You are on page 1of 119

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2

___________________________________ 1

Tamer Korugan
__________________________________

LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS

2
Tamer Korugan Aykr Yaynclk _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ MaximumBilgi.com Notu: 2

Tamer Korugan
__________________________________

Bu kitabn tamam sitemizde bulunan "Genel Kltr", "Bilim" ve "Salk" blmlerine de datlmtr.

NDEKLER 1. Adetler 1.01. Niin tespih ekiyoruz ? 1.02. l Nisan akasnn kkeni nedir? 1.03. Dnlerde niin pasta kesiliyor? 1.04. Doum gnnde pasta kesmek adeti nereden geliyor? 1.05. nsanlar niin iki kadehlerini tokutururlar? 1.06. inliler yiyeceklerini niin ubuklarla yerler? 1.07. Ylbanda am aac ssleme adeti nereden geliyor? 1.08. Dnyann en ok sylenen arks hangisidir? 1.09. Ne zamandan beri atal ve kak kullanyoruz? 1.10. Yemek yerken atal niin sol elde tutuluyor? 1.11. Anneler gn ne zamandan beri kutlanyor? 1.12. Mezara niin iek konulur? 1.13. nsanlar saatlerini niin sol kollarna takarlar? 1.14. Abalar niin o acayip apkalar giyerler? 2. Gnlk yaam 2.01. Ayn tarih niin her yl farkl gne geliyor? 2.02. nsanlar ne zamandan beri ayakkab giyiyor? 2.03. Filmlerde tekerlekler niin ters dner? 2.04. Arabalarn arka camlar niin tam alamyor? 2.05. Satranta ah niin o kadar pasiftir? 2.06. Bir hafta niin 7 gndr? 2.07. Gn ve ay isimleri nereden geliyor? 2.08. Mzik notalar nasl bulunmutur? 2.09. nsanlar niin deiik dillerde konuuyorlar? 2.10. Lodos insan niin hasta eder? 2.11. Niin otellerin kaplar dner kapdr? 2.12. Saatin saniye gstergesi ne ie yaryor? 2.13. Elmas gibi deerli bir ta, cam kesmede nasl kullanlyor? 2.14. Bardaktaki buzlar niin birbirlerine yaprlar? 2.15. Nbeti kulbelerinde niin kum torbalar var? 2.16. Cam neden saydamdr? 2.17. Banyodaki havlular niin abucak kokuyor? 2.18. Kumalar ykandktan sonra niin eker?

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 3

Tamer Korugan
__________________________________

3. nsan 3.01. nsann niin kuyruu yok?. 3.02. St vermedikleri halde niin erkeklerin memeleri var? 3.03. inlilerin gzleri niin ekiktir? 3.04. nsan korkunca niin dileri birbirine vurur? 3.05. Akl ile zeka arasndaki fark nedir? 3.06. Zeka testi nedir, ne ie yarar? 3.07. nsanlar kzgn kmr atei zerinde nasl yryebiliyorlar? 3.08. Niin kadnlardan mehur ressam veya besteci yok? 3.09. Beyin kapasitemizin yzde onunu kullandmz doru mudur?. 3.10. Erkeklerin beyni kadnnkinden byk mdr? 3.11. Dolunay insan davranlarn etkiler mi? 3.12. Skldmz zaman avuilerimiz niin terler? 3.13. Niin kadnlar erkeklerden daha ok yayor? 3.14. Tm canllar baktklarnda ayn eyi mi gryorlar? 3.15. Niin gzya dkeriz? 3.16. Biyolojik beden saati nedir? 3.17. yandan daha nce olanlar niin hatrlayamyoruz? 3.18. nsanlarn yzlerini nasl birbirinden ayrt edebiliyoruz? 3.19. Parmaklarmzn uzunluklar niin birbirlerinden farkl? 3.20. nsan ile hayvann birlemesinden canl doabilir mi? 3.21. Beyin hcrelerimiz srekli lyorlar m? 3.22. Derimiz olmasayd ne olurdu? 3.23. Yemekten sonra denizde yzmek tehlikeli midir? 3.24. Ate lmek iin termometre niin dilin altna konuluyor? 3.25. Sinirlenmek bir hastalk mdr? 3.26. nsanlar niin iklet iner? 3.27. Nasl koku alrz? 4. Hayvanlar dnyas 4.01. Deve kular niin balarn kuma gmerler? 4.02. Hint fakiri kobra ylann nasl oynatyor? 4.03. Develerin hrglerinde ne var? 4.04. Arlar niin bal yaparlar? 4.05. Yumurtann niin bir taraf yuvarlak dier taraf sivridir? 4.06. Kular nasl konuabiliyorlar? 4.07. Fillerin kulaklar niin byktr? 4.08. Atlara niin gzlk takyorlar? 4.09. Ate bcei nasl k sayor? 4.10. Bcekler mi stndr, insanlar m? 4.11. Kular dnyasnda niin erkekler daha ssl? 4.12. Kediler balk ve st niin severler? 4.13. Kular g ettikten sonra niin geri dnerler? 4.14. Arlarn bal petekleri niin altgendir? 4.15 Horozlar niin sabah erkenden terler? 4.16. Evlerimizdeki sinekler kn nereye gidiyorlar? 4.17. Kular nasl tek ayaklar zerinde uyuyabiliyor? _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 4 4.18. Ortalkta niin l gvercin grmyoruz?

Tamer Korugan
__________________________________

5. Teknoloji 5.01. Tkenmez kalemin dolmakalemden fark nedir? 5.02. Gne nda kararan gzlk camlar nasl yaplyor? 5.03. Uaklar niin karakutunun malzemesinden yapmyorlar? 5.04. Doktorlar niin dizimize ekile vuruyorlar? 5.05. Uan balonlar ne kadar yksee kabilir? 5.06. Ka tane uan balon bir insan uurabilir? 5.07. Hzl okuma teknii nedir? 5.08. Radyasyon nedir? 5.09. Yaptrclar nasl yaptryor? 5.10. Satran ustas bilgisayar niin iyi tavla oynayamyor? 5.11. Telefonda ses ne kadar hzl gidiyor? 5.12. Matematikte niin (-2) ile (-2)'nin arpm (+4)'dr? 5.13. Vakum nedir? 5.14. Radyonun sesi alnca pili daha abuk mu biter? 5.15. Termos nasl sca scak, souu souk tutabiliyor? 5.16. mdat ars 'S.O.S.'in anlam nedir? 5.17. Romen rakamlarn hesaplamada niin kullanmyoruz? 5.18. Pusulalar gerekten kuzeyi mi gsteriyor? 5.19. Antifiriz, suyun donmasn nasl nlyor? 5.20. Ne zamandan beri insanlar gzlk kullanyorlar? 6. Yiyecek ve ecekler 6.01. Beyaz ve kahverengi yumurtalar arasndaki fark nedir? 6.02. Ddkl tencere yiyecei nasl abuk piiriyor? 6.03. Ispanaktaki demir insan gerekten gl klar m? 6.04. Bal, bebekler iin zararl olabilir mi? 6.05. Gdalar muhafaza etmek iin niin donduruyoruz? 6.06. arap niin yllandka gzelleir? 6.07. Ar st nedir? 6.08. nsan sadece havu yerse teni turuncu olur mu? 6.09. Balk yemek zekay arttrr m? 6.10. ay kim kefetti? 6.11. Bira niin kprr? 6.12. Kafeinin ne kadar zararldr? 6.13. Souk bir ey yediimizde niin bamz aryor? 7. Dnyamz ve Gkyz 7.01. in eddi uzaydan bakldnda grlebilir mi? 7.02. Evrende yolculuk nasl olurdu? 7.03. Dnya tarihinde bu gne kadar ka insan yaad? 7.04. Uzay aracnn iinde yerekimi niin sfrdr? 7.05. Ay'sz Dnya nasl olurdu? 7.06. Kuyruklu yldzlarn niin kuyruklar var? 7.07. Ay'n nasl olutuu niin hala bilinemiyor? _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 7.08. 7.09. 7.10. 7.11. 7.12. 5 Ay'n sahibi kimdir? Yldz kaymas nasl oluyor? Gkkua niin yuvarlaktr? Barometre ne ie yarar? Gne daha ne kadar sre s ve k verebilir?

Tamer Korugan
__________________________________

TAMER KORUGAN 1948 ylnda Ankara'da doan Tamer Korugan, ilk ve ortarenimin ardndan Ortadou Teknik niversitesi Makine Mhendislii Fakltesi'ne girerek lisans ve master eitimini burada tamamlad. Evli ve iki ocuk sahibi olan Korugan'n ilk kitab Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi Temmuz 2001'de yine Aykr Yaynclk'tan kt.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 6

Tamer Korugan
__________________________________

1
ADETLER

1.01 Niin Tespih ekiyoruz? Boncuk, kemik, ta gibi kk paralarn bir ipe dizilmesi insanlk tarihi kadar eskidir. lk insanlar avladklar avn paralarn ip benzeri eylere dizer, bir sonraki avda baar getirmesi iin zerlerine takarlard. Daha sonralar bu tip taklar ktlklerden ve dmanlardan korumas iin savalarda da taklmaya baland. Bugn bile baz talarn zel uurlar getirdiklerine inananlar vardr. Boncuklarn dini amala ve dualar saymada kullanlmasna ilk olarak Hindistan'da, Hindu inannda rastlanyor. Tespihin atalar Hindistan'dan douya, sonra Ortadou'ya, en sonunda da Avrupa'ya yaylyor. Tespihin kullan amac Mslmanlk, Hristiyanlk (Katolik), Hinduizm ve Budizm'de ayn olup hepsinde de dualar ve dualar aras blmleri saymada kullanlr. Tespihin slam dnyasnda ne zamandan beri kullanld kesin olarak belli deildir. Hz. Muhammed'in tespih tadna dair bir kayt yoktur. Hatta belki Osman Gazi, belki de Fatih Sultan Mehmet'de tespih kullanmadlar. Arivlerde tespih ile ilgili bilgilere ancak 16. yzyln sonlarna doru rastlanmaktadr. Ne var ki, Hz. Muhammed zamannda namaz ve dua srasnda hurma ekirdei veya akl ta kullanld baz hadislerden anlalmaktadr. slam'da Peygamber'in namaz klarken snneti olan 'Sbhanallah, Elhamdlillah ve Allahekber' kelimelerini 33'er defa tekrarlamann hangi tarihte balayp, yayld da bilinmiyor. Yce Yaratc'ya 99 ayr isim veren slami anlay, onu anarken, her isim iin bir iaret olmak zere ipe dizdii bu 99 taneli eye de 'tespih' adn vermitir. eitli malzemelerden yaplan tespihteki tane says 33, 99, 500 veya 1000 olabilir. 500 ve 1000'lik tespihler daha ziyade tekkeler ve dergahlarda zikr iin kullanlrlard. Tekke eyhleri, hastalar veya bir murad olanlar, iyilemeleri veya muratlarnn olmas iin bu tespihlerin iinden geirirlerdi. Tespih ekmek, tespih tanelerini birer birer iaret parma ile ba parmak arasndan geirmektir. Ancak gnmzde tespihi bir oyuncak veya el alkanl olarak kullananlara, sallayarak veya eitli figrler meydana getirerek dolaanlara, hatta tuttuklar futbol takmnn renklerine gre yaplm tespihleri ekenlere ska rastlanmaktadr. Aslnda tespih ekmek din adamlarna zg bir davranm gibi alglanr ama halk arasnda da neredeyse bir alkanlk haline gelmitir. Tespih ekmenin daha ok krsal kesimlerde yaygn olmasnn nedeninin tespihin bo elleri megul edebilme zellii olduu ileri srlyor. Scak aylar tarmsal alma ile geiren, _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 7

Tamer Korugan
__________________________________

srekli ellerini kullanmaya alm kiilerin k aylarnda bu boluu tespihle doldurduklarna inanlyor. Gnmz biliminin tespih ekme alkanlna bak as biraz deiik. Bilim insanlar, beynimizin, alma yaamnn glkleriyle, sorunlar, endieler ve korkularla srekli bask altnda tutulduunu, bunun sonucunda sinir hcrelerinin ar yorulup yprandn ve beynimizi rahatlatmak, onu zgr brakmak, dikkatimizi baka tarafa yneltmek iin tespih ekmenin ok etkili ve faydal olduunu sylyorlar. 1.02 l Nisan akasnn kkeni nedir? Her ne kadar Roma mparatoru Julius Caesar (Sezar) milattan nce 46 ylnda takvimin balangcn Ocak ay olarak ilan ettiyse de, 16. yzyln ortalarna kadar Avrupa'da yeni yl geleneksel olarak, bahar aylarnn balang tarihi olarak da kabul edilen, Mart aynn 25'inde balard. 1564 ylnda Fransa Kral IX. Charles, takvimi deitirerek yl balangcn Ocak aynn birinci gnne ald. O zamanki iletiim artlarnda baz insanlarn bundan haberi olmad, bazlar ise bu karar protesto etmek amacyla eski adetlerine devam ettiler. l Nisan'da partiler dzenlediler, birbirlerine hediyeler verdiler. Dierleri ise bunlar Nisan aptallar olarak nitelendirip bu gne 'Btn Aptallarn Gn' adn verdiler. Bu gnde dierlerine srpriz hediyeler verdiler, yaplmayacak bir partiye davet ettiler, gerek olmas mmkn olmayan haberler rettiler. Yllar sonra takvimin aylar yerine oturup, Ocak aynn yln ilk ay olmasna allnca, Franszlar l Nisan gnn kendi kltrlerinin bir paras olarak grmeye baladlar. Adeti gittike ssleyerek, zenginletirerek ve yaygnlatrarak devam ettirdiler. Bu adetin ngiltere'ye ulamas yaklak iki yzyl srd, oradan da Amerika'ya ve btn dnyaya yayld. l Nisan akalarnn sembolnn 'Nisan Bal' olmasnn nedeni ise Mart aynn sonlarna doru, Gne'in Balk Burcu'nu terk ediyor olmasdr. 1.03 Dnlerde niin pasta kesiliyor? Gnmzde dne, evlenen ift tarafndan bir pastann kesilmesiyle balanlmas vazgeilmez bir adet haline gelmitir. Pastann kat kat ykseklii biraz da sosyal stat olarak grldnden gelin ile damat, boylarn aan bu pastalar, kl gibi uzun bir bak kullanarak ancak kesebiliyorlar. Buday, tarih boyunca bereket, dourganlk ve mutluluun sembol olduundan balangta, dn trenlerinde, iyi temenniler gelinin bana buday dklerek sunuluyordu. Evlenmemi veya evlenmeyi bekleyen gen kzlar, ksmetleri alsn diye bu buday duunun kendilerinin de balarna isabet etmesi iin urarlard. Tpk gnmzde, gelinin elindeki buketten frlatt iekleri ayn inanla yakalamaya alan gen kzlar gibi. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 8

Tamer Korugan
__________________________________

Romallar devrinin balangcnda alar ok saygn bir meslek grubunu oluturuyorlard ve bu alar milattan yaklak 100 yl nce adeti biraz deitirdiler. Bu budaylarla kk, tatl kekler yaptlar. Kekler phesiz gelinin bana atmak iin deil, yemek iindi, ama bir ey atmay alkanlk haline getirenler bu tatl kekleri de gelinin bana atmaya devam ettiler. Daha sonralar bu adetin devam olarak, dne getirilen keklerin bereket getirmesi iin gelinin ba stnde ufalanmas, ardndan da evlenen iftin bu kek krntlarn birlikte yemesi gibi bir adet balad. Zaman getike misafirler de evlerinden getirdikleri fndk, fstk, kurutulmu meyveler ve bala bulanm bademlerle dn trenine katkda bulunmaya baladlar. Adet hzla Avrupa'nn batsna, oradan da ngiltere'ye geti. ngiliz alar kekleri bir eit biraya batrp kendilerine has dn pastalarn yarattlar. Ortaan balarnda ise bu adet bir sre unutuldu. Gelinin bana buday ve pirin dklmesi tekrar moda oldu. Ne zaman ki, dekoratif ve ssl biskviler, yal rekler ortaya kt, adet yine deiti. Misafirler bunlar evlerinde yapp dne getirmeye baladlar. ngiltere'de ise bu getirilenler st ste ylmaya baland. Yiyecek yn ne kadar yksekse o kadar iyi, o kadar ok bereket habercisi idi. Evlenen ift bu ynn zerinden birbirlerini ptkten sonra ncelik gelinde olmak zere yiyecek tepeciinin yenilmesine balanyordu. ngiliz ve Fransz alar arasndaki yaratclk, en iyi, en dekoratif ve en lezzetli pastay yapma yar sreci iinde dn pastas adeti de yayldka yayld, dn trenlerinin olmazsa olmazlar arasna girdi. 1.04 Doum gnnde pasta kesmek adeti nereden geliyor? Dnlerde pasta kesmek adetinin, yeni evlilere bereket, dourganlk ve mutluluk dileklerinin iletilmesinin zaman iinde gelimi bir ekli olduundan bahsetmitik. Doum gnlerinde pasta kesmek adetinin ise tarihi kkeni ve amac deiiktir. Zaten tek kat olan ekli ve zerindeki mumlar nedeniyle pasta grn olarak da dn pastasndan farkldr. Pasta szcn hep gnmzdeki anlam ile kullanyoruz. Aslnda tarihi geliimi iinde 'kek' demek daha doru olur. Doum gn pastasnn bilinen tarihi Helen uygarlklarna kadar uzanr. Bir kutlama amac ile ortaya kmas ise Ortaada Almanya'da olmutur. 13. yzylda Almanya'da ocuklara gsterilen ilgi belki bugnknden bile fazlayd. Doum gnleri bir festival eklinde kutlanyordu. Doum gn kutlamas sabaha kar, afakta, gn aarrken balyordu. st yanar mumlarla sslenmi pasta (kek) eve getirildiinde ocuk uyandrlyor, pastann stndeki mumlarn ise yemek vakti gelene kadar devaml deitirilerek srekli yanar halde kalmalar salanyordu. Yemein banda ocuk mumlar fleyerek sndryor ve len balyordu. Pastann zerindeki mumlarn says ocuun yandan bir fazla oluyordu. Bu bir fazla mum, bir gn snecek hayatn n simgeliyordu. Ayrca ocua bir ok _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 9

Tamer Korugan
__________________________________

hediyeler getiriliyor, o gn istedii, sevdii yiyecekler hazrlanyordu. Yani o zamanlarda doum gn kutlamalar ocuklara ynelikti. Gnmzde her yatan insann kutlad doum gn ve kesilen pasta ite o zamanlarn bir adetinin devamdr. Doum gn pastasnn stndeki mumlar bir fleyite sndrmek, bu arada bir dilek tutmak, eer dilek gerekleirse bunu kimseye sylememek adetleri de o gnlerden kalmadr. 1.05 nsanlar niin iki kadehlerini tokutururlar? Bu konuda daha gncel ve romantik bir hikaye var. Biliyorsunuz insanda be ana duyu var: Dokunma, grme, koklama, tat alma ve iitme. Yemee gidilen bir restoranda arap smarlanrsa, garson arab getirdikten sonra bardaa bir parmak koyar ve kontrol etmesi iin dorudan erkee uzatr. Hi bir kadnn da itiraz etmedii bu durum gerekten anlalmazdr. nk dnyadaki aroma ve tat alma uzmanlarnn ou kadndr. Neyse biz gelelim restorana... Kadehin souk temasyla dokunma duyusu tatmin edildikten sonra kadeh haval bir ekilde gz hizasna kadar kaldrlp arabn rengine baklr. Grme duyusu kontrolnden sonra kadeh burun hizasndan bir saa bir sola gezdirilerek koklanr. Minik bir yudum alarak tadn da algladnz. Zaten araptan pek anlamyorsunuz. Garsonun da mantarn at arab kendisi imezse baka birine verecek hali yok. Mecburen 'mkemmel' diyorsunuz. Ama hala bir duyu kald, iitme duyusu. te o duyuyu da kadehleri tokuturup, 'nnn' sesini duyduktan sonra tatmin ediyoruz. Hikaye gerekten romantik ama iin asl biraz deiik. Antik alarda bir insann dmann yemee davet edip, onu ortadan kaldrmak iin zehirli bir iki sunmas grlmemi bir ey deildi. Ev sahibi ikisinin zehirsiz olduunu ispat etmek iin kendi ikisini havaya kaldrr ve misafirin ikisinden bir miktarn kendi bardana dkmesine msaade ederdi. Her iki kii de ikilerini ayn anda ierek birbirlerine olan gvenlerini gsterirlerdi. Misafir ev sahibine olan gveninin ok fazla olduunu gstermek iin bardaklar havada yan yana geldiinde, kendi ikisinden onun bardana bir ey dkmez, bardan yavaa onun bardana vururdu. Duyulan 'n' sesi gerek bir gvenin ifadesi idi. 1.06 inliler yiyeceklerini niin ubuklarla yerler? Aslnda nedeni tam bilinmiyor. Bir gre gre, vakti zamannda in imparatorlarndan biri halkn ayaklanmasndan korktuundan, eritilip silah olarak tekrar kullanlabilecek metal olan her eyin toplanmasn emretmi. Ellerindeki bak, kak ve benzeri eyleri vermek zorunda kalan inliler ne yapsnlar, aresiz bambu kamlarndan yaplm ince ubuklarla yemek yemeye almlar.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
10 __________________________________

Akla daha yatkn gelen dier bir gre gre ise ubukla yemek adeti inlilerin yiyeceklerini kk paralara blp yeme alkanlklarndan ve buna bal olarak zaman iinde ok nemli bir ihtiyatan kaynaklanyor. Yemek ubuklar milattan bir yzyl nce domu. Yemei iindeki yaa atp kartrarak piirmeye yarayan tava benzeri kaplar kullanlmadan nce yiyecekler odun atei zerinde piiriliyormu. Nfus oaldka artan yiyecek ihtiyacndan dolay ormanlar kesilip tarlalar aldka bu sefer de odun, yani yakacak sknts balam. Zamanla etleri ve sebzeleri ok kk paralara blp, ya iinde kartrarak kzartmann hem sratli pimeyi hem de odundan tasarrufu saladn grmler. O zamanlar aa sknts nedeniyle, yemek masas kullanmak zenginlere mahsus bir lks olduundan insanlar bir elleri ile yiyecek veya pirin taban tutuyor, yemek yemek iin de sadece dier ellerini kullanabiliyorlarm. inlilerin yemeklerinin bol soslu olduunu sylemeye gerek yok. Yerken ubuklar kullanmak, her eyi tek elle yemek zorunda olan inlilerin btn parmaklarnn kirlenmesi sorununu zd iin hzla yaylm. O zamanlar ubuklarn ok az aatan, ounluu fildii ve kemiktenmi. imdi artk ne metal ne de aa ktl var. Zaten onlarn yerini sentetik malzemeler oktan alm durumda. Ne var ki brakn in'i, dier lkelerdeki bir ok insan bile bir in lokantas bulup, ubuklarla yemee urap, in imparatorunun veya odun yokluunun yaratt eziyete seve seve katlanyorlar. 1.07 Ylbanda am aac ssleme adeti nereden geliyor? Ylba gnlerinde, evin bir kesinde, minik bir am aac bulundurmak ve onu sslemek adetinin kkeninin Almanya olduu ileri srlr. Almanlarn 'cennet aac' adn verdikleri ve Adem ile Havva'nn gizemli hikayesine dayanarak zerini elmalarla donattklar aa kknard. 15. yzyldan sonra bu aalara sadece meyve deil ekmek, biskvi gibi yiyecekler de aslmaya balanm, Protestanln yaylmas ile birlikte bunlara yanan mumlar da eklenmitir. Adet Avrupa'ya yaylrken ayn zamanda gmenler tarafndan Amerika'ya da tanmtr. Aslnda aalarn ruhani trenlerde nemli bir sembol olarak yer almas adeti ok eskilere, Hristiyanlk ncesi zamanlara, hatta putlara ve doaya tapnld zamanlardaki Msr ve in uygarlklarna kadar uzanr. O devirlerde doann yeillii ve aalar sonsuz hayatn sembolleriydiler. Benzer ekilde Kuzey Avrupa lkelerinde de yine Hristiyanlktan ok daha nceki zamanlarda aalar ruhani bakmdan kutsal kabul ediliyorlard. Kuzey Avrupa'da k aylarnda sadece bir ka saat sren gndzler 21 Aralk'tan itibaren uzamaya balarlar. Uzun karanlk gnlerin bittiinin, gittike daha aydnlk gnlerin geleceinin mjdesi olan Aralk aynn bu gnleri de trenlerle karlanrd. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
11 __________________________________

Bu adet Avrupa'da gneye indike deierek yayld. Romallar zamannda takvimin balangcnn, dnyann yaratld ay olduuna inanlan ve tabiatn canlanmasnn mjdecisi olan Mart ayndan Ocak ayna kaydrlmas ile kutlanacak tarihler konusunda kafalar iyice kart. Zamanla Kuzey Avrupa lkelerinin 'karanln bitii' ayin ve kutlamalar, Hristiyan dnyasnca Hz. sa'nn doum gn kabul edilerek -ki bu kesin deildir- Noel kutlamalarna dntrld. Bu arada aalar, zellikle am aalar bu kutlamann simgesi olmaya devam ettiler. Her ne kadar ylba gnlerinde bir am aacnn sslenmesi tm dnyada adet olduysa da bu gnn dini bakmdan bir zellii yoktur. Dnyann Gne etrafndaki bir turunu tamamlad corafi bir konumdur. Uygarlk ve teknolojinin ilerlemesi ile am aac zerindeki mumlarn yerlerini yanp snen minik renkli ampuller, elma, ekmek ve biskvinin yerini rengarenk ssler ald. Gnmz insan aalara tapmamasna ramen onlarn kymetini daha iyi biliyor. Bir ka gnlk elence iin am aalarn kesmiyor, plastik taklitlerini kullanyor. 1.08 Dnyann en ok sylenen arks hangisidir? Dnyada imdiye kadar en ok sylenmi, halen de sylenmekte olan ark hangisidir diye sorulsa hemen akla gelmeyebilir. Bu ark herkes tarafndan ok tandk, mzii ezbere bilinen bir arkdr. 'yi ki dodun -isim-' veya 'mutlu yllar sana' eklinde sylenen doum gn arks. Bu ark yaratlrken doum gnlerinde sylenecei kimsenin aklna gelmemiti. 1893'de ABD'de, Kentucky'de retmen iki kz kardein, rencilerinin sabahlar sylemeleri iin besteledikleri bu arknn orijinal ad da 'Good Morning to All' yani 'Herkese Gnaydn' idi. Kardelerden arknn mziini yapan Mildred Hill ayn zamanda kiliselerde org, konserlerde piyano alyordu. arknn szlerini ise Mildred'in dokuz ya kk kz kardei Patty yazmt. Mildred 1916'da 57 yanda ldkten birka yl sonra besteledii ark 'Happy Birthday' (Mutlu doum gn) ad altnda sylenmeye balanacakt. Hill kardeler arknn telif haklarn 1893 ylnda almlard. Ancak Robert Coleman isimli biri, arknn bestesini kullanarak szlerini 'Happy birthday to you' olarak deitirdi. ark zaman iinde o kadar yayld ki bestecileri bile unutuldu. Ne zaman ark doum gn formatnda Broadway'de, bir mzikalde kullanlmaya baland, o gne kadar sesi kmayan nc karde Jessica mahkemeye bavurdu. Bestenin gerekten kendilerine ait olduunu ispat etti ve arknn tm haklarna ailesinin sahip olmasn salad. Bundan byle arknn ticari amala kullanld her yerde Hill ailesine telif hakk denmesi gerekecekti. Bu haber tm dnyay ok etti. Telefonla yarm milyon insana doum gnlerinde melodiyi dinleten tantm ve pazarlama irketleri bundan _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
12 __________________________________

vazgetiler, mzikaller bu paray ya repertuarlarndan karttlar ya da ark eklinde deil de dz okuma veya iir eklinde sylettiler. Onlar telif hakk dememek iin yollar ararken Dr. Patty Hill, 78 yanda, uzun bir hastalktan sonra ama arksnn dnya apnda bir doum gn adeti olduunu grdkten sonra ld. Gnmzde bu arknn telif hakk Warner/Chappel Mzik irketi'ne gemitir. Ticari amala kullanld her yerde irkete deme yapma zorunluluu vardr. Bu miktarn ylda l milyon dolara yakn olduu tahmin edilmektedir. Doum gn kutlayacaklarn bilgilerine sunulur. 1.09 Ne zamandan beri atal ve kak kullanyoruz? Avrupa'da Rnesans balangcna, dier bir deyile insanlarn titizliin ve temizliin farkna varmalarna kadar, btn bir tarih boyunca yemek yerken eller kullanld. Tabii bunun da bir adab vard. Yemek yerken kullanlan parmak says o kiinin statsn gsteriyordu. Normal insanlar be parmaklarn kullanrlarken asiller parmaklarn -yzk parma kesinlikle kullanlmadan- kullanyorlard. Aslnda Latince atal anlamna gelen kelime, iftilerin hasad havaya atp savurmada kullandklar dev atallarn isminden tremitir. Bunlarn ok kkleri Trkiye'de atal Hyk'de yaplan kazlarda bulunmu ama ne ie yaradklar, milattan 400 yl ncesinde sofralarda yemek yemede kullanlp kullanlmadklar tam anlalamamtr. atal konusunda kesin bilinen bir ey, ilk defa 11. yzylda Toskana'da (talya) ortaya ktdr. ki ulu olan bu atallara insanlar "Tanrnn bahettii yiyecek yine Tanrnn verdii parmaklarla yenilebilir" diye iddetle kar ktlar. nsanlarn yzyllar boyu sren, yemek yerken atal kullanmaya kar direnme gibi tavrlarn tarihte rnei azdr. 17. Yzyla kadar sren bu direnmenin bir baka cephesi daha vard. Yiyecei bakla tutup, srarak yemeye alm erkekler atal kullanmay kadns bir davran olarak gryorlard. Bu arada Fransz ihtilalinin biraz ncesinde Fransa'da yava yava drt ulu atallar kullanlmaya baland. Zamanla atal kullanmak lks, asalet ve stat gstergesi oldu. atalla birlikte sofralarda her insan iin ayr tabak ve bardak kullanmak adeti de geliti, toplumun tm snflarna ve giderek dnyann dier yerlerine de yayld. Kan kullanlmaya balanmas ise tarih kadar eskidir. nsanlar, atala kar gsterdikleri direnci kaa gstermemilerdir. Bu, phesiz sv bir ey imek iin eli kullanmann iyi bir alternatif olmamasndan kaynaklanmtr. En eski zamanlara ait kazlarda bile, ta, kemik, aa veya madenden yaplm kak veya benzeri eylere rastlanmaktadr. Kaktaki en nemli gelimeler sapnn eklinde olmutur.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 1.10 Yemek yerken atal niin sol elde tutuluyor?

