You are on page 1of 47

Yeryz : Cehennem

Enis Batur

www.altkitap.com

Yeryz : Cehennem
Enis Batur

altkitap - deneme 4

Yeryz: Cehennem Enis Batur Eyll 2001 Yayna Hazrlayan: Burak uut Dzelti: Burak uut Tasarm: Faruk Ulay Tasarm Uygulama: Murat Glsoy

2001 altkitap ve Enis Batur Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com

Yazar Hakknda
Enis Batur

Enis Batur'un (28 Haziran 1952, Eskiehir) ilk yazs 1970'te, ilk kitab 1973'te yaymland. Ac Bilgi'nin ardndan nce lhan Berk: Maara Ressam, Sapkn Nakka, Nmahrem Kalem ile Rabi Hatun: Tuhaf Bir Kyamet'i, son olarak da Yazboz'u yaymlad. Galatasaray niversitesindeki dersini getiimiz yl 'yol-cu-luk' temasna ayrd. Son dnem rnlerini Kitap-lk, Sanat Dnyamz, Gldiken, Cogito ve Virgl'de yaymlamaya devam ediyor, pazar gnleri Cumhuriyet gazetesinde 'Okuma Lambas' balkl kesinde yazyor. 1988'den bu yana Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk'ta alyor. 50. yana hazrlanyor.

nsz - Burak uut

Yaratl-Tufan-Kyamet
Enis Batur, 1999-2000 dnemecinde, bir binyl kavanda, bu kpr zerinde kafa yorduu bir dizi metin retti. Yaradl-TufanKyamet geni iinde skan, sktrlmak istenen Zaman'n ademolunda dourduu korku formatlar hakknda bir zincirlemekitap dodu oradan. Btnn paralar, bir sergi katalounda, Hrriyet gazetesinde, Sanat Dnyamz ve Cogito dergilerinde yaymland - ilk kez burada gnna kan kibin dnda...

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

NDEKLER Kyametin z I. Tekvin ve Tufan II. Efsane ve Menkbe III. Hayal ve Hayalet IV. Med ve Cezir V. Ses ve Sanr VI. Ky ve Krfez VII. Kpk ve nlem Aztek Takvimi: Bulank Gnler Gelecek Satmak Yeryz: Cehennem kibin Kre ana Mektup Yontucu Zaman 1 4 6 8 10 12 13 14 16 19 21 28 34 36

KIYAMETN Z Bizim bugn, ev ya da otomobil, iskemle ya da di fras tasarmndan szedi rahatlmza ve ciddiyetimize kout biimde, -drt bin yl ncesinin Mezopotamyasnda, Frat kaynaklarnda, Anadoluda yaayan insanlar evren tasarm zerinde akl yrtyorlard. Henz fethedilmemi, kefedilmemiti yeryz; dalarn ve denizlerin tesi som bir muammyd, en bilgili kiiler iin bile. Gemie ait bilebildikleri ylesine snrlyd ki o ada, gelecekten dlerinin kopmamas beklenemezdi. Herkesin kafas tkabasa iddet efsaneleri, ykleri ve gizleriyle doluydu. II. Asurnasirpaln tarihileri, bu kanl hkmdarn azndan, Hulluyay nasl yerlebir ettiini, kaledeki bin tutsan, oluk ocuk ayrmadan, ateler yakp nasl yok ettiini aktaryor. Gene de, asl korku kayna evrenin mimar, mimarlaryd phesiz: Eski Ahidin hikye deposunu besleyen ykmlar, depremler, tufan provalar onlarn gznde gkyznden inmi, her an inebilecek gazap iaretleri, cmleleriydi. Dnemin yeryz tasavvuru, kkten farklyd bir kere. Ne yerkrenin ucu buca kestirilebilirdi eldeki verilerle, ne de tanrlarn beldesine ilikin bir imgesel ortaklk yaratma olaslndan szedilebilirdi. Evren tasarm, bylelikle, ayr payandaya dayandrld: Yeryz, yeralt ve gkyz genel ereveyi oluturuyordu imdi. Bu blgeye ait bilgilerin, sylemlerin, gerekliklerin dalm Hayatn genel haritasn ortaya koymutu: Yeryzndeki insan, yeraltndaki tanrlarla gkyzndekiler arasnda skmt. Bugn, Tevratn ve ncilin blmlerinin ezamanl metinler olmadn, en eski paralarla (. . 1100 ylndan kalma Deborann iiriyle) en yeni paralar arasnda iki bin yla varan yazl farkllklar bulunduunu biliyoruz bu zamansal uurumlar, kimi zaman tek bir metnin paralar arasnda da yer almtr. Bugn pek bilmediimiz u: Modern Zamanlara gelesiye, bir avu insan saylmayacak olursa, Eski Ahdin ilk (Tanr tarafndan bir seferde yazdrlm), en eski kitap olduu genel kabul grmtr. Jean Bottro, bu mitolojinin 3 Aralk 1872 gn Londrada, Glgam Destannn G. Smith tarafndan bir blmnn tantlmasyla ktn aktaryor. Modernlerin yeryzn okuma, evreni tasarmlama eiklerini deitiren sreci tanyoruz: Galileodan ve Kopernikustan, Columbustan ve Magellandan Bruno ve Descartesa, iie gemi merdivenlerin biribirilerini btnlemi basamaklarn gzmzn nne getirebiliriz. Daha az tandmz bir sre, tarihilerin ve kazbilimcilerin, filologla-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

rn ve uygarlk tarihilerinin son yzyln getirileri, kazanmlar ile katettikleri mesafedir. Okurun, dz okurun sokulmakta en hafifinden glk ektii alanlar bunlar: iviyazsndan ibraniceye, eski yunancadan ermeniceye ve kpti diline, ldilleraras cidd bir ainalk gerektirdii, metinlerin karlatrlmas aamasnda bavurulan kaynaklar kiiyi dik yokulara srd iin. Neyse ki, aratrma sonularnn, yava yava daha geni bir okur kitlesine ulaabilecek verimleri de oluyor bir sredir: Bottronun Mezopotamya: Yaz, Akl ve Tanmlar (1987) ile Tanrnn Doumu-Kitab Mukaddes ve Tarihisi (yeni basm: 1992), Jacques le Goffun Arafn Douu balkl soluk kesici kitab (1981), Eski Yunan zerine nicedir genileyen yorum alanna farkl boyutlar getiren, bylelikle de Hristiyanlk ncesinin ana kaynaklarna k tutan almalardan birka. Bu verileri, bir de, zellikle son on yldr badndrc bir hz kazandna tank olduumuz binyl okumalaryla yanyana getirmek gerekiyor. Besbelli, gnmzn yazar, aratrmacs, yorumcusu 2000 yl kavanda gl bir temel korkunun gdmnde grlmeyecektir: Yeryzne ilikin kayglarn oklukla akln snrlar iinden kopmakszn tartmakta, deerlendirmekte, kyamet imgesini buyurgan ve yaylmac yetke zlemine, ya da doal dengenin bozulmasna yol aan haris ve vurdumduymaz (benden sonra tufan, grece olarak yeni bir deyim deil midir?) bir zengin olma taknlna balamaktadr gdlere, bilinaltna, irrasyonellik gizilgcne pek pay brakmayan bir bakasyla karkarya olduumuzu, duraksamadan syleyebiliriz sanyorum. Gelgelelim, yeryzn kaplayan milyonlarca insan iin genelgeer bir durum sayamayz bunu. Korkular, umutlar, karabasanlar, beklentileri ile ortalama insann, kolektif d deposundan hl beslendii aktr: 2000 ylnn bireyi iin evren tasarm, edindii bilgilerin tesinde, bir giz topu olmay srdryor. Hayatn ve lmn koordinatlarnda uzunboylu bir deiiklik yok gerekte, Mimarn ve Kulun rol dalmnda da. Yant gereksinmesi ar bast srece, yazg dmnn zm iin bilginin adm atmasn beklemeyecek kimse: Gkteyse gkte, faldaysa falda, yakardaysa yakarda kutuplara yz srlecek. Le Goff, Araf kavramnn, burayla tesi arasndaki kprnn geni lde Kyamet metinlerinde tohumunu bulduunu, oradan serpildiini gzler nne seriyor. Yaklak be bin yllk bir zaman dilimi iinde Cehennem, lm, lmszlk aray, Tufan, Kyamet gibi ana im-

Jrome Bosch, Dnyevi Zevkler Bahesi

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

gelerin geiin mantklarna, ortak ikonografik alanlarna dikkatle bakmak gerekir. Baltrusaitisin Ortaan grsel haznesini inceledii almalarnda rastladmz onca kesime, Panofskynin antlatrlan lmn figrlerini skerken yanyana dizdii ipular, ortak Bellein oylumunu gsteriyor. Binyln Bekleyiinde balkl bir denemesinde, Piercein bir saptamasndan hzn alarak, her Kyamet yorumunun gerekte bir ilk metnin okumas, yorumlamas anlamn tadn ileri sryor, kaynak-metnin her okumayla doldurulduuna iaret ediyordu Umberto Eco. lkan anonim minyatr ustalarndan Drere ve Boscha, oradan asr zamanlarn ressamlarna geerken, Kyamet imgesinin her sanatda bulduu karl bu hizaya oturtmak gerekir. Hem nedir ki, Kyametin z? Ate, Su, onlar yaratan Hava deil midir?

I. TEKVN ve TUFAN Sularn nasl olutuuna ve kabardna dair


Ve Allah dedi: Sularn ortasnda kubbe olsun, ve sular sulardan ayrsn. Ve Allah kubbeyi yapt, ve kubbe altnda olan sular, kubbe zerinde olan sulardan ayrd; ve byle oldu. Ve Allah kubbeye gk, dedi. Ve akam oldu ve sabah oldu, ikinci gn. Ve Allah dedi: Gk altndaki sular bir yere biriksin, ve kuru toprak grnsn; ve byle oldu. Ve Allah kuru topraa Yer, dedi; ve sularn birikintisine Denizler, dedi; ve Allah iyi olduunu grd. [Eski Ahit, Tekvin, Bap 1, 6-10.]

