Ruzgar

Rzgra Kar II
mer Madra
www.altkitap.com
Rzgra Kar II
mer Madra
altkitap - deneme 2
Rzgra Kar II
mer Madra Ekim 2000 Yayna Hazrlayan: Dzelti: Tasarm: Tasarm Uygulama: Kapak Fotograf: erif Erol erif Erol Faruk Ulay Adnan Kurt Marcel Bovis 2000 altkitap ve mer Madra Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. www.altkitap.com editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
1945 ylnda stanbul'da doan mer Madra, orta okulu English High School'da (1961) liseyi de Robert Kolej'de bitirdi (1964). Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni (Diplomasi ve Uluslararas likiler Blm) birincilikle bitirdikten sonra (1968), ayn Faklte'nin Uluslararas Hukuk krssnde 13 yl sreyle retim yelii yapt. 1977 ylnda "Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Bireysel Bavuru Hakk" konusunda doktorasn tamamlayan Madra Hollanda, svire ve sve'te uluslararas hukuk, uluslararas ilikiler ve insan haklar alanlarnda aratrmalar yrtt. Bu arada, 1975 ylnda ksa dnem yedek subay olarak askerlik grevini tamamlad. Ad anlan doktora tezi, 1980 ylnda A..S.B.F. tarafndan yaymland. 1982 ylnda niversitedeki grevinden istifa eden mer Madra, Milliyet gazetesinde 1983 balarndan itibaren 2 yl sreyle aratrma ve d haberler blmnde grev yapt. Madra, daha sonra Playboy, ehir, Gergedan ve Start dergilerinde kurucu, editr ve yazar olarak alt (1985 - 1988). 1989 banda Arredamento/Dekorasyon adl mimari, tasarm, sanat ve dekorasyon dergisini kuran mer Madra, 5 yl sreyle bu derginin yayn ynetmenliini ve bayazarln stlendi. Madra, bu grevinin yan sra, 1990 ylnda alt ay sre ile Gne gazetesinin Pazar Eki'nin (P.Eki) yayn ynetmenliini ve ke yazarln da yrtt. mer Madra, Avrupa Konseyi'nden ald bir bursla Fransa'da (Strasbourg) aratrmalarda bulunduktan sonra, uluslararas hukuk ve gmen iiler konusunda Migrant Workers and International Law adl bir kitap yaymlad (Ankara, 1985). 1991 yl sonunda Romanmla Sana Bir Ses adl romann (Remzi Kitapevi) yaymlayan Madra'nn eitli dergi ve gazetelerde ok eitli konularda (bilim, sanat, sinema, tiyatro, mzik, yemek, hayat, spor, vb.) yaynlanm elliyi akn makale, deneme ve rportajndan bir seme ile bir hikyesini ieren Rzgra Kar adl kitab 1996 ylnda Yap Kredi Yaynlar tarafndan yaymland. mer Madra, 1994 ylndan itibaren radyoculuk konusunda almalara balad. Madra, 13 Kasm 1995 tarihinde yayn hayatna atlan Ak Radyo'nun (94.9) kurucular arasnda yer ald; halen de bu radyonun yayn ynetmeni. Ayrca, radyoda "Ak Gazete" ve "Rock 'n' Roll Kalcdr" adl programlarn yapmcln da yrtmektedir. Madra, ayrca, 1995/1996 akademik ylndan itibaren stanbul Bilgi niversitesi'nde Uluslararas likiler ve Uluslararas Hukuk dallarnda retim yesi olarak grev yapmakta ve 1999 aralk ayndan beri Yeni Binyl Gazetesi'nde haftada 5 gn ke yazlar yaynlanmaktadr. ki olu ve bir kz olan Madra ngilizce ve Franszca biliyor.
Kainatn inde Kark Bir ar Ben Yazyorum Rzgara Kar

erif Erol mer Madra, 'Rzgara Kar' isimli -ve u elinizin altndaki sanal kitabn ilki saylabilecek- kitabnn 'sunu'unda, "Yazlarn kitaba dnp yaynlanmas sreci," diyor, "-kolay kolay aklanamayacak, nk kolay kolay anlalamayacak nedenlerden tr- hem ackl, hem de komik bir "serven"e dnt ve neredeyse yl srd!" Benim iin ise, 'Rzgara Kar II'nin yayna hazrlanmas vazifesine beni layk gren Murat Glsoy kardeimin kimi zaman alnnda boncuk boncuk terler birikmesine sebep olduumu tahmin etmeme ramen (teslim tarihini srekli geciktiriyordum nk) bu i ay bile srmedi. Bu, hi phesiz, konusuna fevkalade hakim ve cevval bir editr olmamdan kaynaklanmyordu. Ancak, u kadarn syleyebilirim: Bir mer Madra okuru olmamn semeresini grdm elbette. Yoksa nerdee ay?.. imdi yeri gelmiken okuru olmamn yan sra geen seneden beri tan olmamn da "kolay kolay aklanamayacak, nk kolay kolay anlalamayacak nedenler" hakknda bir fikrim olmasn saladn sylemeliyim. nk karar vermek kainatn en zor iidir mer Madra iin. Bilhassa yaz yazarken o kadar ince eler ve sk dokur ki onlarn bir de yayna hazrlanmasnn kendisi iin yazmaktan daha zorlu bir i haline gelmi olabileceini rahatlkla kestirebiliyorum. Mamafih, bu eleme ve dokuma titizlii Madra'nn yazlarn (ke yazlarnn kaderi gerei aktelle dorudan dirsek temas iinde olsalar bile) eskimez klar. Bu zellik, slubundan ve bakndan kaynaklanr. Kalemi elime geirmiken kiisel bir tespitte bulunmak cretini gstereceim; ben Madra'nn yazlarnn, okurken 'gzmzn nne getirilebileceine' inanyorum. Hayat karsnda saf, savunmasz ve bu dezavantajlarna ramen ok merakl bir kiinin, u dnyada bamza gelenler karsnda bir aknlktan bir dierine srklenii, gnlk bir ke yazsn hayalde canlandrlabilir bir minik serven haline getirmektedir nk. Mesela, ylba sabah uyku mahmurluuyla gzlerini outururken dnya nfusunun byk bir ksmnn hala alk ektiini hayretle renmekte ya da siyasi
nsz - erif Erol
ii
gelimeler karsnda az bir kar ak kald iin tatilde yzerken boulma tehlikesi geirmektedir -buna 'Madragil ironi' de denmi ve bylelikle bencileyin acemi bir editrn tarif ve tespit yk zamannda fazlasyla hafifletilmitir. Gene de 'merak' ile 'bak' hususlarnda bir iki kelime daha syleyeceim. Birazdan okumaya balayacanz yazlar toplamnn, Madra'nn merak ettii ya da ilgisini eken konular hakknda size tam tekmil bir fikir vereceini dnyorsanz fevkalade yanlyorsunuz. Onlar, burnunu sokmay becerebildiklerinin sadece bir ksmdr. 'Bak'a gelince, Madra -benim de birka seneden sonra ok kr biraz anlar gibi olduum zere- 'Hayat'a bakar. Ama nereden? Kainatn mmknse ve tercihan yksek bir yerinden. nsann, insan diye anlp insanca yaayamayanlarn, hayvanlarn, bitkilerin, mikro ve makro organizmalarn, evre kirliliinden mustarip olanlarn, dnya nimetlerinden hakl payn alamayanlarn, "olaan ve sahici" bir mr olamayanlarn hayatlarna bakar. Baktka onlar iin ok zlr ve oturup bir yaz yazar ancak... Elinden gelen budur. yisi mi, yakalarnz kaldrn ve okumaya balayn. Ama sahiden kaldrn. Zira baktm da ilk kitaptan bu yana rzgarn iddeti de meer fena halde artm.
indekiler
TERAZ YA DA UURLU KELMELERNZ: HUKUK, DEMOKRAS
NOEL BABA (27. 12. 99) "HO" (17. 3. 00) SOUKTAN GELEN CASUS (27. 3. 00) KANLI PAZAR YA DA BRTANYA'NIN SUSURLUK'U (30 . 3. 00) KAPALIAIK (5. 4. 00) NASILSINIZ, Y MSNZ? ANONM, ANINDA, ALEMMUL (11. 5. 00) BNYILI BZM N DE AAN KUPA (21. 5. 00) AIR METAL OCUKLARIN BAINA DT (4. 6. 00) SON BYK ULUSAL NUMARAMIZ (18. 6. 00) "MEKSKA'DA DOAN GNE" (6. 7. 00) AABEY ANAVATANA DNYOR (20. 7. 00) BCEKLER, KURABYELER VE MAYMUNLAR (3. 8. 00) ANAYASA DERSLER (11. 8. 00) ATMOSFER (10. 9. 00) 9 PINOCHET NSANLIIN HZMETNDE (14. 1. 00) 11 13 15 17 19 21 22 24 26 28 30 32 34 36 38
TABAT ANANIN ANASI ALARKEN

MEHUL AFETZEDE ANITI (24. 12. 99) OCUKLAR YAADI (26. 12. 99) TARHN NDE UYURGEZER OLMAK (20. 1. 00) MEVSM DEKLKLERN ANLAMAK (29. 3. 00) "KENDN YYEN BEYN" PARADOKSU (24. 4. 00) N MSN, GEN MSN? (28. 5. 00) EDEN KAAN GEN MASALI (29. 5. 00) "3. HAMUR" KAIDA BASILMI UCUZ DEDEKTF ROMANI (1. 6. 00) KPEKBALII YZGEC ORBASI (7. 7. 00) BR BYDK ARTIK -HER YERDEYZ (14. 7. 00) SANDALETLER VE BSKLETLER (27. 7. 00) DNOZORLAR BURNUMUZUN DBNDE YELLENYOR (30. 7. 00) BR DNOZORUN HEZEYANLARI (31. 7. 00) EYYAM-I BAHUR (2. 8. 00) SABOTAJCI (7. 8. 00) GECKEN TATLCLER N BULUNMAZ FIRSAT (31. 8. 00)
40 42 45 47 49 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72
ULUSLARIN FAKRL YA DA KMSEDE 'MORAL' KALMADI

KAHRAMANLAR VE ALAKLAR (31. 12. 99) RK KRAZLARI AYIKLAMAK (22. 3. 00) BREZLYA'NIN DOUM GN (20. 4. 00) BEYAZIN DA BEYAZI (26. 4. 00) VETNAM SAVAI: KM KAZANDI? (1. 5. 00) KRESELLEMENN DAYANILMAZ AIRLII (3. 5. 00) AMA HAYDUTLUK DA KRESELLET (4. 5. 00) ELMASLAR EBEDDR (15. 5. 00) KTAB-L HAYAT (25. 5. 00) HAYAT -VE LM- KTABI (26. 5. 00) ALO ALO, ORASI NERES --AFRKA MI? (2. 6. 00) "HERKES N DAHA Y BR DNYA" (3. 7. 00) VAAT EDLM TOPRAK (19. 7. 00) G-8 ZRVESNDE LDERLERN BURUNLARI UZADI (24. 7. 00) PUSULASINI AIRMI NSANLIK (6. 3. 00)
74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102
KABRSTAN
GLE GLE 'KEMO SABE' (30. 12. 99) DON MARTIN DE GTT: SPLOP! (16. 1. 00) SEN Y BR ZERDN, CHARLES SCHULZ (14. 2. 00) KARINCAEZMEZ EVK (26. 3. 00) KOPAN HAYAT BALARI (26. 7. 00)
104 106 108 110 112
BYK NSANLIIN RL UFAKLI HALLER

OLAAN VE SAHC (9. 1. 00) BAYRAMIN KARANLIK YZ (10. 1. 00) OCUKLARIMA BR KOLAJ (21. 1. 00) GVERCN SAVALARI (23. 1. 00) KAR TATLNDE MERVE LE MEDNE (26. 1. 00) HER RENC 1 LRA VERECEK (2. 2. 00) EVET, MUTLULUUN RESMN ZEBLECEZ (7. 2. 00) ORDA KMSE YOK MU? (13. 2. 00) AMERKA'DA YEN BR CEZA SMRGES (18. 2. 00) YKSEKLK KORKUSU (8. 3. 00) GZL IKARLAR (16. 3. 00) KAVANOZ DPL DNYA (23. 3. 00) BAYRAK DRE (3. 4. 00) GZEL LAETITIA VATAN HAN M? (6. 4. 00) CNAYET GRDK (9. 4. 00) NSANIN NEE DOLMASI (23. 4. 00) 5 MUM YAKTIK, SEYRNE BAKTIK! (10. 7. 00) "TM YAAM BMLER AYNI DERECEDE DEERLDR" (1. 9. 00) "EN KIYMETL HAZNEMZ, ROBOTLARIMIZ" (3. 9. 00) YAYIN KESLNCE (11. 9. 00)
114 116 118 119 121 123 126 128 130 132 134 136 138 140 142 144 146 148 150 152
KARAGZ'N NEW YORK SAFASI

NEW YORK NEW YORK I (13. 9. 00) NEW YORK NEW YORK II (14. 9. 00) NEW YORK NEW YORK III (15. 9. 00) NEW YORK NEW YORK (Vallahi son!) (17. 9. 00)
154 156 158 160
AMA BU B
YAMURLA GELEN (25. 9. 00) BELGRAD'DA ZAMAN (27. 9. 00) BELGRAD'DA ZAMAN (28. 9. 00) DEVRM SONRASI SIRBSTAN - TRKYE KARILATIRMALARI I (9. 10. 00) DEVRM SONRASI SIRBSTAN - TRKYE KARILATIRMALARI II (11. 10. 00) DEVRM SONRASI SIRBSTAN - TRKYE KARILATIRMALARI III (12. 10. 00)
162 164 166 168 170 172
TERAZ YA DA UURLU KELMELERNZ: HUKUK, DEMOKRAS

NOEL BABA
27 Aralk 1999, Yeni Binyl
Rahmetli Ouz Atay, inci gibi elyazsyla kaleme ald o unutulmaz "Gnlk"nde yle diyor: "Bana yle geliyor ki biz ocuk kalm bir milletiz ve daha olaylar ve dnyay mucizelere bal bir ekilde yorumluyoruz en ciddi bir biimde." Sonra ekliyor: "inde, dncenin farketmedii bir 'humour' olan, saf diyebileceim bir gr." Genel olarak "Trkler" hakknda yaplm en canalc tespitlerden biri bu. Ama, "biz"den baka, belki bir tek Amerikallar iin de geerli sayabiliriz bunu. Washington Irving'in, yz yl uyuduktan sonra uyanan kahraman Rip Van Winkle da tpatp Atay'n tanmna uymuyor mu: Dnyann Amerikallara nasl baktnn aynas o adeta: Zaman zaman ve bir noktaya kadar sevimli, canayakn; ama znde, pek olgunlamam, benmerkezci, kaygsz ve hepsinden nemli - ve belki de tehlikeli - olarak, saf. 24 Aralk 1999 sabah hepimiz Rip gibi uyandk ve gzlerimizi outurduk: Cumhurbakan Demirel, bilebildiim kadaryla, Trklerin ya da T.C.'nin tarihinde ilk kez yaynlad Noel mesajnda yle diyordu: "Hz. sa'nn 2000'inci doum yldnmnn bara ve hayrlara vesile olmasn, bu mbarek Ramazan aynda Allah'tan niyaz ediyor, Hristiyan dinine mensup vatandalarmzn ve tm Hristiyan leminin kutsal Noel bayramn kutluyorum [] Caminin, kilisenin ve havrann yanyana varlklarn srdrdkleri bu topraklarn insanlk onurunu hereyin stnde tutan esiz hogr gelenei Cumhuriyetin eitlik ilkesine dayal anayasal vatandalk hakkyla daha da pekimitir." (Gazeteler) Ayn sabah, yani Hz. sa'nn doumunun 2000'inci sabahnda, gzlerimizi outurmaya devam: Amerikan diplomasisinin bir numaras Madeleine Albright, A.B.D.'nin Mslman
Rzgara Kar II- mer Madra
10
gruplarnn nde gelen temsilcilerine verdii iftar yemeinde yle diyor: "lkemiz dinsel zgrlk peindekiler tarafndan kuruldu. Sivil haklar alanndaki her ilerlemeyle biraz daha glendi. Geleceimiz, Amerikan kimliinin herhangi bir rkn, etnisitenin ya da dinin mal olmadn kavrama yeteneimize bal. Bu yaklamla sorunu olanlar varsa, bunu amak zorundadlar [] Kadn olduum iin bu ii yapamayacam [] sylenmiti. Bu Mslmanlara ve kadnlara ynelik bir hakaretti ve ciddi bir cehaletin yansmasyd. Bosna'da, Kosova'da, eenistan'da Mslman sivillere ynelik iddete kar duruyoruz. Huntington'n 'Uygarlklar atmas' tezinde ngrlen slam-Bat atmasna izin vermeyeceiz." (Milliyet) Yani? slamky'l 'oban Sl' 'Barajlar kral' olarak siyasete giriyor, iki kez darbe ile devriliyor, babakanlktan alt kez ayrlp yedi kez geri geliyor, yedi yl yasakl kalyor; aradaki iktidar gnlerinde idamlar, "bana, saclar cinayet iliyor dedirtemezsiniz" laflar, 'baba' oluu; sonra canileri kapsayan af yasasn 180 derecelik bir dnle 24 saatte veto, AGT zirvesini, yllar yl insanlarn sadece okuduklar iin hapislerde srndkleri Nzm Hikmet'in mehur "yaamak bir aa gibi tek ve hr/ve bir orman gibi kardeesine" dizesiyle kapat, "darbeler olmasayd oktan Avrupa Birlii yesiydik" diye yakn ve ite bir sabah karmzda: Kza 'hogr', 'haklar', 'eitlik', 'sivillik', 'yurttalk' ve 'kardelik' paketleriyle dolu, krmz elbisesi ve beyaz ponponlu apkasyla - "Hoh hoh hoo!" Ayn anda, yeryznn en gl askeri ve ekonomik lkesinin dnya politikas szcs Albright. Nazi canilerinin toplama kamplarna kurban verdii aile fertlerini bile ok sonradan renmi bir Avrupa Yahudisi ailenin Amerikal kz. Latin Amerika diktatrlklerine binlerce kurban verilmesine yol aan ABD/CIA desteinden dolay zr diledikten sonra, Mslmanlara iftar yemei verirken, slam-Bat atmasna izin vermeyeceklerini sylyor; pein yarg yok! Ha ha. Yorumlamakta zorluk ektiinizi hissediyorum. Ama, durun: Benim de size bir Noel ve ylba hediyem olacak: Aslnda ok kolay, sevgili dostlar: Btn bunlar bir mucizeden ibaret. En ciddi biimde sylyorum. Vallahi.
11
PINOCHET NSANLIIN HZMETNDE

14 Ocak 2000, Yeni Binyl
Tarihin en kanl faist diktatrlklerinden birinin kurucusu ve ba celld olan Pinochet'nin ngiltere'deki 14 aylk zorunlu ikameti artk sona erecek gibi grnyor. Bedenlerini ve ruhlarn parampara ettii onbinlerce insann (bu insanlarn sevdii, yakn olduu kiileri de sayarsak, yzbinlerin) hakl isyanna ramen, bu yaratn salk nedenleriyle lkesine dnmesine izin verilmesi kararn desteklediimi belirtmitim. Balca gerekem de uydu: Zaten artk bir 'mevta' olan emekli generalin, 'yal bir mahpus' olarak kaca durumalar srasnda lp gitmesi halinde, hani olur ya, bir tr kahramana dnmesi tehlikesi vard. Serbest braklmas ile hepimiz bu lmcl tehlikeden kurtulmu oluyoruz. te yandan, Pinochet'nin u ksack tutukluluk sresi iinde insanla yapt saysz hizmeti de unutmayalm: Generalin ilk byk hizmeti, ngiltere seyahatidir: Ameliyat gerekesiyle oraya zel gezi yapmasayd, uslanmaz hukuku Garzon onu orada kstramazd; o zaman da, onu deerli bir silah mterisi olarak kabul eden eski-yeni Avrupa politikaclarnn o kaytsz ve sinik maskesi dmez, kimsecikler de ili'deki 18 ksur yllk kepazelikleri hatrlamak zorunda kalmazd. Pinochet, ok retici bir seyyah kt. Uluslararas hukuk ve adalet anlayna yapt katk ise kalc, hatta lmsz oldu generalin: Kendi lkesindeki silahsz vatandalar ve yabanclar katlederek 20. Yzyln en 'in' kavramlarndan biri olan 'democide'a (nfus krm) mthi katklar olan eski devlet yetkililerinin, ulusal egemenlik iddiasnn ardna snarak dokunulmazlk zrhndan yararlanmalarnn imknsz olduunun canl kant ve ant oldu o. nk, uluslararas insan haklar szlemeleri byle sularn takibi iin snr tanmyor. (Kendisi, bundan byle, "beni ili doktorlarna emanet ediniz!" diyebilir ancak.) General, bylelikle, istemeyerek de olsa,
12
kendisi gibi zalimlere kar kendimizi nasl koruyabileceimizi gsterdi bize. retmen Pinochet. nc ve belki de en byk hizmete geldi sra: General, 1980'lerin sonlarnda, kendisine hl insanlar gpegndz 'kaybetmeyi' nasl baardn soran bir gazeteciye, "boverin kayplar, insan haklarn filan; ekonomik kalknmamza bakn!" demiti. Para ve maddiyat hrsnn dourduu bu snr tanmaz kstahlk, yirminci yzyl sonlarnn en belirgin 'insan davranlar'ndan biri saylabilirdi. te, ameliyat iin girdii hastanede gzaltna alndktan sonra da -- iyiletii halde -- ili halknn parasyla kalmaya devam eden bu adam, "dier hastalarn haklarn gasp ettii" gerekesiyle hastaneden kovulurken, gkn bile karamamt. Bu, zalimlerin had tanmaz kstahlnn sonunun da yava yava gelmekte olduunu belirten bir 'sessiz gk't aslnda Gelin imdi, bizlere bunca paha biilmez dersler veren adam selmlayalm: Gk sana Pinochet.
13
"HO"
17 Mart 2000, Yeni Binyl
Yargtay 8. Ceza Dairesi Bakan Naci nver, dairesindeki resm telefonlarnn herhangi bir mahkeme karar olmakszn, devletin kolluk kuvvetlerince dinlendiini renmi. Bunu nereden renmi? Ankara DGM Cumhuriyet Basavcl'nn yrtmekte olduu bir soruturmadan. Konumu gerei lkenin en yetkin hukukularndan biri saylmas gereken yarg, bu durumdan infial duymu. Neden? nk, byle bir davrann, Anayasa'ya ve Anayasa'nn koruma altna ald demokratik hukuk devleti, hukukun stnl gibi en temel ilke ve kurallara aykr olduunu en iyi bilecek durumda olanlardan biri o da ondan. Bunun zerine ne yapm sayn yarg? Temel haklarnn inendiini dnen her vatandan yapmas gereken - ama genellikle yapmaktan nedense kand -- eyi. "Ar hizmet kusuru" ilendii gerekesiyle ileri Bakanl aleyhine 25 milyar liralk tazminat dvs am. Konumann ieriinin hi nemli olmadn, ne konuulmu olursa olsun dinlemenin su tekil ettiini belirtmi dilekesinde. Halen Ankara 10. dare Mahkemesi'nde devam etmekte bu dv konusunda dvl, yani TC ileri Bakanl ne yapm peki? ki ayr savunma gndermi. Bakanln, hi phesiz hepsi de yetkin, akll ve saduyulu birer hukuku olan avukatlar, ne demiler bu savunmalarda? 1) Telefon dinleme eylemi, telefonu gizlice dinlenen kiinin kiiliine, kimliine, zel hayatna, zel hayatnn dokunulmazlna, yarg bamszlna ve hakimlik teminatna bir saldr deildir. 2) Byle bir saldr olmaynca, hkimin zarar grd iddias da soyut, belirsiz ve kantszdr. 3) Zarar, zaten ancak ticari bir kayp olmusa zarardr; hakimin mal varlna bir halel gelmediine gre ortada zarar filan yoktur. Hakim esasen "konumann ierii nemli deil" derken, zarar grmediini de sylemitir. Dolaysyla, hakim zaten "ar, haksz ve
14
"fhi" olan byle bir tazminat alrsa "sebepsiz" yere "zenginlemi" olur. 4) Gizlice telefonlar dinlenen sadece dvc deildir ki: "Dier nemli kurum ve kiilerin" resm telefonlar da hep dinlenmektedir zaten. Yani, bu "kiiye zel" filan deil, genel ve "normal" bir uygulama saylmaldr. Olayda "hukuk devleti ilkelerine bir saldr szkonusu olabilir", ama bu ilkelere saldrlnca, sadece telefonu gizlice dinlenen, ama hakknda takibat filan yaplmayan yargtay hakimi bundan niye zarar grm olsun ki? 5) Hem, herkes yarg Naci nver gibi tazminat isterse bu iin sonu neye varr: "Tazminat istekleri sonu gelmez ho olmayan bir rnek olur." te byle. Dnk baz gazeteler (Yeni Binyl, Milliyet, Radikal...) bu olay, "Komedi", "Komik Savunma", "Tuhaf Savunma", "Aziz Nesin'lik Savunma" balklaryla verdiler. Bence, bu gazeteler tmyle yanlyordu: Tm urama ramen, olayda komik ve tuhaf bir yan gremedim. Ayrca, Aziz Nesin'in sanatna duyduum hayranla ramen de, deil stadn, yeryznn gelmi gemi tm mizah yazarlarnn biraraya gelseler bile, hayal glerinin byle bir kurguyu dile getirmeye yeteceinden adamakll kukuluyum. Evet, hayat sanat taklit ediyor. Kendimizi hayatn bu ho akna brakalm, nho rneklere yol amayalm, tatilimize kayalm.
15
SOUKTAN GELEN CASUS

Yirminci yzyl, zellikle ikinci yarsndan itibaren, casusluk faaliyetlerinin younluuyla da tarihe gemitir herhalde. Bamsz sko gazeteci Duncan Campbell'n 20 yldr derinlemesine ve belgelerle yrtt aratrmalar, dnyada ncelikle ngilizce konuulan Bat lkelerinin gizli servislerinin muazzam bir egemenlii olduunu tartma gtrmez ekilde ortaya koydu. Avrupa Birlii'nin de Campbell'a hazrlatp benimsedii yeni bir rapor, yeryznde neredeyse btn insanlarn neredeyse btn konuma, grme ve mesajlarnn dinlendiini ve arivlendiini anlatyor. Abarttm dnebilirsiniz, ama saatte birka milyar mesajdan szedildiini unutmayn! Bylelikle, George Orwell'in "1984" adl unutulmaz romannda izilen fiktif totaliter toplum modelinin gerek hayatta dpedz uyguland bir aa ulam oluyoruz. 21. yzyln daha da eksiksiz bir "casuslar ve gizli servisler a" olacana da kesin gzyle baklabilir. Bunu da abartmal bir kehanet olarak gryorsanz, Rusya'da dn yaplan seim sonularna bakmanz neririm. Sovyetler Birlii'nin "kendi arl altnda" kalp kmesinin ardndan dn yaplan 3. bakanlk seiminde, halkn "milli kahraman" Vladimir Vladimirovi Putin'i baa getirmeye kararl olduu anlalyor. Kim bu Putin? 47 yanda bir casus. ekirdekten yetime. niversiteyi bitirir bitirmez "ocukluk hayallerini" besleyen bu heyecanl meslee KGB'de atlm. Eski Bakan Boris Yeltsin, onu geen Austos'ta Babakanla atadnda bu nl gizli tekiltn yerini alan FSB'nin bayd. Hakknda da kimse bir ey bilmiyordu. Doal olarak. nk, hepimizin bildii gibi, casusluk mesleinin en temel gesi, gizliliktir; yoksa iyi bir casus olunamaz. Putin dn seim sandndan karken, kimse gene onun hakknda pek birey bilmiyordu. "Hukukun diktatrl" gibi siyaset literatrne hayli tuhaf
16
yeni katklar olacandan, siyas bakmdan tehlikeli grd basn ezmesinden, Thatcher' ok beenmesinden, gl devletyurtseverlik-aile deerleri-dil i koullar-yoksullukla sava gibi son derece tandk -- ve mulk-- kavramlar savunmasndan baka... Ha, bir de u var: Seimden birka gn nce, Bat medyasna verdii son derece nadir demelerden birinde, Rusya'nn ba bels yolsuzlukla mcadele iin mthi bir forml gelitirdiini aklad Putin: Seimi kazand gibi, ok gvendii btn eski casus yoldalarn Kremlin'e sokup yolsuzluun kkn kazyacak ve Rusya'y "muasr medeniyet seviyesine tayacak"m! (New York Times, 24 Mart 2000) Souktan gelen casuslar kreselleip Bat ile btnleiyor. Ayn syleide "sembollerle uraacak hali olmadn" syleyen Vladimir Vladimirovi Putin, belki kendi farknda bile olmadan, 21. yzyln en byk metaforlarndan biri haline geldi bile.
17
KANLI PAZAR YA DA BRTANYA'NIN 'SUSURLUK'U

u gnlerde Britanya, tarihinin en en byk adl soruturmasna tank oluyor: "Kanl Pazar" soruturmasna. Buna, bir bakmdan, "Britanya'nn Susurluk'u" da diyebiliriz. 1972 ylnn Ocak ay sonunda Kuzey rlanda tarihinin en karanlk Pazar gnlerinden birinde, Londonderry'de Britanya Parat Alay'nn birinci taburu, yasad yry yapmak isteyen insanlarn zerine ar silahlarla ate amt. Bu ate, hepsi de silhsz olan 14 delikanlnn yryne ebediyyen son verdii gibi, 17 kiinin de - kimisi ar -yaralanmasna yol amt. Bazs arkadan vurularak ldrlenlerin alts, henz 17 yandayd. Asker de dahil olmak zere orada grevli olan kolluk kuvvetlerinin tm, ldrlenlerin ounun pheli ahslar olduunu iddia etmekteydi. Yani ya yasad IRA'nn silahl militanlarydlar, ya da ivibombaclar. Kanl Pazar'i izleyen ay iinde bu dehetengiz olayn soruturmas inanlmaz bir sratle tamamland ve soruturma bayargc Lord Widgery, paratlerin, zerlerine ate almas zerine "nefs-i mdafaa" amacyla karlk verdikleri kanaatine vard ve bylece Ordu'yu da aklad. Olay da bu ekilde kapanm oluyordu. Ama, Kanl Pazar kurbanlarnn aileleri, ilk gnden itibaren, ne yaplan resm aklamalara, ne de bu soruturma sonularna inandlar. Widgery'nin alelacele hazrlad 36 sayfalk stnkr raporun tek kelimesini kabul etmediler. ocuklarnn, kardelerinin ya da aabeylerinin IRA ile ilikisi olmadn, yry gn hibirinin zerinde tek bir silh dahi bulunmadn, iin iinde baka bir i olduunu anlatmak zere almadk kap brakmadlar. Bu bir avu sivil insann ok uzun, zorlu ve dolambal adalet mcadelesi eyrek yzyl akn bir sre devam etti. Sonunda, iki yl nce, artk basklara ayak direyemeyen Blair hkmeti, ikinci bir soruturma balatmaya karar verdi. Kara kapl defter yeniden almt ite sonunda. Yarg
18
Lord Saville bakanlnda yrtlen yeni soruturma da iki gn nce resmen balad. 100.000 sayfadan fazla kant belgenin ortaya konaca bu soruturmann sadece al ya da sunu konumalarnn 4 hafta boyunca aralksz devam edecei biliniyor. Adl soruturmann iddia makamnda bulunan Christopher Clarke, "insani bakmdan nekadar elimizden geliyorsa, o kadar koacaz hakikatin peinde." Nasl bir hakikat bu? "nsanlarn grd hakikat deil. nsanlarn olmasn istedii hakikat de deil. Olanca yalnl ile sadece hakikat." Dnyann drt bir yannda 2110 tann aranp taranmasndan ve bunlarn neredeyse tmnn ifadesine bavurulduktan sonra ortaya kacak olan hakikatten bahsediliyor. Bedeli de ar olabilir bu hakikat araynn. Bteden mthi paralar ayrlm, high-tech salonlar kurulmu ve yaklak iki yl srecek ar bir sre izlenecekmi. "Kanl Pazar'da ilk azda len Jack Duddy adl delikanlnn yeenlerinden birinin al gn belirttii gibi, "kurbanlarn aileleri, rlanda'nn Derry kenti halk ve bir de uluslararas insan haklar camias, Britanya hkmetini bu soruturmay balatmaya zorlad." Soruturma ile tam ayn tarihte, Britanya'dan Peter Pringle ve Philip Jacobson adl iki gazetecinin bu konudaki derinlemesine aratrmalarnn sonularn ortaya koyduklar bir kitap yaymland. Ordunun gizli bir"katliam plan" uyguladn kantlaryla ileri sren kitabn sadece ad bile hayli aydnlatc: "Kanl Pazar: Bunlar gerek mermi, yle deil mi?" 28 yl sonra yava yava aralanan bu kanl ve karanlk perdenin arkasndakileri anlatmaya yarn devam edeceiz.
19
KAPALIAIK
5 Nisan 2000, Yeni Binyl
Dn, iktidar koalisyonunun bir zirvesi daha sonuland. Tpk daha nceki yirmiki zirve gibi bunun da tarih bir liderler zirvesi olduu konusunda tm gazeteler hemfikir. Hrriyet gazetesi, bu seferki tarih zirveden iki karar ktn, bunlardan birinin "ak karar", tekininse "gizli karar" olduunu belirttikten sonra, hem an, hem de kapalsn (gizlisini) bize aklad. Aslnda, belli bal dier btn yayn organlarnda da akland iin pek gizlisi sakls kalmadn dnsek de, biz gene biz olalm, bu gizli karar sakl tutalm ve ak karara bakalm. Buna gre, 5 Nisan gn (yani bugn) yaplacak olan tarih oylamada milletvekillerinin "Anayasa deiiklii iin attklar imzaya sahip kmas salanacak"m. Liderler, bunun iin "her tedbiri alacaz" demiler. (Hrriyet, 4 Nisan 2000, s. 25) TBMM'de yaplacak gizli oylamada imzalara sahip klmasnn salanmas iin nasl tedbir alnaca konusunda rivayet muhtelif. Bu fevkalade karmak oylama srecini en iyi Yeni Binyl anlatm: Ksaca, "gizli oy, ak pul" ya da "skarta oy forml" diye adlandrlan bu sistem, zetle yle iliyor: - Oylamada kur'a usulyle 5 milletvekili "tasnif komisyonu" olarak belirleniyor. Ad okunan milletvekili komisyon masasna gelip bir zarf ile 3 renk pul alyor. - Meclis matbaasnda bastrlan ve mutlaka kaln kartonlardan oluan pullar krmz (red), beyaz (kabul) ve yeil (ekimser/ekinser) renkte oluyor. - Gizli oylama olduundan, kapal kabine giren milletvekili, orada oyunu koyduu zarf, ak saym olduundan dardaki bakanlk krss nndeki oy sepetine atyor. Dier iki pulu ise ister cebine koyuyor, isterse p sepetine (skartaya) atyor. - Bu aamada devreye giren "skarta forml"ne gre, avucuna saklad dier iki pulu parti denetilerine gsteriyor. (Milletvekilinin, kullanmad pullar avucunda kimden sakladn maalesef anlayamadm, tarihi zirveden kan tarihi ve ak kararda buras
20
aklanmam nk.) - Son aamada, ek bir tedbir daha var: pulu alan milletvekili, a) Kabinde beyaz pul koymadan zarf kapatp ktnda bo zarf oy sepetine atabilir. b) Beyaz pulu saklayp, dier iki pulu parti yneticilerine teslim edebilir. Bu gibi sakat durumlara kar, beyaz oylarn mutlaka yneticilere alenen gsterilerek zarfa konmas ve sanda atlmas ngrlmekteymi. (Yeni Binyl, 4 Nisan Sal) (Yukardaki a ve b klarna, bir de beyaz pulun milletvekili tarafndan "yutulmas" ihtimaline de Sabah'ta Rauf Tamer dikkat ekiyor. Bu ihtimale kar, oylamaya katlan milletvekillerinin tek tek mide rntgenlerinin alnmas gibi bir tedbir de ayrca dnlm mdr, orasn bilemiyoruz, ama itiraf etmek gerekir ki, bu kadar biraz fantezi olur.) Tarih zirveden kan tarih karar uyarnca alnacak bu tarih tedbirler manzumesi Meclis'teki tarih oylamada bitamam eksiksiz uygulanrsa, Trkiye de dnya tarihinde "bir ilk'e daha imza atm" ve bylelikle dnya siyaset literatrne "gizliak oylama" terimini kazandrm olacak. Ayrca, istikrar da geri gelecek tabii. Btn bu karmak sistem iinde, oylarn niin kapal kabinlerde kullanldn da anlamadm, ama ey kari, bu kadarn da benim kapal zihnime ver ve beni bala.
21
NASILSINIZ, Y MSNZ?
Kendimi yeni domu bir bebek gibi hissediyorum. Ya siz?
(erifin notu: TBMM tarafndan Sleyman Demirelin Cumhurbakanl sresinin uzatlmamasna karar verildii gn yazlmtr.)
22
ANONM, ANINDA, ALEMMUL

11 Mays 2000, Yeni Binyl
Siberuzayda "yldz savalar"ndan beter amansz bir sava srp gittiinin farknda msn, ey kri? Yeryznn en byk sektrlerinden mzik endstrisi, amz genliine kar - hani biraz da umutsuz grnen - bir "hukuk sava" yrtmeye abalyor bir kere. Dnyann drtbir yannda mziksever genlerin kendi aralarnda internet zerinden dijital mzik dei-tokuuna kar, telif haklar ayaklar altna alnd gerekesiyle ter ter tepiniyor. Ne yapacan bilmek asndan plaklardan ok daha iyi durumda olmayan dev hukuk sektr onlarn artk ayyuka kan yaknmalaryla ba etmeye ala dursun, savata yeni yeni cepheler de alyor. New York Times'n manetten verecek kadar nemli bulduu habere gre, bu "sibercephe"nin yeni Luke Skywalker' --ya da, bulunduun tarafa gre, Darth Vader', artk ona sen karar vereceksin - 23 yanda bir rlandal delikanl. Ian Clarke adndaki bu programc, "Freenet" (zgr ya da Serbest A) diye bir program tasarlam ve bunun "deneme yaynlar"n da dnyann pek ok lkesine bedava datm durumda. Kendisinin Times'a sylediine gre, yaknda bitirmek zere olduu bu program, her trl saysal (dijital) haber ve bilgi deitokuunu denetlemeyi olanaksz klacak. Yani, ister mzik, ister video, isterse de yazl metin veya yazlm program olsun, tmn bedavadan dei toku edebileceksiniz. stelik, byle malzemeyi edinmek ya da dei-toku etmek, anonim bir faaliyet olacak. Dahas, bu bilgiyi nternet'ten kaldrmak ya da bunun kaynan belirleme yolundaki btn abalar da bouna karacak ekilde tasarlanm bir program bu. u sralarda ok revata olan bir reklamda sylendii gibi "Bu bir devrim." Gen rlandal ve onun gibi gnll programclardan oluan grubu, bilerek ve isteyerek dnya telif yasalaryla atmaya giriyorlar. Bu "sava"tan bekledikleri de u:
23
atma sonunda yeryznn tm bilgi ve haberlerinin serbeste (zgrce) paylalaca bir siber lem yaratlacak. Her halkrda, Freenet ve benzeri programlar (Gnutella, Napster vb.), "fikr mlkiyet" ya da telif haklar diye bilinen kavramlara bakmz kkten deitirecek gibi grnyor. Daha dne (gerekten dne) kadar, kayt endstrisinin, avukatlar ordusunun ve baz mzisyenlerin (Metallica'clarn kulaklar nlasn!) dpedz "korsanlk" diye sulad bu mzik-haber-bilgi deitokuu, birden bambaka bir boyut kazanabilir. Yeni programlarla merkez bir otorite, bir denetim mekanizmas, bir hedef "korsan" bulunamayacak nk ortada. Mesele, yalnzca mzik, telif haklar filnla snrl kalsa gene iyi. Yeni teknolojiler sayesinde, her trden enformasyonun anonim, nnda, lemmul (kresel) olarak datlmas szkonusu! Bu " a"nn insanla neler getireceini dnebiliyor musun, ey kri? Sen bu ok boyutlu denklemi bir gnlne dnedur; biz de arkasn yarn getirmeye alalm.
24
BNYILI BZM N DE AAN KUPA

Kimi zamanlar idrakimin zayflndan dolay en yaknmda olan insanlar bile artp onlar aval aval baktrmay baardm dorudur. Tek bir rnek vermem gerekirse, televizyondaki en sradan (yani olaylarn ak her zaman insan ileden kartacak kadar kolay tahmin edilebilir olan) Amerikan filminin konusunu kavramamakta direndiim olmutur. "Bu kadn niye ldrdler imdi, durup dururken?" diye sorduumda, karmn yznde okuduum hayret, sahicidir: "Allahm, her gn dnya olaylarn yorumlayarak kafam iiren bu adam, dnyann en olaan senaryosunu alglamam olabilir mi?" diye sorar gibidir kara gzleri. Byle durumlarda, onu iletmediimi, esasen kimseyi iletemeyecek kadar iyi niyetli (ve de geri, belki biraz da ift ahsiyetli) olduumu ona anlatana kadar gbeim atlar - anlatmay baarabilirsem tabii. (Burada asl amacm, erkek seiminde yanl davranmam olduunu ona bir kez daha hissettirmek, dolaysyla da zgvenini salamlatrmaktr, mfik bir koca olarak.) Ama, kimi zamanlarda da olaylarn gidiatn nceden kestirmekte stme yoktur dorusu. Ender de olsa, byle biliciliklerim vardr. Bu kehnetlere tek bir rnek vermem gerekirse, Galatasaray antrenr Fatih Terim konusunda, lke apnda imdiki gibi tam bir fikir birlii yle dursun, epey bir "kafa karkl"nn hkim olduu bir tarihte, onun ok nemli bir adam olduu konusunda kesin bir kanaate varm olduumu syleyebilirim. stelik, konu da futbol deildi, iyi mi? Bundan iki- yl nce, imdi maalesef bulup karamadm bir gazetede km bir rportajnda, sayn Terim, kendisi iin ncelikli konunun "insan haklar" olduunu net bir dille ifade etmiti. stelik, yanl hatrlamyorsam, bunun neden byle olduunu da salam bir mantkla ortaya koymaktayd. Hem insan haklarnn, hem de Galatasaray'n koyu bir taraftar olarak, o tarihten bu yana, gelecee
25
ok daha pozitif bir tavrla baktm syleyebilirim. Bu grm, her zamanki gevezeliimle, o zaman da yaknmdaki insanlarla da paylam olduumdan, hani tank sknts da ekmiyorum. Arsenal'le oynanan inanlmaz final mann ardndan iki nemli ey daha syledi Fatih Terim: Birincisi, hep ayn lkelerin ayn takmlarnn kazanmasna allm bu kupay farkl bir lkenin farkl bir takmnn kazanmasyla dnyaya katlan "renk"ten bahsetti. kincisi de, artk unutmaya yz tuttuumuzu dehetle farkettiim bir olay hatrlamasyd: Muazzam bir deprem felketi yaayan bir lke skinlerinin yzlerine bir sre iin de olsa glmsemeyi yeniden katmann sevincinden sz etti teknik direktor. Hereyin para demek olmadn; kiiliin, drstln, szne sadk kalmann, "enayiliin", "Donkiotluun", ksacas, modas gemi saylan erdemlerin nemini bize eitli tarihlerde tekrar tekrar hatrlatan Fatih Terim, ahsen benim iin (ilk gittiim mata Beikta'a 5-4 yenildiimiz o dramatik futbol faciasndan bu yana) tam 45 yllk bir beklentiyi sona erdirenlerden biri olmann ok tesinde. Terim nderliindeki Galatasaray'n Avrupa'nn skc finallerine katt o canl renkler de -- ncelik elbette sar - krmzda olmakla birlikte -gkkua gibi bir palet oluturuyor. Ben bundan sonra da Amerikan filmlerinde senaryoyu kavramakta zorlanmaya devam edeceim; buras kesin. Ama, Avrupa'da "millennium"un al kupasna adn yazdrmann ne demek olduunu kavramakta zorluk ekeceimi sanmyorum.
26
AIR METAL OCUKLARIN BAINA DT

