burada arkaik ontoloji anlayna zg bir nitelik sz konusudur: Hayvanlar ve bitkiler ancak kendilerine bier isim verildii andan itibaren gerekten varolmaya balamaktadr (kr. Elade, Mythes, rives el mystres, s. 255'te bir Avustralya kabilesi rnei). Birok gelenekte, lnce "nY'un gksel yaraucsmn yanna dndn ve bedenin yere (topraa) geri verildiini ekleyelim, Ama insan yapsyla ilikili bu "dalizmin," Tevrat 206

 I S R A I L OCUKKEN.

}Kadnn d e m ' d e n alman b i r kaburga k e m i i n d e n yaratlmas, i l k insann erdiiiigini belirten b i r zellik olarak yorumlanabilir,/ Baz midros'lann ak

tardklar dahil, baka geleneklerde de benzer anlaylar b u l g u a n m t r .

Erdii

insan m i t i o l d u k a yaygn b i r inanc y a n s t m a k t a d r : M i t o l o j i k atada tammlanan insan m k e m m e l i y e t i , ayn zamanda bir btnlk olan birlii k a p s a m a k t a d r . Baz

Gnostik ve H e r m e s i s p e k l a s y o n l a r tartrken, ift cinsiyeti iliin n e m i hak k n d a b i r karara varabileceiz, ^ r d i i i n s a n n i l k rneinin, b i r o k k l t r n pay lat bir kavram olan tanrsal ift cinsiyetlilik o l d u u n u b e l i r t e l i m . ' / - ^ ^ U '
U J

5 4 . K a y p Cennet, K a b i l ve K a b i l D r t kola ayrlan ve yerin d r t b l g e s i n e hayan tayan nehriyle, d e m ' i n b a k m a s ve ekip b y t m e s i gereken aalaryla cennet bahesi, Mezopotamya imgelemini a r t r m a k t a d r . Tevrat anlats bu r n e k t e de belli b i r Eabil g e l e n e i n d e n y a r a r l a n m olabilir. Ama i l k i n s a n n ya ad ilk cennet m i t i ve i n s a n l a r n zor eriebildii "cennet gibi" bir yer m i t i F rat ve Akdeniz'in dnda da b i l i n i y o r d u . Btn "cennet"ler gibi, Aden
8

de dn

y a n n merkezinde, d r t k o l l u nehrin kt yerde bulunur. Bahenin ortasnda hayat aac ve iyiyle k t y bilme aac y k s e l i y o r d u (2:9). Yahve insana u buy r u u verdi: "Bahede istediin aacn meyvesini yiyebilirsin. Ama iyiyle k t y bilme a a c n d a n yeme; n k ondan y e d i i n g n kesinlikle l r s n . " (2; 16-17). Bu yasaklamada baka hibir yerde bilinmeyen b i r d n c e ortaya kyor: Bilginin varaiiissoi deeri. Baka b i r ifadeyle, bilme insan v a r o l u u n u n yapsn k k t e n de itirebilir. Bununla b i r l i k t e ylan H a v v a ' n n akln elmeyi b a a n r . Ona "Kesinlikle l-

yazarlan ve Yakndou'da onlann ada olan insanlarn ou tarafndan reddedilmitir. Yeni antropolojik kavraylar ancak olduka ge tarihlerde daha cretkr bir zm nerecektir. Tannlann ift cinsiyetlili zt iftlenn birliiyle ifade edilen ok saydaki "btnlk/birlik" formlnden biridir: dii-erkek, grnr-grnmez, gk-yer, k-karanlk, ayn zaman da iyilik-ktlk, yaratma-yok etme vb. Zrlatlan oluan bu iftler zerine dnce yrtlmesi eitli dinleri, hem lannsallgn elikili varolu durumu, hem de insanlk durumuna yeniden deer yklenmesiyle ilgili cretkar sonulara gtrmtr. Szck tbraniler tarafndan "zevk" anlamna gelen 'edenle ilikilendirilraitir. Iran kkenli pairi-daeza (cennet) terimi daha ge dnemde ortaya kmtr. zellikle Yakndou ve Ege dnyasnn yakndan bildii kout imgelerde bir Hayat Aacnn ve can veren bir kay nan yamnda duran bir Ulu Tanna veya canavarlar ve griffonlar tarafndan korunan bir Hayat Aac grlr; kr. Eliade, Dinler Tarihine: Giri, S 104-108. 207

DNSEL NANLAR vi= DNCELER TAKIMI - 1

mezsiniz!" der, " n k Tanr biliyor k i , o agacm meyvesini yediinizde gzleri niz alacak, iyiyle k t y bilerek tanrlar (Trke eviride "Tann"l gibi olacak snz." (3:4-5). O l d u k a gizemli olan b u b l m saysz yoruma kap a r a l a m t r . Fonda g r n e n l e r i y i bilinen mitolojik bir simgeyi h a t r l a t m a k t a d r : plak tanr a, mucizevi aa ve onun bekisi ylan. Ama zaferi k a z a n p hayat simgesini (mu cizevi meyve, genlik emesi, hazine vb) ele geiren b i r kahraman yerine, Tevrat anlats d e m ' i ylann kalleliinin saf k u r b a n olarak sunar. Ksacas, Glgam'nki gibi baarsz b i r " l m s z l e s i n e " giriimiyle k a r karyayz ( 23); n k bir kez her eyi bilip, "tanrlara" eit olunca d e m (Yahve'mn s z etmedi i) Hayat Aacm kefedebilir ve l m s z olabilirdi. Metin ak ve kesin bir dille k o n u u r "Tanr Yahve dedi k i : 'dem iyiyle k t y bilmekle bizlerden b i r i g i b i
1

oldu! Artk hayat aacna uzanp meyve a l m a s n a , y i y i p l m s z olmasna izin verilmemeli]'" m a h k m etti. Biraz nce d e i n d i i m i z senaryoya - p l a k tanra ve b i r ejderha tarafndan (3:22). Ve T a n r ifti cennetten kovup, yaamak iin almaya

korunan mucizevi a a - d n e c e k olursak, T e k v i n i n ylan son tahlilde bir hayat veya genlik simgesinin "bekilii" r o l n baaryla yerine getirmitir. Ama bu arkaik m i t Tevrat anlatlarnn yazan tarafndan k k t e n deitirilmitir. I d e m ' i n ^ "erginleme s n a v n d a k i baarszl" yeniden yorumlanarak, fazlasyla hak edil m i bir ceza olarak sunulur: taatsizlii onun Lucifer'inkine benzer k i b r i n i , Tanr'ya benzeme isteini ortaya k a r y o r d u ^ Bu, yaratlann yaratcsna kar ile yebilecei en b y k g n a h t . Bu " i l k g n a h " t j bu kavram i b r a n i ve H r i s t i y a n teolojilerinde o k b y k sonulara y o l aacakt. Byle bir " d " g r , ancak T a n r ' n m "her eye kadirlii" ve kskanl etrafnda odaklanan b i r dinde kendi ni kabul ettirebilirdi. Bize aktarld biimiyle Tevrat anlats, Yahveci tektanrclm giderek b y y e n otoritesini g s t e r m e k t e d i r . ' T e k v i n ' i n 4.-7. b l m l e r i n i yazanlara gre, b u i l k g n a h cennetin y i t i r i l m e s i ne ve i n s a n n varolu d u r u m u n u n d n m e s i n e yol amakla k a l m a d , ayn zaman da insanln bana bela olan b t n felaketlerin de bir anlamda k a y n a m olu turdu. Havva "topra eken" Kabil'i ve "koyun oban" Habil'i d o u r d u , i k i kar d e k r a n l a r n g s t e r m e k iin adaklarn - K a b i l toprak r n l e r i , Habil de sr s n n ilk d o a n y a v r u l a r n - s u n d u k l a r n d a Yahve Kabil'in deil, Habil'in ada-

"D" mirinin her zaman Tevrat'taki yorumuyla anlalmadn da ekleyelim. zellikle Helenistik adan itibaren ve Aydnlanma'ya kadar saysz tefsirle daha gz pek ve bir ok kez daha ozgun bir dem mitolojisi gelitirme ynnde denemeler yapld. 208

'SKAIL O C U K K E N .

m b e e n d i . ok kzan Kabil "kardeine saldrp onu l d r d " (4:8) O zaman T a n r , "Artk d k t n k a r d e k a n n imek iin azn aan t o p r a n ianeti altn d a s n " dedi; "lediin toprak bundan byle sana r n vermeyecek. aylak aylak dolaacaksn" (4:11-12). Bu b l m iftilerle o b a n l a r arasndaki a t m a n n anlatm ve obanlarn r t u l u bir b i i m d e vlmesi olarak da okumak m m k n d r . Bununla birlikte Ha b i l s z c "oban" ifade ederken, Kabil " d e m r c t " a n l a m n a gelir. O n l a r n at
n

Yeryznde

m a s baz hayvanclk t o p l u m l a r n d a k h hor g r l p , k h sayg gsterilen ama her zaman k o r k u l a n b i r i olan demircinin b u eliik deerler y k l durumunu yan s t r . "fDaha n c e de g r d m z gibi ( 15), demirci "atein efendisi" olarak ka
1

b u l edilir ve r k t c by glerini elinde bulundurur. Her ne olursa olsun, Tevrat anlats iinde k o r u n m u sylence, oban-gebelerin "sade ve an" varolu u n u n yceltilmesini ve iftilerle kent sakinlerinin yerleik hayatna kar dire nii yanstr. K a b i l b i r kent kurucusu olur (4:17) ve Kabil'in soyundan gelenler den b i r i , "tun ve demirden eidi kesici aletler yapan" b t n demircilenn atas olan Tuval-Kabil'dir (4:22). Demek k i lk cinayet bir anlamda teknoloji ve kent uygarlm kiiliinde simgeletien adam tarafndan ilenmitir. r t l biimde ifade edilen, b t n tekniklerin " b y " k u k u s u taddr.^

55. Tufan'dan n c e ve Sonra Kabil'in ve d e m ' i n n c olu it'in soylar n z e t l e m e n i n konumuz asndan bir yaran yok. Mezopotamya, Msr ve H i n distan'da bulgulanan, i l k atalann inanlmayacak kadar uzun yaayabilmesi gelene i uyarnca, d e m it'in babas o l d u u n d a 130 yandayd ve 800 yl sonra oldu (5:3 v d ) . it'in ve Kabil'in soyundan gelenlenn hepsi 800-900 yl yaadlar. lgin b i r olay tufan ncesi b u ada n e kar; " T a n r ' m n o u l l a n " olan baz ilahi var lklar i n s a n l a r n kzlaryla birleir ve "eski a k a h r a m a n l a r " olan o c u k l a r do ar (6:1-4). B y k olaslkla "cennetten k o v u l m u melekler" s z konusudur. Daha ge tarihli bir kitapta (Hanok 6-11) o n l a r n y k s ayrntlaryla anlatlacaktr, Nite

ama h u d u r u m , soz konusu m i t i n daha nceden b i l i n m e d i i n i g s t e r m e z .

k i m eski Yunanistan ve Hindistan'da da benzer inanlara r a s t l a n m a k t a d r : Bilinen z a m a n l a r n b a l a m a s n d a n nce ("tarihin afanda"), yani her k l t r n kendine zg k u r u m l a r yerletirilmekteyken etkinlik gsteren "kahramanlar"m, yan-tanrsal kiiliklerin adr b u . Tevrat anlatsna dnecek olursak, Tanr insanlarn Kr. Eliade, Forgerons et Alciim/stes, s. 89 vd. 209

D N S E L NANLAR VE DNCELER TARtrli -1

yan 120 ylla snrlamaya cennetten kovulan meleklerin l m l l e r i n kzlaryla b u b i r l e m e l e r i n d e n sonra karar vermitir. Bu m i t izleklermin (Kabil ve Habil, tufan ncesinin i l k peygamberleri, "Tanr o u l l a n ' n m y e r y z n e inii, "kahra manla r " n d o u u ) k k e n i n e olursa olsun, Tevrat yazclarnn b u m i t l e r i , ste l i k Yahve'ye b i r suru insana benzetici zellik y k l e m e l e r i n e k a r n , nihai Tekvin metninden k a r m a m a l a r anlamldr. Bu an en n e m l i olay tufand "Yahve bakt, y e r y z n d e i n s a n n yapt

k t l k ok, akl fikri hep k t l k t e " (6:5). T a n n insan yarattna p i m a n oldu ve o n u n t r n y o k etmeye karar verdi. Yalnzca N u h , k a n s ve oullaryla (Sam, H a m ve Yafet) o n l a r n eleri k u r t u l a c a k t ; n k " N u h d o r u b i r i n s a n d . .. ve Tanr yolunda y r d " (6:10). N u h Yahve'nin kesin talimatlarn izleyerek gemi sini ina etti ve iini b t n hayvan t r l e r i n i n temsilcileriyle doldurdu. " N u h alt y z y a n d a y k e n , o yln i k i n c i aynn onyedinci g n enginlerin b t n kaynakla r fkrd, g k l e r i n k a p a k l a r ald. Yeryzne krk g n krk gece y a m u r ya d" (7:11-12). Sular e k i l d i i n d e , gemi Ararat D a n a oturdu. N u h gemiden kt ve bir kurban sundu. "Yahve bu gzel kokudan h o n u t oldu" ve yatp, b i r daha asla "insanlar y z n d e n y e r y z n b i r daha lanetlemeyeceim" diye ant iti (8:21), Nuh'la ve o n u n soyundan gelenlerle bir antlama yapt ve bu ahdin belirti si T a n n ' n n g k k u a [Trke eviride "yay"] oldu (9:13). Tevrat anlats, Glgam destannda nakledilen tufanla baz ortak noktalar gsterir. Tevrat m e t n i n i yazan kii Mezopotamya versiyonunu biliyor olabilir ve ya daha y k s e k b i r olaslk, O r t a d o u ' d a tarihi hatrlanamayacak kadar eski za manlardan beri k o r u n m u arkaik b i r kayna kullanmtr. Daha nce de b e l i r t t i imiz gibi ( 18) tufan m i t l e r i o k y a y g n d r ve esas olarak ayn simgeselligi paylarlar: Yozlam bir d n y a y ve insanl, onlar yeniden yaratabilmek, yani balangtaki b t n l k l e r i n i yeniden k a z a n d r m a k iin k k t e n yok etme gereklili i. Ama b u d n g s e l k o z m o l o j i k yaklam daha S m e r ve Akkad v e r s i y o n l a r n d a d e i m e y e b a l a m t r . Tevrat anlatsnn yazcs, tufan felaketinin yeniden yo r u m l a n m b u halini bir kez daha ele alr ve yorumu daha ileri b i r noktaya gt rr, Onu "kutsal tarih"in bir b l m konumuna ykseltir. Yahve insann ahlak n n b o z u l m a s n cezalandrr ve felaketin k u r b a n l a r n a z l m e z (oysa Babil versi yonunda tanrlar kurbanlara zlr: k r . Glgam destan, tablet XI:116-25, 136 37). Yahve'nin ahlak temizliine ve itaate verdii n e m , Musa'ya vahyedilecek "Yasa"nm i l k habercisidir. Dier b i r o k mucizevi unsur gibi, tufan da sonradan eitli alardan srekli olarak yeniden y o r u m l a n m ve deerlendirilmitir.

210

 S R A L OCUKKEN.

N u h ' u n oullar yeni bir insanln atalar oldular. O zamanlarda herkes ayn dili k o n u u y o r d u . Ama bir g n insanlar "gklere eriecek b i r kule" yapmaya ka rar verdiler (11:4). Bu son "eytani" b a a n oldu. Yahve "kentle kuleyi g r m e k iin aa i n d i " ve anlad k i bundan byle " d n d k l e r i n i gerekletirecek, hi bir engel t a n m a y a c a k l a r M (11:5-6). O zaman d i l i kartrd ve insanlar artk birbirlerinin ne d e d i i n i anlayamadlar. Daha sonra Yahve onlar " b t n yeryz ne" datt "ve onlar da" o zamandan beri Babil diye bilinen "kentin y a p m n durdurdular" ( 1 1 7 - 8 ) . Bu r n e k t e de, Yahveciliin bak asndan yeniden y o r u m l a n m eski bir m i t izleiyle kar karyayz. n c e , baz ayrcalkl varlklarn (alalar, kahramanlar, efsanevi krallar, a m a n l a r ) bir aa, bir m z r a k , bir ip veya oklardan oluan b i r zincir yardmyla ge ktn anlatan eski gelenek sz konusudur. Fakat somut olarak ge k, i l k balangtaki m i t ann sonunda k e s i l m i t i . " Baka m i e r daha sonralar eitli yaplar araclyla ge t r m a n m a g i r i i m l e r i n i n urad

baarszlklar nakletmektedir. Tevrat yazcsnn, tarihi handanamayacak kadar eski b u i n a n l a r d a n haberi olup olmadn bilmeye olanak yok. Ama her ne olur sa olsun, benzer b i r simgesellikle ykl Babil zigguratlanna yabanc deildi.

Gerekten de zigguratn tabannn d n y a n n gbek deliinde, tepesinin de g k t e o l d u u kabul edilirdi. Kral ya da rahip bir zigguratn katlarn t r m a n r k e n r i t e l (yani simgesel) olarak ge eriirdi. Ama Tevrat yazcsnn s z c k l e r i n gerisin deki anlama bakmadan ele ald bu i n a n , ona gre hem basitletricydi hem de kutsal deerlere b i r saldryd: Bu nedenle k k t e n yeniden y o r u m l a n d , daha do ru b i r ifadeyle kutsallndan ve m i t olma zelliinden a r n d n l d . u n u vurgulamakta yarar var: Miras k a l m ya da baka yerlerden alnm a T kaik malzemelenn seilmesi, elenmesi ve deersizletirilmesine y n e l i k uzun ve k a r m a k bir almaya k a r n , T e k v i n i n son yazclar geleneksel t r d e b t n b i r mitolojiyi k o r u m u l a r d r : Tekvin, kozmogoni ve i n s a n n yarathyla balar, atalarn "cennet"teki v a r o l u u n a deinir, " d " (cennetten kovulma) d r a m n ve bunun insan kaderindeki kanlmaz s o n u l a r n ( l m l l k , y a a m a k iin al ma z o r u n l u l u u vb) anlatr, i l k insanln giderek b o z u l d u u n u ve bunun tufann da hakl gerekesini o l u t u r d u u n u hatrlatr ve yine b i r mucizevi olayla sona erer: Yeni bir "eytani" tasarnn sonucunda d i l b i r l i i n i n k a y b o l m a s ve tufan

Ge yaplan bu yolculua gnmzde amanlar "ruh olarak," yani esnk bir kendinden geme iinde girimektedir. 211

 I N S t U N A N l A R V E DNCELER TAKUSI -1

sonras i k i n c i insanln y e r y z n e dalmas. Bu m i t o l o j i n i n t o p l a m , tpk arka i k ve geleneksel k l t r l e r d e o l d u u gibi, b i r "kutsal tarih" o l u t u r u r : D n y a n n k k e n i n i ve ayn zamanda insanln gncel durumunu aklar. braniler asn dan ibrahim'den sonra ve zellikle de Musa'yla birlikte b u "kutsal tarih" k u k u suz r n e k a l n m a s gereken bir tarihe d n m t ; ama b u d u r u m T e k v i n i n i l k onbir b l m n n m i t o l o j i k yapsn ve ilevini geersiz klmaz. Birok yazar, srail d i n i n i n hibir m i t "icat etmedii" olgusu zerinde dur m u t u r . Bununla b i r l i k t e , "cat etmek" terimi bir tinsel yaratm belirlisi olarak ani alyorsa, tarihi h a t r l a n a m a y a c a k kadar eski mitolojik geleneklerin seimi ve eletirisi de yeni bir " m i t i n , " baka bir deyile d n y a y a ynelik, yeni ve r n e k oluturabilecek b i r dinsel b a k n ortaya karlmasna edeerdir, srail'in dinsel dehas Tanrt'mn seilmi halkla ilikilerini o zamana dek bilinmeyen trde b i r "kutsal tarih"e d n t r m t r . G r n r d e yalnzca " m i l l i " bir nitelik tayan bu "kutsal tarih," belli bir andan itibaren b t n insanlk iin ders alnacak bir r n e k olarak ortaya kar.

56. l k Peygamberlerin D i n i T e k v i n i n o n i k i n c i bab bizi yeni b i r dinsel dn yaya sokar. Yahve' Avtam'o yle der; "lkeni, akrabalarn, baba evini b r a k ,
?

sana gstereceim lkeye git. Seni b y k bir millet yapacan, seni kutsayacak, sana n k a z a n d r a c a m , bereket kayna olacaksn. Seni kutsayanlar kutsayacak, seni lanetleyeni lanetleyeceim. Yeryzndeki b t n halklar senin kutsanacak" (12:1-3). B u g n k biimiyle bu metnin, anlatt olaydm yzyllar sonra kaleme alnd kesin olarak anlalmakladr. Ama A v r a m i n "seilin esi "nd e ki r t l dinsel an lay, M I I . bnylda Y a k n d o u ' d a i y i bilinen i n a n ve .adetlerin b i r uzantsdr. Tevrat anlatsn f a r k l l a m a n . T a n r n n kiisel mesaj ve bunun s o n u l a r d r . nceden kendisine bavurul m a n i a s n a karn. Tanr b i r insana g r n m e k t e ve ona i n a n l m a z vaatlerle birlikte b i r dizi talep y n e l t m e k t e d i r . Anlatya g r e , Av ram ona itaat eder, daha sonra T a n r , olu Islak' kurban etmesini istediinde de itaat edecektir. Burada yem t r d e bir dinsel deneyimle kar karyayz: Musa'dan sonra anlald biimiyle "brahim'i iman;" b u iman biimi zaman iinde Yahu dilie ve Hristiyanla zg dinsel deneyim haline gelecektir. araclnla

Doal olarak burada ve daha nce alntlanm bun blmlerde "Yahve" adnn gemesi bir ana kron iz madr, nk bu isim daha ge bir tarihte vahiy biiminde Musa'ya inecek tir. 212

"SRAIL O C U K K E N .

jfJu s y l e n e n l e r z e r i n e , b r a h i m Keldanler'in Ur e h r i n d e n ayrld ve Mezo p o t a m y a ' n n k u z e y b a t s n d a k i Harran'a geldi. Daha sonra g n e y e d o r u gt ve b i r s r e ekem'e yerleti; daha sonra kervanlarn Filistin ile Msr arasna gtr d (Tekvin 13:1-3). i b r a h i m ' i n y k s , olu lshak, torunu Yakup ve Yusuf u n se rvenleri i l k Peygamberler a denen d n e m i o l u t u r u r . Eletirel bak i l k Pey gamberleri u z u n sre efsanevi kiilikler olarak kabul etti. Ama yarm y z y l d r , zellikle de arkeolojik b u l u l a r sayesinde, baz yazarlar i l k peygamberlerle i l g i l i anlatlarn tarih seli iini en azndan k s m e n kabul etme eilimine girmilerdir.

Tabii b u sylediimiz Tekvin'in 11.-50, b a b l a n n n "tarihsel belgeler" o l u t u r d u u a n l a m n a gelmez k u k u s u z . Konumuz asn dan lbranilerin atalar olan A p i r u l a r m eek yetitiren ve ker vanlarla ticaret yapan kiiler m i , ' yoksa yerleikleme srecine girmi k o y u n o
3

banlan m o l d u k l a r n bilmemiz ok da n e m l i d e i l d i r .

14

t i k Peygamberlerin

detleriye Y a k n d o u ' n u n toplumsal ve hukuksal k u r u m l a n arasnda belli benzer likler b u l u n d u u n u h a t r l a t m a k yeterli olacaktr. lk Peygamberlerin Mezopotam ya'da kaldklar sre iinde b i r o k m i t o l o j i k gelenei renip uyarladklar da ka bul edilmektedir, i l k Peygamberlerin d i n i ise, "babann ianrs" lapmyla ayrt e d i l i r . " Bu tanr, " b a b a m n / b a b a n n / b a b a s n m tanrs" olarak tecelli eder veya ona bu ekilde b a v u r u l u r (Tekvin 31:5; vb). Bu t r d e n dier ifadeler bir zel i s i m ierirler, b u zel isimden nce k i m i zaman "baba" szc de yer alr: "bra

h i m ' i n tanrs" (Tekvin 31:53), "baban ibrahim'in tanrs" (26:24; vb), "tshakin tanrs" (28:13), "atam b r a h i m ' i n / b a b a m l s h a k i n t a n n s " (32:9 vb) veya "bra h i m , lshak ve Yakup'un tanrs" (32:24 v b ) . Eski D o u d a b u ifadelerin k o u t b i imlerine r a s t l a n m a k t a d r .
10

" Albright birok almasnda bu sav ileri srmtr; bkz. son olarak kan Yahweh and tin' Gods of Canaan, s. 62-54 ve birok yerde.
1 4

Bu, baka yazarlarla birlikte R. de Vaux'nun savdr, Histoire anamne d'Isral, c, 1, s, 220 222, Bu zgl nitelie dikkati ilk ekme onuru Albrecht Al "a aittir; bkz. Der Goii der Vter (1929). M XIX. yzylda Kapadokya Asuriulan "babamn tants'n (veya babann/babasnn tannsf n) tank gsterirler. Bkz. Ringgren'de alntlanm kaynaklar, La religion d'Isral, s 32; Fohrer, History of Israelite Religion, s. 37; R. de Vaux, Histoire ancienne d'Isral, c, I, s. 257-258. Daha aynntl bir yorum iin kr. Cross. Canaanite Myth and Hebrew Epic, s 12 vd. 213

1 5

1 6

DNSEL NANLAR VC DNCELER T A R H - [

"Babann tanrs" i l k bata en y a k n d a k i a t a n n t a n n s d r ve oullar da onu ka b u l eder. T a n r kendini bu ataya gstererek bir tr akrabal d o r u l a m olmak tadr. O bir tapmaa deil, elik ettii ve k o r u d u u b i r grup insana bal bir g ebe t a n n s d r . "Kendine inananlara vaatlerde bulunur."
17

Belki de daha eski olan

dier isimler, "shak'm k o r k t u u " diye evrilen, ama aslnda "lshak'm atas"n ifade eden pahad yihk
c

ve "Yakup'un kalesi (veya koruyucusu)" anlamnda ^atrr

\ja aqnW'tur (Tekvin 31:42, 53). Kenan lkesine giren i l k Peygamberlerin karsna tanr El tapm kt ve "babann tanrs" t a p m de sonunda onunla z d e l e t i r i d i .
18

Bu z m s e m e , i k i

tanr t r arasnda belli bir yapsal benzerlik b u l u n d u u n u d n d r y o r . Her ne olursa olsun, ;bir kez El'le zdei etirildikten sonra, " b a b a n n tanrs" ailelerin ve kabilelerin tanrs olarak sahip olamayaca evrensel boyutu elde etti. Bu, lk Pey gamberlerin m i r a s n zenginletiren bir sentezin tanh tarafndan da d o r u l a n a n i l k rneidir. Ama rnekler bununla kalmayacaktr. Birok b l m d e , o k ksa b i i m d e de olsa, t i k Peygamberlerin dinsel ibadetle r i n i nasl yaptklar betimlenmektedir. Ama b u b l m l e r i n bazlar anlattklar olaylardan daha ge tarihli bir d u r u m u yanstmaktadr. Bu nedenle Tevrat'ta anla tlan ibadetleri; eski o b a n k l t r l e r i n e , ncelikle de islam ncesi Arap kltrle rine zg ibadetlerle karlatrmak yararl olacaktr, Tekvin'e g r e , t i k Peygam berler kurban kesip adyorlar, sunaklar yapyorlar ve zeytinyana buladklar talar dikiyorlard. Ama anlalan rahipsiz ve bazlarna g r e sunak da kullanma dan, yalnzca krsal hayata zg kanl kurban (zebaf) sunuluyordu: "Her adak sa h i b i s r d e n ald k u r b a n n k e n d i kesiyordu; kurban yaklmyor, k u r b a n kesen ve ailesi tarafndan topluca y e n i y o r d u . "
19

De Vaux, s. 261. "Vaat izleg Tekvn'de sk sk yinelenir. eitli biimlerde ortaya kar: is tikbal veya toprak vaadi, veya her ikisi birden" a y. lk Peygamberlerin yklerinde 'el eki ve bir isimden oluan zel isimler saylr: El Ri, (Gren El [Trke eviride "Beni gren Tanr"], Tekvin, 16:13), El addai ("Da'n El'i, 18:1 vd); El 'Olam ("Olumsuz El," 21:33); El Beyi (31:13 vb). Kr de Vaux, s. 262 vd; Ringgren, s. 33 vd; Cross, s. 44 vd. R. de Vaux, a.g.y., s. 271. "Orta Arabistan'da kurban, tannnn varln simgeleyen dikilmi bir tan onunde kesiliyor, kan tan zerine dklyor veya tan dibine kazlm bir ukura yaylyordu. Bu tr kurbanlar zellikle gmen Araplann ilkbahann ilk aynda bereketi ve srnn refahn salamak iin kutladklan bayramlarda sunuluyordu. Muh temelen, srail'in yar-gebe obanlar olan atalar da benzer bir bayram kutluyorlard," a.y. 214

"MALOCJKKEN.,."

Dikili

talarn massebah Imezbah] i l k anlamlarn k a r m a k kolay d e i l d i r ,

n k dinsel b a l a m l a r Farkl farkldr. Bir ta y a p l m bir ahde tanklk edebi l i r (Tekvin 31:45, 51-52), mezar yerine kullanlabilir (35:20) veya YakubYm y k s n d e olduu gibi teofaniye de aret edebilir./Yakup b a m b i r taa y a s l a m uyurken tepesi ge erien bir merdiven g r d ve "ite Yahve karsnda duru

y o r d u " ve ona bu lkeyi vaat etti, Yakup u y a n d n d a zerine bam koyup uyu d u u ta d i k t i ve o yere "Beytel," " T a n r ' n m evi" adn verdi (Tekvin 28:1-22). D i k i l i talar K e n a n l i a n n tapmamda da bir r o l oynuyordu; bu nedenle daha sonra Yahvecilik tarafndan m a h k m edildiler. Ama ayn det islam ncesi Araplarda da vard ( k r . dipnot 19), b u nedenle s r a i l o u l l a n n m atalar tarafndan da paylal m olmas akla yalan g r n y o r . "
2

57. b r a h i m , " i m a n n B a b a s " srail'in dinsel tarihinde hattn saylr bir r o l o y n a m i k i ritel, ahit k u r b a n ve tshak'n kurban edili y k s d r , t i k i d o r u dan Tanr tarafmdan b r a h i m ' e b i l d i r i l m i t i r (Tekvin 15:9 v d ) . Henz d o u r m a m bir inek, bir kei ve bir koun ikiye b l n m e s i n d e n o l u a n bu ritein ben zerlerine b a k a yerlerde de r a s t l a n m a k t a d r ( m e g i n Hititlerde, k r . 43). Ama belirleyici unsur, gece teofanisidir: " G n e b a t p karanlk k n c e , d u m a n l b i r mangalla alevli b i r meale g r n d ve kesilen [ikiye b l n m ] hayvan paralar n n a r a s n d a n geti" (15:17) "O g n " Tanr "Avran'la bir ahit y a p t " (15:18). Bur ahit bir "szleme" deildir. Tanr b r a h i m ' e hibir k o u l dayatmamakta, yalnzca kendisi t a a h h t vermektedir. Eski Ahit'te bir baka rneine rastlanmayan b u r i tel Yeremya'nn z a m a n n a kadar uygulanmtr. Birok yazar b u ritelin i l k Pey

gamberler anda bilindii iddiasna kar k m a k t a d r . Geri kurban t r e n i Yahveci b i r erevede anlatlmtr, ama teoloji asndan yeniden y o r u m l a n o n u n ilkel niteliini yok edememitir, Tekvin'de b i r tek kurban treni ayrntsyla betimlenmektedir: lshak'm kur ban edili y k s (22:1-19). T a n r b r a h i m ' d e n o l u n u kendisine yakarak kurban etmesini olak) istemiti ve i b r a h i m tam onu kurban etmeye h a z r l a n y o r d u k i , lshak'm yerine b i r k o i n d i r i l d i . Bu b l m saysz tartmaya yol amtr. Bu

lk Peygamberlerle ilgili anlatlar baz kutsal aalardan sz eder: megin More Meesi (12:6) ve Mamre Meesi (13:18 vb) lk Peygamberlerin bu agalanna tapnlmas son radan sknt yaratmaya balad ve bu tapm, "tepelerdeki, bol yaprakl her aacn altn daki" (Tesntye 12:2) Kenan tapm yerlerinin mahkm edilmesiyle birlikte yasakland. 215

DNSEL NANLAR VE DUNCE1 ER TARH - i

arada 'oio teriminin alt kez yinelendiine dikkat ekilmitir. Ancak bu kurban t r , kabileler kesin olarak ye rleikl etik ten sonra, Kenanllardan alnm o l m a l dr.
31

Ayrca "gemiin y c e tilmesi" nden de sz edildi. Bununla birlikte Tek

v i n i n b i r s r pis y k de ierdiini unutmamak gerek; b u da, yazclarn gele neklerin yceMmesinden ok, aslna sadk bir ekilde aktarlmasyla
22

uratklarn g s

teriyor" (italikler bana a i t ) .

Kayna ne olursa olsun bu b l m , "tbrahm i m a n n " Eski Ahit'tek d e n n an lamn benzersiz bir gle yanstyor. b r a h i m o l u n u kurban etmeye hazrlanr ken, zaferi kazanmak iin b y k olunu kurban eden Moa kral Mea ( I I . Krallar 3:27) veya zafer kazanrsa d n t e kendisini karlamaya kacak i l k kiiyi, bu

nun kendi kz, tek ocuu olabileceini d n m e d e n , yaklan kurban olarak Yahve'ye sunmaya sz veren Yeftah gibi (Hkimler 11:30 vd), kesin bir s o n u beklentisi de yoktur, i l k doan ocuun kurban edilmesi riteli de sz konusu deildir, zaten b u rituel daha ge tarihlerde renilmi ve IsrailouHarnda hibir zaman y a y g n l a m a m t r , ibrahim kendisini Tann'sma "iman"la bal hissedi y o r d u . Tanr rm ondan y a p m a s n istedii davrann anlamn " k a v r a m y o r d u , " halbuki ilk d o a n bebeklerini bir tanrya kurban edenler bu rtelin a n l a m n n ve b y s e 1-dinsel g c n n tamamen farkndaydlar. Dier yandan i b r a h i m kendi T a n n ' s n n kutsallndan, m k e m m e l l i i n d e n ve g c n n her eye yeteceinden asla p h e duymuyordu. Dolaysyla kendisinden beklenen davrann bir evlat katli g r n m n d e o l m a s n n tek nedeni, insan i d r a k i n i n g s z l y d . D i e r b t n insanlar iin bir cinayetten hibir fark olmayan bu hareketin anlamn ve deerini yalnzca Tanr b i l i y o r d u . Burada, kutsaln diyalektiinin zel b i r rneiyle kar karyayz: "kutsal olmayan," i l k yapsn koruyarak (kutsal bir ta yine de bir ta olarak kalyor) "kutsal"a d n m e k l e k a l m y o r , "kutsallatrma" insan akl tarafndan idrak edi lebilecek b i r ey olmaktan da kyor: ^Evlat k a t l i ( i l k d o a n bebeklerini kurban edenlerde o l d u u gibi) belirli bir sonucu hedefleyen bir ritele dntrlmez,

i b r a h i m bir n t e l yapmaz ( n k hibir a m a c yoktur ve davrannn a n l a m bile

*" De Vaux, Histoire ancienne d'Isral, s 270 "Eski olduklar kuku gtrmeyen metinlerde (bu konuya) ilk deinmeler. Hkiraler ana tanhlenmektedir."
2 1

H. H. Rowley, Worship HI Ancient Israel, s. 27. Aslnda metinler Yakup'un oullarnn yaptklan ibadet hakknda tazla bir bilgi vermez, ama onlar omuszlatran birok yk ak tarlr; rnein imeon ve Levi'nin ekem ehrinde balarndan geenler (Tekvin, 34) veya Yahuda ile Tamar'm yks (Tekvin, 38).
216

"SRAL OCUK K: N

ona yabancdr); dier yandan " i m a n " b i r cinayet ilemedii konusunda ona g vence verir. b r a h i m ' i n hareketinin " k u t s a l l n d a n k u k u d u y m a d , ama bu kutsalln "nitelii anlalamaz," dolaysyla bilinemez o l d u u sylenebilir. "Kutsal'i bilebilme konusundaki b u olanakszlk (nk "kutsal" tamamen

"kutsal olmayan"la zdelemitir) zerine gelitirilecek d n c e abas hatr sa ylr sonulara y o l aacaktr. l e n d e greceimiz gibi, " l b r a h i m iman" Tapnan ikinci kez yklmas ve devletin yok o l m a s n d a n sonra, Yahudi halknn trajik ta rihlerinin b t n snavlarna k a t l a n m a s n salayacaktr. Ve baz Hristiyan d

n r l e r de onlarn i m a n n n paradoksal ve son tahlilde "tannamaz" niteliini, an cak o k ge tarihlerde, XIX. ve XX. yzyllarda, b r a h i m rnei zerine dnce y r t e r e k yakalamlardr. Kierkegaard, nianlsnn hayal edilmesi olanaksz b i r b i i m d e kendisine geri verilecei umuduyla ondan vazgeiyordu. Ve Leon Chestov gerek iman iin bir tek kesin kan gerektiini, b u n u n da "Tanr iin her ey m m k n d r " o l d u u n u aklarken, b r a h i m ' i n deneyimini biraz daha bastletirerek aktarmaktan b a k a bir ey y a p m y o r d u ,

58. M u s a ve M s r ' d a n k srail d i n i n i n balang d n e m l e r i , T e k v i n i n 46.-50. bablarnda, k'ta ve Saylar kitabnda anlatlmtr. ouna d o r u d a n T a n r ' n m y o l at b i r dizi olay s z konusudur. En n e m l i l e r i m hatrlatalm; Yak u p ve oullarnn Msr'a yerlemesi; birka yzyl sonra, israil o u l l a r n n i l k d o a n bebeklerinin l d r l m e s i n i emreden b i r firavunun balatt bask; karde lerinden b i r i n i d v e n bir Msrl askeri l d r d k t e n sonra Musa'nn (katliamdan mucize eseri k u r t u l m u ve firavunun saraynda yetitirilmiti) bandan geenler. zellikle Midyan l n e ka, "alevli a"nn g r n m e s i (Yahve'yle i l k karla mas), T a n r ' n m ona h a l k n Msr'dan k a r m a grevini vermesi ve T a n n ' n n ad n n Musa'ya bildirilmesi; firavunu boyun e m e y e zorlamak iin Yahve'in y o l a t on felaket; Israilogullarmn yola k ve Kzideniz'den geileri, onlara y o l vermek iin yarlan deniz sularnn pelerindeki Msr sava arabalar ve askerlennin zerine k a p a n m a s ; Sina Daginda T a n r ' n m g r n m e s i , Yahve'nin halkyla yapt ahit ve vahyin ieriini ve t a p m kapsayan b u y r u k l a r n bunt izlemesi; son olarak, lde k r k yl boyunca y r y , M u s a ' n n l m ve 'Yeu komutasn da Kenan lkesinin fethi E l e t i r m e n l e r yzyldan uzun b i r s r e d i r , bu Tevrat anlatl a nndaki "mitolo j i k " ve "folklorik" unsurlar ve tortular ktlesi iinden "geree benzeyen" ve do-

217

DNSEL INANCIAR VE DNCELER T A R H -1

iaysyla "tarihsel" u n s u r l a r seip ayrma ura iindedir. " Ayrca M s r l l a r n ,

2 5

K e n a n l l a n n ve dier Yakndou halklarnn siyasal, kltrel ve dinsel tarihine ilikin dilbilimsel ve arkeolojik belgeler de kullanlmtr. Bu t r belgelerin yar d m y l a , Y a k u p n Msr'a y e r l e m e s i n d e n ( M X V I I I . - X V I I . yzyl) "k" ve Kenan lkesine giri anlatlarnda yankLanna rastlanan, b i r o k y a z a r n M X I I . yzyla tarihlen d irdii olaylara varncaya dek farkl brani g r u p l a r n n tarihinin aydmlatlabilece, kesinletirilebilecegi, hatta yeniden oluturulabilecei umulu yordu. sel
1 +

Tevrat d belgeler, k' ve Kenan'n fethini en azndan k s m e n tarih ereveye oturtmaya mutlaka katkda bulunmutur megn 19.

bir

Hanedandan baz firavunlarn askeri ve siyasi d u r u m l a r n a ilikin bilgilere daya narak, Msr'dan k iin o l d u k a kesin tarihler nerilebilrmiir. Kaz sonular n, ncelikle de baz Kenan sitelerinin ykl tarihlerini dikkate alarak srailogull a n n n Kenan'a girilerinin evreleri s a p t a n m t r . Ama b u zamandtzinsel akma larn ve karlkl bantlarn ou hl tartmaldr. Az sayda u z m a n n g r birliine varabildii bir t a r t m a d a tavr almak bize d m y o r . srail d i n i asndan birinci derecede n e m tayan baz olaylar tarihsellik k a p s a m n a sokma i l e m i n i n , u m u l d u u kadar, b a a n l olmadn belirt mekle yetinekm. Tabii b u d u r u m sz konusu olaylarn tarihsel o l m a d k l a r n asla kantlamaz. Ama tarihsel olaylar ve kiilikler paradigmatik snflandrmalara g re yle biimlendirilmitir k i , r n e k l e r i n o u n d a o n l a r n i l k ve z g n "gerekli ine" u l a m a olana zaten y o k t u r . Musa adyla bilinen kiinin "gereklii"nden k u k u duymak i m bir neden yoktur, ama y a a m y k s ve kiiliinin zgl iz gileri h a k k n d a bilgi sahibi deiliz. Sonradan karizmatik ve mucizevi bir kiilik haline geldii iin, h a y a t , N i l N e h r i n i n kamlar arasna braklan p a p i r s t e n b i r sepet iinde l m d e n mucizevi bir b i i m d e k u r t u l m a s n d a n balayarak, bir o k baka " k a h r a m a n " n y a a m y k l e r i n d e k i kalb izlemektedir (Theseus, Perse us, Agade'li Sargon, Romulus, Kyros vb), M u s a ' n n ve ailesinin d i e r yelerinin isimleri Msr d i l n d e d i r . Bu isimlerde

"Mit niteliinden arndrma" almas grece basitti (on felaket veya Kztldemz'den gei gibi "mucizeler" zaten "tanhsel" olaylar olarak kabul edilemezlerdi). Buna karlk Tevrat metinlerinin olas tarihselligin yorumlamann ok hassas ve g bir i olduu onaya kt. Tahliller sonucunda, farkl dnemlerde ve farkl teolojik bak alarndan yaplm bir ok yazm olduu ortaya kmt. stelik birok edebi trn etkileri de tanmlanabilmit i Yazcnn belli bir edebi trn (saga, nuvella, ataszleri vb) kalplann kulland ke fedilince, bit olayn grnrdeki larihselligi gvenilmez hale geliyordu. k, 12:40'a gre Israilogullan Msr'da 430 yl kalmtr. 218

-ISRAIL O C U K K E N .

"dogma, olu" a n l a m n a gelen msy n e k i b u l u n m a k t a d r ; bu anlamda Ahmosis ve ya Ramses'le k a r l a t n l a b i lirler (Ra-messes, "Ra'nn olu"). Levi'nin o u l l a r n dan Merari'nin ad, Msr dilinde M r r y ' d i r ("ok sevilen"); Harun'un t o r u n u Pinhas Msr dilinde P'-nksy'dit ("Zenci"). G e n Musa, A m o n t a p m m m yerine g n e (M

tanrs Aton'a y n e l i k "tektanrcl" geiren Akhenaton " r e f o m u " n u da

1375-1350) r e n m i olabilir, t k i din a r a s n d a k i benzerliklere dikkat e k i l m i tir

2 5

A t o n da "tek tanr" ilan edilmitir; Yahve gibi, "var olan her eyi yaratan" olarak, Akhenaton "reformu"nun "egitim"e verdii nem

t a n r odur; son

Yahvecilikte Tora'ya verilen rolle karlat nla bil ir. Dier yandan M u s a ' n n Akhe naton "reformu"nun b a s t r l m a s n d a n i k i k u a k sonra iinde b y d Ramses t o p l u m u n u n ona ekici gelmesine olanak yoktu. Kozmopolitizm, dinsel badatrmaclk (zellikle Msr ve Kenan tapmlar arasnda), " o r j i " t r n d e n baz uygu lamalar (her i k i cinsiyetten fahielik), hayvanlara " t a p n m a , " b t n bunlar "baba larn d i n i " iinde yetitirilmi birisi iin tiksinti u y a n d r a c a k eylerdi. Msr'dan ka gelince, b u n u n tarihsel bir olay yanstt kesin gibi gzk mektedir. Bununla birlikte b t n h a l k n deil, yalnzca b i r grubun, daha kesin b i r ifadeyle M u s a ' n n ban ektii bir g r u b u n g sz konusudur. Dier grup lar az o k bar b i r b i i m d e Kenan lkesine szmaya zaten b a l a m l a r d . Sonra dan g ya da "k," I s r a i l o g u l l a n n n b t n kabileleri tarafndan kutsal tarihle r i n i n b i r b l m olarak sahiplenildi. B i z i m k o n u m u z asndan n e m l i olan, M sr'dan kn Paskalya kutlamasyla i l i k i l i n d i r i l m e s i d i r . Baka b i r deyile, g ebe o b a n l a r a zg ve srail oulla t n n atalan tarafndan binlerce yldr uygula nan arkaik b i r kurban treni yeniden deer k a z a n m ve Yahveciliin "kutsal tari hi" iine katlmtr. Kozmik dinsellikle u y u m i i n d e k i bir rituel ( o b a n halklarn ilkbahar b a y r a m ) tarihsel b i r olayn anlmas olarak y o r u m l a n m t r . Kozmik

t r d e dinsel yaplarn kutsal tarihin olaylarna d n t r l m e s i , Yahveri tektanncln ayrt edici niteliklerinden b i r i d i r ve Hristiyanlk da b u zellii benimse yip s r d r e c e k t i r ,

59. "Ben, B e n i m " Musa, kaynbabas olan Midyanl k h i n Yitro'nun s r s n

rnein bkz. Albright, From the Stone Age to Christianity, s. 218 vd, 269 vd; ayn yazar, The Biblical Periodfrom Abraham to Ezra, s. 15 vd Ama baka yazarlara gre bu benzerlik ler ikna edici deildir; kr. Ringgren, la religion d'hrael, s. 51, Fohrer, History oj Israelite Reiigion, s. 79.

DNSEL NANLAR VE DNCELE I! T A R H -1

g d e r k e n , l n tesine v a r d ve "Tann'nm da" Horev'e ulat. Orada "bir al dan y k s e l e n alevler"i g r d ve kendisine adyla sesleniidiini iitti. Biraz sonra, T a n r "ben b a b a n n T a n r s , b r a h i m ' i n T a n n ' s , shak'n Tanr's ve Yakupun T a n r ' 5 i y m " diye k e n d i n i tantt (k 3:6). Bununla birlikte Musa t a n r s a l l n bilinmeyen bir ehresiyle, hatta yeni b i r tanryla karlatn hissetmiti. Israloularn gidip b u l m a ve onlara "beni size atalarnzn Tanr's g n d e r d i " deme b u y r u u n a u y m a y kabul etti. Ama "Ad nedir diye sorabilirler, o zaman ne diye yim?" dedi (3:13). O zaman T a n r yle dedi: "Ben, benim" ('rfyeh 'er 'efyef). Ve Musa'ya srail oulla rina u szlerle seslenmesini b i l d i r d i : "Bent size 'Benim' g n d e r d i . . . . " (3:14). Bu isim etrafnda ok fazla t a r t l m t r .
26

T a n n ' n m yant olduka gizemli

dir: Kendi v a r o l u biimini ima etmekte, ama kiiliini aa k a r m a m a k t a d r . Tek sylenebilecek olan, T a n n ' n m a d n n , modern b i r ifadeye b a v u r a c a k olur sak, varlkla var o l a n n b t n l n artrddr. Ama Yahve ibrahim'in ve

dier lk Peygamberlerin T a n n ' s o l d u u n u aklar ve b u k i m l i k b u g n de ibra h i m ' i n mirasn benimseyen herkes tarafndan kabul edilmektedir. Aslnda "baba n n tanrs" ile Musa'ya g r n e n t a n r arasnda belli b i t sreklilii ortaya kar mak m m k n d r Daha nce de belirtildii gibi, "nce Yahveciligin obanlann

arasmda d o g m a s ve lde gelimesi olgusu s z konusudur, Saf Yahvecilige d n ldeki duruma d n olarak sunulacaktr: Peygamberlerin 'gebe l k s ' b u olacaktr."
17

" B a b a n n tanrs" gibi Yahve da belirli b i r yere bal d e i l d i r ; ay

rca b i r g r u b u n n d e r i olarak Musa'yla zel bir ilikisi vardr. Ama farkllklar da a n l a m l d r . "Babann tanrs" isimsizken, "Yahve" gizemini ve aknln onaya koyan bir zel isimdir. Tanryla m m i n l e r i arasndaki ili kiler deimitir; Artk " b a b a n n t a n r s " n d a n deil, "Yahve'nin h a l k ' n d a n sz edilir. b r a h i m ' e verilen vaatlerde (Tekvin 12:1-3) mevcut olan tanr tarafndan seilme d n c e s i kesinlik kazanr: Yahve lk Peygamberlerin soyundan gelenlere " h a l k m " der, onlar, R. de V a u ' n u n deyiiyle, Yahve'nin "kiisel m l k ' d r . "Ba b a n n t a n r s " m n El le b i r l e t i r i l m e s i srecinin d e v a m n d a , Yahve de onunla z de letiri mi tir, Yahve El'den kozmik yapy a l m ve kral u n v a n da El'den

Bkz Ringgen tarafndan kaydedilmi son kaynakalar, s. 43 vd; Fohrer, a.g.y., s. 75 vd; de Vaux, Histoire ancienne d'Isral, s. 321 vd; Cross, Canaanite Mytfi and Hebrew Epic, s. 60 vd, R de Vaux, a.g.y,, s. 424, Devam eden blmde bu yazann ztmlem elerin i kul lanyoruz, s 424-431. 220

' K l i A L OCUKKEN.

Yahve'ye g e m i t i r . "Yahvecik El'in dininden, bene" e'iolm'den o l u a n t a n n n m maiyeti f k n n i de a l d . "

20

Dier yandan Yahve'nn sava nitelii tam anlamyla

m m i n l e r i n i n koruyucusu olan " b a b a n n tanrs" r o l n n bir uzantsdr. Vahyin z O n Emir'de y o u n l a m t r (k 20:3-17; k r . k 34.10-27). Metnin b u g n k hali Musa ana ait olamaz, ama en n e m l i emirlerin ilkel

Yahvecik d n c e s i n i yansttna k u k u yoktur. On E m i r ' i n i l k maddesi olan, "Benden baka t a n r n olmayacak!" terimin dar a n l a m n d a b i r t e k t a n n c h g n sz konusu o l m a d n kan d a m a k t a d r . Baka tanrlarn varl inkar e d i l m e m i t i r . Kzldeniz'den getikten sonra s y l e n e n zafer ilahisinde, Musa haykrr: "Var m senin gibisi ilahlar a r a s n d a , Yahve?" (k 15:11). Ama mutlak sadakat isten mektedir; n k Yahve "kskan b i r T a n r " d r (k 20:5). Sahte tanrlara kar m c a d e l e l d e n ktktan hemen sonra, Peor'da balad. Orada Moavh kzlar, sr a i l o g u l l a n n k e n d i tanrlarna yap t k l a n kurban trenlerine davet ettiler. "srail halk yiyeceklerden yedi ve o n l a n n ilahlarna tapt" (Saylar 25:2 v d ) , bylece Yahve'yi fkelendirdiler, israil asndan, Baal Peor'da balam bu m c a d e l e hl srmektedir. kinci emrin, "Kendine hibir tasvir y a p m a y a c a k s ' i n a n l a m m kavramak ko lay deildir. Burada s z konusu olan putlara t a p n m a m y a s a k l a n m a s d e i l d i r . Putperest t a p m l a r m allm nesneleri olan tasvirlerin, tanry b a r n d r a n b i r zarftan b a k a b i r ey olmad biliniyordu. B y k olaslkla, bt e m i r i n satr ara larndaki d n c e , Yahve'yi bir t a p m nesnesiyle temsil etmenin y a s a k l a n m a s n k a p s y o r d u . Yahve'nin nasl k i "ismi" yoksa, "tasviri" de o l m a m a l y d . Tanr baz ayrcalkl kiilere d o r u d a n , insanlarn geri kalanna ise yaptklaryla grn

yordu. Y a k n d o u ' n u n insan ve hayvan b i i m i n d e veya kozmik bir b i i m d e teza h r eden dier tannlarmdan farkl olarak, Yahve yalnzca insan biimli olarak ta savvur edilmitir. Ama k o z m i k tezahrlere de b a v u r a b i l m e k t e d i r ; n k btn d n y a o n u n yaratmdr. Yahve'nin insan biimli o l u u n u n i k i l i b i r y n vardr. Bir yandan Yahve yal nzca insana zg nitelik ve kusurlar gsterir: acma ve k i n , sevin ve keder, af ve i n t i k a m (bununla birlikte O, Homeros t a n n l a n n n zaal ve k u s u r l a r n gster-

De Vaux, a.g.y., s. 428. "Ama 151'n Yahve'ye yumuakln ve acma duygusunu da ver diini sylemek pek doru olmaz; nk Yahve balangta zalim ve iddetli bir tanr grnts vennektedir k'n muhtemelen daha eski tarihli metninde (34:6), Yahve kendini "acyan, ltfeden tam" olarak tanmlamaktadr," a.g.y., s 429. 221

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H - ]

mez ve baz Olympos sakinleri gibi g l n duruma d r l m e y i kabullenmez). Dier yandan Yahve, t a n r l a n n o u n d a g r l d gibi, insanlk halini yanst maz: Bir ailesi deil, gksel b i r maiyeti v a r d r Yahve yalnzdr. M m i n l e r i n d e n ,

D o u l u b i r despot gibi, mutlak itaat beklemesi olgusunu da yine insana yakn b i r zellik olarak m d e e r l e n d i r m e k gerekir? Daha ok mutlak m k e m m e l l i k ve te m i z l i k y n n d e insanlk d b i r istek sz konusudur. " t e k t a n n c d i n i n pey gamberlerinin ve misyonerlerinin ayrt edici nitelikleri olan h o g r s z l k ve banazlk Yahve'de i l k rneini ve gerekelerini bulur. Yahve'nin iddeti de insan yaps erevelerini krar. K i m i zaman "fkesi" yle aklddr k i , Yahve'nin "eytana i n a n m a s " n d a n sz edilebilmitir. Kukusuz bu olumsuz izgilerin bazlar daha ge bir d n e m d e , Kenan lkesinin igal edilme sinden sonra sertletirile ektir. Ama "olumsuz izgiler" Yahve'nin i l k yapsna aittir.j Aslnda y a r a t t n d a n mutlak farkl, "tam anlamyla teki" (Rudolph Otto'nun garz, ndere si) nlan tanrnn yeni ve en g r k e m l i ifadesi sz konusudur.j elikili "vasflar"m b i r arada varoluu, baz davranlarnn akldh Yahve'yi insani lekteki b t n " m k e m m e l i y e t lkuleri"nden farkllatnr. Bu adan ba kldnda Yahve, H i n d u i z m i n baz tanrlarna, r n e i n iva'ya veya Kali-Durga'ya benzer. A m a arada n e m l i b i r fark vardr: Bu H i n t tanrlar ahlak tesinde d i r ve varolu tarzlar bir r n e k o l u t u r d u u iin, m m i n l e r onlara y k n m e k t e duraksamazkr. Oysa Yahve en b y k n e m i , ahlaki ilkelere ve g n l k hayattaki ahlaka verir: O n Emir'in en az bei bunlardan sz eder. Tevrat anlatsna g r e , Msr'dan ktktan ay sonra Sina l n d e b i r teofani meydana geldi. "Sina d a n n her y a n n d a n duman t t y o r d u ; nk

Yahve d a n s t n e ate biiminde inmiti. Dadan ocak d u m a n gibi duman k yor, b t n d a iddetle sarslyordu. Boru sesi gitgide ykselince, Musa k o n u t u ve T a n n gkgrlemeleriyle onu yantlad" (k 19:18-19). O zaman Yahve, da n dibinde duran IsrailouHarna g r n d ve Ahit Yasas'n tebli ederek onlarla bir ahit yapt; b u yasa O n E m i r l e balyor ve ibadetle i l g i l i b i r o k kural ieri yordu (k 20:22-26; 21:24-26).
30

Daha sonra Musa Yahve'yle yine g r t ve

"ehadetin i k i levhasn, Allah'n eliyle yazlm ta levhalar" ald (31:18; k r . bir dier versiyon, 34:1-28). Mendenhall, Ahit Yasasnn s l u p asndan biimi nin M 11. binylda yaam Hitit h k m d a r l a r n n Anadolu'daki vasallaryla yap-

Krs. botrer, J-isiory of Ismthte Rdigion, s. 78 vd. Btn bu metinlenn daha ge tarihlerde yazldm veya dzenlendiini ayrca belirtmeye gerek yok. 222

-ISRAIL O C U K K E N .

t k l a n a n l a m a l a r hatrlattn saptad.

Ama bu i k i a n l a m a k m e s i arasndaki

benzerlikler gerek olsa da, pek belirleyici g r n m e m e k t e d i r Israilogullarnn lde geirdikleri krk yl boyunca y a p t k l a n ibadet hakkn da kesin hibir e y bilinmemektedir. k (26; 38:8-38) l tapnan ayrnt syla betimlemektedir: Sz konusu tapnak, daha ge tarihli b i r anlatya gre Yasa l e v h a l a n n n iinde b u l u n d u u (Tesniye 10:1-5; vb) ehadet S a n d n n veya Ahit Sandg'nn sakland Toplanma adrdr. Bu anlat b y k b i r olaslkla gerek bir d u r u m u y a n s t m a k t a d r . T a p m adrlar veya ilerinde tatan p u t l a r n tan d tahtrevanlar islam ncesi Araplarda da g r l r . Metinler s a n d k ve adrdan bir arada s z etmemektedir'ama tpk Araplarda o l d u u gibi, herhalde s a n d k ad n n iindeydi. Eskiden " b a b a n n t a n r s n n yapt gibi, Yahve de halkna reh berlik ediyordu|. S a n d k bu g r n m e z varl simgeliyordu; ama iinde ne bulun d u u n u bilmeye olanak yoktur. Anlatya g r e , Musa Moav b o z k r l a n n d a Eriha'nn karsnda ld. Yahve ona Kenan lkesini gsterdi: "lkeyi sana g s t e r d i m ama oraya gitmeyeceksin" (Tes niye 34:4; k r . Saylar 27:12-14). Bu l m de efsanevi ve paradigmatik Musa k i iliine u y m a k t a d r . Bu adla t a n n a n kiilik h a k k n d a yalnzca, o n u n Yahve'yle s rekli yinelenen dramatik b u l u m a l a n y l a n e kt bilinmektedir. Musa'nn ara clk ettii vahiy onu hem esrimeye giren ve Tanr'yla k o n u a n bir peygamber, hem de bir " b y c " yapmtr; Levi rahiplerine rnek o l u t u r a n ve tam b i r karizmatik n d e r olan Musa, bir kabileler grubunu bir millet ekirdeine, israil

h a l k n a d n t r m e y i baarmtr.

60. H k i m l e r D n e m i n d e

D i n : Bagdatrmacln lk A a m a s Yentm

y n e t i m i n d e k i Musa'nn grubunun Kenan'a girdii M O 1200 tarihinden Saul'n kral ilan edildii M 1020'ye kadarki d n e m e Hakimler a denmesi konusunda g r birliine varlmtr. H k i m l e r ; komutanlar, d a n m a n l a r ve h u k u k adamlanndan o l u u y o r d u . Baka airetler Yahvecilii b u d n e m d e , zellikle de baz parlak zaferlerin a r d n d a n kabul ettiler; nk Yahve savaa d o r u d a n mdahale etti. Yeu'ya gvence verdi: "Onlardan korkma; onlan eline teslim ediyorum!" (Yeu 10;8). N i t e k i m Yahve g k t e n , d m a n n binlercesmi bir anda l d r e n " i r i

C, E. Mendenhall, Law and Covenant in Israel and die Ancient East (1955). Bu varsaym dier yazarlarn yan sra Albright tarafndan da kabul edildi, Yivei and the Gods o\ Canaan, s, 107 vd. 223

DNSEL NAN!-AR VE DNCELER T A R H -1

i r i dolu yadrd" (Yeu 1 0 : 1 1 ) . Kenan kral Yavin'e kar kazanlan zaferden son ra, Debora ve Barak T a n r ' n n fkesini arkya dkcler: "5eir'den ktnda

Yahve . . . y e sarsld, g k l e r d e n y a m u r b o a n d , evet bulutlar eriyip su oldu" ( H k i m l e r 5:4 v d ) . Ksacas Yahve'nin Kenanllarn Lannlanndan daha gl oldu u ortaya kar. O n u n a d n a yaplan sava kutsal bir s a v a t r :
32

Erkekler kutsan

mtr (liddes, "ayinle kutsallatrmak") ve ritel temizlie u y m a l a r gerekir. Ga nimet ise " h a r a m " d r , yani yaklan kurban olarak Yahve'ye sunulur ve tamamen y o k edilir. Ama yeni b i r v a r o l u s l u b u n a u y u m salayan Yahvecilik evnlir ve d e i i r . n c e b t n o b a n t o p l u m l a n tarafndan yceltilen deerlere kar bir tepki g r lr. Yael, gebelerde o k kutsal olan konukseverlik yasasn haince i h l a l eder: Bozgundan sonra kaan Kenanl k o m u t a n adrna davet eder ve onu uykusunda l d r r (Hakimler 4 : 1 7 v d ) , Musa z a m a n n n tanabilir tapna k u l l a n l m a z hale gelir. Artk kutsal tapmaklar ve alanlarda ibadet edilmektedir. Ama t a h m i n edilebilecei gibi asl n e m l i s o n u l a r a , Kenan diniyle etkileim yol aar. stelik b u etkileim M V I I . yzyla dek srer. Yahve ile El'in birleti rilmesinin a r d n d a n , El tapmna ait olan Yahvecilik ncesi tapmaklar ve birok
35

Kenan tapna Yahve'ye a d a n r .

H k i m l e r anda Yahve ile Baal'in birbirine ka

r t r l m a s ise daha da artcdr. Yahvecilie olan ta anlatyla n l ailelerde bile iinde baal sz g e e n isimlere r a s t l a n m a k t a d r . M e h u r G t d y o n ' u b j ^ a d da Yerubbaal, "Baal kendini savunsun" (Hakimler 6:32). Bu da "Tanr. Efendi" anla m n a gelen baal s z c n n Yahve'nin bir sfat gibi anlaldn veya Yahve'nin y a n sra Baal'e de t a p m l d g m d n d r m e k t e d i r . '
3 1

Herhalde balangta Baal

gerek b i r v e r i m l i l i k u z m a n , "toprak tanrs" olarak kabul edilmiti. Baal tapm ancak daha ge bir tarihte lanetlenip, dinsizliin r n e k kant haline geldi. ,

Kenan kurban sistemi b y k o l u d e benimsendi. Kurban treninin en basit bi imi kutsal bir y*y:e eitli adaklar b r a k l m a s n d a n veya zeylinya ya da su sa-

G, von Rad, Der heilige Krieg n alien Israel (1951), zetleyen Ringgren, La religion d'hrael, S. 6 0 - 6 7 ] "Yasak" anlamna gelen minin szc, "kutsal" anlamna gelen bir kiklen tremitir. Ringgren bunu tan Israilogullanna zg bir grng olarak deerlendirmek tedir; ama A. Lodsve Albright yalnzca Samilerle de snrl kalmayan baka rnekler ver mektedirler; kr. Rowley, Worship in Ancicn Israel, s 56 ve dipnot 7. Bu tapmaklarn listesi iin bkz. Fokrer, a.g.y., s. 111-113. Taprtlar aras bada t rrmclk hakknda bkz. G. W. Ahlstm, Aspects ojSyncretism in Israelite Religion, s, 11 vd; Rowley, a.g.y., s. 58 vd, Krj, Ringgren, a.g.y.. s. 56; Fobrer, s. 10.5. 224

"1SKA11. OCUKKEN.

larmdan o l u u y o r d u . Sungular T a n n iin bir besin kayna olarak g r l y o r d u ( H k i m l e r 6:19). Israiloullar, Yahve'ye sunulan b i r adak olarak y o r u m l a d k l a r , yaklan k u r b n olak) u y g u l a m a s n a b u d n e m d e baladlar. Ayrca tarmla iliki l i o k sayda Kenan ibadetini ve hatta orji n i t e l i k l i baz ritelleri de benimsedi ler.
15

z m s e m e sreci daha sonra, krallk d n e m i n d e younlat ve i k i cinsiyet

ten kutsal fahielik sz konusu oldu. Tapmaklar Kenan rneklerine gre ina edildi ilerinde bir sunak, mezbah'lift (dikili talar), aera'lar (ayn ad tayan Kenan tanrasn simgeleyen tahta direk ler), su veya zeytinya s a l a n iin testiler v a r d . Ritel nesnelerinden en nem l i l e r i n i sayalm; t e r a / m l e r (tasvirler veya maskeler) ve f/od'lar ( i l k halinde, tas v i r z e r i n e yerletirilmi b i r elbise). Tapmla grevli personel, k o r u m a s n st lendii t a p m a k l a r n etrafnda r g t l e n i r d i . lk srada rahipler ve Levililer yer alrd: K u r b a n l a r sunarlar, fallsfftve ejod yardmyla Yahve'nin radesini anlamaya alrlard. Rahiplerin ve Levililerin yan sra, kahinlere veya falclara da (ra'eh)

da r a s t l a n m a k t a d r , ama o n l a r n vasflan zerine yeterince bilgi sahibi deiliz. Falclar, peygamberler (nbiim) gibi tapnaklara bal deillerdi. Bunlarn en i y i bilinen r n e i Balam'dr (Saylar 22-24): D n d e veya u y a n k k e n Yahve'yi g r r ; Israiloullarn lanetleyebilm.esi iin o n l a n grmesi gerekir. Esrime vasfna

sahip b u tipe d i e r g e b e toplumla nnda da rastlanr (rnein A r a p l a r d a k khin).

36

"Peygamber"in (nb) ilevi o k daha n e m l i y d i ; b u konuya ileride dneceiz ( 116). imdilik, t s r a i l o g u l l a n n n esrime n i t e l i k l i p e y g a m b e r l i i n i n k k l e r i n i n Kenan dinine u z a n d n ekleyelim, Gerekten de Baal tapm nbtim'i
37

ieriyordu

(bkz. 1. Krallar, 18:19 v d ; I I . Krallar 10:19). Ama burada Msr d n d a k i eski Ya k n d o u ' d a olduka yaygn b i r esrime deneyimi t r sz konusudur. S m e r l e r ' ' g k y z n e giren adam" bilirler; b u niteleme a m a n l a n n k i n e benzetilebilecek bir esrime y o l c u l u u n u belirtir. Mari'de M X V I I I . yzyla ait metinler pilum'lardan ("cevap veren") veya muhhm ve m u J h i u m l a r d a n , r y a l a n n d a veya

r y e l e n n d e tanrlardan gelen cevaplar alan erkek veya k a d n l a r d a n s z eder. Bu

Fohrer, s. 106; Ahlstrm, s 14 vd. .1, Pedersen, "The Role played by Inspired Persons among the Israelites and the Arabs;" J. Lindblom, Prophecy in Ancieni Israel, s. 86 vd. fikz, A. Haldar, Association of Cull Prophets Among the Ancient Semites, s. 91 vd, kaynakay la birlikte. 225

fi!'NSja NAMCA Vii IJSNCELEN T<$R(.JI i

pium veya murlfm'lar niltiim'lere denk der. Onlar da srail'in peygamberleri gibi, daha o k ksa kehanet cmleleri kullanr ve k t haberler ya da h k m d a r n baz eylemlerine kar eletiriler sz konusu o l d u u n d a bile, mesajlarn krallara gnderirler. Daha fethin ve kolomzasyonun i l k yzyllarnda bile, hem derin hem $ ok ekilli b i r Kenan etkisi fark edilir. Gerekten de Kenanhiarn rituel sistemi, kut sal tanian ve tapnaklar benimsenir; ruhban snf Kenan r n e k l e r i n e gre r glienir; rahiplerin s n i n e ve bereket riteleriyle badatrn acla tepki g s t e r m e k t e gecikmeyecek peygamberler de bir Kenan etkisinin rndrler.

Ama peygamberler en saf Yahveciiigi savunma iddiasndadrlar. Bir adan hakl drlar; ama digcr yandan, peygamberlerin anlatt Yahvecilik, o kadar iddeili b i r b i i m d e lanetledikleri Kenan d i n i n i n vt: k l t r n n en y a r a n a oktan zmsemitir. unsurlarn

Kr Utdhlotu, s. 29 vd, s. 85 vdve Fohrer, s. 225 vd; bu yazarlar Babil ve Asur'dan baka rnekler de vermektedir. 226

ELETREL KAYNAKA

53. israil'in eski tarihi konusunda zellikle u eserlen kullandk: M. Noth, Geschichte Isra els (Gttingen, 1950, gzden geirilmi 2. bask, 1954), J. Bright, A History o/ Israel (Phila delphia, 1959) ve R. de Vaux, Hjsfoire ancienne d'Isral Des origines l'installation en Canaan (Paris, 1971); bu son eserde hayranlk uyandran eletirel kaynakalar yer almaktadr. Ayrca bkz.: W. F. Albright, Archaeology and the Religion of Israel (2. bask, Baltimore, 1946); ayn ya zar, The Biblical Period from Abraham to Ezra (New York, 1963); R. de Vaux, Les institutions de l'Ancien Testament, 1-11 (2, bask, Paris, 1961, 1967); Otto Eissfeldt, The Old Testament. An Introduction (New York, 1965, Almanca 3. baskdan yaplm ev., 1964, ek kaynakalarla birlikte, s, 722-785);). Pedersen, Israel, its Life and Culture, I-IV (Kopenhag, 1926, 1940); G. von Rad, Old Testament Theology, I (NewYork, 1962; Almanca zgn metin, 1957); M Noth, Die Ursprnge des alten Israel im lichte neuer Quellen (Kln-Opla^sn, 1961); Tlie iMe and the Ancient Near East. Essays in honor of W. E. Albright, yay C. Ernest Wnght (New York, 1968), s. 85-139 (E. Wnght: Filistin arkeolojisi zerine), 265-299 (zamandizn sorunlan). srail'in dinsel tarihi konusunda hatr saylr miktarda eser bulunmaktadr; son 10-12 yl iinde yaymlanm kitaplar arasnda en yararllar unlardr: Y. Kaufmann, Tle Religion of Is rael (Ibraiceden eviren ve ksaltan M Greenberg, Chicago, 1960), H. Ringgren, La religion d'Isral (Paris, Payot, 1966; Almanca bask, 1963); W. Eichrodt, Reigonge schichte Israels (1969); G. Fohrer, History of Israelite Religion (Nashville, 1972; Aim, bask, 1968). Kozmogoni metinleri Jean Botro tarafndan evrilmi ve yorumlanmtr: "La naissance du monde selon Israel," Sources Orientales, 1 (= La naissance du monde, Paris, 1959), s. 187 234. Kitabt Mukaddes'teki kozmolojik bilgiler hakknda, bkz H Gunkel, Schpfung und Chaos in Urzeit und Endzeit (2. bask Gttingen, 1921), zellikle s. 29 vd; V. Maag, "Jahwds Begegnung mit der Kanaanische Kosmologie," Asiatische Sludien/Etudes Asiatiques, 18-19, 1965, s 252-269. Tefevi'in en son kan yorumlu evnleri iinde, uzman olmayan okuyucunun en kolay ulaabilecei: E. A. Speiser, Genesis (New York, 1964). nsann yaratl konusundaki mitler m, k, daha yukanda belirtilen kaynaka, 17. 54. Aden ve cennet miden hakknda, k. P. Humbert, Etudes sur Je rcit du Paadis et de la chute dans la Genese (1940); W. Andrae, "Der kultische Ganen" (Die Welt dez Orients, 6, 1952, s. 485-494); G, Widengren, The Kingand the Tree of Life in Ancient Near Eastern Religi on (1951); A Dammron, La mythologie sumrienne et les premiers chapitres de la Gense (1959); Theodor H. Gastet, Myth, Legend and Customs in the Old Testament (1969), s. 24-37, 332-334 (kaynaka); F. F. Hvidberg, "The Canaanite Background of Genesis l - l l l , " Vetus Testamentum, 10, I960, s. 285 vd; j . Coppens, La connaissance du bien ei du mal et le pch du Paradis (Analecta Lovanesis Biblica et Orientalia, 1958) Hayat Aac ve Bilgi Aac hakknda, bkz, Eliade, Dinier Tarihine Giri, s. 286 vd, Gaster, 227

DNSEL INANLAI VK DSNOILLI "lAKlrtl - I

a.g.y., s. 337-338. Kabil ve Habil hakknda, bkz. Gaster. 5. 51-55, 341-342 (kaynaka). Metalrji rilelleri ve simgeselliklen hakknda, bkz. M. Eliade, Forgerons el Alchimistes (Paris, 1956), s. 57 vd; toplumsal dzen ve demircilerin byusel gleri hakknda, kr. a.g.y.. s. 81 vd. "Kabil'in nian" hakknda (Tekvin, 4T5), kr. Frazer ve Gastcr'n sayd kar las innal malzeme Gasler, a.g.y., s. 55-65, 344-345 (kaynaka). 55. "Tann'nn oullan'nn "insann kzlan"yla birlemesi hakknda, kr. C. E. Closen, Die Simde der Shne Gottes' (Gen. Vi, 1-4), liona, 1939, Gasler, a g.y, s. 351-352 (kaynaka); B. S. Childs, Uyth and Realily m the Otd Testament (Naperville, 1960), s. 49 vd; G. A. Cooke, The Sons of (die) God(s)," Zeitschrift/ur die Aktes tarnen (liehe Wissenschaft, 76, 1964, s. 22 47. Tufan hakknda, kr. 18'deki dipnotlar; Gaster, a.g.y.. s 352 (kaynaka); A Parrot, Dluge et Arche de Not (1952); C. Lambert, "Il n'y aura jamais de dluge (Gense IX; 11)," Nouvelle Revue Tiiiologitme, 77, 1955, s. 581-601, 693-724. Babil Kulesi hakknda, bkz, Gaster, a.g.y., s. 360-361 (kaynaka); A Parrot, La Tour de Babel (1953). Ziggurat stmgeselligi hakknda, kr. Eliade. Le mythe de l'ternel retour (yeni bask, 1969), s. 25 vd; G. Widengren, "Aspetti simbolici dei templi e luogli di culto del vcino Oriente antico," Numen, V i l , 1960, s. 1-25. Gkyzne ykselme mitleri hakknda, kr. Fliade, Religions Australiennes (Payot, 1972), s, 40 vd; ayn yazar, "Notes on ille Symbolism of the Arrow," s. 468 vd. A. Borst'un Der Turmbau von Babel; Geschichte der Meinungen ber Ursprung und Vielfalt der Sprache und Vlker, I-VI, Stuttgart 1957-1963, adl eseri bat tarihinin soy ktne ait efsa nelere ilikin ok geni bilgiler veren bir ansiklopedidir. 5 56. M 11, binyhn gebe Samileri hakknda, bkz Joseph Henninger, "Zum Frhsemitisc hen Nomaden tum," Viehwiitschn/t und Hirtenkultur. Etnagraphische Studien iinde (Budapete, 1 9 ^ s. 33-68), zellikle 44-50 (ilk Peygamberler), 50-53 (Mari metinlerinde gebeler). Habnlar ve branilerle ilikileri hakknda, bkz. R. de Vaux. Histoire ancienne d'hral, eletirel kaynaka, s. 202-208 ("Habiru-Apn batdaki Sami gruplanndan birini, 'Amortileri' veya 'n-Aramileri' ifade eden etnik bir terimdi; biz de lk Peygamberleri onlara baladk;" s, 208). Aynca bkz. Albnghl, From the Stone Age s. 238 vd; ayn yazar, rahvef and the Gods o} Canaan, s. 75 vd; Fohrer, Hisory o{ Isralite Religion, s. 30 (dipnot 8-10, kaynakalar). lk Peygamberlerin tarihi konusunda, bkz. R. de Vaux, s. 245-253. "Babann tanrs" ko nusunda, bkz. Albright, All, Der Gott der Vter, 1929 (= Kleine Schriften zur Geschichte des Volltes Israel, i , 1953, s. 1-78); ng, ev. de mevcuttur: Essays on Old Testament ffstory and Religion, ev. R, A. Wilson, New York, 1968 (s. 1-100). Onun tezlerinin tartlmas, Fohrer. a.g.y,, s. 36 vd; R. de Vaux, s. 256 vd; Ringgren, s, 29 vd. "Babann tanrs" ile l ve El ile Yahve arasndaki ilikiler ksa bir sre nce F. M. Gross tarafndan yeni bir bak asndan zmlendi. Caaanite Mythand Hebrew Epic (Cambridge, Mass., 1973), s. 1-76, 228

"1SIM1L COOJKKh'N.

El acldai adnn yommu hl tannmaldr. Bu ismin, Akkadada "dag" anlamna gclcn Sad ile akraba bir szckten tretildigi aklamas nenlmtir: O zaman, bu szck "Dal (El)" anlamna gelecektir; aynca kr. Ringgren. s. 34-.15. Ama bu ismin etimolojik kkenini kuzeybat Sami dili iinde aramak daha yerinde olacandan, en son I bran ic e'de ki aday/adeh nerilmitir: O zaman ismin anlam, "Ovann veya Tarlalarn veya Bozkrn El'" olmakta dr (R de Vaux, s. 264, kaynakayla birlikte). Elin bilindii ilk Peygamberlere ilikin yklerde Baal'e hi deinil memesi dikkat ekici dir. Bu da, llyksoslardan nceki dnemde Kenan lkesine giren Is rail oullanln aralarnn Baal tapuluyla karlamadn gstermektedir; bu tapm Ugarit'te M 2. binyln ortasna doru, belki biraz daha erken bir dnemde nem kazanmtr: kr. R de Vaux, s. 266. Bu nunla birlikte, daha nce de iaret ettiimiz gibi (k. 48, dipnot 26). muhtemelen yerel bir frtna ve tanmsal bereket tanrs vard, ama Baal girdikten sonra onun ad unuuldu. lk Peygamberlerde "put" tapmyla ilikili hibir bilgi yoktur. Ama Rahel babas Lavan'n evini terk etmeye hazrlanrken onun tera/i":'terini, ev putlarn alar (Tekvin, 31:19); Lavan bu putlara "ilahlarm" demektedir (31:30). Tera/im'lerin anlam konusunda, bkz. A. R. John son, Die Culiie Propfet in Ancient Isral (2 bask, 1962), s, 32 vd; Rowley, Woiship in Ancien! Zsrae, 5. 19 vd. Her ne olursa olsun, Rahel'in hareketi Yakup'un dini konusunda bir bilgi oluturamaz. Aynca bkz. Ringgren, s. 38-39. Snnete gelince, herhalde lk Peygamberler dneminde uygulanyordu Kkeni bilin memektedir; kr R. de Vaux, Les institutions de l'Ancien Testament (Paris, 2, bask, 1961), s. 78-82; E. Isaac, "Circumcision as a Covenant Rite," Anthropos, 59,1964, s. 444-456. Snne tin Msrllardan alnd ileri srlmtr, ama Msr'n her yerinde uygulanmyordu. Dier yandan M III. binyln bandan itibaren bu Sdee Kuzey Suriye'de rastlanmaktadr. Dola ysyla lsrailogullannn atalan belki de bu deti daha Kenan lkesine gelmeden nce ren milerdi. "O srada [snnet) hal ilk anlamn, yani evlilie ve kabilenin ortak hayatna erginleme anlamn koruyordu; Tekvin. 34:14-16'da da bu anlaudadtr; ancak daha sonra Tanr ile kavmi arasndaki antlamann (ahdin) iareti haline gelmitir; Tekvin 17'nin din ada m yazcs bu antlamay ibrahim dnemine tar" (R. de Vaux, Histoire ancienne d'Isral, I , 273; en yakn tarihli kaynaka dipnot 94 ve 96'da kaytldr) Arkaik toplumlarda bir erginlenme riteli olarak snnet hakknda, kr. Eliade, Naissances mystiques (Paris, 1959). s 54 vd. 57. Kanl kurbanlar hakknda, bkz, R. de Vaux, Les Sucnfces de l'Ancien Tesinmcnt (Pans. 1964), s. 7-27; ayn yazar, Histoire ancienne d'Isral, s. 270 vd. Orta Arabistan'n detleri hakknda, bkz. J. Henninger, "La religion bdouine pr islamique" (F. Gabrieh (d.), L'antica sociel beduin iinde, Roma, 1959), s 135-136, ayn yazar, "Les ftes, de printemps chez ks Arabes et leurs implications historiques" (Revista do Museu Pauisfa, Sao Paolo, zel say 4, 1950, s. 389-432),

229

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH 1 -1 1

58. Musa figr son zamanlarda olduka ilgine baz yorumlara konu olmutur, bkz

t.

Auerbach, Moses (Amsterdam. 1953); H. Gazelles, Mose, l'homme de l'Alliance (1955), H, R Rowley, From Joseph fa Joshua (Oxford, 1950); ayn yazar, "Moses and the Decalogue," BfRL, 34, 1951, S, 81-118. Aynca krj. R. Smend, Das Mosebild von Heinrich Ewald bis Marim Noth (1959). Musa'nn vahiyi konusunda, bkz. R de Vaux, Histoire ancienne, s. 305 vd. Msr'dan k ve Paskalya'yla ilintili eitli anlatlar konusunda, kr Fohrer, ffisi. of Isr He!., s. 68 vd; R. de Vaux, institutions, 11, s, 383-394 (ve kaynaka, s. 46T-468); ayn yazar, Les sacrifices de l'Ancien Testament, s. 7 vd. Msr'dan k, 1-15'te sunulan anlat zerinde Paskalyann etkisine zellikle J. Peder sen dikkat ekmiti: Israel Its Life and Culture, 1U-V (1940), s. 384-415, 728-737; G von Rad ve S, Mowinckel bu kuram eletirmi ve deitirmiti; kr. Fohrer, s. 68 vd. Belirttiimiz gibi ( 58) k itibaryla hayvanclkla uraan toplumlann ilkbahar bayra m olan Paskalya'mn kutlanmas, Msr'dan kn ntel biimde anlmas olarak akland; baka bir deyile, kozmik dinselliin ifadesi olan dnemsel bir tren sonunda "tarhselletirldt." Dier yandan, Msr'dan ku mucizevi olaylar, yani Kzldeniz'den gei ve Msr or dusunun yok olmas, zamanla iki farkl yoruma kavuturuldu. En eski [anklkta (Msr'dan k, 15:1-10), firavunun askerleri Yahve'nin soluunun yaratt dalgalara gmlmlerdi. Denizin ortadan ikiye yanlmasndan ise ancak daha sonra, Mezmurlar'da sz edilecektir; "Denizi yanp geirmiti onlar, b duvar gibi ayakta tutmutu sulan" (Mezmur 78:13; kr. Mezmur, 77:17-20). Bu durumda Kzldeniz "mucizesi" yaratlla, yani Yahve'nin deniz caravan Rahav ve Le viathan karsnda kazand zaferle ilkilendiriliyordu: "Rahav' paralayan, deniz canavar nn bedenini deen sen deil miydin? Denizi, engin sulann derinliklerini kurutan, kurtulanlann gemesi iin denizin derinliklerini yola eviren sen deil miydin?" (Isaya, 51:9-10). Hem Msr'dan k hem de Kenan'n fethi (ve daha sonra, yukarda deindiimi? Tesniye-laya metni tarafndan habet verilen srgn edilenlerin geri dnuu) bir anlamda kozmogoni ese rinin bir yineleniini oluturmaktadrlar (kr. Cross, Grcaante Mjth and Hebrew Epie, s. 100 vd). Ama sonu olarak iki bak as -"tarihsel" ve "kozmolojik" birbirini tamamlamakta dr. Tam anlamyla "tanhsel" bir olay olan Kenan'n fethi de Tanr'nn iidir, nku Israiloullartnn zaferini Yahve salar 59. Law and Covenant m Israel and the Ancient Near East (Pittsburgh, 1955) adl kitabnda, G. E. Mendenhall, Ahit Yasas'n fiit krallarnn Kk Asya'dak vasallanyla yaptklan ant lamalara benzetmitir. Byle bir antlama (kraln adn ve unvanlann belirleyen ve iki taraf arasnda o zamana dek varolan ilikileri hatrlatan) bir giri blmnn ardndan, vasala da yatlan zel koullan, belgenin bir tapmakta saklanmas ve dnemsel olarak trenle okun mas konusundaki belrlemelen, tank tannlar listesini ve son olarak da lanetleme ve kutsa ma ifadelerini enr. Bu lez kabul eden Albright, ounluu kervanclk yapan ilkel fbranler iin antlamalarn ve szlemelenn gereklilii zerinde durur: kr. Yahmh and the Cods of Ca naan, s. 107 vd, kaynakayla birlikte. Mendenhall'un eletirileri R de Vaux tarafndan kay dedilmitir: Histoire, s. 410, dipnot 141. R de Vaux, Musa'nn yar-gebe grubunun Hint 230

"SRAL OCUKKEN.

krallarnn antlamalarn nasl renmi olabileceini soruyor Dier yandan iki metnin yap lar arasnda farkllklar vardr, rnein en sondaki ane demeler-kutsamalar Ahit Yasos'nda eksiktir. Aynca zel koullar genellikle art kipiyle ifade edilirken -"u olursa...."- Ahit, ack ve tanlmaz iEadeler kullanr. R. de Vaux'nun gzlemine gre, Hitit krallannm yar-barbar halklarla yaptklar antlamalar klasik rneklere uymamaktadr. Demek ki birok "antlama omei" tr sz konusudur (a.g.y, s. 413). Yahveci geleneklerin olumasnda Kade Barnea vahasn rol konusunda, bkz. T. J. Meek, Henrew Origins (New York, 1936; yeni bask, 1960), s. 119 vd; R. de Vaux, Les Institu tions de l'Ancien Testament, II, s. 228 vd; Ringgren, a.g.y., s. 49 vd. Yalve'nin Sina'dak teza hrlerini oluturan volkanik unsurlar j . Koenig tarafndan zmlenmitir: "Le Sinai, mon tagne de feu," RHR, 167, s. 129-155; ayn yazar, "Aux origines des thophanies iahvstes," ayn kaynak, 169, 1966, s, 1-36. Ama Cross, "Sina'dak vahiy"in Baal'inkine benzeyen tarz da, "tannnn frtna araclyla tezahr" olduunu gstermitir; kr. Canaanite Mylf and Hebrew Epic, s. 147 vd. Aynca bkz. G, E. Mendenhall, The Tenth Generation: The Origins oj the Biblical Traditions (Baltimore, 1973), s. 56 vd. Baal Peor olay konusunda, bkz. a.g.y., s. 105. 60, srailogullarmn Kenan'a yerlemesi uzerine son zamanlardaki baz kuramlar (ve zel likle Y. Kaufmann, A. Alt, M Noth, W. F. Albright ve G. . Mendenhall'n kuramlan) R. de Vaux tarafndan zmlenmitir: Histoire ancienne, s. 444-454. Aynca bkz. R. Smend, fdkwehneg und Stammebund (Gttingen, 1963) Yahveclik ve Kenan dini arasndaki atma zerine, bkz. R, Hillmann, Wasser und Berg; Kosnische Verhindngslirien zwschen dem Kanaanischen Wettergott und fahve (tez, Halle, 1965); j . Maier, "Die Gotesvors tel lung Altisraels und die Kanaanische Religion," Bbel und Zeitgemsser Glaube, 1, iinde, 1965, s. 135-158; T. Worden, "The Literary Influence of the Ugaritic Fenility Myth on the Old Testament," VT, 3, 1953, s. 273-297; Fohrer, a.g.y s. 103 vd; R. de Vaux, Histoire, s. 147 (dipnot 99, kaynaka); badattrmaclk hakknda, bkz. G. W. Ahlstrm, Aspects of Syncretism in Israelite Religion (Lund, 1963). R Dussaud, Les origines cananennes du sacrifice Israelite (1921, gncellenmi 2, bask, 1941) hal ok yararl bir eserdir, Ayrca bkz. Rowley, Worship m ancient fsrae!, s. 61 vd ve s. 65, dipnot l'deki kaynaka, tsrail oul lan hibir zaman insan kurban etmeyi kabullenmedi ler; M VII. yzylda bulgulanan ocuk kurbanlan dardan gelen bir etkiyi yanstmaktadr; k, de Vaux ve Eissfeld, zetleyen Rowley, a.g.y , s. 65, dipnot 1, Eski Yakndou'da ve tsrailoullannda peygamberlik hakknda, bkz A. Haldar, Associati on of Cult Prophets Among the Ancient Semites (Uppsala, 1945); J. Lindblom, Prophecy in Anci ent Israel (Philadelphia, 1965; Oxford, 1962); bu iki eserde zengin kaynakalar bulunmak tadr. Aynca bkz. J. Pederson, "The Role Played by Inspired Persons Among the Israelites and the Arabs" (Studies in Old Testament Prophecy - Robinson Festschrift, 1950, s. 127-142); A. Lads, "Une tablette indite de Mari, intressante pour l'histoire ancienne du prophtisme smitique," a.g.y., s. 103-110; A Malamat, "Prophetic Revelation in New Documents from

231

r>1NSf;L

V E DSNLF.K TARIHL -1

Man and the Bible," Vetus Testamentum, Suppl, XV, 1966, s, 207-227; G. Fohrer, Studien za> nltiesUamentlichen Prophtie, 1949-1965 (1967).

232

vm.

BLM

HlNT-AVRUPALILARIN DN: V E D A TANRILARI

6 1 . H i n t - A v r u p a h l a r n n t a r i h i Hint Avrupallar tarih sahnesine k o r k u n y kmlarla ktlar. M 2300-1900 arasnda Yunanistan, Kk Asya ve Mezopo tamya'da o k sayda kent y a m a l a n d ve yakld. M 2300'e d o r u Troya, Beycesultan, Tarsus ve Anadolu'daki dier y z kent ve yerleim merkezi de bunlara katld. Belgeler H i t i t , Luv, M u a n n i a d verilen kavimlerden sz etmektedir. Ama A r i d i l i k o n u a n unsurlar baka igalci ordular iinde de bulgu l a n m tr. H i n t - A v r u p a l halklarn etrafa dalmas birka yzyl once balamt ve yaklak i k i binyl boyunca s r d . riler M 1200'e d o r u , Hindistan'daki Ganj vadisine girmiler, iranllar Pers lkesine salam bir b i i m d e yerlemiler, Yunanistan ve Ege adalar Hint-Avrupallarnt. Birka yzyl sonra, H i n d i s t a n ' n , italya y a r m a d a s n n , Balkan y a r m a d a s n n ve Karpat-Tuna blgelerinin, Orta, Kuzey ve Ba t Avrupa'nn. Vistl'den Baltk denizine ve Atlas okyanusuna kadar Hint-

Avrupallamas ya t a m a m l a n m ya da o k ileri b i r aamaya v a r m t . Bu belir gin s r e - g , yeni t o p r a k l a r n fethi, y r e sakinlerine n c e boyun e d i r i l m e s i , sonra da asimilasyonu- ancak XIX. yzylda son b u l d u Buna benzer b i r baka d i l ve k l t r yaylmas rnei b i l i n m i y o r . Yzyl akn bir s r e d i r , bilginler Hint-Avrupallarn anavatann belirleme ye, n t a r i h l e i n i zmeye ve g o a a m a l a r m a y d n l a t m a y a u r a y o r . Anavatan

Avrupa'nn kuzeyinde ve o r t a s n d a , Rusya b o z k r l a r n d a , Orta Asya'da, Anado lu'da v b a r a n d . Bugn, Karadeniz'in kuzeyinde, Karpatlar ile Kafkasya arasnda kalan blgelerin Hint-Avrupallarm anavatan olarak s a p t a n m a s konusunda gr

birliine v a r l m t r . ' M V . ve I I I . binyllar arasnda, t m l s {kurgan) k l t r ad verilen k l t r , Karadeniz'in kuzeyinde gelimitir. M 4000-3500 arasnda

b u k l t r n batya, Tisza'ya kadar yayld fark edilmektedir. Bir sonraki binyl boyunca, kurgan k l t r n n temsilcileri Orta Avrupa'ya, Balkan y a r m a d a s n a ,

baz hayvanlar (kurt, ay, kaz, sombalgi, yabanans, balans) ve aalar (kayn, grgen, mee ve st) iin ortak bir soz daan bulunmas, lman iklime sahip bir blgeye iaret etmekledir. 233

D I N S E L INANLAR V E D N C E L E R TARIHI -1

Transkafkasya'ya, Anadolu'ya ve Kuzey iran'a (y. M 3500-3000) girerler;

I I I . binylda A v r u p a ' n n kuzeyine, Ege belgesine (Yunanistan ve Anadolu kylar) ve D o u Akdeniz'e ularlar. Marja Girabutas'a gre, kurgan k l t r n b i i m l e n diren ve tayan halklar, n - H i n t - A v r u p a l l a r d a n ve d a l m a n n son aamalarnda da Hint-Avrupaidardan bakas olamaz. Ne olursa olsun, Hint-Avrupa k l t r n n k k l e r i n i n neolitik aa uzand kesindir, hatta mezoitik aa kadar da u z a n y o r olabilir. Dier yandan b u klt r n o l u u r k e n , kendinden s t n Yakndou uygarlklarndan etkilendii de kesin dir. Sava arabasn ve maden k u l l a n m n ,
1

bir Anadolu k l t r n d e n

(Kura-

Araksas k l t r ) a l m l a r d . M IV, binylda, Bal kan-Akdeniz blgesi halklarn dan etkilenmenin sonucu olan heykeller g r l r . Kilden, mermerden veya kay mak t a n d a n yaplm b u heykeller, oturan bir tanray temsil etmektedir Kullanlan ortak sz dagan H n t - A v r u p a h l a r n tarmla uratn, sr (ayn zamanda domuz ve b y k olaslkla koyun) yetitirdiini ve yabani ya da evcilletirilm at da tandklarn g s t e r m e k t e d i r . Hint-Avrupa halklar tarm r n l e rinden hibir zaman v a z g e e m e m i olsalar da, daha ok b i r hayvanclk ekonomi si g e l i t i r m i l e r d i r . o b a n gebelik, ailenin ataerkil yaps, talan basknlarna d k n l k ve fetihlere ynelik askeri r g t l e n m e , Hint-Avrupa toplumlarnn

ayrt edici izgileridir. Kurganlarla (ev b i i m i n d e yaplm ve zengin sslemeleri olan mezarlar) o k daha yoksul mezarlar a r a s n d a k i ztlk, olduka k k l bir top lumsal farkllamaya iaret etmektedir. Kurganlara b y k olaslkla yalnrzea ef lerin cenazeleri k o n u y o r d u . Bizim k o n u m u z asndan, b u varolu tarznn - s a v a ve fetih amalarna g r e gl b i r b i i m d e yeniden r g t l e n m i oban g e b e l i i n - zgl dinsel deerle rin kn ne l d e tevik ettiini ve kolaylatrdn saptamak n e m t a y o r . T a r m t o p l u m l a r n n y a r a t m l a r n n b i r o b a n toplumunun dinsel zlemlerine tam u y m a d aktr. Dier yandan, hibir oban t o p l u m u iftilerin ekononi-

sinden ve dininden tamamen bamsz deildir. stelik Hint-Avrupallar gleri ve fetihleri srasnda srekli olarak tarmla u r a a n yerleik halklara b o y u n e d i r m i ve onlar asimile etmilerdir. Baka b i r deyile H m t - A v r u p a l l a r , ayrk, hatta elikili dinsel yneliler arasndaki sembiyozun yaratt tinsel gerilimler le, tarihlerinin o l d u k a erken bir d n e m i n d e tanm olmaldrlar.

"Bakr" ve "balta" iin kullanlan terimler Smercedir; bu terimler, Avrupa dil gruplar (Cermenik, ttalk-Kelt dilleri, lllyna-Trak dilleri, Grek-51av dilleri) aynhnadan nce aln mtr. 234

HNT-AVRUPALILARIN DN: VEDA TA

62. t i k Panteon ve O r t a k D i n s e l S z D a a r O y a p l a n yeniden oluturulabilir. Elimizde ncelikle ksa, ama deerli bilgiler b u l u n m a k t a d r , inceleme " t a n n " y ifade eden terimler (Latmcede dets, Sansk Ltovca diewas, eski Cermen dilinde tivar) ve balca lupiter) iinde, Hint-Avrupa d i l i n i n deiwos, "gk" k i ncesi gksel kutsallkla, yani k ve " a k n l k ' l a nda, egemenlik ve yaratcln i l k manasyla,

u y u m l u g z k m e k t e d i r , tak ( t a n n s ) tam a n l a m y Dyauspitar, Yunan tanrs Zeus Pater, lllyria t a n n s ter, iskit t a n n s Zeus-Papaios, Trak-Frig tanrs Zeu G k ve hava hiyerofanderi baat b i r r o l oynadj g r l t s n e verilen isimle anlmas da artc c Thor; Keklerde Taranis (Tanaros), Baltk'ta Perkna: k i de daha Hint-Avrupa d n e m i n d e gk tanrs - d egemeni o l d u u iin y c e t a n n - frtna tanrlar ka t: Bu olaya dinler tarihi iinde o l d u k a sk rastlanl rattg atein de gksel kkenli o l d u u kabul edilm rupa dinlerinin z g n bir unsurudur; n e m l i Veda 1 MIS, Litovca ugnis, eski Slavca ogni s z c k l e r i n d e ayn ran n t a r i h t e n itibaren s t n bir konuma ykseldi^ dilinde Srya, Yunancada Helios, eski Cermen d i l i n i ce, hepsi g n e a n l a m n a gelmektedir) Ama farkl 1 lkle de Yakndou dinleriyle temas k u r u l d u k t a n sot reketli b i r tarih y a a m t r . Yer ise (*GH EM)* Gk;
5 [

Yunancadaki ifeos szc ayn dizi iinde yer alman ifade eden bir kkten tremitir; kr. Litovca dvesiu, "so "soluk;" dua, "ruh " Demek ki ifeos, "tann" szcgnr den hareketle gelitii varsaylabtlir. * ran'da ate tanrsnn ad tar'dr; ama tapmn daha deil *agni dendiini gsteren bilgiler bulunmaktadr; Mdmerbund, s. 77 vd.
5

Aynca gnein temsil ettii kutsallk. Yunan-Dou bad teolojik ve felsefi yeniden yaratma olanak vermitir; c netliinin yaylmas karsnda son kaybolan kozmik ta 235

DNSEL INANLAR VE D N C E L E R TARIHI -1

olarak kabul ediliyordu; ama Yeryz Ana dinsel dncesi H i n t-Avrupallarda daha ge tarihlidir ve b u d n c e y e snrl bir alanda r a s t l a n m a k t a d r .
6

Bir d.:tt:

k o z m i k unsur olan r z g r n , Litovcada Wejopatis, "Rzgrn Efendisi," ran'd Vayu ve Hindistan'da Vyu diye tan n l a t irildii g r l m e k t e d i r . Ama b u son k: r n e k t e , k o z m i k epifanilerden daha fazlas sz konusudur; Bunlar, zellikle ranllarn Vayu'su egemen tanrlarn z g n izgilerine sahiptir. H i n t-Avrupallar z g l bir mitoloji ve teoloji g e l i t i r m i l e r d i . Kurban t r e l leri y a p y o r l a r ve sz ile a r k n n ( " K A N ) byse!-dinsel d e e r i m b i l i y o r l a r d . M e k n k u t s a m a l a r n ve yerletikleri topraklan " k o z m i k l e t i r m e l e r i n i " s a l a r a z kavramlara ve ritellere sahipliler ( b u mitsel-ritel senaryo eski Hindistan, R o c a ve Keklerde bulgulanrnrr). Ayrca bu n t e l l e r d n y a y d n e m s e l olarak (trene katlan i k i grup a r a s n d a k i ritel kavga yoluyla) yenilemelerine de olanak t a r y o r d u (bu r i m e l i n Hindistan ve r a n ' d a izleri kalmtr). enliklere insanlarn ya n sra tanrtlann da katldklar kabul ediliyor ve onlara sunulan kurbanlar yak lyordu. H i n t - A v r u p a l l a r t a p n a k y a p m y o r l a r d ; b y k olaslkla tapm ak ha vada ve etraf evrili, k u t s a n m b i r toprak parasnda y a p l y o r d u . Bir dier z g n isarer, gelenein rnda yaz kullanmnn szl aktanm ve Yakndou uygarlklanyla karlatkla i

yasaklanmasdr.

Ama d o a ! olarak, i j k Hrt-Avrupa glerini (Hititler, H i n t - l r a n l l a r , Yunan lar, taiikier) sonunculardan (Cermenler, Bairk Slavlar) ayran yzlerce yl nede

niyle, ortak miras tarihsel d n e m i n sz d a a r n d a , teolojilerinde ve m i t o l o j i l e rinde her zaman ayri edilememektedir. Dger yandan, hibir gelenein d e i i m g e i r m e d e n sonsuza dek s r p g i t m e d i i de u n u t u l m a m a l d r . Bu d e i i m l e r ya yeni tinsel y a r a t m l a r n ya da etkilenmelerin, sembiyozun veya elenip gitmenin rndr. Sz d a a r , muhtemelen ntarilten itibaren balayan bu farkllama ve yeni b u l u l a r s r e c i n i y a n s t m a k t a d r . En anlaml r n e k , ortak Hint-Avrupa dilinde "kutsal" a n l a m n a gelen zgl bir terim b u l u n m a m a s d r . Dier yandan ran d i -

dugu sylenebilir. * Kelimenin yeniden yapandnlm biimi, herhangi bir yazl kaynakta dorulanmad ve aslnda dilbilimsel yaplandrmann
a

bir rn

olduunu

vurgulamak

(yazar

taralndan) bir yldz imiyle gsterilmitir - y n . Daha ileri tarihlerde. Batda insann bir yeryz varl olarak (Gl-f MON) gksel vadklan karsna yerletirilirken, Douda insann akll yaratk olarak (w NU) hayvanlarn kart
c

olarak gsterildiini de ekleyelim, kr, Devoto, Origini iuio-europee, 5. 264 vd 236

HNT-AVBUPAI.il ARIN DN' VKDA TANR U R !

tinde, Lancede ve Yurancada ikier l e r i m bulunmaktadr-. Avesta dilinde spenta/yaozdta (kr. Got d i l i , fcifii/veii); Latince, sace/simcius; Yunanca, hicros/hagios.

"Bulgulanan b u s z c k iftlerinden' her b i r i n i n incelenmesi, tarihncesinde ift y n l b i r kavTam g n d e m e getirmektedir: Ynlerden b i r i o l u m l u d u r , 'tanrsal varlkla y k l olan' a n l a m n tamaktadr; dieri olumsuzdur, ' i n s a n l a r n dokun m a s yasak olan' ifade etmektedir." Ayn zamanda, yine Benveniste'e g r e , "kur
1

ban"! ifade edecek ortak b i r terim de y o k t u . Ama b u y o k l u a "karlk, eitli d i l lerde ve o u n l u k l a her b i r i n i n de kendi iinde, kurban eyleminin eitli biimle rine denk d e n b y k bir ifade eitlilii gze a r p m a k t a d r : Sa (Sanskrite juho, Yunanca spentl); trenle yaplan szl taahht (Latince vnvco, Yunanca cuchomai); ritel len (Latince daps); t t s l e m e (Yunanca ifu), k ritueli {Latince usrro)." "Dua" s z c n d e ise, terminoloji i k i farkl kkten hareketle o l u m u
8

t u r * Ksacas farkl Hint-Avrapa halklar, ortak n tarihlerinden itibaren, dinsel geleneklerini srekli yeniden yorumlama eilimi iindeydiler. Bu s r e gler s r a s n d a younlat.

63. B l m l H i n t - A v r u p a d e o l o j i s i eitli Hint-Avrupa

mitolojilerinden

kalan paralar n e m l i bir kaynak o l u t u r m a k t a d r . Geri b u paralar farkl ala ra ait o l d u k l a r gibi, bize de ayrk ve farkl deerlere sahip belgeler araclyla ulamlardr: ilahiler, ritel metinleri, manzum destanlar, teoloji yorumlar,

halk efsaneleri, t a r i h y a z m l a n , Orta ve Kuzey Avrupa halklarnn

Hristiyanl

k a b u l n d e n sonra Hristiyan yazarlar tarafndan k a y d e d i l m i ge tarihli anlatlar. Yine de b t n b u belgeler d e e r l i d i r , n k b i r o k dinsel k a v r a m n i l k hallerini korumakta veya ( b o z u l m u halde de olsa) onlan y a n s t m a k t a d r l a r . Max Mller ve tilmizlerinin anlad biimiyle "karlatrmal m i t o l o j f ' n i n abart ve batala-

E. Benvenste, Le vocabvlarc dcs sl/tiios~mdo-turo\ee>\ne5,c. I I , s. 179. Din konusunda ise. "Her yerde ve her an var olan bu gereklii ayn bir kurum olarak alglamayan HnAvrupallann bunu ifade edecek ayn bir terimleri, de yoktu," a.gy., s. 265 religio romafne arclatyue (2. bask, 19-74), s. 131-146. Georges Dumezl Hin t-Avrupai ilan n kutsaln sz daarn birok kez tahlil etti; bkz. son kan La

E. Benveniste, a.g.y s. 223. Yine de Eric Hamp ksa sre nce "kurban" iin kullanlan or tak terimi yeniden oluturablmitir; kr, J!ES, c. I , 1973, s. 320-322. z g n Hitit-Slav-Baltk-Enueni (-Cermen?) dillen diyalekt topluluu, Hitiledeki mulli"dua etmek" terimine akraba biimler gsterirken, ran dili, Keke ve Yunancada *j>hwe:d!-"dua etmek, istemek" kknden tremi terimler bulunmakladr; Benvenste, a.g.y., s. 245 237

DNSEL NANLAR VE DNCELCE T A R H - ]

r, bu malzemeleri k u t l a n m a m z engellememelidir. Yeter k i malzemenin belgesel deeri hakknda yanlgya d l m e s i n . Rig Veda'da bulgulanan b i r m i t M I I . binyldan daha ge tarihli olamaz; oysa Titus-Livus, irlanda destan veya S n o r r Sturluson'da k o r u n m u anlatlar zamandizin asndan o k daha gentir. Ama bu t r anlatlar Veda miliyle her noktada u y u m iindeyse, o n l a r n ortak Hint-Avrupa niteliinden k u k u duymak, hele b u kesime mnferit bir olay deilse ve bir sis tem iinde eklemleniyorsa zordur. Georges Dumezil, Hint-Avrupa m i t o l o j i l e r i n i n ve dinlerinin karlatrmal

incelemesini k k t e n yenileyen bir dizi eserde bunu k a n t l a m t r . Burada onlar z e t l e m e k s z konusu olamaz. Ama u k a d a r n syleyelim: Fransz bilginin ara trmalar, Hint-Avrupa t o p l u m u n u n ve d i n i n i n temel yapsn ortaya k a r m t r . T o p l u m u n snfa b l n m e s i n e rahipler, savalar, hayvanclar/iftiler- ilevli b i r dinsel ideoloji denk d y o r d u : Bysel ve hukuksal egemenlik i l e v i , sava g c n tanrlarnn ilevi, son olarak da bereket ve ekonomik refah tanrla r n n ilevi. Tanrlarn ve t o p l u m u n b y l e u b l m e ayrl en i y i Hint-lranllarda g z l e m l e n m e k t e d i r . Eski Hindistan'da brlimana'lar (rahipler, kurban tren

lerini y n e t e n l e r ) , ftairiya (askerler, cemaatin koruyucular) ve vaiiya (reticiler) toplumsal snflarna Varuna ve Mtra, Indra ve ikiz tanrlar Nsatyalar'a (veya Aivin'ler) denk der. M O 13S0'e d o r u bir Hitit kralnn Kk Asya'dak y a r Hintllerin (Mitanniler) bir efiyle yapt a n l a m a d a , ayn tanrlar ayn srayla saylmtr: Mitra-(V)anma (bir dier eitlemesi Uruvana), Indra, i k i Nsatya. A y m ekilde Avesta da rahipleri (tlm, van), savalar (sava arabalarnda sava anlar, rathae-sar), hayvanc-iftileri (vsirj./suyct) b i r b i r i n d e n ayrr; tek

fark, iran'da b u toplumsal b l n m e n i n bir kast sistemi halinde katlamanasdr. Herodotos'a gre ( I V , 5-6), ranl skitler de u snfa b l n m t ve d o r u d a n Iskitler'in soyundan gelen Kafkasya Osetlerinde bu gelenek XIX. yzyla kadar srd. Kekler, t o p l u m u druidler (rahipler, h u k u k u l a r ) , askeri aristokrasi (Jlaith, tam karl "erk," Sanskritede katr) ve b airig, inek (b) sahibi, zgr adamlar (di ri) olarak ayrrlard. Dumeztl'e gre, R o m a ' n n k u r u l u u n a ilikin mitsel, ama hayli t a n h s d e t i r i l m i anlatlarda da benzer b i r toplumsal b l n m e ayrt edilebil mektedir; lupiter tarafndan korunan kral Romulus; sava teknisyeni E t r s k Lucumon; kadnlar ve zenginlikleri getiren Tatius ve Sabinler. C a p i t o l ' n lu tanr grubu - l u p i t e r , Mars, Q u i r i n u s - bir anlamda Roma toplumunun tannsal, gksel d z l e m d e k i rneini o l u t u r m a k t a d r . skandinav dinine ve mitolojisine de ben-

238

Hl NT-AV RU HALILAR IN EINI: VEDA TANRILARI

zer bir l egemendir' Egemen l a n n Odin, a m p i y o n Thor ve berekete h k m e den Frey. lk ilevin i k i b l m e veya tamamlayc eilimlere ayrlmasn bysel ege menlik ve hukuksal egemenlik- Varuna ve Mitra ifti ak bir biimde yanstr. Eski H i n t l i l e r iin, Mitra " d n e n , ak, dzenli, sakin, i y i niyetli, dinsel g r n m y l e " egemen t a n n ve Vanna da "saldrgan, karanlk, e r m i , iddetli, kor k u n , sava g r n m y l e " h k m d a r d r .
10

Ayn i k i paralla zellikle

Ro-

ma'da ayn ztlklar ve ayn tamamlayc deiimlerle rastlanr; Bir yanda Lupercus'larla - k e n t iinde plak halde k o u p , yoldan geen kadnlar d o u r g a n kl mak iin onlara kei derisinden krbalarla vuran g e n l e r - gerek anlamda rahip ler olan Flamen'ler a r a s n d a k i ztlk; dier yanda Roma h m ilk i k i kralnn farkl yap ve tavrlar: K o r k u n lupiter iin i k i t a p m kuran Romulus ve Fides Publica tapman k u r u p , i y i niyeti salayp yeminleri kaydeden b u tanraya zel b i r ballk vazeden Numa. Romulus-Numa ztl ilke olarak Lupercus'lar-Flamen'ler ztlyla r t r ve dier yandan da Varuna-Mitn k u t u p l a m a s n a her noktada denk der, Hintlilerde ve Romallarda tanrsal e g e m e n l i i n i k i y n n tahlil eden Geor ges D u m z i l , farkllklar da d o r u b i r b i i m d e v u r g u l a m t r . Gerek Vedalar

Hindistan'nda gerekse Roma'da ayn Hint-Avnpa yaps g r l m e k t e d i r , ama i k i "ideolojik alan" t r d e deildir. "Romallar tarihsel olarak d n r k e n , H i n t l i l e r masals b i i m d e d n m e k t e d i r . Romallar mfi, Hintliler evrensel adan dn mektedir." Romallarn ampirik, g r e le ti rte i , siyasi, h u k u k i d n m e b i i m i karsnda, H i n t l i l e r i n felsefi, mutlak, dogmatik, ahlaki ve mistik d n c e s i yer a l m a k t a d r . " Baka Hint-Avrupa h a l k l a r n d a da "ideolojik alanlar" a r a s n d a ben zer farkllklar ayrt edilmektedir. Daha once de sylediimiz gibi, elimizdeki belgeler A r i dili k o n u a n farkl halklarn tarih iindeki zgl ifadelenni olutur m a k t a d r . Ksacas balangtaki t o p l u l u u n dinsel d n c e ve u y g u l a m a l a r m de

il, ancak H i n t - A v r u p a ideolojisinin genel yapsn yakalayabiliriz. Ama b u y a p , Hint-Avrupallara zg dinsel deneyim ve s p e k l a s y o n t r konusunda bize b i l g i vermekte, ayrca A r i dili k o n u a n halklarn her birine ait zgl yaratcl deer lendirmemize de olanak tanmaktadr. Tahmin edilebilecei gibi, en b y k yapsal ehilik nc ilev konusunda b u l g u a n m a k t a d r ; n k bolluk, bar, bereketle ilikili dinsel ifadeler zorunlu
1 0

G. Dumzil, Mitra-Varuna (2. bask, 1948), s. 85. G. Dumzil, Servin.! et ki Fortune, s. 190-192. 239

1 1

DNSEL NANLAR Vf. DNCELEK TAKIHI - I

olarak her grubun corafyas, ekonomisi ve tarihsel durumuyla balantldr. kinci ilevi o l u t u r a n fiziksel gce, zellikle de d v l e r srasnda g kullan m n a gelince, Georges D u m z i l b u konuda Hindistan (Hint-Avrupallar zamann da), Roma ve Cermen d n y a s arasndaki belli sayda u y u m a y aydnlatmtr.

r n e i n gerek anlamyla erginleme snav, b y k olaslkla, gen savann rakibe veya kafal bir canavara (belki de bu canavar bir kukla temsil ediyor du?) kar d v m e s i n d e n o l u u y o r d u . rlandal kahraman Cuchulainn'in kar dee kar k a z a n d kavgay ve Horatius'un Cunatus'la d v n konu alan anlatlarda da benzer b i r senaryo seilmektedir. Her ks de kafal canavarlar l d r e n lndra ve ranl kahraman Thrataona m i t l e r i iin de ayn ey geerlidir. C u c h u l a n n ' d e ve Horatius'da zafer, t o p l u m iin zararl ve ritelle ruhtan kovul m a s gereken "lgn biv fke" (jurer, K e k e / e r g ) u y a n d r r . Ayrca lndva'daki " g n a h " mit izleinin benzerlerine de s kandna vya'dak kahraman Starcatherus d e s t a n n d a ve Yunanistan'daki Herakles mitolojisinde r a s t l a n r .
12

Byk olaslkla

bu mitsel-rituel izlekleri ortak Hint-Avrupa d n e m i n i n b t n m i t o l o j i s i n i ve sa va tekniklerini k a p s a m y o r d u . Ama halklarn dald alann i k i ucunda, H i n distan ve rlanda'da k o r u n d u k l a n n saptayabilmek n e m l i d i r . Anlald kadaryla, b l m l ideoloji tutarl ama esnek bir sistem olutu ruyor, b u sistem o k sayda tanrsal b i i m , dinsel d n c e ve uygulamayla eitli ekillerde t a m a m l a n y o r d u . Farkl Hint-Avrupa d i n l e r i m incelerken, bu farkllk larn saysn ve n e m i n i d e e r l e n d i r m e olana bulacaz. b l m l ideoloji n i n , ortak d n e m d e gelitirilmi de olsa, o k sayg duyulan baz k a v r a m l a r , r nein yaratc, egemen ve baba olarak g k tanrsn b i r kenara braktna veya k k l bir b i i m d e yeniden y o r u m l a d n a inanmak iin elimizde geerli nedenler var. Dyauspitar'n yerinden edilip, o n u n yerine V a r u n a ' n n geirilmesi ise (bunun zlerine Rig Veda'da r a s t l a n m a k t a d r ) o k daha eski bir sreci y a n s t m a k t a veya onun uzantsn o l u t u r m a k t a d r .