Tektanrl dinlerin yk deposunu nceleyen, dolaysyla hazrlayan, youran en eski metinler Yaradl ve Tufan imgelerine odaklanmtr. Elimizdeki dip kaynak Glgame Destannn Tufan iiri: O noktadan balayarak suyun varoluu ve yokoluu iki omuzunda tadn gzlyoruz. Be bin yl ncesinin evren tasavvurunda gkyznn suyla kapl olduu, havann suyun bir hali olarak tasarland apaktr: Sularn ortasnda kubbe olsun, ve sular sulardan ayrsn. Aziz Yuhannann Grm (apoklupsisi Kyamete indirgememek gerekir, vahiy boyutunu atlayarak) zerinde alan Endlsl Arap minyatrcs, Nili ve Akdenizi ieren, yeryzn kuatan sonsuz dngl bir suyla snrl haritasnda bu evren tasarmnn yetkin bir rneini verir. Ayn yaklamla Dou minyatrlerinde ve Codex Mendozann ilk sayfasnda da karlayoruz: Aztek efsanelerine gre, Texcaco gl hereyi kuatmaktayd. Hayatn ana kayna su, lmn ana kayna olmaktan geri durmamtr: Byk enginin btn kaynaklar yanldlar, ve gklerin pencereleri aldlar. Nuhun gemisi, yazl tarihin ilk kurtulu metaforudur herkesin bir gemisi olmal.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

Kuatan deniz, kabaran deniz, gkkubbe deniz: Bu ortak korku hibir vakit btn btne erimemitir. nce Panofsky, sonra Hartmut Bhme, Drerin kyamet altrmalarn, dneminin balamna yerletirirler: 1494den balayarak, bir gktann yerkreyi yokedecei yollu kolektif korku ressama da bular; 1498de, 1500de gerekleecei inanc gitgide byyen Kyametten nce Aziz Yuhannann metnini resimler; 1525de, hl gcnden birey yitirmeyen son korkusunun etkisiyle grd bir d yazar ve izer: Dev su eritleri gkyznden inecek ve yeryz yokolacak. Denizden geldik, deniz gelip bizi kaplayacak.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

II. EFSANE ve MENKIBE Sularn nasl tuttuuna ve yuttuuna dair


O zamanlar bu koca denizden geilebiliyordu; nk sizin Herakles stunlar dediiniz o boazn nnde bir ada vard. Bu ada Libya ile Asyann ikisinden daha bykt... te bu Atlantis adasnda, hkmdarlar, hkimiyetini btn adaya, teki adalara, hatta ktann baz paralarna kadar uzatan byk, hayranla deer bir devlet kurmulard... Ama bundan sonra korkun yer sarsntlar, tufanlar oldu. Bir gn, bir uursuz gecenin iinde, ne kadar savamz varsa hepsi birden bir vuruta topraa gmldler. Atlantis adas da, ayn ekilde, denize gmlerek yok oldu. te bunun iindir ki, ada kerken meydana getirdii s bataklklar yznden o deniz, bugn bile, geilmez, dolalmaz bir haldedir. [Platon, Timaios, 24e-25d.]

Atlantisin yks, Akdenizin (Ana denizin, bizim denizin) mitoloji anda nasl dibine, diplerine doru bir d ars yaptnn bulank belgesi. ekip yuttuklar uzun bir listede buluurlar: karus, Minos, Ariadne, Theseus, Inakos, Epafos, Glkos, Ege... daha niceleri Akdenizde boulmutur. Tutar ve saklar sular: Onlar ki, airin dedii gibi, boulduklar yalarndadrlar. Denizin ars, bir de anakarada yaanan tkankln, daraln sonucu: Modernlerin imgelemini trmalayan nc Robinson Crusoedur kesinkes, her kaan ada dnde baka bir eitlemesi yatar (bkz. Akit Gktrkn Adas), Gauguinin Noonoasnda aa kacaktr cennet hlyasna bitimi gerek ehresi varg: Hibir ada ssz deildir.

Byk ada ressamlar, haritaclar, alar boyu bunu dorulamlardr: Ayak baslmam tek adadr Atlantis. brleri sar, bordo, kahverengi, soluk mavi lekeler Denizin ortasnda birer tehlikeli gemi, beklerler. Her adann kopkoyu, gaml hikyeler biriktirdii bilinir: Giden ve dnmeyen gemiciler, gelen ve dnemeyen srgn beyleri, kabaran ve yenilen dalgalarn grameri. Homeros da, Hesiodes de, yaamlar bir kahramannkine yarar biimde geip tamamlanan bireylerin, grnmez bir adada, Kutlular Adasnda bulutuklarn belirtiyorlar. Bcklinin ller Adas gibi sessiz, dingin, biraz karanlk bir ada mdr bu, yoksa gnein batmad noktada bekleyen tekinsiz bir toprak paras m, bunu oraya gitmeye hak kazananlar bilebilecek olsa olsa. Denizi geeceiz, o gelip bizi kapsayacak.

III. HAYAL ve HAYALET Sularn nasl olanlar ve olmayanlar gsterdiine dair


Girdiin aynada gemi gibi der kreye, Sorma bir sniye, pheyle, sakn: Yol nereye? Ayrlp neeni ykseltici sarholuktan, Ylma korkun uurum zannedilen boluktan! Duy tabatte biraz sen de ilh olduunu, Rh erer varlnn zevkine duymakla bunu. ktn yolda, bugn, yelken ak, yapayalnz, Gzlerin arkaya evrilmeyerek, pervsz, Yr! Hr mviliin bittii son hadde kadar!... nsan lemde hayl ettii mddete yaar. [Yahya Kemal Beyatl, Deniz Trksnden.]

Dounun ve Batnn btn ehrazatlar denizcilik, gemicilik masallar sylemilerdir. Kadnlar kyda bekler, erkekler sulara alr; Penelope gergefinin banda taliplerini eleyerek ilesini eker, Argonotlaryla yola den Jasonun ardndan iki ocuunu ldrr Medea, Sinbadn arkasnda iki yolculuk aras hep bir silet bekler. Yaln dalgalarn, kuduz frtnalarn, kaln sislerin, barutun ve atein arasndan geerken denizci gemisini rahim bilir, Yunus peygamberin kendisini yutan balinaya yalvard gibi, her yolculuun sonunda topraa onu kussun, ister. Bir kayn, teknenin, geminin sanat yapt olduunu unutmu bir an insan olmak ac: Onu Sarkis, Stal, Turan Erol mzeye ya da galeriye soktuunda, artk kendisi olmadnda yarat sanyoruz biz Dvan iirinde yle midir oysa: air, brakr yzsn kalyonlar, bir gzya denizinin iinde.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

Yahya Kemalin Sessiz Gemisi, Fellininin E la nave vas, Bryarsn The Sinking of Titanici: Bu hayal edilmi gemilerin arkasnda sahici modelleri durur. Onlarn arkasndaysa, dgcnn yelkenlerine fledii, ateler iinde yatan bir gemicinin sayklamalarnda canlanan hayalet bir gemidir, szlr. Drt ynn, be ktann btn denizlerini tklm tklm dolduran o yabanl hikyeleri Kolumbus, Macellan ya da Pir Reis gibi ak deniz korkusuzlar da tanmt. Onlarn denizden, denizlerden korku duymamalar, antropologlarn (Vernant ve Detiennein szgelimi) kantladklar gibi, Smerlerden Eski Yunana, oradan Araplar eliyle Ortaaa srayan temel bir inana, Denizin doru ve adil olduu inanna balyd: Denizin htiyar, diye anlagelen, engin sular ve tesini temsil eden kudret, Solona baklrsa, onunla ilikisini alabora etmeye kalkmayan gemiciyi koruyacak, iade edecekti. Deniz gemek, srat gemek.

10

IV. MED ve CEZR Sularn hareketlerine, llerine, renk ve na dair


Sonu olarak, oluumuna katkda bulunan karmak eler ve dourduu daha az karmak eler gznnde bulundurulmakszn bir dalga gzlemlenemez. te yandan, btn bunlar deiir durur, onun iin de bir dalga tekinden hep farkldr; buna karlk, bir dalga tekisinin tpksdr da, gelgelelim kendisinden nce ya da sonra gelenin deil; ksacas, kendilerini tekrarlayan biimler ve kesitler vardr, ne ki zamana ve uzama dzensizce dalmlardr. [Italo Calvino, Bir Dalgann Okunuu.]

Susan Hillern ky kasabalarn, kylerini dven hrn dalgalar konu edinen kartpostallardan hareketle ortaya koyduu i, gl bir yapt: Hem bir durumun, donayazm bir hareketin silsilesini vurgulad, hem de biriciklik kavramyla oaltma kavramn ayn at altnda tokuturduu iin. Bir dalgann okunuuna ilikin allagelmedik bir yorum denemesi. Gemicileri, deniz adamlarn saymayacak olursak, dalgann ilk cidd okuru Leonardo: Defterlerin bir blmnde, izim eliinde, dalgann oluum mekanizmasn kurcalad gze arpyor. Kprtsz, handiyse l bir yzeyden krk, Lorcann deyiiyle kvrck haline, oradan Hokusanin frasnda en nl son-biimini bulan hareket, bylelikle llerine ayrmtr. Karnn ieri ekerek gerilip ykselen, doruunda kpklenen, sonra da atan gerekletiren dalgann beyaz ile

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

11

siyah aras, ald a bal olarak yanardnerleen renk tayf gz alr. Okunasya tkenir, yeniden balar: Cmlesi. Sanat Tarihi, pek ok deniz resmi tar nmze. Dalga szkonusu olduunda birikisini ayrmak gerekir: Courbetninkini, Noldeninkini, bir de Caldern tekerlekli gne arkn artran dalga yavrusunu. Onlar zel okuma, yorumlama denemeleridir, Bay Palomarn tasarsn giderebilecek trden gzlkler takmamz salarlar. Hem nedir ki, gerekten de, dalga? Bir harf, bir hece mi? Kelimeler haline geldiinde mi dalga dalga olmaya hak kazanm demektir? Yoksa, kelimeler br kelimelerin peine takldnda, uzun, neredeyse dipsiz bir cmle kendini tekrarlamaya koyulduunda m aklk kazanr dalgalarn semantii? Belki de bakmak, okumak yetmiyor onlar tutmaya, onlara bir de kulak kesilmek gerekiyor. Kpn syledii bu. Dalga geerken, dalga gememeli.

12

V. SES ve SANRI Sularn nasl seslendiine ve iitildiine dair


Ve evirmeniysem ben dalgalarn [Vicente Huidobro, Denize Ant]

Dalga cmleleri, kulaa gre, boyut deitirir: Anlam yerini ezgiye, musiknin aritmetiine brakr: Crescendo halinde mrltdan fsltya, seslenmeden nleme, fkeden taknla trmanan bir merdiven. Debussynin Denizi o eikleri verir. Bestecinin, hem Turnerdan, durgun akam denizi yangnlarnn etkisinden syrlamadn biliyoruz, hem de -partisyon kitabnn kapa iin de uygun grd- Hokusan azametli dalgasndan. Bir i deniz deil midir bize dinlettii? Brittenn Billy Budddan yola karak besteledii gergin opera, insanlar arasndaki dramatik alkantlar, zemine yaylan deniz seslerinden karak yanstr. Vivaldinin La Tempesta di Maresi, ad zerinde, ilenler yadran marur ve yrtc bir denizi seslendirir: Ses ve fke! Bryarsn Titanic iin bestesi, bir son arknn selmlandr: Transatlantik Okyanusun buzul sularna gmlrken bile almay kesmeyen gemi orkestrasnn yeleri iin sayg duruu: Deniz onlar ylece alm korumutur. Onca boylme bir yana, Deniz, kendi saf musikisiyle arln koymay srdrr: arr, inler, paylar, tokatlar. Diplerde, girdaplarn tesindeki batklar cehenneminden rpertici uultusu gelir. Kayalarda patladnda, srklediklerini tadklarn kylara arptnda, dner yanks alsn ister. imekleri eker, sourur. Dindiinde onu dinlemek gleir. Deniz sesi: Ses denizi.