4 Haziran 2000, Yeni Binyl
Geen yl, daha 20 yan doldurmam bir niversite rencisi bir icatta bulundu: Napster adn tayan bir bilgisayar program. Kinatn srrn zmekte E = mc2 forml ne kadar etkili ise, zellikle genlerin gizemli dnyasn aydnlatmakta neredeyse o kadar byk etki yaratan MP3 dosyalarn kullanan bir programd bu. CD kalitesinde mziin sanal lemde serbest dolamn mmkn klyordu. Dolaysyla, kaydedilmi paralarn mkemmel kopyalar yeryznn btn bilgisayarlarnda tedavldeydi artk. Teorik olarak, bir tek CD satn alarak, bir "hit"parann milyonlarca kopyasn yapabiliyordunuz. Geen yl, tescilli marka olarak piyasaya srlm arklardan bir milyar kopya yaplm olduu saptanm. Bu yl, bunun milyar olaca tahmin ediliyor. te Shawn Fanning'in program, bylelikle, yirmibirinci yzylda bir baka cini daha ieden karm oldu. Dev mzik irketleri, dev krlarn snrlayacak bu korsanlk durumu karsnda Napster'a kar dv stne dv aarlarken, dev bir paradoksu da ortaya karm oldular: Kendi varlklarnn biricik temeli olan mziksever genleri bir tr "dman" iln etmi oluyorlard bylece. Bu ticaret devleri, yllar yl adeta mstehcen ekilde iirilmi fiyatlarla sattklar CD'lerden bir-ikisini almak iin kendilerini paralayan genleri satn almaya zorluyorlar imdi. Elektronik ifreler koyuyorlar. Bylece ark kopyalayanlar tespit edip kanunun penesine teslim edecekler. Mzikseverleri "mutlu"etmeye dayal bir endstri sektrnn Orwell usul "Byk Birader" taktiklerine bavuruyor olmas, ilgin bir durum. Ayrca, biraz riskli de: Dinledii mziin parasn "kazklanarak" da olsa deyen o sadk mzikseveri de ileden ve yoldan karabilir.
27
te yandan, ieden kan bir cin daha var: Ar metalci Metallica, ar rap'i Dr. Dre ve Sir Paul McCartney gibi mzik "baba"lar -- ve Madonna gibi "anne"leri -- mzikleri nternet'ten bedava datlmaya balaynca birden klk deitirdiler: Mein ceketleri, metal dmeleri, ivileri, porno klklarn filn bir kenara brakp iadamlarnn kravatl koyu renk takm elbiselerini giymekte tereddt etmediler. Bir zamanlar "Kill'em All" (Hepsini Temizleyin) diye naralar patlatan Metallica, 317 bin hayrann polise ihbar etti ve onlarn Napster kullanmasn "yasaklatt". (Listeyi bizzat davulcu Lars Ulrich elden teslim etti!) Bir zamanlar NWA grubunun bir eleman olarak "Fuck The Police" (Polisi s..in) diye ark aran "anarist" Dr. Dre, imdi yannda polislerle hayran avnda... Zaman zaman byk rock'ularn ark szlerini toplu ya da tek tek intihar edecek kadar ciddiye alan mziksever ocuklarn imdi ne yapacaklar merak konusu tabii. Her gn yenisi kan programlarla internet polisliini neredeyse olanaksz klan teknolojik gelimeler karsnda mzik endstrisinin nasl bir "kar yol" bulaca da ayn derecede belirsiz. Ama, ey kari, bilinen bir tek ey varsa, o da u: Trilyonlar gtren Rock yldzlarn mzikseverlere "dzen kart siler" diye bize yutturmaya yarayan o kredici stadyum projektrlerinin iin yats vakti gelmi grnyor.
28
SON BYK ULUSAL NUMARAMIZ

Yaz faslna getiimiz u sralarda, biraz da tatil rehavetine girmi olduumuzdan dolay herhalde, Trklerin dnyay sarsacak bir atlm sessiz sedasz gerekletirdikleri yolundaki haberler yerkrede pek yank bulmad. Ama, ey kari, senin iin hibir fedakrlktan kanmayan u satrlarn mtevaz ve fakat ayana tez muharriri, tatil dahi dinlemeden bunu ayana getiriyor ite: ok yaratc atlmn ad MERNS. Hereyin mutlaka bir kod adyla anld amzda, MERNS (Merkez Nfus daresi Sistemi) projesi ile memleketimizde 110 milyon kiiye birer "ulusal kimlik numaras" verilecei bildiriliyor. Bu numaralar 11 haneli olacak; eitli devlet kurumlarnda ilemlerin hzla ve kolayca yaplmasna olanak verecek. (Milliyet, 16 Haziran). MERNS'in dnya apnda zellii var. Birincisi, brokrasiyi toplumsal hayatmzdan tasfiye etmesiyle bal bana bir devrim niteliinde. (Dnsenize, brokrasi engeline taklmayan bir vatandalar ordusu oluyoruz.). kincisi, sistem "kayda geirilecek kii bakmndan dnyadaki en byk uygulama" imi. ("Kayda geirilecek kii bakmndan" ne demek, burasn anlayamadm; ama, "dnyann en byk uygulamas"n yapan bir milletin ferdi olmann sana da byk gurur verdiinden eminim ey kari.) nc -- ve phesiz en nemli - zellikse, kayda geirilecek vatandalarn nicelik ve nitelii: Trkiye nfusu 62 milyon dolaynda, ama numara alacaklarn says 110 milyon! Yani, yaklak 42 milyon lmze de numara veriyoruz. nsanlarmza, onlar ldkten sonra (yani artk brokrasiyle bir problemleri kalmadnda) dahi birer "ulusal kimlik" kazandrmak, millennium'da dnya demografi bilimine yapabileceimiz en mthi katklardan biri!
29
Ne var ki, baz kk tereddtler yok deil: Ulusal kimlik numaras verilecek llerimizi hangi nesilden balatacamz konusu biraz ikircikli: Sevgili anneanneme gzel bir numara verilmesi elbette iimi gururla kark bir sevinle dolduruyor; ama te yandan, byk byk byk dedem Sadrazam Nianc Mehmed Paa'nn "ilk 110"a giremeyip" ulusal kimliin dnda ylece braklvermesi ihtimali karsnda -- hani yeis demeyeyim ama -- derin bir hzne gark olmuyorum desem, yalan olur. Baka baz sorunlarm da var: Ulusal kimlik numaralarnn datmnda protokole uyulacak m, sorusu beynimde burgalanyor mesel: Mlk asker ve ilm erkn -- ve onlarn lleri -- arasnda numaralarn seim ve datmnda bir ncelik problemi kar m acaba diye endieleniyorum. Ayrca, nl katil ve gangsterlerimizin numaralar ne olacak? En iyi numaralarn datmnda, baz hapishanelerde kanl atmalar kabileceini dikkate almak gerekebilir. (Onlarn numaralar, kolluk kuvvetlerini numaralarndan daha gzel olabilir mi?) Datmda torpil ve rvet mekanizmalarnn ilemeyeceinden de emin olmak, en doal vatandalk hakkmz deil mi? Ya medya? Genel yayn ynetmenlerinden ve bayazarlardan balayarak ke yazarlarna doru inen bir "silsile-i mertip" gzetilmeyecek mi bu numara datmnda? nerim u: MERNS, "resmi plaka" sistemi gibi bir "numara" getirsin. En nemli vatandalarn ilk on hanesi, onlardan biraz daha az nemlilerin de ilk dokuz hanesi sfrla balatlsn. "Ulusal kimlik numaralar"nn bazlar krmz (ya da krmz zemin zerine altn yaldzl) olarak da dnlebilir. MERNS, bu przler giderildikten sonra bizim en byk numaramz olacak: Ulusal kimlik sorunumuz zlecek ve herkese "numaran kadar konu" diyebileceiz!
30
"MEKSKA'DA DOAN GNE"

6 Temmuz 2000, Yeni Binyl
Bugnk Meksikallarn atas Azteka kzlderililerinin yce tanrs, "yeryznn sahibi" Huitzilopoctl, simgeledii gnele birlikte bir tr geri dn yapyor gibi. Ama bu gne, baka bir gne. 71 yllk yklmaz tek parti iktidarn olduka temiz bir seimle sona erdirip kendilerine yeni bir kader izme giriiminde bulunan ada Meksikallar, bakentin devs Zocalo meydannda, "Bamszlk Melei" antnn evresinde mthi enliklerle Kurumsal Devrim Partisi'ne (PR) gle gle diyorlar. lkenin byk yazarlarndan Homero Aridjis, "Tarih bir deiim bu," demi. "Demokrasi gnei Meksika zerine douyor." (Washington Post) Ortalama Meksikalnn tahmin mr sresi ka yldr tam bilemiyorum; ama, 100 milyon vatanda iinde siyasal iktidar partisi olarak PR'den baka bir ku tanyan ok fazla kimse olmayabilir. En az ayr kuak boyunca toplumun her kesiminin stnden gemi dev bir buldozer - belki de silindir benzetmesi daha doru olur hurdaya karken, btn o kf-pas iindeki demir aksam arasnda yuvalanm bakterilerle virslerin stne imdi scak bir gnein dmeye balyor. Kiisel iradesini kullanarak bu demokratik geii hazrlamakta byk emei olan ve partisinin malubiyeti yolunda galip saylmas gereken eski Bakan Zedillo'dan iktidar devralacak Vicente Cox, tarih zaferin stnden 48 saat bile gemeden yeni hkmetin planlarn aklam: En byk ncelik, yolsuzluk: lkeyi yarm yzyl akn bir zamandr felce uratm olan yolsuzluk ve rmeyi silip atmann tek yolu olarak federal kolluk ve adalet sistemini skp atmak ve Amerikan tipi bir adalet sistemini model alarak btn sistemi batan kurmak.
31
Polis tekilatn politikaclarn oyunca olmaktan kurtarmak. Gemi ynetimlerin sorumlu olduu byk rezaletleri aratrp yeni hkmeti denetleyecek sade vatandalardan oluan bir "effaflk Komitesi" kurmak. Korkun gelir dalm adaletsizliini gidermek ve yoksullua kar topyekn sava amak Korkun boyutlardaki uyuturucu kaaklna sava amak. Chiapas kzlderilileriyle bir trl salanamayan bar gerekletirmek zere Zapatista gerillalar ile bar grmelerine bir an nce oturmak. (Meksika silahl kuvvetlerini atmal krsal blgelerden ekmek de yeni Bakan Cox'un planlar arasnda yer alyor.) ABD ve Kanada ile birlikte bir Kuzey Amerika Ortak Pazar iinde yer almak ve bylelikle evreye, ii haklarna ve hukukun egemenliine dayal bir serbest mal ve ii dolam sistemine entegre olmak. Kolayca grlebilecei gibi, Meksika'nn yeni aa geii olduka zorlu ve sancl bir deiim srecinden geecei anlamna geliyor. 71 yldr yryen bir silindirin, (ark krlsa dahi) direnmeksizin yoldan ekileceini en iyimser ve saf Meksikal'nn dahi dndn kimse dnmyor. Ama, bir Meksikal siyaset hukukusunun syledii gibi, "Birilerinin de bunlarla savamas gerekiyor." (Zaten Aztek tanrs Huitzilopoctl'un simgeledii iki eyden biri gneti, teki de sava.) Meksika'da gnein douunu seyretmeyi epey srdrecee benzeriz.
32
AABEY ANAVATANA DNYOR

Karn Deen Jak ile George Orwell'in lkesi Britanya, geleneklerine ball ile kazand ne uygun den bir giriim iinde. Liberal i Partisi hkmetinin hazrlad yeni bir yasa tasars, Lordlar Kamaras'nda grldkten sonra Avam Kamaras'na geri dnecek. Orada iktidar partisi byk ounlukta olduu iin de, tasarnn yasalaacana muhakkak gzyle baklyor. Tasarnn ad Regulation of Investigatory Powers Bill. Aratrma/Soruturma Yetkilerini Dzenleyen Kanun diye evrilebilir. ngilizcesinin ksaltlm hali RIP. Karn demek anlamna da geliyor. Uygun bir ksaltma olduu da pekl sylenebilir; zira, siber uzayn bir anlamda "karnn demeyi" amalyor. Polis ve istihbarat yetkilileri, bu yasa ile tm irketlerin, tm rgt ve kurulularn, tm bireylerin tm elektronik mesajlarn dinleme, kesme ve bunlara mdahale etme yetkisini kazanyorlar. Amerika Birleik Devletleri'nde de sanal lemin gzetim altna alnmas konusunda yasa tartmalar var ama, bu atlm Britanya'ya tarihi bir nclk nvan da getiriyor: Hkmeti, nternet kullanan herhangi bir kiiden e-posta mesajlarn ve dier tm elektronik bilgiyi deifre etmek iin kulland anahtar kendisine vermeyi emredebilir. Bir eit "anahtar teslimi" projesi bu sadece anlam bizim bildiimizden hayli farkl. Bylelikle, Britanya Bat demokrasileri arasnda byle bir nlemi yasal olarak devreye sokan ilk lke oluyor. Totaliter toplumlarn en radikal eletirilerinden biri olan "Aabey Seni Her Yerde Gzlyor" slogannn yaratcs olan Orwell'in anavatanndan da byle bir nclk beklenmeliydi zaten. Yeni millennium'a zg o ok gelikin sularla, yani sbyanclk, uyuturucu ve insan kaakl, kara para aklama ve - maazallah -
33
terorizm sularyla ba etmenin ancak byle bir "derin izleme" yntemi ile mmkn olabileceini belirtiyor yetkili azlar. Herey devletin gvenliini korumak iin. nternet servis salayclar, bu yasa ile birer "kara kutu" koymak zorunda olacaklar. Bu kara kutular her trl veriyi i gvenlik servisi MI5'in gzetleme merkezine gndermek zorundalar. stelik, hkmet, standartlarn kendisinin saptad bu letlerin parasn da internet irketlerinin kendi ceplerinden demesini zorunlu klyor. Ayrca, ABD'de ve baka birok demokratik lkede olduu gibi, zel arama emri de aranmyor. Yetkililerin phelenmesi yeterli. E-postalarn ya da bilgisayarlarnn "hard disc"lerindeki zel dosyalarnn gizliliini korumak iin kullandklar PIN numarasn (ifreyi) yetkililer istediinde aklamay reddetmenin cezas iki yl hapis olacak! Bendeniz cennet kuu gibi ifresini gnde en az iki kez unutanlar iin de hayli kt bir haber var: "Unuttum!" diyemiyorsunuz. Daha dorusu, diyebiliyorsunuz tabii de gene iki yl giriyorsunuz kodese. Unutkanln cezas yeni millennium'da ok arlam bulunuyor maalesef! Unutkanln stne bir de, haksz muamele grdnz iddias ile kamuoyuna ikyette bulunmak gibi bir niyet besleyenlerin de, durup bir daha dnmeleri gerekiyor: Bunun cezas 5 yla kadar gidiyor nk. Bu mkemmel su nleme cihaznda (hadi bunu da "SUNBL" diye vaftiz edelim) bir tek ey unutulmu ya da atlanm: Komu rlanda'nn varl. Orada nternet trafii'nde gizli gzleme/dinleme'nin kendisi kanunen yasak oluyor. Bu durumda, karakutu parasn demek istemeyen, gizlilii birinci derecede nemli sayan btn o irketler, zel hayatn gizliliini birinci sraya koyan btn insanlar ve belki i Partisi'nin uyank ileri Bakan Straw'un sand kadar ahmak olmayan btn o siber haydutlar da rlanda Servis Salayclarna kaarlarsa ne olacak acaba? Bu sorunun cevabn yalnzca iki kii biliyor: Karn Deen Jak ve George Orwell. Her ikisi de ld maalesef.
34
BCEKLER, KURABYELER VE MAYMUNLAR

3 Austos 2000, Yeni Binyl
Son yirmibe - otuz ylmz, insanln demokrasi ve ak toplum ideallerine en ok yaklat a olarak ve ve bitirilemedi. Dnyann hemen her yerinde samalk boyutuna vardrlan "millennium" kutlamalar da aslnda bu umutlarn katmerlenerek bir sonraki yzyla tandnn en nemli gstergelerinden biri saylabilir. Denetlenebilir ynetimlerin ar bast ak, effaf toplumlarn bilgi/enformasyon a. Beklenen buydu. Yeryznn belli baz kesimlerinde, byk ekonomik refah ykselilerine paralel olarak byle bir gidiatn belirtilerine de rastlanmyor deil dorusu. Ama, son zamanlarda birbiri ardndan ptrak gibi oalan bilimsel raporlar ynna bakldnda, sradan vatandalarn her yerde hkmetlerin karanlk tekiltlar ve byk irketler tarafndan - kimi zaman elele yrttkleri abalarla - muazzam bir gzetleme/dinleme a iine hapsedilmekte olduunun, dnyann da bir tr boucu fnus iine kapatldnn belirtilerini sezmemek iin de hayli naif ya da dpedz ahmak olmak gerekir herhalde. nsanlarn birbirlerine gnderdikleri tm mesajlar kayda alan ve bunlar ayrp tasnif eden Echelon dinleme/gzleme sistemi, Orwell'i hasetten atlatacak mkemmellikte. in ilgin yan u: nsanlar, zel hayatlarnn gizliliini tamamen ortadan kaldran bu uygulamalar umursamyorlar bile. Avrupa Parlamentosu'nda bu konuda koskocaman bir rapor kt ve ktyla da kald. Britanya'da geenlerde Lordlar Kamaras'ndan soylu bir onay alarak kan RIP yasas ile dijital ada dnya Byk Biraderler Locas gibi bireye dnyor. Hayatn seyri, sabah yataktan frlayp kalkld andan balayp gecenin bir vakti ayn yataa bir uval gibi ykldnz saate kadar en ince ayrntsyla kameralarla, mikrofonlarla, veritabanlaryla, web
35
"bcek"leriyle, internet "kurabiye"leriyle, kablolu TV'deki sistemlerle, karakutularla, kartlardaki manyetik bantlaryla kayda alnyor. Observer gazetesinin yazd gibi, BP irketinin birka yl nce basnn basks sonucu itiraf etmek zorunda kald gerek, hayli reticiydi: Benzin istasyonlarna urayan milyonlarca ara sahibi, pompa banda ayakta dururken, arabasnda otururken, motosikletininin selesine dayanm sevgilisiyle yrenlik ederken, istasyonun maazasnda bir derginin sayfalarn kartrrken ve belki de istasyon tuvaletinde ierken, dnrken, konuurken, acele ederken, kendi kendine ya da sevgilisiyle, ana-babasyla, en yakn arkadayla, srdayla neler konumu, mrldanm ya da kkrdam ya da susmusa, hepsinin gizlice kayda getiini bilmiyordu. Bilmesi de pek farketmiyor aslnda. rendikten sonra da o istasyonlarda benzin almaktan vazgemi olan insan saysnn bir elin parmaklarn gemi olduunu sanmyorum ahsen, ey kari. Modern demokratik devlet vatanda, modern demokratik devletin tarihinde zel hayatn gizliliine kar giriilmi bu en byk tecavz de "mevsim normalleri" iinde sayyor olmal. Belki de, Miki Maus kltrnn genlerimize yerlemi olmas sonucu, gizli dinleme "bcek"lerini uur bcei, bilgisayardaki casus "kurabiye"leri acbadem kurabiyesi, gizli bilgi toplama program SurfMonkey'i de sirk maymunu sanyoruzdur, kimbilir?
36
ANAYASA DERSLER
u KHK meselesini anlamaya alalm: Cumhurbakan, 605 sayl KHK'y geri gnderme gerekesinde: - Cumhuriyet'in temel nitelii ve rejimin temelinin "hukuk devleti" ilkesi olduunu belirtti. - Hukuk devletinin hukukun stnl temeline dayandn ve bu ilkeye gre, devletin tm organlarnn stnde hukukun mutlak egemenlii olduunu belirtti. - Anayasann bu ilkeler dorultusundaki hkmleri uyarnca, Anayasa'nn stn kurallarna ncelikle devletin tm organlarnn uymasnn zorunlu olduunu belirtti. - Anayasa'nn 103. ve 104. maddeleri uyarnca, Cumhurbakan'nn grevlerini yaparken ve yetkilerini kullanrken Anayasa'nn ilgili maddelerine uymak zorunda olduunu belirtti. - Anayasa'nn 91. maddesinin, temel haklar, kii haklar ve devleri ile siyasi haklar ve devlerin KHK'larla dzenlenemeyeceini ngrmekle bir "yasak alan" yarattn, bu konularn ancak yasa ile dzenlenebileceini belirtti. - Disiplin su ve cezalarnn, Anayasa'nn "kiinin haklar ve devleri" balkl ikinci blmnde yer alan 38. Md. kapsamnda olduunu, dolaysyla bu "yasak alan" kapsamna girdiini, bu yzden de disiplin su ve cezalarnn KHK'larla dzenlenmesinin "olanaksz" olduunu belirtti. - Anayasa Mahkemesi'nin 1988 ve 1999 yllarndaki iki ayr kararnda disiplin su ve cezalarnn Anayasa'nn 38. maddesindeki "yasak alan" kapsamnda grld yargsnn aka ve yeniden vurgulandn, Anayasa'nn 153. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi kararlarnn devletin tm organlarn, bu balamda devletin ba olan Cumhurbakan'n balayacan belirtti.
37
- Bu aklamalar karsnda, disiplin su ve cezas ngren kurallarn KHK ile deil, yasa ile dzenlenmesi gerektiini belirtti. Bu gereke, anayasa hukukusu bir yksek yargcn verdii bir anayasa dersi gibi de grlebilir. Babakan'n dnk Bakanlar Kurulu toplantsndan karak yapt "KHK'y aynen Cumhurbakanl'na gnderme karar" gerekesi de yle: - Anayasa'nn 104. maddesinde, Cumhurbakanlar'na kanunlar geri gnderme yetkisi verilmi, ama KHK iin bu yetki verilmemitir. (Yani KHK, kanunlardan daha zel, st bir konumdadr, eklinde bir yorum yapabiliriz. "KHK>Yasa". Bu formln hukuk literatrne yeni bir katk olup olmad da tartlmaldr bence.) - Cumhurbakannn KHK'y geri gndermesi "bizce" Anayasaya aykr bir srecin uygulanmasdr. (Yani, Anayasa Mahkemesi'nin eski bakan, Anayasaya aykr davranmtr. Burada, Babakan'n kulland "bizce" sz, bir "src- lisan" deilse eer, hukuk literatrne ikinci katky oluturuyor olabilir. nk, Anayasa'ya aykrlk konusundaki iddialar, bilebildiimiz kadaryla yalnzca Anayasa Mahkemesi karara balayabilir. Bakanlar Kurulu'nun Anayasa Mahkemesi gibi bir ilev grmesi, bu alanda bir yeniliktir.) - Cumhurbakan'nn, ikinci kez ve deitirilmeden kendisine gnderilen bir KHK'y imzalamas, anayasal bir zorunluluktur. (Yani, tm KHK'larn onaylanmas zorunludur. Ama, o zaman, KHK'larn neden Cumhurbakanl'na gnderildiini anlamak imknsz. Otomatik olarak "olur" damgas vurulmas zorunluysa, bu gndermeler, bir yn brokrasiye, zaman ve para kaybna yol amaktan baka ne ie yarar ki?) Bakanlar Kurulu'nun iadeyi iade gerekesi de, yksek politikann verdii anayasa dersi olarak grlebilir. Son Cumhurbakanl seiminde Demirel'in sresinin uzatlmas konusunda yaplan oylamada parti gruplarna "ak oy" kullandrlmasnn, Anayasa'nn kapal oy zorunluluunu getiren maddesine ne kadar uygun dt de ancak yksek politikann anayasa derslerinde renilebilecek bir husus herhalde.
38
ATMOSFER
10 Eyll 2000, Yeni Binyl
Ahlk deerlerinin yan sra, insan toplumlarnda kaba kuvvetin egemen olmasn nleyebilecek tek g, hukuk normlar. nsanln temel ikilemini de hayat ile lm kadar basite indirgemek mmkn galiba: Hukuk ve demokrasi ile iddet ve bask kartlna. Hele yeni an hereyi biraz da karmaklndan arndran pragmatik aynasnda grlen manzara bsbtn yle: Ya o, ya o. Dnyada grlen - ve BM Genel Sekreteri Annan'n geen hafta yaymlanan son byk raporuna olanca plakl ile yansyan korkun kaos ve iddet tablosu da, uluslararas hukukun, lke ilerindeki hukuka gre daha az gelimi olmasndan kaynaklanyor. Bununla birlikte, dnyada da giderek hukukun stn bir deer kazanmaya doru gittii ve Cumhurbakan Sezer'in birok konumasnda vurgulad gibi, bir "uluslarst insan haklar hukuku"nun gittike nem kazand grlyor. Devletin temelini oluturan insan haklarn yllar yl pervszca ayaklar altna alp paspas gibi ineyen zlim yneticilerin balar artk her yerde darda: Onca zamandr kendilerini koruyan o ulusal egemenlik zrh pas tutmaya balad gibi, yer yer delinmeye de balad. Deliklerden grnen o ki, "Ben kendi lkemde tam egemenim, bu snrlar iinde istediimi yapar, asar keserim; kimse de karamaz," anlay birden khneyiverdi. Kaba kuvvete kar her yerde giderek artan, ulusal snrlar birden averen bir insancl mdahale alan geliiyor. Pinochet'nin, Miloevi'in, Habr'nin, Stroessner'in, Suharto'nun ve adlaryla saylarn bilemediimiz btn o karanlk insanlarn yeni "dram" da bu oluyor: mrleri boyunca ne ie yaradn bir trl kestiremedikleri o hukuk, karlarna koca koca tulalar ile bir duvar halinde kmaya balad zaman, onlar hastalk, sakatlk, bunaklk, ihtiyarlk gibi teneke zrhlarn kuanmaya alyorlar.
39
Tarihin en byk zirvesinde insanln gelecek yllarna damgasn en ok vurmas beklenen mhr de bu oldu zaten: Kaba kuvvete kar hukukun mhr. ster beenelim ister beenmeyelim, yeni millennium atmosferinde insan haklar hukuku solunacak. Ulusal snrlarn iindeki havay atmosferden soyutlamak, fizik kurallarna aykr olaca iin imknszdr. Dolaysyla, sarsntl ve sancl bir deiim sreci iindeki Trkiye'de de, btn dier lkelerde olduu gibi, atmosferin bileiminde oran giderek artan hukukun solunmasndan daha tabii ne olabilir? Ayn derecede doal olan bir ey de, 700 yl boyunca kaba kuvvet arlkl bir havay soluya soluya genetik mutasyona uradklar iin -insana ok benzer d grnlerini baaryla korumu olmakla beraber -- tamamen baka bir tre dnm baz yaratklarn, hukuk kelimesinin telffuzuna dahi tahamml edemez hale gelmi olmalar. Vahet, iddet ve dehet ortam dna alndklar anda yaamsal ilevlerini yitiren yaratklarda hak ve hukukun iddetli alerji yapmas normaldir.
40
TABAT ANANIN ANASI ALARKEN

MEHUL FETZEDE ANITI
Merhaba herkes! Yeni yla tam bir hafta kala, kar-k-kyamet ortamnda, havadan sudan konumann tam zaman. (Aslnda, asrn ve o pek yaygn klie ile 'millenium'un resmen bitmesine daha bir yl bir hafta var maalesef. Ama, hepimiz bilmezden geliyor ve binyl bitirirmi gibi yapmay tercih ediyoruz. Kimsenin o kadar bekleyecek sabr yok. Onun iin, gibi yapyoruz biz de. Bu, bizim 'ak sr'rmz. Seneye, gene, bir daha kutlarz 'millenium'u, olur biter.) Neyse. Havadan sudan. On gn kadar nce, Latin Amerika lkelerinden Venezuela'da havalar bozdu, yamur yad ve yle oldu: Krsal blgelerden gelip Okyanus kylarndaki yamalarda ynlar halinde gecekondu mahalleleri kuran insanlar sel bast. Daha dorusu, kresel snmayla artan su buhar gitgide daha ok yamur yadrd, bu insanlarn oturduklar yerler giderek su emdi ve gn geldi, tm mahalleler amurdan bir kzak olup aa indi. Guardian'dan Tim Radford'un yazdna gre, yeterince dik olan yamalarn denize ini hz, saatte 330 kilometreyi bulmu! Formula 1 Grand Prix yarlarnda Michael Schumacher gibi en usta pilotlarn ortalama hzn da aarak bir tr dnya rekoru kran bu zavall, yoksul insancklar, 7 metre ykseklikte amur bentlerinin altnda kaldlar ve yokolup gittiler. l ve/ya kayp saysnn 50.000'i aaca syleniyor! Ekonomik zararsa en az 20 milyar dolar. in kts, len ya da kaybolan insanlarn tam says hibir zaman renilemeyecek. nk o insanlar imdi ya denizin ya da amur deryasnn altnda. (Zaten, baz lkelerde depremde lenlerin says,
41
katliamlardan arta kalan halklarn nerede olduu gibi bilgiler de pek renilemiyor. Biliyorum, herkes gerein peinde, ama ona ulamak o kadar kolay m bakalm?) Daha kts: Doal bir fet de deilmi pek. Radikal'e gre, Devlet Bakan Hugo Chavez'in, iktidarn 13 yl garanti altna ald 'tam yetki' referandumunda oy kullanabilsinler diye, halk riskli blgelerden tahliye etmedii de renilmi. Daha da kts: Asrn feti, imdilikmi! 1999 yl, evre felaketleri bakmndan, kaytlardaki en fecsi gibi gzkmekle birlikte, "asl 2000'i grn siz!" diyen yetkililer var. Bir de, ironinin zalimliine bakar msnz: Birlemi Milletler, 1990'lar "doal felaketleri azaltma onyl" ilan etmemi mi size? (Onyl boverelim, sadece 1999 bilanosu: Fransa ve Avusturya'da lar, Trkiye'de ve Tayvan'da dev depremler, ABD'de kasrgalar, Hindistan'da siklonlar ve Venezuela amuru) Peki, imdi de iyi haber - yazy tatl bitirmek iin: Venezuela'nn taze tam-yetkili Bakan, arama bile yaplamayacak kadar amura gmlm blgeleri "ant blge" ilan edip ylece brakacakm, ebediyete kadar. Hamiyyetten gzleriniz yaarmad m? Hmi: Bugn, lkemizin nurtopu gibi bir nkleer santrali olmasna ramak kalyor. Nur ve topu!
42
OCUKLAR YAADI!
ocukken bize balkya iirirlerdi. Daha iyi byyelim diye. zellikle anneannemin, yemeklerden sonra, elinde kocaman bir orba ka dolusu balkya ile telal telal peimden koturduunu hatrlyorum uzun ve lo koridorlarda. Srekli ka halindeydim, nk balkyann tad ve kokusu korkuntu - balk balk kokard. Anneannem srekli kovalamaca halindeydi, nk bu yan benim iin ok faydal olacan dnyordu. inde iyot, klor, brom, kkrt, fosfor ve demirin yansra yksek oranda A ve D vitaminleri bulunduunu, zellikle bu ikincisinin kemiklerin gelimesinde ve kemik hastalklarnn iyiletirilmesinde byk rol oynadn belki bilmiyordu ama torununun gl, gzel, zeki ve salkl olmasnda balkyann byk pay olacandan emindi. Hani, bir bakma da haksz saylmazd anneannem: imdi, gzellii, zeky filan bir yana brakalm, ama btn bu yararl bilgileri ansiklopediden bakp syleyebilecek konuma gelmemde balkyalarnn pay azmsanmasa gerek. Her ne halse, sonuta kovalamacadan kimin galip kt belli olmazd: Kimi zaman kk bir rvet karl, burnumu tkayp yutardm koca kan iindekileri. Kimi zaman da - gene rvete ramen - azm smsk kapatp direnirdim. O zaman da, yerlere merlere salan balkyalar yznden ortalk batar, bir sr i kard. "Balkya mcadeleleri" daha sonraki yllarda adamakll yumuayarak devam etti; hatta bir "uzlama"ya baland. ili Terakki'deki ilkokul yllarmda, hepimize eit sevecenlikle davranan meleksi Cazibe hanm, bana yemeklerden sonra bir kak balkya iirirken, hemen arkasndan bir kak da "malt hlsas" verince tartma olmazd. nk, erken bira sevgimi erken kefeden anneannem, onun tadn andran malt hlsasyla birlikte
43
sunulduunda o iren yaa itiraz etmeyeceimi de kefetmiti. Bylelikle, uzun yllar ya-malt karmyla bymeye alp durdum. Sonuta levent-endam biri olamadm maalesef, ama kemik hastal falan da geirmedim dorusu. Bizden sonraki kuan ocuklarysa, her bakmdan olduu gibi, balkya ime konusunda da bizden daha anslydlar: Teknolojinin badndrc gelimesi sonucu, balkyalar o sevimsiz koca ielerden kp, gayet sempatik kk, sar, effaf 'draje'lerin iine girivermilerdi nk. Bir bardak suyla beraber yuttuunuzda tad mad almyordunuz. effafla dkn olan tm ocuklara ok ekici gelen bu jel-drajelerin iinde kk bir hava boluu da bulunuyordu ayrca ve elinizde salladnzda oradan oraya hareket eden bu boluklarla birlikte, drajelerin bir tr oyuncaa benzemesi de elbette cazibeyi arttryordu. Btn bunlara ramen, yeni kuak ocuklarnn da balkya ime iine gnllerini yatrdklar sylenemez. Sindirim srasnda ya da sonrasnda, iinizden bir yerlerden naho balk kokular gelmesini teknolojinin gc bile nleyemezdi nk. Eh, bunu da kim sever? Ksacas, balkya sorunu, kuaklararas geite, bir kbustan nho bir deneyime dnmekle kald. Ama imdi durum baka. 1999 biterken, tm dnya ocuklarna bir mjdem var: Hadi yaadnz ocuklar! 2000 ylna byk bir ihtimalle balkyasz giriyorsunuz! Neden mi? nk, balkyann elde edildii morina balnn kayna tkeniyor da ondan. (Merakls iin reete: "Morinann taze karacieri alnr, d kesesi ve dier yaramaz ksmlar ayklandktan sonra zel bir cihazn iine konur, su buharyla hafif hafif stlr. Elde edilen ya ak sar renktedir ve balk kokuludur." Meydan Larousse) Guardian gazetesinin geenlerde yazdna gre, ngiliz, rlanda, Belika ve Hollanda balklk ve deniz rnleri endstrisinin candamar olan morina balklarnn nesli tkenmek zereymi! Sebep? Bu balklarn 'anavatan' olan Kuzey Denizi'nin ar snmas. (Ar avlanma da var tabii, ama ana sebep kesinlikle bu snmaym.) Dnyann drtbir yanndan bilim adamlar bir araya gelip lm yapmlar ve bir de ne grsnler? Burada scaklk son alt ylda tam 4 derece (Celsius) artmam m?! Morinacklarn reme davran
44
kalplar bu scakta altst oluyormu. Isnmann sebebi mi? Kresel snma tabii. Kresel snmann sebebi mi? Bunu, bilim adamlarnn ou dnda herkes biliyor: Atmosfere salnan gazlar, egzos, fabrika bacalar filan. Avrupa Birlii de, hemen bir kararla avlanma kotalarn en az %40 orannda azaltvermi. ngiliz balklar alayp duruyorlar imdi. Balkpatates kzartmas (fish & chips) merakllar da korkun fiyatlar grnce alyorlar. Ortalama vatandalarsa, o sevdikleri balk yerine ahtapot, kalamar ve tekir trnden scak deniz (Akdeniz!) rnlerine almak zorunda kalacaklar iin i geiriyorlar. (Bu 'egzotik' yaratklar oalyormu oralarda nk, 'doal' olarak!) Peki alamayanlar kim? ocuklar tabii! Onlar yaad. Artk balkya imek zorunda braklamayacaklar. Hatta, belki de ne olacak biliyor musunuz? Kalamar kzartmalarn gvdeye indirirlerken, tad 'ntralize etmek' deil, aksine, bsbtn arttrmak iin - malt hlasasndan yaplm - biralarndan birer yudum alacaklar ve akrkeyif, yeni binyln keyfini srecekler artk. erefe ocuklar!
45
TARHN NDE UYURGEZER OLMAK

20 Ocak 2000, Yeni BinylTeknik
olarak tartmal olsa da, bir yzyl
deitirdiimiz konusunda tam bir mutabakata varm bulunuyoruz. Zaten, itiraf etmek gerekir ki, hibirimizin artk teknik ayrntlara ayracak zaman yok. Bu yzyl deitirme meselesinin ne kadar nemli olduu geenlerde ispatland da: Yaplan bir aratrmaya gre, bilim adamlarn aknlktan aknla drecek kadar ok sayda insan, son nefesini vermek iin 2000'in ilk gnlerini beklemi -- resmen lm ertelemi yani! 'Millennium hummas'n belki de en iyi dile getiren, New York'ta bir hastahanede lm deinde yatan bir adamcaz. Aylardr sadece damardan serumla beslenen adam, yaknlarna yle demi: "Brakn yeni millennium'u greyim, ondan sonra da kesersiniz artk serumu." (Kesmiler mi kesmemiler mi, sormayn artk; bilmiyorum, merak da etmiyorum.) Evet, yzyl deitirdik sonunda. Geen yzylda aya gitmeyi, dev gte bilgisayarlar yapmay, insan genlerini nakletmeyi becermitik. Koyun Dolly ile balayan memeli kopyalama furyas, mjdeler olsun ki, 2000'in hemen banda rhesus maymunu Tetra ile devam etti ve ilk primat da kopyalanm oldu. ler yolunda giderse, bu bahar Romulus ile Rhesus adl genetik ikiz maymunlarmz da olacak inallah! Bilim adamlar, bu iin Parkinson ve eker hastalklar tedavisinde kullanlacan sylyorlarsa da, eminim siz de benim gibi, ok daha telere sranacana ve en ksa srede insann kopyalanacana inanyorsunuzdur. Her ey insan iin! Yirmibirinci yzyln en byk meydan okuyularndan biri bu kopyalama ii. Ama yzyln balarnda biz insanlar baka byk srprizler de bekliyor! Merkezi Washington'da bulunan Worldwatch Institute adl kurulu "Dnya Hali 2000" raporunda ite bunlar aklyor: Yerkrenin doal sistemlerine bask arttka, 'trend'ler arasnda etkileimler olacak, bunlar biribirini glendirecek ve ni deiimlere yol aacak. Sonuta hayli tatsz srprizlerle karlaabiliriz." Raporun bayazar Lester Brown,
46
"gnmzn akl almaz hzla gelien enformasyon ekonomisi hayatmzn her ynn derinden etkiliyor; biliyoruz," diyor. "Ama," diye ekliyor: "Gene de, yzyl asl biimlendirecek olan ey, evreye neler olduudur." Szn z u: Internet'in muazzam kna kaplrken ehvetle, yerkrenin salndaki inii gzden karvermemi miyiz saflkla? "Sanal dnyann o grbz canll ile gerek dnyann giderek artan hastalkl halini birbirine kartrmak hata olur," diyor Brown. Dnya Hali 2000 raporundan iki ho cmleyle bugn kapatalm isterseniz: "nsanlar evre bozulmasn yava yava olan ve nceden kestirilebilir birey sanyorlar ounlukla; ama bunun gerekte byle olduunu varsayarsak, tarihin iinde uyurgezerlik yapyoruz demektir" "Bu yzylda yzyze olduumuz sorunlarn, byklkleri ve ciliyetleri bakmndan ei menendi grlmemitir Ve tabiat, 'a-kapa' ('reset') dmesini kullanmaz." Bilin bakalm imdi, yukarda sylenenlerden hangisi sanal, hangisi gerek? (Bulmacay zmek iin sonsuza kadar sreniz var.)
47
MEVSM DEKLKLERN ANLAMAK

nsann yalandn anlamasnn -- ya da kabul etmesinin diyelim - en kesin gstergelerinden biri, mevsim deiikliklerini artk nnda farketmemesi olabilir. ok deil, daha bir-iki sene ncesine kadar, doa'nn bu byk deiim anlarn dokularnda, kemiklerinde, sinirlerinde, velhasl tm corafyasnda hisseden bedenin, birden bu hassas kayt cihaz zelliini yitirip ibresi kopuk bir sismografa dnmesini kefetmek epey ac oluyor dorusu. Geri, ar ve ypratc bir kn yerini i hoplatc bir bahara brakmasn duymak da kendi bana ac bir deneydir. Hani u, "yahu koca bir mevsim daha devrildi ve ben hibir halt yapamadm, ne olacak halim?" duygusu. Ama, bu boluk duygusunun verdii ac, gerek deildir: Karn boluundan yukar doru ykselen sz, insann nnde iekler gibi alan yeni mevsimin vaadettii snrsz potansiyelin de habercisidir de. Onu karlayacak enerjinin iinizde bir yerlerde var olduundan eminsinizdir de ("beni asl bu bahar grn siz"), kendinize marklk yapyorsunuzdur biraz. Bahar fasl balad ve belki de mrmde ilk kez bunu kendiliimden farkedemedim. Bunun yalanma olgusuyla ilgili olduunu kabullenmekte zorlanyorum doal olarak. Onun iin, iki kk direni mevziini de hemen ayarladm: Birincisi, her zaman olduu gibi, pozitivist, bilimsel ve objektif bir yaklam elden brakmadan unu syleyebilirim: Daha birka mevsimdnmn yaayp bedenimin antenlerini "test etmeden" kesin bir sonuca varmak hi de doru olmaz. Kimbilir, belki de beklenmedik d etkenlere bal geici bir "yanlma" durumudur bu. (Hatta, kimbilir deil, muhakkak yledir diye bakyorum imdi, bir daha dnnce.) Ayrca, ikinci bir ihtimal daha var: Belki de bedenim deil, mevsimler amtr; olamaz m yani? Doa'nn kendisi. Zaten, baksanza, Amerika'da her yl stste klar
48
daha ksa sryormu. Kuzey denizi buzullar gitgide inceliyor ve hzla krlp unufak oluyormu. Zaten dnyann drtte n oluturan okyanuslar da son yllarda srekli snyor ve btn bunlar daha scak bir iklimin nmzde olduunu ortaya koyuyormu. Eh, kinatn en byk mucizelerinden biri olan tabiat arm ve mevsimler de deiirlerken kendilerini bana belli etmekte zorlanr olmularsa, bunda benim niz vcudumun ne kadar kabahati olabilir ki? Bahar geldi, farketmedim, ama farketmez: yalandm falan yok.
49
"KENDN YYEN BEYN" PARADOKSU

Ey kri, salaklayorsun! Sakn zlme fakat; yalnz deilsin. Biz de varz iin iinde ve hep birlikte salaklayoruz. evre kirlenmesi ve evreye ynelik baka tehditler, yeryznde milyonlarca insan aptallatryor! 22 Nisan'da 183 lkeden 5,000 kurulu ve yarm milyar insan "Dnya Gn"n kutlarken, ayn gn o sar kulaklarmza byle bir haber de geldi ite: Gerzekleiyoruz. Ey kri, bu satrlar okuyan senin gibi herkesin asil kannda, yz yl nce hi varolmayan 500 kimyasal madde mevcut. Ve bil ki, bu maddelerin saln zerinde tam ne yaptn bilen bir tek Allah'n kulu yok! Bilinen bir ey varsa, o da gittike gerzekletiin, maalesef. Londra niversitesi retim yelerinden ve Kresel klim Deiiklii Program aratrmacs Dr. Chris Williams, kirlenmenin insan zeks zerindeki etkileri zerine yaplan yeni aratrmann sonularn yle aktaryor: Balca aptallatrclar: Kurun, PCB (tarm illar, plastik, elektrik malzemesi vb. yapmnda kullanlan bir bileik) ve radyasyon gibi zehirli maddeler. kinci bir sorun: Erozyon, rnlerin yoksullamas vb. nedenlerle demir ve iyot tr mikroskobik besinlerin giderek eksilmesi. Bu sorunun da tam boyutlar bilinemiyor; nk veri toplamak ok zor ve bir sorun bir bakasna yol aabiliyor. (rnein, ocuklarda demir eksiklii, onlarn fazla demir alp zehirlenmesine de sebep olabiliyor.) Bilimin kendisi de byk sorun: nk, tek tek maddelerin incelenmesi zerine kurulu bir bilim bu; bileik etkileri gznne alamyor. Ve, her zaman olduu gibi, bilim adamlar, tahminlerinin ok
50
tesinde bir sorunla kar karya olduklarn anlayp armlar. Hayat, srprizlerle dolu! Aratrmann en tatsz bulgularndan biri de radyasyon! Hani u, neredeyse kimseciklere zarar vermedii sylenen nl ernobil nkleer kazas var ya? te o kazadan sonra yamur yam ve bakn radyasyondan neler olmu: Almanya'da, skandinav lkelerinde, skoya'da Down sendromu ile doan, zihnen engelli ocuklarn saysnda anormal art gzlenmi. Rusya'da uranyum madeninden salan radyasyondan etkilenen kk bir kentin ocuklarnn % 95'i zihnen sakatlanm. Yeryznn durumuna bu adan bakldnda, karmza yle rakamlar kyor: Gneydou Asya'da 1,5 milyar insan, "Yeil Devrim" rnlerindeki (zellikle msrda) demir yetersizliinden etkileniyor... Dnyada 2 milyara yakn insan iyot yetersizliinden mustarip... in'de ve Himalayalar'da orman kesimi ve yangnlar dolaysyla topraklar yamurla akp gidiyor ve temel besin maddelerini de birlikte gtryor... Kanda kurun seviyesinin zeky sakatlayacak orana ulamas: Britanya'da 10 ocukta 1, baz Afrika ehirlerinde 10 ocukta 9!.. Inuit (eskimo) ocuklar, Tropik blgelerden kaynaklanp bir haftada Kanada'ya ulaan PCB maddesi yznden geri zekl oluyorlar... Hindistan kylerinde su kuyular florrle zehirlenmi, ienler aptal oluyor (akln kullanp kaanlarsa kendilerini kurtarp yeni dzen kuruyor)... statistikler byle srp gidiyor ama asl bel nerede biliyor musunuz: nsann evriminde. Dr. Williams'n BBC'ye syledii u: "nsan beyni, kendi davran biiminden dolay tehlike altnda. Ekosistem iinde kendine byle zarar veren baka hibir ey yok." Srekli g eden ve g yollar zerindeki tm bitkileri yiyip bitiren "lemming" adl bir tr tarla faresinin bile eskisi gibi davranmadn sylemi aratrmac doktor. "Ama biz insanlar lemmingler gibi davranyoruz."
51
te byle, ey kri. 22 Nisan Dnya Gn'n, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram'n kutladn; evreni ve ocuklarn kutsadn. imdi de otur ve 26 Nisan "ernobil Gn"nden nce, millennium'un yeni paradoksunu dn: "Kendini yiyen beyin" paradoksunu. Hl "kafay yemediysen" tabii.
52
N MSN, GEN MSN?