64. r i l e r H i n d i s t a n ' d a H i n t - l r a n kabileleri, ortak d n e m l e r i n d e , kendilerini "soylu (insan)" a n l a m n a gelen b i r terimle, Avesta dilinde airya, Sanskritede arya

Bu gnah, dinsel dzen, sava lk, bereket alanlarndaki ilevle ilikili olarak i lenir; bu da ilevlilk varsaymm dorular. Herakles mitolojisinde ortak bir Hint-Av rupa motifinin tanmlanablmesnin anlaml olduunu da ekleyelim, nk Yunanis tan'da blml ideoloji, Ege kltryle sembiyozun bir sonucu olarak, olduka er ken bir tarihte dalmtr. 240

HlriT-AVHUTAUUHiN DN VTDA TANRILARI

ile a d l a n d n y o r l a r d . riler, M I I . binyln banda Kuzeybat Hindistan'a sz maya b a l a m l a r d ; d r t veya b e yzyl sonra "Yedi Irmak," sapta
1

tindhamh

b l g e s i n i , ' yani Yukar I n d s , Pencap havzasn igal e t m i l e r d i . Daha nce de belirttiimiz gibi ( 39), igalciler baz Harappa kentlerine s a l d r m ve onlar y k m olabilirler. Veda metinlerinde, I n d s uygarlnn takipileri veya b u uy garlktan hayatta kalanlar olarak tanmlanabilecek dasa veya dasyu'lara kar veri len savalardan sz edilir. Bunlar, siyah tenli, "burunsuz," barbar d i l i n i k o n u a n ve fallus t a p m n (siso deva) vazeden kiiler olarak betimlenir. Zengin s r l e r i vardr ve tahkim edilmi yerleimlerde (pur) otururlar. n d r a ' n m - l a k a b puran-

ara, "kaleleri y t k a n ' d r - yzlercesine saldrp ykt b u "kaleleri'dir. Savalar ilahiler y a r a t l m a d a n nce yaplmtr; n k a n l a n gl b i r b i i m d e m i t o l o j i b i i m i n e b r n m t r . Rig Veda da bir dier d m a n halka deinir; nekleri a lan ve Veda t a p m n reddeden Pttni'ler. Ravi Nehri kysndaki H a r i y p i y ile Harappa'nm ayn yer olmas m m k n d r . Ayrca Veda metinleri "cadlar"m oturdu u harabelerden de (arma, armana) sz eder; b u da rilerin yklm kentleri b l genin eski sakinleriyle zdeletirdiini g s t e r i r .
11

Bununla birlikte yerlilerle sembiyoz o l d u k a erken b i r d n e m d e balar. Daha ge tarihli Rig Veda k i t a p l a r n d a dsa szc, yenilen D s a ' l a n n yazgsna iaret eden bir b i i m d e , "kle" a n l a m n a gelmektedir; ama anlalan, boyun edirilen halkn dier yeleri uygun b i r b i i m d e A r i toplumuyla btnletirilmitir. r n e in ef Dsa, Brahmanlan k o r u d u u iin v l r .
35

Yerlilerle evlenmeler dilde de

izler brakr. Veda Sanskitesi baka hibir Hint-Avmpa dilinde, hatta ran d i l i n de bile rastlanmayan b i r dizi sesbirime, zellikle de kafa sesiyle karlan n s z lere sahiptir. Bu n s z l e r , b y k olaslkla efendilerinin d i l i n i r e n m e y e alan yerlilerin telaffuzunu y a n s t m a k t a d r . Ayn ekilde Veda sz d a a r n d a , ok say da A r i kkenli olmayan s z c k k o r u n m u t u r . stelik baz mitler de y e r l i kken lidir.
1 6

En erken d n e m d e n balayarak bulgulanan bu rklar, k l t r l e r ve dinler

aras sembiyoz sreci, riler Ganj vadisine d o r u ilerledike g kazanacaktr. Veda d n e m i H i n t l i l e r i tarmla da u r a y o r l a r d , ama asl ekonomileri hay-

Bu isim Avesta'da da bilinmektedir; Haptahindu.

! 1

B, ve R Alchin, TTe B'rth oj indimi Civilzalon, s. 155. Dnyal dmalann demonlara, "hayaletlere veya "byc'lere dnmesi sk rastlanan bir grngdr; bkz. M. Eliade, Z mytfe de Ytternel retor, s. 51 vd _ RigVedaVllI,46,32. Bkz. M. Eliade, Le Yoga, s. 348 vd, 409 vd. 241

1 5

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH [ - i 1

v a n a l k t . Sr hayvanlar para ilevi g r y o r d u . St ve st r n l e r i n i n yan s ra, sr eti de tketiliyordu. At ok deerliydi, ama yalnzca savalarda, talan iin yaplan a k n l a r d a ve krallk ritellerinde kullanlyordu ( k . 73). rilerin kentleri y o k t u ve yazy da bilmiyorlard. M a d d i k l t r l e r i n i n basitliine k a r n , m a r a n g o z l a r n ve t u n ileyenlerin b y k bir saygnl v a r d . Demir ancak M
17

1050'ye d o r u kullanlmaya b a l a n d . Kabileler, rc ad verilen askeri efler tarafndan y n e t i l i y o r d u . Bu kralckfar m iktidar halk meclisleriyle (soblfl ve amili) dengeleniyordu. Veda d n e m i n i n sonuna d o r u , toplumun drt snf halinde r g t l e n m e s i t a m a m l a n m t . Top lumsal snflar ifade eden varna terimi "renk" a n l a m n a gelir: Bu da H i n t toplv m m u n temelini o l u t u r a n etnik o u l l u u n iaretidir. lahiler Veda d n e m i n d e k i hayatn yalnzca baz y n l e r i n i aa karr. Anla tm genellikle ksadr: riler m z i k ve dans sever; flt, lavta ve harp alarlar. Sarho edici ikilere, soma ve sur'ya d k n d r l e r ; s u r a ' n n dinsel bir anlam da yoktur. Zar o y u n u o l d u k a yaygndr; Rig Veda'nn b i r ilahisi tamamen bu oyuna ayrlmtr.
13

Birok ilahi farkl ri kabileler arasndaki atmalara deinir. En

m e h u r kabile olan Bharata'lar, krallar Sudasin k o m u t a s n d a , kendilerine kar b i r l e m i on prensi y e n m i l e r d i . Ama Rig Veda tarihsel veriler b a k m n d a n o l duka yoksuldur. Baz Veda kabilelerinin isimlerine - r n e i n Bharata'lar- daha sonraki edebiyatta da rastlanr. Veda d n e m i n d e n en az b e , alt yzyl sonra ya ratlm Mahbhrata, K u r u l a r ile kuzenleri Pndava'ar arasndaki b y k sava

anlatr. P u r n a ' l a r m korunan anlatya gre, bu sava M 1400'e d o r u , y a r m a d a n n merkezindeki Madhyadesa'da gereklemiti. Bu da rilerin Ganj vadisinin de ilerisine kadar szdklarn gsterir. Byk teoloji eseri 5atapaiha Brhmana ya

zld srada, M 1000-800 arasnda, Kosala ve Videha eyaletleri Arilemiti. Rmyna ise ri etkisinin g n e y e d o r u yayldn gsterir.

rilerin hasmlar nasl rnitolojiletirilmi, detnonlara ve byclere d n t u r l m s e , t o p r a k l a r n fethi srasnda girilen savalar da akn b i r g r n m e b r n d r l m , daha kesin bir ifadeyle lndra'nn Vrtra'ya ve dier "eytani" var lklara kar dvuleriyle zdeletirilmitir. Daha ileride, b u tr r n e k savala rn kozmolojik s o n u l a r n tartacaz ( 68). imdilik yeni bir topran igali n i n Agni'ye a d a n m bir sunak (garhapatya) dikilmesiyle m e r u l a t r l d m be-

Bu maddi kltr betimlemesini, aletlerin biyusel-dinsel deerlerinin ve bu aletlerin her birine ait mitolojilerin oluturduu "kout dnya"yla tamamlamak gerektii aktr. Rig Veda X, 34. 242

HINT-A VEU PALI LA RN DN: VEDA TANKI LAKI

lirtelim.

1 9

"Bir grhapatya

yaplnca, oraya yerleildtgi (avasyat)

10

sylenir ve ate

s u n a n yapanlarn hepsi y e r l e m i t i r . " '

Ama A g n ^ e a d a n m bir sunak d i k i l

mesi yaratln ritei d z l e m i n d e taklidinden baka bir ey deildir. Baka bir deyile, igal edilen toprak daha nce "kaos"tan "kozmos'a ritei araclyla biT "biim" alr ve gerek olur. Aada greceimiz g i b i . Veda panteonuna erkek tanrlar egemendir. Adlar bilinen b i r k a tanra daha o k silik roller oynar: tanrlarn anas, anlalmas g A d i n ; afak tanras Usas; kendisine gzel bir ilahi de a d a n m gece tanras Rtri.
21

dntrlmken,

O halde U l u T a n n a ' n n H i n d u i z m iindeki egemen k o n u m u ayr b i r an

lam k a z a n m a k t a d r : U l u T a n r a n n b i r yandan Brahmanclk-d dinselligin ka z a n d zaferi yansttna k u k u yoktur; ama d i e r yandan da Hint dncesinin yaratc g c n n b i r iaretidir. Veda metinlerinin, askeri aristokrasiye hizmet

eden sekin bir ruhban snfnn dinsel sistemini yansttn tabii k i dikkate al mak gerekir; herhalde t o p l u m u n geri kalan - y a n i o u n l u u o l u t u r a n veuiya'lar ve sudra'lar i k i binyl sonra Hinduizmde karlalacak d n c e ve inanlarn benzerlerini paylayordu
2 1

lahiler Veda d i n i n i n b t n n y a n s t m a z ; onlar n

celikle d n y e v i iyiliklerle, salk, uzun m r , b i r o k erkek evlat, hayvan b o l l u u, servetle i l g i l i bir dinleyici kitlesi iin h a z r l a n m ! a r d r . " Demek k i daha ile ride yaygnlaacak baz dinsel k a v r a m l a r n daha Vedalar anda ortaya ktklar dnlebibr. Yukarda d e i n d i i m i z H i n t zeksnn yaratc gc zellikle, Hindistan'n

rileme5, daha ge bir tarihte de H i n d u l a m a s m a yol aan sembiyoz, z m s e m e ve yeniden d e e r y k l e m e s r e c i n d e belirir; n k binlerce yllk bu s r e , Brahmanlarm Vedac "vahiy" (sntti) temelinde gelitirdikleri dinsel sistemle diyalog iinde gerekleir. Son tahlilde, H i n d i s t a n ' n dmsel ve kltrel brg Vedalar a n d a k i ritelcilerin ve air-filozoflarn etkisiyle gerekletirilmi uzun b i r

sentezler dizisinin sonucudur.

Kr. A K. Coomaraswamy, The Rfgvedu as Land-nma-bk, 5. 16, M . Eliade, Lz nyihe de

Vtemei retour, 5. 22, Salapatha Br. V i l , 1, 1. 1-4.

R i g V e d a X , 127 Kr. Louis Renou, Religin; ojAnctent India, s. 6. Bu d u r u m , Horneros d n e m i n d e k i Yunan d i n i n i n d u r u m u n u h a t r l a t m a k t a d r : iirler, ev rensel berekete ve r u h u n l m d e n sonraki v a r o l u u n a ilikin nyste r a l a ra az ilgi d u y a n ya da b u konularla h i ilgilenmeyen bir askeri sekinler grubuna sesleniyordu; oysa ayn ysteria'lar o n l a r n elerinin ve u y r u k l a r n n dinsel etkinliini y n l e n d i r i y o r d u .

243

DNSEL INAN.LAK VIMMJSUNCE-l.EI! TARIMI - I

65. V a r u n a , tik T a n r ; Deva'lar ve Asura'lar- lahiler Veda d i n i n i n en eski b i i m i n i yanstmaz. H n t - A v r u p a gk tanrs Dyaus tapm i i n d e n silinmir. Ar lk ad "gk" veya " g n " a n l a m n a gelmektedir. Gksel kutsalln k i i l e t i r i l m e sini ifade eden szck, sonunda doal bir grngy anlatr hale gelmitir. G k t a n n l a r n n tarihinde o l d u k a sk g r l e n bir sre sz konusudur: Dier tannlar karsnda s i l m e k t e ve deus oosus'a d n m e k t e d i r l e r . Bir gk tarLSi ancak kendisine egemen tanr olarak tapld lde i l k saygnln k o r u m a y baa rr.
y

Bununla birlikte Veda airleri "Her eyi Bilen Gk" hala h a t r l a m a k t a

25

ve

"Gok Baba"y, DyauspitaT anmakladrlar."" Dyaus zellikle i l k tann D y v p r i h i v ' d e , " G k ve Yer"de m e v c u t t u r '
2

iftinde,

O l d u k a erken b i r d n e m d e , tam bir egemen tann olan Varuna, Dyaus u n ye r i n i alr. O n u n Evrensel Kral, sanra/ konumuna y k s e l m e d e n nce geirdii aa malar i y i b i l i n m e m e k t e d i r / Varuna'dan zellikle asilin unvanyla sz edilir ve
8

bu unvan baka tanrlar. rnein Agni iin de k a l l a n l r / " Aslnda Asuralar en es k i tanr ailesini oluturuyorlard."
10

Veda metinleri tanrlar (deva) Asmalarla kar

karya getiren atmaya g n d e r m e l e r yapar. Bu atma Vedalar s o n r a s d nemde, kurban mysieriii'sn ileyen eserler olan BraJmizitlfli' iinde uzun uzun anlatlp y o r u m l a n a c a k t r . Tanrlar zaferi, kurban trenine sahip olmayan Asuralar' tndra'mn arsyla terk eden Agni sayesinde kazanacaktr.
31

Ksa bir sre

sonra Devalar, kurban t r e n i n e ilikin Sz' de (Voc) Asurala'n elinden aldlar. O zaman ndra, Varuna'y da k e n d i krallna gemeye a r d .
3

D e v a l a r n Asu-

ralar'a kar kazand zafer, tndra'mn Dasyulara kar zaferiyle ozdeletirildi; Dasyu'lar da en derin karanlklarn iine a t l m l a r d .
!S

M i t t e k i b u atma, i l k Tanrlar grubuna kar n d r a y n e t i m i n d e k i "gen tatn l a r " n savan yanstr. Asuralar'n gerek "bycler" diye n y a p m a s ' ve
1

2 t

Kr. Dinler Tarihine Giri, 5 B5vd. Atharva Veda, I , 32, 4. Atharva Veda VI, 4, 3, RigVedal, 160 Rg Veda VII, 82, 2 Atharva Veda I , 10, 1 vb. Atharva Veda V I , 100,3. RigVedaX, 124; V. 5, RgVedaV, 5 Atharva Veda IX. 2, 17; ks. Rig Veda VII, 99, 4; vb. Atharva Veda 111,9,4, VI, 7 2 , 1 . 244

2 3

2 6

2 7

2 8

2 9

1 0

31

3 2

1 3

1 4

HlNT-AVKUPAULARIN DN!. VOIA TANRILARI

sudra'larla zdeletirilmesi,

mutlaka rler

ncesi yerli halklarn

tanrlarn

temsil ettikleri a n l a m n a gelmez. Vedalar'da asura unvan hangi tann iin olursa olsun, hatta Dyaus ve ndra iin hile bir sfat olarak k u l l a n l m a k t a d r (tndra'ya "Asralar'm H k m d a r " ad v e r i l m i t i r ) .
35

Baka bir deyile, sura terimi i l k d u

r u m u n , zellikle de d n y a n n gncel d z e n i n d e n nceki d u r u m u n zgl kutsal glerine g n d e r m e y a p m a k t a d r . "Gen tanrlar," Devalar da bu kutsal g l e r i sahiplenmekten geri k a l m a m l a r d r ; bu nedenle onlar da asura sfatndan faydala nabilme ktedir. "Asuralar a m n , Devalar y n e t i m i n d e k i gncel d n e m d e n once geldiini vurgulamakta yarar var. Birok arkaik ve geleneksel dinde o l d u u gibi, Hindis tan'da da balang andan gncel aa gei kozmogoni lleriyle aklanr: Bir kaos "half'nden d z e n l i bir dnyaya, "kozmos'a gei, n d r a ' n n i l k ejderha Vrtra'yla d v n anlatan mitte de, b u kozmogoni arka plan karmza kacak ( 68). Aslnda i l k t a n r , gerek b i r asura olarak Varuna; Vrtra ile zdelelirilmiti. Bu z d e l e t i r m e , tanrsal ift-birlik gizemi z e r i n e bir dizi irek s p e k l a s yon yaplmasna olanak tand.

66. V a r u n a : Evrensel K r a l ve B y c : Rta ve M y a V e d a metinleri Varuna'y egemen tanr olarak sunar: D n y a y a , tanrlara (devalar) ve insanlara h k m e der. "Nasl k i b i r kasap hayvan derisini gererse, o da, Gne'e hal olsun diye Yer' ekip g e r m i t i r . . . . " "neklerin iine s t , gnllerin iine zeky, s u l a r n iine atei, g k y z n e gnei, d a m s t n e soma'y" o koymutur.
36

Evrenin ege

meni olarak gk tanrlarnn baz sfatlarna da sahiptir: v/svadrsata'dr, yani "her yerden g r l e b i l i r , "
3,

her eyi b i l i r
40

38

ve yenilmezdir. Yldzlar iin kullan

39

lan mitsel ifadeyle, "bin g z l u ' d r .

Her eyi " g r d " ve hibir g n a h gzn

den k a m a d iin, ne kadar gizlenmi olursa olsun insanlar onun huzurunda kendilerini "kle g i b i " hissederler.'
11

"Korkun h k m d a r , " gerek bir " b a efen

disi" olarak, b y l glere sahiptir ve k u r b a n l a r n uzaktan balayabilir veya y i -

3 5

AtharvaVedaVI,B3,3. RigVedaV, 85,1-2. Rig Veda Vtll, 41,3. Atharva Veda IV, 16, 2-7. Rig Veda IV, 16,2-7. Rig Veda V/1,34, 10. Rig Veda I , 25,1 245

3 S

3 7

3 8

3 9

4 0

4 1

DNSEL INANLAE VE DNCELER T A R H -1

j

ne uzaktan balarn z p kurtarabilir. Birok ilahinin ve rttelin konusu, insan "Varuna'nn baglan"ndan korumak veya k u r t a r m a k t r .
42

Elinde b i r iple tasvir edi

lir ve t r e n l e r d e o n u n balad her eye, bata d m l e r e , "Varuna tarz" denir. Bu grkemli becerilerine k a r n Varuna, Vedaiar anda inie gemitir. r nein halk tarafndan sevilme b a k m n d a n Indra'nm o k gerisinde kalmtr. Ama o o l a a n s t b i r gelecee sahip olacak i k i dinsel kavramla ilikilidir: rta ve ma ya. " U y u m s a l a m a k " fiilinin gemi zaman k i p i olan rta s z c d n y a n n dze n i n i ifade eder; hem evrenin, hem dinsel trenlerin hem de ahlakn dzeni sz konusudur.
43

Rta'ya seslenen ilahi yoktur, ama b u terim metinlerde sk sk geer

(Rig Veda'da 300'den fazla). Yaratln rta'ya uygun olarak gerekletirildii be l i r t i l i r , tanrlarn rta'ya g r e d a v r a n d k l a r , r t a ' n n hem evrensel r i t i m l e r i hem de ahlaki davranlar ynettii yinelenir. T a p m y n e t e n de ayn temel ilkedir, "rta'nn yeri" g n en y k s e k k a t n d a veya ate s u n a n d a d r . Varuna da r t a ' n n "evinde" yetitirilmitir ve o n u n ria'y sevdii ve rta'ya ta nklk ettii b i l d i r i l i r , Varuna'ya "Rta Kral" denir ve gerekle zdeletirilen bu evrensel kuraln o n u n iinde "kurulu" o l d u u sylenir. Kanunu ihlal eden Varu na'ya kar sorumludur ve g n a h , hata ya da cehalet sonucunda bozulan dzeni hep ve yalnzca Varuna yeniden kurar. Sulu, kurbanlar araclyla k e n d i n i affet tirmeyi umar (zaten b u k u r b a n l a r s u n m a s da bizzat Varuna tarafndan b i l d i r i l i r ) . Btn bunlar onun evren egemeni tanr yapsn ortaya k a r m a k t a d r . Varuna za manla bir deus otiosus'a d n e c e k , zellikle ritelcilerin bilgilerinde ve dinsel folklorda yaayacaktr. Bununla birlikte yalnzca evrensel d z e n d n c e s i y l e ili kileri bile, ona H i n t tinsellii tarihinde n e m l i bir yer s a l a m a k iin y e t e r l i d i r . " t i k bakta rta'nn bekisinin ayn zamanda my'ys da y a k n d a n bal o l m a s

elikili g r l e b i l i r . Ama V a r u n a ' n n evrensel yaratclnn ayn zamanda "b yyle ilikili" b i r y n de o l d u u hesaba katlrsa, b u b i r l i k t e l i k anlalr bir hal alr. My teriminin "deimek" a n l a m n a gelen my k k n d e n tredigi konusun da g r birliine varlmtr. Rig Veda'da mya, " i y i k u r g u l a r n y k m veya i n Images et Symboles, s. 124 vd. H. PeteTSSon, "Varuna" isminin kkenini, Hnt-Avrupa diline ait bir kok olan uer'le ("balamak") aklamtr. "Aa yukar ayn szckle ifade edilen ayn kavramn hem Mezopotamya ve Suriye'nin yan Hintlilen hem de her trden inanca sahtp ranllar nezdindeki ayrcalkl yerini grn ce, daha nceden Hint-Iranllann dnce ve aklamalanmn da temelini oluturduu kesinlik kazanyor" (G. Dumzil, "Ordre, fantaisie, changement," s, 140), Klasik dilde rta teriminin yerine, grkemli yazgsn ilende ele alacamz hamm szc geecektir, Rig Veda'da, rlamon szc 96, dharman szc ise 54 kez geer. 246

42

4 3

HINT-AVRUF ALLARIN DN!; VtDA TANR1LAF1

kar y n n d e d e i i m i , eytani ve aldatc deiim ve ayn zamanda b o z u l m a n n b o z u l m a s " a n l a m n a gelir.

4

Baka bir ifadeyle, k t ve i y i m y ' l a r v a r d r . Kt

mayfl'Iar hileler ve b y l e r , zellikle de Ylan Vrta'nnkiler gibi eytani t r d e d n m b y l e r i d i r . Vrta, mayin, yani b y c , m k e m m e l bir D z e n b a z ' d i r * Bu tr bir my k o z m i k d z e n i bozar, m e g i n g n e i n hareketim engeller veya sula r esir eder vb. yi my'lar ise i k i t r l olur: 1) Sava m a y a l a r , n d r a ' n n eyta n i varlklarla boy l t n d e kulland " k a r - m a y a l a r ; ' * ' 2) Egemen tanrla rn, ncelikle de Varuna'nn ayrcal olan, biimler ve varlklar yaratan my, Bu kozmolojik my, rra'yla edeerli kabul edilebilir. Nitekim metinlerin b i r o k b l m g n d z ve gecenin b i r b i r i n i izlemesi, g n e i n hareketi, y a m u r y a m a s ve yaratc m y d r m b i r sonucu olarak ra'y gerektiren baka g r n g l e r i anla trlar, Demek k i myfl'nm i l k a n l a m klasik Vednta'dan y, 1500 yl nceye ait Rig Veda'da y a k a l a n m a k t a d r : "istenmi, d e i i m , " yani bozulma - y a r a t m ya da y k m a n l a m n d a - ve " b o z u l m a n n b o z u l m a s . " Felsefi my k a v r a m n n - k o z m i k y a n l s a m a , gerekdlk, [var] olmama h a l i - k k e n i n i n hem "deiim," kozmik k u r a l a n n b o z u l m a s , dolaysyla bysel ve eytan dnm d n c e s i n d e , hem de my's araclyla evrenin dzenini yeniden salayan Varuna'nn yaratc gc dncesinde b u l u n d u u n u i m d i d e n belirtelim. O zaman my h m niye kozmik _yanliamayi ifade etme noktasna geldii anlalyor; n k en b a n d a n itibaren eitli anlamlara ekilebilen, hatta elikili deerler yklenebilen bir kavram sz konusudur, Yalnzca kozmik d z e n i n eytani b i r b i i m d e b o z u l m a s n deil, tan rsal yaratcl da ifade etmektedir. Daha ge bir tarihte, Vedna'ya g r e , ev renin kendisi y a n l s a m a r n bir " d n m , " baka bir ' ifadeyle gereklikten yoksun bir deiimler sistemi haline gelecektir. Varuna'ya^dnecek olursak, onun varlk tarznn - k o r k u n h k m d a r , byc ve balarn efendisi- ejderha Vrta'ya artc bir biimde ya k m a t n imaya ola nak tandn belirtelim, isimleri arasndaki etimolojik akrabalk konusunda ne

1 5

Kr. Dumzil, "Ordre, fantaisie, changement," s 142 vd, kaynakayla birlikte. eserinde kullanlmtr. Pek ok dil ve kltrde muadilleri bulunan bir kahraman, hatta bir anti kahraman ifade eder yo.

* Dzenbaz (trickster): Jenm ilk kez D. G, Brintcn'urt Myths oj the New World (136) isimli

4 6

"MyiJtlere kar mydlar kullanarak zafer kazand;" bu, birok metinde kullanlan bir ana temadr (Bergaigne, La religion Vdique, c. I l l , s. 82). ndra'nn "byleri" arasnda ilk sray biim degiurme gc alr; kr. Images et Symboles, s. 131 vd; G. Dumzil, ag.y., s 143-144. 247

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARIMI I

d n i s e dnlsn,'

her ikisinin de sularla, ncelikle de " t u t u l m u sularla

4fl

likili o l d u u n u saptamakta yarar var ("Byk Varuna denizi gizledi. . . . , " ) . Ge ce (tezahr etmeyen (varlk}), " Sular ( M k u v v e (varlk}, tohumlar), "akmlk" ve
4

"davranmamak" (egemen tanrlarn ayrt edici zellikleri) bir yandan her

trl

"ba"la, dier yandan da ejderha Vrtra'yla hem mit hem de metafizik d z l e m l e r d e b i r u y u m iindedir. leride greceimiz gibi, ejderha Vrtra da sulan " t u t m u , " " d u r d u r m u " veya "zincirlemiti." stelik Varuna, Ylan A h i ve Vrtra ile zd eletirilmi t i r .
30

Atharva Veda'da Mahbhrtitdda

( X I I , 3, 57), Varuna "engerek" diye nitelenir. Ama Varuna asl

ylanlarla zdeletirilir. "Denizin Efendisi" ve " n a g o l a r n kral" diye anlr; za ten okyanus da "nga'larn yaad yeri'dir."

67. Y l a n l a r ve T a n r l a r . M i t r a , A r y a m a n , A d i t i Varuna'nn bu o k a n l a n d ve o k d e e r l i yaps b i r o k adan n e m l i d i r . Ama asl d i k k a t i m i z i e k m e s i gere ken z t l a n n birlii konusundaki r n e k niteliidir. Gerekten de bu nitelik, siste matik felsefenin k o n u l a r n d a n b i r i haline gelmeden ok nce, Hint dinsel d n cesinin ayrt edici zelliklerinden b i r i n i o l u t u r m a k t a d r . okdegerlilik ve ztla n n birlii yalnzca Varuna'ya zg de deildir. Daha n c e Rig Veda (1, 79, 1) A g ni'yi "fkeden lgna d n m ylan" diye niteliyordu. Aitareya Brhmana ili,

36), A g n i g r n r b i i m d e ne ise (pratyaksa) Ylan A h i Budhnya'nm da g r n m e z b i i m d e o o l d u u n u (paroksend) aklamaktadr. Baka b i r ifadeyle, Ylan Ale'in sanal b i r hali, k a r a n l k l a r ise tezahr e t m e m i ktr. Vjctsiineyi Samft'da (V, 33), A h i Budhnya ve G n e (Aja Ekapad) ozdeletirilmtir. G n e afakla b i r l i k te ykselince " A h i ' n i n derisinden k u r t u l d u u g i b i . . . . Geee'den k u r t u l u r . " ekilde, tanr Soma, "tpk A h i gibi, eski derisinin dna s r n r , "
5 3 52

Ayn

Satapatha

Brrmno, Soma'y Vrtra ile zdeletirir ( I I I , 4, 3, 13; vb), Aditya'larn da ba-

Kr. Images et Symboks, s. 128 vd. Rig Veda IX, 73, 3. Rig Veda'n baz blmlerinde (rnein l , 164, 38), Varuna tezahr etmeyen, sanal ve ezeli-ebedi varlk olarak grlyordu. Bkz. Coomaraswamy'mn bir araya getirdii referanslar, "Angel and Titan," s. 391, dipnot. Mahljhdrata., 1, 21, 6 ve 25, 4. Yine Martrjhras'nrL baka blmlerinde kral Varuna en stn ngalardan biri olarak deerlendin!ir ve Veda kaynaklarnda da rastlanan mit ylanlan arasnda saylr; kr. G. Johnsen, "Varuna and Dhrtartra," s 260 vd. Sat. Br., 11, 3,1,3 ve 6 Rig Veda IX, 86, 44 248

HINT-AVMJPAU SARIN DNV VEDA TANHAI

langtta ylar o l d u k l a r ifade edilir. Eski derilerini atarak - b u , l m s z l e eri tikleri a n l a m n a gelir ( " l m ' yendiler")- tanr, deva o l m u l a r d r .
54

Son olarak.

Sat. Br. ( X I I I , 4, 3, 9) "Ylanlar'm bilgisi (sarpa-vdya) Veda'dr" aklamasn ya par,

55

Baka b i r deyile, tanrsal reti paradoksal bir b i i m d e en a z n d a n balan

gta "eytani" bilgiyle zdeletirilrriitir. Kuku yok k i , ylanlarla tanrlarn birletirilmesi. Devalarla Asuralar'm Praj p a t i ' n i n ocuklar o l d u u ve Asuralar'm y a m n daha b y k o l d u u konusunda Brhadranyaka U p a n i a d ' d a da grlen (1, 3, 1) d n c e n i n bir anlamda uzants dr. atan figrlerin ortak bir soydan gelmesi, balang ann b i l t k - b t n l n y a n s t m a k iin kullanlan g z d e izleklerden biridir. Indra ile Vrtra arasnda k i m e h u r kavga m i t i n i n teolojik y o r u m l a r n incelerken bunun g r k e m l i rnek lerinden biriyle karlaacaz. Mtra'nm rol ise, Varuna'dan soyutland zaman, ikincil d z e y d e d i r . Veda'da ona a d a n m bir tek ilahi vardr/* Ama h k m d a r l n bar, i y i niyetli, huku
1

k i ve ruhban y n l e r i n i c a n l a n d r a r a k , Varuna'yla birlikte h k m d a r l k sfatlarn paylar. A d n n da ifade ettii zere, tpk Avesta'daki Mitra gibi, k i i l e t i r i l m i "Szleme"dr, insanlar a r a s n d a k i anlamalar kolaylatrr ve insanlarn t a a h h t lerini yerine getirmesini salar. G n e onun g z d r ;
57

her eyi g r r ,

hibir

ey g z n d e n k a m a z . Dinsel d n c e ve etidnlikteki n e m i , zellikle hem antite zi hem de tamamlaycs o l d u u Varunayla birlikte anldnda ortaya kar. En eski d n e m l e r d e bile tannsal e g e m e n l i i n m k e m m e l bir ifadesi olarak hatr sa ylr b i r rol oynayan Mitra-Varuna ifte ismi, daha sonralar her t r a t m a h ift ve b i r b i r i n i tamamlayan ztlav iin r n e k ifade biimi olarak kullanld. Aryaman ve Bhaga, Mitra ile b i r l e t i r i l m i t i r . Birincisi riler toplumunu ko rur; zellikle k o n u k s e v e r l i i o l u t u r a n vasflar ynetir ve evliliklerle i l g i l e n i r . Ad "pay" anlamna gelen Bhaga, zenginliklerin d a t m n salar. Aryaman ve Bhaga, Mitra ve Varunayla (ve k i m i zaman da baka tanrlarla) birlikte, Adityalar g r u b u n u ya da tanra A d i t ' m n , " B a l a n m a m ' i n , yan z g r T a n r a ' n n oulla rn o l u t u r u r . Bu tanrann yaps Max Mller'den bu yana bol bol t a r t l m tr. Metinler onu y e r y z , hatta evrenle zdeletirir; akl, genilii, z g r l -

* Paneavimia Br., XXV, 15, 4.

5 5

Bu konu hakknda, kr. M. Eliade, Mephiuophttes et l'andogynti, s. IDS vd. Rig Veda 111, 59. Taitt. Brail, 111, 1,5,1. 249

5 6

57

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH -1

g temsil eder.

Byk olaslkla A d i t i , tamamen unutulmasa da niteliklerini ve

ilevlerini o u l l a n olan Adityalar'a aktaran bir U l u Ana'yd.

68. i n d r a . a m p i y o n ve Y a r a t c Rig Veda'daki en p o p l e r tanr l n d r a ' d r , V a n m a y a seslenen 10, Mitra, Varma ve Adityalar'a birlikte seslenen 35 ilahi var ken, ndra'ya seslenen ilahilerin says yaklak 250'dir. O tam b i r kahraman, sa valar iin m k e m m e l b i r r n e k , D s y u ' l a n n veya D s a ' l a n n r k t c h a s m y d. m e z l e r i , Marullar Hint-Iran gen sava t o p l u l u k l a r n (marya) m i t o l o j i k d z e y d e yanstrlar. A m a indra ayn zamanda yaratc ve bereket salayc, haya tn b o l l u u n u n , k o z m i k ve biyolojik enerjinin kii 1 etirilmi halidir. Yaratl glerinin ilkornegi s o m a n n hi b k m a y a n tketicisi olan n d r a , kasrgalar bala tr, y a m u r l a r yadrr ve her trl rutubete h k m e d e r .
5 9

Rig Veda'daki en n e m l i m i t i de o l u t u r a n merkezi ndra m i t i onun Vrtra'ya, sulan "dagm u k u r u n d a " tutan dev ejderhaya kar, kazand d v anlatr. So ma sayesinde g kazanan indra, ylan vaja'syla ("yldrm") yere serer,

Tvatr'm rste d v d u g u b u silahla ylann ban yarar ve sulan serbest b r a k r ; sular da " b g u r e n inekler gibi" denize d o r u akar.
60

Bir t a n r n n bir su veya deniz canavaryla d v m e s i , bilindii gibi, olduka yaygn b i r mit izlegidir. Re ile Apophis, S m e r t a n n s Ninurta ile Asag, Marduk ile Tiamat, Hitit frtna tanrs ile ylan Illuyankas, Zeus ile T y p h o n , ranl kahra man Thraetaona ile bal ejderha Azhi-dahka arasndaki mcadeleleri hatrla yalm. Baz r n e k l e r d e (rnein Marduk-Tiamat), tanrnn zaferi kozmogoninin n k o u l u n u oluturur. Baka r n e k l e r d e hedeflenen yeni b i r an balamas ve ya yeni b i r egemenliin k u r u l m a s d r (kr. Zeus-Typhon, Baal-Yam). Ksacas b i r su canavarnn -potansiyelin ve "kaos"un o l d u u kadar, "yerli" olann da simge s i d i r - l d r l m e s i y l e kozmik ya da kurumsal yeni bT "durum" var olur. Btn b u m i t l e r i n z g n ve ortak bir zellii a m p i y o n korkusu veya i l k yenilgidir. Marduk ve Re kavgadan n c e duraksama geirirler; ylan Illuyankas once tanry sakatlamay b a a n r ; T y p h o n Zeus'un t e n d o n l a n n kesip almay becerir. ha Brshmana'ya Satapat-

gre ( I , 6, 3-17), Vrtra'y fark edince, indra m m k n o l d u u ka-

J, Gonda, Some Observations on the Relations between, "Gods" and "Powers" s. 75 vd. Ona sahasramuka, "bin hayal" denir (Rig Veda VI, 46, 3); "tarlalann efendisi" (Rig Veda 8, 21, 3) ve "yerin efendisi" (Atharva Veda XII, 1, 6), tarlalara, hayvanlara ve kadnlara bereket getirendir; kr. Dinler Tarifime Giri, s. 102. RigVedal, 32. 250

HINT-AVRUPAULARIN DN: VEDA TANRI [A I _K

dar uzaa kaar ve Markandeya b i r halde karmza kar
6 1

Purana'da

"korkudan h a s t a l a n m " ve b a r ister

Bu m i t i n doac y o r u m l a n z e r i n d e d u r m a m z a gerek yok: Vrtra'ya kar ka zanlan zafer ya frtnann balatt y a m u r , ya d a s u l a r n n k u r t a n l m a s (01denberg) ya da sulan dondurarak "hapseden" souu g n e i n yenmesi (Hilleb randt) olarak deerlendirilmitir. M i t okdeerli o l d u u n a gre, iinde kukusuz doac unsurlar da b u l u n m a k t a d r ; n d r a ' n m zaferi, baka y o r u m l a r n yan s r a , ksrla ve sularn Vrtra tarafndan "hareketsizletirilmesi'nin sonucu olan l me kar hayatn zaferiyle de edeerdir. Ama m i t i n yaps kozmogoni n i t e l i k l i dir. Rig Veda'da ( I , 33, 4) t a n n n m kazand zaferle gnei, g ve afa yarat t sylenir. Bir baka ilahiye g r e , gk kubbeyi sabitletirdi ve vajra'y
62

n d r a d o a r d o m a z G k ile Yer'i a y r d ,

frlatarak sulan karanlklarda tutan Vrtra'y

paralad. Yer ve G k aslnda t a n r l a n n ebeveynidir ( I , 185, 6); ndra hem en g e n (111, 38, 1) hem de d o a n en son tanrdr; n k o G k ile Yer'in kutsal evli liine son verir. "Gcyle bu i k i d n y a y , Gok ve Yer'i yayd ve g n e i n parla masn salad" (VI1, 3, 6). Bu yaratc b a a r s n d a n sonra, indra Varuna'y evren egemeni ve rla'nra bekisi olarak atad (rta alt d n y a d a gizli k a l m t ) .
63

ileride greceimiz gibi ( 75), d n y a n n yaratln bir fik madde'den hare ketle aklayan baka Hint kozmogoni trleri de b u l u n m a k t a d r . Yukanda zetle diimiz mit b u snfa dahil deildir, nk burada belli t r d e b i r "dnya" zaten mevcuttu. G e r e k t e n de G k ve Yer o l u m u ve tanrlar d o u r m u l a r d , ind ra'nm tek yapt k o z m i k ana-babasn birbirinden a y r m a k ve Vrtra'y y l d r t m layarak hareketsizlie, yani bir
6 4

ejderhann

varolu

biimiyle

simgelenen

"potans iye lie" son vermek o l d u

Baz geleneklere g r e , tanrlar "biimlendi

ren" Tvatr (Rig Veda'da rol aka b e l i r t i l m e m i t i r ) kendine b i r ev y a p m ve Vrtra'y da bu konut iin bir t r dam ve duvarlar gibi yaratmt. Vrtra tarafm-

Gerkten de indra Vrtra'ya haberciler gnderdi ve bu haberciler aralarnda "dostluk" ve "uzlama"y salad. Ama ndra, Vrtra'y hileyle ldrerek szlemeyi bozdu ve bu onun byk "gunafTyd; kr. Dumzil, Heur et ttiiferti" du guerrier, s. 71 vd, Hint mitinin bir dier zgl izgisi: Onayetten sonra, ndra korkuya kaplr, yerin snnna kadar uar ve "incecik bir biime briinerek" bir lotus ieinin iine saklanr (Mahbhrata, V, 9, 2 vd; bu tema daha nce Rig Veda I , 32, 14'te grlmt). Rig Veda X, 113, 4-6. Rig Veda I , 62, 1 tndTa, "blnmemi, uyanmam, en derin bir uykunun iine gmlm, uzanm uyuyan" Vrtra ile karlar (Rig Veda IV, 19, 3). 251

D I N S E L INANLAR V E DNCELER T ARH - I

dan sarlm konutun iinde G k , Yer ve Sular v a r d ,

w

Indra, Vrtra'nn "diren-

ci"ni ve ataletini krarak b u i l k m o n a d ' ' p a r a l a r . Baka bir deyile, d n y a ve ha yat ancak biimsiz bir lk Varln l d r l m e s i y l e d o g a b i l m i t i r . Bu m i t , saysz eitleme 1 e tiyle birlikte, o l d u k a yaygndr ve yme Hindistan'da F u r u a ' n n t a n r lar tarafndan p a r a l a n m a s ve Prajpati'nin kendini kurban etmesinde hep b u m i t i bulacaz. Bununla birlikte Indra kurban trem yapmaz, bir sava olarak r n e k d m a n , "direncin" ve ataletin b e d e n l e n m i hali olan i l k ejderhay l d r r . Mit okdeerlidir; kozmogoniye ilikin a n l a m n n yan sra, "doac" ve "ta rihsel" deerler de i e r m e k t e d i r , lndra'mn kavgas, rilerin Dsyulara (nitekim rnek

onlara da vridnt deniyordu) kar s r d r m e k zorunda kaldklar savalara

1

oluyordu. "Bir savata zafer kazanan, Vrtra'y gerekten l d r m olur." " Eski d n e m l e r d e Indra ile Vrtra arasndaki kavga, d n y a n n yenilenmesini salayan Yeni Yl b a y r a m l a r n n mtsel-ritel senaryosunu o l u t u r u y o r d u herhalde, * Bu
1

t a n r n n y o r u l m a k bilmez bir a m p i y o n , orji t r glerin ve evrensel bereketin epifanisi bir yaratc o l m a s n n nedeni, hayat ortaya karann, oaltann ve ye nileyenin iddet o l m a s d r . Ama ksa b i r sre sonra Hint s p e k l a s y o n u bu m i t i tanrsal i k i - b t u n l l g u n y a n s m a s , dolaysyla nihai gerein giz perdesinin

kaldrlmasn hedefleyen eski m e t i n y o r u m c u l u u n u n b i r rnei olarak kullana caktr.

69. Agni, Tanrlarn B a r a h i b i : Kurban A t e i , k , Z e k Evde y a k l a n ate in daha Hint-Avrupa anda da tapm iinde nemli b i r r o l v a r d . Burada sz konusu olan, b a k a b i r o k i l k e l toplumda da geni lde b u l g u l a n m , tarihncesine ait b i r dettir. Veda'da, tanr A g n i tam anlamyla atein kutsalln temsil eder, ama b u kozmik ve ritei kutsal hiyerofan ilerle snrl kalmaz. ran'da ayn ilevi s t l e n m i t a n r Atar'm Ahura Mazda'nm olu olmas g i b i ,
m

o da Dyaus'un

Bu kozmogoni anlayn yeniden oluturmaya zellikle Norman W. Brown gayret etmi tir. i.eibnz felsefesine gre, "bileiklere giren yaln, yani blnmeyen tz" - n . Mitrflyari-Samfrt, II, 1, 3. Kuiper, "The ancent Aryan Verbal Contest," s. 269. Vedalar a Hindistan'ndaki hitabet yanmalan da direni glerine (vrtai) kar verilen ilk mcadeleyi yineliyorlard. air kendini ndra'ya benzetir: "Ben hasunlanmn katiliyim, tek bir yara almam, sa salimim Indra gibi" (Rig Veda X, 166, 2; kr. Kuiper, s. 251 vd). Yasna, 2, 12; vb. 252

HINT-AVRUI'AIJ]ARIN DN' VHDA TAN 11 ARI 11

oludur.

Gk'te "doar," oradan imek b i i m i n d e aa iner, ama ayn zaman

da suda, aata, bitkilerde de bulunur. Ayrca gnele de zdeletirilmitir. A g n i hem atele ilikili tezahrleriyle hem de kendisine zg tanrsal vasflar la betimlenir. "Alevden salar," "altn enesi," kard g r l t ve yaratt kor k u d a n s z edilir. "A gzl b i r boa gibi aa la r m z e r i n e saldrdnda, kapkara bir iz kalr a r d n d a . . . . "
71

0 , G k ile Yer a r a s n d a k i "habercfdir ve kurbanlar tan

rlara o n u n araclyla ular. Ama Agni ncelikle rahibin ilk ve ideal rneidir; ona kurban trenini yapan rahip ya da "barahip" (purohita) denir. Bu nedenle ona seslenen ilahiler Rig Veda'nm b a n d a yer alr. lk ilahi u dizelerle balar: "Barahip, kurban treni tanrs, bizi a r m a a n l a r a doyuran adak sunucu A g n i ' n i n ar ksn s y l y o r u m . " Agni sonsuza dek gen kalr ("yalanmayan T a n r , " ) , nk
72

her yeni atele tekrar doar. A g n i , "evin efendisi" (grthaspati)

olarak, karanlklar

kovar, cinleri uzaklatrr, hastalklara ve b y c l e r e kar koruma salar. Bu ne denle insanlarn A g n i ile ilikileri, d i e r taunlarla o l d u u n d a n daha y a k n d r . "Arzulanan iyilikleri h a k a datan" odur ( I , 58, 3). G v e n iinde ona y a k a r r l a r : "Bizi i y i yollardan servete g t r A g n i . . . . insan yoldan k a r a n hatalardan b i z i k o r u ,,, bizi hastalklardan koru. Yorulma nedir bilmez muhafzlarnla bizi her zaman k o r u A g n i . . . . Bizi k t n n , ykcnn, yalancnn ya da talihsizliin eline terk etme" (1, 187, 1-5; ev. jean V a r e r m e )
73

Agni, dinsel hayatn her a n n d a var olmasna karn - n k kurban atei hatn saylr bir rol o y n a r - n e m l i b i r mitolojiye sahip deildir. D o r u d a n onunla ilikili az saydaki m i t a r a s n d a en m e h u m , atei gkten getiren Mtarisvan m i tosudur
74

A g n i ' n i n g r n r d e belirsiz, ama n e m l i bir kozmolojik rol v a r d r .

73

Ona b i r yandan "Sularn cenini" ad verilir (pam garhliiif ) ve sulann, yani Analar'm rahminden fkrd hatrlatlr (X, 9 1 , 6). Dier yandan i l k sularn iine girdii ve onlar dlledii kabul edilir. Burada k u k u s u z arkaik bir kozmolojik

anlay sz konusudur: Yaratln b i r ate unsurunun (ate, scaklk, k, semen virtle) su temel unsuruyla (Sular, potansiyeli i kler; soma) birlemesi sonucu olu7 0

Rig Veda i , 26, 10. RigVedal, 58, 4 RigVedal, 52, 2 Cesetlerin yakl m asnda ki rol yznden Agni'ye "et yiyici" ad da verilir ve kimi zaman kpee ve akala benzetilir. Tek kt zellii budur, Ama ba^ka metinlerde Mtanlvan'n habercisi bizzat Agni'dir; kr. J. Gonda, (.es Rel. Dc
VInde, c. 1, s. 89.

7 1

7 2

7 1

7 4

7 1

Rig Veda 111,1. 12-13.

253

DINSEL INANLAR VE

DNCELER

TARIHI -

m a s . Agni'nin baz vasflarna (scakl, yaldzl rengi - n k a l t n d a n bir bede ni o l d u u s y l e n m e k t e d i r - sperm g c ve yaratc gleri), Hiranygarbha (Altn
76

Cenin) ve Prajapati etrafnda gelitirilen kozmogoni s p e k l a s y o n l a r n d a da rastla nacaktr ( 75). lahiler Agni'nin tinsel yeteneklerinin altn izer: O, b y k b i r zekaya ve n g r y e sahip b i r rsi'dir. Benzer speklasyonlar gerek lleriyle deerlendire bilmek iin, ate, alevler, scaklk konusunda yaplan "yaratc imgelem" ve d n c e al t imlalaryla ortaya karlm saysz imge ve simgeyi de dikkate almak gerekir. Btn bunlar zaten t a r i h n c e s i n d e n aktarlan bir miras o l u t u r u y o r d u . Hint dehasnn katks, hatrlanamayacak kadar eski zamanlara ait bu keifleri ge litirmekten, birbirine eklemlemekten ve s i s t e m l e t i r m e k t e n ibaretti. Atele ili k i l i b u balang imgelerinin bazlarna daha sonraki felsefi s p e k l a s y o n l a r d a ye niden rastlanacaktr; alevlerin "oyunu"ndan hareketle aklanan tannsal yaratc oyun k a v r a m (tl ) buna bir rnektir. Ate-(k)-zek zdelii ise b t n dnya da y a y g n d r . i
77

Agni'nin Hint' d i n i ve tinselligindeki n e m i en i y i bu noktada anlalmaktadr:

Kozmik-biyolojik saysz dnceye ve speklasyona yol a m , oul ve farkl d z l e m l e r i n tek bir temel ilkeye indirgenmesini hedefleyen sentezleri kolaylatr mtr. Kukusuz bylesi dleri ve dnceleri besleyen tek H i n t tanrs Agni deildi, ama o b u konuda en n safta yer almaktadr. Daha Vedalar anda tejas'te, "atele ilikili enerji, gz kamatrc parlaklk, etkililik, g r k e m , d o a s t g " vb'le ozdeletrilmiti. lahilerde, bu g c balamas iin ona y a k a r d r (A V, V I I , 89, 4 ) .
7S

Ama z d e l e m e , z m s e m e ve d a y a n m a dizisi - H i n t dnce

sine z g s r e l e r - o k daha genitir, Agni veya onunla ayn ileve sahip olan m u a d i l i G n e , tnan'te ve semen v'rcele zdeletirmeyi hedefleyen phih-

sophoumena i i n d e yer alr, " scakln" artrdmasna ynelik riteller ve riya zet sayesinde, Agni ( k i m i zaman dolayl yoldan da olsa) "ile a t e i m i n (tapas) ve Yoga u y g u l a m a l a r n n dinsel deer kazanmasyla da d a y a n m a iindedir.

70. T a n r Soma ve " l m s z l k " k i s i Kendisine a d a n m 120 ilahiyle So ma, Veda panteonunun nc tanrs g r n m n d e d i r . Rig Veda'nn b t n b i r RigVedalV, 3,1;X, 20,9. Kurban atei zerine dinsel tefekkr Zerdt inancnda da nemli bir rol oynar (kr, 104). Kr. Gonda, "Gods" and "Powers,"s. 58 vd 254

HNT-AVRUPALILARIN DlNl: VEDA TANRILARI

kitab, IX. Kitap, Soma'ya, pavamna

somaya, ''aydnlanmakta olana" ithaf edil

mitir. Soma r n e i n d e , ritel gerek nesnelerini bitki ve bu bitkiden yaplan i k i - ayn ad tayan t a n r d a n ayrmak, A g n i r n e i n d e o l d u u n d a n daha da g tr. Soma mitleri kayda deer deildir, i l e r i n d e en nemlisi s o m a n n g k s e J k kenini anlatr: "Ge kadar uan" b i r kartal, "dnce hzyla" ileri atld "ve t u n t a n kalenin kapsn krp a t . "
79

Ku b i t k i y i alp yeryzne tad. Ama so

00

ma'mn dalarda yetitii kabul e d i l i r ;

bu da g r n r d e b i r elikidir;

nk

da d o r u k l a r akn d n y a y a aittir, gkle zdelet irilmi t ir. Zaten baka metin ler soma'mn " d n y a n n g b e k deliinde, d a l a r d a , "
81

yan Gk ile Yer arasnda

2

geiin m m k n o l d u u D n y a n m Merkezi'nde yetitiini kesin olarak aklar."

Soma, tanrlara genelde atfedilen allm vasflara sahiptir: O n g r l , zeki, bilge, muzaffer, c m e r t vb'dir. Dier tanrlarn dostu ve koruyucusu ilan edil mitir; ncelikle de Indra'nm dostudur. Aynca ona, k u k u s u z rituellerdeki ne

m i n d e n t r , Kral Soma da denir. Avesta'da sz g e m e y e n ayla zdeletirilme si, ancak Vedalar sonras d n e m d e ak bir biimde bulgulanabilmektedir. B i t k i n i n ezilmesiyle ilgili b i r o k a y n n t hem k o z m i k hem de b i y o l o j i k terim lerle b e t i m l e n m i t i r : A l t t a k i tan kard b o u k g r l t , g k g r u l t u s y l e z deletirilir; szgete kullanlan y n , bulutlar temsil eder; kan su b i t k i l e r i b y t e n y a m u r d u r vb. Ezme ilemi cinsel ilikiyle de zdeletirilir. A m a b t n b u b i y o - k o z m k bereket simgeleri, son tahlilde Soma'mn "mistik" degerme bal dr. Metinler, b i t k i n i n satn alnmas ve zellikle de ikinin h a z r l a n m a s ncesin de ve srasnda y a p l a n trenler zerinde durur. Rig Veda'dan itibaren soma kur ban t r e n i , en yaygn tren, "kurban t r e n i n i n r u h u ve merkezedir (Gonda), lk yzyllarda Hint-riler tarafndan hangi b i t k i kullanlm olursa olsun, daha son ra b u b i t k i n i n yerini baka botanik trlerin ald kesindir. Soma/haoma, "lm-

Rig Veda, VIII, 100,8. Som'nm sfat olan Maujavata, soma'mn yetitii blgenin Mcavat Da olduunu belirtir (Rig Veda X, 34, 1). Iran gelenei de finoma bitkisinin bulunduu yer olarak dalan gstenr (Yasna 10, 4; Yat 9, 17; vb). RtgVeda X, 82, 3. Yacur-Veda metinlerinde, Soma'mn tannlar tarafndan kurban edilmesine sk sk deinilir; yalnzca Mitra bu trene katlmay reddetmiti; ama sonunda o da ikna oldu. Bu blmde bir kken mitinin izleri seilebiliyor; bir lk Varl kurban ederek "lmszlestnci" iecein yaratlmas. Tannlar tarafndan gerekletirilen bu ilk cinayet, soma bit kisinin rituel biiminde eziliyle sonsuz kez yinelenmektedir. 255

DNSEL INANLAR VE DSNCE hK TARIHI -1

s u z l k " (amrtd) ikisinin H i m - l r a n dilindeki ifadesidir; anlalan, iecei matilu'nun, "bal e r b e t f n i n yerini almtr.

Hint-Avrupa,

Soma'nm b t n erdemleri iilmesinin yaratt esrime deneyimiyle

uyumlu

dur. M e h u r bir ilahide ( V I I I , 48) yle denir: "Soma itik, l m s z olduk; a v a r n c a , tanrlar b u l d u k . Ey l m s z , l m l l e r i n acmaszl veya k t l ne zarar verebilir bize artk?" (3. d r t l k ) . "Hayat suremizi" uzatmas iin somaya yakardr; n k o "bedenimizin bekisidir" ve "dermaszlklar, hastalklar kap gitti" (ev. L. Renou). Soma, d n c e y i uyanr, savann cesaretini k r k l e r , cin sel gc artrr, hastalklar iyiletirir Rahipler ve taunlar tarafndan ortaklaa

iildiinde, yeri ge y a k l a t n r , hayat g l e n d i r i r ve uzatr, bereketi salar. G e r e k t e n de esrime deneyimi yaamsal d o l u l u u , snrsz z g r l k duygusunu, varlndan belki de haberdar bile olunmayan fiziksel ve tinsel glere sahip o l u n d u u n u ortaya karr. Tanrlarla ortaklk, hatta t a n n i a r n dnyasna aidiyet hissi, " l m s z l n , " yan ncelikle sonsuza dek uzatlm eksiksiz bir hayatm kesinlii buradan kaynaklanr. u n l ilahide (X, 119) k o n u a n k i m d i r , tanr m yoksa kutsal iecei bir dikite bitirmi, esrime i i n d e k i insan m? "Be kabile (insan kabileleri) d n p bakmaya bile d e m e z gibi geldi bana - soma i m e d i m m i ben?" K o n u a n kii b a s a n l a r n sayar: "Boyumla ge egemen o l d u m , geni yer y z n e egemen o l d u m . , . . Bu yere iddetli darbelerimle v u r a c a m . . . Kanatlanmdan b i r i n i ge i z d i m , b i r i n i buraya, aaya i z d i m . . . . Ben b y m , b y k , buludara kadar y k s e l d i m - soma i m e d i m m i ben?" (ev, Renou).
85

Taprt iinde z g n b i t k i n i n daha sonradan yerini alan dier bitkiler zerinde d u r m a y a c a z . n e m l i olan, b u soma deneyimlerinin Hint d n c e s i iinde oyna d r o l d r . B y k olaslkla bu tr deneyimler rahipler ve belirli sayda kurban sunucusuyla snrlyd. Ama onlar ycelten ilahiler, zellikle de yol atklar yo rumlar sayesinde h a t n saylr bir yank buldular. Tannlarla paylalan, tan ve m u t l u l u k verici b i r v a r o l u u n srrna erilmesi, i l k iecek ortadan kaybolduktan uzun s r e sonra da H i n t maneviyatn u r a t r m a y a devam etti, O zaman b y l e b i r v a r o l u a baka aralarla eriilmeye alld: Riyazet veya orj t r a n h k l a r , tefekkr, Yoga teknikleri, mistik ballk. Biraz ileride greceimiz gibi ( 79), arkaik Hindistan b i r o k esrik insan t r tand. Ayrca mutlak z g r l k a r a y , bir dizi y n t e m ve phitosophoumena'ya yol at; bunlar da, Vedalar anda hi d -

"llah, bir kurban treni srasnda airin tannsal iecei yudumladktan sonra neler hisset tiini ifade etmesini istedii tann AgniYin azndan sylenmi gibidir" ( L Renou, Hymes specuSatifs da Vida, s 252) 256

H[NT-AVKUP Al JLAR!N DN. VEDA TANRILARI

n l m e m i yeni b a k alaryla s o n u l a n d . Daha sonraki b t n b u gelimelerde tanr Soma daha o k silik bir r o l o y n a d ; teologlarn ve meta fizikilerin asl i l g i sini e k e n o n u n ifade ettii kurban trenine ilikin kozmolojik ilke oldu.

7 1 . Vedalar a n d a k i B y k T a n r : R u d r a - i v a ve V i n u Veda metinle ri ayrca belli sayda t a n r d a n da sz eder. Bunlarn ou n e m l e r i n i yava yava yitirecek ve sonunda unutulacak, bazlar ise sonradan benzersiz bir konuma eri ecektir. Unutulanlar arasnda, G n (Dyaus) kz, afak tanras Uas'; Rz grn ve benzerleri "nefs" ve "kozmik ruh"un tanrs Vyu'yu; frtna ve y a m u r mevsimi tanrs Parjanya'y; g n e tanrlar S r y a ve Savtr'i; giderek kaybol makta olan ( t a p m neredeyse yok o l m u t u ) yollarn bekisi ve llerin rehberi, Hermes'e de benzetilen eski o b a n tanrs P a n i ; Dyaus'un oullar, daha ge ta rihli edebiyatta kendilerine n d e gelen bir yer salayan o k sayda m i t ve desta n n k a h r a m a n l a r ikiz Asvmler'i (veya N s a l y a l a r ) ; Stig Wikander'm H i n t - A v r u pa t r "erkekler cemiyeti"nin mitsel r n e i olarak y o r u m l a d , "gen adamlar" (marya) grubu Marut'lan ( R u d r a ' n n o u l l a n ) hatrlatalm. i k i n c i kategori Rudra-va ve V i n u tarafndan temsil edilmektedir. Onlar Ve da metinlerinde mtevaz bir yer tutar, ama klasik d n e m d e U l u T a n r l a r olacak l a r d r . Rig Veda'da Vinu insanlara kar i y i niyetli ( I , 186, 10), Vrtra'ya k a r kavgasnda G k ile Yer arasndaki b o l u u yayarak y a r d m ettii n d r a ' n n dostu ve mttefiki bir tanr olarak g r n r ( V I , 69, 5), Bu b o l u u kendisi admda aar ve n c a d m l a t a n n l a n n katna e n i r ( I , 155, 6), Bu m i t Brhmanalar'da-

k i bir ritelin de esin kayna ve gerekesidir: V i n u kurbanla zdeletirilir*" ve k u r b a n sunan rahip o n u n u a d m n n t e l b i i m i n d e taklit eder, tanryla zdeleir ve ge eriir ( I , 9, 3, 9 v d ) V i n u hem (evrenin d z e n l e n m e s i n e olanak ve ren) snrsz uzay b o l u u n u , hem hayat y c e l t e n yararl ve mutlak egemen ener j i y i hem de d n y a y destekleyen k o z m i k ekseni simgeler gibidir. Rig Veda ( V I I , 99, 2) o n u n evrenin s t b l m n n p a y a n d a s o l d u u n u b e l i r t i r .
85

Brhmanalar,

V i n u ' n u n Prajapati ile Vedalar andan b e r i bilinen ilikileri z e r i n d e durur. Ama ancak daha ge bir tarihte, ikinci kategoride yer alan U p a n i a d l a r ' d a (bunlar Bhagflvitii Giifl ile ada olduklanna gre, y. M IV. yzylda) V i n u tektan-nc

Satapama Br., XIV, 1,1,6.

Bkz. J. Gonda, Vnuism andivaam, s. 10 vd. Kurban trenlerinde kullanlan direk, yapa, ona aittir; ama ypa ayn zamanda dnya ekseni'nin bir benzeridir. Aynca kr. Gonda, As
pects ofVinuism, s. 81 vd.

257

IMSEI. INfNlAK V- MiNCELHl 'IftUHI -1

yapya sahip b i r s t n tanr olarak yceltilir. H m dinsel yaratclna zg bu sre z e r i n d e daha ilende duracaz. Rudra yapsal anlamda tam aksi trde bir tanrdr. Tanrlar arasnda dostu yoktur, eytani fkesiyle d e h e t e d r d ve h a s a h k l a n y l a , felaketleriyle k r ma uratt insanlan sevmez. R u d r a ' n n salar r g l , " ten rengi koyu kahve
8

rengi ( I I , 33, 5), k a r n siyah, srt ise k r m z d r . O k ve yayla s i l a h l a n m t r , hayvan postlar giyer ve g z d e m e k a n olan dalarda dolar. Birok eytani var lkla ortaktr. Vedalar a s o n r a s n n edebiyat tanrnn bu u u r s u z niteliini daha da vur gular. Rudra ormanlarda ve cengellerde yaar, "vahi hayvanlarn efendisi" diye a n l r " ve ri toplumuna uzak d u r a n l a r korur. Dier tannlar d o u d a y a a r k e n , Rudra kuzeyde (yani Himakyalar'da) oturur. Soma kurban t r e n i n d e n d l a n m tr ve Rudra "ya yalnzca topraa atlan besin adaklar (hali) veya baka taunlara yaplan a d a k l a r n artklar ve zarar g r m kurban treni adaklan s u n u l u r ,
38

Bir

ok sfat b i r i k m i t i r . iva ("nazik"), Hara ("yok edici"), amkara ("kurtarc"), Mahdeva ("byk tanr"). Veda metinlerine ve Brhmanalar'a g r e , Rudra-iva, m e s k n olmayan, vahi

yerlerde yaayan eytani glerin (veya en a z n d a n elikili deerler y k l gle rin) bir t e z a h r n andrr; kaotik, tehlikeli, n g r l m e z her eyi simgeler; kor k u u y a n d n r , ama gizemli b y s yararl amalara da y n l e n d i r i l e b i l i r (o "he kimler hekimi"dir). Rudra-iva'tun k k e n i ve i l k yaps zerine oka t a r t l m tr. Bazlar Rudra-Srva'y, ri olmayan unsurlarla y k l (Lommel), gizemli vrfirya ilekeleri snfnn tanrs (Hauer), k i m i l e r i de hem i m , hem bereket tanrs olarak g r m t r (Arbman). Vedalar a R u d r a - S v a s n d a n , Svetsvatara-Upaniad'da onaya kt biimiyle yce tanrya uzanan d n m n aamalarn b i l m i yoruz. Z a m a n n ak iinde R u d r a - i v a ' m n - d i e r tanrlarn da ou g i b i - "halk" dinsel liginden, A r i veya ri olmayan dinsellik anlaylarndan b i r o k unsuru

z m s e d i i kesin gibi g z k y o r . Ama dier yandan Veda metinlerinin bize Rudra-va'n " i l k y a p s f n i aktardn d n m e k tedbirsizlik olur. Veda ilahileri n i n ve B r h m a n c eserlerin aristokrasi ve rahiplerden oluan b i r sekinler grubu iin yaratldn ve ri t o p l u m u n dinsel h a y a t n n n e m l i bir b l m n n bu me tinlerde kat bir b i i m d e g r m e z d e n gelindiini hep aklda tutmak gerekir. Bu-

RgVcdal, H , 1, 5. Sat. Br. XII, 7, 3, 20. Sat. Br. I , 7. 4,9 258

HINT-AVRUPALIt-ARN DN; VfLDA TANRILARI

mmla birlikte iva'nm Hirduizrair y c e tanrs konumuna y k s e l t i l m e s i , onun " k k e n i ' y l e -ister ri olmayan b i r k k e n d e n , ister halk k k e n i n d e n g e l s i n - ak lanamaz. Burada b i r yaratm s z konusudur ve b u y a r a t m n z g n l hakknda; mitlerin, ritellerin ve tanrsal b i i m l e r i n srekli yeniden y o r u m l a n m a s ve onla

ra yeni d e e r l e r y k l e n m e s i s r e c i n d e ortaya kt haliyle Hint dinsel diyalekti ini z m l e r k e n b i r h k m e varacaz.

259

ELETREL KAYNAKA

6 1 . Hin t-Avrupallarn ana vatanna ve glerine ilikin incele mel erin ve ncelikle de varsa ymlarn tarihi P. Bosch-Gimpera, Les tndo-iiuropeens (ev. R. Lan tier. Pans, 1961), s. 2 1 - 9 6 ve G. Devoto, Ogiii indeuropee (Floransa, 1962), s. 8-194'le hatrlatlmaktadr. Bu iki eser de ne t, m kaynakalar yer almaktadr. 0- Schrader'in Reallcxihon der imlie rnasc lie Altertumsnurule (2. bask A. Nehring tarafndan yaymbnd, Berlin-Leipzig, 1917-32) adl eserinin yerme henz bir yenisi konmamtr, Aynca bkz, A. Nehring, "Studien zur indogermanischen Kultur u. Urheioat," W. Koppers ve dierleri. Die lndogerma\cn-und Germanenjrage iinde (Salzbug-Leipzig, 1936), s. 7-229. En son arkeolojik kazlarn dkmleri iin, bkz. Marija Gimbulas'm almalar The Pre History of East m Europe 0 9 5 6 ) ; Bronze Age Cf lures in Central and Eastern Europe (.Lahey. 1965); "Prom-Indo-European Culture: The Kurgan Culture During the Fifth, Fourth and Third Milleuia B.C.," George Coidona (ed.), Indo-European and Indo-Europcans iinde (Phila delphia, 1970), s. 155-197; "The Beginning of the Bronze Age in Europe and the lndo-Europeans: 3500-2500 B.C"J1E5.1, 1973, s. 163-214; "The Destruction of Aegean and East Mediterranean Urban Civilization Around 2500 B.C." R. Cropland ve A. ISirchall (cd.). Bronze Age Migrations in the Aegean iinde (1973), 5. 129-139. Korner L. Thomas, "New Evi dence for Dating the Indo-European Dispersal in Europe" (Indo-European and Indo-Europerms'. s. 199-251), Him-Avrupallarn yayln daha erken tarihlere almay neriyor (radyokarbon lmleri onlarn M 2470 veya 2600'e doru Hollanda'da bulunduklarn ortaya karyor). Ward H Godenough, "The Evolution of Pastoralisin and Indo-European Ori gins" (a.g.y., s. 253-265), Hinl-Avrupallarm ana vatan olarak Polonya'nn dogu blgelerini ve Ban Ukrayna'y saptyor. Ayrca bkz Paul Friedrich, "Proto-Indo-European Trees" (a.g.y., s. 11-34); T. Burrow, "The Proo-ldoaryans," JRAS, 1973, s. 123-140; M . M Winn, "Tho ughts on the Question of Indo-European Movements into Analolia and Iran," JJES, U, 1974. s. 117-142 (VI 3000'c doru Anadolu ve iran'da yaayan Hint-Avrupa gruplar ze rine) asya'daki 1 lint-Avrupal lar zerine eletirel kaynaka iin. M. Mayrhofer, Die IndnArier ini Allen Vorderasien (Wiesbaden, 1966); kr. Xlayrhofer, i!j, V I I , 1964, s. 208 vd; ayn yazar. D/e A n t r i m Vimferem Orient-En My tJts? (Viyana, 1974) Tmuluslerin (kurgan) dinsel ilevi, mcgalt uygarlklannkiyle karlatnlabilecek, gl bir alalar lapmna iaret etmek tedir (kr. 35).

S 62. Max Mulkr'in kuramla konusunda, bkz, Richard M. Dorson, "The Eclipse of Solar Mythology" (Thomas A. Sebeok (ed ), Myth. A Symposium iinde, Philadelphia, 1955, s. 15 38). Leopold von Schroder, Arische Religion (1-11, Leipzig, 1914, 1916) hal yararl bir eser dir. Birinci ciltte yazar Hinl-Avrupa Yce Varlklarn, ikinci ciltle ise kozmik taunlar (Topak. Gne, Ate vb) tantr. Yaymlanacak uncu cilt ise ruh kavramn ve alalar tapn inceleyecekti Nasyonal-sosyalist ideolojiden dorudan ve dolayl olarak esinlenen ok geni kllya iinden, omek olarak Fried rich Cornelius, ndugcnnanischc Relgonsgeichitkte (Mti260

l-HNT-AVRUPAl.il Ali IN niNf VI-A TANRILARI

nth, 1942) saylabilir, j . W. Hauer' Glauhensgeschiche

der riilogermtje (Sugart,

19371

adl eserinin birinci cildi (eserin yalnzca bir cildi kmtr) aslnda bir dizi bamsz inceleme den olumaktadr. Hint-Avrupa tinselliinin rk yorumunun eletirisi kin. Die Indogermanen-und Germanenfrage balyla derlenen ve W. Koppers tarafndan yaymlanan (Wiener Beitrge zur Kulturgeschichte und Linguistik, IV, Salz brg-Leipzig, 1936) eitli katklaa ve Wilhelm Schmidtin Rassen i Vlker in Vorgeschichte u, Geschichte des Abendlandes (l.uzem, 1946) adl eserinin nc cildine (zellikle s. 275-318) baklabilir. Hint-Avrupa dinsel sz daar zerine bkz. G. Devoto, Ortgim nturopee, s. 295 vd ve E. Benveniste. Le vocaEuiare des instil niions indo-eurapeennes (Pans, 1969), 2, cilt. lieus terimi nin derinlemesine bir zmlemesi iin, k. C, Gallavotli, "Moriologia di [liais," SMSR, 33, 1962, s. 25-43, Iran ate tanrs uzerme, k. Stg Wikander, Der ansehe Mnnerbund 1938). s. 76 vd ve ileride 104. Eric Hamp (Benveniste, a.gy., I I , 223 vd'na kar) "kurban" iin ortak bir Hint-Avrupa teriminin bulunduunu kantlad; kr. "Religion and Law Irom Iguvium" (JfES". I , 1973, s. 318-323), s. 322. Daha ge doneme ait bir gelime tannsal enerjiyi llerin ruhiaryla birletirir; kr. zel likle Cermenlerde balangta "agnlan, yakarlan" anlamna gelen
GHAV, GI-HJTO

(Lund,

kk so

nunda tanr dncesini ifade etmeye balad. "Havada serbest kalan," yani bedenin yakl masyla kurtulan anlamna gelen W E L O , "ruh" teriminin ortaya k da daha ge dneme ait

gibi gzkmektedir; kr. Devoto,

Origni, s. 295-316.

Hint-Avrupallar ile Samiler arasndaki belirleyici bir farkll vurgulamakta yarar var. Ya zya verilen deer. Herodotos (1, 136), Perslerin oullanna yalnzca sey rettiklerim nak leder: Ata binmek, ok atmak ve doruyu sylemek. Asur kral V. Asurbanpal'in yllklarn dan bir blme gre, Sami hkmdan ata binmeyi (ve sava arabas kullanmay), ok atmay ve "Nabu'nun bilgeliiyle birlikte ustalarn geleneklerini izleyerek yaz yazma sanatn" re nir; kr. G. Widengren, Numen, I , 1954, s. 63, dipnot 311; aym yazar. Re lig/on spidomenologie (Berlin, 1969), s. 570 vd. Aynca bkz. G. Dumzil, "La tradition druidique et l'criture: le Vivant et le Mort" (RUR, 122, 1940, s 25-133).
riyle yazclarn byk bir saygnla

Szl gelenee

dayal Hint-Avrupa dmiearasndaki bu kkl

sahip olduklar

"Kitapl dinle"

farkllk, Zerdt ruhban kendi kutsal kitab olan Avesla'y yaymlamaya karar verince or taya glkler kard; nk Sasaniler dneminde bile (III -VII. yzyllar), yaz eytan ii olarak grlyordu; kr A. Bausani, Fersin religiosu (Milano, 1959), s. 20 vd. Aynca bkz. G. Widengren, "Holy Book and Holy Tradition in Iran The Problem of the Sassanid Avesta," F. F. Bruce ve E, G, Rupp (ed.), Holy Book and Holy Tradition iinde, Manchester, 1968, s. 36 53.

63. Georges Dumezl'n eserlenne en elvenl giri, L'Idologie

tripartie des

indo-Eump(Brksel,

ens'dir (Brksel, 1958). 190'fl kadar olan kaynaka Hommages Georges Dumzil

1960), s. U-23'te kaytldr. Dumzi'm eserlerinin zamandizinsel btr tantm ve kendisine yneltilen eletirilerin zmlemesi iin: C. Scott-Lttleton, Tfe New Comparative Mythology:

261

DNSEL NANLAR Vb" DNCELER TARH - I

An ArlhtjMgicoi Assessmet of ihe Thories of Georges Dum&i! (Berkeley ve Los Angeles, 1966). Jaan Puhvel (ed.), Myt and Law Among the ndo-Empeuns (Univ. of California Press, 1970) ve G. 1, Larson (ed.), Myll m do-furopMi Alifuty (Univ. of California Press, 1974) adl kitaplarda Dumzil'in kavranlan zerine belli sayda inceleme yaymlanmtr. Aynca bkz. j . F, Richards, Alf I-ii liebeltet, J. Gonda, C. Scot-Ltdeton ve David M, Knipe'm The Joumal ofAsian Studies, 34, 1974,s. 127-168'deki makalelen. Richard Bodus, "Socit ath nienne, sagesse grecque et ideal indo-europen" (L'Antiquit Classique, 41, 1972, s. 453 486), Yunan olgularnn nda Dutnezit'e ait e blnme kavramm parlak bir biimde ncelemir. ciltlik Jupiter, Mars, Quirin ts'un (Paris, 1941-45) ve Mitra-Varuna. Essfli sur deux repr sentations indo-europennes de la souveraineihin (1940; 2. bask, 1948) yeni basklann bek lerken, Aspecis de la jonction guerrire chez les nde-Europens 'in (1956) batan yazlm hali olan Heure! mafeur du guerrier (Paris, 1969), L'hritage indo-europen Rome (Paris, 1949), Servius et la Fortune (Paris, 1943) ve Mythe et Epope, (Paris, 1968, 1973) okunabilir. Mythe et pope'nin birinci cildinde (s. 31-257), G Dumzil, Stig Wikander'in Mahblidrafo'da blml emann varlna ilikin kantlamasn gelitirir. Wikander'in "La lgende des Pandava et le fond mythique du Mahbhrata" (Jeligior odi Bibel iinde svee, VT, s. 27-39) balkl makalesi, Dumzil tarafndan Jupiier, Mars, Quirinus IV (1948) iinde evrildi, s. 37-53. Mitan tanrlar hakknda, bkz. G. Dumzil, "Les Trois fonctions' dans le Rig Veda et les dieux indiens de Mitani" (Acadmie royale de Belgique, Bulletin de la Classe des Letties, 5. dizi, c. XLVtl, 1961, 265-298). V. M. Apte'a gore, Rig Veda'nm ilk dokuz kitabnn yazld d n e m d e n itibaren, "toplu mun rahipler, savalar, hayvan yetiuricilerinden olutuu dnlyor ve bu gruplar he n z insan isimlerinin kendilerinden tredigi soyut adlar, kavram isimleri olan brahmana, ftatya ve viiya olarak anlmasalar da, etkinliin temel ilkelerini bltrerek tanmla yan hiyerarik bir sistem meydana getiriyorlard: brahman 'grnen ya da grnmeyen gere in blmleri arasndaki mistik bantlar ilmi ve bunlann kullanl;' fesairu, 'g;' vaiSya, hem 'kyllk' hem de 'rgtl yerleim alan;' ve oul olduunda, viiah, "toplumsal ve ye rel gruplamalanyla btn halk' " (G. Dumzil, L'idologie tripartie, s. 8, V. M. Apte, "Were Castes Forrnulatedin the Age of the Rig Veda'," Buil. ojthe Deccan College, Research Institute, I I , s, 34-46'mn zeti). Georges Dumzil ilk Roma krallar silsilesinde de blml emay bulur; 1) Romulus, rktc hkmdar (Varuna turu), 2) Bilge Huma, laprfilarn ve yasaiann kurucusu (Mitra tr), 3) Tullus Hostilius, yalnzca sava (hidra; Mars); 4) Ancus Marcius, bar kral, Romallar kitlesi ve zenginlik onun dneminde geliti (Quirinius); kr. Dumzil, Heur et malheur du guerrier, s. 15 vd.

64, nlerin Hindistan'a gni hakknda, bkz.: K, Jettmar, "Zur Wnderungsgeschichte der Tramer" (Die Wiener Schule der Vkerfiutide, Fesischii/i zum 25 jhrigen Besiad, Viyana, 1956, s. 327-349); P. Bosch-Gimpera, "The Migration Route of the indo-Aryans," J7E5, 1, 1973, s, 513-517. Aynca bkz. East and West, 21, no. 1-2, 1971, s. 14 vd. Hindistan'daki en eski Ari kltr "R. C. Majumdar tarafndan yaymlanan toplu eser His262

HINT-AVRUPAULARIN DN. VLJA TANRI W RI

tory and the Culture of the Indian People, c. 1: The Vedic Age'de incelenmitir (Londra, 1951; mkemmel kaynakalar). Indus uygarlnn nihai ykmnda Alilerin rol u almalarda tartlmtr. Sr Morti mer Wheeler, The Indus ivilizati'on (3. bask, Cambridge, 1968), s. 132 vd; R Heine-Geldem. "The Coming of the Aryans and the End of the fiarappa Culture," Man, 56, 1956, s. 136-140; Bridget ve Raymond Allchin, The Birth of Indian Civilization (Baltimore-Maryland, 1968), s. 154 vd; Walter A. Fairservis jr.. The Roots of Ancient India (New York, 197), s. 345 vd. Aynca kr. G. D. Kumar, "The Ethnic Components of the Builders of the Indus Valley Civilization and the Advent of the Aryans," JIES, I , 1973, s. 66-80. Topraklann igaliyle ilgili riteller iin, kr. Ananda K, Coomaraswamy, The Rig Veda as Lntf-idma-Bk (Londra, 1935). Dn diziyi kapsayacak ekilde-Rig Veda, Yacr-Veda, Sanaveda, Atharvaveda- ilahile rin greli zamandizini, okullar ve yazmalarla karlatrmalar L. Renou tarafndan zl bir bi imde sunulmuum L'Inde classique, c. 1 (Paris, 1947), s. 270 vd. Farkl Veda metinlerinin evirileri Nurvin J. Hein tarafndan kaydedilmitir; Charles J. Adams (d.), A Header's Ciride to the Great Religions iinde (New York ve Londra, 1965), s, 49-50. Jean Varenne ise Franszca evirileri saymtr: Le Veda, premier livre sacr de l'Inde (Paris, 1967), c. I , s, 36-38. En nemli Franszca eviriler unlardr: Louis Renou, Hymnes et prires du Vda ( 1938); La posie religi euse de l'Inde antique (1942), Hymnes spculatifs du Ve'da (1956) - ve Le Veda, c, l-II'de ya ymlanan Jean Varenne'in evirileri. Ayrca bkz. Victor Henry, Les livres VII XII de l'Athsrva Vda (Pans, 1892-96); P. E, Dumont, L'agnihotra (Baltimore, 1939). K. F. Geldner, Der Rig-Veda, 3 eilt (Cambridge, Mass. 1951) de vazgeilmez bir eviridir. Veda dinine ilikin yorumlann tarihi iin, bkz. L. Renou, Religions of Ancient India (Lond ra. 1953), s. 7 vd. A, Bergaigne, La religion vdique d'aprs les hymnes du Rgveda, 1-111 (Paris, 1878-97) hla benzersizliini koruyan bir eserdir. Maurice Bloomfield, The Religion of the Veda (New York, 1908); A. A. Macdonell, Vedic Myhology (Strasbourg, 1897); H. Oldenberg, La religion du Veda (Fr, ev. 1903); A Hillebrandt, Vedisehe Mythologie (2 bask, Breslat, 1929); A. B. Keith, Te Religion and Philosophy of the Veda and UjwnisJtads, 2 cilt (Cambridge, Mass. 1925) hal bavurulup faydalanlabilecek eserlerdir. Religions of Aciet du, s. 1-45'te, Luis Renou Vedaclgm ksa bir tarihini sunmutur. Aynca bkz, ayn yazar, L'Jnde classique, s, 314-372; Le destin du Veda dans l'Inde (= Etudes vdiaiies, c, VI, I960). En son kan ve ok zengin bir kaynakaya sahip eser: J. Gonda. Les Religions de lnde. I : Vdisme et hindouisme ancien (Fr. ev. Payot, ] 962), Ayrca bkz,: J. Gonda, Tlie vision of the Vedic Poets (Lahey, 1965); ayn yazar, Lofea; World and Heaven in the Veda (Amsterdam, 1966), P. Horsch, Die vedisehe Gtf- und Sloka-Literatur (Bern, 1966). 65. Vedalar anda devalar ve asura'lar hakknda, T. Segersed, "Les Asuras dans la religi on vdique'e (RHR, 55, 1908, s. 157-203, 293-316) hala bavurulabilir; ama genel tezi Asura'lann Hindistan'n ilk sakinleriyle zdeletirilmesi- tammaldr. Aynca bkz. P von 263

DNSEL IJJfNl.AR Vf. DNCELER TARH! - i

Bradke, DySus Asara, Ahara Mazda ud die Asuras (Halle, 1885) Von Bradke'ye gre, asara szc Rig Veda'da 71 kez yer almaktadr (57 kez tekil, 4 kez ift ve 10 kez de oul ola rak); szcn oul halde kullanld 10 kezden 8'nde devalara dman bir anlam var dr; buna karlk tekil olarak kullanld tnda, yalnzca 4 kez bu dmanca anlama rastlan maktadr (a.g.y., s. 22). Aynca hkz. Hentan Gntert, Der arisehe WeltfeRig ud Hetiad (Hal le, 1923), s. 101 vd. Devalarla Asuralar arasndaki evrensel egemenlik atmas, ilk kez Brd/manular'da geni lde anlatlmtr; kr, Sylvain Levi, 1^ doctrine du sacrifice dans les BrcSfmnuas (Paris, 1898), s. 27-61. Devalar-Asuralar atmasnn kozmogoniyle ilikili anlam konusunda, kr. F. B. J. Kuiper, "Basic Concept of Vedc-Religion," HR, 15, 1975, s. 107-120. Varuna-Vrtta. zdelii konusunda, kr. Bergaigne, Rel. Vdique, III, s. 113, 128, 147. Dewlnr-Asu'altir iftinin me tafizik bir yorumu iin, bkz. A. K. Coomaraswamy, "Angel and Titan: An Essay m Vedc Onthology," JAOS, 55, 1935, s. 373-419. 66. Vanana hakknda, bkz. Dinler Tarihine Giri, s 85 vd, 32 ve Images et Symboles (1952), s. 124-130'daki kaynakalar; unlan ekleyin: G. Dumzil, Mitra-Varuna (2. bask, 1948), zellikle s 83 vd, 116 vd; J. Gonda, Les Religions de l'Inde, 1, s. 93-106; H. LOders, Varuna (Gttingen, 1951-59), zellikle c. 11: Varuna nd das Rta. Rtn hakknda, kr. en son kan kaynaka, J, Gonda, a.gy, s. 98, dipnot 3 Rta'nn karsnda etik dzlemde anta, "kargaa," "yalan" ve kozmik dzlemde de nirrti, "erime, dalma" yer almakladr. Aynca bkz. H. de Glasenapp, La philosophie indienne (Fr ev. Payot, 1951), s. 33. ndra'nn yaygnlamas karsnda Varuna'nm "geri ekilmesi" konusunda, bkz. L. Renou. Religions ojAncient India, s. 20 vd, Vedalar anda my hakknda, kr. G. Dumzil, "Ordre, fantaisie, changement dans les penses archaques de l'Inde et de Rome" (Rev. Et. Latines, 32, 1954, s. 139-162), zellikle s. 142-150, zengin bir belge kulliyatyla birlikte. u eseri de ekleyin: J. Gonda, Four Studres m the Language oj the Veda (Lahey, 1959), s. 119-194; ayn yazar, Change and Conlimity in Indi an Religion (1965), s. 164-197. A. Bergaigne, La religion vdique, III, s. 80 vd. kendi mayalar na sahip dier tanrsal varlklar inceledi, Agm, Soma, Tvatri vb; aynca kr. /mages et Symbo les, s. 130 vd. Dfanmmn misel kkeni hakknda, kr. Paul Horsh, "Vom Schpfungsmythos Weltgesetz," Asutische Studien, 21, 1967, s. 31-61, Vanna-Vrtra arasndaki yapsal uyum ve genel anlamda ylan-tatnlann ayn tzden gelmelen konusunda, kr. Images et Symboles, s. 128 vd; Mphistophis et l'Androgyne, s. 111 vd; A. Coomaraswamy, "Angel and Titan: An Essay in Vedic Onthology" {JAOS, 55, 1935, s 373-419). Kuiper, Rg Veda'da, ggti ve yeri kozmik bir eksenle ayakta tuttuu dnlen Varuna'nn, daha ilende Ylan ea'nn stlenecei ileve sahip olduunu gstenr; kr. Uj, 8, 1964, s 108, 116, 118. Maiitrrata'da Varuna'nn ylanlarla zdeletirilmesi hakknda, k. Gsta johnsen, "Varuna and Dhnarstra" (1IJ, 9, 1966, s. 245-265), zellikle s. 260264 zum

HINT-A VGU PAU IA El N DINt VlillA TANRILARI

261. g 67. Varutia'nm okdegerliligi bir istisna deildir, krs. !.. Renou, "L'ambigut du vocabula ire du Rgveda,"JA, 231, 1939, s. 161-235; ayn yazar. Religions o) Ancient india, s. 20 vd. Soma'nin okdegerliligi hakknda, kr. Eliade, Mephisiopftfts et l'Andmgyne (1962), s. 1 10. ndra-Vrtra "kardelii" konusunda, bkz daha ileride, 68 Mitra hakknda, krs. H. Gnten, Der arische Wehknig und Heiland (Halle, 1923), s. 49 vd, 120 vd; G. Dumzil, Mitra-Varuna, s. 79 vd, kaynaka da bulunmaktadr; j Gonda, Les Religions de l'Inde, 1, 103 vd, kaynaka da bulunmaktadr; ayn yazar, The Vedic God Mitra (Leiden, 1972). Aryaman hakknda, kr. P. Thene, Der Fremdling im Rg Veda ( 1938); ayn yazar, "Mtra and Aryaman" (Tansactons oj the Connecticut cudemy of Arts and Sciences, 1957, c. 41, s. I 96); G, Dumzil, Le troisime souverain, essai sure dieu ndo-ranieu Aryaman (Paris, 1949), ay n yazar. Les Dieux des indo-Europcns (1952), s. 40-59; aym yazar. L'idologie tripartie des Indo-Europens (Brksel, 1958), s. 68, 108-118. Aditi ve Aditya'lar hakknda, kr. G Dumzil, Desses latines et mythes vdiques, 1956, s. 90 vd;J. Gonda, Some Observations in the Relations Between "C-ods" and Towers" rn the Veda (Lahey, 1957). s. 76 vd; ayn yazar. Les Religions de fTilde, E, s. 104 vd, kaynakayla birlikte. 68. Indra zerine ozl bir tantm iin, bkz. J. Gonda, Les Religions de linde, l , s, 70-81 (kaynakayla birlikte); H. Lommel, Der arische Kriegsgptl (Frankfurt a. M., 1939); G, Dum zil, fieur ei malheur du guerrier (1969), zellikle s 63 vd, 112 vd; E. Benveniste-L. Renou, Vrtra et Vrthranga, tude de mythologie indo-iranienne (1934). Indra'mn kozmogoniyle ilgili rol zerine, bkz. Norman W. Brown, "The Cration Myth oftheRgVeda"(7AOS,62,1942, s. 85-98); M. Eliade, Le mythe de l'temel retour, s. 40 vd; Stella Kramrisch, "The Triple Structure oF Cration in the Rg Veda" (HR, 2. 1960, s. 140 175, 256-285), zellikle s. 140-148; F B ] Kuiper, "Cosmogony and Conception. A Qu ery" (HR, 10,1970,3. 91-138). zellikle s. 98-110. ampiyon-tann ile ejderha arasndaki dv kanosunda, bkz Eliade, Le mythe de l'ter nel retour, s 68 vd; Theodor H. Gaster, Tlespis (New York, 1950), s. 141 vd; j . Fontenrose, Python (Berkeley ve Los Angeles, 1959); F. R. Schrder, "Indra, Thor und Herakles," Zeit. f. deutsche Philologie, 76 [1957], s. 1-41; V. lvanov ve V. Toporov, "Le mythe indo-europen du dieu de l'orage poursuivant le serpent; reconstruction du schma" (Echange et communi cation. Mlanges C. Lvi-Strauss, Paris. 1969). ndra-Vrtra kavgasnn omek oluturma ilevi hakknda, kr. F. B. j . Kuiper, "The Anci ent Aryan Verbal Contest" (Uf 4, 1960, s 217-281). Marutlar hakknda, bkz, Stig Wikan der, Der ansehe Mnnvbund (Lund, 1938), s. 75 vd. mdra'nm "dlleyci" yn zerine, kr. J. j , Meyer, Trilogie ni (indischer Machte und Feste der Vegetation (Zrih, 1937), zellikle I I I , s 154 vd (zellikle daha ge tanhli gelimeler sz konusudur); J, Gonda, "The Indra Festival According to the Atharvavedns" QA05, 87, 1967, s. 413-429). 265

DNSEL 1NAN.LAR VE DNCELER TARLHL -1

n d r a ' y Bah'yla (Tvatr'n .olu) veya Namuci'yle kars karya getiren b a z k o u m i t ten t a r t m a d k . G. D u m z i l R o m a l l a r d a , Yunanistan'da ve s k a n d i n a v y a ' d a da a y n senaryo yu b u l m a k t a d r ; k r . Hcw et malheur du guerrier, s. 33 v d . 63 vd. Indra ile V n r a a r a s n d a k i

m e k kavga daha sonra o l d u k a g z pek b i r yoruma y o l at; tanrsal okdegerlilik ve ift k u t u p l u l u k k o n u s u n d a k i Veda anlay da b u y o r u m u n zeminini hazrlamt. ampiyon

T a m , e j d e r h a n n "kardei" o l d u ; n k e j d e r h a y da yaratan n d r a ' n m b a b a s Tvatr'd. N i t e k i m mite gre, Tvatr o l u n u bir soma k u r b a n t e n i n e davet etmeyi u n u t m u t u . Ama

kurbana y a k l a m a y b a a r a n Indra, soma'y zarla ele geirdi. o k f k e l e n e n b a b a s , tanrsal i k i d e n genye k a l a n atein z e n n e a t p haykrd- "nan ve tndra'mn rakibi o l ! " Ate z e r i n e d k l e n b u soma k a l n t s n d a n V n r a d o d u (Taitt. Sam. I I , 4, 12 ve 5, 1 v d ; Kausitaki Br, XV, 2-3), A m a o k g e m e d e n V n r a i k i tanry, A g n i ve Soma'y yuttu ve d i e r taunlar da b u n d a n r k t . Panie k a p l a n Tvatr lndra'ya y t l d m m t verdi, bylelikle o n u n kesin zaferi kazanma sn salad. Saitpatfa BrShmana (1, 6, 3) o k anlaml b i r aynnty naklediyor: Yenilen V n r a lndra'ya u terimlerle seslendi: "Bana vurma, n k sen b e n i m eskiden o l d u u m haldesin." Bu t r mitler ve o n l a r n teolojik y o r u m l a r , "lannsal tarihin daha ai ak. dolaysyla daha az bilinen bir ynn onaya karrlar. Tanrsalfgn, anlam yalnzca erginlenenler, yani gelenekleri bilen ve retiyi anlayanlar iin ak o!- " hr
1

tir 'gizli larihi"nin sz konusu olduu bile sylenebilir. Vedalar'n "gizli tanhi" bir yandan Deva lar ile AsuraWin ayn kandan geldiklerini, bu iki insanst varlk snfnn lek ve ayn temel unsurdan ktn ortaya koyar; dier yandan da srasyla ya da ezamanl bir biimde iyi myeli ve korkun, yaratc ve ykc, gnee veya denize ait (yani grnr ve grnmez) vb olarak g rnen tanrlarn denndeki yapsnda gizli comadenla oppaatorvm'v [ztlann birlii] gn na kan. Bu konuda da. Hini dncesinin dnyay aklayacak bir lek ilke bulma, zlann birbirini gtrd ve elikilerin birbirini yok ettii bir bak asna ulaabilme konusunda harcad a balar sezilmekledir" (Elinde. Mephs/apheles el l'Andoync, s 115).

Bu sorun h a k k n d a ayrca bkz. Conrado Pensa, "Considerazioni sul tema della b i p o l a r a nelle reiigioni indiane" (GHnjrajmaryarili, Studi in Oore di Giuseppe Tcei, Napoli, 1974, s. 379-409).

69. Agni'ye seslenen ilahiler L Renou t a r a f n d a n evrilip y o r u m l a n d : Etudes vdiques e i panitennes, c. X I I - X I V (Paris, 1964-65), Agni h a k k n d a , Bergaigne, Oldenberg, Hillebrandt, A. B Keith, M a c d o n e l (Vedic Mythology) ve G o r t d a ' n m eserlerindeki ilg b l m l e r e b a v u rulacaktr, Hint-Avrupa a n l a y l a n n d a ev ateinin kutsall h a k k n d a , k. S c l r a d e r - N e h r i n g , Reailexihon, 1, s. 495 v d ; 11, s. 239 v d , 475 vd. H i n t - l r a n l l a r d o kutsal ate t a p m h a k k n d a , bkz. Stig VVikander, Eeuerpriester in Kleina sien undJran ( L u n d , 1946). zellikle Vedalar s o n r a s d n e m d e "erotik ate" olarak A g n i h a k k n d a , bkz. W e n d y Do niger O'Flaherty, Asce lcisin and Eroticism in the Mythology of Siva (Oxford, 1973), s. 90-110.

266

HINT-AVRUP ALILAR[N D1NL VtiLlA TANRIl Alii

70. Soma'ya adanan ilahler L. Renou tarafndan evrilip yorumland: Etudes vdiques el paninieiines, c. VIII ve IX (Paris, 1961) Aynca bkz. S. S. Bhawe, The Soma Hymns oj the Rgveda, l-ll (Baroda, 1957-1960). Soma bitkisine ilikin, Rgveda dan yakn tarihli yazlara kadar btn bilgiler, Hillebrand, Vedische Mythologie'de (c. 1, 2. bask) bulunmaktadr; ayrca kr. Wendy Doniger OTlaherty, "The post-Vedic History of the Soma Plant," R. Gordon Wasson, Soma, Divine Mushroom oj Immortality iinde (New York, 1968). s. 95-147. R. G Wasson bu eserde balangtaki soma bitkisinin Amamla muscana adndaki mantar olduunu kantla maya almakladr; kr, F B. J. Kuiper'in bu eser hakkndaki deerlendirmesi, OJ, XII, 1970, s, 279-285 ve Wasson'm yant, ayn kaynak, s. 286-298 Aynca bkz, John Brough'un eletirisi: "Soma and Amanita muscaria" (BSOA5, 34, 1971, s. 331-362) ve Paul e mieville, T'oung-Pao, 56, 1970, s, 298-302 (soma'nn Budizm ncesi in'e yaylmasyla ilgili veriler). Tann Soma hakknda, kr, Bergaigne, Oldenberg. A B. Keith ve Gonda'n eserlennde ilgili blmler, Aynca k. N. J. Shende, "Soma in the Brhmanas of the Rgveda," JAS Bombay iinde, 38,1963, s. 122 vd; j . Gonda, "Soma, Amrta and the Moon" (Change and Continuity in Indian Religion iinde, Lahey, 1965, s. 38-70). Somann alnmas konusunda, kr David M. Knipe, "The Heroic Theil: Myths from Rg Veda IV and the Ancient Near East" (f)R. 6, 1967. s. 328-360), zengin bir kaynakayla bir likte, Hint-Iran soma/haotna tren usullerinin ortak nitelii zerine, kr. V. Henn'nn inceleme si, "Esquisse d'une liturgie indo-iranienne" (Caland, Agnitoma iinde, 1907, s. 469 vd); J. Duchesne-Gullemin, La religion de liran ancien (1962), s. 95 vd; ayn yazar. Symbols and Va lues in Zorotstrianism (New York, 1966), s. 84 vd. A. E.Jensen Soma 'run dier tanrlar tarafndan ldrlerek kurban edilmesini, Denw t r bir tanrnn arkadalar tarafndan kurban edilmesine (tam anlamyla yaratc bir kurban) benzetir; kr. Myifes ei culies che2 les peuples primitifs (Fr. ev. 1954), s. 197 vd. 7 1 . Uas hakknda, bkz. L. Renou, Eludes vdiques et pSniniennes, 111: Les hymnes l'Aurore du Rgveda (Paris, 1957); A. K. Coomaraswamy, The Darker Side aj Dawn (Smithsonian Miscallaneous Collections, c. 94, no. 1, Washington, 1935), s. 4 vd; G. Montesi, "11 valore cosmico dell'Aurora nel pensiero mitologico del Rig Veda" (5MSR, 24-25, 1955. s. 111-132) Vyu hakknda, bkz. Stig Wikander, Vayu (Uppsala-Leipzig, 1941). Srya ve Asvin'ler hakknda, kr. D P. Pandey, Sya (tez, Leiden, 1939); Gonda, Rel. de l'de, I , s. 116 vd. RudTa hakknda, kr. E. Arbman, Rdra (Uppsala, 1922); J. W. Hauer, Glaubetgeschichte der ndo-Germoten, I , s. 174-298; W. Wst, Rudra (Mnih, 1955); Gonda, Rel. de finde, l , s. 106-112; ayn yazar, Vinuism and Sivaism. A Comparison (Londra, 1920). s. 1-17 Vedalar anda Vinu hakknda, bkz. J. Gonda, Aspects of Early Vimism (Utrecht, 1954); ayn yazar, Rel. de l'Jnde, 1, s 112 vd; F. B. J. Kuiper, "The Three Strides of Vinu," bddogicdi Studies'in Honor oj W, Norman Brown (New Haven, 1962), s. 137-151. 'Vinu et les 267

IMN-SEL NANLAR VE DNCEL.EH TAKM - [

Maruts travers la rforme zoroasrienre" adl makalesinde (JA, 241, 1953, 1-25) G. Dum zil bir yandan Vinu ile kan tanns Ranu, dier yatdan da Mirut'larla Fravasi'ler arasndaki ilikileri ne ckanr, Aryaman hakkmdii, bkz. G, Dumzil, Le Troisime Soavcmin (Paris, 1949).

268

IX. BLM

GAUTAMA BUDHA'DAN NCE HNDSTAN: KOZMK KURBAN TRENNDEN TMAN-BRAHMAN ZDELNE

72. V e d a R i t e l e r i n i n Y a p s Veda tapnnda tapmak yoktu; riteller

ya

k u r b a n s u n a n n evinde ya da otla kapl yakn bir arazide yaplyor, otlarn zeri nde ayn ate yaklyordu. Bitkisel sungular st, tereya, tahllar ve pastalar d. Ayrca kei, inek, boa, ko ve at da kurban ediliyordu. Ama Rig Veda dne minden itibaren, soma en nemli kurban kabul ediliyordu. Riteller i k i kategoride snflandrlrd: Evde yaplanlar (grfya) ve toplu t renle yaplanlar (sratjf.ii). lk kategoride yer alan ve evin reisi tarafndan (grhapa-

ti) yaplanlar gerekelerim gelenekte b u l u n u y o r d u (smti, "bellek"). Buna karlk, toplu trene k o n u olan riteller genellikle rahipler tarafndan g e r e k l e t i r i l i r d i .
1

O n l a r n yetkesi, ezeli ve ebedi gerein onlara d o r u d a n v a h y e d i l m i olmasna ("iitsel vahiy," sruti) dayanr. zel riteller iinde, evdeki atein beslenmesi ve

tarm bayramlar d n d a , en n e m l i l e r hamilelik ve d o u m l a ilgili "kutsama" ve ya "adamalar (samskara), delikanlnn Brahman eit meni tun yanna verilmesi

(U-panayana), d n ve cenazelerdir. O l d u k a basil trenler sz konusudur: Kur banlar ve bitkisel sungular, "kutsamalar" iin de evin reisi tarafndan
:

mrlda

nlan dualar eliinde gerekletirilen rimel hareketler. Btn "kutsamalar" iinde en nemlisi hi k u k u yok k i upanayana'd\r. Bu r i -

tel, arkaik toplumlarda, ergenler iin d z e n l e n e n erginleme trenlerinin bir ben zendir. Upanayana a d n n i l k kez geligt Atfarva Veda, X I , 5, 3'te e i t m e n i n er-

Rahipleri saylan deiir. On nemlisi Joir veya "ada dken"dir (k. Avesta dilinde zadlar, "rahip"), daha ge bir tarihte kelimenin tam anlamyla ilahi soyleyicis olacakr. Kurban treninin sorumluluu dlvoyt'dadr: Haeke eden, ateleri besleyen, aletleri kullanan vb odur. Adnn liade ettii kutsal gcn temsilcisi olan brahman (cinsiyeti belir li! meni i tr), tapnm sessiz gzetc isidir. Alann merkezine oturan bu gerek "kurban lreni hekimi," ancak bir hata yaplrsa mdahale ederek, gerekli kefaretin denmesini salar cretin yarsn iahman alr, bu da onun nemini dorular. " Kurbanlann atee altlan blm Agni tarafndan tanrlara iletilirdi. Gen kalan rimele katlanlarea yenir, bylece onlar da tanrsal besinden psy aln olurlard. 269

DNSEL NANLAR VI; DNCEI.IIR TARH -1

kek ocuu b i r cenine d n t r p onu gece k a r n n d a tad aklanr. patha Bmhmana

3

Sata-

u belirlemeleri yapar: E i t m e n elini o c u u n omzuna yerle olarak yeniden doar.

tirdii anda hamile kalr ve o c u k n c gun bir brakma

4

Atharva Veda, uptnov'fl.n ilemini gerekletireni " i k i kez d o m u " (dvi-jfl) diye niteler ve ileride srad bir yazgya sahip olacak b u terim i l k kez burada ortaya kar. Haliyle i k i n c i d o u m tinsel niteliktedir ve daha sonraki metinler b u temel nokta z e r i n d e durur. Manu Yasalan'na gre (11, 144), meze Veda szlerini ile ten (yani brahman) ana ve baba olarak kabul edilmelidir: Brahman'n g e r e k baba s, biyolojik babas deil e i t m e n i d i r ( I I , 146); gerek d o u m , ' baka b i r deyile l m s z l e d o u m svitri formlyle salanr ( I I , 148). E i t m e n i n yannda ge irdii b t n r e n i m d n e m i boyunca, renci (brahmacrin) baz kurallara uy

mak z o r u n d a d r : H o c a s n n ve kendisinin yiyeceini dilenerek bulmak, b a k i r l i s i n i korumak vb. Toplu tren alaylaryla gerekletirilen riteller b y k , ama t e k d z e bir yap nn dinsel t r e n u s u l sistemini o l u t u r u r . Tek bir sistemin ayrntl betimlemesi yzlerce sayfa tutar. B t n irauta kurban trenlerini burada zetlemeyi denemek bouna bir aba olur. Bunlarn iinde en basiti olan agnihotra ("atee sunulan adak") afakta ve g n e batarken yaplr ve Agni'ye adak olarak st s u n u l m a s n dan o l u u r . A y n c a kozmik ritimlerle i l i n t i l i riteller vardr; "Yamur ve yeni ve i l k yavrulama rtelleri

ay" kurban trenleri, mevsimlik trenler (c&turmsya) (grayana).

Ama Veda t a p m n a ait esas kurban trenleri, soma trenleridir. Agnis-

toma ("Agni'ye vg") ylda bir kez, ilkbaharda yaplr ve hazrlk ilemleri dn da, g n l k "sayg" dan (upasa) oluur. Hazrlk ilemleri iinde en n e m l i s i ,

k u r b a n sunacak olan kiiyi, yeniden domasn salayarak kutsayan difd'dr. Bu erginieyici ritelin a n l a m n ileride deerlendireceiz. Soma sabah, le ve a k a m ezilir Dglenk ezme ilemi srasnda cretler (dahsin) datlr: 7, 2 1 , 60 veya

1000 inek ya da k u r b a n s u n a n n b t n mallar. B t n tanrlar davet edilir ve n-

XI, 5,4, 12-13. XIX, 17.

yeniden ele alnmtr. Soyadn terk eden m e z , " B u d h a ' u n olu" (sakyaputto) o l u y o r d u . K.