13

VI. KIYI ve KRFEZ Sularn nasl yansdna ve yansttna dair


Bunun nasl olduunu ok iyi inceledim Gne batnca nce deniz kararr Gkte byk bir aydnlk kalr daha bir sre Gece sudan boy verir Ve kuatr tm ufku yava yava Sonra gk de kararr usulcana Bir an gelir kapkara kesilir herey Bir fildii saydamlk oluur derken Suda yansmalaryla Gkte kara lekeler halinde Sonra Gneyha takm yldz altnda Yldzsz kapkara yerler Ve sonra Samanyolu [Blaise Cendrars, Btn Dnyadan.]

Pek az ressam, ak denize km, onu bir bana tuvalin iine ekmeye kalkmtr; buna soyunduunda, Ayvazovski rneinde olduu gibi, Sanat yenilir: Deniz kitschlemitir. Daha ok kyya inmi, anakaradan ya da ehre sokulduu noktadan denize bakmtr ressam. Klsiklerde konudur deniz, hnerlerini snadklar bir mimesis kuyusu: Oylum, hareket, k estetik tasalarn gsler. zlenimcilerle birlikte ahslamaya koyulur, ressamn i atmosferine sokulan bir evirmen gibi alt grlr. lk, modernlerin ona baktklarn syleyebiliriz: Gauguinden balayarak. Yal ktann ressamlar bylece dikkat kesilmilerdir. Gen Matisse, geen yzyln banda Colliourea iner: Akdeniz armtr. Deraine yazar ve onu yanna davet eder. Birlikte suya, dalgalara, kayklara ve yelkenlilere yaklar, geceleri hrnlaan koyu ktleye kulak kesilirler: O deneyimden bir avu bayapt kalmtr. Ayn dnemde, gney, LEstaque ressamlarn toplar: Czanne ve Braque, Akdenizin kylarndan, krfezlerinden, gnn ve gecenin k denklemlerini kurarlar. Bir kuak sonra, bir kuzey Afrika yolculuunda, btn paletini gzden geirir Klee: Kuzey hendesesini tersyz eder gneyin s lmleri. Akdenizin son byk ressam: Nicolas de Stal. Onunla birlikte, Camusnn izdii yolda, gne mhrn vurur. Trajik devreye girmitir. Mitoloji ann iars yeniden almaya balar: Renk syleyeceini syler ve hereyi ier, ierir. Stal, sesi iitmi olsa gerektir: eker gider. Deniz son kurbann almtr. lm dalgalarn arasndan balkr.

14

VII. KPK ve NLEM Sularn szlklerine, szcklerine, lklarna, kafiyelerine dair


Deniz glmsyor uzaklarda. Kpkten dileri, dudaklar gkyznden. [Lorca, Deniz Suyu Balad]

Bana bir deniz verin, size onun kuatt topran kelimelerini iade edeyim. Dil konuacak olsa, dile gelecek olsa, syleyebilecei. deniz ile kuatlm, bir idenize gsn barn am Anadolu yarmadas, kylarn kateden, adalarna karma yapan sylem ve gereklik imgeleriyle benzersiz bir depoya yaslanr. Orada, Babil sonrasnn maheri yaar. Andreas Tietzenin nclnde hazrlanan dudak uuklatc bir szlk, The Lingua Franca, dilimize uzak ve yakn dillerden giren btn denizcilik ve gemicilik terimlerini, deyimlerini ieriyor: Derinlerde bir batk, batn kuytu yerinde bir define sand. Bir de, her dilin deniz edebiyat olduunu unutmamak gerek l beldelerinin bile. Orada, kelimelerden tuz tad, kafiyelerden rpnt sesi eksik olmaz. Glgam destanndan Homerosa, Ortaan Deliler Gemisinden Yenian byk deniz servenlerini izleyen yaptlara gelesiye usuz bucaksz bir antologya oluur: Crusoe ve Gulliver, Deutchlandn Batnn Hopkinsi ve Coleridge, Rimbaudnun ve Mallarmnin duyduu deniz rzgrlar, Pessoann acl bahriye trks, Cendrarsn okyanuslar ve adalar, Michauxnun buzdalar, Valrynin Deniz Mezarl, Melville ve Hemingway, Jack London ve Segalen ne dlerdir. Bizim yaz geleneimiz Denize uzak durmutur. Halikarnas Balks, Yaman Koray ya da Zeyyat Selimolu gibi deniz dnyasn odaa alm yazarlarmz vardr geri; Sait Faik, Nzm Hikmet, Yahya Kemal gibi deniz duyarlnn yourduu yksek ayar iirler de dourmutur

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

15

edebiyatmz. Neden yleyse, Orhan Veli gibi iirine en fazla denizin sokulmasna izin vermi bir air bile sorar: Gemlie doru/Denizi greceksin;/Sakn arma? Bunun yantn bir baka airimiz, Cemal Sreya, verecektir: Buradan taa peygamberler kysna kadar Byk sular sadece karpuz soutmada kullanyorlar Fatih Sultan Mehmed gemilerini karadan yrtt ya Deniz kakn bir ulusun ocuklaryz biz o gn bugn Toprakl bir apadr Denizyollarnn armas bile, Ama dilimizde yine de en rpertili kelime deniz Yine de sokaklarda bir kanal eitimi Dondurmaclarda bir ikinci kaptan tavr Teneirlerde bir tekne beenisi Bir kazazede taks bulunur sarholarn yzlerinde Yine de faizcinin sesindeki hasr Yelken olmaya zeniyor

16

AZTEK TAKVM: BULANIK GNLER Bir Karlatrmal Yeryz Kltrleri dersi ya da semineri verecek olsaydm, ki bir gn bu projeyi gerekletirmek isterim, gzerghm ana eksen zerine kurardm sanyorum: Tanrlar katalou; Tekvin hikyeleri; Zaman mitologyalar. Tanrlar katalou, beni her kltrn ilhi kadrosunun ayrntl dkmne, ilev dalmna gtrrd; onlarn yatay, dikey, sarmal ilikileri evrensel tasarm modellerinin ana balant noktalarn ortaya karrd hereyden nce: Yeryz (pek ok durumda yeralt) ile gkyz arasnda kurulmu anlam ats, bana yle geliyor ki, bir kltrn sinir sistemini aa karmamz salayacak en nemli payandadr. Tekvin hikyeleri, farkl kltrlerde yaratl efsanelerinin ierdii ortaklklarn ve deikenlerin arasndan, demolunun varolu biimi ve gerekesi zerine vard eikleri gsterirdi. Zaman mitologyalar, ilk iki kmeyle ilintili olarak, hareket felsefesinin her kltrde nasl gelitii konusunda anahtarlar sunar herkes farkna varmtr: Zaman aslnda yoktur, llecekse, llebilecek olan hareket ve hzdr. Kum saatndan gne saatna, oradan da mekanik saatlara giden izgide gzlenen o olmutur. Takvimler iin farkl m durum: Gk cisimleriyle yerkrenin arasndaki ilikilerin okunmasndan kacak her anlam, o sonsuz hareket silsilesinde yazgmz biimlendirecektir. Bu eksenden herhangi bir geyi ekip nmze koyduumuzda, tekiler kprdar. Szgelimi takvimi btnden ayrmaya kalktmzda, zincirin btn halkalar yerinden oynayacak, simgeleriyle tanrlar, her bir katmanyla tekvin hikyesi ufkumuza girecektir admz Hdr, ustalarmz binbir: Frazer, Eliade, Dumzil, Humboldt, Lvi-Strauss... onca yorum, tek bir etele. Yalnzca kendisi llememitir Zamann (nk, bis, yoktur), onun iinden hereyi tartmtr insan: Gkyznn, Yeryznn btn cennet ve cehennem tasavvurlar matematiin, fiziin, bir de imgelemin iinden bylece didiklenmitir. Tablo, Orta-Amerika kltrlerine eildiimizde de dorulanyor tpk Kuzeye ve Gneye uzandmzda dorulanaca gibi: Derin ve grkemli Maya tarihine, uucu ve grkemli Aztek tarihine bakarken, yokedilmi onca kente, anta, belgeye karn, zinciri tamamlayabiliyoruz: Dudak uuklatc erikinlikteki kozmologya ve matematik bilgileriy-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

17

le Mayalar, Aztekler, hem geni ve ayrntl bir tanmlar katalouyla kyorlar karmza, hem de etrefil tekvin versiyonlarnn altyapsn oluturduu karmak, yetkin bir takvim uygulamas ile iin iine gireni bylyorlar. Bu aamada, Avrupallarn vandal giriimlerinin sonucunda, elimize ulaabilen verilerin bizi alabildiine snrl, kstl bir bilgi dzeyiyle yetinmek durumunda braktn anmsatmak gerekiyor. Orta-Amerika kltrnn anlalmasn gletiren bir baka etmen de, Batl aratrmaclarn (byk Humboldtun bile) XX. yzyla gelinesiye, srarla Tevrat ve ncil balantl yaktrmalarla yorumu yokua srm olmalardr denilebilir ki, Avrupal, btnyle zgn bir kozmologya ve mitologya birikimiyle karlatn kabul etmek iin enikonu direnmitir. Bulmacann, puzzlen bugne dek bulunabilmi, doru yerlerine yerletirilebilmi paralar, gerekten de ok sk rlm (Aztek ilmekleri, dmleri nldr!) bir evren tasarm getiriyor nmze. Mayalarn, milattan nce 3114. ylda balattklar uzun srem takvimleri ile Azteklerin drdl zamanl tekvin efsaneleri yanyana geldiinde, iki kltrn de geni gemi zamana uzanan kkenleri aydnlanyor bir lde. Aztekler, kendi alarna, sonlu imdiki zamanlarna gelesiye, yeryznde drt an yaanm olduuna inanyorlard: Gerek Gne Ta, gerekse yazl belgeler, drt byk felketin peinden son aamaya gelindii konusunda birleiyorlar. lk byk a, kuzey tanrs Tezcatlipocann kaplana dnp gnei altetmesiyle sonulanm, karanlk ve souk yeryznde hkm srmeye balamtr. kinci a, byk Maya efsanesi Popol-Vuhda da belirtildii gibi Rzgr tanrs ve Quetzalcoatln insanlar maymuna dntrmesi ve sonsuz bir uultuyla hereyi tarumar etmesiyle tamamlanr. nc a Yamur tanrs, dev gzl ve uzun dili Tlaloc kapatr, bir ate yamuru eliinde. Drdnc a ise tanra Chalchiuhtlicuc sona erdirir, tufan ile. Aztekler, son a byk yer sarsntlarnn sona erdireceine inanmlard: O deprem tanrs Cortes olmutur. Aztekler, btn zaman felsefelerini bu tekvin hikyelerinin stne, geni tanrlar katalounun yelerini yerletirerek kurmulard. phesiz, nce Gn ve Gece vard: Gnein doduu ilk sabahtan balayarak, her gn tekrarlanan bir dizgede gn onlara, gece tanrlara ve ktcl glere ayrlmt: Hayatn ve lmn yenilenme blgelerine. Bu amala iki ayr takvim gerekletirdiler, gndelik takvim ile ilhi takvim arasnda bir geiim mant kurarak hayatlarn dzenlediler. 1den 13e saylara ve 20 ana iarete balanan 260 evrelik takvimlerinde tanrlarn yeri saptanmt. 20er gnlk 18 aydan oluan gndelik takvimlerindeyse, her yla 5 bulank, ktcl gn eklenmiti ve bu be gnle ilhi takvimin balantsndan 52 ylda bir gelen bir bulank yl szkonusuydu. Bu matematiksel ayrtrma, gzlemledikleri gk cisimlerinin me-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