Tamer Korugan
13 __________________________________

Resmi yemeklerdeki en skc durumlardan biri de budur. Sa ellerini kullanan insanlar iin sol elle atala hkmetmeye almak sknt verir. Hele etin yannda, ayn tabakta pilav da varsa, sol eldeki atalla pirin tanelerini drmeden aza ulatrmak gerekten alkanlk ister. Bereket orba ka iin byle bir kural yok da scak orbay stmze bamza dkmeden iebiliyoruz. atal - bak ile yeme adabmz, kkeni saray ve asil snfna dayanan Avrupa kltrnden almzdr. Her zaman rahat hareket etmeyi seven Amerikallar ise bu grg kuralna pek uymazlar. Eti sa ellerindeki bakla kesip, ellerindeki atal ile ba takas ettikten sonra sa ellerine aldklar atalla yerler. Yemekte eti kestikten sonra ba masaya brakarak atal soldan saa alp eti aza gtrmek, sonra atal sola, ba tekrar sa ele almak ve bu hareketi yemek boyunca tekrarlamak yemek yeme hzn drr. Yemei yava yemek baz toplumlarda yemee sayg ifadesi olarak grlrken, baz toplumlarda ise bu davran yemek adab bakmndan saygszlk olarak karlanr. Bir gre gre Amerikallarn atal tutu ekillerinin ardnda rahatlk deil alkanlk yatyor. 1700'l yllarn ortalarna kadar Amerika atalsz bir toplumdu. nsanlar yemek yerken sadece bak ve kak kullanyorlard. Kak kesilen eti tutmaya yararken bak hem kesmeye hem de batrp aza gtrmeye yaryordu. Daha sonralar sofralardaki baklarn ular yuvarlaklat. Eti kestikten sonra ka sa ele alp eti aza gtrmek alkanl balad. atal kullanlmaya balannca da ayn alkanlk devam etti. Avrupallar ise aradaki bu kak kademesini hi yaamadlar. Yemei aza gtrmek bakmndan dorudan baktan atala getiler. Yemein temposunu drmek gibi bir grg kurallar yoktu. Sa elini kullanan bir insan iin ba sol elle ileri geri hareket ettirip eti kesmek zordu ama sol elle atal ete batrp aza gtrmeye allabiliyordu. Asil snfnn her zaman zorlayc ve gsterie ynelik nezaket kurallar, atal kullanm halka yaylnca da devam etti. Avrupa'da ve oradan yaylan kltrlerde, yemek sresince ataln sol, ban sa elde tutulmas gelenek haline geldi. Avrupallar atal ellerinde tutarlarken ataln ular yere bakar. Amerikallar ise atal sa elde ular yukar bakacak ekilde tutarlar. Yemekten sonra tatl yenilirken ataln sa elde olmas ise hibir kltrde grgszlk anlamna gelmiyor. 1.11 Anneler gn ne zamandan beri kutlanyor? Anneler gnnn nereden kaynaklandn anlatanlar gnn yaratcs olarak hep annesini kaybetmi olan kk bir kzdan bahsederler. Gerekte ise bu fikri hayata geiren Anna Jarvis annesini 1905 ylnda kaybettiinde 41 yandayd. Asl meslei retmenlik olan 1864 doumlu Anna Jarvis, 1902 ylnda babas lnce annesi ile beraber ABD'de, Philadelphia'da yaamaya ve almaya balad. yl sonra 9 Mays 1905'de de annesini kaybetti. Srekli annesi ile _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
14 __________________________________

beraber yaamasna ramen ldkten sonra "Ona hayatta iken gerekli ilgiyi gsteremedii"ne inanyor ve bunun ezikliini duyuyordu. ki sene sonra Mays'n ikinci pazarnda, annesinin lm yldnmnde arkadalarn evine ard ve bu gnn anneler gn olarak lke apnda kutlanmas fikrini ilk onlara at. Fikir kabul grd, anneler memnun kald, babalar itiraz etmedi, Amerika'nn nde gelen bir giysi tccar da finansal destei salad. lk anneler gn Jarvis'in annesinin 20 yl sresince haftalk dini dersler verdii Grafton'daki bir kilisede, 10 Mays 1908'de, 407 ocuk ve annesinin katlm ile kutland. Jarvin her bir anneye ve ocua kendi annesinin en ok sevdii iek olan karanfillerden birer tane verdi. O gnden sonra, temizlii, asaleti, efkati ve sabr ifade eden beyaz karanfil Amerika'da anneler gnnn sembol olarak kabul edildi. Sra anneler gnn "milli bir gn" olarak kabul ettirmeye gelmiti. Jarvis, tarihte tek bir kii tarafndan gerekletirilen en baarl mektup yazma kampanyas ile gazete patronlarndan iadamlarna, devlet adamlarndan din adamlarna kadar ulaabildii herkese bu fikrini iletti. Fikir o kadar ok ve abuk kabul grd ki, Senato onaylamadan ok nce, bir ok eyalet ve ehirde anneler gn kutlamalar gayr resmi olarak balatlmt bile. Sonunda 8 Mays 1914'de Senato'nun onay, Bakan Wilson'n da imzas ile Mays'n ikinci pazar 'Anneler Gn' olarak resmen ilan edildi. ok ksa srede dier lkelere de yaylan bu gn iek ve tebrik kart satlarnn tavana vurduu bir gn oldu. Anna Jarvis sonunda muradna ermi, kampanyasn baar ile sonulandrmt ama kendi hayat pek mutlu sonla bitmedi. Youn almadan evlenmeye ve ocuk sahibi olmaya frsat bulamad. Her anneler gn onun iin bu ynden ac oldu. Daha ziyade dini arlkl bir kutlama olarak dnd bu gnden ticari kar salamaya alanlara kar hukuki sava at. Davalarn hepsini kaybetti. Dnyadan elini eteini ekti. Btn gelirlerini hatta ailesinden kalan evini bile kaybetti. Kalan hayatn- adad, gzleri grmeyen kz kardei Elsino-re'da 1944'de lnce sal da tehlikeye girdi. Dostlar ona destek vererek son yln sanatoryumda geirmesini saladlar. Btn dnya annelerinin en azndan senede bir gn mutlu olmalarn salayan Anna Jarvin, mutsuz, yar grmez ve yalnz bir ekilde 1948'de 84 yanda ld. lkemizde de Trk Kadnlar Birlii'nin giriimi ve nerisi zerine 1955 ylndan beri Mays aynn ikinci Pazar gn 'Anneler Gn' olarak kutlanmaktadr. 1.12 Mezara niin iek konulur? Cenaze merasimlerine ieklerden yaplm bir elenk gndermek, mezar ieklerle donatmak, sonradan yaplan mezar ziyaretlerinde mezara iek _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
15 __________________________________

brakmak, hemen hemen her kltrde gelenek haline gelmitir. Bir ka gn iinde kuruyup gidecek bu ieklerin brakana da braklana da bir faydas yoktur ama gelenek ok eski alara kadar uzanmaktadr. Bu konuda eski mezarlarda yaplan almalarda iek kalntlarna rastlamak phesiz mmkn deildi. iekler ok dayanksz olduklarndan ve kuruyup gittiklerinde arkalarnda iz brakmadklarndan, aratrmaclar almalarn iein kendisinden ok daha dayankl olan polen kalntlarna ynelttiler. lk olarak Msr Firavunu Tutamkamon'un milattan nce 1346'da ldnde mezarnn iekten talarla kapland saptand. Kuzey Avrupa'da ise milattan nce 2000'li yllara kadar uzanan bir ok mezarda iek izlerine rastland. O tarihlerde mezarlara konulan ieklerin gzellikleri ve ho kokular nedeniyle iyi ruhlar ekme, kt ruhlar kovma gibi bir gce sahip olduklarna inanlyordu. Sonradan mezarlar bitki ve ieklerle donatmann asl amac cesedin rmesinin yarataca kt kokular nleme oldu. Seyahatlerinizde uzaktan nerede bir servi aac topluluu grrseniz yaklatnzda fark edersiniz ki oras mezarlktr. Mezarlklara servi aac dikmek de ayn ama iindir. Servi aac uzun boyu, sk dallar ve kn dklmeyen yapraklar ile bir blgeyi rzgardan korumak iin en ideal aatr. mr ok uzundur, hemen hemen hi rmez ama en nemlisi odununun damtma yoluyla lavantaclkta da kullanlan ho kokusudur. Bu nedenlerle servi aac mezarlklarn adeta bir simgesi haline gelmitir. Cenaze merasimlerinde ve mezar ziyaretlerinde, bizde pek yaygn olmasa da kadn ve erkeklerin niin siyah elbise (ve aksesuar) giyindiklerini merak ettiniz mi hi ? Bu da atalarmzn hayalet korkusundan kalma bir gelenek. Binlerce yl nce cenaze treninde bulunanlar, gmlecek lnn hayaletinin orada bulunanlardan birinin bedenine girmek isteyeceine inanyorlard. Bundan saknmak, hayaletten saklanmak iin vcutlarn siyaha boyuyorlard. Daha sonralar zaman iinde bu adet siyah giysi olarak devam etti ve gnmze kadar geldi. 1.13 nsanlar saatlerini niin sol kollarna takarlar? zel bir durum veya farkl olmak dncesi yoksa insanlarn ounluu saatlerini sol bileklerine takarlar. lk anda insanlarn ounun sa ellerini kullanmalar, bu kolun daha hareketli olmas dolaysyla saatin bir yerlere arpp zarar grme olaslnn da daha yksek olmas nedeniyle sol bilee taklmasnn tercih edildii dnlebilir. Bu dnce phesiz dorudur. Sa ellerini kullanan insanlarn, sa kol dmelerini iliklerken ne kadar zorlandklar malumdur. Peki sol ellerini daha ok kullanan solaklar da niin saatlerini yine sol bileklerine takyorlar? Saatin ilk kullanlma yllarnda insanlar ounlukla cep saati kullanyorlard. Bu saatlerin kurma dmesi sada '3' rakamnn yanndayd. Sk sk kurulmas _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
16 __________________________________

gereken bu saatleri cepten kartp sol elle kurmak (hangi el daha baskn olursa olsun) ok zordu. nsanlar bu saatleri zaten yeleklerinin sol tarafnda bulunan ceplerinden sol elleri ile karp bakmaya ve sa elleri ile kurmaya altlar. Daha sonra kol saatleri de yaygnlap kurma yerleri yine '3' rakamnn yannda olunca bunlar da sol kola taklr oldu. Zaten sa ellerini kullananlar bu elleri megulken ister cep ister kol saati olsun saate sol kollarm kullanarak bakmay tercih ediyorlard. Her iki taraf da durumdan memnun olduklarndan, saat reticilerine kurma yeri solda olan bir saat retmeleri iin piyasadan bir talep hi bir zaman gelmedi. Artk pilli, gne enerjili veya hareketle kendi kendine kurulan saatler kullanlyor ve kurmal saatler neredeyse tarihe kartysa da insanlar saatlerini sol bileklerine takmaya devam ediyorlar. 1.14 Abalar niin o acayip apkalar giyerler? Bir kere kafalarna bir eyler giymeleri zorunludur. Yoksa salar yiyeceklerin iine debilir. Ama alarn bu kafann zerinde silindirik bir ekilde ykselen, ucu da balonumsu ekilde kvrmlarla biten beyaz apkalar giymelerinin asl nedeni bakadr. Bu tip apkalarda, zellikle mutfaklarn ok scak ortamlarnda, hava apkann iinde rahatlkla dolaabilir ve ann kafasn serin tutar, terlemeyi nler. Mutfan kalabalk ve hareketli yaamnda, ayn tip giysiler iindeki alar arasndan aban ilk grte ayrt edebilmek iin onun apkas biraz daha uzun ve ucu kvrmldr. Bu apkalarn beyaz, yani boyasz olmalarnn nedeni ise beyaz kuman, boyal kumaa gre daha hijyenik olarak kabul edilmesidir. Beyaz renk her yerde insanlarda temizlik, saflk, iyi niyet ve bar duygular uyandrr. Muharebe srasnda bar mesaj gndermek isteyen birliklerin beyaz bayrak ekmelerinin nedeni de budur. Gelinliklerin beyaz olmas ise bartan ziyade safl ve masumiyeti simgeler.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
17 __________________________________

2
GNLK YAAM

2.01 Ayn tarih niin her yl farkl gne geliyor? Gnlk yaantmz, alma hayatmz, sosyal, kltrel, ekonomik tm aktivitelerimizi takvime gre dzenler ve planlarz. Takvimle ilgili en byk glmz srekli 'u tarih hangi gne geliyor' sorusunu sormak zorunda kalmzdr. Bata milli bayram, kutlama ve tatil gnleri olmak zere ayn tarihin her yl deiik gnlere rast gelmesi sadece yl iersinde salkl planlama yapmamz etkilemez, aylardaki aktif i gnlerinin deimesi nedeni ile tm kurumlarn hesap, plan ve istatistiklerini de alt st eder. Bunun sorumlusu Dnya'nn Gne'in etrafndaki dnme sresidir. ok eski alarda bile insanlar etkinliklerini Gne'in grnr hareketlerine gre dzenlemiler, yani basit hali ile de olsa Gne Takvimi'ni kullanmlardr. Ancak bu bir yln sresi bir gnn tam kat olmadndan, ksuratlar olumakta, bu da ideal bir takvim dzenini pratikte zorlatrmaktadr. Gne Takvimi'ni ilk kullananlardan Msrllar'da bir yl 365 gn (aslnda 365 gn, 5 saat, 48 dakika, 46 saniye) kabul ediliyordu. Aradaki bu farktan dolay, rnein ilkbaharn balangc ancak 1508 ylda bir ayn tarihe denk geliyordu. Eski Babil, Helen, in ve Hint medeniyetleri, Ay'n evrelerine dayanan 29 ve 30'ar gnlk 12 aydan oluan Ay Takvimi'ni kullanmay tercih ettiler. Bu takvimde bir yl 354 gn olup mevsim tarihleri Gne Takvimi'ne gre her yl 11 gn kayyordu. Ardarda iki hilalin olumas arasnda geen sre (29 gn, 12 saat, 44 dakika, 2,78 saniye) yine gnn tam kat olmadndan Ay Takvimi'nin de ok salkl olduu sylenemez. Gnmzde Ay Takvimi'ni kullanmaya devam eden slam lkelerinde ay sreleri hilalin gzle grlmesine bal olduundan, yani hilalin ilk gzlemlendii akam eski ay bitmi, yeni ay balam sayldndan, bir ayn ka gn srecei nceden bilinemez. Farkl slam lkeleri, aylar deiik gnlerde balatabilirler. Bu, zellikle Ramazan aynn son gn ve takip eden bayramn ilk gn iin karklk yaratr. Nispeten daha doruya yakn gibi grnen, gnmzde lkelerin ounda kullanlan ve Gregoryan Takvimi olarak da bilinen Gne Takvimi'ndeki aksaklklar gidermek iin biri milattan nce 46 ylnda Jl Sezar, dieri de milattan sonra 1582 ylnda Papa Gregory XIII tarafndan iki kez nemli deiiklik yaplmtr. Sezar ardarda yl 365 gn, drdnc yl ise 366 gn olarak saptamtr. Bu srenin olmas gerekenden 0,0078 gn daha uzun olmas, yllar boyu birikerek 128 ylda fazladan bir gn yaratmas sonucunu dourmutur. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
18 __________________________________

1582 ylna gelindiinde bu fark 10 gn bulunca Papa Gregory XIII takvimi 10 gn ileri ald. 4 Ekim'den sonraki gn 15 Ekim kabul edildi. 10 gn yaanmadan atlanm oldu. Parasal hesaplar kart, halk 'on gnmz geri isteriz' diye gsteriler yapt. Papa'nn asl nemli reformu 400'e blnemeyen yzyllarda ubat'n 29 ekememesi idi. Yani ubat 2000 ylnda 29 ekebilirken 2100, 2200 ve 2300 yllarnda ekemeyecekti, o yllarda ubat 8 senede bir 29 gn olabilecekti. Bu sayede kullanlan takvim ile ideali arasndaki fark ylda 0,00030 gne drlmt ki bu da 33.000 ylda l gnlk kayma demektir ve ok nemli deildir. Bu takvimi ngiltere 1752'de, Rusya 1918'de, Trkiye ise l Ocak 1926'da kabul etti. Ne var ki ay srelerinin eit olmamas ve haftann 7 gn olmas nedenleri ile, belli bir tarihin her yl deiik gne rastlamas sorunu yine zlemedi. Dnya Takvim Reformu Birlii'nin (AWCR) bahsedilen tm sorunlar ve eksikleri ortadan kaldracak ok kullanl ideal bir takvim nerisi var ama henz hibir lke, deiikliin kurulu dzende yarataca karkl ve maliyeti gze alp bu takvimi uygulama cesaretini gsterememektedir. 2.02 nsanlar ne zamandan beri ayakkab giyiyor? Ayak yere basarak vcudun tm arln tar. nsan gvdesinde en ar grev ayaklara der. Yetimi bir insann vcudunda 206 kemik vardr, bunlarn neredeyse drtte biri, 62 adedi ayak ve bacaklarmzdadr. Vcut arlm tayan ve hareketi salayan bu organn bakm ayakkab ile balar. Ayak kemikleri yere dz basmaz. Taban ukuru denilen ibkey bir kubbenin iki ucuna ve kenarlarna baslr. Ayan taban ksmnn yaps olduka karktr. Burada birok kas, kiri, damar ve sinir yer almaktadr. Vcudumuzdaki kaslarn iinde en gls tabanlarmzda bulunur. nsann en hassas blgelerinden biri olan bu blgeyi korumak insan hayat iin ok nemlidir. ou ayakkab 'taban' ad verilen ve kullanldka eskiyen kaln bir alt para ile 'saya' ad verilen ve aya saran daha ince bir st paradan oluur. Ayakkablar dnyada ok farkl iklimlerde yaayan insanlarn yaam artlarna gre deiiklik gsterdii gibi tarih boyunca moda da ayakkablarn ekilleri zerinde ok etkili olmutur. Geri spanya'daki 12-15 bin yl ncelerine ait maara resimlerinde erkeklerde deri, kadnlarda krkten yaplm giysiler grlyor ama dnyadaki en eski ayakkab izine, kuruyan amur iinde sertleip gnmze kadar kalm olarak Mezopotamya'da rastlanmtr. Gnmzdeki anlam ve ekli ile ayakkabnn ilk olarak sandalet eklinde scak iklimli lkelerde ortaya kt sanlyor. lk ayakkablar ham deri, ayan girebilecei ekilde bir zarf haline getirilerek yaplrd. Bu ayakkablar ayan altn kzgn kumlardan, stn gne ve scaktan koruyorlard.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
19 __________________________________

Msr sanat eserlerinde hkmdar ve tanrlar daima plak ayakl olarak grlrler. Sandaletlerin ise bu devirde sadece ev iinde giyildii tahmin edilmektedir. Hititler bugn Anadolu'da ok az da olsa hala kullanlan arklara benzer ayakkablar giyerlerdi. Ortaada kz evlenen bir baba onun zerindeki otoritesini evlenecei adama bir ayakkab treni ile devrediyordu. Bugn baz Bat lkelerinde yeni evlenen iftin arabalarnn arkasna ayakkab balama adeti de o gnlerden, kz babasnn damadna kznn ayakkablarndan birini vererek, artk onun himayesine girdiini belirtmesi adetinden kalmadr. Avrupa'da 11. yzyldan 15. yzyla kadar sivri burunlu ayakkablar moda oldu. Ortadou blgesinde ise aya kzgn kumlardan korumak amac ile yksekte tutabilmek iin ayakkablara topuk ilave edildi. Avrupa'da 16. ve 17. yzyllarda btn ayakkablarn topuklar krmz renge boyanyordu. Avrupa'da 18. yzyla kadar kadn ve erkek ayakkablar farkl deildi. Ykseklii 15 santimetreyi bulan topuklu ayakkablar Avrupa'da o yllarda sadece st snfa mensup insanlar (tabii iki kiinin yardmyla) giyebiliyordu. 19. yzyla gelene kadar tm dnyada her iki ayak iin de e ayakkablar kullanldn yani ayakkablarda sa sol farknn olmadn biliyor muydunuz? Sa ve sol ayaklar iin ayr ayr ayakkab retimine ilk olarak ABD'de, Philadelphia'da baland. Alt lastik ayakkablar ise ilk olarak 1916'da yine ABD'de yapld ve bunlara 'ket' (ked) ad verildi. Botlar ise ata binmenin yaygn olduu souk ve dalk blgeler ile scak ve kumlu llerde ortaya ktlar. Kadnlar iin ilk bot 1840 ylnda Kralie Victoria iin dizayn edildi. Backl rahat yry ayakkabs ise Birinci Dny Sava srasnda ortaya kt. Osmanl Trkleri'nde de deri ileme sanatnn ok gelimi olmas ve zellikle Yenieri Oca'nn at binmede uygun olan yumuak deri izmelere gsterdii ihtiya yznden ayakkabclk ok gelimitir. Bugn artk en ilkel topluluklarda bile insanlar bir eit ayakkab giyiyor. Dnyada ka ift ayakkab var bilinmiyor ama uzayda dolaan bir ift olduu biliniyor. Ay'a ilk ayak basan astronot Neil Armstrong'un ayakkablar dn yolculuunda herhangi bir hastalk veya bilinmeyen bir kirlenme tehlikesine nlem olmak zere dnyaya getirilmeyip uzaya braklm. imdi uzayda dolanp duruyorlar. Dier astronot ile daha sonra gidenlerin ayakkablar imdi neredeler acaba? 2.03 Filmlerde tekerlekler niin ters dner? Bunun iin nce unu bilmemiz lazm. Filim kameras ile fotoraf makinesi arasnda teknik adan byk bir fark yoktur. Fotoraf makinesinde her deklanre basta film karesine bir grnt kaydedilir, film kamerasnda ise akan film zerinde saniyede 24 grnt karesi kaydedilir. Bunu ayn hzda perdeye yanstrsanz gzmz arka arkaya gelen karelerdeki kk farklar alglayamaz, devaml ve hareketli bir grnt olarak grr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
20 __________________________________

imdi gelelim filmlerdeki tekerlekler meselesine. Kovboy filmlerindeki at arabalarnn veya trenlerin tekerlekleri aracn hareketi ile ileriye doru dnmeye balar. Aracn hz arttka perdede grntdeki tekerlein dn hz gittike yavalar, bir an durma noktasna gelir ve sonra ara ileri doru gitmesine ramen tekerlekler tersine dnmeye balarlar, daha dorusu gzmze yle grnrler. Tekerlekleri saniyede 24 defa dnen ve hzla giden bir at arabasn dnelim. Bunu saniyede 24 kare eken bir kamera ile grntlersek her kare tekerlein ayn pozisyonunu ayn noktada grntleyecei iin gzmz tekerlei duruyormu gibi alglar. Tekerleklerin dn hzna bal olarak filmin her karesi tekerlein tam tur atmam halini grntlerse bu sefer de tekerlekler geri dnyormu gibi grnrler. Gerek at arabalar ve gerekse trenlerde tekerlein merkezi ile evresi arasnda balayc elemanlar olduundan bunlarn pozisyonlar ve saylar daha deiik dn hzlarnda da benzer grnty vererek gz iyice yanltr. Bu tekerlekler dz daire eklinde bir kapakla kapatlm olsalar bu grnt yanlgs olmayabilir. Sinema konusunda en ok merak edilenlerden biri de sessiz sinema zamanndaki eski filmlerde insanlarn niin hzl hareket ettikleridir. Aslnda bunun iki nedeni vardr. Birincisi ilk filmlerin saniyede 16 grnt geecek ekilde ekilmesidir. Bunlar gnmzn saniyede 24 grnt veren makinelerinde oynatld zaman hareketler neredeyse yzde elli hzlanmaktadr. Dier sebep ise eski filmlerin ounluunu oluturan komedilerin bu ekilde gsterilmesinin filmi daha gln klmasdr. Bu nedenle o zamanlarda, yani 1915 yl civarnda bile baz komedi filmleri dk hzda ekilir, saniyede 16 grnt hzyla oynatlarak karakterlerin daha komik grnt vermeleri salanrd. Gnmzdeki filmlerde bile bazen karakterler hzl hareket ettirilerek komedi, yava hareket ettirilerek romantizm veya daha fazla iddet etkisi yaratma yollarna bavuruluyor. 2.04 Arabalarn arka camlar niin tam alamyor? Bilindii gibi pek ok model binek arabalarda arka kaplarn camlar dibine kadar tam alamaz. Yaklak te bir mesafeye gelince dururlar. Tabii bu srcler iin bir problem deildir. Onlar n camlar tam ap pfr pfr giderler. Klimal ara says oalp tm camlarn kapal tutulmas durumu ortaya knca arka camlarn tam alamamas konusu gndemden iyice dmtr. Arabalarn arka camlarnn tam almamasnn ieriye egzoz gaz, bcek veya grlt girmesiyle ve arabann emniyetiyle bir alakas yoktur. Arabalar dizayn eden mhendisler bunu kullanclarn ocuklarnn arabadan sarkmamalar iin tercih ettiklerini sylyorlar. Hatta arka camlarn almamas iin arabaya kilit dahi koyuyorlar. Gerek ise farkldr. Performans en yksek arabay yapabilmek iin katlanlmas gereken bir durumdur bu. Dikkat ederseniz orta ve kk boy arabalarn ounda arka tekerlekler arka kaplara ok yakndr. Bu nedenle n _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
21 __________________________________

ve arka kaplarn ekilleri farkldr. n kapda camn dibine kadar girmesi iin yer varken arka kaplarda tekerlein ve amurluunun konumlarndan dolay alt ksm daraldndan yer yoktur. Bu ekilden dolay zaten arka kapdan inmek de daha zordur. Cam, kapnn dz devam eden ksmndaki yuvasna kadar inebilir, daha sonra gidebilecei bir yer yoktur. Peki arabalarmzn kaplar niin arkadan ne doru alyor? Bir src olarak kapnz hep sol elle atnz dikkatinizi ekti mi? Kap arkadan ne doru aldndan zaten sa elle hi denemeyin sorun yaarsnz. Arabalarn ilk yapldklar zamanlarda kaplarn mentee ve kilit sistemleri bugnk kadar salam deildi. Ancak insanlarn ou sa ellerini kullandklarndan src tarafndaki kap nden arkaya alr ekilde yaplyor, dier kap(lar)da da bu ekle uyuluyordu. Bu durum hareket halinde iken aniden alan kapnn kardan gelen hava akmyla kapanamamasna hatta kopmasna yol aabiliyordu. Bu nedenle kaplarn arkadan ne doru alr ekilde yaplmasna baland. Artk kilit kazara boalsa bile kardan gelen hava akm kapnn almasna msaade etmiyordu. Konu arabalardan almken fabrikadan yeni km arabalardaki gzel kokudan da sz edelim. 'Yeni araba kokusu' denilen ve insanlarn houna giden bu koku tek bir koku olmayp, birok kokunun birlemesinden oluan ok zel bir kokudur. Zamanla kaybolur ve arabaya aslan suni koku yayclardan hibirinin kokusu onun yerini tutamaz. Bu koku, boya ve boyadan nce kullanlan astar boya, konsolda, pencere ve kaplarda kullanlan lastik ve plastik malzemelerin kokularnn bir karmdr. Bunlara yaptrclarn, izolasyon malzemelerinin, koltuklardaki kuman, deri paralarnn ve demelerde kullanlan vinilin kokular da karr. Ortaya ok zel ve taklidi imkansz bir koku kar. 2.05 Satranta ah niin o kadar pasiftir? Satran oyununda ah koruma altndadr. O sanki bir kede korkudan sinmi bir ekilde olanlara bakan, titrek admlarla birer birer ilerleyen, arada srada 'hadi ne zaman rok yapacaksanz, yapn' diye inleyen bir insan grn verir. Halbuki vezir, satran tahtasn oradan oraya dolaarak, atlayarak, zplayarak, rakibi ypratarak, son derecede etkin bir ekilde hareket etmektedir. Bu tan bizdeki ad vezir (bakan gibi bir ey) olduu iin bu hareketlilik normal grlebilir ama Bat lkelerinin bu taa kralie anlamnda 'queen' adn verdiklerini dnrseniz ortaya tuhaf bir durum kar. Hele satrancn tarihinin 7. yzyldan ncesine gittii gz nne alnrsa, o zamanlar daima ordularnn banda savaa giden krallara, ahlara satranta niin byle pasif bir rol verilmitir, anlalmaz. Satrancn ilk olarak 6. yzyl iinde Hindular tarafndan oynanmaya balanld, daha dorusu Hindularn 'chaturunga' (aturanga) isimli

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
22 __________________________________

oyunundan gelitii ileri srlyor. 'Chaturunga' szc Sanskritce'de 'drt kol', 'drt kollu ordu' veya 'drt silah' anlamna gelmektedir. O zamanki Hint ordusu drt blmden oluuyordu. Filler, sava arabalar, svariler ve piyade. Bugn bu drt kola, fil, kale, at ve piyon diyoruz. Avrupa savalarnda fil kullanlmad iin bu taa piskopos (bishop) ad verilmitir. Bizdeki at Arapada svari, Avrupa'da ise valye olarak adlandrlmtr. Yani medeniyetler satran terimlerinde kendilerine gre baz deiiklikler yapmlardr. aturanga Hindistan'dan nce ran'a geti ve geerken ismi 'atrang' oldu. Arap ordular onu 1000 yl kadar nce, fethettikleri spanya zerinden Avrupa'ya getirdiler. Araplar oyuna 'atranj' veya 'al-ah-mat' (ah l) ismini verdiler. Ancak ah oyunda hibir zaman lmez, dier talar gibi oyun tahtasnn dna kartlamaz. Vatan olan karelerde kmldayamaz hale gelince esir der. Satran ismi Trkeye Arapadan girmitir. lk oynan eklinde bugnk hareket kabiliyetindeki bir vezir veya kralie yoktu. Geri ahn yannda Araplar tarafndan akll adam diye isimlendirilen bir ta vard ama hareket imkan ok kstlyd. Sadece bir kere o da apraz olmak kouluyla ilerleyebiliyordu. Asrdan ara, lkeden lkeye satran oyunu gittike geliti ve baz deiikliklere urad. Avrupa'ya ulatnda vezirin ismi kralie oldu ama hareket imkan hala kstlyd. Bununla belki o yllarda Avrupa'da yaayan gl kralielerin, krallarnn daima yannda olup onlar kollamalar eklinde sosyal bir balant kurulabilir. Bu ekli ile satran oyunu ok yava oynanabildiinden oyunu sratlendirmek iin kralie (vezir) ve filin gleri, yani hareket imkanlar arttrld, etkinlik sahalar geniletildi. Bir baka kural deiiklii ile satran tahtasnn kar kenarna varabilen bir piyonun kralie (vezir) olabilmesi imkan tannd. Bu, ok ada ve demokratik bir deiimdi. Talarn en gsz ve alak gnlls piyade, ilerinde sebat eder ve baar ile ilerlerse en gl ta olabiliyor, hatta kar tarafn ahn mat ederek en son sz syleyebiliyordu. Avrupa'da gn getike gelien demokrasi, yklan krallklar satranca da yansyordu. ah artk rnei ok az kalm, gsz monarik hkmdarlar gibi kesinden pek kamyordu. Gerei oyunda iken ikinci bir kralienin ortaya kmas ise balangta oyuncularn kafasn kartrd ama hangi ah bir yerine iki kraliesinin olmasn istemez ki! 2.06 Bir hafta niin 7 gndr? Bir gn Gne'in doduu zamandan ertesi gn doaca zamana kadar geen sredir. Bir ay ise Ay'n ayn evresinin gkyznde tekrar grnd zamana kadar geen sredir. ok eskilerde bu zaman birimleri insanlarn hayatlarn organize edebilmeleri iin yeterliydi. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
23 __________________________________