Yunus Emre'yi tepetaklak etme pahasna sylersek, bir Trkiye var bizde, bir de dnya, bizden daru. Herhangi bir gazeteye bakn, bunun byle olduunu kolaylkla greceksiniz: Bizi bize anlatan sayfalar dolusu yazdan sonra arada "d" haberlere ayrlm 1 ya da 2 sayfaya gelirsiniz. O "d", bizim de "i"inde olduumuz varsaylan dnyadr ite: Dmzdaki Btn Dnya. Televizyonda da tpatp byledir: Herhangi bir kanala bakn: Salar her gn renk deitiren gzel haber sunucusu, gemek bilmez dakikalar boyunca "biz"e bizim dedikodumuzu yaptktan sonra, o gzel glmsemesini bir kez daha yzne takar: "imdi de," der. "Bakalm dnyada neler olmu." Magazinel grntlerin arlkl olduu dakikalk bir zetten izleriz "onlar"n neler yaptn ve hemen ardndan kendimize dneriz, trklerle, arklarla, yarmalarla... Anlalyor ki, dnya ileri Trkiye'yi pek ilgilendirmiyor. nce Vatan. Gene de syleyelim dedik: "Dnyallar" fena halde genlerle urayor u sralarda. Hayr, insann genetik kodunun yazl olduu o 3.1 milyar harften oluan tek cmlelik "Kitab-l Hayat"tan bahsetmiyorum. O ayr. Gene insann "tanrsallamas"na ilikin ok nemli bir sorun daha var gndemde: "Genleri dntrlm tohumlar" meselesi. te bu tohumlar, u sralarda dnyaya korku ve nifak tohumlar sayor. (Bizimse hibir eyden korkumuz yok.) Geen hafta Cenova'da kyamet koptu: Bir uluslararas biyoteknoloji konferansn binlerce evreci bast. Dntrlm genli tohumlarn Avrupa'ya sinsice yaylmasn protesto eden bu fkeli insanlar talyan polisinin datmas, en az 20 yaralya mal oldu...
53
Fransa 600 hektarlk arazide ekilmi "kark" kolza tohumunun derhal imhas yoluna giderken, sve hkmeti kendi iftilerine, kark kolza tohumlarn iki hafta iinde skmeleri talimatn verdi... Almanya'daki genleri dntrlm rnlerin yok edilmesi iin dvlar alyor... Avrupa lkeleri tarm bakanlar tatil filn dinlemeden toplant stne toplant yapyorlar: Gzelim hafta sonunu bu tatsz sorunla "pi etmeleri", yarn ve brgn yaplacak byk tohum toplantsna hazrlanmak ve bir "ortak tavr" belirleyebilmek iin... Bir tr "zamanla yar" da diyebiliriz buna. Btn mesele, safln elden gidip gitmedii meselesi: Bugn yeryznde retilmi % 100 saf, yani genleri ile oynanmam herhangi bir besin maddesi kald m, sorusu. Hl nemli bir tarm lkesi saylan Trkiye'nin bir yurtta olarak bu soruyla ilgilenip ilgilenmediini, ilgileniyorsan da nasl bir cevabn olduunu bilmiyorum ey kari. Ama, gel gr ki, sen bunu dnrken, i iten gemi, cevap gelmi grnyor: Cin ieden km bir kere! Artk hibir g onu oraya geri sokamaz! "Kanlmaz" olan gereklemi, tohumlarn safl ve bekreti bozulmu. Genleri ile oynanm tohumlar, bildiimiz babadan kalma tohumlara gizlice -- ve biraz da yanllkla -- karm. Bundan kanmak artk imknsz! Sonsuza kadar da byle, beslenme zincirinin iinde kalacak! Avrupa'da geen hafta birbiri ardndan patlayan iki skandalden bunu rendik. rendiimiz bir baka ey de u: Avrupa'daki olay, buzdann grnen ucundan ibaretmi meerse! ieden kaan cin masalnn arkas yarn: Bu sper prodksiyonun barollerinde devler ve prensler var... Bakalm geni figran kadrosu iinde kendini tanyabilecek misin, ey kari?
54
EDEN KAAN GEN MASALI - II

Bahar rzgrlar...Savrulan polenler... Asfalt ve betondan frsat bulabildikleri lde "iftleecekler" ve tabiat, dnm srecinde bir evreyi daha tamamlayacak... Bu, doa'nn "doal" hali. Bir de "yeniden tasarlanm" hali var onun: Hayatmz kendi elcazmzla Kafkasal bir kbusa dntryor olabilir miyiz? Belli bal evre kurulular epeydir baryorlard: Genetik yaps deitirilmi tohumlarn btn hayatmz kaplamasn nlemenin yolu kalmyor, diye. Genellikle inanmyorduk onlara; ama hakllarm: Dnyann en byk tohum ihracats Pioneer Hi-Bred, Avrupa'nn msr rnnn yaklak % 15'inde genetik bakmdan dntrlm malzeme bulunduu yolundaki iddialar dorulad (BBC). Bu malzeme saf tohumlara rzgrda uuan polenlerle ya da tohum ezme makineleri araclyla bulayormu. tiraf, bir baka irketin (Advanta), Avrupa iftilerine yanllkla "kark" tohum satt aklamasnn hemen ardndan geldi. Sonu: Avrupallar, kendi bilgileri olmadan bu ie bulamlar. Msrda, kolzada, soyada, balda -- ve belki de patateste! -- durum byle. Genetik deiime uratlm tohumlarn yaylmasn durdurmak iin artk ok ge olduunun da farkndalar. Ayrca, Britanya hkmetinin bu bilgiyi bir sredir hasralt ettii de ortaya kverince, Popper'n ruhunu da d etmeye balamlardr herhalde. Baz irket ve hkmet yetkilileri, bulam tohumlarn insanlar ve/ya evre iin bir tehlike yaratmadn sylyorlar: "Herey kontrol altnda!" Ama, bunca yaamsal bir gerein gizlendiini renince de insanlar kontrolden emin olamyorlar. Genetic ID irketinin New Scientist dergisine if ettii gibi "ok yaydan kt"ysa ve Avrupa'daki
55
durum sadece "Aysberg'in ucu"ysa, ya gerisi?! "Yeryzndeki beslenme zincirinin herhangi bir noktasnda yzde yz saflk salamak artk olanaksz". "Yzde 0.1 saflk limitini uygulasak, her 10 ton tohumdan 9 tonu geri evrilir; kk irketlerin hepsi batar; en iyisi bu limiti yzde 1'e karmak." (BBC, 24 Mays) te gen ieden byle kam; onu bir daha oraya tkamazsnz! Dnyann en saygn zoologlarndan Profesr Hans-Hinrich Kaatz da, drt yllk aratrma sonunda u dehetengiz bulguya varm: Dntrc yabanc genler "tr engelini am"! Yani, balarlarnn barsaklarndaki bakterilere gemi! Yatay gen transferi! Bu tr "tr atlamalar"nn insanlarda koli ve menenjit gibi hastalklar yaratabileceinden byk endie duyuluyor. (Observer, 28 Mays). "Ball" sorunu daha da ac hale getiren bir ey var: Baz bilim evreleri, bu tr aklamalar yapanlar "defterden siliyor"lar. Genleri dntrlm patateslerin, farelerde mide eperini tahrip ettiini gsteren Dr. Arpad Pustzai'nin iine son verilip aratrmalarnn karalanmas gibi. (Gnaydn Franz!) Galler Prensi Charles da, en saygn bilim ve siyaset adamlar tarafndan tartlan bir konuma yapt geenlerde: "Kendi karmza gre mhendislik mdahaleleri yaparak doayla oynarsak, evremize ok byk zarar verebiliriz." (BBC, 17 Mays) Byk fiziki ve kozmolog Stephen Hawking, Prensin "tanrclk oynama" konusundaki bu uyarsna ayn gn, tam da bilim adamlar adna "tanrclk oynayarak", yle cevap verdi: "Bilim ve teknoloji almalar, biz istesek de istemesek de olacaktr. nsanlarn en fazla yapaca, bu gelimelerin doru drst dizginlenmesini salamaktr." (BBC, 18 Mays) Hawking, bu fazlasyla otoriter tavr neyin acsn karmak iin sergiliyor, bilinmez. Ama, bilim dnyasnn dev uluslararas irket karlar dorultusunda iler yapan kesimine kar zellikle Avrupa kamuoyunda ykselen gvensizlik dalgasndan bihaber gibi. Dnya apndaki bu byk tartmadan bihaber gibi grnen bir baka insan grubu daha var: Tarm Bakanl, tarm kooperatifleri, ziraat faklteleri, ziraat odalar, Yal Tohumlar Gnl. Md. ve iftimiz ve arcmz ve milletin efendisi kylmz ne dnyor acaba bu konularda? Konusalar da rensek.
56
"3. HAMUR" KIDA BASILMI UCUZ DEDEKTF ROMANI

"Dnyann akcierleri" diye tanmlanan tropik ormanlarn kiisel kr uruna insanlar ve kurumlar tarafndan byk bir katliama uradklarn ortaya koyan raporun tam yl boyunca hasralt edildii ortaya kt. Rapora gz gezdirince, bu rtbas etme olaynn sebebini kolaylkla anlayabiliyor insan. En rktc dehet filmi senaryosu dahi bu "teknik" metnin yannda msum kalabilir. Avrupa Komisyonu'nun smarlad raporda ilgili hkmetler, okuluslu irketler, uluslararas finans kurulular ar bir dille sorumlu sulanyor ve metinde mthi rvetler, ibirlikleri, yolsuzluklar, antaj, iddet ve dehet sahneleri yer alyor. Dnya Kaynaklar Enstits (WRI) ve Doal Yaam Koruma Fonu (WWF) gibi saygn kurulularn saygn bilim adamlar, aratrmalarn tamamladklarnda, vardklar sonular karsnda kendi gzlerine inanamamlar. Orta Afrika'da, Karaibler kuanda ve Pasifik'te bulunan 11 lkede, btn rvet skandalleri soruturulup doru drst evre koruma koullar salanana kadar aa kesimlerinin - ve de Avrupa Birlii yardmlarnn - derhal durdurulmasn nermiler. Ayrca, hkmetler, yardm kurulular, yatrmclar ve sivil toplum kurulular topluca cilen esasl nlemler almazlarsa, bu blgelerdeki bkir ormanlarn yalnz bekretlerini deil, kendilerini de be il 10 yl iinde dnyann kaybedeceini nemle belirtmiler. "Derhal ve cilen!" Bu dedikleri, sene ncesi! Hibir ey yaplmam tabii. Daha dorusu, unlar yaplm: AB, daha "temiz" bir rapor istemi; belli bal Avrupa ve ABD irketlerinin ve baz hkmetlerin adlar silinerek hazrlatlan ikinci raporu da beenmemi; nc ve "en temiz" raporun yaymlanmas da bu sefer WWF'nin duyduu baz korkular
57
yznden durdurulmu. imdilerde, yeni ve iyice "aartlm" bir raporun yaymlanmas bekleniyor. Ama AB de bunun faturasn demeyi reddetmi. Bunun zerine WWF ilk 5000 kopyay hamur yapm, oradan edindii para ile 2000'lik bir "dzeltilmi ve gzden geirilmi yeni bask" yapacak ve nmzdeki ay yaymlayacakm inallah. Ancak, aratrmay WWF adna yapan ve baka bilim adamlarna denetleten saygn bilim adamlar, "dzeltilecek hibir ey yok," diyorlar. "Biz yazdmz her satrn arkasnda duruyoruz!" Orijinal raporun gzlerden rak tutulmasnn sebebini de "hatalar"n dnda bir yerlerde aramak gerektiini ima ediyorlar. Sonuta, bu yl iinde talanlar, orman yangnlar ve iddet olaylar olanca hzyla devam ederken, durdurulan tek ey de pheli kesimler yerine, pheli kesimleri ak eden rapor olmu. Bilindii gibi, baslm kitaplarn tekrar kt fabrikasnda hamur yaplp bu yolla elde edilen ve hibir zaman ok beyaz olmayan "3. Snf" ktlara ucuz dedektif romanlar baslmasna Amerika'da "pulp fiction" ad veriliyor. Dnyann u andaki halini bundan iyi gsteren bir metafor bulmak da zor olurdu dorusu.
58
KPEKBALII YZGEC ORBASI

eyrek yzyl kadar nce, kreselleme kelimesinin bilinmedii "kapal" Ankara'da, "bizimkinden" farkl "teki" kltrlerle yakn temasmzn eitli bykelilik binalarnn nnden gemenin pek de tesine gemedii bir dnemde ilk in lokantas aldnda birden minik bir kltr okuna girivermitik. Yeniliklere -- ve elbette yalnzca Bat'ya deil, Dou'ya da -- daima ak ekirdek ailemiz bu frsat ganimet bildi ve kendini Uzakdou'nun Bakent'e tanm byl havasnn iine bodoslama brakt: Dragonlar, krmz ipekliler, "pagoda"lar, lakeler, kulaa "ters" gelen melodileri terennm eden biraz "crtlak" hanm sesleri, iine ustaca gml pirin tanelerinin yer yer saydamlatrd porselen anaklar, tahta ubuklar ve buhur Uzak, imdi yaknd. Bize ince gibi gelen mny incelemek iin, krmz ipek giysili ve ekik gzl nzik hanm garsondan yardm aldk. Byk olum, hem doutan maceraperest bir damaa sahip olduu, hem de kpekbalklarna derin bir merak duyan nc kuan temsilcisi olduu iin, tereddtszce yapt ilk seimini: "Kpekbal yzgeci orbas." Onunla rekabetten asla vazgemediim iin olsa gerek, ben de ayn eyi smarladm. Yirmibe yl kadar nce, ailemizin dier iki ferdinin knayan baklar altnda biraz da yapmack bir itiha ile itiimiz orbann iinde son kez yzen yzge paralarnn dilerimdeki elastiki gcrtsn hl hatrlyorum. Ailecek kresellemeye geiimizin ilk simgesi saylabilecek kpek bal yzgeci orbasn ierken, 400 milyon ksur yllk bir evrimi sona erdirmekte olduumuzu bilemezdik phesiz. Doann amaz dengesini geri dndrlmez biimde bozduumuzu da.
59
Onu ben dn rendim: nsanln yzge orbasna duyduu doyurulmas imknsz itihas, ylda 100 milyon kpekbalnn telef edilmesine yol ayormu! (Yanl hesaplamadysam, gnde yaklak 250 bin, saatte 10.000 kpekbal cinayeti.) Avlanp yzgeleri kesildikten sonra tekrar denize atlan hayvanlar, ya kan kaybndan ya da yzemediklerinden boularak lyor, okyanus dipleri muazzam kpekbal mezarlar ile dolup tayormu. 408 milyon yldan beri denizlerde dolaan hametli kpekbalnn birok tr tkenmek zere. O ok korktuumuz "jaws" ylda ortalama 12 insann lmne sebep oluyormu buna karlk. Yirmibe yl kadar nce itiim o ilk orbay nasl kusabilirim acaba diye dnyorum imdi.
60
BZ BYDK ARTIK - HER YERDEYZ

Cehennem scandan ikyeti misin, ey kari? Daha dur bakalm; iin banda saylrz. Asl bundan sonra olacaklara bak. Aadaki satrlar oku ve titre, ey kari, mcrim gibi, baktka istikbaline: "1999 knda NASA, 1998'in 12 aynn, ABD'de kaytlarn tutulmasna baland gnden beri en scak 12 ay olduunu aklad. 1998 yl, 1997 rekorunu, rekor bir farkla krd. 1997 ise, 1995'in rekorunu kryordu Aslnda, The End of Nature (Doa'nn Sonu) kitabnn ilk olarak yaymland 1989'dan bu yana, yeryznde bildiimiz en scak 10 yln 7'si yaand. Geride kalan 10 yln en nemli istatistikleri, bunlardr ite. Bunlar, byk patlama yapan borsann ykseli rakamlarndan da, Bakan'n poplarite dzeyini gsteren aratrma sonularndan da, zerinde durduumuz btn teki rakamlardan da daha nemlidir. Bu rakamlar, trmzn iki ayak zerine ilk kalktndan bu yana en acayip zaman paras iinde yaamakta olduumuz noktasn vurgulamakta. Gerek saymzla, gerekse itihamzla ylesine bydk ki, sonunda etrafmzdaki hereyi deitirir hale geldik. Bu rakamlar, doa'nn bamsz bir g ve bizden daha byk birey olarak sonunun geldiini gstermektedir. Ama Yeryz'nn devirleri imdi daha hzl hareket ediyorsa da Kuzey Yarkrede ilkbahar yirmi sene ncesine gre ortalama bir hafta daha erken gelmektedir - insan toplumu, en azndan hayati nem tayan bu konularda tamamen fel olmu grnyor. Siyasi ve ekonomik zaman tam on yl boyunca dondu kald: Birka uluslararas konferans ve yksekten atp tutan ateli deklarasyon dnda, kresel snmay ateleyen karbondiyoksit salnmn durdurmak iin hemen hemen hibir ey yapmadk. []
61
Fizik dnyann deime hz ile insan toplumunun bu deiime gsterdii tepkinin hz arasndaki tezat, amzn temel evre gereini meydana getirmektedir. [] imdi o eski ve harikulade kklk duygusunu hissetmek iin ormana gitmek daha zor artk. Ya da dalara. Ya da okyanusa. Hatta bir tutam yabanieinin yetitii o arazi parasna bile. O atlm Coca Cola tenekeleri her yerde. Biz her yerdeyiz. [] Dalardan, denizlerden, kentlerden, ormanlardan oluan; bal, kurdu, bcei, insan ile; karbonu, hidrojeni, nitrojeni ile uuldayan, ieklenen, gizemli, zalim kre - zerinde konakladmz ksack an iinde irazesinden kverdi. O, byk lde biz'den ibaret artk." (Bill McKibben, The End of Nature, Anchor Books, 1999, s. xv-xxv)
62
SANDALETLER VE BSKLETLER
Gazeteler 25 diye yazyor, ama aslnda tam 35 yllk bir servendi bu. Trkiye'nin nkleer enerji peindeki kof hlys. Ylan hikyesi. Yalan hikyesi. Dipsiz karanlk kuyusu lkenin - Akkuyu. Bitmek bilmez karabasan. Ama bitti ite: Poff! Kan-ter iinde uyanld ve kalkld karanlkta: "ff, amma da pis ryayd." Ylann kuyruu kopuverdi - ve bilebildiim kadaryla, ylan kuyruklar baz kertenkelelerinki gibi deildir; yeniden olumaz. Byk paralarn, yeraltnda ve yerstndeki byk glerin devreye girdii bir olay. Yeralt salamd zaten: Deprem durduramazd. Yeryzne kldnda orann da sapasalam olduunu grdk: "Siyas irade"nin bu ynde tecelli ettii hkmet szcsnce ciddi ciddi akland. Eh, kala kala bir tek gkyz kalyordu bu durumda. nsan iin kk, ama insanlk iin dev nkleer adm bir tek Allah durdurabilirdi olsa olsa. Semav irade. Ama, buna da pek ihtimal olmad, Enerji Bakan'nn enerjik szlerinden anlalyordu. Ama olmad ite. in iine hi beklenmedik bir baka irade kart: Kamuoyunun iradesi. Yurttalara, srekli olarak karanlkta kalma tehdidi altnda olduklar telkin edildi. Asl karanlk elektrik kesintilerinde deildi ama: Bilgilenme hakkndan yoksun braklmaktan doan gerek karanlk szkonusuydu. Ne kadar pahalya patlayacakt bu i insanlara? Ne kadar tehlikeliydi? Alternatif yok muydu? temel soru ve bunlardan treyen binlerce baka soru. Soru soru soru. Bu sorular srarla, ylmadan soran gen insanlara donkiotlar ve baldrplak marjinaller, bir tr "paryalar" gzyle bakld. O kadar ki, sandaletlerini ayaklarna takp bisikletlerine atlayarak Ankara'daki anti-
63
nkleer bir protestoya katlanlarn gsterisi, basnda "Nkleer Sava!" manetiyle verilebildi. Uluslararas konsorsiyumlar ve "ulusal siyasi irade" karsnda sandaletleri ve bisikletleriyle soru soranlarn "sava"! Dn, Babakan'n nkleer santral ihalesinin iptal edildii ve alternatif enerji araylarna gidilebilecei yolundaki aklamas, bana kalrsa, grndnden daha nemli: Ardndaki btn o tozlu toprakl yollar da dikkate alndnda, bu iptal olay, Trkiye'nin son yllarda iine girmi grnd ilgin deiim srecinin kilometre talarndan biri olarak deerlendirilse yeridir. Anti-nkleer mcadeleyi yllardr ylmadan yrten sivil hareketlerden Greenpeace'in Trkiye kolu sorumlulularna dnyann drtbir yanndan gelen mesajlar da sadece geleneksel "tebrik ve dayanma" mesajlar olarak dnmemeli: Benzer sorunlar yaayan ve benzer sorular soran baka lkelerin ocuklar baka birey daha sylyorlar o mesajlarda: Bu iptal kararnn onlarn mcadelesini kolaylatracan. Yani, radyasyon nasl snr tanmyorsa, sivil mcadeleler de snr tanmyor. Ve Trkiye, belki de ulusal kurtulu hareketinden bu yana ilk kez, bir yurtta hareketi ile baka lkelere "emsal" oluyor. Gndelik medya kliesini ilk kez doru balamda kullanmaya alrsak: Trkiye "bir ilk'e imza atyor," da diyebiliriz. Sandaletli ayaklarn evirdii ve bisiklet pedallaryla ok yol alnabiliyor yani. Dars, dnce ve ifade zgrlnn bana.
64
DNOZORLAR BURNUMUZUN DBNDE YELLENYOR - I

Bilimin, popler bilimin, yalanc bilimin ve bilim-kurgunun favori ortak konularndan biri, dinozorlar. Daha dorusu, yeryznn insanolundan nce grd en mthi canavarlarn bundan 160 ksur milyon yl nce nasl olup da "birdenbire" ortadan kalktklar sorusu. Bu konuda saysz kuram var tabii, ama en yaygn tanesi unlar: klimin hzla deiip scakln dmesi sonucunda hayvanlarn donarak lmesi; Byk yanarda patlamalar sonucunda kan ldrc gazlarla iklimin yaanmaz hale dnmesi ve yaratklarn zehirlenerek lmesi; Devs bir gktann dmesi sonucunda ortal kaplayan tozduman bulutunun iklimi deitirip dondurucu souklara yol amas ve bylece pek ok canl trnn lmne sebep olmas. Aslnda, medyann da en sevdii konularn banda geldii de sylenebilir dinozorlarn. Trn yokoluu konusunda yeni bir kuram ya da speklasyon ortaya atldnda, canavarlar da -- olaanst gzellikteki renkli izimleriyle birlikte -- "magazin" sayfalarnn ba kelerini sslyorlar -- ve tabii her seferinde de okurlara Spielberg'in o kt Jurassic Park filmini hatrlatyorlar. Dnk gazetelerde bu konuda ok ilgin bir yeni kurama yer verilmekteydi: Dinozorlar, -- yznze gller! -- ciddi bir "yellenme sorunu" yznden toptan yokolmulard! in'de yaymlanan ve her zaman Komnist Partisi'nin ciddiyetine uygun arballkta bir slup kullanan in Genlik Gazetesi, adn vermedii bir Fransz bilim adamna atf yaparak aynen yle diyordu: "Her biri 80 - 100 ton eken hayvanlar, her gn 130 il 260 kilo gda tketiyor ve dur durak bilmeksizin yelleniyordu." Gazeteye gre,
65
dinozor "yel"leri, yksek oranda metan gaz ierdii iin, hayvanlarn yeryzndeki yaklak bir milyon yllk ikameti srasnda atmosfer bu gazla dolup "tat" ve sonunda ozon tabakasnn "delinmesi"ne yol at. Ozon tabakas atmosferi gnein mortesi nlarndan korumaz olunca, yeryz bitki rtsnde muazzam deiimler meydana geldi. Ortaya kan besin yetersizlii de dinozorlarn topyekn alktan lmeleri sonucunu dourdu. "Kendi yelinde boulan dinozor" teorisi, btn gnderme ve uzantlaryla, bir tatil sabah insann yznde hafif bir tebessmle okuyaca ve hemen arkasndan da (bu konudaki bir sonraki habere kadar) unutaca mkemmel bir magazin haberi gibi grnyor. Tarih, bilim, espri, egzotizm ve grsellik dozu ne eksik, ne de fazla. Gel gr ki, ey kari, kazn (ya da, bu durumda dinozorun) aya pek de yle deil. i kresel snma boyutunda ele aldn zaman, bu kk ve sevimli haber, dinozorlarn yokolular ile ilgili en akla yakn ve gereki kuram olabilecei gibi, dinozorlarn yokolular ile ilgili en akla yakn ve gereki kuram olabilecei gibi, aslnda seninle, insan trnn gelecei ile ilgili ok nemli bir "felket habercisi" de olabilir pekl. nsanolu ya da insankz olarak, yaktn ormanlardan kan gazlarn, o ormanlardan arta kalan otlaklarda otlattn srlarla davarlarn yellenmesiyle atmosfere boca edilen metan gazlarnn, kestiin aalar kendisine len yapan termitlerin sald gazlarn hesabn yaptn zaman, greceksin ki, dinozorlar sana sandn kadar uzakta yaayp lmedi.
66
BR DNOZORUN HEZEYANLARI
Dinozorlarn kendi yelleri iinde "boulduklar" kuramndan sz ediyorduk dn. imdi, bu "eski" olay, "yeni" bir olaylar dizisiyle balamaya alalm. Yalnzca Temmuz'un son haftas iinde elimize ulaan ayr raporda unlar syleniyor: 1) WWF ve IUCN adl saygn evre kurulular, zellikle Yunanistan'daki ve Avrupa'daki son orman yangnlarnn, 1997 ve 98'de Dou Asya'da meydana gelen korkun yangnlarla birlikte ele alnmas gerektiini ve bunlarn "iki yl iinde meydana gelecek byk kresel felketin" sadece bir habercisi olduunu sylyorlar. Rapora gre, Pasifik'te beklenen yeni El Nio olay ile birlikte ok daha fazla ve ok daha byk yangnlar olacak. Yunanistan'daki yangnlarsa, dnya apnda olup bitenlerin bir "mikrokozmosu"ndan ibaret. (BBC) Bu raporlarda, ABD'de son 10 ylda grlen ikinci en korkun yangn felketinin (NBC) dikkate alnp alnmadn bilmiyoruz. 2) Saygn Science dergisinin yeni bir makalesinde, Grnland ve Kuzey Kutbu buzullarnn byk bir hzla eridii bildiriliyor. Kutup buzullar son 20 ylda yzde 6 orannda "ekmi" ve Arktik buz "apkas" son 50 ylda yzde 42 incelmi. Tahminlere baklrsa, yzyln ortalarna doru yaz aylarnda artk kutuplarda buz rts olmayacakm. Bu, yeni ve ucuz deniz ulam bakmndan ok iyi haber (dnsenize, Kutupta bir Boazii). En krlgan ekosistem olan kutuplar asndansa kt haber. (New York Times) 3) Yine Science dergisinden: Britanyal aratrmaclar, atmosferin st tabakalarnda yeni bir sera gaz kefetmiler. Triflorometil slfr pentaflorr, atmosferin st tabakalarndan scakln uzaya kamasn engelleyen "sera" gazlarnn banda gelen karbondiyoksitten 18,000 kere daha gl bir "s tutucu" imi!
67
Raporun yazarlarndan Dr. Bill Sturges'e gre bu gaz sadece 40 yldan beri atmosferde mevcutmu. Yani, insan faaliyetlerinin bir yanrn olarak gelmi kinata. Bu "yeni yetme" gazmz, byk olaslkla, yksek voltajla alan letlerin trettii bir ey; ve mthi yksek stutma kapasitesinin yannda, son derece uzun mrl. imdilik, dk seviyesi bakmndan kresel snma zerinde nemli bir etkisi olmad sanlyormu gazn; ama, neredeyse "lmsz" olduundan, gelecekteki etkisi hi de kolay kestirilemeyecek gibi. (BBC) imdi yle: Endstri, otomobiller, uaklar vb. aracl ile salnan karbonlarn yan sra, sadece orman yangnlaryla atmosfere ylda 1 il 2.5 milyar ton sera gaz salnyor. Ormanlarn yerini l almamsa, otlaklar alyor. Zaten ormanlar ya kereste iin kesiyoruz ya da hayvanclk iin yakyoruz. Otlaklarda 1.2 milyar bykba hayvan otlatyoruz: 5 adam bana bir bykba hayvan. Bu srlarmz; davar, deve, kei, at ve domuzlarmzla birlikte havaya her yl 73 milyon ton metan gaz yelliyor. nk, yedikleri otlardaki sellozu ayrtrmak iin barsaklarndaki anaerobik bakteriler metan gaz retiyor. Srlar hamburger ya da czbz kfte eklinde mangallarda piirip ormanlar daha fazla yakyoruz. Kestiimiz kerestelerin bir ksmn ise akl almaz lde oalan termitler yiyor. (u anda adam bana yarm ton termit/karnca dmekte!) Yediklerinden tpk inekler gibi metan reten bu minik hayvanlar astronomik boyutlarda gaz karyor: Bir termit yuvasndan dakikada 5 litre metan kabiliyor. Ayrca, kutuplardaki srekli buz (permafrost) tabakasndaki tundralarda ve okyanuslarn kt'a sahanl amurlarnda muazzam llerde skp kilitlenmi "ar metan" gaz var. Sera etkisiyle okyanuslar snp, buzlar zlrse, buradaki potansiyel metan salnm ylda yarm milyar tonu aabilecek. Bu bileikler atmosferi stnca, daha fazla su buhar birikebilecek. Kendisi de gl bir sera gaz olan bu ilve su buhar ise yeryzn bsbtn stacak. (Bill McKibben, The End of Nature, 1999) Yani, atmosferi st, sera gazlar aa ksn; sera gazlarn aa kart, atmosfer snsn ve bu byle gitsin... Dinozorlar, yellenmekten vazgeemezdi, ey kari. Ya sen?
68
EYYM - I BHUR
"Eyym- bhr"! ocukluumun sahil kasabasnda btn "ete"nin yreine rpertili bir heyecan salan byl szckler. Heyecan, gnein yeni gveren tuzlu kk bedenlerimiz stne acmaszca ullanacan bilmek gibi mazoiste bir keyiften geliyordu. O yaz'n da adam gibi, yani dpedz yaz gibi yaanacan kendi biyolojik mevsim saatimizle bilmekten gelen bir gvenden kaynaklanyordu daha dorusu. rpertiyse, korkudand. "Eyym- bhr" ya da o kasaba ocuklarnn tmnn azndaki yanl syleyile "ehen buhur", daima Austosun hemen banda yakc bir scak dalgas halinde gelip bir hafta boyunca hepimizi buharlatrrken, bir de tatsz sylenceyi yannda getirirdi: "Sam yeli". amaz bir ekilde sekiz gn sren "ehen buhur" srasnda esen bu yelin, dedii slak bedenlerde beyaz beyaz lekeler brakacana, bu lekelerin de mr boyu silinmeyeceine o zamanlar aramzda inanmayan yoktu. (Ho, kendi payma, buna hl inandm itiraf etmekte hibir saknca grmyorum ya, neyse.) Kk beyaz lekeler o an iin pek nem tamasa da, birka ay ya da en ge bir yl iinde kar cinsle kuracamzdan emin olduumuz romantik ilikiler asndan lmcl bir estetik engel oluturacandan, bu konuda herkesin derin bir korkusu olurdu. Allah'tan, hereyin mutlak aresinin bulunduu o mthi dnemde yayorduk: Demir, sam yelinin amansz dman ve kalkanyd. Boyna veya bilee bir iple aslacak ya da mayonun lstiine ilitiriliverecek kck pasl bir ivi - mutlaka demir olmalyd, bakas, altn bile olsa bu durumda asla ie yaramazd! - doa'nn mthi gcnden gelecek her trl tehlikeyi bertaraf etmeye yeterli olacakt.
69
Ve yle de oldu. Sahil kasabasnda geirdiimiz o altn ocukluk yllarnda, her seferinde muntazaman gelen ve muntazaman sekiz gn srdkten sonra geip giden "ehen buhur"larda bizim ete mensuplarndan bir teki bile - arada yzerken ivisini drm olsa dahi - sam yeli yeyip "lekelenmedi" ve dolaysyla da sonraki yllarda hepsi pek ok gzel ak yaad Dnk Saatli Maarif Takvimi, "Eyyam- bhr"un baladn bildiriyordu. "Deniz gnleri" yani. Yani, "en scak sekiz gn". Sabah bu konudaki bilgiyi okuduktan sonra, scak dalgasnn ayn gn tm yurdu terkettiini, scaklklarn 15 derece birden deceini de okudum gazetelerde. Daha sonra, "kresel snma iklim kuaklarn da deitirdi, "Trkiye artk scak kuakta!" diyen haberi de okudum. Ekosistemlerin kresel snma yznden kuzeye doru kayacan, gneye Afrika sca yerleirken Karadeniz'de pamuk yetitirilmeye balanabilecei haberlerini de okudum Sokaa ktm sonra. "Eyym- bhr"un ilk gnnde le vakti nsann iine ileyen serinlikte akr akr yamur altnda ellerimi cebime sokmu, dudaklarma bir slk bile takamadan yrrken, biz bu yl atlam olmayalm bizim ehen buhuru - "gemi olmasn sakn" diye bir dnce gelmesin mi aklma? Hemen bir demir paras arandm bileime asaym diye -bulamadm.
70
SABOTAJCI
Adana'nn Karaisal ilesinde drt gn nce balayan kzlam orman yangn ksmen kontrol altna alnd, ama 2000 hektarlk alan tamamen yand. Adana'nn ardndan Antalya/Manavgat'ta kan yangnlar ksmen kontrol altna alnd, ama 2,700 hektarlk yeil alan tamamen yand. Side'de kan yangn kontrol altna alnamad, Perge'deki antik kentte kan yangnlarsa kontrol altna alnd, ama 1 hektar orman alan yand ve tarihi eserler tahrip oldu. Orman Bakan bu yl kan yangnlarda - imdilik - 20 bin hektar (yani Gkeada kadar bir alana eit) ormanlk alann yok olduunu aklad. Bakana gre, bu, geen yla gre 3 kat fazla. Ama, bu hesap doru olmayabilir. nk, Orman Genel Mdrl, geen yln ilk 6 aynda yaklak 1,500 hektar yandn daha nce bize bildirmiti (AA). Bu rakam doru ise, 3 deil, en az 13 katlk korkun bir art var demektir! Bakan, ayrca, baz yangnlarda birtakm sabotajclardan da bahsetmi, ama onlar yakalayamadklarn da eklemi. yi haberse u: "Buralar" bir yl iinde aalandracaklarn ifade etmi Bakan ve her yl 55 bin hektar alan aalandrdklarn belirtmi. Ne var ki, bu aklamalar da biraz fazla iyimserlii barndryor olabilir. Zira, Trkiye'nin ormanlarnda srekli, dzenli ve byk oranda bir azalma olduu da yine daha nceki resm aklamalardan kyor. Mali adan baklrsa, yalnz tomruk bedeli olarak, son drt gnlk iki yangnda 45 trilyonluk zarara urand hesaplanyor! Finans yn ise iin en nemli paras bile deil. Hayatn kendisi tehlikede! Cumhurbakan Sezer, gn nceki aklamasnda ite bu yn vurguluyordu: "... Sadece orman varlmz deil, yaamn sreklilii iin hayati nem tayan doal dengeler de bozulmaktadr." (AA)
71
Szn z, sonbahara varldnda, 2000 ylnn, bu adan Trkiye'nin en kara yl olarak tarihe gemesi ok muhtemel. 2000 yl, ABD'de de son 50 yln en kara yl olarak imdiden tarihe geti bile: lkenin Kanada snrndan Meksika snrna kadar uzanan 11 Bat Eyaletinde, cehennemin ta kendisi yaanyor: u na kadar 62 bin yangnda en az 1,5 milyon hektarlk orman ve yeil alan kavruldu; 20 binden fazla itfaiyeci ve asker youn ate ve duman altnda "Krfez sava'ndan beter koullarda" grev yapyor; kzlderililere ait tarihi yerler tehlikede; gnde 15 milyon dolar harcanyor ve u na kadar en az 300 milyon dolar harcand saptanm. Ekim'de, hatta Kasm'da karlar yaana kadar bu yangnlarn daha da artarak gidecei en yetkili azlardan belirtiliyor. (BBC, NBC) talya'da Temmuz aynda 32 bin hektarlk orman yok eden "rekor" yangnlar Austos'ta gene balad: Sardunya, Foggia, Roma evresi yanyor; Yunanistan'daki "rekor" yangnlarsa bata Sisam, birok yerde ormanlar kasp kavurdu ve Atina evresinde neredeyse tm ormanlar bitirdi; geen hafta spanya'da Madrid - Valencia arasndaki blgede en az 2 bin hektarlk alan kl oldu; Kazakistan'da 10 gndr sren yangnlarda 1000 hektar kl oldu ve milli parklar tehlike altnda... Btn bu yangnlar, btn bu rekorlar tesadf tabii: te dk nem, ar scaklar, "kuru yldrmlar", yamursuzluk, raya dnen ormanlar, La Nia doa olay, atlan sigaralar, olas sabotajlar hepsi naslsa bu aralarda dnyann drtbir yannda tesadfen bir araya geliverdi. Yoksa kresel snmayla, sera gazlaryla, insan davranlaryla filn hi alkas yok... ABD Orman daresi Bakan Mike Dombeck: "Gerekten Tabiat Ana'nn insafna kaldk," demi. ok ge baym, onu Ana'nz becermeden nce dnecektiniz. Sabotajcy ok uzaklarda aramayalm.
72
GECKEN TATLCLER N BULUNMAZ FIRSAT!