18

kanik hareket dzenlerinden ok tanrlarn huylarn takip ediyordu: Aztekler de, Mayalar da, olaand durumlardan (gne tutulmas, ay tutulmas, gkta yamuru) zellikle ekinirlerdi: Ta heykellerde, antlarnda ve tapnaklarnda cisimletirdikleri jaguarlarn yeniden ete kemie brnp hayata dnmelerinden en ok bu dnemlerde korkuyorlard. Gnmze ulaabilmi izler, Aztek mitologyasnn ve Zaman felsefesinin anahatlarn vurgulayan ayrntlar ieriyor: * 1790da bulunan 24 tonluk, dev bir tek tatan oluan Gne Ta, ortada son deprem a, etrafnda teki felketlerin sorumlusu tanrlar, bir anasayfa olarak nmzde dikilmeyi srdryor. * Codex Aubin adyla bilinen ilhi takvim, 260 gnlk ak ve gerektirdii btn trensel dzenlemeyi ieriyor. * Codex Borbonicus olarak vaftiz edilmi, Aztek sanatnn dorukrneklerinden birini oluturan belge, bir takvimin hazrlann konu ediniyor. Bu tr temel kaynaklar, Azteklerde takvimin bir lm arac olmann tesinde, hayatn akn dzenleyen bir davranlar manzumesi olarak ilevini yerine getirdiini kantlyor. Aztek takvimi sabit bir yap gstermiyordu, gkyz ve yeryz olaylarna ilikin ngrlerde bulunarak, topluluun pek ok yesi ona deiken bir ierik ykleyebiliyordu. XV. yzylda yle bir aamaya varmt ki bireysel yorumlar, ynetici snf btn kitaplarn yaklmas yolunda karar almt. Bir yzyl sonra, stste garip doa olaylar bagsterdi bu kez: Gne tutulmalar, gkta yamurlar, rivayetler ald yrd: Cortes ve 500 adam ufukta grnmek zereydi.

19

GELECEK SATMAK 1999 ylnn Kasm aynn sonuna doruydu, bir toplant srasnda, Cogitonun Takvim anakonulu saysnda yeralmas uygun grlen, 15 Aralk 1999 gn gerekleecek bir kapal oturumda benim de, lber Ortayl, Cell engr ve Cem Akaa katlmam kararlatrld. Gn geldi, force majeure gerekemle ben Ankarada, Aka hasta yatanda, lber ve Cell bir odada Aye Erdemin ve kayt aracnn nnde, kalakaldk. kili syletiler. Aka, yazl bir metinle katld tartmaya. Ben, sylei metnine derkenarndan mdahale etmeye karar verdim. Takvim, ajanda edilgin kavramlar ite: nsan, Zamann akn alabora etmeye yakn ey. nce Cem Akan yazsn, sonra Ortayl-engr syleisini okudum. Sonra kalem sivrilttim. Bu dostum alnmasnlar ama, kafay gemile, Tarih dediimiz bulank alanla bozmu onlar. Arkamzda geip gitmi, akp kaybolmu zamanlar olduu phesiz doru; bir imdiki zaman gerekliimiz olduu da su gtrmez gerek (imdi, u an, imdi, u an yazabildiime gre); sorun, teden beri, gelecei kesin olmayan Gelecek ile ilgili deil mi oysa? Takvimler kuruldu, yapld, tahminlendi. Gelip tosladmz kavram bu. Nedir ki, Tanr akna, tahmin? Onu biliyor muyuz, bilebilir miyiz? Bir bilgi alan olabilir mi, onunla balantl? Aslna baklacak olursa, Cogitonun bu saysnn anakonusu olarak, balangta, Kehnet kavram zerinde durulmutu, bir komuluk ilikisinin sonucunda Takvime vardyd derginin yayn kurulu. Kehnet, bizi usdnn, ustesinin alanna yneltir kaygsyla m o blgeden uzaklatk? Karde dergi Kitap-lk izlencesine ald sonradan Kehneti, ardndan, o derginin yayn kurulunun gndeminden de dt, sanrm rktc bir yan vard kavramn, cva gibi svp gidiyordu elimizden. Bir yandan da kalc zellikleri olmal: Takvim anakonusunun iinden fal, bili, nbili deilse bile ngr, mneccim bak eksik olmad sonuta. Yaryarya l, lm, llendirme Takvim; br yars tahmine, ngrye, varsayma dayanyor. Her yl, bir sonraki yln takvimleri hazrlanyor, baslyor: Kimsenin elinde gelecee, gelecein varolacana, daha dorusu geleceine ait kesin kantlar olmasa da. Oraculum ana dnelim bir anlna. Delphoida, omfalosun karsnda biriken btn sorular, yakn ya da uzak yarn ile ilgili deil miy-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

20

di? Ortaaa geelim: Rebelaisnin muhteem prognostici batan uca bizi bekleyen gnlere ilikin ngrlere, hatta uulara dayanmyor muydu? airin bilgi alannn dolaylarndayz demek. Gnn faln amasn ondan beklemeliyken, nasl oluyordu da bir tarihi, bir doabilimci, bir nasir iin iine karyordu, ite anlayamadm bu oldu. lber Ortaylnn, bunca yllk dostluumuz sresince, hibir gelecek ngrsnn gerekletiine tank olmadm. Dostum Cell engr, depremin olacan sylyor ya, vaktini belirleyemiyor elbette. Sevgili Cem Akaa gelince, gelecek szkonusu oldu mu kurmaca metinler yazmaya baylyor ama, siyasetbilimci cbbesini giydiinde sus pus oturuyor. Bir takvimin iskeletini en iyi onlar karr phesiz; gelgelelim, i Zaman ete kemie brndrmek olunca elime bakacaklar apak ortadadr. air, tam burada devreye girmeli: Giacomo Leopardi, 1832de kaleme ald Almanak Satcsyla Yoldan Geenin Syleisinde, soruyor: nmzdeki yl, geride braktklarmzdan hangisine benzesin isterdin?. Duraklyor almanak satcs, zihninde hzla taryor gemi yllar, hibiri yeniden tekrarlansn istemiyor. Yoldan geen katlyor ona: Bu yla gelesiye, Yaz(g) bize iyi davranmad, onun iin de gemiteki yaammz istemeyiz, bize bugne dek yaamadmz biimiyle gelsin Hayat. Leopardi yorumcular, hakl olarak, bir varolu alegorisi grmlerdir bu kmen sylei denemesinde: Yaz ve Yazgya gelince, varoluumuza ilikin anlamsz ama kanlmaz bir altrmadr onlarn gznde, Leopardinin yaz metaforuyla rttrd. Diyorum ki, elimde papirs, mrekkep, ty ustam lm ben gelecek satarm.

21

YERYZ:CEHENNEM John Bergern*, Boschun zlsyle bir CNN haber blteninde yer alan grntlerin toplam arasndaki koutlua dikkat ekmesi, arpc bir alan ayor nmzde: Keke, Zapatist nder Marcosun ak mektubunu baka, tamamlayc bir metinde ele alm olsayd da, szkonusu benzetmeyi biraz daha amay, amlamay srdrseydi hayflanmadan edemedim. Bruegheln, Drerin, Boschun: Yarm yzyl akn bir srenin iinde ustann yaptlarna toplanan Tufan, Maher, Cehennem tasarmlarnn arkasnda, Jurgis Baltrusaitisin bir bakma ineyle kuyu kazarak ortaya kard, birka aratrmada serimledii bir an ikonografik felsefesi yatyor. Baltrusaitis, hem XIII. yzyldan balayarak Ortaaa yaylan ifrit imgelerini toplam, hem de bu yaylmann Gotik Avrupa sanatyla snrl tutulamayacan kantlamt: Arap dnyasnda, Hindelinde, Uzak Dou kltrnde de Daimonun imgelemin derin tabakalarnda altn onun aratrmalarndan** rendik.
* John Bergern sonradan The Guardiann Saturday Reviewunda ve Le Mondeda genie bir zeti yaymlanan Gayya Kuyusuna Hogeldiniz balkl denemesi, nce The Threat of Globalismde km Hieronymus Boschun nl zl resminden hareket eden, XX. yzyl sonu panoramasn Felemenk ressamn XVI. yzylda kurduu cehennem portresiyle karlatran bir metin. Bergern yazarlna teden beri yaknlk duyamadm (bkz: Bergera Kar, Bakalamlar, 1992) sylemek isterim; gene de kitaplarn, yazlarn izlemekten geri durmadm, zaman zaman evrilmelerine, yaymlanmalarna nayak oldum - bu defa da yle olacak sanrm, Gayya Kuyusuna Hogeldiniz byk olaslkla Cogito dergisinde kacak. Gelgelelim, yazyla dergi iin nerirken, karsna bir kma yazmay da ngrmtm: k noktam phesiz Bergern metni, oradan bir dizi baka noktaya uramak asl amacm.
** Jurgis Baltrusaitis, Le Moyen ge Fantastique, 1955. / Jurgis Baltrusaitis, Rveils et Prodiges, le Gothique fantastique, 1960. / Jurgis Baltrusaitis, Aberrations, 1984. / Jurgis Baltrusaitis, Anamorphoses, 1985.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

22

lk bakta, Bergern, antrmasn bir olgular orman oluturan Brueghelin Cehennemine dayandrmak varken, bir simgeler orman oluturan Boschunkini yelemesini yadrgadm itiraf etmek isterim. Bir adm sonrasnda, Boschun resmindeki saysz enin toplu okunuundan ayn sonuca varlabilecei grne gelip dayanm olmal, diye dndm: Bosch dilinin, dnemin kimi tarikatlarndan beslenen kilitli olma zelliinin yaptlar hl bir sis altnda deerlendirmemize yol at dorudur geri; ama, bir yandan da, Tolnayden Gombriche, onca uzman gzn bizim admza skt gizlerden hareketle artk bu resimleri okuduumuz gerei var. Onlara, bir de, Dantenin Commediasndan balayarak gerekletirilmi saysz cehennem okumas eklenecek olursa, nmzde usuz bucaksz bir yorum okyanusu alacan hemen syleyebiliriz. Berger, Zevkler Bahesinin sa levhasn oluturan Cehenneme gnderme yapyor metninde, Sa ve sol levhalar gvde panosunun zerine kapandnda, kepeklerin bitimesiyle ortaya kan d resimden yola kalm biz: Alt suyla kapl bir cam kre geliyor karmza, suyun zerindeki canllara bakp bunun insan nceleyen yerkre ya da evren olarak okuyabiliriz, kimi sanat tarihilerinin savunduu gibi gz olarak da ele alabiliriz. Kepenkler aldnda, zl karmza ktnda, soldan saa ilerleyen bak Cennetten Cehenneme gei srecini bir rpda btnleyebilir. Buna karlk, ayrntl, derinlemesine yol olacak bir okuma, ayrmlarn bunca net, kesin olmadn gsteriyor: Cennet levhasnda cennet imgesiyle, imgenin bildik tanmlar betimleri ile elien geler gze arpyor yle bakldnda; Cehennem levhasnda da benzer bir durum szkonusu. Gvde panosuna gelince, tamtamna bir raf betimlemesi karsndayz, diyebilir miyiz soru, karlksz, bekliyor. Birden fazla yorumcu, Boschun egemen Cennet ve Cehennem imgelerinden koptuunu, bu zlde, dpedz yeryzn, iinde yaadmz dnyay betimlediini, bir te dnya tasarsndan uzak durmay setiini ifade ediyor. Cennet ve Cehennem burada, iimizdedir demi olabilir mi gerekten de Bosch? Cennet levhasnn bsbtn cennetsi bir grnm tamamas, blmde de, phesiz farkl younluk ve dalmlarla benze eler kullanlmas bu deerlendirmeye kanlmaz biimde arlk verilmesine yol ayor. Dsel, dlemsel karakteristikleriyle Sanat Tarihinde kendisine benzersiz bir yer am bir ressam, farkl bir perspektiften