Zamanla bir gnden uzun, bir aydan da ksa bir zaman birimine ihtiya duyuldu. Babilliler 7 gnlk haftay zaman birimi olarak kullanmaya baladlar. Sonralar Yunanllar, inliler ve Msrllar 10 gnlk, Romallar ise 8 gnlk haftay kullanmaya altlar. Bir hafta olarak kabul edilen yedi gnlk srenin kayna tam olarak bilinmiyor. En kuvvetli tez bu srenin Ay'n evrelerinden kaynaklandna dayanr. Ay'n drt evresinin (yeni ay, ilk drdn, dolunay, son drdn) srelerine en yakn olan tam gn says yedidir. Ancak bu doal ve astronomik temelin yan sra astrolojik bir inann da, ta Babilliler zamanndan itibaren, yedi gnn bir hafta olarak seilmesinde rol oynad ileri srlyor. lk alarda bilinen be gezegen ile Gne ve Ay'n toplam saysnn yedi oluu bu sayya gizemli ve uurlu bir say olarak baklmasna neden olmutur. Daha sonralar dinlerde gklerin yedi kat oluuna inan, mzikteki ana nota ve tabiattaki ana renk saylarnn da yedi oluu bu saynn gizemini iyice arttrmtr. Takvimde yedi gnlk haftann resmiyet kazanmas ise milattan sonra 327 ylnda Roma mparatoru I. Constantinus'un kard bir emirle olmutur. Tevrat'n yaratl (tekvin) anlayna gre Tanr evreni 6 gnde yaratm, yedinci gnde de (cumartesi) dinlenmitir. Hristiyanlar haftay Tevrat'taki ekliyle kabul ettiler, yalnz Hz. sa'nn dirili hatrasna yedinci gn deil de birinci gn, yani pazar 'Tanr Gn' olarak kabul ettiler. slam dininin douundan sonra da yine yedi gnlk hafta sresi benimsendi. Ancak Hz. Muhammed'in mminleri mescitte toplayp, namaz kld, hutbede devlet ve gnlk ileriyle ilgili aklamalar yapt altnc gn (cuma) dinlenme gn olarak kabul edildi. Trkiye Cumhuriyeti'nde 27 Mays 1935 tarihinde yaymlanan bir kanunla tatil gn cumadan pazara alnd. 1792 ylnda Fransa takvim yapsn deitirerek 10 gn bir hafta kabul etti ama yrtemedi. Rusya 1929'da 5 gnlk hafta uygulamasna geti, sonra bir haftay 6 gne kard ve sonunda pes ederek 1940'da 7 gnlk haftaya geri dnd. 2.07 Gn ve ay isimleri nereden geliyor? Tavla oynayanlar Farsa altya kadar saymasn bilirler (yek, du, se, cihar, pen, e). imdi de yedi saysn reniyoruz. Farsa yedi 'heft' dir (veya hefte). Yedi gnlk 'hafta' ismi de buradan alnmtr. Halen Trke'de kullandmz gn isimlerinin kkenlerinin neler olduklarn biliyor musunuz? Cuma-Arapa-toplama, toplanma) Cumartesi-Arapa-(ertesi - Trke) Pazar-Farsa-(ba = yemek, zar = yer) Pazartesi-Farsa-(ertesi - Trke) _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ Sal-brnice-(nc) aramba-Farsa-(cehar enbe = drdnc gn) Perembe-Farsa-(pen enbe = beinci gn)

Tamer Korugan
24 __________________________________

Gnmzde kullandmz ay isimlerinin geldikleri yerler de kark. Hicri takvimdeki Arabi ay isimlerinin bugn hibirini kullanmamamza ramen yine de ubat, Nisan, Haziran, Temmuz ve Eyll aylarnn isimlerinin kkenleri Arapa ve Sryanice, Kasm aynn ise Arapa. in daha ilgin yan bunlardan ubat, Nisan, Temmuz ve Eyll hemen hemen ayn telaffuzla Yahudi takviminde de yer alyorlar. Gelin aylarn isimleri ve kkenlerine bir gz atalm. Ocak = Trke (Kn evlerde ate yaklan yer) ubat = Sryanice Mart = Latince (Maritus - mitolojik isim Mars'tan) Nisan = Sryanice Mays = Latince (Tanra Maria'nn ay) Haziran = Sryanice Temmuz = Arapa / Sryanice Austos = Latince (Roma mparatoru Augustus'un adndan) Eyll = Sryanice Ekim = Trke (Topra ekmekten) Kasm = Arapa (Blen) Aralk = Trke (ki zaman dilimi aras) 2.08 Mzik notalar nasl bulunmutur? Mzikteki matematiksel gizemi kefederek yazya dkmenin ilk temeli Pisagor (Pythagoras, M.. 530-450) tarafndan atlmtr. Biz kendisini okul sralarndan o mehur dik gen teoremi ile hatrlarz ama Pisagor gnmzde ulatmz bilim seviyesinin babasdr. O kendi devrine kadar gelimi btn almalar bir disiplin altnda toplam, geometri, aritmetik, astronomi, corafya, mzik ve tabiat bilgisi olarak ayr ayr bilim dallar yaratmtr. Pisagor bilimi, bilim iin dnyor, bilimin uygulamalar onu ilgilendirmiyordu. Bu nedenle 'bilgi seven' anlamndaki 'filozof szcn ilk olarak o kullanmtr. Pisagor tm evrenin saylar ve aralarndaki ilikilere gre kurulduuna inanyordu. Pisagor'un mziin iindeki matematii bir demirci dkkannn nnden geerken kefettii rivayet edilir. Demirci ustasnn, demir dverken kulland _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
25 __________________________________

aletlere gre deiik sesler karmas Pisagor'un ilgisini ekmi, dkkan kapattrarak ustaya eitli aletler kullandrm, kan sesleri incelemi ve kaytlar alm. Bat mzii 9. yzyln bana kadar notalamadan habersizdi. Eserler kulak yoluyla kuaktan kuaa aktarlyor, bu arada deiime uruyor, zamanla unutulabiliyordu. 9. yzyln ikinci yarsnda ilk notalama sistemi ortaya kt. Arezzo'lu Guido'nun (Gui d'Arezzo) notalama sisteminin seslerin yksekliini kesin olarak belirtmeye balamasyla byk bir ilerleme kaydedildi. 11. yzylda notalarn zerine dizildii be izgiden oluan "porte"nin kullanlmasyla notalarn ykseklii (do, re, mi,....) ve sresi (birlik, ikilik, drtlk,....) kesin biimde belirlenebilir hale geldi. Aslnda mziin drt parametresi vardr: Ykseklik, sre, iddet ve tn. Bunlardan ilk ikisi zamanla genel kabul gren bir takm iaretler sayesinde kat zerine dklebilmi, iddet ve tn ise notann yannda ek kelimelerle belirtilmiler ve ksmen de yoruma ak braklmlardr. eitli sesleri belirtmek ve bunlarn birbirlerine karmasn nlemek iin sesleri temsil eden notalara zel isimler verildi. Do, re, mi, fa, sol, la, si. ngilizce'de ve Almanca'da ise notalar harflerle gsterildi(C=do, D=re, E=mi, F=fa, G=sol, A=la, B=si-ing.-, H=si-alm.-). Nota isimlerinden 'do'nun nceki ismi 'ut' idi. Sesli harfle balayan bu isim, notalar srayla sylerken tutukluk yaptrdndan 12. yzylda 'do' olarak deitirildi. Almanya ve baz lkelerde 'ut' hala kullanlr. 'Si' hari dier notalarn isim babas Gui d'Arezzo'dur. Arezzo bu adlar Aziz lohannes Battista ilahesindeki msralarn birinci hecelerinden alarak takmtr. Yedinci notann ad uzun zaman 'B' olarak kalm, sonradan 13. yzylda Sanete lohannes kelimelerinin ba harflerinden meydana gelen 'si' adn almtr. Notalamann kefi ve geliimi mzik pratiine olaanst bir gelime ortam yaratmtr. Notalama, icracy ezberden kurtararak hem mzik paralarnn uzamasna hem de eitli dnemlere ve lkelere ait notalanm eserlerin katlmasyla repertuarn zenginlemesine ve eitlenmesine imkan vermitir. Nota sayesinde bir mzisyen bilmedii bir mzik parasn icra edebilmek iin tek bana yeterli bir hale gelmitir. 2.09 nsanlar niin deiik dillerde konuuyorlar? Dnyadaki 6 milyar kiinin konutuu 3000'den fazla dil vardr ama dnya nfusunun yars bu dillerden yalnzca 15'ini konumaktadr. En ok sayda insann konutuu dil ise in'deki Mandarin dilidir. Yaz dili btn in'de ayn olmasna ramen halkn yzde 70'i Mandarin dilini konuur ve kuzeyde oturan bir kii gneydekinin konutuunu anlamaz. Afrika'da 1000'e yakn dil konuulmaktadr fakat l milyondan ok kiinin konutuu dillerin says 30'u gemez. Hindistan'da 800'den fazla dil

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
26 __________________________________

konuulmaktadr. Hatta bu kalabalk lkede, her 12 kilometre gittike lisann deitii sylenmektedir. Genetik bilimi, insanln dnyann belli bir noktasnda, ok byk bir olaslkla Yakn Dou'da doarak yayld ve dnya zerindeki iki toplum corafi olarak birbirinden ne kadar uzaksa genetik yaplarnn da o kadar farkl olduu dncesini dorulamaktadr. rnein in, Japon gibi dou milletleri genetik olarak birbirlerine, Avrupallar ise Kuzey Afrikallara, Ortadoululara ve Hintlilere daha yakndrlar. Dnyann bu genetik haritas ile konuma lisanlarnn yayl paralellik gsterir. Teoriye gre milattan nce 7500 yllarnda tarmn balamas ve hayvancln gelimesi ile birlikte Yakn Dou'dan Avrupa'ya, Kuzey Afrika'ya ve Hindistan'a byk gler olmutur. Bu byk g dalgalar ana dil gurubunun olumasna yol amlardr. Diller arasndaki akrabala, bir baka deyile dillerin tarihsel oluumuna dayanan bu snflandrmada, ortak bir kkenden kaynaklandklar varsaylan diller ayn bee konulmutur. elikili olmalarna ve tam tatminkar aklamas yaplamamasna ramen bu dil grubu unlardr: (1) Hint-Avrupa dilleri, (2) Ural-Altay dilleri, (3) Hami-Sami dilleri. Trk dilleri Ural-Altay ailesinin Altay beindedir. Byk dil beklerinin dnda snflandrlmalarna ramen Kore, Japon ve Eskimo dilleri de bu aileden gsterilir. Hami-Sami dillerinin en belirgin rnei Arapa'dr. in-Tibet ve Kafkasya dilleri, Avustralya, Afrika ve Amerika yerli dilleri bu ana snflandrmann dndadrlar. Diller ayrca dilbilgisi yaplarna gre de drt snfa ayrlr: (1) Kelimelerin ksa ksa, ek almadan, cmle iindeki yerlerine gre anlam yklendikleri diller (in, Vietnam, vb.); (2) Zaman, kii, olumsuzluk gibi tm durumlarn fiilin kkne ek gelmesiyle tretilen diller (Trke); (3) Dilbilgisi balantlarnn fiil kknde deiiklik yaplarak ifade edildii diller (Hint-Avrupa, Hami-Sami); (4) Szcklerle ekler birletirilerek bir cmlenin tek szce dntrld diller (Eskimo). rnein Eskimo dilinde "takusariartorumagaluarnerpa" kelimesi "onun bununla uramaya gerekten niyetli olduunu sanyor musunuz" anlamna gelir. Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan kelimelerin, daha az kullanlanlara gre az sayda harfle yazlmalar, yani daha ksa olmalardr. Ayrca hemen hemen btn lisanlarda vcudun ksmlarnn ve organlarnn isimlerinin bir ou ksa kelimelerle ifade edilir. Trke'deki ba, bel, ka, gz, kas, dil, di, el, kol, sa, aya, ten, diz, kan, boy, bel, kl, vb. gibi. Lisann zenginliinde milletlerin yaad ortamn ve kltrn etkisi vardr. Eskimo'lar ata, sadece at demekle yetinirken Trklerde atn cinsine, yana, rengine gre deiik isimleri vardr. Ancak bizler de 'kar'a sadece kar derken Eskimo dilinde kar ve yan tanmlayan 32 kelime vardr. Hayvanlara sesleni bile dillere gre deiir. Bir ngiliz tavuunu "bili-bili" diye arrsanz anlamaz. ngilizler tavuu "ak-ak" (chuck), Finliler "fibi-fibu" diye _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
27 __________________________________

arrlar ama hemen hemen btn dillerde tavuu kovalama sesleri birbirlerine benzer; k-k, ku-ku, k-k, ki-ki... 2.10 Lodos insan niin hasta eder? ou insanlar sadece iki tr rzgarn adn bilirler: Poyraz ve Lodos . Poyraz kuzeyden eser souk getirir, Lodos ise gneyden eser, scak ve ba ars getirir. Aslnda estikleri ynlere gre adlandrlan sekiz ana rzgar vardr. Kuzeyden = YILDIZ, kuzeydoudan = POYRAZ, doudan = GNDOUSU, gneydoudan = KELEME, gneyden = KIBLE, gneybatdan = LODOS, batdan = GNBATISI ve kuzeybatdan = KARAYEL. Yani Lodos tam gneyden deil gneybatdan eser. mbat, meltem gibi genellikle denizden karaya esen yerel rzgarlar ise yreye gre zel adlar alrlar. Belirli havalarla insann ruhsal durumu ve anti-sosyal davranlar arasnda iliki vardr. Genel olarak ilkbaharla beraber ve yaza doru sularn arttn istatistikler gstermektedir. Aslnda havalar sndka insanlar evreleri ile daha ilgisiz ve enerjisiz olurlar ancak tarihle savalar, ihtilaller ve halk ayaklanmalarnn ou yln bu blmnde olmutur. Rzgarlar da iklim ve insan davrann etkileyici faktrlerden biridir. Rzgar zerinden getii blgelerin iklimini de tar. Bu iklimlerin rzgarn estii blgedeki iklime gre fark, rzgarn insan zerindeki etkisini belirler. rnein kutup blgeleri ve civarlarnda iklimler ok az farkl olduu iin rzgar nemli bir rol oynamaz. Yurdumuz ve benzeri blgelerde belirli ynden esen rzgarlar ou kez olaan iklimi, scaklk, nem ve basn yaplarn aniden deitirdikleri iin az ok insan hayatn etkilerler. Genellikle nemini brakm olan kuru gney rzgarlar, zellikle gneli havalarda iyice kzr ve elektriklenirler. te Lodos ad verilen bu kaprisli gney rzgarlar insanlarda ruhsal sknt yaratr. Ba dnmesine, gece uykusuzluuna, ba ve mide arlarnn yannda huzursuzluk duygularna da yol aar. Lodoslu gnlerde trafik kazalarnn, kalp krizlerinin, astm nbetlerinin, erken doumlarn ve hatta intiharlarn saylarnn artt gzlemlenmitir. Halk arasnda, genellikle yamur getirdii iin "Lodos'un gz yaldr" diye bir deyim vardr. nsanlarn ou bir barometre gibi havaya ve yamur ncesine duyarldrlar. Havann dnmesinden ok az nce gerginlik, ruhsal knt ve sknt belirtileri gsterirler. Lodos'un insanlar zerinde yaratt etkilerin sebepleri ve Lodos rahatszlklarna ne gibi nlemler alnabilecei konusunda almalar devam etmektedir. in ilgin yanlarndan biri de, Lodos etkisi altnda bulunan bir blgeye yerletirilenlerin ancak bir ka yl sonra rzgarn etkisinden rahatsz olmaya balamalardr. Konu rzgardan almken gncel bir tartmaya da deinmeden gemeyelim. Rzgar bir hava akmdr, yani hava olmazsa rzgar da olmaz. yleyse Armstrong'un Ay'a ayak basar basmaz diktii bayrak nasl dalgalanp duruyor? Ay'da hava olmadna gre hangi rzgar bu bayra srekli dalgalandryor? _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
28 __________________________________

Ay'a gidildiine inanmayanlar tarafndan delil olarak ileri srlen bu olay yolculuktan nce dnlm, bayrak direinin stne ok ince yatay bir ubuk tutturulmu ve bayrak yandan ve stten sabitlenmiti. lk bakta bayran dalgalanyormu izlenimini veren bu durum fotorafa dikkatlice baknca fark edilebiliyordu. 2.11 Niin otellerin kaplar dner kapdr? zellikle iine girer girmez geni bir alanla karlatnz ve dier katlara buradan merdiven veya asansrle ktnz, banka, otel veya benzeri binalarda ana giri kaplarnn dner kap tipi olduunu grm, belki de drt kanatl olan bu kaplarn bir gzne acele ile iki kii birden girmeye alp zorluk yaamsnzdr. Dner kaplarn tek amac enerji tasarrufudur. Bu tip byk binalarn ierleri devaml olarak stlr ve snan hava srekli yukar doru ykselir. Dardaki souk hava kapnn nnde onun yerini alabilmek iin kapy amanz beklemektedir. Bina dna alan normal bir kapy atnzda dardaki souk hava sert bir rzgar eklinde ieriye hcum eder. Bu arada ierde ykselmekte olan scak havann az miktarda da olsa giren souk hava ile yer deitirip alan kapdan dar kamas mmkndr. Bu srada binann i ss der, kazanlar veya klimalar daha sk devreye girer ve tekrar normal sya ulaabilmek iin belirli bir enerji (motorin, elektrik, vb.) harcanr. zellikle ok kiinin sk sk girip kt binalarda dner kaplar bu s kaybn en aza indirir. Dner drt kanattan ikisinin arasna girerken, kaplar dnp nnzdeki kanat sizin ieri girmeniz iin yeterli aral saladnda, arkanzdaki kanat souk havann giriine mani olacak ekilde girii kapam durumdadr. Ayn ekilde kar taraftaki dier iki kap da scak havann dar kmasna mani olur ve ierinin ss korunmu olur. 2.12 Saatin saniye gstergesi ne ie yaryor? Bir sreyi lmek veya bir eyi ayarlamak iin saatimizin saniye gstergesine pek sk baktmz sylenemez. Halbuki hemen hemen tm kol saatlerinde saniye gstergesi vardr. Tk tk ilerleyen saniye gstergesinin belki de en nemli faydas, kmldadklarn gzle fark edemediimiz o yava akrep ve yelkovann yannda zamann ne kadar hzl akp gittiini bize gstermesidir. Gnmzde zellikle erkek kol saatlerinde brakn saniyeyi, onda birini bile lebilen gstergeler var. Aslnda saniyenin onda birinin yaantmzda ne derecede etkili bir zaman sresi olduunun farkna varamayz. Atletizmde ksa mesafe koucularnn yaptklar derecelerin deerlendirilmesi dnda pek karmza kmaz. Saniyeden kk zaman dilimler biz insanlar iin sfr gibi bir eydir. Bu sreleri insanlar son yzyln bandan itibaren lmeye baladlar. Halbuki eski insanlar iin zaman Gne'in hareketi demekti. Hayat o kadar yavat ki dakikalarn insan yaamnda hibir nemi yoktu. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
29 __________________________________

Brakn tarihteki gne ve kum saatlerini, 18. yzyla gelene kadar kullanlan saatlerde bile dakikay gsteren yelkovan yoktu. Saniye ibresinin konulmas ise 19. yzyln ortalarna rastlar. Gnmzde fizikiler saniyenin milyarda birini bile lebilmektedirler. Aslnda evremizde saniyede deil, saniyenin binde birinde bile ok eyler olmaktadr. Bu srede bir tren 2 - 3, uak 25, ses 33 santimetre yol alr. Dnya yrngesi zerinde 30 metre ilerlerken ayn srede k 300 kilometre uzaa ular. Canllar dnyas iin de saniyenin binde biri pek ksa bir sre saylmaz. Henz kan emmemiken, yani bo depo ile bir sivrisinek kanatlarn saniyede 1000 kere rpar. Dier bir deyile saniyenin binde biri kadar bir zamanda kanatlarn kaldrr ve indirir. nsanlar ok ksa bir zaman sresini belirtmek iin gz krpma sresini esas alr ve "gz ap kapayncaya kadar" derler. Halbuki gz krpma 0,4 saniye, yani neredeyse yarm saniye kadar srer, ama bu arada sivrisinek 400 kere kanat rpntr bile. Gelien uak teknolojisi sayesinde dnyada Gne'in hareketlerine bal zaman kavramlar da biraz kafa kartrr hale geldi. rnein aralarnda yeterli mesafe olan iki kent arasnda batya doru uan bir uak, birinci kentten sabah 09:00'da kalkp, binlerce kilometre yol katettikten sonra ikinci kente ayn gn yine sabah 09:00'da inebilir, tabii yerel saatle. Bu gelimeler dorultusunda zaman lmek iin artk Gne'e de gven kalmad. nk Dnya zerinde 77. paralelde saatte 450 kilometre hzla batya doru uan bir uakta bulunanlar Gne'in hi batmadn, gkyznde hep ayn yerde asl kalm olacan greceklerdir. Bunun nedeni 77. paraleldeki bir noktann, dnyann kendi ekseni etrafndaki dn srasnda saatte 450 kilometre hzla douya doru yol almasdr. Yani gkyzndeki Gne ile uan hzlar ayndr. Yeryznden 250 - 300 kilometre ykseklikte bulunan astronotlar iin Gne 24 saat boyunca 16 kez doar ve batar. nk uzay arac Dnya evresindeki bir dnn yaklak 90 dakikada tamamlar. 2.13 Elmas gibi deerli bir ta cam kesmede nasl kullanlyor? Antik a'da elmasn insanlar grnmez yaptna, kt ruhlar kovduuna ve kadnlar cinsel adan etkilediine inanlyordu. Gnmzde ise mcevherlerin bu kraliesi, akn, ekiciliin ve zenginliin simgesidir. Elmas aslnda saf karbondan baka bir ey deildir. Elmas yakabilecek yksek sya klabilse hi kl brakmadan yanar. Tamamen karbon olan yapsna ramen mineraller iinde en sert olandr. Genelde renksizdir ama hafif sarms gri veya yeilimsi de olabilir. I krma, yanstma ve renk datma zellii kuvvetlidir. Bu zelliklerinden dolay ok kymetlidir. Elmasn deeri rengine, saflna ve ileni ekline de baldr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
30 __________________________________

Peki elmas bu kadar deerli ve az bulunan bir mineral ise nasl oluyor da can kesmede, sert metalleri ileme ve delmede, torna ve matkap ularnda bol miktarda kullanlabiliyor? Nasl oluyor da en kk bir paras bile bir servet olan bu ta kedeki camcnn cam kesme bann ucunda bulunabiliyor? Aslnda elmas iki ayr ekilde dnmek gerekmektedir: Ss ta olarak ve endstride. Ss ta olan elmasn deeri drt 'C' ile belirlenir. Bunlar; 'Carat=arlk', 'Clarity=effaflk', 'Colour=renk' ve 'Cut=ileni'dir. Doada bulunan elmasn bykl ok seyrek olarak bir santimetrenin stndedir. Bugne kadar bulunan en byk elmas 621 gram gelen Cullian'dr. Ss ta retimlerinin yan rnleri ile ss eyasna uygun olmayan doal elmaslar endstride deerlendirilmektedir. Piyasadaki elmas ular aslnda elmas kumu olarak adlandrlan bulank elmaslardr. 'Karbonado' denilen bu ince taneli, kok grnml elmaslar sondaj makinelerinde en sert talar bile delmede kullanlabilirler. Endstrinin bu tr elmas ulara olan talebi devaml artarken, retimin artmamas yapay elmas retimini gndeme getirmitir. Yapay elmas retme tekniinde prensip, yksek basn ve scaklkta grafiti elmasa dntrmektir. Daha dk basnta da, gaz fazndaki karbondan yapay elmas elde edilebilmi olup lens ve cam kaplamalarnda, hoparlr diyafram kaplamalarnda (paraziti azaltmada), optik aletler ve transistor telleri retiminde ve dier bir ok deiik alanlarda kullanlmaktadr. Ss elmas olarak da 0,2 gramn stnde yapay elmaslar elde edilebilmitir ama maliyeti doal elmas fiyatndan on kat daha pahalya gelmektedir. Peki, elmas ile prlanta arasnda ne fark var biliyor musunuz? kisinin de asl ayn, yani karbon kmrnden farksz ta paralar. ok yksek basn ve scaklkta, yerin 150 - 200 kilometre derinliklerinde kristallemi, daha sonra volkanik patlamalarla yeryzne itilmi saf karbondan olumulardr. te bu saf karbon, kesim veya ekline gre elmas ya da prlantaya dnr. Prlanta daha parlak, kesim oran daha fazla ve alt ksm kubbe gibidir. Elmasn alt ksm dz ve yzey says 12 ile 37 arasnda deiirken, prlantann kesimi daha zordur ve yzey says 57'dir. Yani prlanta elmastan daha deerlidir, daha ince iiliktir. Renkli olanlarna 'fantezi' denilir ki fiyatlar astronomiktir. 2.14 Bardaktaki buzlar niin birbirlerine yaprlar? Buzun erimesi iin sadece scaklk deil basn da nemlidir. Dalardaki buzullarn sk sk kayma nedenleri de budur. Buzulun muazzam arlnn yaratt basn en alt tabakalarn erimesine, orada kaygan bir su tabakas olumasna neden olur. Genellikle yemeklerde ikiye veya suya atlmak iin buz kpkleri bir kap iersinde getirilir. Bir sre sonra bir tanesini almak istediimizde, bir ka birbirlerine yapm olarak gelirler, bunlar birbirlerinden ayrmak da hayli zor olur. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
31 __________________________________

Bir kabn iinde veya bardakta bulunan buzlar st ste yldklarnda her biri altndakine dedii noktada bir basn oluturur ve bu noktadaki ok kk bir ksm erir. Buradan hareket eden su ok az yanda bu iki buz kpnn birbirine en yakn olduu noktada tekrar donar, iki kpk arasnda sanki kaynak yaplm gibi ok gl bir ba oluturur. Artk ikisi tek bir para gibi olduklarndan bu noktadan tekrar erimeleri de mmkn deildir. Bir buz kpn buzluktan dorudan elimizle almaya kalktmzda da elimize yapr. Bu nedenle buzlukta suyu dondurmada kullanlan kaplarn ou plastiktir. Peki elimizi veya dilimizi bir buz parasna veya ok souk bir metal yzeye dedirince niin yapp kalyor? Bunun nedeni parmaklarmzn ve dilimizin ucunda daima ok ince bir nem tabakasnn olmasdr. Bu tabaka ok souk bir cisimle temas ettiinde annda donar. rnein ok souk, sfrn altndaki bir scaklkta bir bayrak direine dilinizle dokunursanz, metaller ok iyi iletken olduklarndan direk hemen zerindeki sy dilin zerindeki nem tabakasna yanstr, dilin zerindeki bu nem tabakasnn donmasna sebep olur. Artk direk ile dilin arasnda her iki yzeye de yapm buzdan bir ba vardr. Sonu olarak ok souk havalarda dilinizle metal yzeylere dokunmayn. Belki dilinizi ekerek kurtarabilirsiniz ama bir daha mr boyu yediklerinizden tat alamazsnz. 2.15 Nbeti kulbelerinde niin kum torbalar var? Nbeti kulbeleri evreyi iyi gzetleyebilmek iin zeminden yksekte ina edilirler dolaysyla iyi bir hedeftirler. Buradaki nbetileri olabilecek ani bir silahl saldrdan koruyabilmek iin etrafna belirli ykseklikte kum torbalar dizilir. Bu kum torbalar bir ok kiiye biraz ilkelmi gibi grnebilir ama bir ok malzemeden daha iyi ve daha pratik kurun geirmez siperlerdir. Kumun kurun geirmemesinin srr kum taneciklerindedir. Boylar 0,05 milimetreden 2 milimetreye kadar deien kum tanelerinin ekilleri keli, yuvarlak veya karktr. Bu ekilleri nedeni ile bir torbaya doldurulan kum taneleri arasnda boluklar kalr ve bu boluklar birbirleri ile balantldrlar. Kum torbasna byk bir kinetik enerji ile giren merminin enerjisi, aradaki bu boluklar nedeni ile annda binlerce kum tanesine aktarlr. Her aktarta dier tanelere daha azalarak geen enerji ksa srede snmlenir. Kinetik enerjisini aniden bu ekilde kaybeden mermi de daha kum torbasn delip kamadan durup kalr. Aslnda kurun geirmez camlarda da prensip ayndr. Bu tip camlar, cam ve plastik, bir ok tabaka halinde, sandvi eklinde sktrlarak imal edilirler. Bir bakma arabalarn n camlarna benzerler ama burada tabaka says ok fazladr. Kurun bu tip bir cama arptnda tabakalar tek tek delmeye balar. Son tabakaya gelene kadar mermi btn momentini ve enerjisini kaybeder. Enerji kimseye zarar vermeden cam ve plastik tabakalara geer. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 2.16 Cam neden saydamdr?