Haber: "l sca" geri geliyormu. Haberin yorumu: Okullarn almasna 10 gn kala yaanacak bu "gneli gnler", "geciken tatilciler" iin "yeni frsatlar" yaratacakm. (Sabah, 30 Austos) Normalde dehetle karlanmas beklenebilecek "l sca"nn nasl bir anda "gneli gnler"e dnt ve bunun nasl yeni frsatlar yarattn anlamak iin ok fazla da kafa patlatmaya gerek yok. "Dikkat!" ibaresiyle balayan bu kk uyarc haber, hepimizin ortak dnce tarzna tercman oluyor aslnda: Fizik dnya, iklimler ve evre byk bir hzla, gzle grlr ekilde deiiyor; insanlk olarak bizim bu deiime gsterdiimiz tepkinin hz ise, sfr. Dnya hap yutuyor; bizse bundan yeni frsatlar kartmaya alyoruz. Bir hz ve zaman problemi de denebilir: Deiim hz ile deiime tepki hz, birbiri ile ters orantl. Dorusu dnyann en radikal evre militan ya da endstri dman yayn organ saylmayacak olan nl Time dergisi, son saysnn kapak konusu olarak "Kuzey Kutybundaki Buzlarn Erimesi"ni semi. Niz yazarnzn bu konudaki pek ok yazsnda kaleme almaya cesaret edemeyecei iddette uyarlar geliyor makalede: "Resimde grlen kutup ays tehlikede, ama sen de ey okur, o ay kadar tehlike altndasn," deniyor balkta mesel ve ardndan da kresel snmann u anda bile gezegeni nasl tehdit altna ald ballandra ballandra anlatlyor. Kresel snmann, ironik bir biimde kresel soumaya da yol amas, mesel Avrupa'nn ve Kuzey Amerika'nn 12.000 yl sonra eskisinden de korkun yeni bir buzul ana girmesi, insana masal gibi geliyor belki, ama inann hayli somut bir ihtimal. Dahas, "Younger Dryas diye adlandrlan bu an gelmesi, 20 yl iinde bile mmkn!
73
nsanln yce medeniyetini ykmdan koruyabilmek iin bir kuan mrnden epey ksa bir zaman dilimine sahip olduumuz ortaya kyor ve bunu da Time dergisi yazyor! Gene bir zaman problemi ile kar karyayz yani: Dnya Milletlerinin hibir zaman uygulamayacaklarnn anlald (hatta, ABD senatosunun imzalamay bile dnmedii) Kyoto Protokol, bundan 12 yl sonra ilk tedbirlerin uygulanmasn ngrrken, iklim deiikliklerinin ok yava ve tedrici olaca dnlyordu. Tmyle yanl olduu bugn aka bilinen bir varsaym! klim deiecek deil. klim deimeye oktan balad: Dnyann buzdan apkas eriyor, medeniyetlerin doruuna km lkeler buzul ana girmek zere, daha az meden yerlerde ise kuraklk, lleme, alk ve seller, orman yangnlaryla kolkola lmcl bir vals yapyor. Dnyann "termostat" bozuldu. ivisi kt da diyebiliriz. Time da yazdktan sonra, artk kresel snmann "dorulanp dorulanmayaca bilinmeyen bir dier teori" olduunu yaymak gerek bir entellektel sahtekrlk olur. Geciken tatilciler iin son frsatlar bunlar yani - Batan geminin mallar!
74
ULUSLARIN FAKRL YA DA KMSEDE MORAL KALMADI

KAHRAMANLAR VE ALAKLAR
31 Aralk 1999 , Yeni Binyl
Geen Eyll ay ortalarnda Bosna'da bir doumevinde dnyaya bir ocuk geldi. Adn bilmiyoruz. ok merak etsek renirdik belki, ama bunun fazla nemi de yok. Asl nemli olan, bebein 'sra numaras' ve onu ok iyi biliyoruz ite: Yaklak buuk kilo arlndaki bu mavi gzl bebek, gezegenin alt milyarnc skini olarak iln edildi. Bu sembolik bir jestti: Ayn anda dnyann drtbir kesinde farkl ten renklerinde binlerce baka bebek de dodu tabii, ama insanlk lemi, Bosna'daki sava ve katliam dnerek, orada doan bebee alt milyarnc insan 'dl'n lyk grd ite. 2000'e girmeden az nce o yuvarlak ve sihirli rakama ulamtk! Kalabalklamtk. Oysa, daha yz yl nce ok daha tenha bir gezegenimiz vard. 1900'de aa yukar imdikinin drtte biri kadardk: Birbuuk milyar. (Tabii sadece insanlar olarak; yoksa bilumum hayvanat ve nebatatla paylatmz bu gezegende saylamyacak kadar ok olduumuzu sylemeye bile gerek yok herhalde.) Yirminci yzyl: Kayda gemi insanlk tarihinin yaklak yzde 3'. Bu ksack zaman dilimi iinde drt misli oaldk, radyo dinlemeye, telefonla konumaya, umaya, antibiyotik kullanmaya, sinemaya gitmeye, televizyon seyretmeye, uzayda ve sanal uzayda 'surf' yapmaya baladk; kreselletik, mrmz uzattk; dev rgtler yarattk; akl almaz servetler, sper vcutlar, mega ehirler yaptk. Bir yandan da kt'alararas balistik fzeler attk, atom bombalar patlattk, herbir yana mayn dedik, iimizden 111 milyon kiiyi savalarda yitirdik, yeni savalarda askerler yerine yzde 90 orannda sivilleri ldrmeye ve gitgide byyen saylarda ocuklarmz savatrmaya baladk; ozon tabakasn deldik, atmosferi toza dumana boduk, binbir canl trn ortadan
75
kaldrdk. Sonu olarak, yirminci yzyl sonundaki dnya, dnya apnda bir elence park ile yine ayn apta bir canavarlar sarayna dnm grnyor. nsanlk, varolduu andan bugne kadar yapt tm bulularn yarsn, toplam kaytl tarihinin ite bu yzde 3'lk diliminde yapt: Yirminci yzylda. Kendisi de dahil olmak zere tm canl trlerini bir anda yokedebilecek gce nkleer bomba ile bu yzylda ulat insanolu (ya da insankz). Genetik kopyalama yntemiyle kendisini yeniden yaratma olanana kavumas da yine bu yzylda oldu denebilir. Yani, yokeden ve vareden sfatna, bu tanrsal sfata, hibir zaman bu yzylda olduu kadar yaklamamt da diyebiliriz. Tarihin en byk kahramanlklaryla en byk alaklklarnn ezamanl olarak srtsrta yaand baka bir yzyl gstermek, epey zorlu bir i olur. Bilim, sanat ve kltr insanlarnn ou, kimi zaman 'akntya krek' ekme pahasna da olsa, oulcu duyu ve dnn ban ekerek, insanl dntrme abas iinde 'kahramanlar' safnda yer alyor. Yirminci yzyln nemli 'yeniden keif'lerinden biri olan 'anti kahramanlar'n (bunlar, post-modern dnem ncesi bir bakla 'alaklar' diye de nitelendirebiliriz pekl) kahramanlar karsnda ne kadar anslar olacan, ocuklarmz grebilecek ancak. Not: Bu yaz, Atilla Aksoy ve Suay Aksoy editrlnde gerekletirilen "Unutulmayanlar: 20. Yzyln Portreleri" fotoraf sergisi (stanbul, 24 Kasm 1999 - 4 Ocak 2000) ile ezamanl olarak yaymlanan ayn adl kitabn nsz'nn biraz deitirilmi halidir. (1999'un son gnne uygun der, diye dndm.)
76
PUSULASINI AIRMI NSANLIK

Mozambik'in en byk gazetelerinden biri olan Noticias'n evvelki gnk maneti: "Bat Mozambik Trajedisine Gzlerini Yumdu!" Aslnda eksik bilgi: "Bat" yerine "insanlk" demeliydi genel yayn ynetmeni byk "" ile. Aa tepelerinde tneyip gnler boyu a-susuz bekleyen, orada ocuk douran, korkun hastalklara yakalanan, ve "olgunlanca" da aadaki sel sularna pat diye dp len binlerce siyah insann yardmna koan 5 helikopter grnts, dnyay hem "oke etmi", hem de kzdrm, iyi mi? Ama, kaytsz kalan sadece Bat deil; pusulann deliler gibi dnen ibresi drt ana yn birden gsteriyor. nsanln insanl kurtarp gelitirmek iin bulabildii en yetkin ara olan Birlemi Milletler, hepimizle birden dalga geiyor: Uluslararas Doal Felketleri Azaltma Onyl daha yeni tamamland ve ite resm sonu: Son on ylda "doal" felketler tam katna km! Kzlha Federasyonu'nun rakamlarna gre de, doal felketlerden len insanlarn yzde 96's - kibarca - "gelime yolunda" diye adlandrlan yoksul lkelerde lyor, 1 milyar insan tamamen plansz gecekondularda oturuyor, en hzl byyen 50 kentin 40' deprem blgelerinde kurulmu, 10 milyon insan da kesintisiz sel tehdidi altnda Amerikan yardm kurulularndan birinin bakan, bu zengin - fakir ayrmclna da dikkat ekerek yle bir kyaslama yapyor: svire'de bir felketi olmu, 10 kayak da bunun altnda kalm olsayd, saniye gemeden 10 helikopter onlar bulmak iin harl harl umaya balard, diyor. Ama Mozambik, byle olaylarn ilki deil ki, sadece "sradaki". Geen yl hatrlayn: Trkiye'de Marmara ve Dzce depremleri, Atina ve Tayvan depremleri, Hindistan'da, Vietnam'da ve Venezuela'da korkun seller Venezuela'da lenlerin says hibir zaman bilinmeyecek. Mozambik'e dnelim: Bir milyondan fazla evsiz-
77
barksz insan, sivrisinek bulutlar, ylanlar iyanlar arasnda stma, verem, kolera gibi hastalklardan krlrken bakn neler oldu: - 90.000 kiiyi bir hafta besleyecek 370 ton yiyecek (yemeklik ya, eker, vesaire) BM depolarnda haftalardr brokrasi yznden bekletiliyor; - Britanya'nn Savunma Bakanl ile Uluslararas Yardm Bakanl arasndaki kavga yznden haftalardr gnderilemeyen helikopterler sonunda tam yola karlacakken, kiralanan uaklara smadklar anlaldndan yeniden hangarlarnda; - Gney Afrika ile Mozambik arasnda brokratik tartmalar yznden birok helikopter gnderilemiyor; - Komu Zimbabwe de kendi helikopterlerini yardma gnderemiyor, nk onlar Kongo'daki "yama sava"na gndermi bulunuyor maalesef! - Ve niha darbe: Helikopterlerin TV ekranlarnda ok iyi grnt vermekle birlikte, ok da ie yaramadklar, asl zm iin teknelere ihtiya olduu ortaya kyor! imdi Mozambik'le birlikte hepimiz, Madagaskar zerinde seyreden Gloria kasrgasnn getireceklerini kaygyla izliyoruz. Gene hepimizle alay edercesine "dnyann en hzl gelien ekonomilerinden biri" diye adlandrlan Mozambik'in ylda adam bana 152 dolar geliri olduunu ve gelimi lkelere haftada 3 milyon dolara yakn bor dediini de biliyoruz. Syleyin imdi: Trajedi mi, yoksa dnyann en glnl oyunu mu bu?
78
RK KRAZLARI AYIKLAMAK
Dnyada yeni bulu sahiplerinin en ok bavurduklar yer, kolaylkla tahmin edilebilecei gibi, ABD Patent Brosu. Milyonlarca kiinin patent almak iin nnde kuyrukta bekledii bu kuruluun 1988 ylndaki szcs Charles H. Duell, bundan 12 yl nce yle demi: "Yaplabilecek btn bulular yapld, icat edilebilecek herey icat edildi." (Time dergisi). Son yllardaki gelimelerin nda, bro szcs Bay Duell'in mthi yanldn, hatta kendine ok yanl bir i semi olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bulular ve icatlar ylesine hzla birbirini kovalyor ki, normal insann bunlar izlemesi bile olanaksz. Bill Gates'in dedii gibi, "gelimeler neredeyse dnce hznda oluyor". Yirmibirinci yzyln en badndrc gelimeleri - ve tabii ayn zamanda krlar - da, bilgisayar (nternet) ve biyoteknoloji alanlarnda oluyor. "Tech wealth" ad verilen bu yeni "bilgisayar zenginlii"ni ve bunun ne gibi "yan etkileri" olduunu, imdilik bir yana brakalm ve ikinci alana eilelim biraz. Koyun, kei, inek, domuz bilumum hayvanlarn "kopyalanmas", hatta kopyalarn da kopyalanmas olaylar "umur-u diye"den, yani olaan olaylardan saylmaya balad. imdi, "yaratklarn en onurlusu" olan insanolu nefesini tutmu, kendisinin ne zaman kopyalanacan beklemekle megul. nsann gen haritasnn tekmil karlmasna da bir yldan az bir zaman kald. Bilinen hububat trlerinin genlerinin de deitirilmesiyle, ortalkta ok salam, dayankl ve grbz tahllar kol geziyor. BBC'den son aldmz bir habere gre, Britanya Hkmeti biyoteknoloji kullanmnda yepyeni bir adm atlmasna nayak olmu: Sigorta irketlerinin, bir insan sigortalamadan nce genetik deneylerden geirmesine izin verecekmi hkmet. Bylece, bir insann ciddi bir hastal atalarndan tevars etmesi riski
79
llebilecek. Bu da u demek oluyor ey kari: Ailende bir hastalk varsa, sigorta irketi senden daha yksek prim isteyecek. Britanya Sigortaclar Dernei szclerinden Mary Francis de bunu dorulam: "Bir insann hastalanma olasl kantlanrsa, bu ne kadar zc bir durum olursa olsun biz bu kant dikkate elmak zorundayz." Francis hanm zlyor, ama ne yapsn, barna ta basyor. Tketiciyi koruma gruplarndan bazlar da byle bir uygulamada primlerin "dramatik" bir ekilde ykseleceinden kayg duyduklarn aklamlar. Ama, asl kayg verici gelime orada deil. Genetik testlerin bylesine yaygn kullanma almasna kar kan gruplar, bu durumda yeni bir "alt snf" doacan sylyorlar: Yani alnlarnda resmen "hastalkldr" diye yazan, sigorta kapsam dnda kalmaya mahkm bir yeni " alt snf" bu. Bu kadarla da kalmyor aslnda: Ecinsellerden daha yksek prim alndn renince, kendi sigorta irketini kuran iadam van Massow, "dehet verici bir eilim" diye adlandrm bu brojeyi. "Manavdan kiraz seer gibi," diyor Massow. "irketler, rk olmayan insanlar seip sigortalayacaklar; rkler de ortada kalakalacak." Hani ngiltere'de eskiden bizde olduu gibi, kesekdnn altna rk meyveleri sokuturma adeti de bilinmediinden, bu seme eksiksiz yaplacak, diyebiliriz. Hatta, bundan bir sonraki mantki adm da, "genetik bakmdan saf" olanlara ok zel, indirimli prim tarifeleri uygulanmas. skandinav lkelerinde, Britanya'da, ABD'de, Almanya'da 1920'lerden balayarak ta 1970'lere kadar sregelen yaygn ksrlatrma uygulamas ile sakatlar, geri zekl kabul edilenler, isizler ve 'serseriler' filn toplumdan ayklanmlard, hatrlarsanz. Ama, bu, etik bakmdan epey kayg yaratt gibi, uygulamada da baz zorluklar karyordu. imdi, biyoteknolojideki bu muazzam gelimeler sonucu, nmz ak, iimiz ok kolay: En saf genlere sahip olanlar hemen ayrdedeceiz ve onlara dnyay vereceiz. Cesur ve zengin yeni dnyay.
80
BREZLYA'NIN DOUM GN
Yeni millennium Brezilya'ya biraz gecikmeyle geldi. Daha dorusu, Brezilya'nn yneticileri, lkenin 500. yanda, yani yarm-milleniumluk olduuna karar vermiler. Halk da bu byk olay kendine zg nl festivallerinden biriyle, sambalar yaparak kutluyor. Brezilya'nn kendine setii "sfr yl", ilk beyaz adamlarn bu topraklara ayak bast 1500 oluyor. Portekizli denizci Gaspar de Corte-Real bu tarihte ilk resm ayak basmay gerekletirmi. Onun ardndan da gen kif Pedro Alvares Cabral, o zamanki Portekiz Kral I. Manoel adna buray sahiplenmi. Yeni gelen beyazlarla, o lkenin daha nceki skinleri arasndaki ilk karlama skin gemi: Avrupal meden beyazlardan Amerikal ilkel kzlderililere verilen hediyeler behiyeler filn. Ama, hemen ardndan beyazlarn kzlderilileri "hediyelik eya"ya dntrmeleri olay var: Onlar gaspedip Avrupa'ya kle olarak satmaya girimiler. O tarihten beri de bu iki rk arasnda yolunda gitmeyen bireyler var. Portekizliler bu cennet gibi mekna ilk geldiklerinde, buralarda yaayan 1000 kabileye mensup 5 milyon kzlderili varm. Aradan geen 500 yl iinde kabile says 210'a, insan says da 350.000'e inmi. Beyazlar kzlderilileri epey tketmi yani. Tketim a lgnl ite. Beyazlarn getirdii hastalklara kar baklklar hi olmayan kzlderililer, iddet, kleletirme, bask ve ikencenin yan sra bir de bu hastalklar yznden sapr sapr dklmler. (Zaten, ou, almann insan doasna aykr olduuna inandklarndan, zorla altrldklarnda hemen lyorlar. Bu yzden, kzlderililerden kle olamyor; kleci beyaz adamn dram da ite burada yatyor.) Telef olanlardan arta kalanlarn da topra, yeri yurdu pek belli deil: Brezilya, tm kabilelerin kendi topraklarna sahip olma hakkn tanmayan iki Latin Amerika lkesinden biri. Hkmetlerin kendilerine
81
uygun grd arazi eritlerinde asgar salk ve eitim artlar iinde sersefil yaadklarndan, yerlilerin ortalama mr sresi, beyazlarn neredeyse yars kadar. Zaten, altn gibi deerleri madenlerin, yamur orman kerestelerinin ya da hidroelektrik santrallerinin yarataca krlarn peinde koan beyazlar, kzlderilileri, gelimenin nnde birer engel olarak grmektelermi. zellikle bir kabilenin, Guarani'lerin balatt bir de "moda" var: Binlerce, belki de milyonlarca yldr yaadklar topraklardan tamamen atlan bu kzlderililer, muazzam oranda intihar etmeye balamlar. Gerek sivil toplum kurulular, gerek aratrmaclar, bu korkun intihar orann, toprakszla balyorlar. Bu yzden de, yerli halk, ortada pek kutlanacak birey olmadn dnyor: Yanomami kabilesinin lideri Davi Yanomami, bu 500nc doumgn hesabnda byk bir yanllk olduu grnde: "Beyazlar Brezilya topraklarn kefettiklerini haykryorlar, ama bu kuyruklu bir yalan," diyor. "Atalarmz ezelden beri buradaydlar. Beyazlarn yapt kefetmek deil, yamur orman ocuklarnn topran gaspedip onlar da yoketmekten ibaret." Kzlderililer, bu hafta sonu, "kar-kutlama" trenlerini balatyorlar. 2000 kzlderilinin gsteri yry yapacaklar yer, Bahia eyaletindeki bir kumsal. Beyazlara gre medeniyetin balad yer buras: Portekizli "kif"lerin o gl ayaklarn bastklar yer. Kzlderililerse, bu "sfr yl"nn, beyazlarn kendilerini sfrlamaya baladklar yl olduu dncesindeler. Dnyada gelir dalm adaletsizliinin en yksek olduu lke Brezilya, beyznc yan ite byle kutluyor. yi ki dodun Avrupal Brezilya, sen ok yaa, e mi?
82
BEYAZIN DA BEYAZI
Daha nce de yazmtk: Brezilya'da iler gitgide karyor. lke, bundan 500 yl nce Portekizli bir maceraperest denizcinin, filosunun banda buralara ayak basmasn kendisi iin "sfr yl" seti. Ama 365 gn 365 gece srecek sambal, ne'eli bir doumgn partisi hesaplar tutmad. Yanl hesabn Bahia eyaletinden dnecei nceden belliydi aslnda: Geen ay, tam kutlama hazrlklar doruundayken, lkenin beyazlardan nceki skinlerinden bir kzlderili kabilesinin fkeli efi, elinde oku ve yay ile Meclis'i basm ve Senato bakann lmle tehdit etmiti, "Kim neyi kefetmi bakalm?" diye. 22 Nisan'da balayan enlikte de havai fieklerden ok, polisin 2000 kiilik kzlderili topluluunu datmak iin kulland plastik mermilerin, gzyaartc bombalarn sesleri ve izleri ortal kaplad. Kzlderili ileri brosunun bakan, hkmetin bu tek yanl tutumunu protesto etmek iin istifa etti. Ha Ha Hae kabilesinin reisi de bu olaylar, 500 yl ncesine benzetiyor: "O zaman da gelmiler, hereyi yamalamlar, yerli halk iddete bomulard." Kzlderililerin yan sra siyahlar da indirgenmi olduklar marjinal rol protesto ediyor, Toprakszlar Hareketi adl kyl grubu ise, iletilmeden durduunu iddia ettii 500 iftlii igal ederek doumgn kutlamalarna katlmay planlyor. Ksacas, kendisini "gelecein lkesi" diye adlandran ve en az rkn uyum halinde yaad iddia edilen "rya gibi" Brezilya'da, bizlerin de in olduu bir "kimlik krizi" had safhaya varm grnyor. nl Jornal do Brasil gazetesi u maneti atm: "Brezilya, 500 Yln Kendini Tanmadan Geirdi." Bu yerm millennium'da dnp kendine bakan birok Brezilya vatanda da grdklerinden memnun deil. BM Kalknma Vakf'nn son raporuna gre dnyada gelir dalm adaletsizliinin en koyu olduu lkelerden biri olan Brezilya'da muazzam bir iddet dalgas hkm
83
sryor. Kitaplar yarm milyonun zerinde satlan tarihi Eduardo Bueno: "Brezilya ii niye yrmedi, bunu herkes bilmek istiyor artk," demi. "Belki de herey o ilk gnden yanl balad." lkenin bu ilgin vicdan muhasebesine hi katlmayanlar, yneticiler tabii. Turizm ve Spor Bakan Greca, "etnik bar lkesi" diye tanmlam Brezilya'y ve kzlderililerin, "topluma kabul edildikleri iin mteekkir olmalar" gerektiini belirtmi. Ama, "nankr"ler sadece kzlderililerden kmyor. 20 milyon dolar konserlere ve futbol mzesi kurmaya harcayacak yerde, 500 okul, 500 de hastane yaptrabilirdi diyen ok sayda toplum nderi, gazeteci, yazar km. Futbol deyince, Brezilya'nn favori oyununun efsanev kahraman ve lkenin en tannm insan olan Pele, "Brezilya'dan utanyorum!" diye deme vermi. "Hkmet fonlarnn arur edildii, hrszln gemi azya ald ve namussuz politikaclarn at koturduu bu lkeden utanyorum." (New York Times) Nobel Edebiyat dl sahibi (1988) nl romanc Jos Saramago'nun "keif"le ilgili eletirisi de ok ar: "Kltrleraras diyalog ya da insanlarn karlamas deildi bu. iddet, soygun ve fetihti." 500. kutlamalarn "mucidi" saylan Bakan Cardoso ise, durun bir dakika, bir yanl anlama oldu gibilerinden bir dzeltme yapm: "Bu bir kutlama ve enlik olacakt, bir uyan ars deil." Ne var ki, yanl anlayanlarn bitmek tkenmek bilmeyen gsterileri yznden, nemli dua trenlerini programndan kartmak zorunda kalm. Hereyi yanl anlayan kzlderililerle siyahlar, acaba Mali'deki kadnlar gibi mi yapsalard: Yzlerini ve bedenlerini binbir kremle aartsalar ve yeni beyaz kimlikleri ile kutlamalara yle katlsalar, olmaz myd acaba?
84
VETNAM SAVAI: KM KAZANDI?

Dn, nemli bir yldnmyd. Bundan tam 25 yl nce, 30 Nisan 1975'te Vietnam Sava "resmen" sona ermiti. Filmler dnda artk kimsecikler pek hatrlamasa da, yakn gemiin en byk savayd bu: Kan, lm, dehet ve vahet... Sava, ABD'nin Kuzey Vietnam' bombalamasyla 1964'te balamt. Ardndan, 11 yllk muazzam bir insan ve doa ykm geldi. Saygon'da son helikopterin Amerikan Bykelilii atsndan havalanmas, 390 ve 843 no'lu Kuzey Vietnam tanklarnn da birka blok tede --o zamanlar "Bamszlk Saray" diye adlandrlan-bakanlk binasnn demir kaplarn ykp saat 11:30'da binaya ulusal bayran ekilmesi ile "bitti". Amerikallarn "Vietnam Sava", Vietnamllarn da "Amerikan Sava" diye adlandrdklar bu tuhaf insanlk olayn kim kazand, kim kaybetti peki? Tarihiler bata, tm insanlk, bunun, Amerika Birleik Devletleri'nin 200 yllk ksa tarihinde kaybettii ilk ve tek sava olduunda birleiyor. Yani, Vietnam kazanm, ABD kaybetmi. Buraya kadar bir sorun yok da, kayplarn saymna geildiinde, i biraz karyor: Amerikan askerlerinin l says, toplam 58,000. Vietnaml askerlerle sivillerden lenlerin saysnn ise -- hibir zaman tam bilinemeyecek olmasna ramen - 3 il 4 milyon olduu tahmin ediliyor! Tmyle Vietnam topraklarnda geen bu savata baka baz gerekleri de gznne almakta yarar olabilir: ABD ordusunun, youn orman dokusunu seyrelterek dman daha iyi grp ldrmek amacyla pskrtt yaprak dkc kimyasal zehir Agent Orange var mesel. Ormanlara boca edilen milyonlarca varil Agent Orange, iindeki ldrc dioksin zehiri ile bu lkenin doal
85
dokusunu mahvetmenin yan sra, kuaklar boyu Vietnamllarn kanserden lmesine, ocuklarnn ve torunlarnn deforme domasna yol ayor. (1 milyon Vietnamlnn bu zehrin etkisi altnda kald tahmin ediliyor. te yandan, Amerikan ordusunun bu savata nemli rol oynam Amirallerinden Elmo Zumwalt, torununun sakat domasn da, olunun kanserden gen yata lmesini de, olunun orada savarken bu zehrin etkilerine maruz kalm olmasna balyor.) Ayrca, savata kullanlan havan mermileri, her yere serpitirilmi antipersonel maynlar ve topraa gml 200 kiloluk bombalar her durumda ortaya kyor ve saysz patlayclar hem yepyeni can kayplarna, hem de tarm alanlarnn kullanlmaz hale gelmesine neden oluyor... Kan, lm, dehet ve vahetten eyrek yzyl sonra Vietnamllar zaferlerini, yaayan komutanlarnn katld grkemli trenlerle kutlar, ABD'nin o zamanlar savatan kap askerlikten "kaytarmakla" sulanan imdiki yneticileri de bu "dndrc" yldnmn tek kelime etmeden mutlak bir sessizlikle geitirirlerken, soruyu bir daha sormak lzm belki: Bu sava kim kazand, kim kaybetti? Tek bir cevap hakknz var. Yardm alabilirsiniz.
86
KRESELLEMENN DAYANILMAZ AIRLII

Perembe'nin gelecei aramba'dan belliydi. nce geen Kasm'da "Seattle Sava" (Battle in Seattle) oldu, onun ardndan Nisan aynda Washington'daki "bahar yini" geldi, imdi de 1 Mays gsterilerinde ortalk ayaa kalkt. Ktalararas bir fkenin dumanlar gittike sk aralklarla gzlerimizi yakyor, burnumuzun direini szlatyor. Geen yl sonunda Dnya Ticaret rgt'nn, dnya ticaretinin en grbz olduu yerlerden Seattle'da dzenledii Konferans onbinlerce insan tarafndan alenen basld. Bir millennium'a elveda, bir yenisine de merhaba niyetine. Dnyann drt bir yanndan akn akn gelen iilerin, isizlerin, ii sendikalarnn, iftilerin, hippie eskilerinin, kilise mensuplarnn, evrecilerin, baz hisse senedi sahiplerinin, anaristlerin ve ksaca sadece yoksul diyebileceimiz insanlarn isyan. Siyah, beyaz, kzl ya da sar derili, gen ya da yal farketmeksizin. Kreselleme olgusunun getirdii olumsuz sonulara ve onu temsil ettiklerini dndkleri ulus-ar dev irketlerin bencilliine, uluslararas finans kurulularnn "zenginlerden yana tavr"na, vahi kapitalizme ve onun devletlerine karydlar. Adalet, eitlik, hakkaniyet istiyorlard. Belki, tam neye kar olduklarn, istediklerinin nasl gerekletirilebileceini kendileri de bilmiyorlard, ama hayatn binbir kanalndan akp bu protestoda birlemilerdi ite. Siyahlarla, gangsterlerle, Vietnam sava protestocularyla ve daha binbir badireyle baetmeye alk ABD polisini kimi yerde adamakll ciz durumlara drdler ve rgt'n al trenini yaptrmamay bile baardlar Arkas da ok abuk geldi. Dnya Bankas ile IMF'nin ABD'nin kalbinde, Washington'da yaptklar olaan bahar toplantlar da Seattle'daki gibi "basld". Ona benzer bir "benzemezler koalisyonu", yine Internet'i kullanarak mthi bir hazrlk yapt.
87
Dnyann nde gelen mal kurumlarnn "demokratik olmayan, hesap sorulamayan ve yoksul lkelerin yoksul kitleleri yerine dev irket ve bankalar kollayp arkalayan, evreyi ve insan takmayan" tavrna, dozu giderek artan eletiriler ynelttiler. Gemlenemeyen bir fke sokaklarda ifadesini bulmaktayd. Washington polisi, Seattle'dan kard "ek ders"lerle hazrlklyd: Milyon dolarlk "isyan bastrma" giysileri, isyan bastrma ara-gereleri ve bir yn isyan bastrma tatbikat... Ama, gene de oralardan ciddi dumanlar kt. Dnya Bankas ve IMF yetkililerini, kreselleme ilkesinden hi vazgememekle birlikte, onun getirdiklerinden yararlanamayan kitlelere kar bir tr zr dilemeye de zorlayacak kadar youn dumanlar Ve ite imdi de geleneksel 1 Mays. i ya da bahar bayram -- Nasl yorumlarsanz artk. 1 Mays 2000'de, be kt'ada saysz insan biraz enlik ama biraz da fke kokan bir havada ortal birbirine katt gene. ngiltere'de, Almanya'da, svire'de, skandinavya'da, Filipinler'de, Rusya'da ve baka yerlerde Neonaziler, ar milliyetiler, rklar ve yabanc dmanlar da bo durmadlar Ayn gn: Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiseri, kreselleme ile rkl ve yabanc dmanln birbirine balayp, "vicdansz politikaclar" sulad ve bu konuda cilen konferans toplanmasn istediBir Fransz yarg, kresellemi su rgtleri yznden "haydut devletler"i itham etti. Dnya eitim zirvesi, yoksul lkelerin eitimi zerindeki kavga grltyle srp gittiPapalk, yoksullardan zr diledi Dnyann kesin arl nihayet llm! Gezegenimiz, tahmin edilenden yzde 0,2 daha hafif km. Bu kesin hesap nereden geliyor dersiniz? Seattle'dan tabii. Kreselleen dnya artk daha hafif!
88
AMA HAYDUTLUK DA KRESELLET

5 ktay saran 1 Mays gsterilerinin, Londra cephesinde fkeli ynlarn fkeli ykmlarna da dnmesi zerine Britanya Babakan Tony Blair, ok tipik bir Britanyal tepkisi gstererek: "Absolute disgrace!" demi. "Tam bir utan vesilesi." Maskeli gstericilerin polisle sokak muharebelerine girimesini ve bir "fast food" lokantasn tahrip etmesini de yle yorumlam: "Bu eylemlerin kanaat ve inanlarla hi ilgisi yok; kafaszca giriilmi haydutluklardan baka birey deil bunlar." (BBC) te mesele tam da burada ya. "Kafaszca giriilmi haydutluklar", yalnz Londra'nn maskeli gruhlarnda deil, ok daha geni bir evrede de grebiliyoruz bu kreselleme anda. Blair ve Bat'nn dier pek ok yneticisi, ifte standard bir an iin brakabilseler, "inansz haydutluk"un burunlarnn dibinde kol gezdiini de syleyebilirlerdi. Fransz yarg ve yazar Jean de Maillard, Le Monde Diplomatique'teki son makalesinde, kresel haydutluun patlama yaptn aka dile getiriyor. "Gangster Devletler" balkl bu yazda, bakn nasl zetleniyor mekanizma: Gnmzdeki kresellemenin en belirgin zellii olan 'dereglasyon' (kstlayc kurallarn kaldrlp ak serbestisi salanmas), dnya apnda yepyeni bir pazar amtr. Ekonomik kresellemenin karanlk yz, crmle beslenen bu hukuk pazardr Hkmetler kendi reglasyonlarn da en yksek fiyat verene satma yarndadrlar. Kresellemenin gerek ncleri, uyuturucu tacirleriydi. Ta 1960'larda, dnyann en pahal ve krl mallarn ktalararas ticarete aarken kimseden izin almamlard Eroin ticaretinin azmasndan kayglanan ABD, Marsilya'daki "Fransz balants"nn zerine gidince, uyuturucu ebekelerinin arlk merkezi de, serbest ticaretin byk savunucusu ABD'ye kayd. Gerisini de biliyoruz zaten Dnyann en byk uyuturucu trstleri
89
kuruldu, dnyann her yerinde istikrarsz hkmetleri maniple etmeye baladlar Muazzam bir baml kitlesi olutu, bedenlerinden ve organlarndan baka satacak hibireyi olmayan yoksul kadnlar, erkekler, ocuklardan oluan kresel bir insan ticareti ald ban gitti Devletler de, mal ve sermaye akndaki bariyerleri hemen kaldrmay ihmal etmediler. Neyi aa kardklar umurlarnda bile deildi Taze sermayeye daima byk alk duyan ekonomik sistemler, bunun kayna konusunda en ufak kayg duymadklarndan, haydutlar da kara kazanlarn bu ekonomilere boca ettiler. Kreselleme ve dereglasyon, "offshore" cennetleri olmadan tamamlanamazd. Devletler de hukuk sistemlerini "bypass" edip bu "offshore" vergi ve banka cennetlerini semirttiler. Mantar gibi biten mikrodevletler, egemenliklerini ve hukuk sistemlerini, en fhi paray verene satyorlar ve bylece kendi sistemlerini birer fhie haline getiriyorlard." te Blair'in Britanyas snrlar iinde Isle of Man, Guernsey, Jersey vb. blgeleri, "tarafsz" svire, Monaco, Vatikan, Malta, Kbrs, Lksemburg, Liechtenstein, Andorra, Karaibler ve Dou Asya'daki "offshore devletler" byle birer kara para aklama cenneti oldular. Uluslararas haydutluun yllk yz milyarlarca dolarlk cirosu, resm ekonomilere sessiz sedasz giriverirken, hibir hkmetin bundan en ufak kayg duyduu, bunu "bir utan vesilesi" diye niteledii grlmemiti nedense... Mtemadiyen yaplan uluslararas zirvelerde devlet ve hkmet bakanlarnn o koca koca deklarasyonlarnn bir tekinin bile hayata geirildiini gren de yok Ksacas, dnya apnda bir haydutluk ve hukuksuzluk patlamas var ortada. Haydutluk da kresellemi durumda yani. Dnyann en yoksul insanlarnn kresel gelirden aldklar sefil gelir pay son 10 ylda % 2,3'ten % 1.4'e gerilerken, kresellemenin bu yanlarna isyan edenlerin "kafasz haydutlar"dan ibaret olduunu sylemek, biraz insafszlk olmuyor mu acaba?
90
ELMASLAR EBEDDR
Anneler gnnde annenize armaan etmek zere kk bir elmas yzk semeden nce, kl ve prltl vitrinin nnde bir-iki dakika fazladan durmalydnz. O ekstra 120 saniye, elmas ve prlanta fiyatlarnn oluumu hakknda size ok retici bir hikyeyi anlatp bitirmeme yeterdi. Jonah Dumbuya'nn hikyesi bu. Kendisi, dnyann en byk elmas kaynaklarndan biri olan Sierra Leone vatanda. 23 yanda bir retmen. Bundan yl nce, imdiki gibi scak ve rutubetli bir gnde, oturduu ve ocuklar okuttuu kyde sk allarn arasnda yrrken, isyanc gerillalarla karlam. imdi btn dnyann "arad" sava aas Foday Sankoh'un komutasndaki Devrimci Birleik Cephe (RUF) gerillalaryla. Tepeden trnaa silhl isyanc askerler Dumbuya'y yere kerttikten sonra sa kolunu ve iki kulan palayla uurmular. lerini bitirdikten sonra da gen retmenin kalan salam eline bir mektup tututurmular: "Bunu hkmetine gtr de sana yeni bir kol versin, e mi!" Observer gazetesinin 4 ayr muhabirle Londra'da, Sierra Leone'da, New York'ta ve Antwerp'te hazrlad "zel rapor"da Batl silh tacirlerinin, rm sava aalarnn ve iimizdeki bitmek tkenmek bilmez mcevherat tutkusunun, milyonlarca insann kesilip biilmesine nasl yol at hikye ediliyor. Burada retmenimiz Dumbuya, dnyann en zengin Bat lkeleriyle en yoksul Afrika lkelerini; Dou Avrupa'nn tozlu Kalanikof depolaryla tropik ormanlarn iindeki saz daml kulbelerin kolsuz bacaksz ocuklarn; dnyadaki gelinlerin yarsnn yzk parmaklarn ssleyen prltl elmaslarla kan-ter-strap genini birbirine kopmaz balarla balayan devasa ve karmak zincirin minicik ve kanl bir halkasn oluturmakta --Kendisi, bunlar bilmese bile. retmenimiz, bunlar bilmiyor olabilir, ama hesab ok kuvvetli: "Sierra Leone'da bir prlantann deerini renmek mi
91
istiyorsunuz?" diye soruyor. "Syleyeyim: Kesilen tm kollarla bacaklar toplayp bir kenara koyun. Ondan sonra, son 10 yl iinde madenlerden karlan tm elmaslar da toplayp br tarafa koyun. Ardndan da elmaslar kol-bacaklara bln. te size Sierra Leone'da bir elmasn deeri." Birlemi Milletler Genel Sekreteri Annan, insanl Sierra Leone bata olmak zere Afrika'nn yardmna arm ac ac. Ve ABD bata, Bat lkelerini sulam. ABD, kendi asker gndermedii gibi, uak tahsisi iin de BM'nin deyemeyecei kadar ok,yani fhi paralar istiyormu, Annan'a gre. stelik, insanlk adna oralar bar ve huzura kavuturacak BM Bar Gc askerlerinin de, elmasn prltsn grnce akllar balarndan gidiyormu. Sierra Leone'a zrhl kariyerleri ile giden 900 kiilik koca bir Gine taburu, "silahlarmz kaptrdk" deyince, insan pheleniyor demi Genel Sekreter. "Zrhl aralar satm olmasnlar sakn?" Bouna dememiler ey kari, "elmaslar ebedidir" diye.
92
KTAB-L HAYAT
Mjdeler olsun, ey kari: mr boyu beklediin an geldi att ite! "Hayatn Kitab"n pek yaknda okuyabileceksin! unun urasnda 15 gn birey kald -- Bilemedin, 3 hafta. hafta daha diini skabilirsen, kinatn 3 milyar yllk en byk srr, kocaman bir kitap halinde gzlerinin nne seriliverecek. nsan gkler hkimi Gordon gibi kinatn merkezine yerletiren anlaya gre - ki, biliyorum, sen de hepimiz gibi bu anlay benimsemektesin elbette, baka trls elinden gelmez nk - yerlerin ve gklerin en k ifrelenmi yarats olan insanolunun (ya da insankz) srrna vkf olacaksn. Washington Post'tan Rick Weiss'n yazdna gre, gelmi gemi en byk, en iddial, en cr'etli biyolojik proje olan insan "genomu"nun "haritasn karma" giriimi, artk sonulanmak zere. Biyolojinin "Graal Destan" diye de adlandrabiliriz bunu. Hani, Kral Arthur ve Yuvarlak Masa valyeleri'nin hikyesindeki, herkesin peinde olduu o kutsal kupa gibi bir ey. On yldan beri insan genomu denen ift iplikli sarmal genetik kodun zlmesi iin muazzam bir yar sryor. ki milyar dolara mal olan bu projede, insann aya gnderilmesi iin kullanlm bilgi ilemlerinin milyonlarca kat fazlas yaplyor. Ama, bu genom'un biyolojik ve kimyasal kodundaki milyarlarca "harf"i okumak, oradaki esrarengiz molekler mesaj zmek ve bylelikle de insann tam bilgisine ulamak. Bilge Sokrates'in dedii gibi: Kendini bil! ABD'de bir zel irkete ve bir de kamu fonlaryla desteklenen uluslararas vakfa bal bilim adamlar, ayr ayr yarmaktalar. Yar iki- hafta iinde sonulandnda, bu bilim adamlar biz dnyallara Hayatn Kitab'n sunacaklar. nsan bedenine nasl yaamas gerektiini dikte eden yaklak 3 milyar genetik kod parasn tespit etmi ve bir gzel de sraya dizmi olacaklar. Bu paracklar, kaltmn molekler temelini oluturan ekirdeksi asitlerin iindeler. Yani
93
DNA'nn. nsan genomunu devs bir ansiklopedi gibi dnn. Tek cmle halinde yazlm bir ansiklopedi bu. milyar yz milyon kadar harften oluan cmlede neredeyse tek bir noktalama iareti yok. Neredeyse iki metre uzunluktaki bu molekler cmlenin birer kopyas, akln alamayaca mkemmellikte bir ambalajlama sayesinde bir gzel katlanp, insan vcudundaki 100 trilyon hcrenin neredeyse hepsine bir bir yerletirilmi. Bilim adamlar ite bu ansiklopediyi hemen hemen bitirdik diyorlar - sa da, hemen oltaya sazan gibi atlama ey kari. Kazn aya tam da yle deil nk. Karanlkta - ya da, hadi alacakaranlk diyelim - kalan epey nokta var ve bunlar da sana ak ak sylemiyorlar. Bir kere, tam bilgiye ulalm deil. amz insan pek acul; beklemeye tahamml yok. O yzden, ifre pek zlemeden geliyor kitap. Biraz az pimi sunulan bir ziyafet gibi, mideye oturabilir. kincisi, Hayat Kitab'nn bir de br yz var tabii: lm Kitab. ifrede insann ne zaman ve neden lecei de yazl nk. ncs de u: ifreyi zdn m, kimi yaatp kimi skartaya karacan kararlatrabiliyorsun: Biyolojik "rk ayrm"n, yeryznn en byk ayrmcln, en hakik soykrm sahneye koymaya balyorsun. Bu lm-kalm kitabn konumay srdrelim.
94
HAYAT - VE LM - KTABI - II
"Kara Kapl Kitab"n kapan kaldrmamza ramak kald, diyorduk ey kari. Bilim adamlarnn -- ya da modern amanlarn -- bizi aydnlatacak aklamalarn bekliyoruz nefeslerimizi tutarak. Hayatn ve/ya lmn kitab geliyor! Aklama tarihi konusunda tarih aklama da geldi ite: Kitabn "msveddesi" 15 Haziran'da bize bildirilecek! Balangcn sonu! Aklamalar biraz bulank bir fini izgisi getirecek geri; ama yatrmclar ve ABD Kongresi'ndeki fon salayclar a kurtlar gibi bekleirken, yar-bitirilmi, yar-keyf bir aklama da kesecek bizi artk, aresiz. nsan genetik kodunun tmn okuma ii bir-iki yl daha alacakm. Biten ksm, yzde 90 civarnda. Ayrca, bitirilen "okuma"larda da ynla hata bulunacak. Ama, gamlanma ey kari: lk karlan kaba msvedde de insann "kendini bil"mesi konusunda bir dnm noktas saylyor. Nobeller de yolda! oka heyecan, az da kayg var. Heyecan: Genetik kodumuzu bir zdk m, ok nceden hangi hastalklara yakalanacamz bileceiz, yeni "mucize ilalar" kullanacaz, hatta hastalklar hastalanmadan halledeceiz ve mrmze mr katacaz. Ayrca, gelimi lke hkmetleri, yatrmclar, doktorlar ve bilim adamlar servetlerine servet katacak. Kayg: Genetik kodumuzu bir zdk m, topluca yeni bir karanlk aa da girmi olacaz: Yeni jenizm ana. rk-ark genli insanlar aramzda barndrmayacaz, ksrlatracaz, hatta toptan pe atacaz. Ayrca, btn o pahal ilalar kendi aralarnda pazarlayan gelimi lke insanlar olarak, genetik haritay kartrken, bunlar ryalarnda gremeyen yoksul lkeleri de dnya haritasndan silebiliriz. yi haber: Genetik ayrm nleyecek yasalar karmak iin hl biraz vakit varm. "nsanlarn kendileri hakknda gvenli bilgiye sahip olmalarnn vakti artk," demi bir yetkili. Pek sylenmeyen kt
95
haber ise u: Bilim adamlar, uzun cmledeki gizli mesaj pek anlayamyorlarm. Hani sralama ii tamam olsa da, bunun anlamlandrlp yorumlanmas pek bir zormu. Ansiklopediyi okuyacak insan kmam henz. Ad stnde, ifreli nk. Hecelemeye balasanz da, harflerin ezici ounluunu oluturan ve bir trl anlamlandrlamayan "plk DNA"lar da ayklamanz gerekiyor. Dahas, o karmak programlar, cam kavanozlardaki akll robotlar, sper teknisyenler ve ylda 1 milyon dolarlk elektrik masrafna yol aan sperbilgisayarlar, bu "anlamszlklar umman" iinde yzerken, aranan dizililerin yarsn atlyormu! nsann "otobiyografisi" yabanc dilde yazlm olabilir mi? Kendi hayat hikyemizi nasl okuyamazmz? Ezelden ebede uzanan anlam araymzn en arpc rneklerinden biri bu. (Artaud ve Beckett de, semalarda bir yerden glmsyor olmallar.) Bir "zr": ada genbiliminin henz yz yanda olduunu hatrlatan bir bilimadam yle diyor: "Bu metnin yaratlmas iin buuk milyar yllk bir evrim gerekti. imdi bir yzyl iinde bu metnin yorumunda son sz syleyeceiz diye ortaya kmak, insann kendini beenmiliinin bir ifadesi gibi geliyor bana." (Kendini beenmilik mi? nsan m? Yok canm, daha neler?) Bir tatszlk: zel sektrle kamu sektr arasnda, "ilk aklamay hangimiz yapacak" konusunda hr km. Dnyann en parlak bilimadamlar irkin irkin konuuyorlar, birbirlerine ahlksz ve karacahil diyorlar. Celera Genomics irketi, birinci biziz diyor ve ayrca genlerimizi patentleyip elinde tutarak mthi servetlere ulamay amalyor. Kamu fonlarndan beslenen aratrmaclarsa "ham gen kodu"nun, genlerin sahibi olan biz insanlara bedava datlmas gerektiini sylyor. Genlerimiz kimin mal sahiden? Bu gen projesinin ok iirilmi bir balon olduunu syleyenler de var: Onlara gre, hayat ve lmmzn srrn, mirasn devraldmz genlerden ok, iinde yaadmz ortamda aramalyz asl. Behey kari, "Hayat Kitab"nn kara kapan kaldrp Anlam' bulmak iin deliler gibi sabrszlandn grr gibiyim.
96
ALO ALO, ORASI NERES -- AFRKA MI?