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

23

bakldnda, apak bir gereki de, yleyse. Cambrai elyazmasna, Commediaya, Brueghele ya da Boscha bakarken, son dnem tarihilerinin, zellikle de Dubynin ve Le Goffun nmze tadklar panoramik kesitler bakamz besliyor: Ortaa diye olduka kaba hatlarla kesip ayrdmz dnem, yeryz yaam asndan dpedz izbe diye nitelen direbileceimiz bir genel grnmn ylg verici paralarn yyor nmze. Savalar, sefalet, salgn hastalklar, btl bir kefesinde, karmza aldmz zaman terazisinin. teki, kar kefede Btn, Engizisyon, Hal seferleri diziliyor ardarda. Uzakta, uzamzda ya Ortaa, onu kendi saatmzdan, iinde yzdmz adan rkn, akld pervasz sanabiliyoruz. Sahiden bakalar mdr Cehennem tekilere ait midir, yoksa burada, ona baka bir yer bulamadmza gre iimizde midir? Bu kavakta, Araf imgesine dnmek en dorusu. Jacques le Goff, Arafn Douu balkl yetkin incelemesinde, tek tek metinleri, grsel belgeleri elden geirerek, Cennet imgesiyle Cehennem imgesinden oluan ift-kutupluluun arasnda yeni bir imgelem blgesinin, gl ve karmak bir kprnn olutuunu gsterir. Arafn somutlat eretileme, sarp arnma da, yedi temel gnhtan (geerken, Boschun bu izlei kuatan resimlerini de anmsatalm) kiinin soyunaca, Cennet ya da Cehennem ncesi temizlenmeyi deneyebilecei bir snav silsilesine yataklk eder. rafn en gl betimini Dantede, Divinia Commediada bulur Le Goff: airin, kendisini nceleyen neredeyse btn konuyla ilgili verileri metninde eriterek kullandn, bir hlsa ortaya koyduunu ileri srer. Bir yanyla, phesiz, lm-ertesine ait bir topografik zellik tar Araf: Cennet ya da Cehennem ncesi, Yeryz ile Gkyz aras, konulandrlmtr. Bir baka yanyla, dpedz Yeryzyle aktrlabilecei sylenemez mi? Hayat, doum-ncesi ile lm-sonras arasna skm bir Araf gereklii boyutuyla da ele alnp ilenebilir: Burasdr ksacas raf, Hayat oluturan tm imdilerden mrekkep kimliiyle de alglanabilir. kinci yorum, Boschun iki yan bir orta panodan kurulu yaptn, soldan saa ve sadan sola geili, akkan, iie okumamz kolaylatryor. Kimbilir, bir adm tesi belki de: Cennet, Cehennem, raf herey Yeryznden, burada ve imdi ne varsa ondan ibarettir, diyebiliriz de, diyemez miyiz?

24

Kendimi bildim bileli, mgelem Kutusuyla ilgilendim durdum. nsann imgelemi her bireyin imgeleminden fazla, geni, derin bir alan, bir uzam, bir uzam-tesi boyut olsa gerektir, diye dnyorum: Orada, btn grlebilenler, grmler (vision), igrlerden ve uzgrlerden oluan, gene de snrszl iinde snrl kalm bir sa szkonusu sanyorum. Fenomenolojinin, Ruhzmn, Astrofiziin ve amzda gelimi bilimsel, dnsel, teknolojik btn verilerin nda eperi byyen alg mekanizmamz bizi o snrszln duvarlarna arpp geri dnmekten kurtaramazd, kurtaramad. Tam bu noktada, bir kere daha Cennet, Cehennem, raf imgelerine dnp bakalm: Tasarm parametrelerimizin bsbtn deitiini, Ortaa tasavvurundan uzaklara doru yol alm olduumuzu savlamamz dorusu g. uras gerek oysa: mge, nne dikildii her etrefil imgelemli seyircinin yorumu karsnda biim deitirmeye aday ey. Borges, Danteninki bir grm (vision) saylamaz, nk hibir grm bu kadar uzun srmez diyor. Ezra Pound, zt kutupta: Dantenin grm gerektir nk onu grmtr. ki srad zek, ayn metin nnde sallanmamza yol aacak sonulara varmlar besbelli. Byle durumlarda en dorusu, nc bir yorumcunun hakemliine bavurmak: Jabs, delici bir okumasn gerekletiriyor Commediann: Birden sahne deiiyor ve Shoah yllarn Dantenin kaleminden gryoruz nedir ki Zaman dediimiz, bir sanr deil mi?*** nsan dnmeden edemiyor: Borges, hibir grm bu kadar uzun srmez derken, krlk yllarnn uzunluuna, o dnem boyunca grdklerinin niteliine mi gnderme yapyor aslnda? Dantenin grdn metnin snrlar iinde, neredeyse teknik bir dzlemde ele almamak gerekir. Jabsin, orada/n Shoahy okumaya koyulmas, grmn kesintisiz olarak yorumlanabilecei dncesini de douruyor kald ki. Ya Shoahnn kendisi bir karagrm bu kadar uzun srebilir miydi? Ortaa zerine yrtt dev almasn, teki Ortaa sunarken, Jacques le Goff iki ayr kaynaktan hereyi devirdiini vurguluyordu: Olgular ve dnemin kollektif imgelemini oluturan imgeler. zmleme aamasnda tek tek ele alnr o imgeler, btn ayrtrlr; yorumlama aamasna gelindiinde, geler yeniden btne yerletirilir,
*** Jorge Luis Borges, Autres nquisitions, uvres Compltes I, La Plade, 1990. Edmond Jabs, LEnfer de Dante, 1989. Ezra Pound, Selected Prose, 1965.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

25

bylece btn Ortaan grm oluturulmu olur. Vision kavram, iki ayr anlam alanna dayanr temelde: Grm kadar grgden de szedilmesi gerekir. Ortaan grdkleri, igrdkleriyle buluturulduunda dnemin imgelem haritas tmelliinde izilmi olacaktr. Bu okuma anlay, Le Goffun Yenidendouun varln yadsmasna, kopuun dpedz uydurulduu, geiin srd savna ynelmesine yol amtr. Belki yeni, belki deil, tarihinin, ayn okuma anlayndan hareketle vard son yorumlardan bir bakasnn nemine deinmeden edemeyeceim: Kadim Yunann, yaadmz srekliliin, kesintisiz akn bir paras olmad, bizim balangcmzda yerald dncesinin hepten yanl olduu gr, Vernantn ve Vidal-Naquetnin aratrmalaryla kout biimde, kanl canl bir tartmann balayaca eii gsteriyor.**** Ortaadan Yenidendoua, oradan Aydnlanmaya ve 1789 Devrimine, oradan da Asri Zamanlara ve zorla(yarak) koparlmaya allan son halkaya gelesiye belli bir gzergh izen yolun balang noktasna inebiliyor muyuz? Baka deyile: Yeryzndeki Cehennemn tekvin blgesinde karar klmak elde midir? Kendi payma, teden beri, kayna Kutsal Yaznn ilk hikyelerinde bulmaktan, grmekten geri durmadm. Kadn-Erkek atks, byk bir kutuplamann ekirdei Cennetten Kovulmada nasl biimlenmise, Erkek-Erkek atks, daha da byk bir kutuplamay douran karde katillii Habil-Kabil yksnn sayfalarndan yle sramtr yeryzne. Hikye ite denilecektir, denilebilir Tarih, batan uca o hikyenin olas btn deikenlerinden mrekkeptir. Cehennem okumalarnn, kyamet yorumlarnn bir bakasnda, Borges bu kez Nathaniel Hawthorneun bir masalndan hareket eder: Yeryz Soykrmnda, Hawthorne, insanolunun, bana gelen hereyden sorumlu tuttuu gemii yoketmeye kalknn meselini kda dkmtr: Hereyi, ama hereyi toplar, yakarlar dev bir atein iinde: Diplomalardan ak mektuplarna, tapulardan para tomarlarna, soyktklerden yasalara, Kutsal Yazlardan kitaplara, yzyllarn biriktirdii her izi yokederlerken, blis seyreder ve glmser: Bir tek ey, yangnda ilk yaklmas gereken ey unutulmutur: nsan yrei. Hawthorneun yrek yerine beyini sememi olmas nemli grnyor bana Borgesin
**** Jacques le Goff, La Naissance du Purgatoire, 1968. Jurgis Baltrusaitis, Un Autre Moyen ge, 1999.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