Tamer Korugan
32 __________________________________

Cam alacak derecede basit bir maddedir. Dnyann her kesinde rahata bulunabilen kum, kuvars ve sodadan meydana gelmitir. Fakat camn asl artc zellii ne tam bir sv ne de gerek bir kat oluudur. Aslnda svya daha yakndr, nk atomik yapsndaki dzen svlardaki rasgele dzeni andrr. Katlarn atomlarnn kristal yaps ise dzgndr. Kat bir cisimde atomlarn bir dizili dzeni vardr. Yani bu dizili dzeni belli aralklarla kendini tekrarlar. Camda ise bu zellik yoktur. ok kuvvetli mikroskoplarla yaplan incelemelerde bile camn yapsnda hi bir kristal oluumuna rastlanmaz. Arada srada grlen baz kristaller ise camdaki kusurlardr. Cama ok adal bir sv diyebiliriz. O kadar adaldr ki, normal d etkenlerde bile eklini deitirmez. Bir svda i snrlar bulunmadndan camn iinden geen bir k demeti krlma ve yansmaya uramaz, dorudan geer. Bu nedenle bir cama baktmzda arkasndakileri olduu gibi grrz. Ik sadece camn yzeyini aarken hafife krlr. Cam saydamdr, su da saydamdr, yleyse donmu su olan kar taneleri niin beyazdr ve niin kar rts saydam deildir? Bir cismin zerine gelen n tmn yansttnda beyaz, hepsini tutup hibirini yanstmadnda siyah renkte grndn biliyoruz. Cam saydamdr ancak krldnda, tuzla buz olduunda yerdeki kk cam paralar yn beyaz renkte grnr, nk her bir cam paras deiik ynde geirmektedir. Kar tanelerinde de ayn ey sz konusudur. Minik taneler zerlerine gelen her yne geliigzel yanstrlar. Bu nedenle kar taneleri de, kar rts de beyaz renkte grnrler. Benzeri durum tuzda da grlr. Tuz, her biri saydam olan kk kristallerden olumutur ama bunlardan byk bir miktar bir kapta bir araya gelince gzmze beyaz renkte grnrler. 2.17 Banyodaki havlular niin abucak kokuyor? Banyodaki havlular ykanldktan sonra, yani vcudumuz tertemiz iken kullanlr ve sadece vcudumuza deerler. Buna ramen birka gn iinde bu havlular kokmaya balarlar. Bunun sebebi vcudumuz deil vcudumuzdaki l deri hcreleridir. stediimiz kadar bol su ve sabunla ykanalm, su ile birlikte kirlerin ve bakterilerin gittiini zannedelim, yine de vcudumuz stnde l deri hcreleri kalr ve kurulanrken bunlar havluya geer. Bundan sonraki sorun havalandrmadr. Zaten havas devaml nemli olan banyolar kflenme iin ideal ortamlardr. Bu nedenle banyolar ykanma srasnda deil de az sonra ap havalandrmak gerekmektedir. Aksi takdirde havluya sinmi deri hcreleri sratle kokumaya balarlar. Ellerimizi ykadmzda sabunun grevi derimiz zerindeki bakterileri gevetmektir. Ellerimizi bir havlu ile kuruladmzda bu gevemi bakteriler de havluya geer. Dolaysyla ellerimizi sabunla ykadktan sonra kurulamadan slak brakmann temizlik bakmndan pek faydas yoktur. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
33 __________________________________

Daha ziyade halka ak yerlerde ve iyerlerinde tuvaletlerde kullanlan elektrikli el kurutucular elleri kuruturlar ama bakteriler yine deride kalrlar. Bu nedenle temizlik asndan havlular, tabii ki temiz olmak artyla, scak hava fleyen elektrikli kurutuculardan daha etkindirler. Havlularn dier kumalardan farkn yaratan, suyu kolayca emme zelliini veren, kullanlan ipliin cinsi ve daha nemlisi havlu kumann dokunu biimidir. Havlu kuma, kuman iki yznde halka gibi kvrlm iplikler brakan, ana zgden ayr bir zgyle dokunur. Havlu kuma yapmnda daha ok pamuk iplii kullanlr ve zel bir ilemden (apre) geirilerek su emme gc arttrlr. Trkiye'de havluculuk 18. yzyln bandan itibaren Bursa'da gelimitir. Bunun nedeni Bursa'da kadife dokumaclnn dnya apnda gelimi olmasdr. Havluculuk, kadife dokumaclnn bir yan rn olarak domutur. Havlu ismi de Hav'l kuma anlamnda Arapa'dan gelmektedir. 'Hav' Arapa'da kadife, uha gibi kumalarn yzeylerindeki ince tylere verilen addr. Hav'sz olarak yaplan ve pekir de denilen keten havlular ise ayr bir imalat konusudur. 2.18 Kumalar ykandktan sonra niin eker? Bir kot pantolon aldmzda hemen paalarn boyumuza gre bastrp giymek isteriz. Ama daha sonra daha ilk ykamada kuman boyu ne kadar eker endiesini yaarz. nk pantolonun boyunu tekrar uzatmak artk mmkn deildir. O halde kumalar ykannca niin ekiyorlar? Islandklarnda m ekiyorlar yoksa kururken mi? Pantolonun boyunu ayarlamadan nce ka kere slatmalyz? Scak suda m daha ok ekerler, souk suda m? Ynl kumalarn veya giysilerin slannca ekme olay biraz karktr, nk nem ve s artlar liflerin sadece boylarn deil aplarn da deitirirler. Ham iplik, kot kuma olmak zere dokunurken dayanklln arttrmak iin tabii boylarndaki liflere bkmler, yani bir eit dmler ilave edilir. Kuma slannca yn lifleri ierler. Liflerin bu genilemesi ipliklerdeki bkmler arasndaki aya da tesir eder ve iplerin boylarnn ksalmasna neden olur. Aslnda kuma slannca lifler itiinden boyunun az bir miktar uzamas gerekir ama bkmlerin alarndaki deformasyonun yaratt ekme kuvveti daha fazla olduundan sonuta kuma boydan ksalr. Kuma ykandktan sonra kurutulduunda imi lifler eski durumlarna gelirler. Ama kuma ilk llerine dnemez. Su, yksek s, alkalama ve sabun ki burada lifler arasnda yalayc grevi grr- hepsi birden kuman ekmesini kolaylatrrlar. Kuma birka kere ykandktan sonra lleri dengeye ular ve bundan sonra ne kadar ykanrsa ykansn boyca ksalmaz. Kuman ekme miktar ipliklerin boyutlarna, miktarlarna, dokunma ekillerine, kvrmlarna ve kuman gemiine baldr. Bazen kumaa giysi olarak dikilmeden nce zel bir ekme ilemi uygulanr. Bu durumda kuma ilerde yzde birden fazla ekmez.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
34 __________________________________

ardan alnan kot pantolonlarn boylarndan emin olmak iin, paalar bastrlmadan nce scak, sabunlu suda kuvvetlice ykanmalar, sonra souk suyla durulanarak makinede kurutulmalar ve bu evrimin kere tekrar tavsiye ediliyor.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
35 __________________________________

3
NSAN

3.01 nsann niin kuyruu yok? ekil ve yaps ne olursa olsun hemen hemen btn omurgallarda kuyruk vardr ve hepsinde de kuyruk ayn biimde olumutur. Saylar 3 ile 49 arasnda deien kuyruk omurlarnn st yala kaplanm ve bylece kuyruk ortaya kmtr. Kuyruk canl trne gre deiik fonksiyonlara sahiptir ve kesinlikle bir ss deildir. Kuyruk omurgann devamdr. Timsah, kertenkele gibi hayvanlarda gvdenin bir uzants gibi durur. Balklarda kuyruun son taraf bir yzgele son bulur. Kularda ise gdk ve yaygn olan kuyruk ksmnda dmen grevi yapan telekler vardr. Kangurular iyice kalnlaan ve kaslanan kuyruklarn dinlendikleri zaman bir koltuk denei veya nc bir ayak gibi kullanabilirler. Kpekte olduu gibi baz hayvanlar kuyruklarn bir iletiim arac olarak kullanrlar. Kertenkelenin kuyruu ise bir savama ve aldatma mekanizmasdr. sterse hasmna kuyruunu brakp gider, yerine de yenisi kar. ngrakl ylan kuyruunu ses kartan bir enstrman gibi kullanrken, aslan sadece sinekleri kovalamada kullanr. Tilki uzun kllara sahip kuyruu sayesinde hzla avn kovalarken dengesini kaybetmeden manevra yapabilir. Bir tr sincap ise kuyruunu bann stne gtrp onu emsiye olarak kullanr. Baz canllarda ise vcudun bir blm ile kuyruk birbirine kartrlr. Balinann suya dalarken grdnz yaklak 3 metrelik yatay ksm kuyruu deil vcudunun bir parasdr. Tamamen kastan oluan kuyruu ise dardan kolaylkla grlemez. Akrebin de ucunda zehirli inesi olan ksm kuyruu deil ar uzam olan karn ksmdr. Gelelim asl soruya. nsann niin kuyruu yok? Maymun trleri birbirleri ile karlatrldklarnda grlyor ki tr ne kadar gelimise kuyruk da o kadar kk kalm. nsanda ise kuyruk, derinin altna gizlenmi olan, ya da drt omurun kaynamasyla ortaya km, kuyruk sokumu kemii ad verilen kk bir kemikten olumutur. Daha dorusu insann kuyruk kemikleri tek bir kemik oluturacak ekilde birbirleriyle birlemilerdir. Bu durumun sebebi insann iki aya zerinde durabilme ve yryebilme zelliidir. Dey konumdaki bu hareket biimi bir takm mekanik zorlamalar ortaya karr. nsann ayakta durabilmesi iin vcudun st ksmn tayabilmesi gerekir. Aslnda kuyruu meydana getirmesi gereken kemik ve kaslar birleip, tek bir kemik eklinde kaynayarak vcudun destek ald bu dayanak noktasn oluturmulardr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
36 __________________________________

ok ender de olsa baz erikin insanlarda kuyruk kemiinin on santimetreye varan bir kuyruk oluturabildii, bu kuyrukta kas, sinir ve damarlarn bulunabildii grlmtr. Her hangi bir rkta ortaya kabilen bu anormalliin kaltmla ilgisinin olup olmad aratrlmaktadr. 3.02 St vermedikleri halde niin erkeklerin memeleri var? Memeli hayvanlarda erkeklerin st retmeleri fizyolojik olarak mmkndr. Bu hususta erkekler gerekli anatomik donanma, fizyolojik potansiyele ve hormonlara sahiptirler. Ancak tabiatn baz kei ve yarasa trleri gibi ok zel bir iki istisnas hari st verme olay ne insan trnde ne de dier memeli trlerinin erkeklerinde gereklemektedir. Aslnda memelilerin tmnde, yani her iki cinste de st bezleri vardr. Erkeklerde bu bezler gelimemi ve ilevsizdirler. Bu durum da tre gre deiiklikler gsterir. rnein fare ve sanlarn erkeklerinde meme dokusu hi bir zaman st kanallar ve meme ular oluturmaz, memeler dardan grlmez. nsanlar ve kpekler de dahil bir ok memelide ise oluturur. Hatta dii ve erkein gs yaplarnda ergenlik ana kadar bir fark grlmez. Erkeklerin niin st vermedikleri sorusunu memeli hayvanlarn yzde doksan iin sormaya zaten gerek yoktur. nk bu byk ounlukta yavruya yalnzca anne bakar. Erkeklerin iftlemeden sonra yavruya hi bir katklar yoktur, genellikle onlar terk eder giderler. Yzde ona giren insan, aslan, kurt gibi memelilerde ise babann esas sorumluluu aileyi ve yavrular korumak, onlara yiyecek bulmaktr. Belki de balangta bu trlerin erkekleri de yavrularna st veriyorlard ama asl grevleri nedeni ile evrim sonucu st verme donanmlar yerlerinde kald halde retim kabiliyetleri kreldi. levleri kalmadna gre erkeklerin niin hala memeleri var sorusunun yant ise insanda erkek ve dii yapsnn aslnda ayn olmasnda yatyor. nsann anne karnnda iken olumaya balad embriyo halinin en banda erkek ve dii arasnda bir fark yoktur. Zaten insann tad 23 ift kromozomdan 22 ifti ve bunlarn tad genler her iki cinste de ayndr. Sadece cinsiyet kromozomu olan yirmi nc ift farkldr. Eer embriyo anne ve babasndan birer 'X' kromozomu alrsa kz, annesinden 'X', babasndan 'Y' kromozomu alrsa erkek oluyor. Embriyo 'Y' kromozomunu aldktan sonra hormonal sinyaller gelmeye ve erkee ait organlar gelimeye balyor. Erkeklerin memeleri ise bu safhadan daha nce olumu bulunduundan aynen kalyorlar ama ondan sonra hormonal bir takviye olmadndan fonksiyonel hale gelemiyorlar. Diilerde ise byme a srasnda salglanan hormonlar st bezlerini ve gsleri bytyor. Gebe diilerde bu byme biraz daha artyor, st retimi balyor ve bu retim daha sonradan emzirmeyle tetiklenerek devam ediyor. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 3.03 inlilerin gzleri niin ekiktir?

Tamer Korugan
37 __________________________________

Sadece inlilerin deil Japonlarn, Orta ve Gneydou Asya'da yaayanlarn hatta Eskimolarn bile gzleri ekiktir. Aslnda 'ekik gzl' olmak tanm kesinlikle yanltr. Gz yaps dnyada btn insanlarda ayndr. Fark yaratan gz kapaklardr. ekik gzl diye nitelendirilen rklarda gzn zerindeki gz kapann ikinci kvrm, gzn stne doru daha fazla inmitir ve bu durum gzn sanki daha darm gibi grnmesine sebep olur. Peki bu, niin byledir? Bir teoriye gre gz kapann zerinde katl olarak duran bu ikinci kvrm, bu insanlarn gzlerini youn olan kar tabakasnn, gz kamatran ndan korumak iin, bir nevi kar gzl gibi gelimitir. Her ne kadar yukarda belirtilen blgelerin bazlarnda kar hi yamyorsa bile bilim insanlar bugn ekik gzl diye nitelendirdiimiz insanlarn atalarnn son buzul anda Sibirya'dan, yani Asya'nn kar ve buzla kapl en souk blgesinden gneye, bugn yaadklar yerlere g ettiklerine inanyorlar. Bu kadar souk iklimde yaayanlarn vcutlarnn iklime uyum salamaktan baka areleri yoktu. Sadece gzler deil, burun da rzgara en az maruz kalacak ekilde klm, burun delikleri, solunan hava cierlere gidene kadar snsn diye daralmtr. Ciltleri de bu nedenle yaldr. Gz kapaklar da daha yal olduundan, daha sarkk durur ve bu oluum gz ve i tabakalarn kara ve buza kar korur. Yani 'ekik gzl' deil 'dk gz kapakl' tanmn kullanmak daha dorudur. 3.04 nsan korkunca niin dilen birbirine vurur? Korktuumuzda, lm tehlikesi veya bize ok rahatszlk veren bir durumla karlatmzda verdiimiz tepki, ilk alarda yaayan atalarmzn tepkileri ile hemen hemen ayndr. Acktmzda karnmz guruldar, gzel bir yiyecek grdmzde tkrk salgmz artar, yani azmz sulanr, korkunca enemiz titrer, tylerimiz diken diken olur. Bedenimizin yz binlerce yl ncesine ait bu ileyi dzeni bugn bile etkinliini srdryor. Fizyolojik olarak ta devri insanlarndan farkmz yok, d tehlikeler karsnda hala onlar gibi tepki veriyoruz. Ancak gnmzde strese yol aan modern etkenler karsnda bu tepkiler pek yararl olamyor. Bir insan byk bir tehlike veya korku verici olayla karlanca vcudu otomatikman kendini savunmaya hazrlar. Bunu yaparken kar tarafla sava iin baz kaslar hazr hale getirir, gerekirse kamada kullanaca baz kaslar da seer. Dier canllarda olduu gibi insanda da diler ve ene savunmann ana mekanizmalardr. phesiz ilk insanlarda bugn yrtc hayvanlarda olduu gibi saldrmann da etkili bir unsuruydular ama evrim sonras bu ilevlerini kaybettiler.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
38 __________________________________

te bu nedenle bir saldrnn korkusu hissedildiinde kaltmsal olarak nce ene ve diler savunma pozisyonunu alr. enedeki kaslar titremeye balar, bu da sanki diler takr takr birbirlerine vuruyorlarm gibi bir grnt yaratr. Bu arada ayn ekilde bacaklardaki kaslara da komaya hazrlanma uyars gider. Buradaki kaslar da hazrlk halinde titremeye balarlar. ok korkan bir insann bacaklarnn zangr zangr titremesi de bundandr. Korkunca tylerimizin diken diken olmas da vaktiyle vcutlar tamamen kllarla kapl atalarmzdan kalmadr. Cildimizdeki her kl ve sa teli bir kme istemsiz kas hcresi ile donatlmtr. Korkunca bata kedi olmak zere hayvanlarn bir ounda grlen savunma refleksiyle bu minik kaslar kaslr ve tylerimiz dikleir. ynce tylerimizin diklemelerinin amac ise ayrdr. Atalarmz bizler gibi gerektiinde kaln giysilerle dolaamadklar iin vcutlarndaki kllar onlarn derilerini souktan koruyan bir izolasyon tabakas grevini de gryordu. Ar soukta bu kllar dikleerek daha geni bir yzey oluturuyor ve s alveriini en aza indiriyorlard. Atalarmzdan genetik olarak aldmz bu reaksiyon ekli sayesinde scak bir havann ardndan serin bir meltem ktnda rpeririz ve tylerimiz diken diken olur. 3.05 Akl ile zeka arasndaki fark nedir? Akl aslnda bir kabiliyettir, zeka da yle. kisi arasndaki en nemli fark, bir bakasndan akl alabilirsiniz ama zekay asla. O, her insann kendisine mahsustur. Bir hastalk sz konusu olmad srece phesiz herkesin akl vardr. Akll olmak, kendi davranlarn bilmek, kontrol edebilmek, doru ve yanllarn deerlendirebilmek yeteneidir. Akl, insan hayvandan ayrt eden en nemli faktrdr. Hayvanlar yalan syleyemez ama insanlar sk sk bu yola bavurur. te insandaki yalanla gerei, doru ile yanl ayrabilme, bir konuda fikir yrtebilme, gr belirtebilme yetenei akldr. 'Ah imdiki aklm olsayd' lafn ok iitmiizdir. Demek ki, akl insan olgunlatka da deiiyor ve insann kendisi de bunun farkna varyor. Bir insan deiik fikirlerle dierinin akln kartrabilir. Hayret verici, artc eyler insann akln durdurabilir. Bir eyin ieriini anlamamak 'akl erdirememek' olarak nitelendirilirken bakalarnn zemedii bir sorunu zen kiiye 'bir tek o akl etti' denilir. Birine bir yol gstermek ona 'akl vermek'tir. Bir eyi hatrlamak, unutmamak 'aklda tutmak'tr. 'Aklsz' tanm ise doru ve isabetli dnemeyen anlamnda kullanlr. Zeka ise bir olay nce anlama, ilikileri kavrama, yarglama ve aklayarak zme yeteneidir. Genel olarak zekann 12 yana kadar hzla gelitii sonra

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
39 __________________________________

gelime hznn yavalayarak 20 yana kadar srd, orta yalarda ise zeka seviyesinin sabit kald kabul edilir. Zeka hayvanlarda da vardr. Hayvanlarda zeka bir nevi igdsel olaydr. phesiz hayvan zekas insana gre gelimemitir ama her iki zeka tr de sinir sistemi ile ilgilidir. nsan ayran, evriminde olumu konuabilirle zellii, dik durabilmesi, el yaps nedeniyle aletleri kullanabilmesi ve gelimi beyin ve sinir sistemidir. Zeka, bir insann her trl olay karsnda ayn yetenei gsterebilecei anlamna gelmez. Bir mzik bestecisi kendi duygusal yapsnn iersinde en kark eserleri aklyla deil zekas sayesinde oluturur. Biz bu kiilere 'mzik dehas' diyoruz. Ancak bu mzik dehalar en basit bir matematik problemini bile zemeyebilirler. Sonu olarak zeka, ruhsal olaylara, alg ve hafza yeteneine, tutkulara, eilimlere, iradeye ve bilgi edinme isteine gre farkllklar gsterebiliyor. Akl somut olarak llemez ama zeka pek salkl olmasa da IQ denilen bir testle llmeye allyor. 3.06 Zeka testi nedir, ne ie yarar? Bizde 'zeka testi' olarak geen, ngilizcesi 'zeka blm puan' gibi bir anlama gelen 'Intelligence Quotient Score' veya ksaca 1Q olarak adlandrlan bu test, ngilizcesinde belirtildii gibi, bir insann baz branlardaki akademik yeteneinin ve bilgi derecesinin karlatrmal olarak stnlk derecesini lmeye yarayan bir testtir. Aslnda insan yzlerce deiik zihinsel yeteneklere sahiptir. Bu yeteneklerin bir ksm bu testlerle doru olarak llebilir, insanlarn baz akademik yetenekleri ortaya kartlabilir. Zeka testleri ile insanlarn zeka derecelerinin dier yeteneklerine etkisi hakknda az ok bilgi edinilebilir. IQ test sorular genelde szck sorularn, mantk, akl yrtme ve say dizisini tamamlama gibi sorular ierir. ocuklara uygulanan zeka testlerinde nce ocuun zeka ya hesaplanr. ocua normal yann altndaki ve stndeki ya gruplarna ait sorular sorulur. Hangi ya grubunun sorularn tmyle bildiyse (birden fazlaysa en yksei) o ya grubu ocuun tavan ya olarak kabul edilir. Bunun stndeki gruplarda bildii soru says, toplam soru says gz nne alnarak, ay baznda tavan yana ilave edilir. Zeka yann ve zeka seviyesinin bulunmasn bir rnekle aklayalm. 9 yandaki bir ocua 6, 7, 8, 9, 10, 11 ve 12 ya gruplarndan 12'er soru soruluyor. 6, 7 ve 8 ya grubu sorularnn hepsini biliyor. 9 ya grubundan 10, 10 ya grubundan 8, 11 ya grubundan ise 6 soruyu doru cevaplyor. 12 ya grubu sorularn bilemiyor. Buna gre ocuun zeka ya : 8 ya + 10 ay + 8 ay + 6 ay = 8 ya + 24 ay = 10' dur.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
40 __________________________________

Zeka seviyesi (IQ) ise zeka yann 100 ile arplp, doum yana blnmesi ile elde ediliyor. Bu rnekte zeka seviyesi: IQ = (zeka ya x 100)/ doum ya = (10xl00)/9 = 111'dir. Zeka seviyesinin deerlendirilmesi ve toplumda bulunma oran ise yle:
IQ 0 - 49 50 - 89 90- 109 110-129 130-150 Deerlendirme Aptal Dk zekal Normal zekal leri zekal stn zekal Oran ( % ) 4 22 50 21 3

Bir kiinin 1Q seviyesini lmenin en iyi nedeni, onun gelecekteki akademik yeterliliini deerlendirmek olabilir. Eer bir konuda IQ puan yksek ise, o konuya yneltilebilir, eitim gsterilip eksikler tamamlanabilir. Puan dkse o konu ile fazla uramayp bir baka konuya ynlendirilebilir. Unutulmamas gereken ok nemli bir husus udur ki, IQ testleri insanlarn mzik, sanat yeteneklerini, his, psikolojik ve ruhsal durumlarn lemez. Yksek IQ puan o kiinin ilerde mutlu olacan, akl saln ve ruhsal geliimini garanti edemez. Dk 1Q puan da o kiinin ilerde zenginlik, his ve ahlak bakmndan baarsz olaca anlamna gelmez. Bu nedenlerle gnmzde zeka testleri ile beraber bir de 'duygusal zeka' (emotional intelligence) yani EQ testleri de yaplmaktadr. Bu test zellikle kurum ve kurulularda, takm almalarnda verimi arttrmak, bireysel baary toplu baarya dntrmek iin nem kazanmaktadr. Dnyada normal insanlarn yapabilecekleri btn iler iin 50 ve st IQ puan yeterlidir. Zaten insanlarn ou bu seviyededir. Dnyada bu seviyede IQ puanna sahip olup da nemli grevlere gelmi, byk i adam ve zengin olmu bir ok insan vardr. 3.07 nsanlar kzgn kmr atei zerinde nasl yryebiliyorlar? Televizyonda seyretmi, gazetelerde okumu belki de bizzat ahit olmusunuzdur. Baz insanlar kzgn korlar zerinde, stelik de plak ayakla yryebilmekte, ayaklarna da bir ey olmamaktadr. Bu 3-4 metre uzunluundaki ate ynm hi ac ekmeden ve yara almadan yryerek geenler bunu nasl ve niin yapyorlar, kendilerini nasl hissediyorlar? Ate yry Hindistan, Japonya, Gney Afrika, Endonezya, Tahiti gibi yerlerde binlerce yldan beri dini geleneklere dayanarak uygulanagelmitir. Gnmzde ise gsteri ve psikolojik tedavi de dahil bir ok amala uygulanmakta, bu konuda bilimsel toplantlar ve seminerler dzenlenmektedir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
41 __________________________________

Psikolojik tedavi amac ile uygulayanlar asl amacn atein zerinden yrmeyi baarmak deil, bunu baardktan sonra gven duygusu ile zel hayatta ve i yaamnda da baarl olmak olduunu sylyorlar. nemli olann atee hkmetmek deil, gvenemediimiz her eyin zerine cesaretle gitmek olduunu savunuyorlar. Peki nasl oluyor da atete yryenlerin ayaklarna bir ey olmuyor? Olaya ruhsal bilin deil de bilimsel adan yaklaanlarn deiik grleri var. Bir gre gre 200 - 300 derece scaklkta ayak tabanlar normalden ok ter atmakta, bu ter tabakas koruyucu bir rt oluturmaktadr. Nasl kzgn bir tava zerine den su damlas, aralarnda oluan buhar tabakas nedeniyle hemen yok olmaz, tava zerinde zplayp durursa, onun gibi bir ey. Ancak ayak taban ile kzgn kmrler arasnda byle bir eyin olumas mmkn grlmyor. Bir dier gre gre nemli olan ayan kmrler zerine bas sresidir. Buna gre yksek scaklklar, ok ksa bir srede etkili olduklar zaman ac vermiyorlar. Deri yzeyindeki alclar sya olduka yava reaksiyon gsterdiklerinden 0,3 saniyeden ksa bir srede etkili olan 500 derecelik bir scakl yalnzca 2 derece olarak alglyorlar. Bu nedenle ate zerinde yryenler iin tekniini biliyorlar ve ok hzl hareket ediyorlar, bylece atee bas srelerinin ok ksa olmasn salyorlar. Ama bu gr de tam tatminkar deil. Bas sresi 0,3 saniyeyi gemesine hatta 7 saniyeyi bulmasna ramen ayaklar yanmayan yrycler de var. Ate zerinde orapla yryenlerin ayaklarnn duyarszl trans hali ile aklansa bile bu, oraplarn nasl olup da yantladn aklayamaz. Yry srasnda beynin acy bastran 'endorfin' gibi maddeleri salglad dorudur ama bu da ayak taban derilerinin nasl olup da yanmadna aklk getirmez. Psikologlara gre ate yry henz bilimsel yntemlerle tam akla kavuturulabilmi deildir. Hi bir dini inanc olmayanlar da dahil, atete yryenlere kendilerinin bu gc nereden aldklar sorulduunda, tm ayn cevab veriyor: nan. 3.08 Niin kadnlardan mehur ressam veya besteci yok? Tarih boyu erkek meslei denilince genel olarak fiziksel gcn gerektirdii ve ne kt iler anlalr. Ancak ruhsal ve duygusal zellikler ile hayal gcnn ne kt baz iler de yine erkeklerin tekelindedir. Ressamlk, bestecilik, orkestra eflii gibi. phesiz tarih boyunca bir ok kadn ressam ok nemli eserler yaratmlardr. Ne var ki mzeler ve deerli koleksiyonlara baknca kadn sanatlarn eserlerine pek rastlayamyoruz. Hadi Rafael, Rambrandt gibi ustalarn yaadklar alarda kadnlarn sosyal konumlar nedeniyle resimle uramalar zordu diyelim, ama Dali ve Picasso gibi yakn tarihlerde yaam ressamlarn zamannda byle bir zorluk yoktu ki. O halde bunun baka bir sebebi olmal. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
42 __________________________________