' B t n Hindistan'da g r l e n bir kavram s z k o n u s u d u r ve Budizm t a r a f n d a n

Eliade'dak rnekler, Ncassances n\y;Cqei, s. 114 v d ; Gorda, Change and Continuty, s 4 4 7

vd.

270

GAUTAMA ISUDHA'DAN NCE IHNlUSTAN

ce tek tek, sonra hepsi b i r arada lene katlr.

Bilinen baka soma kurban trenleri de vardr: Bazlar bir g n a m a z , bazlanysa en az o n i k i g n . b i r o k kez b i r yl ve kuramsal olarak da o n i k i yl s r e r . Ayrca soma trenleriyle birletirilmi ritel sistemleri vardr; bunlardan b i r i ,

m z i k , danslar, dramatik destanlar, diyaloglar ve m s t e h c e n sahneler eren (ra hiplerden b i n salncakta sallanr, bir cinsel birleme gerekleir vb) mahvra-

ta'dtr ( " b y k sayg"). Vajapeya ("zafer ikisi") 17 g n d e n 1 yla kadar s r e r ve tam b i r m itsel-ritel senaryo o l u t u r u r
1

17 sava arabasna b a l a n m atlann ya

r, t r e n s e ! olarak kutsal diree t r m a n a n kurban suntcusuyla einin "gnee trman," vb. Kraln k u t s a n m a s (rjasya) da, soma kurban sistemi ime katl

mtr. Bu r n e k t e de hareketli b l m l e r e rastlanr (Kraln b i r inek s r s n e yap t b a s k n n taklidi; kral bir rahiple zar atar ve kazanr v b ) ; ama ritel esas ola rak h k m d a r n mistik yeniden d o u u n u amalar ( 71). Bir dier t r e n sistemi de, istee bal olarak gerekletirilse de, soma kurban treniyle b i r l e t i r i l m i t i r ; agnkayana, "ate (suna tulalarnn) istifi." Metinler, eskiden b i r i insan be

kurban l d r l d n belirtmektedir. Daha sonra i l k tula sras k u r b a n l a r n ka falarnn etrafna r l y o r d u . Hazrlklar bir yl s r y o r d u . Be sra halinde y lm 10.800 t u l a d a n o l u a n sunak, k i m i zaman k u r b a n s u n a n n ge m i s t i k ykseliini simgeleyen bir k u b i i m i n d e yaplyordu. Agnkayana H i n t dncesi

a s n d a n belirleyici etkiye sahip kozmogoni speklasyonlarna y o l at. Bir insa n n l d r l m e s i Prajpat'nn k e n d i m kurban etmesini yineliyor ve s u n a n yap m evrenin yaratlmasn simgeliyordu (g 75).

73, En s t n K u r b a n T r e n l e r i : ASvamedha

ve Pumamedha

En n e m l i ve

m e h u r Veda riteli "atn kurban edilii," osviitneiiia'dr. Bu t r e n ancak zafer ka z a n m , dolaysyla "evrensel h k m d a r " saygnln hak etmi bir kral tarafn dan yerine getirile biliyordu. Ama kurban t r e n i n i n s o n u l a n b t n kralla yay lyordu; nitekim asvameciho'nn g n a h l a r temizlediine, b t n l k e d e bereketi ve refah saladna inanlyordu. Hazrlk trenleri aamalar halinde bir yllk b i r sreye yaylr, b u s r e zarfnda seilmi sava at, dier y z otla birlikte serbest

* Bu baka ritel olan pavargya da ok erken bir donemde agnstoma ile btnletirilmilir, ama bu herhalde yamur mevsiminin ardndan gnein glendirilmesini amalayan zerk bir riteldi. PruvargynYun ilginlii zellikle mysteria niteliinden ve pj'mn, baka bir deyile bir ikonayla simgelenen bir tannya tapnmann bilmen en eski biimi olmasn dan kaynaklanr. Kr. j . A. van liuitenen, TJe Pmvargya, s, 25 vd, 38 ve birok yerde. 271

DNSEL NANLAR Vli DNCELER TAKINI - 1

braklr. Drt y z gen erkek, onun ksraklara yakla mam a sna dikkat eder. Ger ek anlamyla ritel u g n s r e r . kinci g n , baz belirli trenlerin ardndan (ksraklar ata gsterilir, at bir sava arabasna balanr ve prens onu bir su b i r i kintisine g t r r vb), o k sayda evcil hayvan kesilir. Sonunda artk k e n d i n i kur ban etmeye hazr tann Prajpati'yi canlandran sava at b o u l u r . Arkalarnda

100'er nedimeyle d r t kralie cesedin etrafnda d n e r ve b i r i n c i e a t n l s n n yanna uzanr; z e r i n e b i r pelerin r t l r ve cinsel b i r l e m e y i taklit eder. Bu s rada rahipler ve kadnlar a r a s n d a m s t e h c e n akalar yaplr. Kralie ayaa kalkar kalkmaz, at ve dier kurbanlar paralanr. nc g n d e baka riteller yaplr ve sonunda rahiplere onursal cretler (hina) lieyi veya nedimelerini de alrlar. At k u r b a n treninin H i n t - A v a p a kkenli o l d u u n a k u k u yoktur. Bu trenin izlerine Cermenlerde, ranllarda, Yunanlarda, Latinlerde, Ermenilerde. Massagetesler'de, Dalmayallarda rastlanr. Ama bu mitsel-rituel senaryo yalnzca Hin distan'da dinsel hayat ve teoloji speklasyonlar i m d e bu kadar n e m l i bir yer t u t m u t u r . Byk olaslkla, aivamedha balangta bir ilkbahar b a y r a m , daha datlr; ayrca rahipler d r t kra

d o r u s u Yeni Yl m n a s e b e t i y l e yaplan bir riteldi. Yapsnda kozmogoni unsur lar yer a l m a k t a d r : Bir yandan at evrenle (= Prajpati) zd eletirilmitir ve kur ban edilmesi yaratl eylemini (yani yaratln yinelenmesini) simgeler. Dier

yandan Rig Veda ve Brahmana metinleri, a ile i l k sular arasndaki ilikileri vur gular. Ama Hindistan'da sular tam anlamyla kozmogoni tzn temsil ederler. Dier yandan bu k a r m a k ritel irek t r d e bir mysteia da o l u t u r u r . "Aslnda

asvamedha her eydir ve Brahman olup da aivtvnedha hakknda hibir ey bilme yen, h i hibir ey bilmiyor demektir; o bir Brahman deildir ve y a m a l a n m a y hak eder".' Kurban treni b t n evreni yenilemeye o l d u u kadar, b t n toplum sal snflar ve r n e k m k e m m e l l i k l e r i iinde b t n vasflan yeniden kurmaya yneliktir." Kraliyet g c n n ihsatr) temsilcisi olan, ayrca Yama, Aditya (gne)

ve Soma ile (yani egemen tanrlarla) zdeletirilen at, bir anlamda kral ikame etmektedir. Kout b i r senaryoyu, puramaiia'y z m l e r k e n de b u tr zmse-

Sat. B r . X I I I , 4, 2, 17.

* Kurban, treni srasnda bir rahip unlan syler: "Brahman kutsallk iinde doabilsin!. . Prens kraliyet grkemi iinde, kahraman, oku, nianc, yenilmez sava arabalarna sahip bir sava olarak doabilsin. nek stl, koum boas gl, at hzl, kadn dourgan, as ker muzaffer, gen adam soz sylemekte hnerli doabilsin! Bu kurban sunan kah raman, bir oul sahibi olabilsin! Parjanya bize her zaman diledgimizce yamur versin! Bizim iin bol buday yetisin! vb" (.Vjasaeyi SamhM, XXII, 22). 272

GAUTAMA BODHATJAN NCE HNDSTAN

me ve ikame y n t e m l e r i n i dikkate almak gerekir; nitekim "insan k u r b a n t r e n i , " asvamedra'ya o k benzer. Bu t r e n d e hayvan k u r b a n l a r n dnda, 1000 inek veya 100 at karlnda satn alnan bir Brahman veya bir katrya da kurban ediliyor

d u . O da b i r yl boyunca serbest braklyor ve l d r l d k t e n sonra kalie onun cesedinin yanma u z a n y o r d u . Puruamedha, salamasyla n l y d . Byle bir kurban t r e n i n i n g e r e k t e n yaplp y a p l m a d s o r g u l a n m t r . Puruamedra b i r o k srattastra'da yuran yalnzca Snkhdyana betimlenmitir, ama k u r b a n n l d r l m e s i n i b u avamedha'yh eriilemeyen her eyi

ve Vartana'dr. Dier t r e n usulleri eserlerinde, insan s

son anda serbest braklr ve onun yerine bi hayvan l d r l r . Purusamzdha

9

rasnda, m e h u r kozmogoni ilahisi Puruc s rkta'mn sylenmesi anlamldr. Kur b a n n Purua-Prajpati ile zdeletirilmesi, k u r b a n s u n a n n da Prajpati le z delemesine y o l aar. Cermen geleneinde puraametiia mitsel-rtel n u n a r t n b i r k o u t u n u n b u l u n d u u gsterilmitir:
10

senaryo

Bir m z r a k l a yaralanan ve

dokuz gece boyunca D n y a Agac'na asl kalan Odin, bilgelii elde etmek ve b y ustaln kazanmak iin "kendi kendini, yine kendine kurban eder."
11

X I . yz

ylda yazan Bremenli Adam'a g r e , b u kurban t r e n i Uppsala'da dokuz ylda b i r yinelenir ve dokuz adamla baka hayvan kurbanlar a s d t r d . Hint-Avrupa k k e n l i bu k o u t l u k puruatnedta'nn s z c n gerek a n l a m n d a u y g u l a n d v a r s a y m n inandrc klyor. Ama kurban k u r a m ve u y g u l a m a s n n srekli yeniden yo r u m l a n d Hindistan'da, insan k u r b a n l a r n l d r l m e s i sonunda s o t e r y o l o j i k bir metafizii y a n s t m a y a balamtr.

74. R i t e l l e r i n E r g i n l e y i c i Y a p s : Kutsama (dlkf) ve K r a l n (rjasyd)

Kutsanmas

Bu sreci daha i y i anlamak iin, sTaut ritellerinin erginleme n-

v a r s a y m l a n aydnlatlmaldr. Bir erginleme treni adayn " l m n " ve "yeni den d o u u n u " , yani daha s t n bir varolu biimine d o u u n u gerektirir. Ritel b i i m i n d e " l m , " simgesel b i r " l d r m e " veya yine simgesel regressus ad uterum'Ia ' salanr. Bu i k i y n t e m i n edeeri il ii, "kurban edilerek olme"nin "cenin
c

haliyle" zdeletirildigini gsterir. Satapatha

Brflfmaa'da akland gibi ( X I ,

RigVeda,X,90. Kr. james L. Sauve, "The Divme Vctm;" Cermence ve Sansknte kaynaklardaki insan kurbanlanna ilikin birbiriyle uyumlu btn blmler bu eserde almtlanmjtr Hvaml, 138.

1 0

11

* Ana rahmine geri dn -n. 273

DNSEL INANIAli VE DONCELH! TARHJ -1

2, 1, 1), "insan kez d o a r : Birincisinde an ne-ba basn dan, ikincisinde kurban s u n d u u n d a ... n c s n d e l d ve atein zerine y e r l e t i r i l d i i n d e ; aen

s t n d e yeniden var olur." Aslnda o k sayda "lm" sz konusudur; n k " i k i kez d o m u " her linsanl hayat boyunca belli sayda srauia kurban t r e n i gerek letirir. Kutsama, dk, her t r d e n soma kurban treninin vazgeilmez hazrlk a a m a sn o l u t u r u r , ama baka gerekelerle de y a p l r ,
12

K u r b a n sunan ve dfes'y al upa-

makta olan kiinin, daha n c e erginleyici regressus ad uterum'u yaadnda, nayana's

sayesinde " i k i kez d o m u " hale geldiini hatrlatalm. Dihs srasnda verdikleri k i i y i

da ayn cenin haline b a v u r u l u r . Gerekten de "rahipler daay

cenine d n t r r . O n u suyla slatrlar; su, erkein t o h u m u d u r . . . . Onu zel b i r a m b a r n iine sokarlar: z e l ambar, dikj'y y a p a n n yerletirildii ana r a h m i d i r . zerini b i r elbiseyle rterler; Elbise, cenin kesesidir. .. Y u m r u k l a n kapaldr; ana k a m n d a o l d u u srece ceninin de y u m r u k l a n kapaldr" ... v b .
u

Kout me

tinler de ritelin cenin ve d o u m l a ilikili niteliini vurgular. "Dkita (yani H'y yapan) tohumdur." '' "Dkita b i r cenindir, elbisesi ceninin klfdr,"
1

vb.

1 5

Bu rigressus ad uientm'un nedeni srekli hatrlatlr: "nsan gerekte doma I I I , 6, 7 ) .

16

mtr. Ancak kurban treniyle doar" (Mait-Sam,,

Her kurban t r e n i n d e yinelenen mistik nitelikteki b u yeniden d o u , k u r b a n sunana tanrlarla zdeleme olana verir. "Kurban sunan tannsal dnyada ger ekten d o a c a k t r . "
17

"Kutsanan kii taunlara yaklar ve onlardan b i r i

olur."

18

Ayn eser, yeniden d o m a k t a olan kurban sunan kiinin uzayn drt b i r k e s i n e y k s e l m e s i , yani evrene egemen olmas gerektiini belirtir. " Ama &k l m l e
1

12

Kr. Naissances mystaues, s 115 vd, Gonda, Changc and Cantinuity, s. 315 vd. Rig Veda ifai'y yok sayar gibidir; ama bu tren usulleriyle ilgili metinlerin Veda dininin btnn temsil etmediklerini unutmamak gerek; kr. Gonda, s. 349. Trene Aharva Veda'da rast lanmaktadr (XI, 5, &> BraTmacSrin, dilts/ta, yani flk^'y uygulayan diye nitelenmektedir. Aitareya Brhmana, I , 3 Mait ray art-SarhM, 111, 6, 1. TaiUitya-Sam., I , 3, 2 Butun bu erginlenme ritellermin haliyle miLsel bir rnei bulunmaktadr: Sz (Vc) le Kurban (Yajiia) arasndaki birlemeden dehet verici bir canavarn domasn engellemek iin, Indra cenine dnr ve VcYn rahmine girer (Sat. Br., Ill, 2, 1, 18 vd). Sat.Br.,Vll,3,l,12. A.g.y., 111.1, 1,8. Ag.y., V I , 7 , 2 , 11 vd. 274

1 1

i +

15

1 6

1 7

10

19

GAUTAMA BUDHAT1AN NCE HNDSTAN

de zdeletirilir. "Kurban sunan kendini adadnda i k i n c i kez l r . " kaynaklara gre, "dikita k u r b a n d r , "
21

Baka

n k "kurban gerekte k u r b a n s u n a n n
23

k e n d i s i d i r . " " zetle, "erginlenen tanrlara sunulan k u r b a n d r . "

1

Bunun r n e i n i

tanrlar vermiti: "Ey A g n i , kurban et kendi bedenini!":' "Bedenini b y t e r e k kurban et k e n d i n i ! " n k "kurban ile tanrlar Kurban'a kurban sundular."
25 26

Demek k i rituel b i i m i n d e bir l m , hem tannlar katma u l a m a n n hem de b u d n y a d a d o p d o l u bir varolu edinmenin n k o u l u d u r . Vedalar anda kurban yoluyla elde edilen ve zaten geici olan " tan rs ali ama," h a y a t n ve insan varolu u n u n deer yitimine uratlmasna y o l a m y o r d u . Tam tersine ge, tanrlarn katma b y l e ritel b i i m i n d e ykseliler araclyla hem k u r b a n sunan hem de b t n t o p l u m ve doa k u t s a n m ve y e n i l e n m i oluyordu. Bir avamedha kurban

treniyle hangi sonularn elde edildiini g r m t k ( k . y u k a r d a , dipnot 5). Pagan d n e m Uppsala'sndaki insan kurban etme u y g u l a m a s n n amalar da,

muhtemelen k o z m i k yenilenme ve krallk i k t i d a r n n glenmesiydi. Ama butun bunlar yaratln yinelenmesini hedefleyen ve k u r b a n s u n a n n " l m m , "ce

n i n olarak ana rahminde b y m e s i n i " ve yeniden d o u u n u kapsayan ritellerle salanyordu. H i n t kralnn k u t s a n m a s , rjasya, benzer bir senaryo ieriyordu. Merkezi t renler Yeni Yl civarnda yaplyordu. n c e bir yl dik$a, sonra kutsal y a s r m e ilemi, sonra da b i r yl kapan trenleri yaplyordu. Anlald kadaryla,

rjasya evreni onarmaya y n e l i k bir dizi yllk t r e n i n ksaltlm halidir. Kra ln merkezi b i r r o l v a r d , n k tpk r a u t a k u r b a n n sunan rahip gibi, o da bir anlamda evrenle b t n l e i y o r d u . Ritelin farkl a a m a l a n srayla gelecekteki h k m d a r n cenin haline gerileyini, rahimde b i r yl kaln ve hem Prajpati hem de evrenle zdeletirilen Evren Egemeni olarak m i s t i k yeniden d o u u n u

Jaim. Upatiad Brah., li, l , 3 Ayncakr. Gonda tarafndan alntlanm metinler, a.g.y., s. 385
n

Ta/tt. Sanl/ta, VI, 1,45. Ait. Brah., II, 11. Sat. Br., 111,6, 3, 19 Kurban sunan, yeryzndeki yeniden douunu salamak iin, ev deki atee "kendini tohum biiminde frlatr" (bu eylem, kum taneleriyle temsil edilir) ve gklerde yemden dou amacyla kurban sunamdaki atee kendini frlatr; kr, A Coomaraswamy nin alntlad metinler, "Atmayajna; SelE-Sacrifice," s. 360.
,

2 1

2 3

I +

RigVeda,Vl,ll,2, Snt.Br,, X,81,5. Sat. Br.. X, 90, 16 275

2 5

1 6

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH -1

canlandryorlard. Gelecekteki h k m d a r n "cenin d n e m i , " evrenin olgunlama s srecine denk d y o r d u ve b y k olaslkla kken olarak ekinlerin olgunlamasyla ilikiliydi. Ritelin i k i n c i a a m a s n d a , h k m d a r n yeni bedeninin oluu m u t a m a m l a n y o r d u : Ya kraln Brahmanlar kastyla veya halkla m i s t i k evliliin den (bu evlilik sayesinde onlarn rahminden d o a b i l i y o r d u ) ya da eril sularla d i il sularn veya altnla - a t e i s i m g e l i y o r d u - suyun b i r l e m e s i n d e n elde edilen simgesel b i r beden sz konusuydu. n c aama bir dizi ritelden o l u u y o r ve bunlar sayesinde kral dnya zerinde egemenlik h a k k kazanyordu: Baka bir deyile, hem evreni ahsnda temsil ediyor hem de Evren Egemeni olarak yerini alyordu. H k m d a r kolunu k a l d r d n d a , b u jestin kozmogoniyle i l i n t i l i b i r anlam vardr: Axis mundimn ykseliini simgeler. Kutsal y a s r l r k e n kral tahtn z e r i n d e , kollarn y u k a r kaldrarak ayakta durur: Yerm gbeine - y a n taht, d n y a n n m e r k e z i - sabitlenm i evren eksenini temsil eder ve ge dokunur. Su serpme, y e r y z n e bereket getirmek iin - k r a l tarafndan temsil edilen d n y a ekseni boyunca g k t e n aa inen sularla ilikilidir. Daha sonra kral d r t ana y n e d o r u birer a d m atar ve simgesel olarak g o k k r e n i n baucu noktasna ykselir. Bu rimellerin ardndan,

kral m e k n m d r t y n ve mevsimler z e r i n d e egemenlik kazanr; b a k a b i r de yile, m e k n - z a m a n evreninin b t n n e egemen o t u r .

!?

Bir yanda ritel b i i m i n d e l m ve yeniden d o u ile, dier yanda kozmogoni ve d n y a n n yenilenmesi arasndaki y a k n iliki fark edilmektedir. Btn b u d nceler, i m d i tartacamz kozmogoni mitleriyle u y u m l u d u r ve Brhmana-

k r ' n yazarlar tarafndan kendilerine zg, k u r b a n lsz b i r b i i m d e ycelten b a k a s n d a n gelitirilecek ve birbirlerine eklemlenecekkvdiv,

75. K o z m o g o n i l e r ve M e t a f i z i k Veda ilahileri, d o r u d a n ya da yalnzca ima lar yoluyla, o k sayda kozmogoni anlatrlar. O l d u k a yaygn ve farkl k l t r d zeylerinde b u l g u i a n m mitler sz konusudur. Bu kozmogonilerin her birinin

"kkeni"ni ayr ayr aramak b o u n a bir aba olur. riler tarafndan g e t i r i l d i k l e r i varsaylabilecek m i l l e r i n bile, daha eski ya da daha "ilkel" k l t r l e r d e k o u l l a n b u l u n m a k t a d r . Dier b i r o k dinsel dnce ve inan gibi, kozmolojiler de eski d n y a n n her yerinde t a r i h n c e s i n d e n aktarlm bir m i r a s o l u t u r u r . Bizim ko numuz asndan n e m l i olan, baz kozmogoni mitlerine H i n t l i l e r i n getirdikleri

Kr. J C. Heesterman, Tte Ancient Indian Royal Consecraiion, s. 17 vd, 52 vd, 101 vd. 276

GAUTAMA BUDHA'DAN NCFI HNDSTAN

yorumlar ve y k l e d i k l e r i yeni deerlerdir. Bir kozmogoninin eskilii konusunda, o n a rastlanan i l k belgelerden hareketle h k m vermemek gerektiini hatrlatalm. En arkaik ve yaygn mitlerden b i r i olan "kozmogoniye yol aan {suya} d a l , " Hindistan'da olduka ge bir tarihte, zellikle Destan ve Purnalar araclyla halk iinde b e n i m s e n m i t i r . Vedalar a airlerinin ve teologlarnn tutkuyla balandklar kozmogoni

t r l e r i n i n says esas olarak d r t t r . Bunlar yle sralayabiliriz: 1) lk sularn d l l e n m e s i yoluyla yaratl; 2) lk devin, yani P u r u a ' m n paralanmas yoluyla yaratl; 3) H e m varlk hem y o k l u k olan b i r b i r l i k - b t n l k t e n balayarak yara tl; 4) g k ve yerin ayrlmas yoluyla yaratl. Rig Veda'mn m e h u r ilahisinde (X, 121), H r a n y a g a r b h a ("Altn Cenin") ola rak tasavvur edilen tann, sularn zerinde s z l r ; iine dald sulan dller ve onlar da ate tanrs Agni'yi d o u r u r l a r (7. d r t l k ) . Atharva Veda (X, 7, 28) A l tn Cenin'i Evren Diregi'yle, skambha'yls. zdelettrr. Rig Veda (X, 82, 5) Sulara

atlan i l k tohumu "Evrensel Zanaatkar" Visv a karmanla ili k ilendirir; ama cenin imgesi, tam anlamyla ok y n l bir teknisyen olan b u tanrsal kiilikle bada maz. Bu r n e k l e r d e , A k n Cenin'i i l k sularn z e r i n d e u a n yaratc tanrnn tohu m u olaTak sunan b i r balang mitiyle kar k a r y a y z .
28

Rituelci bir bak asndan kkten yeniden y o r u m l a n m i k i n c i kozmogoni izlegi, yine m e h u r bir ilahide bulunur: P u r u a s k t a . ^ i l k Dev P u n a ("insan") hem kozmik b t n l k (1.-4. d r t l k l e r ) hem de erdii varlk olarak g s t e r i l i r . Aslnda (5. d r t l k ) P u r u a , yaratc kadn enerjisi Virj' retir ve daha sonra onun tarafndan d o u r u l u r .
30

Gerek anlamda yaratl, k o z m i k bir k u r b a n n so

nucudur. Taunlar "lnsan" kurban eder; O n u n paralanm bedeninden hayvanlar, t r e n usulleri, toplumsal snflar, yer, gk, tanrlar trer. "Onun az Brahman oldu, i k i k o l u ise Savalar, bacaklar Zanaatkarlar oldu, ayaklar ise Hizmetkr lar" (12. d r t l k , ev. Renou). Bandan gk, ayaklarndan yer, aklndan ay, gz lerinden g n e , azndan lndra ve Agnt, s o l u u n d a n r z g r vb t r e d i (13.-14. drtlkler). Son d r t l k t e de (16) bu k u r b a n n r n e k ilevi v u r g u l a n r : "Kurban ile tanr-

Akn Cenin imgesi klasik ag Hindistan'nda sulann yaratt kozmik yumurtaya dne cektir (bu yeni imgeye daha nce Upaniadlar'da da rastlanmaktadr: Ktha Up., IV, fi; Svetsvatara, T, 4, 12). Rig Veda X, 90. Vrj bir tr akt'dr. Brhdaranyaka Upanad'da (IV, 2, 3) Purua ile evlenir. 277

D1N5EL NANLAR VE DNCELER T A R H - I

lar, Kurban'a kurban sundular;" baka b i r deyile, Purua bem kurban t r e n i n i n k u r b a n hem de kurban treni tanesiydi. Evren, hayat ve insanlar P u r u a ' n n be deninden km olsalar da, Purua'nn yaratltan nce var o l d u u ve sonra da var olaca, b u ilahide aka b i l d i r m e k t e d i r . Bir baka ifadeyle, P u r u a hem a k n , hem ikindir; bu paradoksal varlk tarz Hint kozmogoni tanrlarna z g d r (kr. Prajpati). Koutlarna in'de (Fan-ku), eski Cermenlerde (Ymir) ve Mezo potamya'da (Tiamat) rastlanan b u m i t , arkaik t r d e bir kozmogoni anlayn yan stmaktadr: tnsanbiimli bir tanrsal Varln kurban edilmesi yoluyla y a r a t l . Puruashta sayr speklasyona y o l amtr. Ama nasl k i arkaik toplumlarda

mit her t r l yaratnn i l k ve m k e m m e l r n e i m o l u t u r u y o r s a , b u ilah de b i r erkek ocuun d o u m u n u izleyen ritelierden birinde, tapnak k u r u l u trenle

rinde (zaten t a p n a k da Puna'ya benzetilerek yaplr) ve a r m d m c yenilenme r i tuellerinde sylenir."" ' RigVeda'nm en m e h u r ilahisinde (X, 129), kozmogoni b i r metafizik olarak

sunulur. air kendine. Varln, VaT Olmayandan nasl kabildiini sorar; nk balangta "ne Yokluk ne de Varlk vard" ( 1 , d r t l k , 1). "O srada ne l m ne de l m s z l k vard" (yani ne insanlar ne de tannlar). Yalnzca "Bir" (ne eril, ne diil) denen a y r m a m ilke vard. "Soluk y o k t u , Bir, k e n d i gcyle soluyordu." "Bunun (dnda), b a k a hibir ey yoktu" (2. d r t l k ) . "Balangta k a r a n l k l a n n s t n k a r a n l k l a r r t m t , " ama scaklk (riyazetin yaratt scaklk, lapas)

"bolukla r t l " (yle anlalabilir: i l k sularla evrili) "Bir", "potansiyel"i {bf)-baka bir ifadeyle " c e n i n " - ortaya kard Bu filizden ("potansiyel") stek

(kama) geliti ve ayn istek "Bilincin (manas) i l k tohumu (refas) oldu." Bu, Hint felsei d n c e s i n i n temel tezlerinden b i r i n i nceden g n d e m e getiren artc b i r n e r m e d i r . airler, d n m e yoluyla, "Yokluk iinde Varln yerini kefet meyi bildiler" (4. d r t l k ) . Daha sonra " i l k tohum," "yukar" ve "aa" diye b i r eni ve b i r diil ilkeye b l n d .
3 2

Ama " i k i n c i l yaratl"n, yani g r n t l e r dn

y a s n n yaratlna ilikin bilmece z l e m e m i t i . T a n r l a r sonra d o d u l a r (. d r t l k ) , demek k i d n y a y yaratan onlar deildi. air szlerine bir soru iaretiy le son verir: "Bunu yalnzca g k kubbenin en s t n d e n d n y a y izleyen b i l i r " (baka bir ifadeyle, o "ikincil yaratl"n k k e n i n i b i l i r ) - yoksa o da bilmez mi?" Bu ilahi, Veda s p e k l a s y o n l a r n n eritii en y k s e k noktay temsil eder. Yara-

Metnlere gndermeler iin bkz. J. Gonda, Vsnmsm and Sivaistn, s. 27. Kr. RgVeda,X, 72,4. 278

GAUTAMA BUVJHA'DAN ON GE HNDSTAN

tl tanrlarn da a k n , bilinemez - " B i r , "

" O " - bir yce varlk beliti, Upani-

adlar'da ve baz felsefi sistemlerde gelitirilecektir. Rig Veda'nm Ptrua's g i b i (X, 90), Bir de evrenden nce vardr ve d n y a y kendi v a r l n d a n s u d r yoluyla yaratr; ama b u n u yaparken de akn olma niteliini yitirmez. Daha sonraki Hint s p e k l a s y o n u asndan temel n e m e sahip b u d n c e y i aklda t u t a l m : H e m bi lin hem de evren dl yaratc istein (kma) birer r n d r . Burada Smkhya-Yoga felsefesinin ve B u d i z m i n i l k t o h u m l a r n d a n biriyle karlayoruz. D r d n c kozmogoni izlegine gelince - g k ve yerin ayrlmas ya da ra'nn, Vrtra'mn bedenini keserek p a r a l a m a s - b u mit Puntaskta'ya Ind-

yakndr;

D n y a n n yaratln (veya yenilenmesini) salamak iin bir " b t n l n " iddet kullanlarak b l n m e s i sz konusudur. Izlek eskidir ve artc yeniden y o r u m lamalara ve uygulamalara aktr. Daha once g r d m z gibi ( 68), i l k ejder hay yldrmla vuran ve p a r a l a y a n Indra'nm yarat edimi, b i r evin y a p m n d a n hitabet yarna kadar o k farkl eylemlere r n e k o l u t u r m a k t a d r . Son olarak da d n y a y bir heykeltra, b i r demirci veya bir d l g e r gibi b i i m lendiren tanrsal bir Varlk, "Evrensel Zanaatkar" V s v a k a r m a n tarafndan gerek letirilen yaratla g e l e l i m ,
31

Ama dier dinlerde i y i bilinen bu mit m o t i f i , Veda

airleri tarafndan Purusasfia'mn m e h u r ettii kurban-yaratl izlegine balan mtr. Kozmogonilerin o u l l u u , teogoni ve insann kkenine ilikin anlatlarn

o k l u u y l a u y u m iindedir, Rig Veda'ya g r e , tanrlar i l k ift, gk ve yer d o u r m u veya tanrlar i l k su k t l e s i n d e n ya da y o k l u u n i i n d e n kmlardr. Her ne olursa olsun, o n l a r n varoluu d n y a n n yaratlndan sonra balamtr. Ge ta rihli bir ilahi
35

tanrlarn tanra Aditi'den, sulardan ve yerden d o d u k l a r m anla

tyor. Ama tanrlarn hepsi l m s z deildi. Rig Veda, b u vasf Savttri'den (IV, 54, 2) veya Agni'den aldklarn ( V I , 7, 4) veya soma ierek kazandklarn (IX, 106, 8) belirtiyor, hidra l m s z l riyazet, tapas yoluyla elde etti (X, 167, 1) ve Atharva Veda b t n dier tanrlarn da l m s z l ayn ekilde kazandklar n aklyor ( X I , 5, 19; IV, 1 1 , 6). Brhmanalar'a rerek l m s z o l m u l a r d . gre, tanrlar baz kurbanlar ve

Daha Rig Veda'da, tarlann oulluunu bir tek tanrsal ilkeye indirgeme ynnde bir eilim fark edilir: "Aslnda Bir'den baka bir ey olmayana, heyecanl airler oul der" (1, 164, 46). RigVedaX,81. Rig VedaX, 63,2. 279

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH - 1

insanlar da ilk ift G k le Yer'in soyundan gelmektedir. M i t o l o j i k atalar tan^ n Vivasvat'm olu Manu'dur; i l k k u r b a n sunan Manu, i l k i n s a n d r .
36

Bir dige

versiyon, m i t o l o j i k a n a - b a b a y Vivasvat'm ocuklaryla. Yama ve kz k a r d e i Yami'yle zdeletirir (X, 10). Yukarda g r d m z gibi, Purusasktc ise (X, 90. 12) insanlarn k k e n i n i (yani drt toplumsal snf) kurban edilen i l k devin or g a n l a r n d a n hareketle aklar. Balangta insanlar da kurban yoluyla lmsz

olabiliyorlard; ama tanrlar bu l m s z l n yalnzca tinsel nitelikte o l m a s n a , yam insanlarn ona ancak l d k t e n sonra eriebilmesine karar verdiler. ' l m n
3

k k e n i n e ilikin baka mitolojik aklamalar da b u l u n m a k t a d r .

Mahcibhrata'da,

Yer bir insan kitlesinin a n y u k u altnda okyanusun dibine g m l m e tehlikesi iindedir ve Brahma l m yeri rahatlatmak iin getirir
3 8

T a n r l a r n ve insanlarn d o u m u n a , l m s z l n kaybedilmesine veya ele geirilmesine ilikin b u mitlerden bazlarna baka Hint-Avrupa halklannda da rastlanr. Zaten b i r o k geleneksel k l t r d e benzer mitler b u l g u l a n m r . Ama bu mitler yalnzca Hindistan'da, yeni b i r dinsel b i l i n c i n uyan asndan bu denli belirleyici olan kurban tekniklerini, tefekkr y n t e m l e r i n i ve s p e k l a s y o n l a n or taya karmtr,

76. Brhmanalafda

K u r b a n r e t i s i Pm'ujjsfe'ta, Brhmanalar'da

gelitirilen

(y. M 1000-800) k u r b a n k u r a m n n y o k k n o k t a s n ve reti asndan hak llk zeminini o l u t u r u r . P u n a ' n m kendini tannlara verdii ve evreni yaratmak iin l d r l m e s i n e raz o l d u u gibi, Prajpati de kozmogoni iini t a m a m l a d k t a n sonra, " t k e n i p " l m uykusuna dalacaktr. Brkmancar'm sunduu ekliyle

Prajpati, alimlerin s p e k l a s y o n l a r n n bir yarats gibi g r n s e de, arkaik b i r yapya sahiptir. "Yaratklarn Efendisi" diye de bilinen Prajpati, k o z m i k Byk Tannlara y a k n d r . Bir anlamda Rig Veda'nm " B i r i n e (X, 129) ve Visvakarman'a da benzemektedir, ama esas olarak P u r u a ' n m uzantsdr. Zaten Prua-Prajpati zdelii metinlerce de d o r u l a n m a k t a d r : "Puna Prajpati'dir; P u r u a Yl'dr."
39

Balangta Prajpati t e z a h r e t m e m i , yalnzca tinsel dzeyde var olan Birlik-B t n l k ' t . Ama istek (kma) o n u oalmaya, r e m e y e i t t i .
4 0

Riyazet (tapas, l a m

Rig Veda X, 63, 7. SatapathaBr.,X,4, 3, 9. Mahbhrata VI, 52-54, XH, 256-258. Jnim. Br.,11,56; kr. Satapatka Er., V I , 1,1,5. Satapdtna Br. V I , 1,1. 280

GAUfAMA BUDHATJAN NCE HNDSTAN

s z c k karl "scaklk, ate") yoluyla a n b i r dereceye kadar "snd" ve su dur yoluyla y a r a t t ; ' b u ilem, baz ilkel kozmogonilerdeki gibi terleme veya to
4

h u m salglanmas olarak da alglanabilir. nce brahman',

yani l b i l g i y i

Veda kitab), sonra da Sz'den hareketle sulan yaratt. Sular araclyla r e m e k isteyince o n l a r n iine g i r d i , bir yumurta geliti ve k a b u u y e r y z oldu. Daha sonra gklere yerlesinler diye tanrlar ve yeryzne yerlesinler diye Asmalar yaratld v b (a.g.y., X I , 1, 6, 1 v d ) ,
4;

Prajpati d n d : "Aslnda, k e n d i m i n bir benzerini, Yl' yarattm" Bu neden le "Prajpati Yl'dr" d e n i r ,

43

Kendi benliini (atman) tanrlara vererek, kendisinin

bir baka benzerini, yani k u r b a n yaratt ve bu y z d e n insanlar, "Kurban Prajpati'dir" der. Ayrca Prajpati'nin k o z m i k bedenindeki eklem yerlerinin (parvam), yln be mevsimi ve ate s u n a n n b e tula dizisi o l d u u b e l i r t i l i r .
44

Prajpati'nin, evren, dngs zaman (yl) ve ate suna ile b u l zdeleme si, Brahmanct kurban k u r a m n n b y k yeniliini o l u t u r u r . Bu yenilik, Veda r i telin b i i m l e n d i r e n anlayn gerilemesine iaret eder ve U p a n i a d l a r ' n yazarla rnca gerekletirilecek keiflere yolu aar. Ana fikir, "snma" ve yenilenen "sal glamalar" yoluyla yaratan Prajpati'nin giderek erimesi ve sonunda t k e n m e s i dir. ki kilit terimin -tapas (riyazet atei) ve vsrj (her y n e dalan s a l g ) - dolayl veya r t l cinsel yan anlamlar olabilir; n k Hint dinsel d n c e s i n d e riyazet ve cinsellik y a k n d a n ilikilidir. M i t ve imgeleri, kozmogoniyi biyolojik terim

lerle y a n s t m a k t a d r ; d n y a ve hayat varolu biimleri nedeniyle, vadeleri dolun ca t k e n inektedirler."' Prajpati'nin tkenii arpc imgelerle ifade edilir;

"Prajpati canl varlklar salgladktan sonra, eklem yerleri ayrld. Prajpati ke sinlikle Yd'dr ve eklemleri de g n d z ile gecenin i k i birleme n o k t a s (yani afak ve g n b a t m ) , dolunay ile hilal ve mevsimlerin balanglardr. G e v e m i lemleriyle ayaa k a l k a m y o r d u ve tannlar onu agnhotra ek-

(riteli) ile, eklemlerini

Kullanlan lerim "frlatmak, iz drmek" anlamna gelen s; kknden tretilmi vsrj'dir; vi- her yne dalmay ifade eder. Baka metinlere gre gk cnun kafasndan, hava gsnden, yer de ayaklarndan km t (kr. Gonda, Les Religiom de l'lnde, c. I , s. 226). Bu, hi kuku yok ki Purua'mn kur ban edilmesinin bir etkisidir; ama dier yandan bu iki tann arasndaki yapsal benzerlii de dorulamaktadr. A.g.y., XI. 1,6, 13. Satapathallr., VI, 1, 2. Benzer anlaylann arkaik kltrlerin, ncelikle de paleolilik an ifti kltrlerinin belirgin niteliklerini oluturduu bilinmektedir. 281

DNSEL NANLAR VE DOSUN ELER T A R H -1

s a l a m l a t r a r a k iyiletirdiler."

Baka bir ifadeyle, Prajpati'nin k o z m i k bedeni

n i n yeniden o l u u m u ve yeniden eklemlenmesi kurban treniyle, yani agnicayan a ' n n kutlanaca b i r kurban suna ina edilerek gerekletirilmitir ( 72). A y n eserde u da belirtilir (X, 4, 2, 2): "Bu Prajpati, Yl, 720 g n ve geceden olu u r ; b u nedenle sunakta 360 evre d u v a r ta ve 360 tula bulunur." "Eklemleri ayrlan b u Prajpati, (imdi) n m z d e y a p l m duran u ate s u n a n n ta ken disidir." Rahipler s u n a o l u t u r a n tula sralarn dizerken, Prajpati'yi o n a n r , onu "toplarlar" (samsfrri). Ksacas, her kurban treni ilk yaratl eylemini yineler ve dnyann ertesi yl da srmesmi gvence altna alr. Braimanalar'da kurban t r e n i n i n i l k anlam budur: "Eklemleri ayrlm,"

d n g s e l Zaman'm (Yl) etkisiyle " t k e n m i " evreni yeniden yaratmak. Kurban treni araclyla yani rahiplerin y c e etkinlii sayesinde dnya hayatta tutul m u , b t n l ve bereketi k o r u n m u t u r Bu, kozmogoninin her yl (ya da d

nemsel olarak) yinelenmesini isteyen arkaik d n c e n i n yeni b i r u y g u l a m a s d r . Ayn zamanda ritellerin belirleyici n e m i n e inanan B r a h m a n l a r n gururu da bu radan k a y n a k l a n m a k t a d r ; n k "afakta rahip ate adan sunmasa, g n e do m a z d . " ' Brahma nal ar'da, Veda tanrlar ya yok saylm ya da kurban t r e n i n i n
1

b y l ve yaratc g l e r i n i n b u y r u u n a s o k u l m u l a r d r . Balangta t a n r l a r n l m l o l d u k l a r iddia e d i l i r ;

18

onlar kurban treni araclyla

tanrlar

ve

l m s z l e i r . ^ O andan itibaren her ey; tanrlarn k k e n i ve z, kutsal g, i l i m , bu d n y a d a i y i y a a m a k ve teki dnyada " l m e m e k , " ritelin gizemli g

c n d e y o u n l a r . Ama kurban treni d o r u bir b i r i m d e ve inanarak yaplmal dr; etkisi konusundaki en k k bir kuku felaketlere yol aabilir. Hem

kozmogoni, hem teogoni hem de l m s o n r a s koruyuculuk bilgisine ilikin b i r anlay olan b u ritel retisini i y i aktarabilmek iin, Brhmanalar'm yazarlar

m i t l e r i veya mit p a r a l a r m oaltr, onlar yeni bak asndan yeniden y o r u m lar ve hayal r n bir etimolojiden, bilgece yaplm bir imadan, bir bilmeceden yola k a r a k yeni mitler retirler.

77. E s k a o l o j i : K u r b a n T r e n i Y o l u y l a Prajpati ile z d e l e m e Ama ok erken bir tarihte yeni bir dnce g n y z n e kt: Kurban t r e n i Prajpati'yi

4 6

Satapaiha Br.,1, 6,3,35-36. TuU Sam., V l l l , 4, 2, 1 vb,

" Satapatha Br. U, 3, 1, 5.

1 B

A.g.y., VI, 3, 4, 7; VI, 3,10, 2; vb. 282

GAUTAMA BUDHA'DAN NC HNDSTAN

onarmakla ve d n y a n n s r m e s i n i salamakla kalmaz, ayn zamanda yok edilemez bir tinsel varl, "kii"yi, (man\ da yaratabilir. Kurban t r e n i n i n hedefi yalnz

ca kozmogoniyle i l i n t i l i bir hedefi ve eskatoojik bir iievi yoktur, aym zamanda yeni b i r v a r o l u biimi edinilmesini de salayabilir. Kurban treni yneticisi ra h i p , ate s u n a m (agnicayana) yaparken, Prajpati ile zdeleir; daha d o r u s u Prajpati ve rahip d o r u d a n ritel eylemi iinde zdeleirler: Sunak Prajpati'dfr ve ayn zamanda treni y n e t e n rahip de bu sunak olur. Ritelinin b y l gcy le, kurban trenini y n e t e n rahip kendine yeni bir beden ina eder, ge ykse lir, orada i k i n c i kez d o a r
50

ve " l m s z l e " eriir. ' Yani l d k t e n sonra haya

5

ta, " l m s z l e , " Zaman' aan bir varolu biimine dnecektir. n e m l i olan ve h t e l i n de a m a c budur "tam" (sarva), den sonra da k o r u m a k t r / ' ' Kurban t r e n i n i yneten rahip, Prajpati'y "yeniden bir araya getirirken" {samdha, samskri), aym b t n l e t i r m e ve birletirme ilemini kendi benlii ze " b t n l k l " olmak ve b u hali l m

rinde de g e r e k l e t i r m e k t e , baka b i r deyile "tam" o l m a k t a d r . Tanr kurban t reniyle kendi "kiisine" (atman) nasl yeniden k a v u u y o r s a , kurban rahibi de ken di b e n l i i m , kendi tman'm ina eder." tman'm " r e t i l m e s i " bir anlamda

kozmogoni eseriyle dalan ve tkenen Prajpat'nin yeniden b i r l e t i r i l m e s i n e benzer. Ritel davranlarnn toplam, t a m a m l a n m ve b t n l k l o l d u u za man, "kii"yi, alman o l u t u r u r . Bu, ritel etkinlii araclyla kurban r a h i b i n i n

psiko-fizyolojik ilevlerinin t o p a r l a n d ve birletirildii a n l a m n a gelir; o n l a r n t o p l a m tman' o l u t u r u r " ve kurban rahibi tman' sayesinde " l m s z " olur. frrafman' elde ederek kazan anda r t l b i r Hem

Tanrlar- da l m s z l kurban treni araclyla

m l a r d r . " Dolaysyla brahman ve atman, daha Brhmanalar b i i m d e zdei etirilmi t i r ,

56

Bir baka zdeleme dizisi de b u n u dorular:

Prajpati hem de ate suna, Rig Veda ile bir t u t u l m a k t a d r . Rg'in heceleri suna n tuglalanyla zdeletirlmitir. Ama brahman da Rig'in 432.000 hecesine denk o l d u u n a gre, o n u n da Prajpati ile ve son tahlilde kurban rahibiyle, yani

5aiipatJiiiBr\,Vll, 3, 1, 12. Ag.y., X, 2,6,8. Kr. Gonda, Les Religions de tinde, I , s. 236 vd. Kausitaki Brhmana IH, 8. Aitareya Br., 11,40, 1-7. Satapatha Br. XI, 2, 3, 6. Kr. Lilian Silbum, Instant et Cause, s. 74 vd. 283

DNSEL NANLAR VE DNCELF.R TARH -1

o n u n atman'yla

z d e o l d u u sonucuna varlr. zdeliinin nedeni, ayn etkinliin sonucun

P r a j p a (Brahman) ve tman'm

da ortaya k m a l a r d r : "Yeniden ina," birletirme; ama malzemeler farkldr: Praj pat i-Brahman iin s u n a n tulalan, atman iin organik ve psikolojk-zihinsel i l e v l e r .
58

Ama arman'in "inasnda" m e k olarak k u l l a n l a n n son tahlilde b i r

kozmogoni m i t i o l d u u n u vurgulamakta yarar var. Farkl yoga teknikleri de ayn ilkeyi uygular: Beden d u r u l a r n n , soluk allarn, psikolojik-zihinsel " y o u n l a t r l m a s " ve "birletirilmesi." Benlik (atman) ile brahmon arasndaki zdeliin kefi U p a n i a d l a r ' d a bkp usanmadan kullanlacak ve eitli b i i m l e r d e deerlendirilecektir ( 80). i m d i l i k Brrma/aar'da brahman n kozmik kurban surecini ve bunun geniletilmesi yo luyla evrenin s r m e s i n i salayan gizemli gc ifade ettiini ekleyelim. Ama Vedalar'da da brahman d n l m ve o zaman da t k e n m e z , deimez, her t r l v a r o l u u n temeli ve birincil ilkesi diye aka a d l a n d r l m t . Atharva Veda'daki b i r o k ilahide (X, 7, 8; vb) b r a h m a n ' n skambha ( s z c n tam karl: payanda, dayanak, temel direk) ile zdeletirilmesi a n l a m l d r ; b a k a bir ifadeyle Brah man, hem evrensel eksendir hem de ontolojik temel olarak d n y a y ayakta tu tandr. "Ruhun (atmanvat) dir."
39

etkinliin

sahip o l d u u , soluyan her ey shambha'nm

iinde

"insanda b r a h m a n ' bilen, s t n varl (parametkin.

Efendi) bilir ve s

t n varl bilen shambha'y

b i l i r . N i h a i gerei yaltmak iin nasl b i r aba evrenin direi, dayana, temeli olarak kabul terimi Veda metinlerinde de

h a r c a n d g r l y o r ; Brahman,

ediliyor ve b t n b u kavramlar ifade eden pmtith

geni l d e kullanlmtr. Brahman {rahip) b ra hm an 'la z d ele t i r i l m i t ir; n k o evrenin yapsn ve k k e n i n i bilmekte, n k b t n b u n l a r ifade eden Sz' bilmektedir; n k Vc, Sz, herhangi bir kiiyi Brahman'a d n t r e b i l i r (daha n c e Rig Veda'da belirtilmitir, X, 125, 5) "Brahman'n d o u u d h a r m a ' n n eze-

Satapaiha Brhmana'daki bir baka metin (X, 6, 3, 2), insann kalbindeki "Aitm Purua"y bir pirin veya dan tanesi diye betimler -ama bu arada onun gkten, havadan, yerden ve her eyden daha byk olduunu da ekler: "Ruh'un bu benlii benim benliimdir, l dmde bu benlik benim olacak." Bu metin nemlidir, nk bir yandan Purua Brah man'la (cinsiyeti belirsiz) ozdeletrilmekte, dier yandan tman-brahman denkleminin salamas yaplmaktadr. Kr. L. Silbum, a.gy., 5. 104 vd. Atharva Veda. VII, S, 2. Atharva Veda, X, S, 43. 284

GAUTAMA BUDHA'DAN ONCE HNDSTAN

li/ebedi bedenle niidir" ( M a m , I , 9 8 ) .

61

zel b i r eser kategorisi, Amnyakaar Brhmanalar'm

(szcn tam karl

"ormanc"),

kurban sisteminden (karma-kanda),

Upaniadlar'n aklad me

tafizik b i l g i n i n {jnna-handa) Aranyakdiar,

ncelligine geii izlememize olanak vermektedir. Onlardaki

k y l e r d e n uzakta, o r m a n n iinde, gizlice retilirdi.

retiler artk vurguyu ritellerin somut gerekliine deil, kurban t r e n i n i n z nesi olan tman'a {benlik] yaparlar. Aranyaka'lar'a g r e , tanrlar insann iinde

gizlidir; baka b i r deyile, Veda s p e k l a s y o n l a r n n temelini o l u t u r a n makrokozmos-mikrokozmos bants a n k kozmik tanrlarla insan bedeninde bulunan tan rlar arasndaki benzerlii ortaya k a r m a k t a d r .
62

S o n u olarak " k u r b a n n isel-

letrilmes" (kr. 78) a d a k l a r n hem "i" hem de "d" tanrlara sunulabilmesin i salamaktadr. Nihai a m a , farkl tanrsal-kozmik dzeylerle, insann organlan ve psiko-fizyolojik levleri a r a s n d a k i b i r l e m e d i r (samhita). o k sayda benze (jpvajMt-

tirme ve zdeletirmenin a r d n d a n u sonuca varlr: "Benlik b i l i n c i man), Gne'le bir ve ayn e y d i r . "
63

Upaniadlar'n yazarlar b u gz pek denkle

m i gelitirecek ve b t n l e t i r e c e k t i r .

78. T a p a s Riyazet T e k n i i ve. D i y a l e k t i i Riyazetten, tapas'tan b i r o k kez sz ettik, n k riyazetle salanan bu ritel "smma"ya, b u "scaklk" veya bahsedi

"ate"e d e i n m e d e n en n e m l i Hint tanrlar, mitleri veya

rimellerinden

lemez. Tap, "stmak," "kaynar olmak" k k n d e n gelen tapos terimi Rig Veda'da aka yer a l m a k t a d r
6 4

Bir Him-Avrupa gelenei sz konusudur, n k k o u t bir

b a l a m d a , k a h r a m a n l k t r n d e k i ritellerde de "an scaklk" veya "fke" (me nos, furor,/erg, wut) r o l o y n a m a k t a d r .

fi5

eitli psiko-fizyolojik tekniklerle, r n e

in a n biberli bir yiyecekle "i5mma"ntn ilkel k l t r l e r i n otaclarnda ve b y clerinde de g r l d n ekleyelim.

66

Bysel-dinsel " g c n " elde edilmesine

gl bir i scaklk elik eder; b u "gcn" kendisi de "scaklk," "yank," "ok

Bkz. Eliade, Le Yoga, s. 125 vd. Kr. dier metinler, ] . Gonda, N O M I M Bramnan, s. 52. Kr. Aitareya Aranydha, I, 3, 8; II, 1, 2; 111, 1, 1; vb. Snkhyana Aranyaka, VU, 2 vd; VI, 2 vd; vb. A/. An. III, 2, 3; Snkh. Ar., Vltl, 3-7 Kr. rnein VIII, 59,6; X, 136,2; 154, 2. 4; 167, 1; 109, 4; vb. Kr. Eliade, Le Yoga, s. 114, dipnot 1 Dtger metinler J. Gouda, Noies o Brahman, 52'de bulunabilir. Birka rnek iin bkz, Eliade, Le Chamanisne (2. bask), s. 369 vd. 285

DNSEL NANLAR V E DONCELEK TARH -1

scak," vb anlamlara gelen terimlerle ifade edilir. Bu olgular, tapas t r riyazetin arkaikligini ve hatr saylr yaygnln vur gulamak iin hatrlattk. Yoksa b u sylediklerimiz Hint riyazetinin n kkenli o l m a d n asla g s t e r m e z . Hint-Avrupallara, zellikle de Vedalar ann H i n t l i lerine eitli deerler ykledikleri tarihncesi teknikler miras, kalmt. En eski alardan g n m z e dek, d n y a n n baka hibir yerinde hibir rituel "sn-

m a ' n n , Hindistan'da tapas'm k a z a n d boyuta eriemediini hemen belirtelim. Ekinleri "piiren" ve y u m u r t a l a r n kuluka d n e m l e r i n i t a m a m l a y p k r l m a sn salayan scaklkla; cinsel tahrik ve zellikle de orgazm ateiyle ve i k i tahta u b u u n birbirine s r t l m e s i y l e y a k l a n atele ilgili imgeler, simgeler ve m i t l e r , riyazet "snmas"nn r n e i n i veya benzerini o l u t u r u r . Kozmogoni, d i n , metafi zik gibi b i r o k d z l e m d e tapas "yaratc"dr. Daha nce de g r d m z g i b i ,

Prajpati d n y a y tapas yoluyla "snarak" yaratr ve bunu izleyen t k e n i , cinsel y o r g u n l u u a n d r r ( 76). Potel d z l e m i n d e tapas "yeniden d o u m u , " yani bu d n y a d a n tanrlar d n y a s n a , "kutsallk-d" alandan "kutsal" alana geii olanak l klar. Ayrca riyazet, irek b i l g i n i n gizemlerinin tefekkre dalan kiide iin iin ilemesini salar ve ona d e n n gerekleri gsterir. (Agni, fapasvm'i,

d u r u g r yetenei k a z a n d r a n "kafa scakl"m salar). Riyazet, ibadet edenin varolu biimini k k t e n deitirir, ona korkutucu ve baz durumlarda da "eytani" bir hale d n e b i l e n i n s a n s t bir "g" v e r i r .
67

En

n e m l i kurban t r e n l e r i n i n hazrlk safhalar, erginleme t r e n i , bralmacarin'in rakl tapas' ieriyordu. Tapas esas olarak o r u tutarak, a k a m atein yannda oturarak, g n e i n altnda durarak, daha ender olarak da s a r h o edici maddeler alarak gerekletirilir. Ama "snma" s o l u u n tutulmasyla da elde edilir; b u da, Veda riteliyle Yoga u y g u l a m a l a r arasnda gz pek bir b e n z e t i r m e y e y o l aar. Bu b e n z e t i r m e , zellikle Brhm analar n kurban konusundaki s p e k l a s y o n l a n sa yesinde m m k n o l m u t u r . o k erken bir d n e m d e kurban treni, tapas'la zdeletirildi. Tanrlarn

l m s z l yalnzca kurbanla deil (g 76), ayn zamanda riyazetle de elde ettik leri akland. Veda tapmamda tannlara soma, erimi tereya ve kutsal ate sunu l u r k e n , riyazet u y g u l a m a s n d a onlara bir "i kurban" sunulur, b u kurban torenin-

Sanskritede sknet, ruh huzuru, tutku yokluu, skntlarn gemesi anlamna gelen santi tenmi, balangta "atei, fkeyi, hummay," yan eytani glerin yaratt "scakl" sndrme anlamn da kapsayan Sam kknden tremitir; kr. D. J. Hoens, inti, zellik le s. 177 vd. 286

GAUTAMA BUDHA'DAN NCE HNDSTAN

de, salarn ve ritel nesnelerinin yerini fizyolojik ilevler alr. Soluk alp ver me ou zaman "kesintisiz sa"yla zdeletirilir. luma yoluyla] atee sunulan kurban"dan soz edilir
68

P rndgrih D ra'd an, yani "[so Bu "i kurban" k a v r a m , zen

gin s o n u l a r a sahip b i r yeniliktir; en srad ileci ve mistiklerin bile Brahmanclk ve daha sonra da H i n d u i z m b n y e s i n d e kalabilmesine izin verecektir. D i e r yandan ayn "i kurban" "ormanda oturan" Brahmanlar, yani "evin efendileri" toplumsal k i m l i k l e r i n i terk etmeden ileci (sannysi) uygulanacaktr.
70

gibi yaayanlar tarafndan da

S o n u olarak tapas farkl d z l e m l e r d e gerekletirilen b i r dizi benzetirmeyle b t n l e t i r i l m i t i r . Bir yandan - H i n t d n c e s i n i n zgl eilimine uygun ola r a k - kozmik yaplar ve g r n g l e r insan bedeninin o r g a n l a r ve ilevleriyle ve ayrca kurban treni elenyle (sunak, ate, kurban kesme, ritel aralar, tren usul formlleri vb) z d e letiri mi tir, Dier yandan -daha tarihncesi alarda bile b t n bir mikrokozmos-makrokozmos denklikleri sistemini gerektiren (rz grla zdeletirilen soluk v b ) - r i y a z e t , kurban treniyle benzetirilir. Hatta baz riyazet biimleri, r n e i n s o l u u n t u t u l m a s kurban t r e n i n d e n bile s t n kabul edilir; onlann s o n u l a r n n kurban t r e n i n i n "meyvelerinden daha deerli oldu u aklanr. Ama b t n b u b e n z e t i r m e ve zdeletirmeler, ancak onlan ortaya k a r a n diyalektik anlalrsa geerli olabilir, yani gerek ve dinsel a d a n etkili ha le gelebilir. S o n u olarak k a r m z d a bir yandan benzetirilmi, dier yandan da deiebi len b i r hiyerarik dizi iinde snflan d irilmi b i r sistemler grubu var. Kurban t reni, riyazet ile zdeletriliyor, ama belli bir andan itibaren en n e m l i s i bu t r zdeletirmelerin hakllk zeminini o l u t u r a n i l k e n i n anlalmas oluyor. ok erken b i r d n e m d e , Upaniadlar'la birlikte, anlay, bilgi (jnna) s t n bir konu-

Gerekten de yle denir: "nsan konutuu srece soluk alamaz ve o zaman soluunu sze kurban eder; soluk aldka konuamaz ve o zaman szn soluk almaya kurban eder. Bunlar iki srekli ve lmsz kurbandr; insan onlan uyurken ve uyankken hi aralksz adar. Dier btn kurbanlann bir sonu vardr ve eylemin doasna katlrlar (kar man). Bu gerek kurban bilen eskiler aglotra sunmazlard" (Kauptki-BrhtnanaUpanad. I I , 5). andogya-Up., V, 19-24'e gre, gerek kurban soluk kurbanlardr: "Ne olduunu bilmeden agnthotra sunan ,., kurbann kl iinde sunan kiiye benzer" (V, 24, 1). Vaikhcbasasmartasutra, II, 18. Aranyaha risalelerinde onlarn dinsel konumu (olduka karanlk bir biimde de olsa) yan stlmtr. 287

DIH5EL NAN'AR VE D N C E L E R TAHIH1 -1

ma ykselecek ve kurban sistemi beraberinde getirdii m i t o l o j i k teolojiyle

bir

likte dinsel nceliini yitirecektir. Ama "anlay"n s t n l zerine k u r u l u bu sistem de, en azmdan t o p l u m u n baz kesimlerinde s t n l n k o r u m a y baara mayacaktr, r n e i n yogin'ler riyazete ve "mistik" haller deneyimine belirleyici b i r n e m vereceklerdir; baz "esrikler" veya tanrc sofuluk (hhak) yandalar

ise, Brahmanc ritelcilii ve Upaniadlar'n metafizik s p e k l a s y o n l a r n o l d u u kadar, riyazeti (tapas) ve yoga tekniini de reddedeceklerdir. n s a n deneyiminin farkl d z l e m l e r i a r a s n d a (fizyoloji, psikoloji, rtel etkin lii, s i m g e s e l l e t i r m e , "mistik deneyim," vb) saysz benzerlik, zdelik ve ba nt kefetmeye ak bu diyalektik belki Hint-Avrupa n t a r i h i n d e n , en azmdan Vedalar a n d a n beri i b a n d a y d . Ama sonraki d n e m l e r d e daha hatr saylr b i r rol oynamaya davet edilecekti. Greceimiz gibi, b e n z e t i r m e diyalektii "ya ratc" o l a n a k l a r m zellikle dinsel ve metafizik kriz anlarnda, yani geleneksel b i r sistem geerliliini yitirdii ve o n u n deerler d n y a s yklmaya baladnda sergiler.

79. i l e c i l e r ve Esrikler: Muni, Vrtya

Rituel ileler Veda t a p m n m ayrlmaz farkl

b i r paras olmakla b i r l i k t e , eski metinlerde neredeyse h i d e i n i l m e y e n

t r d e ileci ve esriklerin varln da g z d e n k a r m a m a k gerekir. Bu ileci ve es riklerden bazlar "sapkn" olarak nitelenmeeler de, ri toplumunun ularnda y a y o r l a r d . Yerli katmanlara m ait o l d u k l a r n a , yoksa yalnzca Veda gelenei n i n d n d a gelien baz ri kabilelerinin dinsel k a v r a m l a r n m yansttklarna karar vermek fiilen olanaksz olsa da, "yabanc" olarak kabul edilebilecek bakala r da vard. r n e i n b i r Rig Veda ilahisi ( X , 136) uzun sal (fcesin), "kahverengi k i r l e r " giyinmi, " k u a k diye rzgar s a r m " (yani plak) ve iine "tanrlarn g i r d i i " bir ileciden (mum) sz eder. Adam haykrr: "Esrimenin sarholuu iinde rz

garlarn s t n e bindik. Siz l m l l e r bizim bedenimizden baka bir ey g r e m e z siniz" (3. d r t l k ) . Muni havada uar, o r z g r - u n s u r u n (Vta) at ve Vyu'nun

(Rzgr tanrs) dostudur. G n e i n d o d u u ve batt y n d e k i i k i okyanusta ya a r . " "Apsaraslar'n, Gandharvalar'm ve vahi hayvanlarn izinden gider ve onla rn d n c e l e r i n i anlar" (6. d r t l k ) . "Zehir k a b n d a n Rudra'yla birlikte ier" (7 d r t l k ) . Bu t i p i k bir esrime rneidir; M i m i n i n ruhu bedenini terk eder, yar-

5. drtlk; kr Atl Veda, XI, 5, 6; vb. 288

GAUTAMA BUDf A'DAN NCE HNDSTAN

tann varlklarn ve vahi hayvanlarn d n c e l e r i n i bilir, " i k i o k y a n u s l a oturur. Rzgrn atma ve gvdesine ald tanrlara ilikin g n d e r m e l e r , amanlga yakn bir t e k n i e iaret etmektedir. Vedalar, b y k olaslkla baz ileci ve b y c l e r i n t a n n l a t n h m rnekleri

n i temsil eden m i t kiilikleriyle (Ekavrtya, B r a h m a c r i n , Vena v b ) ilikili baka sradanlkstu deneyimlere de deinirler; n k Hindistan'n tinsel tarihinde " i n s a n - t a n r " egemen b i r motif olarak k a l m t r Vriya'lar ad verilen b u gizemli

grubun i l k m e g i herhalde Ekavrtya'dr; bu grup, ivac edeciler, " m i s t i k l e r , " y e g a n l a r n nclleri veya A r i olmayan bir h a l k n temsilcileri olarak yorumlan mak istenmitir. Atharva Veda'nn b t n bir kitab onlara ayrlmtr (XV), ama anlalmas g bir metindir. Bununla birlikte v r t y a ' l a n n riyazetle u r a t k l a r ( b h yl ayakta dururlar v b ) , soluk d i s i p l i n i m b i l d i k l e r i (soluklar eitli kozmik blgelerle zdelerilmiti: A V , XV, 14, 15 v d ) , bedenlerini makrokozmosla benzetirdikleri ( 1 8 , 1 vd) anlalmaktadr. Ama b u tarikat nemliydi, n k y e lerini yeniden Brahmanc toplumla b t n l e t i r m e k iin vrStyastoma zel bir kurban treni o l u t u r u l m u t u . " Vmtyastoma'ya ad verilen

katlan baka kiiler de mgaha ritelde

v a r d ; b u n l a r n balcalar ilah okuyucusu grevim yerine getiren bir ve bir f a h i e y d i

71

Yln en uzun ve en ksa gnleriyle

ilikili

bir

( al av rai 11), fahie mgadha'yla veya bir brahmacrte irdi.

7 4

rimel b i i m i n d e iftle-

Brahmacrin de k o z m i k lekte alglanan b r kiiliktir. Erginlendikten sonra bir siyah antilop postuna b r n e n uzun sakall Brahmacrin, D o u Okyanu

sundan Kuzey Okyanusu'na y o l c u l u k eder ve " d n y a l a r yaratr;" " l m s z l n b a r n d a k i b i r cenin "diye yceltilir; krmzlar giydiinde tapas yapar,
75

Ama (ilk

Hindistan'da sk sk g r l d z e r e , y e r y z n d e k i "temsilcisi" brahmacrin dilei bakir k a l m a k t r ) fahieyle ritel b i i m i n d e birleiyordu.

Cinsel birleme baz Veda ritellerinde r o l oynuyordu ( k r . aSvomedha). Kut sal bir evlilik olarak g r l e n eler aras b i r l e m e y l e ; ' ya evrensel bereketi ya da
0 7 2

Vrtyalar bir sank takyorlar, siyahlar giyiniyorlar ve omuzlarna bin siyah bin beyaz iki ko postu atyorlard; alametleri ucu sivri bir sa, boyunlarnn etrafnda bir tak ve kirii kanlm bir yayd. Kurban trenlennde, bir at ve bir katr tarafndan ekilen bir arabay mekn olarak kullanyorlard.

7 3

Ath.VedaXV,2. Metin ve kaynaka gndermeleri im bkz. Le Yoga, s 111 vd Erkek eine "Ben Gm, sen Yersin!" der (Brhad. Up , VI, 4, 20) Hamilelik tannlar adna 289

7 4

" Ath. Veda XI, 5,6-7.

7 6

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R l i t - I

" b y l b i r korunma" salamay a m a l a y a n orji t r cinsel birlemeyi

birbirin

den a y r m a k gerekir. Bununla birlikte her i k i r n e k t e de riteller, hatta insan k i iliinin veya hayatn yeniden k u t s a l l a t n l m a s m a y n e l i k olarak gerekletirilen deyim yerindeyse "kutsamalar" s z konusudur. Daha ge tarihlerde Tantraclk, cinselliin b i r k u t s a k aracna d n t r l m e s i n i hedefleyen ayrntl bir teknik gelitirecektir. A r i toplumunun ularnda yaayan ama o u n l u u sonunda Hinduizmle b tnleecek eitli ileci, b y c ve esrimeci snflar konusundaysa elimizde ok az bilgi var. Bu konuda en zengin kaynaklar daha g e tarihli olsa da i l g i n l i k l e r i azalmyor; n k kesinlikle daha eski b i r d u r u m u y a n s t y o r l a r . r n e i n Vaikhnasasmftastm'dz uzun bir ileciler ve ermiler listesi yer alyor; bazlar

uzun salar ve yrtk elbselen ya da aa k a b u u n d a n giysileriyle ayrt ediliyor; dierleri plak yayor, inek sidii ve tezekle besleniyor, m e z a r l k l a r d a y a y o r lar vb, bir grup da yoga yapyor veya bir tr n-Tantraclk uyguluyor.'" Sylediklerimizi, en eski zamanlardan beri farkl riyazet b i i m l e r i n e , esrime deneyimlerine ve byusel-dinsel tekniklere rastlandn belirterek zetleyebili riz. o k sayda baka k l t r e zg esrime deneyimlerinin ve birka ilkel yoga u y g u l a m a s n n yan sra, "klasik" t r d e baz ile uygulamalar ve amanlga y a k n k i m i motifler de fark edilebiliyor. D n y a d a n elini eteini ekenlerin savundukla r l m sonras k o r u y u c u l u k bilgilerinin, tekniklerin ve d a v r a n l a r n k a r m a k l ve ayrkl sonraki alarda da d m n a d a n artacaktr. zetle, esrime y n temlerinin aka getirici soma ime ve baka sarho edici maddeler alma deneyimi ne dayand ve b u n u n uzantlar olduklar, bylelikle baz mistik sofuluk b i i m lerinin ncllerini o l u t u r d u k l a r sylenebilir; riyazet ve ileci disiplinler se y o ga tekniklerinin gelitirilmesini hazrlar. U p a n i a d l a r d n e m i n d e n itibaren, kendini tamamen m e d t a s y o n a verebilmek in toplumsal hayat terk edip "orman"a yerleme d e t i n i n yaygnlatn da be l i r t m e k gerekir. U z u n s r e d i r b u alkanlk r n e k b i r davran haline g e l m i t i r ve modern Hindistan'da da s r d r l m e k t e d i r . Ama balangta ne "esrimeci," ne ileci ne de yogac vasflara sahip kiilerin "ormana" ekilmesi herhalde olduka artc b i r yenilik o l u t u r m u t u . Aslnda, toplumsal hayatn terk edilmesi gele-

gereklein "Vinu hazrlasn rahmim; Tvan ekillen olutursun," vb [a.g.y., VI, 4, 21). Kr. Le Yoga, s. 254 vd. Bu rnekte, btn dnyadaki tanm toplumlannda yaygn olan detler soz konusudur. Kr! LeYoga, s. 143 vd. 290

G ALTTAN A RUDHA'DAN CINCE H I N D I S T A N

neksel dinde derinlemesine b i r k r i z i ortaya koyuyordu. Byk olaslkla b u k r i z , kurban treni evresindeki B r a h m a n c speklasyonlarn a r d n d a n patlak vermiti.

8 0 . U p a n i a d l a r ve Risi'lerin A r a y : n s a n K e n d i D a v r a n l a r n n "Meyvel e r i " n d e n N a s l K u r t u l a b i l i r ? B rahm an a I ar 'd a Veda tanrlar k k t e n deer y i timine ugratlrken, Prajpat n e karlmt. Upaniadlar'n yazarlar b u sreci s r d r p tamamladlar. Ama daha da ileri gittiler: Mutlak g sahibi kurban t reninin de deerini d r m e k t e d u r a k s a m a d l a r . Baz U p a n i a d metinleri, tman

z e r i n e medilasyoua girilmeden yaplan kurban treninin eksik kaldn ileri s rerler.

79

a n d o g y a U p a n i a d ( V I U , 1, 6), "davranlarla (.karman) kazanlan dnya

nasl lecekse," ayn ekilde kurbanla elde edilen d n y a n n da leceini kesin b i r dille ifade eder. Maitri Upaniad'a gre (1, 2, 9-10), k u r b a n n n e m i zerine ha yaller kuranlar acnacak d u r u m d a d r ; nk h a y r ilerinin gklerde kendilerine salad gzde yerde o k m u t l u olduktan sonra, yeniden y e r y z n e d n e c e k veya daha aadaki bir d n y a y a ineceklerdir. Gerek b i r rii iin artk ne tanrlar ne de ritelleri n e m l i d i r . Onun l k s , U p a n i a d l a r ' n en eskisi olan Brhadranyaka

tarafndan aktarlan duada (1, 3, 28) hayranlk u y a n d r a n bir biimde ifade edil mitir: "Beni var olmayandan (asat) varla (sat) g t r , beni karanlktan a g tr, beni l m d e n l m s z l e gtr!" U p a n i a d l a r ' d a patlak veren tinsel krize, kurban t r e n i n i n "gleri" zerine y r t l e n d n c e abalar y o l a m olmaldr. Prajapati'nin k u r b a n n erdemiyle yeniden o l u u p k e n d i "kiisine" (tman) k a v u m a s gibi, kurban rahibinin de r i -

tel d a v r a n l a r (lniTrin) araclyla psiko-fizyolojik ilevlerini " b i r l e t i r d i i n i " ve kendi "Benhgi"ni ina ettiini g r m t k ( 77). Brrma/jaar'da harman teri m i , ritel etkinliine ve onun ( k u r b a n sunan, l d k t e n sonra tanrlarn dnyas na eritiine g r e ) yararl sonularna iaret eder. Ama ritelin " n e d e n - s o n u " s reci zerinde d n l d n d e , her eylemin snrsz b i r neden-sonu dizisi iine katld, b u n u n tek nedeninin de her eylemin bir sonu salamas o l d u u n u n k e fedilmesi kanlmazd. Karman'daki evrensel nedensellik yasas bir kez kabul edildikten sonra, kurban t r e n i n i n kurtarc, selamete erdirici etkileri z e r i n e k u r u l u kesin g r l e r ykld; n k "ruh"un l m d e n sonra Gk'te var o l m a s , kurban s u n a n n ritel etkinliinin bir sonucuydu. Ama onun b t n hayat boyun ca gerekletirdii d i e r t m davranlarnn r n l e r i nerede " g e r e k l e i y o r d u ? "

Maitri Up. I , 1. 291

D N S E L NANLAR VR DNCELER T A R H -

O halde, d o r u y a p l m rimel etkinliinin d l olan l m d e n sonra m u t l u l u k verici v a r o l u u n bir sonu olmalyd. Peki ama o zaman bedenden ayrlan "ruh'a (atman) ne oluyordu? Hibir durumda onun tamamen yok olmasna olanak yok t u . Geride daha hayatta gerekletirilmi saysz davran kalyor ve bunlar belli "sonular" olmas gereken sonsuz sayda "neden" o l u t u r u y o r l a r d ; baka bir de yile bu sonular burada, y e r y z n d e k i yeni bir varoluta veya b a k a bir d n y a d a "gereklemeliydi." S o n u k e n d i l i i n d e n ortaya kyordu; Yeryz d bir teki d n y a d a , l m s o n r a s n d a k i m u t l u l u k veya mutsuzluk verici b i r v a r o l u t a n ya r a r l a n d k t a n sonra, r u h yeniden bedenlenmek z o r u n d a y d . Bu, " r u h g u " (UmaStifi}, satnsetra) yasasdr ve bu yasa bir kez kefedildikten sonra H i n t dinsel vc fel sefi d n c e s i n e , hem "Ortodoks" hem de heterodoks akmlara (Budizm ve Caynaclk) egemen o l m u t u r . Samsam terimi yalnzca Upaniadlar'da grlr. retinin "kkeni" ise b i l i n memektedir. R u h g n e inan, b o u n a b i r abayla, ri olmayan u n s u r l a r n etki siyle aklanmaya allmtr. K k e n i ne olursa olsun, bu keif v a r o l u hakkn da k t m s e r bir g r asn ne k a r m t r . Veda a insannn l k s - 1 0 0 yl y a a m a k v b - artk zaman a m n a u r a m t r . Hayat kendi iinde mutlaka "ktl" temsil etmez, ama b u n u n k o u l u hayal karman balarndan kurtulma n n b i r arac olarak k u l l a n m a k t r . Bir bilgeye yakan tek ama k u r t u l u u n , moksa h i n (edeerli dier birka terimle [muhli vb] birlikte H i n t d n c e s i n i n anah tar szckleri arasnda yer alan bir terimdir) elde edilmesidir. Madem k i dinsel ya da dind her davran (karman), ruhgn (inmsra)

g l e n d i r m e k t e ve kalclatmnaktadr, k u r t u l u ne kurbanla, ne tanrlarla kuru lan yakn ilikilerle, hatta ne de ile veya hayr ileriyle salanabilir. Rsi'ler, e k i l d i k l e r i inzivalarda, kurtulmak iin baka yollar aryorlard. Daha nce Vedalar'da ve B rhm analar 'da da yceltilen, liig'nin l m sonras koruyuculuk deeri z e r i n e d n c e abalaryla nemli bir keif yapld. Tabii k B r h manalar 'm ya zarlar ritel ilemlerinde rtl olarak bulunan benzerlikler konusundaki (irek) bilgiyi kaynak alyorlard. Brahmanalar'd, g r e , insanlar "ikinci lm"e m a h k m eden, kurban treninin gizemleri konusundaki cehaletti. Ama f'ler daha da i l e n gittiler; "irek bilgi"yi n t e l ve teolojik b a l a n m d a n kopardlar; artk "irfann", gerekliin derindeki yaplarn ortaya kararak mutlak hakikati yakalayabilecei dnlyordu Byle bir " i l i m , " insanlarn (Brahman al ar'da " erginlenmeyen -

ler"in) payna d t tasavvur edilen "cehalet'l (avidya) sonunda tam anlamyla yok edecekti. Kukusuz metafizik t r d e n bir "cehalet" sz konusuydu, nk bu

292

lj AUTA MA 1UDHATMN NCti HNDSTAN

cehalet g n d e l i k deneyimin ampirik gereklerine gre deil, nihai gereklie g re belirlenmekteydi. Hint felsefi sz daarnda avidya terimi, "metafizik t r d e cehalet' anlamnda n e kmtr, Avidya nihai gereklii gizliyordu; "irfan" (gnosis) hakikati, dola ysyla gerek olan onaya k a r y o r d u . Belli bir g o r u asndan, bu "bilmeme" "yaratcyd"; nsan v a r o l u u n u n yaplarn ve dinamizmini y a r a t y o r d u . sayesinde insanlar sorumsuz b i r v a r o l u iinde, davranlarnn (karman) Avidya sonu

larm bilmeden yayorlard. T u t k u l u aratrmalardan ve zaman zaman ani ilham larla a y d n l a n a n duraksamalardan sonra risiler, kiimtn'n "birinci nedeni'ni ve dolaysyla r u h g n n k k e n i n i ve dinamizmini avidya iinde tanmladlar. (karman)

e m b e r artk t a m a m l a n m t ; Cehalet (avidya) "nede-sonu" yasasn

"yaratyor" veya g l e n d i r i y o r , karman da kesintisiz yeniden bedenlenne dizisi cezasn (samsra) veriyordu. Neyse k i irfan (inana, vidya) sayesinde bu cehennemi

e m b e r d e n k u r t u l u (moka) m m k n d , ileride greceimiz gibi, baka gruplar veya okullar, yoga tekniklerinin veya mistik sofuluun da kurtarc erdemleri o l d u u n u ileri s r y o r l a r d . Erken bir donemde Hint dncesi k u r t u l u a gtren farkl "yollan" (morga) b e n z e t n n e y e k o y u l d u . Bu aba birka yzyl sonra BJcgttvai-Gii'da ( M O IV. yzyl) aklanan m e h u r sentezle s o n u l a n d . Ama henz yeterince s ist e mle t irilme m i olsa da, Upanadkr z a m a n n d a gerekletirilen b i r keif olan avidya-karman-i.ams.3ra yazgsal dizisinin ve bunun d e r m a n olan

"irfan," metafizik nitelikteki bilgi (jnna, vidya) sayesinde k u r t u l u u n (moksa) ke finin, daha sonraki Hint felsefesinin zn o l u t u r d u u n u i m d i d e n belirtmekte yarar var. En nemli gelimeler k u r t u l u yollarna ve paradoksal b i r biimde bu k u r t u l u t a n yararlanaca d n l e n "kii"ye (veya "nrac"ya) ilikindir.

8 1 . t m a n - B r a h m a n z d e l i i ve " k " D e n e y i m i nce r/silerin niyetini ve z g n l n kavrayabilmek iin, sreci bilerek b a s i d e t i r d i k

0

En eski Upani-

adlar'da, " b i r o k farkl y n t e m ayrt edilmektedir. Bununla birlikte b u farkllk lar z e r m d e fazla durmaya gerek yoktur; n k Brah/flct/a'rr'da egemen olan z m s e m e ve b e n z e t i r m e sistemi Upaniadlar'da da geerliliini korumaktadr.

Merkezi sorun ak ya da r t l b i i m d e her metinde yer almaktadr. Sz konusu olan, i l k Varl, Bir/Btn' fark etmek ve anlamaktr; d n y a y , hayat ve insa n n yazgsn yalnzca o aklayabilir. O, Rig Veda'dan beri, m e h u r ilahinin (X, Yani nesir Upaniadlar ian Erili ad aran yaka, ndogya, Aitoreya, Kautki, Taittiriya, Bunlar byk olaslkla M 800-500 arasnda yazlmlardr. 293

8 0

DNSEL 1NAN1.AI VE DCDNCFJ.RR T A R H - I

129) tad ekam'yin

- " B i r " (cinsiyetsiz)- zdeletirilmiti. Brhmanalar

ona Praj-

pati veya Brahman adn verir. Ama bu skolastik eserlerde, lk Varlk kozmik kurbanla ve ritel kutsallkla ilikiliydi. Kiiler o n u , irfann y n l e n d i r d i i b i r meditasyonla yakalama urana girdiler."
1

lk Varlk tasavvur edilemez, snrsz, ezeli ve ebedidir; hem Bir, hem Bt n ' d r , d n y a n n "yaratcs" ve "efendisi"dir. Kimileri o n u g n e t e , ayda, szde vb b u l u n a n " k i i ' d e (purua), bakalar ise d n y a y , h a y a t ve b i l i n c i ayakta tutan

"snrsz (varlk)" t a aryorlard. lk Varla verilen isimler arasnda, en bandan itibaren ne kan Brahman oldu. ndogya Upaniad'n m e h u r bir b l m n d e (111, 14, 2-4), Brahman " b t n d n y a " olarak betimlenir, ama yine de tinsel nite liktedir; "hayat onun bedenidir, biimi k, r u h u uzaydr;" b t n davranlar, istekleri, k o k u l a r ve tatlar vb iinde barndrr. Ama ayn zamanda "bir dar ta nesinden, bir hardal tanesinden daha k k olan ve benim y r e k t e bulunan at man'imdir" ve bununla birlikte "yerytznden daha b y k , havadan daha b y k , b u d n y a l a r d a n daha b y k t r . " "Btn davranlar, b t n istekleri iinde barn dran . . . b t n b u d n y a y iinde b a r n d r a n ... b u benim y r e k t e k i i m a n imdir; bu Brahman'dr. l d m d e ben de onun iine g i r e c e i m . "
S

Yajnavalkya da "ye

rin iinde oturan, ama yerin bilmedii, bedeni yer olan ve yeri ieriden denetle yen" varlktan s z eder ve onu "i denetleyici, l m s z c t / n a l a zdeletirir.
e

Tpk Rig Veda'daki (X, 90) Purua gibi, Brahman da hem ikin ("bu d n y a " ) , hem akn bir varlk olarak ortaya kar; hem evrenden ayrdr hem de k o z m i k gereklikler iinde her zaman mevcuttur Ayrca atman olarak nsann y r e i n d e yaar, b u da gerek "Benlik" ile evrensel Varlk arasnda zdelik o l d u u n u gste rir. N i t e k i m l n c e , "bilenin" tman' Brahman'la birleir; dierlerinin, a y d n l a n yasasn izlemeye devam edecekler

m a m olanlarn r u h l a r , r u h g (samsra)

dir. l m d e n sonraki v a r o l u u n y e r y z n e d n m e d e n s r d r l m e s i zerine b i r -

Bununla birlikte Upaadlar'daki railerin Vedalar andaki "faklar'in ve air-filozoflann ardllan olduklarn unutmamak gerekir. Bir adan Upamadlar'n ana sezgilerinin sistemli olmayan bir biimde Vedalar'da da bulunduu sylenebilir. rnein "tin" = "tan r" = "gerek" = "jk" denklemi. K, Gonda, The Vision oj the Vedic Poels. s. 40 vd, 272 vd. " Ayn Upaniad'n birhnka blmnde (VI, 1-15), bir hoca, olr vetakccu'ya evrenin vc tnsann lk Varlk tarafndan yaratln aklar; Yaratltan sonra. Varlk kozmik bl gelerin ve insan bedeninin iine yerleir, o su iinde erimi bir tuz tanesi gibidir. Atman in sann iindeki tannsal tz temsil eder. Ve ders u mehur ifadeyle sona erer: "Sen O'sun (tut tvi asi), Svetaketvt!" Brhadranyaka Up., III, 7, 3. 294

UAUTAMA UUDI lA'DAN NCE HNDSTAN

ok kuram ayrt edilmektedir. Bazlarna gre, "be a t e ' l n irek simgeselligini anlayanlar,
84

"imein d n y a s n a varncaya kadar eitli kozmik

blgelerden yani "tinden

geerler. "Tinsel bir kii"yle orada karlarlar (purua rnnasah,

d o m u olan") ve b u kii o n l a n Brahman'n dnyalarna kadar g t r r . Orada uzun s r e yaayacaklar ve bir daha geri d n m e y e c e k l e r d i r . Bu kuram farkl mis tik sofuluk okullar tarafndan deitirilerek yeniden ele alnacaktr. Ama baka yorumlara g r e , t m a n ' n l m d e n sonra evrensel Varhk'la (Brahman) b i r l e m e si, bir anlamda "kiiye ait olmayan bir l m s z l k " o l u t u r u r : 'Benlik' i l k kayna na, Brahman'a karr. tma/-Brahman zdelii zerine medilasyonlarn b i r " m a n t k y r t m e " zin ciri deil, "tinsel bir alma" o l u t u r d u k l a r n belirtmek gerek. Kendi Benliinin y a k a l a n m a s n a bir "i k" (aniah-jyotih) deneyimi elik eder ve k hem r-

man'm hem de B r a h m a n ' n en m k e m m e l imgesidir. Kukusuz eski b i r gelenek sz konusudur; n k Vedalar andan beri g n e veya k, Varln, T i n i n , l m s z l n ve d l l e m e eyleminin epifanileri olarak kabul edilir, Rig Veda^a gre ( I , 115, 1), G n e her e y m hayat veya tman', l m s z l e i r , a ular ve tanrlar b u l u r l a r .
s

benliidir.

03

Sama ienler

Ama der Cndogya Upaniad

( I I I , 13, 7), "bu g n ve her eyin tesinde, daha yksei olmayan en y k s e k d n y a l a r d a panldayan k, aslnda insann iinde parldyan kla (atah ayndr."
87

purua)

Brhadaranyaka Upaniad' da (IV, 3, 7) atman, i n s a n n y r e i n d e , "y

rekteki k" suretinde bulunan "kiiyle" zdeletirilir. "Bu d u r u varlk kendi be deninden y k s e l i p en y k s e k a eriince kendi b i i m i n d e g r n r . odur. O l m s z ve korkusuzdur. O Brahman'dr." *
81

Atman

Kurban treni atelerinin teki dnyann. Parjanya'nn, bu dnyann, erkein ve kadnn yaplanyla benzei iril m esi sz konusudur; kr. Brii. Up. VI, 2, 9-15; G*ind Up. V, 4, 1-10, 2. Satapalha Br.'da (VIII, 7, 2, 16-17) "Ik dllemedir" (jyolir prajananan) denir. O "dlleyici gtr" (Taiit. Som., VII, 1, 1, 1), Ktj, Siade, MephisiopJeles et VAndfogyne, s. 27; Eltade, "Spirit, Light and Seed," s. 3 vd. Rig Veda V I I I , 48, 3. Cndogya Upaniad (111, 17, 7) Rig Veda'dan iki dize alr, bu dizelerde "Gk'tcn daha yukanda prldayan Ia" dnceyle dalp gitmekten sz edilir ve yle eklenir: "Karan lklarn tesindeki bu ok yce a dalp giderek, tannlann iinde bir tanr olan Gnee eriiyoruz." t kla evrentesi k arasndaki zdeliin bilincine vanlmasna, "gelikin fzyoloji"nin iyi bilinen iki grngs elik eder bedenin stlmas ve mistik sesler iitil mesi (o.g.y.. 111,13, 6).
1

ndogya Upaniad VIII, 3,4. Mundaka Upamad'da da (11, 2, 10). Brahman "saf, k295

DNSUL NANLAR Vli n O S U N C B - H T A R H -1

82. B r a h m a n ' n k i H a l i ve M a d d e i n d e "Tutsak O l a n A t m a n " m G i z e m i kta deneyimlenevek alglanan (man-Brahman zdelii, rrsi'nin hem yarat ln hem de kendi varolu b i i m i n i n gizemini zmesine y a r d m eder. insann fearman'n tutsa o l d u u n u , ama dier yandan da l m s z b i r Benlie sahip o l

d u u n u bildii iin, Brahman'da da benzer b i r d u r u m b u l u n d u u n u sezer. Baka bir deyile, B r a h m a n ' n g r n r d e birbiriyle uyumsuz i k i varolu biimi olduu nu anlar: "Mutlak" ve "greli," "tinsel" ve "maddi," "kiisel" ve "kisiz," vb.

Brihadaranyaka Upaniad'da ( I I , 3, 3) Brahman insana i k i ayr suret iinde g r n r ; bedensel (ve l m l ) ve l m s z . Orta evre U p a n i a d l a r ' ,
a9

-daha nce R i g

Veda'da da bulgulanan- b u eilimi daha sistemli bir b i i m d e , k o z m i k b t n l ve bilinci bir tek ilkeye indirgeme noktasna dek gelitirirler. Ktha Upaniad

(zellikle I I I , 11 vd) o l d u k a z g n b i r kozmolojik ontoloji yaklam sunar: Ev rensel T i n (purua) en sttedir; onun altnda hem "tinsel" hem de "maddi" alana

katld anlalan "tezahr e t m e m i " (.avyakla) yer alr; daha da aada Byk Benlik {manan atma), madde iinde tezahr eden T i n bulunur; onu giderek aa inen dzlemlerde d i e r bilin biimleri, duyu organlar vb izler. Svetsvatara U p a n i a d ' a gre (V, 1), ( l m s z l salayan) bilgi ve l m l l k l e zdeletiri len cehalet t k e n m e z ve sonsuz Brahman'n iinde gizli olarak bulunur. Bu yeni b e n z e t irmeler sistemi, makrokozmos ile mikrokozmos a r a s n d a k i es k i b a g l a n l m n yeniden y o r u m l a n m a s n gerektirir. Bu kez 'ii, Brahman'n para doksal yaps zerine meditasyon yoluyla kendi "varohsal durumunu" anlamaya alr. D n c e i k i k o u t d z l e m d e s r d r l r . Bir yandan, yalnz d u y u l a r n ve alglarn deil, psikolojik-zihinsel etkinliin de "doal" g r n g l e r kategorisinde yer ald kefedilir (Maitri Upaniad'da taslak halinde ortaya konan b u keif, zellikle Samkhya ve Yoga "felsefeleri" tarafndan gelitirilecektir), d i e r yandan, T i n ve Doga'y (prakrti) i l k Varln, Bir/Btn'n i k i hali olarak g r m e eilimi
0

(daha nce Rig Veda'da da g r l m t , X, 90, 3) b e l i r g i n l e i r . " Dolaysyla ren ve hayat, lk Varln b u i k i halinin bileik etkinliini temsil eder.

ev

lann gi"dr. Baka rnekler iin bkz. Erliade, "Spirit, Light and Seed," s. 4 vd ve J. Gonda,
The Vision of the Vedic Poets, s. 270 vd

En nemlileri: Kalha, Prasna. Mailr, Mdkya, SvetaSvatara ve Mundflka'dir yazldklarn belirlemek gtr; MO 500-200 aras olabilir.

Ne zaman

Bu konu H. Von Glasenapp tarafndan baaryla ortaya konmutur, M phdobophe indtvnne,s. 131, 296

G AUT AMA fi UD A'DAN NC HNDSTAN

K u r t u l u esas olarak bu " g i z e m i n ar k m asnda yatar; Br/Btn'un paradok sal t e z a h r n n r t s b i r kez i n d i r i l d i k t e n sonra, k o z m i k s r e c i n arklarnn d na klabilir. Farkl b a k alarna gore, bu kozmik s r e tanrsal bir "oyun" (Uft), bilmemeden kaynaklanan b i r yanlsama (mya) veya insan mutlak z g r l aramaya zorlayan bir "snav" (moka) olarak kabul edilebilir. " Her eyden
1

n e m l i s i , i l k Varln iinde i k i elikili halin paradoksal b i r - a r a d a - v a r o l u u n u n insan v a r o l u u n a bir anlam k a z a n d r m a y a olanak vermesi (bu v a r o l u da en az d i eri kadar p a r a d o k s a l d r , n k bir alman " b a r n d r m a s n a " karn, karman yasa s tarafndan y n e t i l m e k t e d i r ) ve ayrca k u r t u l u u olas k l m a s d r . Nitekim,

Brahman ve o n u n d a v u r u m u olan maddi yaratl ile n h g ana y a k a l a n m tnan a r a s n d a k i benzerlii anlayarak, korkun avidya, karman, iamsra dizisinin

kalc olmayan ve rai ([an tsa I nitelii kesjedlir. K u k u s u z ona evre Upanadlar' bu yeni keifleri farkl alardan ilemekte dir, B r a h m a n ' n i k i hali k i m i zaman ozdekten (tanrnn kii le t irilmeyen lali) s t n , kiisel bir t a n r y temsil ettii eklinde yommlanmaktadiT, kiisel purusa'y ilkeyi,

"kiisel olmayan" hallerinden (avyahta, tam karl "tezahr e t m e m i " )

daha s t n b h konuma yerletiren Ktha U p a n a d ( l , 3, 11) bu y n d e anlalabi lir.

9 1

Svetsvatara daha da anlamldr, n k Mutlak Varlk (Brahman) evresinde "l

ki s p e k l a s y o n l a r kiisel bir tanrya, Rudra-iva'ya ballkla birletirir.

Brahman" ( I , 12). b t n doada ve hayat b i i m l e r i n d e ikin Tanr ( I I , 16-17), d n y a l a r n hem yaratcs hem de ykcs olan Rtdra'yla zdeletirilir ( I I I , 2). Doaya (prakrti) gelince, o, Efendi'in (Rudra-iva) may's, b t n bireysel var

lklar zincirleyen yaratc " b y " d r ( I V . 9-10). Dolaysyla, k o z m i k yaratl ya bir tanrsal s u d r ya da bir "oym" (lil) olarak anlalabilir Cehaletin k r ettii

insanlar bu oyuna gelir. K u r t u l u Sanklya ve Yoga ile, yani felsefi k a v r a y ve psiko-f2yolojik meditasyon teknikleriyle salanr ( V i , 13) Yoga u y g u l a m a l a r n n ,
y l

. olan

eski Upaniadlar'n egemen k u r t u l u y n t e m i

irfann yanma, b i r k u r t u l u y o l u olarak y k s e l t i l d i i n i vurgulamak gerek, Ktha U p a n i a d ' d a , irfan t r d e meditasyonun y a n n d a , Yoga u y g u l a m a s n da tantr ( I I I , 13). Svelivatara, M n d k y a ve zellikle de M a i t n U p a n i a d ' d a baz yoga tek-

lilun bu yorumlar daha iieriki tarihlerde yaygnlaacaktr. Mundaka'da da (II, 1, 2), jimusn'mn yeri, "deimez"in, aksarahun, yani pralrilhm st Cin dedir; krs. Glasenapp, a. 123. Bununla birlikte Svetsvatarc'nn ayn edici nitelii va'ya ballktr; ks. l-e You, s. 127 128. 297

DNSKL tNANCj\R VE D5NCHIJH TrtKIHI -1

nikleri daha kesin bir b i i m d e sergilenir. lk U p a n i a d l a r ' d a kaydedilen aratrmalarn ve keiflerin ne y n d e gelitikle ri bylece g r l y o r . Bir yandan tinsel i l k e y i (atman), organik ve psikolojik-zi-

hinsel hayattan a y r m a k iin uralm, d o a n n (prakriti) d r t l e r i iine katlan b u i k i n c i t r d e n dinamizmlerin giderek "deeri d r l m t . " Brahman'la zdeleebilen, yalnzca psikolojik-zihinse deneyimlerden arnan Benlik'ti ve dola ysyla yalnzca o l m s z k a b u l edilebilirdi, Dier yandan b t n V a r l k ' k (Brah man) doga arasndaki ilikiler z l m e y e ve z m l e n m e y e alld, t i k Yoga eserlerinde, Benliin psikolojik-zihinsel deneyimden koparlmasn s r d r e n ileci teknikler ve meditasyon y n t e m l e r i gelitirilecek ve birbirine balanacakt. Benliin varolu b i i m i n i n (atman, purnsa) ve d o a n n (prakriti) yaplaryla dina

m i z m l e r i n i n kesin olarak z m l e n m e s i , S m k h y a felsefesinin hedefini o l u t u r u r .

298

ELETREL KAYNAKA

g 72. L. RenoLi ve j . rJiflozat, L'Inde Classique 1 (1949), s. 345-372'de Veda rituellerinm ak ve zl bir betimlemesi bulunmaktadr. Daha gelikin incelemeler: A. Bergaigne. Iz Religion, 1, s. 121 vd; A. B. Keith, Religion and Philosophy of the Veda, I (1925), s. 252-379; J. Gonda, Les Religions de l'Inde, I (1962), s. 129-209. Alben HiHebrandt'n Rituolliteraiur adl kitab (Strasbourg, 1897) hal vazgeilmez bir eserdir. Ayrca bkz. K. R. Potdar, Sacrifice in the RigVeda (Bombay, 1953) ve zellikle R. N. Dandekar (ed.), Sautalosa: Encyclopedia of Vedic Sac rificial Ritual (Poona, 1962). 5oma kurban treni hakknda, bkz. W. Caland ve V. Henry, L'Agisioma, 2 cilt, (Pans, 1906-07). Hayvanlarn kurban edilmesi zerine, bkz. E. Mayrhofer-Passler, "Haustieropfer beiden ndo-iranem und den anderen indogermanischen Vl kern," Ar. Or, 21,1953, s. 162-205. Pravnrgya hakknda, bkz. J. A. B. van Buitenen, Provaigya, an Ancient Indian Iconic Ritual (Poona, 1968). Upanayana treni hakknda, kr. J. Gonda, Chande and Continuity, s 264 vd, 459 vd (Mo dem Hinduizm iinde). H. S, Converse, agicayana riteliyle Kimuzi-ve-Siyah seramiklerle ayrt edilen yerli kltr arasndaki belii benzerlikleri incelerken (sunan 10.800 tula kullanarak insa edilmesi; hal buki Vedalar ann nlcri tula kullanmyorlard; piirme teknii; Asura'larla zdeletirilen "Dogulular"a yaplan gndermeler; vb), bu kurban trnn Ari kkenli olmadn dn yor; bkz. "The Agnicayana rite: Indigenous Origin?" (HR, 14,1974. s. 81-95). Hv rituellen bile (grhya) Hindu tapmn yapsn gstermektedir; "Vedac" nitelikleri ol duka yzeyseldir ( L Renou, Religions of Ancient India, s. 39), Dkin'lar, rahiplere armaan edilen kurban balan konusunda, bkz. J C. Heesterman, "Reflections on the Significance of the dksina," lif, I I I , 1959, s. 241-258. Kr. s. 257: "Dkin ritelde temsil edildii biimiyle evrenin dngsel deviniminin maddi olarak da vurumudur." Aynca bkz J Gonda, "Gifts and Giving in the Rgveda." VisfvesF Varanm! indological journal, 2, 1964, s. 21-30 ve bunun ran'daki karl iin A Lommel, "Zaratushtra's Priesterlohn," Festsin/t/Sr Willibald Kirfel iinde (Bonn, 1955), s. 187-196. 73. Aivamedha hakknda, bkz. P. E. Dumonl, L'Asvanetiha. Description du sacrifice sofenel du cheval fans le cuite vdique (Paris, 1927); j . Gonda, Les rel de l'Inde, 1, s. 203 vd; ayn ya zar, Ancien! Indian Kingship from the Religious Point of View (Leiden, 1966, Once Numen, 1II-IV, 1956-57'de yaymland), s. 110 vd; C. D. d'Onofno, "Le 'nozze sacre' della regiua col cavallo" (SMSR, 1953-54, 24-25, s. 133-162, zellikle s, 153 vd), Hint-Avrupahlarda at kurban konusunda, bkz. W Koppers, "Pferd e o pier und Pferdekull der Indo-Genna nen" (Wiener Beitrrtge zur Kulturgeschichte und Linguistik, IV, 1936, s. 279-409); Jaan Puhvel, "Aspects of Equine Functionality" (Myth and Law among the idoEuropeans, Berkeley, 1970, s. 159-172) Purusamedha hakknda, bkz. W. Kirfel, "Der ASvamedla und 299 der Pu rusa med ha"

DNSEL INANIAR VL DSNCELKK TAlilHI - I

;

(Festschrift W. Sdwnbnng, Hamburg, 19:>1), s. 39-50; James L. Sauve, "The Divine Victim: Aspects of Human Sacrifice in Viking Scandinavia and Vedic India" (Myth and Uu\ Among the Indo-Europeans, Berkeley, 1970, s. 173-191). 74. Dfs'nm erginlenme simgeselligi hakknda, bkz. M. Eliade, Nissua's mystiques (1959), s 113 vd Trenin betimlemesi: A Hllebrand, Rilullleratr, s. 157 vd; A. 11. Keith, 7'Iie Religion and the Philosophy of the Veda and rjpaushoiis, 1, s. 300 vd. }. Goda, Change and Continuity in Indian Religion (Lahey,'1965), s. 315-402'de Veclalar andan modem Hinduluga kadar dif'y ok ustaca zmlemitir. Rjasya hakknda, bkz. A. Hillebrandt. tug.y., s. 143 vd; A 1 . Keith, Rel and Pl/f, 1, s. 3 340 vd, P. V. Kae, History of Dharmasdstra, 11 (Pooua, 1941), b. 1214 vd; J. Gonda, Ancient l\dian Kingship from ihe Religious Point oj View, s. 79 vd ve zellikle, J C. Heesterman, Tle An cient tu&ttt Royal Consecration (Lahey, 1957). ntanh alarnda, rjasya muhtemelen ylda bir kez. evreni yenilemek amacyla kutlanyordu. Yapsyla, mevsimlik Hint enlikleri snfna, uiscva'ya yakndr. Herhalde eski alarda halk bu trenlerde daha nemli bir rol oynuyor du. Yazarn cesur ve derinlemesine yorumu nedeniyle, Ananda Coomavaswamy'nin "Atmayajna" Self-Sacrifice" adl incelemesine (HJAS, 6, 1942, s. 358-9S) bavurmaya deer 75. Hindistan'da kozmogoniye yol aan suya dal miti olduka arkaik bir biimde korun mutur, nk Sularn dibine dalp Yeri kaldran bir Hiyul: Tanr'dr. Brlunu'iolor'da dibe dalan yabandomuzu biimine giren Prajpal'dir. R mayana'da, bu rol Brahma'ya der; V15nu-Purna'da yaban domuzu Brahm-Viu ve Bhgavata Purno'da V'nu'nun bir ovalara'sidir (bkz, Klade'daki referanslar. De Zatnioxis Gengis-Khan, Paris, 1970. s. 117 118). Ama bu kozmogoni miti ancak Destan'dan ve Furinalardan hareketle yaygnlar. Ay rca Ariler ncesi dneme ait baz Muda veya on-Munda unsurlan da ieriyor olabilir; kr. a,g.y., s. 119 vd. Hint kozmogonileri hakkndaki zengin edebiyat iin en son km u yaymlara iaret edelim: Norman W. Brown, "The Creation My lb o i the Rig Veda," JAOS, 62, 1942, s 85-98; Stella Kramrish, "The Triple Structure of Creation in the Rig Veda," IIR, 2, 1962-63, s. 140 175, 256-291; F. B. [ Kuiper, "Cosmogony and Conception: A Queny," UR, 10, 1970, s 91-138; Hans Penner, "Cosmogony as Myth in the Vishnu Purana," HR, 5, 196, s 283 299. Ayrca bkz Sanskrite metinler sekisi, eviren ve yorumlayan Anne-Mane Esnoul, La Naissance du monde iinde (Paris, 1959), s. 331-365. Kozmogoni dnceleri dzeyinde tak-, "dlger" terimi hakknda, bkz, L. Renou, tudes sur Je vocdbulatre du Rgvcda. Premiere serle (Pondchery, 1958), s. 23 vd. Mkemmel rnek Puruaskta hakknda, bkz. J. Gonda, Vnuism and Sivasm (Londra, 1970), s. 27, Hint-Avrupa koutlar hakknda, bkz Guntert, Dirimselle Weltkonig u>\d ieiland (Halle, 300

GAUTAMA BUDIIA'DAN NCT: HNDS" AN

1923), s. 315-343; F. R. Schroder, "Germanische Schopfungsmythen" (Gcmumisck-Romaniseh Moiu&xhtifl, 19, 1931. s. 1-26, 81-99); Bruce Lincoln, "The Indo-European Myth of Creation," HR, 15, 1975, s. 121-145. Veda tanrlarnn douu ve olumsuzluun ele geirilmesi konusunda, bkz. A. B. Keth, Religion and Philosophy, s. 82 vd. Karlatrmal bir inceleme iin, bkz. G. Dumzil, Le Feslin i'immortalit (Paris, 1924). nsann kkeni ve mitolojik ata hakknda, bkz. Arthur Christensen, Les Types du premier homme el du premier roi dans l'histoire lgendaire des Iraniens, 1-11 (1917, 1934); G. Dumzil, Mythe et Epopee, i l (1971), S, 234 vd; O. HOfler, "Abstammungstraditionen" (Rcallexilton der germanischen Altemmskunde, I , s, 1B-29). Hindistan'da, tinsel bit" "lmszlk" kazanlmas uruna, bedende lmszln yitiril mesi tanrlarla insanlar arasndaki ilikilerde de belli sonulara yol at: Baz anlatlara gre, balangta tanrlar kendi bedensel bimleriyle aa inip insanlarla karlayorlard (k Tatrya Sanhit, III, 5, 2; Kthaka Sam. XXXVII, 17. PancavinSa Br XV. 5, 24). Bu, olduka yaygn arkaik bir anlaytr. 76. Bir dier anlatya gre, Prajpati'mn kendisi de tapas'm rnyd: Balangta Var Ol mayan (asai) "dnce" (manas) oldu; dnce snarak (afpyaiu) duman, , ate;i ve so nunda Prajpati'yi dourdu (Tiif. lir. 11, 2, 9, 1-10). Salapatha r.'da (XI, I . 6, 1), Var Ol mayan, ilk sularla temsil edilir. Rig Veda, X, 61, 7'de Gk-baba'nn kz Salakla yaad ensestten sz edilir. Rrahmanaar'da, kzn arzulayan Prajpati'dr (Salapatha Br, 1, 7. 4). Ona bir geyik biiminde yaklar (A/[t. Br, III, 33, 34); hatta ona sahip olmaya alr, ama tannlar bunu engeller ve Prajpa ti'mn topraa den tohumu bir gl yaratr (Ail. Br. XIII, 1-10), bu mit izleginin nemi ko nusunda, bkz. Wendy D. O'Flahery, "Ascesm and Sexuality in he Mythology of Siva." II. Blm, UR, 9 11969], s. 9 vd. Yaratltan sonra Prajpati'in "tkenmesi" ve "eklemlerinin dalmas izlei kozmogo ni iinden sonra Tacirinin "yorgunluu"ou ne karan Gneydou Avrupa folklorik des tanlarna benzetilebilir; kr. M. Eliade, De Zaimexis Gengis-Khan, s. 92 vd. Prajpati hakknda, bkz. Sukumari Bhatracharji, The Indian Theogony (Cambridge, 1970), s 322 vd'de evrilmi ve yorumlanm metinler ve Gonda'mn deerlendirmeleri: Les Religions de l'Inde, i . s. 227 vd. Mitin karlatrmal bir zmlemesi iin, bkz. A W Macdo nald, "A propos de Prajpati," JA, c. 240, 1952, s. 323-338. Brhma^fllai" dneminde kurban treni iin, Sylvain Levi, La doctrine du sacrifice dans les Brahmanas (1898) hala vazgeilmez bir eserdir, Aynca bkz. A. K, Coomaraswamy, Hinduism and Buddhism (New York, 1943), s. 19 vd. 77, Brahman hakknda, bkz. L Renou ve L. Silbum, "Sur la notion du brahman," JA, 237, 1949, s. 7-46 ve Eliade, Le Yoga, s. 376'daki kaynaka. Buna eklenecek almalar L. Re nou. "Le passage des Brhmana aux Upanisad,"]AOS, 73, 1953, s. 138-144; Lilian Silbum, 301

 INSEL NANLAR vil DOSNCIELtU T A R H -1

nsimi! el Cause (Paris, 1955), s. 50 vd; J. Gonda, Notes on Brahman (Utrecht, 1950); ayn ya zar, Les Religions de l'lnde, 1, s, 45 vd, 237 vd; G. Tcci. Storia della josaja Indiana (Ban, 1957), s. 279 vd. Hini dncesinin tarihinde Brahman kavram hakknda, Surendranal Dasgupta, 5. Radhakrishnan, E. Fraunwalder vb yazarlarn Tarihier'ine ve Karl H. Potter, Bibliography oj Indian Philosophies'e (Delhi-Pata-Varanas. 1970) bavuracaz. Aranyalio'lor hakknda, kr. A. B. Keith, Religion and Philosophy, s. 490 vd; J. N. Farquahar, An Outline oj the Religious Literature oj India (Oxford, 1920), s. 30 vd; J. van Buitenen, "Vedic and Upanishadic Bases of Indian Civilization," J. W, Elder (ed.), Chapters in Indian Ci vilization iinde (Dubuque, Iowa, 1970), (, s. 6 vd 78. Tapas hakknda, bkz. Eliade, Le Yoga, s. 113-118 ve s. 377'deki kaynaka. Buna ek lenmesi gereken: Chamcey Y. Blair, Heat in the Rig Veda and Allwrva Veda (New Haven, 1961); D. j . Hoens, Snti. A Contribution to Ancient Indian Religious Tenninoiogy (Lahey, 1951); M. Eliade, Le Chanansne (2. bask), s. 323; J. Gonda, Lcs Religions de l'lnde, 1. s. 223 vd, 309 vd, 338 vd (kaynakayla birlikte); W. D. O'Flaheny, Asceticism and Eroticism in the Mythology oj Siva (Londra, 1973), s, 40 vd. 79. Uzun sal (feesin) ileci (muni) zerine, bkz. Eliade, l.e Yoga, s. 110 vd; Gonda, Religi ons, 1, s. 223 vd; W. Wust. mni (PHMA, Mitteilungen zur idg, vorn ein niich irido-irwnisehen Wort hunde, say 7, Mnih, 1961, s. 24-65). Vrtya'lar hakknda, bkz. J. W. Hauer, Der Vrtya. Untersuchungen ber die ichVahmaiiische Religion altindien (Stuttgart, 1927); Eliade, Le Yoga, s. 112-113; W. Wust, vrata-, a.g.y., s. 66-75. Hauer, vrlyalann gizli erginlenme rituellen bulunan, nlern nc kuvvetlerine ait bir tarikat temsil ettiklerini dnyordu, J. C. Heesterman'a gOre Vr.tya'lar srmta 6, 1962-63, s. 1-37). Eski ve ortaa Hindistan'm da ki ileciler hakknda, kr. David N. Lorcnze, The KSpolikas and Kdlmulhas (Univ. of California Press, 1972), s, 187 vd. 80, Belli sayda Upaniad Fransvzcaya evrildi; liste iin bkz, Jean Varenne, Le Veda, 1, s. 37-38. u evirileri, hatrlatalm. Emile Senart (Erhadranyaha, 1930; itndogya, 1934), Louis Renou (Knlh, Kem, isa, Kau;itafei), J. Maury (Mundalia), E. Lesimple (Mndltya, Talttinya), L. Silbum (Ailareya, 5veiasvaEaa), J. Bousquet (Prasna), A. M. Esnoul (Mitri), B. Tubini (B ahnalidu, Kcivalya vb), J, Varenne (Gauapaii, Mainryana, Pi'flfiag/iiholra). J. Varenne, Le Vida, i l , s, 14-704'te iyi bir seki bulunmaktadr. Ayn yazar Lcs Upanislads du roga'y (Sanskriteden evrilmi ve notlanm, Pans, 1971) yaymlad. S. Radhakrishnan on Upaniad, 145 sayfalk uzun bir girile birlikte yaymlad, evirdi ve yorumlad: The Principal Upansads (New York, 1953). ritellerinin ncs saylabilecek bir kurban trem tr uyguluyorlard, kr. "Vrtya and Sacrifice" (f/J,

302

GAUTAMA IBJDUA'DAN ONCE HNDSTAN

Eletirel kaynaka iin: M. Eliade. \ Yaa, s. 379-380 ve j . Gonda, Lcs Religions de l'In de, i , s. 232, 239. u almalara iaret edelim: R D. Ranade, A Constructive Survey of Upanishadic Philosophy (Poona, 1926); 1-1. Oldenberg, Die Lehre der Upanisliaden und die An/ge des Buddhismus (Gtngen, 1915); S. N . Dasgpta, Indian idealism (Cambridge, 1933), s, 20 vd; Walter Ruben, Die Philosojjhen der Upanishadcn (Bern, 1947); J. Gonda, Les Religions de Tin de, 1, s 239 vd. Upaniadlar, drt Veda'mn ekleri gibi kabul edilmektedir; dolaysyla onlar da vahiyin (iruii) parasdr, "Bilginin dala Rig Veda'da bysel-dinsel bir deere sahip olduu kesin dir. Brahma nal a r'da ise lmszl kurban "bilimi" salyordu: Tanrlarn dnyas "yalnzca bilenlere aittir" (Satapatha Br, X, 5, 4, 16). Ama Upaniadlar'da kurban "bilitii"nin yenni B)akman bilgisi alr; nk "kurbanlar okyanusun ortasnda dolanan ve her an batabilecek teknelere benzerler" (Murdafea Up. 1, 2, 7).