Belki de IMF ile yaplan anlama sayesindedir, ne bileyim, son zamanlarda yeni bir huy edindim: Rapor okuyorum. Hobi de diyebilirsiniz. Televizyonda bir yarma programna katlsaydm, o lmsz soruya tek ve amaz bir "yant" verirdim: "Bo zamanlarmda rapor okurum!" Sunucunun, "Emin misiniz? Son kararnz m?" eklindeki artmaca sorularn da ayn kararllkla gslerdim: "Eminim; son kararm srekli rapor okumaktr." Aslnda, ilk bakta grld kadar artc ve egzantrik bir tercih de saylmaz bu. nk, artk yazlan btn raporlar son derece srkleyici. Heyecan dozu o kadar yksek ki, geceleri okuduum metin elimden dse, okuduum ksmlar uykusuz geceler geirmeme yetiyor. Uluslararas kurulularn "dnya hali"ne ayna tutan ciddi raporlarndan bahsediyorum: Gelir dalm, ormanlar, evre, ocuklar, ocuk savalar, kadnlar, maynlar, mlteciler, biyoteknoloji, gizli dinleme ve casusluk gibi konularda gn gemiyor ki bir yeni rapor patlamasn. Ortalk rapordan geilmiyor. Benim iin herbiri birer "best-seller" deerinde olan bu raporlarn olsa olsa yzde birine filn yetiebiliyorumdur, ama o kadar bile "beyaz geceler"i srekli klmaya yeterli. te ey kari, sana son "bomba"larmdan bir tadmlk: Dnya Bankas'nn frndan taze km bir raporunda, birok Afrika lkesinin, 1960'lardaki hallerinden ok daha kt durumda bulunduklar saptanm.Yani smrge olduklar dnemde bile daha iyiymiler. Hepimizin gayet iyi bildii gibi, smrgecilik, ad stnde,
97
ok kt bireydir. Smrgeci lke, smrgesinin kann-iliini smrr nk. Ama imdi, smrge olmayan Afrika lkeleri, o zamandan bile beter durumda. te durum zeti: -- Afrika'daki 48 lkenin toplam geliri, Belika'nnkinden az fazla! -- Ortalama Afrika lkesinin ekonomisi, 60.000 kiilik bir zengin lke kasabasnn ekonomisinden daha kk! -- Afrika'nn dnya ekonomik retimindeki pay % 1, dnya ticaretindeki pay % 2! -- Afrika'da yollarn % 16's asfalt; 100 kiiden 1'inin telefonu, 10 kiiden 2'sinin elektrii var; krsal kesimde yaayan 4 insandan 3' salk hizmeti yz grmyor; 35 milyon insan AIDS'li ve en az iki lkede her 4 kiiden 1'i bu hastalktan lyor; kadnlarnn renim dzeyi son 40 ylda sadece 1.2 yl artm ve bu bir tersine dnya rekoru; -- Sahra'nn gneyindeki 48 lkeden en az 20'si en az 20 yldr sava ve i savalardan krlyor; -- Siyasi sistemi, seim yaplan yerlerde dahi, "kazan, hepsini al!" iarna dayanyor ve etnik temsilden eser yok; -- Afrika, dnyann en ok d bor batana batm yeri: lkeler iinde retilen haslann % 17'si bor demelerine gidiyor ki bu, imdiki durumunu koruyabilmesi iin gerekli seviyenin en az kat stnde... Bu heyecan verici raporun sonunda Dnya Bankas soruyor: "Afrika, 21. Yzyla Girebilecek mi?" Cevab tahmin ediyorsundur, ey kari: Dnyann belki en byk potansiyel ve gizli rezervlerine sahip bu kta: a) daha iyi ynetilir, daha az savarsa, b) insanlarna daha ok yatrm yaparsa; c) ekonomisini eitlendirebilirse ve d) Zengin lkelerden daha ok yardm alrsa evet, bizlere, yani dnyann geri kalan kesimine yetiebilir. Grdn gibi ey kari, drt basit arta bal ite. Ama eer Dnya Bankas'na deil de bana sorarsan, ok daha basit bir zm var iin: Afrika'da, hele Sahra'nn gneyindeki lkelerden birinde doma, yeter.
98
"HERKES N DAHA Y BR DNYA"

Son zamanlarda duyduum en iyi haber: Yeryznn yzyze olduu yoksulluk felketinin kkn kazmak zere Cenevre'de toplanan insanlk temsilcileri, zirveyi tam bir gn uzatmlar (BBC). Gnde tek bir Amerikan dolarndan daha az bir gelirle yaamak zorunda olan bir milyar akn insann sefaletini sona erdirecek stratejiyi izmek ve bu kepazelie son noktay koymak zere -- az deil -- koca bir 24 saat daha kazandk! "Bir milyar iin bir gn"! Bu kritik saatler iinde hkmet temsilcileri -- ve onlarn emrinde karnca gibi alan brokratlar -- ciddi ciddi tartarak ortak bir gre varacaklar ve niha metni ortaya karm olacaklar. Aslnda, hakszlk etmemeli. Strateji belli: Yoksullarla zenginler arasndaki korkun uuruma bir "kpr" kurmak zere cil nlemler alnmas. Hedefler son derece belirgin ve basit: Yoksullar zenginletirmek, cehaleti ortadan kaldrmak, savalar ve isavalar durdurmak, snrsz kazan hrsn dizginlemek, ehveti gemlemek, kadnlar glendirmek, kkleri korumak, bykleri saymak, iklimi daha fazla bozmamak, insana yarar salk koullarn da her yerde Coca Cola kadar yaygn hale getirmek... Bu hedeflerin hepsi doru saptanm. Sadece Birlemi Milletler deil, zirveye paralel toplant yapan uluslararas sivil toplum kurulular da bunlar makl ve gerekletirebilir buluyor. Zaten, "uzatmalar oynanan" zirve toplantsnn sonunda kacak olan metnin bal da "Herkes in Daha yi Bir Dnya". Peki sorun nerede? urada: Herkes iin daha iyi bir dnyann nasl gerekletirilecei bilinmiyor maalesef. Dnya tarihinde ilk defa BM, IMF, Dnya Bankas ve OECD kafa kafaya verip birlikte bir alma kotarmlar ve ortaya bir sonu karamamlar. Herkesin zerinde
99
tam fikir birlii ettii tek konu var, o da, dnyann herkes (ama, tabii zellikle yoksullar) iin daha ktye gittii. ok ncelikli iki konu, yani borlarn silinmesi ve yeni maddi kaynaklar yaratlmas konular, son kacak raporda ylesine sulandrlm ki, neden bahsedildiini anlamak bile olanaksz hale gelmi. Yeni fonlar arayp bulma gerei konusunda da herkes hemfikir, ama bunu kimin yapaca bilinmiyor. Herkesin zerinde anlat grlen bir konu daha var: Bundan be yl nce Kopenhag'da yaplan ilk sosyal zirveden bu yana zellikle gelimi lke hkmetlerinin, yklendikleri taahhtlerin hemen hibirini yerine getirmedikleri. (Sadece 4 lkenin - Danimarka, Hollanda, Norve ve sve -- gayrisafi milli haslalarnn yzde yarm'dan biraz fazlasn d yardm olarak kullanmalar taahhdn yerine getirdiklerini belirtelim.) Yoksulluu silmek iin ak bir yol haritas olmaynca, insanlk camiamzn gemiteki hatalarn tekrarlamaktan nasl kurtulaca sorusunun cevabn da bilemiyoruz. Kimsenin "uzun mrl, salkl gelecek" sevincini kursanda brakmak istemeyiz elbette; ama, o harika genom haritasnda bize cilen gereken bu yolun izgileri gsterilmiyor ne yazk ki. O harita, bu harita deil.
100
VAAT EDLM TOPRAK

"Postac" filminde postacnn aire syledii gibi: Hayatn kendisi de bir metafor galiba Filipinler'in bakenti Manila'nn byk p da nce bir volkan oldu, sonra yaral bir dev halinde canhra bir lkla naraland; derken bir tsunami olup kabard, ardndan bir cehennem bir alev topuna dnp Vaat Edilmi Toprak skinlerinin zerine bir lm bulutu eklinde kt. aka deil. Bu pln ad gerekten Arz- Mev'ud. Yani, Eski Ahit'te ve Kur'an da dile getirildii gibi Tanrnn vaad ettii lke. En az 15 metre yksekliinde ve 300 dnm geniliine bir alana yaylm gerek bir p dann, burann gerek skinleri tarafndan "Tanr'nn Vaadettii lke" diye vaftiz edilmesi kadar i burkan bir espri kolay kolay dnlemezdi dorusu. Dnyadaki nfus artnn ve ehirlere yaplan gn canl metaforlar olan bu insanlardan 200'nn ld, en az drt katnn "kayp" olduu, gerek saynn ise sonsuza kadar bilinemeyecei bildiriliyor. Tpk 1993 ylnda mraniye Hekimba plnn patlamas sonucunda dnya deitiren insanlarn tam saysnn hibir zaman bilinemeyecei gibi. Ya da, 17 Austos Depremi'nde yokolan insanlarn saysnn bilinemeyecei gibi. Gnde 10,000 ton p atlan Manila pl, iin iin hep yanar ve gece gndz l l parlarm. Dayanlmaz kokular ve srekli duman arasnda zaman zaman duyulan atrt-patrt ise patlayan pillerden gelirmi. Heyelanda drt ocuundan n kaybeden gen bir hanmn kocasna syledii gibi: "Bak, her tarafta mumlar yanyormu gibi. Sanki bir mezarlkta yayoruz." (New York Times)
101
ok karmak bir ekonomik sistem yrrlkteymi burada: Kyden gelip buraya yerleen "le kargalar", eitli kategorilere ayrlan artk ve atklar kentteki yeni aalar olan araclara satmak zorunda. Aalarn stnde de, kendi plerini bir ekilde geri alp kullanma sokan byk oteller vb. var. "Free-lance" olarak alan "le kargalar" ise, seilen atklardan geri kalan zerinde alyor. Daha p atmadan kamyonlarn stne srayp ellerine geeni kurtaran genlere ise "srayanlar" deniyor. Vaat Edilmi lke skinleri, vaat edilmemi lkelerinin 25 milyonluk "atk"larn temsil ediyorlar - gnde bir dolardan az geliri olan sefilleri, kalntnn kalntlarn. Ve bu sefiller, orackta gnde milyonlarca peso'luk ciro yapan bir ekonominin motoru durumundalar. Bu ehr-i Stanbul'un adam bana ortalama gnde 3 kilogram (ylda toplam 3 milyon ton) p "reten" skinlerinden biri olarak, Manila'nn bizden ne kadar uzakta olduunu dnyorum. Ve bana artk Manila kadar uzak gelen ocukluumdaki oyunlardan birinin oyunu o an iin donduran slogann hatrlayp sevinle haykryorum: erp!
102
G8 ZRVESNDE LDERLERN BURUNLARI UZADI

"Yeni bir a iin afak skyor. Daha mreffeh bir 21. yzyla, daha derin bir huzura ve daha byk istikrara doru hep beraber umutla ilerleyelim!" Dnyann en zengin 7 lkesinin liderleri (liderlerimiz), aralarna Rusya'nnkini de alarak, yllk zirvelerini dn Okinawa'da baaryla tamamladlar ve canalc cmlesini yukarda aktardmz bildirilerini de yaynladlar. Her tarafndan umut, iyimserlik ve pozitif titreimler salan bildiride ayrca dnya ekonomisinin glenii ve dinamizmi gklere karlyor, yerkrenin daha da gvenli, mreffeh bir gezegen hale getirilmesi iin liderlerimizin ellerinden geleni artlarna koymayacaklar vaadi dile getiriliyordu. "Eh, bundan iyisi can sal," diye dnebilirsin ey kari, ama hemen syleyeyim, liderlerimiz bundan da iyisini dile getirdiler: Dnyann en yoksul lkelerini krp geiren bor ykn hafifletmeyi, bu lkeleri tarmar eden salgn hastalklar iyiletirmeyi, bellerini bsbtn bken enformasyon teknolojisi an kapatmay ve en ok sayda insana en ucuz fiyata en iyi yiyecei - eer genetik dnm gvenli ise - salamay da vaat ettiler. (Bu amalara somut olarak nasl ulalaca ya da yoksul lkelere yaplan muazzam silh satlar konusunda ise herhangi bir aklama yapmadlar, ve yardm rgtleri tarafndan hibir vaatlerini tutmamakla ar ekilde sulandlar -- ama o kadar kusur da kad kznda bile bulunur be kari.) Sonra da, geleneksel kapan trenlerini beklemeden uaa koturup Ortadou sorununu zmeye giderken parmaklaryla dnyaya umut iareti yapan Clinton'n ardndan, bu en byk lideri
103
"sevgi, sayg ve hayranlk"la bir kez daha selmlamay da ihmal etmediler. (Reuters) Dnyann en gl adamlar, yani liderlerimiz art Putin, bu parlak zirvenin al gecesi 15. yzylda Samuraylar dneminden kalan urico atosunda verilen grkemli lende stakoz, havyar ve rdein ba tuttuu muhteem bir yemek yemilerdi. gnlk zirvenin yaplmas iin harcanan para da ba dndrc bir rakama ulayordu: Yaklak 750 milyon dolar! Sadece bu para ile, liderlerin kurtarmak istedikleri en yoksul 40 lkenin sefil ocuklarndan 1,5 milyonunun hayatnn kurtarlabilecei ya da Gambia gibi bir lkenin borlarnn hepten silinebilecei hesaplanyor. (BBC) Ve sen ey kari, zenginlerin toplantsyla enesini yoran bu zrt yazsn sonuna kadar okuyacak kadar azimli idiysen, haberin olsun, bu okuma sresi iinde 20 kk ocuk bu dnyadan ayrld - alktan ve hastalktan. Ne yapalm, salk olsun.
104
KABRSTAN
GLE GLE 'KEMO SABE!'
ocukken, kovboy olmak isterdim. Bu bakmdan bir ayrcalm olduu da sylenemez - aa yukar tandm herkes de kovboy olmak isterdi zaten. 11 yandayken filan Foto Sabah'ta ekilmi bir fotorafm var, orada da aka grlyor: Kzlderili usul, uzun pskll kollar olan gmlek, gene kenarlar pskll siyah, deri taklidi pantalon, mcevher taklidi sar kesme ta olan brou ile siyah ip kravat - ve geni kenarl beyaz apka tabii, galonluk. (Alt patlar gm revolverleri saymyorum bile. Otuzbelik simit gibi srtan yzmdeki marur ifadeyi de. Onlar, iin 'olmazsa olmaz' paralar.) Btn takm-taklavat, anneannemin hediyesiydi. Ayn yllarda, bir hediye daha aldm ondan: 'Stereoskop' denen bir teknoloji harikas. evresine muntazam aralklarla renkli 'slide'lar yerletirilmi bir disk dnn. Yalnz, her 'resim'den ikier tane var ve bunlar simetrik olarak karlkl yerletirilmi. Bu diski, drbn gibi iki 'objektif'i bulunan bir siyah letin iine yerletiriyordunuz, Sa yandaki metal kolu aa ektike disk dnyordu, ve siz her seferinde deien o simetrik resimleri iki ayr gznzle ayr ayr grdnzden, boyutlu bir hikye seyrediyordunuz. (Bir eit 'Al gzm seyreyle Salih' numaras yani - ama, elbette, onun ok gelimi hali.) Stereoskopumda seyredebileceim bir yn disk vard, Hansel ve Gretel masallar, 'Hula' dans yapan yar-plak kzlarla bezeli turistik ve birazck da erotik Hawaii manzaralar ve daha neler neler. Ama, aka itiraf etmem gerekirse, bunlardan yalnzca bir tanesi bende silinmez izler, hatta saplant yaratt: Maskeli Svari! Gr yeleli beyaz atn aha kaldrm, geni kenarl beyaz apkasnn altndaki kara maskesi, ak mavi ilemeli gmlei, boynundaki krmz mendili ve gm kurunlar atan ifte tabancasyla eitli pozlar veren o esiz kahraman. Ktlerin amansz dman, adalet ve demokrasinin ylmaz savunucusu Maskeli Svari, yzyllarn en kts saylan bu yzyln
105
sonuna doru, 2000'e gn kala ld. Daha dorusu, onu canlandran, ona suret kazandran ve benim o harika letimin iine giren aktr Clayton Moore'du len. Aslna bakarsanz, len kimdi, Maskeli Svari mi, yoksa oyuncu Moore mu, bunu ayrdetmek imknsz artk. nk oyuncu, rol oktan am, onunla yekvcut olmutu. O kadar ki, rol braktktan sonra bile beyaz apkasn karmad ve onu mrnn sonuna kadar tad. Maskeli Svari karakteri 1930'larda bir radyo kahraman olarak domutu. Binlerce gn devam eden ve radyonun gnmzde yeniden dnlen altn gnlerinde de tekrar gze giren dizi, tabii televizyonda ve Hollywood filmlerinde de varln srdrd. Dizi, amaz biimde Wilhelm Tell uvertr ile alrd: "Ik hzyla koan mthi bir at, yerden kalkan toz bulutu ve kahramann azndan fkran sava l: 'Hi Yo Silver!' te Maskeli Svari. Sadk kzlderili dostu Tonto ile birlikte ovalarn bu cesur ve yetenekli maskeli svarisi, vahi Bat'nn ilk yllarnda kanun ve nizam iin savan ban ekerdi. Bldr senelerin o mthi gnlerine dnelim. Maskeli Svari gene at koturuyor!" yi adamn neden kara maske taktn soruyorsanz, hemen syleyelim: Bir haydut etesinin pususuna den Teksasl Rancer'ler grubunun hayatta kalan tek yesiydi de ondan. Saklanmak zorundayd o. Tek ty takan kzlderili Tonto onu bulup saalttktan sonra, dmanlarndan korunmak iin maskesini takmt ve Tonto'yla ikisi btn Bat'da ktlerin peine taklmlard. Her blmn sonunda da, batan gnee doru yol alrlarken, ktlerden kurtardklar masumlardan biri mutlaka sorard: "Kim bu maskeli adam?" Maskeli Svari'nin neden gm kurun kullandn sorarsanz, ona da cevabm hazr: Bilirsiniz, gm yumuak bir madendir; sadk dostu Tonto'nun "Kemo Sabe!" diye sevecenlikle hitap ettii kahramanmz, att kurunlarn bile ldrmesini istemez; yumuak kurunla yaralar ktleri bile. te byle. Maskeli Svari de gitti. Artk at koturamayacak. Hrs ve nyargya kar adalet ve eitliin tabancas olan kahraman yok artk. Kahramanlara belki de her zamankinden fazla ihtiya duyulan yeni dnemde biz, yani btn ocuklar ve radyocular, onu ok zleyeceiz.
106
DON MARTIN DE GTT: SPLOP!

Yeni yla, enliklerin yan sra, hayli hzn verici nemli bir kaypla girdik. Amerikan yergi geleneinin zellikle 50'lerde ve 60'larda pupa yelken giden nl Mad (Kak) dergisinin "en kak sanats", karikatrist Don Martin de ld sonunda. Martin'in sa ba dalm, kepe kulakl, titrek bacakl, ayak ular kaldrmlardan yola sarkan sarsak karakterleri, bizim kua epey gldrm, epey de hznlendirmitir, farknda olmasak bile. Orta okul ve lise yllarmzda, komnal gruplar arasnda epey de el deitirmitir bu dergi ve karikatrler. Ama, bunlardaki ar yaralayc mizahn derinlemesine farkna - ya da eski deyimle 'knhne' - vardmzdan da pek emin deilim dorusu. (Nedense, hep byle oluyor: Arlkl sz ya da izgisi olan birini, ancak ldkten sonra daha iyi deerlendirebiliyormuum gibi bir hisse kaplyorum - Bir eit ge kalmlk ya da 'yalanyorum artk' duygusu.) Don Martin'in, Fonebone ya da Kaptan Klutz gibi acayip isimler tayan karakterleri dnyann en talihsiz, beceriksiz ve mutsuz yaratklardr. Trke'de onlar tanmlamak iin bulabileceimiz en iyi karlk, garip olabilir - her iki anlamnda da. lerinde yaadklar dnya da, tpk balarna gelen kazalar gibi, acayip, hatta grotesk'tir: Islkla melodiler alarak ne'e iinde kaldrmda yryen bir 'sokak mzisyeni'nin kafasna bir gkdelenin tepesinden koskocaman bir kuyruklu piyano debilir mesel ve telleri de bizimkini salam gibi keserek, yolun ortasna ince dilimler halinde stste ylmasna yol aabilir. 'Ayaklarn ba olduu', yani bildiimiz, altmz tm kavramlarn tepetaklak edildii, bu biraz Kafkasal dnyada yaayan gariplerin en temel derdi, evreye uyum salayamamaktr: Otel mterisi kahramanmz, mesel, odasndaki hamambceklerinden ikyet etmek iin paldr kldr resepsiyona iner ve resepsiyondaki adamn dev bir hamambcei olduunu grr - tyl drt baca, bir kar uzam sakal, aznda snm purosu ve fkeli bir tehditle ileri geri sallanan antenleri ile koskocaman bir hamam bcei!
107
Her durumda ezilmeye, paralanmaya, mahvolmaya mahkm garipler, evrelerini kuatan ada dnyayla onulmaz biimde ters derler. Makineler badmandr: Yol silindirleri ve yeri delme letleri gibi komplike aygtlardan tutun, fn letleri, tuvalet kd tutacaklar, hatta tel elbise asklar gibi basit eyler de her an byk bir felkete yol aabilir bu dnyada. Tehdit her an her yerdedir. Don Martin'in daima sefillik, irenlik ve talihsiz felketler zerine kurduu mizahn 'hastalkl' bir anlayn yansmas olduu sylenegelmitir. Kendisi, bu konuda tek bir lt koyuyor: "Komik mi? Karikatr denen ey szkonusuysa, bildiim tek test var, o da bu. Yoksa, hastalkl mym, insanlarn deerlerini ya da maneviyatlarn yerle bir mi edecekmi, soru bu deil ki. ok basit, tek bir soru soracaksnz: Komik mi?" Dnyann en 'kak' sanatlarndan Martin'in u lml dnyaya yapt iki katkdan daha bahsetmek gerekir: Birincisi, karikatr ve 'resimli roman' dnyasna getirdii yeni ses boyutu: Onomatopeia sanatnn esiz rnekleri: Her fiziki ikencenin kendine zg bir sadas vardr Martin'in dnyasnda: Karlar suratlarna taze bal arptnda, gariplerin yanaklarndan 'SPLADAP' diye bir ses kar; operatr ameliyat masasnda kestii organ paralarn evdeki kpee gtrlecek kesekdna atarken kan ses, 'SPLOP'tur; gardropta yrd anlalan uyurgezer garibin azndan elbise asks sklrken kan ses 'POT'tir; yutulmamak iin direnen spagettiler, pizzalar filan da asla taklit edilemeyecek 'etsi' sesler karrlar. (Sanatnn kendi araba plakasnda da 'SHTONK' yazard zaten.) Martin'in ikinci katks ise, emeki haklar alannda olmutur. Yerleik dzene muhalif izgisiyle tannan Mad dergisi, kar olduu birok yayn organyla ayn gelenei srdrmekteydi nedense: Yazar ve izerlerini 'kira szlemeleri'yle altryor ve ok kr getiren yeniden basm haklarn kendi elinde tutuyordu. Don Martin, 'f reelance' diye adlandrlan tarzda alan btn sanatlarn adna bu uygulamaya kar karak dergiden ayrld ve rakip Cracked dergisine geti. Ayn zamanda, ABD kongresi nnde free-lance sanatlarn haklarn savundu. Daha nceden yaynlanmam karikatrlerinden oluan kitaplarn yaymlayarak 7 milyonluk sata ulat ve sosyal haklar alannda nemli bir zafer kazand (POIT!) Don Martin'le birlikte 'ruh kardelerimiz'den birini daha yitirmi olduk. Halil Turhanl'nn dedii gibi: "Gnbegn eksiliyoruz Vedalamaya zaman bile bulamadan."
108
SEN Y BR ZERDN, CHARLES SCHULZ

14 ubat 2000, Yeni Binyl
"Aman Yarabbim!" Charles Schulz ld. ki gn nce. 77 yanda. Santa Clara'daki evinde. Uykusunda. Gelmi gemi en nl, en popler ve en iyi band karikatrnn, "Peanuts"n yaratcsyd kendisi. Dnyann en ilgin lmlerinden de biri oldu bu ayn zamanda. nk, o lmsz karakterlerinin resmigeit yapt ve sanatnn milyonlarca okuruna hem teekkr hem de veda ettii son band yaynlanmadan bir gn nce ld Schulz. Bir meslekdann dedii gibi, "sanki bunu da kendi yazm"t. "Sanat taklid eden hayat" deyii, belki de hi kimseye Schulz'dan daha fazla yakamazd. Dnyada 75 lkede 2600 gazete ve dergide her gn yaymlanan "Peanuts"n balca karakteri Charlie Brown, "srekli kaybedenlerin koruyucu azizi" idi. Uurtmasn bir kez olsun aalara taklmadan uurmay, Amerikan futbol topunu bir kez olsun doru utlamay, beyzbol takmna bir kez olsun galibiyet kazandrmay, platonik ak 'kzl sal kz'a bir kere olsun kendini beendirmeyi beceremeyen, her yenilgisini de "Good grief" (Aman yarabbi) diye aknlkla karlamaktan vazgemeyen yuvarlak kel kafal Charlie Brown. Ve Charlie Brown'un hayat kadar gerek arkadalar: Psikolojik gvenlik battaniyesini bir an yanndan ayrmayan entelektel Linus; '25 kurua' psikolojik danmanlk hizmeti veren 'cad' Lucy; oyuncak piyanosunda idol Beethoven'in tm eserlerini kusursuz alan Schroeder; I. Dnya Sava'nda amansz hasm 'Kzl Baron'la semalarda it dala yapan yazarlk heveslisi avkpei Snoopy ve btn tekiler Trke dilinde 'ete' kelimesini olumlu ve sevecen anlam ykyle kullanabileceimiz tek durum da bu belki: Charlie Brown ve etesi Beyaz kt stne siyah mrekkeple izili ve iki boyutlu idiler evet; ama, dediimiz gibi, tmyle gerektiler. Yaratclar da gerekti: Elli yla yakn sreyle her gn izen (yarm yzyl yl iinde yalnzca 5 hafta tatil yapmt!),
109
bakasna asla izdirmeyen, lmnden sonra izgisinin bakalarnca srdrlmesine izin vermeyen, dnyann en nl ve en ok para kazanan izeri olmasna ramen, doup byd kasabadan kmadan yaayan, hayat tarznda tek bir deiiklik yapmayan, mrn ocukluk arkadalar, kars ve ocuklar ve bir de komular arasnda, hokey oynayarak, sosisli sandvi ve jleli bonbonlar yiyerek geiren biri. Yksek ahlkl, alakgnll, mahup bir adam. "Gzel Amerikal". (Trkeye bir dnem Can Ycel tarafndan evrilmesi de hayli anlaml geliyor imdi bana.) 21 dnya dilinde her gn yzmilyonlarn okuduu bu adamn, gerek hayatta "daha iyi bir izer olsaydm keke" dediine inanabiliyor musunuz? Charlie Brown gibi. Ansiklopedilere gemesi, kendini emekliye ayrdnda binlerce insandan youn tepki gelmesi, onu iyi bir izer olduuna inandramam. Ama inananlar var: lkokul ikinci snf rencisi bir olan ocuu, geenlerde yle bir mektup yazm ona: "izimlerinden holanyorum. Onnar ok komik. yi iziyosun." Ben de o ocukla ayn fikirdeyim: Onnar ok komik. Sen iyi bir izerdin Charles Schulz.
110
KARINCAEZMEZ EVK
Biraz dikkatli biri idiyseniz, onun kocaman caml gzlnn ardndaki gzlerinde bizimkinden birazck farkl baka bir dnyaya ait hlyal bulutlarn dolatn fark ederdiniz. Biraz dikkatli idiyseniz diyorum, nk gzlerindeki hlyal bulutlardan ok daha arpc eyler vard ortada: Deiik sa kesim ve renklerinin, farkl giyim tarzlarnn, irkiltici beden sslemelerinin hemen hemen hi bilinmedii bir ada, giyim-kuamyla gerek bir "freak" grnts verirdi o. Tmyle sar ve krmz renklerden oluan giysileriyle, ete-kemie brnm bir kulp flamasndan farkszd. Sar ve krmz renklerin hkim olduu o her zaman k ve temiz ceketinin mendil cebinde, yani kalbinin tam stne gelen nahiyede, bir vazo dururdu! Kk, inceuzun, gerek bir vazo. Vazonun iinde gerek su vard. Suyun iinde de iki gerek karanfil: Biri sar, teki krmz. Ceketin altna genellikle giydii tertemiz, tl golf pantolonun ok saydaki kemik dmeleri daima bir sar, bir krmz eklinde sralanrd. Ayakkablarnn backlar da farkl renklerdeydi - sar ve krmz. Karncaezmez evki'den bahsediyorum tabii. Birka gn nce 82 yanda len ve dn cenazesi kaldrlan stanbullu taksi ofr, "adyla msemma" gerek bir beyefendi ve Galatasaray'n "bir numaral taraftar" olan Karncaezmez evki'den. Btn toplumlarda giderek yokolduuna biraz da hznle tank olduumuz baz erdemleri bizatihi adnda tayan bir adam: Karncaezmez. Yani ince, duyarl ve merhametli. Bu, babasnn ailesi iin ald soyad myd, yoksa kiilie uygun isim yaktrmakta stne olmayan halkmzn takt ve kendisinin de benimseyip yakasndaki karanfiller gibi byk zarafetle mr boyu tad bir sfat m, bilinmez. Ama, her halkrda, her duyduumuzda iimizde ho ve insan armlar yaratan bir Karncaezmez evki ite. Aerodinamik kurallar pek bilinmezken yaplm o biraz biimsiz 1948 modeli Opel Kapitan taksisinin d koyu bej, ama ii sar-krmz bir renk cmbyd. Arabaya bindiinizde, gene o vazolar, vazolarn iindeki sularda, dostu ve kahraman Kaptan
111
Turgay'n "gle gle" yazsnda belirttii gibi "tam tazeliiyle her gn deien sar krmzl gller, karanfiller", sizi birden o kendinizinkinden biraz farkl dnyaya tayverirdi. Galatasaray'n uluslararas lemde "destanlar", "tarihler" falan yazd, "ilklere imza" att dnemlerden farkl bir zaman diliminin adamyd Karncaezmez. O zamanlar Galatasaray, baarlar karsnda taraf deitirmeler sonucu bugnk "dev" taraftar kitlesine sahip deildi. Aksine, mutlak bir aznlk olmann o tuhaf ve biraz da mazohiste keyfini yayan taraftarlar, o zamanki adyla Dolmabahe stadnn kapal tribnn deniz tarafndaki kesine skm "bir avu insan"d. Ve, gene Turgay eren'in anlatt gibi, Karncaezmez evki ite orada "iki direk arasnda heykel gibi" dikilirdi, "iki eli havada, sar krmzl bayrak elinde ykselir ve tek kelime sylemez, sadece bayrak sallard". (Hrriyet, 25 Mart 2000) Karncaezmez evki'ye u sralarda "efsanevi amigo" gibi sfatlar yaktrld grlyor. Oysa, o bir amigo deildi. Kulplerle maddi kar alverii iinde olan, tribnler yeterince cokulu deilse onlar vahi baklarla azarlayarak tezahrat yapmaya "zorlayan", kulp basp futbolcu dven, kendine daima en byk, takmna da duruma gre "ruhsuz" diyerek sven bu amigoluk ya da "taraftarlk" kavramndan daha uzak bir kimse dnlemez. O, brakn kfretmeyi, bayran sallamaktan te tek kelime bile barmay gereksiz gren bir yaradltayd. Ama, ite Galatasaray bir gol atmaya grsn, "o bayraklar yle bir sallanrd ki elinde," diye hatrlyor kaptan Turgay, "en etkili rzgr bile byle bir tesir gsteremezdi." Galatasaray'n bir dnem artarda kt sonular almas zerine, kapaldaki "taraftar"larn evki'nin "uursuz" geldiine hkmettiklerini ve bu ilkel hnlarn ona da syleme vahetini gsterdiklerini de ben hatrlyorum. te ilk kez o zaman, byk kentin belki biraz yoz, ama oka da derin ve nezih kltrnn hoyrat bir "tara kltr" tarafndan tasalluta uramaya baladnn ipularn sezinler gibi olmutu bazlarmz. Karncaezmez ise bu akl almaz kabalk karsnda sadece o tribn terketmekle yetindi. Onu kovanlara ksp ksmediini bilmiyorum. Ama, tam bir karlksz sevgi rnei olarak onun sar-krmz renkleri lmne dek bir an bile terketmediini btn gazeteler yazyor. Karncaezmez evki ld. Galatasaray bir numaral taraftarn kaybetti. Galatasaray'n bir numaral taraftarlk "koltuu"nun bir daha doldurulacana ihtimal vermiyorum. Zaten, karnca bile ezmemenin modas geti.
112
KOPAN HAYAT BALARI

Fransz sinema ynetmeni Claude Sautet geen hafta sonu 76 yanda ld. Bylelikle, bize mutsuzluun resmini en iyi izebilenlerden biri daha bu diyarlardan gitmi oldu. Onun, mrn sradan sosyoloji hafriyat ile geirdii sylenir. Herhalde dorudur da. Modernleen orta snfn, devlet memurlarnn; doktor, mimar, avukat gibi meslek sahiplerinin, sac mirasyedilerin, solcu sonradan grmelerin o ok skc ve skntl hayatlarna, inanlmaz ntr'lkte bir bakla yaklam ve "hayatn kk eyleri"ni neredeyse bir bilim adam nesnellii ile yakalayp yanstmt. Didier Peron'un Liberation'da yazd gibi, hep o ayn insanlar, ayn yazlk evlerde, ayn elikili aklar iinde, birbirlerine bir araba lf edip sustuklarnda kendi kendilerinden nefret eden yakn arkada gruplar, ayn krk ve hareketsiz kadnlar, ayn geyik muhabbetlerini izleyen ayn uzun sessizlikler... Ama sosyolojik "inceleme"nin derinliklerinde, eletirinin hayli tesine uzanan o "mutsuzluk resmi"nin nemini de gzden karmamak gerekir herhalde. Btn geleceklerini bir ekilde geride brakm, gene Peron'un deyiiyle, elle tutulur gerek bir elime dahi yakalayamayan insanlarn yerinde sayan hayatlar. Biraz Halit Ziya, biraz Ouz Atay, oka da Flaubert... Snacak en nemli melce olarak para ve bilumum tketilecek nesnelerin glgesine snan gnmz insannn ken moral deerleri iinde portresini izerken de ahlk birinden ok, bilgece bir yaklam benimsemi olduu dnyorum Sautet'nin. "Filmlerimde hibir zaman mutlu son yoktur," demi bir syleisinde. "Filmlerimin ucu aktr; tpk ilikilerin ve hayatn kendisi gibi."
113
Flaubert'vari bir bakla "grecelii" sabit fikir edinmi, duran zaman temel meselesi saym bu sanatnn en parlak filmlerinden biri "Hayat Balar" idi (Les choses de la vie). Michel Piccoli ile gzelim Romy Schneider'in barollerinde olduu bu filmi, Sautet'nin tm deerlerinin aksini savunan bir sinemada, Hollywood'un aksiyon dolu mutlu son sinemasnda Richard Gere ve Sharon Stone'la yeniden ekmek de bu acmasz dnyann bize yapaca en zalim ve kaba akalardan biri olmalyd. Ama sylemilerdi: "Asl i ekonomide, enayi".
114
BYK NSANLIIN RL UFAKLI HALLER