Ayn ekilde niin dii bir Mozart veya Beethoven yok? Mzii yorumlayan kadn arkclar, piyanistler, kemanclar veya orkestradaki tm kadn elemanlar erkeklerden aa kalmaz hatta kendi branlarnda dnya apnda baarl olabilirlerken niin orkestra eflerinin hemen hemen hepsi erkek? Acaba hala bir ok orkestrada ounluu oluturan erkek elemanlarn, balarnda kendilerine doru elindeki ubuu sallayp duran bir kadnn idaresine girmek istememelerinden mi? Sadece bu kadar da deil. Mimarlk ve mhendislik gibi tasarm arlkl ilerde niin erkekler nde? Hatta kadnlarn gnlk yaamlarnda en ok zaman ayrdklar i yemek piirmek iken ve erkeklerin yzde doksan yumurta krmay bile beceremezken niin dnyann en byk yemek ustalar, gurmeleri, abalar hep erkek? Tm bu suallere beyin aratrmaclar ve psikologlarn zerinde anlatklar bir aklama var. Onlara gre iin srr beynin sa ve sol yarmkrelerinde. Her iki yarm kre farkl fonksiyonlara kumanda ettikleri gibi cinsiyete gre erkekler sa, kadnlar ise sol yarmkrelerini daha fazla kullanyorlar. Aslnda yeni doan ocukta her iki yarmkre de 'sa'dr. 2 yana varmadan bu yarmkrelerden biri 'sol' olur yani konuma merkezi ortaya kar. Erkek ocuklarda 6, kz ocuklarda 13 yanda beynin asimetresi tamamlanr. nsanlar yalandka iki yarmkre arasndaki bu grev fark yine azalmaya balar. phesiz sa ve sol beyin fonksiyonlar insandan insana da farkllklar gsterir. Kadnlarn daha ok kullandklar beynin sol yarmkresinde konuma ve iletiim merkezleri bulunmaktadr. Bu nedenle her ya grubunda yaplan deneyler sonucunda kz ocuklarn konumay daha nce becerdikleri, evreye daha iyi uyum saladklar, okullarda, iletiim, sosyal ve politik alanlarda daha baarl olduklar saptanmtr. Erkeklerin daha ok kullandklar beynin sa yans ise, analiz, sentez, bir olaya tmyle bak gibi grevleri yklenmitir. Yani ayrntlar gz nne almadan zetlersek, ilk bakta birbirlerinin aynym gibi grnseler de, sol yarmkrede sezgi gc, sada ise analiz gc egemendir. Sol beyin olaylar tmdengelim, sa beyin ise tmevarm ile inceler. te bu nedenle sa beyin fonksiyonlarnn gerektii ilerde erkekler daha baarl olmaktadrlar. phesiz bu bir genellemedir. Kadnlar arasnda orkestra yneten, opera besteleyen sanatlar, hatta Marie Curie gibi iki kez Nobel dl kazanarak bilim tarihine gemi olanlar da vardr. Ancak yine de tm bu branlar hala erkeklerin egemenlii altndadr. 3.09 Beyin kapasitemizin yzde onunu kullandmz doru mu? Baz salk nedenleri ile beyinlerinin bir ksm fonksiyonlarn yerine getiremeyen insanlar vardr. Ancak normal salkl insanlar beyinlerinin tm blmlerini kullanrlar ama hepsini ayn anda deil. Yani bir beyin hibir zaman yzde yz kapasite ile almaz.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
43 __________________________________

nsanlar belirli zamanlarda belirli iler yaparlar. Beyin hcrelerinin kontrol ettii bir ok eyi ayn anda yapmazlar, yapamazlar. Satran oynarken bakkaldan ne alacaklarn dnmezler. Dolaysyla yaamn her annda beyin hcrelerinin yaklak yzde 5'i faal durumdadr. Bu adan baknca belirli zamanlarda beynimizin az bir ksmn kullandmz dorudur ama bu, dier ksmlarn grev kendilerine geldiinde almayaca anlamna gelmez. Ksacas salkl bir beynin almayan veya yedek olarak tutulan hi bir blm yoktur. Grev kendisine geldiinde her blm, her hcre alr ve grevini yapar. 3.10 Erkek beyni kadnnkinden byk mdr? Genel kural olarak gelimi hayvanlarn beyinleri basit yapl hayvanlarnkinden, iri yapl hayvanlarn beyinleri de kk hayvanlarnkinden daha byk ve karmaktr. Ama beyin byklnn zeka ile hibir balants yoktur. nsanlarda yetikinlerin beyinlerinin ocuklarnkinden, erkeklerin beyinlerinin kadnlarnkinden biraz daha byk olmalar yalnzca ya, vcut arl ve cinsiyet farkndan kaynaklanr. Bir beyine bakarak, onun bir kadna m yoksa erkee mi ait olduuna karar veremezsiniz, nk aralarnda eklen gzle grlr byk bir fark yoktur. Ancak her iki cinsiyetin beyinleri arasnda ortalama bir byklk ve arlk fark vardr. Kadn beyinleri erkeklerinkinden yaklak yzde 10 daha kktrler. Ortalama yetikin bir erkein beyninin arl 1.375 gramdr. Burada unutulmamas gereken en nemli husus, kadnlarn vcut arlklarnn da erkeklerden yzde 10'un stnde bir oranla hafif olmasdr. Yani kadnn beyninin vcuduna oran yaklak yzde 2,5 iken erkein yzde 2'dir. Sonuta kadnlar vcutlarna oranla daha byk bir beyne sahiptirler. Tek bir beyne bakarak hangi cinse ait olduuna karar veremezsiniz ama ortada 100 tane beyin varsa en knn bir kadna, en bynn ise bir erkee ait olma ihtimali ok kuvvetlidir. nsan beyninin hacim olarak byklnn zeka ile bir alakas yoktur. Bilimsel almalar ilk insanlardan Neanderthal adamnn beyninin gnmz modern erkeininkine gre 100 santimetrekp daha byk olduunu gstermitir. Bilinen en byk beyinlerden biri Rus yazar Turgenyev'inki idi ve 2021 gramd. Dnyann en zeki bilim adamlarndan biri kabul edilen Einstein'in beyni ise ortalama boyutta bir beyindi. Yunusun beyni ortalama 2270 gram arlkta olup insannkinden yaklak 1,66 kat daha ardr. Ancak bu, yunuslarn insanlardan daha zeki olduklar anlamna gelmez. Beyin arl ile zeka orantl olsayd 5 kiloluk beyni ile fil karadaki hayvanlarn hepsinden, 9 kiloluk beyni ile balina tm canllardan daha zeki olurdu.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
44 __________________________________

nsan beyninden 7 kat daha ar olan balina beyni, kendi vcudunun 40000'de biri kadardr. Memelilerin beyinlerinin arlklar genel olarak vcut arlklarnn 100'de biri, kularn 200'de, srngenlerin 300'de, balklarn ise 5 6,000'de biridir. 3.11 Dolunay insan davranlarn etkiler mi? nsanlar arasnda bu inan olduka yaygndr. Hatta birok lkede polisler ve hastanelerin acil servis personeli, dolunay olutuu zaman ilenen sularn, intiharlarn, trafik kazalarnn daha oaldn, insanlarn renkleri grme yeteneklerinin azaldn, sara nbetlerinin sklatn, sinir hastalarnn uykusuzluktan daha ok yakndklarn sylemektedirler ama bilim insanlar bu grlere katlmyorlar. Eskilerin Ay'n dnemlerine baladklar etkilerin byk bir ksmnn bo inanlar olduu bir gerektir. O zamanlar insanlarn uykularnda gezinmeleri dolunay tarafndan ekilmelerine balanyordu. Dolunayn nn yatak odasndan ieri girmesinin uyuyann ryasn etkilediine, dolunay ile birlikte cinsel igd fonksiyonlarnn, insanlarn remelerinin ve tarlalarn bereketlerinin arttna hatta 'kurt adam' efsanesine bile inanlyordu. Bilim insanlar yine de Ay'n evrelerinin ve zellikle dolunayn insanlar etkilemesi olayna ciddiyetle yaklayorlar. Ay'n evreleri ile cinayetler, kazalar, dnyamzda oluan kasrgalarn dalm, magnetik alanlarda bozulma, kadnlarn aybalar ve sara nbetleri arasndaki ilikileri yakndan takip ediyorlar, devaml istatistiki bilgi topluyorlar. Ancak kesin bir sonuca varlm, Ay'n evreleri ile bahsedilen olaylar arasnda henz bilimsel bir iliki saptanm deildir. Yaplan bir almada dolunay sresince oluan trafik kazalarnn allmadk bir ekilde fazla olduu saptanm fakat daha sonra olaylarn zaman aralklar incelendiinde ounun hafta sonu gnlerine denk geldii grlmtr. Hafta sonu tatiline giderken ve dnerken srclerin acele etmeleri kazalarn en nemli nedenidir. Yani tatil aceleciliinin yaratt trafik kazalarnn yannda dolunayn etkisinin sz bile edilemez. Bilindii gibi Ay'n dnyada okyanuslardaki 'gel-git' denilen, sularn alalmas ve ykselmesi olay zerinde dorudan etkisi vardr. Vcudumuzun da ou su olduuna gre Ay vcudumuzu da etkileyebilir mi? Vcudumuzdaki suyun oran, okyanuslardaki su miktar ile kyaslanamayaca gibi 'gel-git' olay gnde iki kez olumaktadr. Yani Ay'n ekim gc insan etkilese bile bunun sadece dolunay safhasnda deil her gn olmas gerekir. Dolunay safhasnda iken Ay'n parlakl da pek nemli bir etken deildir, nk bu safhada Ay'n dnyaya gnderdii k miktar Gne'in gnderdiinin 600 binde biri kadardr. Peki dolunay bu kadar zel klan nedir? Dolunay, Gne Dnya'nn bir tarafnda, Ay ise tam aksi tarafta ayn hizaya gelince oluur. Bu durumda Gne'in, Ay'n Dnya zerindeki etkisini arttrp arttrmad da incelenmitir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
45 __________________________________

Bir miktar arttrd dorudur ama Gne o kadar uzaktadr ki bu etkileme de fazla kayda deer deildir. yle grlyor ki, her gn olan olaylar, Ay'n dolunay safhasnda da olunca sebep ona balanmaktadr. 3.12 Skldmz zaman avuilerimiz niin terler? Kedi, kpek ve farelerde ter bezleri ayaklarnn altnda, yarasalarda ban yan tarafnda, tavanlarda azlarnn etrafnda, geyiklerin burunlarnn dibindedir. nsan derisinin ise her tarafnda ter bezleri vardr. Avuii ve tabanda bu bezlerin saylar daha fazla, koltuk altlarnda ise boylar daha byktr. Normalde ar scaklarda suratmz ve koltuk altlarmz en ok terleyen yerlermi gibi grnr ama aslnda ellerimiz, daha dorusu avuilerimizdeki ter bezleri says ok daha fazladr. Yani ellerimizin terlemesi doaldr ama niin skldmz veya sinirlendiimiz zaman? Tam olarak bilinmiyor ama tahminlere gre bu da bize atalarmzdan kalan bir vcut refleksi veya reaksiyonu. Ellerimizdeki ter aslnda atalarmzn, bir tehlike annda kaarak aalara trmanmalarn kolaylatrc bir salg. Aalara trmanrlarken ellerinin nemlenmeleri nedeniyle daha az izik ve yara oluuyor, daha rahat yksek dallara trmanabiliyorlarm. nsann milyonlarca yl devam ettii nesrlen evriminde, artk ie yaramayan kuyruu kaybolmu ama sklnca ellerinin terlemesi, korkunca tylerinin diken diken olmas, ene ve bacaklarnn titremesi devam ediyor. Scak havada terliyoruz, hadi sklnca terlemek de atalarmzdan miras, peki biber yiyince niin terliyoruz? Baharatl yiyecekler ve biberler ilerindeki yakc kimyasallar nedeniyle, yenildiklerinde, az iindeki sinir ularn uyarrlar ve sanki hava scakl ok ykselmi gibi alglamalarna sebep olurlar. Sinir ular scak ve yakc uyarlarnn aralarndaki fark hissedemediklerinden beyne, yz tarafndaki hava ssnn ykseldii sinyalini gnderirler. Beyin derhal soutma mekanizmasn devreye sokarak yzn etrafndaki sy drmek iin ter bezlerini faaliyete geirir. 3.13 Niin kadnlar erkeklerden daha ok yayor? Yaplan istatistik almalarna gre dnya genelinde kadnlar erkeklerden daha uzun bir hayat sresine sahiptirler. Tarihte 60 - 70 yl ve daha ncesine gidersek iki unsur ne kyor: Savalarda lenlerden dolay azalan erkek nfusu ve yalnz erkeklerin alabilecei ypratc ilerden dolay erkeklerin mrlerinin ksalmas. Zamanmz iin artk bu iki unsur da ok geerli deil. Dnya savalar dnemi bitti, yerel savalarda askerler kadar kadn ve ocuklar da lyor. Kadn ile erkek arasnda i gl kalmad. Uzun yllar ayn ortamda ayn ii yapanlar _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
46 __________________________________

incelenmi ve kadnlarn yine erkeklere gre daha uzun sre yaadklar tespit edilmitir. Aslnda pek ok canlnn diisi erkeine gre daha uzun mrldr. Kadn vcudu zarif, yumuak ve gzeldir. Erkein ki ise daha geni, iri, bol kasl ve kuvvetlidir. Bu nedenle erkek daha hzl koar, daha fazla arlk kaldrr yani fiziken daha gldr. Ancak zarafet ve ekiciliin altnda kadn byk bir biyolojik stnlk gizler. Diiler daha anne karnnda iken bile daha dayankldrlar. Ceninlerde, erken doumlarda, bebeklerde, kzlarn lm oran erkeklere gre daha azdr. Byme anda kzlar olanlardan daha abuk geliir ve belli bir yaa kadar da daha abuk byrler. Kadnlarn daha salkl ve uzun mrl olma avantajlarnn ardnda insan trnn evrimsel devamll ve geliimi de vardr. nsanlar olduka yava rerler. Kadnlarn gebelii 9 ay gibi hayli uzun srer ve sonucunda genellikle tek bir ocuk doar. Neslin devam iin erkekten ok kadna i dtnden, kadnn verimlilik sresince birbiri ardna ocuk dourabilmesi iin kendisine doa tarafndan bu gizli g ve dayankllk avantaj verilmitir. Gnmzdeki bilimsel aratrmalar noktada younlayor. nsan dnyaya geldii zaman hcrelerinde 23 ift kromozom tar. Bunlardan yirmi ncs, yani cinsiyet kromozomu kadnlarda iki tane 'X' iken erkeklerde 'XY'dir. 'Y' kromozomu 'X' den daha kk olup, iindeki genler yzde 3-6 daha azdr. Renk krl, hemofili gibi hastalklar sadece erkeklerde grlrken kadnn fazla genleri bu hastalklar nlemede rol oynar. kinci husus ise kadnlarn 'estrojen', erkeklerin ise 'androjen' diye bilinen cinsiyet hormonlarn daha fazla salglamalardr. Estrojen hormonu kandaki ya miktarn azaltmakta bu nedenle kadnlarda kalp ve damar hastalklar daha az grlmektedir. Kadnlarda nc uzun mr mekanizmas, hemen her trl bakteriyel enfeksiyonlara kar dayankllktr. Btn bunlara ek olarak kadnlarn uzun mrl olma oranlar yllar getike daha da artmakta, ortalama yaam sresi uzadka kadn ile erkek mr sresi arasndaki fark daha da almaktadr. 3.14 Tm canllar baktklarnda ayn eyi mi gryorlar? Her canlnn gz ve grme sistemi, onun yaad hayata uygun olarak gelimitir. Gece veya gndz m yaadklar, av ile mi beslendikleri, kara, hava veya deniz canls m olduklar insan hayrete drecek bir ekilde gzlerinden anlalr. nsan d dnyay boyutlu grebilen yani sa ve sol gz cisimleri e zamanl alglayabildii iin derinlik hissi olan nadir canllardandr. nsanda sa ve sol gzn grme oranlar ok ufak bir farkla hemen hemen akr ve bu ufak fark da boyutlu grmeyi salar. Hayvanlar sol gzle sol, sa gzle sa yanlarn _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
47 __________________________________

grrler. Bu nedenle d dnyay bir resim tablosu gibi alglarlar yani derinlik boyutu yoktur. Tavan ban evirmeden ayn zamanda hem arkasn hem nn grebildiinden arkadan habersizce yaklap onu yakalamak mmkn deildir. Ancak bir tavan ban evirmeden burnunun ucunda olup biteni gremez. At da ban hafif evirirse arkasndaki her eyi grebilir. Bylece ot yiyen hayvanlarn arkalarndan yaklaan et yiyici hayvanlar fark edip kaabilmeleri kabiliyeti salanmtr. Yrtc et yiyicilerin ise gzleri nde olup grme alanlar daha dardr ama gelimitir, dmann uzakln ok iyi lebilirler. Su aygrlarnn gzleri kulaklarna yakndr ve bu ekilde ar vcutlar suyun iindeyken bile etraf gzetleyebilirler. Arnn 12,000 gz vardr, gz meydana getiren bu binlerce mercein her biri bal bana bir gzdr. Bukelamunun gzleri birbirlerinden bamsz alrlar. Bir gz av izlerken dier gz evreyi tarayabilir. Eeklerin gzlerinin konumu yledir ki, her zaman drt ayaklarn da grebilirler. Kurbaann gznn kapasitesi ise ancak nnden geen bir sinei grp yakalayabilmesini salayabilecek kadardr. Kstebein toplu ine ba byklndeki gzleri onun toprak altndaki yaam iin yeterlidir. Baz hayvanlar renkleri gayet iyi grebilirken bir blm renge duyarl deildir. nsan gz ise bunlarn iinde en az bir ama iin kullanlan ama en fazla artlara uyum salayandr. Gzlerimiz insan oluumuzdaki en byk etkenlerden biridir. Bir ok memelinin en nemli duyusu koku, bceklerin ise tat iken insanlarda grme en stn duygudur. Her ne kadar ahin kadar uzaklar, kedi kadar karanlklar, balk kadar su altn mkemmel grebilme yeteneimiz olmasa da, yine de sadece snrl bir ortam deil her eyi iyi grrz ve daha nemlisi iyi alglarz. Yeryzndeki tm canl trlerinin etraflarndaki nesneleri farkl biimde grdklerini biliyor muydunuz? Yani ne kadar canl tr varsa, o kadar da farkl gz ve bak as vardr. Hayvanlarn gzleri ne kadar farkllk gsterirse gstersin aslnda optik sistem ayndr. Hepsi neticede birer fotoraf makinesi gibi alr. Ancak grme sadece mekanik bir ilem deildir. Beynimiz gzden gelen sinyalleri alglamann yannda ona duygularmz da katar, yorumlar. Yani duygularmz ve evre kavramlar da grdklerimizi etkiler. Kimine gre gzel olan bir ey bir bakasna irkin grnebilir. Tm bunlardan insan gznn kapasitesinin bir snr olduu ancak kendi yaam savan srdrebilecek yeterlilikte olduu sonucu kar. O halde yaamda gzlerimizle gremediimiz ok ey var. "Ben sadece gzmle grdme inanrm" laf da pek gereki deildir. nsan dnyann pek ok zelliini grememekte hatta hayal bile edememektedir. Siz, radyo dalgalarn, rntgen nlarn, uzaktan kumandanzn televizyonunuza gnderdii sinyali grebiliyor musunuz? _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 3.15 Niin gzya dkeriz?

Tamer Korugan
48 __________________________________

nsan bir yaknn kaybedince, baarsndan dolay bir dl kazandnda, duygusal bir film seyrederken, yllardr zerine titredii ocuunu evlendirirken veya ok hakl olduuna inand bir konuda hakszla uradnda gzyalarn tutamaz. Nedenleri ok deiik de olsa tm bu olaylar karsnda gzlerden akan damlalar ruhsal bir boalma salar. nsan aladka alr, ferahlar gibi grnr. Ancak gzyann arkasnda yatan psikolojik ve biyolojik mekanizma hala tam anlalm deildir. Alama ekli insandan insana deitii gibi gzya dkmenin de deiik biimleri vardr. Aslnda gzlerimize srekli gzya salglanr. Bunlar gz krpmamz sayesinde gzlerimizi korur ve devaml nemli kalmalarn salarlar. Bundan baka soan dorarken veya mangal yakarken dumann gzmze kamas sonucu olarak dktmz yakc gzyalar vardr. Son olarak da asl konumuz olan, znt, ar sevin veya benzeri gerginliklerimize tepki olarak dktmz ruhsal gzyalar vardr. Ruhsal alama konusunu ilk inceleyen Darwin oldu. Tabii her eyde olduu gibi bunu da evrim teorisine balad. Ona gre ruhsal tepki ve alama bir davran eklinin tm idi. Evrim srecinde bu tepki iinde anlamsz bir ilevi olan gzya ne kt. Bu teoriye kar kanlar gereke olarak yine Darwin'in doal seme ve ayklama teorisini ileri srdler. Buna gre evrim iinde insan iin faydal fonksiyonlar ne kmakta, dierleri krelmekte ve gzya anlamsz bir fonksiyon ise evrim sreci iersinde yok olmas gerekirdi. Yirminci yzyln ortalarnda ortaya atlan bir dier teoriye gre ise hkrarak alaynca dklen gzyalarnn hastalklara kar korunmamza yardm eden yaamsal bir deeri vardr. Gzya dkmeden hkrarak alarken nefes kesiliyor, burun ve boazdaki koruyucu zarlar kuruyor ve bakterilerin istilasna uygun bir ortam haline geliyorlar. Oysa alarken burun pasajna akan gzyalar bu kurumaya mani oluyor. Tabii bu teoriyi ileri srenler herkesin hkrarak aladn varsayyorlard. Halbuki insanlarn ou hkrmadan sessiz sessiz alarlar. Bu teoriye gre spor yaparken burun ve boazlar kuruyan sporcularn da gzya dkmeleri gerekmekteydi. Pek akla yakn gelmeyen bu iki teoriden sonra bir hipotez daha ileri srld. Buna gre de ruhsal skntlar srasnda vcutta bir takm kimyasal maddeler oluuyor, bunlar tpk ter, idrar, dk sayesinde toksik maddelerin vcuttan atlna benzer ekilde gzya ile vcuttan uzaklatrlyorlard. Bu teori doru ise ruhsal gzyalar ile soan dorarken akan gzyalarnn kimyasal yaplarnn farkl olmalar gerekiyordu. Yaplan deneyler sonucu grld ki, ruhsal gzyalar, soan (yakc) gzyalarndan daha fazla protein iermektedirler. Fakat henz bu farkn nedenini aklayacak bir kant bulunabilmi deildir. Sevin ve znt gzyalarnn da aralarnda kimyasal bir fark olup olmad halen aratrlmaktadr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
49 __________________________________

Dnyadaki yaratklardan sadece insan ruhsal nedenlerle alar. nsan farkl klan bu durum da phesiz yaam tarihindeki evriminin bir sonucudur. Dorudan gzn rahatsz edecek bir ey olmazsa yeni domu bir bebek doumundan bir ka hatta sonraya kadar gzya dkmezsizin alar. 3.16 Biyolojik beden saati nedir? Niin bahar gelince insanlarn yaama sevinleri ykselir? Niin koyunlar baharda ve hemen hemen ayn zamanda kuzularlar? Niin kular vakti gelince bir anda hep beraber g yollarna derler? Bu zamanlamay, fiziksel ve psikolojik davran biimlerindeki deiimi salayan nedir? nsan vcudu her gn ayn saatte otomatik olarak belirli fonksiyonlar yerine getirir, vcut ssn deitirir, hormonlar salglar. Biz bunlarn ounun farkna bile varmayz. rnein bu biyolojik beden saatine uygun olarak vcudumuz akam saatlerinde s kaybn nlemek iin beden ssn drr, sabahlar ise bedeni gnlk aktivitelere hazrlamak iin arttrr. Yani vcut ss insanlarda, bir gnde yaklak bir derece iner ve kar. Tabiattaki bu mthi dengeyi salayan, canllarda beynin merkezine yakn yuvalanm, kk ve gsterisiz bir organ olan hipofiz salg bezidir. Varl milattan yzyllarca nce bile bilinen, insanda bir hap kadar kk ve hafif olan bu bez, balklarda, srngenlerde, hem suda hem karada yaayan hayvanlarda, kularda ve memelilerde, hemen hepsinde vardr. Bilindii gibi hayvanlarn bir ounun reme aktiviteleri mevsimlere baldr. Deneylerde hipofiz bezi kartlan hayvanlarn ayn zamanda dourmalar daha dorusu tabiatn takvimine bal kalmalar zelliklerini yitirdikleri grlmtr. Ayn ekilde vcut scaklklarn ve gnlk yaam ritimlerini dzenleyemedikleri, kularn g etme igdlerini kaybettikleri tespit edilmitir. Biyolojik ritmi dzenleyen hipofiz bezinin bunu, salglad 'melatonin' hormonu ile yapt biliniyor. Bu hormonun salg miktar d dnyann gece ve gndz zamanlar, daha dorusu havann karanlk ve aydnlk sreleri tarafndan ayarlanmaktadr. Yani beden saati gn dngsyle e zamanl almaktadr. Srekli gece alanlarda, uakla uzun yolculuk yapanlarda hatta k mevsimine girerken gndz saatlerinin ksalmasyla baz insanlarda, beden saatinin ritminin bozulmasyla oluan fiziksel ve psikolojik sorunlar grlmektedir. Melatoninin beyne nasl bir sinyal gndererek bu kontrol mekanizmasn yaratt ve bu saatin molekler ve hcresel dzeyde nasl alt tam akla kavuabilmi deil. Koyun ve benzeri hayvanlarn sonbaharda gnlerin ksalmasyla iftleip, btn bir k yavruyu karnnda tayp, baharda dourmalarna karn, ku, balk gibi memeli olmayan hayvanlarla dier baz kk memelilerin hipofizlerinin bu i iin niin ve nasl bahar aylarn setikleri ve reme mevsimi dnda hipofizden _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ gelen hangi emirle dourganlklarn kaybettikleri kavuturmak iin almalar devam ediyor.

Tamer Korugan
50 __________________________________ konularn akla

Bu almalarn bir dier amac da hayvanlarn ounun sonbaharda hep beraber aktif reme dnemine girmeleri, doumlarn da ayn tarihlere rastlamalar, bu nedenle belli mevsimlerde piyasalarda lzumundan fazla et bulunmasdr. Aratrmaclar hayvanlarn biyolojik saatlerinde ayarlama yaparak, reme dnglerini deitirmeye, remenin yl iine dalmasna alyorlar. 3.17 yandan daha nce olanlar niin hatrlayamyoruz? Bebekler iki yana geldiklerinde artk yryebilen, dnebilen, konuabilen, akl yrtebilecek tutarl davranlar gstermeye balayan birer minik insan haline gelirler. Bu yata insanlarn isimlerini bilirler, basit arklar ezberleyebilirler hatta bir nceki gn ve bir nceki hafta iinde olanlar hatrlayabilirler. Ancak tm bunlar zaman iinde unuturlar. Hafzalar bir iki nemli grnt dnda tamamen silinir. Bilim insanlar gemi tecrbelerimizi saklayan hafzamzn beynimizde an veya yk eklinde organize olduunu ileri sryorlar. Bu gre gre yandan kkler bu ekilde iletiim kurma yeteneine sahip deiller. Hikaye ve anlarn anlatamyorlar daha dorusu hikayenin kurgusunu yapp kiileri yerlerine oturtma yeteneine ancak yandan sonra sahip olabiliyorlar. Bu nedenle de yandan nce zaman, yer ve karakter kavramlarn anlayamyorlar. yandan kkler ok dzgn konuabildikleri, anlay, sezi ve hafza yeteneklerine sahip olduklar halde, tm olanlar bir btn iinde ekillendiremiyorlar, bunu ilerde anlatabilecek bir hikayeye dntrp hafzaya kaydedemiyorlar. Bir baka deyile hafzamz, hayatta ne yaptmz ve ne yapldn kavramaya baladmz 3 - 4 yalarnda almaya balyor ve daha nce olan olaylar hatrlamamz mmkn olmuyor. 3.18 nsanlarn yzlerini nasl birbirinden ayrt edebiliyoruz? Yzmz kiiliimizin aynasdr. Duygularmz, dncelerimizi yanstr. Yzmz sayesinde birbirimizi tanr, bir kimsenin yan hatta hangi corafyadan olduunu tahmin edebiliriz. ocuklar konumada olduu gibi insan yzlerini ayrt etmeyi de sonradan renirler. Yetikinler ise baka rktan olan kiileri tanyp ayrt etmekte zorluk ekerler. Beyaz rka gre tm Japonlarn birbirlerine benzemesi gibi. Oysa ayn milletten olanlarn hatta da kapal bir toplumda yetimi olanlarn bile yzleri birbirlerinden ok farkldr. Bu zellik sayesinde insanlar birbirlerini tanmay baarrlar. Bildiimiz, grdmz kiilerin brakn imdiki yzlerini grr grmez tanmay, o kiiye ait ocukluk fotorafn bile ilk grdmzde, ona ait olduunu kartabiliriz. Tm insanlarn yzlerinde ayn organlar var, ka, gz, az, kulak, burun, vb. Beynimiz nasl oluyor da bu organlarn insandan insana _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
51 __________________________________

deien ve her insana deiik ve kiisel bir yz ifadesi veren bu ok kk farklar tespit edebiliyor? Yzn hangi blmnn kiiyi tanmada daha nemli bir rol oynad sorusu kesin bir cevap bulabilmi deildir. nsanlarn karsndakileri tanmak iin yzn tamamna bir gz atmas yeterlidir. Karmzdaki yz beynimizin alglamas ve tanmas bir ka kademeden sonra oluyor. nce yzden yansyan k gzmze giriyor, yani aydnlk ortam art. Beyin nce ak ve koyu renkli noktalan, sonra da renkleri tespit ediyor. Daha sonra da her eklin kelerini kontrol ediyor. Btn bunlar ok sratli oluyor ama bir anda deil. Bu yksek seviyede tespitte asl artc olan bunu beynimizin ok kk ve srf bu ile grevlendirilmi bir ksmnn yapmasdr. Beynimizin bu minik ksm yz grntsn tespit ettikten sonra hafza ile kontrol ederek, kime ait olduunu bize hatrlatyor. Tm bu kademelerin srr henz zlebilmi deildir. Gnmzde en gelimi bilgisayarlarn bile halen baaramad bu ilem en ok bilgisayarlarla ilgili aratrma yapan bilim insanlarnn ilgisini ekmektedir. Hayvanlar insanlar ounlukla kokularndan ayrt ederlerken insan beyninin yzleri hafzaya alma ve zaman gelince karlatrmal deerlendirme iin gelitirdii mekanizma gerekten ok artcdr. nsan beyninin bu grnt hafzas ile bilgisayarlar arasnda ok nemli bir fark vardr. Bilgisayarlar yaz ve numaralar hafzalarna daha kolay alrlarken resimler hafzada daha ok yer kaplarlar. nsan beyninde ise durum bunun tam tersidir. Bu nedenle beynin resim hafza kapasitesi ok genitir. Beynin bir yz tanyabilmesi iin bazen de ilave bilgiler gerekir. lk bakta tannamayan bir kii hakknda gemii ile ilgili biraz bilgi verildiinde hemen akla gelebilir. Btn bu mthi meziyetine ramen beynimiz, insan isimlerini hatrlamada bu kadar baarl deildir. 3.19 Parmaklarmzn uzunluklar niin birbirlerinden farkl? El parmaklarmzn her birinin uzunluklar deiiktir ve bu uzunluklar belirli bir sra izlemezler. Genellikle nc parmak en uzunu iken yzk parmamz iaret parmamzdan daha uzundur. Ayaklarda ise baparmaktan balayp gittike ksalan bir dizi vardr. Bunlarn nedenleri, parmaklarmzn grevleri ve geirdikleri evrim ile aklanabilir. Aslnda btn memeli hayvanlarn parmaklar vardr. Evrim srecinde bunlarn ounun saylan ve ekilleri deimitir. rnein, atn sadece bir parma ve trna kalmtr. Bir portakal veya tenis topunu elimizde avcumuzun iine alacak ekilde tutarsak btn parmaklarn ularnn ayn hizada durduunu grrz. Ayn ekilde parmaklar yumruk yapacak ekilde katlanrsa hepsinin avu iine bir hizada dedii grlr.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
52 __________________________________