8 1 . lmden sonra teki dnyadaki varolu hakknda Vedac ve Brahmanc kavramlar hem kannak hem de kanktr. Soma'ya seslenen mehur bir ilahi (RV, IX, 113) ruhun "s rekli gm parladg yere, gnein de yerini ald o dnyaya" yerietirilme isteini gzler n ne s e r e r ; . Yama'nmolduu yere .... gkyzU arazisinin bulunduu yere .. sulann ebe diyen gene olduu yere, ey Soma, beni de bu yerdeki bir lmsz yap " (ev. Jean Varenne).
1

Ge yolculuk, yeri ge balayan kpr, kpry bekleyen iki kpek, ruhun sorguya e kilmesi hem eskia Hindistan'nda hem de iran'da rastlanan motiflerdir: Muhtemelen HintIran birlik dnemine dek uzanmaktadrlar (kr. 111). Yama'nm -sonunda ne kan bir dier anlatya g r e - hkm srd yeraltnda kalmak, her trden gnahkarlarn kaderi dir. "Gnesizler ad verilen bu dnyalann stleri rtldr ve zifiri karanlktr; ruhlarn l drenler can verdikten sonra oraya giderler" (isa Up. I , 3). Metinler Satapatha Brahmana'dan itibaren, belli azaplan betimliyor. 21 cehenneme ilikin betimlemeler zaman iinde giderek dramatikleiyor. Gnahkarlar yrtc hayvanlar ve ylanlar tarafndan paralanyor, epey u ralarak kzartlyor, testerelerle kesilip a ve susuz braklyor, kzgn zeytinyanda kaynat lyor veya tokmaklarla kemikleri unufak ediliyor, demirden veya tatan kplerde kalplan yorlar vb. Ama bln bu aclardan sonra da, bu azaplar yaayanlarn skntlan sona ermi yor: Hayvan bedenlerinde yapacaklar ruhglerine elik edecek eitli korkular da tanma ya hazrlanyorlar. Cehennemin karl, onun aksi olan gkyz cennetinde bulunmaktadr. Destanlar Maibhrata ve Mmayana- ve Puraalar zellikle be byk tannya ait be gk katn betim lerler, Aadan yukanya doru, rakkaseler ve mzisyenlenn yer ald lndra'nn G; Tann'nn ailesiyle birlikte hkm srd va'nm G; her eyin akndan yapld ve nilfer lerle kapl su. birikintileri serpsttnlmi Vinu'nun G; rakkaseleri ve ateli mmideriyle Krina'mn G; son olarak da ruhlann gk perileryle elendii Brahma'nn G. Altndan ve mcevherlerden saraylar, cennet baheleri, ok gzel kzlann arklanna ve rakslanna e lik eden mzik usanmadan betimlenir durur, Bu Hindu cennet izleklerinden bazlan Budist yazarlar tarafndan yeniden ele alnacaktr, Brdfmanaiar'da "yeni lm" (jiunamrtyu), yani belli adaklar gerekletirmemilerin ruh303

D N S E L NANLAR VE DUUNCH-Uk TARH t -1

lanr bekleyen nihai, "ikinci lm" dncesi belirginleir. Bununla birlikte sonunda iiirma kavram, "ikinci lm" yeni bir bedenlerime biiminde yeryzne dnle ozdelelirir. Upaniadlar'a gre, lenlerin ruhlar "Manes yolundan" (pitrySa) veya ay yolundan giderler. Ruhlar bir kez aya vardktan sonra, erginlenme niteliinde bir sorgudan geirilirler; gerekli yantlan bilemeyenler yeniden domak zere yeryzne derler. "Bilenler" ise gne yolu da denen "tanrlar yolu"nran (dcvaya) geerek tanrlarn yanna giderler. Knuilak Up. (I, 2-7) u bilgileri verir: Ruhlar tanrlar dnyasndan Brahman'n dnyasna giderler ve orada eitli erginlenme snavlarndan geerler. Brahman yeni gelene sorar "Seti kimsin?" ve yeni gelenin u yant vermesi gereklidir: "Sen ne isen ben de oyum" Brahman der ki: "Peki ben kimim?"-"Gerek," diye yant verilmelidir" (I, 6). Sonunda Brahman ona yle der: "Benim arazim olan yer artk senindir" (1, 7). Ksacas, birinci yol yeni bir bedenlenmeye alrken, ikinci yol tanrlann dnyasna erimeyi salar. Ama Brahman'n akn dnyasna ulamak iin, ruhun daha baka erginlenme snavlanndan da gemesi gerekir. Baka bir deyile, lmden sonra olaslk vardr' 1) Ruhun yeni' bir bedenlenmeyle yeryzne geri dnmesi; 2) Cennette, tanrlarn yannda kalma; 3) Ruhun Brahman'la zdelemesi Upaniadlar' yazarlanna gre, gkyz cenneti geicidir ve belli bir sre sonra ruhlar yeryzne geri d np yeniden bedenlenmeye zorlanrlar Dolaysyla tek gerek kurtulu olana, irfan ve meditasyon sayesinde lm sonrasnda Brahman'la zdelemektir. " k" hakknda, bkz. M, Eliade, Miphistaphilts ct l'Androgyne, s. 27 vd; ayn yazar, "Spnt, Light and 5eed" (HR, XI, 1971, s. 1-30), zellikle s 3-16; j . Gonda, TVe Vision oj the Vedc Poets (1963), s. 268 vd. 82. Brahman'n iki hali hakknda, kr 11. de Glasenapp, La plosoplie indienne (Fr, ev Payot, 1951),s. L31vd. "Bedensel" ("lml") ve "bedensiz" ("lmsz") Brahman elikisi, baz Veda tannlannn okdeerlilii ve Hint dncesine gre tannsallg tanmlayan ztlann birlii zerine speklasyonlann bir uzantsdr; krs. daha yukarda 68'in ek notlar. Kozmik "oyun" hakknda, bkz. Ananda K Coomaraswamy, "La," JA05. 1941, s. 98 101.

X.

BLM

ZEUS V E YUNAN DN

83. T e o g o n i ve T a n r K u a k l a n A r a s n d a k i M c a d e l e l e r Zeus u n ismi bde doasn imaya koymaya yetmektedir: O tam b i r Hint-Avrupa gk tannsdr

(kr. 62). Theokritos, Zets'un hl k i m i zaman parlayp, k i m i zaman da ya m u r halinde aa indiini yazabiliyordu ( I V , 43). Homeras'a g r e , "Zeus'a, bu lutlar arasndaki engin g k d t . " Zets'un u n v a n l a r n d a n pek ou onun hava
]

tanrs yapsn vurgular: Ombrios ve Hyetios (Yamurlu), Urios (uygun rzgar lar g n d e r e n ) , Astrapios (yldrmlar y a d r a n ) , Brontn (grleyen) vb. Ama Ze us, g k y z n n kozmik bir g r n g olarak kiiletirilmesinin o k tesine geen bir anlam tar, O n u n gksel nitelii, hem egemenliiyle hem de farkl yeryz tanralaryla yapt saysz kutsal evlilikle d o r u l a n r . Bununla birlikte, ismi ve (zorlu kavgalarn a r d n d a n ele geirdii) e g e m e n l i i dnda, Zeus eski Hint-Avrupa gok tanrlarna, r n e i n Veda tanrs Dyaus'a ben zemez. Yalnzca evrenin yaratcs olmamakla kalmaz. Yunanlarn lk T a n r l a r grubu inde bile yer almaz. N i t e k i m Hesiodos'a g r e , balangta yalnzca Kaos (Abis) vard, sonra onun i i n d e n "geni b r t " Gaia (Yer) ve Eros kt. Daha sonra Gaia "bir varlk ya ratt kendine eit: Drt bir yann saran Uranos'u, Yldzl G k ' . "
2

Hesiodos

Uranos'u, "aka s u s a m , beraberinde geceyi de tayp Yer'e yaklaan ve onu sa ran" b i r varlk olarak betimler Bu k o z m i k kutsal evlilikten* ikinci tanr kua,
3

U r a n o s ' m evlatlar dnyaya geldi; A l a erkek Titan ( i l k i Okeanos, sonuncusu Kronos) ve alt dii Titan (ilerinde Rheia, The mis, Mnemosyne vard), tek gzl Kyklop ve Hekatonkheir {Yz Kollular).

llyada, 15, 192. [yada ve Oiysseia iin Trke evirileri kullanlmtr, ev. Azra Lria-A Kadir, 5ander Yaynlan, stanbul, 1981; Theogpia iin ise Azra Erhat, Mitohji .Slzlig'nde (9. basn, Remzi Kitabevi, 2000, stanbul) bulunabilen blmlere bavuruImuur -i-l Hesiodos. rhegnia, 118 vd. Hesiodos, a.g.y.. 176 vd. Ama daha nce Gaia tek bana Dalar, Nympha'lan ve ksr Deniz'i (Ponos) dourmu tu, Hesiodos, a.gy., 129 vd.
I

305

DNSEL tNANU AR VE DNCELER TARH II -1

Balang alarna zg, lsz ve k i m i zaman canavarlar yaratan bir d o u r ganlk sz konusudur Ama Uranos "ilk g n d e n itibaren" o c u k l a r n d a n nefret et ti ve onlar Gaia'nn bedenine saklad. Sonunda sabr taan tanra b y k bir tr pan retti ve ocuklarna seslendi. "Benden ve bir deliden olan oullar . . . bir ba b a n n canice azgnln cezalandracaz, o sizin babanz da olsa, b u iren ileri yapmaya n c e o balad." Ama dehete d e n oullarndan "hibiri b i r tek sz et medi," yalnzca Kronos bu grevi stlendi. Ve "Yer'n bedenine girme arzusuyla kendinden g e m i " Uranos yaklatnda, Kronos trpanyla onun erkeklik uzvu
3

n u kesti. Gaia'nn zerine akan kandan i n t i k a m tanralar olan Erinys, Devler, D i b u d a k Nympha'lan dnyaya geldi, Uranos'un denize d e n ve etraflar beyaz bir k p k l e evrelenen cinsel o r g a n l a r n d a n A p h r o d t e d o d u .
6

Bu y k gok ile yerin ayrlmasn anlatan arkaik m i t i n o k iddetli bir versi yonudur. Daha once de saptadmz gibi ( 47), geni lde yaygnlam ve farkl k l t r d z e y l e r i n d e bulgu l a n m bir m i t sz konusudur Uranos'un h a d m

edilmesi, d u r m a k s z n s r e n ve son tahlilde bou b o u n a yaplan ( n k baba, ye ni d o a n o c u k l a r topraa "saklyordu") bir dlleme eylemine son v e r i r . Evren
7

egemeni bir tanrnn olu, tarafndan sakatlanmas ve o u l u n bylece onun ardl olmas H u n i , H i t i t ve Kenan teogonilennin egemen izleini o l u t u r u r ( 46 vd). Anlalan H e s o d o s b u dou geleneklerini b i l i y o r d u ;
8

n k onun Tfeogona's

tanr k u a k l a n arasndaki atma ve evrensel egemenlik iin verilen mcadeleye o d a k l a n m t r . G e r e k t e n de Kronos, babasnn erkeklik g c n yok ettikten son ra, onun yerine geti. Kz kardei Rheia ile evlendi ve b e ocuu oldu: Hestia, Demeler, Hera, Hades, Poseidon. Ama Gaia ve Uranos'tan, yazgsnn bir g n "oghmtm darbeleri altnda can vermek" o l d u u n u r e n d i i i i n , Kronos ocuk9

l a n n d o a r d o m a z y u t u y o r d u . Byk bir hayal krkl yaayan Rheia o zaman Gaia'nn d n dinledi: Zets'u douraca g n Girit'e gitti ve ocuu ulal maz bir magaTaya gizledi. Daha sonra koca bir ta bezlere sard ve Kronos'a onu verdi, Kronos da onu yuttu (478 v d ) .

Askhylos, frag. 44 Nauck.

6

Theo., 188 vd. Uranos'un hadm edildikten sonra ilevsizlet lnes, yaratc tanrlann kozmogoni ilerini bitirdikten sonra ge ekilip dem otiosis haline gelme eilimini, biraz sen bir biimde de olsa yanstr; bkz. Eliade, Dinler Tarifline Giri, 14 vd, f

Son olarak km yaynlar iinde bkz. M. L. West, Hes/od's Theogony, s. 18 vd; P. Walcot, Hesiod and the Near East, s. 27 vd. Theogonia, 461 vd. 306

'

ZEUS VE YUNAN D M

Zeus b y y n c e Kronos'a erkek ve k z kardelerini kusturdu. Daha sonra Ura n s ' n zincire v u r d u u , b a b a s n n kardelerini de k u r t a r d Bunlar da k r a n l a r

n n iareti olarak o n a g k g r l t s ile y l d r m hediye ettiler. Eh'nde byle si lahlar bulunan Zeus a r t k "hem l m l l e r i hem l m s z l e r i " ynetebilirdi.
10

Ama n c e Kronos'a ve Titanlar'a b o y u n e d i r m e k gerekiyordu. Sava balayal on yl o l m u t u ve hl sonucu belli deildi; o srada Gaia'mn tlerini dinleyen Ze us ve gene tanrlar, Uranos'un yeralt derinliklerine hapsettii y z k o l l u devL aramaya gittiler. Ksa bir sre sonra Titanlar yere serildi ve Yz K o l l u l a r n bek ilii altnda Tartaros'a g m l d . '
1

Titanomakhia

(Titanlarla tanrlarn sava} betimlemesi (zellikle

700 v d ) , Dolaysyla

kozmogoni ncesi bir aamaya gerileme izlenimi u y a n d r m a k t a d r

Zeus'un Titanlar'a - l s z g c n ve iddetin b ed en len mi h a l i - kar kazand zafer, evrenin yeniden dzenlenmesiyle edeerlidir, Zeus b i r anlamda d n y ay yeniden y a r a t m a k t a d r (kr. Indra, 68). Ama b u yaratl i k i kez daha ciddi teh likelerle karlaacaktr. U z u n s r e baka bir kaynaktan alnd d n l e n , ama Tfeogom'a'nn son e d i t r n n zgnln kantlad b i r b l m d e (820 -880. d i zeler),
12

Gaia ile Tartaros'un olu olan Typhon a d n d a bir canavar Zeusa meydan

okur. "Yz ylan ba ykselir o m u z l a r n d a n karp k o r k u n kara dillerini, h u e j der kafalarndaki gzlerde ate alev saar kara kalar altndan," v b . yldrmyla v u r u p Tartaros'a a t a r .
14 1 3

Zeus onu bilme

Sonunda, Homeros ve Hesiodos'un

15

d i k l e r i ve i l k kez Pindaros'un sz e t t i i

bir b l m olan Gigflttmacria'ya

{devlerle tanrlarn sava} g r e , Uranos'un kanyla dllenen Gaia'dan kan dev ler, Zeus'a v e k a r d e l e r i n e kar ayaklandlar. Apollodoros'un belirttiine gre,

Gaia devleri T i t a n l a r n i n t i k a m n almak m d o u r m u v e devler bozguna ura d k t a n sonra Typhon'a hamile k a l m t .

16

Zeus'un s t n l n e kar Gaia'mn k u r d u u entrikalar, kozmogoni eserine veya yeni bir d z e n k u r u l m a s n a kar i l k Tannlar'dan birinden gelen engelleme-

10

Theagonia, 493-506. Thtagoma, 617-720. West, Hesfd's Theogony, s. 379 vd. Tieojpnit, 824 vd. Apollodoros, Bibi., I , 6, 3, yere serilmeden nce Typhon'un Zeus'un tendon lann almay baardn anlatr; bu motif Hit mitinin bir blmn anmsatmakladr: Frtna tanrs ile ejderla tliuyankas'n kavgas; kr. 45. Aynca bkz. West, a.g.y., s. 392.

LL

1 3

L1

15

Nemea, 1,67 B(l)l 1, 6, 1-3. 307

1S

DNSEL [NAN1AR vr; P N C L l . L K TAK1III - I

ler oltaya koyuyor ( k r . Mezopotamya'da ki tanrlar kavgas, 21)

Bununla

birlikte, Zeus egemenlii k o r u m a y ve bylelikle tann hanedanlarnn iddet yo luyla b i r b i r i n i n yerini almasna kesin bir son vermeyi Gaia ve Uranos sayesinde baarmtr

84. Z e u s ' u Zaferi ve E g e m e n l i i Zeus, Typhon'u yere serdikten sonra, kozmik blge z e r i n d e k i egemenlii kura ekerek paylatrr. Okyanus Pose-

idoria, Yeralt Hades'e ve Gok Zeus'a der; toprak ve Olympos ise hepsinin or tak m a l d r .
18

Daha sonra Zeus bir dizi evlilik yapar. lk ei Metis'tir

(Temkin), ilende

ama Athena'ya hamile kalnca Zeus onu yutar; n k Gaia ile Uranos'un

"zalim kalpli, insanlarn ve tanrlarn kral olacak bir o l u n u n " doaca kehane tine inanmtr.'
11

Demek k i Zeus u n egemenlii, ilk iftin uyars sayesinde kesin

g v e n c e akma alnr. Ayrca Mets'i de bylelikle ebediyen kendi bedenine k a t m olur

2 0

Athena ise bir baha darbesi sayesinde babasnn a l n n d a n dar k a r .

J1

Zeus daha sonra dii Titan The mis (Eitlik), Eurynome, tvlnemosyte (Zeus'a dokuz Musa'y d o u r m u t u r ) ve son olarak da Hem ile e v l e n i r . " Ama Hera ile evlenmeden n c e Demeter' sever, o da Persephone'yi ve ikiz tanrlar Apollo ile A n e m i s i n annesi Leto'yu d o u r u r (910 vd). Bunun dnda Zeus'u, genellikle yerle ilgili birok tanrayla ilikisi olur (Da, Europa, Semete vb). Bu b i r l e m e ler, frtna tanrsnn yer t a n n a l a n y l a kutsal evliliklerini y a n s t m a k t a d r . Bu ok saydaki evlilik ve erotik macera hem dinsel hem de siyasi bir anlama sahiptir. Zeus, hat ulan amaya cak kadar eski zamanlardan beri taplan Helen ncesi dne m i n yerel tanralarna sahip olarak, onlarn yerine g e m e k t e ve bylece, Yunan dinine kendine zg niteliini k a z a n d r a c a k sembiyoz ve birleme srecini balat maktadr. Zeus "un ve Olympos tanrlarnn zaferi kendini, bazlar Helen ncesi d n e m e ait arkaik tanrlarn ve t a p m l a r m y o k olmas seklinde g s t e r m e m i t i r . T a m tersi ne o k eski zamanlardan kalm mirasn bir b l m sonunda Olympos dinsel sis-

Ama Gaia'nn fkesi, Zeus'u iddetine ve zalimliine bir tepki olarak da yorumlanabilir. llyaa, 15, 197 vd. The, 886 vd. aklyor.

' Mitolojik d z e n d e , bu blm Zeus'u somaki dnmn, "bilgeliinin" kaynam

11

The., 924 The., 901 vd.

308

ZIUS Vli YUNAN DN

temi iine katlmtr. lk tanr iftinin Zes'un kaderinde oynad rol az nce v u r g u l a d k . Baka rnekler de aktaracaz. imdilik Zes'un d o u m u vc Girit'te geen o c u k l u u b l m n h a t r l a t a l m . " Byk bir tanrann olu ve a olan bir o c u k tanr etrafnda k u r u l m u , b i r Ege mitsel-ritel senaryonun sz konusu o l d u u kesindir. Yunan geleneine g r e , yeni d o a n b e b e i n lklar kalkanlar n birbirine vuran Kureta'larn kard g r l t y l e r t l y o r d u (erginleme t renlerinde gruplar halinde silahlaryla dans eden genlerin m i t o l o j i k i z d m ) . Palaikastro ilahisi ( M V.-UI. yzyllar), "en b y k Kreta" Zeus'un s r a m a l a r n v e r ' ( b y k olaslkla, arkaik bir bereket riteli sz konusudur). stelik Ida
2

d a n d a k i bir m a a r a d a kutlanan Zeus daios tapm, nysteria'larla erginlenme ya p m d a y d . Halbuki Zeus asla bir mysteria tanrs deildi. Daha ge bir d n e m
i 5

de, yine Girit'te, Zeus'un m e z a r n n olduu sylendi; demek k i b y k O l y n p o s tanrs len ve dirilen mysteria" t a n r l a r n d a n biriyle zdeletirilmiti. Ege etkileri klasik ada bile s r d ; rnein g e n ve sakalsz bir Zeus betim leyen heykellerde bu etkilere rastlanr. Ama ok geni ve bitmek bilmeyen bag-

d a t r m a c h k s r e c i n i n tevik ettii, en a z n d a n h o g r d uzantlar soz konu sudur.

26

n k daha Homeros'ta, Zeus gerek bir egemen Hmt-Avrupa tanrsnn

saygnlna k a v u m u t u r . O "usuz bucaksz g n " t a n r s n d a n daha fazlasdr, "insanlarn, tanrlarn babas "dr." Ve Aiskhylos, Heliccles {Heliosoullan}
7

adl tra

gedyasnn bir parasnda (frag. 70, Nauck) u n u aklar: "Zeus havadr, Zeus yerdir, Zeus g k t r . Evet, Zeus her eyin s t n d e olan her eydir." Zeus, atmos fer olaylarnn efendisi olarak, t o p r a n bereketini ynetir ve t a r m almalarna b a l a n d n d a ona Zeus Khonios {Khton: toprak, yer) ad v e r i l i r .
2K

Ktesios ad al

tnda, evin koruyucusu ve b o l l u k simgesidir. Aile grevleri ve haklarn da gze tir, yasalara u y u l m a s n salar ve Polieus sfatyla siteyi korur. Daha eski bir d nemde a r n m a tanrs, Zeus Katharsios ve zellikle khinliin "tanrsal gur yap rakl Zeus meesi" araclyla yapld Epeiros'tak Dodone'de kehanet tanrsy-

Zeus Kretagenes hakknda, bkz, Charles Pcard, Lcs Kr. H. Jeanmaire, Coura et Cceeies, s. 427 vd.

rdigiiK

p'e-/ e len imi es, s. 117 vd.

Euripides, kaybolmu bir tragedyann paras, lcs Crituts fG/hlerJ (frag. 472 Nauck). Bu sre Dou Akdeniz'de, Roma. Helen ve ran mirasnn Bizans mparatorluumun yapsyla btnletirilmesine ve daha sonra da Hyada, 1,544. "Hesiodos, ler ve Gnler, 465 309 Osmanllarn Bizans kurumlarn korumasna olanak verecektir. Bkz bu kitabn 3. cildi.

DNSEL NANLAR VE N C a IIR TARH - I

Bylelikle Zeus, ne d n y a n n , ne hayatn, ne insann yaratcs o l d u u halde, tanrlarn tartmasz n d e r i ve evrenin mutlak egemeni olarak ortaya kar, Zeus'a a d a n m tapnaklarn o k l u u , o n u n b t n Helen d n y a s n a yayldn kant l a r / ' lyado'da, Zeus'un Olympos sakinlerine meydan o k u d u u m e h u r sahnede
1

(8, 17 vd), o n u n her eye yeten g c h a k k n d a k i bilin, hayranlk u y a n d r a c a k bir b i i m d e yanstlr: "Altn bir halat sarktn g k t e n , tekmil tanrlar, tanralar, tu tun ekin o halat, harcayn olanca g c n z , gene i n d r e m e z s i n i z efendiniz Zeus'u y e r y z n e . Ama ben bir e k e r s e m yle iyicene, alrn yukar sizi dc, topra da, denizi de, balarm Olympos'un b i r sivri d o r u u n a halat, havalarda uu u r ne var ne yok hepsi. T a n r l a r d a n , insanlardan s t n m ben bylesine,'' Bir mit izlei olan "altn halat," Platcn'dan balayarak, Dionysos Areopagos'a ve X V I I I . yzyla gelinceye dek saysz yoruma konu o l m u t u r .
51

Ama b i z i m ko

n u m u z u asl ilgilendiren, O r p h e u s u s l u p t a yazlm bir iire, Rhapsodos Tliigonia'sna g r e , Zeus'un i l k t a n n a Nyks'e (Gece) " l m s z l e r zerinde gl b i r egemenlii" nasl k u r a c a n ve zellikle de evreni "heT eyin bir, ama paralarn ayr" olabilecei ekilde nasl dzenleyeceini sormasdr. Gece ona kozmosun te mellerini retir ve ayn zamanda havaya balamas gereken "altn halat"tan sz eder,' Kukusuz ge d n e m e ait bir metin sz konusudur, ama naklettii gelenek
2

eskidir. Uy ada, Gece'yi o l d u k a gl bir tanra olarak sunar (14, 258 v d ) : Zeus bile onu fkelendirmekten kanr. Zeus'un her eye yeten g c h a k k n d a k i en m e h u r aklamayla, Yce T a n n ' n n i l k Tanrlar grubundan bir tanradan akl s o r m a s n n m e t i n i i n d e k i yaknl a n l a m l d r . Gece'nin kozmolojik talimatlar

bir anlamda Gaia ile Uranos'un aklad ve egemenlik m c a d e l e l e r i n e son veren srlar yinelemektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, baz lk Tanrlar O l y t p o s l u l a n n zaferinde sa k a l m l a r d . G c n ve saygnln hatrlattmz Gece bunlann arasnda i l k svada yer a l y o r d u . Daha sonra Pontos (ksr Deniz); Titanlara kar savaa katlan Styks; Zeus'un ve dier Olympos tanrlarnn o n u r l a n d r d Hekate; Gaia

Odysseta, 14, 327 vd, 19, 29 vd. Zeus'a Yunanistan'n her yerinde, zellikle de en yksek tepelerde, ncelikle Aa'daki Olympos danda, ama ayn zamanda Girit'le, Anadolu'da ve Batda taplr. Bu zlek hakknda bkz. Eliade, "Cordes et marionnettcs," Mephistophiles. e l'And''ogyne, s. 20O-2T7, zellikle s. 225 vd. Bu iirin evirisi ve yorumu iin, bkz. P, LevSque, Auta Cateaa Honeri, s. 14 vd. 31D

zt:us /h ( U N M ^ u i N i

ve Uranos'un i l k ocuu Okeanos. Bunlarn her b i r i evren dzeninde - m t e v a z , belirsiz, marjinal de olsa- halfl bir rol oynuyordu; Zeus yetkesinin artk tama men gven altnda o l d u u n u hissedince, babas Kronos'u yeralt zindanndan ser best brakt ve onu bir harikalar diyarna - b a t n n en u n o k t a s n d a k i A d a s ' n a - kral olarak yerletirdi. Kutlular

85. t i k I r k l a r M i t i : Prometheus, Pandora Kronos'un " tarihi "ni hibir zaman bilemeyeceiz. Neredeyse hibir tapm k a l m a m , arkaik bir tanr o l d u u n a k u k u yoktur. Tek nemli m i t i , tanrlar aras savan n e m l i b i r b l m n olutu rur. Bununla birlikte, i l k insan rkyla, "altn rk 'la ilikili olarak da Kronos'un ad anlr. Bu bilgi n e m l i d i r : insanlarla tanrlar a r a s n d a k i ilikilerin balangc

n ve i l k evresini onaya koyar. Hesiodos'a gre, "tanrlarn ve l m l l e r i n kke n i ayndr.""

11

n k i l k tanrlar nasl Gaia d o u r m u s a , insanlar da yerden do

m u t u r (gegcneis). Ksacas d n y a ve tanrlar, i l k b l n m e y i izleyen dllenme s reciyle var o l m u l a r d r ve nasl k i b i r o k tanr kua varsa, ayn ekilde be i n san rk ortaya kmtr, altn, g m ve t u n rklar, kahramanlar rk ve demir rk. lk rk Kronos'un e g e m e n l i i n d e , " yani Zeus'tan nce y a y o r d u , Yalnzca er keklerden o l u a n b u altn a insanl tanrlarn, yani "gl kardelerinin" ya n n d a oturuyordu, nsanlar, "yreklerinde hibir kayg olmadan, aclarn ve sefa letin u z a n d a , tanrlar gibi y a y o r l a r d . "
36

almyorlard, n k ihtiya duy

d u k l a r her eyi toprak onlara sunuyordu. Hayatlar danslar, bayramlar ve her trl elenceyle g e i y o r d u . Ne hastal ne de yalanmay biliyorlar ve sanki uy kuya dalar gibi l y o r l a r d . " Ama Kronos devrilince, b u cennet a - o k sayda gelenekte b u n u n koutlarna r a s t l a n m a k t a d r - sona e r d i .
e

fler ve Giinicr, 108. A.g.y., 109 vd. A.g.y., 111. A.g.y., 112 vd. ev, Mazon. A.gy., 113 vd. nsanln cennet ann, Tfeognnra'ya gte oculdann doar domaz yuan "valisi" tan rnn,yine Hesiodos'a gre (iler ve Cde, 111), egemenliinin srd doneme denk gelmesi elikili grnebilir. Ama "fleo^oit'nm Kronos'unun gl Dog etkilerini yan stt unutulmamaldr. Tannlann insanlann "gl kardeleri" olarak tantlmas da ar tcdr. Byle bir iddia, tanrlar ile insanlar arasndaki etnolojik trde, kkl farkll ne karan genel kanyla elimektedir. Yine de temel aynnn alm rk anda do var ol311

DLNShL INANLA1 Vh ONCELL'IlTARmi - I

Hesiodos daha sonra altn rk insanlarnn "toprakla r t l d k l e r i ' n i ve tanr larn onlar kadar soylu olmayan bir rk, g u m u a insanlarn yarattklarn

anlatr. Zeus b u rk, g n a h l a r nedeniyle ve tanrlara kurban sunmak istemedik leri iin y o k etmeye karar verdi. O zaman nc rk, t u n rk yaratt; bu id det d k n ve sava adamlar sonunda geride kimse kalmayncaya del; birbirle r i n i krdlar. Zeus yeni b i r k u a k yaratt: Kahramanlar rk. Bunlar Thebai ve Troya n n d e k i b y k savalar sayesinde u n kazandlar. Pek ou l m l e tant, ama geri kalanlar Zeus tarafndan y e r y z n n snrndaki Kullular Adas na yer letirildi ve onlara Kroos h k m e t t i .
11

Hesiodos beinci ve sonuncu r k t a n , demir

1

rktan sz etmez. Ama b u ada d o m a k zorunda kald iin yaknr."'

Hesiodos'un naklettii anlatlar ortaya b i r o k sorun karsa da, b u n l a r n hepsi k o n u m u z u d o r u d a n ilgilendirmemektedir. Sonradan bir kaza ya da bir " g n a h " sonucu yitirilen, "balang d n e m i n i n m k e m m e l l i i " ve i l k m u t l u l u k m i l i o l d u k a yaygndr. Bu m i t i n Hesiodos'un naklettii eitlemesi, gerilemenin yava yava, d r t a a m a d a gerekletiini belirtmekte, bu da dort yuga h a k k n d a k i Hint retisini akla getirmektedir. Ama yugalar, renklennden sz edilse de -beyaz, krmz, sar ve s i y a h - madenlerle zdeletirimemitir. Buna karlk Nebukndezzarin d n d e (Daniel 2:32-33) ve baz ge donem ran metinlerinde, maden lerden tarihi alarn zgl iaretlen olarak sz edildii g r l m e k t e d i r . Ama Nebukadnezzar'n d n d e hanedanlar s z konusudur ve ran metinlerinde de impa ratorluklarn b i r b i r i n i izleyiinin gelecekteki i z d m yaratlmtr. Hesiodos kahramanlar am, herhalde t u n rkla demir rk arasna s o k m u t u , n k mucizevi k a h r a m a n l k ann mitletirihni ans fazlasyla g l y d ve onu yok sayamazd. Kahramanlar a, g m rkn ortaya kmasyla balayan

aamal gerileme srecini, aklanamaz b i r ekilde, d u r d u r m a k t a d r . Bununla bir likte k a h r a m a n l a r n ayrcalkl yazgs bir eskatolojiyi de yelerince gizleyemem e k e d i r : Onlar lmez; Kullular Adas'nda, artk Kronos' h k m s r d E l y sium'da m u t l u b i r v a r o l u u s r d r r l e r . Bala b i r deyile kahramanlar, bir an lamda Kronos'un egemenlii d n e m i n d e k i a k n ag a d a m l a r n n varoluuyla r-

duu belirtelim: nsanlar tanrlarn m u t l u l u u n d a n ve d o s t l u u n d a n yararlanyor, ama l m s z l e eri emiyorl ard. Zaen taunlar da ikinci tanr k u a n d a n , yani Titanlar'dan d; b a k a bir deyile, d n y a n n yaplar ve varolu halleri h e n z kesin olarak belirlen memiti. sler ve Gnler, 140-169.

A.g.y.. 176 vd, 312

ZtiUS VI: YUNAN LHM

limektedir. Daha sonra, zellikle de O r p h e u s u l u g u n etkisiyle, b u eskatoloji ge litirilip b o y u t l a n d a l a c a k t r . Elysium arlk yalnzca kahramanlara ait bir ayrca lk olmaktan kacak, d i n d a r l a r n ve "erginlenmilerin" ruhlarna da alacaktr. Dinler tarihinde sk sk rastlanan bir sre soz konusudur ( k r . Msr, 30, Hin distan v b ) . Birbirini izleyen alar m i t i n i n , insanlarn k k e n i n e ilikin ittifakla paylalan bir g r temsil e t m e d i i n i de eklemek yerinde olacaktr. Aslnda Yunanlar i n san soyunun d o u u sorunuyla fazla u r a m a m gibidir. Onlar daha o k b e l i r l i b i r etnik g r u b u n , bir sitenin, bir h a n e d a n n kokemyle ilgileniyorlard. Birok ai le kendilerinin k a h r a m a n l a r n soyundan geldiini, sz konusu k a h r a m a n l a r n da b i r tanryla bir l m l n n b i r l e m e s i n d e n d o d u u n u k a b u l ediyordu. Belirli b i r halk. M i r m i d o n l a r , karncalarn; b i r dieri d i b u d a k l a r n soyundan geliyordu.

Tufandan sonra Deukalion "annesinin kemiklerimden, yani talardan y e r y z n fusunu yeniden yaratmt. Son olarak, daha ge tarihli bir anlatya gre ( M I V . yzyl), insanlar balktan ekillendiren Pro methe us 'tu. Bilinmeyen nedenlerle, tanrlarla insanlar Mekone'de dosta ayrlmaya karar verdiler.
11

nsanlar, tanrlarla ilikilerini kesin b i r b i i m d e saptamak z e r e , i l k

42

k u r b a n sundular ve Prometheus da i l k kez b u vesileyle k o n u t u .

Bir k z l

d r d ve o n u i k i paraya ayrd. Ama hem insanlar korumak hem de Zeus'u al datmak istedii iin, kemikleri bir ya tabakasyla k a p l a d , eti ve barsaklar da ikembeyle r t t . Yagm ekiciliine kaplan Zeus, tannlar iin kt pay seip, insanlara eti ve barsaklar brakt. te b u nedenle, diye belirtir Hesiodos, o za mandan beri insanlar l m s z tanrlara k e m i k l e n yakarak sunarlar.
43

Bu kurnaz paylam insanlk a s n d a n h a t n saylr s o n u l a r a y o l at. Bu bir yandan etobur beslenme rejiminin, r n e k dinsel davran, tanrlara gsterilebile cek en y k s e k sayg olarak n e karlmasyd; ama dier yandan da, son tahlilde altn a d a n beri uygulanan bitkisel (vejetaryen) beslenmenin terk edilmesi anla m n a geliyordu. stelik Prometheus'un kurnazl Zeus'u insanlara kar fkelen dirmiti ve atein k u l l a n m n onlarn elinden a l d . ^ A m a kurnaz Prometheus, b i r

" Theogoua, 535.

4

- Prometheus\ ad Horaeros'a gemez, Tleogoria, 556. Bu da insanlann paylamdan sngladklan yaran yok ediyordu; nk eti g g yemek zorunda kalan ve tanrlara kurban sunamayan insanlar, yeniden vahi hayvanlarn durumuna dnm oluyorlard, 313

1 1

DNSEL INANLAR V E DNCELER TARIHI -1

k a m s n ine saklad atei g k t e n yere t a d * Sabom yitiren Zeus hem insan

5

lar hem de onlarn koruyucusunu cezalandrmaya karar verdi. Prometheus zin cirlendi ve her g n bir kartal " l m s z k a r a c i e r i n i y i y o r , her gece karacier yeniden byyordu. " Bir gun Zeus'un olu Herakles tarafndan kurtarlacak, bu
41

olay k a h r a m a n n (Herakles) anna a n katacaktr. insanlara gelince, Zeus onlara kadn, o "gzel belay"'" Pandora b i i m i n d e g n d e r d i ("btn tanrlarn a r m a a n , " iler ve Gnler, 8 1 vd). Hesiodos'a gore bu olay, "insanlar batan karacak olan" derin ve sonsuz b i r b y kaynayd;

" n k b u kaynaktan {Pandora'dan} kmtr aslnda o k a d n dediklerimizin bela l soyu, o l m l insanlarn b a b e l a s . "
16

86. l k K u r b a n n S o n u l a r Ksacas Prometheus insanla i y i l i k yapan b i r i deil, onun b u g n k d u r u m u n u n , g z d e n d p haklarn y i t i r m e s i n i n sorumlu sudur. Ivtekone'de tanrlarla i n s a n l a r n birbirlerinden kesin olarak ayrlmasna yol am, daha sonra atei alarak Zeus'un s a b r n tanm ve bylelikle Pandora'nn m d a h a l e s i n e , yani k a d n n ortaya kmasna, dolaysyla her t r l kayg nn, skntnn ve felaketin yaylmasna neden o l m u t u . Hesiodos'a g r e , Promet heus m i t i d n y a d a " k t l n " ortaya km aklamaktadr; son tahlilde "kt lk" Zeus'un i n t i k a m n temsil etmektedir.*
3

Ama bir Titan'm "hilekrl" nedeniyle m a h k m edilen insanlk tarihine y nelik b u k t m s e r b a k , kendim kesin bir b i i m d e kabul ettiremedi. lk altn a m i t i yerine ilerleme izlegini geiren Atskhyios'a g r e , Prometheus en b y k uygarlatrc k a h r a m a n d r . Prometheus, i l k insanlarn "yerin altnda, karanlk ma " TJeogmia, 567; ler ve Gnler, 52
1,0

Tfeogonia, 521 vd; iler ve Gnler, 56 TfuMgoua, 585. TJe., 592 vd. Prometheus'un Zeus'tan hibir ey kabul etmemesi konusunda kardeine yapt btn uyanlar sonusuz kalmt. Budala Epimetheus Pandora'y ald ve onunla evlendi. Ksa bir sre sonra Pandora gizemli kpn azn at ve btn ktlkler oradan kp dnyaya dald. Pandora kapa geri kapattnda, kpn dibinde yalnzca Umut kalmt. Sichan ve Levenue'm de belirttikleri gibi, "fkelenen Zeus'un istedii de zaten buydu, insan ebediyen "ar iler" grmeye mecbur etmekti" Olcr ve Gnler, 91) ve 'lmllerin bog abalarn besleyen' Umut'u da bu nedenle kpn iine sokmutu (Simonides, 1, 6), J.es grades divinites de la Gtce, s, 54, Hesiodos kesin konuur: "Zeus kznca Promelheus'a, kendisini aldatan o sivri akllya, saklad vann younu insanlardan, o gn bugndr dertlere bodu insanolunu" (ler ve Gnler, 47 vd). 314

1,7

4 8

4 0

Z E U S V E Y U N A N DINI

aralarda k a r n c a s r l e n gibi" yaadklarn syler; onlar ne mevsimlerin sras n , ne hayvan yeiirirmeyi ne de tarm b i l i y o r l a r d ; onlara b t n meslekleri ve b t n b i l i m l e r i Prometheus r e t t i ,
50

Onlar atei veren ' ve l m

5

kaygsndan

kurtaran Prometheus'tu (dize 248), Bu insanl kendisi y a r a t m a d iin kskan la k a p l a n Zeus, insanlar y o k edip yeni bir soy yaratmak i s t i y o r d u . ' " Yalnzca Prometheus, dnyann efendisinin planna kar kma cesaretini gsterdi.

Aiskhylos, Zeus'un fkesini ve Prometheus'un d n s z tutumunu aklamak iin, Pindaros'tan (veya onun kaynandan) dramatik bir ayrnt almtr
1

Prometheus

k o r k u n b i r silaha, annesi Themis'ten ald bir srra sahiptir. Bu sr, Zeus'un er ya da ge t a h t n d a n deceine ilikindir (522, 764 v d ) .
51

Prometheus, Zeus'un bu

felaketten kurtulmak iin bir tek aresi o l d u u n u gvenli bir tavrla aklar; Prometheus'un zincirlenni z m e k (759-770). Prometheus lemesinin dier i k i b l m b u g n e ulamad iin, i k i tanrsal figr a r a s n d a k i uzlamaz elikinin nasl olup da b a r m a y l a s o n u l a n d n bilemiyoruz. Ama M O V , yzyl Atina'snda, her yl Prometheus b a y r a m kutlanmaya balanmt bile; stelik Hephaistos ve Athena ile birlikte anlyordu. Zaten bir sredir, belki de hem entelektel sekin leri hem de kalabalklar heyecanlandran baz tinsel hareketlerin etkisiyle (bkz. bu eserin I I . cildi), Zeus'un bilgelii ve iyilii zerinde duruluyordu. Yce efen d i , Kronos'u Elysiutn'a kral olarak yerletirerek g n a h k a r m a k l a k a l m a m , T i tanlar da affetmit. Pindaros, " l m s z , Zeus Titanlar serbest brakmt" ifa desini k u l l a n r (4. Pytfian, 291) ve Kurtulmu Prometheus'ta {lemenin bir d i e r
54

b l m ! koro, zincirleri z l e n Titanlardan o l u u r .

Mekone'de i l k k u r b a n n paylam, bir yandan tanrlarla insanlar a r a s n d a k i krlma, dier yandan da P r o m e h e u s ' u n m a h k m edilmesiyle s o n u l a n m t r . Bu nunla birlikte Zeus a n b i r fkeye kaplm gibidir, n k Kari Meuli'nm de gsterdii g i b i ,
5 5

bu ritel paylam Sibirya'nn ilkel avclarnn ve Orta As

ya'nn o b a n halklarnn g k tannlanna s u n d u k l a r kurbanlara uygundur. Gerek-

5 0

Zincire Vurulmu Promei/es, +42 vd {ev: A. Erhat-S. Eyuboglul. Alei onlara, Hesiodos'ta olduu gibi, gkten indirip vermez. "Aiskhylos, trajedi rengine uymayan ve kahramannn saygnln azaltabilecek Mekone blmn bir kenara brakmtr," L, Sechan, Le myihe de Pronethee, s. 102, dipnot 62.

5 !

, z

Zincire Vunims Prometheus, 233. Bu motifin kkeni ve geliimi hakknda, bkz. Sechan, ag.y.. s. 23 vd, 42 vd, ve J. P. Vernant, "Metis et les mythes de souverainee "

5 3

^ Kr. Sechan, s. 44.

, 5

K. Meuli, Griechische Opferbrche (1946) Aynea bkz. W. Burkert. Homa Necas. s 20 vd. 315

DNSEL INANI.AR VI? D f J S N C E L E l ! T A l i l l l I - I

ten de bu halklar Yce G k V a r l k l a r n a hayvann kafasn ve kemiklerini sunar lar. Baka b i r deyile, k l t r n arkaik bir aamasnda b i r g k tanrsna saygnn m k e m m e l b i r ifadesi olarak kabul edilen sunu, P r o m e t t e u s destannda s t n tanr Zeus'un " h k m d a r l n a hakaret" suuna d n m t r . lk ritelin anla m n d a k i b u s a p m a n n hangi evrede ortaya ktn bilmiyoruz. Yine de Zeus'un fkesine paylamn kendisinden ok, Prometheus tarafndan, baka b i r deyile "eski t a n r kua "na ait, stelik Olymposlulara kar insanlarn tarafn tutan b i r Titan tarafndan aldatlmasnn yol at anlalyor. Promelheus rnei can sk c s o n u l a r d o u r a b i l i r d i ; b u i l k baardan cesaret alan insanlar Titan'dan daha ileri de gidebilirdi. Ama Zeus gl ve gururlu b i r insanl h o g r m y o r d u . nsanlar ereti ve gelip geici v a r o l u dzenlerini asla u n u t m a m a l , dolaysyla mesafelerini k o r u m a l y d l a r . N i t e k i m daha sonra, Prometheus'un olu ve Zeus'un yaratt tufandan s a k u r t u l a n tek kii olan Deukalion da, Zeus'a Mekone'dekne benzer b i r kurban su nar ve b u sunusu kabul edilir. "Zeus, Deukalion'un talebini olumlu karlar; ama mitte, mesafe k o r u n d u u iin Zeus'un onay verdii b e l i r t i l i r . " O zamandan beri
56

en yaygn kurban treni, (hysia, b u mit r n e i n i yinelemektedir: K u r b a n n yan da ieren b i r b l m sunakta yaklr ve d i e r b l m k u r b a n sunanlar tarafn dan arkadalaryla birlikte y e n i r .
8 57

Ama trende tanrlar da hazr bulunur: Kur

w

banlarla' veya yadan kan dumanla beslenirler.

Mekone'de yaanan k o p u , Deukalion sayesinde bir anlamda g i d e r i l m i t i r , Prometheu5'un olu tanrlar yeniden, Zeus'a uygun gelen koullarda, yerlerine koyar (zaten o l m c l paylamn yapld ada yaam insanlk tufanda y o k o l m u t u ) . Aiskhylos'tan sonra Prometheus'un mtevaz, hatta silik b i r r o l oyna m a s anlamldr. Bu duruma Promelheus lemesinin baars da y o l am olabi lir; n k Aiskhylos b i r yandan b u uygarlatrc k a h r a m a n n benzersiz ycelii ni v e r k e n , dier yandan da Zeus'un iyiliini ve msan bilgeliinin mkemmel

rnei konumuna ykseltilen nihai uzlamann tinsel deerini de y a n s t m t . Prometheus ycelik boyutuna - U r a n l n ezeli ve ebedi k u r b a n - ancak Avrupa

J. Rudhardt, "Les mythes grecques relatifs a l'instauration du sacrifice," s. 14. Ayrca Zeus Deukalion'a hemen yant vermez; ne islediini renmek iin nce Henes'i gnderir; Apollodoros, Bibi, l , 7,2. Buna en yakn bir dier rnek, branilerdeki zebah'm (k. 57). (iyoda, 1,123-424; 8, 548-552 vb Oyada, 1,66-67; vb. 316

ZEUS VE YUNAN DINI

romantizmi ile birlikte yeniden kavuacaktr, Hindistan'da kurban evresinde y r t l e n speklasyonlar, zgl b i r kozmolo j i k anlay dile getirir ve metafizikle Yoga tekniklerine yolu aarlar ( 76). branilerde kanl kurbanlar, peygamberlerin eletirilerinden sonra bile, s r e k l i yeni den yorumlanacak ve deer y k l e n e c e k l e r d i r . Hristiyanlk ise, isa'nn g n l l kurban o l m a s n d a n hareketle o l u m u t u r . Bitkisel beslenme d z e n i n i n erdemleri z e r i n d e duran O r p h e u s u l u k ve Pythagoraslk, Mekone paylamn kabul eden insanlarn " g n a h " ilediim r t l olarak kabul ediyorlard ( k r . bu eserin I i . cildi). Bununla birlikte P r o m e t h e u s ' m c e z a l a n d n l m a s , Zeus'un "adaleti" zerine d n c e l e r d e ancak ikincil bir rol o y n a d . Halbuki Yunan d n c e s i , Homeros a n d a n beri, tanrsal "adalet" sorunu ve ondan karsanan insan "yazgs" z e r i n d e tutkuyla duruyordu.

87. i n s a n ve Yazg: " Y a a m a S e v i n c i " n i n A n l a m Yunan d i n i , Yahtdi-Rristiyan bak asndan y a r g l a n d n d a , k t m s e r l i i n etkisinde o l u m u gibidir:

insan v a r o l u u t a n m gerei gelip geici ve dertlerle y k l d r . Homeros insan "rzgrn yere d k t yapraklar"a benzetir." Ktlkleri uzun uzun sayan (yok
1

sulluk, hastalklar, yas, yallk vb) Klophon'lu air Mimnermos ( M V I I . yz yl) da b u benzetmeyi yeniden kullanr. "Zeus'un bana bin bir bela s a r m a d tek bir insan bulunmaz." ada Semonides'e gre, insanlar s r hayvan g i b i yaayan, " T a n n ' n n her b i r i m i z i yazgsna hangi yoldan gtreceini bilmeyen," "bir" g n l k y a r a t k l a r d r .
61

Bir ana, dindarlna karlk i k i o c u u n u gcnn

yettii en b y k bala d l l e n d i r m e s i iin Apollon'a yakarr; tanr bunu kabul eder ve o c u k l a r o anda hi ac e k m e d e n l r . Theognis, Pindaros ve Sofokles,
w

hi d o m a m a n n veya bir kez d o d u k t a n sonra olabildiince a b u k l m e n i n , in sanlar iin en i y i yazg o l d u u n u ileri s r e r l e r .

63

Ama l m de, tam ve nihai b i r yok olua yol amad iin, hibir eyi z m l e m e z . Homeros'un adalarna gre l m , gten ve bellekten yoksun so luk glgelerin d o l d u r d u u Hades'in yeralt karanlklarnda, kstl ve k k d r c b i r "hayal sonras v a r o l u " t u . (Odysseus'un hayaletini armay baard

Uyada, 6, 14 vd lyonya airleri sefalet, hastalklar ve yallk karsnda dehete dm gibidir. Ancak un larla avunulablr Sava ve an, veya zenginliin salad zevkler. Herodoos, I , 31, 1 vd.

flL

<>2

' Theognis, 425-428, Pindaros, frag. 157, Sofokles, Kolouos'iu Oitpus, 1219 vd.
3

317

DINSEL

A A V E D N E E T RH NNLR C L R A

Akhlleus, " b t n gemi g m llere kral olacama, el kapsnda

kulluk
ri

edeydim k e k e , varlksz, yoksul b i r iftinin y a n n d a rgat o l a y d m , " der.)'

Ay

rca y e r y z n d e y a p l a n iyilikler d l l e n d i r i l m i y o r ve k t l k l e r cezalandrlm y o r d u . Yalnzca Iksion, Tantalos ve Sysiphos ebedi ikencelere a r p t r l m t ; n k onlar d o r u d a n Zeus'un onurunu zedelemilerdi ve Menelaos u n da Hades'e indirilmeyip Elyseum a g n d e r i l m e s i n i n nedeni, Helena'yla evlenerek Zeus'un da m a d olmasyd. Hesiodos tarafndan nakledilen b i r anlatya gre (kr. 85), b a ka kahramanlar da ayn y a z g d a n yararlanmt. Ama bunlar ayrcalkl varlklar d. Yunanlar insanlk d u r u m u n u n ne denli ereti o l d u u n u n bilincine varnca, bu k t m s e r yaklam kesin bir biimde n e k a r Bir yandan insan, szcn dar

a n l a m n d a , bir tanr "evlad" deildir (bu d n c e b i r o k arkaik din ve tektanrl d i n tarafndan paylalmaktadr); dolaysyla dualarnn tanrlarla arasnda

belli bir "yaknlk" kurabileceini umamaz Dier yandan hayatnn yazgsnn, moira veya aisa, "baht" veya kendisine d e n "pay" - y a n i l m n e kadar tahsis edilmi zaman- tarafndan zaten b e l i r l e n d i i n i b i l m e k t e d i r .
65

Dolaysyla

lm

ne daha d o d u u anda karar verilmitir; hayat sresi tanrlarn d o k u d u u iplikle simgelenir. ' Bununla b i r l i k t e , "tanrlarn mojra's {kaderi}"
61 67

veya "Zeus'un ai

sa's (istei, kara kaderi}"

08

gibi baz ifadeler, bahtlar bizzat Zeus'un b e l i r l e d i i n i

d n d r m e k t e d i r , Zeus, olu Sarpedonun hayat sona e r d i i n d e y a p m a y kafa s n d a n geirdii gibi, ilke olarak yazgy d e i t i r e b i l i r
m

Ama Hera ona byle b i r

hareketin evrenin yasalarnn - y a n i adaletin (diki)- iptaline yol aacan hatrla-

Odysseia, 11, 489-491. Bu mehur szleri, daha sonra Sokrates acmaszca e lei irecektir; kr. Platon, Repblica, 111, 386a-387b; 387d-388b. Moira ve aisa terimlerinin anlam Homeros'tan sonra deiti, insanlar lgnla iten bu neredeyse eytani gler daha sonra kiilerilip u tanraya dntrldler. U Moira ilk kez Hesiodos'ta ortaya kar (TJeogonia, 900 vd): Zeus'la Themis'in kzlandrlar. Balangta "iplik eirmek" ya tanrlar (Odysseia, 20, 196; vb), ya "daimon" {cin] (Odysseia, 16, 64) ya da moira (llyada, 24, 209) veya aisa (Ayada, 20, 128) tarafndan gerekle tirilen bir iti. Ama sonuta baka Hint-Avrupa (ayn zamanda Dogu) geleneklerinde de grld gibi, yazg "ilelerinin erilmesi," p Ericilenn (Klo(lto'lar) veya Moira'lann bir zellii oldu. Kr, Volosp, 20. drtlk; Eliade, Dinler Tarifline Giri, 58. Birinin hayat ip liini "bkmek" onu "balamak," baka bir ifadeyle onu deitirilmesi olanaksz bir "durum" iinde hareketsiz brakmak anlamna gelir. Odyssea, 3.261. Siyada, 17, 322; Odyssda, 9, 52. Siyada, 16, 433 vd. 318

ZEUS VE Y U N A N I N

tr ve Zeus ona hak verir. Bu rnek bizzat Zeus'un da adaletin s t n l n kabul ettiini gsterir; zaten dike, evrensel d z e n i n , baka bir deyile tanrsal Yasa'nn (themis) insan toplumu iindeki somut t e z a h r n d e n baka bir ey deildir. Hesiodos, Zeus'un vahi hay vanlar gibi d a v r a n m a m a l a r iin insanlara "adaleti" baladn aklar. nsann i l k grevi, adil olmak ve tannlara kar "onur"unu itime) zellikle onlara kurban lar sunarak k a n t l a m a k t r . Kukusuz dike teriminin a n l a m , Euripides'i Homeros'tan ayran yzyllar boyunca evrilmitir. u r i p i d e s bi duraksamadan yle

yazar: "Eer tanrlar i r k i n (veya: baya) bir i yapyorlarsa, onlar tann deil dir!"
70

Euripides'ten n c e Aiskhylos, Zeus'un m a s u m l a r cezalan d r m a d m ak

71

lyordu.

Ama daha iyada'da Zeus dike"'nin koruyucusu olarak karmza kmak

tadr, n k yeminlerin gvencesini veren ve yabanclar, k o n u k l a r , kendine yakaranlan koruyan o d u r ,

72

Ksacas tanrlar insanlara, l m l l e r kendi varolu biimlerinin getirdii s nrlar ihlal e t m e d i k e , bir neden olmadan vurmazlar. Ama dayatlan snrlar i h lal etmemek de g t r , n k i n s a n n l k s " m k e m m e l l i k " t i r (aret). Halbuki

a n m k e m m e l l i k lsz kibre ve kstahla (hylrs) yol a m a tehlikesini tar. Tanrlara r a m e n l m d e n kurtulmakla b b r l e n e n Aias'tn bana gelen budur ve Posidon tarafndan l d r l m t r .
73

Hybrh, k u r b a n "kor eden" ve onu felakete

7 4

s r k l e y e n geici b i r lgnla (at) yol a a r

Bunun a n l a m , hybris'in ve onun

sonucu olan ate'nin baz r n e k l e r d e (kahramanlar, krallar, maceraclar vb), fazla hrsl veya yalnzca " m k e m m e l l i k " l k s y l e yoldan k m bu l m l l e r e d o duklannda tahsis e d i l m i hayat paynn, yani mo/ra'mn s o m u t l a m a oluturduklandr. S o n u olarak i n s a n n elinde kendi s m r l a n n d a n baka b i r ey yoktur, insan olma d u r u m u ve daha zel olarak da moira'st tarafndan k o n m u s n r l a r d r bunyollarn

7 0

Belleropkon, frag. 292, Agamemnon, 750 vd. H. Lloyd-Jones, Ife Justice of Zeus, s. 6 (Dodds'un yorumuna kars. Tie Greeks and the rratioai, s. 52, dipnot 18). Aynca Zeus kral rneidir Uyruklarnn refahndan sorumlu olar basileus, zorunlu olarak geleneksel haklarn ve detlerin, themistea'nin koruyucusudur; baka bir ifadeyle belli bir dhe'ye uymakla ykmldr. Odysseia, 4, 499-511. Herodotos, Solon'a Tanrln kskanla ve istikrarszla ak olduunu bilirim" dedir tirken (1, 32), insan oduklann unutup /y triin tuzana denlerin aklszln eletir mektedir. 319

7 !

7 2

7 4

D I N S E L 1 N A N C L A 1 VI; D N C E L E R T A R H -1

lar. Bilgelik, her insan hayatnn bir sonu o l d u u n u n ve eretiliinin bilincine varlmasyla balar. O halde i m d i k i zaman m sunabilecei her eyden yararlan mak gerekir', genlik, salk, tensel zevkler veya erdemlerini sergileme [iratlar, Homeros'un verdii ders budur; imdiki zaman iinde tam olarak, ama soylu b i r b i i m d e y a a m a k . Umutsuzluktan k m bu "lk" k u k u s u z belli deiiklikler geirecektir; b u n l a r n en nemlilerini daha ileride inceleyeceiz (kr, b u eserin I I . cildi). Ama n c e d e n belirlenmi s n r l a r n ve v a r o l u u n geiciliinin bilinci hi bir zaman s i l i n m e m i t i r . Yunan dinsel d e h a s n n yaratc glerini asla engelle meyen b u trajik bak, paradoksal bir biimde insanlk d u r u m u n u n yeniden deer k a z a n m a s n a y o l amtr. Tanrlar insan snrlarn a m a m a y a zorlad iin, i n san sonunda insanlk durumunun m k e m m e l l i i n i n ve bu nedenle de kutsall nn farkna varmtr. Baka b i r deyile, "yaama sevinci"nin dinsel a n l a m n ,

erotik deneyimin ve insan bedeninin gzelliinin kutsal deerini, her t r l rgt l toplu elencenin - a y i n alaylar, oyunlar, danslar, arklar, sportif y a r m a l a r , temsiller, lenler v b - dinsel ilevini yeniden kefetmi ve son noktasna vardtrm t t r . n s a n bedeninin m k e m m e l l i i n i n dinsel anlam -fiziksel gzellik, lareketlenn u y u m u , huzur, s k n e t - sanatsal kalbn da esm kayna o l m u t u r . Yu nan tanrlarnn, mitlerde g r l e n ve daha sonra filozoflar tarafndan acmaszca

eletirilen, insan biimli o l u u dinsel anlamn tanr heykelciliinde bulur. T a n r larn d n y a s ile l m l l e r i n d n y a s arasnda yok edilemez b i r mesafe bulundu u n u savunan b i r d i n , paradoksal olarak, insan bedeninin m k e m m e l l i i n i tanr lara en uygun temsil biimi haline geliri t. Ama asl altnn izilmesi gereken nokta, i m d i k i zamana verilen dinsel deer dir. Yalnzca var olma, zaman iinde yaama olgusu bite dinsel b i r boyut tayabi lir. Kutsallk u ant, "doal" o l a n n ve g n d e l i k olann iinde bir anlamda "gizlendigi'riden, b u boyut her zaman aka g r n m e z . Yunanlarn kefettii "yaa m a sevinci," d i n d t r d e b i t elence deildir. Var o l m a n n , hayatn ketdiliitdenligine ve d n y a n n g r k e m i n e - g e l i p geici b i r biimde de olsa- katlmann m u t l u l u u n u onaya koyar. Yunanlar da, kendilerinden nce ve sonra gelen baka birok halk gibi, z a m a n n elinden k u r t u l m a n n en gvenli y o l u n u n iinde yaanan anm i l k bakta fark edilmeyen zenginliklerinden yararlanmak o l d u u n u ren milerdi . nsan hayatnn sonlu o l u u n u n ve "herhangi bir zellii olmayan" b i r varolu u n "sradanlg"mn k u t s a l l a t n l m a s , dinler tanhinde olduka sk rastlanan b i r g r n g d r . Ama " s n r l a r n ve " k o u l l a r n - n e trde olurlarsa olsunlar- kut-

320

ZEUS VE YUNAN DN

s a l l a t n l m a s , zellikle l . biylda ivi ve Japonya'da m k e m m e l l i k noktasna ulam ve her i k i k l t r de derinden etkilemitir. Tpk eski Yunanistan'da o l d u u gibi, "doal v e r i ' n i n bu ekilde akn bir d n m geirmesi zel b i r este tiin ortaya knda da ifadesini b u l m u t u r .
75

Bkz. b u eserin I I I , cildi.

321

ELETREL KAYNAKA

83. Yunan dininin tarihsel incelemesi ve yorumlayc zmlemesi, Avrupa kltr tarihinin heyecan verici bir blmn oluturur. XIX. yzyl ortasndaki K. O. Millier veya F. G. Weicker'den balayarak en yakn tarihli Brelich, Burkert veya Vemant ve Destier'in katklarna kadar farkl yorumlar birka sanda zetleme olana bulunmad iin, kaynakann z n hatrlatmakla yetineceiz n c e baz sente; eserlerini belirtelim: Gilberl Murray, Five Sin ges oj Greek Religion (1925); M. P Nilsson, A History of Greek Religion (1925, 2. bask, 1949); 1_. Geraet ve A. Boulanger, Le gnie grec dans la religion (1932); . Kern, Oie Religion der Gri echen, I-II1 (1926-1938); W. K C Guthrie, Les Grecs et leurs dieux (Fr. ev Payot, 1956 =
The Greeks and Their Gods, 1950); l. Pettazzoni, La Religion dans la Grce antique (Fr. ev.

Payot, 1953). J. E. Harrison, Prolegomena fo the Study oj Greek Religion Cambridge, 1903, 2. bask, 1922) hal okunmas yararl bir eserdir; I l J. Rose, A Hidbuoli oj Greek Mythology (Londra, 1928, 4. bask, 1950). Waller Otto, Yunan mitolojisi ve diniyle ilgili hayranlk veri ci ve ok kiisel bir yorum yaymlad: Die Giter GrieeJe lands (Frankfurt, 1928) U. von Wilamowitz-Moellendorf, DerGlnubederHellene, 1-11 (Berlin, 1931-32), byk Alman dilbi limci ve tarihinin vasiyeti gibidir. Son olarak, M P. Nilsson'm ok Iacimli eseri Geschichte dergriechischen Religion, l - l l (Mnih, 1940 [3. bask, 1967|, 1950) ierdii belge klliyatnn zenginliiyle vazgeilmez bir temel kitaptr, L R. Famcll'in be ciltlik eseri The Cults oj the Greek States, 1-V (Oxford, 1896-1909), derlenmi ve zmlenmi malzemeleriyle hl ya rarldr. E, R. Dodds'un kitab. Tie Greeks and the Irrational (Berkeley, 1951) artc bir yay gnlk kazanmtr; bu kitabn baans ada Zeltgcist'n baz eilimlerini yanstmaktadr. Zeus hakknda A. B. Cook nemli bir alma yaymlamtr; Zeus, -XII (Cambridge, 1914-1940); aslnda tanrnn ve genelde Yunan dininin eitli ynleri zerine kaleme aln m bir dzL monografi s z konusudur. eitli genel eserlerde Zeus'a aynln blmleri belimneye gerek grmyoruz. Konunun z Guthrie tarafndan sunulmutur, a.g.y., s. 49-81. Aynca bkz. M. P. Nilsson, "Vater Zeus," ARW, 35, 1938, s. 156-171 (Opucula Selecta, 11, Lund, 1952, s. 710-731'de yeniden yaymlanmtr) ve zellikle Hugh Lloyd-Jones, The jus tice oj Zeus (Berkeley, 1971). Tlifogoia iin, M. L. West'in yaymn kullanyoruz, fk'sud's Tleogony. Edited with i'olegomena and Commentary (Oxford, 1966). Bu eserin anikag Yak m dou's undaki koutlar 1940'tan beri sk sk tartlmtr; bkz, Peter Walcot. Hesiod and the Near East (Cardiff, 1966) Rheia'ya doumu Girit'te yapmasn tleyen Gaia'dr. ki tanra Yeryz Ana'nn uk numlardr (hipostaz); nitekim Rheia'nn etimolojisi "engin," yani Yeryz'dr Zeus erkek ve kz kardelerini kusmas iin Kronos'u zorlaynca, Kronos nce ta kus tu; Zeus bu ta Delphoi'ye, Parnassos'un eteine dikti (Pausanias, 10, 24, 6); kr. West, s 303, 498-500. dizelerin yorumu.

84. ilk e Metis ve Zeus'un onu yutmasnn sonular hakknda, bkz. J. P. Vemant, "Metis
322

ZEUS VE YUNAN DN

et les mythes de souverain t," RHR, 1971, 3, s. 29-76. Zeus Kretagenes, Girit'teki ocukluu ve Giritli erkek tann ile ilikileri konusunda, bkz. Charles Picard, Les Religions prtielle'niques (Paris, 1948), s. 115 vd; H. Jeanmaire, Caura et Courues (Lille, 1939), s. 427 vd; Martin P. Nilsson, The Mynoan-Mycenaean Religion and irs Sutvvdi in Greeh Religion (2. bask, Lund, 1950), s. 55 vd. West, Hesiod's Theogony, s, 297 vd, Girit'teki ocukluk anlatsnn eskiliini gstermitir (Teog. 477). Zeus'un her eyi kendine ekmesini salayan "altn halat" hakknda, bkz, Pierre Lvque, Aurea Catena domen (Paris, 1959); M . Eliade, Menliistophls et l'Androgyne (Paris, 1962), s. 225 vd. Olymposlulann zaferinden sonra sa kalan lk Tanrlar hakknda baz bilgiler ekleyelim. Gece, tek basna, olduka silik yan-tanr varlklar dourdu; bunlar daha ok kiiletirilmi soyutlamalara benziyorlard; l m , Uyku, Ac Alay, Sknt, Yallk vb (Hesiodos, Tfeogoma, 211 vd). Ama rpheusu metinler Gece'yi Ana ve evrensel egemen olarak tantr (kr. Kem, OrpJ. JVagn , dipnot 24, 28, 28a, 65 vb) Nyks'in (Gece) mitolojik-dinsel yaps ve ocuklarnn anlam zerine, bkz Dario Sabbatucci, Saggio sul misticismo greco (Roma, 1965), s. 95 vd. Pontos (ksr Deniz) annesi Gaia'yla birleerek olduka geni bir soya sahip oldu; kr. L. Schan ve P. Lvque, Les grandes divinits de la Grice (Pans, 1966), s, 49 (ve kaynaka not lan, s, 64). Zeus Slyks'i Titarlar'a kar savaa katld iin yceltir ve "taunlarn byk yemini" onun adna etmesine karar verir (Tieog 399 vd). Aynca bks. Schan ve Lvque, Les gran des divinits de la Grice, s, 64, dipnot 68 Hekate ise tam anlamyla bir ilk Tanna'dr. Zeus onun bir Titanides olarak sahip oldu u haklara ve ayrcalklara dokunmad (Theog. 423 vd). Daha sonra Hekate cadlk ilerinde uzmanlam bir tanra olacaktr; kr. Diodoroso, Bibliotkeke, 4, 45. "Uyku bilmez akyla koca dnyay dolanp duran" ilk Titan Okeanos (Aiskhylos, Zinci re Vurulmu Frometheus, 138 vd), kz kardei Tethys'le evlendi. Ama burada Hesiodos ve Homeros'un deinmedikleri arkaik bir kozmogoninin de izleri bulunmaktadr; buna gre, Okeanos ve Tethys ilk sulardaki eril ve diil ana ilkeleri canlandnyorlar; ksacas, tanrlarn ve gerein tamamnn kaynakland ilk ifti temsil ediyorlard; bkz, Sechan ve Lveque, s. 50, 51, 65; Sabbatucci, a.g.y s. 110-116 ve zellikle J. P. Vernantin nemli incelemesi: "Thtis et le pome cosmogonique d'Alcman" (Hommage Marie Delcourt, Latomus, c. 114, 1970, s. 38-69), zengin bir kaynakayla birlikte (kr. s. 38, dpno 2; s. 39, dipnot 8 vb). 85. Famell, Kronos hakkndaki edebi kaynaklar derlemitir Cufls, V, bl 3, Baz bilginler (Kem, Pohlenz) Kronos'u ve Titanlar', Ari dili konuan istilaclar tarafndan yenilgiye urat lan yerli halkn tanrlan olarak grmlerdir. Baka bir ifadeyle, Olymposlular ile Titanlar arasndaki atmann, baz tarihsel olaylar yansttn dnmlerdir. Ama bu atmann Douda da grlen koutlar, bu tezi rtmektedir. Hesodos'un be ag miti hakknda, bkz. Arthur O. Lovejoy ve George Boas'm yaynla-

323

DlNSKI. INAN1AI) VP DlJiUNCKI.hli l'ARM II -1

yp yo ru ml ad kl an kaynaklar: Prin utivism and Related ideas in Antiquity (Baltimore, 1935), s. 25 vd. ran'daki kout versiyonlar (zellikle Bundahisn) N. Sderbiom tarafndan evrildi ve tartld: ERE, c. 1, s. 205-219. Ugo Bianchi, Elyseum'daki altn a, bir mucize eseri l sl olan yeraltndaki Vara lkesinin hkmdan olan ilk kral Yima hakkndaki Iran anlatsna benzetir; kr. "Razza aurea, tnito dlie cmque razze ed Eiisio" (SMSi, 34, 1963, s. 1+3-210), zellikle s. 187-189. j . Gwyn Griffiths, "Archaeology and Hesiod's Five Ages' (journal of the History of Ideas, 17, 1956, s, 109-119), bilginlerin genel kansn (rnein H. C. Baldry, "Who invented he Golden Age?" Classical Quarterly, zel say 2, 1952, s 83-92'de ilen sr len grs) reddederek, mitin madenlerin kefine ve giderek kullanlmaya balanmalarna gnderme yaptn tahmin ediyor; kr. Baldry'nn yant, Journal of the Histoy of ideas, 17, 1956, s. 553-554. Bu sorun zenne en iyi incelemeler iinde, bkz, J. Kerschenste iner, Plton und der Orient (Stuttgart, 1945), s. 161 vd ("Der Metall myth o s"); J. P. Vernant, "Le mythe hsiodique des races. Essai d'analyse structurale," RHR, I960, s. 21-54 (Mythe et pense chez les Ciecs, Paris, 1965, s. 13-41'de yemden baslmtr); ayn yazar, "Le mythe hsiodique des races. Sur un essai de mise au point," Revue de plulologie, s. 247-276 (Mythe et pense, s. 42 79'da yeniden baslmtr). Prometheus hakknda, bkz E. Vaudvck, the Prometheus of tlesiod and Aeschylus (Oslo, 1943); Louis Schan, Le mythe de Prometfree (Pans, 1951); Karl Kernyi, Fron ici Ii eu s: Arc hetypal Image of Human existence (New York, 196.3; Aln. bask 194S tarihlidir). 86, Yunan kurban trenleri konusunda, bkz.: R. K. Yerkes, Sacrifice in Greek and Roman Religions and Early Judaism (Mew York, 1952), zellikle s, 88 vd ve zellikle Karl Meul. "Gri echische Opferbrauche" (Phyiliwa, Festschrift Peler von der Muhil, Basel, 1946, s. 185-288) ve Wallet Burken, Homo Necns (Berlin, 1972). s. 8-97 ve birok yerde (s. 9, dipnot 2, kay naka). Meul'nin yazd gibi, "Olympos kurban treni yalnzca riel hayvan kesiminden iba rettir" (a g.y., s. 223). i su dolu bir kse ve arpa dolu bir sepet getirilir. Trene katlanlar el lerini ykar ve kurbann da zerine su serperler. Daha sonra vejetaryen bir yemek hazrlar gi bi, arpay karrlar -ama sepetin dibindeki ba bulurlar. Bunu baz rituel hareketler izler: Bir an sessizlik, bir dua, sonra kurban rahibi kurbann alnndan birka kl keser, bunlan ate in zerine a.ar -ve darbesini indirdiinde, bulun kadnlar birlikte haykrr. Kan bir kapta toplanr ve sunan zerine yaylr. Daha sonra uyluk kemikleri, ya ve kk et paralaryla birlikle yaklr. Barsaklar sunan zerinde kzartlr ve orada yenir (kr. Meul, s 265 vd; Burkert, a.g.y., s 10 vd). Atina'da kullanan Bouphonia bayram (tam evirisi "kzn ldrlmesi"), kanl kur bann arkaik trde bir yorumunu bulmamz salyor. "Efendisinin dikkatsizliinden yararla nan bir ift kz, Zeus Polieus sunana yaklar ve sunak zerine braklm adaktan, site nin tanrsna ayrlm tahllar ve pasalan yemeye koyulur Kutsalla bu saldn kasnda f keye kaplan Zeus rahibi eline bir balta geirip hayvana vurur ve onu oldurur. Yapt eylem den korkuya kaplan "okuz katili" aceleyle kaar ve su aletini olay yerinde brakr liitielin ikinci ksm, iki ayn blmde oynanr, ilk blmde dava Pryancon'da, cinayetler konn - 324

ZEUS V E Y U N A N

DN

sunda uzman mahkemenin huzurunda yarglanr Ballann sululuu sapanr ve Atika top
1

raklarnn dna srlr. kinci blmde, btn site kurbann etini rel bir biimde yer ken, kzn ii saman doldurulur, yeniden ayaa dikilir ve iarla sryormu grnts ve rilerek sabana balanr" (Marcel Dtienne, Les Jardins d'Adonis, Paris, 1972, s. 105; kr. kay naka, s. 105, dipnot 2); unu da ekleyin: Burkert, Homo Neens, s. 154-161. U. Pesalozza'nn "Le origini delle Buphonia atenies" makalesi (1956) Ntovi saggi di religione nediitranea iinde yeniden basld (Floransa, 1964, s. 203-223). "Masumiyet komedisi" (Uhscfuldsfeontfie, Meuli, s. 224 vd) Sibirya halklarnn av rtellerinde de bulunur (kr. Evelme Lot-Falck ve dierleri, Les nies de Ici cJasse, Paris, 1953, s, 170 vd). M Dtienne, kanl kurbann Yunanlatca kutsalla saldr olarak kabul edilen nite liini ustaca yorumlar. Tanrlara bir hayvan kurban etmek, kan dkmek, gerek bir cinayet ilemektir. Hayvan kurban etmek sitede bir kirlenme olarak grlr, ama bu kirlenme ka nlmaz ve gereklidir; nk kz ldrmek sitenin tannsal glerle ilikilerim kurmak a sndan temel bir eylemdir" {a.g.y., s. 106-107) ntarihin dier halklarnda da grld zere. Yunanlar farkl nedenlerle insan da kurban ediyorlard, insann yerini hayvann almas (phigeneia; Ishak) koutunu, hayvan kurbanlarla nel biiminde zdeletirilen insanlann kurban edilmesinde bulur. Athanas olu Learkhos'u "bir geyik diye" ldrr (Apollodoros, Bibi. 3, 4, 3); Lukianos'a gre (De dea Syr. 58), Bambyke'de ocuklar kurban edilirken "onlar dana!" diye bagrlyordu. W. Burkert, tekelerin kurban edilmesi ile tragedyann kkeni arasndaki olas ilikileri yeniden incelemitir: "Greek Tragedy and Sacrifkial RituaP (Greefc, Roman and Byzantine Studes, 7, 1966, s. 87-121). Olymposlular iin yaplan kurban trenleriyle yer tanrlar ve kahramanlar iin yaplanlar arasnda belli farkllklar vardr; kr. 95. Promeheus ve Deukalion hakknda, bkz. J. Rtdbardt, "Les mythes grecs rclatiis a l'ins tauration du sacnfice; les rles corrlatifs de Promihe et de son fils Deucalion," Musum Helvetiotm, 27, 1970, s. 1-15. Aiskhylos'un PrometJeus lemesi hakknda, bkz. Louis Schant, Le mythe de Pinmiie, s. 4 vd; H. Lloyd-Jones, Tlie Justice ojZeus, s. 95 vd. nsanlann bir dibudaktan geldiine ilikin Yunan miti hakknda, kr. G. Bonfante, "Mcrocosmo e macrocosmo nel mit o indoeuropeo," Die Sprache, 5, 1959, s. 1-9. 87. Moira ve aist hakknda, bkz.: W. C. Greene, Moia. Falc, Good andfc'vlm Greek Thoughl (Cambridge, Mass. 1944); Ugo Banchi, D/os Aiso. Destine, nomani e dvinit ne'epos, utile teogome e nel culte de; Greci, (Roma, 1953); B, C. Dietrich, Dentl, Fate and e Gods, (Londra, 1967). ip bkmenin (eirmenin) simgesellii hakknda, kr. Dmler Tanline Giri, 58; birisinin hayat ipliim "bkmek, eirmekle onu "balamak" arasndaki edegerlilik konusunda, kr. images et Symboles, bl. 111, ("Le 'Dieu lieur' et le symbolisme des noeuds" ["Balayan Taun ve Dmlerin Simgesellii 1). 325

D N S E L NANLAR Vh DNCELER T A R H '.

Hugh Lloyd-Jones. The justice of Zeus'xu (Berkeley. 1971) adalet dncesinin (dike) ta rihini parlak bir biimde anlatmtr. Nilsson'dan beri, Honeros panteonunun yaplaryla Miken feodal krall arasnda birok kez yaknlk kurulmutur. "Adalet' (dike) tanrlarn irade sine benzetilebilir. Miken krallan gibi tanrlar da kaprisli ve zalim olabilir, ama alalrnazlar. Affediieneyecek tek su krala kar sadakatsizlik veya ihanettir. Homeros'ta dike, belli bir toplumsal snfa ait bireylerin "haklan"n
olduu

kadar, bu snfa "ozg davran biimi''ni dr

ifade ediyor gibidir. J. F. Vemant, Niiken egemenliinin yapsn, tarihini ve yaad krizi ya rarl bir biimde tartmsr: Les origines de la pense grecque, (Paris. 1962), s. 13-39. flen.'S ve 77iemis!es hakknda, bkz. Lloyd-'ones. s. 6 vd. 167-168 (kaynaka) Hybris dncesinin antikagdan modern aa kadar tarihi konusunda, bkz. Robert Payne'in ok kiisel eseri. llubrh. A Study of Pride, k. New York, 1960).
(Dndra,

1951; gzden geirilmi yeni bas

326

XI. BOLUM

OLYMPOSLULAR V E KAHRAMANLAR

88. T a h t n d a n n d i r i l m i U l u T a n r ile B y c - D e m i r c i : Poseidon ve H e p ha is t o s Poseidon, i l k bastaki evrensel egemenliini eitli nedenlerle y i t i r m i , eski bir u l u t a n r d r
1

Onun b u nceki g r k e m i n i n izlerine her yerde, ncelikle

de a d n d a rastlanr. Willamowizt Poseidon a d n n "Yer'in kocas" (Posis Dos)/anla m n a geldiini d o r u b i r b i i m d e aklamtr. lyadii'da, Zeus Poseidon'un aa beyidir (15, 204), ama Hesiodos Zeus'u kardelerin en genci olarak tantrken k u k u s u z daha eski bir anlaty y a n s t m a k t a d r . Her ne olursa olsun, Zeus'un i k
1

tidar suiistimal etmesine yalnzca Poseidon kar kar ve ona ait alann gkle s nrl o l d u u n u hatrlatr. Bu ayrntda bir eski egemen t a n r n n en g e n ve en ta
5

l i h l i t a n r n n ykseliine kar gsterdii direncin ans seilebilmektedir. Evren paylaldnda denizlere egemenlii alan Poseidon tam b i r Homeros tanrs oldu; Helenler iin denizin n e m i ortada o l d u u n d a n , dinsel gncelliini hi yitirmeye cei kesindi. Bununla b i r l i k t e balangtaki yaps k o k l u b i r deiime u r a d ve Yunanistan'a tad kuzeyin mitsel-dinsel miras neredeyse tamamen dald ve ya yeniden y o r u m l a n d . G e r e k t e n de Poseidon'a tapan Hint-Avrupa halk Yunanistan'a gelmeden nce denizi t a n m y o r d u . Poseidon'a ait b i r o k zelliin denizle hibir ilgisi yoktur. O atlarn tanrs, Hippios'tur ve b i r o k yerde, zellikle de Arkadia'da ona b i r at b i imi verilerek t a p n l y o r d u . Poseidon, her yerde Persephone'yi arayan Demeter'le Arkadia'da karlat. Tanra o n u n elinden kurtulmak iin ksraa d n t , ama aygr b i i m i n e giren Poseidon ona sahip olmay baard. O n l a r n b i r l e m e sinden b i r kz o c u k ve sava at A r i o n d o d u . Ak maceralarnn o k l u u , ba
4

langtaki "Yer'in kocas" ve "topra sarsan" yapsn ortaya kararak, Posei d o n ' u Zeus'a yaklatrr, Hesiodos'a gre, yme eski bir Yer tanras olan Medusa

Akhalar dneminde Pylos'ta Poseidon'un dinsel konumu Zeus'tan ok daha stnd.

2

Tkeogonia, 456. ilyaia, 15,195. Binnci blmde (400 vd), Poseidon'un bir kez baka taunlarla birlikte kardeini zincirlemek iin gizlice tenip kurduu belirtilir. Pausanias 8, 25, 9'da Antimachus. 327

DINSI-L NANLAR VI: DNCELLK TARH - I

ile evlendi. Bir baka anlatda nakledildiine g r e , Antaios onun Gaia ile birle mesinin r n y d . Poseidon'un atla ilikileri, bit hayvann H m t-Avrupal istilaclar iin n e m i n i g s t e r m e k t e d i r . Poseidon atlarn yaratcs, babas veya atlar paylatran tanr olarak s u n u l m a k t a d r . Ama dier yandan at yeraltyla ilintilidir, bu da b i r kez da ha tanrnn "Yer'in efendisi" niteliini aa k a r m a k t a d r . T a n r n n i l k gcn ortaya koyan b i r dier iaret, o c u k l a r n n dev veya canavar b i i m i n d e o l m a l a r - ' dr: Orion, Polyphemos, T r i t o n , Antaios, Hai'pya'lar vb. W i l l a m o w i t z ' i n dn d ekliyle, Hint-Avrupallarn toprakta yaayan eril bereket r u h u , Posis Das olarak getirdikleri tanr, Akdeniz ve Dogu dinlerindeki "Yer'in efendileri" olan bereket verici egemen tanrlara benzetilebilir. Poseidon, yalnzca deniz tanrs
5

olunca, balangtaki vasllarndan ancak denize bal olanlar Kaprisli bir g ve denizcilerin yazglar z e r i n d e k i egemenlik.

koruyabilmitir:

Hephaistos, Yunan dininde ve mitolojisinde esiz b i r d u r u m d a d r . Benzersiz bir b i i m d e d o m u t u r : Hesiodos'a gre, Hera o n u "kimseyle s e v i m e d e n , yalnz fkeden ve kocasna h n c n d a n kendi kendine" d o u r m u t u r .
6

Ayrca Hephaistos

irkinlii ve sakatlyla da dier t m Olymposlulardan ayrlr. Her i k i baca da arpk veya ksa o l d u u iin topaldr ve desteksiz y r y e m e z . Bu sakatlk Lemnos adasna d m e s i n i n sonucudur: Zets onu, annesi Hera'nn tarafm t u t t u u iin, Olympos'un tepesinden b u adaya frlatmt. Bir baka versiyona g r e , d o d u u
7

srada bedeninin biimsizliinden utanan Hera o n u denize atmt." ki Nereue k z, Thetis ile Eurynome onu okyanusun o r t a s n d a k i derin bir m a a r a d a arlad lar. Dokuz yl boyunca Hephaistos orada demircilii ve zanaatkrl r e n d i . "Mazlum o c u k " ve "yeni d o a n lanetli o c u k " izlekleriyle benzerlikler fark edilmektedir: Her i k i durumda da o c u k s n a v d a n b a a n y l a kar. Dionysos veya Theseus'un dalgalarn arasna frlatlmasna*'benzetilebilecek bir erginleme snav nn sz konusu o l d u u n a k u k u y o k t u r .
10

Ama b u , Hephaistos'un sakatlanmasn

KT. Leonard Palraer, Mycenaean and Minoas, s 1 2 7 vd. Tleogonia, 9 2 7 ; kr. Apollodoros, Bibi. 1, 3, 5 - 6 Ama )iyrdfl'da (1, 5 7 8 ) , Hephaistos babasnn Zeus olduunu ileri srer. llyada, 1 , 5 9 0 vd, llyada. 1 8 , 3 9 4 vd. Gereklen de Theseus denize dalarak labirente girip kmasn salayacak sihirli yz ve tac -Hephaistos'un eseri- ek geirmitir; kr. Marie Delcoun, I Sephaistos <t la leende d magjcien, s. 1 1 9 . Bkz M. Delcoun, s 4 2 vd. 328

1 0

OLYMTOSLULAk \'\ KAHEAMANUH

da aklayan b y l ve amancl b i r erginlenmedir. Marie Delcourt, tos'un kesik tendonlan veya arpk ayaklaryla
12

11

Hephaisgeirdii

aman

adaynn

erginleme ikenceleri arasnda yaknlk k u r m u t u r .

Dier b y c - t a n n l a r g i b i

Hephaistos da sahip o l d u u demircilik ve zanaatkarlk b i l i m i n i n bedelini fiziksel sakatlgyla d e m i t i r . rettikleri hem birer sanat bayapt hem de b y l harikalardr. bilezikler, k p e l e r , g e r d a n l k l a r n yan s r a ,
13

Kopalar,
H

Akhilleus'n m e h u r k a l k a n n ,

A l k m o o s ' m sarayn kapsnn k yannda bekleyen altn ve g m k p e k l e r i ,

15

tanrlarn gz kamatrc k o n u t l a r n , en m e h u r l a r kendi kendilerine hareket eden altn sacayaklar olan otomatlar, gen kzlara benzeyen ve y r r k e n kendisi ne destek olan i k i "altn h i z m e t i - y i "
1

yapar. Zeus'un istei zerine Pandora'y

balktan yogurur ve onu c a n l a n d r r . Ama Hephaistos'un asl zellii usta b i r balayc o l u u d u r . Eserleri -tahtlar, zincirler, a l a r - sayesinde tanrlar ve tan ralar, b u arada Titan Prometheus'u balar. Hera'ya a r m a a n ettii altn tahtn g r n m e z b a l a n , tanray tahta o t u r d u u anda tutsak eder Hibir tanr balar k o p a r m a y b a a r a m a d iin, Donysos'u g n d e r i r l e r ; o Hephaistos'u s a r h o et meyi b a a r p Olympos'a getirir; Hephaistos da sonunda annesini serbest bra kr.
1 7

En m e h u r baars ayn zamanda en g l n olandr: Hephaistos, k a r s onlarn

Aphrodite'le Ares'i g r n m e z bir an ime hapseder ve O l y n p o s l u l a n g n a h k r birlemesini seyretmeye arr.

Ifi

Tanrlar g l m e k t e n krlr, ama ayn

zamanda b y k bir zanaatkardan ok, tehlikeli b i r b y c n n elinden k m bu i karsnda r k n t y e de kaplrlar. Hephaistos b y c tanr olarak, hem balayc hem zc, b u arada da do u r t u c u t a n n d r (Zeus'u Athena'dan o kurtarr). By ile teknolojik m k e m m e l l i in edeerlilii baka hibir yerde Hephaistos mitolojisinde o l d u u kadar i y i v u r g u l a n m a m tr. Baz egemen tanrlar (Varuna, Zeus) balarn efendisidir. Ama balama ve z m e g c baka tanrsal veya eytani kiilikler tarafndan da payla-

11

A.g,y,

HOvd.

12

aman ve byuc-demirci geleneklenne zg bir dier unsur: Hephaistos sanatn Erynome'nin ( l m ) maarasnda veya Cedalion'm yeraltndaki demirci ocanda renir. flyadfl, 18, 400-401 A.g.y.,369vd. Odysseia, 7, 92. Uyada, 18, 417 vd. Pausanias. 1.20, 2. Odysseia,&, 266 vd. 329

1 3

15

1(1

17

l a

DNSEL NANLAR VH DNCELER T A R H -1

hr ( r n e i n Hindistan'da V u r a , Yama, N i r r t i ) . D m l e r , a l a t , b a l a r , halat lar, ipler; buyurmak, y n e t m e k , cezalandrmak, fel etmek, l m l e cezalandr mak iin vazgeilmez olan b y s e 1-dinsel g c n imgeli ifadeleri arasnda yer alr lar; ksacas bunlar, k o r k u n , lsz, d o a s t bir g c n paradoksal olarak has sas ve "ince" ifadeleridir." Hephaistos mitolojisi, byle bir b y l gcn kayna n madencilerin, demircilerin ve zanaatkarlarn "meslek s r l a r ' y l a , ksacas

teknolojinin ve z a n a a t n m k e m m e l l i i y l e birletirir. Ama b t n tekniklerin k keninde, glerini aldklar "atee egemenlik" bulunur; nceleri s a m a n l a r n ve b y c l e r i n paylatklar b u saygnlk daha sonra m l e k i l e r i n , madencilerin ve demircilerin "srn" o l m u t u r . Hephaistos'un " k k e n i " b i l i n m i y o r . Bu tanr, ne Helen ncesi mirasla ne de Hint-Avrupa gelenekleriyle aklanabilmiir. Arkaik b i r yaps o l d u u aka bel l i d i r . Herhalde b i r ate t a n r s n d a n ok, "ate z e r i n d e e g e m e n l i i " gerektiren i lerin, baka bir deyile b y n n zel, daha d o r u s u az g r l e n b i r b i i m i n i n ko ruyucusu olan bir tanryd.

89. A p o l l o n : U z l a t m l a n e l i k i l e r Yunan d e h a s n n en m k e m m e l ifadesi olarak kabul edilen t a n r n n , Yunanca bir etimolojiye sahip o l m a m a s a y k n gele bilir. O n u n en m e h u r m i t o l o j i k baarlarnn, sonradan "Apollon tarz" diye n i telenen erdemleri, yani s u k n e , yasaya ve dzene saygy, tanrsal u y u m u yan s t m a m a s da aykr b i r olgudur. T a n n kendini b i r o k kez i n t i k a m , kskanlk,

hatta k i n duygularna k a p t r u y A m a ksa s r e iinde b u zaaflar insan yapsna ait niteliklerini yitirecek ve sonunda Yunanlann anlad biimiyle tanrsalln ok eitli b o y u t l a r n d a n b i r i n i ortaya karacaktr. n s a n t a n r l a r d a n ayran snrsz mesafeyi Zeus'tan sonra en i y i yanstan tanr olan A p o l l o n ' u n yazgs, l m l l e r i n sonuncusu o l m a k t : D o m a h a k k bile red dedilmiti. Zeus'tan hamile kalan Titan kz Leto, d o u r m a k iin kendine bir yer aryor, ama b u l a m y o r d u . Hera'nn korkusundan hibir lke onu kabule cesaret edemiyordu, stelik Hera, Delphoi'nin ejderhas Python'u da Leto'nun peine tak m t . Sonunda Delos Adas onu kabul etti ve Titan i k i z l e r i , Artemis ile Apollon'u d o u r d u . o c u u n i l k k a h r a m a n l k l a n n d a n b i r i Python'u cezalandrmak o l du Bir dier daha eski versiyona gre, A p o l l o n gelecekle m e k a n olacak Delp-

hoi'ye y n e l d i . Bir dii ejderha, Python y o l u n u kesince, t a n n onu oklanyla l-

Bkz.

Hiade, "Le 'dieu

lieur'

et le symbolisme des noeuds," Images e! Symlwes, 330

S.

3 20-163.

OLYMPOS.ULAR VE KAHRAMANLAR

drd.

Bu hakli gerekeleri olan bir baaryd; annesine tecavz etmeye alan

dev Tityas' l d r m e s i de aklanabilirdi. Ama A p o i l o n , Niobe'nin yedi o l u n u da (Artemis de yedi kzn l d r r k e n ) oklanyla katletti; n k k i b i r l i anne. d o u r d u u o k sayda o c u k l a b b r l e n e r e k Leto'yu k m s e m i t i . Apoilon, kendisini b i r l m l y l e aldatan sevgilisi Koronis'i de o l d u r d u . da yanllkla l d r d . Yzyllar boyunca edebiyat ve gzel sanatlarn esin kayna olan b u saldrgan mitolojinin k o u t u , Apollon'un Yunanistan'a giri tarihinde karmza kar. z e t le, o n u n Helen ncesi yeTel tanrlarn yerini az ok zor kullanarak almasnn tari hidir sz konusu olan; zaten b u sre, b t n iinde Yunan d i n i n i n de zgl nite liidir. Boiotia'da tanr Ptoos'la birleerek, Apoilon Ptoos oldu; ama M O V. yz yla d o r u , Ptoos o n u n olu veya torunu halme geldi. Thebai'de"smenios'un ye r i n i ald. Ama en m e h u r r n e k , kutsal m e k n n eski efendisi olan Python'u l d r d k t e n sonra D e l p h o i ' y e ' y e r l e m e s i d i r . Bu m i t o l o j i k baar hatr saylr b i r n e m kazand ve b u n e m yalnzca Apoilon'la da snrl k a l m a d . Hem " y e r l i l i gin" hem de yer g l e r i n i n balangtaki e g e m e n l i i n i n simgesi olan ejderhaya kar bir a m p i y o n - t a n n n m kazand zafer en yaygn mitlerden b i r i d i r ( 45). A p o i l o n r n e i n d e k i zgl yn, b i r yandan b u cinayetin kefaretini d e y e r e k tam anlamyla annma tanrs haline gelmesi, dier yandan da Delphoi'ye y e r l e m e s i dir. Zaten tanr btn Helen dnyasna yaylan n n , Apoilon Pythien olarak y a p m t r . Bu s r e M V I I I . yzyla gelindiinde t a m a m l a n m t . "
2 21

En iyi dostu Hyakinthos'

Apollon'un

" k k e n i " ise,

Avrasya'nn kuzey blgelerinde veya Anadolu'da

aranmtr, Birinci varsaym, zellikle t a n r n n Yunanlarn "Boreas'm t e s i n d e , " yani Kuzey R z g r ' n m tesinde b i r l k e n i n sakinleri olarak kabul Hyperboreoi halkyla olan ilikilerine dayanr. Del'phoi mitine g r e
23

ettikleri

Zets, Apol-

2 0

Kr. Apoilo'a Homeros vgs, 300 vd; Apollcdoros, Bibi., 1, 4, 1 vd. Dnyaya getirecei ocuu, Asklepios'u ise kurtard. Bu ocuk mehur bir hekim oldu; bu alandaki yetenei Artemis'in ricasyla Hippolytos'u diriltmesinden belliydi. Bu mucize Zeus'un koyduu yasalara karsyd ve taunlarn kral yldnmn Asklepios'un tepesine in dirdi. Apoilon da o yldran imal eden Kyklop'lar ldrerek intikam ald. Kendi kabilesine (Kyklop'lar da Leto gibi Titand) kar iledii bu su nedeniyle, Apoilon bir yl sreyle lmller arasna srgn edildi, Admetos'un yannda kle olarak alt. K. Wllamowiz, Der Glaube der Helleneu, I I , 34; Mane Delcourt, L'orade de Delpfes, s 215 vd. Bu mite en eski gnderme Alkaios'un bir iirinde bulunur (y. M 600); daha ge dnem den bir hatip, Himerius (MS 4. yzyl) bu iiri zetlemitir. 331

2 1

2 2

2 3

DINSIIL NANLAR V E DNCELER T A R H - [

o n ' u n Delphoi'ye yerlemesine ve Helenlere yasalar getirmesine karar v e r m i t i . Ama g e n tanr k u u l a r n ektii bir arabayla Hyberboreoi lkesine kadar u u p , tam bir yl orada k a l d . Bununla birlikte Delphoi'liler arklar ve danslarla hi durmadan onu ardklar iin, tanr geri d n d . O zamandan beri kn a y m Hyberboreoi h a l k arasnda geiriyor ve yaz b a n d a gen d n y o r d u . O yokken, Delphot'de kehanetlerin efendisi olarak Dionysos h k m s r y o r d u . Pindaros'a g r e , "Hyperboreoi lkesine giden harika yolu ne karadan ne de denizden kimse bulamaz." ' Baka bir deyile b u l k e ve sakinleri m i t corafyas
2 1

na aittir. Hastalklara ve yalanmaya kar bagkl, kutsal b i r rktr bu. Yine Pindaros, Hyperboreoi'lilerit b i n yl yaayabildiklerini b e l i r t i r ; ' ne almay ne
5

savamay bilirler ve b t n z a m a n l a r n dans ederek, l i r ve flt alarak geirirler. Bakkhylides, Apollon'un Kressus'la kzlarn, "dindarlklarm" d l l e n d i r m e k iin Hyperboreoi lkesine tadn anlatr (111, s. 58). Demek k i , k a h r a m a n l a r n ruh larnn gittii Kutlular Adasna benzeyen, cennet t r bir yer soz konusudur. Herodotos,
26

Apollon'un Hyperboreoi h a l k n d a n ald sunulara ilikin De-

los'lulann verdii bilgileri nakleder: Samanlara sarlm baz nesneler k o m u l ke sakinlerine veriliyor, onlar bu eyalar en yakn lkeye tayor ve sungular b y l e elden ele geerek Delos'a kadar geliyordu. Tam bir Akdeniz aac olan zey tin aacnn anayurdu olarak da Hyperboreoi l k e s i n i g s t e r e n b u anlatda, olas bir tarihsel a n n n izini aramak b o u n a olur. Yine de Apollon'la ilikili mucize anlatlar iinde -Trakya'dan skitler ve lssedonlar lkesine kadar uzanan- kuzey blgelerinin nemli b i r yeri v a r d r . Apol lon'un efsanevi m r i t l e r i n d e n bazlar (Abaris, Aristaios) "Hyberboreof'ydi ve Orpbeus hep Trakya'yla ilikendirilmiti. Ama b i r yandan giderek ulalp k e fedilirken, dier yandan m i t o l o j i k ekiciliini koruyan bir Septentrion (Kuzey) sz konusudur. M i t o l o j i k yaratcl asl uyaran ve besleyen b u imgesel Kuzey olmutur. Apollon'un Asya k k e n l i o l d u u g r n desteklemek iin, en b y k t a p m yerlerinin Asya'da b u l u n m a s k a n t gsterilir: Lykia'da Patara, Karya'da D i d y m a , lyonya'da Klaros vb. Baka b i r o k Olympos tanrs gibi, o da Yunanistan

a n a k a r a s n d a k i kutsal yerlerine sonradan gelmi izlenimi vermektedir Ayrca b i r Anadolu k y n n y a k n n d a kefedilen b i r H i t i t yaztnda, Apduns, "kaplarn X. Pythian, 29 vd. Fragman 272, yay. Bowra IV, 32-35. 332

2 1

2 5

2 6

OLYMFOSLULAR VE KAHRAMANLAR

tanrs" ismi okuna bilmitir; Nilsson'm h a m l a u g Apollon'u da ayn unvana sahipti. '
2

gibi,

klasik Yunanistan'n

Ama bir t a n r m m " d o u u , " ancak ona i n a n a n l a r n dinsel d e h a l a r m daha i y i k a v r a m a m z salad oranda ilgintir. T p k Yunan halk gibi, tanrlar da gr kemli b i r sentezin r n d r . Bu uzun karlama, s e m b y o z , b i r l e m e ve sentez sreci sayesindedir k i , Yunan tanr biimleri b t n sanal niteliklerini aa vur may baarmtr,

90. Kehanetler ve A r n m a A p o l l o n dognr d o m a z h a y k r n " L i r i m i ve yay m getirsinler; insanlara Zeus'un b k l m e z iradesini d u y u r a c a m " {Horneros v

gs, 132*). Aiskhylos'un Eumcnfdcs'inde, Erinys'lere "Zeus'un enin olmadan hi bir erkek, kadn veya site hakknda kehanette b u l u n m a d " konusunda gvence verir (dize 616-619). " O l y m p o s l u l a r n babas'ria gsterilen bu sayg, Apollon'un d z e n ve yasa dnceleriyle ilikisini aklar. Klasik ada tam anlamyla dinin yasal y n n temsil eder. Platon ona " m i l l i yorumcu" a d n verT (patrios exegets;

Repblica, IV, 427b). t l e r i n i Delploi'de khinler, Atina ve Sparta'da da exegetai {yorumcular} araclyla aktanr; bunlar, tapnaklardaki tren zellikle de cinayetlerin gerektirdii arnmalarla i l g i l i t a n n n n ald usulleri ve

nlemleri (apotro-

aktarr ve aklarlar, n k Apollon tam anlamyla k t l uzaklatran paios) ve a r n d r a n (katharsios)

bir tanr haline gelmise, bunun nedeni kendisinin

de Python cinayetinden sonra a r n m a k zorunda kalmasdr. Her cinayet s u a la netli bir kirlenme, neredeyse fiziksel bir nitelik alan b i r doga g c , miasma yara tyor ve b u r k t c fet koca t o p l u l u k l a r n b t n n tehdit edebiliyordu. A p o l lon, cinayetlere ilikin arkaik trelerin daha insani bir hale getirilmesine n e m l i katklarda b u l u n m u t u r . ' Orestes'i annesini l d r m e s u u n d a n aldatmay baaran
8

o o l m u t u r (kr. Aiskhylos,

Eumenides).

Delphoi Apolloridan n c e de, kehanet yeri olarak b i r tarihncesine sahipti.

2 1

Kr. Mann Nlsson, Greel; Tolh Religion, s, 79; GiLhrie, The (heeks and 'Iheir C,od% s 86. dipnot 1. Deiik yazarlar tarafndan yazlm, ama gelenein rlomerns'a mal ettii ve "ilomeros ilahileri" diye de evrilen bu lm as lan biz, "Homeros vgs" terimiyle karladk -cn Trelere gre, istemeden bile olsa cinayet ileyen kii aile tarafndan oldrlmeliydi, kur bann ruhunu yattnnann ve suun yaratt kirlenmeyi (miasna) uzak tnmann tek yolu buydu. Drakon yasas, "vendeta" (kan davas) yerine devlet yetkesini geirir Suu kent mahkemesi yarglar ve daha sonra suluyu kurbann ailesine eslim eder.
1

211

333

DlNSEL NANLAR VE D N C E L E R T E 1 I -1 A 11

Etimolojisi ne olursa olsun Yunanlar bu ismi deirjJtys'e (rahim) b a l y o r l a r d . Gizemli oyuk bir az, bir stmio'tu; bu terim ayn zamanda vajina a n l a m n a da geliyordu. D e l p h o n i n omphalos'v, Helen ncesi ada da b u l g u l a n m t . Gbek

deliinin simgesi olan bu terim, r e m e organlaryla ilikili bir anlam y k l y d;" ama zellikle bir " d n y a merkezf'ydi.. Efsaneye gore, Zeus'un d n y a n n i k i
1

ucuna sald i k i kartal ompfalos'un zerinde karlatlar. Eski alardan beri kutsalln ve Yeryz Ana'nn glerinin t e z a h r ettii b u ok saygn kehanet ye r i , Apollon'un e g e m e n l i i n d e yeni bir dinsel ynelie girdi. Kehanet s z c l n Pythia' 've danmaya katlan kahin s t l e n i y o r d u . Balan
1

gta ylda.bir kez ( t a m n n d o u m g n n d e ) yaplan d a n m a l a r sonra ayda b i r kez ve sonunda da Apollon'un b u l u n m a d k aylar dnda b i r o k kez yaplma ya baland. D a n m a ileminde hazrlk olarak b i r kei kurban ediliyordu. Keha net iin b a v u r a n l a r genellikle sorularn seenekli b i r b i i m d e yneltiyorlar, ya n i u n u m u yoksa bunu m u y a p m a n n tercih edilmesi gerektiini Pythia beyaz veya siyah bakla e k e r e k sorulara yant v e r i y o r d u . " Daha ciddi durumlarda, esin kayna Apollon olan Pythia tapnan yeralt b l m l e r i n d e kehanet b i l d i r i y o r d u . "Pythia s a y k l a m a l a r n d a n sz e d i l m i t i r , ama soruyorlard.

histerik kendinden gemelere veya Dionysosu t r d e "ruh igalleri'rie iaret eden hibir b u l g u y o k t u r Platon, Pythia'nn "saykla ma "sn (manesa) Musalar'dan

kaynaklanan iirsel esme ve Aphrodte'n ak taknlna benzetir. Plutarkhos'a gre: "Tanr, Pythia'nn iine gelecei a y d n l a t a n ve g r l e r i y e r l e t i r m e k l e yetinir; c o k u n u n kayna b u d u r . "
33

Figrl antlarda, Pythia sakin, dingin, dik

kati y o u n l a m bir halde gsterilir, tpk esin kaynan o l u t u r a n tanr g i b i dir. Pythia bu "kendinden geme haline" hangi yollardan ulayordu? Bu bir s r olarak kalmtr. Delphoi'nin k y l kadnlar a r a s n d a n seilen Pythia, belirlen

m i bir tarihte kehanette bulunuyordu. inedii defne y a p r a k l a r , defne ttsle r i , itii Kassotis kayna suyunun hibir s a r h o edici zellii yoktur ve kendin den gemesi bunlarla aklanamaz. Anlatya g r e , kehanet sacaya d o a s t g-

2 5

Yer'in dourduu dii ylan Ddphynel, yenn erkek ylan Python'a brakt. Bu konu, Delcourt tarafndan tartlmtr; a.gy., s. 145 vd. Grnrde bu kadar basit olan antik khinliin ulu bir rnei vard: Zeus dizine konan yazglar arasndan seim yapyor ve cannn iscdgi yazgy veriyordu. Plutarkhos, Pyhia. VII, 397 c; kr, Oraries, XL, s. 432 D; Delcourt, s. 227. 334

3 0

* Delphoi tapna barahibesi, kehanet szcs -.

3 1

3 1

OLYMPOS1.ULAR VE KAHRAMAN LA W

leri bulunan b u h u r l a r n kt bir u u r u m u n (chasma) s t n d e y d i . Bununla b i r likte yaplan kazlarda ne yerde b i r atlak, ne Pythia'um iine i n d i i m a a r a bu lundu (geri b u n l a n n yer sarsntlar sonucunda yok o l d u k l a n da kabul edilebi l i r ) . O zaman biraz kestirme b i r sonuca varlarak, b t n bunlann - b u h u r l a r kan chasma, Pythia'mn yeralt yoluna (adyton) i n i i - daha ge tarihli bir mitolojik imge o l d u u kansna v a r l d .
33

Oysa k tiiyto gerekten vard ve Marie Delco-

urt'un gsterdii gibi (s. 227 vd), Delphoi'nin eskilii ve yer gleriyle ilikili yaps yeralt blgelerine ritel bir "inii" gerektiriyordu. Kendinden g e m e hali ne y o l aacak h i b i r "doal neden" b u l u n a m a d n a gre, Pythia'mn kendine tel k i n yapt veya k h i n i n ona dardan telkinde b u l u n d u u varsayld. Ama so n u t a bu k o n u h a k k n d a bir ey bilmiyoruz.