26

bu noktaya parmak basmam olmas da: Ademolunun kyameti aklndan ok gdlerinden beslenmemi midir? Hawthorne, XX. yzyla yetiememitir. Gemiin paylatmz kesitine, ondan bu yana yeni tabakalar eklendi. Geride braktmz yzyl gznnde bulunduracak olursa: Ne tabakalardr! Bizim, XXI. yzyla ilk admlarn atan adalarmzn ana sorunu, hereyi grebileceimiz, hereyin bize gsterildii bir durumda yola devam etme koulumuza bal biimde gelimektedir. Bergern Boschun grmyle rastgele bir CNN haber blteninin grntlerinden oluan tabloya, Marcosun Drdnc Dnya Sava tanmlamasn esas alarak yaklamas doru bir okuma nerisi benim gzmde. Yeryzn cehennem klma srecini btnleyen Yeni Dnya Dzeni, bu hamleyi yapmakla yetinmiyor, bize her zaman olduundan fazla bir oranda bunu gsteriyor da. Daha da acmasz sonu: Bu gsterinin faturasn her iki anlamnda detiyor, hem seyirci, hem de kurban kld bireylerine. Nicedir tablonun her an karsndayz, bir kstebek slbu gelitirmezsek bu giditen syrlma olana bulunmas ok g. te yandan, Boschun tablosundaki sabit grntlerin tesine getik: Hareket eden grntlerin saldrs, bizi kendi hayatmza bakmaktansa, sunulan imge aknn cezbeye kaplm izleyicisi klma konusunda alabildiine etkili. Yaymlanp yaymlanmadn bilemiyorum; Yves Bonnefoy, Fotoraf ve Dnyann Sonu? balkl bir denemesinde, XX. yzyln dourduu imge(sel) saldrganlnn, grntler araclyla gerekleen iddetin karsna, Tarihin farkl dnemlerinde, farkl kltr corafyalarnda devreye giren imge yasakl olgusunu dikip soruyordu: Bizi gnmzn imge hcumlarndan ne koruyabilir? phesiz, Bonnefoy gibi bir airin imge yasan dzayak biimde savunmas szkonusu deil burada. Gelgelelim, snrlar kestirmek, snrszl sorgulamak, bir noktada deilse bir bakasnda gerekecek. Sevdii kadn ldrp paralayan, sonra da paralar yemeye koyulan mark, zengin, psikopat Sagawann bu ilemler srasnda ektii fotoraflar yaymlayan Photo dergisinin toplatlmasna kim, hangi salam gerekelerle diklenebilir? Hizbullah kasetleri kitleye izlettirilebilir mi? Krfez Savann gerek grntlerinin dnya kamuoyundan esirgenmesi hakl bir karar saylabilir mi? Bu sorulara, bu rnek-sorulara kolayca karlk vermek kimsenin harc olmasa gerektir. Yeryz cehenneminden kareler (James Natch-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

27

wayn Cehennem foto-albmn dnyorum), hareketli kareler (Ruanda soykrmyla ilgili belgeseller geliyor aklma) sunulsa ne olur, gizlense ne olur? Hayr, tamtamna ne farkeder vurgusuyla kurmadm o soru cmlesini: Bir llendirme tasasna dayanyordum. te yandan, evet, ikinci yarm o vurguyu getiriyor: Yeryz cehennemini yaratmay baaryorsak, bir de onu seyretmemizde ne saknca olabilir?

28

KBN Uzamdan Zamana Bir Yolculuk Yirminci Yzyl kateden tanklklardan pek az, Octavio Pazn (1914-1998) entelektel yaamyksnn ilk blmn oluturan Gzergh (1993) lsnde kuatc olabilmitir. O kubak tarama, emberin snryla merkezi arasnda mekik dokumay baarabilen seyrek kafalardan birinin gzlerinden gerekleebilirdi ancak, yle de olmu: Pazn, durmadan balama noktasna dndn, ama her seferinde kendisini baka bir noktada bulduunu syledii sarmal hareket dzeninin, btn modernlerin yaam arkn dzenlediini duraksamakszn syleyebiliriz sanyorum: Meksikal kozmopolitin dedii gibi, Zaman sonunda, nmze ykntlar halinde ylm olsa bile, iimizde duvarlar yeniden rmeye hazr bir Sisifos bekledii bana, kendi payma, gerekd gelmiyor. Yzyln, iki yl eksiiyle, ikinci yarsn katettim ben. Paza duyduum yaknln olas aklamalarndan biri, emberin snryla merkezi arasnda, phesiz bambaka bir gzergh eitlemesi yaam olmamdr: Eskiehirin Meksikoya yaknl, biribirilerine uzaklklarn unutturacak trdendi. Dodum ve savruldum, stanbul ile Parisi ikidebir buluturan tuhaf bir hat zerinde. Durduum, hareket ettiim eksenin kvrml gvdesinde, Tarihe ve Corafyaya hi kaytsz kalamadm. Sorduum onca sorudan, iire ve nesire saysz kolla balanan bir yaz dodu. Benim, kayboluumu, her bireyin kayboluundan uzun uzadya farkl grlemeyecek koulumu belirleyen servenimde oturmay setiim ev odur. Yoksa, ara vermeden tandm. Kaynan hibir zaman kestiremediim, bnyemin mi amn m beslediini renemediim huzursuzluumu oraya aktarmaya altm hep. Bakp grebildiklerim, biliyorum ki, kaln, usuz bucaksz sisin iinde toz zerreleridir. Yapabildiklerimle avunduumu saklayacak deilim, Yapamadklarmla rdm bir karabasann iinde paylar nedir ki? Birka yldr, gibi byyen bir mantkszlk iinde, yzyln ve binyln sonu, bitimi, yeni yzyln ve binyln aralanan perdesi hakknda, aklbanda herkesi bktracak, pes ettirecek bir fikir ve imge saana altnda yaamaya altrldk. Hepimizi bir balang, yeni bir tekvin noktas korkusu sarm olabilir miydi? Tam tersine, uursuzluklaryla, ortasnda az ya da ok herbirimizin yaam olduu bir an bu dnemete tamamlanmayaca nsezisi, gereklemeyeceinden endi-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

29

e duyduumuz bir sonu zorla hazrlamaya m yneltmiti bizi? Karln bulamayacamz bile gre sorular sormaya her bireyini altran baka bir a deildi ki. Le Nouvel Observateur dergisi, 1999 ylnn sonuna denk gelen saysnn kapak konusunu XX. yzyl yaratanlar yzyl deerlendiriyor balyla biimlendirdi. Isabel Allendeden Zao Wou-Kiye, btn yantlar bir rpda okudum ve grdm: Toplamdan dev bir aknlk szyordu. O tela ben katlacak olsaydm, diye dndm, aknlk katsays epitopu bir kiiliine daha artacakt: Kim, iki anlamyla da geirdii an odana, asl merkezine, altn bir forml bulup ulaabilirdi? Le Nouvel Observateurnki, binlerce soruturmadan bir teki gerekletirilmi btn soruturmalar, anketleri, deerlendirmeleri bir bilgisayar kazannda eritecek olsaydk, yzyln bulama yz belki netleir, karmaas ola ki anahatlarna oturur, aa kard. Oysa, yle sanyorum, henz bilnoyu tam olarak bilemiyoruz bizler: Aa kmam kaytlar, arivlerde gizlenen bilgiler, gelecek yzyllarda, XX. yzyln bizim grdmzden alabildiine farkl bir biimi, bir ierii olduunu kantlayacak. Grebildiimiz bir sanr hepsi hepsi, aslnda kendi zamanmzn ya yabancs ya da cahiliyiz. Binyl dnemeci yaklaadursun, 1990l yllarn iinde dnenirken, eski karabasanlarla yenileri arasnda kprler kurmaya alanlar da oldu. Umberto Econun szgelimi, ilk binyl dolaylarnda yaanm korkular eeleyen bir incelemesi yaymlanmt FMR dergisinde. phesiz imgelemin ileyii, motifler, kurgulama erileri enikonu deimi geen bin yl iinde, gene de, nereden baklrsa, Korkunun kimlii yerinden oynam, diyemiyoruz, diyemeyiz. Neredeyse ayn anatomik kesiti, Duby ile yaplm bir dizi syleide de grm, ilk binyln rkl alglanyla ikincisi arasndaki ortaklklar iimi iyiden iyiye karartmt. nsan, umuduyla deheti arasnda eitlenmeyi bekleyen bir terazinin iki kefesinde blnm, paralanm. Terazi yerine tahteravalli de diyebilirdim phesiz: ki arlk arasnda, biri g oyununa, br g lmne dayal birer anlamszlk denkleminden baka ne okuyabiliriz? Charn Camus iin syledii sz, uyanklk, gnee en yakn yara trdr yargs, Duruma yaklaan, a dimdik bakmaya kalkan ve krlemeyi gze alan, dahas, Nietzschenin setii biimiyle atein pervanesi olmay stlenen kiilerin hepsi iin geerli. Ne anladk, anlyoruz, anlayabilirdik? Kavakta, yolaznda dikilmi, ite, byk bir i yapyormuasna, sorular soruyor, hibir zaman bulamayacam karlklarn peinde batan uca yrtlyorum. Hzla dnen yelkovan, akrebe adm attryor. Saat gnn, gn yln buz tanesi. Eriyorsa, benim vaktim eriyor, bundan tesi zaten vhdr.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

30

ki kelime aras bir mola, bir es, 31 Aralk 1999dan 1 Ocak 2000e getik ite. nsanlar dodu, ld, bu darack aralkta, dnme dolap her zamankinden hzl deilse bile kl, renkli dnd. Yeryznn drtbir yannda dev lenler yaand, olaand gsteriler dzenlendi, kimsenin geiine bsbtn kaytsz kalmad bu kavak annda, Paris sokaklarndayken, yapayalnz, dalgn, yryen insanlar grdm. Televizyon ekrannda, sabaha kar, yaklm otomobillerden ykselen fke alevlerini izledim: Binyl dnmnden, deitii ileri srlen adan, alsn istenen yeni bir aa devredilen heyecanlar ve dehet grntleri iie getiler. Aklma, Wendersin, kr bir anne iin 2000 ylnda derledii beyhde grntler geldi. Btn bunlar toplayan bellek bir gn gelir onlarn girdabnda kaybolur nce, sonra da sner, gider. Bende bir tek gerek, kanatc sonu brakyor o hal: nsanlk dediimiz eyin, bunama olasl dk mdr? Dn akam, Rue des Ecolesun kesindeki bir bayiden, Le Monde gazetesinin 1 Ocak 2000 tarihli, gerekten de tarih nshasn aldm. ift kapakl, iki ynde de okunabilen, ama tersyz edilerek sunulmu, iki gazete halinde hazrlanan o gazete, yorgunluu ve umudu tokuturuyor bir bakma. Hayat ve benim hayatm da yle gemedi mi? 1999, u yl diyor manetlerden biri, 2000, simge yl diyor br. ki eanlaml kelime, diyorum sessizce, iimden. Sarmal hareket dzeninde ba ve u, iki sonu, sivilce gibi patlamaya aday, Zamann gergin teninde ba vermiler. rin dolu iki hassas nokta, ilkinin verdii arl acy tekisi esirgesin istiyoruz imdi. Yaadklarmzdan yorgun dm olmalyz. Bir de, benim gibi enerjisini yitirmeyen, hl projesinin peindeki aray izgilerini nemseyen dikbal bireyler kol geziyordur sada solda, onlar yolda grr grmez tanyamayz, yzlerindeki hereyi gsleyebilecek lde gl ifadenin altna inebilseydik, yorgun deil ama ylgn olduklarn okuyabilecektik, sanyorum. Zamann bylesine bilincine varm olmak, tanr yk deil. Anket yantlar arasndan biri, tekilerden syrlan ocuksu tepkisiyle, dikkatimi ekmiti: Cartier-Bressonun, 92 yanda, neredeyse tmn katettii yzyla bakp getirdii yorumu hafifseyemezdim: Hereyin krllk esasna dayandrld, tekniin ve bilimin utku saplantsnn egemen klnd, Erkin vahetinin ve yeni klelik biimi olarak yerkresellemenin ar bast aa kar Dostluk ve Ak zerinden sava amt o zgn gz. Yapacan yapm, elinden geleni fazlasyla ortaya koymu birinin ayrca Arstan szetmesi gerekmezdi kaps gerekletirdii i nedeniyle alnmt: Elde var bir. Dostluk, Ak, Yaasn Anari! savsz, kurulu dzen karsnda azdan salnabilecek tek (naif ama hakl) nlem deil miydi? Ertesi sabah, 2 Ocak 2000 gn, ssz Barbizon ormannda, iki baka ucun nnde bir sre durayazdm: Tek bir fsltnn dolamad, en ufak kprtnn gze arpmad bu dingin ortamla elien grnm rperticiydi: Herbiri yedi-sekiz metre boyunda, yaraplar yarm