Buradan da grlyor ki parmaklarmz bir eyi tutabilmek iin ideal boyutlara sahiptirler. Evrim teorisyenleri, atalarmzn aa dallarna tutunabilmeleri ve dallarn zerlerindeki meyveleri rahatlkla koparp alabilmeleri iin parmaklarmzn bu ekiller ve boyutlarda gelitiklerini sylyorlar. Bir de iin pratik bir yn var. Sere parmanzn en uzun parmak olduunu dnebiliyor musunuz? Her gn saa sola arpp taklrlard herhalde. Belki de bir ka milyon yl sonra gittike klecekler ve sonunda drt parmakl kalacaz. 3.20 nsan ile hayvann birlemesinden canl doabilir mi? Farkl cinslerin birleerek ortaya bir yavru karmalarna biyolojik bir engel vardr. Bunun birincisi spermin yumurtay bulabilmesidir. Spermler gzleri olmamalarna, takip edecekleri gzergah gsteren bir sistem de bulunmamasna ramen armadan yollarn bulurlar. En nde giden de yumurtaya ilk ulaan olarak iine girer. te burada tabiatn koyduu bir snrlama vardr. nsan spermi sadece insan yumurtasn tanr ve birleme ilemini sadece onunla yapar. kinci sebep, iki farkl cinsin DNA'larnn birbirlerine uymamasdr. Ayn cinste dii ve erkein DNA'lar, bir fermuar kapattnzda diler nasl karlkl olarak birbirlerine geerlerse, o ekilde uyumlu olarak birleirler. nsanlarda 23 ift kromozom vardr. rnein 15 veya daha farkl sayda kromozoma sahip bir hayvan dllediinde, meydana gelen orantszlktan, ortaya kacak hcre anormal bir yapda olur ve geliimine bile balayamaz. empanze ile insann genetik yaplar yzde 99 ayn olduuna ve teorilere gre milyonlarca yl evvelki atalar ayn olduuna gre onlar arasnda bir uyumun salanmas gerekmez mi? Bilim insanlarna gre bu yzde 99 benzerlik sadece proteinlerin mukayesesinden ortaya kyor, yoksa DNA diziliinin uyumu anlamna gelmiyor. nsan sal iin DNA haritasn karmada son aamaya gelinmitir ama tm bu bilgiler, tekrar insan sal iin tp alannda kullanlacaktr. Yani ileride mitolojide olduu gibi insan bal, hayvan vcutlu veya tersi yaratklar ortalarda dolamayacaklardr. Buna en azndan ahlaki bakmdan toplumun basks msaade etmeyecektir. Madem iki ayr cinsin birlemesinden yavru olmuyor, o halde at ile eek birleince nasl katr doabiliyor? Bir kere bu istisnai bir durum ve at ile eein DNA yaplar insan ve dier hayvanlar arasndakilere kyasla birbirlerine ok yakn. Bunda bile sonu reme asndan salkl olamyor. Katrn annesi at, babas eektir. Katrlar erkek veya dii olabilirler ama doutan ksrdrlar, reyemezler. ok ender de olsa baz dii katrlarn doum yaptklar grlmtr ama erkekleri kesinlikle ksrdr. Bu nedenle katr elde etmek iin her seferinde ata ve eee ihtiya vardr. Katrlar kuvvetli, dayankl ve kanaaatkardrlar. Biraz huysuz ve inat olmalarnn nedeni bu zel durumlar olabilir. Aslnda uygun ortam bulduklarnda erkek at (aygr) ile dii eek de birleiyor. Bu ilikiden doan _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
53 __________________________________

ocuklara 'Bardo' (veya ester) deniliyor. Bunlar brleri kadar dayankl olmadklarndan daha seyrek yetitiriliyorlar. 3.21 Beyin hcrelerimiz srekli lyorlar m? nsanolu ana rahmine dnce, embriyon halinde iken, hcreleri blnerek oalmaya baslar. leride vcudun hangi parasnn bir hcresi olacaklarn bilirler. Yani bir ksm kas hcresi olarak geliirken bir dieri gz, sinir, vb. hcresi olmak zere oalr. Sinir sistemimizdeki nron hcreleri ise anne karnnda oluumlarnn son safhasna ularlar, tm yaam boyunca ulaabilecekleri en ok say olan bu miktarda da kalrlar. Beynimizin milyarlarca hcresinin bu safhada oluabilmesi iin dakikada 2,5 milyon nron meydana gelir. Beyin hcreleri olutuktan sonra lnceye kadar say olarak artmazlar. Aslnda vcudumuzda sonradan oalmayan baka hcreler de vardr. Ama boyut olarak byyebilirler. Eer vcudu gelitirmek iin halter allrsa, kaslar byr ama bu yeni kas hcrelerinin olumas demek deildir. Mevcut hcrelerin boyutlar bymtr. alma brakldnda bu kaslar tekrar prsyebilirler. Bir insan doduunda beyni 350 gram arlndadr. Bir yanda 1000 grama, gelime tamamlannca da nihai arlna ular. Beyin hcreleri daha anne karnnda iken son ekillerini aldklarna gre bu art miktar nereden geliyor diye sorulabilir. Burada da kas rneinde olduu gibi hcrelerin oalmas deil bymeleri sz konusudur. 20 yana gelince beyin hcrelerinde eksilme balar. Her gn yaklak 50 bin tanesi lr. Bu say 60 yalarnda gnde 100 bin hcreyi bulur. 75 yana geldiimizde tm nronlarn yzde 10'unu kaybetmi oluruz. Tabii bu doduumuz ana oranla zekamzn yzde 10 azald anlamna gelmez. nsan hayatnda iyi beslenme, tecrbe ve renme gibi faktrler geriye kalan nronlarn kapasitelerinin daha da gelimelerini salarlar. Yani beyin ne kadar ok kullanlrsa o kadar iyi durumda olur. Beynin oksijen tketimi sabittir. Beyinde oksijenle birlikte sadece glikoz kullanlr ve bunlarn beyinde yedei yoktur. Bu demektir ki, sinir hcrelerinin yaamas her an iin kan dolamnn getirecei miktara baldr. Oksijensizliin ve kanda glikoz azalmasnn yol at kt ve onarlmaz sonular hatta beynin baz blmlerinin lmesi bununla aklanabilir. Beyindeki bu kan akm vcudun dier ksmlarna oranla bamszdr. Kalpten kan kann yaklak bete biri buraya gider. Vcut arlmzn yalnzca yzde 2'sini oluturan beynimiz, toplam enerji retimimizin yzde 20'sini tketir. Bu enerjiyi kann tad oksijen ve glikozdan alr. Kanmzdaki glikoz (kan ekeri) seviyesi derse nce ackr ve huzursuz oluruz. Seviye daha da alalrsa beyin faaliyetini azaltr, biz de yar baygn hale geliriz. Oksijen daha da hayati bir nem tar. Oksijensiz kalan beyin hcreleri en fazla 5 dakika iinde lrler. Beynin bir blmnde kan dolam duracak olursa, o blgede hayatiyet sona erer. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
54 __________________________________

Spor yaparken kalp daha hzl alr, daha fazla kan pompalar. Bu durumda beyne daha ok kan gitmesi, dolaysyla beynin daha iyi almas gerekmez mi? Hayr. Beyne giden kan miktar hep ayndr. Ortalama bir kalp dakikada yaklak 5 litre kan vcudun her tarafna pompalar. Bunun 750 mililitresi beyne giderken 600 mililitresi de bacaklarn diz altndaki ksmlarna gider. Spor yaparken kalbin pompalad miktar 17 litreye kadar kar. Bunun 14.000 mililitresi bacaklara giderken beyne giden miktar yine ayn, yani 750 mililitredir. 3.22 Derimiz olmasayd ne olurdu? Deri bedeni btnyle sarar. Az, burun, ans gibi doal deliklerde mukoza ad verilen, yaps deriye benzeyen ama daha ince bir tabaka ile birleir. Dudaklarmzn renginin yzmzden farkl, biraz daha krmzms olmasnn da nedeni budur. Dudaklarmz yzmzdeki derimizin bir paras deil sindirim ve solunum sistemimizin bir paras olan azmzn da dnk devamdr. Vcudun hayati organlarn sayn deseler, derimiz pek akla gelmez. Halbuki derimiz vcudumuzun en hayati organlarnn banda gelir. Derinin nemi o kadar byktr ki, yanma sonucunda te birinin yok olmas hatta te birinin yalboya ile svanarak zerindeki deliklerin kapatlmas hayati sorun dourabilir. Ayrca derimiz vcudumuzun en byk organdr. Yetikin bir insann derisi 4-5 kilogram arlndadr ve yaklak 7 metrekare alan kaplar. Derimiz dier tm organlarmzdan daha hzl byr ve insan hayat boyunca srekli kendini yeniler. Devaml kendini yenileyen bu organn, insan yalandka krmasnn nedeni kendisi deil, altndaki kaslarn etkinliklerini yitirmeleridir. Derimiz o kadar mkemmel bir organdr ki, kesildii ya da yaraland zaman evresindeki salam dokunun hcreleri hzla oalarak bu yaray ya da kesii kapatr. Kesilen yerin iki kenar dikile birbirlerine yaklatrlrsa, onarlmas gereken aklk daralacandan iyileme daha da abuk olur. Bazen bu aklk ne kadar kapatlrsa kapatlsn aradaki doku yeterince kendini onaramad iin derimizde kalan bu yara izini mrmz boyunca tarz. Derimizin kalnl l-4 milimetre arasnda deiir. En kaln derimiz avuilerinde ve topuklarmzn altndakilerdir. Elleriyle alan kimselerin ellerinde veya uygun ayakkab giymeyenlerin ayaklarnda nasrlar meydana gelir. Bunlar derinin fazla sertlemi biiminden baka bir ey deillerdir. Gz kapaklar zerindeki deri ise vcudun en ince deriidir. Eer vcudumuz deri ile kaplanm olmasayd yaammz dnlemezdi. Derimiz bizi yalnz scaa, soua kar deil, ayn zamanda arpmalara, srtnmelere, slakla, rzgara, gne nlarna, zararl bakterilere ve dardan gelecek tehlikelere kar da korur. Derimizin btn zerinde souk ve scakl duymamza yardm eden dokunma cisimciklerinin says 600,000'den fazladr. Derimiz terleme yolu ile solunum yapar, toksinleri atar, vcudun s dengesini korur. Bir santimetrekarelik bir deri yzeyinde binlerce ter delii bulunur. Her gn buharlaarak derimizden kan ter ortalama l litre kadardr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
55 __________________________________

teki organlarmzn aksine derimiz ksa zamanda anr. Yzeydeki hcreler bir ka hafta iinde lr ve dklrler ama anan derinin yerine srekli yenisi gelir. Hi bamzdaki kepeklerin nereden geldiklerini dndnz m? Kepekler aslnda derimizin kk pulcuklar halinde ufalanp dmesinden baka bir ey deillerdir. 3.23 Yemekten sonra denizde yzmek tehlikeli midir? Kramp vcudumuzdaki kaslardan bir veya birkann elimizde olmadan, irade d, ar yaparak aniden kaslmasdr. Kramplarn balca sebepleri souk, kt duru, alkol zehirlenmeleri ve B vitamini eksikliidir. Bu nedenlerin birinden veya baka bir nedenden dolay kaslara bol miktarda oksijen alnr ve yaklr. Bu arada laktik asit aa kar. Bu asitin fazlas kaslar tarafndan tanamayarak kramplara sebebiyet verir. rnein mide kramplar, mide kaslarnn karn tarafnda arl olarak kaslmalardr. Bilimsel olarak mide kramplarnn alk belirtisi veya bir mide hastalnn iareti olabilecei ileri srlrken halk arasndaki genel inan, tok karnna denize girmenin de mide krampna sebep olabilecei eklindedir. Eskiden uzmanlar da byle dnyordu ama artk deil. Yllar nce boulma olaylarnn ounun dolu mide ile yzmeden ve bu nedenle mideye giren kramptan kaynakland sanlyordu. Aslnda mide kramp zellikle denizde yzerken olutuunda sonu bakmndan en tehlikeli olanlarndandr Daha sonralar yaplan aratrmalar gsterdi ki, yemekten sonra denize girme ile oluan mide kramplar ok sk rastlanan bir olay deildir. Belki de yemekten sonra biraz rahata kestirmek isteyen cankurtaranlarn abartt bir eydir. Ancak yine de dolu mide ile uzun mesafeler yzlmesi tavsiye edilmez. Nedeni ise kramp deil tehlikeli bir ekilde ar yorulmadr. Bu yorulmann altnda yemekten sonra duyulan uyuukluk hissi yatyor. Vcudumuzun kol ve bacak ksmlar kuvvetle altklar zaman daha gl bir kan akmna gerek duyarlar. Bu nedenle de koarken veya yzerken bacaklarmza daha ok kan gider. Yemekten sonra ise sindirim organlarmz youn bir ekilde almaya balarlar ve bu sefer onlar ekstra kana ihtiya duyarlar. Bu kan kaslardan ve beyinden ekilerek gelir. Bundan dolay yemekten sonra uyuukluk ve yorgunluk hissedilir. Hele bir de kan ekilmi kol ve bacaklarla yzmeye kalklrsa, risk yaratacak ekilde bir yorulma ortaya kabilir. En iyisi yemekten sonra yzmek yerine ksack gzel bir uyku ekmektir. 3.24 Ate lmek iin termometre niin dilin altna konuluyor? Hasta olduumuzda vcudumuzun ss genellikle koltuk altna sktrlan bir termometre ile llr. Bu, en hijyenik yoldur. Ayn termometre defalarca kullanlabilir, kiiden kiiye hastalk tama riski pek yoktur.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
56 __________________________________

Ciddi durumlarda vcudun i ssnn ok hassas llmesi gerekebilir. Bu durumda termometrenin yerletirilecei iki yer vardr. Azmzda dilin alt ve rektum. Byle pek de pratik olmayan yerlerden lm alnmasnn nedeni buralarn vcudun hakiki i ssnn en doruya yakn llebilecei yerler olmalarndandr. Koltuk altlar nispeten havaya aktrlar ve buradan yaplan lm hakiki i sya gre daha dk deer verir. Azdan alnan lmlerde termometre dilin stne deil de altna konulur nk lmden az nce alnm bir iecek dilin stnde olmas gerekenden daha farkl bir deer grlmesine sebep olabilir; btn rencilerin bildii tebeir tozu yutma numaras gibi. Ancak termometreyi dilin altna koyunca i deiir. Bu blgede ve rektumda kan damarlar ok olduundan d etkenler lm sonucunu etkileyemezler. Buralardan vcut i ss hem ok sratli hem de en salkl ekilde llebilir. Ayrca dilin stnn ok hassas olmas, bu blgenin solunum ve yeme kanallarna ak olmas buraya konulan termometrenin insanda rahatszlk hissi yaratmasna sebep olur. Uluslararas sivil havaclk kurallarna gre uaklara cival termometre alnmadn ve kesinlikle yasak olduunu biliyor muydunuz? Sebep uan malzemesinin ounlukla alminyum olmas. ok az miktarda civa, ok miktarda alminyumu tahrip edebilir. Tek istisna bir kap iinde olmas artyla insanlarn ateini lmede kullanlan kk termometrelerdir. Peki, bir termometre ne kadar kk olabilir? Bugne kadar yaplan en kk termometre bir mikron kalnlndadr, yani bir insan sann kalnlnn ellide biri. Dr. Frederich Sachs bu termometreyi canl tek hcrelilerin slarn lmek iin yapmt. 3.25 Sinirlenmek bir hastalk mdr? Eskiden dnce ve duygularn merkezinin kalp olduu sanlrd. Kalbin anatomik yapsna pek benzemese de kalp simgesi -iskambilde kupa- hala sevmek kelimesinin sembol olarak kullanlmaktadr. Oysa bugn bilincin, igdlerin, vcudun btn hareketlerinin, tepkilerinin ve duygularn beyinde oluup biimlendiini biliyoruz. Duyu organlarmz sadece aracdrlar. Gzlerimizle bakar ama beynimizle grr ve anlarz. Kulamzla dinler ama beynimizle iitiriz. Beynimizle gleriz, beynimizle sinirleniriz. Anatomik deil de ruhsal anlamda sinir, "herhangi bir durum veya olay karsnda duyulan ruhsal gerginlik" diye tanmlanr. Sinir krizi ise, ok iddetli bir heyecann veya bunalmn etkisiyle davranlarn denetleyemeyen ve bunu barma, alama, glme gibi tepkilerle ortaya koyan bir kiinin durumudur. Genel anlamda sinirli olma durumunu, sinir sistemi hastal ile kartrmamak gerekir. Sinir hastas, sinir sisteminde dengesizlii olan kimselere denilir. Bu dengesizlik baz fonksiyonel bozukluklara da yol aar, kiiyi hastalk hastas _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
57 __________________________________

yapar. Hastada ayn zamanda iddetli yrek darl, kolay heyecanlanma, ruhsal dengesizlik grlr. ounlukla da btn bu belirtiler birbirleriyle karrlar. Sinirlilik ise belirli bir hastalk deildir. Genellikle ocuklukta yaanan kt artlardan ileri gelen ve yetikinlikte de devam eden bir eit hrnlk halidir. Her ne kadar toplumda zaman zaman olumlu bir zellikmi gibi alglanyor ve insanlara hkmetme arac olarak grlyorsa da, hatta kimi yneticiler bu amala sinirlenmi roln oynuyorlarsa da, sinirlilik zamanmzda alkolizm gibi toplumsal bir hastalktr. nsanlar genellikle sinir yerine 'asap' kelimesini kullanrlar. Asap Arapa a'ab kelimesinden gelmi olup sinirin oulu anlamndadr. Bu konudaki uzmanlara hala bir ok yerde 'asabiyeci' denilir. Ancak asap szcnn tarihine gidince eski hukukta 'akrabalk' ve 'kandalk' anlamnda kullanld grlyor. Asap'n tarihteki asl anlam ise, Araplarda slamiyetten evvelki devrede, bir insann baba tarafndan akrabalarn yahut kabilesini hakl haksz her meselede mdafaaya hazr olmas ve kabile mensuplarnn gerek kendi mal ve mlklerini korumak, gerek bakalarnn mal ve mlklerini zaptetmek iin bir sz zerine derhal birlemeleridir. Gnmzde asabi kelimesinin fke ve kzgnlk iinde kontroln ve soukkanlln yitirmi, sinirlerini denetleyemez duruma gelmi anlamnda kullanlmasnn kkeninde bu eski davran biimi yatyor. Zaten sinir sistemimizin en g kavranan zellii de ite bu duygularn ve kiilik zelliklerinin denetlenememesidir. nsan beyninin bu karmak st dzey ilevi, insann bazen kendi karlarn ya da gvenliini bile tehlikeye atarak igdlerini ve reflekslerini ne karmasn salyor. nsanlar deiik nedenlerle inanlar uruna lm bile gze alabiliyorlar. 3.26 nsanlar niin iklet iner? Antikalardan beri Ege kylarnda yaayanlar, bu blgede ok bulunan sakz (mastika) aacnn reinesini iniyor, bunun dilerin temizlenmesine ve nefes kokularnn gzellemesine yaradn biliyorlard. Gnmzde iklet diye bilinen bir tr sakz ilk ineyenler ise Meksika yerlileriydiler. Yerel bir aacn zn kartyorlar, bir kapta kaynatyorlar ve gnete kurumaya brakyorlard. Sertleen bu 'chickle' (ikl) adn verdikleri beyaz z ise iniyorlard. Kokusu ve lezzeti olmayan bu ilk sakzn gnmz sakzlar ile ok bir benzerlii yoktu. Sakzn hammaddesi ABD'ye ilk olarak Lopez de Sanna adl bir Meksikal general tarafndan getirildi. Thomas Adam isimli bir mteebbis bu sakz hammaddesini nce kimyasal yolla ucuz sentetik lastik elde etmek iin kulland. Bunda baarl olamaynca sakz sert ekerleme ile kaplad. Bu ekilde gzel lezzet ve koku da kazandrd ilk ticari sakzlar minik toplar halinde piyasaya sundu. Daha sonra da ince dzgn plakalar eklinde sata kard sakzlar iin yapt youn tantm kampanyas sonunda iler ummad kadar iyi gitti. Bu, _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
58 __________________________________

bilimsel bir baarszln bir baka baary yaratabileceinin gzel bir rneiydi. Bugn dnyada retilen btn sakzlarda hemen hemen ayn maddeler kullanlr: Sakzn ana maddesine ilaveten bata eker olmak zere tatlandrclar ile lezzet ve koku veren katk maddeleri. Bunlarn miktarlar ve oranlar sakzn tipine gre deiir. rnein kocaman balon yaplabilen sakzlarda ana madde daha fazladr. Genellikle toplum iinde srekli iklet ineyenlerin bu davranlar grgszlk hatta saygszlk ifadesi olarak kabul edilir. Sakz aleyhtarlarndan retmenler ocuklarn snfta konsantrasyonunu bozduunu, anne ve babalar sakz yutarsa sindirim sisteminin bloke olacan, doktorlar da ar sakz inemenin tkrk bezlerini kurutabileceini ileri srerler. Ancak yaplan aratrmalar sonucunda iklet inemenin di sal asndan faydal olduu tespit edilmitir. Azmzdaki tkrk salgs dilere dayankllk salayan kalsiyum maddesini temin etmektedir. iklet ineyen bir insann az daha fazla tkrk salgladndan dilerin dayankllnn artmasna neden olmaktadr. rnein ball bir dilim ekmek yenildiinde azda oluan asit iki saat sre ile etkisini korur. Eer yedikten sonra iklet inenmeye balanrsa, bu asitli ortam 20 dakika gibi ksa bir srede yok olmaktadr. iklet inerken azdaki kaslarn hareketleri insann itahn ve sigara ime arzusunu da frenler, konsantrasyonunu arttrr, gerilimini azaltr, sinir ve kaslarn gevetir. te bu nedenlerle ABD Silahl Kuvvetlerinde Birinci Dnya Sava'ndan itibaren tm savalarda yiyecek ve su ile beraber askerlere iklet de datlmtr. Peki sakz yuttuumuzda midemizde yedi yl kald doru mudur? Sakz bir gda maddesi deildir. Bu nedenle midemiz bu tr eyleri sindiremez ama bu onlarn midemizde devaml olarak kalacaklar anlamna gelmez. Sindirilemeseler bile midenin asit younluklu sv ortamndan dier sindirilemeyen eylerle birlikte, barsaklar yoluyla vcudu terk ederler. 3.27 Nasl koku alrz? Duyu organlarmz bize d dnya ile ilgili bilgileri aktarrlar. Bu bilgilerin yzde 80'ini gzlerimizle, yzde 1'ini ise burnumuzla alrz. Ancak nezle veya grip olup burnumuz tkandnda, koku alamaynca, yediimiz yemeklerin tadn bile alamayz, dnyadan aldmz zevk azalr. Eer burnunuzu parmaklarnzla iki yandan skarsanz, bir dilim i patates mi yoksa elma m yediinizi sylemekte bile glk ekersiniz. Koku duyumuz anlalmas en g olan duyumuzdur. Bellek ve duygularmzla ok ilgilidir. Bir toprak yolda yrrken yamur kokusu aldmzda, birden bir ocukluk anmz canlanabilir. Peki bir koku duyduumuz zaman ne oluyor? Bu kokuyu dierlerinin arasndan nasl tanyoruz? Beynimiz bu farkl uyarlar nasl alglyor? Bir kokunun oran, _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
59 __________________________________

bir litre havann iinde bir miligramn milyonda birinden bile kk olsa onu nasl ayrt edebiliyor? Aslnda tek bir koklama ile hemen hemen yeterli alglamay salarz. Normal bir insan dakikada 30 litre havay iine ekip koklayabilir. Ancak belli bir zaman sonra alglama sratle azalr, yani bir kokunun iinde uzun zaman kalrsak artk onu duymamaya balarz. Kokunun hangi ynden geldiini ise burun deliklerimize gelii arasndaki anlk farktan anlarz. Koku alma kapasitemiz phesiz koku kaynann gcne de baldr. Havann bir litresinde 5,83 miligram eter olunca kokuyu ancak hissederiz de 0,000.000.4 miligram sarmsak kokusu bile hemen hissedilebilir. En gl koku rk yumurta kokusudur. Bu kokunun moleklleri havada 100 bin molekl iinde bir tane dahi olsa burnumuz tarafndan hemen alglanr. Bir kokunun artp azaldn hissedebilmek iin, onun hava iindeki orannn en az yzde 30 deimesi gerekir. nsanlar gn balarken daha iyi koku alrlarken kahvaltdan sonra koku hissi azalr. lkbahar ve yazn ise ka gre daha kuvvetlidir. Koku alma duyusunu scaklk, a veya tok olma ve alnan ilalar da byk lde etkiler. Kadnlar erkeklerden daha iyi koku alrlar. Bu duyu 60 yandan sonra azalmaya balar. Koku alma duyusu eitimle arttrlabilir. Burnumuzun boluklar iinde, her biri birer metal para byklnde iki koklama mukozas vardr. Buralarda milyonlarca alglama hcresi bulunur. Bu sinir hcrelerinin tyl ular, nefes aldmz zaman havada bulunan koku veren moleklleri yakalarlar. Aldklar bilgileri beyin kkndeki koklama soanna iletirler. Grld gibi koklama mekanizmas biliniyor da sistem nasl alyor tam belli deil. Bir gre gre her koku molekl kendine zg bir frekansta titreim yapyor ve burnumuzdaki koku sinirleri bu zel titreimleri alglyor. Bu durumda koku seste olduu gibi dalgalar halinde yayldndan sinir hcreleri ile molekller arasnda dorudan bir temas olmas da gerekmiyor. Bir baka gr ise kokuyu renklere benzetiyor. Nasl btn renkler aslnda temel renklerden oluuyorsa, bir ka kokunun, btn dier kokularn temelini oluturduu ileri srlyor. Baz bilim insanlar ise her bir kokunun kendisinin bal bana ayr bir koku olduunu, her koku iin hcrelerin zel olarak ayr ayr grev yaptklarn, beynin uyarnn hangi hcreden geldiine bakarak karar verdiini dnyorlar. Bunun ispatlanmas iin her bir sinir hcresinin ayr bir koku ile uyarlp test edilmesi gerekir ki bu da imkanszdr. Grld gibi burnumuz ve koku alma hissimizin srlar tam zlebilmi deil. Kokular burnumuz gibi olaanst bir hassasiyetle ve bir saniyeden ok az bir zamanda alglayp, ayrt edebilecek bir makineyi gnmzn gelimi teknolojisi brakn yapmay tasarlayamamaktadr bile.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
60 __________________________________

4
HAYVANLAR DNYASI

4.01 Devekular niin balarn kuma gmerler? Bu inan ve grn nereden kaynakland bilinmiyor. Gya devekuu ban kuma gmnce dmanlarn ve gelecek tehlikeyi grmez, onun iin de rahatlarm. Gney Afrika'da 80 sene boyunca yaplan gzlemlerde byle bir olay grlmemitir. Hibir devekuu kafasn kuma gmmeye teebbs etmemitir. Zaten bunu yaparlarsa boulacaklar da kesin. Her ne kadar beyinleri gzlerinden kk olsa da, ku dnyasnn en aklllarndan olmasalar da, devekular kendilerini gizlemek iin balarm kuma gmecek kadar da aptal deillerdir. Bu grntnn asl nedeni devekuu yavrularnn yrtc hayvanlarn saldrlarna kar ak ve korumasz olmalardr. Onlar yetikin devekular gibi hzl koup kaamazlar. Bir tehlikeyi sezdiklerinde aniden kendilerini bulunduklar yere brakarak, hareketsiz kalp evreye uyum salayarak dmanlarnn dikkatlerinden katklarn mit ederler. Anne devekular bazen btn vcutlarn, kanatlarn da aarak toprak zerine yatrrlar ve yavrularn gnein kavurucu etkisinden korumaya alrlar. Ayrca devekularnn dinlenirken boyun kaslarn rahatlatmak iin veya ok sk olmasa da uyurken bazen bu pozisyonu aldklar biliniyor. Hatta bir gre gre, bu pozisyonda kafalarn yere dayayp dmanlarnn ayak seslerini dinledikleri de ileri srlyor. Daha yumurtadan kar kmaz erikin bir tavuk byklnde olan devekuu yavrularnn uzun boyunlar genellikle bej rengindedir ve zerlerinde siyah izgiler vardr. Bu renklerle otlarn renkleri ve glgeleri kararak iyi bir kamuflaj imkan salar. Bu durumda otlarn aralarna balarn soktuklarnda vcutlar grnrken boyun ve ba ksmlar grlmez. Grlmeyen ban kurna gmlm gibi insanlar tarafndan alglanmasnn nedenlerinden biri de bu olabilir. Bu tip uamayan byk kularn balarn kuma gmme gibi aptalca bir savunma sistemine zaten ihtiyalar yoktur. itme ve grme duyular son derecede iyidir. Boylarnn da avantaj ile evreyi ok iyi gzleyebilirler. Dman dier av adaylarndan nce sezebilirler. 3 metrelik boylarna ve 100 - 150 kilogramlk arlklarna ramen saatte 50 kilometre hzla koabilirler. Keye sktklarnda ise kolay teslim olmazlar. ok seri ve kuvvetli tekme atabilirler, uzun boyunlar sayesinde dman yaklatrmadan mcadele edebilirler.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 4.02 Hint fakiri kobra ylann nasl oynatyor?