91. " G r " d e n B i l g i y e K i m i zaman tanrdan gelen "esinlenme'hin (yani ruh igalinin) sonucu olsa da, Apolloncu "esrime," D i o n y s o s u ethoustasmos'ta ger ekletirilen r u h birliini gerektirmiyordu (kr. 124). Esinlenmi ya da ruhlar Apollon tarafndan ele geirilmi esrimecikr, zellikle a r n d r m a ve kehanet g leriyle t a n n m l a r d . (Buna karlk, Dionysos mysterio'lannda erginlenenler, Bakkha'lar asla herhangi bir kehanet gc sergilemezler). Apollon'un gerek m minleri olarak n yapan baz yar-mitolok kiiliklerin "aman benzeri" nitelikle rine dikkat ekilmitir. A p o l l o n rahibi, Hyperboreoi'li Abaris, kehanet ve by g l e n n e sahipti (rnein iki yerde birden g r n m e ) . Herodotos (IV, 36),_ onun "elindeki okla hibir ey yemeden dnyay d o l a t n n sylendiini yazd, ama Herakleites'ten itibaren (frag. 51 c), Abaris'in bir o k u n zerinde utuu s y l e n i y o r d u . killerin mitolojisinde ve dininde de belli b i r rol oynayan oka, Sibirya aman t r e n l e r i n d e de r a s t l a n r ;
14

dier yandan ok Apollon'un gerek s i l a h d r .

pTokornesos'lu (Marmara Adas] Aristaos, Klazomenai'li (Urlal Hermotimus, G i ritli Epimenides, Pythagoras g i b i baka mucizevi kiiliklerle i l g i l i olarak da,

benzer efsaneler - l m l e kartrlmaya ak, esrik kendinden geine halleri, ayn anda i k i yerde g r n m e , b a k a suretlere b r n m e , yeraltna mis v b - dolamakta dr. Apollon'un n l khini Orpheus'a gelince, onun mitolojisi amancl baar larla d o l u p tayordu (kr. cilt I I ) , Yunanlarn Homeros'tan itibaren tandklar biimiyle Apollon, k u k u s u z esrimecilerin koruyucu t a n n s o l m a n n o k tesine gemiti. Bununla birlikte u i k i
J

Uuruma ilikin ilk tanklklar M 1. yzyla aittir Referanslar iin bkz. Eliade, De Zaimaxh d Cengis-Khan, s. 44. dipnot 42-43. 335

5 4

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH I

vasf a r a s n d a olduka anlaml b i r sreklilik bulunabilir: "Saman vasflar"

ve

Apolloncu vasflar. a m a n l a r n gizli eyleri kefetme ve gelecei bilme yetenekle ri o l d u u n a inanlr; tam Apollon'un bahettii t r d e n yetenekler olan g r l e r , b u tanrya inananlar ayn vasflarla d o n a t r . T p k Sibirya'daki baz a m a n gele neklerinde o l d u u gibi, Apollon tarafndan balanan "grler" de zeky uyarr ve medita5yona eilim gsterir; son tahlilde bu grler insan "bilgelie" gt rr. Walter Otto, gizli bilgilerin "her zaman r u h c o k u n l u u y l a birlikte" edinildigtne dikkat e k i y o r d u v e b u d u r u m , zellikle amancl esnme iin geerlidir.
J>

Bu da her i k i gelenekte m z i k ve iirin temel n e m i n i aklar. Samanlar kendin den g e m e haline ark syleyip davul alarak hazrlanr; Orta Asya ve Polinezya'da bilmen en eski destans iirler, esrime y o l c u l u k l a r n a kan a m a n l a r n ma ceralarn r n e k almtr. A p o l l o n ' u n en n e m l i simgesi l i r i d i r ; l i r alarak tanr lar, vahi hayvanlar ve hatta talar byler.' '
11

Apollon'un i k i n c i simgesi olan yay da a m a m s t esnli katk daarcnn paTasdr, ama o n u n ritel iinde k u l l a n m Samanizmin snrlarn a m a k t a d r ; yay simgeselligi ise b t n d n y a d a yaygndr Apollon, "uzaktan oklayat"dr, bunun la birlikte ayn sfat Rama, u d h a ve baka kahramanlarla mucizevi kiilikler iin de kullanlmtr. Ama Yunan d e h a s , a m a n tekniklerini ve s i m gesell iini d n t r d gibi, b u arkaik izlege de parlak bir biimde yem bir deer k a z a n d r m tr. jApollon sayesinde, yay ve o k u l u k simgeselligi baka tinsel d u r u m l a r ortaya karmaktadr. Mesafeye egemenlik ve dolaysyla "an"dan, somutun akkan

o l m a y n d a n k o p u ; her trl zihinsel y o u n l a m a abasn beraberinde getiren s k n e t ve dinginlik. Ksacas, Apollon yeni bir teofani, d n y a ve insan v a r o l u u h a k k n d a tamamen Yunanlara zg ve yinelenemez bir dinsel bilgiyi temsil eder. Herakleitos "uyumun, yay ve r a r a s n d a o l d u u gibi, ztiar a r a s n d a bir geri l i m i n sonucu o l d u u " n u s y l y o r d u (frag. 51). Apollon'da ztiar z u m s e n m i ve daha geni, daha k a r m a k , yeni brr g r n m altnda b t n l e t i r i l m i t i r . Dionysos'la uzlatrlmas da, Python cinayetinden sonra a r n d r m a l a r n cusu konumuna y k s e l t e n ayn b t n l e t i r m e s r e c i n i n iinde yer alr. Onun

koruyu Apollon

insanlara, kehanet " g r " s n d e n dnceye giden yolu gsterir. Her t r l irek bilgide bulunan zeytuni unsur kovul m u t ur. Apolion'dan alnacak gerek ders,

Delphoi'nin m e h u r deyiinde ifade edilmitir: "Kendini, tam!" Zek, b i l i m , bil gelik, en bala Apolon olmak uzerc, tanrlar tarafndan verilen tanrsal r n e k l e r W. Otto, Homeric Gods, s. 11.

3<i

TII

Euripides, A l t a i s , 579 vd; Rodos'tu Apollonios, 1, 740. 336

Ol.YMFOSLULARVK KAHRAM\Nl_AK

olarak kabul edilir. Apolloncu dinginlik Yunan insan iin tinsel m k e m m e l l i i n ve buradan hareketle a k i m simgesi haline gelir. Ama akln kefinin, hem uzun bir atmalar ve b u n l a r izleyen uzlamalar dizisini sona erdirip, hem de esrime ve kehanet tekniklerindeki ustal en m k e m m e l noktaya vardrmas anlamldr.

92. K e r m e s , " n s a n n Y o l d a " Zeus ile bir nympha olan Maia'nn olu Her mes, tanrlar iinde en az O y m p o s l u olandr. Homeros ncesi an tanrlarna zg baz niteliklerini bala k o r u m a k t a d r : Hl fallus simgesini de ieren b i r g r n t iinde tasvir edilmektedir; ift kanatl, zerine i k i ylan sarlm zeytin da lndan bir "sihirli Ssas" ve kendisini g r n m e z yapan b i r bal v a r d r ; Kirke'nin b y s n e kar baklk kazanabilsin diye Odysseus'a moly a d n d a k i sihir l i otu g s t e r i r . ' stelik Hertnes insanlarn arasna karmay da sever. Zeus y
3

le demiti: "En ok sen seversin yoldalk etmeyi b i r insana "

Jfl

Ama insanlarla

ilikilerinde hem tanr, hem D z e n b a z hem de usta bir zanaatkar olarak davranr. O tam bir varlk b a l a y c d r : Her trl talihin Hermes'in bir ba o l d u u
x

sylenir. Ama dier yandan o, her trl hileli iin ve d o l a b n s o m u t l a m hali dir. Doar d o m a z kardei Apollon'un s r l e r i n i alar; bu nedenle h r s z l a r n yolda ve koruyucusu o l m u t u r . Euripides onu "ilerini gece g r e n l e r i n t a n r s " diye anar. A m a bir yandan gece klan hrszlklar ve apknlk maceralarn kollarken, dier yandan da s r l e r i n ve yollarda geciken yolcularn da koruyucusudur. Pausanias, "srlere ve onlarn b y m e s i n e bu kadar ilgi duyan bir tanr daha yok tur" diye yazar (2, 3, 4). O yollarn tanrsdr ve adn yollarn k e n a r l a r n d a bu lunan ta k m e l e r i n i n birinden (hermaiorO almtr: Her geen, yna b i r ta a t a r d , B y k olaslkla Hermes balangta gebe obanlarn koruyucu tanrla
41

r n d a n b i r i , hatta belki de Hayvanlarn Efendisi'ydi. Ama Yunanlar, Hermes'in ar kaik vasflarn ve baarlarn daha derin bir anlam ykleyerek y o r u m l a d l a r . Yollarn y n e t i m i Hermes'teydi, n k o hzl y r y o r ("altn sandaletleri" var dr) ve yolu bildii iin gecelen kaybolmuyordu. Bu nedenle hem s r l e r i n kla vuzu ve koruyucusu hem de hrszlarn hamiidir. Yine ayn nedenle t a n n l a n n da

Odysseia, 10, 302-306. llyada, 24, 334 vd. Odysseia, 8, 335. Riesus, 216 vd. Bu adete hl birok halkta, daima yolculukla ilikili olarak rastlanmaktadr. 337

DNSEL INANCLAR VE DNCE LEB TARH -1

ula o l m u t u r . Ayn vasflar Hennes'i muhtemelen bir psikopomp'" da y a p m t r : t e k i dn yada llere o rehberlik eder, n k yolu bilir ve karanlklar iinde y n n bula bilir. Ama lenler kendilerini Hermes'in yakaladn syleseler de, o bir ller tanrs deildir. Bama h i b i r i gelmeden her kozmik dzeyde de dolaabilir. Ruhlar yeraltna g t r r , ama onlar y e r y z n e geri getiren de odur: Persepho ne, Euridice veya Aiskhylos'un Persler'inde B y k Kral'n r u h u (629) b u gen d n y o l c u l u u n u Hermes'le birlikte yaparlar. Hermes'in llerin ruhlaryla iliki leri o n u n "tinsel" yetenekleriyle de aklanr; ^tk kurnazl ve pratik zeks, b u l u u l u u (atei o b u l m u t u r ) , g r n m e z olabilme ve istedii her yere gz ap k a p a y n c a y a kadar gidebilme g c bilgelik vasfnn, zellikle de gizli i l i m l e r us talnn habercileridir; b u zellikler ileride, Helenistik ada Hermes'e zg n i telikler haline gelecektir. Karanlklarda y n bulabilen, llerin r u h l a r n a rehber l i k eden ve hem g r n r hem g r n m e z olup, i m e k hzyla dolaabilen b u tan r, son tahlilde akln bir halini y a n s t m a k t a d r : Bunda yalnzca zek ve hile deil, irfan ve b y de yer a l m a k t a d r . W . Otto, Hermes'in yeteneklerini parlak b i r b i i m d e z m l e d i k t e n sonra, "onun d n y a s n n b i r k a h r a m a n l k d n y a s olmadg"n kabul eder ve "onun dn yas soylu deildir ... ama baya ve tiksinti verici olmaktan da uzaktu" sonucu na varr.'
12

Bu d o r u , ama yetersiz bir t a n m l a m a d r ; n k daha klasik ada oluturur.

Hermes figrnn ayrt edici niteliini, insanlar dnyasyla ilikileri

Bu dnya t a n m gerei "ak"tr; srekli y a p l m a k t a , yani srekli dzeltilmekte ve almaktadr. O n u n i l k vasflan - h i l e ve b u l u u l u k , karanlklar zerinde ege menlik, insanlarn i l e n n e i l g i , llere r e h b e r l i k - s r e k l i yeniden yorumlanarak, sonunda Hermes'i durmadan k a r m a k l a a n ve hem uygarlatrc kahraman, hem i l i m i n koruyucusu hem de gizli bilgilerin r n e k alnacak imgesi olan b i r haline getirecektir. Hermes, "klasik" d i n i n krizinden sonra da dinsel niteliini yitirmeyen ve H ristiyanln zaferi srasnda yok olmayan az sayda Olympos t a n r s n d a n b i r i d i r . Helenistik ada Thot ve Mercunus'la z d e l e t i n l i r ve yeniden tibar kazanr; simya ve Hermesilik araclyla X V I I . yzyla kadar Hermes Trismegistos [ kez BuykJ olarak yaayacaktr. Yunan filozoflar Hermes'i d n c e n i n kiletifigr

* Psikopomp (Grk. psukhopompos): Ruhu ller lemine gtren rehber; yaayan bir kiinin ruhunun manevi rehberi yn.
4 2

Oo, The Homeric Gods, s. 122 vd. 338

OLYMPOSLULAR VE KAHRAMANLAR

rilmesi, hgios olarak grrler. O, b t n bilgilere ve ncelikle de gizli gnosis'e sa h i p tanr olarak kabul edilir; b u d u r u m da onu " b t n b y c l e r i n n d e r i , " ka ranln glerini yenen tanr yapacaktu, n k "o her eyi b i l i r ve her eyi ya pabilir. "
43

Odyssria'nm sihirli ot moly b l m , gerek Yunanlar gerekse H r i s t i y a n

yazarlar tarafndan bir alegori olarak s r e k l i kullanlacaktr. Odysseus'u, K i r keYin domuza d n t r d yoldalarnn bana gelenlerden kurtaran b u b i t k i , i g d y e kar kan akl veya r u h u a r n d r a n eitim olarak grlecektir. Ve filo zoflar tarafndan Logosla zdeletirilen Hermes, Kilise Babalar tarafndan sa'ya benzetilecek, daha sonra Rnesans ann simyaclar ise Hermes iin saysz b e n z e t i r m e ve zdeletirme yaratacaklardr [bkz. cilt I I I ) .

93. T a n r a l a r I ; Hera, A r t e m i s Hera ayrcalkl konumunu b y k lde, onun Zeus'un ei olmasn n e karan Homeros'a b o r l u d u r . Balangta Hera A r g o ' u n tanrasyd; t a p m oradan b t n Yunanistan'a yayld. Willamowitz

adn, heros'un (kahraman) diil biimi olarak aklar ve a n l a m n n despoina, "Kut sal Kadn" o l d u u n u s y l e r .
44

A k h a l a n n tanray m , yoksa yalnzca adn m be

raberlerinde getirdiklerine karar vermek g t r . Byk olaslkla Argo'un Kutsal K a d m ' n m g c n d e n ve g r k e m i n d e n o k etkilenmiler ve onu kendi en b y k tanrlarnn ei y a p m l a r d . Belki de bu nedenle Hera evlilik k u r u m u n u n simge
45

si ve koruyucusu oldu, Zeus'un saysz sadakatsizlii onun kskanln k k r t t ve airlerle m i t yazclar tarafndan uzun uzun anlatlan kavgalara y o l a a . Zets Hera'ya kar, hibir Akha efinin eine kar davranmaya cesaret edemeyecei bir b i i m d e davranr: O n u denekle dver, hatta b i r keresinde ayaklarna koca b i r arlk balayarak asar; b u ikence daha sonra klelere u y g u l a n a c a k t r . Hesiodos'a g r e ,
47 46

Hera Zeus'a o c u k verdi: Hebe, Ares ve Eileithya; ayrca

1

tek bana da Hephaistos'u d o u r d u . " Kendi kendine d o u r m a , kendi bana ha-

1 3

Bkz. Hugo Rahner tarafndan saylan kaynaklar, Greek Myths and Christian Mystery, s. 191-192. Kr. cilt I I . Willamowiz, Gtaube, 1,237. Rose, Uandhook, s. 52; Guthrie, s. 72. llyada, I , 567, 587; XV, 18 vd. Kr. Plautus, Ainana, 303-304; Rose, a.g.y., s 106 ve dip not 15. Bu tr sahnelerde tarihsel gereklerin anlan okunabildiginde, olduka eski, Ak halann yarmadaya gelmelennden ncesine ait bir dnemin sz konusu olduuna kuku yoktur. Anlaml olan, bu tr kavgalann Homeros ve dinleyicilerim eglendirebilmesidir. Theogonia, 923-924. A.g.y., 926. 339

4 4

4 5

4 6

47

4 8

DNSEL NANLAR VE DONCELER TARH -1

mile kalabilme yetenei tanralarn b u en Olymposlu olannn bile, Akdenizlilie ve Asyaniklie zg niteliini hl k o r u d u u n u g s t e r m e k t e d i r . Hera'nm her y l , Kanathos kaynanda y k a n a r a k yeniden bakireliine k a v u t u u n u ileri s r e n an latnn i l k a n l a m n saptamak zordur.
19

Ataerkil bir evlilik anlayyla uyumlu b i r

simge m i sz konusudur? (nk ataerkil t r d e toplumlarda bekarete b y k de er verildii b i l i n i y o r . ) Ne olursa olsun, Yunanlar Argos tanrasnda k k l dei iklikler yapmtr. Bununla birlikte z g n niteliklerinden bazlar hal ayrt edi lebilmektedir. Egeli ve Asyanik tanralarn ou gibi, Hera da yalnzca e v l i l i k tanras deil, ayn zamanda evrensel bereket tanrasyd. Baz bilginler Hera Ana Tanra v a r s a y m n reddetse. de, b i r o k sitede (Plataia, Euboia, Atina, Samos vb) Zeus'la bir hieros gomos'tan sz edilmesi olgusunu baka trl a k l a m a k g tr. Dolleyici b i r frtna tanrsyla Yeryz Ana'nn birlemesinin t i p i k imgesi soz konusudur. Ayrca Heraya Argos'ta "ok kz olan," "boyunduruk tanra s" diye de taplrd. (Homeros onu llycda'dn "inek gzl" diye betimler.) Son

olarak, Hera r k t c canavarlarn, r n e i n Lemal Hydra'nn annesi olarak ka bul edilirdi. Ama canavar d o u r m a k yer tanralarnn zelliklerindendir. Nite

k i m daha nce g r d m z gibi ( 83), Hestodos'a gre Typhon'un annesi Gaia (Yer) i d i . Ama yerle, toprakla ilikili b t n bu vasflar ve gler yava yava unutuldu ve Homeros'tan itibaren Hera'nn ald biim sonuna dek s r d : Tam b i r evlilik tanras. L y d i a ' r k k i b i r yaztta "Artimis" b i i m i n d e bulgulanan Artemis'in ismi, onun d o u l u k k e n i n i belirtir. Bu tanrann arkaik nitelii ortadadr. O ncelikle tam bir Yabam Hayvanlar T a n n a s ' d r ;
50

yani hem bir av tutkunudur hem de yabani

hayvanlarn koruyucusu d ur. Homeros ona Agrotera, "Yabani Hayvanlarn Kadn" ve Aiskhylos ise (frag. 342) "Vahi Dalarn Kutsal Kadm" der zellikle gece

avlanmay sever. Aslan ve ay o n u n gzdeleri ve a r m a s n d a yer alan hayvanlardr; b u da Asyanik n r n e k l e r i hatrlatr. Homeros, Artemis'in
1

Skamandrios'a

her

t r l av h a y v a n n v u r m a y nasl rettiini anlatr.^ Ama k a r n n d a y a v r u l a r n tayan bir dii tavan i k i kartal tarafndan paralanp yenince, tanra ok fkele-

Pausamas, 11, 36, 2; Argos'talri gizli Hera kltlerine de deinir ve bu durum Rose'a srad grnr, s. 128, dipnot 11. Amabkz. Jeanmaire, Dionysos, s. 208 vd
TO

llyaa'da byle nitelenir: polnia theron, XXI, 470 vd. Ilyada, V, 50-54, Aiskhylos. Agamemton, 133 vd. 340

0LYMPOS1 V\AR VE KAHRAMANLAR

A n e m i s tam bir bakire tanradr, bu da balangta annelik b o y u n d u r u u n dan z g r bir tanra olarak anlalabilirdi. Ama Yunanlar onun kalc bakirelii ni aka kar ilgisizlik olarak y o r u m l a m l a r d r . Apiradiie^ye Homeros vgs (1, 17) t a n r a n n g s z l n kabullenir. Euripides'in Hippolytos adl tragedyasnda (1301), bizzat Artemis Aphrodite'ye d u y d u u k i n i aka ifade eder Oysa Artemis b i r ana tanrann b i r o k zelliini gsterir. En eski t a p m y e n olan Arkada'da, Demeler ve Persephone ile birletirilmiti. Herodotos (11, 156), Aiskhyios'un Artemis'i Demeter'in kz olarak g r d n , yani Persephone ile z deletirdiini kesin bir dille aklar. Baz Yunan yazarlar Artemis'e Girit'te Britom a r i s d e n d i i n i b e l i r t i r l e r , " b u da o n u n Minos t a n n a s y l a ilikilerini g s t e r i r . Atemis'in dier dillerdeki adlan arasnda frigya'da Kybele'yi ve Kapadokya'da da Ma'y saymak gerekebilir Ne zaman ve hangi blgede Anemis diye anlmaya b a land bilinmemektedir, Efes'te analk ilevi heykellerde kadar grotesk bir

tarzda tasvir ediliyordu k i , onu b i r Yunan t a n n a s olarak kabul etmekte duraks a n m a k t a d r . Kadnlar Artemis'e Locheia, d o u m tanras diye taparlard. O ayn zamanda kurotrophos, " i y i k a d r i ' d ve genlerin egiticisiydi. Tanhsel ada b u l g u lanan baz Artemis r i t e l l e r i n d e , erginleme t r e n l e r i n i n miras M I I . binylm Ege toplumlannn kadn

seilebilir.

Alpheios A n e m i s i

onuruna yaplan

dans ve Peloponnesos'un her yerinde t a n n a iin yaplan danslarda orj t r b i r nitelik vard. Bir zdeyi "Artemis'in dans e t m e d i i yer var m?" d i y o r d u . Baka b i r deyile, Artemis iin dans edilmeyen b i r yer var m d r ?
51

T a n r a n n o k eitli ve k i m i zaman elikili ehrelerinin gerisinde. Yunan dinsel dehas tarafndan yeni deerler y k l e n m i ve geni b i r yap iine k a t l m arkaik tanrsal b i i m l e r i n o u l l u u kefedilmektedir. Akdeniz tarihncesine ait, D a l a n n Kutsal Kadn ve Yabani Hayvanlar Tanras, Ana T a n n a l a r m vasf ve glerini o l d u k a erken bir d n e m d e z m s e m i , ama en eski ve zgl nitelikle r i n i de yitirmemitir; H e m a v c l a n n , hem yabani hayvanlarn hem de g e n ktzlan n koruyucusu. Homeros'la birlikte profili belirginlemeye balar: Artemis, ak ve evlilii deil, bereketi ve anal bilen yabani hayat y n e t i r . zellikle eliki li izleklerin ( r n e i n bekaret-annelik) bir arada varoluuyla kendini belli eden ay kr niteliini hep k o r u m u t u r . Yunan airlerin, mit y a z c l a n n n ve teologlann yaratc imgelemi, ztlarn b u ekilde b i r arada v a r o l u u n u n tanrsalln gizemle rinden b i r i n i artrablecegini kefetmitir. Kr, Rose'da belirtilen kaynaklar, Handbook, s. 131, dipnot 59. H.Jeanmaire, Dionysos, s. 212 vd. 341

5 3

3 1

DINSEL INANLAR VE DNCELER TARIHI - 1

94. T a n r a l a r I I : A t h e n a , A p h r o d i t e Hera'dan sonraki en n e m l i Yunan tan ras h i k u k u s u z Athena'dr. ismi Yunanca ile a k l a n a m a m t r . Kkenine ge lince, bilginlerin ou tarafndan kabul g r e n Nilsson'un varsaym o l d u k a inan drc g r n m e k t e d i r : Athena herhalde, M i k e n prenslerinin m s t a h k e m saraylar n n koruyucusu b i r Sarayn Kutsal Kadn'yd; k a d n ya da erkek meslekleriyle ilikili bir ev tanras olmakla b i r l i k t e , bir sava ve y a m a d n e m i n d e kalede b u l u n m a s , ona sava bir t a n r a n n vasflarn ve glerini k a z a n d r m t . Zeus'un b a n d a n zrhn giymi, mzran sallayarak ve sava naras atarak k m t. U n v a n l a r n n ou b u sava nitelii duyurur: Promakhos ( a m p i y o n ) , Sthenias ( G l ) , Areia (Sava) vb. Bununla birlikte ([yada'daki b i r o k blmn de gsterdii gibi, Athena

Ares'n azl d m a n d r ve zaten onu X X I . b l m n m e h u r tannlar savanda ezer (390 v d ) .

55

G e r e k b i r kahraman rnei olan Herakles'e ise, tam tersine hay

r a n d r . Herakles'e insanst snavlarnda y a r d m ve sonunda ge k a r k e n reh berlik eder.* Athena Tydeus'a da h a y r a n d ve hatta onu l m s z l e t i r m e k istiyor
5

du; ama a yaral k a h r a m a n n d m a n n n kafatasn krp beynini yediini g r n c e , i r e n e n tanra oradan uzaklat. Agamemnon'un hakaretlerine klcn k
53

n n d a n syrp yant vermeye h a z r l a n a n Akhilleus'u da, varlyla durduran Athe na'yd. Silahl atmalar ycelten b i r izleyici t o p l u l u u iin r e t i l m i b i r destanda bile, Athena b i r sava tanrasndan farkl bir g r n m d e ortaya k m a k t a d r ; n k sava, kendisi de katlsa, tam bir erkek etkinliidir. Savaa k a t l m a s n n nedenini ise yle aklar: "Evlilik d n d a her konuda g n l m erlie e i l i m l i . " '
8

Aphroite'ye ffomeros vgs ( I , 9), ak tanrasnn Athena z e r i n d e iktidar olma dn k a b u l eder. Homeros ve Hesiodos ona Pallas, "Kz" derler ve Atina'da da "Bakire" diye b i l i n i r (Parthenos), Ama o, Artemis'ten farkl t r d e bir bakire t a n r adr: Erkeklerden kamaz, onlar uzanda tutmaz. Athena Odysseus'a dosta balanr ve onu k o r u r , gl kiilii ve bilgelii nedeniyle ona hayranlk duyar: O "ok akll" (polymetis), akl b a k m n d a n Zeus'la karlatrlabilecek tek insan-

Geri btn tannlar, "hak bilmedii" iin "deli" dedikleri Ares'ten nefret eder (llyada, V, 761). Zeus bile, "Olympos'ta oturan tannlar arasnda benim en irendiim taunsn sen, hep hrgr, kavga, sava iin gcn" der (V, 890). Pausanias III, 18,11 vb. Bakkhyhdes, frag. 41; Apollodoros, Bibi, 111, 6, 8, 3. Aiskhylos, Eumedes, 736. 342

OLYMPOS I.ULAR V t Kfi\IRAMANI AR

dr.

Hesiodos Thcogori'da (896), A t h e n a > "gc ve tedbirli bilgelii b a k m n

dan babasna denk" g r r . Olympos t a n n l a r arasnda yalnzca A t h e n a u n anas yoktur. Homeros vgs ( I , 9 v d ) Zeus'un onu kafasndan d o u r d u u n u ksaca ha trlatr, ama b u m i t i n t a m a m n Hesiodos anlatr: Zeus zeka tanras Metis'i ha mile iken y u t t u ve Athena babasnn kafatasmdan dar karak d o d u . l m daha g e d n e m d e y a p l m bir ek oiarak kabul ediidi; zgn mitte
0 0

Bu b yalnzca

Athena Yun Olympos d a n n tepesinde g r l d n n belirtildii d n l d . Ama Ouo haklt olarak yutma zJeinin arkaik, "yabani" niteliini v u r g u l a m a k t a d r .
fil

Kkeni ne olursa olsun, Athena'nn mucizevi douu m i t i onun Zeus'la ok yakn ilikilerini yanstr ve dorular. Euendes'te "ben tamamen Babaya ekmi im" diye itiraf eder (736). Odyssei'da ( X I I I , 297), Odysseus'a yle der; "Ben de aklm (metis) ve d z e n l e r i m l e v n r m tanrlar arasnda." Gerekten de onun en belirgin vnsf metis, pratik zekadr. Athena yalnzca e i r m e ve dokuma gibi kadn ilerinin m k e m m e l koruyucusu olmakla kalmaz, o esas olarak bir "teknisyen," her t r l uzman iinin esin kayna ve egiticisidir. Demirci saban d e m i r i n i yap m a y ondan renir ve mlekiler ona yakarr: "Bize gel Athena, elini ocam zn s t n d e tut!" Gemi bulan ve sava arabalarnn nasl kullanlacan reten
62

de, atlar evcilletiren Athena'dr. Poseidoriun hak sahibi o l d u u gemicilik

ala

n n d a ise, Athena aklnn k a r m a k l n ve b t n l n ortaya koyar, Once b i r geminin y a p m n a zg eitli teknik ilemlere m d a h a l e eder. Ama kaptann ge misini " d o r u y r t m e s i " iin de y a r d m c o l u r .
65

T e k n i k b u l u u l u u n kutsall ve zek mitolojisi ad verilebilecek b y l e b i r m e g e az rastlanr. Dier tanrlar h a y a t n , bereketin, l m n , toplumsal k u r u m larn v b kutsallnn saysz b i i m l e r i n i temsil ederler. Athena ise, zek, teknik beceri, pratik b u l u u l u u n yan sra kendine h k i m olmay, snavlarda s k n e t i , d n y a n n uyumuna, dolaysyla anlalabilirliine gveni gerektiren baz meslek ve yeteneklerin "kutsal" niteliini veya "tanrsal" k k e n i n i ortaya koyar. Metis tanrasnn, filozoflar anda, tanrsal i l m i n ve insanlarn bilgeliinin simgesi haline nasl geldii a n l a l m a k t a d r .

llyada, II, 169, 407, 636. Tieugonia, 886 vd; kr. 84. Kr. Homeric Gods, s. 51. Homeros bu mitten bahsetmez (Kronos'un yksn de sessiz ce geitirdii gibi), ama Athena'y "gl Baha'nn kz" (olrimorjatre") diye adlandrr Kr. Otto'nun alntlad Homerik yazt (14-2), s 58. Kr. M, Deenne, "Le navire d'Athena." 343

DINSEL INANLAR VE DNCELER TARIHI -1

Aphrodite de, tamamen farkl bir d z l e m d e yer alsa da, Yunan dehasnn yine en az bu kadar parlak bir yaratmdr. Aphrodite, anlatlarda da srarla b e l i r t i l d i i g i b i ,
6 1

kesinlikle dou kkenli b i r tanradr, yada'da

Aphrodite T r o y a l l a r

korur. Ayrca Itar t r n d e k i tanrlarla da benzerlikler gsterir. Bununla b i r l i k t e zgl ehresi Ege-Asyanik b a d a t r m a c h g n m b i n yllk merkezi Kbrs'ta ekil lenmeye h a l a r .
65

Homeros'un onu Zeus ile Dione'ntn kz ve H e p h a s t o s ' u n ei

6

ilan ettii llycda'da (V, 365) H e l e n l e t i r m e sreci o l d u k a i l e r l e m i t i r ' ' Ama Hesiodos tanrann d o u m u y l a ilgili daha arkaik b i r versiyona sadk kalr; Tanra, Uranos'un denize atlan cinsel organlarndan kan k p k l tohumlardan (aphros)

d o m u t u r . Daha nce de g r d m z gibi ( 46), b y k bir tanrnn h a d m edilmesi izleg d o u kkenlidir. Aphrodite taprtmda, Akdenizli u n s u r l a r n (gvercin) yan sra, baz Asyal unsurlar da (tapnak kleleri) dikkat eker. Dier yandan, Aphroditt'ye vgs Homeros

( I , 69 vd), onu gerek b i r Yaban Hayvanlar Tanras olarak tantr: "Ar

k a s n d a , onu pohpohlayan bozkurtlar, kzla alan sar postlanyla aslanlar, aylar ve geyik yavrusuna doymayan hzl panterler y r y o r d u . " Ama bunlara yeni, Aphrodite'ye zg b i r izgi de eklenir: Tanra "onlarn b a r l a r n a istei att; o zaman hepsi vadilerin k u y t u yerlerinde iftlemeye gittiler" (ev. Jean H u n b e r t ) . Aphrodite hayvanlarn o l d u u kadar, insanlarn ve tanrlarn iine de "istei att," Hatta "Zeus'u bile yoldan kard; "Zeus'un l m l kadnlarla, Hera'ctan habersiz bu kadar rahata b i r l e m e s i n e yol aan" Aphrodite'ydi.^
7

Bylelikle Homervs v unsuru

gs, v a r o l u b i i m i n i , h a y v a n l a r , insanlar ve tanrlar birletiren cinsel itki olarak g r m e k t e d i r . Dier yandan vg,

tensel isteklerin engellenemez

ve akld niteliini vurgulayarak, Zeus'un ak maceralarna da bir gereke bul m a k t a d r (zaten b u maceralar tanrlar, kahramanlar ve insanlar tarafndan sonsuz biimde yinelenecektir). Ksacas cinselliin dinsd adan g e r e k e l e n d i n I m e s i sz konusudur; n k cinsel arlk ve tecavzlerin bile, Aphrodite tarafndan kkr t l d k t a n iin, tanrsal bir k k e n e sahip o l d u k l a r kabul edilmektedir. Aphrodite kozmik d z e y d e h k m s r d n e gre, hem gk (Asteria, Ura-

Herodol, l , 105; Pausanias, I , 14, 7. Odyssda, VIII, 362 vd. Ancak daha ge bir donemde sava tannst Ares kocas olacaktr; Oclysseifl'da (VIII, 26365) Ares yalnzca dr. A.g.y.. 36, 40. 344

OLVMFOSLULAK Vfc KAHRAMANLAR

nia), hem deniz (Anadyomene, "denizden k m " ) hem de yer

68

tanrasdr;

A d m att yerlerde yollar ieklenir ve b i t k i l e r i n bereketinin "birinci nedeni" odur,

fi9

Ama Apirodile hibir zaman tam b i r bereket tanras haline gelmeyecek

tir. Onun esinledii, ycelttii ve k o r u d u u fiziksel ak, tensel b i r l e m e d i r . Bu anlamda, Y u n a n l a r n cinsel d r t n n balang andaki kutsal niteliine, Aphro dite sayesinde yeniden k a v u t u k l a r sylenebilir. A k n o k geni tinsel kaynakla r baka tanrlar, ncelikle de Eros tarafndan ynetilecektir. Ama yazarlar ve plastik sanatlar esas olarak b u akld ve engellenemez cinsellii ileyecekler dir; b u yle bir d z e y e varacaktr k i , Helenistik ada "Aphrodite'nin Batan k a n c l t k l a n " edebi klielere d n e c e k t i r . Aphrodite etkisindeki bu sanatsal ge limeyi neredeyse fiziksel akn k o k l u bir b i i m d e kutsallktan a r n d r l m a s ola rak yorumlama eilimi vardr. Aslnda Yunan d e h a s n n baka b i r o k y a r a t m n d a da g r l e n , taklit edilemez ve anlam zengini bir r t u l e m e sz konusudur. Hafif m e r e p b i r tanra g r n m arkasnda, dinsel deneyimin en derin kaynaklarn dan b i r i gizlenmektedir: Cinselliin aknlk ve mysteria olarak ortaya k. M o dern d n y a n n kutsallktan uzaklamas srecini z m l e r k e n , b u t r r t l e m e n i n baka biimleriyle de karlaacaz (bkz. b u eserin I I I , cildi).

95. K a h r a m a n l a r Pindaros varlk kategorisi s a p t y o r d u : tanrlar, kahra manlar, insanlar. D i n tarihisi asndan kahramanlar kategorisi baz n e m l i so r u n l a r g n d e m e getirmektedir; Yunan k a h r a m a n l a r n k k e n i ve ontolojik y a p s nedir ve tanrlarla insanlar arasndaki dier arac trleriyle ne lde k a r l a t n labilirler? Eskilerin i n a n l a r n n izini s r e n E. Rohde, k a h r a m a n l a r n "bir yandan yer t a n n l a r y l a ve d i e r yandan l m insanlarla y a k n d a n i l i n t i l i o l d u k l a r n " tahmin ediyordu. "Aslnda onlar, yerin iinde oturan, tanrlar gibi ebediyen ora da yaayan ve g b a k m n d a n da tanrlara yaklaan l m i n s a n l a r n r u h l a r n d a n baka bir e y d e i l d i r . "
71

Taunlar gibi kahramanlara da kurbanlar sunuluyordu,

ama b u i k i ritel kategorisinin isimleri ve usulleri farklyd (bkz. s. 347). Buna karlk Psj/che'den yl sonra y a y m l a n a n Gtternamen (1896) adl eserinde, H .

Usener k a h r a m a n l a r n tanrsal k k e n l i o l d u u n u savunuyordu. Tpk dernonlar

Hem. su, hem cinsellik simgesi olan deniz kabuklar onun kutsal iaretleri (lera) iinde yer alr. Aiskhylos, Danaides \~Danam Kzianl, frag. 44, Olympia, 2, 1. Erwin Rohde, Psyche (Fr. ev.), s. 124. 345

DNSEL NANLAR V E DN CELEK TARIMI - I

gibi, kahramanlar da "anlk" veya "zel" tanrlardan (Sondcrgttcr), ilevlerde u z m a n l a m tanrsal varlklardan geliyordu.

yani b e l i r l i

1921'de L. R. Farnell hl belli b i r saygnl olan bir orta y o l k u r a m n e r d i . Bu yazara g r e , k a h r a m a n l a r n hepsinin k k e n i ayn deildi; o yedi kategori ayrt ediyordu; tanrsal veya r i t e l k k e n l i kahramanlar; gerekten y a a m kiilikler (savalar veya ruhban snfndan kiiler); airler veya limler tarafndan yaratl m kahramanlar vb. Son olarak, A. Brelich, konuya i y i nfuz eden Gli erci gren (1958) adl zengin kitabnda, k a h r a m a n l a r n "biim b i l i m sel y a p l a r n yle be timledi: Kahramanlar, l m l e r i n d e zel b i r y n n n e kt; sava, atma, k h i n l i k ve t p , erginleme t r e n l e n ve rny sterini arla yakm ilikileri olan kiilikler dir; siteler kurarlar ve t a p m l a r n n yurttalkla i l i n t i l i b i r nitelii vardr; onlar k a n d a g r u p l a r n atalar ve baz temel insani etkinliklerin " i l k m e k niteliinde

temsile il eri "di r. Ayrca baz tuhaf, hatta canavarca zellikler ve i n s a n s t doala rn ele veren srad davranlar kahramanlara zge n i t e l i k l e r d i r . " zetle ifade edecek olursak, Yunan k a h r a m a n l a r n su generis (insanst, ama asla tanrsal olmayan) bir v a r o l u tarzm p a y l a t k t a n ve b i r n d n e m d e , daha kesin bir ifadeyle kozmogoniyi ve Zeus'un zaferini zleyen d n e m d e , etkinlik g s t e r d i k l e r i sylenebilir (kr. 83-84). Etkinlikleri insanlarn ortaya kndan sonraya rastlar, ama yaplarn h e n z tam yerine o t u r m a d ve k u r a l l a r n henz yeterince y e r l e m e d i i bir "balanglar" d n e m i s z konusudur. O n l a r n v a r o l u b i i m l e n de " k k e n l e r " ann t a m a m l a n m a m ve elikili niteliini ortaya k o 7ar.

K a h r a m a n l a r n d o u m l a r ve o c u k l u k l a n sradan deildir. T a n r l a n n soyun dan gelirler, ama k i m i zaman " i k i babal" olarak bilinirler ( r n e i n Herakles, Ze us ve Amphitryon'dan; Tbeseus ise Poseidon ve Aigeus'tan o l m a d r ) , k i m i zaman da d o u m l a r k u r a l d d r (Aigisthos, Thyestes'in kzyla g i r d i i ensest i l i k i n i n r n d r ) . D o d u k t a n ksa b i r sre sonra terk edilir ( O i d p u s , Persets, Rhesos vb) ve hayvanlar tarafndan e m z i r i l i r l e r ;
73

genliklerini uzak lkelere yaptklar

yolculuklarla geirip saysz macerayla (zellikle spor ve sava alanlannda baar lar) sivrilir ve t a n n a l a r l a d n yaparlar ( b u d n l e r i n en m e h u r l a r arasuda Peleus ile The t i s i n , Niobe ile Amphion'un, lason le Medea'nn d n l e r i sayla-

A. Brelich, Gli erogrcii, s, 313. Bundan sonraki sayfalar Brelch'in zmle)nelerine ok ey borludur. Paris'i bir dii ay, Aigisthos'u bir kei, Hippothous'u bir ksrak emzirir vb; aynca bu erginlenme motifi ok yaygndr, kr. 105. 346

OLYMPOSlJJtAR VE KAHRAMANLAR

bilir). Kahramanlar, arkaik t o p l u m l a r n uygarlatrc k a h r a m a n l a r n n yaratcln a n d r a n zgl bir yaratclk biimiyle sivrilirler. Tpk Avustralyallarn m i t o l o j i k atalar gibi m a n z a r a y deitirirler, "yerli" olarak ( b a k a bir deyile, baz b l gelerin i l k sakinleri) ve rklarn, halklarn veya ailelerin atalar olarak b i l i n i r l e r (Argos'lular Argos'un, Arkadia'lar Arkas'm soyundan gelirler vb). Birok insan lk k u r u m u n u onlar bulur, yani "kurar," "ortaya karr": Site yasalar ve kent y a a m n n kurallar, tekelilik, madencilik, ark, yaz, taktik vs ve baz zartaatlan ilk onlaT uygular. Onlar tam anlamyla site k u r u c u l a r d r ve koloniler kuran tarihsel kiilikler l d k t e n sonra kahraman olurlar.'' Ayrca kahramanlar spor
1

o y u n l a n n da yerletirir ve t a p m l a r n n ayrt edici b i i m l e r i n d e n b i r i de s t r a p verici yarmalardr. Bir gelenee gre, d r t b y k Panhelenik oyun Zeus'a adan madan nceki d n e m d e kahramanlara adanmt. ( r n e i n Olympos'taki s t r a p verici t a p m Pelops ansna k u t l a n y o r d u ) . Bu da zafer kazanan m e h u r atletlerin kahramanlatmlmasn aklar." Baz kahramanlar (Akhilleus, Theseus vb), ergenler iin dzenlenen erginleme ritelleriyle b t n l e t i r i l m i t i r ve k a h r a m a n l k t a p m sk sk yeni reit olanlarca (ephekos) gerekletirilir. Theseus destannn b i r o k b l m aslnda erginleyici

snavlardr: r n e i n denizin dibine yapt ritel dal teki d n y a y a , daha kesin bir ifadeyle, tam anlamyla hourotmphoi periler olan Nereus kzlarnn denizaltn daki sarayna y o l c u l u a denk b i r snavdr; aym ekilde Theseus'nn Labyrinthos'a girii ve canavarla (Minotauros) d v m e s i , k a h r a m a n l k erginlenmelerinin r nek izleidir; A p h r o d i t e ' n i n saysz epifanilerinden b i r i olan Ariadne'yi k a r m a s da, Theseus'nn erginlenme snavn b i r kutsal evlilikle n o k t a l a m a s n n gstergesi dir. H . Jeanmaire'e g r e , Theserfl'yt o l u t u r a n trenler, erken bir ada ergenlerin ormanda geirdikleri erginlenme sresinin sonunda kente d n l e r i esnasnda ya plan eski ritellerden kaynaklanmtr.
76

Ayn ekilde Akhilleus efsanesinin baz tarafndan yeti

anlar da erginleyici snavlar olarak yorumlanabilir: Kentaur'lar

tirilmi, yani bir ormanda maskeli veya hayvan b i i m i n d e g r n e n Ustalar tara fndan e r g i n l e n m i l e r d i r ; klasik erginleme snavlar olan ate ve sudan g e m i , hatta baz ergenlik erginlemelerinin zgl bir detine uyarak, b i r sre kz g i b i

7l

* Brelich, a.g.y., s. 129-185. MO 49fi'daki Olympos oyunlarnda Kleomedes gibi (Pausanias, VI, 9, 6). R Jeanmaire, Couw et Couretes, s. 323 vd, 336 vd ve birok yerde; Eltade, Naissances mystiques, s. 228; aynca k. Brelich, agy., s. 124 vd. 347

7 5

7 6

DNSEL NANLAR V E DNCELER TARH II - l

giydirilerek kzlarn a r a s n d a yaamtr. Kahramanlar mysieriiflarla da b t n l e t i r i l m i t i r :

78

"Eleusis'te Triptolemos'un

bir tapna ve Eumolpos'un da mezan v a r d r . netlerle, zellikle de hastalklar saaltmay

Aynca kahramanlar tapm keha hedeileyen istihare ritelleriyle

uyumludur (Kalkhas, Amphiaraos, Mopsos; v b ) ; demek k i baz k a h r a m a n l a r n npla ilikileri v a r d r (ncelikle de Asklepios'un).
79

K a h r a m a n l a r n zgl niteliklerinden biri de lmleridir.

Ender olarak baz kah- (Akhilleus),

ramanlar Kutlular Adasna (Menelas gibi), efsanevi Leuke adasna

Olympos'a (Ganymedes) g t r l r veya yerin altnda yok olurlar (Trophonius, Amphiaraos). Ama o k h y k o u n l u k savata (Hesiodos'un sz ettii, Thebai ve Troya n n d e d e n kahramanlar gibi), benzersiz kavgalarda veya ihanet sonu cunda l d r l r (Agamemnon'un Klytemnestra, Laios'un Oidipus tarafndan l d r l m e s i v b ) . Birok r n e k t e k a h r a m a n n l m o k dramatiktir: Orpheus ve Pentheus paralara ayrlr; A k t a o n k p e k l e r , Glaukos, Diomedes, Hippolytos at lar tarafmdan paralanr veya onlar Zeus paralar ya da tepelerine yldrm i n d i r i r (Asklepios, Salmcneus, Lykaon v b ) ya da bir ylan sokar (Orestes, Mopsos v b ) .
60

Bununla birlikte o n l a r n i n s a n s t halini d o r u l a y a n ve ortaya karan da lmleridir. Kahramanlar tanrlar gibi l m s z deildir geri, ama l m l e r i n d e n sonra da etkinlik g s t e r m e y e devam etmeleriyle insanlardan ayrlrlar. Kahra

m a n l a r n lleri r k t c bysel-dinsel gler y k l e n i r . Mezarlar, k a l n t l a r , ant-mezarlar yaayanlar z e r i n d e k i etkilerini uzun yzyllar boyunca s r d r r Bir anlamda k a h r a m a n l a r n , l m l e r i sayesinde tanrlk haline yaklatklar syle nebilir; Snrsz b i r l m sonras v a r o l u a sahip olurlar; bu ne cenin dzeyinde ne de yalnzca ruhani boyutta b i r v a r o l u t u r . Bedenlerinin kalntlarna, izlerine veya simgelerine bal o l d u u iin, kendine zg denebdecek bir l m s o n r a s hayat sz konusudur. N i t e k i m genel detlerin aksine k a h r a m a n l a r n lleri sitenin iine g m l r , hatta tapnaklara bile k a b u l edilirler (Pelops Olympos'taki Zeus tapnana, Neoptolemos Delphoi'deki A p o l l o n t a p m a n a ) . K a h r a m a n n t a p m n m merkezi, me zarlar ve antt-mezarlardr; Ritel d v n m e l e r i n i n , yas r i t e l l e r i n i n , "trajik ko r o l a r n elik etlii kurban trenleri (Kahramanlar iin yaplan kurban t r e n l e r i

K. Noiss nnc es my s tisjues, s. 229. Pausanias, l , 38, 6; l , 38, 2. Bkz. Brelich'deki belgeler, a.g.y., s. 106 vd. Kaynaklan belinen Brelich, s. 89. 348

OLYMPOSLULAR VE KAHRAMANI A H

yer tanrlar iin yaplanlara benziyordu ve Olympos tanrlar iin yaplanlardan farklyd. Olymposlular iin kurbanlar grtlaklar ge evrilerek kesiliyor, yer tanrlar ve kahramanlar iin ise grtlaklar yere d n k o l u y o r d u , Olymposlular iin adanan kurban ak, yer tanrlar ve kahramanlar iin ise kara renkte o l m a l y d ve sunulan kurban tamamen y a k l y o r d u , hibir canl insan ondan yiyemezdi Olympos s u n a k l a r , yerin z e r i n d e ve k i m i zaman belli bir y k s e k l i k t e klasik ta pmak t r n d e yd i ; kahramanlar ve yer tanrlarnn suna ise bask bir ocak, b i r yeralt maaras veya belki bir mezar temsil eden adyton'du. Kurban trenleri

Olymposlular iin gneli sabahlarda, kahramanlar ve yer tanrlar iin ise a k a m veya gece d z e n l e n i y o r d u ) .
01

T m b u olgular kahraman " l m ' l e r i n i n ve llerinin dinsel deerini oe k a r t m a k t a d r . Bir kahraman l n c e , siteyi istilalara, salgn hastalklara ve her

t r l felakete kar savunan b i r koruyucu ruha d n r . Marathon'da Theseus'un Atinallarn banda savat g r l m t r .
3

Ama kahraman tinsel nitelikte b i r

" l m s z l e " ve daha kesin bir ifadeyle ana, a d n n kalclk kazanmasna da eriir. Bylelikle geici l m l l k halini amaya, adlarn kesin b i r u n u t u l t n u luktan kurtarmaya, insanlarn belleinde yaamaya u r a a n herkes iin m k e m mel b i r rnek haline gelir. Gerek kiiliklerin k a h r a m a n l a t r t l m a s -Sparta kral lar, Marathon'da veya Plataia'da len savalar, Tyrannoktonos'lar- onlar l m llerin geri k a l a n n d a n ayran ve i z d m l e r i m kahramanlar kategorisine sokan srad baarlaryla aklanr. "
8 3

Yunanistan'n klasik ve zellikle de Helenistik a bize kahramanlara ilikin "ulu" bir g r n t a k t a r d . Aslnda onlar elikili deerlerle y k l ve s r a d , hatta s a p k n bir doaya sahiptir. Kahramanlar hem " i y i , " hem " k t " d r ve ayn anda elikili vasflar barndrrlar. Yenilmezdirler (Akhilleus gibi), ama yine de sonunda l d r l r l e r , gleri ve gzellikleriyle o l d u u kadar, canavarca zellik leriyle de sivridirler (dev gibi b i r boy -Herakles, Akhilleus, Orestes, Pelops- ve ya o r t a l a m a n n ok altnda bir b o y ) ; yabanl hayvan su re t indedirler ("kurt" olan
e+

Lykaon gibi) veya hayvana d n e b i l i r l e r . ift cins iye tlidirler (Kekrops) veya cinsiyet deitirirler (Tiresias) ya da k a d n klna girerler (Herakles). Aynca

Rohde, Psych, s. 123-124; aynca kr. Guthrie, Tle Greeks ul '[hr Gods, s, 221-222 (Les Grecs et leurs dieux, s. 246-247). Plutarkhos, Theseus, 35, 5; baka rnekler iin bkz. Brelich, a. 91 vd. Aynca bkz. Eliade, Le Mythe de l'Eternel Retour, bl 1. Herakles bile; kaynaklar iin bkz. Brelch, s 215 vd. 349

DNSEL INANLAK V E DNCELER T A R H -1

b i r o k anormallik de k a h r a m a n l a r n ayrt edici niteliklerini o l u t u r u r (baszlk veya okbahlk; Herakles'in sra dii v a r d r ) ; zellikle topal, tek gzl veya k r olurlar. Birok m e k t e kahramanlar lgnla yenik d e r (Orestes, Bellerophontes, hatta Megara'dan d o a n oullarn katleden olaanst Herakles). Cin

sel tavrlar ise ya a n , ya s a p i k a d r : Herakles, Thespios'un elli kzn bir gece de dller; Theseus o k sayda tecavzyle n l d r (Helena, Ariadne v b ) , Akhilleus Stratonike'yi karr. Kahramanlar, k z k a r d e l e r i veya anneleriyle ensest i l i kiye girer ve kskanlk, fke nedeniyle ya da b i r o k kez nedensiz olarak katliam yaparlar; hatta b a b a l a n n ve annelerini veya akrabalarn bile l d r d k l e r i olur. B t n b u elikili deerler y k l e n m i ve canavarca zellikler, b u sapka dav ranlar, "insanlarn d n y a s " h e n z y a r a t l m a d s r a d a k i " k k e n l e r " zamannn akcln hatrlatr. Bu balang anda kuralszlklar ve her t r d e n suiistimal ler (yani daha sonra canavarlk, g n a h veya s u olarak m a h k m edilecek her ey) d o r u d a n veya dolayl olarak yaratclk iini kkrtr. Bununla birlikte kural i h lallerinin ve arlklarn yasaklanaca "insanlar d n y a s , " k a h r a m a n l a r n yara tmlarnn - k u r u m l a r , yasalar, teknikler, sanatlar- sonrasnda ortaya kar, Kah r a m a n l a r n a r d n d a n "insanlar d n y a s " n d a yaratc zaman, mitlerin tliiid tempus'u kesin olarak k a p a n m t r , K a h r a m a n l a r n arl snr tanmaz. T a n n a l a n n bile rzna gemeye cret ederler (Orion ve Aktaion Artemis'in zerine atlar, ksion Hera'ya saldrr v b ) ve kutsafildara saldrmakta duraksamazlar (Aias Kassandra'ya Athena s u n a n n yan b a n d a saldrr, Akhilleus Troilus'u Apollon t a p m a n d a l d r r ) . Bu saldrlar ve kutsal deerlere tecavz k a h r a m a n l n doasna zg lsz bir hybris'l orta ya koyar (kr, 87). Kahramanlar taunlarla sanki eitleriymi gibi atr, ama fryJrisleri OIymposlular tarafndan her zaman zalimce cezalandrlr, rfybris^mi

hibir ceza g r m e d e n aa vuran yalnzca Herakles'tir (tannlar Heios le Okeanos'u silahlaryla tehdit eder). Ama Herakles m k e m m e l k a h a m a n , Pindaros'un deyimiyle " t a n n - k a h r a m a n " d r .
35

Aslnda kahramanlar iinde yalnzca onun ne

mezan ne de k a l n t l a n b i l i n i r ; odun y n n d a n y k s e l e n alevlerin z e r i n d e k i t a n n l a t r a n intihanyla l m s z l e eriir, Hera tarafndan evlat edinilir ve t a n n o l u p , Olympos'un dier tannlan y a n n d a yerini alr, Herakles'in, Glgam ( k r . 23) ve baz Yunan k a h r a m a n l a r n aksine zaferle kt bir dizi erginleme sna v n n a r d n d a n tanrlk haline ulat sylenebilir. Dierleri lsz rryfcris'ferine

8 5

ili Nemea, 22. 350

OLYMFOSLULAH VE KAHRAMAN A K

k a r n " l m s z l e m e " abalarnda baarszla uramlardr. Baka dinlerde de Yunan kahramanlarna benzetilebilecek ehrelere rastlanr. Ama k a h r a m a n n dinsel yaps b u kadar m k e m m e l b i r a n l a t m a ancak Yunanis tan'da ular; kahramanlar yalnzca Yunanistan'da byle hatr saylr b i r dinsel saygnla erimi, imegelem g c n ve d n c e abalarn beslemi, edebi ve sa natsal yaratcl d e s t e k l e m i t i r .
86

"Kahraman "n o r t a a d a n r o m a n t i z m d n e m i n e dek geirdii sonraki d n m l e r , b u k i t a b n n c cildinde z m l e n e c e k t i r .

351

ELETREL KAYNAKA

88. Posedoriun etimolojisi hakknda (Posis Das), bkz. Willamowitz, Glaube, 1, 5. 212 vd (daha once P. Kretschmer, Gloita, 1, iinde, 1909, s, 27 vd; aynca kr. Cook, Zets, I I , s. 583 vd). Ayrca bkz. Guthrie, The Greeks and Their Gods, s. 94-99; Louis Sechan ve Pierre Leveque, a.g.y., s, 99-116. F. Schacherraeyr. Posedon'un tarihini yeniden kurmak iin b y k gayret harcyor: M 1900 e doru Hint-Avrupalliar yanlannda at da getirerek Yunanistan'a geldiklerinde, yannda erkek bir paredros bulunan egemen tanra Yeryz Ana ile karlat lar; fatihler sulann, bereketin ve yeraltnn efendisi kendi at-tannlann bu paredrosla zdeletirdiler. Poseidon -"Da'nn ei," Yeryz Ana'nn ei- bu birletirmenin sonucunda orataya kacakt; bkz. Poseidon und die Enstehung des griechischen Gotterglaube (Bern, 1950) Aynca k. Leonard Palmer, Myceaeas oiid Minoans (Londra, 1961), s 127 vd; C. ScottLittleton, "Poseidon as a Reflex of the Indo-European 'Source and Waters' God," JIES, I , 1973, s. 423-440. lleana Chirassi, Miken Poseidon'u lie Olympos tannsi arasndaki farklan ortaya kard (rnein byk olaslkla ift cinsiyetti, En-k ve Nin-ki, El ve Fiat vb trde ilk tannlar arkaik anlayn yanstan Posideia diye bir tannann bulunmas; s. 956 vd); kr. "Poseidaon-F.nesidaon nel pantheon miceneo," Atii e Memorie de) i Congresso Intemazioncde di Micenologia (Roma, 1968), s. 945-991. Atn toprakla ilikili anlamlan konusunda, bkz. J, M. lasquez, "El caballo en las creenc as griegas y en las de otros pueblos crcummediterraneos," itvue felge de philosophic e! d'his toire, 45. 1967, s. 48-80. Heplaistos hakknda, bkz.: Farnell, Cults, V, 374 vd; NiLsson, Geschichte, 1, 5. 526 vd, L. Malten. "Hepbaistos." Jahrbcher < e deutschen archaeologisehen Instituts, 27, 1912, s. 232 vd; Js F. Brommer, "Die Rckfhrung des Hephaistos," a.g.y., 52, 1937,5. 198 vd; Marie Delcourt, Hephaistos ou la legende du magicien (Paris. 1957). Daha ge dneme ait bir anlat Hephais tos'un doumuyla ilgili iki miti kaynatrmaya alr: "Hera Zens'tan daha evlenmeden hami le kald. Hephaistos doduunda grn kurtarmak iin ona babasz hamile kaldn aklad" (Delcoun, s. 33). Hephaistos'un Hera'ya gnderdii altn tahtla ilikili blme Homeos'ta rastlanmyor, ama bu yk ksa srede yaygnlat. Platon, tannlar hakknda dola p duran sorumsuz efsaneler iinde bunu da sayar (Republica, 11, 378). Bkz. M. Delcourt, s, 78-79, 86-96, Libanius ve Hygnis tarafndan aktanlan versiyonlan nakledip yorumlamakta dr. Byclerin riel biiminde sakatlanmalar konusunda, bkz. M, Delcourt. s. 110 vd. "Atein efendileri" ve demirci tannlar konusunda, bkz. M, Eliade, Forgerons et alchnisies, s, 80 vd. Hephaistos'un dier akraba tanrsal figrlerle ilikileri konusunda, bkz. Delcourt, s. 154 vd.

352

OLYMPC6LULAR VE KAHRAMAN A R

89. Apollon konusunda zellikle u eserlere bavuracaz: Famell, CuUs of the Greek Sta tes, IV, s. 98 vd; Rose, A Handbook of Greek Mytholojry, s. 135 vd; A. B. Cook, Zeus, I I , s, 453 459 (kuraralann ve tanmalarn eletirisi iin); Mlsson, Gesciucfte, I . s- 529 vd; Guthrie, The Greehs and Their Gcds, s. 73 vd, 183 vd. Ayrca kr. K. Kerenyi, Apollon (Viyana, 1937; 2, bas k, 1953). Helen ncesi an tanrlarnn yerini Apollon'un almas konusunda, kr. Famell, d g._y., IV, 125 vd, 263 vd. Hyakinthos efsanesinden -etimolojisi bile onun eski bir Akdeniz tanrs olduunu kantlamaktadr ilk kez Euripides, Helei, 1470 ve devamnda soz edilmitir (kr. Apottodoros, Bibi, 111, 10, 3; Rose, a.gy., s 142, 160-161) Hyakinthos'un iee d nmesinin mitolojik-dinsel anlamlan Ileana Chirassi tarafndan zmlenmitir; Elementi di culture precereaU nei miti e rit greci (Roma, 1963), s. 159 vd. Lakonia'daki Hyakinthos enlii hem Apollon'a hem de onun yanllkla ldrd kurbanna adanmt. Ptoion'da, hmenion'da -tpk Delphoi'de olduu gibi- Apollon Athena ile brletinlmitir; Delon'da. Kuzey Bootia'daki Tegeia'da Leto ve Artemis'le birlikte grlr; kr. Delcourt, L'oracle de Deipftes (1955), s. 216 vd. Baka bir deyile, Delphoi tanns olarak Apollon, Yunan dinsellirnin bir yaratmdr. Guthrie, Apollon'un kkenine ilikin iki varsaym -Kuzeyden geldii veya Anadolulu olduu-tartmtr, s. 75 vd. Hyperboreo efsanesi konusunda, kr. Cook, Zes, 11, s. 459-501 (gzergh Samanyolu'yla zdeletirmektedir). Herodolos, eskiden sugulan Delos'a tayan, ama sonra gen dnmeyen "Hyperboreo'l iki kzolankz"dan da sz eder. Tarihi onlarn mezarlann yle doru bir biimde betimlemiti k i , Franszlann belirtilen yerde yaptklan kazlarda ortaya kanldlar. Ama bunlarda hibir "Hyperboreo zellii" yoktur; tun ama ait Kyklad mezarlandr. Demek k i anlam unutulmu arkaik bir tapun sz konusudur ve mezarlann kutsal ni telii hayal kahramanlarla birletirilmitir. Kr. C. T. Sekman, alntlayan Guthrie, s. 77, Aynca tarihsel Yunanistan'n Mike mezarlaryla iliklcndirilmi kahramanlara dair baka ta pm rnekleri iin, bkz. Charles Picard, Les reiigios prheUeniaues, s. 271 Marie Delcourt, a.g.y., s. 163, bakirelerin Delos'a tadklan bir buday demeti iine giz lenmi liero'lann delici bir silah olarak gsterilmi fallus tasvirleri olduunu varsaymaktadr. 90. Aiskhylos, Emeniifes'te, Orestes'n annesini ldrmek suundan aklanmasnn dinsel anlamn aklar. Orestes suunu kabul eder ve yarglanmak iin Areopagos'a teslim olur Onu Apollon savunur ve Athena aklar; stelik Athena Ermys'leri de (toprak ve analk gle rinin simgeleri olarak, ilenebilecek en korkun; suun, ana katlinin intikamnn aln mamasna izin veremezlerdi) "degunr": Erinys'ler iyilikseverler'e dnr ve hayan besleyip desteklemekle grevlendirilirler. Cinayetin yaratt kirlenme ise bir domuz yavrusu kurban edilerek temizlenir (En men ide s, 281 vd). Apollon tarafndan buyurulmu olsa da, loprak ve yeralt glerine zg bir kurban sz konusudur. Bu da Delphoi tanrsnn, Olymposlu yapsna karsm, tamamlayc ve kimi zaman elikili dinsel gereklikleri de dikkate aldm gsterir.

353

DNSEL I N A N U R VE D S N C E l R TARH - I

Deipho ve Delphoi'nin kehanet gelenekleri konusunda, bkz. P. Amandry, la (nautique cipuilomemie Delphes (Paris, 1950), J. Defradas, Les thmes de la propagande ddphique (1954); Marie Delcourt, l-'oracle de Delphes (1955). Kehanet metinleri H. Parke ve D. Wormell tarafndan yaynland, The Delphic Oracle (2 cilt, Oxford, 1956). Aynca bkz. K. Latte, "The Coming of the Pylhia," Harvard Theol. Review, 33, 1940, 5. 9 vd. Delphoi'deki Dionysos hakknda, bkz. H. Jeanmaire, Dionysos (Paris, 1951), s, 187-198, 492-493 (eletirel kaynaka). 9 T Yunan "amanizmi" hakknda,bkz. benim kitaplarm: Le chamanisme (2. bask), s. 305 vd; De Zahnoxis Gengts-Khan (Paris, 1970), s. 42 vd (kaynakayla birlikte). E. R Dodds, Tire Greeks aruf tire Irrational (Berkeley, 1951), s. 141 vd, aman tekniklerinin ve mitolojilerinin yaygnlamasn, Hellespontos [anakkale Boaz] ve Karadeniz'deki Yunan kolonilerinin han halklaryla (yani killerle) ilikiye girmesiyle aklyor Ama baz iskit detlerinin arnan cl niteliini ilk ortaya karan ve bunlarn Yunan gelen eklerinde ki yansmalarn gsteren Kari Meuli, aynca Yunan destans iirlerinde de arnancl unsurlar bulgulad; kr. "cylhica" (Hernies, 70, 1935, s. 121-176), s. 164 vd. Walter Burker gosi, ller tapnnyla ilikili ol duu iin, gerek Yunan aman olarak kabul eder (kr, "Goes. Zum griechischen 'Schamanismus'," Rhein. Museum Phil, zel say, c 105, 1962, S 35-55) Orpheus mtindeki ve Aristeas'a ya da dier mucizevi kiiliklere ilikin efsanelerdeki baz arnancl zellikler konusunda, bkz. bu kitabn ikinci cildi. 92. Hermes hakknda bkz.: Eamell, Cults, V, s. 1 vd, Nilsson, Geschiclue, 1, 50] vd; S. Ek rem, Hermes und die Toten (Christiania, 1909). P. Raingeard. Herms psychagogue (Paris, 1935); K. Kernyi, Hermes der Seelenjhrer (Zrih, 1944); N. O Brown, Henns the Thief (Madison, 1947); Walter Otto, The Homeric Gods, s 104-124; Jeannine J. Orgogozo, "L'Her ms des Acheens," RHR, 136, 1949, s. 10-30,139-179. Hermes'in otu moly hakknda, bkz. Hugo Rahner, Greek Myths dilti Christian Mystery (New York ve Londra, 1963), s. 181 vd. Aynca bkz. Hermesilik zerine ikinci ciltteki kay nakalar Belli bir bak asndan sava tanns Aies bir bilmecedir. Homeros dier iannlarn Aresen nefret eiklenni gizlemez. Annesi Hera, "Olympos'ta oturan tanrlar arasnda benim en irendiim tanrsm sen!... yoksa bu ykc, kantnc huyunla bir baka tanrdan domu olaydn sen, oktan Uranosoullarnn yurdundan da aalarda bulurdun kendini!" diye bayknr ona (llyada, 5, 889 vd). Yunanlar, "Anikadak dier btn halklar kadar, belki de onlardan da fazla sava etmelerine" (Schan ve Lvque, Les grandes divinits de la Grce, s. 248) karn, Ares' ne laptmlannda, ne plastik sanatlarnda ne de edebiyatlarnda kut lamlardr. Italya'daki benzeri Mars'la veya dier Hint-Avrupa sava tanrlanyla karlatnldnda, Ares daha nemsiz bu tanr grnmndedir. liomeros'a gore. Ares Trakya'dan gelmitir (llyada, 13, 301). Ve Hephaistos'un onu Aphrodite'le birlikte iine hapsettii adan kurtulur kurtulmaz, Trakya'ya ynelir (Odysseia, 8, 354

OLYMPOSLULAR V E KAHRAMANLAR

361). Dier yandan Herodot (5, 7), Trakyailann yalnzca u tanrya taptklarn belirtir. Ares, Dionysos ve Artemis. Bu yabanl tanrnn -"hak bilmez aklsz tann" (llyada, 5, 757) Yunan dinselliiyle btnlemeyi hibir zaman baaramamas Trakyal kkenlerinden kay naklanm olabilir mi?

93. W. H. Roscher'e gre, Hera balangta muhtemelen bir ay tanrasyd (Lexikon, I , 11 [1886-901, 2087 vd; kr, bu varsaymn eletirisi iin, Famell, Cuits, l , 160 vd). Rose'a gre, Hera zellikle kadnlann ve onlann dourganlnn (ama bitkisel bereketin deil) tannasydt; kr. Hidhool, s. 103. Welcker'in savunduu ve Hera'nn bir Terra Mater olduunu ilen sren gr (D/egriechische Gciterlehre, H U , 1857-63), Famell ve Rose tarafndan reddedil dikten sonra, Guthrie tarafndan daha ikna edici bir biimde yeniden ele alnd, a.g.y., s. 68 vd. Hera'nn inekle ilikileri konusunda, kr. Famell, Cuits, 1, 181 vd; Cook, Zeus I , 444 vd. Egeli Hera konusunda, kr. C. Picard, Les religions prhel l niques, s. 243; U. Pestallozza, "Hera Pelasga" (SCuti Etruschi, c. 25, seri I I , 1957, s. 115-182), Nuov saggt di rehgionc nieditenanea iinde yeniden baslmtr (s. 225-256); Louis Sechan ve Pierre LvEque, Les grandes divinits de la Grce, s. 184-185. lleana ChiTass, Akdenizli "zambakh tannca" ile Hera arasndaki sreklilii iyi gstermitir; kr. "Riflesi di una primtiva ukura precerealcola nel mondo miceneo," Anna/i della Facolt di Lettere e Filosafia dell'Univers/tct di TYiesie, III, 1966 67, s. 15-26 Tanna Hestia zerine yalnzca birka sz edeceiz. Bu tanrann neredeyse hi miti yoktur, ama kamusal ocaklar veya ev ocaklarn koruduu iin, belli bir riel nemi vardr. Homeros onun adn anmaz, ama Hesiodos onun Kronos'la Rhea'nm byk kzlar ol duunu aklar (Tieog. 454). Hestia tam anlamyla bakire ve "yerleik" tanradr; "lmsz tanrlarn yce konutlarmdan hi ayrlmaz. Etimolojik adan Latin tanras Vesta ile ayn kkten gelir ve atein kutsalln canlandrr; bu da onun soyut niteliini aklar (kr. 104). Ad, "yakmak" manasna gelen bir Hm-Avrupa kknden tretilmitir. Ama Hestia tapm, Helen ncesi dneme ait bir ocak tapmnn uzants da olabilir; k. C. Picard, Les religions pr hellniques, s, 242 vd. Artemis hakknda u eserlere bavuracaz: Famell, Od/s, II, s. 425 vd; Nilsson, Geschich te, I , s. 481-500; K. Floenn, Artemis, Gestattwandei einer Gttin (Zrih, 1946) ve Guthrie h i n dum incelemesi, The Greefes and Their Gods, s 99-106 Aynca bkz. lleana Chirassi, M/ti e adli arcaici di Artemis ne\ Pcloponese e Greeia centrale (Trieste, 1964). Szcn kknn llyria dilinden geldii nermesi M. S. Ruiperez'e aittir: Emerita, XV, 1947, s. 1-60. Efes'teki Artemis tp zenne, bkz. Charles Picard, Ephsc et Garos (Paris, 1922), s. 474 vd. Artemis'i hizmetkrlar olan gen kzlarn rituel biimde ay yavrularna dnmesini (muhtemelen bir ay dans sz konusuydu) ieren Brauronia bayram konusunda, bkz, H 355

DNSEL NANLAR VI: D S N C E U ' l i T A R H -1

Jeanmaire, Cmrol et Comits (Lille, 1939), s. 237 vd. M VII. yzyldan itibaren Artemis ay tannas Hekate ile Trakyal tanra Bendis'le ve Kybele'yk zdeleurildi. g 94, Nilssor'u nerdii, Ahena'nm Yunan ncesi doneme ait, Minoslu veya Mikenii prenslerin koruyucusu bir lanna olarak yorumlanmas (Minoan-Mycenaean Religion, 2. bas k, s. 487 vd), genelde kabul edilmitir, A. B, Cook'a gore, Athena Yunan ncesi dneme ait bir tanra, esas olarak da yeri Akropol kayal olan Da Ana'yd (Zeus, III, s, 749; aynca krs.. a.g.y, s, 224 vd). Athena ve tapmlan hakknda ayrntl incelemeler iin, bkz Farnell, Cults, I , s, 184 vd; Nilsson, Geschichte d. griech. Rei., 1, s. 433 vd. Athena zerine olan blm Waller Olto'nun The Homeric Gods kitabnn (s. 43-60) en iyileri indedir. Aynca bkz M. Guarducci, "Atena oraculare," Parola di Passato, 6, 1951, s. 338-355; C. j Herringlon, Athena Parthenos and At hena Polios. A Study in h e Religion of Peridean Athens (Manchester, 1955). Metis'in Zeus tarafndan yutuluu konusunda (Thogonie, 886 vd), bkz. M, L. West'in yorumu: Hesod: Tleogony. Edited with Prolegomena and Commentary (Oxford, 1966), s 401 vd. Marcel Dtienne, yakn zamanda kan iki makaleyle Ahena yorumlarn parlak bir biimde zenginletirmitir: kr, "Le navire d'Athna," Ri R. 178, 1970, s. 133-177; "Athena and the Mastery of the Horse," HR, 1, 1971, s. 161-184 Aynca bkz. H. Jeanmaire, "La naissance dAthna et la royaut magique de Zeus," Rev. arch. 48, 1956, s. 12-39 Aphrodite hakknda, bkz. E, Simon, Die Gehurt der Aphrodite, Berlin, 1959; M. P. Nils5on, Guechsche fesle (1906), s. 362-387; ayn yazar, Geschieh!, t, s. 519 vd; Farnell, Cults, II, s. 618 vd, R. Flacelire, L'amour en Grce (Paris, 1960). Aphrodite tapmnn doulu kkeni zerine, bkz. H. Herter, Elments urieutmix dans la religion grecque ancienne iinde (Paris, 1960), s. 61 vd Aphrodite nin Hint-Avrupal eleri K Tmpel tarafndan, biraz da anya kaan bir biimde, ortaya kondu: Pauly-Wissowa, Redi fi cycljjdde iinde; aynca bkz M. Stubbs. "Who was Aphrodite," Orpheus (1954), s. 170 vd, 95, Erwin Ruhde, Psyche (Tubingen-Leipzig, ] 893, 2. bask 1897; krs. Fr, ev. Psyche. Le culte de l'me chez les grecs et leur croyance ri l'immortalit, Paris, 1928, s. 121-164) adl esen iinde drdnc blm kahramanlara ay: d yl sonra Hermann Usener, Gtle MI a nen. versuch einer Tfeone der religisen Begriffsbilduug (Bonn, 1896) adl eserinde, zellikle H. Spencer'm atalar tapmnn ncelii kuramn eletirerek (s. 253 vd), Sondergtter kavramn gelitirdi; bu kitapta Rohde'ye bir tek polemik gnderme vardr (s. 248). Paul Foucart ana hatlaryla Rohde'nin yorumunu izliyordu, kr. i.e culte des hros chez les Grecs, 1918 (Mmoires de l'Institut Franais, 1921); S. Einem iin de ayn ey geerlidir: Pauly-Wissowa, Real-in cyclo rwdie iinde, VIII, 1, 1912, "Heros" maddesi ve F. Pfister, Der Reliquienkult im Al tertum (Glessen, 1910-12). L. R Famclfin sunduu "orta yol kuram" geni lde kabul grmtr: Greek Hero Culls and Ideas of Immortality (Oxford, 1921); kr. dier y azarlanl yan sra M. P. Nilsson. The 356

OLYMPOSLULAR VE KAHRAMANLAR

Minocm-Mycenaean Religion (2. bask, Lurd, 1950), s. 585 vd; Geschichte der Gicchtsche Religion, 1 (2. bask, Mnih, 1955), s, 188. u eserlerde ak anlatmlar ve yararl zmlemeler bulunabilir: C. Robert, Dit: Griechisc he Helcesage, 1-11 (Berlin, 1921-26); L. Raderaacher, Myffos und Sage bei den Griechen (Mnih, 1938); Marie Delcourt, Lgendes et cultes des itras en Grce (Paris, 1942); H. J. Rose, Gods and Heroes oj the Greeks (Londra, 1957); K, Kernyi, Greek Heroes (Londra, 1959). Genel dinler tarihi asndan tasarlanm nemli bir katk Angelo Brelich tarafndan yaplmtr: GIieroigrec/: Unprobkma storico-reHgioso (Roma, 1958). Yazar, Rohde'den Nilsson'a kendinden nceki yorumlan hatrlattktan sonra, kahramanlarn mit ve tapm iin deki rollerini anlatr (kahraman ve lm, kahraman ve atma, khinlik, erginlenmeler vb), baka mit varlklaryla ilikileri inceler ve sonunda Yunan kahramanna zg yapy ortaya kanr. Pindaros'un ayrt ettii varik kategorisine (tanrlar, kahramanlar, insanlar), Platon bir drdncy, demonlan ekliyordu; kr. Kratyios 397c vd, Erginleme trenleri hakknda, bkz. H. Jeanmaire, Courot et Courte (Lille, 1939); M. Eliade, Naissances mystiques. Essai sur quelques types d'initiation (Paris, 1959; yeni bask, 1975), s, 227 vd; Brelich, a.g.y,, 124 vd; ayn yazar, Paides e Parthemi, I (Roma, 1969), Bir yandan Olymposlular dier yandan da yer/yeralt tanrlar ve kahramanlar iin ger ekletirilen kurban trenleri arasndaki farklara (Rohde bu farkllklar zerinde duruyor du, Psych, Fr. ev,, s, 123 vd) Jane Harrison, Meuli, C, Picard ve Guthrie de dikkat ekmiti. Aynca Picard, rituel jestleri arasndaki farklar da hatrlatyordu: Olymposlular iin el ayas ge dnk biimde yukan kalkyor, toprak glerine yakarmak iinse el, ayas yere bakacak ekilde aa indiriliyordu (kr. "Le geste de la prire funraire en Grce et en Etrurie," RHR, 1936, s. 137 vd). Bununla birlikte, A D. Nock ( H a t w d Theological Review, 37, 1944, s. 141 vd) ve W, Burkert (Home necans, Berlin, 1972, s, 16 vd ve dipnot 41) bu farklla her zaman rast lanamadn belirtmilerdir; aynca kr, Brelich, Gli eroi greci, s. 16-18.

357

X I I . BLM

ELEUSS MYSTERIA'LARI

96. M i t : Persephone

Hades'te Daneter'e

Homeros vgtis'nn yasan. "Ne

m u t l u y e r y z n d e yaayan insanlardan b u mysteria'lan grm" olana!" diye hay krr. "Ama erginlenmeyen ve ritellere katlmayanlar, l m d e n sonra orada, a

k a r a n l k yerlerde i y i eylere sahip olmayacaklar" (dize 480-482). Demeter'e Homeros vgs, hem asl konuyu o l u t u r a n i k i tanrann m i t i n i hem de Eleusis Mys t eri a'larmn temelini anlatr. Demeter'in kz Kore (Persepho ne), Nysa Ovas'nda iek toplarken, l l e r l k e s i ' n i n tanrs P l t o n (Hades) ta rafndan karld. Demeter dokuz g n boyunca kzn arad ve bu srede ambrosia'yu (Olyrnpos tanrlarnn yemei) d o k u n m a d bile. Sonunda Helios'tan gerei r e n d i ; Zeus, kardei Hades'le Kore'yi evlendirmeye karar v e r m i t i . Byk b i r z n t y e k a p l a n ve tanrlarn kralna kar o k fkelenen Demeter, Olynpos'a

b i r daha geri d n m e d i . Yal bir k a d n g r n m n d e Eleusis'e y n e l d i ve Bakire ler Kuyusu'nun yanna o t u r d u . Kral Keleos'un kzlar tarafndan sorguya ekilen tanra, a d n n Doso o l d u u n u ve kendisini zorla Girit'ten karan k o r s a n l a r n elinden k u r u i u p oraya geldiini anlatt. Krahe hfetaneira'mn son doan bebei ne st verme teklifini kabul etti Ama tanra saraya girince bir tabureye oturdu

ve y z n d e k i peeyi a m a d a n uzun s r e sessiz kald. Sonunda bir hizmeti kz, lambe, kaba saba akalaryla onu g l d r m e y i baard. Demeter Metaneim'nm sun d u u krmz arab reddetti ve onun yerine, arpa irmii, su ve b i r t r naneden yaplan bir karm olan kykcn stedi. Demeter, Demophon'a fMeraneira'nm bebei) meme vermedi, bunun yerine onu ambrosia ile ovup gece olunca "bir ucu y a n m bir odun gibi" atein iine yerletirdi. o c u k giderek bir tanrya benziyordu: Gerekten de Demeter onu l m s z ve ebediyen gen k l m a k istiyordu. Ama bir gece Metaneira o l u n u n kzlerin iinde o l d u u n u g r d ve d v n m e y e balad. Demeter, "Cahil, s a d u yusuz insanlar, yazgnzdaki baht da bahtszl da g r m e y i bilmiyorsunuz!" d i ye h a y k r d (dize 256, ev. J. Hubert). Artk D e m o p h o n ' m l m d e n kurtulma ans kalmamt. O zaman tanra bedeninden yaylan g z kamatrc k iin de . b t n ihtiamyla ortaya kt. Kendisi iin " b y k b i r tapnak ve hemen ah

358

E1.EUSIS MYTEKrA'lARI

t n d a bir sunak ta" y a p l m a s n istedi; orada ritellerini insanlara bizzat rete cekti (dize 2 7 1 vd). Daha sonra saraydan ayrld. T a p m a n y a p m bitince, kzm g r m e isteiyle y a n p tutuan Demeler ieri ekildi. Yeryzn k n p geiren k o r k u n kurakla da o srada y o l at (dize 304 vd). Zeus ona ulaklar g n d e r i p , tannlann arasna geri d n m e s i n i istedi, ama hi bir s o n u a l a m a d . Demeter kzn g r m e d e n Olympos'a a d m n atmayacan ve b i t k i l e r i n b y m e s i n e i z i n v e r m e y e c e i n i b i l d i r d i . Zeus, Hades'ten Persephone'yi geri getirmesini istemek zorunda kald ve l l e r lkesi'nin tanrs da bu istee b o y u n edi. Yine de Persephone'nin azna bir nar tanesi k o y m a y ve onu yuttur m a y baard; bylelikle Persephone her yl d r t ay boyunca einin yanna dne cekti. Demeter k z m a k a v u t u k t a n sonra tannlann yanma d n m e y i kabul etti ve
1

y e r y z mucizevi bir b i i m d e yeniden yeillendi. Ama tanra Olympos'a d n m e den nce ritellerini aklad ve b t n mystelict'lartm Triptolemos'a, Diokles'e, Eumolpes'e ve Keleos'a retti, "bu yce rituellerin b u y r u k l a r n a kar gelmek, i m e girip s r l a n n ifa etmek olanakszdr: T a n n a l a n n gz ylesine g l d r k i i n s a n n sesini m h r l e r " (418 v d , ev. J. Hubert). Demeter'e Homeros vgsi'nde i k i tr erginlenme nakledilmitir; daha d o r u su, metinde Eleusis M y s t e n h ' l a n n n temeli hem i k i t a n r a n n b i r araya gelmesiy le hem de Demophon'u l m s z l e t i r m e abasnn u r a d baarszln bir de v a m olarak aklanr. Demophon'un y k s , ezeli tarihin belli bir a n n d a i n s a n n l m s z l e erime olasln y o k eden trajik hatay anlatan eski mitlere benze tilebilir. Demophon b u balang d n e m i n i n i n s a n l a r n d a n deildi; o bir k r a l n son doan o c u u y d u . Ve Demeter'in onu l m s z l e t i r m e karar hem "evlat edinme" istei (Persephone'nin b o l u u n u dolduracakt) hem de Zeus'tan ve

Olymposlulardan a l n a n b i r i n t i k a m olarak yorumlanabilir. Demeter, bir insan tannya d n t r m e k z e r e y d i . T a n n a l a n n insanlara b y l e l m s z l k verme g c v a r d ve b u konuda en b i l d i k y n t e m l e r , ate kullanlmas veya tanrla aday i n s a n n piirilmesiydi. Anszn Metaneira'nn basknna urayan Demeter i n s a n l a r n aptallnn onda u y a n d r d hayal krklm gizlemedi Ama metin, bu l m s z l e t i r m e t e k n i i n i n genelletirildiinden, yani insanlar ate araclyla tannya d n t r d d n l e n bir erginleme riteli o l u t u r u l d u u n d a n h i s z etmiyor. Demophon'u l m s z l e t i r m e giriimi baarszla uradktan sonra, Deme ' ok yaygn bir mit izlegi sz konusudur teki dnyann yemeklerinden tadan bir daha yaayanlann arasna dnemez. 359

UINSRL N A N U f i VE DNCELER TARH - I

ter kimliini aklad ve kendisi iin b i r tapmak yaplmasn buyurdu. Ve g i z l i ritellerini de ancak kzn bulduktan sonra retti. Mysteria tr erginleme, Me-

taneira'nm yanda kestii erginlemeden ok farklyd.

Eleusis Mys t e ria'bnn da

erginlenen kii l m s z l e e r i m i y o r d u . Zaman zaman Eleusis t a p m a n b y k b i r ate aydnlatrd. Ama baz insan yakma rnekleri bilinmekle b i r l i k t e , atein erginlenme t r e n l e r i n d e d o r u d a n bir r o l o y n a m a s d k bir olaslktr. G i z l i t r e n l e r h a k k n d a elimizde bulunan snrl bilgilerden, balca mystenc'nn i k i tanrann varln gerektirdiini r e n i y o r u z . Erginleme yoluyla i n san olma hali d e i i y o r d u ; ama bu deiim Demophon'un baarsz dn

m n d e n farklyd.

D o r u d a n mysceria'lar konu alan az sayda eski metin,

ergmlenenlerin l m sonrasnda eritii mutluluk zerinde d u r m a k t a d r . Demeter'e v g ' n n "Ne m u t l u . , . , " ile balayan deyii b i r nakarat gibi yinelenmekte dir. "Yerin altma gitmeden nce bunu g r e n e ne mutlu!" diye h a y k r y o r d u Pindaros. " H a y a t n sonunu biliyor! Balangcn da biliyor!" "Bu mysteria'lm
2

hayran

hayran izledikten sonra Hades'in evine giden lmller u kez m u t l u d u r ; yalnzca onlar orada yaayabilecek; dierlerinin payna acdan baka bir ey d m e y e c e k . " Baka b i r ifadeyle, erginlenenin ruhu, Eleusis'te grdklerinin
3

bir sonucu olarak,

fdkten sonra da nru bir v a r o l u u n keyfini srecektir. Homeros kahramanla r n n o kadar k o r k t u u kederli ve d k n , belleksiz ve g s z glge olmayacaktr asla. Demeter'e vg tarma yalnzca bir kez, mysteria'hrds i l k erginlenenin T r i p t o -

emos o l d u u n u belirtirken, g n d e r m e yapar; nk gelenee g r e , Demeter Yu nanlara t a n m retmesi iin Triptoiemos'u g o n d e n n i t i r . Baz yazarlar, k o r k u n kurakl b i t k i t a n n a s Perse phone'nin ller l k e s i n e iniinin bir sonucu ola rak aklamlardr. Ama vg metni, Demeter'in kurakla ok daha sonra, Eleusis'te kendisi iin yaplan tapmaa ekildii zaman, yol atn belirtir. Walter Otto ile b i r l i k t e , m i t i n i l k halinde b u d a y n deil, bitkilerin yok o l m a s n d a n sz edildiini varsayabiliriz; n k Persephone k a n i m a d a n nce b u d a y h e n z b i l i n m i y o r d u . Birok metin ve figratif ant, b u d a y n Persephone d r a m n d a n son ra, Demeter tarafndan verildiini d o r u l a m a k t a d r . Demek k i burada t a h l l a n n yaratln b i r t a n n n m " l m " y l e aklayan arkaik mitle karlayoruz ( 11). Ama Olympos'un l m s z l e r i n i n v a r o l u tarzn paylaan Persephone n i n , dema t r tanrlar veya b i t k i tanrlar gibi lmesine de artk olanak yoktu. Eleusis Tfrenoi, frag. 10. Sofokles, frag. 719 Dindorf. 348 Didot. 360

ELEUSS MVSTESM'LAEI

Mysteria'lanmn k o r u y u p s r d r d eski mitsel-ritel senaryo; kutsal evlilik, c i nayet, tarm ve te dnyada m u t l u bir v a r o l u umudu arasnda mistik nitelikte bir d a y a n m a b u l u n d u u n u ileri s r y o r d u . Sonuta Persephone'nin
1

karlmas - y a n simgesel

" l m " - insanlar

iin

n e m l i s o n u l a r verdi. Bundan byle Olymposlu ve i y i niyetli bir tanra geici olarak ller l k e s i n d e o t u r a c a k t . O , Hades ile Glympos arasndaki almaz me safeyi y o k etmiti, i k i tannsal d n y a a r a s n d a arac olan Persephone, artk l m llerin yazglarna da m d a h a l e edebilirdi. Buna, Hristiyan teolojisinin g z d e bir ifadesini kullanarak, fex culpa! i k u t l u su} denebilir. Ayn ey, Demophon'un

l m s z l e t i r i l m e s i n i n baarszla urayarak, Demeter'in gz kamatrc teza h r n e ve myseric'larm k u r u l u u n a y o l amas iin de sylenebilir.

97. Erginlenmeler: Kamusal T r e n l e r ve G i z l i R i t e l l e r Anlatlara g r e , Eleusis'in i l k sakinleri T r a k l a r d . En son arkeolojik kazlar t a p m a n tarihini b y k l d e yeniden o l u t u r m a olanan vermitir. Eleusis M 1580-1500'e d o r u k o l o m l e t i r i l m i gibidir, ama i l k tapnak (bir oda ve d a m tayan i k i i s tun) M XV. yzylda yapld, mysierict'lar da yine XV. yzylda baladk Yaklak i k i b i n yl boyunca Eleusis'te mysteria'lar k u t l a n d ve baz t r e n l e r b y k olaslkla zaman iinde deiiklie u r a d . Pisistratos d n e m i n d e n beri

gerekletirilen y a p m ve yeniden y a p m ileri, t a p m n gsterdii atlm ve g i derek artan saygnln gsteriyor. Atina'ya k o m u o l u n m a s ve b u kentin sala d koruma da, k u k u s u z Eleusis Mysteria'lanmn t m Helen dinsel hayatnn merkezine o t u r m a s n a katkda b u l u n m u t u r . Edebi ve figratif tanklklar zellik le erginlemenin g i z l i l i k gerektirmeyen i l k aamalarn kaynak alr. r n e i n sa natlar vazolarda ve kabartmalarda Eleusis sahnelerini tasvir e d e b i l i y o r l a r d ve Aristophanes, erginlemenin baz y n l e r i n e g n d e r m e l e r yapma h a k k n kendinde
6

bulabilmitir.

Erginleme b i r o k derece ieriyordu. Kk Mysteria'lar, Byk

M IV. yzylda Isokrates Atinallarn erdemlerini vmek istediinde, Demeter'in en nemli balarm onlarn lkesinde yaptn hatrlatt: "insann hayvanlann stne k masn" salayan tarm ve "hayatn sonu ile btn ebediyet" konusundaki umudu tayan erginlenme (PdnegyrfJos, 28). Mylonas, Eleusis, s. 41, Kurbaalar, 7,24 vd. Ama Aristoteles (Nik. 111, 1, 17), Atnallann trajedilerinde baz srlan akladn dn dkleri Aiskhylos'un hayatnn tehlikeye girdiim hatrlatr (bu tragedyalar arasnda Ok ular, Hiketides [Yalvaran Kadnlar], phigenia ve Sisyphos saylyordu). 361

DNSEL NANLAR VE DNCELCE T A R H - I

Mystena

rimelleri

(telete'ler) ve son deney, epopteia v a r d . T d e i e l e r m ve epopte-

i a ' n n gerek srlar asla ifa e d i l m e m i t i r . K k Mysteria'lar genellikle ylda bir kez, ilkbaharda, Anthesteria {iek bay r a m ] a y n d a (mart) yaplrd. T r e n l e r , A t i n a ' n n bir d semti olan Agrae'de d zenlenir ve bir mystagogos' y n e t i m i n d e gerekletirilen bir dizi rielden (oru,

a t t m a , kurban t e n l e r o l u u r d u . Herhalde, i k i t a n r a n n m i t i n i n b a z b l m leri erginlenme adaylar tarafndan yeniden canlandrlrd. Yine ylda bir kez, Boedromion ( y a r d m eden] aynda ( e y l l - e k i m ) . Byk Mysterit'lar k u t l a n r d . T renler sekiz g n s r e r ve "elleri temiz olan" ve Yunanca k o n u a n herkes, k a d n l a r ve kleler de dahil olmak zere - t a b i i ilkbaharda Agrae'deki h a z r l k y a p m l a r s a - B y k Mysten'a'lam katlma h a k k n a sahipti. B a y r a m n i l k g n , kutsal nesnelerin (fiera) b i r g n nce Eletsis'ten trenle getinldigi Atina Eleusinium'unda k u t l a n r d . kinci g n t r e n alay denize y n e l i r d i . Vasisinin eliinde y r y e n her aday beraberinde bir domuz yavrusu tar ve onu dalgalarda ykar, sonra Atina'ya d n n c e de kurban ederdi. Ertesi g n , Atina halknn ve dier sitelerin temsilcilerinin huzurunda, arkhon baseus ritellerint

{ynetici-kral} ve ei b y k kurban t r e n i n i y a p a r l a r d . Beinci g n kamusal t renlerin doruk n o k t a s y d . afakla birlikte o k b y k bir t r e n alay Atina'dan yola k a r d . Erginlenecek adaylar, vasileri ve o k sayda Atinal hiera'lan geri g t r e n rahibelere elik ederdi. A k a m s t n n son saatlerinde t r e n alay Kephissos z e r i n d e k i bir k p r d e n geer, burada maskeli adamlar en n e m l i yurttalara eitli k f r l e r s a v u r u r l a r d t . A k a m inerken, haclar ellerinde mealelerle tapna
a

n d avlusuna girerlerdi. Gecenin b i r b l m tanralar onuruna danslara ve arklara a y r l m t . Ertesi g n adaylar o r u tutar ve kurbanlar s u n a r l a r d , ama gizli riteller (teiete'ler) konusunda, v a r s a y m l a r d a n i l e r i gidemiyoruz. Telesterio n ' u n * n n d e ve iinde yaplan trenler herhalde i k i tanra m i l i y l e i l i k i l i y d i . ' Ellerinde mealelerle t r e n e katlanlarn, Kore'yi arayan Demeter'i taklit ettikleri biliniyor.
30

Eski Yuan'da nyteria'lan reten rahip - y n .

8

Bu gepkynsmilehn anlam tammaldr. Bilginler mstehcen iFadelenn zellikle apotropaios [ktlkleri uzaklatnc] ilevi zerinde durmutur. Mylonas, a.g.y., s. 262 vd. Seneca, Hercules Furens, 364-366; Hu>polyiDs, 105-107; aynca kr. Minucius Felix, Ociavius, 22, 2 vb. 32

* Erginleme odas, srlar odas-yn.

9

1 0

ELEUSIS MVSTERM'LKI

Biraz ileride [ekte'lerin srrna u l a m a k iin gsterilen a b a l a n hatrlatacaz. Baz t r e n l e r i n l egomena'ar, yani baz ksa t r e n s e l szler ve yakarlar da ierdi ini ekleyelim; olduka n e m l i b u szler hakknda elimizde bilgi yok. Yalnzca Yunanca bilenlere erginlenme i z n i verilmesinin nedeni bu iegomena'lard. Ele-

usis'teki i k i n c i g n d e yaplan riteller h a k k n d a neredeyse hibir ey b i l m i y o r u z . Erginlenmenin en st n o k t a s olan yce g r , yalnzca b i r yldr erginlenmilerin ulaabildii zoptela, muhtemelen gece gerekleiyordu. Ertesi g n zellikle l

ler iin d z e n l e n e n rirellere ve salara ayrlmt; bir sonraki g n ise trenin dokuzuncu ve sonuncu g n - mystermlara katlanlar Atina'ya geri d n y o r l a r d .

98.*Mysteria'lar B i l i n e b i l i r m i ? Bilginler, tekte ve epoptda'lann srrn z meye u r a r k e n , yalnzca eski bilginlerin imalarn deil, Hristiyan apologia' yaz a r l a n n m aktard b i r k a bilgiyi de kullandlar. Geri b u yazarlann v e r d i i b i l giler t e m k i n l i b i r b i i m d e incelenmelidir, ama g r m e z d e n de gelinemezler. Themistios'ta geen, P u t a r k h o s ' u n alntlad, Stobaios'un da ondan alp k o r u d u u b i r b l m d e n -Foucart'dan b e r i - sk sk sz edilmitir; burada, ruhun l m d e n hemen sonraki deneyimleri, erginlenecek adayn B y k MysEeria'larda yaad s navlara benzetilmektedir: Aday balangta karanlklar iinde dolar ve her trl deheti yaar; sonra birdenbire zerine harika b i r k v u r u r ve saf gzellie sa hip m a n z a r a l a r , ayrlar g r r , sesleri duyar ve danslan alglar. Erginlenen kii, b a n d a b i r tala "saf ve m b a r e k insanlar" a katlr; b i r k e d e balk ve sis i m d e st ste ylm, l m korkusu ve teki d n y a n n m u t l u l u u n d a n d u k l a n k u k u nedeniyle sefil b i r halde bekleen erginlenme m ii en Foucart, ritellerin (drmena) duy-

seyreder."

ayn ekilde karanlklar iinde b i r y r y , eitli blmlerini

dehet verici g r n t l e r ve adayn birden kl bir aym girmesi

ierdiini tahmin ediyordu. Ama Themistios'un tankl ge tarihlidir ve daha ok O r p h e u s u yaklamlar y a n s t m a k t a d r .

11

Demeler t a p m a n d a ve Telesteri-

on'da y a p l a n kazlar, erginlenecek adaylann rittiel b i i m i n d e Yeralt Ulkesi'ne i n mesini salayacak yeralt odalan b u l u n m a d n g s t e r m i t i r .
13

'
1 1 12

Hristiyan dinini rakiplerine kar savunmak zere kaleme alnm metinler -n, Stobaios, IV, s. 107, Meineke. Foucart, Mystres, s. 392 vd. Platon, Phaidon'da (69c), gnahkarlann Hades'te uradk lar cezalat ve gnahszlar ayn imgesinin. Msr cenaze adetlerinden esinlenen Orpheus tarafndan getirildiini ilen srer. Bu durum yeralt lkesi simgeseltigini dlamaz; nk teki dnyaya girii gsteren bir 363

13

DNSKL NAHLA8 V E DiOMCfiLEK T A R H -1

Erginleme ritelini yeniden o l u t u r m a abasnda kullanlan b i r d i e r hareket n o k t a s da, skenderiyeli Clemes'in a k t a r d

34

gizli szler, syntiema'dr (adayla

rn parolas): " O r u tuttum; kyken itim; sepeti [kiste] aldm, iindekini kfeye k o y d u m , sonra onu kfeden alp tekrar sepete y e r l e t i r d i m , " Baz yazarlar bu c m l e n i n yalnzca i l k i k i b l m n n Eeusis'deki gizli szlere ait o l d u u n u tah m i n etmektedir. Gerekten de bunlar mysteria'nm i y i bilinen b l m l e r i n e iaret etmektedir: Demeter orucu ve kyken iilmesi. Synftemahm geri kalan bir b i l mecedir. Birok b i l g i n sepetin ve kfenin iindekini tanmlayabileceklerini d n m ; ya bir r a h i m taklidi, ya bir fallus, ya bir ylan ya da cinsel organ bii minde pastalarn s z konusu o l d u u n u ileri s r m l e r d i r . Varsaymlarn h i b i r i ikna edici deildir. Belki de sepetlerin iinde arkaik alardan kalma ve t a r m k l t r l e r i n e zg bir cinsel simgesellikle uyumlu kutsal emanet niteliinde nes neler vard. Ama Demeter Eleusis'te, kamusal t a p n n d a g r l e n l e r d e n o k farkl bir dinsel boyut ortaya k o y u y o r d u . Dier yandan b u t r bir ritelin erginleme

t r e n i n e katlan o c u k l a r tarafndan da gerekletirildiini kabul etmek zordur. Zaten syuiremo'nn ima ettii rituel, bir d o u m ya da y e n i d e n - d o u m simgeselli i y k y o r u m l a n r s a , erginleme t r e n i n i n o anda sona ermesi gerekirdi. Bu du rumda nihai deneyimin, epopteia'an a n l a m n ve gerekliliini kavramak gle tanklklar

mektedir Her ne olursa olsun, sepetlerde gizlenen htera'lara ilikin

o n l a r n ele alndn deil, trense bir biimde s u n u l d u u n u belirtmektedir. O hal de, G. H . Pringsfeim, Nlsson ve Mylonas'n ileri s r d k l e r i gibi, synthema'na

o k daha ge bir d n e m d e , Helenistik ada bulgulanan Demeter trenlerine ia ret etmesi o l a s d r .

15

Erginlenecek adaylarn kutsal bir ayin y e m e i n e katldklar varsaylmtr k i , b u akla yakn g z k m e k t e d i r . Bu durumda yemek balangta, kyheon iildikten sonra, yani gerek teiete b a l a m a d a n n c e yer alyordu, Proclus'taki hir b i l g i d e n
16

b a k a b i r ritel daha o l d u u sonucuna varlmtr: Adaylar ge b a k p "Ya!" d i ye b a r y o r l a r , yere b a k p "Gebe k a i l " diye h a y k r y o r l a r d . H i p p o l y t o s ,
17

bu

szlerin mysiena'Iarm b y k s r r m o l u t u r d u u n u belirtiyor. Burada b i t k i l e r i n

maara -Plutcnion (Plton

M

tapna]- vard ve orada

muhtemelen

bir amphalas

bulunuyordu; kr. Kerenyi, a.g.y., s. 80. Pmtreptikos, 11,21,2 Kr. Mylonas, Eieusrs, s, 300 vd ve dipnot 39. ad Timaeus, 293c Philosophumena, V, 7, 34. 364
1 3

16

17

ELEUSIS M E M A I YT H ' K L
bymesi ttpimlanna z g kutsal evlilie ilikin ritel szlerin var o l d u u n a

k u k u y o k t u r ; ama b u szlerin - e e r Eleusis'te s y l e n i y o r d u y s a - gizli o l d u u dert s r l e m e z ; n k ayn szckler Atina'daki Dipylon kapsnn y a k n n d a bu lunan b i r k u y u n u n yaztnda da yer alyordu. O l d u k a artc bir b i l g i de Piskopos Asterios tarafndan aktarlmt. Asterios, 440'a d o r u , Hristiyanln Roma m p a r a t o r l u u ' n u n resmi d i n i o l d u u

d n e m d e y a a m t . Bu da piskoposun pagan yazarlarn y a l a n l a m a l a r n d a n artk k o r k m a d n gsterir. Asterios karanlklara g m l m bir yeralt g e i d i n d e n , hiyerofant' ' ile rahibenin burada gerekleen trensel b u l u m a s n d a n , s n e n me
1

alelerden ve " k u r t u l u u n u n b u ikisinin karanlkta yaptklarna bal olduuna inanan b y k kalabalk" t an s z eder.
18

Ama Telesterion'da, kazlar her y n d e ka

yalk zemine kadar ulasa da hibir yeralt odas {katabasion) b u l u n a m a m t r . Asterios'tn Helenistik ada skenderiye Eleusinu'unda yaplan mutenalardan

b a h s e t m i olmas daha b y k bir olaslktr. Yine de eger kutsal evlilik gerekten var idiyse, Clemes'in - E l e u s s ' t e n sz ettikten sonra- sa'y "gerek hiyerofant" olarak gstermesini anlamak g t r . I I I . yzylda Hippolytos dosyaya i k i yeni bilgi ekler.
19

Epopteia derecesine ge

lenlere, "trensel bir sessizlik iinde" bir b u d a y baa gsterildiini ileri s r e r ve u n u da ekler: "Gece, b y k ve ifade edilemez itrysteria'kr kutlayan gz ka matrc bir atein iinde hiyerofant haykrr: 'Azize Brmo aziz bir o c u k dour du: Brimos!' yani: Gl Kadn Gl o c u u d o u r d u . " Bir b u d a y baann trensel b i i m d e gsterilmesi biraz p h e l i gelmektedir; n k erginlenecek

adaylar b u d a y b a a k l a r m zaten yanlarnda getirmek d u r u m u n d a y d l a r . stelik Eleusis'teki b i r o k antta da oyma b a a k figrleri vardr. Demeter'in buday tan ras o l d u u n a k u k u y o k ve Triptolemos da Eleusis m itsel-ritel senaryosunda yer a l y o r d u . Ama taze bir b u d a y baann ortaya karlmasnn epoplcia'nm Myste-

b y k s r l a r n d a n b i r i n i o l u t u r d u u n a inanmak gtr. Tabii Eleusis ri'larna

zg bir "mucize"den sz eden Walter Otto'nun y o r u m u kabul edilecek

olursa, i deiir: " D o n y s o s bay ramlar n d a k b i r k a saat i i n d e b y y e n b a g i b i , d o a s t bir hzla b y y e n ve olgunlaan b u d a y baa Demeter Mvsicric'larn bir p a r a s d r . " " Bununla birlikte Hippolytos, F r i g y a l l a n n kesilmi baaJ

Hiyerofant (Yun. herophantes): Eleusis rielleriti yneten baralip - n . Kutsal Din ehitlerine Methiye, Patraiogia graeea iinde, c. 40, stun 321-324. Philosnphoumena, V, 36-41. A.g.y., s. 25. 365

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH -1

g, Atinallarn, daha ge bir d n e m d e kendilerinden aldklar bir mystena olarak kabul ettiklenni syler. O halde Hristiyan yazar, Attis Mysteria'lan (Hippoly-

tos'a gre, Frigyahlar t a n r Attis'e "taze b u d a y baa" diyorlard) h a k k n d a b i l d i k l e r i n i Eleusis'e. tam olabilir. Brimo ve Brimos szckleri ise b y k olaslkla Trak k k e n l i d i r . Brimo esas olarak ller kraliesini ifade eder; dolaysyla b u isim Demeter'e o l d u u kadar, Kore ve Hekate'ye de u y m a k t a d r . Kerenyi'ye g r e hiyerofant, l m tanrasnn atein iinde bir oul d o u r d u u n u duyuruyordu r n n , cpoptcia'nn o k parlak bir
kta
21

Her n e olursa olsun, son g

gerekletii biliniyor. Birok antik ya

delikten

zar k k y a p n n , Anaktoron'un iinde yanan ateten ve damdaki len alevlerle

dumann

ykse

uzaktan da grlebildiinden sz eder. Hadrianus zamanna

ait bir p a p i r s t e , Herakles hiyerofanta seslenir: "Ben de u z u n sure n c e (veya ba ka yerde) erginlendim . . atei [grdm] ... ve Kore'yi g r d m . "
2 2

Atmal Apol-

lodoros'a gre, hiyerofant Kore'yi armak iin t u n t a n bir gonga vuruyor ve ge nel b a l a m d a n anlaldna g r e , b u vurula ller krall p a r a l a n y o r d u .
2,1

99. " S r l a r " ve " M y s t e r i a ' l a r " Persephone'nin g r n m e s i n i n ve annesiyle bir lemesinin e p o p t E i a ' n m ana b l m n o l u t u r d u u ve belirleyici dinsel deneyime yol aann da, tanralarn varl o l d u u kabul edilebilir. Bu b i r l e m e n i n nasl gerekletiini ya da sonra ne o l d u u n u bilmiyoruz erginlenenlerin l m d e n
sonraki

Niye byle b i r g r n n , inanld

d u r u m l a r n k k t e n deitirdiine

h a k k n d a da bilgi sahibi deiliz. Ama cpopteia'y

tamamlayan -adayn, kendisini

tanralara "yaknlatran" "tanrsal bir srr" algladndan k u k u duyulamaz; bir anlamda Eieusis tanrlar tarafndan "evlat ediniliyordu." * Erginlenme, hem
2

Benzer baka rnekler de bilinmektedir; rnein Dionysos veya Koronis'in yakld odun ynnn stnde, annesinin cesedinden Apollon tarafndan kanlarak doan Asklepios; kr$. Kerenyi, a.gy., s. 92 vd. Kr. Kerenyi, s. 83-84. "W t t o . s. 27 Gutlrie (T7e Greeks and thtir Gods, s. 292-293), yanllkla Platon'a mal edilmi bir diyalog olan AlsirAlts'un bir blmn hatrlatyor; Sokrates Aksiokhus'a lmden korkmasna gerek olmad konusunda gvence venr; tam tersine Eieusis Mys (e r farnda erginlendii iin tannlann akrabas (gcntets) olmutur, Guhrie bu metni, tanrsal evlat edinmenin bir kant olarak kabul eder. Ama gcnrcetes tenini daha ok ball ifade eder: "Sen k i tanralara, bal olanlardan birisin." Tabii bu da tinsel bir akrabalk dncesini dlamaz. 366

ELEUSIS MJiTEKM'LARi

tanrsal dnyayla yaknl hem de hayat ile l m arasndaki sreklilii

ortaya

k o y u y o r d u . Tarmsal t r d e b t n arkaik dinlerce paylaldna k u k u olmayan b u d n c e l e r , Olympos d i n i tarafndan bastrlmt. Hayat ile lm arasndaki gizemli srekliliin "ortaya kmas, vah ye dilmesi" epoptea m n n kanlmazl d n c e s i y l e b a n t n y o T d u . Eleusis Mys[eria'larnda erginlenenler bir "Kilise," veya Helenistik an adayn kendi l

mysterfa'lanna benzer bir g i z l i demek o l u t u r m u y o r d u . Mysteria s n a v n d a n ge enler ve epopteia s n a v n d a n geenler, evlerine d n d k l e r i n d e kamusal tapmalara katlmay s r d r y o r l a r d . Aslnda erginlenenler ancak l m d e n sonra b i r araya geliyor ve e r g i n l e n m e m i l e r kalabalndan ayrlyorlard. Bu adan, Pisstra-

tos'tan sonraki Eleusis M i s t e n a'lan, sitenin geleneksel dinsel k u r u m l a r n a kar k m a d a n Olympos d i n i n i ve halk i n a n l a n n tamamlayan b i r dinsel sistem ola rak k a b u l edilebilir. Eleuss'in balca katks l m d e n sonra koruyuculuk sala ma t r n d e y d i ve b u nedenle mysterioTar Atina taralndan hemen o n a y l a n p k o r u ma altna alnmt. Btn blgelerde ve b t n Yunan kolonilerinde tapnlan t a n n a l a r iinde,

halk tarafndan en o k tutulan Demeter'di. Ayn zamanda en eski tanra da oydu; yapsal b a l a m d a neolitik an U l u T a n r a l a r n n bir uzantsyd. Antikag ba ka Demeter Afyien'a'iarna da tank o l m u t u ; bunlann en m e h u r l a r Andania ve Lykosura nystero'laryd. Kuzey blgelerinin -Trakya, Makedonya, Eperos-

erginleme merkezi olan Samothrake'nin {Semendrek), Kabeiroi (Kabir'ler) myster/d'lan ile n l e n d i i n i ve M V. y z y l d a n beri Atina'da Trakya-Frigya tanrs Sabazios iin ruysieri'lar yapldn, b u n u n Batya szan i l k Doulu t a p m l a r d a n bi n o l d u u n u ekleyelim. Baka bir deyile, Eleusis Mysteric'lan benzersiz saygn lklarna karn, Yunan dinsel d e h a s n n b u alandaki tek yaratm deildi: Ne ya zk k i h a k k n d a yeterince bilgi sahibi o l m a d m z daha geni bir sistem iinde yer alyorlard Bilgilerin snrl o l m a s n n nedeni ise, hem b u mys i e ria'larn hem de Helenistik adakilerin erginlenme t r e n l e r i n d e gizliliin n k o u l olmasyd. " S r ' r n dinsel ve genel anlamda kltrel deeri h e n z yeterince incelenme

mitir. B t n b y k keifler ve b u l u l a r - t a n m , madencilik, eitli teknikler, sa natlar v b - balanglarnda srlar gerektiriyordu: lemlerin baarsn yalnzca

meslek srlarna "erenler'in salayaca d n l y o r d u . Zamanla, baz arkaik tekniklerin srlarna erme olana, b t n toplulua ald. Bununla birlikte sz konusu teknikler kutsal niteliklerini tamamen yitirmediler. Bu anlamda t a n m r nei o l d u k a reticidir: Tarm, Avrupa'ya yayldktan b i r k a b i n yl sonra, hl 367

DNSEL NANLAR V E DNCELER TARH - 1

rittel y a p m k o r u y o r d u , ama "meslek s r l a n , " yani mahsul b o l l u u n u salama ya y n e l i k trenler, o k basit bir "erginlenme" araclyla a r t k b t n dnyada herkese akt. Eleusis My5ieria'lannn tarmsal bir mistik anlayla u y u m l u o l d u u kabul edilebilir ve herhalde erginlenme senaryosunu en azndan k s m e n , cinsel iliki n i n , b i t k i ve gda bereketinin kutsallatrlmas b i i m l e n d i r m i t i r . Eer bu do ruysa, o zaman y a n yanya u n u t u l m u , i l k anlamlarn y i t i r m i k u t s a m a l a r n sz konusu o l d u u n u varsaymak gerekir. Eer Eleusis'teki erginlenme treni, gda nn, cinsel ilikinin, hamileliin, ritel b i i m i n d e l m n kutsalln ortaya karan b u t r "balang" deneyimlerini m m k n k l y o r d u y s a , o zaman Eleusis

"kutsal yer" ve "mucizeler" kayna n n hak ediyor demekti. Bununla b i r l i k t e erginlenmenin en s t n mertebesinin, arkaik kutsamalarla i l g i l i t o p l a n m szl bilgilerle snrlandna inanmak g t r . Eleusis mutlaka yeni b i r dinsel boyut da kefetmi olmalyd. Mysten'a'lar zellikle i k i tanrayla ilgili baz "vahiyler"le nlyd. Ama b u t r "vahiyler," "sr t u t u i m a s " n olmazsa olmaz b i r koul olarak da y a t y o r l a r d . Arkaik toplumlarda bulgtlanm eitli erginlenmelerde izlenen

usul de bundan farkl deildi. Eleusis "srr"n farkllatiran, mysieria t a p n l a n iin bir r n e k haline gelmesidir. "_Srlar"m dinsel deeri Helenistik ada yceltilecektir. Erginlenme trenlerine ilikin s r l a r n mitolojilet irilmesi ve bunlara ynelik yorumlar daha sonra saysz s p e k l a s y o n a cesaret verecek, bunlar da b t n bir an s l u b u n u ekillendirecektir. Plutarkhos, " s r n n varl r e n i l e n i n d e e r i n i artrr" diye yazar.
25

Gerek tp gerekse felsefe "ererek ulalabilecek sr

lara" sahip olmakla n l d r ve eitli yazarlar b u n l a r Eleusis srlarna benze tir.