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

31

metreyi bulan koskoca aalar, kkleriyle birlikte topraktan koptuklar 26 Aralk 1999 gnnden, o amansz frtnadan bu yana, ayakta kalabilmi, kendileriyle naslsa ayn yazgy paylamam komularnn arasnda boylu boyunca yatyorlard. Bir tanesinin tam karsna getim ve derinlemesine, yukardan aaya ly okudum tpk Mantegnann m Holbeinn m olduunu imdi kestiremediim sa tablosunun her seferinde iimde yaratt gergin duygu bunu daha youn ve yaralayc biimde, 26 Eyll 1999 sabah Gata guslhanesinde yaamtm. Hayat, hayatmz, bu basmakalp eretilemenin iki gesinin arasnda gerili bir hat zerinde geip gitmiyor mu? Geip gitmek fiilinin insafszlnda, gene de uar, tls bir nota bekliyor. Hereyin ieriini etkileyen bir scakl var o notann. rtnd, sakland noktadan, iki sessizlik arasn kapsayan ezginin btn karakterini belirleyen bu tek sesi biz semi, seiyor olabilir miyiz? Yoksa hcrelerimizin cra bir kesinde bir gen ekirdeinde onunla birlikte mi douyoruz? Pek ok insan, o sesi iitmeden yayor, lyor, diye dnyorum. Ayn gece, varolan en hzl bilgisayarn yaratcs bir Silicon Valley uzmann izledim ekranda. Herkesin insanlk iin, Gelecek iin yeryzne bireyler brakmas gerekir diyor bir ara: Mhendisim ben, elimden ne gelir baka, oturdum, onbin yl boyunca alabilecek bir saat yapmaya karar verdim. Bir laboratuvar, kk bir uzman ordusu ie koulmu. Onbin yl ncesine uzanan aklm, oradan onbin yl sonrasna umarsz bir srama yapyor: Zaman bir fikirdir, onu biz istemi olmalyz. Bu saymdan, oysa, ne karabiliriz? Pariste bir kitabevinde, gelmi gemi en derin gelecek ngrsnn, Jules Vernein, 1863de kaleme ald, 2000 Ylnda Paris kitabn kartryorum. Gemi gerek ehresiyle svp gitmi elimizden, imdiki zaman epitopu bir yanlsama, gelecein iimizde yaratt eksiksiz korkuyu hafifletmenin tek yolu ona nceden dokunmay denemek. Gelecek dncesinin bize alad en katksz, erimesi en g korku, gerek bir gelecekten yoksun olduumuzu bilmemizden doup byyor. phesiz, btn btne yoksayabileceimiz bir boyut, bir uzam/zaman denklemi, dahas bir ey olarak deerlendiremeyiz onu: Ksa, dar, s da olsa bir gereklii vardr, bizi u anda, u ann iinde bekler. Gelgelelim, benimle snrldr ya Gelecek, bu zellii onu birdenbire ufaltmaya yeter benim gzmde. Gelecek zamann kendindeki duvarn, seddini gren herkes o eiin tesine gemek gereksinmesi duyar m iinde bilemiyorum; btn bilebildiim, elimizin altndaki en eski sylen metni olan Gilgame destanndan bu yana lmszlk dnn eelendii, o istein kuaktan kuaa kimi bireylere devredildii, onlarda kk salddr o kesitin tabakalarna yeniden dnecek deilim burada. XX. yzyln ikinci yarsnda, yeni bulunan tabletlerin zerinde a-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

32

lmay srdrd aratrmaclar. Bilgileri, bilgelikleri benim okuryazarlk dzeyimi haydi haydi aan kadim Mezopotamya uygarl uzmanlarnn almalarn skmeye davranmadm elbette; Jean Bottronun, eldeki btn verileri gz nnde tutarak hazrlad yeni Tufan versiyonlarn, son lmszlk Yolculuu metinlerini okumakla yetindim. O delik deik anlat, sonunda bir anasoru peydahlad zihnimde: Ondan ncesinde, silinmi ka deikeni sylenmi, hazrlamt bu sylenin? Demek, gemiin, gemiimizin de kaybolmu bir snr var. tesini seemiyor, gremiyor, bilemiyoruz. Korkusuzca yerkrenin karanlk yakasna yolcu kan, lmszlk peinde lm gze alan, btn kahramanlarda (Gilgame, lis, Iason, Sinbad), Zamann iki tkank ucunu zorlamadan edememi beyhde bakaldranlar m okumalyz? Ylmaysa, Zamann ykntlar iki ynde de, ynlar halinde duruyor. Benim gibi pek ok kiinin yapt, ondandr, yanlara doru, yenge mantyla kaamak hareketler dzenlemek. ki rktc tkann arasnda, gnlerimizi gecelerimizi, saptmz yan yollardan iaretler, anlam krntlar toplamaya ayryoruz. Nedir, ortaya koyabileceimiz? ki yndan birine, belki ikisine de katlacak, eklenecek paralar, btnler. Daha salam, kalc iler karmay, izler brakmay renmek iin atalarmza bakmaktan caymalydk, diye dnmeden edemiyor insan: Birka bin yl ncesinin Dnyasn, gzlerimizin nnde yeniden kuramyoruz: Herey deilse bile hereye yakn bir toplam toza topraa dnm, hcrelerine ayrm, sfrlanm. Duruyorsa Doa duruyor bir tek: u ta, u deniz bizi btn saydmz vakitlerin tesine gtrebilecek lde direnliymi. BBCde, uzay fotoraflnn vard son aamalar konu edinen, en yeni grntleri ekrandan yanstan bir belgeseli izlerken, Zamann, kat ya da sv, olas btn hallerinde, sfr noktasyla noktas arasnda btn eriim erilerinde yz nnde kalakalyorum. Kalakal bana yle geliyor ki, en gereksi koulumuz, bizi doru-olana olabildiince yakn tutabilecek yerlem bu. Neden-sonu balantlarndan yoksun, gerekesiz bir balangla gerekesiz bir son aras kendisini kendisindeki enerjiden yola karak retmekten te bir amac bulunmayan saysz hareketin ortasnda, koyabileceimiz tm lleri aan bir enginin snrlar yoksa gerekten de merkezinde, seyretmek (her iki anlamyla) elimizden gelen tek fiil. ocukluumda, Kainat ve Feza kelimeleri yleydi, sonra Evren ve Uzay kelimeleri gelip berikileri iteledi, anlalmaz birer ekim alan yaratrlard dnyamzda. Baka diller renmeye baladmda, Kaos ve Kosmos kelimeleri, yazmaya koyulduumda rettiim bir anta-kelime, Kaosmos, beni farkl derinliklere srkledi. Sonunda eski, kendine zg tuhaf bir kokusu (ve korkusu) olduuna vardm Acun kelimesine geldim dayandm: Oraya yaklatm, zihnimi ve tenimi onun tadn o eikten geince dndm ilk kez. Epeydir, kalakaltan ktma inanm bundan: Acunda(n) acunu seyretmek; varlm, varolu-

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

33

um iin ayrca bir gereke olmasa gerek(tir). Caf Balzarda bir masada, son yllarda durmadan lo koridorlarnda, salonlarnda baka bir a dinleyerek gezindiim, iorganlarna doru eyrek yzyl akn bir sredir bir tr hac dzenlediim Cluny Ortaa Mzesinden skp kardm izlenimlerin sisi iinde, az tedeki Square Painlevdeki aaca bakyorum. Bir hlamuraac sanyorum o; nicedir benzerleriyle kurmaya altm syleilerin bir provasn ylda iki- kez kendisiyle yapyor oluumu yadrgyor mudur? Bir aala konumaya kalkmak, trdeleriyle paylat sarlk basamaklarn trmanmaktan yorgun dm biri iin hi de akld bir davran, mantktan yoksun bir seim saylamaz. Duyduklarn anlamaktan aciz komularmla kuracam diyalog, beni duymadndan btnyle emin olmadm bir aaca doru konumaktan, i-konumaktan daha tutarl olur, kim diyebilir? Ona Julianusun heykeliyle, Tekboynuzlu hallarndaki kimi figrlerle, gvdesinden oktan ayrlm ta balarla yzyze durduumda yaadm dipsiz kaybolu duygusunu aktardm sans beni bir lde hafifletiyor. Sessiz, suskun aa, senin kendi kelimelerin, sesin, anlam dzenlemelerin yok mudur? Gnlerdir, bu ehrin sokaklarnda, cebimde kalemim ve kk siyah defterim dolayorum, aradabir kahvede mola verdiimde, brakyorum: Mrekkep lekeleri, iinde yzdm boluu harflerle donatyor, bo bir porteye hzla konan biribirileriyle uyumlu notalarn akndaki gibi, anlam paracklarn birletiriyor, buluturuyorlar. Zamann ne ok biimi, kl, hali var: Kimi, yamur tanelerine dntne tank oluyorum onun; kimi, stste ylan grntlerin toplamndan fazla bir tek grnt kageliyor zihnimin dibindeki kara perdeye, lyorum onu, elimden svp gitmesini izliyorum. Yllar, bana, izlemenin ne denli canalc bir edim olduunu retti. Bu ite, yzmekten te bir durum; bsbtn brakmyorsanz kendinizi, aknn iinde sizi pekl fail de klabilecek bir mdahale biimi yaratabiliyorsunuz. Zamann taneleri diyordum ya, o tanelerin birinden brne geiin zel bir szl olduunu bilmek gerekir. Buraya geldim, dneceim; iki noktann arasnda salnan gevek, dolantl, kvrmlar kuralsz bir hat beni hepten babo olmaktan koruyor. Hayatn, yaamann binbir yolu varsa, ben demek bunu setim, ona seildim.