Tamer Korugan
61 __________________________________

Sadece Hindistan'a deil, kuzey Afrika lkelerine, zellikle Fas'a gidenlerin en ok ilgisini eken eylerden biri de ylan oynatclardr. Ylan oynatcsnn ylann sepetinden kartp oynatmasnn, onu bir tr hipnotize etmesinin, fltnden (aslnda flt benzeri bir algdan) kard seslerle bir alakas yoktur. nk kobra ylan bir ta gibi sardr. itme organ ve buna bal sinirleri yoktur. Sesleri duymas mmkn deildir. O sadece yerden, yani topraktan gelen titreimleri hissedebilir. Ylanlar titreimlere kar ok hassastrlar. Aslnda ylann sepetinden kp, dikelip ald pozisyon saldr pozisyonudur. Kobra gvdesinin n blmn havaya diker ve boynunu yassltarak geniletir. Bu hareketi boyun kaburgalarn birbirlerinden ayrarak salar. Ylan oynatcs elindeki flt saa sola sallayarak ylann bakt hedefin yerini srekli deitirir. Ylan flte doru kafasn oynattka bu, seyircilere sanki ylan dans ediyormu izlenimim verir. Aslnda ylann sallanmas fiziksel bir olaydr. Onu vcudunun st ksmn yerden ykseltebilmek iin yapar. Sallanmay kestii an yere der. Kobra ylanlar trnn hepsi bir deildir. Ylan oynatclar genellikle grdkleri her eye annda saldran Kral Kobras'n tercih etmezler. Bunlar ayn zamanda dnyann en byk zehirli ylanlardrlar. Boylar 5 metreyi geer zaten en kuytu yerlerde yaarlar ve dier kobralarn aksine insandan kaarlar. Ylan oynatclarnn tercihleri daha sakin olan ve yemeyi gznn kesmedii byklkteki objelere saldrmayan Asya Kobras'dr. 4.03 Develerin hrglerinde ne var? Devenin ana yurdu Kuzey Amerika'dr. Tarih iinde oradan Gney Amerika ve Asya'ya yaylm, Kuzey Amerika ktasnda ise zamanla yok olmutur. Gney Amerika'daki lama, alpaka (bir cins koyun), guanako (lamann irisi) gibi hayvanlar devenin akrabalar saylabilirler. Yaadklar kum frtnalarna ve dier olumsuz artlara uyabilmek iin iki sra koruyucu kirpikleri ve tyl kulak delikleri olumu, burun deliklerini ap kapayabilme, ok uzaktan grebilme ve koku alabilme yeteneklerine sahip olmulardr. Develerin tek hrgllerine Arap devesi, ift hrgllerine ise Baktriane (Bactrian) devesi ad verilir. Baktriane Afganistan'n kuzeyinde bir yer olup bugn ad pek bilinmemesine ramen ok eitli medeniyet ve kltrlere ev sahiplii yapm, ok nemli tarihi gemii olan bir blgedir. Her iki cins deve de yk hayvan olarak kullanlrlar. ift hrgl deve daha yavatr (3-5 kilometre/saat) ama bir gnde kervan iinde durmadan 50 kilometre yol gidebilir. Hrgcnn tepesine kadar olan ykseklii 2 metre iken Arap devesinin sadece bacak ykseklii neredeyse 2 metredir. Arap devesi 18 saat boyunca saatte 13-16 kilometre hzla yol alabilir. Develerin yk hayvan _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
62 __________________________________

olmalarnn yannda etlerinden, stlerinden, ynlerinden ve derilerinden de faydalanlr. Genelde develerin hrglerinde su olduuna, bu sayede llerde uzun sreli yolculuklara bu kadar dayankl olduklarna inanlr ama gerek bu deildir. yle olsayd deve vcudundan su tkettike hrgcnn de bir balon gibi porsuyup inmesi gerekirdi. Develerin hrglerinde sadece ya bulunur. Buras 30-35 kilogramlk bir ya deposudur. Genellikle bir ok hayvan ilerde enerji kayna olarak kullanmak zere vcudunda ya depolar ama develer bunu hrglerinde yaparlar. Yiyecek bulamadklar zaman buradan faydalanrlar. Hrgcn bir ikinci ilevi de deveyi ln kzgn gneinden korumasdr. Develer zaten lde suya az gereksinim duyarlar. 40 dereceyi bulan scaklklarda iki haftaya yakn susuz kalabilirler. Burun mukozalar insana gre 100 kat daha byktr. Bu sayede nefes verirken havada bulunan nemin te ikisini geri kazanabilirler. Bir devenin vcudundaki toplam suyun yzde 22'sinin kayb halinde karn ekilir, kaslar bzr ama bu, onun performansn ok etkilemez. Buna karn bir insan vcudundaki suyun yzde 5'ini kaybedince grme duyusunda azalma balar, yzde 12'sini kaybedince de lebilir. Develerin susuzlua dayankl olmalarnn nedeni su kayplarnn byk bir ksmnn dokularndaki sudan olmas, kandaki suyun pek etkilenmemesidir. Ancak btn bu zelliklere ramen susuzlua dayanma rekoru develerde deil, farelerdedir. Bu konuda zrafa da her ikisiyle yarabilir. Yeri gelmiken develerin bir baka zelliine de deinelim. Hayvanlar arasnda sadece deve, kedi ve zrafa nce sa taraftaki n ve arka ayaklarn, sonra sol taraftakileri atarak yrrler. Yani sol - sa eklinde deil sol - sol, sa -sa eklinde. Hatta iirdeki aruz vezninin ritminin Arap yarmadasndaki develerin bu yrylerindeki ritimden doduu bile rivayet edilir. 4.04 Arlar niin bal yaparlar? Tabii ki sadece insanlar yesinler diye deil. Bal arlar eek anlarndan farkl olarak k koloni halinde geirirler. Koloni k uykusuna yatmaz ama bir salkm gibi kmeleir. Bu ekilde k sresince scak ve aktif olarak kalabilirler. Bunun iin de nceden, yaz aylarnda yeterli miktarda bal depo etmeleri gerekir. Ortalama bir kovann klk bal ihtiyac 9-13 kilogram kadardr. Bal arlarnn bal yapma kapasiteleri ise uygun yer bulabildiklerinde bundan ok daha fazladr. te arcln felsefesinde de bu yatar. Sen arlara imkan sala, onlar da hem kendileri hem de senin iin bal retsinler. Arlar kendilerine yetebilecek miktardan 2-3 kat fazla bal retebildiklerinden arclar da kovana ekerli uruplar koyarak onlara bu ortam hazrlarlar. Arlar da sonradan ellerinden alnan bu rn fazlasn dert etmezler.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
63 __________________________________

Anlarn bal ieklerden topladklar nektar azlarndaki bir emzimle birletirip altgen biiminde balmumundan yaptklar hcrelere depoladklarn biliyoruz. Bu karmn su orannn yzde 17'ye kadar dmesini bekledikten sonra hcrelerin azlarn yine bir balmumu tabakas ile kaplarlar. Artk arc iin mahsul zaman gelmitir. Az kapal hcrelerdeki bal hi bozulmaz, saklama zaman sresizdir. Arlar bcek dnyasnn en gelimi sosyal hayatna sahiptirler. i arlar dnyaya geldikten sonra bir ay iinde kovanda bir iki gnlk srelerle temizlik, larvalar besleme, balmumu yapma, yiyecek tama, muhafzlk gibi deiik grevler yaparlar. Sonra uu balar, iekler ziyaret edilir, nektar, polen ve su toplanr. i arlar alma mevsiminde 4-8 hafta yaarlar. K mevsiminde ise arkadan gelen genler olmad iin mrleri 5-7 ay srebilir. i arlar dii olmalarna ramen ksrdrlar, yavru yapma yetenekleri yoktur. Arlar polenleri, su ile kartrp larva halindeki yavrular beslemek iin toplarlar. Bir ar kovandan 7 kilometre uzaa gidip, geri dnebilir. Ancak arlar normal olarak kovanlarndan ortalama bir kilometre kadar uzaklarlar. Arlar bu yolculuklarnda yollarn gnein pozisyonuna gre saptarlar. Ayrca yer krenin manyetik alanna kar da hassastrlar. Gzleri polarize a kar o kadar hassastr ki ok kaln bir bulut tabakasnn ardndan gelen zayf bir gne yla bile kt havalarda yollarn bulabilirler. Arlar geceleri ortadan yok olurlar ama uyumazlar. Gece boyu hareketsiz kalarak enerjilerini ertesi gnk youn iler iin biriktirirler. Arlar renklerin ounu grrler. Ik dalmnda mavi ve ona yakn renkleri daha iyi grrler. Ultraviyole nlarna kar da ok duyarldrlar. Ultraviyole nlarn ok yanstan iekler onlara daha parlak grnr. Krmz rengi hi ayrt edemezler. Bize bu derecede faydal olan arlar etrafmzda dolatklarnda veya balkonda kahvalt sefas yaparken reel tabana konduklarnda ou insan huzursuz olur. Bunun nedeni minik arnn sokma tehlikesidir. Halbuki arlar sadece iki durumda canllara saldrr ve sokarlar: 1) Kolonilerine bir tehdit olduunda korumak iin; 2) Korkutulduklar zaman. Bu nedenle ar kovanlarna ok yaklamamanz, el kol hareketleri yaparak hzl hareket etmemeniz nerilir. Anlar insan soktuktan sonra genellikle lrler, nk ar tarafndan sokulan insan ani bir hareketle ary frlatnca arnn inesi ile beraber zehir torbas ve ifrazat bezi de yrtlarak ardan ayrlr ve soktuu yerde kalr. lgintir ki bu kalan zehir torbasndaki kaslar ardan ayrlsalar bile zehri pompalamaya bir sre devam ederler. Bu nedenle trnan ucu ile bir an evvel ineyi soktuu yerden karmakta fayda vardr. Ar zehrine alerjisi olan kimselerde ar sokmalar ar tepkilere hatta lme yol aabilir. Buna karn ar zehri baz arl hastalklarn zellikle romatizmann tedavisinde kullanlr.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 4.05 Yumurtann niin bir taraf yuvarlak dier taraf sivridir?

Tamer Korugan
64 __________________________________

Eer keli olsalard kenarlar dayankllk asndan ok zayf olurdu. phesiz byle bir yumurtay yumurtlamak da tavuk iin bir ikence olurdu. Aslnda d yzeyi en dayanakl geometrik ekil kredir ama bu ekildeki bir yumurta da bulunduu yerden yuvarlanp gidince nerede duraca belli olmaz. Hemen hemen tm ku yumurtalarnn bir taraf daha yuvarlak dier taraf da daha incedir. Bu ekil, yumurtalarn yuvada birbirlerine en yakn ve en az hava boluu brakacak ekilde durmalarn salar. Bylece hem s kayb nlenir hem de yuvadaki yerden en iyi ekilde faydalanlr. Yumurta yuvarlanp gittiinde dz gitmez, ince taraf stnde dairesel bir yol izer ve balad yere yakn bir noktada durur. Yani bu ekli ile yumurtann dz bir yzeyde yuvarlanarak kaybolup gitmesi mmkn deildir. Asl nemlisi bu ekli ile yumurtann kutan veya tavuktan daha rahat kmasdr. Genel tahminin aksine yumurtann yuvarlak yani daha geni taraf nce kar. Hem bunu hem de yumurtann her iki tarafndaki farkl eklini salayan yumurtann k yolu zerindeki kaslardr. Pek alakasz gzkse de tavuun iinde yumurtann olumaya balayabilmesi iin nce gne nn veya yapay bir n tavuun gzne arpmas gerekir. Bylece gz yolu ile uyarlan tavuun hipofiz bezi bir hormon salglar. Bu hormon kan dolamna girer ve bu yolla yumurtala tanr. Hormon burada bulunan binlerce yumurtadan birinin iine girer ve o yumurtann aniden ok hzl bir ekilde bymesini salar. nce yumurta sars meydana gelir ve yumurta, yumurta kanalna geer, dllenme organlarnda geirdii aamalardan sonra 24-25 saatte oluumunu tamamlar. Yumurta, yumurta kanaln kesik kesik hareketlerle geer. Buradaki dairesel kaslardan sras ile geerken, yumurtann nndeki kas gevek durumda iken arkasndaki kas kaslr, daralr. Yumurta bu kanaln banda iken kre eklindedir. lerlemesi srasnda arkada kalan dairesel kaslar bzerek hem yumurtay ileri iterler hem de bu ksmna bask yaparak konik bir ekil almasna sebep olurlar. ka kadar yumurta kabuu da sertleir ve bu haliyle dar kar. Yumurtann eklinin ve kaln ksmnn nce knn nedeni de budur. Srngenlerde ise bu dzenek yoktur. Onlarn yumurtalar kta kresel ekildedir. 4.06 Kular nasl konuabiliyorlar? Sadece papaan ve muhabbet kular deil, zerinde uraldnda kargalar, kuzgunlar, saksaanlar ve srcklar da konuabilirler. Hatta bir ka kelime syleyebilen sere ve kanaryalar bile kaytlara gemitir. Aslnda bu, kularn yaptklar konuma deil, sesleri ezberlemeleri ve taklit etmeleridir. Her insan az ile konuur ama konuabilmeyi salayan asl organ beyindir. Beyinde oluan dnceler daha sonra dilimize ve dudaklarmza

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
65 __________________________________

aktarlr. Hayvanlar bu nedenle konuamaz. Papaan ve benzeri kularn yaptklar da konuma deil, mkemmel bir ses tns ezberi ve tekrardr. Kularn ses organlarnn memeli hayvanlardan ok farkl olarak grtlakta deil de gs kafeslerinin dibinde, karn boluunun derinliklerinde yer almas kularn bu ses taklit zelliklerini daha anlalmaz bir hale getirmektedir. Ses organlarnn bu yeri dolaysyla tavuk, rdek gibi baz kugiller kafalar kesildikten sonra da tmeye devam ederler. Bu ses taklit yetenei baz kularn doasnda vardr. Tabiatla iice yaarken dier kularn seslerini taklit edebilmeleri sayesinde onlarla daha iyi iletiim kurabilmiler ve evreye daha iyi uyum salayabilmilerdir. Konuma denilince ilk akla gelen ku olan papaanlar Avrupa'ya ilk olarak Byk skender tarafndan Hindistan'dan getirilmilerdir. Papaanlar arasnda en iyi konuan tr olan Afrika papaanlarnn gelii ise daha sonradr. Muhabbet kular 19. yzyln ortalarnda Avustralya'dan Avrupa'ya getirilmilerdir. Papaanlar insan isimleri, selam, emir ve soru szcklerini renmekten holanrlar. Bir papaan 500-600 kelime renebilir. Zamanla baz kelimeleri unutur ve yerine yeni kelimeler renir. Papaanlarn insan seslerini ve hayvanlarn barlarn son derece benzeterek taklit etme ve parmaklarn kullanabilme yeteneklerine ramen ok gelimi bir tr olduklar sylenemez. Uzmanlara gre papaanlar, ruhsal bakmdan kargagillerden daha az gelimilerdir. 4.07 Fillerin kulaklar niin byktr? Fillerin kulaklarnn byklnn daha iyi iitmeleri ile bir ilgisi yoktur, kulaklar soutucu grevi yaparlar. Bilindii gibi filler ok byk hayvanlardr ve havann ok scak olduu blgelerde yaarlar. Filin kulaklarnda bir ok kan tayc damar vardr. Bunlar scak kan kulan yzeyine tarlar ve scakln buradan havaya gitmesini salarlar. Bylece hayvancaz kulaklarn oynatarak kendini serinlemi hisseder. Afrika filleri ok az aa bulunan kurak yerlerde yaadklarndan kulaklar daha byktr. Asya'da zellikle Hindistan'da ise fillerin saklanabilecekleri aa glgeleri ok olduu iin oralarda yaayanlarn kulaklar daha kk ve genimsidir. Afrika filleri Asya fillerinden ortalama yzde 5 daha byktrler. Bugne kadar yaayan fillerin iinde byklk rekoru 4,10 metre ykseklik ve 10,7 ton arlk ile bir Afrika filine aittir. Fillerde diler yeme deil de savunma amal olup Asya fillerindekiler daha ince ve uzun ama daha hafiftirler. Filin burnu deiiklie urayarak uzam, yakalayc bir hortuma dnmtr. Bir insann vcudundaki kaslarn says 600 iken bir filin gvdesinde 50.000 kas vardr. nsanda kalp tek bir kastan olumuken glmek iin 17, surat asmak iin _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
66 __________________________________

ise 43 kasn almas gerekir. Yani glmek daha az yorucudur. Fillerin kaslarnn 40.000'i hortumda bulunur. Bu hortumu ile fil bir aac devirebilir, yerdeki bir toplu ineyi alabilir. Filleri dier hayvanlardan ayran baz ilgin zellikleri vardr. rnein fil zplayamayan tek memeli hayvandr. Ayrca fil insann dnda ba stnde amuda kalkabilen tek hayvandr. Filler parmak ularna basarak yrrler, nk ayaklarnn geri taraflarnda kemik yoktur, bu blge sadece yadan olumutur. Bir gnde 30 kilometre yzebilirler, bu arada hortumlarn norkel gibi kullanarak hava alabilirler. Suyun kokusunu 5 kilometre teden alabilirler ve bir gnde 250 litre su iebilirler. Filler, zellikle Asya filleri sakin ve uyumlu hayvanlardr. Ancak bugne kadar sirklerde lmcl kazalara aslan ve kaplanlardan ok filler yol amlardr. Fillerin en nemli zelliklerinden birinin kendilerine yaplan bir hareketi unutmadklar olduu sylenir. Bu inan tam doru deildir. Yaplan deneylerde fillerin zor renen ama bir kere renince mr boyu unutmayan hayvanlar olduklar saptanmtr. Kendisine yaplan kt bir hareketi hibir zaman unutmayan hayvan devedir. Kendisini dven kim olursa olsun frsatn bulduunda intikamn alr. Dayak yedikten yllar sonra sahibini ldren develer grlmtr. 'Deve kini' tanm ite bu nedenle kullanlr. 4.08 Atlara niin gzlk takyorlar? 'Olaylara at gzl ile bakmak' ifadesi bir kiinin bir olaya tek bir adan baktn, ona etken olan dier olaylar veya faktrleri gremediini veya grmek istemediini anlatmak iin kullanlr. Aslnda atlar iin taklan gzlk, ekil olarak bile gzle benzemez, onlarn gr kapasitelerini arttrmak iin deil aksine azaltmak iin taklr. Atn evcilletirilmesi, insann dostu olarak en ar ilerde yardmc olmas, binek hayvan olarak daha uzak yerlere ulamasn salamas, savalarda lme beraber gitmesi o kadar eskilere dayanr ki bildiimiz atn yabani soyu hakknda hibir bilgi yoktur. Bugn steplerde yal bir aygrn nderliinde srler halinde yaayan ve yabani olarak nitelendirilen atlarn evcil atlardan treme olduklar herkes tarafndan kabul edilir. Canllarn gzlerinin alglayp beyine bildirdikleri ana husus vardr: Biim, renk ve mesafe. zellikle avc olmayan otobur hayvanlar iin tehlikeyi uzaktan sezip, iyi bir mesafe tahmini yaparak kaabilmek ok nemlidir. Atlar her iki yandaki gzleri sayesinde hem nlerini hem de arkalarn grme yeteneine sahiptirler. Ne var ki gzleri birbirlerinden ok uzaktadrlar. Bu da at iin cisimlerin mesafelerini tespit bakmndan byk bir zafiyet yaratr.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
67 __________________________________

At arkasndan ya da yandan yaklaan tehlikeyi grr ama tehlikenin ne kadar yakn veya uzakta olduunu kavrayamaz. Nesneleri neredeyse iki misli byk gren at tehlikeyi olduundan daha yakndaym gibi alglar. Bu nedenle de srekli endie iindedir. Yar atlarna kou srasnda yandaki hemcinslerinden rkmemeleri iin yan taraflarn grmelerini engelleyecek gzlkler konulurken at arabalarn ekenlere sadece nlerini grmeleri, dier ynlerde olan hareketlerden etkilenmemeleri iin gzlk taklr. Yani at gzl ile bakmak insan iin olumlu bir davran deildir ama atlar iin durum farkldr. 4.09 Ate bcei nasl k sayor? Yaz gecelerinin karanlnda otlarn arasnda veya havada uarken parldayan, yanp snerek sar-yeil bir k veren bir bcei grmsnzdr. Yanna yaklaldnda n sndren, gece karanlnda izini kaybettiren bu bcein ismi ate bceidir. Aslnda bu bcein verdii n atele de scaklkla da bir ilgisi yoktur. Bunun bilimsel ad 'souk k'tr ki gnmz teknolojisi bu henz yapay olarak retmeyi baaramamtr. Bilim insanlar dnyada milyonlarca yldr mevcut olan bu tabiat teknolojisinin nce alma mekanizmasn zmek sonra da taklit ederek insanlk hizmetine sunabilmek iin almalarna hz vermilerdir. Ksa bir zaman ncesine kadar srtnme veya s olmadan k elde etmenin imkansz olduuna inanlyordu. Nasl ki normal bir ampul kendisine verilen enerjinin yzde 4'n, florasan ampul ise yzde 10'unu a dntrebiliyor, geri kalann s olarak yayyorsa, ate bceinde de benzer bir durum olduunu sanan bilim insanlar, bcein bu i iin kulland enerjinin tamamn a dntrebildiini tespit edince hayrete dtler. Gelelim atebceinin k retme mekanizmasna... Aslnda ate bceklerinin k verme reaksiyonlar o kadar hzldr ki bu fonksiyonun kademelerini incelemek hemen hemen imkanszdr. Yani k retim mekanizmas hakkndaki bilgiler hala teoride kalmaktadrlar. Kesin olarak bilinen bunun molekler seviyede kimyasal bir ilem olduu, baz molekllerin ayrarak daha yksek enerjili hale geebildikleri ve bu fazla enerjiyi a dntrebildikleridir. Ate bceinin karn blgesindeki k organnda bulunan guddelerden, k elde etmede rol alan iki ana kimyasal madde retilmektedir. Bunlardan birincisinin kimyasal yaps aydnlatlm ve yapay olarak elde edilmitir. kincisinin ise yapsndaki gizem zlmesine ramen sentetik olarak retilmesi hala mmkn olamamtr. Ate bceklerinde retilen iki kimyasaln birleiminin de k vermeye tam olarak yetmedii, bcein k blgesine yakn solunum organnn k verme annda buray oksijenle beslemesi gerektii tespit edilmitir. Bilinmeyen bir baka ayrnt ise bu hangi alterin ap kapaddr. Bu gizemli bceklerin 2,000 eidi olup erkekleri uabilirken diileri kanatszdrlar. Erkekler diileri aramak iin geceleri uarlar ve klarn _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
68 __________________________________

birbirleri ile iletiim kurmak iin kullanrlar. En iyi k verimini gelimi diiler verir. Ate bcekleri geceleri 3 saat sreyle k verebilirler. Genellikle srarak zehirledikleri salyangozlar yedikleri iin kireli topraklarn olduu nemli blgelerde daha ok grnrler. Parlamay salayan kimyasal maddeler sayesinde, kazara onu yiyen bir dman kusmak zorunda kalr ve bir daha baka ate bcei yemeye teebbs etmez. 4.10 Bcekler mi stndr, insanlar m? Biz insanlar kendimizi tabiattaki en mkemmel varlk olarak kabul eder, dnyann asl sahibi olduumuzu zannederiz. Oysa dier canllar bir yana insanlar bceklerle yapt savatan bile galip kamamtr. Bir kere bcekler, insann ortaya kmasndan milyonlarca yl nce de dnyada yayorlard. O devirlerde onlarla birlikte yaayan, bata dinazorlar olmak zere, bir ok canl tr tabiattan silindikleri halde, onlar oalma kapasiteleri ve farkllaarak yeni trler karma yetenekleri sayesinde gnmze kadar gelebilmiler, okyanuslarn derinlikleri hari dnyann her kesinde yaamay baarmlardr. nsan en batan beri bceklerle sava halindedir. Bilim ve teknolojinin bu kadar gelimesine ramen insan bu savata nihai zafere ulaamamtr. Halbuki bcekler fare piresi ile yaylan veba mikrobu araclyla tarihte 100 milyonun zerinde insann lmesine sebep olmulardr. Bceklerle tanan virs, bakteri ve mikroplarn insana verdii zarar ve zayiata tarih boyunca hi bir sava sebep olamamtr. lk bakta boyutlarnn kkl bcekler iin bir dezavantaj olarak grlebilir. Oysa bceklerin insanlarla savalarndaki baarlarnn en nemli faktrlerinden biri de bu boyutlarndaki kklktr. Bcekler bu bedenleri ile her yere girebilmekte, kolaylkla kaabilmekte, saklanabilmekte, gdamza ortak olmakta, evimizde yaamakta hatta kanmz bile emebilmektedirler. Bceklerin beden yaplarnn kk olmas, onlarn ok kuvvetli bir kas sistemine ve inanlmaz fiziksel zelliklere sahip olmalarn salamtr. Bacak uzunluu 1,2 milimetre olan bir pire 196 milimetre ykseklie srar ve 330 milimetre uzakla rahata atlar. Eer insanolu kendi bedenine gre pire kadar kuvvetli olabilseydi bacak uzunluu 90 santimetre olan ortalama bir insan 146 metre ykseklie srayabilir, 247 metre uzaa atlayabilirdi. Muhteem kas yaplan nedeni ile bir ka milimetre boyunda olan bir sinek saniyede 330 kez kanat rpabilir, kk bir karnca arlnn 50 kat kadar bir yk itebilir. Bcekler reme bakmndan da insanlardan ok stndrler. Bir ift sinein brakt yumurtalarn hepsi yaasa ve bunlar erginletikten sonra hepsi remeye devam edebilse 5 ay ierisinde saylan inanlmaz bir miktara ulard (191'in yanna 18 tane sfr koyun). kr ki tabiatn dengeleri hibir zaman buna msaade etmez.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
69 __________________________________

Bceklerin bir ou insan kemiinden daha sert, daha dayankl ve hafif, mekanik ve kimyasal d etkenlere hatta aside dayankl bir d iskelete veya beden duvarna sahiptirler. Ayrca bceklerin dnyada yaadklar yerlerde nfus younluklar da oktur. ekirgelerin sr halindeki uularnda 320 kilometrekarelik bir alan kapladklar grlmtr. Ormanlk bir blgede 4 500 metrekarelik bir alanda, topran stnde ve altnda 65 milyon bcek yaayabilmektedir. Eer dnyadaki btn bcekler bir araya getirilebilselerdi, bunlarn toplam arl, dnyamzda yaayan tm insanlarn ve hayvanlarn arlklarnn toplamndan fazla olurdu. imdiye kadar bceklerin hep zararlarn anlattk. pei yapan ipek bcei ya da bal yapan ar da birer bcektir. ieklerin ve meyvelerin ounun remeleri bceklerin tadklar tozlarla olur. O halde dnyamzn bu stn yaratklar ile savata, iyi ile kty ayrt etmeye, tabiatn dengesini bozmamaya ok dikkat etmemiz gerekmektedir. Zaten imdilik her iki taraf da belirgin bir stnlk salam deillerdir. 4.11 Kular dnyasnda niin erkekler daha ssl? Hayvanlar aleminde genellikle diiler erkeklerini seerler. Bu nedenle erkek cazip olmak zorundadr. Sadece d grn ile deil kularda olduu gibi zellikle iftleme zamannda sesleriyle, yani tleriyle de rakiplerinden stn olmalar gerekir. Diileri cezbetmek iin bu kadar gsterili olmak erkekleri dmanlar iin ok kolay bulunan bir av haline getirir. Diiler kendilerini tabiat iinde veya yuvalarnda gsterisiz renkleri ile daha iyi saklayabilir, dmanlarn dikkatlerini ekmezken ounlukla erkekler hedef olurlar. Aslnda tm kular memeli hayvanlardan daha gzel ve ssldrler. Bu, kularn tylerindeki melanin denilen bir maddeden kaynaklanmaktadr. Bu madde insann sa ve derisinde de vardr ama miktar kulardakine oranla ok azdr. Hayvanlar dnyasnda gzellik ve renklilik nemli bir iletiim aracdr. evresindekilere byklk, g, ya ve cinsiyet konularnda fikir verir, etkiler. nsanlarn aksine hayvanlarda erkek daha gzeldir, diisinden grnm ve ebat olarak farkldr. Erkek geyiin gsterili boynuzlar, erkek aslann yelesi, horozun ibii hep ya dmana kar veya sr iinde liderlik yarndaki rakiplerine kar etkileyici bir silahtr. Kularda erkeklerin daha iri olmalar, parlak renkleri ve kuvvetli tleri bir adan da yuvay savunma sorumluluunu tamalarndandr. Bu zellikler ne kadar kuvvetliyse dman o kadar rkp ekinebilir, o yuvay brakp daha baka kolay avlara ynelebilir. Gzellik ve gsteri sadece kelebeklerde gzel olma amacna yneliktir. Onlar mrlerinin byk bir ksmn kuluka devrinde geirdiklerinden, kelebek eklindeki ksack yaamlarnda bu kadar gzel olmalar da haklardr dorusu. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
70 __________________________________

Hayvanlar aleminde kularn en ok tenleri de erkeklerdir. Bunu hem dii kuu davet hem de hakimiyetleri altnda olan alanlar belirtmek iin yaparlar. phesiz dii kular da en ok ten erkei tercih ederler. Bu tercih tabii ki erkein sesinin gzel olmasndan dolay deil gl olmasndan, hakimiyet sahasnn geni olmasndan ve daha fazla yiyecek imkanna sahip olmasndandr. Tabiatn kanunu dii kular iin de geerlidir. Erkeklerini zengin ve gl olduklar iin seerler. Aslnda erkekler yiyecek bulmak iin ok zaman harcamazlar, onlar daha ok terler. unu da ilave edelim ki, memeli hayvan trleri iinde sadece yzde 3' tek eli iken ku trleri iinde tek elilik oran yzde 90'dr. 4.12 Kediler balk ve st niin severler? Suyu, suya girmeyi, ykanmay sevmeyen kedilerin bal niin sevdiklerine gelmeden nce kediler sudan gerekten mi nefret eder ona bir bakalm. Kedilerin sudan nefret ettikleri inanc doru deildir. Msr'da evcilletirilmelerinden nce yaadklar ortam su kenarlar idi. Su, kedinin tylerini slatr ve bu da kedinin soua kar olan direncini azaltr. Eer bulunduu yerin hava artlarna gre bu kedi iin nemli ise slanmaktan kanr. Scak iklimlerde yaayan aslan, kaplan, jaguar gibi akrabalar sudan kanmazlar. Kaplan ve jaguarlar sudaki bir av veya dman yakalamak iin hi dnmeden suya atlayabilirler. Souk blgelerde yaayan kar leopar gibi akrabalar da gerekirse suya girerler ama derin yerlere yaklamazlar. Kedilerin sudan uzak durmalarnn dier nedenleri, zaten temiz bir hayvan olmalar, biraz kaprisli biraz da tembel olmalar ve suya girmenin menfaatleri asndan bir anlam ve ama tamamasdr. Bir taraflarna su dediinde btn vcutlarn yalayarak temizlemek zorunda kalmalar da cabas. Aslnda kediler de dier bir ok hayvan gibi suda gayet iyi yzebilirler. Van ve Ankara kedileri dier cinslere gre suyu daha ok severler. Kpekler byle deillerdir. Sahibi denize bir sopa veya kk bir top attnda onu alp geri getirmek iin hi dnmeden, mutlu bir ekilde suya atlarlar. Karaya ktklarnda silkelenerek etraftakilere de du yaptrrlar. Ne var ki su, kpeklere kedilerden daha fazla zararldr. Kpek derisinde ter bezleri yoktur, sadece bol miktarda ya bezi vardr. Kpekler insanlarda olduu gibi s dzenlemesi iin terlemezler, s ayarn solunum sistemleri ile yaparlar. ok ykanrlarsa deri kurur ve atlar. Belki bu nedenle kpekler suya girdikten sonra tozlu toprakl yerlere gidip yatarlar. Ev kedisinin balk sevmesinin yannda kulara ve farelere de olan dknlnn nedeni evcilletirilmeden nce Nil vadisinde balk, kurbaa, kk kular ve fareleri avlayarak yaam olmasdr. Zaten eski Msrllarda kedileri evcilletirme dncesini yaratan da bu fare yakalamadaki ustalklar olmutur. Gnmzde bile kedinin kuzey Hindistan ve gneydou Asya'da yaayan trleri rmaklarn kenarlarnda dolaarak balk avlarlar. Patileri ile balklar sudan _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
71 __________________________________

dar atar, bu arada gerekirse tamamen suya da girerler. Ev kedileri, zellikle yavru olanlar havuz veya akvaryumlardaki balklara kar ayn eilimi gsterirler, bu amala slanmaktan da pek kanmazlar. Yunanl tarihi Siculus eski Msr' anlatrken kedi bakclarnn onlar ekmek ve stle beslediklerinden, Nil nehrinden getirdikleri balklar i olarak yedirdiklerinden bahseder. Gnmz kedilerinin balk meraknn vahi atalarndan gelen genlerden, st zevkinin ise Msrl bakclarn yaratt beslenme alkanlndan kaynakland anlalyor. 4.13 Kular g ettikten sonra niin geri dnerler? Kularn k aylar gelirken niin gneye, lman blgelere g ettiklerinin nedeni herkes tarafndan bilinir. Kn beslenemeyecekleri iin g ettikleri bilgisi genel anlamda dorudur ama kularn g sanld kadar basite izah edilebilecek bir olay deildir. Kularn g nedenlerinin atalarndan, buzul a zamanlarndan kalma olduunu ileri srenler de var. Ancak gnmzdeki grler, kularn i biyolojik takvimlerine gre belirli zamanlarda hormonal dengelerinin deitii, uzun bir yolculua hazrlk olarak vcutlarnda ya depolama miktarlarn arttrdklar, k beklemeden hava artlarndaki deiiklikleri hissettikler an g yollarna dtkleri eklinde. Bu grlere gre kular Eyll ay civarnda ge balasalar bile ya depolamaya ok daha nce, yazn en scak gnlerinde balyorlar. Belki kar yann geleceini bilmiyorlar, belki de gmen kular hayatlarnda hi kar grmediler, karl ortamda yaamadlar, yiyeceksiz kalmadlar ama gme iini tecrbeleriyle deil biyolojik takvimleri ve bunun tetikledii hormonal deiimler sayesinde otomatik olarak yapyorlar. Souk havalar gelirken kularn daha lman yerlere g etmeleri tamam da g ettikten sonra niin tekrar geri dnyorlar? Daha scak iklimlerde yaamak, bol yiyecek bulmak, daha mutlu olmak iin yzlerce kilometre yol git, sonra da gerisin geriye dn. Bu, biraz insanlarn yaz aylarnda yazla gidip dnmelerine benziyor ama insanlarda durum farkl, ocuklarn okullar, ebeveynlerin ileri var. Geri insanlarda da gmenlik yaygn ama onlar g ettikleri yerlerde kalrlar. Zaten bu dnlm, belirli bir ihtiya ve ama uruna yaplmtr. Kularn bu g iini oturup dnerek yapmadklar bir gerek. Kularn g ettikten sonra baharda tekrar geri dnmelerini uzmanlar eitli sebeplere balyorlar. Birinci sebep, phesiz baharda kuzey yarmkrenin snmas. Bu mevsimde gndzlerin uzamas nedeniyle yiyecek arama srelerinin artmas ve ana besinleri olan bceklerin oalmas da dier sebepler. Bu arada gney yarmkrede bu kadar kuu besleyecek yiyecek olmamas aksine ku avlayarak beslenen hayvanlarn ok olmas da ilkbahardaki geri dne etken. Btn bu nedenlere ramen geri dn sinyalini yine de biyolojik takvimlerinin verdii biliniyor. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
72 __________________________________