OLAAN VE SAHC
Bayram ziyaretlerinin en tuhaf 'ritel'lerinden biri 'selmlama' fasl olarak grnmtr bana, teden beri. En tuhaf ve en ho. Mutlaka ailenin en yal efradndan, yani 'byk ev'dekilerden balanan ziyarette, ayakkablar karlp terlikler giyildikten sonra, iyice hazrlanp tertiplenmi 'oturma odas'nda toplanan insanlar ya srasna ve giri kapsna uzaklklarna gre konulandrlr; ilk tel ve hareketliliin yatmasndan sonraki ksa sessizliin korkutucu ve utandrc bir hl alacak kadar uzamasna varmadan i, muhtemelen aile byklerinden bir hanmn mkemmel zamanlamal bir mdahalesiyle ite o tuhaf dediim fasl balar: Herkesin herkese "naslsnz?" diye sorduu, herkesin herkesi "hamdolsun, iyiyim, ya siz naslsnz?" diye cevaplandrd bir zincirleme selmlamadr bu. amaz bir biimde aynen tekrarlanr ve ne hiyerarik sras bozulur, ne de bilgisayar programlarnda olduu gibi 'ksayol'u, kestirmesi filn vardr. in daha da ilgin yan, "byk ev"den klp gidilen daha sonraki akraba, dost ve ahbap ziyaretlerinde ayn tren harfiyyen tekrarlanr; bir nceki evde birbirlerinin hal ve hatrn soran ayn insanlar, ikinci - nc ziyaretlerde yeniden karlatklarnda - ki bu yeniden karlamalar da kanlmazdr - sanki birbirlerini biraz nce hi grmemi gibi gene ayn soruyu soruyu sorar, cevabn byk bir merakla dinler, bir sonraki insana dnp ayn merakla ayn soruyu sorarlar Kkken, bunu ok yadrgardm: "Yahu, daha yarm saat nce st katta birbirlerinin ok iyi olduunu renmemiler miydi?" Bir daha sormann hem lzumsuz, hem de - daha kts - biraz sahtekrca olduunu dnrdm. Biraz sahte(krca) olduunu dndm baka eyler de vard ocukluumun bayram ziyaretlerinde: Hal-hatr sormalarda izlenen hiyerarik sraya aynen uyularak herkesin dizilmesi ve, ailenin 'bir numaras' hari, herkesin nce el pp sonra
115
sraya girerek el ptrmesindeki 'biimsellik' mesel. ('Bir numara', yani dedemiz, o lmse, ninemiz, kimsenin elini pmezdi tabii; hem pme, hem de ptrme fasl, iki numaradan balar ve akl el pebilecek yaa gelmi en ke kadar kesintisiz uzanrd.) ocuk yatakilerin, kendilerinden kklere el ptrp harlk vermesi, bana tuhaf ve yapay gelirdi. 'Di'li gemi kullanyorum, nk btn bunlar eskidendi. imdi bana tuhaf gelen hibir ey yok. Dn, bayramn ilk gn, aile ziyaretleri bizim evden balad. 'Byk ev' olma sras tam bize gememiti, ama yeni tanmamz dolaysyla 'gle gle oturma'ya denk getirildi ziyaret. Zil, terlik, oturma odas, sessizlik ve selmlama. Hepimiz hepimize "naslsn(z)?" diye sorduk tek tek ve "hamdolsun, iyiyim, ya siz/sen?" diye cevapladk yamza gre. Sonra oturduk, ho-be ettik, yemek yedik ve ardndan da el pp ptrdk. 87 yandaki teyzemiz 'Bir Numara' olarak srann bana geti, btn srarmza ramen, narin ve krlgan bedenini bir koltua brakmay reddetti ve btn treni vakarla ayakta gtrd. Riteli karm ynetiyordu. (Yalnzca evsahibesi olduu iin deil, ayn zamanda, yaradltan organizatr olduu iin.) Onun cebime koyduu 5 milyonluk banknotlarla gene onun gsterdii yere getim. Ve, protokoln nc srasnda yer aldm, aknlkla kark bir gururla farkettim. (Ayn kark duygular, daha nce, sofrann bakesine oturtulduumda da yaam, hatta bir-iki saniye de yadrgar gibi olmutum bu durumu. Ama, hemen uyandm: Normalde tabii ki teyzenin olmas gerekiyordu o ke; ama ben evsahibi konumundaydm ve ok daha nemlisi, erkektim! Ailenin en byk erkei. Karm gene haklyd.) Hatasz bir performans gsterdim: Sras gelince karma el ptrdm, ona iyi bayramlar diledim, ardndan gelen gelin elimi pmekten utannca, onu gleryzle uyarp grevini hatrlattm, sonra ya srasyla kzm ve yeenim geldiler, onlara el ptrrken, daha nce karmdan grdm usul aynen uygulayp cebimden aktrmadan avucuma kaydrdm banknotlar onlarn kk ellerine ustaca aktarverdim. Herey ya gibi gitti. Sonra ikolata yiyip likr itik yksk gibi gm kadehlerde. ocuklara ikinci bir kadeh likr vermeyi reddettik, ama olay kmad. Sonra bayramn birinci gn ziyareti sona erdi ve ben yazy yetitirmek iin bilgisayarn bana kotum. Herey ne kadar olaand. Ve sahici.
116
BAYRAMIN KARANLIK YZ
Televizyon ekrannda Fenerbahe'nin o ok baarl mit futbol takm oyuncularndan biri beliriyor. Sarn delikanlnn sevimli ve gle yznde belli belirsiz bir aknln izlerine de rastlanmyor deil ama: Sincan stadyumunda Genlerbirlii ile oynamalar gereken deplasman mann 'olumsuz hava koullar' nedeniyle 'ileri bir tarihe ertelendii'ni yeni renmi. Ama, 'aabeyleri'nin ayn kentteki - ve elbette ayn hava koullarndaki - mann oynanacan da biliyor. "Ne yapalm," diyor sarn delikanl. "Biz de kartopu oynarz." Sonra da, gzlerinde muzip bir prltyla ekliyor: "Yarn kar yaarsa, gene kartopu oynarz biz de." Fenerbahe'nin, ve tabii Trkiye'nin, yarnn temsil eden delikanl dediini yapyor ve ikinci 'sahne'deki genel ekimde onu takm arkadalaryla kartopu oynarken seyrediyoruz Sincan stadnda. Ardndan, kamera, ayn stadn zeminini karlardan temizlemekle uraan gencecik bir temizlik iisine odaklanyor. O temizlik iisi Selim Ik gibi tek ve Trk - elindeki trma benzer derme-atma tahta leti bir iki kere ileri-geri srp kk bir yol ayor karlarn zerinde; sonra, kameraya evirdii prltl kara gzlerinde "Grdnz ya, herey nfile!" diyen bir bakla bu bouna urana son verip grntden kayboluyor te bu, bayramn ve bayram tatillerinin ikinci yzdr: Stadn bembeyaz karlarla kapl zemininden ekranlarmza yansyan karanlk, grnmeyen yz. Bayramlar, 'lm unutkanl'mza ksa bir ara verdiimiz kabristan ziyaretleriyle balar. Kabristandan sonra akraba, dost ve yakn ziyaretlerine gideriz ve lm unutmay nnda beceriveririz. Ama, o unutmaz: Yollarda bekler bizi, bazen src, bazen yaya olarak; zamannda gelemeyen ve dolaysyla can kurtarmakta hayati gecikmelerde bulunan sarsak cankurtaranlarda ya da hastanelerde bulur; bol kl ameliyat masalarnda ya da buz gibi youn bakm odalarnn loluunda yakalar bazen, ve dahi, sonu gelmeyen bir nekahatin geirildii hasta odalarnda bazen de Dadaal modern ehir hayatnn mtemadiyen ertelettii kavumalar hi olmazsa ylda 2 kez
117
gerekletirmeyi umduunuz bayramlar, bir bakarsnz, ebedi ayrlklara da sebep oluvermi. Hayat durur nk bayramlarda. Cankurtarana, doktora, hemireye, hastabakcya, derdinize kulak verecek herhangi bir kimseye ulaamayabilirsiniz. Herkes tatile kmtr. Sucusu, marangozu, tamircisi, gazcs da Ramazan boyunca salam bir inan ve tevekklle oru tutanlarn bazlar, bu edimin yalnzca kendileri ile Allah arasndaki en dolaysz ilikinin bir tezahr olduunu, bunun kendi nefsini terbiye etmek iin giriilen en ulvi eylem olduunu hatrdan karvermilerdir, bakarsnz: Bu unutkanln sonucunda somurtkan ya da ihmalkr olmay, oru tutmayanlara kar bir gizli fkeyi barlarnda barndrmay bir tr hak olarak grebilmilerdir. (Tabii kendilerine bile itiraf etmeden.) Tpk, bayram tatilini de 'teki'lerden ok hak edilmi bir hak olarak grdkleri gibi. Ne var ki, hele hafta sonuna doru baz gnleri birbirine eklenerek uzatlm bayram gnlerinde hayat durmu, lm durmam, lkemiz bir 'tatiller ve kaatiller lkesi'ne dnmtr. Ve o zaman, ne kadar yalnz olduunuzu da anlayverirsiniz birden. Ve o zaman, o badem ekerleri, lokumlar, bonbonlar, ikolatalar ve likrler boaznzda kalabilir ite; yutkunmak zorunda kalabilirsiniz - stste stste. Dnyann en gen nfuslu lkelerinden biri olan lkemizin krk yan am herhangi bir vatandann rahatlkla verebilecei toplumsal tlerden bir demet vereyim size: Bayrama girerken: 1) a) Hastalanmayacaksnz: Beyin kanamas, inme, yksek tansiyon, kalp krizi geirmeyeceksiniz, eker komasna vb. girmeyeceksiniz. b)Yaknlarnzn ve sevdiklerinizin hastalanmasna da zinhar izin vermeyeceksiniz. 2) a) Kaza ve felaket (deprem, sel, trafik kazas vb.) geirmeyeceksiniz. b) Yaknlarnzn ve sevdiklerinizin kaza ve felket geirmesine izin vermeyeceksiniz. 3) a) Hayatnzda ak balangc, flrt, yeni dostluklar, tanma ya da ayrlma ya da boanma gibi radikal deiikliklere asla girimeyeceksiniz. b) Yaknlarnzn ve sevdiklerinizin byle deiikliklere girimesine izin vermeyeceksiniz. altn t: O pek vlen toplumsal dayanmamzn tam almad durumlar iin. Gelimi Bat demokrasilerinin o pek knanan souk, bencil, hatta egosantrik ilikileri ("olmayan insan ilikileri") iinse, forml, gene onlardan geliyor: Toplumsal dayanma iinizden gelmiyorsa, onun yerine geecek bir toplumsal rgtlenme kurun. Biz, eski nesil bunu kuramadk anlalan. imdi mit, Fenerbahe mit takmnn temsil ettii yeni kuakta. Bir bayram ekeri alr mydnz?
118
OCUKLARIMA BR KOLAJ
Belediye mar leri iileri kazma, krek ve maske kompresr ve kepe kmrlk bahe toprak ve ta ukur toprak dolu havuz kaln beton tabakas battaniye ve araf ceset torbas naylon torba el, tel, poet ip beton ivisi satr susturuculu tabanca kurun delikleri krk bilekler iki dakikalk hkrk kesik el ve ayaklar ip bedenin n ksm bacak arasndan arkaya sarktma bacak arasna skan ba arka tarafa alnan eller uzun tutulan ip krlan dizler soumadan nce katlanan vcut top ya da cenin hali rlplak diri diri kova kova su ime rme ar bir koku ve taze ekilmi soanlar. Not: bu kolaj, yeni millennium'un 20. gn, stanbul'da, yerel basnn sekiz gazetesinin gene ayn tarihli nshalar tek tek taranmak suretiyle drt saat iinde hazrlanm, 'Times New Roman' font kullanlarak zenle bilgisayarda yazldktan sonra k alnarak fakslanmak suretiyle gazeteye gnderilmi ve sanatnn ocuklarna adanmtr.
119
GVERCN SAVALARI
Geen Pazarki yaz Amerikan hiciv dnyasnn byk isimlerinden karikatrist Don Martin'in ardndan kaleme alnm bir 'mersiye' idi. Sonradan, yazda bir eksik farkettim: Sanatlarn toplumlarn ne kadar nnde gittiini gsteren parlak bir rnei eklemeyi unutmuum. Martin, seneler nce yle birey izmiti: Gneli bir gn (bence Pazar) Adam, parkta bir sraya oturmu. Koca kesekdndan kard patlam msrlar evresinde birikmi gvercinlere serpiyor. Amac, onlar zehirlemek - "Gvercinlerden nefret ederim," diyor skin skin. Ama, hsran: Etrafnda bek bek toplanm olan teki park skinleri, gvercinlerden nce atlp o leziz msrlar yiyip bitiriyorlar nk - ve lyorlar! Sanatnn uzak grll dedik. Gerekten de, u sralarda tm Avrupa'da insanla gvercin arasnda her gn amansz bir sava yrtlmekte. Belediyeler onlar beslemeyi kesinlikle yasaklyorlar. Ve mesel, New York Times'dan Alessandra Stanley'in yazd, gerek hayattan yle bir sahne: Veronal bir beyefendi, Assisi'de bir parkta skin skin oturuyor. Hemen zabta memurlar skn ediyor ve adam sorguluyor: "Neden ayaklarnzn dibinde bir yn gvercin dolayor bakalm?" Adam bankn bir kesine sulu sulu bzlyor: "Vallahi kasden yapmadm; krntlar kazara yere dm olacak" diyor, elindeki pastadan arta kalanlar zabtaya gstererek. Sonra da yaknyor: "Ama hakszlk bu. Gvercinlerin de yaamaya hakk var!" Bar simgesi gvercinle sava tm Avrupa kentlerinde srdryor insanolu, ama bunun Assisi'de apayr bir nemi var. nk, burada hayvan haklar ile insan salnn ve tarih antlarn korunmas arasndaki byk tartmaya yerli bir Azizin retileri de karyor. Bilindii gibi, 1200'lerde bu ortaa kentinde yaayan mtevaz kei Francesco btn hayvanlar barna basar, zellikle de gvercinlerle konuurmu. 1997'de byk bir deprem felketi yaayan Assisi'de, nl bazilika byk hasar grmt; onun restorasyonu arabuk
120
tamamland halde, evleri yklan halka (11 l) yeni evleri - talyan usul bir kargaa sonucu - hl verilemedii iin zaten travma iinde olan insanlar, bir de gvercinlere yaplan zulm yznden bsbtn skntda. Assisi'de ynetimle halk kar karya. Belediye Bakan, gvercin nfusunu a brakp azaltmay hedefliyor. Halkn byke bir kesimi ise bunu bir eit 'insanmerkezcilik' olarak gryor. Kentin hayvanseverlik ahlkna, Aziz Francesco'nun retilerine yaplan byk bir saygszlk rnei olarak yani. Fransisken rahipleri ise iki arada bir derede: "Bakan'n kararna sayglyz, ama hemfikir deiliz," diyorlar. "Hayvanlarla evreye saygl alternatifler olmal." Bununla birlikte, rahipler de bazilikalarn gvercin kakalarndan korumak iin, duvarlarn stne ince teller gerdirip bunlara elektrik akm vermeyi ihmal etmemiler. Belediye bakan, kararn yiite savunuyor: Venedik'teki gibi gaz odalarnda gvercin soykrm filn yapmadn, sadece pratik nlemler aldn sylyor: "San Francesco bir azizdi; bense zavall bir belediye bakanym. Saduyunun gereini yapmalym." (Venedik yneticilerinin de hakkn yememek lzm aslnda: "50.000 gvercini yutacak bir ahin bulsak, herkes alklard, ama ne yazk ki yok," diyorlar. "Doa ne ise odur, Walt Disney'in bize gsterdii ey deil.") Konu ok tartmal aslnda: Baz hayvanbilimciler Aziz Francesco'nun hayatnda hi gvercin grmemi olduunu sylyor. Onun lmnden yzyl sonra getirilmi gvercinler Avrupa'ya. stelik, Kutsal Topraklar'dan getirilen hayvanlar, hapur kpr yenmek iin beslenmiyorlar mym meerse? Kanatl hayvan tarihileri ise taban tabana zt fikirde: Milat'tan nce 10.000 ylnda Avrupa kylarnda grldn sylyorlar kuun. Kadim Msrl'lar evcilletirmiler onu ve yemiler, ardndan da Etrskler ve Romal'lar ayn eyi yapm. (Petronius'un "Satyricon" romannda insann aznn suyunu aktan o muhteem lenlerin en gzde yemei neymi, gvercin tabii!) Sanat tarihileri de ikinci gr destekliyor: Aziz Francesco Bazilikas'nda Giotto'nun yapt sanlan bir fresko var. Depremde toza batm ama restorasyondan sonra yine prl prl. Azizi kulara vaaz verirken gsteriyor. te bu kulardan bazlar da, sanat tarihilerine gre, gvercinin ta kendisi Velhasl, gvercin durumlar ok kark. Ha, bir de son nokta: Belediye yasaklarna kar kentte byk bir sivil itaatsizlik hareketi olmasndan korkuluyor. Bugn Pazar; yle Eminn meydannda, Yenicami evresinde bir gezintiye ne dersiniz?
121
KAR TATLNDE MERVE LE MEDNE

Dary seyrediyorum. Karn byleyici bir yan var. Ate gibi. Baktka bakyor insan. Bakyor ve ocuklarn niye kara sevindiini daha iyi anlyor. Sadece tatil ve oyundan dolay deil ama. Onun dnda birey olmal. Doal bir olay doast bir olaym gibi grmekten dolay belki de. Ama her seferinde, amaz bir ekilde. Ne garip. Kar taneleri birdenbire yn deitiriyor. Yere paralel umaya balyorlar nce, sonra da havaya doru ykseliyorlar. Hepsi birden. Gzlerimi binbir glkle onlardan ayrp kzm aryorum. "Meraba babiko!" diyor cvltl, sevinli ve azck da hoppa sesiyle. Tabii ki ok memnun kar yamasndan: "nanmayacaksn ama tam bir saat kartopu oynadk Selin'lerle." Niye inanmayaym ki? Kar yanca kartopu oynanr. Bana sradan ve hatta biraz 'banal' gelmesine ramen, ilgiyle dinliyormu gibi yapyorum bu kartopu hikyesini. Oyunu bir saatin sonunda brakmlar ama; arkadalar "program yapm" nk. Hem zaten annesi de, fazla kalrsa yp hasta olmasndan korktuu iin bir saatten fazla izin vermemi. imdi de skldn sylyor ufak ufak. "Sen de baka program yapsaydn o zaman," diyorum. "Grmek istediin bir film falan yok mu?" "Var," diyor utangaa glerek. " 'Lnetli Tepe'" Onun bir korku filmi olduunu sylyorum, itiraz ediyormuum gibi yaparak. "yi ya," diye glyor. "Byle korkuyorsun ite, ne gzel."
Ahizeyi yerine koyduktan sonra yeniden dar bakyorum. Taneler klp mikroskopik bir hal almlar, oraya buraya uuuyorlar. Ankara'y dnyorum sonra. "Souk hava ve kar ya trafii etkileyeceinden, Bakent'teki anaokulu, ilkretim ve orta dereceli okullarn () bir gn sreyle tatil edilmesi kararlatrlmtr." Merve ile
122
Medine'yi dnyorum. Valiliin bu tatil tebliini nasl karladlar acaba? Merve ile Medine. Ya da Bra ile Kbra. Hizbullah tedhi rgtnn Ankara sorumlusunun kara arafl kk kzlar. Biri drt, biri sekiz yanda. Biri anaokulunda, teki de ilkokulda olmalyd bu hesapa. Ama okulda deiller; Ankara Emniyet Mdrl TEM ubesi'ndeler. Yani, Terrle Mcadele ubesi'nde. (Sabah, 22.01.2000) Babalar operasyonda gzaltnda alnm. Annelerine ne olduunu ise haberde yazmamlar. Olan u ki, kzlar "bakacak kimseleri olmad iin" TEM'e gtrlmler. Bu geen hafta sonu olmu. Herhalde hl oradadrlar. Merve ile Medine. Yoksa Bra ile Kbra m? Hangisi hangisi? Hangisi gerek, hangisi sanal? Ya da hangisi kk, hangisi byk? Tam gndr kafamn iinde dnp duran habere bir daha bakyorum: "ocuklarn bakmndan sorumlu olan bayan polis, resmi kimlik belgelerine dayanarak onlara gerek adlaryla seslendi. Fakat, ocuklar hi tepki vermediler. Daha sonra, gerek adlarnn Bra ve Kbra olduunu sylediler. Bunun zerine ifadelerine bavurulan terristler, rgt iindeki yaplanma gerei, ocuklara da birer kod isim verildiini itiraf etti." Gene dar bakyorum: Taneler hem irilemiler tekrar, 'kuba' olmular, hem de gene havaya ykseliyorlar. O kadar ki, bir teki bile yere dmyor. Bylenmi halde 'ge yaan' kara bakarken bile drt ve sekiz yalarndaki iki isimli, kara arafl iki kk kz dnmekten kendimi alamyorum bir trl. "Bayan polis" onlara "gerek adlaryla seslen"dikten sonra ne diyecekti acaba? Ekmek mi verecekti? "iiniz geldiyse syleyin," mi diyecekti? Bir korku filmine mi gtrecekti yoksa, yle bir gzel korksunlar diye?
123
HER RENC 1 LRA VERECEK!

Bugn 2 ubat, 2000. Saylar 100' ancak geen baz insanlar iin nemli bir gn: Robert Kolej'in 1964 mezunlar bundan tam 36 yl nce '2222' formlne gre bulumak zere kavillemilerdi: kibinin ikinci aynn ikinci gn saat ikide. Yanlmyorsam, o zamanki mdr Bull atmt bu fikri ortaya. O zamanlar 'millennium' modas yoktu. Gene de, byle yuvarlak bir rakam herkese ok cazip gelmiti. Tarih yapmak gibi birey. Herkesi bilmem ama benim gibi birka kii iin olduka fantastik bir fikirdi. 36 yl! Onca zaman sonrasn bir tekimizin bile dnmediinden eminim o tarihte. Kim le, kim kala. Ama imdi, hakikat n gelip att ite: lenler ld, kalanlar da vaadlerini tutmak zere bir araya geldi. Dnyann drtbir yanndan geldiler. ki kuaklk eek akalar, geyik muhabbetleri ve belki biraz da hzn var paylalacak Ben de, bu 'mktesebat'a geen yl yazdm bir yazdan paralarla katkda bulunaym bari. Ak Radyo'daki odamda, masann arkasndaki duvarda bir fotoraf asl: Snflardan biri, toplant salonu olarak kullanlmakta. Orta 1 falan olmal. Hepsi niformal (kravat-ceket-taral salar) renciler, bir karar oylamaktalar anlalan. nk, sa eller havaya kalkm. Krsde byklar yeni terlemi bir gen, bir bakan skinlii ile ile oturmu, kalkan elleri vakur gzlerle seyretmede. Onun hemen yannda bir baka renci de ayakta, kalem tutan eliyle oy saym yapyor. Hemen arkalarnda karatahta var. stnde, matbaa harfleriyle son derece dzgn bir yaz, tebeirle: "Her renci radyo iin 1.00 TL verecektir." Robert Kolej'in tozlu arivinde kma bu siyah-beyaz fotoraf (Gnaydn Leyla!) her eyi anlatyor aslnda: "Zihnin tiyatrosu" diye adlandrlan radyo olgusunun nemi oktan kavranm; renciler kulplerini oktan kurmular; 'radyo'larn kurup iletmek iin de para topluyorlar. Paralar toplanacak. Lm cimi yok, nk emir ortada: Her renci bir lirasn verecektir! Hayal gc, yaratclk, sorumlulukla kark bir disiplin ve kolektif davran iinde katlm. Daha ne sylenebilir ki? Abartl bir vgye gemek niyetinde deilim. Ama, u
124
da var: 1950'lerin sonlaryla 1960'larn ortalarna kadar olan dnemde Robert Kolej'de okumu olanlarn, Boaz havasyla kark byle bireyleri de solumu olduklar yadsnamaz. Kimbilir hangi art amalarla bir misyon tarafndan kurulmu olan okulda belki de bataki amalar aan bir atmosfer vard. "Sivil yurtta olma bilinci"nin ipularn yakalamann mmkn olduu bu buulu atmosferi yaratan binbir etken zerinde durulabilir. Kendi payma, sadece somut olarak gzlemleme ansna sahip olduum bir tanesini n plana almak istiyorum: 60'larn banda, ABD'de tutuculuun, sradanln, gnlk hayatn skclnn insan atlatacak lde elle tutulur hale geldii bu dnemde (ayrmclklar, Vietnam' da unutmayalm) bireysel bakaldr yolunu seen baz sekin ve eitimli insanlar bu bunaltc lkeden dpedz 'kama' yolunu tutmulard. Bir ksm, kendilerini Trkiye gibi 'egzotik' bir lkede buluverdiler. Karlarnda bulduklarysa, bu lkenin naif, ama hereye ak insanlaryd. Birinci kategoride, Amerikal retmenlerimiz yer alyordu: mrlerinin belki de ilk yurtd deneyimine girmi, niversitede daha yeni rendiklerinin yan sra, heyecan ve dncelerini de bakalaryla paylamay bir hayat tarz olarak nlerinde bulmu birtakm 'gzel Amerikallar'. kinci kategoride bizler vardk: Teknoloji devriminden tam nasibini alamam (TV de yoktu!), dolaysyla bu Amerikallara biraz da Merih'ten gelenler gzyle bakan, ama hereyi ilerine sindirmeye hazr saf ocuklar Bence, hi de fena bir kimya deildi: nsanln vicdann henz tamamen yitirmemi olduu bu garip dnemde biraz da tesadf bir konjonktrde gerekleen bulumadan ho sentezler kt. 68'in mini minnack tohumlarna bile rastlamann imdi, bu kadar zaman sonra bakldnda, pekl mmkn olduu grlyor. O bir sr dil bilen, Latinceyle de, Shakespeare'le de, Don Kiot'la da, Homeros'la da, Joyce'la da, Salinger'la da, Gargantua'yla da, ama ayn zamanda Trk air ve edebiyat insanyla da ilgilenip bunlar bizimle paylaan; sinema, tiyatro, bol iki, az biraz hedonizm, sosyalizm ve biraz daha fazlaca bireycilikle karan bu bileimin fitilini ateleyen gen amerikallar'n, 60'lar sonuna doru ekip 'anayurt'larna dndklerinde ortaya nemli eserler dktklerini sonradan rendik. Onlarla bu havay paylaan 'jn Trkler' de (bunlara baz Trk retmenler dahil) epey iyi iler yaptlar. Belki
125
bazlar Halit Ziya'nn ve Ouz Atay'n krk hayatlarna denk den sradan trajedilerin kahraman oldu, ama sonuncu olgu bile hi de yabana atlmaz diye dnyorum dorusu. enlikli bir dnemdi vesselm! Robert Kolej'in o yllarnda her renci bir lirasn verdi ite: Ama radyo iin, ama 'sportmen biraderler kulb' (Gnaydn Mehmet!) iin Konutuumuz, o bir liralarn birikmi halidir.
126
EVET, MUTLULUUN RESMN ZEBLECEZ!

ok taze bir aratrma: Yeni binyln ilk aynda ABD'de isizlik oran son 30 yln en dk seviyesine inmi! Aratrmaclar bir kez daha armlar; bu kadar i alan yaratlmasn beklemiyorlarm nk. Hatta, ABD'nin "iileri bitmesin" diye ekonomik gelime hzn yavalatma nlemleri zerinde dnlyor! Binyln ikinci aynda da ABD'nin tarihteki en uzun ekonomik byme rekorunu krmas bekleniyor. Aslnda bu da bilim adamlarn ok artyor. O kadar ki, deerli bir ekonomi profesr olan bir arkadam, bu 'trend'in biraz daha devam etmesi halinde, temel ders kitaplarn cart diye yrtp atmak zorunda kalabileceini sylyor - hem de snfta, rencilerinin gz nnde! Bilim adamlarnn aknl bu kadarla kalsa, gene iyi. Ei menendi grlmemi bu zenginlik art Amerikallarn mutluluunu arttrmyor, hatta azaltyormu, iyi mi? Aratrmaclar, ellerindeki yeni verilerle gidip insanlara dpedz soruyorlarm, "mutlu musunuz?" diye, onlar da ayn dobralkla cevap veriyorlarm: "Hayr, eskiden daha mutluyduk!" 30 yl ncesine gre daha mutsuz olanlar, yalnz Amerikallar da deil, stelik. Avrupallar da, btn gelimi lkeler de byle. (Financial Times, 5-6 ubat) yice gncel bir rnek vermek gerekirse, u anda dnyann en zengin lkelerinden biri, Avusturya. Ekonomisi istim stnde, isizlik oran gayet dk. Hatta Viyana, yeni bir aratrmaya gre, dnyada hayat kalitesinin en yksek olduu 200 kent arasnda birinci gelmi! (NYT) Ama, ne yaparsnz ki, mutsuzlar. Mutsuzluktan ne yaptklarn bilmedikleri iin de, bir yeni-faist'e oy verip, onu iktidara tadlar ve -- Lippizaner atlar, Viyana ocuk korosu, Mozart'n kendisi ve ikolatas ile maruf -- bu "Neeli Gnler" lkesini Avrupa Birlii iinde bir parya lke haline getirdiler. Grld gibi, mutluluk para ile satn alnamyor.
127
Aslna bakarsanz, zenginler yoksullardan daha mutlu ve insanlar zenginletike daha da mutlu oluyorlar -- buras tamam da, bir de grecelik kuram var tabii: nsanlar daima baka insanlara bakyorlar. evrenizdeki herkesin de bir Porsche arabas varsa, kendinizinkini srmek pek o kadar da mutluluk vermiyor size. O zaman da mutluluk yerine yeni bir kavram devreye giriyor: Tatmin. Princeton niversitesi'nden Profesr Daniel Kahneman, bunu yle aklyor: "nsanlar daha mutlu edebilirsiniz ama onlar asla daha fazla tatmin edemezsiniz." Aylk geliri 1 ABD dolar olan milyarlarca insan var dnyada. Mesel, Afganistan'dakiler. Yani, 550.000 TL. Yani, gnde 23.000 TL. Onlarn gelirlerini diyelim on katna kardnz: Elbette, Taliban'n mutluluu da artacaktr; ama tatmin olacaklar mdr; oras pek pheli. (Son yzyln en 'baba' paras olarak Stones'un 'Satisfaction' parasnn seilmi olmas her eyi anlatyor aslnda. Yoksa, eletirmenler Beatles'n 'Happiness is A Warm Gun'n seerlerdi, deil mi ya?) Aslnda her ey, mutluluktan ne anladnza bal. Bu muammaya da bilim adamlarndan bir cevap geliyormu yaknda: En ge iki yl iinde, mutluluu beyinsel elektrik akm halinde lp bildirecek bir let piyasaya verilecekmi. Hem de portatif. O zaman, en azndan gelimi lkelerde, sokakta yrrken mutluluktan uuyor musunuz, yoksa kederden geberiyor musunuz, bunu lebileceksiniz. Bu olaanst haberi aldn ya benden ey kari, mutluluk iinde yzdn grr gibiyim. imdiden.
128
ORDA KMSE YOK MU?

"Sana ilgin bir haberim var," dedim karma. "Szm sonuna kadar kesmeden dinleyeceine sz verirsen, anlatrm." Hibir eye sz veremeyeceini syledi her zamanki garanticiliiyle. "Ama kt haber bu," dedim. "Btn inan sistemini bir anda yerlebir edebilir." "Farketmez," dedi sinsi ve kararl bir tavrla. "Sz veremem." Ben de anlatmaya baladm: "Biliyor musun, orda kimse yokmu!" "Nerde?" diye sormas iin hereyimi verebilirdim - yani hemen hemen hereyimi -- ama sormad hain; bunca yllk beraberliin sonucunda beni neredeyse benden iyi tanyordu. "Yalanyorum yalanyorum" diye dndm. "Pantalonumun paalarn kvracam" Ama, 68 ruhunun asla kaybolmayan azmiyle direndim, ktmser dnceleri aklmdan kovaladm ve beden diliyle devam ettim: "Bak, orda!" diye gsterdim dimdik iaret parmam semalarda bir noktaya dikerek: "Kinatn iinde bizden baka hibir canl yaamyormu. Yani, bizim gibi kompleks ve zeki canllar." Kahvalt masasndaydk - Pazar kahvalts. "Kim demi?!" diye tam bu noktada sormasn bekliyordum karmn, kukucu ve yar alayc bir edyla. Tuzama dmedi, bu soruyu sormad, ve ben de oktan hazrladm cevab hemen patlatverdim: "Amerika'nn en saygn bilimadamlarndan ikisi, geen ay kardklar kitapta sylemiler bunu." Sonra da eteimdeki btn talar birbiri ardna dktm artk: Biri paleontolog, teki de astronom olan bu adamlarn modern bilimin kantlaryla ortaya koyduklarna gre, yeryznn bileimi ve istikrar onu evrende biricik yapyor. Dnyamz dnda hemen her yerde ya radyasyon dzeyleri fazlasyla yksek, ya doru kimyasal elementler yetersiz, elverili gezegenlerin says yok denecek kadar az ve tabi, en nemlisi de, katil gktalar o kadar younmu ki, ileri medeniyetleri daha domadan yok ediyormu bunlar. "nsanln bu muhteem
129
medeniyetinin en byk gvencesi de kimmi, biliyor musun?" diye sordum karma. "Jpiter! Gne sisteminin en byk gezegeni! Kahraman Jpiter alak gktalarn ya 'emiyor' ya da tenis topu gibi frlatveriyormu karanlk uzayn derinliklerine in ilginci, uzayda, ya da en azndan Samanyolu gibi yakn evrede baka bir 'iyi Jpiter'e de raslanmyormu maalesef." Sonra da ekledim: "Yani, Jpiter olmasaym, medeniyetimiz imdikinden 10.000 kat daha byk tehlike altnda olacakm, dnebiliyor musun?" Karmn bunu dnp dnemeyeceini dnmeme bile gerek yoktu. Mkemmel bir zamanlamayla, muzaffer bir ekilde glmseyerek, niha darbeyi vurdum: "Yani, sevgilim, o sizin dnya-d yaratklar efsaneniz bitti. unu kabul edin artk ltfen: Kinatta bizlerden baka zeki ve ileri varlk yok!" Kahvalt masasnn etrafnda bir sessizlik oldu. Ksa ve kesin. Bunun iyice tadn karmak iin biraz bekledim, ardndan da son iviyi aktm artk: "Sevgilim," dedim tok bir ses tonuyla. "Bu durumda biz insanlara da byk grev dyor tabi. -- Az buz deil: Dnyada her hayvan ya da bitki tr ortadan kalktnda, insanolu olarak sorumluluumuz daha da artyor. Yeryzn daha iyi ynetmeliyiz. Dahas, entelektel ve ahlki sorumluluumuz bizi daha tesine de zorluyor. Madem ki bu kadar enderiz, medeniyetimizi uzak yldzlara tamak da bizim balca devimiz! Hem, biliyor musun ki--" Karm beklenmedik birey yapt ve szm kesti: "Aman yarabbi," dedi. "Bu kadar yalnz myz sahiden?" aym bitiremedim.
Not: Geen Cuma yaymlanan yazmn balnda bir dizgi hatas vard. 'Bilgi toplumu', yerini 'bilge toplumu'na brakmt. Belki bylesi daha dorudur. Kinatn biricik yarat da, olsa olsa bilge toplumu kurar. Gene de, amacm aan bir bilgelik tezahr olduundan, dzelteyim dedim. M
130
AMERKA'DA YEN BR 'CEZA SMRGES'

2000 yl, zellikle A.B.D. bakmndan 'rekorlar yl' oluyor: Belki de dnyann gelmi gemi en gl devleti iin normal saylacak bir durum. Daha yeni millennium'umuzun ikinci aynda 107 aylk kesintisiz ekonomik gelime ve byme salayarak hepimize parmak srtt bu dev. Geen Sal, yepyeni bir rekor haberi de yine oradan geldi: ABD'de cezaevi nfusu 2 milyona ykselmi! Dnyada en ok insan 'demir parmaklklar' ardnda tutan lkeden bahsediyoruz. enmeyip biraz almanak kartrrsanz, bu nfusun Birlemi Milletler yesi olan 185 lkeden en az 60'n geride braktn rahatlkla grebilirsiniz. Kadn erkek 2 milyonluk bir sulular topluluu! Ceza smrgesi gibi birey. Bu sihirli rakama ulatmz 15 ubat' 'Dnya Ceza Gn' iln etmemiz lzm aslnda. Ama, i orada da bitmiyor: Bu adan bakldnda, son 10 yl da 'Ceza Onyl' iln edebiliriz. Zira, 1990'larn banda ABD kodes nfusu 1 milyona ulam, ve bu, o zaman bile tarihte grlmemi bir rakam olarak herkesi artmken, son on yl iinde iki katna karak, daha nceki 90 yln toplam mahkm saysn am! Ekonomik byme hzn da fersah fersah geride brakan badndrc bir gelime dorusu. Hz analizlerini bir yana brakp, bir de 'renk ayrm' yaparsak, cezaevi nfus dalmnda arpc bir tayf ile karlayoruz: ABD'de siyahlarn hapse atlma ans, beyazlarn neredeyse 7 kat. lkenin uyuturucu sularndan dolay cezaevini boylam olan vatandalarnn drtte siyah. Siyahlar, tm ABD nfusunun yzde 13 kadarn oluturmalarna ramen, toplam tutuklu nfusun yarsn oluturmaktalar. Tutuklulara zaten herkes 'teki' diye bakyor. Apayr ve sapm bir kast yani. yle bir orantszlk ki bu, ABD'deki siyahlar, mevcut cezaevi sistemini ada bir kle plantasyonu olarak gryorlarm. Tabii, yalnz siyahlar deil. "Kasm Koalisyonu",
131
"Uyuturucu Siyasasnda Saduyu" gibi sivil toplum kurulular da bunu 'ykc' ve 'riyakr' bir siyasetin rn olarak mahkm ediyor. Literatre de yeni bir terim girdi son zamanlarda: "Cezaevi-Sanayi kompleksi" deniyor. zmeye alt toplumsal hastalklardan beter bir yap oluturduu syleniyor. Aralarnda federal yarglarn, projesrlerin, William Buckley, Jr. gibi yaynclarn, George Soros'un ve hatta New Mexico'nun Cumhuriyeti valisi Gary Johnson'n da bulunduu birok saygn kii de bu yapy ciddi biimde eletiriyor. Louisiana'da bir gardiyan da, herkesi toplayp ieri tkmak yerine alternatif politikalar denenmesini istiyor, ama umutsuz da: Bu dev hapishanecilik sektrnn buna izin vereceini hi sanmadn sylyor gardiyan. Bu endstrinin kar, kendini srekli yeniden yaratmakta yatyormu nk. Ben de su orann nasl azaltp duruyor bu ABD diye dnp duruyordum; imdi anlam bulunuyorum. Epeydir dndm ikinci bir soru da, "ABD'de rk ayrm var m?" Buna henz kesin bir cevap bulamadm maalesef.
132
YKSEKLK KORKUSU
AKUT Arama Kurtarma Dernei, btn basn ve yayn organlarna 3 Mart tarihli bir bildiri gnderdi. Metinde, 29 ubat tarihinde AKUT kurucu yesi skender Idr'n Ar danda hayatn kaybetmesine yol aan talihsiz kaza hakknda medyada getirilen yorumlarn "gerek d sonular" meydana getirdii, halka "eksik ve yanl haber verildii" belirtilerek bundan yaknlmaktayd. "inde bulunulan durumun hassasiyeti gznne alnarak, deerlendirmelerin ve yorumlarn tarafsz ve gereklere dayandrlarak yaplmasnn, ileride tedavi edilemeyecek yaralarn almasn engelleyecei" temennisiyle bitiyordu AKUT bildirisi. Kaza geiren daclk ekibinin ba ve ayn zamanda AKUT Ynetim Kurulu Bakan olarak bu bildiri metninin de sorumluluunu tadn dndmz Nasuh Mahruki, 5 Mart tarihli Hrriyet Pazar'da, her zaman kulland o k vinyetli "logo"sunun yannda yer alan 2/3 sayfalk yazsnda, olay tm teknik ve duygusal boyutlaryla hikye etmekteydi. Hem ekibin ba, hem de tecrbeli ve nl bir dac olarak, Mahruki'nin kendi yazsndan baka bir metne ihtiyacmz yok elbette bu olay hakknda deerlendirme ve yorum yapabilmek iin. Everest dahil, dnyann en tehlikeli zirvelerine trmanm olan ve "Kar Leopar" nmyla tannan Mahruki, Ar trmanndaki ruh halini u cmleciklerle anlatyor: "Dorusu ya, daclk hayatmda beni ciddi ekilde tedirgin eden ok fazla yer olmamtr, bu yan geiten gerekten korktum." [] beni tedirgin eden buzul yan geiinin bana geldim [] devamndan bir trl emin olamadm iin [] salkl bir yan gei bulamadm [] artan tedirginliimle [] bu planm da tutmad [] baarsz ini denemelerim srasnda Yani, "Kar Leopar"nn, btn tecrbe ve cesaretine ramen, hem trman hem de ini srasnda adamakll tedirgin, kaygl ve korkulu olduu kendi kaleminden aka ortaya kyor. Olabilir tabii, o da insan. Bu ruh hali iinde Mahruki, "artk buray iple denemenin art olduuna karar
133
veriyor". Ve hazrlanyor: "Hattmz sadece ok hafif bir denge unsuru iin kullanld." te yazda anlayamadm cmleden biri bu. Neden "sadece ok hafif bir denge unsuru iin"? Ve, yazy okuduum Pazar sabahndan bu yana beynimde dnp dolaan dier cmleler: "Gerek bir buz emniyeti ancak buz vidas veya buz ubuuyla alnr. Ancak burada byle salam bir emniyet sistemi deil, sadece dengemizi koruyacamz basit bir sistem kurduk"! Peki neden? Bunca tecrbeli bir dac, ekibinin de ba olarak, neden gerek ve salam emniyet tedbirini almyor? Daha nce trmand (stelik, pek ad anlmayan bir baka dacy da yitirdii) dada kendisini korkutan bir buzlu yan geidin varln gayet iyi bildii halde, neden nceden kurmuyor gerek ve salam emniyet sistemini? Beynimde burgalanan bu sorularn cevabn bilmiyorum. Mahruki'nin yazsna bakyorum ama cevab renemiyorum. nk orada yazmyor. Tek aklama getirmiyor yaz. O zaman ben de yazy brakyorum ve grntlere bakyorum, aklmda kald kadaryla. nce o logo: Karl zirve siluetlerinin nnde kar gzlkleriyle sonsuz ufuklara bakan hafif sakall dac Sonra, birinci sayfadan bir fotoraf: Prltl ve hzl motosikletinin zerinde, selesinin arkasnda sevgilisiyle, eofmanl ve hafif sakall sporcu Sonra, bir dekorasyon dergisinde evinin fotoraflar: Ktphaneleri, kitaplar, duvara asl resimleri, dnyann drtbir yanndan toplanm objeleri ve kpei Ya o uursuz kaza olmasayd? Sa slim inseydi herkes? Hayalimde hemen bir manet atyorum: "Ar'y Buz Vidas Bile Olmadan Fethettiler" Kar Leopar buzlu yan geitten korkuyor. Benimse baka korkularm var: Bir kahraman yaratmaya alrken, sakn ola gerek kahraman kaybetmi olmayalm o yzlerce metrelik dle birlikte, diye korkuyorum. Depremin hemen ardndan yeni domu bir tay gibi paytak admlar atan acemi sivilliimizin ilk simgesi, gzbebeimiz AKUT'u da kaybedersek, diye korkuyorum. Gzel gzl kk Zeynep'e rnek olarak gstereceimiz deerler kalmyor mu yoksa, diye korkuyorum. "leride tedavi edilemeyecek yaralar" ya imdiden aldysa, diye korkuyorum. Hi daa kmam biri olsam da, her gn nme kan buzlu yan geitlerden korkuyorum. Korkuyorum ve yorum.
134
GZL IKARLAR
"Bayanlar baylar u doktorun elinde grm olduunuz cihaz," diyor Doktor Martin Leon. "Paragon yay. ok iyi bir yaydr..." Boazii vapurlarndaki seyyar satclarn, o ksack yolculuk sresince antalarndan elabukluu marifet eklinde kardklar ayna-tarak ve binbir eit baka nesneyi yolculara pazarlamaya almalarn andran bu manzara, ABD'de yaanyor. 1997'de Washington Convention Center'da yaplan bir tbb gsteri bu. lkenin nde gelen kardiyologlarndan mehur doktor Leon, kapal devre televizyon kameralar nnde dizilmi binlerce kalp uzmanna, "canl yayn"da bir ameliyatta hastann koroner arterine yerletirilen minik bir cihazn zelliklerini belirtiyor. "Stent" ad verilen bu kk yayl kafesin ele ne kadar yumuak geldiini, ne kadar esnek olduunu, piyasada en ok satlan baka bir "stent"e ne kadar benzediini anlatyor. O anlatrken, ekrann altnda kayan bir eritte de cihazn ve onu imal eden firmann ad geiyor. Deneysel cihaz zerinde aratrma yapan Doktor Leon, binlerce meslekdana objektif bir bilim adamnn grlerini aktarmakta. Yalnz, kk bir nokta var burada: Doktor, objektif bir bilim adamndan baka her ey saylabilir o anda. Meslekdalarna sylemeyi ihmal ettii kk bir ayrnt var: Tkanan arterleri ak tutan cihaz yapan firmann orta olduu! Herey yolunda giderse, yani "yay"lar da dahil, 100 kiiyle birlikte orta olduu o irketin hisse senetlerinin piyasa deeri 75 milyon dolar edecek! New York Times'n geen yl sonunda yrtt kapsaml bir aratrma, Dr. Leon gibi saysz doktorun varln ortaya koyuyor: Muazzam boyutlarda bir piyasada kardiyologlar arasnda sk bir rekabet, yatrm ve promosyon kavgas var. Doktorlar aratryor, icat ediyor, icatlarnn reklam ve promosyonunu yapyor, yatrma giriyor Byk servetler kazanmak
135
iin de, yaptklar aratrmalarn srf olumlu ynlerini ortaya koyuyorlar. "kar atmas" ad verilen ve kimi doktorlarca mthi eletirilen bu uygulama yle bir hal alm ki, nl Cleveland kliniinden uzman doktor Nissen "Kaybolduk, feci ekilde yolumuzu kaybettik," diyor. "Para peinde koarken bilim yolda bir yerde kayboldu." (Kurt Eichenwald ile Gina Kolata'nn NYT'de yaymladklar 30 Kasm 1999 Tarihli "zel rapor"dan.) "Gizli karlar" meselesi, sadece kalp rahatszlklar alannda ortaya kmyor tabii: Biyoteknolojide, gen tedavisinde, "klonlama" almalarnda, sigarann zararlar konusundaki aratrmalarda, akla gelebilecek tm "krl" aratrma alanlarnda parasal kar atmalar mevcut. Bilimsel srecin her aamasnda bu elimeye rasland saygn gazetelerde yer alyor. stenen aratrma sonularnn n plana karld, baarszlklarn gz ard edildii, ortaklklarn ve mal ilikilerin hemen her zaman herkesten gizlendii ilgin bir "kapal devre" ortam var. Bilgi a diye adlandrlan gnmz "ak toplum"larnn, bir bakma en karanlk "kapal toplum" ynlerinin ortaya kt ilgin bir paradokslar anda yayoruz. Toplumun bilimle olan ilikisinde biraz "kritik" bir aamaya gelindii, hatta bir "gven bunalm" yaand da ite bunun iin syleniyor bu sralarda. "elimeler insann akln bandan alacak dzeyde!" demi bir nl profesr. "Eer topluma yn veren 'kanaat nderleri'ne, o szmona uzmanlara ve en kts, yaplan bilimsel aratrmalara gvenemezseniz meslek ne hale gelir, hastalar ne hale gelir?" Gizli karlar meselesi ok nemli. Hayat, hayat nem tar. Bunun iindir ki, insanlar zellikle hastalandklarnda, ama onun dndaki zamanlarda da hekimlere byk gven beslemek ihtiyacndadrlar. Hayat gerektir ve gerek de hayat nem tar. Bunun iindir ki, insanlar her zaman medyann gerekleri ortaya karmasna byk gven beslemek ihtiyacndadrlar. Medyann yalnzca gerek peinde koabilmesinin vazgeilmez nkoulu da, tpk hekimler gibi, hibir "kar atmas"na girmemesidir. Para peinde koarken gerek haberler yolda bir yerde kaybolabilir. Haberlere gvenemezseniz meslek ne hale gelir; okurlar ne hale gelir? Medya konusuna elbette dneceiz, ama imdi hem Tp Bayram'n, hem de Kurban Bayram'n kutlama zaman.
136
KAVANOZ DPL DNYA