2 6

Yeni-Pythagotalar ve yeni-Platoncular z a m a n n d a , en o k kullanlan klie

lerden b i r i b y k filozoflarn ifreli y a z l a n n a , statlarn gerek retilerini yal nzca e r g i n l e n m i tere akladklarna ilikin g r t . Bu d n c e a k m l a n en i y i dayanan Eleusis VysiericTlarmda buluyordu. M o d e m eletirmenlerin ou, ge antikagn o k sayda yazan tarafndan n e r i l m i alegorik veya H e r m e s i yorumlara fazla n e m vermezler. Bununla b i r l i k t e , b u t r yorumlar ierdikleri b t n anakronizmalara k a r n , felsef ve dinsel i l ginlikten yoksun deildir; aslnda daha eski yazarlann Eleusis Mysiena'larm,

" s r l a r a ihanet etmeden yorumlama abalarnn uzantsn o l u t u r m a k t a d r l a r . " Homeros'un hayat ve iiri zerine, 92.
1 6

Kr. rnein Galianus, De usu partilim, Vii, 14; Plotias. Heades, VI, 9, 11 vb 368

ELEUSIS MrSTEKIA'UKl

Son tahlilde, Eleusis Mysterit'lar Yunan dinselligi tarihinde oynad merkez r o l n yan sra, Avrupa k l t r tarihine esas olarak "erginleyin srlarn" yorum l a r n d a n o l u a n , dolayl, ama anlaml bir katk yapmtr. Eletsis'in esiz saygn l sonunda onu pagan dinselligin simgesi haline getirmitir, Tapnan yakl

m a s ve nystcria'lann y a s a k l a n m a s , paganizmin "'resmi" sona eriine iaret et mektedir." Ama b u olaylar paganizmi hi de yok e t m e m i , yalnzca ireklemesi7

ne yol amtr, "Eleusis'in " s r l a n ' r i a gelince, onlar a r a t r m a c ! a n n imgelemini m e g u l etmeyi s r d r m e k l e d i r .

ELETREL KAYNAKA

96. Genellikle oul olarak kullanlan Yunanca terim, ta mysttria, bir Hnt-Avrupa kk olan Mu'dan tremitir; bu kkn balangtaki anlam olan "azn kapatmak," "ritel sesrizlii"yle ilikilerditilmilT. Kr. my ve mye, "mystenn'ya erdirmek," myess, "erginlenme" (yalnzca mysteria'lardak erginlenmeler iin kullanlan terim). Edebi kaynaklar hakknda, bkz. L. R Famell, Cults oj the Greek States, c. I l l (Oxford. 1907), s, 307-367 Arkeolojik keiEler konusunda, bkz F. Noack, Eleusis: die baugeschichtiche Entwicklung des Heiligtums (Berlin-Leipzig, 1927); K Kuruniotis, "Das eleusinische Heilig tum von den Anfangen bis zur vorperikleische Zeit" (ARVV, 33, 1935, s, 52-78); G. E. Mylonas, TTie Hymn tu Demeter and her Sanctuary al Eleusis (Washington Studies in Language and Literature, X1U, St.-Louis, 1942); ayn yazar. Eleusis and the Eleusmiaii Mysteries (Prin ceton, 1961), s. 23-1S6; E. Simon, "Neue Deutung zweier Eleusinischer Denkmler des 4. Jh. v. Chr." (Antike Kunsl, 9, 1966, s. 72-92); H. Metzger. Les representations dans la cramique attique du Ve sicle (Paris, 1951), s 231-265; ayn yazar. Recherches sur l'imagerie athnienne (Paris, 1965), s 1-53. Horneros vgs hakknda, bkz. N. J. Richardson, Tte Homeric Hymn to Demeter (Ox ford, 1973); ayncakr. K. Deichgrber, Eleusinische Frmmigkeit und Homerische Vorsteilungswelt im Homerischen Demeterhymnus (Mainz, 1950); Francis R Walton, "Athens, Eleusis and the Horaenc Hymn to Demeter" (Harvard Theological Review, 45, 1952, s. 105-114); Ugo Blanchi. "Saggezza olmpica e mstica eleusna nell'inno omerico a Demeter" (SM5R, 35, 1964, s 161-193); Mary L. Lord, "Withdrawal and Return in the Homeric Hymn lo Demeter and the Homeric Poems" (Classical journal, 62, 1967, s. 214-248). Eleusis Mysieri'lann konu alan ok geni edebiyat iinden unlar sayalm: L. R. Famell, Cults, 111, s. 126-198; Paul Foucan, Recherches sur I'ongme e la nature des Mystres d'Eleusis (Paris, 1895); ayn yazar, Les Mystres d'Eleusis (Paris, 1914); Mailin P. Nlsson, MinoartMycenaean Religion ijnd its Survival in Greeh Religion (Lund, 1927; dzeltilmi ve geniletilmi 2. bask, 1950), s, 468 vd, 558 vd; ayn yazar, "Die eleusimschen Gottheiten" (ARIV, 32, 1935, s. 79-141; Opsculo Selecta iinde yeniden baslmtr, I I , Lund, 1952, s. 542-623); ayn yazar, Greek Folk Religan (New York, 1940, yeni bask 1961), s 42-64; S. EUrem, "Eleusis; les mystres et l'agriculture" (imbolae sloenses, 20,1940, s. 133-151), Victor Magnien, Les Mystres d'Eleusis. Leurs origines. Le rituel de leurs initiations (Paris, 1938; alntlan m ve evnlmis metinlen asndan yararldr), Walter F, Otto. "Der Sinn der Eleusimschen Mysterien" (Eranos-jahrbuch, IX, 1939, s. 83-112 - "The Meaning of he Eeusnian Mysteries," Ife Mysteries. Papers from the Eranos Yearbooks iinde, 11, New York, 1955, s. 14 31), Momolina Marconi, "Stil mistero det Misteri Eleusini" (SMSR, 22, 1949-50, s. 151-154); C Kernyi, Eleusis: Archetypal (mage of Mother and Daughter (New York, 1967); Georges Meautis, Les Dieux de la Grce et les Mystres d'Eleusis (Paris, 1959); P. Boyanc, "Sur les Mystres d'Eleusis" (REG, 75, 1962, s. 460-482); Walter Burkert, Homo means (Berlin, 1972), 5. 274-327. Ayrca bkz. A. Kne, O. Kem, A. Dellaue, Charles Picard ve dier yazar370

ELEUSIS MYSTEIM'LARl

lant daha aada belinilen incelemeleri. Paul Foucart, Herodot'un grsn izleyerek (II, 49 vd, 146), Eleusis Mysieria'Iarinm Msr kkenli olduunu belirtiyor. Ama Citarles Picard, "M IL binylm ortasndan itibaren rueron'da [kutsal alanda] tek bana bile olsa hibir Msr nesnesinin onaya kmad" sap lamasn yapyor (kr. "Sur la pairie e les pregnnations de Dmeter," REG, 40, 1927, s 321-330, zellikle s. 325), Axel Persson, "Der Ursprungder eleusmischen Mysterien" (AfW, 21, 1922,5. 287-309) ve Chartes Picard (Les re figions prhe 11 iniques, Paris, 1948, s. 89, 111, 114 vd), Mysteria'lann Gint kkenli olabilecei nermesini gndeme getirmilerdir. Bununla birlikte son kazlar, Eleusis yaplarnda Gint veya Minos etkileri bulunduu varsaymn rtmtr (bkz. Mylonas, Eleusis, s. 16 vd; kr. a.g.y., s 49, 68 vb). M. P. Nilsson, Eleusis misel-ritel kompleksinin Miken kkenlerim ortaya karmaya almtr (kr. MinoanMycenaean Religion, s. 55B vd; aynca bkz. Opsculo.Selecta, 11, s. 585 vd). Mylonas, anlatlarn daha ok kuzey kkenli bir tapma iaret ettiklerini hatrlatmaktadr (a.g.y., s. 19 vd); Tesalya veya Trakya. Pausanias'a gre (1, 38, 2-3), ilk hirophantes ve Eumolpdes ailesinin kurucusu olan Eumolpos'un Trakya kkenli olduu varsaylmaktadr. Bununla birlikte Eumolpos ad, Helen ncesi dneme aittir (Nlsso, Mmo/i-Mycen. Rel, s. 520 vd). Her ne olursa olsun, kkenleri ne olursa olsun, Mysteria'lann Helen ncesi dneme ait olduklan ve arkaik yapdaki bir tapmn uzantsn oluturduklar kesindir. Dier din adanlan ikinci bir aileden, Kerykelerdendi. Dadukhos, "meale tayc," Herokeryks, "tren mnadtsi" ve suna yneten rahip. Alaric 396'da Eleuss' ykncaya kadar, hiyerofant ve dier din adamlannn hepsi bu i k i aileden geliyordu. Bilginlerin ou mysteria'lann douunu tarmla uyumh bir mtsel-ntel senaryosunda aramlardr. Nilsson'a gore, Demeter Budaylann Anas ve Korea Tahl Tanesi gen kzdr; Eski ve yeni hasad simgelerler. Dolaysyla bu iki tannanin birlemesi, iki hasadn harman edilmesini temsil eder (kr. Greeh Folk Religion, s. 51 vd) Nilsson, Eleusis'te "reti ol madn, yalnzca hayat ve olum zerine -eski hasadn iinden kan yeni hasadn temsil et tii- baz basit, temel dnceler bulunduunu" ileri srmtr (a.g.y., s. 63). F. M. CornCord da benzer bir aklama getirmektedir: "The aparefo and the Eleusinian Mysteries" (Es says and Studies presen ted to William Rdgev/ay iinde, Cambridge 1913, s. 153-166). Baka bir yerde, Greek Folk Eelgion' tartrken, dinsel grngler iin ileri srlen bu tr "genetik" szde aklamalarn yetersizliini eletirdik: kr "Mythologie et Histoire des religions," Diogne, Ocak 1955, s 0 8 vd. Eleusis Mysteria'lannm tanmla ilikileri R. Pettaizon tarafndan da zmlenmitir: Misten (Bologna, 1924), 5. 45 vd; ayn yazar, Lo religion dans la Grce antique (Paris, 1953), s. 73 vd. Akdeniz dnyasnda narla ilikili mitler ve nteller hakknda, bkz. Uberto Pestalozza, "Iside e la Melagrana" (Relgione Mediterrnea, Milano, 1951. s, 1-70); ile ana Chirassi, Elementi di culture precereali nei miti et riti greci (Roma, 1968), s, 73-90, Atele kutsama konusunda, bkz. J. G, Frazer, Apollodorus, De Library, c. 11, s. 311-317 (Ek l "Putting children on the fire"), C, M, Edsmat, Igis Divinis (Lund, 1949), s. 224 vd ve zellikle Marie Delcoun, Pyrrfos et Pyrrha. Recherches sur les valeurs du jeu dans les lgendes hellniques (Paris, 1965), s. 66 vd. Demelerin. Demophon iin yapmak istediini, bis Ar371

DtNiULINWCLAEVS-;nUSt!NC.Ul.i-.RTARltll -1

sinoe'nu ocuu, Thetis ile Meclea da kendi ocuklar iin denemilerdi. Arn korkuya kaplan lmller tarafndan aplalca kesilen bu giriimlerin hibiri baarya ulaamad. "Atein efendileri" hakknda, ta. Eliade, Le Chanai usine (2. bask, s. 209 vd, 342 vd, 369 vd); ayn yazar, Forgerons el alchimistes (Paris, 1956), s. 81 vd. liaubo bolm hakknda, bkz. Charles Picard, "L'pisode de Baub dans les Mystres d'Eleusis" (RHR, 95, 1927, s. 1-37); V. Magnien, Les Mystres d'Eleusis, s. 86 vd. l>emeter mitinin Orpheus'u yorumu ad verilen anlatya gre (kr. Malten. "Altorphische Demeersagen," ARW, 1909, s. 417 vd), yoksul kyl Dysaules ile ei liaubo Eleusis'te yasyorlard; sefil bir kulbeden baka bir eyleri yoktu, nk buday Demeler tararndan henz ortaya kan ima ni Attika anlatsna gre, Triptolemos Dysaules'in oluydu {Pausanias, 1, 14, 3). Dier olu Euboleus domuz obanyd ve domuzlan Persephone ile beraber ytulmt. Orpheus'a vg (41, 6) Demeter'in Eleusis'cki orucunu kesince Euboleus'un verdii bilgilere uyarak yeralt dnyasna indiini anlatr (ayrca kr. K. Kerenyi, Eiesis, s- 43, 171). Eski yazarlarn Eleusis'i Elysum'la, Kutlular Alemi'yle ilikilendirdiklerini hatrlatalm (kr A. ii Cook, Zeus, II. s. 36 vd), 97. Sterling Dow ve Robert F. Healey, A incvd Ccndar uj Lkuxis (Cambridge, 1965), y.

M 330'a ait bir yazta dayanarak tren takvimini yeniden oluturdular. Kk Mysterio'lar hakknda, bkz. P. Roussel, "L'inuston pralable et k symbole Eleusen" (Bulletin de correspondance hellnique, 54, 1930, s. 51-74); Mylonas, a.gy., s. 239 243. Domuz kurban edilmesi Yunanistan'n her yerinde Demeter tapnuna zgyd; k. son olarak kan W, Burkert, Horu rectns, s. 284 vd. Dier yandan erginlenme trenleri nedeniyle yaplan bu tr kurban trenlerine Polinezya adalarnn hayvan clannda geni l de rastlanmaktadr, Burkert (s, 286) "domuz yavrusu" iin kullanlan Yunanca terimin (hhoiros) halk dilinde kadn cinsel organ anlamna geldiini hatrlatyor. Bir domuz yav rusunun kurban edilmesi simgesel olarak bir gen kzn ldrlmesini temsil ediyordu. Gephyrismai hakknda, kr E. de Martino, "Gephyrismi" (5MSR, 10, 1934, s. 64-79). Kykeon hakknda, bkz. A. Delalte, "Le Cycon, breuvage rituel des mystres d'Eleusis" (Bull. Classe des Lettres, Acad. Royale de Belgique, 5. seri, c. 40, 1954, s. 690-752). Erginlenmelerle ilikili ok sayda ve deerlen birbirine eit olmayan metin, V. Magnien. a.g.y., s. 198 vd'da evrilmiir (temkinli bir ekilde bavurulmas gereken bir kaynak). Ritueller hakknda, bkz. Mylonas, a.g.y., s, 243-285; Dario Sabbatucc, Sggio sul mscuno geeo (Roma, 1965), s. 127 vd. Aynca kr. Charles Picard, "Le prtendu 'baptme d'initiation' leusien et le formulaire des mystres des Deux-desses" (iliR, 154, 1959, s. 129-145); Ugo Bianchi, 02YMnA2AlJW (Ex Orbe Religionum, I , Leiden, 1972, s. 277-286); H. Ludiu Jansen, "Die Eleusinische Weihe" (.a.g.y.. s, 287-298). Erginlenmeyle ilikili kurban lar ve ritueller tapnan iinde yaplyordu; bu da Eleusis'i Yunan tapm toplu yaps iinde benzerszletiren bir durumdur. Gerekten de Olympos kurban trem tapnaklarn iinde degi, sunaklarn zerinde yaplrd ve nereye olursa olsun, gerek evlere, gerek sokaklara 372

ELEUSIS MYSTKBIfVLARl

gerekse, tarlalara smak dikilebilirdi Suyla doldurulan ve bir forml yineleyen (belki de Produs'n sz ettii mekur for ml, ad Thnaeus, 293c) erginlenen tarafndan dklen iki kbn (plemoihoai) kozmik ve ritel anlam konusunda, bkz. Edward L. Ochsenschlager, "The Cosmic Sigtificance of he ftauocfoe" (HR, 9, Kasm. 1970, s. 316-337). Srlanl aklanmas konusunda (kr daha yukarda dipnot 3), anlkada birka rnek daha bilinmektedir Sopatros adyla bize kadar ulam bir retorik allmas, erginlenmeyi djleyenbir gen adam rneini anlatr: Gen immemi'lan yapm, ama hiyeofalin sy ledii szleri iitmedii iin erginlenmi olarak kabul edilememitir. Tam tersine Jeiiilan erginlenm emilere gsterdii ve agua alnmamas gereken szleri yineledii iin sulanmtr (kr. Mylonas'taki referanslar, s. 272, dipnot 194, 195). Alkibiades gizli trenlerin parodisini yapm ve srgn edilmitir; yakalanan baz su ortaklar idam cezasna arptrl initir (Ksenophon, Elleniha, 1, 4, 14 vb). 98. Synesius sayesinde, Aristoteles'in genlik dnemine ait ve mysleriit'lara ermeyle ilgili bir eserinden ksa bir para elimize ulaabilmitir; "Aristoteles, ergin le nenlerin bir eyler ren mek yerine, duygular hissetmelerinin ve baz dzenlemeler iine sokulmalannn -tabii onlar almaya uygun hale geldikten sonra- gerekli olduu kansndadr" (Dio, Krabnger (d.), c. I , s. 271-272 " Aristote, par. 15 Rose; ev. Jeanne Croissant, Ar/stoie et les Mystres, Paris, 1932, s. 137). Psellus'un naklettii ve J. Bidcz tarafndan yaynlanm (Caa\ope. des manusc rits alchimiques grecs, c. V I , 1928, s. 171) kout bir metin j . Croissant tarafndan kapsaml bir biimde zmlenmitir, a.g.y., s. 145 vd. Themistiosblm hakknda, bkr. en son kan Mylonas, a.g.y,, s. 264 vd Ge dneme ait kaynaklann mkemmel bir zmlemesi iin, Famell, Clls, 111, s. 176 vd. skenderiyeli Klemes'tn aktard syJema hakknda, bkz. U. Pestalozza, liclgkme Medherranea. Vecchi e mov snf (Milano, 1951), s. 216-234 ("Ortaggi, frutti e paire nei Mis ten Eleusini"); Mylonas, a.g.y., s. 294-303; W. Burkert, Homo eams, s. 298 vd. Sepette ve kfede gizlenen nesnelerin neler olduu uzun bir tanmaya yol amtr ve bu tartma hl srmekledir. A, KOrte, kfenin iinde bir vajma taklidi (lids) bulun duunu tahmin ediyordu; erginlenme aday buna dokunduunda Deeter'in ocuu olarak yeniden doduuna inanyordu (ARW, 1915, s. 116 vd). O. Kem daha da ileri gidiyordu. Mysteria'ya katlan aday lteis'e cinsel organyla dokunduunda tannayla bir leiyordu (Die grice fiscie Mysterien der dassisdte Zeit, 1927, s. 10). A. Dieterich'e gre tam tersine kfede bulunan bir fallustu: Aday onu gsnn zerine koyunca tanrayla bir leiyor ve onun ocuu oluyordu (Eine Myi/rasiiturgie, 1903, s. 123; Mttter Erde, 3. bask, 1925, s. 110 vd). Charles Pcard'a gre, kfenin iinde bir fallus ve sepette de bir rahim vardr Aday onlar eline alnca tanralarla birlemeyi gerekletiriyordu ("L'pisode de Babo," RHR, 95, 1927, s. 237 vd). S, Eitrem bir ylan, bir nar ile fallus ve rahim biiminde pastalar dan sz eder ("Eleusna," s. 140 vd). Bu tr aklamalar birok bilgin tarafndan reddedil mitir; Maa, Fameli, P. Roussel, L. Deubner, W. Otto, Kerenyi vb (aynca bkz. Mylonas, s.

373

DNSEL NANLAR VE DUUNCbLER TAHIH1 - 1

296, dipnot 22). Ama bu tarihi-dinsel yorum altr malarna deinmeye deer; nk bun lar XX. yzyln ilk otuz ylnda Batnn Zetgeist'nrn anlalmasna yardmc olurlar, Mysiena'lara erme konusundaki bilgilere gelince, Kilise Babalarnn bunlar belli bir amala naklettikleri kesindir; putperestlie saldrmak ve gzden drmek. Bununla birlikte uydurmaya cesaret edeniyorlard; nk o zaman pagan yazarlar tarafndan yalanlanablrlerdi. Ama. tara. b u dinsel badatnnaclk dneminde yazdklara.! ve esas olarak Helenistik mysterio'lan kaynak aldk!ann da dikkate almak gerekir. Nitekim ok sayda Yeni-Platoncu ve Yeni-Pythagoras yazar btn mysiera'lann birliini savunduktan iin, Hristiyan yazarlar da onlarn bu bak asn kulland ve daha yakn tarihli mysterra'lara ait ritelleri de Eleusis nysierio'lar iinde kabul ettiler. Aynca Hristiyanl savunanlar da benzetirme yoluyla ak lama yapma konusundaki Helenistik moday paylayorlar, bu da onlarn tanklklarm iyice kukulu hale getiriyordu. Eleusis're ate ve llerin yaklmas. Baz erginlenmi!erin cesetleri, M 1110-700 arasnda tapnan bulunduu taraada yaklm olabilir (kr. Kerenyi, s 93). Dier yandan M 20'de Augustus yeniden Eleusis'te bulunduu srada, erginlenmek isteyen ve epoptei'ya katldk tan sonra atein iine ginp yanan Zarmaros veya Zarmanokhegos adndaki bir Brahmann yks bilinmektedir (Dio Cassius LV, 9, 10; Strabon, XV, 1, 73; kr. Kerenyi, 5 100). Bu rtel olu yakmalarda Demophon'un atele "tannlatnlmas"nn anlar bulunabilir mi? Aynca bkz. Marie Delcourt, Pyrrhos et Pyrrha (Paris, 1965), s. 68 vd. 99, Demeter tapm iin, bkz. Famell, Cults, 111, s. 38 vd, Nilsson, GestfcJie, 1, s. 461. Yunanistan'n geri kalarundak Demeter mysieria'lan hakknda, kr. Nilsson, Gesefiehte, 1, s. 478; R. Sliglitz, Diegrosse Gttitn^n Arkaitns (Viyana, 1967), s. 30 vd; G Zuntz, Per sephone (Cambndge, 1971), s, 75 vd, M 1. yzylda, Sicilyal Diodoros (V, 73, 3) u rivayeti naklediyordu- Gint sakinleri mysteria'lann kendi adalarndan karak yayldm ileri srmekte, Eleusis erginlenme tren lerinde, Samothrake (Semendirek) mytiria'larmda ve Orpheus tarafndan kurulan tapmda aktarlan srlarn Girit'te bunlar renmek isteyen herkes tarafndan zgrce paylalmasn da bunun kant olarak gstermektedirler. Diodoros'un edindii bilgi gerekse, muhtemelen rimellere ve zellikle de tarmsal ilerle (tohumun topran altnda kaybolmas, bunu yeni bir hasadn izlemesi) Persephone'nin kamlmas ve Demelerle birlemesi arasndaki ilikileri yanstan mitoloji oyunlanna dayanmaktadr. Dionysos'un mysteria'lardaki rol tammaldr. M IV. yzylda Dionysos, Eleusis'e do ru ilerleyen tren alay iinde atlan ln (Herodotos, VIII, 65) veya sylenen ilahinin kiiletirilmesi olan (Aristophanes, Satrakhoi [Kurfjaaidii, 309) lakkhos'la zdeletinlmiti. Farnell'a gre, Sophokles {Antigone, 1119-21, 1146-52), lakkhos'un, Eleusis'i uknumu (hipostaz) iinde grnen Dionysos olduunu gstermektedir (Cults, 111, s. 149). Ama sanki Dionysos mysieria'larda tapnlan taunlar iinde yer almamtr (Mylonas, a.g.y,, s, 238), Eleusis'teki varl Helenistik ada gjderek arlk kazanacak bir hareket olan badatrmacltgn s o ml aradandr

374

XIII.

BLM

ZERDT V E RAN DN
- "Vl'r-.r

100. Bilmeceler r a n d i n i n i n incelenmesi srprizler, hatla hayal krk h k l aryla doludur. Konuya o k canl bir i l g i gsterilir, n k Batnn dinsel o l u u m u n a iran'n yapt k a t k t e d e n beri bilinmektedir. Geri d n g s e l zaman anlaynn yerini alan izgisel zaman anlay branilerin de yabancs deildi, ama dier bir ok dinsel d n c e de ran'da kefedildi, yeniden d e e r kazand veya s i s t e m l e t i r i l d i . Bunlarn yalnzca en n e m l i l e r i n i hatrlatmakla yetinelim: Birok dalist sistemin (kozmolojik, ahlaki, dinsel dalizmler) birbirine eklemlenmesi; k u r t a r c m i t i ; i y i n i n nihai zaferini ve evrensel k u r t u l u u ilan eden "iyimser" bir eskatol o j i n i n gelitirilmesi; bedenlerin yeniden dirilii retilerini, b y k olaslkla, baz irfani mitler; son olarak da Rnesans d n e m i n d e gerek talyan Yeni Platonculan gerekse Paracelse veya John Dee tarafndan yeniden gelitirilen, Magus mito lojisi. Bununla b i r l i k t e , uzman olmayan okuyucu, kaynaklar eline alr almaz hayal krklna u r a r ve can sklr. Eski A v e s t a n r d r t t e k a y b o l m u t u r . Koru nan metinlerden yalnzca Zerdt'e ait o l d u u d n l e n Gatha'lar uzman olma yan okuyucuya ekici gelebilir. Ama b u bilmece gibi iirlerin anlam h e n z tan z l e m e m i t i r . G n m z d e k i Avesta'nm geri kalan ve zellikle de I V , ve I X . yzyllar arasnda yazlm Pehlevice metinler k u r u l u k l a r , skc tekdzelikleri

ve d z sluplaryla ayrt edilirler. V e d a l a r i n ve U p a n i a d l a r ' m okuyuculan, hatta B rahmana! a r ' m okuyuculan b u metinler karsnda hayal krklna tr. Ama k i m i zaman Gatha'lann i i n d e zlebilen, daha ge d n e m yazlarnda da gelitirilmi ve sistemlet iri mi halde bulunabilen d n c e l e r , heyecan verici dir. Ama bunlar ritel metinleri ve yorumlar yn iinde kaybolup g i t m i t i r , Gatha'lann dnda - a n l a l m a z noktalara k a r n b u n l a r okumak her zaman b i r zevktir- s z n g u c n u n , imgelerin z g n l n n , derin ve beklenmedik bir anla m n ortaya knn gz k a m a n c dzeylere eritiklerine pek rastlanmaz. Bu dinsel k a v r a m l a r n b u l u n m a s n d a veya yeniden d e e r kazanmasnda Zer d t ' n kiisel katks konusunda ise, Iran u z m a n l a r n n grleri farkldr ve urayacak

375

D I N S E L INANLAR V E D N C E L E R TARH -

b i r b i r l e r i n i d l a m a eilimi gsterir. Esas olarak i k i tarih yazm perspektifi sz konusudur; Birincisine gre Z e r d t , geleneksel e m i k dinde, yani M II. binylda Hint-lratllar tarafndan paylalan dinde reform y a p m , tarihsel bir k i i l i k t i r . kinci perspektifte, Zerdt d i n i ran d i n i n i n yalnzca b i r y n n , yani merkezin-, de Ahura Mazda tapm olan Mazdeizni temsil eder; bu yntenbilimsel tavr pay laan yazarlara gre, Zerdt "peygamber"in gerekletirdii bir "reform" sz konusu olmad gibi, b u kiiliin tarihselligi bile tartmaldr. Hemen aada greceimiz gibi, Z e r d t ' n tarihselligi sorununun b y k b i r g l k o l u t u r m a m a s gerekir. Tarihsel Z e r d t kiiliinin, "Mazdeizm d i n i n i " o l u t u r a n m m i n l e r tarafndan bir m k e m m e l r n e e d n t r l m e s i d o a l d r . Birka k u a k sonra, kolektif bellek n d e gelen bir kiinin gerek yaamykst k o r u m a y b a a r a m a z ; sz konusu kiilik bir ideal ornege d n r , yani dile ge tirdii arnn yalnzca erdemlerini ifade eder ve b u ar, kiiliin somuriatr-

dg r n e e s g r n e k o l u t u r a n olaylarla yanstlr. Bu yalnzca Gamama Bdha veya tsa iin deil, Marko Kraljevi veya Dieudonne de Gozon gibi daha kk apl kiilikler iin de geerlidir. Ama bilginlerin o u n u n Z e r d t ' n eseri ola rak kabul ettii Gatha'lav, yer yer y a z a r n taviise liini d o r u l a y a n z y a a n y k se! ayrntlar da ierirler. Zaten eldeki bilgiler de bundan ibarettir; Zerdt tara fndan yazlm ilahiler iinde yer a l d k l a n n d a n , b t n Mazdeizm geleneinde et kin olar m i t l e t i r m e sreci iinde varlklarn korty a bil m ilerdir. Z e r d t ' n hayal ve dinsel etkinlii konusunda b i r i l k taslak o l u t u r u r k e n , b u y a a n y k s a y r n t l a r m kullanmak yerinde olacaktr. Daha sonra, en son

aratrmalarn sonucunda ne kan k i m i d z e l t m e l e r ve ekler de belirtilecektir. Z e r d t ' n etkinliinin M 1000-600 yllar arasnda b i r tarihe y e r l e t i r i l m e si nerilmitir. " s k e n d e r ' d e n n c e 258 ytlf'ndan sz eden Mazdeist gelenek do ru kabul edilecek otursa, Z e r d t ' n M 628-551 atasnda yaad saptanabilir.
1

Gatha'lann dilinin arkaik niteliinden, zellikle de Vedalar'la olan benzerliklerin den l r en eski tarihler nerilmitir. Dilbilimsel z m l e m e , peygamberin

" s k e n d e r ' d e n 258 yl n c e " ifadesi b y k olaslkla Atcn en ilerin i m para mr l o u n a son veren Perscpi'lis'in fethine g n d e r m e y a p m a k t a d r ( M 330). ZerdCi, Kral Viaspa'ya d i n i n i kabul ettirerek ilk baarsn k a z a n d n d a , 40 yandayd. Arat m a c d a r n o u (krs> W . 1!. I l e m i n g , Zoruosier, Polilicion m V/iel-Doclor, s, 313 v d ; J. Duchesni'-Guillemm. (.ti religiot de Viran anelen, s. 136 v d ) tarafndan kabul edilen geleneksel zamanclizini ("is

kender'den 258 yl n c e " ) . M . Mote (Clle, mythe el cosnolagic dans ITran ael, s. 5 3 1 )
ve G. Gnoli ("Politca Religiosa e concezione delle regafia." s. 9 vd) t a r a f n d a n mitir. reddedil

376

ZRUDST VE IKAN D I N I

ran'n d o u s u n d a , b y k olaslkla Harizm veya Baktrin'da yaad sonucuna vanlmasm salamaktadr." Rivayete gre Z e r d t , zaotar'd (Yat 33:16), yani kurban ralib ve ilahi oku

yucuydu (kr. Sanskritede hotar) ve Gatha'lar eski b i r Hint-Avrupa kutsal i i r gelenei erevesine girmektedir. At yetitiricisi S p i t m a ("patlak saldrl") kabilesindendi; b a b a s n n ad P n u r u s a s p a ' y d ("at benekli"). Z e r d t evliydi ve i k i o c u u n u n a d bilinmektedir; bunlardan k kzd
1

Pouruista (Yasna 53:3).

Z e r d t yoksuldu. M e h u r b i r gtla'snda Ahura Mazda'ya kendisini koruyup y a r d m etmesi iin y a k a r r k e n , yle haykrr: "Niye gsz o l d u u m u b i l i y o r u m ey bilge: n k s r m k k ve az a d a m m var" (Yasna 46:2). arsyla seslendii topluluk, kavi denen efleri ve karapan, " m r l d a n a n " ve usig, "kurban edici" denen rahipleri bulunan yerleik obanlardan oluuyordu.

Z e r d t ' n Ahura Mazda adna s a l d r m a k t a n ekinmedii b u rahipler, geleneksel A r i d i n i n i n bekileridir. Ama o k g e m e d e n tepkiler geldi ve peygamber kamak zorunda kald. "Hangi lkeye kaaym?" diye haykrr; "Nereye k a m a k , nereye gitmeli? Beni ailemden ve a i r e t i m d e n uzak! atryorlar; ne k y m ne de memle ketin k t reisleri benim y a n m d a . . , . " (Yasna 46:1). Fryna airetinin reisi

Vitaspa'nm y a n n a snd ve onu, vazettii dine e k m e y i b a a r d ; Vitaspa onun dostu ve koruyucusu oldu (Yasna 46:14; i j 16). Ama d i r e n i zayflamad ve Zer d t baz kiisel d m a n l a r n gn ha'krnda aka k n a d : "hl balca engel olan" Bandva (Yasna 49:1-2) ve "evine dnen Z e r d t Spitma ile s o u k t a n titre yen k o u m hayvanlarna K K p r s n d e saldran ve k p r d e n gemelerine izin vermeyen, k k prens Vaepya" (Yasna 51:12). Gatha'larda Z e r d t ' n misyonerlik etkinliklerine ilikin baz bilgiler dc sei lebilmektedir. Peygamberin e v r e s i n d e , "yoksullar" (drigu), lenler" (viva), " b i r l i k yeleri" mrvatha)
3

"dostlar" (frya), " b i

adlan v e r i l m i b i r dostlar ve m r i t l e r

grubu vard Y o l d a l a r n , d m a n l a r ve " k t l " "silah zoruyla uzak tutmala r" konusunda tevik etti (Yasna 31:18). Bu Z e r d t t o p l u l u u n karsnda, pa rolalar aeima, "fke" olan "erkek cemiyetleri" vard. Bu gizli Iran cemiyetlerinin,

Kr [, D c h e s n e - G u i l l c m i n , a.g.y , s. 138-140; G YVidcgren, (.es rdigions ek i'lrcn, ^ 79 80. G a l b a l a r d a n alnllar, j . Duclcse-Guillemi'in (1948). evirisinden yapyoruz: Zoruastrc

YYidengren, b u terimlinin H i n o c d c k karglklarn h a t r l a n k t m S3 vd).

sonra, b y k

ola>lkla

H n t - I r a n t o p l u l u u kadar eski bir k u r u m u n soz konusu o k l u u n u gesu-ryor iaf>y.. s

377

DINSE1. I N A N L A R V E nOSNCEI.FR T A R I H I - I

n d e r l e r i tndra adhrigu, yani "dhrigu" olmayan ("yoksul olmayan')

4

diye nitelenen

g e n H i n t savalar M a r u l l a r l a edegerliligi k a n t l a n m t r . Zerdt, sr kur ban edenlere iddetle s a l d r r (Yasna 32:12, 14; 44:20; 48:10;; erkek cemiyetlerindeki t a p m n ayrt edici niteliini b u tur kanl riteller o l u t u r m a k t a d r .

1 0 1 . Z e r d t ' n H a y a t : T a r i h ve M i t Bu az saydaki rtk b i l g i b i r yaam o y k s n n u n s u r l a r n o l u t u r m a y a yetmez. Marjan Mole, g r n r d e gerek kiiliklere ve olaylara y a p l a n ender g n d e r m e l e r i n bile mutlaka tarihsel gerek leri y a n s t m a d n gstermeyi denemitir: r n e i n Vitaspa e r g i n l e n m i mrit so

r n e i n i temsil etmektedir. Bununla birlikte Z e r d t ' n tarihselligi yalnzca

mut kiilikler ve olaylarn ima edilmesinden deil ("K K p r s ' r i d e kendisine yol vermeyen k k prens Vae.pya vb), ayn zamanda Gatha'lartn gerek ve tutku lu niteliinden k a r s a n m a k t a d r . Ayrca Z e r d t ' n tanrsn sorgularken gster dii tela ve v a r o l u u gerilim de arpcdr: Ondan kozmogoni srlar h a k k n d a kendisine bilgi vermesini, hem kendi geleceini, hem kendisine bask yapan baz k i l e n n ve b t n k t l e r i n kaderini gstermesini ister. M e h u r Yasna 4 4 ' n her d r t l ayn ifadeyle balar: "ite sana s o r d u u m T a n n m - bana i y i cevap ver!" Z e r d t , "gnein ve yldzlarn yollarn k i m i n izdiini" (3), "aadaki yeri ve bulutlu g k y z n d m e y e c e k b i i m d e k i m i n sabitledigini" (4) r e n m e k ister ve Yaratl'a ilikin sorular giderek hzlanan b i r ritimle b i r b i r i n i izler, "iyiye

k a v u a n ruhunun nasl kaybolacan" (8) ve " k t l k t e n nasl k u r t u l a c a m z " (13), " k t l adaletin eline nasl teslim edeceini" (14) de bilmek ister. Kendi sine " g r n r iaretler" verilmesini (16) ve zellikle de Ahura Mazda ile birleebilmeyi ve " s z n n etkili o l m a s n " talep eder (17). Ama ekler: "cret olarak Adalet (Arta) gerei bana vaat edilen o n ksrakla bir aygr ve bir deveyi alabile cek m i y i m ey Bilge?" (18). "Hak edene cretini d e m e y e n i n " hemen arptrlaca ceza h a k k n d a da Tanr'ya soru yneltmeyi unutmaz, n k "en sonunda onu bek leyen" ceza h a k k n d a zaten n c e d e n bilgi almtr (19). Z e r d t ' n z i h n i s r e k l i , k t l e r i n urayaca ceza ve erdemlilerin alaca

dlle m e g u l d r . Baka b i r ilahide, " k t l k eden ktye imparatorluk (fchtihra, "iktidar, g") veren iin ne ceza n g r l d n " sorar (Yasna 31:15). Baka bir yerde haykrr; "Ey Bilge (Mazda), beni yok etmekle tehdit edenlerin her b i r i zerinde Adaletle (Arta) birlikte g c n z oltp o l m a d n ne zaman ogrenece-

Stig Wikander, Der ansde M<Xunerbud, s. 50 vd. 378

ZKRRUT V E RAN DINI

gm?" (Yasna 48:9)

Sr kurban etmeyi ve haorna imeyi s r d r e n "erkek cemine ve

yetleri'nin y e l e r i n i n cezasz kalmas karsnda sabrszlanr: "Bu pis ikiyi zaman arpacaksn?" (48:10). "Bu hayat" yenileyebilmeyi umar (Yasna 30:9) Ahura Mazda'ya, d o r u n u n k t y imdiden

balayarak yenip y e n e m e y e c e i n i so

rar (Yasna 48:2; bkz. daha ileride). K i m i zaman t e r e d d t l , kafas kark, alak g n l l , T a n r ' n m isteini daha s o m u t a r e n m e k isteyen b i r i olarak kar kar mza: "Ne buyuruyorsun? v g olarak, tapm olarak ne istiyorsun?" (Yasna 34:12). AvesU'nn en saygdeer b l m n d e b u kadar o k somut a y r n t n n v a r l n , eer bunlar tarihsel bir kiiliin anlarn temsil etmeseler, g e r e k e l e n d i r m e k ko lay o l m a z d . Geri peygamberin daha ge tarihli efsanevi y a a m y k l e r i m i t o l o j i k unsurlarla doludur, ama y u k a r d a hatrlattmz gibi, i y i bilinen bir sre sz konusudur: n e m l i tarihsel b i r kiiliin m k e m m e l r n e e d n m e s i . Bir ilahide peygamberin d o u m u mesihi terimlerle yceltilir (Yat 13): "O d o d u u n d a ve b y r k e n su ve bitkiler ok sevindi, o d o d u u n d a ve b y r k e n su ve bitkiler de b y d " (13:93 vd), Ve "artk i y i Mazdezm d m i yedi ktaya yayla caktr" diye duyurulur (13 9 5 ) .
5

Daha ge tanhli metinler, Z e r d t ' n gkteki n - v a r o l u u z e r i n d e srarla du rur. O, "tarihin ortasnda" ve "dnyann merkezfnde doar. Zerdt'n

hvan'fia'sn alan annesi b y k bir nurla sarld. " gece boyunca, evin kenarlar ate iinde gibi g r n y o r d u . " G k y z n d e yaratlan bedeninin z ise y a m u r
6

la yere d t ve b i t k i l e r i n boy a t m a s n salad; peygamberin akrabalar arasnda yer alan h i d o u r m a m i k i gen inek b u bitkilerden yedi: z o n l a r n stne geti ve haoma ile kartrlan bu s t Z e r d t ' n ana-babas iti: Ve onlar i l k kez birletiler ve k a d n Zerdt'e hamile k a l d . Ehrimen ve devler (= dceva'lar) onu
7

d o m a d a n l d r m e k iin b o u n a uratlar. O dnyaya gelmeden g n nce k y yle bir prltyla l l a y d n l a n d k i , y a n g n kt sanan Spitama'llar k y terk ettiler. Geri d n d k l e r i n d e nur iinde parldayan b i r ocuk buldular. Ri vayete gre, Z e r d t g l e r e k d n y a y a geldi, Doar d o m a z deVlerin u r a d , ama Mazdeizmin kutsal szlerini syleyerek onlar kard. saldrsna Erginleyici

Kr. "VVdengren, Les reiigios de Vlmn, s 120 vd; J, Duchesne-Gullemm, La rehgon de Viran, s. 338 vd. Ztspram 5, ev. Mole. Culte, nythe et cosnogonie, s 284 livarna hakknda, bkz. dipnot 23. Denkarl, 7.2.48 vd, ev. Mole, a.gy , s. 285-286. 379

DNSEL NANCI AB VG DUSNCI-l.EETiUillll -1

nitelikleri ok belirgin d r t s n a v d a n baaryla kt (bir odun y n n n alevleri iine atlr, bir k u r t inine atlr v b ) .
H

r n e k l e r i daha fazla s r d r m e y e gerek yok.

Z e r d t ' n getii

snavlar,

k a z a n d zaferler ve mucizeleri, t a n n s a l l a t r l m a srecinde k u r t a r c n n rnek senaryosuna gre devam eder, Mazdeizmin ki zgl m o t i f i n i n srekli yinelendi ini aklda tutalm: D o a s t k ve demonlarla sava. Mistik k deneyimi ve esrimeye dayal "gr" eski Hindistan'da da b u l g u l a n m t t r ve orada b u v a s f l a n ok parlak b i r gelecek beklemektedir. Demonlarla, yani k t l k glerine kar sava ise ileride greceimiz gibi, her Mazdetst'm balca grevidir.

102, a m a n c l B i r E s r i m e m ? Z e r d t ' n z g n mesajna dnecek olursak, bu noktada b i r sorun karmza kyor: Bu mesaj yalnzca Galha'larda m ara mak gerekir yoksa daha sonraki Avesta yazlarm da kullanabilir myz? f i l i m i z de, Gatha'lann Z e r d t ' n b t n retisini a k t a r d n kantlayabilecek h i b i r

ara bulunmuyor. Ayrca daha sonraki, hatta olduka ge tarihli b i r o k m e t i n d o r u d a n Gatha'Iardaki k a v r a n l a n kaynak alyor, ama dier yandan da onlar ge litiriyorlar, Bilindii g i b i , i l k kez ge tarihli metinlerde bulgulanan bir dinsel

d n c e geliimi, mutlaka yeni bir k a v r a m n s z konusu o l d u u n u g s t e r m e z . n e m l i olan, Z e r d t ' e z g dinsel deneyim t r n akla k a v u t u r a b i l m e k tir. Nyberg, bu deneyime Orta Asya a m a n l a r m a z g esrimeden hareketle yakla abileceini d n d . Bilginlerin o u bu varsaym reddetti, ama son olarak W i dengren de ayn v a r s a y m daha lml ve ikna edici ifadelerle yeniden g n d e m e g e t i r d i Viti':pa'tun esrimeye girebilmek iin kenevir (bhang) k u l l a n d n belir
9

ten rivayetleri hatrlatt: Bedeni uyurken r u h u cennete yolculuk ediyordu. Ayrca Avesta geleneinde bizzat Zerdt "kendini esrimeye vermesiyle" biliniyordu.

Goriller ona kendinden getiinde gelmi ve Ahura Mazda'ntn s z n bu haldey ken d u y m u t u .

1 0

Dier yandan herhalde ark da t a p m iinde n e m l i b i r rol oy

nuyordu; n k cennete verilen isim gar clctit, "ark evi" anlamna geliyor du. Baz a m a n l a r m esrime haline uzun uzun ark syleyerek getikleri b i l i n i yor; ama a r k l a r d a n yararlanan her t a p m sisteminin "amancl" kabul edileme yeceini ekleyelim. Ayrca Cinvat K p r s (bkz, daha ileride, 1 1 1 ) etrafnda ge
h

Metinleri alntlayan Mole, a g.y., s, 2i)8 vd, 301 vd. Ayrca bkz. Widengren, d.g.y., s. 122 vd.

" Widengren, tr.g.y., s. 88 vd.

w

Rkz. YVidengren'iubeTrtigi kaynaklar, s. 91. 380

Z E R D T VE I R A N H I N I

litirilen senaryonun y a n - a m a n c l u n s u r l a r ve Artay VirTn Ge ve Yeraltna yapt y o l c u l u u n amancl yaps g s t e r i l e b i l m i t i r . " Bununla birlikte, tama men amanist nitelikte -bedenin p a r a l a n m a s n ve i organlarn yenilenmesini de kapsayan- bir erginlenme h a k k n d a k i as saydaki iarete, yalnzca daha ge t a r i h l i metinlerde rastlanr ve bunlar y a b a n c etkileri de yanstabilirler (Orta Asya k kenli veya Helenistik badatrmaclktan, zellikle de mysteria dinlerinden t r e yen etkiler). Z e r d t ' n Hint-tran amancl tekniklerine yabana olmad kabul edilebilir (zaten b u teknikler skitler ve Vedalar ann Hintlileri tarafndan da bilinmekte dir) ve Vtaspa'nn esrime haline giriini kenevirle aklayan rivayetten niye k u k u d u y u l m a s gerektii de belli deildir. Ama Gatha'larda, ayrca Avesta'da da bulgulanan esrimeler ve g r l e r amancl bir yap g s t e r m e z l e r Z e r d t ' n g

rlere ile (pciifos) yoluyla erimesi, onu baka dinsel kiiliklere yaknlatrmak tadr. stelik peygamberin tanrsyla ilikileri ve durmadan vazettii mesaj "a m a n c l " b i r s l u p sergilememektedir. Z e r d t ' n iinde yetitii dinsel ortam ve gerek kendisinin gerekse i l k m r i t l e r i n i n yeni d i n i s e m e s i n d e esrimenin rol ne olursa olsun, Mazdeizmde amancl esrime merkezi bir rol oynamaz. Biraz ileride g r e c e i m i z gibi, Mazdeist "mistik deneyim" eskatolojik umudun esinledii, r i tel biimli b i r u y g u l a m a n n sonucudur.

103. A h u r a M a z d a ' u m V a h y i : n s a n y i y i , K t y S e m e k t e

zgrdr

Zerdt'e yeni d i n i n vahyi d o r u d a n d o r u y a A h u m Mazda'dan gelir. Bunu kabul ederken tanrsnn balang davranna - l y i ' n i n seilmesi (kr. Yasno 3 2 : 2 ) - y k n r ve m r i t l e r i n d e n de b a k a bir ey istemez Z e r d t reformun z, mHatio de'dir (tanrya y k n m e ) . nsan Ahura Mazda r n e i n i izlemesi konusunda u y a r l r , ama tercihinde z g r d r . Kendisini T a n n ' n m klesi veya olarak hissetmez (Varuna'ya, Yahve'ye, Allah'a inananlarn kendilerini nin aksine). hizmetkar grdkleri

Kr, le Chamamsi'K, s. 312 vd.'de Nyberg ve YVidengren'n almalarna yaplan gnder-' meler. m e g i n Zatspram'a, Zerdt'n Amalirspand'lar (Avesta dilinde Amcsa Spema'lar) tarafndan erginlenmesinden sz edilir: Yaplan eitli snavlaT arasnda, "gsne kzgn maden dkld ve orada sogudu" ve "bedeni baklarla kesildi, kartmn ii ortaya kt, kan akt; ama daha sonra elini oraya srd ve yaralan iyileti" gibi ifadelere rastlanmak ladr (Ztspraffl, 22:12-13, ev. Mole, a.g.y., s, 334). Bunlar tamamen amanlara zg marifetlerdir. 381

DNSEL NANLAR

VE D N E E T RH -1 C L R A

Ahura Mazda, Gatha'larda i l k sray igal eder. O y ve k u t s a l d r (sperttr). D n y a y d n c e yoluyla y a r a t m t r (Yasna 31:7, 11); b u da creatio ex nfVya [hilikten yaratma} denktir. Z e r d t , "dnce yoluyla" Ahura Mazda'y "birinci ve sonuncu olarak," yani balang ve son olarak "kabul ettiini" aklar (Yasna 31:8). T a n r y a bir tannsal varlklar grubu (Amea Spenta'lar) elik etmektedir; Aa (Adalet), Vohu Manah (yi Dnce), r m a i t i (Ballk), Khathra (Krallk, g ) , H a u r v a t t ve Amerett (Btnlk [salk] ve l m s z l k ) .
13

Z e r d t , u

Gatha'da da g r l d gibi, Ahura Mazda ile birlikte bu Kendiliklere de y a k a r r ve onlar yceltir: "En g l Bilge T a n r , yaayanlara refah getiren Ballk, Ada let, yi D n c e , Krallk, dinleyin beni: Herkesin e m e i n i n karl bana acyn" (Yasna 33:11; ayrca bkz. d e v a m n d a k i d r t l k l e r ) . Ahura Mazda b i r o k Kendiliin (Aa, V o h u Manah, Armaiti) ve ikiz ruhlardan b i r i n i n , Spenta Mainyu'nun (yiliksever Ruh) babasdr. Ama bu durumda, d i e r i k i z i n , Angra Mainyu'nun da (Ykc Ruh) babas olmas gerekir. M e h u r bir verilirken

Gatha'da (Yasna 30), balangta b u i k i Ruhtan b i r m i n iyilii ve hayat, d i e r i n i n k t l ve l m setii aklanr. "Hayatn balangc"nda Spenta M a i n y u , Y kc Ruh'a yle der: "Ne d n c e l e r i m i z , ne retilerimiz, ne zihinsel gleri miz; ne tercihlerimiz, ne szlerimiz, ne d a v r a n l a n m z ; ne bilinlerimiz, ne r u h larmz uyuabilir" (Yasna 45:2). Bu da i k i Ruhun farkllnn d o a l a r n d a n ok Ie re h terinden - b i r i i y i , dieri k t - k a y n a k l a n d n gsterir. Z e r d t ' n teolojisi terimin kesin anlamnda "dalist" deildir, nk Ahura Mazda'nm karsnda bir " k a r - t a n n " yoktur; balangta kartlk i k i Ruh ara snda ortaya kar. Dier yandan Ahura Mazda ile 1y, Azz Ruh arasndaki b i r l i k satr aralarnda b i r o k kez ima edilir (kr Yasna 43:3; vb). Ksacas i y i ve Kt, aziz ve ykc eytan Ahura Mazda'dan karlar, ama Angra Mainyu kendi v a r l k tarzn ve k t c l vasfn zgrce setii iin, Bilge T a n r , k t l n ortaya k nn sorumlusu olarak kabul edilemez. Dier yandan Ahura Mazda her eyi b i l dii iin, en bandan itibaren Ykc Ruh'un tercihinin ne olacan b i l i y o r d u , ama yine de b u n u engellemedi; b u da ya T a n r ' n m her t r l elikinin s t n d e o l d u u ya da k t l n varlnn insan z g r l n n n k o u l u n u o l u t u r d u u a n l a m n a gelebilir. Byle bir teolojinin tarihncesinin nerede a r a n m a s gerektii bilinmektedir: kiye b l n m e ve k u t u p l a m a l a r , karlkl s e e n e k ve ikilikler, anti-tez o l u t u r a n Bu Kendilikler -veya bamelekler- baz kozmik unsurlarla (ate, maden, toprak vb) ili kilidir. 382

13

Z E R D T VE IRAN DN

metafizik i k i l i fikirler ve coincide rha oppsito rum'Ur izttlarn birlii] i e r e n farkl mitsel-ritel sistemler. Bu sistemler k o z m i k ritimlerle birlikte gerekliin o l u m suz y n l e r i n i , ncelikle de k t l n varln ortaya k o y u y o r l a r d . Ama Zer d t , h a t r l a n m a y a c a k kadar eski zamanlara ait b u soruna yeni b i r dinsel ve ahla k i anlam k a z a n d r r . Iran tinselliine kendine zg izgilerini salayan daha son raki saysz y a r a t m n t o h u m l a r Gatha'larm b i r k a dizesinde bulunur. yilik ve k t l k a r a s n d a k i balang d n e m i n e ait ayrlk, Ahura Mazda'nm balatt ve b i r i Aa'y (Adalet) dieri Drug'u (Aldatma) seen ikiz R u h l a r n da srdrd bir tercihin sonucudur. Geleneksel Iran d i n i n i n tanrlar olan

daeva'lar Aldatma'y setiine gre, Z e r d t kendisine inananlardan onlara tapma m a l a r n , ncelikle de onlara sr kurban etmemelerini ister Mazdeizmde, kze sayg n e m l i bir r o l o y n a m a k t a d r . Bu olgu yerleik iftilerle gebeler arasn daki a t m a n n bir y a n s m a s olarak y o r u m l a n m t r . Ama Z e r d t ' n ileri s r d atk toplumsal d z l e m i hem kapsamakta hem de onu a m a k t a d r . Redde dilen olgu m i l l i dinsel gelenein, n gelenein b i r b l m d r . Z e r d t , "halk m z a dalkavukluk yapmak iin o k z paralar yediren" Vivahvant'm olu Yima'y g n a h k r l a r snfna sokar (Yasna 32:8). Ayrca y u k a r d a da g r d m z g i b i , peygamber Ahura Mazda'ya, finoma kurban t r e n i y a p a n l a r ne zaman y o k edece ini sorar ( 4 8 : 1 0 ) . Bununla birlikte son aratrmalar gerek haoma ritelinin gerekse Mithra tap-

m n n Mazdeizm tarafndan Gatha'larda bile tamamen m a h k m e d i l m e d i i n i g s terdi.

11

stelik, en azndan d i n a d a m l a r n n d n d a k i h a l k n y a r a r n a , hayvan

1 5

k u r b a n l a r kesintisiz s r d r l d .

Demek k Z e r d t zellikte, saysz kanl kur rimellerin a

ban t r e n i n i ve l s z miktarda looma iilmesini ieren orji t r

rlklarna kar kmt. Z e r d t iin k u l l a n l a n "srtma" nitelemesi ise, i l e r i s r l d gibi her Mazdeist'in s r h a y v a n l a r n koruma ve onlara i y i bakma deviyle ilikili deildir. A n t i k Y a k n d o u ' n u n ve H i n d i s t a n ' n her yerinde bulgulanan "oban" ve "sr" mecazlar, reislere ve o n l a r n u y r u k l a r n a g n d e r m e yap m a k t a d r , Z e r d t ' n "srtma"hm yapt " s r h a y v a n , " yi D i n ' i paylaan insan ifade etmektedir,
16

K Mole, Zaehner, M, Boyce'u almalan ("Haoma, priest of the sacrifice," vb) ve Gnolihm almas (baka yazarlarla birlikte; "Licht-symbolik in Alt-Iran"). Kr. M . Boyce, "ias-zofr and Ab-zohr," Gnoli, "Questiont sull'interpretazione della dottrina gathica," s. 350. Bkz. G. G, Cameron, "Zoroaster, the Herdsman," birok yerde; Gnoli, "Question!," s. 351 383

16

D N S E L N A N Q J I R V E 11SNCCLE11 T A R I M I -

Bu dzeltmeler ve r t u l a r , Mazdeizm'in ran'n, dinsel tarihine yapt katk nn daha i y i anlalmasn salamaktadr. Aslnda "reform"una fazla n e m v e r i l mese de, Z e r d t ' n o k sayda geleneksel dinsel inan ve d n c e y i onlara yeni deerler y k l e y e r e k kabul ettii b i l i n i y o r d u . r n e i n Z e r d t , llerin yolculu u h a k k n d a k i H i n t - r a n geleneini yeniden ele alp, yargnn n e m i zerinde du rur. Herkes y e r y z n d e yapt tercihe gre yarglanacaktr. D o r u l a r cennete, "ark E v ' n e kabul edilecekler, g n a h k r l a r ise "sonsuza dek Ktlk Evi'n in k o n u k l a r " olarak kalacaklardr (Yasna 46:11). teki dnyaya giden y o l Cinvat K p r s n d e n geer ve d o r u l a r l a , k t l e r orada seilip ayrlr. Zerdt kendisi n i n de, Ahura lvlazda'ya tapanlar g t r r k e n aln yazlarn belirleyecek b u k p r d e n geeceini duyurur: "Onlarn hepsiyle birlikte ben de Seicinin s n d e n geeceim!" (Yasna 46:10). Kpr

104. D n y a n n

"Dnm"

Peygamber, iiceva'lar yok olacandan ve

d o r u l a r n k t l e r e kar zafer kazanacandan k u k u duymaz. Ama l y i ' n i n dn yay k k t e n yenileyecek b u zaferi ne zaman gerekleecektir? Ahura Mazda'ya yakarr: "Bildiklerini bana ret T a n r m : Tasarladn cezalar gelmeden n c e , do ru k t y yenecek mi?" (Yasna 48:2); nk bilindii gibi, varoluta yaanacak reform buna baldr. Z e r d t varolutaki d n m beklemektedir: "Bana bu iareti verin: Bu v a r o l u u n tan olarak d n m . yle k i size tapp sizi v e r k e n , daha b y k bir sevin dolsun iime" (Yasna 34.6). "Varoluu saaltacak k o r u y u cuyu tant!" diye haykrr (Yasna 44:16). Israr eder: "Parlak atein ve erimi ma deninle i k i tarafn alnna nasl b i r karlk yazacaksn ey Bilge, k t y e zarar ver mek, d o r u y a yarar salamak iin b u n u n b i r iaretini ver ruhlara" (Yasna 51:9). Herhalde Z e r d t d n y a n n o k yalan bir zamanda "dneceini" ti) u m m u t u r . "Bu v a r o l u u yenileyecekler biz olalm!" 30:9).
17

(jraso-kere(Yasna

diye haykrr

Birok yerde k e n d i m saoyant,

"kurtarc" olarak gsterir (Yasna 48:8;

46:3; 53:2 vb). Bu kavram daha sonra harika b i r m i t o l o j i yaratacaktr. Ate ve e r i m i madenle verileceini d u y u r d u u eskatolojik cezalarn (ayrca bkz. Yasna 30:7, 32:7) a m a c da, h e m k t l e r i n cezalandrlmas hem de v a r o l u u n yenilenmesiydi. Tarihte b i r o k kez g r l d zere, yarg g n ve d n y a n n yenilenme si bekleyiinin i z d m , farkl b i r biimde hesaplanabilecei d n l e n eskato-

vd.
7

Marjan Mole ve Gheraldo Goli, rahipler tarafndan gerekletirilen kurban trenleri (yasna) ardndan dnyann hemen yenilenmesi inancna k tutmulardr. 384

Z E R D T VE IRAN DN

lojik bir gelecek iine yanstlr giderek. Ama Z e r d t ' n yenilenme dncesine kazandrd yeni y o r u m u n altn izmekte yarar var. Daha nce g r d m z ( 21) ve biraz ileride de greceimiz gibi ( 106), d n y a n n yenilenmesine ilikin farkl mitsel-ritel senaryolar Yakndou'da Hnt-ranllar ve dger halklar tara fndan b i l i n i y o r d u . Kozmogoni bilgisini yineleyen ritel, Yeni Yl mnasebetiyle yaplyordu. Ama Z e r d t , d n y a n n her yl yenilenmesini hedefleyen b u arkaik senaryoyu reddeder ve bir kez gerekleecek k k t e n ve nihai bir " d n m " du yurur. stelik yenilenme artk kozmogoniye ilikin b i r ritelin yaplmasyla de

il, Ahura M a z d a ' n n iradesiyle salanacaktr. "Bu yenilenme her varln yarglan m a s n iermekte ve k t l e r i n cezalandrlp iyilerin d l l e n d i r i l m e s i n e yol a m a k t a d r ( 112). Eer Gatha'lar Z e r d t ' n eseriyse -ve bilginlerin neredeyse ta m a m n n g r b u y n d e d i r - peygamberin, d n e m s e l olarak yenilenen kozmik d n g y e ilikin arkaik ideolojiyi ykmaya alt ve Ahura Mazda tarafndan ka rar v e r i l i p ok y a k n b i r zamanda gerekletirilecek, geri d n d r l e m e z ohret' feslhflion) ilan ettii sonucuna varlabilir. zetle, Z e r d t ' n arsnn hareket noktas Ahura Mazda'nn her eye ege m e n g c n n , kutsallnn ve iyiliinin vahyedilmesidir. Peygambere d o r u d a n T a n r ' d a n gelen bu vahiy t e k t a n n l bir d i n kurmaz. Z e r d t ' n m r i t l e r i n i n n ne k o y d u u r n e k . T a n r n n "ve dier tanrsal K e n d i l i k l e r i n seimidir. Mazdeist Ahura Mazda'y seerken ktye kar i y i y i , daeva'larm dinine kar gerek dini seer. Dolaysyla her Mazdeist k t l e kar s a v a m a h d r . Dae"va'larn ahsnda canlanan eytani glere h i b i r h o g r t a n n m a z . Bu g e r i l i m ok gemeden

d a l i z m tarznda kaulaacaktr. D n y a iyilerle ktlere blnecek ve sonunda, b t n kozmik ve antropolojik d z l e m l e r d e , erdemlerle o n l a r n ztlar arasndaki a t m a n n i z d m n e benzeyecektir. O srada ancak belli belirsiz iaret edilen b i r dier ztlk ise, Iran s p e k l a s y o n u iinde b y k bir gelecee sahip olacaktr; Tinselle m a d d i , d n c e y l e "clz d n y a " arasndaki ztlk (kr. Yasna 28:2). Z e r d t d i n i n i n tinsel, bir anlamda "felsefi" nitelii a r p c d r .
18

En n e m l i

A r i tanrlarnn Ahura Mazda'nn maiyetini o l u t u r a n Atnea Spenta'ya (Mutlu Azizler) d n m n ve bu Kendiliklerden her b i r i n i n kozmik b i r unsuru (ate, maden, toprak vb) y n e t i p , soyt bir deer tamas (Dzen, ktidar, Dinsel Ba llk vb) hem yaratc bir imgelemi hem de kesin kurallara bal b i r d n c e yeti-

Bu nitelik. Yunan antikagmn Zerdt imgesine uygundur- Filozof (Aristoksenos'a gre, Pythagoras onun rencisiydi), khin, erginleme stad, Hennesilik ve simyayla ilikili eserlerin yazan. 385

DNSEL INANLAR VE DNCELER T A R H - [

sini ortaya k o y m a k t a d r . Z e r d t Ahura M a z d a ' n n yanma Amea Spenta'lar kata rak, onun b u d n y a y a hangi b i i m d e m d a h a l e ettiini kesinletirmeyi b a a r r ve T a n r n n "bamelekleri" araclyla kendisine inananlara nasl y a r d m ve destek verebildiini de aydnlatr. Peygamberin T a n r s n a "bilge" diye seslenmesi, "ger ein" n e m i n i y c e l t m e s i , srekli " i y i d n c e " y i y a r d m n a armas onun arsnn yeniliini ortaya koyar: Z e r d t , "bilgeliin," yani " i l i r r i ' i n , kesin ve yararl b i l g i n i n ilevini ve dinsel deerini n e k a r t m a k t a d r . Kukusuz t e r i m i n m o d e m a n l a m n d a soyut b i r b i l i m deil, d n y a n n yaplarn ve onlarla bantl deerler evrenini h e m kefeden h e m de kuran "yaratc" d n c e sz konusudur. Bu adan b a k l d n d a , Z e r d t ' n speklatif abalan Vedalar ann d n y a ve insan v a r o l u u anlaylarn k k t e n deitiren Upaniadtar'da sz edilen bilgele r i n meditasyon ve keiflerine benzetilebilir ( 80). Ama Mazdeist "bilgeliin" erginleyici ve eskatolojik nitelii fark e d i l d i i n d e , U p a n i a d l a r ' n rit'leriyle olan yaknlk daha da ikna edici bir g r n m alr. Ku kusuz (Vedachk ve Brahmanclk gibi) ahsi bir d i n olarak, Mazdeizm batini b i r boyut gelitirilmesine izin veriyordu. Ama bu boyut, yasaklanmamakla b i r l i k t e , b t n m m i n l e r a s n d a n eriilebilir deildi. Yasna 48:3, "gizli retiler "e dei nir. Z e r d t ' n geleneksel k a n l ve lgn ve eskatolojik nitelii riteller yerine nerdii ylesine tapmn ki,

erginleyici

ortadadr.

Tapm

tinseldir
9

Gatha'larda "kurban" (yasna) t e r i m i

" d n c e " terimiyle

edeerlidir.'

Ahura

Mazda " i y i D n c e olarak" yaklatnda ve "Tapmamla kime seslenmek istiyor sun?" diye s o r d u u n d a , Z e r d t cevap verdi: "Senin ateine!" ve ekledi: "Ona say gm ifade etmek iin kurban sunarken, elimden geldiince Adalet'i d n m e k is tiyorum!" (Yasna 43:9). Kurban, teolojik bir meditasyon frsat, daha d o r u s u "dayana"dr. Ve rahiplerin daha ge tarihlerde yaptklar yorumlar ne olursa o l sun, ate s u n a n n Mazdeizmin dinsel merkezi olmas ve yle kalmas anlaml dr. Z e r d t ' n anlad biimiyle eskatolojik ate ise, adalet datc ilevinin ya n sra, d n y a y a n n d r r ve "tinselletirir." Ama t a p m n daha hatr saylr bir ilevi v a r d r . En son yorumlardan birine gre,
20

ritel yapan rahip, kurban treni (yasna) araclyla maga'lga geer; ya

ni iinin "aydnlanmasn," "ilham d o l m a s n " (fiti) salayan b i r esrime deneyimi yaar. Bu ilham sresince kurban rahibi tinsel z n (mtnk) bedensel d o a s n d a n

(geril;) ayrmay baarr; baka b i r deyile, i k i zn " k a n m a s " n d a n nceki saftMeillet, Trozs con/ererces sur les Goti, s. 56; Duchesne-Guilemin, Zoroustre, s. 151, Bkz. Gnolt'nin almalar; ncelikle "Lo stato di 'maa ve "La gnosi ranica," s. 287 vd. 336

1 9

2 0

Z E R D T VE IHAN DN

a ve masumiyete yeniden ular. Bu "karma" Ehrimen'in s a l d r s n d a n sonra gereklemitir. Dolaysyla kurban rahibi, r n e k rahip Z e r d t ' n balatt kur tarc ie, i l k d u r u m u n yeniden k u r u l m a s n a , d n y a n n " d n m ' n e (jraS-'kere-

ti) k a t k d a bulunur. Hatta kurban trenini yapan rahibin o anda d n m dnya ya katld s y l e n e b i l i r . " Maga hali zellikle haama kurbamyla, rahibin t r e n srasnda itii " l m s z l k ikisi"yle elde e d i l i r .
22

Haoma'mn

iinde ise, alevli, ltl, canlandrc ve

menili kutsal sv hvarina'dan bol miktarda bulunur. Abura Mazda, Kvarina'nm gerek anlamda sahibidir; ama bu "tanrsal" alev Mithra'nm da a l n n d a n fkrr (Yat X, 127) ve h k m d a r l a n n b a n d a n da b i r g n e n gibi y a y l r .
23

Bunun

la b i r l i k t e , her insan kendi hv a rinasna sahiptir ve d n m , baka bir deyile nihai Yenilenme g n n d e "bedenden k y o r m u
2

gibi

grnen

byk

ebediyen b u toprak z e r i n d e parlayacaktr." * Ritel b i i m i n d e Fiorna'y ien kur ban rahibi kendi insanlk halini aar, Abura Mazda'ya yaknlar ve evrensel yeni lenmeye n c e d e n in concreto (somut olarak) katlr. Bu eskatolojik t a p m anlaynn daha Zerdt d n e m i n d e b t n y l e dile geti r i l i p getirilmediini saptamak g t r . Ama Hint-ranllarda kurban t r e n i n i n i levi iinde r t l olarak b u l u n d u u n a k u k u yoktur. B r h m a n a a r ' n yazarlar da kendilerine zg bak asndan benzer b i r anlay paylayorlard: Kurban tre n i n i n snrsz g c y l e , d n y a d n e m s e l olarak onarlyor, baka bir ifadeyle "ye niden yaratlyordu." Ama M a z d e z m d e k i t a p m n eskatolojik ilevi, Brhmanalar

tarafndan gerekletirilen, deyim yerindeyse, kurban t r e n i n i n en y k s e k derece ye terfi ettirilmesiyle erginleyici irfan ve U p a n a d l a r ' n g r " i l h a n T m b i r ara ya getirir. Gerek iran'da gerekse B r a h m a n c Hindistan'da kurban teknii ve eska tolojik irfan bir dinsel sekinler g r u b u tarafndan gelitiriliyor ve batini bir gele nek o l u t u r u l u y o r d u . Zerdt'e inananlarn kenevir k u l l a n m a s n a ilikin baz an-

2 1

K Gnoli, "Question sulftnterpretazone," s. 349 vd. Menok ve gettli'in anlamn daha ileride (kr. cilt 11) zmleyeceiz. Kr. M. Boyce, "Haoma, pnest of the sacrifice;" Gnoli, "Lo stato di 'maga,'" s. 114-115; ay n yazar, "Questioni," s. 366. Bkz. Duchesne-Guillemin, "Le zvarenaiT ve Eliade, "Spirit, l i g h t and Seed" incelemesin deki kaynaka gndermeleri, s. 13 vd, Mezopotamya'dak "alevli ve gz katnanc par laklk," mefommu kavramn hatrlatalm; kr. 20 (Gndemdeki Sorunlar). Zatspram, ev. Mole, a g.y., s. 98; aynca bkz. s. 475. Kr Gnoli'deki dier rnekler, "Questiont," s. 367-368. 387

1 2

3 1

DNSEL [NANIAR VF. DSNCELi-R T A R H ! - I

lat b l m l e r i gerei yanstyorsa,

bunlarla eski Hindistan'daki d u r u m arasnda

bir yaknlk kurulabilir: Orada da ilecilerin, g n l gzyle g r e n l e r i n , yogilerin ve m n z e v i l e r i n yan sra, baz u y u t u r u c u l a r kullanan b i r o k esnmeciye rastla

n r ( k r . 78 vd). Ama u y u t u r u c u n u n y o l at kendinden gemeler ve esrime ler H i n t dinlerinde olduka snrl b i r r o l o y n a m t r . Buna benzer olarak,

Gatha'larda o k eksik bir b i i m d e yanstlm en eski Z e r d t l k , ncelii " b i l gelie," kurban ateinin y a n n d a i "aydnlanmaya, ilhama" veriyor gibidir. Rivayete g r e , Z e r d t 77 yanda iken, Turanl Bnitvarkh tarafndan, b i r ate t a p m a n d a l d r l d . Daha ge tarihli baz kaynaklar, katillerin k u r t kl na girdiini b e l i r t i y o r .
26

Efsane, Z e r d t ' n yazgsnn a n l a m n hayranlk uyan

d r a c a k bir b i i m d e ifade ediyor; n k "kurtlar," peygamberin b y k bir cesa retle eletirdii n "erkek cemyetleri"nin yeleriydi. Ama m i t l e t i r m e sreci en az o n b e yzyl s r d . Daha y u k a r d a , Mazdeist gelenek iinde Z e r d t ' n t a n r l a t r m a s n n b i r k a rneini hatrlattk ( 101). Helenistik d n y a d a Z e r d t , rnek d i n a d a m (Magus) olarak yceltildi ve talyan R n e s a n s ' n m filozoflar ondan hep Magus diye sz etti. Son olarak u n u da ekle yelim; Goethe'nin Fittst'unda, Z e r d t ' n en gzel m i t i n i n yansmalar bulunur,

105. A h e m e n i l e ' i n D i n i Vedalar a Hindistan'nda devalar ile asura'lar kar karya getirildiine gre, Ahura Mazda ile daevcTlar a r a s n d a k i ztlk daha Hint-Iran a n d a belirginlemiti. Aradaki fark, Hindistan'da bu i k i grubun din sel deerlerinin Iran'dakine ters y n d e g e h m e s i y d i : Devalar, daha arkaik t a n r lar snf olan ve Veda metinlerinde "eytani" figrler olarak kabul edilen asurct'lara kar zafer k a z a n p , "gerek tanrlar" oldular ( 65). Tam ters d o r u l t u d a olmasna k a r n , benzer b i r sre iran'da yaand: Eski tanrlar, daivalav

d e m o n l a t n l d . Bu d n m hangi anlamda gerekletii saptanabilir' zellikle sava ileve sahip tanrlar - n d r a , Saurva, V a y u - daeva oldular. Arara tanrla r n d a n hibiri " d e m o n l a t n l m a d . " Bu d u r u m ran'da, n - H t n t u l u asura Vartna'nn Ahura Mazda'ya d n m e s i n e denk d y o r d u . Z e r d t ' n b u srete bir r o l oynad anlalyor. Ama Ahura Mazda'nn s t n konuma yceltilmesi onun eseri deildir. Yce Tanr veya yalnzca dierleri gibi b i r U l u Tanr olarak k a b u l edilen Ahura Mazda'ya Irani lkelerde Zerdt'ten Kr. Wdengre, Les reU&ons de Tiran, s. 88 vd. Pehlevce RiVdyi, 47:23, alntlayan Menasce, Anihropas, Guillemin, La reiigon de i'Jra aneen, s. 341, dipnot 3). 388
35-36,

2 5

2 6

s.

452

(kr. Dchesne-

Z E R D T VE IRAN DN

nce de t a p l y o r d u . Ahemeni krallarnn yaztlarnda da bu tanrya ayn isimle rast la nmak t a dr. Yllardr Dara'nm ve a r d d l a n n n Z e r d t l konusunda ateli b i r tartma bilginleri kar karya getirmektedir. Byk krallarn Z e r d t l iddiasna kar u kantlar ileri s r l m e k t e d i r : Hibir yaztta Z e r d t ' n a d gememekte dir; spenta, Angra Mainyu ve A m e a Spenta'lar (Arta dnda) gibi n e m l i terimle re ve isimlere r a s t l a n m a m a k t a d r ; dier yandan, Ahememler d n e m i n d e ranlla r n d i n i n i n , Herodotos tarafndan b e t i m l e n m i ekliyle, Z e r d t l k l e hibir

ilikisi yoktur. A h emeni ler'in Z e r d t l n desteklemek zere ise, yaztlarda kutsanan b y k tanr Ahura Mazda'nn ad ve I . Artakserkses'in saltanatnda (M 464-425) Z e r d t K e n d i l i k l e r i de ieren yeni takvim getirildiinde bu refor m u n hibir itiraza y o l a m a m a s kant olarak g s t e r i l m e k t e d i r . '
2

Her ne olursa

olsun, Ahemeniler

Zerdt

olmasalar

bile,

teolojileri

Gatha'lardakiyle ayn d z e y d e y d i : Gatha'lardakine benzer soyut ifadelerle dolup tayordu ve "tamamen ahlaki kayglarla y k l y d .
2 8

Ayrca Marjan Mole'nin de

hatrlatt gibi, b i r kraldan rahiplerin davranlarn ve ifadelerini beklememek gerekir; o bir t r e n u s u l n deil somut eylemleri gerekletirmektedir; b u da / r a a ' d r . Bu terim, " i y i olan, i n s a n n m u t l u l u u n u o l u t u r a n , krala yeteneklerini hayata geirme olana veren" her eyi ifade etmektedir.
29

Dara'mn Persepolis ya

k n n d a k i Nak-i R s t e m ' d e o y d u r d u u i l k yaztta, Ahura Mazda "bu yeri yaratan, g yaratan, insan yaratan, i n s a n n m u t l u l u u n u yaratan, Dara'yt o k kiinin tek kral, o k kiinin tek efendisi yapan u l u bir tanr" olarak y c e l t i l i r .
30

Yazt

Ahura M a z d a ' n n yaratcl ve insana neredeyse b u n u n sonucu dedirtecek b i i m de, h k m d a r n dinsel s o r u m l u l u u z e r i n d e durur. Dara, Abura M a z d a ' n n yara-

Kr. Duchesne-Guillemm, a.g.y., s. 167; ama ksa bir sre nce yazar (Hislerin Relgionum, 1, s. 326). Bickerman'm bir makalesinin ardndan "Zerdt takvimi" kantndan vazgeil mesi gerektiini hatrlatmaktadr. G. Dumzil, Naissances d'archanges, s. 62 vd. Aynca bkz. Zaelner, Dawn and Twilight, s 157 vd. Mol, Cuite, mythe et cosmologie, s. 35. G. Gnol ("Consderazion sulla religione degli Achemenidi," s. 246 vd), yaztlarda /raja run "mkemmel" anlamna geldiini ve dinsel bir deeri olmadn belirtir; bununla birlikte, btn krallk davranlarnn "rnukemmeltyetrnde rtl bir dinsel deer vardr. R. G. Kent, Old Persian, s. 138 (eviri); k, Widengren, Rel. de l'Iran, s 140, dipnoi 1. Bu ifade Med kkenli olabilir (Nyberg, Die Religionen des alien Irons, s. 349); Widengren, Sami esinli Yaratc Tann anlaylarndan etkilendiini dnmektedir {a.g.y., s. 140). 389

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

tnm k o r u m a k ve "insann m u t l u l u u n u " salamak zere kral yaplmtr. Bu ayrcalkl dinsel d u r u m Ahemeniler h a n e d a n n n k u r u l u miriyle gerekelendirilir. Herodotos'a g r e (1, 107-117), Mag'lann taht iin u u r s u z iaretler olarak y o r u m l a d k l a r i k i d n a r d n d a n , Medler'in kral Astyages kzn Kambiz a d n d a b i r Pers'le (demek k i aa tabakadan biriyle) evlendirdi ve Keyhsrev adnda bir erkek ocuk dnyaya getirdiinde Astyages o c u u n ldrlmesini

emretti. Ama o c u k bir str o b a n olan Mithradates'in kars tarafndan k u r t a r lp bytld."" Keyhsrev ergenlik ana kadar g e n o b a n l a r n arasnda yaad, ama bir prens gibi tavr onu ele verdi ve kimlii kefedildi. Sonunda, b i r o k ma c e r a n n a r d n d a n , Medleri yendi, dedesini tahtndan i n d i r d i ve Ahemeniler impa ratorluumu kurdu. Daha memedeyken terk edilen ve baskya urayan kahramana ilikin mit izlegine b i r o k halkta rastlanr. Konumuz asndan u motifleri h a t r l a m a k t a yarar var: a) Keyhsrev'in terk edilmesinden balayarak geirdii snavlar, sava tr de b i r erginlenme t r e n i n e denktir; b) Simgesel olarak, kral aday, t a n n M i t h ra'nm o l u d u r -veya olu o l u r - (onu evlat edinen babaya, yani Mithradates'e "Mithra'mn ba" denir); c) Med Kral'na kar kazand zaferin a r d n d a n , Key h s r e v bir imparatorluk ve yeni bir hanedan kurar; d) Bu, yeni bir dnya y a r a t p yeni b i r a balatt, baka bir deyile bir mikro-koztnogoni gerekletirdii a n l a m n a gelir; e) Kozmogoni her Yeni Yl'da ritel olarak yinelendiine gre, ha n e d a n n k u r u l u u n u n mitsel-ritel senaryosunun Nevruz trenleri iine katld varsaylabilir.

106. I r a n K r a l ve Yeni Yl B a y r a m Dara Persepolis'i, Yeni Yl b a y r a m n n , Nevruz'un k u t l a n m a s n a ayrlm kutsal bir b a k e n t olarak tasarlad ve ina e t l i . "
3

Gerekten de Persepolis siyasi b a k e n t deildi, hibir stratejik n e m i yoktu ve Pasargadai, Ekbatana, Sus ve Babil'den farkl olarak, hibir Batl veya Doulu kaynakta a d n d a n sz e d i l m i y o r d u . " Nevruz, b t n Yeni Yl ritel senaryolar g i -

justin'e gre ( l , 4) oban, terk edilmi ocuu bir dii kpek tarafndan emzirilirken bul du (kahraman hkmdar mitlerinin aym edici zelliklerinden biri). Herodotos, Mithridate'm karsnn adnn Spako, yani Med dilinde "dii kpek" olduunu nakletmektedir; k. Widengren, "La lgende royale," s. 226. R. Gcshman, "A propos de Perspohs," s. 265, 277; aynca bkz. A U. Pope, "Persepolis, a Ritual City." Byk Kral'n saraynda 24 yl yaayan Ktesias bile Persepolis'ten sz etmemekte, b u durumda bu kutsal kentin batini deerini ortaya koymaktadr; kr K, Evdmann, "Per390

Z E R D T V E RAN D N !

b i , kozmogoninin simgesel yineleniyle d n y a y yeniliyordu. Bu anlay Hintranllar iin tandkt; bununla birlikte Ahemeniler d n e m i n d e senaryo muhte melen Mezopotamya etkilerine de u r a m t . Yeni Yl b a y r a m , Persepolis'in bir
51

ok kapsnda b t n heybetiyle tasvir edilmi Ahsra Mazda'nn himayesi altnda gerekletiriliyordu. Olduka geni b i r corafi alanda ve belli bir tarihsel adan itibaren,

kozmogoni ( t m dier "yaratl" ve " k u r u l u " biimleri gibi) b i r t a n n n n veya bir m i t k a h r a m a n n n bir deniz canavanna veya bir ejderhaya kar d v p zafer kazanmasn ieriyordu (kr, r n e i n tndra-Vrtra, Baal-Yam, Zeus-Typhon v b ) . Benzer bir senaryonun Vedalar a Hintlilerinde ve eski ran'da da b u l u n d u u n u g s t e r m i t i k ; ' ' tabii bu i k i n c i r n e k t e kaynaklar daha ge tarihliydi ve m i t i o l
5

d u k a tarihsedemi bir b i i m d e s u n u y o r l a r d . Nitekim Avesta'nm deindii kah raman T h r a e t o n a ' n n ejderha A z i Dahaka'yla kavgas (Yat 9:145; 5:34; 19 92 vd), Firdevsi tarafndan Kral Feridun'un (< Fretn < Thraetona) m e r u hkmdar

C e m i d ' i n (< Yma KfsaSta) i k i kz kardeini karp onlarla evlenen yabanc b i r gspla, ejderha Azdhk'la savamas olarak anlatlr. Feridun da -Thraetona g i b i - savatan zaferle kar, ejderhay l d r r ve i k i tutsak prensesi k u r t a r r (ve onlarla evlenir). Ama daha ge tarihli rivayetlerde, kraln A i d h k ' Yeni Yl gn y e n d i i b e l i r t i l i r . ran k a h r a m a n l a r ve krallar ejderha l d r m e k l e n y a p m
36

lardr ( k r . rnein Ardair efsanesi); o l d u k a yaygn olan b u m o t i f zerinde ile ride yeniden duracaz. Baka yerlerde o l d u u gibi ran'da da, m i t izleklerinin ve kiiliklerinin tarihseletirilmesi surecinin ters y n d e ileyen b i r d i e r srele d e n g e l e n d i i n i ekleyelim: M i l l e t i n veya i m p a r a t o r l u u n gerek d m a n l a n da ca navarlar ve zellikle de ejderhalar olarak imgeletirilir.
T

imdilik aklda t u t u l m a s gereken, ran kralnn d n y a n n k o l n m a s n d a n ve yenilenmesinden sorumlu o l d u u , baka bir deyile kendisine ait d z l e m d e k t lk ve l m gleriyle savat, hayalin, bereketin ve yiliin zafer kazanmasna k a t k d a b u l u n d u u d u r . Z e r d t , i y i D i n (Drist Din} araclyla evrensel Yenilen-

sepols," s. 46-47. Nitekim, Bat dnyas Persepolis'in varln, bu kent Buyuk skender tarafndan ykldnda rendi.
3 4

Kr, Gnoli, "Politica religiosa e concezione della regalta soto i Sassandi," s. 23 vd. Bkz. Wikander, Vyu, s, 128 vd; G, Widengren, Stand u. Aufgabe, s. 51 vd; ayn yazar, Les Religiots de Viran, s 58 vd. Kr. Widengren, Rel. de Viran, s 66 Kr. Eliade, Le mythe de l'itenei retour (yeni bask, 1969), s 51 vd. 391

1 5

3 7

DNSEL NANLAR VE DOS NCLER T A R K -1

me'nit gereklemesini bekliyordu. Sonu olarak her Z e r d t u rahip y a p t kurban trenleriyle eskatolojk d n m e n c e d e n katldna i n a n y o r d u . Kralla rn balangta ve her yl b a a r d k l a r n , rahipler yllk olarak g e r e k l e t irmeyi u m u y o r l a r d - v e Saoyant b u ii son Yenilenme'de nihai olarak yapacakt. Ahemenler z a m a n n d a krallk ve ruhban snfn dinsel ideolojileri arasnda bir atma ya da gizli bir gerilim b u l u n u p b u l u n m a d n bilmiyoruz. Kral Vitaspa'mn pey gamberle d o s t l u u herhalde ibret alnacak b i r r n e k o l u t u r u y o r d u . Ama daha sonra Sasaniler d n e m i n d e atma belirginleecekti. Bu olaya baka yerlerde de rastlanmaktadr; Prens Siddharta, Budha o l m u ve onun soteriyolojisi man'Iarmkinin yenni almt. Brah-

107. M a g ' l a r S o r u n u . s k i t l e r Z e r d t l k batya d o r u yaylrken baka d i n trleriyle karlat ve o n l a r n etkisinde kald, Buna. k o u t olarak, Ahemenilerin Mazdeizmi de hi d e i m e d e n kalmad. Dara'mn olu Kserkses t u m imparatorlu u n d a dflivfl'lar t a p m n yasaklad - b u da onu Z e r d t dinine daha fazla yaklat rr. Ama daha ge tarihlerde ve tam olarak I I . Artakserkses'in (M 405-359) ya ztlarndan itibaren, Abura Mazda n m y a n n d a Mithra ve Anhit da yerlerini ald. Ve greceimiz zere, en son, Avesta'da da benzer bir badat m a chk kendini g s t e r d i ve Ahura Mazda ile Amea Spenta'larn yan sra ayn tanrlarn adlar sayld. "
3

Mag'lar ve o n l a n n Z e r d t l k l e ilikileri sorunu ise tartmal

niteliini

k o r u m a k t a d r . r n e i n Mag'lar, Z e r d t l n b o z u l m a s n d a n sorumlu tutulan b i r yerli b y c ve r u h agrclar kabilesi olarak kabul edildikleri gibi, tam ter sine Z e r d t ' n gerek m r i t l e r i ve Bat iran'daki misyonerleri olarak da g r l mlerdir, Med m p a r a t o r l u u anda ( M VI. yzyl) muhtemelen Levilere ve Brahmanara benzeyen kabtsal bir Med rahipleri kast o l u t u ray o r l a r d \ . Ahemew

niler d n e m i n d e tam anlamyla ruhban snfm temsil ettiler. Herodotos'un verdi i bilgilere gre, dleri yorumluyor ( I , 107 vd), beyaz atlar kurban ederek keha netlerde bulunuyor ( V I I , 113) ve b u kurban trenlerinde bir "tanrlar soy zinciri ni" i l a h i tarznda sylyorlard (1, 132); b u da o n l a n n bir dinsel iir geleneinin bekileri o l d u k l a r m gsterir.'
10

Her ne olursa olsun, Mag'lar b i r o k Z e r d t n -

Bununla birlikte Widengren, ran'da daha 1. Darann saltanatnda azmsanamayaeak bir Mithra tapm bulunduu dncesindedir (Relirions, s. 148). Kr. Zaehner, Davm, s. 163. Widengren, a.g.y., s. 139; ayrca krj. s. 135 vd. 392

Z E R D T VE IRAN DN

teli ve deti b e n i m s e m i l e r d i ve sonunda Z e r d t ' n m r i t l e r i olarak g r l d ler; nitekim, baz Yunan yazarlan Zerdt' de bir Mag olarak kabul etti. Kuzey ranllara, ncelikle de lskitlere ilikin en deerli bilgileri bize aktaran yine Herodotos'tur. killerde de gk tanrs (Papaos), Mithra (Helios-Apollon), sava tanrs "Ate," Yer tanras ve Aphrodite Urania yine karmza kyor (IV, 59). Herodotos, skit airetlerinin ve krallk iktidarnn kkeni hakkndaki m i l l i bir efsaneyi naklediyor (IV, 5 v d ) . H i n t - A v r u p a h l a r n b l m l ideolojisiyle aklanabilen b u mit, killerin ve Alanlarn soyundan gelen ve Kafkasya'da yaayan Ossetlerin halk d e s t a n n d a yaamaktadr. Yunan tarihi Iskitlerin ne tapna, ne suna ne de heykeli b u l u n d u u n u b i l diriyor (IV, 59). Yine de her yl "Ares'e atlar ve her y z sava tutsandan b i r m i kurban ediyorlard; tanr, yapay b i r tepecik z e r i n e d i k i l i demir bir klla temsil ediliyordu. Krallarn topraa veriliine, insan (cariyelerinden b i r i ve b i r o k hiz metkr) ve at k u r b a n l a r elik ediyordu (IV, 71 v d ) . Son olarak, belli bir ritelin "amancl" niteliine dikkat e k m e k t e yarar var: iskitler kzgn talar zerine ke nevir t o h u m l a n a t y o r d u ; dinsel bir davrann soz konusu o l d u u n u anlayama yan Herodotos s z l e r i n i n d e v a m n d a , kan duman onlar "yle m u t l u ediyordu k i , zevkten haykrtyorlard" diyor (IV, 73), Byk olaslkla Z e r d t gelenekte de koutlarna rastlanabien bir esrime deneyimi sz konusuydu (g 102).

108. M a z d e i z m i n Y e n i Y n l e r i : H a o m a T a p m Nesir b i i m i n d e yazlm ve 35,-42. Gatha'lan o l u t u r a n Yedi' Blml Yasna o l d u k a k a r m a k bir uyarlama ve b t n l e m e surecinin balangcn yanstr, n c e sz daarnda baz anlaml yem likler dikkat eker: Amea Spenta'lardan i l k kez grup olarak sz edilir ve daha sonraki Mazdeizm'de n e m kazanacak yazata ("tanrlar") terimine rastlanr. Koz m i k gerekliklerin yeniden kutsal! atrl mas y n n d e belli b i r eilim ayrt edi lir. Ate, Kutsal Ruh'la, Spenta Maiyu ile zdeletirilir (Yasna 36:3); gnele bir likte ate de A h u m Mazda ile birletirilir." ' G n e , "ycenin en ycesi" T a n r ' n n
1

g r n r b i i m i d i r (Yasna 36:6). Aa, Hakikat de kla birletirilir. Zaten Yedi B lml Yetsna'da Aa'nn s t n l fark edilmektedir: Ahura Mazda ile birlikte ona da yakanlmakta ve Tanr'nn "ebediyen" Hakikat'le birlemesi istenmektedir (Yas na 40:2; 41:6). imdi Aa Hakikat'ten daha fazlasn, Adalet'i, D z e n i ifade et-

Daha sonraki Yasna landa -1:11; 3:13; 7:13- gnee Ahura Mazda'mn gz denecektir. Bu, arkaik bir Hint-lran dncesinin yeniden gncelletirildiini gsterir; nk daha nce Rig Veda'da (1, 50, ), gne Varuna'nn gzdr. 393

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

mektedir; hem kozmik, hem tinsel y a p n n k i i l e t i r m e s i d i r , yrsever,

"En elverili, ha

l m s z , ktan y a p l m " diye isimlendirilmektedir (Yasna 37:4).

Gatha'larda Z e r d t ' n esin kayna olan Vohu Manah, daha alt b i r konuma i t i l mitir. Daha da artc b i r olgu: A h u r a ' n m " i y i eleri"nden (Ahurm'ler) s z e d i l i r ; bunlar s u l a r d r : "Ahurn'lere, sulara tapyoruz" (Yasna 38:3).' Ve t a p m iinde
13

Haoma n e m l i b i r yere gelir: "anl altm Haoma'ya t a p y o r u z , hayat zenginleti ren parlak Haoma'ya t a p y o r u z , n n d e l m n kal Haoma'ya tapyoruz"

(Yasna 42:5). Birok yazar Haoma'nm byle yceltilmesini Z e r d t ' n l m n d e n sonra, peygamberin arsyla geleneksel d i n a r a s n d a g r l e n b a g d a t r m a c i n bir k a n t olarak y o r u m l u y o r d u . Bununla birlikte aslnda Z e r d t ' n Haoma

t a p m n k a b u l ettii, yalnzca arlklarn eletirdii d o r u y s a , sz konusu olan badatrmaclk deil, eski H i n t - l r a n "kozmik dini"nin deerlerinin t r e n usulle r i a l a n n d a yeniden n e kmasdr. Z e r d t ' n Gatha'lan ve Yedi' Blml Gatha ritel usullerine ilikin kurallarn, yosno'nn p a r a s d r ve b u usullerin b y k b l m tannsal varlklara tekdze b i i m d e seslenilme sinden o l u u r . Yat'lar, farkl tanrlara ayr ayr seslenen ilahi lerdir. H e m Z e r d t ' n g r m e z d e n geldii Mithra gibi baz tanrlar hem de tanr sal kiilikler veya Haoma gibi dinsel gereklik kiiletirmeleri soz konusudur. Htn-Yat (Yat 20) gz pek bir k k e n miliyle haoma tapmum g e r e k elen d i r i r: Z e r d t atei k u t s a y p Gatha'lan s y l e r k e n , Haoma yanma yaklar, kendisini toplayp ezmesini ister. Ona sorular soran peygamber, Haotna'y i l k skann V i vahvant o l d u u n u ve d l n bir oul sahibi olarak aldn renir: Bu o u l , "insanlarn en dfndan" olan kral Yima'dr (Yat 20:45). leride b u mitsel-ritel senaryonun a n l a m n a ve tarihoncesine yeniden dnece iz: Bir k u r b a n n a r d n d a n ve o n u n gcyle elde edilen dl (bkz. I I . cilt). Mazdeizm'de, Yima ve Haoma ritelnin kanl kurbanlarla birlikte yceltildiine dikkat ekelim (Yat 11:4-7). H i n t - l r a n mirasnn b u ekilde n e karlmas tabii k i g l direnilere de y o l at: N i t e k i m daha ge d n e m l e r d e kanl kurbanlar kesin olarak k a l d n l d ve s a r h o edici iki olarak kullanlan haoma da kaybolup onun

Zaehner, Davn, s. 64. Zaehner'i de belirttii gibi (Dav, s. 65), daha sonraki metinlerde Sular unutulur; Ahura Mazda'mn ei Gathalann yi Dncesi, dalla ge bir dnemde yeryzyle zdele tirilen Armaiti olacaktr. Burada kesinlikle geleneksel ran dininin bir etkisi soz konusudur. 394

Z E R D T VE KAN DN

yerini bir b i t k i zsuyu, su ve s t karm ald.

109. T a n r M i t h r a ' n n Y c e l t i l m e s i Daha da artcs ve Mazdeizm tarihi asndan daha n e m l i s i , M i t h r a ' n n onuruna yazlm uzun ilahi, Mhr Yat'tr (Yat 10). "Ben geni otlaklar olan Mithra'y y a r a t t m d a , " diye aklar Abura Mazda, "onu da kendim kadar tapnlmaya ve sayg g s t e r i l m e y e layk k l d m " (Yat 10:1). Baka bir deyile, M i t h r a ' n n b t n u l u l u u , gc ve yaratcl Bil ge T a n r ' n m eseridir. Bu girite, Mazdeist teolojinin b i r tek Yce T a n r ' n m eye egemen g c n d o r u l a m a her

abasyla karlayoruz. Aslnda M i h r Yat,

Mithra'nn Zerdt reformundan nce b u l u n d u u ykseklie yeniden k a r l m a s n anlatr ve gerekele n d iri r. lahinin sonunda i k i t a n n birleince; yazar, Vedalar'm i y i bilinen isim ifti Mitra-Varuna'nn b i r y a n s m a s olan, MiiJra-Arrura f o n n l n kullanr (Yat 10; 145),
45

Bununla birlikte MifrYat'ta yceltilen tanr, Mazdeizm'le yeniden btnletirilmeden nce baz d n m l e r geirmitir. D o r u d a n ilahinin iinde bile, g i z i i bir teogoninin farkl anlar ayrt edilebilmektedir: Ahura M a z d a ' n n b i r dizi eyle m i ve davran Mithra'nn on url a n d r l m a s n i ve konumunun y k s e l t i l m e s i n i a m a l a m a k t a d r . ncelikle M i t h r a ' n n okdeerli niteliini v u r g u l a y a l m ' Kuku yok k i Mithra anlamalar tanrsdr ve m m i n ona tapma sz verirken (Yat 10:4-6), anlamalar b o z m a m a y t a a h h t etmektedir. Ama Mithra ayn zamanda sava t a n n s d r ve i d d e t e b a v u r a b i l m e k t e , zalimce davranabilmektedir (grzyle -vazratlceva'lan ve dinsizleri fkeyle katleder; b u zellik onu Indra'ya yak

latrr); ayn zamanda g n e tanrsdr ve Ik'la birletirilir (10:142), bin kula ve o n bin gz vardr (10:141), yani her egemen tann gibi her eyi g r r ve her eyi b i l i r , ama aynca tarlalarn ve s r l e r i n bereketini salayan evrensel rzk da tcdr (10.61 v d ) . Dinler tarihinde b u g r n g y e ska rastlanr: Bir tannya, b y k tanrlar k a t n a geici veya kalc olarak ykseltilebilmesi amacyla, gerekli " b t n l " elde etmesi iin k i m i zaman birbirleriyle elien b i r o k vasf ykle nir, Ahura Mazda ve Amea Spenta'lar Hara D a g ' n m s t n d e , yani g k kubbenin tesinde bulunan tinsel d n y a d a Mithra im bir ev yaparlar (10:49-52).
4fi

Yme de

Widengren, a.g.y., s. 131; kr. Duchesne-Guilletnn, a.g.y., s. 96 vd. G. Dumzil, Gatha'larda Mithra'nn yenni Vohu Manah'n aldm gstermitir; aynca kr. Widengren, a.g.y., s. 31. Bu mit motifinin anlam bilinmektedir: Panteon yelerinin gkyznde bir tapnak yap395

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

Mithra, b t n yaratklarn koruyucusu olmasna k a r n , dier tanrlara yapld gibi kendisine dualarla t a p m l m a d iin tanrlarn efendisine yaknr (10:54). Anlalan kendisine istedii tapm verilir; n k ilahinin d e v a m Mithra'y beyaz atlarn ektii bir sava arabasnn z e r i n d e (62 vd) veya y a n n d a Sraoa ve Ranu'yla birlikte geceleri y e r y z n d e dolap d a i v a l a r yok ederken (95-101) veya anlamalarna u y m a y a n l a r n peine derken (104-111) gsterir. M i t h r a ' n n en ustun tanr konumuna ykseliinin aamalar daha da anlamldr. nce Ahum Mazda Haoma'y M i t h r a ' n n rahibi olarak kutsar ve Haoma ona tapar (88), yani na kurbanlar sunar. Daha sonra, Ahura Mazda Mithra tapmna zg riteli be lirler (119-122) ve bunu cennetle, ark Ev'nde bizzat gerekletirir (124). Bu t a n r l a t r m a n n a r d n d a n Mithra yeniden y e r y z n e , daeva'larla savamaya d nerken, Ahura Mazda ark Evi'nde kalr. Ahura Mazda ile M i t h r a ' n n b i r l e m e s i daeva'hnn sonunu getirir. Mithra'ya, b t n d n y a y aydnlatan k diye taplr

(142-144). Ve ilahi u szlerle sona erer: "Barsom bitkisiyle, hibir zaman bozul mayan, Hakikatin muzaffer (tanrlar) Mithra ve Ahura'ya taparz: Yldzlara, aya ve g n e e taparz. Btn memleketlerin t a n n s Mithra'ya tapanz" (145). Mithra Mazdeizm iinde, zellikle daiva'lara ve dinsizlere kar savan a m piyon tanrs olarak y k s e l m i t i . Ahura Mazda'nn b u ilevi tamamen ona brak m a s , Ahura'da belli b i r otiositas. (ilevsizleme) eilimi b u l u n d u u n a iaret edi yor; ama k t l k glerine kar m c a d e l e Mazdeizm'in ana y k m l l olduu iin, b u ilahi M i t h r a ' n n "dine d n d r l m e s i , " yani u l u tanrnn |Ahura Mazda] bir zaferi olarak da yorumlanabilir.

L l . A h u r a Mazda ve E s k a t o l o j i k K u r b a n Eski etnik dinle badatrnaclk sreci ve Z e r d t ' n ars baka ilahilerde de seilebilmektedir. r n e i n yazata Tistrya'ya (Sitms yldznn kiiletirilmi biimi) a d a n m Yat V l ' d e , T i s t y a insanlar ritellerinde onu y o k s a y d k l a n iin - s u l a n tutan ve t m yaradl yok

etmekle tehdit eden- iblis ApaoSa'y yenmeyi b a a r a m a d n d a n yaknr. O zaman Ahura Mazda, bir kurban (yasnd) sunarak, Tistrya'ya sayglarn belirtir; bunun

sonucunda Tistya daeva ile girdii sava kazanr ve topran bereketini s a l a r . Ahura Mazda, Arahita'ya da kurban sunar ve ondan "kendisine b i r ltufta bulun

mas bir tanrnn zaferini (bu zafer birok rnekte kozmogoniyle ilikili trdedir; krj. Marduk) yceltir ve onun daha usttin bir konuma yukselttliini kutsar (k. Baal). Haliyle bu mitolojik olay yeryznde tanrnn onuruna bir tapmak dikilmesiyle yansr (krs. 50). 396

ZERDT VE; I R A N D M

m a s n " ister: "Dindar Z e r d t ' n yi Din'e gre d n m e s i n i , k o n u m a s n ve d a v r a n m a s n salayabileyim" (Yat 5:17-19), Ayrca Bilge Tanr Vayu'ya kurban sunar ve ondan "kendisine bir ltufta b u l u n m a s n , " Angra Mainyu'nun yaratkla rn yok etme g c vermesini ister (Yat 15:3). Abura Mazda'nm, Fravai'lerin -

insanlarn n c e d e n var olan r u h l a r - y a r d m olmasa, insanlar ve hayvanlar yok o l u r d u ve m a d d i d n y a Yalan'n egemenliine girerdi, demesi de ayn l d e bek lenmedik b i r aklamadr (Yat 13:12). Zaehner b u metinleri Z e r d t retisinin b i r elikisi olarak anlamakta; ' ken
4

dinden daha aa varlklara sayg sunmakla k a l m a y p , onlardan y a r d m da iste yen A h u m Mazda'nm kendini k l t m e s i olarak g r m e k t e d i r . N i t e k i m Fravai'le rin y a r d m n a verilen belirleyici n e m , belli bir deus oiiosus t r n , b i r "zihinsel y o r g u n l u a " tutulan Yararlann, baz hayvanlarn, hatta rakibinin y a r d m n a ba vurmak zorunda kalmasn h a t r l a t m a k t a d r
4 8

Ama Ahura Mazda'nm kurban (yas-

na) sunarak u veya b u tanrya saygsn bildirmesi (yaz-), mutlaka kendisini da ha ak bir konuma indirmesini gerektirmez. Yat'lar rtellerin ve t r e n usulleri n i n yaratc g c n v u r g u l a y p , Ahura Ivlazda'y din adaml grevini yerine ge t i r i r k e n gsterir A h u r a Mazda kurban s u n d u u varln byse!-dinsel gcn
w

o n katma karr. lahilerden asl anlalan, b i r Hint-lran k a v r a m o l d u u n a ku k u bulunmayan, ama zellikle Brhmanalar'da gelien ve Mazdeizm'de daha da

merkezi b i r konuma yerleecek kurban treninin olaanst n e m i d i r . Dier Hint-Avrupallarda da o l d u u gibi, b a r o l ritel atei oynar. Yosun,

"esas olarak ate n n d e gerekletirilen btr haoma k u r b a n n d r . ^ Kutsal atelerin k u r u l u u , temizlenmesi ve s r d r l m e s i Mazdeizm'de baka yerlerde bilinmeyen boyutlara ulamtr. Her Mazdes kral iin, en m k e m m e l dinsel davran b i r ate k u r m a k , yani b i r t a p n a k y a p t r m a k , ona gelir b a l a m a k ve rahipler atamak t . Z e r d t baz kanl k u r b a n l a r m a h k m e t m i t i geri, ama hepsim reddettii
51

kesin deildir. Her ne olursa olsun, Avesta'da hayvan k u r b a n l a r bilinmektedir (Yasna 11:4; Yat 8:58). Ayrca Ahemeniler e g e m e n l i i n d e , Part veya Sasaniler d -

Davn and Tvvihght, s. 81

4 8

Burada, Dou Avrupa, Orta Asya ve Sibirya folklorunda olduka yaygn olan, ama Zucvanclkta da bulgulanan "dalist" bir kozmogoni motifi sz konusudur; kr. Elinde, "Le Diable et le Bon Dieu" (De Zalmoxis a Gengis Kft, s 84 vd).

Kr. G Gnoli, "Note su Yast Vlil," s. 95 vd. Duchesne-Guillemin, j_<i Religion, s. 71. Duchesne-Giiillemin.ia.g.y., s, 84, dipnot 1 (kaynaka). 397

5 0

5 1

D N S E L NANLAR V E DNCELER T A R H -1

neminde de hayvan k u r b a n l a r n a ska r a s t l a n m a k t a d r .

52

Kozmogoninin ritel b i i m i n d e yinelenmesi yoluyla d n y a n n yenilenmesini salayan eski mitsel-ritel senaryosuna - k e n d i s i n i Saoyant ilan eden ve "bu va r o l u u yenileyecekler biz olalm" diye h a y k r a n (Yasna 3 0 : 9 ) - Z e r d t ' n ne an lamda yeniden deer yklediini g r m t k ( 104). Z e r d t l k t e k u r b a n n eskatolojik amac s r e k l i glendirilir, ama bu d u r u m kozmik d e e r i n i n silinmesi ne y o l amaz. Bu y a k l a m d a , Yahvecilikteki k o z m i k m i m l e r i n ve g r n g l e n n "tarihselletirilmesi"ne benzer bir sre ayrt edilmektedir ( 57). Canavarlarla d v ve dier geleneksel k a h r a m a n l k izlekleri, Mazdeist eskatolojik dramanm farkl anlan olarak, yani daeva'lara kar sava, evrensel Yenilenme (jraso-itereti)

beklentisi ve hazrl olarak y o r u m l a n r . Yeni Yl rieliyle dnya simgesel ola rak yeniden yaratld ve zaman yenilendii iin, sonunda eskatolojik yenilenme de ayn senaryo erevesine o t u r t u l m u t u r . Z e r d t rahibinin yapt kurban t reni, Saoyant'n yenilenmeyi g e r e k l e t i r m e k iin yapaca nihai kurban treni n i n n c l d r . Dolaysyla rahip Saoyant'la ve r t l olarak da Zerdt'le zdeleir" Daha ge bir d n e m d e , kurban t r e n i n i n i k i ayn a m a c -eskatolojik ve kozmogoniye i l i k i n - yeniden kaynatrlr. Pehlevi metinlerde korunan rivayet ler, b i r dizi kurban t r e n i n i n d k m n yapar; Ahura Mazda evreni, i l k insan ve Z e r d t ' b u kurbanlarla y a r a t m t r . ' Eskatolojik yemlenme, Yeni Yl b a y r a m n
4

da gerekleecek ve o zaman ller dirilecek, yarglanacak ve nihayetinde " l m sz! etirilecekler "d ir. T p k i l k Yaradl gibi, evrensel yenilenmenin de bir kur b a n n sonucunda gerekleeceini hatrlatalm. Pehlevi metinler, Saoyanl ve yar dmclar tarafndan yerine getirilecek ve H r m z ile Amea Spenta'lann da kat laca nihai kurban t r e n i n d e n ok ayrntl b i i m d e sz ederler. Bu t r e n i n ar d n d a n insanlar dirilecek ve l m s z olacak ve b t n evren k k t e n yenilenecektir.
3 5

Z e r d t l n arkaik kurban deerlerini ne y n d e kulland g r l m e k t e d i r ; Z e r d t , k t l k glerine kar b i r "kutsal sava" ilan etmiti; yi D i n ' i seen

3 2

A.g.y., s. 100 vd. Bkz, daha yukarda 103. Mo, Culte, mythe et cosmologie, s. 134, Saoyant Zerdt'le zdeletirilen ve daha ge tarihli baz geleneklere gre, peygamberin mucize esen Kasaoya Gl'nde korunmu tohumundan gelen nihai Kurtanc'dr.