34

KRE AINA MEKTUP Yllar nceydi, aralksz kar yann ehrin btn damarlarn tkad k gnlerinden birinde, sokak kapmn nnde byk bir billr kre buldum. Bilen bilir, aylarca, masamn zerinde durdu o kre; elimle dokunduum an i yanyor, beliren sis bulutlar bir sre sonra delindiinde, ne ok ar ne ok hzl, iinden geen grntleri, gzlerim kan ana, izliyordum. Ba belirsiz gemiten, ucu ak gelecekten skn eden olaylar, insanlar, diyarlar cemediyordu billr krem. Aylarca, nnde, uykusuz kaldm. Bekleseydim, vaktimin elverdii lde hereyi grme olanam olacakt. Kendi lm tarihimi reneceimi akl ettiim gn sndrdm kremin n, onu bir kasann iine kaldrdm. Gelgelelim, varl duyulmutu bir kere, kimsenin beni rahat brakmayaca apak ortadayd. Sonunda, Uzak Batdan bir heyetin bakanna teslim ettim kreyi, aratrma labaratuvarnn projesini tehlikeli ama makl bulmutum: Hedefleri, kreyi btn ev bilgisayarlarnda yer alacak biimde oaltmak. Baaracaklarn sanyorum. Bir rpda olmayacak bu; ola ki, nc milad bin yln ortalarna gelesiye krenin gizini skmek iin urap duracaklar; sonu alacaklar gn gelecek ama. O gnn insan, insanlar iin bugnden kayglanmak anlamsz bir tepki olarak grlebilir. Bir raslant sonucu, olacaklardan sorumluluk duyacak duruma gelmi olmasam, aldrmayabilirdim de. Benden sonra tufann yerine benim yzmden tufan duygusu gelip reklendi iimde, nasl hayflanmayaym. Apak ki, 2500 ylnn insan iin imdiki zaman kalmayacak. Her eve girecek o kre, btn gemii, btn gelecei, yaam-yaayacak her bireyi, yaanm-yaanacak her olay ierecei iin kimsede kendi hayatn srdrecek niyeti, gc brakmayacak. Her canl, kresinin nnde, komularndan yaltlm, ama tarihin ama kyametin peinde, iki kara deliin ortasnda sonsuz bir kayboluun iine yuvarlanacak. Bugnk durumla kyaslarsak, farkn ne denli vurucu olduu ortaya kacaktr: imdi de ekran nnde geiyor hayat: Bilgisayarnki ya da televizyonunki, kimileri dolduruyor camn arkasn, kimileri boaltyor. Oysa kre, doldurulas bir alan brakmayacak yarnn insanna: Hayat zaten ierdii iin, olmu ve olacak hereyle kendiliinden dolu olduu iin, herkese onu zaman yettii lde, geriye ya da ileriye doru boaltmak kalacak.

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

35

O koullarda, hangi dii anne olmaya kalkr, hangi er soyu devam etsin diler? Bir tek umuda bel balyorum: Gemiin ve gelecein akn renmeyi yadsyacak, hereyi bilen kreyi evine sokmamay baaracak bir avu isyankr kabilir. Onlarn tohumlarn imdiden atmal, tez elden genlerine o yk bindirmeliyiz. Sylemesi kolay, btn llerimizi, parametrelerimizi gzden geirmek anlamna geliyor bu. Gemii olabildiince renmenin, gelecee olabildiince hazrlanmann kesin bir doru sayld bir zihinsel servenden geerek geldik buraya: Rnesans, Aydnlanma a, Asr Zamanlar basamak basamak bilgiyi neredeyse kutsamaya tad insanolunu. Vardmz eikten gurur duyuyoruz: Parmaklarmzn bast tularla ulaabileceimiz noktalarn sayszl bizi gnendiriyor. Ne hazin! Yeryznden eskisinden az kan kokusu geliyor, diyebilir miyiz? Kii bana den mutluluk, iletiim, uygarlk birimlerinin arttn syleyebilir miyiz? Bilme, renme, ilerleme efsanesi bizi vandalln, sarln ortasna gmd. Krenin evimize geli yksn bir d, imgelem rn vasat bir dlem, ucuz bir bilimkurgu denemesi olarak alglayacaksnz herhalde. Apple, iki renci tarafndan bir garaj kesinde biimlenmeye balayal otuz yl olmad. Kartopu hzlanyor. byyor. necek var.

36

YONTUCU ZAMAN Anadolu Medeniyetleri Mzesini Samih Rifatla gezerken, bu topraklarn kltrel gemiinin, binlerce yl teden gnmze ulaan izlerinin neden bunca rahatszlk yarattn bir kere daha dnme olanamz oldu: atalhykten Romaya, Bizansa uzanan geni bir zaman dilimini skp atmak, silip gemek isteyenlerin kltr felsefeleri gerekten de baarl m oldu: evremdekilere sordum, yllardr Anadolu Medeniyetleri Mzesini gidip gezen olmam aralarnda. Oysa, yeni kazanmlar, yeni dzenlemesiyle, Anadolu kltr mirasnn alfabesi orada bekliyor. Yzler silinmi: Yourcenarn en byk yontucu: Zaman olarak adlandrd koullar talar bile eritebiliyor ite.

Yazlar silinmi, silinecek olmu: Elinde ekici ivisi, tabletin stnde dolaan yazcnn kemikleri toz olmu. Elden ele dolamaz, korunmaz, yeniden retilmezse her kltr siler, silecektir Zaman.

Sylei. - Enis Batur

CENNET BAKALARIDIR ki nokta stste stne bir al


altKitap: Yeryz: Cehennem'in yayn tarihi elbette ilgin: "1999-2000 dnemecinde, bir binyl kavanda, Zaman'n ademolu'nda dourduu korku formatlar zerine" rettiiniz bir dizi metnin okurla bulumas, yeni bir 'dneme' olarak anlmaya aday bir dizi olayn hemen ardna denk geliyor: Okyanus'a bakan Dnya Ticaret Merkezi, hava'dan gelen saldrlarla, ate'ten iki kuleye dnt.

Saylarn -'zaman saymak'n- anlamszl, tam da binyl dnemecini dndmz sra belirginlemiti: Hibir ey olmad: nsanolu'nun biriktirdii onca korku, rk, kehanet ve kem szn dolaca ukur almad. Yeni bir tekvin noktas korkusundan ok, belki de yeni bir tekvin noktas beklentisiydi a boyu gibi byyen. Aklkla ifade edilmese de, diye dnyorum, tm dier duygu ve dnceler bir yana, 11 Eyll 2001'de bulunan, bulunduuna inanmaya, inandrmaya allan tekvin noktas, bir tr rahatlamay da beraberinde getirdi: Biz yeni dnemecimizi bulduk artk, imdi Amerika dmann aryor. Khin ve kehanet saysndaki art artc olmad tabi ki: Nostradamus'tan an medyasna, ekranlarda, gazete kelerinde kimi kez aka, kimi kez bir yorumun arasna gizlenmi bir biimde yzlercesi gelecek'i bilmek, bildiini bildirmek iin yazd, konutu, grnd durdu. Peki, siz ne biliyorsunuz? CNN'in karsnda gzleri falta gibi ak, alm fal talarndan bir ipucu okumaya alarak, bir baka Aciz aa m giriyor insanolu; Amerika byk bir aka m gerekten; yeryznde durmadan alev alev yanyorsak, soutucularmz kimler, neler, ki devam edebiliyoruz? imdi ne olacak, sonra, gelecek geldiinde ne olmu olacak? Elinizde papirs, mrekkep, an. Burak uut ty -byk olaslkla Opera'nn cehennem grnml sayfalarndan birine iki kule dikerken- neler biliyorsunuz - bize gelecekten sz

Sylei. - Enis Batur

ii

CENNET BAKALARIDIR ki nokta stste stne bir al

Enis Batur: Yeryz: Cehennem'e ya da o metin dizisiyle balantl olarak birazdan dile getireceklerime gemeden nce, bir "ey" sylemek istiyorum: Sevgili Burak uut'tan, sanrm altkitap sitesinde detleri byle olduu iin, Murat Glsoy, benimle bir sylei yapmasn, o amala sorular hazrlamasn rica etmi - yle anlyorum. Burak uut'un gelip nme srd "soru metni"nin, uzunluundan ok younluuna bakarak, hayatma yaryarya istedii, yaryarya da istediim iin giren editrmn, yardmcmn giderek bir "kara bel"ya dnme eiliminde olduunu grdm; byle giderse, sabrmn yaknda taacan, onu gerekten haklayacam bir metin kurmak amacyla masaya oturmak durumunda kalacam kavradm - gerisini artk kendi bilir. * "Yeryz"nden ve "Cehennem"den, geen iki yl iinde yazdm bu kk kitapta yeterince dem vurmu(t)um; bugn burada, 11 Eyll 2001'den yaklak bir ay sonra, sz ":"ya getirmek istiyorum. Bir szcn bir baka szce, iki szcn ya da kavramn biribirilerine eitlenmeleri, eit klnmalar, grlmeleri Aritmetik sanatnda iki "deer"in = iaretinin iki yannda karlkl gelmeleri kadar ak bir denklik durumu, apak bir denklem oluturmaz genellikle. Dilde benzetmenin, eretileme kurmann dokusu saylar lemine oranla daha esnek bir kurallar dizgesine dayand grlr. Eanlamllk da yle: ki kelime gerekten eanlaml olabilseydi, aralarna ayrtlar sokulmasayd, sokulmayabilseydi, varolmalar gerekmezdi. Balkta dile gelen, "yeryz cehennemdir" nermesinden mek parmak farkl gene de. "Dnya ryen bir cesettir" - nl hadisteki gibi, eretilemenin alannda ilerleriz, cmleyi yle kurduumuz an. Gelgelelim, bir cmle yok burada; baka trl ifade edildiinde phesiz ok yakn bir anlam birliine varlyor olsa bile, baka trl deil de byle ifade edilmi olduuna bakarak, szcklerin dizimi asndan daha az allm, saysal deerlerin dizimi asndan ska rastlanan bir biimsel koyula karkaryayz - nce bunu mimlemek isterim. O durumda, i ":"nin iki tarafna yerletirilen "deer"lerin ieriklerinin lmnn yaplmasna kalyor. Cehennem'in adresi kimi metinlerde verilmitir. Buna karlk, elimizin

Sylei. - Enis Batur

iii

altndaki yazl ya da grsel tasvirlerin, ama Bosch ama Alieghieri, bizi teye gtrdn sylemek olanakszdr: Btn veriler, belki demolunun tasarm parametrelerinin snrllna kout olarak, nmze Yeryz'n getirmektedir. Yeryz'nn teden beri Cennet'le zdetirilen, o basmakalp eretilemeyle ilenen blgelerinin varlna bakarak, ayn imgesel yaklam ters ynde altrdktan sonra ortaya kan ikili sonucu bir denklie oturtmak, rneklerine teden beri rastlanlan ilem. Ben onu demiyorum: Cehennem buradadr baka, burasdr bambaka. Siyah deildir Cehennem, ancak gri olabilir: Beyaz iermese, seenei ikidebir anmsatmasa, Cehennem sakininin imgeleminde Cennet'e yer kalmaz, cezas hafiflerdi. Yeryz, bundan Cehennem: Sartre'n ifade ettiinin tersine, Cennet bakalar(na ait) olduu iin. Bize ait olmayacaksa, Cennet konusunda yaplacak, yaplas tek eylem onu tezelden Cehennem'e evirmektir. (Burada, fiili "tercme etmek" anlamnda kullanyorum). "Bize gelecekten sz an" diyor Burak uut. Ben size ondan zaten sz etmitim. "Dahasn syleyin" demeye getiriyorsanz, bana sade bir kahve hazrlamanz gerekecek. tikten sonra, fincan evirir (burada dzanlama dnyoruz), beklerim: Telve alsn. Giden vaktimi buna ayrmtm, kalan vaktimi neden saknaym? Enis Batur 8 Ekim 2001 stanbul

Sylei. - Enis Batur

iv

Sylei. - Enis Batur

You might also like