nmde bir fotoraf: Herhalde 4 yanda, sar salar ense hizasndan dz kesilmi bir kz ocuu, rlplak. tombalak ve minik bedenini beyaz rtl bir masaya oturtmular; oda btn ocuklarn sk sk yapt gibi, bir elinin boum boum parmaklar ile br elinin parmaklarn yakalam, aresizlik iinde alyor. Gnmzde brolarda alan hanmlarn bilgisayar ekranlarn, ekran bo kaldnda sslemek iin sk sk kullandklar o gzel bebek fotoraflarn andryor ilk bakta - bu bebek alyor olsa bile. Ama fotorafa elik eden haberi okuyunca, durumun tamamen farkl olduunu anlyorsunuz. Fotoraf eken, Avurturyal bir doktor: lkesinin bir numaral adli tp uzman, ruhbilimci, sinir-operatr, pek mehur doktor Heinrich Gross. Fotorafn ekildii yer: Avusturya'nn en byk ruhbilim hastanesi. Fotoraftaki kkkzn ad, Anne - Marie Haupl. Kendisi, Avusturya'nn kendi rzasyla Nazi Almanyas ile birlemesinden hemen sonra bu doktorun mvik ellerinde bakma alnm. Doktor Gross da bakma ald bu kz, ok fazla alatmam dorusu. nce sk bir rejime sokmu, yani tmyle a brakarak iyice zayflatm, ardndan bir gzel zehirleyerek ldrm, hemen arkasndan da usta bir operasyonla beynini karp, zerinde youn bilimsel aratrmalar yrtm, beyinle ii bittiinde de bu organ saydam silindir bir kavanozun iine - tabii, Suyundan da koyarak yerletirmi ve hastane deposunun raflarna kaldrtm. Hepsi de prusyal bilim adamlarnn eriilmez disipliniyle etiketlenip numaralanan dier kavanozlarn yanna. Viyana'nn varolarndaki bu mehur hastanenin deposunda, anne-Marie'nin yan sra ayn yntemle karlan 771 minik beyin daha duruyor kavanozlarda. 772 ocuun katli aslnda Hitler'in ''mkemmel bir dnya'' yaratma vizyonunun bir parasn oluturuyor. Nazilerin ''euthanasia'' siyaseti, salkl ve saf topluma ulamak iin, zihnen ve bedenen sakat
137
olanlarn ayklanmasna ynelik. leride serseri, ecinsel, geri zekl, salksz filn olmas ihtimali bulunan btn ocuklar bylelikle erkenden alnan tedbirle, sorun kartmadan bu gezegenden atlyor. stelik bir tala iki ku: Hem toplumun saflatrlmas hem de bilimsel ilerleme ayn anda salanyor. Bakn, siyasetle bilim elele verdiinde ne mucizeler yaratlabiliyor. Sava sonunda Naziler yenildiinde, mucize yarm kalm. Kliniin efini sava sulusu olarak asmlar. Ama, bizim doktor Gross baka bir mucize gerekletirmi: nce cinayetten sulanmsa da, bir iki ay hapiste yatp km. Sava'tan sonra da en iyi bildii alanda - insan beyni alannda - parlak bir kariyer yapm. Byk paralar kazanm, mahkemelerde adli tp otoritesi olarak bilirkiilik yapm, televizyonlara km, insanlar saaltarak Hippocretes'in gzlerini yaartacak hizmetlerde bulunmu. Arada kimse onun gemiini sual etmemi mi? Etmi: 1950'lerde bir yarglanacak olmu; ama ''bir takm hukuk zorluklar''dan dolay dvlar dm. Sonra, 1980'lerde yeniden hatrlamlar hazik doktorumuzu. Ne var ki, bu sefer de 30 yllk zaman amndan dolay dm dvlar. Zaten kendisi de her seferinde iddetle inkr etmi sulamalar. ''Ben hi yle kt eyler yapacak adama benziyor muyum Allahakna?'' diyormu. Derken, yzyl biterken, dou Alman gizli polis arivlerinden ne km beenirsiniz: Doktor Gross'un en az dokuz ocuu bylece ldrp beyinlerini aratrdnn kantlar. Ariv unutmaz derler.Meerse yalan sylemimi bu ok saygn doktor. Bylece, Nazileri ve ve bitiremeyen Jrg Haider'in orta olduu koalisyonla ynetilen Avusturya'nn tarihinde 25 yldr ilk kez bir sava sular dvs ald geenlerde. Ama, ilk celsede yarm saat gemi gememiti ki, yeni bir mucize yaand: Mahkemenin tayin ettii bir baka meslekte, bizim doktorun ileri derecede ''dementia''s bulunduunu syleyince (bunama gibi bir ey olmal bu; Pinochet'yi muayene eden doktorlar da benzeri bir tanmda bulunmulard) yarg da dvy belirsiz bir tarihe erteledi ve olay da kapand. Fotoraftaki kk kz, dnyann bu halini effaf kavanozunun merceinden seyrediyor ve artk alamyor.
138
BAYRAK DRE
Bakn, sadece son iki gnlk gazetelere yle bir kubak gz atmakla neler rendik. Bir kere lkemizin bize hep anlatld kadar byk ve gl bir lke olmadn rendik. Hatta, una dpedz yoksul da diyeceiz ya, dilimiz varmyor; dnk Yeni Binyl'n manetinde yazld gibi, "kme dtk" demekle yetiniyoruz. Ayrca, lkemizin bize hep anlatld gibi "kimsenin alktan lmedii" bir lke olmadn da rendik; nk dnk Cumhuriyet, Trk-'in son aratrmasna dayanarak, gelir dalmndaki adaletsizliin 36 milyon insan alk snrna getirdiini yazyordu. zellikle lkemizin Gneydou ve Dou kesimlerinin bu yoksulluktan ve alktan oka pay aldn da rendik. Bu arada, tanesi 200 bin dolara (118 milyar Trk Liras) satlan Fred marka altn kaplama gzlklerden Trkiye'de 11 tane satldn da ekstradan rendik. Bu nadide gzl alanlar, Gneydoulu birka mteri, bunun dnda da birka "nl isim" imi. (Hrriyet, 1 Nisan tarihli nshasnda bu haberi 1. sayfadan verirken, 1 Nisan akas yapmyordu sanrm.) Bu iki gn iinde rendiklerimizin haddi hesab yok akas. Ama, rendiimiz bir yeni "anekdot" var ki, tek bana ondan karlacak dersler dahi insan "allme-i cihan" yapmaya yeter. u anda Cumhurbakanl'nn son gnlerini yaayan Sleyman Demirel'in "25 yllk siyaset arkada" Hsamettin Cindoruk, gazeteci Nilgn Cerraholu'na Demirel'in "ince hesapl"na rnek olarak, epey zaman nce yaanm bir olay anlatm: Asker darbe sonras Zincirbozan'a gtrlerek tutuklanm olan eitli siyasetiler arasnda Demirel ve onun yakn arkadalar da vardr. Cindoruk yle anlatyor: "Zincirbozan'da tutukluyken, Demirel ve rahmetli Sait Bilgi, bahede oturuyorduk. Zelzele oldu. Baktk; askerler 2. kattan aa atlyor. Baya iddetli. Sait kelime-i ehadet getir, dedi. Getirdim. Samza
139
baktk, Demirel yok. Bahenin ortasnda grdk sonra onu. Sait Bey: Niye oraya gittin?" dedi. Demirel'den cevap: "Bayrak direi zerimize yklabilirdi..." (Milliyet, 2 Nisan). Bu anekdot, Demirel'in "hesap ustal"n anlatyor olabilir; ama yalnzca bunu mu anlatyor acaba? imdi, Ecevit'in baka bir balamda syledii gibi, "iki adm sonras"n dnelim: iddetli bir deprem oluyor. Demirel, bahedeki bayrak direinin, birlikte oturduu arkadalaryla kendisinin zerine debileceini o saniyede hesaplyor. Sonra ne yapyor peki? Siyasetin ilesini ve cezaevinin ekmei ile suyunu paylat cancier kader arkadalarna tek kelime sylemeden, tek bana kendisi iin gvenli bir yere gidiyor... imdi Sait Bilgi'in, Hsamettin Cindoruk'un ve Nilgn Cerraholu'nun sormadklar soruyu soralm: Acaba Demirel bayrak direinin sadece kendi zerine mi deceini hesaplamt? "Yok, bu kadar da ince olaslk hesab yaplamaz" diyorsanz, yani tehlike teki insanlar iin de var idiyse -- ki, burada birinci oul ahs kipini ("zerimize") kullanan Demirel'in bu ikinci varsaym dndn rahatlkla syleyebilirsiniz -- o zaman da u soruya cevap vermelisiniz: Demirel, niin her zamanki lider davran iinde onlar da uyarp bahenin o emin blgesine gtrmemiti? Nisan, aylarn en zalimi olduu kadar, en reticisi de.
140
GZEL LAETTA HAN M?

Hi bekler miydiniz: Koskoca Fransa'da istikrar elden gitsin, 21 yanda yeni yetme bir kz ocuu, Versailles saraynn bahelerindeki Napolyon dneminden kalma ulu narlarn onbinlercesini kknden skp atan son kasrgadan beter bir frtna yaratsn lkede? Olacak ey deil -- ama oldu: Neredeyse 200 yl arayla kck Korsika adasndan kp koca dnyay fetheden iki yce Fransz'dan ikincisi (birincisi, mparator I. Napolyon), fotomodeller imparatoriesi gzeller gzeli Laeticia Casta lkesini birbirine katt, saclarla solcular bir kez daha birbirine drd, romantik vatanseverlerle ayrd, pragmatik kreselcileri yaratt. Fransa'nn birdenbire iine dt bu dehetengiz kaos ve istikrarszlk girdabnn tek sebebi, Laetitia Casta'nn yksek vergilerden kamak iin memleketini terkedip Londra'y mesken tuttuu yolundaki ayia. Bir Rodin heykeli kadar kusursuz gzellikteki bedenini Victoria's Secret (Viktorya'nn Srr) adl bir Amerikan i amar irketine, hafif bir tara bayal barndrmakla birlikte, genliinin olanca taravetini yanstmaktan geri kalmayan yzn de nl kozmetik devlerinden l'Oral'e kiralayarak ylda 3 - 4 milyon dolar kazanan spermodelin, ngiltere'ye yerleerek % 30-40 daha az vergi demek istemesi normal artlarda kimseyi rahatsz etmezdi aslnda. Ama, normal artlarda! Oysa, ilk adn byk Napolyon'u douran kadndan alan gzel Laetitia, geen Ekim'den bu yana, byk Fransa Cumhuriyeti'nin tm erdemlerinin simgesi olan plak memeli Marianne bstlerine modellik etmek zere seilmi olunca, iin tm rengi deiir! O Marianne ki, adnn yarsn dn ald Meryem'in bkireliinden tutun, Fransz htilali'nin zgrlk, eitlik, kardelik birbirine hasm kamplara Cumhuriyet'in
merkezinden en cra yerel ynetimlere kadar uzanan ok dalgalar
141
ilkelerine varncaya kadar tm gzellikleri, doruluklar akla getirir ve bu erdemler arasnda para hrs asla yoktur. Yaknda lkenin drtbir yannda Hkmet binalarn, belediye saraylarn enlendirecek olan binyln yeni Marianne', yz hatlarn Laetitia'dan alyor. (Eski Marianne'lar iin Catherine Deneuve ve Brigitte Bardot rnek alnmt.) Dolaysyla, "vatana ihanet" bile saylabilir bu davran: Mon Dieu, Cumhuriyetin amblemi, kuru para uruna ngiltere'ye kayor! Saclar, bunu "sosyalizmin iflasnn muhteem bir simgesi" olarak yorumlarken, solcular "Cumhuriyet'e kar ayp bir el iareti" sayyorlar. Onu bu role seen belediyeler birlii aknlklar iinde; "hi yaktramadk," demi belediye bakanlar. ileri bakanysa, apar topar televizyona kp kck kzn dn koparacak bir konuma yapm: "Bayan Casta, hele bir gitsin Londra'ya, grr gnn," demi. "Emlk fiyatlarnn ykseklii, hastanelerin ve metronun kalitesindeki dkl onu piman edecek." Paris sokaklar ise -- her zaman olduu gibi -- ikiye blnm durumda: "Kzcaz hakl, geleceini dnmek zorunda" diyenlerle "Brak Allasen, mark pi kurusu!" diye kzanlar eit sayda. Her daim ar bal ve ciddi Le Monde gazetesinde, biraz kafas karm bir yazar soruyor: "Akl banda bir Fransz, salk sistemi, trenleri, metrosu bu kadar kt bir lke olan ngiltere'ye neden tanmak istesin ki -- para kaygs dnda?" (Tpk ileri Bakan gibi, bu yazar da, Bayan Casta'nn hastalannca SSK hastanelerine gittiini, alverie kmak iin de metroya filan bindiini sanyor anlalan. Marianne, bir erdem olarak safdillii de simgeliyor muydu acaba?) Btn bu hengmede soukkanlln koruyan tek kii var Fransa'da: Laetitia'nn babas Dominique. O, "btn bu hikye klliyen yalan," diyerek savunmu kzn. "Benim yavrum Franszdr, Fransz olmaktan gurur duyar, Fransz kalacaktr." nsan, Marianne dahil btn gzel Fransz kzlarn seven byk arkc Serge Gainsbourg'un vakitsiz lmne yanyor. O sa olsayd, Laetitia ile zel bir grme yapp nnda hallederdi bu mill sorunu.
142
CNAYET GRDK
Uzun sredir televizyonda cinayet seyretmemitik, iyi oldu. Bir saat iinde dzinelerce insann katledildii dehet dizilerini deil, sahici cinayetleri kastediyorum. "Canl yayn"daki lmleri. stanbul'un ve hatta Trkiye'nin kalbinin att yerden yapld yayn. Byk otellerin, kltr merkezlerinin, elence yerlerinin bulunduu, gnn ve gecenin her saatinde yerli yabanc binlerce insann cvl cvl dolat Taksim meydanndan yaynlanan bir belgeseldi seyrettiimiz: Jn Trkler, 37 yandaki fiber optik mhendisi Christopher Loftus'u, kardeinin gz nnde kalbine uzun bir bak saplayarak, 40 yandaki "pub" iletmecisi ve biri 7, teki 3 yanda iki kk ocuk sahibi Kevin Speight'i de gene pala benzeri bir kesici letle karnn boydan boya yararak katlettiler. Fkran kanlar, yerde biriken kan gllerini, alan korkun yaralar, aclar, kan iindeki azlardan fkran canhra haykrlar, lm nn geciktirmek zere can havliyle giriilen "hayat pc" verme yolundaki beyhude abalar, bunu yapmaya alanlar uzun ve kaln sopalarla vurarak engelleme, yani lm abuklatrma yolundaki baarl abalar, "dokunmayn, lyor!" diye baranlarn hrpalanmasn, lmekte olan insann bir araca koli gibi atlmasn, hepsini seyrettik. Prime-time'da yaynlanan programda, Trk genlerinin evkle, ehvetle iledii bu cinayetleri, milyonlarca Trk televizyon seyircisi, ok sayda polis ve Trk'n kahramanln simgeleyen Taksim ant, hep birlikte seyrettik. Belgesel o kadar reyting yapt ki, ertesi gn ve ondan sonraki gn de yeni blmleri yapld. Necip Trk milletinin byk beenisiyle karlanan bu yaynlarda Galatasaray taraftarlarnn, ldrlen ngilizler'in arkada ve akrabalar "katiller" diye bardnda onlara bir azdan cenaze mar sylemesi gibi parlak elence trenleri yaptn grdk, takmlar iin tezahrat yapan ngilizleri grnce: "Bak bak,
143
daha hl baryorlar!" diye haykran ey Trk genliini grdk, galibiyetten sonra da yine o meydana, kanlarn deterjanla ykanp, cinayet artklarnn sprlp pirpak edildii Taksim'de lgnca elenen taraftarlarn arasna kartk ve ok sevindik. Btn reyting rekorlarn kran dizinin nc blmnde, Trk basnnn yldz Star gazetesi, biz Trkler'in, iki tabutun yan sra dier ngilizleri de vatan topran ptrp onlara cenaze namaz kldrdktan sonra, suratlarna tkrerek gnderdiimizi haykrrken, stanbul polisinin efi de, polisin koruyamad iin ldrlen taraftarlar "ar tahrik"le sulad ve "ok ciddi tedbirlerin alndn, man "Trkiye'ye yakr gzellikte getiini" kaydeden mdr, ngiliz takm ve taraftarlarnn "matan sonra sa olarak stanbul'dan ayrldklarn" syledi. (Yeni Binyl, 8 Nisan 2000). Cinayeti grdk, diziyi ailecek seyrettik, lenleri tabutla, kalanlar tkrkle ve fakat sa olarak lkelerine yolladk, ok elendik. O kadar ok glp elendik ki, gzlerimizden ya geldi.
144
NSANIN NEE DOLMASI

Salonun ak penceresinden ieri bahar yaylyor. zellikle yasemin. Duru beyaz drt ya da be petal yapra ile bu inanlmaz sadelikteki ksack mrl iein bylesi bir koku salmas artc geliyor. Hem bu kadar baygn, hem de bu kadar ltif, nasl olabiliyor? "Olaanst" diye dnecekken tam, duruyorum. Yeryznn en olaan eyini olaanst diye tanmlamann samal birden kafama dank ediyor. stste iildii iin artk hibir anlam ve tad vermeyen sigarann her yerime sinmi zifir kokusunu bir anda silip atveren yaseminin ardndan, baharn bir baka uzants: Blbl. Onu oturduum yerden gremiyorum. Ama, ne renk ne de biim asndan "kayda deer" bir zellik tayan bu kuun olanca basit notalardan rl arks, delip geiyor ite: Yan bamda, yaz yazdm bilgisayarn kard o tekdze, elektrik ykl vnlamay ayor... Yllar yl altm radyonun kulaklklarnda hi durmakszn nlayan ses ve mzik krntlarnn uultusuyla iliyor. Derken, trampet sesleri geliyor rap rap... Ve borazanlar, zart zart: ocuklar! Blbl ve yasemin duyulmaz oluyor. ocuklar, disiplinli bir ekilde yrtlyor olmallar. Yarn bayramlar ve o trene hazr olmallar. Onun iin prova yapyorlar. Oturduum yerden gremiyorum onlar. Ama, "i gz"mle onlar birok ey yaparken grebilirim: Stadyumlarda uygun adm yrtldklerinde terlerlerken... ypranm yalca kulaklarmn duyarszlam kvrmlarn, kanallarn, tylerini boydan boya katediyor ve iime
145
Okullarda doktor raporu almadka katlmak zorunda olduklar trenlerde akordu bozuk korolar halinde "Tin tin tinimini hanm" ya da "Sprgesi Yoncadan Eminem"i sylerlerken... Sembolik olarak oturtulduklar Cumhurbakanl ve Babakanlk koltuklarnda, clk km, iren yapaylktaki medya sorularna ("Syle bakalm, Cumhurbakanl ya da Babakanlk nasl bir duygu?" veya "Sen memleketimizi nasl yneteceksin bakalm byynce?") cevap verirmi gibi yaparlarken... Kardelerinin ve annelerinin gz nnde z babalarnn srekli tecavzne urarlarken... Satldklar muhabbet tellllarnn emriyle kz erkek gnde bilmemka kere rk di, yar hazmolmu kyma ve alkol kokulu azlarndan salyalar akan sakall "olgun" erkeklerin altna yatarlarken ... Okula gitmek yerine resmen ordular halinde evlerine hapsedilip, televizyonlarnda leri teknoloji Deliyrek, sayesinde Marziye hafifleyip dizilerini kck ve Televole programlarn seyrederlerken... omuzlarnda tayabilecekleri hale gelmi tam otomatik taarruz silhlaryla koca insanlar bierlerken... Ayaklarndan zincirle balanm halde harikulade hallar dokurken, FFA onayl futbol toplar dikerken, en k "marka" spor ayakkablarn yaptrrken... Ayakkab yaptrmakta da kullanlan yaptrclar uyarc ya da uyuturucu niyetine biteviye koklarken... 65 milyonu ayaa kaldran tarih futbol zaferinin ardndan sokaklardaki elence cinnetini biraz da akn gzlerle seyrederlerken... Trampet ve borazan sesleri usulca uzaklap bitiyor. Salonun ak penceresinden ieri bahar yaylyor: Yasemin ve blbl.
146
5 MUM YAKTIK, SEYRNE BAKTIK!

Yarn bir yldnm var: Yakn tarihe Srebrenica katliam olarak geen mthi bir olayn 5. yldnm. Tam be yl nce, BosnaHersek'in dousundaki Srebrenica kasabas, benzerine az rastlanan bir vahete sahne olmutu. Bosnal Srp askerlerin giritii bir dizi hile, pusu ve "yargsz infaz" sonucunda yaklak 7000 Bonak erkei ocuk, delikanl ve dede - yeryznden "kaybedilmi"ti. Bonaklar, bu olaydan iki yl kadar nce ar silhlarn BM Bar Gc'ne teslim etmiler, karlnda da Srebrenica'nn bir uluslararas "gvenlik cebi" olarak iln edilmesini salamlard. (Ya da, saladklarn sanyorlard.) Yani, BM, insanlk camias adna bu sivilleri sa-salim tutacana dair hepimize sz vermi oluyordu. Ama, 95 Temmuz'undaki o me'um gnde Srp kasaplar saldrya getiklerinde, mavi bereli ve mavi gzl Hollanda bar gc askerleri ve onlarn yine mavili BM komutanlar, Bonak erkekleri korumak iin parman bile kprdatmad. Hatta, parmak meselesi bir yana, baz hediye-behiye olaylar karlnda, kendi onurlarna insanlk adna teslim edilmi bulunan bu insanlar "sattklar"na dair epey gl iddia ve kantlar da var. (BM, "zr dileme millennium'unda bir zr de buradaki "ihmali" iin diledi de oradan biliyoruz bunlar.) imdi burada bir dur bakalm, ey kari. Yoksa, btn bunlar olmam myd? Srebrenica'nn dmesinden sonra Uluslar aras Kzlha'a bildirilen 7,000 "kayp" erkek listesinin ancak kk bir ksmn kaytlara geirebiliyoruz. Son be ylda toplu mezarlardan sadece 1,866 ceset karlabildi. Geri kalan en az 2000 cesedin karlp listelenebilmesi iin daha ok zamana ve paraya ihtiya var. nsanln elinde de en az bulunan iki malzeme bunlar maalesef.
147
Mezarlar almazsa, gerein hibir zaman renilemeyecei ve tarihi bir frsatn da bylelikle kaabilecei syleniyor. nk, Srp milliyetileri ile Kosova bombardmanna kar kan baz Avrupal ve Amerikal solcular, bu gibi olaylarn ok abartldn sylyorlar. (Hani, kinci Dnya Sava'nda Naziler'in Yahudi katliamn yapmadklarn syleyen "tarihiler" gibi.) Batl Diplomatlar ve Amerikan askeri yetkilileri de, imdi buralarda mezarlar kartrmann, yeni gerginliklere yol ap Avrupal ve Amerikal "bar koruyucusu" delikanllarn bir ikisinin lmesine yol aabilecei endiesiyle kvranyor. Srp milliyetileri zaten byle bir olay hi olmad diyorlar. Bosna'daki brokrasi ve yerel yneticilerde rmlk yznden mezarlar da cesetler de ortada kalm durumda. Uluslararas toplum iin kartrlmamasndan yana. Ulusal politikada iktidar mcadeleleri yznden hareket edilemiyor. Buraya bir ant dikilmesini ise Bonaklar istiyor, Srplar istemiyor, BM'ciler de hem istiyor, hem de "imdi, beinci yl, bunun sras deil" diyor. Bu hengmede 2,000 beyaz plastik uval iine konmu 1,866 ceset de Tuzla'daki bir morgda beklemede. Beklemede olmayansa: Bu ceset ve kemiklerle beslenen fareler. Btn insanlk, koruyacana ant itii hemcinslerinin cesetlerini farelerden korumaktan ciz grnyor. Peki, beinci ylda, Srebrenica'nn tarihi nasl yazlacak? Cevab Orwell'e brakalm ey kari: " 'Gemii kontrol eden, gelecei kontrol eder; imdiyi kontrol eden de gemii kontrol eder,' diye tekrarlad Winston, boyun eerek." (1984)
stnde kremayla 'Srebrenica' yazan pastann zerine eiliyorum ve 5 mumun hepsini birden bir kerede "pff!" diye sndryorum. Alklar.
148
"TM YAAM DEERLDR"

BMLER
AYNI
DERECEDE
Almanya'dan bir dn haberi: ktidardaki Sosyal Demokrat Parti (SPD) Genel Sekreteri'nin kz, 4 yl akn bir sredir birlikte yaad kz arkada ile evlenmeye karar verdiklerini aklam. 31 yanda olan Mirjam Mntefering, arkada Astrid ile resm nikh yolunu tercih etmesinin nedenini de, bu ilikiyi hukuki adan gvence altna almak olarak aklam. (Yeni Binyl, 31 Austos Fi tarihinde bir aratrma amacyla yolum bir yllna sve'e dtnde, doldurmam gereken ilk resm form'da "medeni durum" hanesinin karsnda "evli" ve "bekr/dul" hanelerinin yannda bir de "birlikte yayor" kknn yer aldn grdmde hafif bir aknlk geirmitim. Birlikte yaamann bir meden hal olarak devlet karsnda bir hukuki stat ifade etmesi, askeri bir darbenin olanca arlyla hkm srd bir lkenin vatanda olarak kolay kolay aklmn alabilecei bir durum deildi. Dorusu, birlikte yaayan iki sevgilinin devlet karsnda hangi haklarnn gvence altna alnd sorusundan ok daha farkl hukuki meselelerle meguld kafam. Hayatn "serbest yazar" olarak kazanan gen hanmn Almanya'da sevgilisiyle birlikte yaamasnn kendisine -- sve'teki gibi -- bir hukuki stat kazandrdndan pek phem yok, ama herhalde "evli" stats, bata miras hukuku olmak zere bu ifte birok ek haktan yararlanma olana salayacaktr. Yoksa bu lezbiyen ift neden birok ak ilikisini ypratabilen evlilik statsne gemek istesin ki? Mirjam Mntefering, byk akn tanmadan ok nce, kendini tanm anlalan: 20 yana geldiinde babasna bu ynelimini aklam: "Ben bir lezbiyenim baba," demi. O tarihlerde ok nemli
149
bir siyasi mcadelenin iinde olan babas Franz Mntefering de a) Kzna kzmam; b) onu mirasndan reddetmemi; c) bu gereklii reddetmemi; d) bu durumu partisinden, toplumundan gizlemesi iin kzna bir bask yapmam. Kzn kz olarak, eskisi gibi sevmeye devam etmi yani. in ilgin taraf, lezbiyen olan ve sonradan k olduu kzla memnun mesut yllarca birlikte oturan bir kzn babas, rakip politikaclarn ve onlara hizmet eden medyann "av" olmam, kendi partisindeki amansz rakiplerinin kolay lokmas haline gelmemi ve sonuta o partinin en yksek mevkilerinden birine getirildii gibi, toplum da onu, partisiyle birlikte iktidara tam. ktidar Partisinin Genel Sekreteri olan bu adam, hayat felsefesini kzna daha o ilk itirafta, o "hakikat nnda" aklam zaten. "Benim iin," demi Franz Mntefering, "tm yaam formlar ayn deerdedir." Baba-kz Mntefering'lere, Astrid'e, Sosyal Demokratlara bir merhaba. Ayrca, Kohl'e ve Hristiyan Demokratlara da Merhaba Avrupa.
150
"EN KIYMETL HAZNEMZ, ROBOTLARIMIZ"

Yeni millennium'a girdiimizde her eyin bambaka olacan syleyenler hakl kyorlar galiba. Baksanza, ortalk birbirinden mthi robot haberlerinden geilmiyor. Bata, her trl gelimenin ban eken ABD geliyor tabii: Brandeis niversitesi'nden iki bilgisayarc, Darwin'in evrim kuramn harfiyyen izleyerek "yapay hayat" konusunda muazzam bir adm atmlar. Bir bilgisayar, 600 "kuak"lk bir "evrim" sonucu, srekli mutasyonlara urayan ve nihayet evre koullarna en iyi uyum salayan birtakm "yaratklar" yaratm. Bu "automaton"larn tasarlanp "hayata" geirilmeleri srecinde insan katks neredeyse sfr. nsann tek yapt, imal edilecek "evren" hakknda, bilgisayara bilgi vermek. (Yeni Binyl, Washington Post, 1 Eyll) "Tetra", "ok", "ylan", "yenge" diye adlandrlan 20 cm. boyundaki bu yeni "trler"in tek marifeti, dz bir sath zerinde trtl ya da solucan gibi kvrla kvrla ilerlemek. Ama, imdilik! Bunlar hemen bambaka iler yapmas beklenen bakalar izleyecek ve nmzdeki 5-10 yl iinde dnya ekonomisinde yepyeni bir sektr, yepyeni kr alanlar doacak. Gelime yolundaki lkelerden de nemli bir geliim haberi var: Taylandl mucitler, Hollywood filmlerinde grdmz trden bir "Robokoruma" yapmlar. Kk bir video kameras ile silahl bir kolun birletirilmesinden oluan bu let, internet zerinden kontrol edilip dnyann herhangi bir noktasndan hedefi vurabilecei gibi, kendi "iradesi" ile de vurup ldrebilecek ekilde "yaratlm". (BBC, 31 Austos). imdilik sadece hava tfei ile donatlan ve sabit bir zemine oturtulmu bir kol bu. Ama, yakn gelecekte, ayaklar da olup hedefi kovalayaca gibi, eline de bir makineli tfek tututurulmas iten bile deil. Dnyann en byk sektrlerinden biri olan silah ve gvenlik endstrisi iin yepyeni ufuklar almakta.
151
Evrimleen solucan robotlarla, attn vuran "robokoruma"lar izleyen bir yeni bulu da Kanada'dan: Chris McKinstry adl aratrmacnn yrtt Gac projesi, bir bilgisayara insan olmann ne demek olduunu retmeyi amalyor: nternet zerinden insanlara basit baz sorular sorup "akl- selim" ya da saduyu konusunda ortak bir bilgiye varmak, sonra da bunu bilgisayara retmek. Aratrmac McKinstry, "sizin bilgisayar donanmnzn ve elektriinizin deil, insanlnzn peinde kouyorum," diyor. (BBC, 1 Eyll) "nsanlk bilgisi"ne, insan dnce modeline sahip ve bylelikle insan kadar insan olacak olan bilgisayarn artk bundan sonra neler yapabileceini, dnya ekonomisine neler katabileceini varn siz dnn. Hazr dnmeye balamken, bir de Robot ilminin babalarndan byk yazar Asimov'un bu konuya ilikin altn kanununu da hatrlayverin, derim: Robotlar: 1)nsanlara zarar vermemeli; 2)nsan emirlerine uymal; 3)lk iki yasayla ters dmedii srece, kendilerini korumaldrlar... Yeni millennium'da en kymetli hazinemiz robotlarmz olacak galiba.
152
YAYIN KESLNCE
"Televizyon yayn kesilince kocam daha yakndan tanma frsat buldum. Yalanm." (Yeni Binyl, 7 Eyll) Moskova skinlerinden bayan Larissa Lubimiroca'nn szleri bunlar. Pekl Arthur C. Clarke'n usta kaleminden km izlenimini veriyorlarsa da, herhangi bir kurgudan alnmam, gerekten sylenmiler. Rusya Federasyonu'nda denizin 100 ksur metre derinliklerindeki meydana gelen lmcl denizalt kazasnn hemen ardndan bu sefer de 500 ksur metre gklere ykselen Ostankino TV ve radyo kulesinde kan lmcl yangn felketinin "yan-sonu"larndan biri de, Moskova ve evresindeki btn yaynlarn kesilmesi oldu: nsanlar, Moskova'nn gzelim yaz sonu akamlarnda her zamanki gibi evlerinin salonlarnda en sevdikleri koltua oturup en sevdikleri diziyi seyretmek zere ekrann bana getiklerinde, birdenbire hibir eyin her zamanki gibi olmadn fark ettiler. te yeni "hakikat n: Moskova skinleri, en sevdikleri dizi yerine tyler rpertici bir elektronik tslama eliinde srekli uuan elektronik "kar" taneciklerini seyretmek zorundaydlar artk ve bu durum belki de aylarca srecekti... ABD'de ileri teknoloji, Trkiye gibi lkelerde ise genel rgtszlk nedeniyle baa asl gelmeyecek bir tuhaf "kaza" bu. Oysa, bir zamanlarn merkeziyetilik ve otoriterlik ant Rusya, serbest rekabet piyasasna ve kreselleme anaforunun iine bodoslama girmeye kalknca, byle ilgin olaylar olabiliyor ite. Gnmz Rusyas'nn kazalarn kendi hayatlarmza tutulan bir ayna olarak kullanabiliriz: Aada, paralanm Kursk denizaltsnn iindeki gencecik denizciler, olaanst eitimleri sayesinde yaam fonksiyonlarn asgariye indirerek hareketsiz yattklar yerde kendi nefeslerinden kan
153
zehirli gazlarla yava yava boulurlarken, yukarda onlarn lmne yol aan ihmali haykran annelerin herkesin iinde skinletirici enjeksiyonlarla uyutulmas ve yayn kesildii iin btn bunlar ekranlarnda seyredemeyen, favori koltuklarna ivilenmi orta yal kent skinleri... Onlar, sonsuzlua kadar kesimeyecek paralel hayatlarn, balarnn hafif bir hareketiyle belki de mrlerinde ilk kez "kazayla" aktryorlar, kocalarn-karlarn-sevgililerini-ocuklarn "tanmaya" balyorlar ve bir bakyorlar ki ne grsnler: Yalanmamlar m?
154
KARAGZ'N NEW YORK SAFASI

NEW YORK NEW YORK - I
"Brian Wilson, Pet Sounds albmnn tmn senfoni orkestras eliinde alp sylyor. 10 Eyll New York konserine bir fazla biletim var. Bana elik eder misin? Sevgiler. Sedat." Geen Austos ay sonunda aldm elektronik mesaj. "Fazla biletim var. Elik eder misin?"... Hepsi bu. Brian Wilson! The Beach Boys! "Pet Sounds"! lk genlik. Kaybolan genlik. Kaybolmayan ocukluk. Kaybolan masumiyet... Vay canna! "Nasl olur," diyor karm. "Bir gnlk konser iin 8,000 kilometre gidilir mi?" "Asl nasl olmaz? Hem bu kilometre meselesi deil ki; yl meselesi. 39 yl. 40 diyelim." "Peki, o zaman," dedi karm. Onu kucakladm. "Geliyorum," diye "telledim" Sedat'a, elektronik olarak tabii. *** Bilet? Yedekte beklemeye alndm. Yazlar? Beklemeye alnamazd. Beklerken bir yedek yaz yazdm, ertesi gn halam ld, ressamd, ondan sonraki gn bir torunum oldu, ne meslei olaca belli deildi, daha sonraki gn RTK'ten Ak Radyo'nun 15 gn kapatld haberi geldi, onun durumu hi belli deildi, ayn gn uakta yer ald, o gn gidilemezdi, cenaze, hastane, radyo toplants filn vard ve bir ek yaz, gzergh, otel, yer bulunmas, Sedat'ta yer yok, peki New York'un yeni skinlerinden Ari, onun evinde olmaz m, telefon, olurmu ama kck tek bir odada tek bir yatak, bir de kedi "Abla", peki ama ayn yatakta nasl olur, neden olmasn, iki kuak bir yatakta, zaten Brian'la bir ruh akrabalmz yok mu, peki, ama ikinci yaz sabaha
155
kalr, ne yapalm sabahn krnde kalkmaya altk artk be yldr, ikinci yaz da hukuk yerine "guguk"lu olsun bari, TV banda geen paralel hayatlar, ff, ne ruh karartc, olsun ben yolda olacam, geride kalan karlerin ruhu sklsn, benim ruhum imdiden New York'a utu bile, sama sapan konumaya devam edersen ge kalacaksn, ua karacaksn, olsun, her eye ge kaldm zaten, aka aka, bitiriyorum, baz kelimeleri siyahlatryorum bak, gerekten bitiriyorum, son noktay da koyuyorum ite, para, bilet, pasaport, sigara, sigaray yoldan alrz, orada ate pahasdr, radyoyu da yolda konuuruz, konutuk ite, bir sonu kmad, unut imdi radyoyu, krk yln bir ba hayatnn adamlarndan birine gidiyorsun, radyoyu dnte dnrz, hereyi dnte dnrz, gidite hibir ey dnmeyiz, geldik ite, gazete de alalm, ama az gazete alalm bu sefer, New York'a az haber tayacam, son sigaram ieceim, aman azn hayra a, ama 10 saati sigarasz nasl geireceimi gerekten bilmiyorum, sayl saat abuk geer, bu da geer yahu, peki dn yazlar, onlar kolay, mzik yazacaksn, ve rock 'n' roll, uakta uyuma da yaz, hayatmn son krk ylnn muhasebesini 10 saatlik uak yolculuunda m kaleme almam istiyorsun yani, stelik sigarasz, inallah kahveleri iyidir, pck, "check-in", "check-out" da var mdr, rtar rtar rtar, viski, viski, viski, dinleyici Vahe Bey, i gezisine ktnz sylemitiniz son programnzda, ama doru, i gezisi saylr bu da, sizin iinize gpta ediyorum, e, bizim ilerimiz byledir ite Vahe Bey, hadi girelim artk uamza, benim imdiden "jet-lag"im geldi de, bir de Wilson alacam ev devi olarak, pardon "uak devi"...
Dnya liderleri New York'u terk ediyor ve ben New York'a gidiyorum.
156
NEW YORK NEW YORK - II