5 3

5 1

Pehlevi Rivayl, 16 B, Mole tarafndan evrilmi para, a.g.y., s. 126 vd. Bkz. Mole tarafndan evrilmi metinler, s. 87 vd, 90, 126 vd vb. 398

5 5

ZHRDOT VF. IRAK DN

her m m i n daeva'larla savamaya, dnyay demonlardan "temizlemeye" arl yordu; baka b i r ifadeyle, Ahura Mazda ile o n u n Baneleklerinin evreni s a a l t m a a b a l a n n a katlyordu. yi D i n ' i n kurtarc ilevi, ritelin yaratc ilevinin yceltilmesiyle giderek glendirildi. Nihai a m a evrensel yenilenme o l d u u iin, k u r ban t r e n i n i n kozmogoniye ilikin temel ilevi ne karld: Aslnda eskatoojik Yenilenme insanl " k u r t a r m a k l a kalmaz, bedenleri dirilterek onu yeniden yara tr. Bu da y o k edilemeyecek, bozulmayacak yeni bir yaradl a n l a m n a gelir. Yat 19:90'da d u y u r u l d u u gibi: "Maddi D n y a artk hi s n m e y e c e k , , . Yalan lecek tir."

111. R u h u n l m d e n S o n r a k i Y o l c u l u u Cenaze ritelleri, l m mitolojile r i , r u h u n l m d e n sonraki h a y a t n a ilikin kavramlar reformlara ve d i n deitir melere k a r n , ar ar deiirler. Bunun a n l a m , Avesta ve Peblevi metinlerinin salad b i r o k b i l g i n i n n - Z e r d t d n e m iin de geerli o l d u u d u r . Bat

ran'da bulgulanan riel, zellikle de bedenlerin yaklmas ve bir kavanoza konan kllerin topraa g m l m e s i , Z e r d t l k l e birlikte dier blgelere de y a y l m tr. Ona Asya b o z k r l a r n a zg bir de daha da arkaiktir Bedenlerin belirli b i r
1

yerde ak havaya braklmas ve orada akbabalarla k p e k l e r tarafndan paralanp yenmesi.

50

Dou iranllar ritel olarak d v n y o r l a r , k e n d i bedenlerine vuruyor

lar ve k i m i zaman b u n u n sonu intihara kadar vanyordu. Ama Z e r d t l k , Angva Mainyu'nun icad o l d u u n u aklad "alama ve d v n m e l e r i " kesinlikle ya saklad.
57

Ruhun l m d e n sonra yaad deneyimlere gelince, b u konuda baz tandk motiflerle karlayoruz: Bir k p r d e n gei, g k y z n e y k s e l m e , yarg, ama ayn zamanda kendi Beriiyle karlama izlei. Hdkht Nash iinde yer alan b i r

iir (Yat XXI-XXI1), d o r u insann ruhunun (urvan) g n boyunca bedenin ya n n d a kaldn anlatr. n c gecenin sonuna d o r u , g n e y d e n trl bir r z g r ykselir ve l n n dena'si "bembeyaz k o l l u , gl, gzel g r n m l , bedeni

d z g n , boylu poslu, d i k memeli . . . o n b e yanda, ltl bir g e n k z b i i m i n de" g r n r (rfdJJtt Nasfe, 9). Kimliini aklayan den. u n l a r ekler: "Ben se v i m l i y d i m , sen i y i d n c e l e r i n , i y i szlerin, i y i d a v r a n ! a n n , yi dininle beni daha da sevimli kldn; g z e l d i m , sen beni daha da gzelletrdin; istek u y a n d n cydm, sen beni daha da arzulanr k l d n . . (a.g.y., H ) . Sonra r u h , g k k r e y i

5 6

Nyberg, Die Religfonen d. Alien irons, s. 310; Widengren. La Religious de Viran, s. 53. Nyberg, a.g.y., s. 316 vd. 399

5 7

DNSEL NANLAR VE DNCELEK TARIHI -1

d r t a d m d a geer" ve "ezeli k l a r a (c.g.y,, 15), yani cennete ular. Bir l "be densel v a r o l u t a n tinsel varolua, tehlikelerle d o l u v a r o l u t a n tehlikesiz varolua" n a s getiini s o r u t u r u r (a.g.y., 16), ama Ahura Mazda m d a h a l e eder: "Ona soru sorma, n k ona getii k o r k u n ve tehlikeli y o l u , ayrla bal y o l u hatrlat yorsun; b u y o l bedenle b i l i n c i n a y r l m a s n d a n o l u u r " (a.g.y., 17); b u m d a h a l e , yolculukta y a a n a n dramatik snavlar ima etmektedir." Ahura Mazda ona "ilkba har tereya" s u n u l m a s n b u y u r u r ;
60

b u yag, d o r u l a r iin "lm s o n r a s n n be

sinidir" (a.g.y., 18). K t n n r u h u ise tam tersine kuzey r z g r n d a k o r k u n b i r cadalozla karlar ve ezeli Karanlklar lkesine varr; orada Angra M a i n y u ona zehir verilmesini emreder (a.g.y., 20-35). z g l izgileri hatrlayalm; 1) Ruh de'syta, y a n i ondan nce var olan

("ben sevimliydim..,."), ama ayn zamanda o n u n y e r y z n d e k i dinsel etkinliinin bir sonucu olan ("sen beni daha sevimli k l d n . , . . " ) kendi Ben'iyle k a r l a r ;
61

2)

Den, somut g r n m n koruyan, ama klie haline getirilmi b i r dii b i i m i n de ortaya kar; 3) Bir H i n t - l r a n k a v r a m n n sz konusu o l d u u n a k u k u y o k t u r ; n k b u anlaya Kauitaki-Upaniad'da da rastlanr (1, 3-6): "Tanrlarn yohTna (devayna) girenin r u h u , dier tanrlarn y a n sra, Mnsi ("Zeki' tanra") ve

C k u i ( " D u r u g r l tanra") tarafndan k a r l a n r . Daha sonra b i r g l d e n ve bir nehirden geer, bir kente girer ve Brahman'n n n e gelir. Brahman sorar "Sen k i m s i n ? "
62

Hkht Ndsfe'ta Cinvat K p r s n e h i b i r g n d e r m e bulunmaz. Oysa Z e r d t ondan bol bol s z eder ( 103). Bu, dier Hint-Avrupa h a l k l a r n n da b i l d i i ve dinler tarihi iinde baka yerlerde de bulgulanan bir Hint-Tran k a v r a m d r . Klasik

" Bunlar, yldzlarn, ayn ve gnein katlandr; metinde "iyi dnlm," "iyi sylenmi" ve "iyi yaplm" deyileriyle ifade edilirler; kr. Widengren, s. 125, Bousset'yi kaynak gsterir, "De Himmelsreise der Seele," s. 25 vd

5 9

Daha ge tanhli metinler bu snavlar hakknda daha ok bilgi veriyor; rnein Mndk i Khrat I I , 115-117 ve 151-153; ayrca kr, Soederblom, La \ie future d'aprs le mazdisme, s. 91 vd; Pavry, Doctrine, s. 19,62 vd.

* "lkbahar tereyann dinsel anlam konusunda, kr. Widengren, s. 126.

l

Den hakknda, bkz. Gnoli, "Questioni sull'mterpretazione...," s. 361 vd, Kr. Wikander, Vnyu, s. 47 vd. Widengren (a.g.y., s. 57), Dtistn Denik'ie (XXIV, 5), gen kza "iyi eserlerin haznedan" ad verildiini hatrlatr; Budist Dhammapada metninde de (219 vd), erdemliler "kendi iyi eserleri tarafndan sanki sevgili ana-babalar gelmi gibi karlanrlar." lnn gkteki yolculuu, yldz, ay ve gne katlarndan geip Cennet'e (griimn) ulaan ruhun esrik ykseliine her adan benzemektedir. Bu ykseli daha ge tarihli bir eser olan Ardai Virz Nmak'ta anlatlmtr. 400

Z E R D T VE RAN DN

betimleme,

daena'ma

kpekleriyle birlikte gelip, d o r u l a r n r u h l a r n a k o z m i k

d a Hara Berezairi'nin s t n d e k i Cinvat K p r s n geerlerken nasl rehberlik et tiini anlatr (aslnda - " D n y a n m Merkezi"nde b u l u n a n - K p r , yeri g e ba lar). Vohu Manah'n karlad ruhlar, Ahura M a z d a n n ve A m e a Spenta'larn n n d e n geerler. yilerle k t l e r ya k p r d e n nce ya da k p r n n giriinde ay rlrlar. Pehievi metinlerde sz edilen ve yargl M i t t i m ile ona y a r d m c l k eden Sraoa ve R a n u ' n u n (elinde bir terazi vardr) stlendii, ruhun y a r g l a n m a sna ise Gatha'tarda rastlanmaz. Zaten b u yarglama ilemi senaryo asndan ge reksizdir; Bir erginlenme snavna benzeyen k p r d e n gei, kendi iinde b i r yar glama o l u t u r m a k t a d r , n k o l d u k a genel b i r anlaya g r e , d o r u l a r n a d m larnn a l t n d a genileyen k p r , bir dinsiz yaklatnda bak srtna d n r ,

112. B e d e n i n D i r i l i i Yima etrafnda billurlam eskatolojik mitler ve inan lar ise daha da yzeysel b i i m d e Z e r d t i l e t i r i l m i t i r . Hindistan'da Yama zel likle i l k l m i t o l o j i s i n i n esin k a y n a m o l u t u r u y o r d u ; ran'da ise Yima i l k

Kral ve m k e m m e l h k m d a r r n e i o l d u . Bu b l m d e ilenen konu asndan, ran geleneinin ezeli cenneti Yima'nm h k m r a n h y l a b i r l e t i r d i i n i hatrlat

mak yeterlidir: Bin yl boyunca ne l m ne de ac vard ve insanlar hep gen kal yorlard.
6 1

Ama Yima yalanlar s y l e m e y e balaynca, h v a r e n a ' s onu terk etti ve

63

sonunda o da l m s z l y i t i r d i .

Bir b a k a eskatolojik mit de, i l k knda bamsz da olsa, Z e r d t teoloji tarafndan Yima mitolojisiyle btnletirilmiti: Ahura Mazda, yl s r e c e k b i r kn y e r y z n d e k i b t n hayat yok edecei konusunda Yima'y uyanr ve bir ba r n a k (yara) y a p p , nsanlarn en iyileriyle b t n hayvan t r l e r i n i n tohumlarn

k u r t a r m a s n ister. Vara bir yeralt b a r n a olarak d n l m t , n k orada ne g n e , ne ay ne de yldzlar p a r l a m a k t a d r .

66

A r k a i k , belki de H i n t - A v n p a h

(kr. Cermen g e l e n e i n d e k i F i m b u l k), ama Z e r d t baka hi uymayan b i r eskaoloji sz konusudur. Yine de d n y a n n sonuna ilikin m i t o l o j i k senaryoya

Vldsvdt 19:28-32; Soederblom, a.g.y., s, 89-90. Vidivdfs. gre (13:19), kpekler k p rye bekilik eder; kr. Yama'nn kpekleri. Yasna 9:4 vd; dier referanslar iin bkz. Soederblom, a.g.y., s. 175 vd ve A Christensen, Les Types du premier homme..., 11, s, 16 vd. Bkz. Christensen, a.g.y., birok yerde ve G. Dumzil, Mythe et Epope, I I , s. 282 vd, Vldudt I I , 20-32; kr. Soederblom, a.g.y., s. 172 vd. Aynca bkz. BuiiariSn XXXIX, 14:Mik i Klrat, LX11,15; Dumzil, a.g.y., 11, s. 247 vd. 401

DINSEL NANLAR VF. DNCELER TARIHI -1

L i m a ' n n niye s o k u l d u u anlalmaktadr: O ahr an harika k r a l y d ve va ra'da, eskatolojik felaketin a r d n d a n "balanglar ann" cennet hayatm tan maya h a z r gelecein insanlnn t o h u m l a n k o r u n m u , daha d o u s u "kurtarl mt." Buna bir d i e r eskatolojik d n c e , bedenlerin dirilii eklendi. Geri b u inan o l d u k a eski gibi g r n m e k l e d i r , ama "Yaayari'n, yani Z e r d t ' n haber v e r d i i S a o y a n t ' m geliiyle ilikili b i r b i i m d e "llerin dirlii"nden s z eden Yat 19, 11 ve 89'da (ayrca k r . Yat 13, 129) bu kesin olarak ilan edilir. Demek k i dirili nihai Yenilenme iinde yerine oturmakta, b u da zaten evrensel yarglamay gerek tirmektedir. i m d i g r k e m l i bir eskatolojik bak iinde bazlar olduka eski b i r o k d n c e birbirine eklemienmitir: K k t e n ve tamamen yenilenen d n y a as lnda bir daha d e m o n l a r n saldnsyla bozulmayacak yeni bir yaradl temsil et mektedir; llerin dirilii, bedenlerin fiilen yeniden yaratlmas mikrokozmos-

makrokozmos k o u t l u u gereince, bir kozmogoniye denk d m e k t e d i r . Birok Hint-Avrupa h a l k n d a ortak olarak bulunan bu arkaik kavram Hindistan ve

r a n ' d a hatr saylr b i r geliim gstermitir. Daha y u k a r d a g r d m z gibi (kr. 104), Z e r d t tarafndan kutlanan t ren usullerinde n-temslleri bulunan nihai yenilenme. Yeni Yl rimellerinde

(Nevruz) nceden gerekletirilmektedir. Sonunda gelenekler, kozmik ve nsani d r a m a n n belirleyici olayn Yeni Yl civarna yerletirir; Yaratl, " D i n " i n v a h y e d i l m e s ve eskatolojik yenilenme.
67

Ama yl kozmik z a m a n n b t n n tem

sil ettii iin, her y d m son o n g n de bir anlamda eskatolojik d r a m a y nceden gerekletirir. Bu, r u h l a r n y e r y z n e d n d mucizevi zaman d i l i m i d i r : Bir Yat'ta (13:49-52), yln son on g n serbeste dolaan Fravai'ler a r l r .
68

Bu

inan b t n d n y a d a yaygndr, ama Z e r d u t l e r , tpk kendilerinden nce ve sonra gelen teologlar gibi, bu inanc daha geni b i r sistem iine y e r l e t i r i r l e r : Pehlevi geleneine gre, H r m z nsann yaratlm yln b u son on g n n d e ta m a m l a m t ; dolaysyla, Fravai'ler y e r y z n e insann yaratld anda gelmekte ve z a m a n n sonunda, bedenler dirilirken b i r kez daha gelmektedirler. Kr. Malt, Culte, mylke et eosmologe, s. 120. Fravaler, hem dorulann ruhlan, hem de onlann gkteki ilk rnekleridir. Fravailer, mminlerin "koruyucu melekler"! olarak, ktln bedenlenilerine kar mcadele ederler; daha ge tarihli kaynaklar onlan gkyzn koruyan silahl svanler olarak betimler; kr. Widengren, Sel. de Viran, s. 39. Karmak fravailer figr, uzun bir dinsel badatrmaclk srecinin sonucu gibi grnmektedir, Bkz. Mole tarafndan alntlanan metinler, a.g.y., s. 109 402
69

6 7

6 5

Z E R D T VE RAN DN

Daha ge tarihli metinler. Yeni Yl bayramlaryla diriliin gerekleecei sra da olacak eskatolojik Yenilenme arasndaki k o u t l u u gelitirir. Her Yeni Yl'da yeni giysiler alnr ve zamann sonunda H r m z dirilenlere anl giysiler vere cektir. Daha n c e g r d m z gibi ( 104), Saoyant'n, Ahura Mazda'nn yar dmyla veya o h i k a t l m a d a n , yapaca kurban treninin a r d n d a n evrensel yeni lenme ve bedenlerin dirilii gerekleecektir. Bu eskatolojik kurban bir anlamda kozmogonideki k u r b a n yinelemektedir; bu nedenle o da ayn lde "yaratc"dr. Bedenlerin dirilii ve b u n u n d o r u d a n sonucu olarak artk yok edilmezlik kazanmalan Z e r d t ' n eskatolojik dncesine getirilen gz pek bir g e l i m e y i temsil etmektedir; s o n u t a yeni bir l m s z l k kavram sz k o n u s u d u r . "

Saddar BundeheS, 32-37, ev. Mole, a.g.y., s. 111. ikinci ciltte hem iki yaratl -"tinsel" (mlnk) ve "maddi" (getlf)- hem de ilk insan (Gayomart) mitolojisi tartlacak. 403

ELETREL KAYNAKA

100, Iran dinieri konusundaki incelemelerin larihi J, Duchesne-Guillemn, The Wcsicni Response to Zoroaster'da (Oxford, 1958), hayranlk uyandracak bir biimde anlatlmtr. Aynca bkz. G, Widengren, "Sland und Aufgabe der iraischen Religongeschichte" (Numen, I , 1954, s. 16-83,11, 1955, s. 47-134) ve Gherardo Gnoli, "Problems and Prospecs of die Studies on Persian Religion" (Problems and Methods oj the History of Religions, U. fiianchi, C. J. Bleeker, A, Bausani (ed.), Leiden, 1672, s, 67-101; yazar zellikle 1940 sonrasnda yaym lanm eserlere dayanmaktadr). J, H. Moulton, Early Zoroaslianism (Londra, 1913); A V. William Jackson, Znroastrien Studies (New York, 1928), zellikle "The Iranian Religion" is. 3 215) ve L H. Gray, The Foundations o/Iranian Religions (Bombay, 1929; olgular fihristi) zen gin belgeleri nedeniyle hl yararl eserlerdir. E. Benveniste'ni The Persian Religion According to the Chief Greek Texts (Paris, 1929) adl kk kitab; H. Lommel, Die Religion Zaraihusira's nach dem Aweta dargestelll (Tubingen, 1930); H. S Nyberg'in Die Religion en dis alien Iran (Leipzig, 1938) adl ok kiisel monografisi; G. Widengren, Hochgotiglauhe im alien Iran (Uppsala, 1938); G. Dumzil, Naissances d'aidiiinges (Paris, 1945; aynca bkz. Tarpcia, Paris, 1947, s 33-1] 3);J. Duchesne-Guillemn, Zoroastre (Paris. 1948); ayn yazar, Ormazd et Ahma. L'aventure dualfsie dans l'Antiquit (Paris, 1953) adl eserlerle ran dinlerinin yorumlamnda yeni yneliler gun yzne kmtr. Yakn zamanlarda drt sentez eser kmtr: R, C. Zaehner, The Davn and Twilight of Zoroastranism (Londra, 1961; bkz. Duchesne-Guillemn'n eletirisi, Uf, 7, 1964. s. 196-207); J. Dchesne-Gullemin, La religion de l'Iran ancien (Paris, 1962); Marjan Mole, Cuile, mythe el cosmoioge dans l'Iran ancien (Paris, 1963); Geo Widengren, Die Religionen irons (Stuttgart, 1965; Fr. ev. Les religions de Viran, Paris. 1968). Duchesne-Guillemn ve Widengren'in kt a plan mkemmel kaynakalar iermektedir. Mol'nin gz pek yorumu tartmalara yol amtr, ama ok sayda metin evirisi ieren deerli bir eserdir. Daha ileride, zel konularla ilikili ek kaynaka bilgileri bulacaksnz, Metinlere gelince, Avesta'nn drtte un kayp olduu tahmin edilmektedir, Korunabilml paralanl zeti iin, bkz. Ducbesne-Guillemin, La religion de Viran ancien, s. 32-40 (Avesta'nn saptanmas konusunda ok derinlemesine bir inceleme iin, k. a.g.y., s. 40-50.) Avesta metninin tek lam evirisi J. Darmsteter, Le Zend-A ve s m'dr (Paris, 3 cilt. 1892-1893; yeni bask I960). Ama bu eviri "Galha'liir iin kullanlamaz haldedir" (Duc besne-Guillemin). Catla'larn daha yakn tarihli evirileri arasnda (hl vazgeilmezliini koruyan C. Bartolonae, Die Grl's des Awes'a, Strasbourg, 1905'len sonrakiler) unla sayalm: Duchesne-Guiilemin, Zoroastre, 5. 166-296 (biz metindeki alntlan bu eviriden yapyoruz);H Humbacl. Die Gths des Zarathustra, 2 cilt (Heidelberg, 1959, aklama ve notlarla birlikle); ayrca kr. Eernfried Schleratf. "Die Gths des Zarathustra" (Oricnlai/siisele Lit te rat u r-Zeimng, LVI, 1962, sut. 565-589: yakm tarihli yorumlarm eletirel bir biimde gzden geirilmesi; B Schlerath, Zarathustra. (Darmstadt, 1970), s. 336-359 iinde kesmen yeniden baslmtr ve Wolfgang Lentz, Yasti 28. Kommentierte Uebesetzung und Kom position-Analyse (Mainz, 1955). Yoilar ve Pehlevi edebiyat hakknda, bkz. daha ilerideki

404

Z E R D T VE [RAN DINt

blmler. W. B, Henning, Zoroaster, Politician or Wifr.fi-D oc tor? (Oxford, 1951) adl almasnda ar keolog E. Herzfetd'in Zoroosier and his World adl eserini (Princeton, 1947) ve H. S. Nyberg'in kitabm gl bir biimde eletirmitir. (Rei. d. ailen iran'n yeni basksnn n sznde Nyberg, Henning'in eletirilerini yantlam ve tamm belirginletirmitir). Mole (agy-, s. 530 vd) ve Gherardo Gnoli (bkz. son olarak kan "Politca religosa e concezione della regalit sotto i Sassanidi," La Persia nel Medioevo iinde. Roma, Accademia dei Lincei, 1971, s. 1-27, zellikle s. 9 vd) geleneksel Zerdt zamandizinini reddetmilerdir. Sorunun eletirel kaynakas iin, bkz O. Klima, "The Date of Zoroaster" (Ar. Or. 27, 1959, s. 536-564) Ari "erkek cemiyetleri" zerine, bkz. Stg Wikander, Der anscle Maimerbu\d (Land, 1938) ve G, Widengren, Rei, de l'Iran, s. 39 vd (en son kaynakayla birlikte). Widengrn'in kitab Zerdt ncesi dnemin dnce ve inanlanna ilikin sentezc bir tantm da ier mektedir; kr. s. 23-78.

101. Tarihsel bir kiiliin ideal mege dnmesi hakknda, bkz. Le Myle de 'Etemel Retour (2. bask. 1968), s. 52 vd'nda alntlanan ve yorumlanan rnekler. Zerdt ef sanesinin gelitirilmesi Duchesne-Guillemin, La religion, s. 337 vd'nda anlatlmtr. Marjan Mol, Culte, mythe et cosmologie adl eserinde, Gatha'lar dndaki Avesta'daki Zerdt imgesini yeniden kurmaya alr, "zellikle doru kurbanlar sunduu, baz etkili formlleri syledii, bunlan insanlara aktararak onlarn artk hayvanlann, suyu ve bitkileri nasl koruyacaklarm renmelerini salad iin vlr; vlme nedeni, yeni bir reti vermesi deildir. Bu imge, bir Sami peygamberinden ok, Orpheus'u veya Zalmokss' ar trmaktadr" (Moe, "Rponse M. Duchesne-GuiIlemin," Mmen, 9 6 , s. 53). Mol, Zer dt'n tarihsel bir kiilik olup olmad konusunda hibir ey syleyemeyeceini kabul et mektedir (fl.g.y., s. 53 vd; kr. Culle, mythe et cosmologie, s. 530 vd). Tm Mazdeizm geleneinde Zerdt rahibin, Vitaspa ise erginlenmin lkmegidir. Bununla birlikte b t n bunlann, Zerdt adyla bilinen kiiliin tarihselligim tamamen dlamadn da ekleyelim. Gherardo Gnoli de benzer bir tavn paylamaktadr: Gatha'lar'da Zerdt'n ad altnda aktanlan reti Mazdeizmin yalnzca bir ynn, esas olarak batini ynn, yani dinsel se kinlere ait din adaml ve erginlenme geleneini iermektedir. Buna karlk Ahemeniler'in uygulad Mazdeizm, devlet ve hkmdar iin yaplan kamusal tapm temsil eder. Kr, Gnoli, "Polica religiosa," s. 17 vd; ayn yazar, "La Religione persiana" (Stora della Religioni, 6. bask, Torino, 1971, s. 235-292), zellikle s. 247 vd. Zerdt'n dinsel vasflarnn fikir verici bir zmlemesi iin, K. Rudolph, "ZarathustraPrie5ter und Prophet" (Numen, 8, 1961, s. 81-116).

102. Zerdt'n "amana!" esrimesi zerinde ilk duran H. S. Nyberg olmutur; kr. Die Refigionen des alien Irons, s. 177 vd. G, Widengren Zerdtlk iindeki amancl unsurlarn zmlemesini yemden ele almur; bkz. Stand u, Aufgaben, s. 90 vd; Les religions de l'Iran, s. 405

DNSEL NANLAR V E DNCELER TAKM -1

88 vd. Ayrca bkz. M. Eliade, Le Chamanisme (2. bask, 1968), s. 312-315. Zerdt'teki es rime unsurlarnn mkemmel bir zmlemesi ve dengeli bir yorumu iin, Alessandro Bausani, Persia religiosa (Milano, 1959), s. 38 vd. 103. Georges Dumzil, Amea Spentalar ilevsel Hint-Iran tannlannn yceltilmi

ikameleri olarak tanmlamtr; kr. Naissances d'Archanges (Paris, 1945), Bl. II-V; Tarpcia (1947), s. 33-113; Idologie tripartie des Indo-Europens (Brksel, 1958), s. 40 vd. Aynca bkz. Duchesne-Guillemin, La rel. de l'Iran ancien, s. 171 vd, 193 vd; G. Widengren, Les religions lie liran, s. 28 vd. Dumzil'in varsaymn reddeden ran uzmanlan arasnda, Zaehner ve Gnolfyi sayalm. Ahura Mazda hakknda, bkz. Duchesne-Guillemin, Widengren, Zaehner, Mol ve dier lerinin eserlerindeki ilgili blmler. E. B. J. Kuiper, "Avestan Mazda" (llj, I , 1957, s. 86-95) ismin anlamnn "akll, bilgili Tann" ("bilen") olduunu gstermitir. Ayrca bkz. I . Gershevich, "Zoroaster's own Contribution" (JNES, 23, 1964, s. 12-38). Yaratl hakknda, kr. G. Gnoli, "Ossetvazioni sulla dottrina iazdaica della creazione" (Armal deli'Istituto Orientale di Napoli, zel say, 13, 1963, s. 163-193). Antoine Meillet, Zerdt reformunun toplumsal nitelii zerinde durmutur (tanma ile gebe arasndaki ztlk, sava aristokratlarla iftiler arasndaki eliki); kr. Trois Confren ces sur (es Gaihas de l'Avesta (Paris, 1925). Mehur "kzn Ruhunun Yaknmas" (Yasna, 29) hakknda, kr. G. Dumzil'in Bul letin de l'Acadmie royale de Belgique Classe des Lettres iindeki incelemesi, 1 (1965), s. 23 51. Yazar baz bilginler tarafndan (H. Lommel, M. Mole) nerilen ve bu "Yaknma"nn lk Okz'n ldrlmesini kapsayan bir kozmogoni miliyle uyumlu olduunu ileri sren yorumlan reddeder (kr. s. 33 vd). Aslnda, "henz yeterince yerleiklemem toplumlarda, baka insan gruplannn vahene oban-tarmc efendleriyle birlikte ak durumdaki bykba hayvanlarn hayat koullan, yaadktan srekli tehlikeler" sz konusudur (s, 36). "Yima'nm suu" konusunda (etli besin), bkz. Dumzil, Mythe et Epope, 11 (1971), s. 312 vd Haoma tapmyla ilikili olarak, Zerdt'n saldm: (Yasna, 33:44) muhtemelen kurbann kendisinden ok, orji tr anlklara ynelikti. Gtha a ve Gtl sonras Avesta'daki haoma hakknda, bkz. Zaehner, a.g.y., s. 85 vd; Mol, a.g.y., s. 229 vd; G, Gnoli, "Lichtsymbolk i n Ak-Iran. Haoma-Ritus und Erlser-Mythos" (Ataios, 8,1967, s. 528-549); ayn yazar, "Problems and Prospects." s. 74 vd, yakn tarihli bir kaynakayla birlikte; M. Boyce, "Haoma, priest f the sacrifice" (W. B. Henning Memorial Volume, Londra, 1970, s. 62-80) Halk yararna yaplan hayvan kurbanlar hakknda, kr. M. Boyce, "taS-zhr and bzhr,"JRAS, 1966, s. 100-118; Gnoli, "Quesdoni sull'interpreazione della dottrina gahica" (Annali dell'fstirtto Orientale di Napoli, 31, 1971, s. 341-370), s. 350 vd, "Srtma" nitelemesi hakknda, kr. G. C. Cameron, "Zoroaster the Herdsman" ( l i j , 10, 1968, s. 261-281) ve Gnoli'nn deerlendirmeleri, "Questioni sull'interpreazione," s. 3 5 1 vd. 406

Z E R D T VE IHAN DIN!

"Cinvat Kprs" hakknda, kr. daha aada, 1 1 1 , 104. Dnyann "Yenilenmesi" (fraSo-hereli) hakknda, kr. Mole, Cuite, mylhc et cosmolcgie. Zerdt'n agnsntn "felseii" nitelii konusunda, bkz A. Pagiara, "L'idealismo zarathustnato" (SMSR, 33. 1962, s. 3-23). Ate ritelini betimleyen metinler hakknda, bkz. Duchesne-Guillemin, La Reltgon, s. 79 vd; aynca kr. Sig Wikander, Feutrpnesier in Kteinasien vnd ran (Lund, 1967). i k i , veya be kutsal ate halindeki snflandrmalar bilinmektedir, be kutsal ate iinde Tann'mn nnde yanan ate, insanlarn ve hayvanlann bedenlerndek ate, bitkilerdeki ve bulutlar daki ate, son olarak da i iin kullanlan ate yer almaktadr. andogya-Upanad da kurban ateinden ve sekiz dogal ateten sz eder; kr. Duchesne-Guillemin, "Heraditus and iran" (HR, 3, 1963, S. 34-49), s. 38-39. Gherardo Gnoli birok almasnda kurban (yosun) hakkndaki yorumunu anlatmtr; "Lo Stato di 'maga'" (Aali delllstiuo Orintale di Napoli, zel say, 15. 1965, s. 105-117), "La jrnos iranica. Per una mpostazione nuova del problema" (Le Origine della Gnosticismo iinde, Ugo Banchi (ed.l, Leden, 1967, s. 281-290), zellikle s. 287 vd, "Questioni sull'interpretazione della dottnna gathca," 5. 358 vd. Hvarena hakknda, bkz, Duchesne-Guillemin, "Le Jhvarenair (AnnaU dell'/stituto Orin tale di Napoli, Sezione Lingistica, 5, 1963, s. 19-31); G. Gnoli, "Lichtsymbolik in Alt-lran," s, 99 vd; ayn yazar, "Un particolare aspetto del simbolismo della luce nel Mazdeismo e nel Manicheismo" (Annoli .i Napoli, zel say, 12, 1962, s. 95-128); M. Eliade, "Spiril, Light and Seed" (HR, 11, 1971, s 1-30), zellikle s. 13-16. 105, Daevalann eytanlatnlnas konusunda, bkz. G. Widengren, a.g.y, s. 36 vd, 97, 137 vd; Duchesne-Guillemin, Religin, s. 189 vd. E. Benveniste daevalarm demonlanlmasnn yalnzca Zerdtle zg olmadn gstermitir; kr. The Persan Religin Aaorling lo the Chiej Greek Texis (Paris, 1929), s. 39 vd. Son olarak bkz. Gnoli, "Problema and Prospects of the Studies on Persan Religin," s. 75 vd. ran dinsel dalizmi konusunda, bkz. Ugo Bianchi, Zaman i hrmazd (Torino, 1958). Bu yazara gre, "mutlak dalizmin" Zerdt sonras dneme ait olarak kabul edilmemesi gerekir (a.g.y., s. 25). Ahemenilerin dini ile Zerdtlk arasndaki ilikiler konusunda, tanmann tarihi iin bkz. Duchesne-Guillemin, The Western Response to Zoroaster, s. 52 vd; ayn yazar, La Religin de l'fi antique, s. 165 vd. Ahemenilerin Zerdtl dier yazarlann yan sra, Kaj Barr, G. Cameron, 11ya Gershevitch tarafndan da kabul edilmitir Bu tavrn eletirisi iin bkz. G. Widengren, Les Religons de I'Irat, s. 166-174. Marjan Mol, din durumlarnn tamamnn bir arada var olduu nkabulne dayanarak, Ahemenilerin Zerdtl sorununu gndem d brakr; bkz. Cuite, Mythe et Cisnologie, zellikle s. 26-36. Kr. G Gnoli, "Considerazioni sulla religione degli Achemenidi alla luce di una recente teora" (SMSR, 1964, 35, s. 239 vd). 407

DNSFJ. NANLAR VF, DOONCELER T A R H 1

"Zerdt takvimi" nin eletirisi iin, bkz. E. Bickerman, "The 'zoroastria' catendar" (Ar Ot:, 35, 1967, s. 197-207), Aheneni yaztlarnn en iyi basks, yannda bir eviriyle birlikte, R, G, Kent taraftndan yaymlanmtr: Old Persian. Grammar, Jexts, Lexicon (2. bask, New Hven, 953). I, Kserkses'n 1967'de Persepolis yaknnda bulunan yem bir yazt Manfred Mayrhofer tarafndan evrilmi ve yorumlanmn: "Xeixes Knig der Knige" (Almarmh <ter Oe si erre i crischer Akademie der Wissenschaften, 119, 1969, s. 158-170). Bkz. a,g.y., s. 163, dipnot 14, Ahemenerm Zerdtlnn kaynakasna bir katk. Aynca bkz. "Une statue de Darius dcouverte Stse" (JA, 1972, s. 235-266, birok yazar tarafndan kaleme alnm bir in celeme). ran krall sorunu zerine, bkz. G. Widengren, "The Sacral Kingship in ran" (La regallt sacra iinde, Leiden, 1959, s. 242-257); ayn yazar, "La lgende royale de l'Iran an tique" (Hommage Georges Dumzil iinde, Brksel, 1960, s. 225-237); aym yazar. Les Religions de Viran, s. 73 vd, 117 vd, 266 vd. Iran krallk anlay zerindeki, Widengren ve dier bilginlerin iaret ettikleri Mezopotamya etkilerine Gnoli de dikkat ekmitir (Ex Obi Reigiomm, Studio Geo Widengren oblata, Leiden, 1972, I I , s. 94 vd). Ayrtca bkz. ] . Wolski, "Les Achemnides et les Areacides, contributions la formation des traditions iraniennes" (Syria, 43, 1966, s. 65-89). Keyhsrev destannda saptanabilecek erginlenme senaryosu hakknda, bkz. Gerhard Binder, Die Aussetzung des Kamgsiutwfes: Kyros und Remuius (Beitrge zur klassischen Philologie. Say 10, Meisenheim am Glan, 1964), zellikle s. 17-39, 58 vd, 116 vd. 106. Persepolis'in ritel ilevi hakknda -Dara'nn Nevruz ktlamalan iin ina ettirdii kutsal kent- bkz. R. Ghirshman, "A propos de Perspolis" (Artibs Asine, 20, 1957, s. 265 278); A U. Pope, "Persepolis, a Ritual City" (Archaeology, 10, 1957, s. 123-130); K. Erd mann, "Persepolis: Daten und Deutungen" (Miti. d. deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin, no. 92,1960, s. 21-47). "Terk edilen ocuk" konulu Hmt-Avrupa mitleri, ejderhalara kar ritel dv, kent lerin kuruluu ve kozmogoni arasndaki ilikiler zerine, bkz. Gerhard Binder, Die Ausset zung des Knigsklndes, s. 58 vd. Nevruz hakknda, kr, Eliade, Le Mythe de l'Etemel Retour, S. 80 vd; Widengren, Ret. de l'Iran, s. 58 vd. S 107. Mag'lar sorunu ve oniann Zerdtlkle ilikileri hakknda, bkz. G. Messina, Die Ursprung der Magier und die zarathustrische Religion (Roma, 1930); Widengren, a.gy., s. 134 vd, 147 vd. 156 vd, 221 vd; Zaehner, Dawn and Twighi, s. 160 vd, 189 vd Birok bilginin kabul ettii kanya gre, Mag'lar balangta Medler'in ruhban kastlarndan biriydi. Mazdeizmi kabul ettikten sonra, imparatorluun batsna doru g ettiler. Widengren'e gre (a.g.y., s. 13), Vtdvaat (= VendidatT) Mag'lann dncelerini, irtanlann ve ritel perspektiflerini yanstr. Ayn yazar Zurvan'n (kr. c. I I ) Mag'lann tapt bir tann olduu kansndadr 408

Z E R D T VE RAN DN

(a.g.y., 5.175 vd). lskitler'in ntarihinin yeni bir anlatm iin, bkz. S. P. Tolstov, "Les Scythes de l'Aral et le Khorezm," Iranien Antiqua, 1, 1961, s. 42-92, killerde b l m l ideoloji hakknda, bkz. G. Dumzil, Mythe et Epope, I , s. 439 575 (nceki almalarnn senteri). ikillerin Samanizmi hakknda, 310 vd. 108. Zerdt'n manzum Gatha'lanndan (arkt olarak. Yedi Blml Yasm nesir olarak yazlmtr. Bu metin hakknda, bkz. O. G. von Wesendonk, Die religionsgescliichtliclie Bedeurung des Yasna haptcmhaiti (Bonn, 1931); Nyberg, Die Religionen d. alten irons, s, 275 vd; Zaehner, Down and Twiiighi, s. 62 vd; Duchesne-Guillemin, a g.y., s. 215 vd. Yatlar H. Lommel tarafndan evrilmitir: Die Yasts des Awesta (Gttingen-Leipzig, 1927) Horn Ya$t J. M. Unvaia tarafndan evrilmitir: Neryosongits Sanskrit Version of the Horn Yast (Yasna IX-XI) with the Original Avesta and its Pahlavi Version (Viyana, 1924). Stig Wikander, Vayu, I kitabnda (Uppsala, 1941, s, 1-95) Yat XVin Almanca bir evirisini ve tarilse 1-dirsel yorumunu sunmaktadr. 1Q9. Yat X l . Gershevttch tarafndan evrildi ve geni bir biimde yorumland: The Avtsltm Hymn to Mthra (Cambridge, 1959). Kr. F. B. J. Kuiper, "Remarks on the Avestan Hymn to Mithra," fj, 5, 1961, s. 36-60; Ugo Bianchi, "La Stella Sirio e l'inlluenza dell'astrologia caldea nelf Iran antio," SMSR, 34, 1963, s. 103-119. Ayrca bkz. G. Gnoli, "La Stella Sirio e l'influenza dell 'ast rolo gia caldea nelPIran antico," SM5R, 34, 1963,5. 237 vd. g 110. Yoziiti Tistrya (Sinus yldznn kiiletirilmesi) ve Ahura Mazda'nm ona sunduu kur ban hakknda, bkz. G. Gnoli, "Note sur Yasht VT, 23-52," SMSR, 34, 1963, s. 91-101. g t i l . 111 ve 12'de kullanlan kaynaklar byk lde Pehievi dilinde yazlmtr. Zamandizininin henz zmlenmemi sorunlan zerinde durmak bir yarar salamayacak tr. Okuyucu Ducfesne-Gtilkmin'in La Religion de l'Iran ancien adl esennde, s. 40 vd, ak bir anlatm bulacaktr, Pehievi dilindeki kitaplann neredeyse tamamnn evirisi E W. West tarafndan yaplmtr: Pfiavi Texts (Sacred Books of the East, c v, XVIII, XXIV, XXXVII, XLVII, Oxford, 1888-1897). Bu evirinin basks tkenmitir, ama Burtdahisn, Denkart'm baz blmleri ve dier Pehievi kiapian konusunda daha yakn tarihli eviriler de bulun maktadr; kr. Zaehner, Down od Twilight, s. 342 ve zellikle Duchesne-Guillemin, La Religion, s. 52-63, her eserin zetini vermekte, evrilmi basklan ve paralan notlamaktadr. Aynca bkz. Colpe'un sunduu kaynaka, "Altiran Einleitung," IV.d.M. iinde, 12, Lieferung (1974), s. 197 vd. lm sonras hayata ilikin inanlar, Nathan Sderblom, La Vie future d'aprs le mazdls~ 409 kr. Karl Meuli, "Scythica" (Hermes, 70, 1935, s. 121-179) ve M, Eliade, Le Chomoniime (2. bask, 1968), s

DNSEL NANLAR VE D N C E L E R T A R H ! -1

me (Paris, 1901) ve J. D. C. Pavry, The Zoroastrian Doctrine of a Future Life (New York. 1926) tarafndan zmlenmitir; bu konudaki en son gzden geirmeler ve dzeltmeler konusunda, bkz. Widengren, Les Religions de l'Iran, s. 52 vd, 124 vd, 192 vd. W. Bousset'nin incelemesi, "Die Himmelsreise der Seele" (ARW, 4, 1910, s. 136-169, 229-273; yeni bask, 1960) hl vazgeilmez bir kaynaktr. Hdkht Nash Sderblom'dan beri (La vie future, s. 82-89) birok kez evrilmi ve yorumlanmtr. Dierlerinin yan sra, bkz. Karl F. Gldner, Die Zo roast rise he Religion. (= Religj'os^escficritlfches Lesebuch, I , Tubingen, 1926), s. 42-44; Carsten Cotpe, Die leligiousgeschichtiidie Schule (Gottingen, 1961), s. 126-129; G. Widengren, Iranische Geisteswelt (Baden-Baden, 1961), s. 171-177, Carsten Colpe'un ekincelerine karn (Die religonsgeschkhtche Schule, s. 121), G, Widengren dili Gatha'lannktne yakn eski bir metnin sz konusu olduunu gstermitir; kr. OLZ, st. 533-548; ayn yazar, "Les origines du gnosticisme et l'histoire des religions" (Le Origini delb gwsticismo iinde, Ugo Bianchi (ed.), leiden, 1964, s 28-60), s. 49 vd; Les Religions de Tiran, s. 124 vd, Aynca bkz. L. H. Gray, "A suggested res toration of the mdxt Nasl" (JAOS, 67, 1947, s, 14-23). Den zerine yorumlar tartmalara yol amtr; kr, Gnoli, "Question! sull'inlerpretazione " s. 361 vd. Sonunda "din'i ifade eden terim, muhtemelen dy-, "grmek" kknden tremitir ve Veda dilindeki dhih, "gr'yle de arasnda yaknlk kurulmaldr; kr. Humbach, Die Gdihs des Zarothtstra, 1, s, 56-58; J, Gonda, The Vision of the Vedic Poets (Lahey, 1963), s. 259-265. Balang anlam i grye ilikin Hinl-lra kavramlaryla uyum ludur; k, Gnoli, "Questioni," s. 363, Den bireysel anlamnda hem insan, hem tanrsal bir yetenek (Ahura Mazda'nm yardmcsnda kiikiirilen) olarak kabul edilmektedir; toplu an lam ise btn bireysel ddenlarm toplamn, yan ayn retileri paylap ayn ritelleri yapan mminlerin dealann, "kolektif bit tinsel varl," mminler cemaati olarak Mazdeizm dinini veya "kilisesi"ni gstermektedir; kr. Gnoli, s, 365. Cinvat Kprs'nijrt erginlenme simgesellgi ve deYr anlam konusunda, bkz pont Cinvatet l'initiation dans le Mazdisme" (RHR, 5B, 1960, s. 155-185). Cinvat'm koullan hakknda, bkz, Eliade, Le Chamanisme, s 375 vd (Kpr ve "Zor Geit"); kr. Duchesne-Guiflemin, Religion, s, 333 vd. Bat ortaa gelenekleri Peter Dinztlbacher, Die Jenseits b rcke i m Mitleid ter'de incelenmitir (Tez, Univ. Wien, no. 104, Viyana, 1973). 112. YiiTLo'nm vara's ve korkun k miti u eserlerde incelenmitir: Sdeblom, La v future, s. 169-182; A. Christensen, Les types du premier Homme et du premier Roi dans l'histoire lgendaire des Iraniens, l - I I (Leiden-Uppsala, 1917-1934), I I , s. 16 vd ve birok yerde. Aynca bkz. G. Dumzil, Mythe et Epopee, I I , 246 vd, 282 vd. "Dnyann sonu" hakknda karlatrmal bit inceltme iin, bkz, A. Olrik, Ragnarok (Alm. ev. W. Ranisch, 1922). Fravailer hakknda, bkz. N . Sderblom, Les rravashs. Etude sur les n ates dans le mazH Corbin, Terre eieste et Corps de Rsurrection (Paris, 1960), s. 68 vd; M. Mol, "Den, le

410

Z E R D T VE RAN DN

disme d'une ancienne conception sur la survivance des morts (Paris, 1899, RHR, c, XXXlX'dan alna), Bu terime Gatha'larda rastlanmamtr (buna karlk, Gatha'larda daenlardan sz edilmektedir). Fravai'ler yln son gnlerinde yeryzne geri dnerler; kr. Ya 13:49; al Btrn, Cfrofioogy of Acieni Nations (Londra, 1879, ev, H. Sachau), s, 210; Widengren, Religions, s, 38, Bu inan arkaiktir ve btn dnyada yaygndr; kr. Eliade, Le Mythe de l'Etemel Retour, s. 80 vd, G, Dumzil, Fravailerin sava ynlerinin Marut'larla baz benzerliklerini gn na karmtr; kr, "Vinu et les Marut travers la rforme zoroasmerne" (JA, 242, 1953, s. 1 25), s.21vd. Ama Fravai'ler ayn zamanda gemiin, imdinin ve gelecein insanlamm gkteki "ikizlerfdir (Yasna 24:5); baz kaynaklara gre (kr. Yat 13:82-84), Amea Spenta'lann da Fravai'leri vardr. Vidvrft'm bir blmnde (XIX, 46-48), Zerdt Ahura Mazda'nm Fravai'sine yakarmay renir. G2 pek ve zlmesi g bir yaklam sz konusudur; ama Bausani'nln de belirttii gibi (La Persia religiosa, s, 68), bu dnce derini etirilmemi tir.

411

XIV. BLM

KRALLAR V E PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN

113. K r a l l k ve M o n a r i : B a d a t r m a c h n D o r u k N o k t a s "Samue yala n n c a , o g u l l a n n srail'e n d e r atad." Ama o u l l a n onun yolundan gitmedi ve o zaman ileri gelenler Samuel'i buldular ve yle dediler: "Simdi teki milletlerde o l d u u gibi, bizi y n e t e c e k bir kral ata." (1. Samuel 8, 1-5), Demek k i krallk ya banc bir k u r u m d u . Baz muhalifler b u konuda eletirilerini s a k n m a d l a r , nk onlarn g z n d e israil'in tek kral Yahve'ydi. Bununla birlikte, en b a n d a n itiba ren krallk Yahve'nin h o u n a gidecek bir ey olarak kabul edildi. Samuel tarafn dan zerine kutsal yag d k l d k t e n sonra, Saul'n zerine "Yahve'nin ruhu i n d i " (I. Samuel 10, 6); n k kral T a n n ' n n mesibiydi ( I . Samuel 24, 7, 1 1 ; 26, 9, 11, 16, 23 vb); Yahve tarafndan evlat e d i n i l m i , bir anlamda onun olu o l m u t u : "Ben ona baba olacam, o da bana oul olacak" ( I I . Samuel 7, 14). Ama kraln d o m a s n salayan Yahve deildir; kral yalnzca kabul edilmekte, zel bir akla mayla "meruiyet" kazanmaktadr.' Yahve ona evrensel egemenlii verir 110:1

(Mezmurlar 72, 8) ve kral tahtnda, T a n n ' n n y a n n d a oturur (Mezmurlar

ve 5; I . Tarihler 28:5, 29:23 v b ) . H k m d a r Yahve'nin temsilcisidir; dolaysyla tannsal d n y a y a aittir. Ama Yahve'nin benzersiz k o n u m u , kraln " t a n n l a t r l m a s"m o l a n a k s z l a t n r :
2

Kral s z c n gerek a n l a m n d a , Yahve'nin "hizmetk-

n " d r (bu s z c k Davud iin 60 kez kullanlr). T a giyme treni, b a k a ritelletin y a m sra, kutsal yag d k l m e s i n i , krall n ilann ve tahta kmay ierir. israil kral, Yahve'nin temsilcisi olarak, tpk
3

eski D o u d a k i d i e r h k m d a r l a r gibi kozmik d z e n i s r d r m e k (Mezmurlar 2:10-12), adaleti salamak, zayflan korumak (Mezmurlar 72:1 vd), l k e n i n here-

K. Fohrer, History oj Israelite Religion, s. 147. srail halk da Yahve'nin "ogullan"yd (Fhrer, a.g.y., s 185 vd). Mezmurlar gibi kralla ok yakndan bal metinlerde bile, merkezi rol krala deil Yahve'ye aittir (Fohrer, a.g.y., s. 150}. Bkz, Ringgren'in alntlad ve tartt metinler, La Religion d'Isral, s, 236 vd; Fohrer, a.g.y., s, 142 vd. 412

KRALLAR VE PYGAM HERLER DEVRNDE SRAL DN

ketini salamakla grevlidir: "Yeni biilmi ayra den y a m u r gibi ... olsun ... l k e d e bol b u d a y olsun, d a balarnda dalgalansn!" (Mezmurlar 72:6, 16).

Bir "cennet" saltanatnn geleneksel imgeleri ayrt edilebiliyor', mesih kehanetler b u imgeleri parlak bir b i i m d e yeniden ileyecektir (zaten ideal kral, mesih bek lentisi krallk ideolojsiyle u y u m l u d u r ) . Krallk, Yahve ile Davud hanedan ara s n d a yeni b i r a n l a m a n n , Sina A h d i ' n i n bir uzants olarak y o r u m l a n m t . Ya banc bir humma kutsal tarihin yeni bir aamiis olarak deer yklenmesi, ideolojisinin zgnl olarak deerlendirilebilir,
4

srail k r a l l k

Sleyman, tapnan K u d s ' l e , krallk saraynn yanma ina etti; bylece tap nak t a p m m soydan geen m o n a r i y l e birletirdi. Tapmak, YahveYin Israiloullar a r a s n d a k i konutu oldu. O zamana dek ordulara elik eden A h i t Sand,

"Kutsallarn K u t s a l n n (dcbir) loluu iine yerletirildi. Ama Yahve'nin kutsall tapnandan tap, kent ve b t n y e r y z zerinde l d y o r d u (Mezmurlar

15:1; 24:3; 46:5; aya 31:4; 48:2; v b ) . T a p m a n ina edildii Siyon Da b i r " d n y a m e r k e z i ' d i r . K u d s T a p m a m i l l i tapmaa d n r ve krallk
5

tapm

devlet diniyle zdeleir. Dinsel trenler kurban faretini d e m e k iin yaplan ritellerden

ritellerinden

ve t o p l u l u u n ke

o l u u r , ama a n n n ve "halkn huzu-

ru"yla evrensel refah salayan adaletinin s r m e s i iin krala edilen kamusal du alar da ierir (Mezmurlar 20 ve 72). S o n u olarak dinsel faren usullen dnyann ya plarn yenilemeye yneliktir.

Nasl k i Tapmak yabanc bir m e g e gore na e d i l m i s e , t a p m de Kenan b i i m l e r i n i alp kulland. Badatrmaclk o zamana dek bilinmeyen boyutlara ulat, n k m o n a r i , n f u s u n i k i k a t m a n n n , israil oullaryla Kenanhlarm d i n sel d n c e ve u y g u l a m a l a r n n k a y n a m a s n tevik ediyordu. A y n c a Sleyman y a b a n c elerinin t a p n l a n n da kabul etti ve onlarn t a n n l a r onuruna da tap naklar yaplmasna izin verdi ( l . Krallar 11:6-7). Krallar kendilerini devlet d i n i n i n n d e r l e r i olarak g r y o r l a r d . Ama o n l a r n r u h b a n l k ilevleri h a k k n d a fazla bilgimiz yok. A h i t Sand Kuds'e tandnda. Davud b i r din a d a m gibi dav r a n d . Sandn n n d e dans etti, "Yahve'ye y a k m a l k kurbanlar sundu ... ve

Yahve Sabaoth'un ( O r d u l a r n Rabbi| adyla halk k u t s a d " (11. Samuel 6:16-18). Ayn ekilde Sleyman da, T a p n a k k u t s a n r k e n , cemaati takdis etti (1, Krallar 8:14). Ve 110. Mezmur (4) kral "Melkisedek d z e n i u y a r n c a sonsuza dek k h i n "

V o n Rad, Oid Testama Tfeoingy,!, s. 319 v d ; Ringgren, s. 252. Daha sonraki s p e k l a s y o n l a r a s n d a n b u simgeselliin n e m i z e r i n e bkz. Mytfe de Teemel reiour, b o l . i . Eliade, Le

413

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH -1

ilan elti. Ama baka yerlerde de krallar, yalnzca d i n adamlanna zg r i t e l l e r i y a p t k l a r iin eletirildi. Byk olaslkla Yeni Yl'daki kefaret t r e n l e r i n d e krab n bir r o l vard. Dier yandan baz Mezmurlar, kraln simgesel l m ve d i r i lii r i t e l i n d e n sz eder gibidir. Demek k i Yeni Yl bayramyla -Yara t l "m sim gesel olarak yeniden g n c e l l e n m e s i n i i e r i y o r d u - kraln " l m ve dirilii" riteli a r a s n d a bir iliki o l d u u varsayl ab il i r .
6

S l e y m a n l n c e krallk ikiye b l n d : Kuzey krall veya israil krall ve G n e y krall veya Yahuda krall. A h i t Sand Kuds'te kald ve kuzey ai retleri ortak t a p m a a g i r e m e d i i iin, israil'in i l k kral Yeroboam, Beytel ve Dan'da, Yahve'ye i k i altn buza b i i m i n d e tapnlan i k i tapmak y a p t r d (1. Kral lar 12:28-29). Bu boa biimli heykeller belki de g r l m e z Tanrt'nm b a r n a olarak d n l m t . Ama burada tasvir yasan ihlal eden bir Kenan etkisi sz konusuydu ve dinden a y r l m a noktasna varan b u yenilik i k i krallk a r a s n d a k i anlamazl k e s k i n l e t i r d i .
7

1 1 4 . Yahve ve Y a r a t t "Tahta k M e z m u r l a r " diye bilinen bir grup mezm r Yahve'yi kral olarak yceltir. O " b t n tanrlarn s t n d e u l u k r a l d r "

(95:3); "Yahve egemenlik s r y o r , titresin halklar . . . Ey adaieti seven g l k r a l , eitlii sen saladn, Yakup soyunda d o r u ve adil olan sen yaptn" (99:1 ve 4). Ama tanrsal krallk d n c e s i m o n a r i kurumuna bal deildir. Arkaik bir kav ram s z konusudur: T a n r d n y a n n efendisidir, n k dnyay yaratan oydu. Yahve Kaos'un simgesi olan i l k canavan (Rahab, Leviathan, Ejderha Tannin) yen miti. Evrenin h a k i m i olarak T a n r , g k t e oturur ve varln veya istencim me teorolojik g r n g l e r l e - i m e k l e r , g k g r l t l e r i , y a m u r - da vurur. Onun, "btnselliin" i y i bilinen ifadesi olan, elikili vasflarn daha nce h a t r l a t m tk ( 59). Yahve i y i l i k ve k t l k saar, l d r r ve diriltir, ller diyanna i n d i rir ve karr ( I Satnuel 2:6 v d ) . "fkesi" k o r k u t u c u olan Yahve dier yandan e faat de gsterir, Yahve tam anlamyla "kutsal"d\r (kdo), yani hem e r i i l m e z ve tehlikelidir hem de selameti salar.
0

Yaradan ve d n y a n n kral olan Yahve ayn zamanda kendi yarattnn yargc-

Kr. G. Ahlstrm, Psalm S9. Eine Liturgie aus dem Rtuel des leidenden Knigs, s. 143 vd; Widengren, Sakrales Knigtum, s. 15 vd; Ringgren, a.g.y., s, 249 vd; Fohrer, s. i 42 vd. Gneyde Davud hanedannn soydan geen monarisi srerken, kuzeyde kralln az ok karizmatik nitelikte olduunu hatrlatmakta yarar var; kr. Ringgren, s. 76 vd. Ringgren, s 86. 414

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN

dr. "Belirlediim zaman gelince, d o r u l u k l a yarglayacam" (Mezmurlar 75:2). D o r u l u k l a yarglar (Mezmurlar 96:10), Onun hem ahlaki, hem kozmik hem de toplumsal nitelikteki adaleti evrenin temel kuraln o l u t u r u r .
9

Yahve "Yaayan

Tanr"dr, baka b i r deyile hem " k o n u a m a y a n " ve y r m e d i k l e r i iin tanma lar gereken (Yeremya 10:5) putlardan hem de "yerde biten otlara benzeyen" (Mezmurlar 10:5) insanlardan farkldr. n s a n da. Tanr ona "soluu" veya "ruhu" (raf) fledii iin canl bir varlktr (nefes); ama hayat ksadr. Ayrca T a n r

r u h , insan ettir (}>asar). Bu ztlk bedenin dinsel adan deer yitirmesine neden olmaz; insan v a r o l u u n u n ksa ve geici niteliini vurgular, b u d u r u m T a n n ' n n mutlak h k i m i y e t i ve ebedilii ile eliir. Bu i k i v a r o l u b i i m i a r a s n d a k i l sz mesafe i n s a n n T a n n ' n n yaratt b i r varlk olmasyla aklanr. Yine de i n san yaratlm d i e r v a r l k l a r d a n ayrlr; nk o T a n n ' n n sureti olarak b i i m lendirilmitir ve doaya h k m e d e r . n s a n n l m l l i l k g n a h n , zellikle de Adem'in kendini Tanr'ya benzet mek istemesinin sonucudur ( 59). Tevrat metinleri insanlk durumunun deer sizlii z e r i n d e durur. nsan topraktan yaratlmtr ve yine topraa dnecektir (Tekvin 3:19). Elde edebilecei en b y k iyilik, uzun b i r hayattr. Dier gelenek sel k l t r l e r d e de o l d u u g i b i , l m alaitc b i r olgudur: nsan mezarda veya eol'de, yani t o p r a n derinliklerindeki karanlk ve r k t c blgede k u r t u k ha linde b i r l m sonras v a r o l u derecesine indirir. l m kendi yarattnn tam anlamda olumstzianmas] o l d u u iin, Yahve eol'e h k m e t m e z . Dolaysyla l , Tanr'yla ilikiden yoksundur, b u da m m i n iin en k o r k u n snavdr. Bununla birlikte Yahve l m d e n daha g l d r : Eer isterse insan mezanndan s k p ala bilir. Baz Mezmurlar b u Mudze'den s z eder: "Beni eol'den [ller diyarndan} kardn, u k u r a inenlerin iinde beni yeniden canlandrdn"* (30:3); " l m e y e c e k , yaayacam . . . Yahve beni iddetle yola getirdi, ama lme terk etmedi"

(118:17-18). Babil esaretinden ( M 587-538), nfusun bir b l m ran eskatolojisinin etkisine girmeden n c e llerin diriliinden bahsedilen b l m l e r yalnz ca b u n l a r d r (kr, cilt I I ) .
1 0

"Adalet," Babil'in masuru's/a ve Msr'n ma'al'na yakn bit kavraradr; kr. Ringgre, Word and Wisdom, s. 49 vd, 58.

* Trke eviride: "yaam verdin bana, lm ukuruna dmedin" - n .

1 0

Ama teoloji (Yahve'nin mutlak gc) ve baz Kenan inanlaryla ritellen, dirili dn cesini nceden hazrlamt; kr H. Riesenfeld, The Resurrection in Ez. XXXVI/, s. 5 vd; Widengren, Sakrales Knlgtum, s. 46; Ringgren, La religion drnel, s. 261. 415

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R M -1

Yahve'nin " k u l u " veya "hizmetkr" olan insan, t a n r s n d a n korkarak yaamal dr. taat en m k e m m e l dinsel davrantr. Buna karlk itaatsizlik, b u y r u k l a r ihlal etmek g n a h t r . Yine de geici olma b i l i n c i ne Yahve'ye duyulan gveni ne de Tarn tarafndan k u t s a n m a n n yaratt sevinci sarsar. Ama Tanr-insan iliki leri b u basama a m a z ; r u h u n Yaratcs ile uo mysUcas\'" Eski A h i t ' i n teolojisi asndan d n l e m e y e c e k b i r olgudur. nsan Tanr'yi Yaradan ve Mutlak H k m d a r olarak kabul ederek, en a z n d a n baz niteliklerini r e n m e y i baarr. Yasa (Torah) t a n r iradesini kesin bir biimde d u y u r d u u n a gre, n e m l i olan Buyruk

lar izlemek, yani hakka veya adalete gre d a v r a n m a k t r (edhef!). nsann dinsel l k s " d o r u " olmak, Yasa'y, tanrsal d z e n i bilmek ve ona u y m a k t r . Peygam ber M i k a ' n m hatrlatt gibi (6:8): "Ey insanlar Yahve i y i olan size b i l d i r d i ; adl d a v r a n m a n z d a n , sadakati sevmenizden ve alakgnlllkle yolunda y r m e n i z den baka tanrnz Yahve sizden ne istedi?" G n a h , k u t s a n m a n n (bcrkhh) yiti

rilmesine yol aar. Ama g n a h da insanlk durumunun b i r paras o l d u u n a ve Yahve katlna k a r n affedici o l d u u n a g r e , ceza hibir zaman nihai deildir,

115. E y b , D o r u A d a m n S n a n m a s Bir kutsal metin yorumcusuna g r e , "gle iyiliin b u l u m a s , Eski Ahit'in Tanr'y alglama b i i m i n i zetler."
11

Eyb kitabn her o k u y a n n b u yargya katlaca k u k u l u d u r , y k trajik bir sa deliktedir: Y'ahve'nin ok gurur d u y d u u b i d o r u i n s a n n yaad b y k ac
12

sz konusudur. T a n r , g k y z n n "savcs" eytan'a seslenir: " K u l u m Eyb'e ba k p da d n d n mu? n k dnyada onun gibisi yoktur. Kusursuz, d o r u b i r a d a m d r . T a n r ' d a n korkar, k t l k t e n kanr" (1:8). Ama eytan E y b ' n bal lnn nedeninin zenginlii, yani T a n n ' n n ona salad ltuflar o l d u u n u sy leyerek kar kar ve o zaman Yahve "savc"ya en s a d k kulunu s n a v d a n geir mesi iin izin verir. E y b ocuklarn ve servetini yitirir, "bedeninde tepeden tr naa kadar k t banlar" knca da kllerin iine oturur. D o d u u g n e lanet okuyarak d v n r , ama Tann'ya isyan etmez. dostu yanma gelir ve yaptklar uzun k o n u m a l a r l a yalnzca ac e k m e s i n i n - y a n i cezalandrlm olmasmn"g

onun s u l u l u u n u kantladna E y b ' ikna etmeye alrlar. Dolaysyla

n a h l a r m " kabul etmeli ve g n a h kartmaldr. Ama E y b bana gelen felaketleri

* Mistik birleme -n. " A. Weiser, Die Psalmen (1950), s. 308, alntlayan Ringgren, s. 137.
1 1

Yazya geirildii tarih kesin deildir. Metnin bizim bildiimiz hali Msr'dan k sonrasna ait grnse de, ierii eskidir. 416

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN

"etme bulma" retisiyle aklamay reddeder. nsann Tann'mn n n d e hakl kamayacan (9:2) ve Yahve'nin "suluyu da, s u s u z u da" y o k ettiini (9:22) b i l mektedir; bununla birlikte T a n r y a seslenirken, ona yle deme cesaretini gste rir: "Kt o l m a d m , senin elinden beni kimsenin kurt aramayacan b i l i y o r sun!" (10:7) Tann'mn niye kendi yarattn helak ettiini anlayamaz (10:8-22); n k E y b ' n insan v a r o l u u n u n geici nitelii zerine en ufak bir k u k u s u yok tur: " R z g n n srkledii yapraa d n m m , beni m i k o r k u t a c a k s n ? Kuru sa man (pn] m kovalayacaksn?" (13:25). Ama s u u n u n niteliini t a n m l a m a y baaramaz: "Sularm, g n a h l a n m ne kadar? Bana s u u m u , g n a h m g s t e r ? " (13:23)." Dostlanndan b i r i kulland b u d i l i sular, nk yaratlm olan, t a n m ge rei s u l u d u r : "insan gerekten temiz olabilir mi? Kadndan doan b i r i doru

olabilir m ? Tanr meleklerine g v e n m i y o r s a , gkler bile O'nun gznde temiz deilse, hakszl su g i b i ien iren, bozuk insana m gvenecek?" (15:14-16). Ama E y b kendi durumunda, niyetinin ne o l d u u n u anlayamad Yahve'nin k i i sel bir k a r a n n n s z konusu o l d u u n u yineler (19:6-7). Bir dier dostu ona g n a h k r l a r n a^Urlaca cezadan sz edince, Eyub k t l e r i n , Tann'ya hizmet et meyenlerin "hayatta k a l d k l a r f n ve zenginletiklerini hatrlatr (21:7-16). Eer Yahve'ye nasl erieceini bilse o n u n nezdinde bir dava aacan, ona cezasz kal m k t l k l e r d e n s z edeceini syler; ama Tanr uzakta, yok, gzle g r l m e z (23, 24). Ama E y b Tann'ya olan i m a n m ve gvenini y i t i n e d t i iin, "son so l u u m u verene dek s u s u z o l d u u m u syleyeceim. D o r u l u u m a sanlacak, onu b r a k m a y a c a m , yaadm srece v i c d a n m beni sulamayacak" der (27:5-6). Yi ne de E y b h a y k n r , ama T a n n yant vermez: "Sana yakanyorum, ama yant ver miyorsun, ayaa kalktmda g z n bana dikiyorsun. Bana acmasz d a v r a n y o r , bileinin gcyle beni eziyorsun" (30:20-21). D r d n c b i r dost, " h e n z gencecik olan" Elihu iddetle m d a h a l e eder. E y b ' n "Ben kusursuz ve g n a h s z m , temiz ve s u s u z u m " (33:9) diyebilmesi onu fkelendirmitir; n k Elihu'nun ileri s r d n e gre, "Tann kesinlikle

Suunun ne olduunu anlayamamas, Eyb'n yaknmalarnn ana izlegini oluturur. "Kukusuz denin dostu olmaz, felakete urayp yardm istediinde. Skntya denler iin alamaz mydm? Yoksullar iin zlmez miydim?" (30-24-25). "Yalan yolunda yrdm m, admlarm hileye seirtti rrrj?" (31:5). "Eer yoksullarn dileini geri evirdimse, dul kadnn umudunu krdmsa, ekmeimi yalnz yedim, kszle paylamadmsa..." (31:16-17); kr. 31:19-34. 417

DtNSEL INANI-AK VE !3SNCE.!-:HTARH -I

k t l k etmez, Her eye G c Yeten adaleti s a p t r m a z " (34:12); susuz i n s a n reddetmez (36:5). Elihu'nun uzun k o n u m a s n n a r d n d a n ,
14

Yahve'nin yant ziinden"

nesiz niteliiyle hayal krcdr. T a n n tam bir teofaniyle, "kasrgann

k o n u u r (38:1), ama E y b ' n sorularn duymazdan gelir. Yahve ona her eye ye ten g c n , evrensel eserini, evrenin k a r m a k l m , hayat tezahrlerinin sonsuz eitliliini h a t r l a t m a k l a yetinir. B y k evrensel y a p l a n ve gkleri ve yeri y neten yasalar hatrlattktan sonra, Yahve ona aslanlardan, d a k e i l e r i n d e n ve her b i r i n i zel bir biim ve kendine zg bir davran sahibi klarak e k i l l e n d i r d i i , hayat verip, oalmalarn salad dier yaratklardan sz eder ve szlerine u azarla son verir; "Her eye G c Yetenle atan O'nu yola getirebilir mi? Tann ' y sulayan yantlasn" (40:2). E y b b o u n a b i r abayla s u s k u n l u a s n m a y a alr: "Bak, ben deersiz b i r i y i m , sana nasl yant verebilirim? Azm elimle k a p y o r u m " (40:4). Yahve i k i n c i k o n u m a s n d a ona uzun uzun hayvan Behemoth'u ve canavar Leviathan' betimler. E y b ' n yant, Yahve'nin verdii dersin gizli a n l a m n kavra dn g s t e r m e k t e d i r : Evrenin kendisi bir mucizedir, Yaradan'n olma biimi anMalmaya meydan okur, eylemlerinin neyi hedeflediinin s m n a kimse eremez. . - "Senin her eyi yapabileceini b i l i y o r u m , hibir amacna engel olunamaz. 'Tasan1

m bilgisizce kararlan b u adam kim?' diye sordun. K u k u s u z a n l a m a d m eyleri k o n u t u m , beni aan, b i l m e d i i m alas ileri... Kulaktan d u y m a y d bildikle

r i m senin h a k k n d a , i m d i y s e gzlerimle g r d m seni. Bu y z d e n k e n d i m i hor g r y o r , toz ve k u l i i n d e tvbe e d i y o r u m " ( 4 2 : l - 6 ) . Sonuta E y b Tann'ya kar sulu o l d u u n u kabul etmiti. O zaman T a n n hemen onun halini d z e l t t i , bu tun m a l n m l k n i k i katna kard ve E y b y z k r k yana kadar yaad (42:7-17). Bu heyecanl, zlmesi g ve k a y g l a n d n c kitap b i n yl sonra bile hla t u t k u u y a n d r m a y s r d r y o r . T a n n ' n m eytan'n tuzana d m e s i , saf ve din dar b i r o k r u h u hl huzursuz ediyor. Bununla birlikte E y b sorunu i y i a n l a m t: Eer her ey Tann'ya balysa ve eer T a n n eriilmezse, onun d a v r a n l a r n yarglamaya olanak yoktur; b u nedenle eytan karsndaki tavn da yarglanamaz. Yahve'nin gizli dersi "Eyb davas"n a m a k t a d r . i Bu ders, k t l n dnyadaki varln - v e zaferini- anlayamayan herkese seslenmektedir. Ksacas, m m i n a s n d a n Eyub Kitab k t l n ve adaletsizliin, k u s u r l a r n ve dehetin bir "ak-

,1

Bu konuma bir baka kaynaktan alnm gibi grnmektedir 418

KRALLAR VE PEYGAMBERE Ek DI-TVRINDE SRAL ElNI

lamas"dr. Madem k i her ey T a n n ' m n isteine ve iradesine baldr, o zaman m m i n i n bana gelen her ey dinsel b i r anlamla y k l d r . Ama T a n n ' m n y a r d m olmadan i n s a n n " b y k g n a h n srrna" erebileceini sanmak b o u n a d r ve ayn zamanda dinsizliktir, j

116. Peygamberler Z a m a n "Bugn 'nebi' (peygamber) denilene eskiden 'k h i n " (bilici) denirdi" ( I . Samuel 9:9). Aslnda gebelik d n e m i n i n (refik) k u r u m u , srail o u l l a r n n fetihten sonra "khinlik" ne-

Filistin'de karlatklar

b f t m l e n n etkisiyle d n t r l m t . M 1000'e d o r u , Yafveci "kahinler" (Nat han gibi) ve nebffm hal b i r arada varoluyordu ( I . Samuel 10:5). i k i k u r u m gide rek kaynat ve b u n u n sonucu klasik Eski Ahit peygamberlii oldu. Tpk nebfTm gibi, khinler de tapnaklar ve t a p m l a birletirilmiti ve esrime deneyimlerini paylayorlard. llyas ve Elia gei d n e m i n i yanstrlar, ama o n l a n n dinsel vasflan ve et k i n l i k l e r i klasik p e y g a m b e r l i i n habercisidir, tlyas Kuzey K r a l l n d a , Ahab ve Ahazias'n k r a l l k l a n srasnda ortaya kar (M 874-850). Ahab'm politikasna kar ayaklanr. Ahab, eit haklar tanyarak ve Surlu kralie t z e b e i n himayesin deki Baal veya Malkart tapmyla dinsel badatrmaclg tevik ederek, Israilo u l l a n ile K e n a n l l a n b t n l e t i r m e k istiyordu. Ilyas, israil'deki tek h k m d a n n Yahve o l d u u n u aklad. Y a m u r veren ve l k e n i n bereketini salayan Baal d e i l , Yahve'ydi. M e h u r Karmel Da b l m n d e , yllk kurakla son vermek iin Baal peygamberleriyle girdii yarta, llyas Kenan tanrsnn kurban s u n a n yakmakta ve dolaysyla y a m u r getirmekte gsz o l d u u n u i s p a t l a d .
15

Ayrca

llyas, bana el koymak iin u y r u k l a r n d a n b i r i n i l d r t e n kral Ahab'a da ok f kelendi ve o n u n da b i r cinayete kurban gidecei kehanetinde bulundu (1. Krallar 21). Ilyas'm l m n d e n sonra kazand n onu Musa'ya yaklatrr. Efsaneye g re, Yahve o n u a t e t e n b i r a r a b a n n iinde" g k y z n e karr ( I I . Krallar 2:2). I l yas'm m r i d i ve ardl EliaYn y a a m y k s de mucizelerle doludur ( k r . I I . Krallar 2:19 v d ; 4:1 v d ; vb). Elia, tlyas'tan farkl olarak, etrafna bir peygamber ler g r u b u toplad. Ama tpk llyas gibi siyasi yaama da etkin bir b i i m d e katld, krala kehanetler b i l d i r d i ve savata bile ona elik etti ( I I . Krallar 3:11).

Yanma bir din savann parasdr. Yahve peygamberlerinin katledilmesi emrini veren Izebel gibi, llyas da zafer kazandktan sonra halktan, Baal'in 450 peygamberini yakalamalarn ister. "Onlan Kion Vadisi'ne gtrp, orada ldrd" (1. Krallar 18:40). Trke eviride: kasrgayla-n. 419

D N S E L NANLAR V E DNCELER T A R H -1

Khinlerin ve gezgin g r sahiplerinin d n d a , i k i peygamber kategorisi ayrt edilmektedir. Birinci grup tapm peygamberlerinden o l u m u t u r : y a k n n d a yaar ve rahiplerle birlikte ritellere k a t l r l a r ,
16

Tapnaklarn

Bunlar krallk tap-

naklaryla ilikili, saray peygamberleridir. Birok kez krala b e k l e d i i zaferi kaza nacan b i l d i r i r l e r ( o m . k r . 1. Krallar 22). Bu olduka kalabalk profesyonel peygamberler kategorisi Eski Ahit'te sahte peygamber olarak kabul edilenleri de kapsar. Amos'tan "kinci I a y a " y a , * kutsal metinlerde yer alan b y k peygamberler

den o l u a n i k i n c i grup ise srail'in dinsel tarihinde daha n e m l i b i r yere sahiptir. Bunlar a n l a n n b i r meslein yeleri olarak deil, seilmi kiiler olma i d d i asyla duyururlar. Baz kabileleri veya baz tapnaklar ya da krallar temsil etme y i p , T a n n ' n m habercisi o l d u k l a r m a k l a r l a r .
17

Seilmilii belirleyen, Yahve'nin

d o r u d a n agrsdr. Yeremya'nm anlatt gibi: "Yahve bana yle seslendi: 'Ana rahminde sana biim vermeden n c e t a n d m seni. D o m a d a n nce seni a y r d m ,

milletlere peygamber a t a d m " (Yeremya 1:4 vd). Iaya ise bir g n tapnakta "Tan r Yahve'nin y k s e k bir tahtla oturdugu"nu g r d ; zerinde Seraflar duruyordu ve T a n n ' n m sesini d u y d u , yle diyordu: " K i m i g n d e r e y i m ? B i z i m iin k i m g i decek?" Iaya cevap verdi: "Ben! Beni gnder!" ve T a n n halka neleri d u y u r m a s gerektiini ona b i l d i r d i (Iaya 6:1-10). a n , dinleyicilerin muhalefetine r a m e n dinlenir ( k r . Hoea 9:7; Hezekiel 12:21 v d ) , ama k i m i zaman da vaaz zor kulla nlarak (Amos 7:10 v d ) veya grevinde b a a n s z o l d u u kansna varan peygam ber tarafndan kesilir (Iaya 8:16-18). Btn b y k peygamberler seilmiiiklerinin gerekliine ve arlarnn aciliyetine itenlikle ve tutkuyla i n a n r . D o r u d a n Tanr Sz'n duyurduklanndan hi k u k u duymazlar; n k Yahve'nin elinin veya r u h u n u n
(rah)

zerlerine k o n zaman

d u u n u h i s s e t m i l e r d i r . ' " Tann'nm peygamberin ruhuna girmesi, k i m i

kendini esrime yoluyla gsterir, ama c o k u n l u k veya esrime iinde kendinden g e m e hali mutlaka gerekli g r n m e m e k t e d i r .
19

Hatta baz peygamberler

"deli-

16

Baz Mezmurlarda (Mezmurlar 2, 21, 8 1 , 110, 132) ve peygamber Nahum ile Habakkuk'un kitaplarnda onlarn yaptklar konumalann rneklerine rastlanr.

* "kinci Isaya" hakknda bkz. dipnot 26 yn " Kr. G. Fohrer, History of Israelite Religion, s. 237 vd ve s. 235 ile s. 238, dipnoi 2'de kay dedilmi kaynakalar.
lfl

Kr. S. Mowinckel, "The 'Spirit' and the 'Word' in the pre-exiltc reforming prophets;" A Haldar, Associations of cult prophets among the ancient Semites, s. 115 vd. u eserlerde kaydedilmi kaynakalarla karlatrn: Ringgren, La religion d'lsrael, s. 268, 420

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE

R DN S AL

lik"le s u l a n m t r [Hcea gibi (9:7): "peygamber aptal, ruhani insan deli sayl d"], ama gerek bir psikopatalojik hastalktan sz edilemez. T a n r ' n n dehet ve rici varlnn ve peygamberin stlendii grevin arlnn yol at duygusal sarsntlar sz konusudur. Samanlann "erginlenme hastalklar"ndan b t n din lerdeki b y k mistiklerin "delilikleri'ne kadar, ok i y i bilinen b i r g r n g d r bu. Aynca arkaik ve geleneksel t o p l u m l a r n "kutsallk u z m a n l a r " gibi, peygam berler de kehanet yeteneklerine sahiptir^ve b y l trde mucizevi gler sergi lerler; l l e r i d i r i l t i r , azck gdayla kalabalklar besler, baz insanlan hasta ederler v b .
21

Peygamberlerin b i r o k d a v r a n n n simgesel deerleri v a r d r : Uy as

c b b e s i n i Elia'nm zerine atar (1. Krallar 19:19-21); Yeremya, Yahve'nin buyru una uyarak, israil'in yakn bir gelecekte urayaca ykm g s t e r m e k iin k i l den bir testiyi k r a r (Yeremya 19:10 v d ) ; halk Babil kralna boyun emeye ikna etmek iin srtnda b i r b o y u n d u r u k tar ( 2 7 ) ,
22

Ama esin kaynaklan ( d , gr, ses, mucizevi bilgi vb) ne olursa olsun, pey gamberlere gelen hep Yahve'nin s z y d . Bu d o r u d a n , kiisel vahiyler doal ola rak o n l a r n derin i m a n l a r n n nda y o r u m l a n y o r ve baz geleneksel kalplara gore aktarlyordu. S r g n ncesi d n e m e ait peygamberlerin ortak n o k t a s , zel likle T a n r ' n n israil'e kar yargsn bildirmeleridir: Yahve srail'i yok etmek

iin acmasz fatihler g n d e r e c e k t i r , T a n n b y k asken imparatorluklan, ihanet eden kendi h a l k m c e z a l a n d r m a n n aralan olarak kullanacaktr. Bu k o r k u n yar gda ayn zamanda bir u m u t vaadi de seilebilir mi? Eski A h i t p e y g a m b e r l i i n d e , Yakndou'da i y i bilinen "felaket zaman" ile " m u t l u l u k zaman" arasndaki gel gitlerin bir eitlemesinin b u l u n d u u n a inanlmtr; ama bu ema anlan rnek lerin hepsine u y m a m a k t a d r " Aada greceimiz gibi ( 118) tek u m u t , seil m i h a l k n felakette s a kalacak " k a l n t b n " n d a d r . Yahve b u "kalntlarla" bir ahit yapacaktr. yeni

dipnot 1 ve Fohrer, a.g.y., s. 234, dipnot 17. Esrime, nebfm arasnda daha yaygnd (Foh rer, s. 234). tlyas kral Ahazya'nn hemen leceini ngrr (II. Krallar 1:2 vd); Ela lde suyun nerede bulunacan (11, Krallar 3:16-17) ve kraHann onun ldrlmesi iin emir verdik lerini bilir (II. Krallar 6:32); $am kralnn yatak odasnda syledii sylerden haberdardr (11. Krallar 6:32). Bkz. Fohrer'in sayd rnekler, s, 233. Kr. G. Fohrer, Die synbol;sefe Handlungen cfer Propfeen. Krs. Ringgren, a.g.y., s. 271. 421

DINSEL INANLAR VE DNCELER TARIHI -

117. o b a n A m o s . 5 e v i l m e y e n H o e a Amos arsn I I Yeroboam'm salta natnda ( M 782780-753/46) duyurdu. Profesyonel bir nebi deildi: "Ben oban dm." Yabani incir aalarna b a k a r d m . Yahve beni s r m n a r d n d a n ald, ' G i t , h a l k m srail'e peygamberlik et!' dedi" (7:14-15). T a n r ' n n , ahlaka aykr gnah lar ileyen k o m u halklar - a m , Gazze ve Filistin, Sur ve F i n i k e - yarglayaca n b i l d i r d i . Bu szler, b t n milletlerin Yahve'nin yarglama yetkisi altnda bu l u n d u u n u g s t e r i y o r d u . Bununla birlikte Amos en o k israil'e, Kuzey Krallg'na, onun toplumsal adaletsizliine ve dinsizliine i k e l e n i y o r d u . Zenginler

" D o r u y u para iin, yoksulu bir ift ark iin sattlar. Onlar k i , yoksulun ban toz toprak iinde i n e r . . . . " (2:6-7). Ama servetleri yok edilecek (4:7-11). Bu ka rnlar tok gnahkarlar, kurbanlarn saysn bouna oaltyorlar. Amos

Yahve'nin szlerini duyuyor ve yineliyordu: "reniyor, tiksiniyorum

bayramla

r n z d a n , h o l a n m y o r u m dinsel toplantlarnzdan, y a k m a l k ve tahl s u n u l a r n z bana sunsanz bile kabul etmeyeceim, besili hayvani atnzdan sunacanz esen l i k s u n u l a r n a d n p b a k m a y a c a m " (5:21 vd). T a n n kendine inananlardan do r u l u k ve adalet bekler (5:24-25). Dier yandan t a p m , orji t r Kenan u n s u r l a r n n katlmasyla deitirilmiti faydaszdr:

(5:26, 8:14). Kutsal mekanlara gsterilen tamamen y a p m a c k sayg

"Beytel'e gelip g n a h ileyin, Gilgal'a gelip daha da g n a h ileyin!" (4:4). insanla r ancak imana geri d n kurtarabilir: "Ktle deil, iyilie y n e l i n k i yaayasnz, bylece dediiniz gibi, Yahve Sabaot [ordularn tanrs) sizinle o l u r ! . . . Belki de Yahve Yusufun soyundan sa kalanlara ltfeder" ( 5 : 1 4 - S ) . " Amos gibi, o n u n daha g e n bir ada olan Hoea da arsn Kuzey Krallg'nda duyurur. Peygamberlik vasf ve arsnn a n l a m , evliliindeki deiken durumlara bal g r n m e k t e d i r . Ama vaazlarnn metnindeki baz imalarla i l g i l i yorumlar o k tartmaldr. lk anlatsna g r e (1:2-9), Yahve ona "kt b i r kad m ' l a evlenmesini b u y u r m u ve k a d n n d o u r d u u ocuklara Yahve'nin artk is rail'i s e v m e d i i n i ve israil'in artk o n u n kavmi olmadn halka duyurmak zere simgesel isimler k o y m u t u -"Merhamete Ermeyecek |Lo-Ruhama)," "Halkm De il [ L o - A m m i ] . " kinci anlatya gre (3:1-5), Yahve ona bir baka evlilik y a p m a s -

Trke eviride' "sr yetitirirdim"-n.

2 1

Bu kitabn sonunda yer alan (9:ll-15). yenilenme ve cennet bereketi kehanetleri birok kez yinelenen mahkmiyet yarglanyla yle kkten elimektedir ki, bunlann gerek liinden kuku duyulabilir; kr. Ringgren, s. 280; bununla birlikte von Rad onlan gerek olarak kabul etmektedir, Old Testament Tleology, l, s. 138. 422

KRAL1_AR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN

m , "bakasnca sevilmi, zina etmi" bir k a d n almasn sylemiti; Yahve de ba ka tanrlara d o r u ynelseler de tsrailogulara ea'nn i l k ei, Kenan bereket rimellerine seviyordu. Muhtemelen Ho-

katlm b i r k a d n d . Kotu gemiine

r a m e n seilen kinci e ise, herhalde srail'i affetmeye hazr Yahve'nin i y i niyetli t u t u m u n u gsteriyordu. Her ne olursa olsun, H o e a ' n m d u y u r u l a r n a kavmi tarafndan ihanete u r a y a n T a n r n n krgnl h k i m d i r . srail Yahve'nin eiydi, ama ona bal k a l m a m , "fahie" o l m u , baka bir deyile kendini Kenan'n bereket tannlanna v e r m i t i , israil bereketin Yahve'nin b i r ltf o l d u u n u b i l m i y o r d u . "{Kadn] ' O y n a l a r m n a r d n d a n gideceim' dedi, ' E k m e i m i , suyumu, y a p a m , ketenimi, zeytinyal n, ikimi onlar veriyor.,..' Ama kendisine tahl, yeni a r a p , zeytinya verenin, Baal iin harcad altmla g m bol bol salayann ben o l d u u m u bilmedi!"

(2,7-10). Baal ve Yahve arasndaki, kozmik yapd bir dinle d n y a n n yaratcs ve tarihin efendisi tek bir Tanr'ya ballk arasndaki uzlamaz atma yeniden ve k e s k i n l e m i olarak kyor karmza. Hoea b k p usanmadan Baal-Yahve badatrmaclgna saldrr. "Kendi T a n r larndan ayrlarak zina ettiler. D a balarnda kurban kesiyor, tepelerde, m e e , aselbent, yabanl fstk aalar altnda buhur yakyorlar" (4' 12-13). israil, tarihi ni unuttu: " o c u k l u u n d a sevdim israil'i, o l u m u Msr'dan a r d u n . Ama ben onlara seslendike,* onlar benden* u z a k l a y o r d u " (11:1-2). Bu iflah olmaz nan k r l n yol at fke sonunda patlar. Ceza k o r k u n olacaktr: "Peki yleyse! Ben de onlara kar b i r aslan gibi olacam, bir pars gibi y o l k e n a r n d a pusuya yatacam; y a v r u l a r n d a n e d i l m i dii ay gibi karlarna kacak, y r e k l e r i n i n zarn yrtacam; etlerini k p e k l e r paralayacak,'*' yabanl hayvanlar paralayacak onlar" (13:7-9). Tamamen gsteri olarak yaplan ibadet hibir ie yaramaz, " n k ben kur bandan deil, ballktan h o l a n r m ; yaklm kurbandan ok, beni tanmanz is terim" (6:6). Bagdatrmac t r e n l e r i n k u t l a n d merkezler yklacak (10:8). Tek k u r t u l u l a n , Yahve'ye itenlikle geri d n m e l e r i d i r . " T a n r n Yahve'ye d n s r a i l , nk sularndan t r t k e z l e d i n . . . . Ona 'Bala b t n sularmz' deyin,

'Ltfet, kabul et bizi, yle k i d u d a k l a r m z n k u r b a n n s u n a l m ' . . . , " (14:1-2). H o -

" Trke eviride: "peygmberler israil'i ardka - n .

9

Trke eviride: "peygamberlerden" - n .

* Trke eviride: "dii aslan gibi onlan orackta yiyip bitrecegim"-n. 423

DNSEL NANLAR VE DN CELEE TARH i

ea, g n a h k r l a r n kirlendikleri iin Tanrlarna geri d n e m e diklerinin bilincin dedir (5:4). Bununla birlikte Yahve'nin sevgisi fkesinden g l d r . "Kzgn fke mi banza y a d r m a y a c a m . . . . n k ben insan deil T a n r ' y m ; Kutsal

O l a r i m aranzda, artk fkeyle zerinize varmayacam" (11:9). srail'i le g t r m e k ve yreine seslenmek ister; orada "genlik g n l e r i n d e o l d u u gibi, M sr'dan kt g n l e r d e o l d u u gibi ezgiler syleyecek. 'Ve o g n gelecek' d i y o r Rab, 'bana 'kocam' diyeceksin'.... Seni sonsuza dek kendime e alacam: D o r u hk, adalet, sevgi, merhamet temelinde seninle evleneceim" (2:16-19). Bu, Yahve ile israil a r a s n d a k i mistik evliliin balang g n l e r i n e b i r d n olacaktr. E ler arasndaki b u ak, isa'nn bedel deyerek insanl k u r t a r m a s inancnn ha bercisidir: T a n r ' n n aff i n s a n n k u s u r l a r n d a n d n m e s i n i beklemez, o n u n nc l d r . " H o e a ' d a n somaki b t n b y k peygamberlerin evlilik k u l l a n a c a m da ekleyelim. simgeselligini

118. a y a : " s r a i l ' d e n A r t a k a l a n l a r " G e r i D n e c e k Kutsal metinlerin b y k peygamberleri, seilmii i klerinjn benzerliine k a r n , v a r o l u sluplar, yazgla rn s t l e n m e biimleriyle birbirlerinden ayrlrlar. aya T a n n ' y K u d s Tapna ? 'nda M O 746 veya 740'ta g r d ve duydu. Kars da bir k a d n peygamberdi ve aya'mn da, tpk profesyonel nebiler gibi, m r i t l e r i o l d u ,
S

Son sylevini M

7 l ' d e verdi Balangta iaya, Yahuda ve israil krallklarnn zellikle ahlaki ve toplumsal d u r u m u n u eletiriyordu. Hatta krala ve y k s e k grevlilere s a l d r m a k t a d u r a k s a m a d (kr. 3:12-15) T a n r ' n n yargsndan kimsenin k u r t u l a m a y a c a n b i l d i r d i (2:12-17; 1-9). T p k nclleri gibi, o da ibadetin y e t m e d i i n i aklad: " K u r b a n l a n n z m says o k m u , bana ne? diyor Yahve. Yakmalk k o sunularna,

Kr, Fohrer, a.g.y., s. 250 ve dipnot 17 (kaynaka), Hoea'nn kuDandg evlilik imgeleri toplamn, savat Kenan bereket kltlerine borlu olmas bir elikidir; kr. Rnggren, 5, 283. Bununla birlikte ibrani dinsel dncesinde evlilik simgesellignin "varolusal" an lam konusunda, bkz. Andr Neher, L'essence du propfiiisme, s. 247 vd. Mistik deneyimin evlilik birlii terimleriyle aktanlmas Neideler Neidesi'nin Yahudi ve Hristiyan yonmlanndave zellikle de Kar-Reform'un mistik teolojisinde yemden ele almacakiT. Buna karlk, Vaisnava mistik anlaynda, ruh ile Tanr arasndaki mistik birlik Radha ile Krina arasndaki evlilik d akla yanstlr. Onun adn tayan kitabn yalnzca ilk 39 babnn laya'ait olduunu belirtmekte yarar var. Geri kalan, M VI. yzyldan daha geriye uzanmayan eitli kehanetlerden oluuyor; bunlann en nemlileri "kinci aya" (bab 40-55) ve "nc laya'dr (bab 56-66). Belli sayda para ise, daha da ge bir tarihte aya kitabna eklenmitir (rnein bab 24 27'deki kyamet). 424

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRMDE SRAL DN

besili hayvanlarn yana d o y d u m . Boa, k u z u , teke kan deil istediim" (1:11). Dualar da b o u n a , n k "elleriniz kan dolu" (1:15). Tek gerek iman, adaleti uy gulamak ve i y i l i k yapmaktan ibarettir: "yilik etmeyi r e n i n , adaleti gzetin, zorbay yola getirin, kszn h a k k n verf., d u l k a d m savunun" (1:17). Asurlularm Suriye ve Filistin'e saldrs, t a y a ' n m vaazna yeni b i r unsur sok tu. Peygamber, b u tehlikeli siyas ve asken u n s u r l a r Yahve'nin tarihe mdahalesi olarak g r y o r d u ; Asur, onun kulland bir aratan baka b i r ey deildi. Iaya'ya gre tannsal bir i n t i k a m sz konusuydu; Yahve, toplumsal adaletsizliin ve ahlak deerlerdeki k n iyice azdrd dinsel inanszl cezalandrmakla

m e g u l d . Bu nedenle peygamber k r a l n d politikasna kar kt. Kurulan ko alisyonlar ve siyasi manevralar b o u n a abayd. Tek b i r u m u t vard
1

Yahve'ye

iman etmek ve g v e n m e k . "Bana g v e n m e z s e n i z , gvenlikte olamazsnz!" (7:9b). Yardmlarna k o a c a k olan Msr deil, Yahve'ye inant (31:1-3). aya krala cesa ret vermek iin "Tann'nm b i r areti"n b i l d i r d i : "K12 gebe kalp bir oul dou-" racak; a d n m m a n u e l koyacak" (7:14). ocuk " k t y reddedip, i y i y i seecek

yaa gelmeden" Yahve b i r o k mucize gerekletirecekti (7:16 vd). Bu kehanet sa ysz yoruma k o n u o l m u t u r .
17

Hristiyan teoloji s p e k l a s y o n l a n , o c u u n a d n n

^ " m m a n u e l " ("Tann bizimledir") l o i m a s m , isa'nn d o u m u n u n m j d e s i diye de erlendirdi. Her ne olursa olsun, kehanetin mesihi a n l a m o k akt: Yahve Da vud'un soyundan gelen d o r u bir kral ortaya karacak; b u kral muzaffer olacak ve o n u n soyundan gelenler ebediyen h k m e d e c e k t i . Asur kral Filistin'i igal edince, iaya o n u n artk Yahve'nin arac deil, iktida ra doymayan basit bir zorba o l d u u n u aklad (10:5-15). Dolaysyla o da y o k edilecekti (14:24-25). Peygamber bkp usanmadan T a n n ' n n g c ve h k m r a n l konusuna donuyor ve T a n n ' n n dnyay yarglayaca g n n , "Yahve'nin gn " n n geleceini b i l d i r i y o r d u (2:12-17). Bu nedenle yalnzca Asur kralnn k i b rini deil, Yahuda'nm toplumsal ve siyasal g n a h l a r n da m a h k m ediyor - y o k sullarn ezilmesi (3:12-15), l k s (3:16-24) ve sefahat (5:11-13), adaletsizlik (5:1 7, 23), tarlalarn alnmas ( 5 : 8 - 1 0 ) - b gnahlar Yahve'ye kar isyan hareketle ri olarak d e e r l e n d i r i y o r d u (1:2-3). Kt yneticileri (28:14-22), kendisiyle alay eden rahipleri ve t a p m peygamberlerini de m a h k m etti (28:7-13). aya, Siyon'un d o k u n u l m a z l n a g v e n i y o r d u : Kutsal d a Yahve tarafndan btn dmanlarn saldrlanna
2 7

kar k o r u n m u t u ve k o r u n a c a k t

(14:24-32;

Bu konudaki temel kaynaka iin, bkz Ringgren, 5. 286, dipnot 1. Bu kaynakaya u eseri de ekleyin: A. Neher, a.gy., s. 228 vd. 425

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H ! -1

17.2-14-, 29:1-8 v b ) . "Israil'm sa, k a \ a r i k " n m . k u d r e t l i T a n r ' y a

dnecekleri

umudunu da koruyordu (10:20-21).^ Ama arsnn z n e u y u l m a d ve peygam ber hayal krkln gizlemedi. Son s y l e v i n d e , "gzel tarlalar, v e r i m l i asmalar"n virane olaca; "neeli kentteki m u t l u l u k dolu evlerin" zerinde d i k e n l i a llar ve b r t l e n l e r bitecei kehanetinde bulundu, "nk saray ssz, kalabalk kent b o m b o kalacak..." (32;9-14).

119. Yeremya'ya V e r i l e n V a a t Bir ruhban ailesinden gelen Yeremya s e i l m i ligini M 626'da anlad ve peygamberliini kesintilerle k r k yl boyunca s r d r d . Kitabnn m e h u r bir b l m n d e , hangi koullarda seildiini anlatr (1:1 v d ) . Bu grev k a r s n d a d u r a k s a m a s n n gerekesi olarak, genliini g s t e r i r : "Konumay b i l m i y o r u m , n k gencim" (1:6), Ama T a n n onun azna dokunur ve g verir (1:9 v d ) . Yeremya'nm i l k sylevlerine o k dramatik bir izlek h k i m dir. Kuzeyden gelen b y k bir m i l l e t i n ok yakn b i r gelecekte yol aaca fela ketten sz eder: "Yay, pala k u a n m l a r , barbar' ve a c m a s z l a r . . . . " (6:22-23). Bu vahi atllarn hangi tarihi m e e denk d t n aramak b o u n a aba olur. " K u
zeyden

gelen millet," m i t o l o j i k m u t l a k y k m imgeleri a r a s n d a yer ahr;

nk

istila lkeyi kesin bir b i i m d e yok edecektir. "Yere b a k t m : bir kaos;"" ge bak tm: k yoktu" (4:23). Kaos haline indirgenme, dinsel inanszla verilen t a n r sal ceza olacaktr; ama b u yeni bir yaratl, Yeremya'un daha i l e r i k i tarihlerde tebli edecei Yeni Ahit' de hazrlamaktadr; n k Yahve affedicidir ve peygam ber o n u n arsn aktarr: "Geri d n n ey d n e k ocuklar, dnekliinizi iyiletireyim" (3:22; ayrca k r , 4:1 vd), M 609'da Yiya ld, olu Yehoyaklm tahta kt. Yeremya, iren bir
zor

ba o l d u u ortaya kan Yehoyakim'e s a l d r m a k t a d u r a k s a m a d . T a p m a n avlu sunda y a p l a n dinsel etkinliklerin salad aldatc g v e n e kanan herkese - r a h i p ler, peygamberler, h a l k - ate p s k r d (7:1-15; 26:1 v d ) . "Yahve'nin tapna, Yahve'nin tapna, Yahve'nin tapna b u r a d a d r , gibi aldatc szlere g v e n m e y i n " (7:4). almaya, adam l d r m e y e , zina etmeye, yalan yere ant imeye, Baal'e buhur yakmaya, "gvenlikteyiz" deyip, aslnda " b t n bu irenlikleri" srdr

meye hazr olanlar, Tapnaa b o u n a k o t u r u p geliyorlar; n k Yahve b t n yaptklarnz

e

gTyor

(7:9-11). Tanr onlara Filistinliler tarafndan yklan Silo

aya ilk oluna ear-Yaub, "sa kalanlar geri dnecek" adn koydu. Trke eviride: "gaddar" -n.

* Trke eviride "ekilsizdi, botu"-n. 426

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE ISRAtl. DlNl

tapnann kaderini hatrlatyor: "Daha nce A d m y e r l e t i r m i o l d u u m

i-

lo'daki yerime gidin. H a l k m srail'in k t l y z n d e n ona ne y a p t m g r n " (7:12). Yeremya t u t u k l a n d ve baz ileri gelenler kendisini korumasa, muhte melen i d a m cezasna arptnlacakt (26:10 v d ) . Peygamber uzunca bir s r e kamu ya adc yerlerde k o n u m a yapma olana b u l a m a d . " Yeremya'nn arsnn son aamas M 595'te, Nebukadnezzar Kuds' fethe dip, Yahuda s e k i n l e n n i n bir b l n s r g n edince balad. Yeni kral Sidkiya Msr'n yardmyla b i r ayaklanma h a z r l a r k e n , Yeremya halk yattrmaya ura y o r d u . Hain diye t u t u k l a n p hapse atld, ama daha sonra Babilliler tarafndan

kurtarld. Ksa b i r sre sonra, l k e l e r i n d e n k a a n y u r t t a l a r n d a n bir grupla bir likte Msr'a gitti (bab 37-39). Son sylevinde, Msr lkesine y e r l e m i b t n Yahudilere seslendi (44:1). Tanr, peygamberi araclyla, son yaanan b t n fe laketleri hatrlatt: " K u d s [Yerualim] ve Yahuda kentlerine g e t i r d i i m b t n fe laketleri g r d n z , ite yaptklar k t l k y z n d e n kentler b u g n ykk; ilerin de oturan yok" (44:2). Tanr "peygamber kullarn" b o u n a g n d e r i y o r , halk k t l k l e r i n d e n d n m e m e k t e inat ediyordu (44:4 vd). Yahve szlerinin sonunda ye n i bir yknt haber venr: Yerlemek zere Msr'a gelmeye k a r a r l olan "Yahuda'nm sa kalanlar" da yok edilecektir (44:12 v d ) . Yeremya'nn mesajnn ayrt edici niteliklerinden b i r i , kiisel d u y g u l a r hak k n d a k i o k sayda itiraf ve gndermedir."7 Tanr'ya yle deme cesaretini gste rir: "Ah> Benim iin aldatc b i r dere, g v e n i l m e z bir p n a r m olacaksn?"

(15:18). E y b gibi o da sorar: "Neden k t l e r i n ii i y i gidiyor? Neden hainler ta saszca yayor?" ( 1 2 : l ) , T a n r ' m n yollarn anlamak ister.
: 31

Bununla birlikte n

ceden haber verdii ve d o r u l a n a n felaketlere r a m e n , Yeremya selamete, hatta yeni bir yaradla olan nancn yi t irmez, 'j Yahve bir mleki gibi kendi eserini yok edebilir, ama b i r dierini, hem de daha iyisini yapma g c n e sahiptir (18:6 vd)\ Aslnda Tanrt, peygamberi araclyla Yeni A h i t ' i bildirmektedir: "israil hal kyla ve Yahuda halkyla yeni bir ahit y a p a c a m gnler geliyor. .. Yasam ileri ne yerletirecek, y r e k l e r i n e yazacam. Ben o n l a r n Tanrs olacam, onlar da
1 9

Yahve'nin Baruh bu huzuruna drd (bab

buyruuyla, felaket kehanetlerini bir kitaba kaydetti. Bir gn hizmetkr kitaptan baz paralan Tapmakta okumak istedi, ama tutukland ve kraln gtrld; kral da tornan yakt. Bununla birlikte Ye.rem.ya yeni bir kitap yaz 36).

3 0

zellikle bkz. 11:18-23; 12:1-6; 15:10-12, 15-21; 17:12-18; 18:18-23; 20:7-18. Kr. Ringgren, s. 295 ve dipnot 2 ve 3'te saylan kaynaka. Kr. von Rad, Ol d Test. TJeo., 11, 203 vd 427

3 1

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

benim h a l k m olacak" (31:31, 33). Amos, selameti srail'in "genlik g n l e r f n e d n m e s i n i salayacak T a n n ' n n yeni bir sevgi d a v r a n n d a n bekliyordu. Yeremya ise i n s a n n k k t e n yenilenecei umudunu besleme cesaretini g s t e r m e k t e d i r ; ^ n k , "nsann y a a m n n kendi elinde o l m a d m , admlarna y n vermenin ona d m e d i i n i b i l i y o r u m , ya

Yahve" ( 1 0 : 2 3 ) | B u nedenle Tanr kavmine yakn b i r gelecekte yenileneceklerini vaat eder. "Tek b i r y r e k , tek bir y a a m tarz vereceim onlara; gerek kendileri n i n gerekse o c u k l a n n m iyilii iin benden hep korksunlar. Onlarla ebedi b i r ahit yapacam: Onlara iyilik etmekten vazgemeyecek, benden h i a y r l m a s n l a r diye y r e k l e r i n e t a n r korkusu salacam" (32:39-40), Bu da insann yeniden yaratlmasyla edeerlidir; b u d n c e n i n ok n e m l i s o n u l a n olacaktr (rnein H r i s i y a n i a n n ncil'de aklanan Yeni Ahit anlay).'
12

120. K u d s ' n D , Hezekiel'in G r e v i " D n y a d a k i k r a l l a n n ve insanla rn hibiri K u d s k a p l a n n d a n h a s m l a r n , d m a n l a n n gireceine i n a n m a z d " (Mersiyeler 4:12). M 587'de K u d s ' n d n e tank olan Mersiyelerim isimsiz yazan byle h a y k r y o r d u . "Bak Yahve, gr! Kime byle yaptn? Kadnlar ocuk larn, sevgili y a v r u l a r n yediler!* Kahinle peygamber Yahve'nin tapnanda l drld!"" (2:20), Bu felaketin israil tarihi ve Yahveciligin geliimi asndan be lirleyici s o n u l a r o l d u . Dinsel ve siyasi bakentin d m e s i , devletin yok o l m a s ve Davud hanedannn sona ermesi anlamna geliyordu. Tapnak yaklp y k l d , b u da kurban t r e n l e r i n i n kesilmesine y o l at. Nfusun b y k b l m s r g n edildi. Ama s r l d k l e r i Babil, ibadet edilemeyen m e k r u h bir lkeydi. Tapman yerini zamanla sinagoga d n e c e k d i n o k u l u ald. Cemaat dualar, ilahiler ve din dersleri iin d z e n l i aralklarla t o p l a n y o r d u . Ama T a p m a n yklmas m i l l e t i n yok o l m a s n h a t r l a t y o r d u . Brj nedenle ulusal bamszln yeniden k u r u l m a s iin edilen dua. T a p n a n yeniden inas iin edilen duaya ayrlmaz b i r b i i m d e balyd.
33

3 2

ideal kral beklentisi de ayn Yeni Ahit umudunun bir parasdr: "Ben ona bir cemaat vereceim ve o bana yaklaacak" (Trke eviri' "nderleri kendilerinden biri olacak, yneticileri kendi aralarndan kacak. Onu kendime yaklatracam, bana yaklaacak"} (30:21). Trke eviride: "m yesin?" -n. ,
J

51

" Trke eviride: "m ldrlsn?" -n.

3 3

Mezmur 51'in yazan kendisini anndrmas, kurtarmas ve ayn zamanda Kuds'Un sur428

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN

K u d s ' t e veya s r g n d e yaayan b i r o k kii, Yahve'nin g c n d e n k u k u y a d p galiplerin t a n r l a r m benimsedi. Hatta bazdan Yahve'nin varlndan bile

p h e ettiler. Ama baka baz insanlar iin, peygamberlerin bkp usanmadan ha ber verdikleri felaket T a n r ' m n fkesinin en s t n kantyd, "iyimser peygamberler"e kar fkeli bir tepki d o d u . Buna karlk Kutsal Metinlerim b y k pey gamberlerine, hayatlar s r e s i n c e kendilerinden esirgenen takdir ve hayranlk

duygulan u y a n d . Yine de Babil'e s r l e n sekinler srail'i kurtarabilecek destei, dinsel gelenein baka yerlerinde arayacakt (bkz. cilt I I ) . Son b y k peygamber Hezekiei, M 597'de i l k s r g n l e r grubuyla b i r l i k t e geldii Babil'de, M O 571'e kadar eliliini s r d r d . Rahipti, b u da ritel "temiz lie" verdii n e m i aklar. Hezekiel'e gre israil'i "gnahlar," ncelikle de put perestlik "kirletmiti." Yahve "temiz su"yla halkn a r n d r a r a k , onlar kunaracakt (36:25).
31

Balangta Hezekiel iini n a n k r , ama zorunlu bir yalanlan te i l k s r g n l e r i n Ku

mizleme almas olarak g r y o r d u : Yahuda'dan getirilen

d s ' n yenilmezlii u m u t l a r n yok etmek ve kutsal kent ykldktan sonra da on lara yeniden g v e n vermek gerekiyordu.
35

Mesajn yaymaya balad b u i l k d

nemde Hezekiel K u d s ' n sonunun yaklatn, b u n u n israil'in dininden s a p m a s n n kanlmaz sonucu o l d u u n u b i l d i r i y o r d u . Alegorik b i r y k (bab 23) srail ve Samiriye'yi (Yahuda) Yahve tarafndan sevilmelerine k a r n "genliklerinde M sr'da fahielik" eden ve ihanetlerini Asurluiar ve Babillilerle de s r d r e n i k i kz kardee benzetir. Hezekiel srekli, Yahve'nin adna leke gelmesin diye terk etmeyi durmadan er teledii ihanet eden k a d n izleine d n e r ( m . k r . bab 20). israil'in ayrcalkl k o n u m u asla kendi d e e r i n d e n kaynaklanmaz^ Onu d i e r kavimlerden ayran

Yahve'nin tercihi o l m u t u r . Ama Yahve'nin her zaman her yerde var o l d u u d ncesi, tarihi felaken T a n n ile srail a r a s n d a k i evlilik birliinde yaanan b i r kriz olarak y o r u m l a n m a s n d a n daha a n l a m l d r . T a n n ' n n varl ayrcalkl b i r m e k n l a s n r l a n m a m t r . Dolaysyla m m i n i n Yahve'ye kendi v a t a n n d a veya yabanc b i r lkede tapnmas arasnda pek fark yoktur. n e m l i olan onun i dn yas ve benzerlerine kar d a v r a n l a n d r . Hezekiel dier b t n peygamberlerden

lann onar'mas iin Tann'ya yakanr. "O zaman doru sunulan kurbanlar (...) seni ho nut klar" (19). Von Rad, Old Test. Theol, I I , s. 224 vd; Rnggren, s. 300, Kr. Fohrer, Die Hauptprobleme des Buches Ezechiel, birok yerde; ayn yazar, Hstoty of Is raelite Religion, s, 317 vd. 429

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

daha o k bireye seslenir. K u d s ' n d n d e n sonra, Hezekiel'in arsnda yeni b i r d n e m balar; bu d n e m i n belirleyici nitelii srail'in kurtulaca u m u d u d u r , f l a n r iin hibir ey olanaksz deildir, ^srimeye giren Hezekiel "kemiklerle d o l u bir ova" g r r ; r u hun d o k u n d u u iskeletler "canlanp ayaa kalktlar," T a n n da srail halkna ayn eyi yapacaktr (37:1-14). Baka b i r deyile, srail l m de olsa, tanrsal b i r mu cizeyle d i r i l t i l e b i l i r . Bir baka kehanette (bab 36), s r g n l e r i n geri dneceini, harap o l m u yerlerin yeniden yaplacan ve k a v m i n oalacan mjdeler. Ama zellikle de srail'in affedilip k u r t u l a c a m b i l d i r i r : "zerinize temiz su dkece im, a r n a c a k s n z . . . . Size yeni bir y r e k verecek, iinize yeni bir r u h koyaca m . . , . Kurallarm izlemenizi, buyruklanma uyup onlan u y g u l a m a n z salaya cam. Atalarnza v e r d i i m l k e d e yaayacak, benim h a l k m olacaksnz, ben de sizin T a n r n z olacam" (30:25-28), Yeremya'da da g r l d g i b i , aslnda yeni b i r yaradl ieren bir Yeni Ahit sz konusudur. Ama srail'in d a l m a s Tan r n n mutlak g c n ve onurunu tartma konusu yapt iin, Hezekiel b u yeni yaratl Yahve'nin, tsrail h a l k n n "milletlerin arasnda her gittikleri yerde" kir lettikleri kutsal adn yeniden kutsamak isteiyle aklar (36:21). Bey ve oban, T a n n ' n m r n e k " k u l u " Davud yeni srail zerinde h k m srecektir (37;25 vd; 34:23 v d ) . Ve Hezekiel son bablarda (40-48), (esrime halindeyken tasvirini gr d ) gelecekteki T a p n a ve yeni srail'de yaplaca ekliyle ibadeti ayrntla
37

ryla betimler.

121. " T a r i h i n D e h e t i " ne Y k l e n e n D i n s e l D e e r S r g n n son yllarnda ve s r g n sonras d n e m d e de peygamberler yok olmaz (bkz. cilt 11). Ama tasla Yeremya tarafndan o l u t u r u l m u "selamet teolojisi" ad verilebilecek olguyu ge litirmekle yetinirler. Bu nedenle i m d i d e n srail'in dinsel tarihinde peygamberli in oynad rol h a k k n d a b i r h k m e varlabilir. Peygamberlerin i l k dikkat eken zellii, t a p m a ynelttikleri eletiriler ve bagdatrmacla, yani onlarn "fahielik" adm verdikleri Kenan etkilerine

amanszca s a l d r m a l a r d r . Ama durmadan ate satklar b u "fahielik," kozmik dinselliin en yaygn b i i m l e r i n d e n b i r i n i temsil etmektedir. Tarmclara zg k o z m i k dinsellik en temel kutsallk diyalektiinin, zellikle de tanrsal olann
3 6

Kr. Fohrer, History, s. 319 ve kaydettii kaynaka, a.y., dipnot 4. Hezekiel'in esrime halindeki grs, Musevilikte ve Hristiyanlkta muhteem bir gelime yaayacak "Tapmak eolojisinin"nin balang noktasn oluturur. 430

3 7

KRALLAR VE PEYGAMBERLER DEVRNDE I5RA1L DN

kozmik nesnelerde veya ritimlerde b e d e n l e n d i i ya da t e z a h r ettii inancnn b i r uzantsn o l u t u r u y o r d u . Ama Yahve m m i n l e r i , Filistin'e girdiklerinden beri, t a m d a b u inanc putperestliin en m k e m m e l r n e i olarak k n y o r l a r d . Fakat daha n c e k o z m i k dinsellie h i b u kadar vahice s a l d r l m a m 11. Sonunda pey gamberler doay her t r l tanrsal varlktan a r n d r m a y baardlar. D o a dn yasnn b i r o k kesimi - " y k s e k yerler," talar, kaynaklar, aalar, baz mahsul ler, baz i e k l e r - " k i r l i "
38

diye damgalanacakt; nk Kenan bereket tanrlar

tapmyla k i r l e t i l m i l e r d i . ; T a m anlamyla "temiz" ve kutsal blge yalnzca l - j i d , n k israil orada T a n n ' s n a s a d k kalmtj. Bitkilerin b y m e s i n i n kutsal b o y u t u ve genel anlamda d o a n n ok sayda epifanisi o l d u k a ge bir tarihte, or taa Museviliinde yeniden kefedilecekti. T a p m , ncelikle de kanl kurbanlar eletiriliyordu; yalnzca Kenan u n s u r l a r n n k a n m a s n d a n kaynaklanan bir bozulma sz konusu deildi, ayn zamanda ra hipler ve halk ritel etkinliini t a p n m a n n en m k e m m e l biimi olarak g r y o r lard. Oysa peygamberlere g r e , onlar Yafve'yi b o u n a tapnaklarnda a r y o r l a r d; T a n r kurbanlan, b a y r a m l a r ve trenleri k m s y o r d u (kr. dier b l m l e rin yan sra, Amos 5:4-6, 14-15, 21-23); Tanr hak ve adalet bekliyordu (5:24). S r g n ncesi d n e m i n peygamberleri, m m i n i n t a p m etkinliinin ne o l m a s gerektiini hibir zaman belirlememilerdi. Halk yeniden Yahve'ye d n m e d i i s rece, g n d e m e byle b i r sorun getirilmiyordu bile. Peygamberler t a p m d a k i i y i letirmelerin deil, insanlardaki d n m n p e i n d e y d i l e r .
39

Ancak K u d s d

t k t e n s o n r a d r k i , Hezekiel yeniden g z d e n geirilmi bir ayin biimi n e r d i . D o g a ' n n k u t s a l l n , t a p m etkinliinin deerini yitirmesi; ksacas kozmik draseiliin toptan ve sert b i r b i i m d e reddi ve zellikle de Yahve'ye nihai d n yoluyla bireyin tinsel yenileniine verilen belirleyici n e m , peygamberlerin i k i Yahudi krallnn varln bile tehdit eden tarihi krizlere yantyd. Tehlike ok b y k ve hemen y a k n l a n n d a y d . Her kozmik dinde bulunan "yaama sevinci" yalnzca dinden k m a k a n l a m n a gelmiyordu; ayn zamanda ok yakndaki m i l l i felakette yok olmaya m a h k u m b o b i r hayaldi. Kozmik d i n i n geleneksel biimle r i , baka b i r ifadeyle bereket mysteria'st, hayatla l m a r a s n d a k i diyalektik daya nma artk sahte b i r gvenlikten baka b i r ey sunmuyordu. Gerekten de koz m i k d i n h a y a t n d u r m a y p devam ettii, dolaysyla m i l l e t i n ve devletin de ne

Ayn nedenle Hindistan'daki Hristiyan misyonerler kiliselere yalnzca Hindu trenlerinde kullanlmayan iekleri, yani gzellik sralamasnda en arkada kalanlar kabul ediyorlard. Kr. Fohrer, Hisiory of tie isroelite Regio. s. 278. 431

DIN5EL NANLAR

VE DNCELE H T A R H ! -1

denli ar tarihi krizlerle karlarlarsa karlasnlar, hayana kalabilecekleri ha yalini besliyordu. Baka bir deyile, halk ve ileri gelenler, ama o n l a r n yan sra kahinler ve iyimser peygamberler tarihi d m a n l k l a n doal afetlerle ( k u r a k l k , su baskn, salgm hastalklar, yerkabugu hareketleri vb) zdeletirme e i l i m i n deydiler. Ama b u t r felaketler asla mutlak ve belirleyici olmaz. Halbuki s r g n ncesi d n e m i n peygamberleri yalnzca l k e n i n yklacan ve devletin yok ola can haber vermekle k a l m y o r , m i l l e t i n de tamamen yok olma tehlikesiyle kar karya o l d u u n u ileri s r y o r l a r d . Peygamberler resmi siyasi iyimserlie tepki gsteriyorlar ve Yahvecilg dev let d i n i olarak y e r l e t i r m e k yerine b a d a t rmac l tevik eden Davud m o n a r i sine s a l d n y o r l a r d . Bildirdikleri "gelecek" g e r e k t e n de o k y a k n d a y d . Peygam berler, m m i n l e r d e yaratacaklar isel d n m yoluyla i m d i k i zaman deiti rebilmek iin, gelecei bildirmeye ara v e r m i y o r l a r d . O n l a r n alarnn siyaseti ne d u y d u k l a r t u t k u l u i ^ i dinsel nitelikteydi. Olaylarn ak halk itenlikle dine d n m e y e zorlayabilir, bylelikle onun "selametV'ni salayabilirdi; srail'in tarih i i n d e hayatta k a l m a s n n tek y o l u buydu. Peygamberlerin n g r l e r i n i n gerek lemesi onlarn arsn ve daha da kesin b i r b i i m d e s y l e m e k gerekirse, tarihi olaylarn Yahve'nin eseri o l d u u n u d o r u l u y o r d u . Baka bir ifadeyle, tarihi olay lar dinsel bir anlam kazanyor, "olumsuz tanrsal tezahrlere," Yahve'nin "fkesi"ne d n y o r l a r d . Bylelikle, ayn ve tek tanrsal iradenin somut ifadeleri ola rak ortaya karak i t u t a r l d k l a n n gzler n n e seriyorlard. Demek k i peygamberler, daha n c e h i g r l m e m i bir b i i m d e , tarihe deer y k l e m e k t e d i r l e r . Bundan b y l e tarihi olaylar, T a n n ' n n iradesiyle belirlendikleri l d e , herdi ilerinde bir deere sahip olacakt. Bylece tarihi olgular insann Tanr karsndaki "durumlan"na d n t ve bu nitelikleriyle, o zamana dek hi bir eyin onlara salayamad bir dinsel deer kazandlar. Bu nedenle, tariflin T a n n ' n n b i r epifanisi olarak a n l a m n lk kefedenlerin Ibraniler o l d u k l a r syle nebilir ve b u kavram, beklenebilecei gibi, Hristiyanlk tarafndan yeniden ele a l n m ve b o y u t l a n d n l m t r . '
10

Yine de tarihin br tannsal tezahr olarak kefi

n i n Yahudi balk tarafndan hemen ve tamamen kabul edilmediini, antik kavram larn daha uzun sre yaadklarn da belirtelim.

Kr. Eliade, Le Mytfe de f'etenel retaur, s. 122 vd. Zamann "selameti," srail kutsal tarihi erevesinde ona "deer yklenmesi" konusunda, bkz. a.g.y., s. 124 vd. 432

ELETREL KAYNAKA

113. srail krall hakknda, bkz. J. Pedersen, Israel: s Life and Culture, I-IV (LondraKopenhag, 1926, 1940), l-II, s. 41 vd; G. von Rad, Old Testament Theology, 1 (New York, 1926), s, 306 vd; G. Fohrer, History of Israelite Religion (Nashville, 1972), s. 122 vd (zengin bir kaynakayla birlikte, s. 122-123, 139-140); H. Ringgren, La religion d'Isral, s. 235 vd ("Uppsala Okuh"nun eletirel tantm); j , de Fraine, L'aspect religieux de la royaut Isralite (Roma, 1954); Geo Widengren, Sakrales Knigtum im Alten Testament u, im Judentum (Stutt gart, 1955); ayn yazar, "King and Covenant," JSS, 2, 1957, 5, 1-32; M. Noth, "Gott, Knig u. Volk im Alten Testament" (= Gesammelte Studien, 1957, s. 188-229); G, von Rad, "Das judische Knigsritual" (Gesammelte Schriften iinde, 1959, s 205-213), R, de Vaux. "Le roi d'Isral, vassal de Yahv" (Mlanges E. Tisserant iinde, 1, 1964. s, I i 9-133); A, R. Johnson, Sacral Kingship in Ancient Israel (2 bask, 1967), Karlatrmal bir inceleme iin, bkz. Sidney Smith, "The Practice of Kingship i n Early Semitic Kingdoms," S. H. Hooke (ed.). Myth, Ritual and Kings hip iinde, Oxford, 1958, s, 22-73 ve zellikle K.-H. Bernhardt. Das Problem der al io ri e malischen Knigs idologie im Alten Testament (Leiden, 1961) ve 1. Seiben, Hirt-Her<kKnig (Berlin, 1969). Davud ve Sleyman hakknda, bkz. Fohrer, a.g.y., s. 125 vd; R. A Cat [son, Dawrf (fie Chosen King (1965); G. W. Ahlstrm, "Solomon, the Chosen One," HR, 8, 1968, s. 93-110. Kuds Tapmann simgeseli ii ve krallk taprtmn nemi hakknda, bkz.; N Poulssen, Knig und Tempel im Glaubenszeugnis des Alten Testament (Stuttgart, 1967); G. W. Ahlstrm, Psalm 89. Eine Liturgie aus dem Ritual des leidenden Knigs (Lund, 1959); T. A Busink, Der Tempel von Jerusalem, I : Der Tempel Salomes (Leiden. 1970). Aynca bkz. J. Schreiner, SifliiJemsalem. Jahwes Knigssitz (Mnih, 1963); F. Stolz, Strukturen und Figuren im Kult von Jerusalem (Berlin, 1970); E, L. Ehrlich, Die Kutsyrtiolrk im Aken Testament u. im nachbiblischen Judentum (Stuttgart, 1959); H. J. Hermisson, Sprache u. Ritus im alsraelitischen Kult (Neukirc hen-Vluyn, 1965). 114. "Tahta k Mezmurlan" hakknda, bkz. S. Mowinckel, Psafnenstudie 11: Das Thronbes (efgungs/esf Jahws u. der Ursprung der Eschatologie (Christiania, 1622). Mezmurlar'n tapm iindeki ilevi hakknda, bkz. S. Mowinckel, The Psalms in Israel's Worship, l - t l (New York-Oxford, 1962); H, Ringgren, Forth of the Psalmist (Philadelphia, 1963), H. Zirker, Die Kultische Vergegenwnigungder Vergangenheit in den Psalnien (Ronr, 1964); C. Westennann, The Preise of God in the Psalms (Richmond, 1965). Aynca kr. O. Keel, Feinde und Gottesleug ner, Studien zum image des Widersacher in den individualpsalnien (Stuttgart, 1969), "Yaayan Tann" olarak Yahve hakknda, bkz. G, von Rad, Old Testament Theology, I , s. 306 vd; O. Eissfeldt, The Old Testament, s. 102 vd; H. Ringgren. La Religion d'Isral, s. 99 vd; G. Fohrer. a.g.y., s.164 vd. Aynca kr. H. Ringgren, World and Wisdom: Studies in the Hypostatization of Divine Qualities in the Ancient Near East (Lund, 1947). lsrailogullannin yaayan varlk ve "nefes-ruh" kavranlan konusunda, bkz Daniel Lys, Riaci (Paris, 1962). 433

D1N5ELNANLAR VE D N C E L E R TARH -1

DrJ dncesi zerine, bkz. H. Riesetfeld, The Ressurrection iti Ezckiel XXXVII and n e Dura-buropos Paintings. (Uppsala, 1948); Widengren, Sakrales Knigtum, s. 45 vd. 115. Eyub kitab nesir olarak yazlm bir nsz ve sonszle, Eyb'le dostianmn konumalann ieren manzum ana blmden oluur. Nesir ve manzum paralar arasnda belli bir farkllk vardr. Eyb hakkndaki ok geni klliyat iinde unlar sayalm: O, Eissfeldc, s. 454 vd, 764 vd (kaynaka); G, Fhrer, Studien zum Buche Hieb (1963); S. Terrien, job (Neuchatel, 1963); J, Pedersen, "Scepticisme Israelite," RH PR, 10, 1930, s. 317-370; P. Humben, "Le modern isme de Job," V7 ek 3, 1955, 150-161; H . H. Rowley, "The Book of Job and lis Meaning" (= From Moses to Qumran, 1963, s. 141-183). 116, llyas hakknda, bkz G. von Rad, Old Testament Theology, II, s. 14-31; G. F-ohrer, His tory of Israelite Religion, s. 230 vd (dipnot 15, kaynaka); L. Erotter, The Stones of Elijah and Elisha as Polemics Against Baal Worship (1968) ve Etudes Carmel;tames' Hie le Prophte. 1; 5elon es Ecritures et es traditions chrtiennes; H: Au Carmel, dans le Judasme et l'Islam (Paris, 1956). zellikle kr. P. Marie-Joseph Stiassny, "Le Prophte Elie dans le Judaisme," I I , s. 199-255. Tapm peygamberleri konusunda, bkz.: A. Haid ar. Associations of Cult Prophets Among the Ancient Semites (Uppsala, 1945); H. H. Rowley, Worship in Ancient Israel, s. 144-175; J. Jeremias, Kul (prophtie u. Geriehtsverhndigung in der spteren Knigzeit Israels (NewkircbenVVuyn, 1970). Krallarla tapm peygamberlen arasndaki ilikiler zenne, bkz. J. Pedersen, Israel, 1-11, s 124 vd; F. M, Cross, Canaanite Myh and Hebrew Epie, s. 217 vd, 237 vd. Eski Ahit'ieki peygamberlii konu alan yakn tanhli klliyat, H.H. Rowley, "The Nature of Old Testament Prophecy m the Light of Recent Study" (fiaivard Tlieological Review, 38, 1945, s. 1-38) ve G. Fohrer, "Neuere Literatur zur Al ttestaraent lichen Prophtie" (Theologische Rundschau, 1951, s. 277-346; 1952, s. 192-197, 295-361), ayn yazar, "Zehn Jahre Literatur zur alt testament liehen Prophtie" (a.g.y., 1962. s. 1-75; 235-297; 301-374) incelemelerinde zmlenmi Lir. Ozet bir anlatn iin, bkz. G, von Rad, Theology, I I , s. 50 vd; Fohrer, History of Israelite Religion, s. 230 vd. Aynca kr. S. Mowinckel, "The 'Spin!' and the 'Word' in the Pre-Exilic Reforming Prophets" (Journal of Biblical Literature, 53, 1934. s 199-227); Andr Neher, L'essenee du prophtsme (Pans, 1955), s. 85-178 (peygamberliin branilerdeki ereveleri), 179-350 (yaanm peygamberlik); Claude Tresmontant. La doct rine morale des prophtes d'Isral (Pans, 1958). Peygamberlerin jestlerinin simgesel anlam konusunda, bkz G. Fohrer, Die symbolischen Handlungen der Propheten (2. bask, 1968). 117. Amos ve Hoea hakknda, bkz. G von Rad, II, s. 129-146; Ringgren, Histoire, s. 278 vd; Fahrer, History of Israelite Religion, 5. 243-261; H. .S. Nyberg, Studien zum Hoseabuche 434

KRALLAR V PEYGAMBERLER DEVRNDE SRAL DN

(Uppsala, 1935); A. Caquot, "Ose et la royaut" (RHPR, 41, 1961, s. 123-146); E. Jacob. "L'hritage cananen dans le livre du prophte Ose" (fiHPE, 43, 1963, s. 250-259). 118, aya hakknda, bkz, O, Eissfeldt, The Old Testament, s. 303-346 (s. 303-304, kay naka); von Rad, I I , s. 147-169; Fohrer, History, s. 251-257. Aynca kr. S. H. Blank, Prop hetic Faith in Isaiah (1958). ayayla ayn zamanda yaayan, ama ondan daha gen olan Moresetli Mika muhtemelen M 725 ile 711 arasnda arsn duyurmutur. Sekiz sylevi kitabnn ilk blmnde yer almaktadr. Baz paralar (1:16; 2:4-5, 10, 12-14) ve dier baza blmler srgn sonras dneme ait eklerdir. Mika uluslararas siyasetle lgilenmez, ama Yahuda'dak toplumsal gnahlara ve ahlak bozukluuna saldnr. lke yklacak (5:10; 6:16) ve "Syon tarla gibi * srlecek sizin yznzden. Ta ynna dnecek Kuds (Yerualim). Tapnan kurulduu da allarla kaplanacak" (3:12). Srgn sonras dneme ait eklerde, Mesihi bir kehanet grlr: "israil'i ynetecek olan" Beytlehem'den kacak, o zaman Asur yenilecek ve kral "halkn... ynetecek. Halk gvenlik iinde yaayacak; n k btn dnya onun bykln kabul edecek. Halkna esenlik getirecek" (5:1-5). Bkz. Fohrer, History, s. 257, dipnot 20 (Mika hakknda kaynaka). " kk peygamber," Seianya, Habakkuk ve Nahura grevlerini M VII. yzyln son otuz ylnda yerine getirirler. Bunlardan ilki, "Yahve'nin gn"nn yakn olduunu duyurur ken gsterdii gle dikkat ekmektedir: "Yahve'nin byk gn yaklat .., fke gn o gn. Ac ve sknt, ykm ve felaket" gn vb (1:14 vd). g 119. Yeremya hakknda, bkz.: G. von Rad, Theology, i l , s 188-199; Eissfeldt, Old Testament, s. 346-364, 717-718 (zengin bir kaynakayla birlikte); Fohrer, Histoy, s. 188 199. 12. Hezekiel hakknda, bkz. von Rad, II, s. 220-237, Eissfeldt, s. 365-381 (zengin kay naka, s. 365-369, 758); C. Fohrer, Die Hauptprohieme des Euches E^echie) (1952); ayn yazar. History, s. 316-321. Aynca bkz. J. Steinmann, Le prophte Ezchiel et les dbuts de l'exil (1953), T. Chary, Les prophtes et le culte porfir de l'exil (1955).

121. "Yahve'nin Gn" kavram konusunda, bkz. G. von Rad, "The Origin of the concept oftheDayofYahweh" (JSS, 4, 1959, s 97-108); ayn yazar Old Testament Theology, 11, s 119-125. Gelecein Kral, Mesih hakknda, bkz. S. Mowinckel, He Thai Cometh (New York, 1954), s. 96 vd, 155 vd. Peygamberler'de tarihe dinsel deer yklenmesi konusunda, kr. M. Elade, Le Mythe de l'Eternel Retour (yeni bask), s, 122 vd.

435

XV.

BLM

DIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET MUTLULUU

122. " t k i Kez D o m u " B i r T a n r n n E p i f a n i l e r i ve G i z l e n m e l e r i Bir yz yl bulan aratrmalarn a r d n d a n Dionysos hal bir bilmece olmay s r d r y o r . K k e n i , varlk hali, balatt dinsel deneyim tryle dier b y k Yunan tanrla r n d a n ayrlyor. Mite g r e , b i r prensesle, Thebai kral Kadnos'tn kz Semele ile Zeus'un o l u d u r . Kskan Hera ona b i r tuzak kurar ve Semeie Zeus'tan

kendisini bir g k t a n r s n n gerek biimi iinde g s t e r m e s i n i ister. Tedbirsiz kz, Zeus'un yldrmyla arplr ve d o u m , z a m a n n d a n nce gerekleir. Ama Zets ocuu k e n d i b a l d n n a koyar ve birka ay sonra Dionysos dnyaya g e r . G e r e k t e n de " i k i kez d o g m u " t u r . Birok k k e n miti, kraliyet ailelerinin k u r u c u larnn soyunu tanrlarla l m l kadnlar a r a s n d a k i birlemelerle balatr. Ama Dionysos i k i n c i kez Zeus'tan d o m u t u r . d o a n l a r a r a s n d a tanr olan bir tek odur.
1

Bu nedenle, byle b i r b i r l e m e d e n

P. Kretschmer, Semde i s m i n i Trakya-Frigya'nn y e r y z tanras anlamna gelen Semet terimiyle aklamaya alm, bu etimoloji Nilsson ve Wi]pmowitz gibi hatr saylr bilginler tarafndan da kabul g r m t . D o r u olsun ya da o l m a s n , etimolojinin m i t i n anlalmasna hibir y a r d m yoktur. Once g k tanr ile yeryz ana a r a s n d a k i , i k i n c i n i n kavrulmasyla sonulanan bir hieros gamos'v anlamak zordur. Dger yandan ve asl nemlisi, en eski m i t o l o j i k anlatlar u o l gu zerinde srarla d u r m a k t a d r : lml bir hadn olan Semele bir tanr
2

dour

m u t u r . Y u n a n l a r n ilgisini eken Dionysos'un b u elikili ikiliiydi; n k yal nzca byle bir i k i l i k o n u n kendine zg halini aklayabil! rdi. O l m l b i r k a d n d a n d o a n Dionysos, h u k u k e n OIympos tanrlar panteonuna ait deildi; bununla birlikte kendini kabul ettirmeyi baard ve sonunda annesi Semele'yi de oraya soktu. Birok i m a s n d a n da anlald z e r e , Homeros b u tan-

Pidaros, irag S5; Herodot I I , 146; Euripides, Bakkha'lar, 94 vd; Apollodoros, Uibl I I I . 4, 3 vb. llyado, XIV, 323 ona "Thebai'i bir kadn" derken, Hesiodos, Thcugonia, 940 vd'da "lm l kadn" ifadesini kullanr. 436

DONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET MUTLULUU"

n y b i l i y o r d u , ama ne Homeros ne de onun dinleyicileri b u "yabanc" ve O l y m poslulardan o k Farkl tanryla ilgileniyorlard. Yine de Dionysos h a k k n d a k i en eski tankl bize sunan Homeros'tur. Uyada'da. ( V I , 128-140), m e h u r b i r olay dan s z edilir. Trakyal kahraman Lykurgos Dionysos'un sutninelerini kovmaya kalkr: "stnineler hep birden yere attlar deneklerini .. o vakit Dionysos'un

d k o p t u , denizin dalgalarna att kendini, Lykurgos'un homurtusundan bir tit reme almt Dionysos'u, Thetis de hemen ekti onu iine." Ama Lykurgos t a n r lar fkelendirdi ve Zeus onu "kr etti." Lykurgos uzun sre y a a m a d , nk " l m s z l e r d e n t i k s m d i r m i r i kendini," Bir "kurt-adam" tarafndan kovalanmaktan ve denize daltan s z edilen b u y k d e , eski bir erginlenme senaryosunun anlarn bulmak m m k n d r .
3

Bununla Diony

birlikte Homeros'un deindii d n e m d e , m i t i n anlam ve a m a c farkldr.

sos'un yazgsnn zgl izgilerinden b i r i n i gzlerimizin n n e s e m e k t e d t r : kar t kiiliklerin "basksna u r a m a s . " Ama ayrca m i t , Dionysos'un tanrlar ailesi nin yesi olarak kabul edildiine de tanklk etmektedir; n k yalnzca babas Zeus deil, dier b t n tanrlar Lykurgos'un d a v r a n n kendilerine ynelik b i r hakaret olarak alglar. "Baskya u r a m a , " tanrnn v a r o l u biimine direniini ve dinsel mesajm dra matik, bir b i i m d e ifade etmektedir. Perseus ordusuyla birlikte Dionysos'un ve y a n n d a k i "deniz k a d n l a n " n n karsna dikilmi, bir anlatya gre tanry Lema G l ' n n dibine a t m t . Euripides'in Bakhha'iar'm
1

z m l e r k e n de baskya u

rama izlei yine k a r m z a kacak. Bu tr ykler, Dionysos taprtmn karla t muhalefetin m i t l e t i r i l m i anlar olarak y o r u m l a n m t r . Bu y o r u m u n satr aralarnda gizlenen k u r a m , Dionysos'un Yunanistan'a olduka ge bir tarihte gel diini, r t k b i r b i i m d e "yabanc" b i r tann o l d u u n u v a r s a y m a k t a d r . Erwin

Rohde'dan beri bilginlerin ou Dionysos'u, Yunanistan'a ya d o r u d a n Trakya'dan ya da Frigya z e r i n d e n g e l m i , Trakyal bir tanr olarak kabul etmektedir. Ama Walter Otto, Dionysos'un arkaik ve b t n Helen d n y a s n d a yaygnlam niteli i z e r i n d e d u r m u t u r ve tanrnn adna -di-vo-nu-so-jo3

bir Miken yaztnda rast

lanmas ona hak veriyor gibidir. Dier yandan Herodotos'a gre ( I I , 49) Diony sos'un Yunanistan'a "daha ge girdii" ve Balhha'Iar'da (dize 219) Pentheus'un

Kr. H. Jeanmaire, Dionysos, s. 76, Lykurgos ve erginleme trenleri hakknda, k, ayn yazar, Courol et Couretes, s. 463 vd, Ptutarkhos, De Jsde, 35. Pylosta bulunmu, izgise! B yazsyla yazlm bir para sz konusudur (X a O 6). 437

01NSFX INAN1AU V E DSONCF.UF.R TARIMI - 1

"benim t a n m a d m , yeni k m a bir tann"dan sz ettii de d o r u d u r . Dionysos t a p m m n Yunanistan'a giriinin tarihi ne olursa olsun, karlat muhalefete g n d e r m e yapan m i t l e r i n ve mitolojik p a r a l a r n daha derin bir anla m v a r d r : Bize hem D i o n y s o s u dinsel deneyim hem de t a n r n n kendine zg yaps h a k k n d a bilgi verirler. Dionysos herhalde d i r e n i ve basklara y o l a m t; n k ortaya kard dinsel deneyim b t n bir v a r o l u s l u b u n u ve d e e r l e r evrenini tehdit ediyordu. K u k u s u z Olympos d i n i n i n ve k u r u m l a r n n s t n l ne y n e l i k b i r tehdit s z konusuydu. Ama b u muhalefet, dinler tarihinde zaten sk sk rastlanan, daha isel bir d r a m da ele veriyordu: Ancak geri kalan her eyi (ad ne olursa olsun: denge, kiilik, vicdan, m a n t k vb) y a d s y a r a k gerekletiri lebilen her t r l mutlak dinsel deneyime kar d i r e n i . Walter Otto, Dionysos'un "baskya u r a m a s " izlegiyle t a n r n n o k saydaki epifanisinin lipolojis arasndaki u y u m u i y i yakalamtr. Dionysos birdenbire

g r n e n ve daha sonra gizemli b i r b i i m d e yok olan bir t a n r d r . Khaironeia'daki Agrionia b a y r a m l a r n d a , k a d n l a r b o u n a bir abayla Dionysos'u aryorlar ve tan r n n kendisini saklayan Musa'larn yanma gittii haberiyle geri d n y o r l a r d .
6

L e m a ' n n dibine veya denize dalarak yok olur ve -Anthesteria b a y r a m n d a olduu g i b i - dalgalarn z e r i n d e k i bir kayn i i n d e yeniden onaya kar. Onun bei i n d e "uyan"na ilikin g n d e r m e l e r
7

de ayn m i t izlegine iaret eder. Bu d

nemsel epifaniler ve gizlenmeler Dionysos'u b i t k i b y m e s i tanrlar arasna so k a r . N i t e k i m t a n r n n , b i t k i l e r i n yaamyla belli b i r u y u m u sz konusudur; sar
8

m a k ve a m o n u n neredeyse almetleri haline gelmitir ve en yaygn Dionysos b a y r a m l a r tarm takvimi erevesine otururlar. Ama suyla ve tohumlarla, kanla veya meniyle olan ilikilerinin ve hayvan olarak (boa, aslan, teke) epifanilerine y a n s y a n ar canlln gsterdii gibi, Dionysos hayatn b t n y l e iliki iin dedir. T a n n n n beklenmedik tezahrleri ve kaybolular bir anlamda hayatn or
9

taya kp gizlenmesini, yani hayatla o l u m u n birbirlerini izlemesini ve son tahlil de birliini yanstr. Ama sradanlg y z n d e n herhangi bir dinsel d n c e orta ya k a r m a ya da mit r e t m e g c n e sahip olamayacak bu k o z m i k g r n g y e y -

Otto, Dionysos, s. 79. A.g.y.s. 82 vd. Dionysos bir aa, "tahl" veya ba tanrs olarak grlmek istenmi ve paralanmasyla ilikili mitin tahlann "ilesV'ni veya arabn hazrlann yanstt yorumu yaplmtr; Diodoros i l i . 62'de saylan mit yazclar.

fi

KT. W. Otto'nun tartt metinler ve bavuru kaynaklar, s, 162-14. 438

DONYSOS VEYA YKNIDEN KAVUULAN AHRET M U T L U L U U

nelik "nesnel" b i r g z l e m sz konusu deildir asla. Dionysos, epfaniler ve giz lenmeleri yoluyla hayatla l m n birlikteliinin gizemini ve kutsalln esinler. Bizzat t a n r n n varlyla gerekletirildiine gre, dinsel bir esin s z konusudur; n k b u g r n m e l e r ve kaybolmalar her zaman mevsimlerle ilikili deildir.

Dionysos kn g r n r ve en anl epifanisini gerekletirdii ilkbahar e n l i i srasnda yok olur, "Yok olma," "gizlenme" Yeralt'na n i m , yani " l m " n m i t o l o j i k ifadeleri

dir. N i t e k i m Delphoi'de insanlara Dionysos'un mezan gsteriliyordu; Argos'ta da t a n r n n l m n d e n sz ediliyordu. Zaten Argive rituelinde Dionysos deniz d i binden geri a r l d n d a ,
10

ller d i y a r n d a n y u k a n kar. Bir Orpheus ilahisine

gre (no. LII1), Dionysos yokken onun Persephone'nin yannda o l d u u kabul edi lir. Son olarak Zagreus-Dionysos m i t i de -daha ileride z e r i n d e d u r a c a z - tanr n n Titanlar tarafndan l d r l m e s i n i , paralanmasn ve yenmesini anlatr. Dionysos'un b u o k saydaki, ama birbirlerini tamamlayan ehreleri, t m ka n l m a z "arndrlma" ve yeniden yorumlanma srelerine k a r n , adna yaplan halk ritellernde hl fark edilebilmektedir.

123. B a z H a l k B a y r a m l a r n n A r k a i k l i i Pisistratos'tan itibaren, Atina'da Dionysos onuruna d r t bayram k u t l a n y o r d u .

L

Aralk aynda yaplan "Tarlalarda

k i Dionysos enlikleri" k y b a y r a m l a r y d . Bir geit alay b y k boyutlu bir fallusu arklar syleyerek, trenle tayordu. Tam bir arkaik tren olan ve butun d n y a d a yaygn olarak g r l e n fallus tama, k u k u s u z Dionysos t a p m n d a n da ha eskiydi. Dier ritel elenceler; yarmalar, karlamalar ve zellikle de mas keler t a k m ya da hayvan klna girmi insanlann geit alaylarndan o l u u y o r du. Burada da sz konusu ritel biimleri Dionysos'tan eskidir, ama arap tanr s n n maskeler kortejinin bana gemeyi nasl baard da anlalmaktadr. K ortasnda kutlanan Lenai b a y r a m l a r h a k k n d a ise daha az bilgi sahibiyiz. Herakletos, Lenai s z c n n ve "Lenai yapmak" f i i l i n i n "Bakkha'lar enlii" ve "Bakkha'lar enlii yapmak" anlamlarnda kullanldn belirtmektedir. T a n r , daittulihos'un yardmyla arlyordu. Aristophanes'in bir dizesindeki aklamaya gre, Eleusis rahibi "elinde bir mealeyle yle der: Tanry arn! Ve dinleyi-

Plutarkhos, De hiie, 35, Bu bayramlardan ikisinin, kutlandklar aylann isimlerini tamas -Lenaon ve Anthesteron- onlarn arkaikligini ve btn Helen dnyasnda grldklerini kantlamaktadr. 439

DNSEL INANLAG VE DNCELER TARH -1

cler haykrr: Semele'nin olu, zenginlii veren Iakkhos!"'

Anthesterion enlikleri yaklak u b a t - m a r t aylannda k u t l a n r ve daha yakn tarihli b i r kutlama olan "Byk Diorysos enlikleri" ise mart-nisan aylarnda ya plrd. Thukydides ( I I , 15, 4) Anthe steri on'u en eski Dionysos b a y r a m olarak kabul ediyordu. Ayn zamanda en n e m l i bayram da buydu. lk g n e Pithoigia ad veriliyor, o g n sonbahardaki hasattan beri kapal duran toprak arap Flan (pithoi) alyordu. Flar "bataklktaki Dionysos" tapnana g t r l p tanrya sa lar yaplyor, daha sonra yeni arabn tadna b a k l y o r d u . kinci g n (Khoes, "tes tiler") a r a p i m e yarmas d z e n l e n i y o r d u ; Yarmaclarn elinde arap dolu b i rer testi b u l u n u y o r ve verilen aretle birlikte herkes testisini en erken boaltma ya b a k y o r d u . "Tarlalardaki Dionysos e n i i k l e r T n d e k i baz yarmalar gibi (r nein genlerin daha n c e d e n zeytinyana b u l a n m bir t u l u m zerinde en uzun sre dengede kalmak iin yartklar askoliasmos), b u yarma da hayatn yenilen mesini izleyen her t r d e n karlama ve y a r m a n n (spor, hitabet vb trde) i y i bilinen senaryosu i i n d e yer a l m a k t a d r .
13

Ama nee ve s a r h o l u k , artk Home-

ros'un kederli t e d n y a s n a hi benzemeyen b i r te hayat nceden haber ver mektedir bir anlamda. Yine Khoes g n n d e , tanrnn kente geliini simgeleyen bir t r e n alay olutu ruluyordu. T a n r n n denizden gelecei kabul edildii iin, alayda drt k a n teke ri z e r i n d e tanan b i r gemi de yer alyor, b u n u n iinde elinde bir bag k t ve y a n n d a flt alan i k i plak satyr'le Dionysos b u l u n u y o r d u . Herhalde klk dei tirmi eitli figranlarn, kurban edilecek b o a n n ve onun n n d e b i r fltyle ieklerden yaplm elenkleri tayanlarn y r d t r e n alay, o g n ak olan tek tapnaa, eski Lenaeum'd. y n e l i y o r d u . Orada baslinna'nm, "kralie"nin, yani

kral-arkhon'un karsnn ve o n u n d r t nedimesinin de katld eitli t r e n l e r ya p l y o r d u . O andan itibaren, sitenin eski kralielerinin mirass olan basilirma, Dionysos'un ei olarak kabul ediliyor, k a n d a k i Dionysos'un yanna kyor ve d n alayn a n d r a n yeni kortej eski kraliyet k o n u t u olan Butoleium'a yneliyor d u . Aristoteles, tanr ile kralie a r a s n d a k i kutsal evliliin BuJoIetum'da (tam evi-

Eleusis nyiten'lannda dzenlenen ayn alaylarnn ban eken tann; Dionysos'la zdeletiriimiti; kaynaklaru eserlerde tamlmtr: W. Otto, Dionysos, s. 80; kr. Jeanmaire, Dionysos, s. 47.
3

Cok arkaik ve btn dnyada yaygn bir senaryonun sz konusu olduunu hatrlatalm; bu senaryo tarihncesinin, btn toplum biimlerinde hal ayrcalkl bir yere sahip bulunan en nemli miraslarndan biridir. 440

DONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET M U T L U L U U

~
i

"'

risi "kz ahin") gerekletiini belirtiyor (Ath. Pol 3, 5). Bukolcion tercihi, D i onysos'un b o a e k l i n d e k i epifanisinin hl bilindiini gsteriyor. Bu b i r l e m e simgesel b i r anlamda yorumlanmaya allm veya tanrnn, arkhon'un a h s n d a cani and irildii varsaylmtr. Aristoteles'in tanklnn n e m i n i v u r g u l u y o r .
14

Ama W . Otto hakl olarak

Basilirma tanry, einin, kralla

r n m i r a s s n n evinde karlar ve Dionysos da b i r k r a l olarak onaya kar. Bu birleme herhalde t a n n m n b t n siteyle evliliini simgeliyor ve bunun o k mutl u s o n u l a r vereceine inanlyordu. Ama burada, s t n l n n aka kabul edil mesini isteyen ve kaba ep ifan ileriyle bilinen Dionysos'a z g b i r davran s z k o nusudur; n k t a n n n n kralieyle birletiini kabul eden baka hibir Yunan ta pm yoktu. Ama A n t h e s t e i o n ' u n g n , zellikle de Dionysos'un zafer g n olan i k i n c i g n u u r s u z g n l e r d i , n k llerin r u h l a r ve onlarla birlikte yeraltnn lanetli etkilerini tayan keres [ l m t a n n a l a n ] geri geliyordu. Zaten A n t h e s t e i o n ' u n son g n onlara a d a n m t . l l e r iin dua ediliyor, eitli tahllardan yaplan bir b u l a m a olan ve gece olmadan yenmesi gereken panspermia hazrlanyordu.

Gece olunca yle b a g i r i l i y o r d u ; "keres haydi kapya, Anthesterion b i t t i ! " Bu i y i bilinen ritel senaryo, aa y u k a r her yerdeki t a r m uygarlklarnda bulglanm a k t a d r . l l e r ve teki d n y a n n gleri bereketi ve zenginlikleri ynetir ve datrlar, H i p p okra tes'in bir incelemesinde, "Besinler, b i t k i l e r i n b y m e s i ve to humlar bize l l e r d e n getir," diye yazlmt. Dionysos, kendisi iin y a p l a n b t n t r e n l e r d e , hem bereket hem de l m tanrs olarak karmza kar, Herak leitos, "Hades ile Dionysos'un . . . tek ve ayn tanr" o l d u u n u s y l e m i t i (para 15), Dionysos'un sularla, nemle, b i t k i z s u l a n y l a ilikilerini daha y u k a r d a hatr latmtk. O n u n epifanilerine elik eden veya b u n l a r haber veren "mucizeler"e de d e i n m e k gerekir: Kayadan fkran su, st ve balla dolan dereler. Teos'ta Diony sos enliklerinin k u t l a n d g n , bir a r a p k a y n a sel gibi b o a l r ,
15

Elis'te, gece

kaps m h r l b i r odaya b r a k l a n b o anak, ertesi g n arapla dolu olarak

1 1

rnein Babil'de Bel'in birlemesinden (tann tapnakta bulunurken kendisine tapnak hizmetkan bir kadnn elik etmesi) veya Patara'da kehaneti eriyle onaya koymas gereken bilgelii dorudan tanrdan almak iin Apollon tapnanda uyumas geTeken rahibeden tamamen farkl bir birleme sz konusudur, kr. Otto, s. 84. Sicilyal Diodoros, [11,66.2, 441

1 5

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H -1

bulunur.

Benzer "mucizeler" baka yerlerde de grlr. En m e h u r u , b i r k a saat

iinde iek ap, z m veren "bir g n l k balar"dr; b i r o k y a z a r n soz ettii bu "mucize" eitli yerlerde g r l m t r ,
17

124. E u r i p i d e s ve Dionysos O r j i c i i i Bu t r "mucizeler" takn ve esrik D i onysos t a p m m a z g d r . Bu t a p m anlald kadaryla tanrnn en arkaik ve en z g n unsurunu y a n s t m a k t a d r . Euripides'in Bakkha'lar', Yunan dehas ile D i

onysos orjiciliginin b u l u m a s n n nasl bir ey o l d u u konusunda bize paha biil mez bir tanklk sunuyor. Bakkhaar'm b a k a h r a m a n bizzat Dionysos'tur; bu da

antik Yunan tiyatrosunda daha nce eine r a s t l a n m a m bir olaydr. T a p m m n Yunanistan'da hl bilinmemesine o k fkelenen Dionysos, y a n n d a bir Mainad'lar ordusuyla Asya'dan kp gelmi ve annesinin d o d u u Thebai'de k o n a k l a m t . Kral Kadmos'un kz, kz kardeleri Semele'nin Zeus tarafndan sevildiini ve bir tanr d o u r d u u n u i n k r ediyorlard. Dionysos onlar arpp lgna evirdi ve teyzeleri, Thebai'nin dier kadnlaryla birlikte dalara kp orji t r ritueller yapmaya baladlar. Dedesi Kadmos'un yerine tahta kan Penthets b u tapm ya saklad ve kendisine verilen tlere ragmen d n s z tutumunda ayak diredi. Kendi t a p m m n rahibi klna giren Dionysos, Pentheus tarafndan yakalanp hapse atld. Ama b i r mucizeyle k u r t u l d u ve hatta Pentheus'u da, orji ritelleri s rasnda k a d n l a r gizli gizli gzetlemesi iin ikna etti. Mainad'lar tarafndan yaka lanan Pentheus p a r a m p a r a edildi; z annesi Agaue, bir aslan ba sand olu n u n kafasn zafer k a z a n m gibi t a d .
18

Euripides'in h a y a t n n sonunda Bakkha'lar'

yazarken tad niyet ne olursa

olsun, Yunan tragedyasnn b u bayapt ayn zamanda Dionysos tapm hakknda k i en n e m l i belgeyi o l u t u r m a k t a d r . "Direni, bask ve zafer" izlegi b u eserde en parlak yansmasn b u l m a k t a d r .
19

Pentheus Dionysos'a kar kar: "Lidya'dan

16

Pausanias, VI, 2,6, 1-2. Sophokles, Tyestes (frag. 234) ve Otto'nun sayd dier kaynaklar, s. 98-99. Dionysos'un tannlg kabul edilmedii zaman yol at baka "lgnlk" rneklen de bilinmektedir: megin Argos kadnlan (Appolodoros, II, 2, 2; III, 5, 2); Orkhomenos'ta oullarndan birini paralayp yiyen Minyas'm kzlan (Plutarkhos, uoest. Gr. XXXVIII, 299 e) M V. yzylda Thebai tapmn merkezi olmutu, nk Dionysos orada dnyaya getiril miti ve Semele'nin de mezar oradayd. Yine de ilk zamanlarn direnii unutulmamt ve Bakkha'lar'dan kan derslerden biri de kukusuz uydu: Bir tanry "yeni" kabul edildii iin reddetmemek gerekir. 442

17

1 8

19

DIONYSOS VEYA YEMDEN KAVUULAN Al i KET M U T L U L U U

b i r y a b a n c n n da geldiini sylyorlar, b y c m y m ne! Salar altn sarsym , h o k o k u l u kvrck p e r e m l e r i v a r m , al y a n a k h y m , gzlerinde Aphrodite'nin k s n s u y a n a r m . Gece g n d z k a d m l a n m z kzlarmzla d p k a l k y o r , Bakkhos gizemlerini r e t i y o r u m diye onlar b a t a n k a r t y o r m u " (234 vd). Ka dnlar evlerini terk etmeye ve geceleri dalarda k o t u r u p , santur ve flt sesleri eliinde dans etmeye itilmektedir. Pentheus en ok a r a b n etkisinden korkmak tadr, n k " b a d n d r c arabn parlts k a d n lenlerinin b i r paras oldu m u , o t r e n l e r d e n hayr gelmez" (258-260). B u n n l a birlikte Bakkha'lann esrime haline girmesini salayan arap deildir, fjafak v a k t i o n l a r Kithairon'un s t n d e gzetleyen Pentheus'un bir h i z m e t k r , ceylan postlarna b u r n d k l e r i n i , balarna s a r m a k elenkleri taktklarn, belle rine ylanlar sardklarn, vahi karacalar veya kurt enciklerini kollarnda tayp emzirdiklerini anlatr (695 v d ) . Tamamen Dionysos'a ozgu "mucizeler" saymakla bitmez: Bakkha'Iar thyrsos'laryla {kozalak bal s a | kayalara vururlar ye v u r d u k lar yerden su kar veya arap fkrr; topra kazarlar ve kazdklar yerden

oluk oluk st akar, s a r m a k t thyrsos'lardan bal damlar (703 vd). H i z m e t k r szlerine devam eder: "Bunlar [bu mucizeleri] g r m e k iin sen de orada olmaly d n , h o r l a d n b u tannya dualarla yaklardn" (712-714). Agaue'nin fark ettii h i z m e t k r ve arkadalar, paralanmaktan g k u r t u l u r lar. Bakkha'Iar o zaman ayrda otlayan hayvanlarn zerine atlr ve "plak elle riyle" o n l a r lime lime ederler. zerlerine saldran azgn boalar binlerce gen kz eliyle goz a p kapayncaya kadar d i d i k didik edilir. Daha sonra Mainad'lar r z g r gibi ovalara dalarlar. "Evlerden ocuklar alp katlar. O m u z l a r n a attk lar hibir ey artk kara topraa d m y o r , t u n ve demir bile bellerini b k m yordu. Alev alev yanan salar vcutlarn y a k m y o r d u . Nihayet ehirlerin erkek leri Bakkha'lann her eyi alp g t r d k l e r i n i g r n c e fkeyle silahlarna sarld lar ve ite o zaman k r a l m , h i g r l m e d i k bir sahne g r d k ; Demir ulu oklar Bakkha'lardan bir damla kan a k t m a d ; mutlak bir tanndan y a r d m g r e n b u ka dnlar thyros'lanyla erkekleri y a r a l a d l a r . . . . " (754-763). Bu takn ve vahi gece ritelleriyle daha y u k a r d a soz ettiimiz kamusal Di onysos enlikleri ( 123) a r a s n d a k i fark vurgulamaya bile gerek yok. Euripides bize mysieria'lara zg, gizli b i r tapm tantyor, Pentheus s o r u t u r u y o r ; "Tren lerin b i i m i ierii ne?" Dionysos da cevap veriyor: "nancmz benimsemeyen lere aklanamaz bu." "Ona tapanlar ne kazanyorlar bundan?" "Bunu senin i i t m e n treye aykr, iitmeye de deer hani" (470-474).

443

DNSEL NANLAR V E DNCELER T A R H -1

Mysteria,

Bakkha'lann Dionysos'un b t n l k l epifanisine katl m a s n d a n o l u

u y o r d u . Riteller geceleri, kentlerden uzakta, dalarda ve ormanlarda yaplyor du. K u r b a n n paralanarak l d r l m e s i (sparagmos) ve i et yenmesi (mofagia)

yoluyla, tanryla r u h birlii gerekletiriliyordu; n k p a r a l a n a n ve i i ye nen hayvanlar Dionysos'un epifanileri veya b e d e n l e n m i halleriydi. Dier b t n deneyimler - o l a a n s t fiziksel g , ate ve silahlarla yaralanmama, "mucizeler" (yerden fkran su, a r a p , s t ) , ylanlarla ve vahi hayvan yavrulanyla "yakn lk" y a a n a n b u tanrsal c o k u hali ve tanryla zdeleme sayesinde m m k n oluyordu. D i o n y s o s u esrime her e y d e n nce insanlk halinin almas, tam kur t u l u u n kefi, insanln eriemedii bir k e n d i l i i n d e n ligin ve z g r l n elde edilmesiydi. Bu z g r l k l e r i n iinde, etik ve sosyal nitelikteki yasaklardan, k u rallardan ve szlemelerden k u n u l m a k da mutlaka yer alyordu. Bu d u r u m da ka dnlarn kitlesel katlmn a k l a r .
20

Ama D i o n y s o s u deneyim daha derindeki

dzeylere ulayordu. i etleri dileriyle paralayan Bakkha'Iar on binlerce yl d r b a s t r l m b i r davranla b t n l e i y o r ! a r d yeniden; benzer taknlklar ya amsal ve k o z m i k glerle birlemeyi ortaya k o y u y o r d u ve yalnzca bir t a n n n n ruhlanna sahip olmasyla aklanamazd. T a n n n n r u h l a r n a sahip o l m a s n n "l g n l k l a , maniayla i ie gemesi d o a l d . Bizzat Dionysos da "lgnl" yaa mt ve Bakkha'lann yaptklar, t a n r n n getii snavlar ve ileyi paylamaktan ibaretti. Son tahlilde, r u h l a n n m onunla b i r l e m e s i n i n en g v e n i l i r y o l l a r n d a n biri buydu. Yunanlar, t a n n l a n n y o l at baka mania r n e k l e r i de biliyorlard. E u r i p i des'in Herakles tragedyasnda, k a h r a m a n n lgnl H e r a ' n n eseridir; Sofokles'n Aios'nda k a h r a m a n n y o l d a n k m a s n a neden olan Athena'dr. Eskilerin Diony

sosu orjilerle aralannda yaknlk k u r d u u "Korybantlk," Korybant'lann insa n n ruhuna sahip o l m a l a r n n y o l at bir m a n i a y d ve tedavisi gerek b i r erginlenme ile s o n u l a n y o r d u . Yine de Dionysos ve t a p m m d i e r l e r i n d e n ay ran, psikopatik krizler deil, b u n a n n dinsel deneyim olarak yklendikleri Bunlar k i m i zaman t a n n n n verdii b i r ceza, k i m i zaman da b i r d l d r .
21

deerdir: Sonu

olarak g r n r d e benzer toplu riteller veya hareketlerle - r n e i n ortaan baz

Bununla birlikte Tiresias tanny savunur: "Dionysos kadnlar iffetli olmaya zorlamyor, if fet insann karakterine baldr ve yaradl iffetli olan ahlak hi bozulmadan orjilere katlr" (Bakk talar, 314 vd). Bir amam bir psikopattan ayrann, iyilemeyi baarmas ve sonuta insanln geri kalanndan daha gl ve yaratc bir kiilik kazanmas olduunu hatrlatalm.

VJIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET M U T L U L U U

rpntl ve kesik kesik hareketlerle yaplan danslar veya Kuzey Afrika'daki mis t i k sviye tarikatnn rimellerinde ig et y e n m e s i - yaplan karlatrmalarn i l
;i

g i n yan, b u n l a r n D i o n y s o s u l u u n z g n l n belirgini etirmesi dr. Tarihsel d n e m d e b u kadar arkaik b i r mirasla y k l b i r t a n r ok az k m tr: Vahi hayvan biimli maskeleri, falius t a m a n n , sjarcgmos'un, ig et yeme n i n , y a m y a m l n , m a n i a n n , enthousiflsmos'un yer ald riteller. En arpc

nokta, Dionysos t a p t m n m , b i r yandan t a r i h n c e s i n i n kalnts b u m i r a s korur ken, dier yandan Y u n a n l a r n tinsel evrenine bir kez katldktan sonra, yeni din sel deerler yaratmaktan da h i geri kalmamasdr. Kukusuz t a n r n n r u h l a r ele g e i r m e s i n i n yol at taknlk -maniabirok yazarn ilgisini e k m i ve bir

ok kez ironiye, alaylara k o n u o l m u t u . Herodotos (V, 78-80), Borysthenes ( D i n yeper) z e r i n d e k i Olbia'da "Dionysos Bakkheios r i e l l e r i n d e erginlenen" b i r s kit kralnn, Skyles'in bana gelenleri anlatr. T r e n ((elete) srasnda, tanrnn

r u h u n u ele geirdii kral "bir Bakkha ve bir lgn" oluyordu. Bu b y k olaslk la e r g i n k n e n l e r i n " t a n r n n egemenlii altnda" kendilerini taknla kaptrdkla r b i r t r e n d i ; gerek t r e n i izleyenler gerekse r u h l a r ele geirilenler bunu "l gnlk" (manto) olarak kabul ediyorlard. Herodotos kendisine Olbia'da anlatlm b i r y k y nakletmekle yetiniyordu. Demosthenes ise yazd m e h u r b i r b l m d e (Ta stne, 259), bir yandan raki

b i Aiskhines'i g l n duruma d r m e y e alrken, dier yandan Dionysos'un Trakya'daki karl olan tanr Sabazos'a inananlann M I V . yzylda Atina'da hiasoi (zel d i n i kurumlar) tarafndan kutlanan b i r t a k m ayinleri de g z l e r i m i z i n n n e serer. (Eskiler b u tanry y e r l i ismiyle a n l a n Trakya Dionysos'u olarak kabul e d i y o r l a r d ) . " Demosthenes, ritellerin a r d n d a n okunan "kitaplari'a dei n i r ( b y k olaslkla hseroi foi (kutsal szler) ieren yazl bir metin), "nebidle-

mek"ten (karaca k r k n e , ebrid'e g n d e r m e ; belki de h a y v a n n ig etinm y e n d i i

Rohde, esrimeei Dionysos dininin yaylmasn ortaadaki rpnmak danslar salgnyla karlatrmt. R. Eisler ritellerinde ig et yiyen Isilviye tarikatna dikkat ekmiti (bu uy gulamaya, "paralamak" anlamna gelen jarassa iiilinden tretilmi bir szck olan frissa deniyordu), Mistik olarak etobur hayvanlarla zdeleen ve onlann isimlenni tayan (akal, panter, aslan, kedi, kpek) tarikat yeleri sgrlan, kurtlan, kolar, koyunlan, keileri paralyor, karnlarn yaryor ve ig ig yiyorlard. ig etlerin yenmesini, "es rimeden vahi bir zevk almak ve tanryla birlemek" iin yaplan takn bir kutlama dans izliyordu (R. Brunel). Eski tefsirlere gre Frigya dilindeki saiwi (veya sabaioi) terimi Yunancadaki bolffeios'un karkyd; kr. Jeamaire, Dionysos, s. 93-97. 445

DNSEL NANLAR VE DNCELER T A R H ! -1

bir kurban treni soz konusuydu), "kratekmeklzn"

(iinde "mistik iki"nin, a

rapla suyun kartrld ift k u l p l u testi); zellikle erginlenecek aday bedenini k i l ve unla ovmaktan o l u a n " a r n d r m a " ileminden (atharmos) sz eder. Sonun da treni y n e t e n d i n a d a m n n yardmcs, secde etmi veya yere u z a n m aday ayaa k a l d r y o r ve o da u ifadeyi yineliyordu: "Ktlkten k u r t u l d u m ve daha iyisini b u l d u m . " A r d n d a n b t n mecliste birden bire lk la b i r b a r (oloyg) kopuyordrj. Ertesi gun balarna rezene ve beyaz kavak dallarndan talar t a k m m r i t l e r i n t r e n alay d z e n l e n i y o r d u . Aiskhines, ellerindeki ylanlar sal layarak, "Evoe, Sabazios mysieria'lan!" diye bararak ve Hyes, Aite, Attes, Hyes lklaryla dans ederek en bata y r y o r d u . Demosthenes kalbur b i i m i n d e k i b i r sepetten de sz eder; liknon, "mistik kalbur," k k Dionysos'un ilk beiidir. Dionysos ritellerinin merkezinde u ya da b u b i i m d e her zaman az ok id det ieren bir taknlktan oluan bir esrime deneyimi bulunur: Mania. Bu "lgn lk" bir anlamda m r i d i n "tanrlamasnn" (entleos) k a m m o l u t u r u y o r d u . K u kusuz unutulmaz b i r deneyim sz konusuydu; nk Dionysos'un yaratc kendil i g m d e n h i n e ve sarho edici z g r l n e , i n s a n s t g c n e ve d o k u n u l m a z l na itirak ediliyordu. R u h l a r n tanryla birlemesi bir sreliine insanlk halinin erevesini paralyor, ama onu b t n y l e d n t r m e y i asla b a a r a m y o r d u . Ne Batha'iar'da ne de Notnos'tm D o nysiafea's kadar ge d n e m e ait bir eserde l m s z l k t e n sz edilir. Bu da Dionysos'u, Rohde'dan beri sk sk benzeildii, k i m i zaman da kartrld Z a l m o k s i s ' e n farkllatrmaya yeter; n k Gaetalar'n bu tanrs mysieria'larmda erginlenenleri " l m s z l e t i r i y o r d u . " Ama Yu nanlar, tanrlkla insanlk arasnda b u l u n d u u n u d n d k l e r i sonsuz mesafeyi kapatmaya h e n z cesaret edemiyorlard.

125. Y u n a n l a r T a n r ' m n V a r l n Y e n i d e n K e f e d i n c e . , . , Trenlerin en azndan b i r b l m (rnein t r e n alaylar) halka ak b i r b i i m d e yaplsa da,

zel trias o i l e r i n erginleyici niteliinin ve gizliliinin k o r u n d u u anlalyor (bkz. daha yukanda, Bakkhct'lar, 470-474).
24

Gizli ve erginleyici Dionysos ritellerinin

ne zaman ve hangi koullarda mysteria dinlerine zg b i r ilev stlendiklerini saptamak g t r . n e m l i bilginler (Nilsson, Festugiere), eskatoiojik umuda ili k i n kesin g n d e r m e l e r b u l u n m a d iin, b i r Dionysos mysteria'smm varlndan sz edilmesine kar kyorlar. Ama zellikle antik adaki gizli ritelleri, batini ' Anthesteron bayram srasnda baz ntellerin yalnzca kadnlar tarafndan ve byk giz lilik iinde gerekletirildiini hatrlatalm. 446

DIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN A M RET M U T L U L U U

anlamlan konusunda hibir fikir ileri sremeyecek kadar az biliyoruz (byle b i r anlam muhtemelen vard; n k d n y a n n her yerinde ve her tapm dzeyinde gizli ve erginleyici ritellerin b a t n anlamlan o l d u u b u l g u l a n m t r ) . stelik eskatolojik umudun yapsn, Orpheusulk veya Helenistik an Dionysos'un andrmak

mysteria'tan sayesinde renilen ifadelerle s n r l a m a m a k gerekir,

gizlenmesi ve epifanisi, yeraltna inileri ( l m ve onu izleyen dirilii

tadr) ve zellikle de tanrnn "uyan"m kutlayan ritelleriyle ocuk D o n y s o s t a p m - b i r a z ileride ele alacamz Dionysos-Zagreus mitsel-ritel izlegini i m
15

d i l i k bir kenara b r a k r s a k - tinsel b i r yenilenme isteine ve umuduna iaret et mekledir. o c u k tann d n y a n n her yerinde, mistik nitelikte b i r "yeniden d o u " gizemini ortaya koyan bir erginlenme simgesellii yklenir. (Dinsel deneyim a s n d a n , byle bir simgeselliin entelektel olarak "anlalr" olup o l m a m a s pek n e m l i deildir.) Dionysos'la zdeletirilen Sabazios t a p m n m da b i r mysteria yaps g s t e r d i i n i hatrlatalm ("Ktlkten kurtuldum!"). Kukusuz dakkha'lar

l m s z l k t e n s z etmez; ama r u h l a n n tannyla geici de olsa b i r l e m e s i , bakkJos'un l m s o n r a s v a r o l u b i i m i n d e belli sonulara y o l ayordu. Eleusis

mysterta'larada da Dionysos'un varl, en azndan bazt orji t r deneyimlerin eskatolojik b i r anlam o l d u u k u k u s u n u u y a n d r m a k t a d r . Ama t a p m n "tnysteria" nitelii, zellikle Dionysos-Zagreus't an hareketle be lirginlemektedir. ocuk Dionysos-Zagreus'un bedeninin paralanmas
26

mitini

zellikle Hristiyan yazarlar araclyla r e n i y o r u z .

Beklenebilecei gibi bu

yazarlar m i t i E u e m e r o s u , ' eksik ve k t niyetli b i r b i i m d e s u n m a k t a d r l a r . Ama Hristiyan yazarlar kutsal ve gizli eyler h a k k n d a aka k o n u m a yasan dan k u r t u l d u k a n iin, bize b i r o k deerli ayrnt da a k t a r m l a r d r . Hera'nn

g n d e r d i i Titanlar, ocuk Dionysos-Zagreus'u baz oyuncaklarla k a n d r r (be beklerin dietlerini k a d k l a n oyuncaklar, krepundia, bir ayna, kemiklerden ya plm b i r o y u n , b i r top, bir t o p a , b i r rhombos (kaynana z n l t s m a benzeyen m zik aleti]), sonra da l d r p paralara aynrlar. Paralar bir kazanda piirirler ve

ocuk-Dionysos tapm Boiotia ve Girit'te biliniyordu, ama sonunda Yunanistan'a da yayld, Rrmicus Maternus, De envre prof. re'g. 6; skenderiyeli Klemes. Praiept. 11, 17, 2; 18, 2; Amobius, Adv. Nal- V, 19; bu metinler Kem, Ophica fyagmenta, s. 110-11 l'de bulunmak tadr.

" Yunan filozof Eumeros'un (M 4.-3, yzyl), iannlarn ve mitolojik kahramanlarn hay ranlk veya korku duyulan insanlardan baka bir ey olmadklar grsnden esinlenen n 447

DNSEL NANLAR VE DOSONCELEG TARH - I

b a zbarma gre b u n l a r yerler. Bir tanra -Athera, Rhea veya Demeler- y r e i n i alr veya karr ve o n u bir kutuya koyar. Cinayeti haber alan Zeus, T i t a n l a r n z e r i n e yldrmlar yadrarak onlar yok eder. Hristiyan yazarlar Dionysos'un diriliinden sz etmez, ama eski yazarlar m i t i n b u b l m n de biliyorlard. Ceero'nun ada, E p i k u r o s u okuldan P h l o d e m o s , Dionysos'un d o u m u n d a n sz eder, "birincisinde a n a s n d a n , ikincisinde Zeus'un b a l d r n d a n d o a r ; nc s n d e ise, Titanlar tarafndan p a r a l a n d k t a n sonra bedeninin paralarm b i r araya getiren Rhea sayesinde yeniden hayata d n e r . "
27

Firmicus Matemus, Girit'te (o,

Euemer05u y k n n Girit'te getii k a n s n d a d r ) b u cinayetin her yl y a p l a n ve " o c u u n l m a n n d a yaptklarn ve e k t i k l e r i ' n i yineleyen rimellerle anldn belirterek szlerini balar: " O r m a n l a r n derinliklerinde attklar garip lklarla fkeli bir r u h u n lgnln taklit ederler" ve cinayetin lgnlk sonucu ilendi ine i n a n d r m a y a alrlar ve "bir boay dileriyle canl canl paralarlar." o c u k Dionysos-Zagre u s u n ilesi ve dirilii mitsel-ritel izlei, zellikle de " O r p h e u s u " y o r u m l a n nedeniyle, sonu gelmez tartmalara y o l amtr. Konu muz asndan, Hristiyan yazarlann aktard bilgilerin daha eski belgelerce de d e s t e k l e n d i i n i belirtmek yeterli olacaktr. Zagreus ismi i l k kez b i r Thebai epik i i r i n d e , Alfemeotis'te (M V I . yzyl) g e e r ;
28

" b y k avc" anlamna gelen bu

isim Dionysos'un vahi, orjici karakterine u y m a k t a d r . Titanlarn iledii cinayet konusundaysa, Pausanias ( V I I I , 37, 5 ) , W i l a m o w t z ve dier bilginlerin kukula rna k a r n , deerini koruyan bir b i l g i a k t a r m t r : M V I . yzylda, Pisistratides z a m a n n d a Atina'da yaayan Onomakrites bu konuda bir iir yazmt: "Adn Homeros'taki T t a n l a r ' d a n alm. Titanlar t a n r n n ektii aclarn yaratclar ha line getirerek, Dionysos o r j i l e r i n i k u r m u t u . " Mite g r e , Titanlar t a n n m a m a k iin al tozuna bulanarak o c u k tanrya yaklamlard, Atina'da kutlanan Sabazios mysierid'lannda da erginlenme r i te lerin den b i r i adaylann bir toza veya alya bulanmasndan oluuyordu. mutur.
3 0 29

Antikagda b u i k i olgu arasnda b i r yaknlk kurul

" i l k e l " toplumlarda i y i bilinen, arkaik bir erginlenme ritueli sz konu-

De pier., 44; Jeanmare, s. 382.

2 8

Frag. 3, Kinkel 1, s, 77; aynca kr. Euripides, frag. 472; Kallimakhos'a gre (frag. 171). Zagreus, Dionysos'un zel bir addr, dier rnekler iin bkz. Otto, s. 191 vd. Demosthenes, de tor. 259. Argoslular Dionysos enliklerine katldklannda yzlenni al tozuna buluyorlard Al (tiMios) ve Titanlar (Ttaes) arasndaki ilikilerin alt izilmitir. Ama oluturulan bu mitsel-ritel yap iki tenmin birbirine kartrlmasnn sonucudur (kr, Famell, Cults, V, s, 172). Kr. Monnos, Dion., XXVII, 228 vd. 448

2 9

1 0

DIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET M U T L U L U U

sudur: Adaylar, hayaletlere benzeyebilmek iin, yzlerini k l veya pudraya bular; baka b i r deyile ritel b i i m i n d e b i r l m yaarlar. "Mistik oyuncaklar"a ge lince, bunlar u z u n s r e d i r bilinmekteydi; el-Fayyum'da bulunan, M O I H . yzyla ait (ne yazk k i z e d e l e n m i ) b i r p a p i r s t e topa, rhombas, kemikler ve ayna sayhr.
3 1

M i t i n en dramatik b l m - z e l l i k l e de Titanlarn ocuu paraladktan son ra, paralar bir kazana atp k a y n a t m a l a r , sonra da atete e v i r m e l e r i - M O I V . yzylda b t n ayrntlaryla b i l i n i y o r d u ; stelik b u ayrntlar "mysteria kutlamalari'yla ilikili bir b i i m d e h a t r l a t l y o r d u .
32

Jeanmaire, gayet yerinde bir sapta

mayla, kazanda piirilmenin veya ateten g e m e n i n l m s z l k (kr, Demeter ve Demophon y k s ) veya genleme (Peleas'n kzlar babalarn paralar ve b i r kazanda piirirler) salayan erginlenme ritelleri o l d u k l a r n h a t r l a t m t . Her
a

iki

ritelin

de - p a r a l a m a

ve p i i r m e

veya

ateten

geirme-

aman

tr

erginlenmelerin de ayrt edici niteliklerini o l u t u r d u k l a r n ekleyelim. Demek k i "Titanlarn cmayeti'*nde, i l k a n l a m u n u t u l m u eski bir erginlenme senaryosu bulmak m m k n d r ; n k Titanlar erginleme ustalar olarak davran makta, yani adayn daha s t n bir varlk b i i m i n d e (bizim r n e i m i z d e , ocuk Dionysos'a tanrsallk ve l m s z l k verdikleri sylenebilir) "yeniden dogma5i"m salamak iin onu " l d r m e k t e d i r l e r . " Ama Zeus'un mutlak s t n l n ilan eden b i r dinde. Titanlar ancak eytani b i r r o l oynayabilirdi ve y l d r m l a r l a y o k e d i l m i l e r d e . M i t i n baz eitlemelerine g r e , insanlar o n l a r n kllerinden, yaratlmt ve b u m i t O r p h e u s u l u k t a h a t n saylr b i r r o l oynamtr. Dionysos ritellerinin erginlenme nitelii, k a d n l a r n tanrnn yeniden d o u u n u kutladklar Delphoi'de de fark edilmektedir; n k Delphoi'deki kalburun iinde, Plutarkhos'un belirttii gibi (de sde, 3 5 ) , "paralanm ve yeniden d o m a ya hazr bir Dionysos, bir Zagreus" vard ve "Zagreus gibi yeniden d o a n " bu Dionysos, "ayn zamanda Zeus ile Semele'nin olu Thebai'li Dionysos'tu."
31

31

Orph. Fr. 31.

Kr. Aristoteles'e tnal edilen "sorun" (Didot, Arisote IV, 331, 15); bu "sorun" Salomon Reinach'tn ardndan Moulinier tarafndan da tartlmtr, s. 51. MO 3. yzylda Euphorion da benzer bir gelenei biliyordu; a.g.y., s. 53. Jeanmaire, Dionysos, s 387. Baka rnekler iin bkz. Maile Dekourt, L'Ovade de Deipfes, S. 153 vd. Delcourt, a.g.y., s. 155, 200. Plutarkhos, Osiris'in paralanmasndan ve dirilmesinden sz ettikten sonra, Delphoi'deki Bakkha'lar'n bakan olan arkada Klea'ya seslenir: "Osiris'le Dionysos'un ayn olduklann Thyas'lan yneten, Osiris'in srlama anneniz ve 449

3 2

3 3

3 1

DtNSEL NANLAR V E DNCELER T A R H -1

Sicilyal Diodoros, "Orpheus, mysteria trenlerinde Dionysos'un paralanma sn a k t a r d " (V, 75, 4) derken, herhalde Dionysos mysterifl'larna g n d e r m e yap y o r d u . Baka bir b l m d e de, Orpheus, Dionysos mys f e n a l a r n da refonn yapan birisi olarak tantlmt: "Bu nedenle Dionysos kaynakl erginlenmeler, u s u diye nitelenir" ( I I I , 65, 6). Diodoros'un naklettii b u rivayet, Orphe-

Dionysos

ysteria'lannn varln d o r u l a d iin deerlidir. Ama b u mysteria 1ar muhte melen daha M V. yzylda baz " O r p h e u s u " unsurlan zaten almlard. N i t e k i m o srada Orpheus, "Dionysos'un peygamberi" ve " b t n erginlenme t r e n l e r i n i n k u m c u s u " ilan edilmiti (bkz. cilt 11, bl. X I X ) . Dionysos, epifanilerinin o k l u u ve yenilii, d n m l e r i n i n eitbligiyle d i er b t n Yunan tanrlarndan daha artcdr Srekli hareket halindedir; her

yere, butun lkelere, b t n halklara, b t n dinsel ortamlara girer; eitli, hatta taban tabana zt tanrlarla birlemeye hazrdr (rnein Demeter, Apollon). Ku kusuz eitli yzleryle onaya kp, hem k y l l e r i , hem entelektel sekinleri, siyasetileri hem de m n z e v i l e r i , orjicileri ve ilecileri b y l e y i p kendine eken tek Yunan t a n n s - o d u r . S a r h o l u k , erotizm, evrensel bereket, ama ayn zamanda d n e m d n e m llerin gelmesinin veya maia'nn, hayvani bilinsizlik iine bat n veya entJousiasmos'un esrimesinin y o l at unutulmaz deneyimler - b t n bu d e h e t ve vahiyler tek bir kaynaktan kar: T a n r n n varl. O n u n v a r o l u biimi hayatla l m n elikili birliini ifade eder. Bu nedenle Dionysos, Ohyrnposlulardan k k t e n farkl bir tanr t i p i o l u t u r u r . O, insanlara dier tanrlardan daha m yaknd? Her ne olursa olsun, ona yaklalabiliyor, i n s a n n o n u kendi iine kat trmas m m k n oluyor ve ona zg mania esrimesi insanlk halinin alabilece ini k a n t l y o r d u . Bu riteller beklenmedik gelimelere y o l aabiliyordu. Dithyrambos, traged ya, satyr d r a m az o k d o r u d a n Dionysosu yaratmlardr. Toplu bir rtel olan ve esrik taknl gerektiren dit!yramiws'un temsile ve sonunda edebi b i r tre d n m n izlemek heyecan vericidir.
35

Bir yandan baz kamusal t r e n usulleri

babanz tarafndan erdirilmi olan sizden daha iyi kim bilebilir?" Dithyrambes, "kurban treni vesilesiyle yaplan ve ritmik hareketlerin, ritel biiminde vg ve svglerin yardmyla toplu bir esrime hali retmeye ynelik halka biiminde dans; bu dans -Yunan dnyasnda byk koro lirizminin gelitii dnemde (MO VIL-VI. yzyllar)-eksarklnn'un syledii arkl blmlerin neminin giderek artmas, koullara ve Dionysos'un kiiliine az ok uyarlanm izlekler zerine kurulu lirik paralarn aralara sokulmasyla bir edebi tr halinde evrilebildi" (Jeanmflire, a.g.y., s. 248-249). 450

IONYSOSVEYA YENDEN K A V U U U N AHRET M U T .U.Uf.U

temsillere d n p Dionysos'u tiyatro tanrs haline getirirken, dier yandan giz l i ve erginleyici baka riteller mysterii'lar halinde geliti. Orpheusuluk, en

a z n d a n dolayl yoldan, Dionysosu geleneklere ok ey b o r l u d u r . Bu g e n l a n n , kendisine inananlara yepyeni epifanileri, beklenmedik mesajlar, ve eskatolojik

u m u t l a r bol ve dier b t n O l y m p o s l u l a r d a r daha ok dalacaktr.

451

E L E T R E L KAYNAKA

122, Dionysos yorumlarnn iarihi henz yaymlanmam bir doktora tezine konu olmu tur'. Mark McGinty, Approaches to Dionysos: A Study of the Methodological Presuppositions in. the Various theories of Greek Religion As Illustrated in ihe Study of Dionysos (711 sayfa, University of Chicago, Aralk 1972"), Yazar, Fr. Nietzsche (Die Geburt der Tragdie, 1871), Erwin Rohde (Psyche, 1894; Fr. ev. Payot, 1928), Jane Harrison (Prolegomena, 1901; Themis, 1912), Manin P. Nilsson (zellikle Geschichte d. griechische Religion, 1, s. 571 vd, The MynoanMyceman Religion, 1927; 2. bask. 1950), Walter Otto (Dionysos, 1933; R B. Palmer'm lug. ev. kullanyoruz, Bloomngton ve Londra, 1965), E. R. Dodds (Tle Greeks mid the ir rational, 1951) ve W. K. Guthrie'nin yorumkmra tartmaktadr. Franszcada H. jeanmaire'in hayranlk uyandran Dionysos: Histoire du cuke de Bacchus adl eseri bulunmaktadr (Payot, 1951); bu esenn zengin bir kaynakas da vardr (s. 483-504). Semele'nin etimolojisi konusunda, kr. F. Kretschmer, Aus der Aoia (1890), s. 17 vd. Krelschmet, imparatorluk dnemi Frigya mezar yaztlarnda grlen ve yer tanrasn ifade eden Trakya-Frgya szc Semel ile, Slav dilindeki zenljia ve Ltvanyallann yer tan rasna verdikleri isim olan Zemyna atasnda yaknlk kurmaktadr. Bu etimoloji Nillson, Myt,-Mycean Religion, s. 567 ve Wilamowitz. Der Glale d. Hellenen, I I , s. 60'da kabul edilirken, Otto, Dionysos, s, 69 vd ve baka yazarlar taralndan reddedilmitir. Yzyldr bilginler Dionysos'un "baskya urarrasrm, tapnunn Yunanistan'a girmesinin tarihiyle aklamaya almaktadr; rtl olarak, tanrnn "yabanc" olduu, Trakya (Rohde) veya Frigya'dan (Nilsson) geldii kabul ediliyordu. Miken yaztlannda tanrnn ismi kefedil dikten sonra, birok yazar Dionysos'un Girit kkenli olduunu savunmaktadr; bkz. Kari Kerenyi, "Die Herkunft der Dionysosreligion nach dem heutigen Stand der Forschung" (Areisgcrnescla/i fur Forschung des Landes Nordihem Westfalen, Kln, 1956), s 6 vd; aym yazar. Der Frhe Dionysos (1960); kr. Pestalotza'mn saptamalar, "Molivi mairiarcali in Etolia ed Epiro" (Rendiconli ist. Lamb, di Science e Lettere, Milano, c, 87, 1957, s. 383-622, Nuovi soggi di religiMie me diter ran en iinde yeniden yaymlanm inceleme, Floransa, 1964, s 257-295), s III-HZ, dipnot 3. Ayrca bkz. T. B, L Webster, "Some Thoughts on the Prehistory of Greek Drama" (Bull, of the Inst, of Class/en I Sliui/es, Univ. oi London, 5, 1958, s 43-48); G, van Hoom, "Dionysos et Ariadne" (Mnemosyne, 12, 1959, s. 193-197) ve zellik le, J. Puhvel, "Eleuiher and Oinotis," Mycenicin Studies, E. L Bennett, Jr. (ed.), Madison, 1964, s. 161-170.

123. Dionysos onuruna yaplan enlikler J eanma ire, t.g.y., s, 25 ve devamnda zmlen mitir, s. 484 vd (kaynaka). Ayrca bkz. (Lenai hakknda), M P. Nilsson, Gneelsdc Feste (Leipzig, 1906), s. 275 vd; L. Deubner, Atliscle Fesle (Berlin, 1932), s. 125 vd. Acsteriot enlikleri hakknda, bkz. Jeannaire, s. 48-56 ve 486 (kaynaka). Yarmalarn ve rituel dvlerin dinsel ilevi hakknda, k. Fliade. La Nostalgie des Origines, s. 315 vd. 452

DIONYSOS VEYA YENDEN KAVUULAN AHRET M U T L U L U U

llerin dnemsel geri donu mitsel-ritel izlei hakknda, kr. Eliade, Mphistophls el l'Androgyne, s. i 55 vd; V. Lantemari, La Grande fesin (Milano, 1959), 5. 411 vd. L24. E, R. Dodds, Hakkhalar'da betimlenen yalnzca Dionysos senliklerine zg baz iz gileri karlatrmal bir bak asyla zmlemi (orcibati, yani "dalar arasnda yrmek," takn danslar, Mainadlk, kylere saldnlar) ve bunlann Euripides'en nce ve sonra Yunanistan'n her yerinde bulgulanan adet ve riteller olduunu gstermitir; kr. "Maenadism in the Bacchae" Harvard Theological Review, 33, 1940, s. 155-176, Jeanmaire bu aratrmay Yunanistan'n dnda da srdrmtr; kr, Dionysos, s. 119 vd (Kuzey Afnka, Arabistan ve Abisnya'da (Etyopya) zar ve bui). Yunanistan'da baka tannlann yol a tktan mania rnekleri de bilinmektedir; kr. jeanmaire, a,g.y,, s. 109 vd. Famell, insan kur banlara ve rituel yamyamla deinmeleri derlemitir: kr. Culls, V, s. 167-171. Korybantlk hakknda, bkz. Jeanmaire, a.g.y., s. 123 vd ve Ernesto de Martno'nun karlatrmal in celemesi: La Terra de]rimorso(Milano, 1961), s. 220 vd. Penheus'un bana gelenlerin nel yorumu iin, bkz. Clara Gallin, "l ravestismo rituale di Penteo," 5M5R, 34, 1967, s. 211 vd. i eti paralama (sparagmos) ve yeme (omofagya) ritelleri Mslman tsvye tarikatnn da ayrt edici zellikleri tidendir; bkz. R. Eissler, "Nachleben dionysischen Mysterientus," ARW, 1928, s. 172-183, Ren Brunel'in Essai sur la confrrie religieuse des Assnoua au Maroc (Paris, 1926) adl kitabn ilk kullanan Eissler olmutur; aynca kr. Eissler, Man into Wolf (Londra, 1951), s, 112 vd; jeanmaire, a.g.y., s. 259 vd. Boga kurban edilmesinin Trakya'da srmesi hakknda, bkz. C. A Romaios, Cuites populaires de la Thrace (Atina, 1949), s. 50 vd. 125. Helenistik an dinlerine aynlm blmde (c. i l ) Dionysos nysiena'sna geri dneceiz. ocuk Dionysos-Zagreus'un paralanmas mitinin baz anlamlan Orpbeusuluk bahsinde tanlacak (c. II). Titanlarn ocuk Dionysos-Zagreus'u kandrdklan oyuncaklar hakknda, bkz. Jane Harrison, Themis, s. 61 vd; R. Pettazzoni, I Misleri (Bologna, 1924), s 19 vd; Jeanmaire, Dionysos, s 383 (el-Fayyum papirs hakknda). Anlannn bu blmnn baz ayrn tlarnn arkaik dnce ve inantan yansttklann belirtmekte yarar var Oyuncaklardan
1

biri, zellikle rhambos, ilkellerin erginleme rimellerinde kullanlmaktadr (kr. Eliade, Naissan ces mystiques, s. 56 vd; O. Zerries, Das Schwirrholz, Sutgart, 1942, s. 84 vd, 188 vd); yz al yla rtme deti (Harrison, Prolegomena, s, 491 vd; Pettazzoni, La religion dans la Grce an tique, s. 120 vd) birok ilkel gili cemiyette bulgulanmtr. Walter Otto (Dionysos, s. 191 vd), greli olarak ge dnemlere ait eserlerdeki birok bil ginin daha eski kaynaklardan geldiini gstermitir. Anstoteles'e mal edilen "sorun" hakknda, bkz. L. Moulner, Orphe et l'orphisme l'poque classique (Paris, 1955), s, 51 vd. Dionysos mysteria'lan uzun bir tartmaya yol amtr. Elinizdeki eserin ikinci cildinde bu konuya geri dneceiz. imdilik bkz.: P. Boyanc, "L'antre dans les mystres de Diony453

D1NSELINANLAR V E DStlNCELER TAEIH1 -1

sos" (Rendirent! dlia Pontifieia Accademia di Archeologia, 33, 1962, s. 107-127); R. Turcan, "Du nouveau sur l'initiation dionysiaque" (Lalomus, 24, 1965, s. 101-119); P. Boyanc, "Dionysiaca. A propos d'une tude rcente sur l'initiation dionysiaque" (Revue des Etudes Anciennes, 68, 1966, s. 33-60).

DZN

Acheul k l t r , 36
dm, 206

dem, 206-9, 415 Aden, 207, 227 A d i t i , 243, 249, 250, 265, 279 Adityalar, 249, 250 Agditis, 183 Agdos, 183 Agni, 235, 242-44, 248, 252-56, 264, 266, 269, 270, 275, 277, 279, 286 agnkayana, 2 7 1 , 282, 283, 299 mfi0ira, 270, 2 8 1 , 287 Ahab, 419 Ahemeniler, 376, 389-92, 397, 405, 407, 408 Ahit Sand, 223, 413, 414 A h u m Mazda, 252, 376-89, 391-99, 4 0 0 - 3 , 4 0 6 , 409-11 Ahurni'ler, 394 nisa, 318, 325 Ak Tapmak, 65, 76 Akhenaton, 132-34, 219 aktt, 82, 93-95, 109, 181 A k k a d dinsel d n c e s i , 100, 101, 104 Alalu, 182, 184 altn buza, 414 altm ag, 5 1 , 113, 114, 118, 125, 311-14, 324, 402 A l t m Cenin, 277 altn Haoma, 394 altn mask, 175 altn sacayaklar, 329 altm taht, 329, 352 altn ve g m k p e k l e r , 329 altm rk, 312 altm r k a, 3 1 1 Amama, 132 d e v n m i , 132, 134, 144

Amea Spenta'lar, 3 8 1 , 382, 386, 389,392,393,395,398,401, 406,411 A m o n , 125, 129, 1 3 1 , 133, 134, 140, 219, 225 Amon-Re, 1 2 9 , 1 3 1 , 144 Amos, 420, 422, 428, 4 3 1 , 434 A n , 79, 83, 84 Anat, 5 1 , 52, 63, 176, 187, 189, 190, 1 9 3 , 2 0 0 , 2 0 1 , 202 Angra Mainyu, 382, 389, 397, 399, 400 Anthesteria, 362, 438 Anthescerion, 440, 4 4 1 A n u , 1 1 , 86, 89, 9 1 , 96, 97, 102, 110, 182-84, 188 Aphrodite, 166, 306, 329, 334, 3 4 1 , 344, 345, 347, 354, 356, 393, 443 Apollon, 168, 308, 317, 330-37, 348,350,353,366,393,441, 450 A p o p h s , 118, 1 2 4 , 2 5 0 Apsu, 84, 90-92 Aranyaka'lar, 285, 287 Ararat Da, 210 Ares, 58, 329, 339, 342, 344, 354, 393 Argos, 339, 340, 347, 439 A r g o s u n Kutsal Kadn, 339 riler, 47, 157, 159, 233, 2 4 1 , 242, 245, 249, 252, 255, 262, 263, 2 7 6 , 2 9 9 , 3 0 0 , 302 Artemis, 308, 330, 3 3 1 , 340-42, 3 5 0 , 3 5 3 , 355, 356 Aryaman, 249, 265, 268 Asag, 250 Asur, 89 Asuralar, 244, 245, 249, 264, 266, 281

455

IZIN

asvamedha, 271-73, 275, 289 A s v i n ' k r , 238 Aerat, 187, 188, 1 9 1 , 193, 2 0 1 Atarte, 85, 202 ate, 253 Athena, 167-69, 308, 315, 329, 342, 3 4 3 , 3 5 0 , 353, 356, 444, 448 atman, 254, 2 8 1 , 283-85, 2 9 1 , 292, 2 9 4 , 2 9 5 , 297, 298 Aton, 132-34, 1 4 4 , 2 1 9 Attm, 1 1 5 - 1 7 , 1 2 1 , 1 2 3 , 1 3 4 , 1 3 5 Aurignac k l t r , 20, 24, 29, 35, 45 Avesta, 238, 249, 255, 2 6 1 , 375, 3 7 9 , 3 8 0 , 3 8 1 , 3 9 1 , 3 9 2 , 397, 399, 404 - d i l i , 237, 240 avidya, 292, 293 cutis mundi, 60, 67, 166, 276 ay b a y r a m , 2 1 , 29 Azhi-dahka, 250

Brahmanalar, 12, 146, 159, 258, 2 6 4 , 2 7 6 , 279-86, 29) -94, 300-3, 375, 3 8 7 , 3 9 7 Bretagne, 147-49, 154 B y k Amon Rahibi, 132, 133, 144 b y l u u , 39

Cabrerets maaras, 30 Carnac, 147, 150 cenin, 23, 26, 70, 133, 253, 270, 274, 275. 277, 289, 348 Chapelle-aux-Saints, 24 C h o t - k o u - t i e n , 18, 22, 23, 28 Cmvat K p r s , 380, 384, 400, 4 0 1 Clemes, 364, 365 Cuchulainn, 240

a t a l h y k , 63, 64, 76, 176 ift tarafl balta, 165

Baat, 7 1 , 8 2 , 130, 184, 187-196, 201-3,221,224, 225,229,231, 250, 3 9 1 , 3 9 6 , 4 1 9 , 4 2 3 , 4 2 6 Babil, 8 1 , 88, 89, 93, 94, 1 0 1 , 102, 177, 181, 184, 2 1 1 , 226, 390, 415,423, 429,441 - d i n i , 106 - d y o r u m c u l u u , 111 -esareti, 415 - k h i n l i i , 111 - u y g a r l , 176 Babil Kulesi, 204, 228 Bakkha'lar, 335, 443, 444 Bakkha'lar enlii, 439 basar, 415 Behemotf, 418 "Ben, benim", 220 Beyte), 215, 414, 422 Bhaga, 249 Bouphonia, 324 Brahman, 272, 273, 277, 284, 294 98,301,302,304,400 456

dena, 399, 400, 4 0 1 , 410, 4 1 1 daeva'lar, 379, 383-S5, 388, 392, 395, 396, 398, 399, 407 dkin, 270, 272, 299 Dara,389, 390, 392
tfeiwo5, 235

Delpho, 168, 322, 330-36, 348, 353,354, 439,449 Demetet, 168, 306, 308, 327, 3 4 1 , 358-67, 371-74, 448-50 demir a, 49, 62, 72 Demophon, 358-61, 3 7 1 , 374, 449 Deukalion, 313, 316, 325 dem otioms, 79, 141, 187, 2 4 4 . 246, 397 Devalar, 244, 245, 249, 264, 266 dife, 318, 319 dik, 270, 274, 275, 300 D i t m u n , 80, 83, 84, 104 Dionysos, 5 5 , 1 6 7 , 168, 179, 310, 328, 329, 332, 334-36, 340, 3 4 1 ,

DZN

354, 3 5 5 , 3 6 5 , 3 6 6 , 3 7 4 , 4 3 6 , 437-53 dolmen, 147-49, 152, 153, 1 5 8 , 1 7 1 Drachenloch maaras, 26, 28 D u m u z i , 82, 85-88, 95, 106 D n y a Aac, 59, 273 D n y a n n Merkezi, 39, 59, 60, 68, 114, 1 1 7 , 1 2 6 , 1 5 1 , 2 0 7 , 2 7 6 , 379 Dzenbaz, 337 Dyaus, 235, 244, 245, 252, 257, 305 Dyauspitar, 235, 240, 244 dzuli, 33

405,408,410,421,437,444, 447-50, 453 Eriha, 5 1 , 62, 63, 76, 223 eskatoioji, 60, 398 eskatolojik - a t e , 386 - b a k as, 402 -ceza, 384 - d n m , 392 -drama, 398, 402 - d n c e , 402, 403 -felaket, 402 -gelecek, 385 - g i z l i b i l g i , 138 -rfan, 387 - k u r b a n , 403 - m i t , 401 tapm, 387 - u m u t , 3 8 1 , 446, 447, 4 5 1 -yenilenme, 398, 399, 402, 403 Euripides, 309, 319, 336, 337, 3 4 1 , 353, 436, 437, 442-44, 448, 453 E y b , 101, 193, 205, 416-18, 427, 434

Ea, 89, 9 1 , 92, 110, 111, 182 efod, 225 Ehrimen, 379, 387 El, 184, 186-93, 195, 200, 2 0 1 , 2 1 4 , 2 2 4 , 2 2 8 , 2 2 9 , 352 Eleusis Myseria'lar, 3 5 8 - 6 1 , 365 71 Elia, 419, 4 2 1 el-Ubeyd, 65, 76, 78 E n k i , 79-81, 89, 104 Enkidu, 80, 97, 98, 109, 110, 159 Enlil, 79, 80, 83-86, 89, 9 1 , 95, 96, 102, 104, 105, 182 epifani, 40, 64, 68, 164-66, 177, 179, 189, 2 3 6 . 2 5 2 , 2 9 5 , 3 4 7 , 431,432, 438,441,444,447, 450,451 epopteia, 362-67, 374 erdii, 106, 183, 207, 277 ETekigal, 85, 86, 88, 89, 106, 107 erginleme/erginlenme, 12, 3 1 , 37 40, 45, 50, 54, 56, 68, 98-100, 122, 137, 138, 162, 163, 165, 167, 1 6 9 , 1 7 4 . 208, 229, 240, 2 6 9 , 2 7 3 , 274, 2 8 6 , 2 9 2 , 3 0 0 , 3 0 2 , 3 0 4 , 309. 3 2 8 , 3 2 9 , 3 4 1 , 346, 347, 350, 357-64, 367, 368, 370, 372-74, 3 8 1 , 385, 390, 4 0 1 ,

fallus, 33-, 50, 52, 150, 160, 2 4 1 , 439 Filistin, 48, 5 1 , 63, 66, 73, 76, 117, 131, 139, 155, 185, 186, 194, 195, 199, 200, 203, 213, 4 1 9 , 4 2 2 , 425, 426, 431 Fravai'ler, 397, 402 Juror, 240, 285

Gaia, 184, 185, 305-8, 310, 3 1 1 , 3 2 2 , 3 2 3 , 328, 340 Gatha'lar, 375-78, 380-83, 385, 386, 388, 389, 393-95, 4 0 1 , 404, 405,409-11 Gautama Budha, 12, 376 Getinanna, 86, 106 Glgam, 87, 96-100, 109, 110, 159,208,350 457

DZN

Glgams d e s t a n , 1 1 , 84, 90, 99, 105, 1 0 9 , 2 1 0 Girit, 66, 153, 160-62, 164-69, 173, 1 7 5 , 3 0 6 , 309, 3 1 0 , 3 2 2 , 323, 335, 3 4 1 , 358, 374, 447, 448 gnosis, 12, 100, 138, 293, 339 Gnostisizm, 12 gk g r l t s , 78, 191, 235, 255, 307 Gudea, 83

Hesiodos, 161, 184, 185, 199, 305 307, 311-15, 318, 319, 323, 327, 328, 339, 340, 342-44, 348, 355 Hesia, 306, 355 Hezekiel, 29, 87, 193, 420, 429, 430,431,435 Hristiyanlk, 4 2 , 69, 219, 317, 432 frieras gamos, 58, 59, 79, 82, 87, 95, 1 1 5 , 3 4 0 , 436 Hint-Avrupallar, 54, 160, 233, 234, 236, 237, 239, 240, 260, 2 6 1 , 286, 299, 328, 352, 393, 397 Hiranyagarbha, 277 Hititler, 69, 95, 149, 176-78, 184, 197,215,236 hyerofan, 20, 40, 235, 252 htyeroEant, 365, 366, 3 7 1 , 373 Hoea, 422-24, 434 Horneros, 69, 161, 167, 169, 2 2 1 , 243, 305, 307, 309, 313, 317-20, 323,326, 327,333, 335,337, 339-44, 352, 354, 355, 358-60, 368, 436, 4 3 7 , 4 4 0 , 4 4 8 Jomo reiig'osus, 22 H o r a u s , 240 Horas, 7 1 , 113, 117, 119, 122-26, 135, 136, 143 varena, 107, 4 0 1 Hyksoslar, 112, 130, 131, 143, 229 Hyperboreot, 3 3 1 , 332, 353 Hyperboreoi'li A b a t s , 335

Habil. 2 0 8 - 2 1 0 , 2 2 8 Habirular, 228 Haclar k l t r , 64, 76 Hades, 168, 306, 308, 317, 318, 358-61, 441 Hagia Triada, 149, 166, 174 Hainuwele, 56, 57, 74 Hammurabi, 88, 95 haoma, 255, 267, 379, 383, 387, 394,396,397,406 Harappa, 157-60, 172, 173, 2 4 1 Hariypy", 2 4 1 Hathor, 116, 141 Havva, 206-208 fivvdf, 206 Hephaistos, 58, 7 1 , 315, 328-30, 339,344, 352,354 Hera, 58, 167, 240, 306, 308, 318, 328-30, 339, 340, 342, 344, 349. 350, 3 5 2 , 3 5 4 , 3 5 5 , 4 3 6 , 4 4 4 , 447 Herakles. 167, 168, 240, 314, 342, 346, 349, 350, 366 hermafrodit, 85, 183 Hermes, 12, 100, 180, 207, 257, 3 1 6 , 3 3 7 , 3 3 8 , 339, 354, 368, 385 Herodotos, 238, 2 6 1 , 332, 335, 3 4 1 , 3 5 3 , 3 8 9 , 3 9 0 , 3 9 2 , 393, 437,445

lasion, 168 b e r Yarmadas, 1 5 1 , 152 ibrahim (Peygamber), 198. 204, 205,212,213,215,216,217, 220,229 Illuyanka, 180, 181, 250, 307 lyas, 2 0 3 , 4 1 9 , 4 2 1 , 4 3 4 img munc ( d n y a imgesi), 6 1 , 6 8 , 82, 191 lnanna, 76, 80, 82, 85-87. 89, 95, 1 0 4 , 1 0 5 , 106 458

DIZIN

n d r a , 7 1 , 238, 240-42, 244-47, 2 4 9 - 5 2 , 2 5 5 , 257, 262,264-66, 274, 277, 279, 303, 307, 378, 388,391,395 ndiis, 66, 157-160, 7 3 , 2 4 1 , 263 Ipu-v/er, 1 2 7 , 1 2 8 , 143 sviye, 55 shak. 212, 213, 214, 215, 220, 325 tsis, 115, 119, 123, 124, 125, 126, 134,371 iskitler, 238, 332, 335, 354, 3 8 1 , 392,393,409 israil, 101, 128, 185, 195, 200, 203, 204, 212, 214-27, 229-31, 412-14, 419-24, 426-33, 435 Iaya, 230, 420, 424, 425, 435 Itar, 85-87, 89, 94, 97, 106, 110, 177,184,344 Iupiter, 235, 238, 239 u p i t e r Dolichenus, 176

Kyros, 218

labirent, 30, 162, 163, 328 Lahit Metinleri, 1 3 6 , 1 4 3 Lamatu, 11 Lascaux, 30, 3 1 , 34, 46 Levathan, 181, 2 0 1 , 230, 414, 418 Logos, 116, 339 Lykurgos, 437

Madeleine k l t r , 32, 35 Mag'lar, 390, 392, 408 Magus, 375, 388 Manad'lar, 442, 443 Mal'ta, 33, 35, 46 Malta, 149, 151, 152, 154, 171 Marduk, 89-95, 1 0 1 , 1 0 5 , 107-9, 181, 184, 1 9 1 , 1 9 2 , 2 0 5 , 250, 396 Mars. 238, 262, 354 Marut'lar, 257, 378 Mazdeizm, 376, 379-81, 383, 384, 386, 387, 392-97 meandros, 36 Medler, 390 megaltler, 149, 154, 155, 157, 170 Mekone, 313-17 menhirler, 147, 149, 150, 152, 158, 172 Metis, 308, 322, 343, 356 Mezopotamya, 1 1 , 12, 6 1 , 62, 65, 76, 78, 84, 88-90, 93, 95, 96, 100, 1 0 1 , 103-5, 108, 109, 111, 112, 139, 149, 157-59, 162, 176, 178,184,185,192,203,205, 207, 2 0 9 , 2 1 0 , 2 1 3 , 2 3 3 , 2 4 6 , 278, 3 0 8 , 3 8 7 , 3 9 1 , 4 0 8 Msr'dan k, 230 Mika, 416 Minos, 152,154, 161-64, 166-69, 171, 1 7 5 , 3 4 1 , 3 5 6 , 3 7 1 Mithra, 183, 383, 387, 390, 392-96, 401 459

Kabil, 208-10, 228, 242 Kadraos, 436, 442 Kamlar Tarlas, 122 harman, 146, 287, 291-93, 296, 297,304 Karmel Da, 24, 203, 419 Kekler, 235, 236, 238 Kenardlar, 185, 215, 2 L 6 , 218, 224, 2 2 6 , 4 1 3 , 4 1 9 Keyhsrev, 390, 408 Kzlderililer, 35, 38 K i n g u , 91-93, 205 Kogi, 25, 26 k o z m i k dag, 39, 4 0 1 Kronos, 184, 305-7, 3 1 1 , 312, 315, 322,323,343,355 K u d s , 87, 199, 204, 413, 414, 424, 4 2 7 - 3 1 , 4 3 3 , 4 3 5 Kumarbi, 181-84, 198 Kurbanlar Tarlas, 121 Kureta'lar, 162, 309 kurt-adam, 437

DZN

Mitn, 238, 239, 249, 250, 265, 395 Mohenjo Dara, 157-59, 172, 173
rnoJiSA, 292, 293, 297

Monte Circeo, 23 Montespan maaras, 30, 37 Moustier k l t r , 22 Musa'lar, 438

N a m m u , 79, 81 Natuflular,51,52,62 Nebukadnezzar, 312, 427 Negritolar, 22 Nergal, 89, 107, 110 Nevruz, 390, 402, 408 Ninhursag, 80 Ninurta, 250 Nuh, 8 3 , 2 1 0 , 2 1 1 Nusku, 12 O d i n , 239, 273 Okeanos, 305, 3 1 1 , 323, 350 O r p h e u s u l u k , 12, 317, 447, 449, 451,453 Osiris, 113, 115, 119-21, 123-26, 130, 134, 135, 136, 137, 138, 1 4 2 , 1 4 3 , 449

Piramit Metinleri, 114, 121-25, 127, 135, 140, 142, 144 Plton, 358 Poseidon, 167, 306, 308, 319, 327, 3 2 8 , 3 4 3 , 346, 352 Prajpati, 249, 252, 254, 257, 271 73, 275, 278, 280-84, 286, 2 9 1 , 294,300, 301 prakrti, 296, 297 P r o n e t h e u s , 57, 74, 3 1 1 , 313-17, 323-25, 329 P t a h , 7 1 , 115, 136, 138, 141 Psan, 257 P u r u a , 252, 2 7 1 , 273, 277-81, 284. 294,299 punUi, 177, 180, 197, 198 Pythagoraslk, 317 Pythia, 315, 332, 334, 335. 354

Quirinus, 238

Ravi N e h r i , 2 4 1 Re, 115, 116, 121-26, 133, 134 Rhea, 355, 448 Rudra, 257, 258, 267, 288, 297

ller Kitab, 114, 115, 117,136-38, 144 l m s o n r a s hayat, 23-25, 68, 127, 1 5 5 , 1 5 6 , 2 9 2 , 348, 415, 447

Paleantropiyenler, 17-22, 28, 42 Pencap, 1 6 0 , 2 4 1 P e r k n a s , 235 Persephone, 1 5 1 , 1 5 2 , 154, 308, 327, 338, 3 4 1 , 3 5 8 - 6 1 , 366, 372, 374,439 Persepolis, 376. 3 8 9 - 9 1 , 4 0 8 Perun, 235 petra generrric, 199 460

Sabazios, 367, 445-48 Samoyedler, 22 saosyant, 384, 392, 398, 402, 403 Sekhmet, 117 Semele, 308, 436, 440, 442, 449, 452 Seth, 7 1 , 1 1 5 , 1 2 3 , 124, 126, 130, 135, 1 3 9 , 1 4 0 , 143 Siduri, 98, 99 Siyon, 413, 425 Skyles, 445 soma, 242. 245, 248, 250, 253, 255 57, 264-67, 269-72, 279, 286, 290,295,303 Spenta Mainyu, 382

VOH

Stonehenge, 147, 150, 151, 154, 170 S l e y m a n peygamber, 413, 414, 433 Smerler, 78-80, 82, 95, 104, 109, 225 svastika, 33

Titanlar, 307, 310. 312. 315, 323, 439.447-49, 453 Tislrya, 396, 409 tpunga, 50 Toplanma atln, 223 Trois Frres maaras, 29-31 tufan, 83-85, 105, 106, 204, 209 11,316 T y p h o n , 7 1 , 180, 1 8 1 , 2 5 0 , 3 0 7 , 308, 340

ama, 89, 90, 1 0 2 , 1 7 7 a m a n i z m , 32, 39, 44, 46, 7 1 , 75, 3 3 6 , 3 5 4 , 409 ehadel Sand, 223 Seol, 415 ilo tapna, 427 imek, 253, 338, 414

Ugartt, 95, 184, 186-88, 191-93, 195, 200, 202, 229 U l l i k u m m i , 182, 183, 199 U l u Byc, 31 U l u Tanra, 159, 160, 177, 199, 2 0 7 , 2 4 3 , 367

Tammuz, 86-86-, 106, 192 Tannin, 414 T a n t r a a l k , 156, 290 tapas, 254, 2 7 8 - 8 1 , 285-89, 3 0 1 Taranis, 235 Tel Halef k l t r , 64, 76, 139 Tel Ramad, 63, 76 T e l e p u , 177-79,198 teogoni, 1 1 , 80, 90, 115, 116, 135, 1 8 1 , 1 8 4 , 279, 282, 306, 325, 395
terajim, 225, 229

upanayana,

269, 270, 274,

299

Upaniadlar, J2, 146, 206, 257, 279, 2 6 1 , 2 8 4 , 2 8 5 , 2 8 7 , 2 8 8 , 290-93, 2 9 6 - 9 8 , 3 0 3 , 304, 375, 386,387 Uranos, 1 8 4 , 1 8 5 , 188, 305-8, 310, 3 1 1 , 3 4 4 , 354 U t n a p i t i m , 83, 98, 99 Vaepya, 377, 378 Varuna, 239 Vens, 33 V e n s gezegeni, 85, 89 Visvakarman, 277, 279, 280 Vitaspa, 377, 378, 380, 3 8 1 , 392, 405 Vrtra, 7 1 , 242, 245, 248-52, 257, 2 6 6 , 2 7 9 , 330, 3 9 1

Teikta, 24 T e u p , 177, 182, 183, 184, 192 Thenis, 167, 305, 308, 315, 318, 3 2 6 , 3 6 3 , 373 Theseus, 162, 165, 218, 328, 346, 347, 349 T h e s , 328, 346, 437 Thor, 29, 235, 239 Thraeta, 250
thyrsos, 443

Tiamat, 90-95, 1 0 5 , 1 8 1 , 183, 191, 205,250,278 Tibet Budizm, 32

Yabanl Hayvanlarn Efendisi, 2 1 , 27, 28, 3 1 , 39, 48, 50, 57 y a m u r , 75, 129, 189, 191, 192, 210,224,247,250, 251,255, 257,271,272,305,379,413, 414,419

461

DZN

Yahve, 195, 196, 198, 2 0 1 , 203, 207,208,210-12,215-17,219 25, 228, 230, 3 8 1 , 412-31, 433, 435 Yam, 7 1 , 1 8 8 - 9 4 , 2 0 1 , 2 5 0 , 272, 280, 3 0 3 , 3 3 0 , 3 9 1 , 4 0 1 Yeni Yl, 60, 6 1 , 8 1 , 82, 84, 93-95, 109, 119, 177, 180, 1 8 1 , 194, 197, 2 5 2 , 2 7 2 , 2 7 5 , 3 8 5 , 390, 391,398,402,403,414 Yeremya, 150, 215, 420, 4 2 1 , 426, 427,428,430,435 Yeroboam, 414 Yeroboam I I , 422 Yeryz Ana, 58, 70, 7 1 , 149, 175, 1 8 3 , 2 3 6 , 322, 334, 340, 352 Yima, 199, 324, 383, 3 9 1 , 394, 4 0 1 , 402, 4 0 6 , 4 1 0

Yoiya, 426 Yce Varlk, 2 1 , 2 7 , 28, 260 yuga, 60, 312 yumurta, 2 8 1 Yusuf, 213, 422 yldrm, 7 1 , 165, 1 9 1 , 235, 250, 251,266,279, 305,307, 331, 3 4 8 , 4 3 6 , 4 4 8 , 449 Zerdt, 12, 254, 2 6 1 , 375-409, 411 Zeus, 7 1 , 162, 167, 168, 180, 181, 183, 184, 235, 250. 305-24, 327 34, 337, 339, 340, 342-44, 346 48, 352, 356, 358, 359. 3 9 1 , 4 3 6 , 4 3 7 , 442, 448, 449 Zeus-Typbon, 1 8 1 , 250, 3 9 ] Zurvan, 183, 408

DNSEL NANLAR VE DNCELER TARH

Eliade, Dinsel inanlar ve Dnceler Tarihi isimli bu ciltlik eserinde, 1933'ten itibaren belirli aralklarla Bkre niversitesi, Ecole des Hautes tudes ve Chicago niversitesinde verdii Dinler Tarihi derslerini bizlerle paylayor. Yazar, Dinfer Tarihine G i r i ' i e kutsaln diyalektiini ve morfolojisini tartmt; bu ciltleri ise farkl bir bak asyla tasarlam. Bir yandan kutsaln tezahrlerini zamandizinsel bir dzen iinde zmlyor, bir yandan da dinsel inanlar ve dnceler tarihine yaplm en byk katklar, dinsel geleneklerdeki kkl dnmleri gn na karmaya alyor. Eliade'ye gre din tarihisi in kutsaln her tezahr byk nem tar; her a y i n , her m i t , her inan ya da tanr figr kutsaln deneyimlenmesini yanstr ve dolaysyla varolma, anlam ve hakikat kavramlarn gndeme getirir. "Kutsal," insan bilincinin tarihinde bir aama deil, bilincin yaps iinde bir unsurdur. Kltrn en arkaik dzeylerinde insan olarak yaamak kendi iinde bir dinsel eylemdir; nk beslenmenin, cinsel hayatn ve almann ayinsel bir deeri vardr. Baka bir deyile nsan olmak ya da insan haline gelmek bizatihi "dinle i l i k i l i " olmak demektir. Yine Eliade'ye gre, insan zihninin, indirgenemez gerek bir eyin mevcudiyeti kans olmakszn nasl ileyebileceini hayal etmek gtr; insann deneyimlerine ve drtlerine bir anlam yklemeden bilincin nasl ortaya kabileceini dnmek olanakszdr. Gerek ve anlaml bir dnya bilinci, kutsalln kefiyle yakndan ilintilidir, insan zihni gerek, gl, zengin ve anlaml olarak ortaya kanla bu niteliklerden yoksun olan -yani eylerin kaotik ve tehlikeli ak, onlarn rastlantsal ve anlamsz beliri ve yok olular- arasndaki fark kutsaln deneyimi sayesinde yakalayabilmitir. ISBN 975-8240-81-1
SEN 975-8240-84-6

789758"240814

789753"Z4D845'