Kaybolan masumiyetinin peinde koan bir dede: Bu ben. The Beach Boys'un "Surfin' Safari" adl ilk pln, kt tarihte, 1961'de dinlemitim naslsa. Tam 39 yl nce yani. Bana sadece iyi ve gzel eyler hatrlatan bir mzik. Bugne kadar hi grmediim, ama kendimi her arkyla oraya nladm California'nn gneli, masum havas imdi, gene bugne kadar hi grmediim New York'a tanm oluyor bir gnlne ve ben de bir gnlne oraya tanm oluyorum... Pasaport kontrolne girmek zere bekleyenler iin yere izilmi o izginin birka santim gerisinde durmaya baladm anda, fark farkediyorum: O izgi baka bir izgi aslnda: Pasaport ve snr izgilerinin bu dnyada en fazla mulklaaca bir izgi. Yalnz Manhattan adasnda 160'tan fazla dil konuulduunu bir gn sonra reneceim, ama o yerdeki izgi zerinde beklerken de byle bir eyi sezmek mmkn: "Yabanc" olmann, farkl bir dile ve farkl bir kltre ait olmann olumsuz ynyle en az hissedilebildii yer New York olmal dnyada. ou New York'ludan daha iyi ngilizce konuabildiini farketmenin verdii tuhaf bir rahatlama Dolaysyla, zaten yksek uyum yeteneine sahip bir lkenin evld olarak, drdnc dakikadan itibaren adaptasyonum tamamlanm saylr. Beni karlayan stanbullu Ermeni-Yahudi-Rum karmas - ve dolaysyla da gerek bir New York'lu saylmas gereken - sanat ve "iadam" gen dostum Ari ile, zaten stanbul'dan iyice alkn olduumuz yap yap "bal nem" iinde srekli terleyerek, srekli terlemekten de garip bir keyif duyarak yrmeye balyoruz. 19:00 sularnda ktmz bu "uzun yry" kentin Bat yakasndan balyor, kk bira-margarita-campari-bira-margarita duraklaryla sabaha kar 3:00 sularnda Dou yakasnn sefil mahallelerinde
157
bitiyor. Kentin sert Belediye Bakan Giuliani'nin tm hapishaneleri sulularla doldurma yolundaki radikal tedbirleri ie yaram olmal ki, "iddet dolu" New York efsanesinin yerinde epeydir yeller esmekte olduu gzleniyor. (Daha yolun banda, sokan birine ylece parkettiimiz arabann iinde braklm olan pasaport ve bavullarma "hibir ey olmayaca garantisini "Stingy Lulu" adl ilgin bardaki Trklerin tm verince, ben de endielenmekten vazgetim, ve gecenin sonunda onlar hakl kt.) Tabii, gelir dalmndaki uuruma ramen, byk ekonomik refahn da bunda pay olmal. in Mahallesi, "Kk talya"daki panayr, Polonyallar mahallesi, Soho, Greenwich Village, Halil Turhanl'nn tavsiye ettii sefil Bowery Crack filn alverilerilerinin hkm srd iyice ara ve arka sokaklara girmemekle birlikte, iddetin gz karc bir rneini grmeden yaplan ar yryte iki ey gndelik stanbullu gzlerimi yadrgatt: Karartlm pencereler dizisi ile nnzden geip gitmesi neredeyse dakikalarca sren inanlmaz uzunluktaki limuzinler ("limo"lar), siyah ve beyaz Bir de, kalalar "ters dnm" izlenimi veren, yalpal yryleri ile hemcinsiniz olduklarna inanmakta glk ektiiniz grlmemi imanlkta bedenler, her ya ve cinsten, siyah ve beyaz. Bilinen l ve tanmlarn tmyle yeniden ele alnmasn gerektiren bir durum saylabilir. "plk" hazr yiyeceklerin insan bedenini bylesine deforme edebileceini, hayal gcn genie sayan benim gibi birinin bunlar grmeden dnmesi bile zor. Su iiyor ve onlar adna da terliyoruz. 80 blok yrdk desem, abartm saylmam. Bu arada, gnn sokak modas olarak ocukluumun "trotinet"lerinin geri dnm olduunu grmekse ayr bir heyecan veriyor bana. Bisiklet gibi gidonu olan, tek ayanz zerine koyup teki ayakla - ve son derece mkl bir sr'atle! - srp "tenezzh"te bulunduunuz bu sevimli letler (genellikle "Razor" marka), buraya asl geli sebebime de tam uygun dyor: Beach Boys'un beyni Wilson, gen mzisyenlerle yeniden "moda", "trotinet"ler gibi Radyo 101.1 FM'de Fats Domino ve Johnny Ace Bara ara spanyolca konuan ve o saatte basketbol oynayan ocuklarn arasndan geip "oda"ya giriyorum, "Abla"nn dkt tylerle lebalep dolu yataa kvrlp nnda uykuya geen New York'lu bir dede oluyorum.
158
NEW YORK NEW YORK - III

15 Eyll 2000, Yeni Binyl "Pehlivan tefrikas"na devam.
Bir konser iin "gnbirliine" New York'a giden birinin hikyesini ka gn uzatabilirsiniz ki? Valla belli olmaz. te nc yaz ve ikinci gn: Byk buluma gn. nce, kenar mahallede "Verb" (yani fiil) kahvesi. nsan mahveden kahve kokusu. Sanat klkl, bol dvmeli gen insanlar arasnda kahvalt. Bagel-somon-kremal peynirden oluan tipik bir Yahudi yiyecei. stelik, rahat bir sandalyeye yaylp bedavadan New York Times' kraat etme imkn ve sigara serbest! Sonra ehrin gbei. Turist olmaktan zerrece sklmadan Empire State Binas'na trman: "Dnyann Bakenti'nin Tapna"nn 86. katndan "turist-kitsch-adam"n bak: Seyrettiimiz binlerce Amerikan filminden tandmz grnt, ama gene de nefes kesici. Bir yl 45 gn iinde gnde 4,000 iinin emei ile tamamlanm grkemli tapnan terk edilmesi. Baka turizm ve elence tapnaklar: Broadway: Az nce bitmi muazzam bir gsteriden arta kalan rengrenk milyonlarca kt parasnn hafif sonbahar esintisinde dalga dalga uumas, Time Square, Kara Siyonist hareketinin platforma km tarih ncesi kyafetli ve dev csseli temsilcilerinin rktc olamayacak derecede ocuksu ve saf hareketlerle verdikleri vaaz: "Yahudiler aslnda siyahydiler; kant ister misin? Ahdi Atik'in 'Ezekiel' blmnde bak ne diyor: 'Ve onlar siyaht.' Demek ki, neymi? Siyahmlar!" Evsizler iin politik bir platform kurup arabasn kartonlarla rterek stne yazlar yazm biri: "Delikten ierisini dikizleyebilirsin, ama bir artla: erde grdklerini kimseye anlatmayacaksn!" Vaazlar dinliyorum, datlan brorleri satn alyorum, gzetleme deliklerinden bakyorum ve ierde grdklerimi tabii ki kimseye anlatmyorum, ey kar - sana bile, olaanst teknolojik numaralarla dev binalarn stnde boydan boya oynatlan dev reklam grntlerini seyrediyorum, yryorum,
159
olumun tavsiye ettii biralardan iiyorum, yryorum, hatra t-shirt'ler satn alyorum (olum iin olan "Fing City New York" yazsn tayor gsnde, kocaman), verdiim yz dolar "sahte olmasn" diye kta dakikalarca inceleyen ask suratl inli dkkn sahibinin neden sonra verdii para stn a tutup incelemek aklma geliyorsa da, bunu yapmyorum, yryorum, ok uzun limuzinlere ve ok iman insanlara bakyorum, abartmasz 40 bloka yakn yryorum ve Central Park'n giriinde bir banka oturup kendi kendime glmsyorum sonunda. Grand Central istasyonunun gene filmlerden gayet iyi hatrladm ferah salonunda saat "kulesi"nin nnde, tam sz verdiim saattte Sedat'la buluuyorum, sarldmz srada, ikimizin de ortak noktasn oluturan Ak Radyo'nun kapatlmas kararnn verdii hzn 8,000 ksur kilometrenin tesinden gelip yreimi yalyor bir an, ama hemen geiyor, rock'n'roll'un kalcl onun yerini alveriyor ikimizde de. "Sen bile inanmyordun, deil mi gelebileceime?" diye soruyorum ona. "Valla," diye glmsyor. "Ben bir olta attm ve bekledim bakalm ne olacak." Trene atlyoruz, bir sre gidiyoruz, trenden iniyoruz, otobse biniyoruz, bir sre daha gidiyoruz ve Long Island'n mehur Jones Beach Belediye Plajlar'na geliyoruz. Bir tuhaflk daha: lk genliimin gzdelerinden Florya Belediye Plajlar'ndan en ufak fark varsa ne olaym. Prl prl gneli limonata gibi bir havada, "boardwalk" diye anlan plajstnde yaylp, yine olumun tavsiyesine uyarak Sam Adams biralar ekip, denizi, gzel Rus kadnlarn ve inanlmaz imanlktaki insanlar seyrederken, Sedat'la sohbete koyuluyorum, iimden "Under The Boardwalk" arksn mrldanarak Mutluyum, ilk genliimin gzdelerinden Brian Wilson' dinlemeye tamamiyle hazrm.
160
NEW YORK NEW YORK (Vallahi Son!)

Dede konsere gidiyor! Dede'nin konserine. Brian Wilson, 60'na merdiven dayam biri. Eletirmenlerce ABD'nin gelmi gemi en baba rock topluluu saylan Beach Boys'un beyni olarak 40 yldr ayakta, ama imdi olduu gibi "Zmrd- Ank" misli kendi kllerinin iinden sk sk yeniden doduu da bir gerek. California gnei, kumsal, dalgalar, kzlar, mzik ve danstan oluan "Plaj ocuklar" imajnn kendisine de itirazm olmad geri, ama meseleyi bundan ibaret sanmak, yanlglarn by olur. Wilson ve yeni ekibi, temel bir ritme indirgenmi grnen gnmz popler mzik dnyasnda bence eksiklii epey hissedilen melodinin ve karmak armonilerin ok parlak rneklerini vermeye devam ediyor bir kere. Ayrca, o elence dkn apolitik grnl ocuklarn rock'n'roll devrimi iinde bir devrim daha yaparak, byk plak irketlerinin tamamen kontrolndeki prodksiyonu onlarn elinden alp yaratc mzisyeni birdenbire zgrletiren; "senfonik rock", "pschedelia" gibi akmlar balatan; klasik mzik unsurlaryla popler mzik arasnda kprler kuran; siyah mzisyenlerle birlikte alan ilk nemli grup olduunu ve Vietnam sava'na katlmay reddederek "vicdan ret"ilii seen "plaj ocuklar"n aralarndan karttn da hatrlamak iyi olur. "Beinci Beatle" ad verilen efsanev prodktr Sir George Martin, "pop mziin yaayan en byk dhisi" diyor Brian Wilson'a. Bob Dylan, "onun kula Smithsonian Mzik Enstits"nde yer almal," diyor. Elton John, "prodktr ve besteci olarak hep dhi idi" diyor. Philip Glass, Wilson'n batan sona besteledii "Pet Sounds" albm iin, "kt anda klasik oldu" diyor. Sir Paul McCartney, ayn albm dinlemeden kimsenin mzik eitimi grm saylamayacan sylyor. "New Yorker mzik eletirmenleri, George Gershwin, Aaron Copland ve Leonard Bernstein'la birlikte Wilson' ada Amerikan
161
mziini en ok etkileyen drt isimden biri olarak niteliyor." Hani, "Amerikan mziinin Schubert'i, hatta Mozart'" eklindeki birok nitelemeyi abart saysak da, yukardaki isimlerin hepsi birden yanlyor olamaz. Jones Beach'teki Ak Hava Tiyatrosu'nda, limonata gibi bir havada Brian Wilson'n, ocuu yandaki mthi yetenekli mzisyenler grubuyla Senfonik Pet Sounds konserini izlerken, hibirinin yanlmad fikrindeydim zaten. 48 saatlik New York "yldrm gezisi"ni borlu olduum Sedat'n gzlerine baktm: ayn fikirdeydi. Ak Radyo'da biz tam 5 yldr her sabah herkese "iyi titreimler" satna inandm o benzersiz Brian Wilson "sadas" ile ayoruz programmz ve iki buuk saatin sonunda gene ayn sada ile kapatyoruz... Dinleyicilerin gzlerini grmyoruz tabii, ama bir ekilde biliyoruz ite: Onlar da ayn fikirdeler. Hepinize gnaydn!
162
AMA BU B
YAMURLA GELEN
"Souk bir yamurla..." demeliydim aslnda. Belgrad'da u anda havann nasl olduunu bilmiyorum, ama Guardian ve BBC'nin Balkanlar muhabiri Misha Glenny, orada yazdan gze geiin "zalimce bir sertlikte" yaandn sylyor: "...Kuraklktan sonra ksa bir an sren rahatlama, ardndan, soukla birlikte gerekliin de insann iine ilemesi." (BBC, 23 Eyll) Bir zamanlarn Yugoslavyas'ndan arta kalan lkede dn gerekleen "tuhaf" seim srecinin dnya iin de "zalimce bir sertliin" ardndan yepyeni bir gereklik getirmesi muhtemel. Yerel seim gzetim kurulular, seimin "tam bir kemeke" halinde getiini belirtiyorlar: Birden fazla oy kullanmalar, muhalefet temsilcilerinin sandklara yaklatrlmamas, sandk yetkililerinin kime oy verildiini rahata grmesi, ikyetler zerine polisin ikayetilere kar tavr almas, polis ve askeriyede yaplan oylamalarda hibir gzlemci bulundurulmamas, baka lkelerden TV ve basn mensuplarnn seimi izlemesine izin verilmemesi ve bunlarn snr d edilmeleri... (Reuters) Cumhurbakan Miloevi, geenlerde bir gnde Anayasa deiiklii yaptrp yeniden adayln mmkn kldrd, ama btn dnyada sava sulusu olarak aranyor yarglanmak zere; onun koalisyon orta Seselj de muhtemelen yle... Bu ilgin seimin sonularn aklanp aklanmayacan hi kimse bilmiyor. Miloevi ve hkmetinin sonulara ne tepki gstereceini de bilen yok. Srbistan halknn bu bilinmeyen tepkilere ne tepki gstereceini de kimsecikler bilmiyor...
163
Seim hile-hurdasnda gemite byk tecrbesi olan siyaset kurdu Miloevi'in seenekleri neredeyse sonsuz: lk turda zafer iln edebilir ve rakibi Vojislav Kostunica ile destekilerinin tepkisini bekleyebilir; nde olduunu syleyip ikinci tura daha gl girebilir; seimlerin hileli olduunu syleyip sonular hi iln etmeyebilir; Yksek Seim Kurulu'na seimleri tmden iptal ettirip yeni bir tarih belirletebilir... Hatta, yenilgiyi kabul edip, iktidarn Srp Parlamentosu'na dayanarak srdrecei ihtimalini de ne srenler var ama bu zaaf grntsn kabul etmeyecei galip ihtimal. Aratrmalarda rakibinden hayli geride giden Miloevi'in, gerekli oyu, Kosova'dan alabilecei belirtiliyor. Kaderin garip bir cilvesi ite. Oradaki Uluslararas denetim rgtnn bandaki Kouchner'inse, seim yolsuzluunu nasl nleyebilecei hakknda fazla bir fikri yokmu. (Bu olaslk, daha nce aklna gelmemi anlalan.) zetle: Matematikteki ok bilinmeyenli denklemlere, siyasette dnk Yugoslavya seimlerinden daha iyi bir karlk bulunamazd, diye dnlebilir. Oysa, durum hi de yle deil: Yamurla gelen yepyeni bir gereklik var orada! Muhalefet liderlerinden Zoran Djindji'in (Cinci) syledii doru bence: "Biz kazandk ve Srbistan bu seimden sonra bir daha asla eskisi gibi olmayacak... Tarihte ilk defa, Srplarn ounluu, milliyetilik temelleri zerinde ykselen bir politikaya deil, normal bir Avrupa demokrasisine oy vermi oluyor." Tayin edici deiiklik de burada ite. Milliyeti, ar devleti, otoriter rejimleri savunanlar, iktidar srelerini uzatmak iin Anayasa deiiklikleri yapsalar veya yapmaya alsalar da iktidardan yavaa gidiyorlar ve normal, oulcu demokratik rejimleri savunan insanlara liderlik yollar alyor. Ankara'dan Lima'ya, Santiago'dan Belgrad'a uzanan ok geni bir corafyada bu byle. Yeni millennium'da "yamurla gelen" gereklik
164
BELGRAD'DA ZAMAN - I
Biraz erken bir kehnet olacak belki, ama -- sonradan alay konusu olmay da gze alarak -- imdiden syleyelim: Slobo gitti gider! Gitti gider ve onu artk hibir g geri getiremez dnyada! "Seilmi" yaftas altnda bir gangsterlere dayal bir polis devletinin, "sosyalizm" yaftas altnda da faizan milliyeti, otoriter ve otokratik bir rejimin etnik temizlik, kan ve lmle dokuduu bayran uygar Avrupa'nn gbeinde 13 yldr nyla erefiyle dalgalandran Slobodan Miloevi, yolcu! Yeni binylda Avrupa'da artk tam bir anakronizma oluturan bu vahi ve tepeden trnaa rm rejimin en byk payandas olan ei Mirjana Markovi de yle. Bonaklarn ve Arnavutlarn gzlerini "pasl kakla oyma" yanls ortaklar Vojislav Seselj'in haydut takm da hakez Tarih ironi nerede? urada: Takmn hepsi, seimle gidiyor. Slobo'nun kendi istedii, anayasada deiiklik yaptrp kendi adayln zorla uzatt seimle! Sonularna kendilerinin de inanmakta glk ektikleri, btn hile hurdaya ramen kendileri aleyhine sonuland yan beyan ortada olan bir seimle! Yugoslavya'da geen hafta sonu yaplan seimlerin sonucu, daha aklanmad. Belki de hi aklanmayacak diyenler varsa da, inanmayn. Belgrad'n merkezinde, rock konseri eliinde zaferlerini kutlayan 20,000 kiilik topluluun zafer arklarnn temel dizesi, seimin galibi anayasa hukukusu Vojislav Kostunica'nn (Kotunitsa) u szleriydi: "Srbistan'da afak skyor. Biz kazandk." Miloevi ve hempalar iin tek bir sorun var imdi: Zaman kazanmak. Ordunun, polisin balarnn, yksek seim kurulunun, mahkemelerin ve basnn kendi denetimleri altnda olmasna gvenerek ya hileyle seimi ikinci tura tamay, ya yeni seimler dzenlemeyi, ya da - ackl bir son ihtimal olarak - Anayasal boluktan yararlanarak Slobo'nun Bakanlk sresini gelecek yaza kadar
165
uzatmay planlyorlar. Pek banal bir metafor olsa da, insan kullanmaktan kendini alamyor dorusu: Slobo ve yardaklar iin artk "uzatma sreleri oynanmakta". Halka kar polis ve ordu iddeti, Karada'la "i" sava tehdidi, olaanst hal iln ve bu eski kurtlarn ok bilinen saysz baka numaras devreye sokularak o pek kymetli ek zamann kazanlmas hesaplanyor. Elbette herey olabilir, ama ite tam da bu konuda, zaman konusunda ok nemli bir ey unutuluyor gibi geliyor bana: Zaman, geriye evrilebilir bir kavram deil. Ve oyun sresi bitti. Haddinden fazla uzun srm iktidarlarn iktidar sarholar anayasal deiikliklerle filn bu sreyi daha fazla uzatamyorlar, uzatsalar da seimleri kazanamyorlar, kendilerini kazanm gsterseler de bunu yutturamyorlar artk. Dip dalgas geliyor ve onlar da altna alveriyor. Sebebi de ok basit aslnda: Azgn milliyetiliin, diktatrln, haydutluun zaman geti. Artk normal demokrasinin, insan haklarnn ve hukukun stnlnn zaman geldi. Maalesef zaman doldu Slobo. Sre bitti. Ve ite sana krmz kart!
166
BELGRAD'DA ZAMAN - II
Dn de sylemitik ama bir daha, daha yksek sesle tekrarlamakta ok yarar var: Slobo gitti gider, dostlar. Onun an dna dm rejimi kt. Kendi emrinde alan Yksek Seim Kurulu, stdn malup olduunu aka sylyor, ama gizli atlm oylar kimseciklere gstermeden "ak" saymla saydnda galip Kostunica'y gerekli yzde 50'nin tam altnda tutmaya da gayret ediyor ki, i ikinci tura uzasn ve o ok hayati zaman kazanlsn. Ne var ki, kazanlacak zaman filn kalmad ortalkta. Sonu kesin ve net ortada: Yugoslav Yksek Seim Kurulu dnda herkes, yani bata Srp halk ve tm uluslararas camia unu biliyor: Seimi Kostunica ve yandalar, yzde 55'e yakn oyla ve 10 puanlk bir farkla kazand. Onun iin de Trkiye'de dn kan gazetelerin hemen tmnde yer alan "seimler ikinci tura kald" haberleri doru deil. Daha dorusu, eksik: Kostunica, kendisine Milosevi'in "el altndan", "zel ulaklar"la gnderdii "ikinci tur yapalm" tekliflerini nnda reddettiini aklad. "Halkn tecelli etmi demokratik iradesini bylesine ayaklar altna alma teklifini kabul etmemiz iin tek bir sebep gsteremezsiniz," diyor Kostunica. "Ne ahlki, ne de siyasi bakmdan." Birbirinden asla koparlamayacak iki canalc kelime ite: Ahlk ve siyaset. Vojislav Kostunica, yeni binyln yeni kahramanlarndan biri: Ahlkl bir siyaseti. Ad hibir yolsuzluk ya da zorbalk olay ile birlikte anlmam, mr boyu hukukun stnln ba tc etmi, saygn bir Anayasa hukukusu. oulcu Amerikan demokrasisinin temel belgesi, devlet adamlarnn baucu kitaplarndan biri saylan ve Platon'un, Aristoteles'in, Hobbes'un bayaptlar ile ayn dzeyde tutulan "The Federalist Papers" adl yazlar kendi lkesinin diline kazandran adam. imdi de, yalnz hukuk, demokrasi ve adalet konularnda deil, olaanst zor artlarda lke apnda seim kazandran zekice siyasi
167
stratejilerin de yaratcs olarak karmza kyor. 54 yanda. 68 kuann erdem ve deerlerini temsil eden pek ok kiinin lkelerinin ynetimine tand bir "yeni a"n son temsilcisi olarak karmzda. Srbistan'n adn dnyann byk kesiminin neredeyse lnetle anmasna, Slovenya-Hrvatistan-Bosna-Kosova insanlarna kadnerkek-oluk-ocuk kan kusturan savalar ve yakn tarihin grd en korkun katliam ve ve vahet sahnelerini yaatan, dolaysyla lkesinin de uygar dnyadan tecrit edilmesine yol aan Sava Sular Sanklarnn yerine taze ve temiz kan olarak geliyor Kostunica ve yandalar. Son Helsinki zirvesinin ardndan Ak Radyo'da yaplan bir "Avrupa'ya Doru" programnda siyaset bilimci Cengiz Aktar, Trkiye'nin nnde iki seenek bulunduunu sylemiti: "Ya Barcelona ya Belgrad." Yani, ya Franco faizminden harap olmu spanya'nn AB ile birlikte dnya apndaki mthi ykselii, ya da AB dnda kalarak Avrupa'dan ve uygar dnyadan tpk Yugoslavya gibi tecrit olmu ve "parya" muamelesi gren bir lke halinde yaamak Son gelimelerden sonra yle grnyor ki, metafor hkmn kaybediyor: Belgrad'da da zaman dnd nk birdenbire ve pek yaknda artk "kt rnek" olarak baka bir kent, baka bir lke bulmak zorunda kalacaz
168
DEVRM SONRASI SIRBSTAN TRKYE KARILATIRMALARI - I

9 Ekim 2000, Yeni Binyl
Srbistan'da btn dnyann gzleri nnde canl yaynla gerekletirilen demokratik devrim, tarih kitaplarnda, ansiklopedilerde, niversitelerin siyaset bilimi vb. krslerinde okutulan temel ders kitaplarnda ayr bir blm olarak yerini imdiden alyor. Devrimin yanklar yerkrede dalga dalga yaylrken, basnda birok deerlendirme ve kyaslama yazlar da yaymlanmaya balad tabii. Cumartesi gnk Hrriyet gazetesinde Erturul zkk'n "Politika" kesindeki yazs da Srbistan devriminden Trkiye iin nemli tarihi dersler karan "kyaslamal tahlil"lerden biriydi. "Teekkrler Trkiye" balkl yaz, Srbistan'da halkn demokrasi ve zgrlk iradesinin hem oy ile (seimle) hem de sokaklara smayan bir devrimci ayaklanma ile tezahr etmesini, devrilen diktatr Miloevi'in gznden ve bir "trajedi" olarak yorumluyor: "Diktatrle dayanan g, ou zaman 24 saatte kumdan atolar gibi yklr. Srbistan'n yaad trajediye baknca ister istemez unu dnyorum" Yazda, daha sonra, benzer dnemlerde etnik sorunlarla kar karya kalm olan Yugoslavya ile Trkiye arasnda bir kyaslama yaplyor: Bir yanda, tarumar olmu ekonomisi, incinmi milli benlii, dalm devleti, kaybolan yllar, zgvenini yitirmi ordusu, yokolmu "Byk Srbistan ryas" vb. ile tam bir enkaz fotoraf veren Yugoslavya var. te yanda da niter yapsn korumu, terr ntralize etmi, demokrasisi ve ekonomisi yryen, ordusu disiplinli ve azimli, halk devletine demokrasi yolunda vargcyle destek veren, basn bilinli, ak toplumlu bir Trkiye fotoraf: 21. Yzyla btn bir cumhuriyet olarak giren gl Trkiye. Yazar, bu "takdir edilecek toplumsal ve milli fotoraf" iin cumhurbakanlarndan balayarak btn kadrolara, siyasetilere, iadamlarna, medya mensuplarna ve nihayet, btn halka teekkr ediyor.
169
Meseleye byle baklabilir elbette. Srbistan devriminin hemen ardndan Srbistan'n ykm ile "Trkiye'nin baarsnn nelere bal olduu ok ciddi biimde analiz" edilebilir ve Trkiye iin "ok kr, ok kr, bugnleri de grdk" tarznda bir yorum yaplabilir. Ama, bambaka trden ok ciddi analizler de yaplabilir: "Teekkrler Trkiye" yazs ile Mehmet Y. Ylmaz'n -- tesadfen ayn gn Radikal gazetesinde yaymlanan -- yazs bunun mkemmel bir rnei. "Dou Halklarnn Kaderi" balkl makalede Ylmaz, Miloevi yerine dnyadaki byk deiim srecini odak noktas olarak seiyor. Eski Dou bloku lkelerinin birbiri ardndan demokrasiye getiklerini, birounun Trkiye'den nce Avrupa Birlii'ne gireceklerini, "Bat'nn dousu" diye niteledii Srbistan'n da bu n alnmaz demokratikleme srecine boyun ediini belirtiyor. Urallar'n dousunda, Kafkaslar'daki Trki Cumhuriyetlerde ve hele Irak'ta ise deil deiim sreci, zamann dnda dahi kalm "Dou Halklar" iin demokrasi ryasn bile grmenin mmkn olmadn sylyor Ylmaz. Ali Bayramolu'nun dnk Yeni Binyl'daki "Irak m, Yoksa Srbistan m?" balkl yazsysa, tam da bu deime srecinden yola kyor ve yle bitiyor: "Srbistan olay hemen her ynyle haykryor: Artk deime zamandr; yoksa tren kaacak" Srbistan devriminin herkesi tahlile zorlad apak.
170
DEVRM SONRASI SIRBSTAN TRKYE KARILATIRMALARI - II

Milenyum'un ilk byk devrimci hareketi Srbistan'da ortaya ktktan sonra hem Yugoslavya - Trkiye ekseni zerinde hem geriye hem de ileriye ynelik kapsaml tahlillerin basnda boy gsterdiini belirtmitik. Bunlardan biri, zkk'n Hrriyet'teki "Teekkrler Trkiye" yazsyd. Burada yazar etnik atma/terr, milli kimlik, devlet-halk ilikisi, ekonomi, medya, deiime kapallk, demokrasi ve ak toplum gibi alardan Yugoslavya'yla Trkiye'yi karlatryor ve birinciyi trajik bir enkaz, ikinciyi, yani Trkiye'yi ise dinamik bir dev olarak niteliyordu. ki lkedeki olaylarn son 15 ylna ayn alardan bakmaya alalm: Miloevi ynetimindeki Yugoslavya 10 ylda 4 savaa nayak oldu, rk ve azgn bir milliyetilikle byk bir etnik temizlik harekt yrtt, onbinlerce Bonak, Hrvat, Kosoval Arnavut sivil, ikenceyle ya da yargsz infaz yntemiyle ldrlp toplu mezarlara gmld, yzbinlerce insan srgne dald Srbistan'da ve Bosna'da rz dman paral katil eteleri olutu, uyuturucu ve silh kaakl ald yrd, hunharca cinayetler birbirini izledi, Miloevi'in yakn evresi ve akrabalar byk yolsuzluklara kart, paralar yabanc bankalarn gizli hesaplarna utu Enflasyonun yzde 3000'e kadar kt ekonomi kt, uluslararas ambargo geldi, lke NATO bombalar altnda hem sosyal hem de ekolojik bakmdan ar ekilde hrpalanrken dnyadan da tecrit oldu Muhalefette ve bamsz basnda ne kanlar ya ldrld ya susturuldu, seimlerde saysz hile yapld. Ve fakat sonunda bu rm ve otokratik iktidar, oy ve sokan birlemesi sonunda bir gnde yerle bir oldu. Bir gn iinde normal bir
171
demokrasiye geiin ipular boy veriverdi. O kadar ki, saygn uluslararas gazetelerin yorumcular imdi Belgrad'n Balkanlar'da demokratik hayatn merkezi olmaya aday olduunu belirtiyorlar. (New York Times, 7 Ekim) Trkiye'de durum Balkanlar'dan ok farklyd elbette. Eksikli ve "yarm" olmakla eletirilmesine karn, Trkiye'deki rejimin Miloevi'in rklk kltryle yorulmu vahi otokratik ynetimiyle ayn kefeye konmas dnlemez. Bununla birlikte, mthi iyimser, toz pembe bir tabloya varmak iin de ok fazla sebep grlmyor. Srbistan'ta Miloevi ynetimiyle ayn dnemde, Trkiye'de seimle gelmi ynetimler ve silahl kuvvetler, ayrlk PKK ile mcadele ettiler. Herkesin bildii gibi, bu atmalarda 15 ylda byk ounluu sivil 40 bin civarnda insan ld ve milyonlarca kiinin zorunlu olarak yer deitirdii byk bir g dalgas meydana geldi. Dnya apnda uyuturucu ve silh kaakl ald yrd, hunharca cinayetler birbirini izledi. Paral katil etelerinin siyasetilerle kolkola gezdii Susurluk, TC tarihinin en byk rezaleti olarak patlak verdi ve bunun hesab sorulamad. TC tarihinin grd en byk katliam olaylarndan bazlarn gerekletiren Hizbullah'n kasetlerinde de vahet asndan Srplarn Srebrenica mezalimini pek aratmayacak grntler sergilendi ve bu etenin durumu aratrlyor. Faili mehul cinayetlere kurban giden gazetecilerin, yazarlarn, profesrlerin ve onlarla birlikte yaklak 17 bin kiinin kbeti mehul kence ve insan haklar ihlallerinin lke apnda ok yaygn olduu hem uluslararas kurulularn, hem de bizzat Byk Millet Meclisi'nin hazrlad raporlarda ayrntl bir biimde dile getirildi. Ayn dnemde, Milli Gvenlik Kurulu'nun giriimiyle iktidarn yapsn deitiren 28 ubat mdahalesi gerekletirildi Srbistan'la Trkiye'nin iinden getikleri hareketli 15 yln yolsuzluklar, ekonomi, uluslararas alanda konulan ve evre gibi konulardaki durumuna da yarnki yazda gz atalm isterseniz.
172
DEVRM SONRASI SIRBSTAN TRKYE KARILATIRMALARI - III

Son 15-20 yl iinde sosyal bakmdan "travmatik" bir dnem geirmi - evresine de tam anlamyla kan kusturmu - olan Srbistan'da byk bir halk hareketi sonucunda lkenin kendini "yeniden tanmlamas" sreci dramatik bir ekilde gndeme geldi. Bunun dnya apndaki yanklar srp giderken, elbette Trkiye'den de pek ok yazarn, siyaset bilimcinin karlatrmal tahlilleri geliyor. Ayn dnemde kendisi de benzeri bir travma dnemini geirmi olan Trkiye'nin, Srbistan'a oranla ok daha salkl bir sosyo-ekonomik geliim yaad da byle tahliller arasnda dile getiriliyor. Bununla birlikte, lke tarihinin en byk rezaletlerinin dipdiri bir ekilde karmzda durduu gerei de herhalde herhangi bir sosyo ekonomik tahlilde ihmal edilmemesi gereken bir husus. Son bir - iki ayda gazete manetlerini ve haber bltenlerinin ba kelerini igal eden hayali ihracat ve banka boaltma skandallerini yalnzca ortada dnen mebllarn bykl asndan ele alsak bile, ahlki rmlk boyutlarnn Srbistan'dakinden pek de aa kalmayaca aka ortada. Her kstasa gre nisbeten kk bir bankann kendi sahipleri tarafndan bir ete kurulmas suretiyle soyulmas olay, yalnz zarar gren belirli sayda mudi asndan deil, Trkiye ekonomisinin btn asndan ciddi bir zarar ortaya kartyor. Orantsz byklkte bir hasar durumu yani. Bu, meselenin sadece bir yn stelik. kinci ve belki ok daha arpc olan ynse, "kk resim"den byk lke tablosuna da ulalabiliyor olmas. "kinci Yahya" olayn ele alan gazete haberlerinde soruturma kapsamnda sank, pheli, "kstebek", avukat, ortak ya da iadam olarak zikredilen btn isimleri alt alta dizerek bir "veri taban" oluturduumuzu dnelim. Bu basit ilem
173
sonunda karmza kan gerek (ya da yanlsama) nedir: Baka byk banka soygunlardan, baka byk cinayet dvlarndan, baka faili mehul kalm olaylardan, byk uyuturucu ve silh kaakl olaylarndan, brokrasi - siyaset - ete ibirliklerinden, karapara aklama dvlarndan hatrladmz "naml" isimler bir kez daha burada karmzda resmi geit halinde. En naml gangsterler, en naml soyguncular, hrszlar, katiller yine burada anlyorlar ite. Soygunculara yardaklk eden medya mensuplarndan bile sz ediliyor. Ve nihayet, Susurluk bile eksik deil! Miloevi'in yakn evresiyle, akrabalaryla birlikte Srbistan'da ve Bosna'da oluturduu menfaat eteleri, bu taraftan baklnca epey karanlk grnyor, bu doru. Ama, oralardan bakldnda buralarn renginin pembe olduunu syleyebilir misiniz? Renklerin yeniden tanmlanmas zaman Srbistan iin olduu kadar, Trkiye iin de gelmiyor mu peki?
Bu abann kendisi bir kurtulutur belki.

mer Madra ile Rzgra Kar II zerine sylei. a l t K i t a p : Kitabnzda insanl ve dnyay ilgilendiren ok nemli ve yaamsal konular gndeme getiriyor, aydnlatc yorumlarda bulunuyorsunuz. Ve birok yaznz insanlara, okurlara bir 'seslenme' tonunda Aratryorsunuz, dnyorsunuz ve bunlar 'seslendiriyor'sunuz. Bilgi, 'deitirmek' iin yeterli olabilecek mi? Merak etmek, aratrmak ve bilgiyi yaymak konusunda biroklarna rnek olan bir yazar olarak, kltrel ortammzn bugn ve gelecei konusunda yorumda bulunur musunuz? m e r M a d r a : Sorunuzda bana neredeyse yar - tanrsal bir "tepeden bak" atfediyorsunuz ki, maalesef doru bu galiba. Nereden geliyor bu acaip tavr? Bunu epey dndm ve nce eyrek yzyl geriye gittim. Fi tarihinde uzun sre asistanln yapma onuruna eritiim Profesr Seha L. Meray vard. Bilge, zeki ve komikti. Seha Hoca, A Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde gen retim yelerinden bir grubu baz gnler - genellikle le yemeklerinden sonra - Faklte'nin o kasvetli salonlarndan birinde etrafnda toplard. Daha dorusu, biz delifiek genler, kendimizi onun ltl kiilii etrafnda toplanm buluverirdik. O bulumalarda Seha Hoca dnya ve insanlk meseleleri zerinde adamakll grgrla kark tartmal sohbetlere animatrlk - monitrlk aras bir rol stlenerek nclk ederdi. Hepimizi de iletirdi bu arada, ama bunun farknda olduumuzu sanmyorum. ok kaba bir benzetme olacak ama, bana nedense Platon'un Akademia'sn hatrlatan bu toplantlarda hzn alamayp ok ykseklerden uua geen tipler daima olurdu. Hepimiz iin geerliydi bu genelleme. te o tiplerden biri ateli nutkunun tam ortalarnda bir yerlerdeyken, Seha Hoca, birden nazike onun szn keser, etrafndakilere onu bir kez daha "takdim eder"di: "Arkadalar, u anda 'Dnya ve Ben' krssnden filnca konuuyor; onu dinliyorsunuz!" Bu pek uzun "girizgh"n ardndan soruya dnersek, benim bu kibirli, "malmatfuru" ("dnya ve ben") tavrmn kkenlerini ta 70'lerin ortalarndaki bu "Platonik" ya da "Seha" akademya gnlerine kadar geri gtrebiliriz galiba.
Sylei- mer Madra
ii
Hatta daha da geriye. stme nereden yaptn artk gerekten iyi hatrlamadm bir ansiklopedik merak, bu ocukluk merak, ilelebet devam etti. 1980'lerin banda nce Enis Batur, hemen ardndan da Oru Aruoba ve Sevin Okyay'la oluturduumuz ortak alma ve PM (proje retim merkezi) yllar da bu "merkizade"lii epey ileri boyutlara tad. Biraz da "son ansiklopedistler" gibi grdk kendimizi; sanrm hl da yle gryoruz. Ansiklopedik bak, romanma, deneme yazlarma ve tabi Ak Radyo'daki yaynlara bir lde damgasn vurdu. Sonuta, son sralarda vardm noktann, tm olumlu ve olumsuz yananlamlaryla birlikte, bir tr sokak filozofluu olduu sylenebilir belki. nsanln aptallnn ancak sonsuzluk kavramyla kyaslanarak llebileceini syleyen Fransz yazara (adn maalesef hatrlayamyorum) katlmamak mmkn deil. Hayata byle bakmann ac verici bir yan olduu doru, ama elenceli ve ok rahatlatc bir taraf olduu da kuku gtrmez dorusu. Epey bir sredir, "bilginin zgrce dolam" konusuna kafay taktm dnyorum. Daha dorusu, zgr bilgi deitokuunun, yeryznn en nemli konusu olduunu. Daha daha dorusu, bilgi edinme hakknn insan haklar sralamasnn en st sralarndan birini igal ettiini. Bilginin "deitirici" roln yadsmak herhalde mmkn deil, ama gnmz dnyasnda gerek bilgiye ulamak mmkn m, ite onu bilmiyorum. Yeryzndeki saatte birka milyar telefon, faks, teleks ve internet mesajnn izlenip tasnif edildii bir ortamda, insann George Orwell'i hayrla yd etmemesi ok zor. "Abi"nin ve ilkgenliimde inandm, sonra hepsini yadsdm tm komplo teorilerinin hepsinin doru ktn imdi grmek, insana hem aknlkla kark bir dehet, hem de garip bir rahatlk veriyor. te bu byk paradoks iinde hababam alp, hababam bir takm "olmayan" bilgilere ulap, sonra da bunlar paylamak ve yaymak peindeyim. Sisifos'a gz krparak. lkeler ya da insanlar iin bir zm ya da kurtulu olabilecei dncesini hanidir terkettim, ama u da var: Bu abann kendisi bir kurtulutur belki. a l t K i t a p : nemli bir yaynclk gemiine (ve kariyerine) sahip bir yazar ve akademisyen olarak sanal yaynclk konusunda ne dnyorsunuz? m e r M a d r a : Sanal yaynclk konusuna gelince, bilinen anlamyla kitab ve yayncy aradan karp, "bireye gre biilmi kaftan" usulyle almann bana verdii keyiften fazla birey syleyebilecek durumda deilim dorusu. Belki, editrmn bu "kitab"a almamay setii yazlarmdan birinden bir-iki satrlk alnt da yapabilirim: "Bildiimiz anlamyla kitab ve asl yayncy ortadan kaldrmay amalayan bu sistemin [Stephen King'in "The Plant" adl kitabn sadece Internet zerinden yaynlamasi sisteminin] ileyip ilemeyeceini kimse bilmiyor. yrmezse, fazla sorun yok: Yeni bir giriime kadar herey eskisi
Sylei- mer Madra
iii
gibi olacak gibi grnyor. Ama bir de yrrse, iki ey hibir zaman eskisi gibi olmayacak kadar deiebilir: 1) Kurulu dzen dnda kendisine bir ufuk gren sra d yazarlar iin yeni bir yol alm olabilir. 2) Byk yaynclarn elektronik yaynclk srecine ne gibi bir art deer kattklarn, yani varlk sebeplerini ispatlamalar gerekecek." Bunun tesinde bir de unlar sylenebilir: Sanal yaynclk: Bilginin siberuzayda mutlak anlamda zgrce dolanp durmas "topyas" dorultusunda - tabi ki umarsz - bir aba daha. Ayrca, sayfa ve kapak tasarmn, cildini mildini dilediinizce yapabileceiniz bir nesne ite, bir oyuncak. Ve dahi: Teknolojinin yararnn zararndan ar bast durumlardan biri. Nihayet: Her zaman ok uygun kullanldndan pek emin olmadm "sanal" kelimesi bu balamda baya oturuyor yerli yerine. yle deil mi, ey kari?

Ruzgar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ruzgar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Rzgra Kar II

Kainatn inde Kark Bir ar Ben Yazyorum Rzgara Kar

nsz - erif Erol

TABAT ANANIN ANASI ALARKEN

ULUSLARIN FAKRL YA DA KMSEDE 'MORAL' KALMADI

104 106 108 110 112

BYK NSANLIIN RL UFAKLI HALLER

KARAGZ'N NEW YORK SAFASI

154 156 158 160

162 164 166 168 170 172

TERAZ YA DA UURLU KELMELERNZ: HUKUK, DEMOKRAS

Rzgara Kar II- mer Madra

PINOCHET NSANLIIN HZMETNDE

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

SOUKTAN GELEN CASUS

Rzgara Kar II- mer Madra

KANLI PAZAR YA DA BRTANYA'NIN 'SUSURLUK'U

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

Kendimi yeni domu bir bebek gibi hissediyorum. Ya siz?

ANONM, ANINDA, ALEMMUL

Rzgara Kar II- mer Madra

BNYILI BZM N DE AAN KUPA

Rzgara Kar II- mer Madra

AIR METAL OCUKLARIN BAINA DT

Rzgara Kar II- mer Madra

SON BYK ULUSAL NUMARAMIZ

Rzgara Kar II- mer Madra

"MEKSKA'DA DOAN GNE"

Rzgara Kar II- mer Madra

AABEY ANAVATANA DNYOR

Rzgara Kar II- mer Madra

BCEKLER, KURABYELER VE MAYMUNLAR

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

TABAT ANANIN ANASI ALARKEN

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

TARHN NDE UYURGEZER OLMAK

olarak tartmal olsa da, bir yzyl

Rzgara Kar II- mer Madra

MEVSM DEKLKLERN ANLAMAK

Rzgara Kar II- mer Madra

"KENDN YYEN BEYN" PARADOKSU

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

N MSN, GEN MSN?

Rzgara Kar II- mer Madra

EDEN KAAN GEN MASALI - II

Rzgara Kar II- mer Madra

"3. HAMUR" KIDA BASILMI UCUZ DEDEKTF ROMANI

Rzgara Kar II- mer Madra

KPEKBALII YZGEC ORBASI

Rzgara Kar II- mer Madra

BZ BYDK ARTIK - HER YERDEYZ

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra

DNOZORLAR BURNUMUZUN DBNDE YELLENYOR - I

Rzgara Kar II- mer Madra

Rzgara Kar II- mer Madra