Kularn g ettikten sonra geri dnmeleri kadar, Ekvator Afrikas'ndan dnen bir kuun Dou Anadolu'da bir ahrda bir evvelki yl yapt yuvay tekrar bulabilmesi de ilgintir. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, gmen kularn balca dayanak noktalar gndz Gne, geceleri ise yldzlardr. Hava kapalysa akarsular, dalar gibi yeryzndeki corafik ekilleri kullanyorlar. Gmen ku trlerinin bir ounun yolculuklarnda yerin manyetik alanndan da faydalandklar tespit edilmitir. Yakt olarak vcutlarndaki ya kullanan kularn g sresince kat ettikleri mesafeler de inanlmazdr. rnein d grn ile dier krlanglarn ayns olan Kutup Denizi Krlangc her yl Arktika'dan Antarktika'ya ve tersine 17,000, toplam 35,000 kilometre uar. Ama birbirinin benzeri iklimde ve buzlarla kapl bu iki yer arasnda gidip gelmekte ne bulur bilinmez. 4.14 Arlarn bal petekleri niin altgendir? Arlar doann gerekten usta mimarlardrlar. Kesiti dzgn altgenler oluturan prizma eklindeki petek gzlerinin dipleri bir piramit oluturarak sona ererler. Kovanlardaki ekliyle dik duran her petekte, petek gzleri yatayla sabit bir a yapacak ekilde ina edilirler. Her bir gzn derinlii 3 santimetre, duvar kalnl ise milimetrenin yzde bei kadardr. Bu kadar ince duvar kalnlna ramen altgen yap nedeniyle byk bir diren kazanrlar ve arlarn depoladklar kilolarca bal rahatlkla tayabilirler. Arlarn petek gzlerini kusursuz bir ekilde altgen yapmalarnn baka sebepleri de vardr. Eer begen, sekizgen veya daire ekillerini seselerdi bitiik gzler arasnda boluklar kalacak, ii arlar fazla mesai yaparak ve daha fazla balmumu harcayarak bu boluklar doldurmak zorunda kalacaklard. Geri gen veya kare yapsalard bu boluklar olmayacakt ama altgenin bir baka zellii daha vardr. Alanlar ayn olan gen, kare ve altgen ekillerden toplam kenar uzunluu en az olan altgendir. Yani ayn miktarda balmumu ile daha ok altgen odacn kenar evrilebilir. Aslnda matematiin, geometrinin ve simetrinin en kusursuz rnekleri sadece bal peteklerinde deil doann her yerinde grlebilir. Ancak bizler gnlk hayatn hayhuyu iinde bu mkemmelliin farkna varamayz. Kar taneciklerinin hepsi birbirlerinden farkl altgen ekilleri, tohumlarn dizililerindeki spiraller, mineral kristallerindeki geometrik yaplar ve deimez alar, tavus kuunun kuyruundaki lekeler, smkl bcein kabuu, rmcek alar, tm bunlar grnt olarak kusursuz olmalarna karn mthi bir matematik dzen de gsterirler. Papatyann ortasndaki sa spirallerin saysnn 21, sol spirallerin ise 34 olmas, Himalaya amnn kozalaklarndaki pullarn ayn ekilde 5 sa, 8 sol spiral oluturmas, kara am kozalaklarnda ve ananas meyvesinde ise 8 sa, 13 sol spiral bulunmas tesadf deildir elbette. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
73 __________________________________

Leonardo Fibonacci (1170-1250) isimli byk matematik ustas ta o yllarda, her saynn kendinden nce gelen iki saynn toplam olduu bir dizi gelitirdi; l, l, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610,..................... Dikkat ederseniz yukarda verilen sa, sol spiral saylar, bu dizide artarda yer alan saylardr. Bu dizinin ilgin bir yan da on ikinci terimden yani 144'den sonraki ardk saylarn birbirlerine oranlarnn (233/144 = 377/233 = 610/377) 1,61803 olmas, 5. Say ile 12. Say arasndaki oranlarn da bu sayya ok yakn olmalardr. 15. Yzyln ikinci yarsnda yaam matematiki Pacial Luca tabiatta daima kenarlar arasnda 1,618 oran bulunan bir dikdrtgen bulunduunu, hatta insan vcudunun da bu oranda yaratldn ileri sryor, mahkeme tarafndan yaklma tehlikesine kar da Leonardo da Vinci'nin izimlerini gstererek meydan okuyordu. Zamann heykeltralarnn heykellerinde de bu oran kullandklarn belirtmeleri zerine bu oran Tanrsal Oran' olarak da anlmaya baland. 4.15 Horozlar niin sabah erkenden terler? Horozun sabah erkenden, gn doarken tmesinin, insanlar uyandrma arzusu ile bir ilgisi yoktur. Onlar kendileri iin terler. Aslnda horozlar gn boyu terler ama gn aarrken tmeleri daha kuvvetli, daha canldr. Ortalk da iyice sessiz olunca ok uzaklardan bile duyulabilir. Horozlarn t tempolar leden sonra saat 3'e doru der. Horozlarn tmeye balamalar tam afak vakti veya ok az ncedir. Gerek doan Gne'in nn etkisini gerekse yine ayn zamanda tmeye balayan dier kularn seslerinin etkilerini lmek amacyla horozlar k ve ses geirmez bir blmeye konulmular ama yine ayn saatte tmeye baladklar grlmtr. Buradan da sabah sabah tmenin horozun biyolojik saatinde ayarlanm olduu anlalyor. Sabah Gne doarken tmek sadece horozlara mahsus deildir. Kulaa en ok horozun sesinin gelmesi, onun sesinin dierlerinden daha gl olmasndandr. Kularn byk ounluu da ayn saatlerde dallarda koro halinde ve kuvvetlice terler. Gn boyu kulardan duyabileceiniz en byk ses hacmi bu saatlere rastlar. Bu sabah tnn nedeni kuun kendi hakimiyeti altndaki alan belirtmesidir. Horoz da her ne kadar uamasa da bir ku tr olduundan onun da sabah t nedeni ayndr. 'Her horoz kendi plnde ter' ifadesi bu bakmdan ok dorudur. terek o gn boyu kendi alan iinde olan kmesin ve tavuklarn yanna kimsenin zellikle dier horozlarn yaklamamasn ikaz eder. Gerek horozun gerekse dier kularn gn iinde tmelerinin nedeni ise farkldr. Bu tler, yiyecei, tehlikeyi haber veren, dierlerinin gzden kaybolmamalar

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
74 __________________________________

iin 'ben buradaym' mesajn veren, zaman zaman da akm ifade eden iletiim tleridir. 4.16 Evlerimizdeki sinekler kn nereye gidiyorlar? Sineklerin her tr kn ortadan kaybolur. Havalarn snmasyla birlikte de aniden ortaya kverirler. Yazn karasinekler gece gndz evlerimizin ba kesinde dolanrlarken sivrisinekler gndzleri ortada grnmezler. Acaba mesai saatlerinin dnda ne yaparlar? Sinekler, bcekler uyurlar m? Sinekler sya ok hassastrlar. Gne bir bulutun arkasna girdiinde oluan scaklk deiikliinden bile etkilenirler. K gnlerinde baz blgelerde sfrn bile ok altna inen scaklklar onlarn, zellikle gelimi olanlarnn yaama anslarn yok eder. Larva veya yumurta halindekiler ise yaamaya devam ederler. Bahar aylarnda gelimi birer karasinek olarak yaantmza katlrlar. Yani evinizde grdnz sinekler geen senekiler deillerdir, onlarn ocuklardrlar. nsanlarn olduu yerlerde yaayan sivrisinekler gsterirler. ou alacakaranlk saatlerinde, sabaha aktiftirler. Aktif olduklar bu sre bir veya en ok sivrisinekler aktif olmadklar, gnn en azndan yapyorlar? ounlukla gece faaliyet kar ve akamst daha iki saati gemez. yleyse 22 saatlik blmnde ne

Kuvvetli k, havadaki nem orannn dk olmas ve rzgar, sivrisineklerin ie kmalarna mani olan en nemli faktrlerdir. Bo vakitlerinde ounluu, bitkiler, otlar, imenler ve aalar zerinde dinlenirler. Renkleri ve boyutlarndan dolay onlar oralarda fark etmek kolay deildir. Bazlar ise evlerin odalarnda lo kelerde kalrlar. Sineklerin, bceklerin uyuyup uyumadklar ise uyumak fiilinin tanmna baldr. Zaten uykunun gizemi de tam zlm deildir. Hareketsiz kalp, d ortamdan balanty koparmay uyku olarak nitelendirirsek bcekler de uyur, balklar da. Fakat bu arada beyinlerinde neler olutuunu kimse bilmiyor. Memeli hayvanlarn, rnein kedilerin, kpeklerin, ineklerin uykular ve bu srada beyinde oluan elektriksel dalgalar konusunda ciddi aratrmalar yaplmtr. Onlarn da bizim gibi uyuduklar hatta rya bile grdkleri kesin olarak biliniyor. Ancak bir karasinein veya rmcein beynine elektrik kablolar balayp bir molekl boyutundaki beyinlerinde neler olup bittiini aratrmak hala pratikte pek mmkn deil. 4.17 Kular nasl tek ayaklar zerinde uyuyabiliyor? Kularn bacaklarnn arkasnda, ayaklarnn altna kadar uzanan 'fleksor tendonu' denilen bir kilitleme mekanizmas vardr. Ku uyuyaca vakit

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
75 __________________________________

bacaklarn ksar ve arl bu balantya yklenir. Bunun sonucu penelerini tnedii yer etrafnda iyice kapatr. Bu kilitleme o kadar gldr ki, kuun minik gvdesinin salnmna hi bir ekilde msaade etmez. Ku hareket edecei vakit bacaklarn dzletirir, tendon gever ve kilit alr. Bu sayede kular elektrik tellerinin zerlerinde, evcil olanlar kafeslerinde incecik bir tel veya tahta paras zerinde dmeden uyuyabilirler. in bir baka ilgin boyutu da kularn bir ksmnn, zellikle leylek, flamingo gibi uzun bacakl olanlarnn sadece uykuda deil uyankken de tek bacak zerinde durmay tercih etmeleridir. Bu durum basite dier ayaklarn dinlendirme olarak yorumlanr ama asl sebep bakadr. Kularn bacaklarnda ty yoktur. Kar, buz veya souk s sularn zerlerine konduklarnda, vcutlarndan nemli miktarda bir s enerjisini bacaklar yoluyla kaybederler. Bu nedenle tek bacaklar stnde durarak ciddi bir enerji tasarrufu salarlar. Belki dikkat etmisinizdir kularn byk bir ksm uyurken kafalarn kanatlarnn altna sokarlar. te bunun sebebi de kafalarndan oluacak s kaybn scack tylerinin altnda nlemektir. Kularn niin hep havada pislediklerini dndnz m hi? Kularn, zellikle gvercinlerin youn olduu yerlerde ok fazla ku pislii gremezsiniz, nk kular tuvaletlerini havada yani uarken yaparlar. Bu da nedense insanlar tarafndan bir uur olarak kabul edilir. Kafasna ku pislii isabet eden biri nce onu nasl temizleyeceini dneceine en yakn piyango bayisini aramaya balar. Aslnda zerimize den kuun dks deil idrardr. Kuun idrarnda re deil suda zlemeyen rik asit bulunur. Bu rik asit toksik deildir, kendi vcutlarna zarar vermez (arabalarmzn boyalarn ise mahveder). Bylece idrarlarn yaparken su kaybn da nlemi olurlar. Bu g/arlk oranlarn korumalar iin kulara tannm bir ayrcalktr. Ancak bu durum kularn hi dklar yok anlamna gelmez. Kularn pislii genellikle beyaz renktedir ama ortasndaki kk siyah ksm, dkdr. Yani kularda idrar ve dk ayn anda ayn yerden atlr. 4.18 Ortalkta niin l gvercin grmyoruz? Genellikle hayvanlar kendilerini lme yakn hissettiklerinde lm beklemek iin bir yerlere gizlenirler. Bu, bir aa kovuu, kayalarn aras veya saklanabilecekleri herhangi bir yer olabilir. Buradaki igd, hayvann kendisini gsz hissetmesi nedeniyle bir dmanla karlatnda kar koyamamak ve kaamamak korkusudur. ehir hayatnn bir paras haline gelen sere, gvercin, karga gibi kular da etrafta ok miktarda bulunmasna ramen bunlarn llerine ayn nedenle hi rastlayamazsnz. Saklandklar yerlerde ldkten sonra da vcutlar bir ekilde _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
76 __________________________________

ya bir baka hayvan ya da bcekler tarafndan yenilerek yok edilir veya kendi kendilerine ryerek topraa karrlar. Sokaklarda, meydanlarda insanlardan hi ekinmeden dolaan gvercinler bazen balkonlarmza bile konarlar. Hi dikkat ettiniz mi? Btn bu gvercinlerin boyutlar aa be yukar ayndr. br hayvanlar gibi yanlarnda yavrular, minik gvercinler yoktur. Bunun nedeni gvercinlerin yuva kurduklar yerlerdir. Onlar yeterince emniyetli grmedikleri aalara yuva yapmazlar. Gvercinlerin ana yurdu Kuzey Afrika'dr. Buralarda yuvalarn kayalklarn st noktalarna kuruyorlard. Bu sayede aadan gelecek dmanlarn grebiliyorlard. Sonradan baka blgelere g eden gvercinler bu igdsel alkanlklarn buralarda da srdrdler. Yuvalarn yksek binalarn pencere, at gibi yksek yerlerine kurdular. Yavrularn geliene kadar buralarda byttler. Zaten gvercin yavrular ok hzl byrler. Ksa bir sre iinde vcutlar ty ve teleklerle rtlr, birinci ay sonunda uarak anne ve babalarn izlerler. Yani yavrular uabilecek hale gelince boyut olarak byklerinden farklar kalmaz.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
77 __________________________________

5
TEKNOLOJ

5.01 Tkenmez kalemin dolmakalemden fark nedir? Kalemin tarihi yaznnkinden de eskidir. lk insanlar sivriltilmi akmak talar ile hayvan kemiklerinin stne resim kazrlard. Trkeye Arapadan geen kalem szcnn kayna 'kam' anlamna gelen eski Yunanca 'kalamos' szcdr. Msr, Yunan ve Roma medeniyetlerinde saz ve bambu gibi bitkilerin ii bo saplarndan yaplm kam kalemler kullanlrken, Ortaada kadn retimi ile beraber, kaz, kuu, karga gibi kularn kanatlarndaki tylerin mrekkebe daldrlmas eklinde kullanlan ty kalemler yaygnlat. Mrekkepli metal kalemler aslnda ta Romallar devrinden beri biliniyordu ama John Mitchell adl bir ngiliz 1822'de ilk kez makine yapm elik ucu imal etti. Dolmakalemler ise sertletirilmi yapay kauuun elde edilmesinden sonra yaplabildi. Tkenmez kalem ad ile bilinen bilye ulu kalemin son yllarn bir buluu olduu sanlr. Halbuki bu kalemin ilk modeli 1880 yllarnda ortaya km ama pek rabet grmemi, seri retimine geilememitir. Alakasz gibi gzkse de tkenmez kalemin tekrar gndeme gelmesinde uaklarn gelimesinin etkisi olmutur. Uaklar 2-3 bin metreye knca hava basnc olduka azalr. Dolmakalemin haznesinde atmosferik basn altnda doldurulan mrekkep dardaki basn dk olunca kendiliinden akp yazlar da, giysileri de berbat ediyordu. kinci Dnya Sava'nda Amerikan Hava Kuvvetleri uu personeli iin havada kullanabilecekleri, mrekkep aktmayacak bir kaleme ihtiya duydu. Bilye ulu kalem aranan bu zelliklere sahipti. Balangta sadece havaclar tarafndan kullanlrken ksa zamanda geni halk tabakalarna da yayld. Tkenmez kalemlerde mrekkep kada, pirin utaki yuvaya yerletirilmi olan minik bir bilye aracl ile aktarlr. Normal yaz kalemlerinde bu bilyenin ap l milimetre, daha ince yazlar iin 0,7 milimetredir. Bilye mrekkebin yuvadan dar kmasn nler ama yuvasnda dndke yzeyine svanan mrekkebi kada verir. Tkenmez kalem mrekkebi, dolma kalem mrekkebinden daha farkl, zel bir kimyasal birleime sahip olup abuk kuruyan trdendir. Mrekkep uca srekli ve dzgn olarak geldiinden dolgun, temiz ve lekesiz bir yaz yazlmasn salar. Genellikle bir tkenmez kalemin 2-3 kilometre boyunda bir izgi izmeye yetecek kadar mrekkebi vardr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
78 __________________________________

Tkenmez kalemdeki bilye u, kat zerinde dolma kalem ucundan ok daha az bir srtnmeyle ve ok daha abuk hareket edebildiinden yazma hz byktr ancak bilye ucun kat zerine srekli olarak demesini salamak iin kalemi daima kuvvetle bastrmak gerekir, bu nedenle de parmaklar daha fazla ve abuk yorulurlar. 5.02 Gne nda kararan gzlk camlar nasl yaplyor? Gne na maruz kaldnda kararan gzlk camlar ilk olarak 1960'larn sonlarnda gelitirildi, yaygn olarak kullanlmaya balanlmas ise 1990'l yllarda oldu. Bu tip gzlk camlar fotokromik veya fotokromatik ad verilen ve yzde 0,01 ile 0,1 arasnda gm kristalleri ihtiva eden zel camlardan yaplrlar. Kristaller normalde effaf olup son derecede kktrler ve gzlk camna bakldnda fark edilmezler. Gzlk camlarna bol miktarda Ultraviyole n ihtiva eden gne geldii zaman kristallerdeki gm iyonlar etkilenerek gm atomlarna dnr ve camn iinde kk gm paracklar oluturmaya balarlar. Bu siyah-beyaz fotoraflktaki partikllerin oluumuna benzer ve tamamen kimyasal bir reaksiyondur. Bu gm paracklar sivri ulu ve o kadar dzensiz ekillerdedirler ki gelen olduu gibi absorbe ederler, hibir rengi yanstmazlar ve dolaysyla kararrlar. Gzlk tekrar lo bir ortama gtrldnde, gm atomlar tekrar birleerek gm kristalleri haline dnrler ve gzlk camnn rengi normale dner. Her iki yndeki kimyasal reaksiyonlar da ok hzl cereyan ederler. Eer fotokromatik camlar tekrar eski haline dnmezlerse frnda ksa sre ile (ereveyi eritmeyecek kadar) stlmalar nerilir. Balarda gzlk camnn tm fotokromatik olarak yaplyordu. Tabii kararma olay da camn kaln olduu ksmlarda daha koyu, ince ksmlarda daha ak oluyordu. Sonralar merceklerin zerleri milimetrenin binde bei kalnlnda kaplanmaya baland. Gnmzde ise mercein milimetrenin binde 150'si kalnlndaki ksm bir banyoya daldrlarak fotokromatik tabaka kimyasal reaksiyon yolu ile mercein bnyesine ileniyor. Fotokromatik camlar grdmz a deil Ultraviyole nlarna hassastrlar ve reaksiyona girerler. Dolaysyla Ultraviyole nlarn geirmeyen camlarn arkasnda, arabalarn iinde, ortam ok kl da olsa kararmazlar. 5.03 Uaklar niin karakutunun malzemesinden yapmyorlar? Uak kazalarnda uak parampara olsa da, denizin dibine gitse de hemen kokpit denilen pilot kabinindeki son konumalar kaydeden karakutular aranr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
79 __________________________________

ounlukla korkun kaza enkaz arasndan salam olarak bulunan bu kutular sayesinde kazann nedenlerine ulalr. Karakutu bu kadar salam malzemeden yaplyorsa neden uan tmnde ayn malzeme kullanlmyor? Uaklarn rahata havada kalabilmeleri, uzun mesafelere az yaktla ulaabilmeleri, mmkn olduunca hafif malzemeden yaplm olmalarna baldr. Bu malzemeler ounlukla alminyum ve plastiktir. Kokpitteki sesleri ve uu bilgilerini kaydeden her iki kutu da paslanmaz elikten yaplr. En ve boylar yaklak 25'er santimetre, derinlikleri 12-13 santimetredir. Kutularn et kalnlklar ise 6-7 milimetre kadardr. Kutular ayrca sya ve yangna kar tedbir olmak zere plastikle evrili sv kpk ile de donatlmlardr. Kutular o kadar salamdrlar ki, denize dm bir uan kutular 7 sene sonra karlabilmi ama buna ramen kaytlar salkl olarak dinlenebilmitir. Balangta kutular kanatlarn birleme noktasna yakn bir yere konuluyorlard. Bu blge uan en ar ksm olduundan d annda bu ar paralar kutularn zerlerine derek zarar verebiliyorlard. Sonralar kutular uan kuyruk ksmna konulmaya balanld. Tabii bu, uan kuyruk ksmndaki koltuklar insanlar iin daha emniyetlidir anlamna gelmez, ancak bu yer karakutularn uan enkazndan en uzaa dmesini salamaktadr. Uak kazalarnn nedenleri deiiktir. Havada bir ekilde infilak ederek den uaklarda yolcularn kurtulma olasl yoktur. Bu nedenle de uan yapld malzeme bu adan nemli deildir. Uak yere bir btn halinde arpsa da den bir asansrde olduu gibi yolcular arpmann iddetinden hayatlarn kaybederler. Uan iine sv kpk doldurmak elektronik aletleri koruyabilir ama insanlarn sadece lm nedenlerini deitirir. Uan malzemesini karakutu malzemesinden yapmak, paralanma ve yangndan zarar grme tehlikelerini nler ama ne yazk ki bu malzemeden yaplm bir uak da uamaz. Karakutularn renkleri kara deil turuncudur. Bu rengin tercih edilmesinin sebebi enkaz arasndan daha rahat fark edilmeleri iindir. 5.04 Doktorlar niin dizimize ekile vuruyorlar? Canllarda yaama sava her zaman en hzl tepkileri olan trlerin yararna sonulandndan, en basit organizmalarda bile haber alma organlar (duyu organlar), hareket organlar (kaslar) ve bunlar arasndaki ilikiyi salayan organlar, yani sinir sistemi gelimitir. Vcudumuzun her yan sinirlerle rtl olduu halde sinir hcrelerinin gvdeleri yalnzca beyinde ve omurilikte bulunur. Btn vcuda dalm milyonlarca sinire karlk beyinden ve omurilikten yalnzca 43 ift sinir kar. Bunlar merkezden ayrldktan sonra gitgide dallanarak vcudun her yanna dalrlar. Refleks bir uyarya vcudun ani ve otomatik olarak cevap vermesidir. rnein elimiz scak bir tencereye dediinde aniden ekmemiz bir reflekstir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
80 __________________________________

Reflekslerde komuta omuriliktedir. Beyne bilgi gidebilir ama refleks olaynda beyin aktif olarak rol oynamaz. Bir sandalyeye rahata oturup bacak bacak stne atarken doktor dizkapann hemen altna, kas kemie balayan tendona minik lastik bir ekile serte vurursa bacanz ileri doru frlar. Bu reflekste de baldr kaslarndaki duyu sinirleri kasn genilemesine tepki gsterirler ve yeni sinir sinyalleri oluturarak kaslara hafif bir basn uygulandn ve gerildiklerini omurilie iletirler. Omurilik ise bu basnca dayanabilmesi iin kaslarn kaslmas gerektiini bildirir ve bacak tekrar geri hareket eder. Grld gibi refleks, beynin denetiminden gemeksizin, yani beyin devrede olmadan, dorudan omuriliin komutlaryla gereklemitir. Diz kapa refleksinin snanmas zellikle omuriliin ileyii konusunda bilgi veren nemli bir tan yntemidir. Bu alanda uzmanlam bir doktor basit bir ka testle sinir sisteminin ileyiine ve ne kadar salkl olduuna ilikin pek ok bilgi edinebilir. ekile vurulduunda bacan normalden fazla hareket etmesi tmrden kalsiyum eksikliine kadar bir ok hastaln habercisi olabilir. Dize ekile vurularak yaplan kontrol tek bana tabii ki yeterli bilgi vermez. Doktorlar bir n bilgi almak iin bu abuk ve kolay testi yaptktan sonra vcut zerinde dier muayene ve kontrollerine devam ederler. 5.05 Uan balonlar ne kadar yksee kabilir? Bazen ocua alnan bir uan balon elinden kaabilir. Hep beraber havada ykselen balona bakakalnr. Bu balon havada ne kadar ykselecektir acaba? Uan balonlarn doldurma ular ne kadar iyi balanm olursa olsun, ok az da olsa hava daha dorusu helyum karrlar. Havadan ok daha hafif helyum gaz ile iirilen bu balonlarn azlarndan kardklarn eve getirdiimiz ve tavana yapkm gibi havada duran balonun sabah olunca porsuyup yere inmi olduunu grnce anlarz. Balonun aznn ideal bir biimde balanm olduunu kabul etsek bile havada ykselebilecei mesafe yine de snrldr. Ykseldike hava basnc azaldndan ve balonun i basnc dndakinden daha yksek kaldndan balon ykseldike imeye balar. Sonunda balonun yapld malzemeye, hacmine ve malzemenin kalnlna bal olarak belirli bir ykseklikte patlar. Kk uan balonlar en ok 10,000 metreye, sepetinde insan tayan byk balonlar 30,000 metreye, bilim insanlar tarafndan iinde lm aletleriyle birlikte yollanan aratrma balonlar da 40,000 metreye kadar ykselebilirler. Balonlarn belirli ykseklikte d basncn azlna dayanamayp patlamalarndan baz bilimsel gzlemlerde de faydalanlr. Hava tahmin balonlarna bal hava scakln, basncn ve nem orann len aletler vardr. Bu balonlar yaklak 30,000 metre ykseklikte patlayacak ekilde yaplmlardr. Aletler alan bir paratle yere yumuak ini yaparlar. Hem zerlerindeki

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
81 __________________________________

deerler kaydedilir hem de olduka pahal olan bu lm aletlerinin tekrar kullanlabilmeleri salanr. Bu lm aletleri bir tarlann ortasna, bir aacn tepesine veya bir vadi yatana da debilirler. Onlar bulanlarn ilgili makamlara gtrmeleri artk aletlerin ne olduklarn anlamalarna veya insaflarna kalmtr. 5.06 Ka tane uan balon bir insan uurabilir? Bu deneyi ilk olarak ABD California'da Larry Walters, bildiimiz ocuklar iin olan uan balonlarla deil meteoroloji balonlar ile yapmtr. Larry 42 tane balonu kendine balam, kendisi de alminyum bir sandalyeye oturmu, emniyet olsun diye de yere bir halatla balanm. Tam ykselmeye balarken yere bal halat kopmu ve kontrolsz bir ekilde 5,000 metreye kadar ykselmi. Bundan sonra yannda bulunan tabanca ile ykseklii kontrol iin balonlar tek tek patlatmaya balam. Bu arada yannda bulunan telsizle yakndan geebilecek uaklar ikaz etmeyi de ihmal etmemi. Balonlar tek tek patlatarak inerken biraz da ansszlndan, balonlar balayan teller elektrik hatlarna taklm ama sonunda yere sa salim inmeyi baarm. Bu stn baarsndan dolay takdir bekleyen Larry'e ulusal havaclk kurallarn ihlal etti diye ilgililer ok kzmlar ve cezalandrmaya karar vermiler. Bu hikayenin gerisi bilinmiyor ama biz hesap yolu ile ka uan balon bir insann ayan yerden kesebilir bulabiliriz. Bir litre helyum 0,18 gramdr. Bir litre hava l gramdr diye bilinir ama onun yzde 80'inin nitrojen olduunu dnrsek bir litre hava, hemen hemen saf nitrojen kadar yani l ,25 gramdr diyebiliriz. Yani bir litre helyum, bir litre havadan yaklak l gram daha hafiftir. 30 santimetre apndaki bir balonu tam kresel dnp hacmini hesap edersek 14.137 santimetrekp yani 14 litre eder. Helyumun bir litresi havadan l gram hafif olduuna gre bu balon ucuna balanan 14 gram arl havaya kaldrabilir (balonun kendi arl ve ip ihmal edilerek). Diyelim ki ocuunuz 30 kilogram arlnda. Her biri 14 gram kaldrma gcndeki balonlardan 2.150 tanesini alp eline verirseniz, bir anda yannzdan kaybolup havalandn grebilirsiniz, tabii teorik olarak. Eer daha byk, 3 metre apnda bir ka balon bulabilir ve helyumla iirebilirseniz 55 kilogram arlndaki einizi kaldrmaya 4 tanesi yetecektir. 30 metre apndaki bir balon ise 14 ton arl kaldrabilir. Bu nedenle balon, zeplin tr hava aralarnn hacimleri ok byktr. Aslnda bir litresinin arl 0,09 gram olan hidrojen bu iler iin idealdir ama ok yancdr, en ufak bir kvlcm, patlamasna neden olabilir. Hindenburg zeplininin bu nedenle bana gelenlerden dolay zeplinle yolculuk tarihe karmtr. Helyum gaz kullanlarak tekrar eski gnlerine dnmesi mitle beklenmektedir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 5.07 Hzl okuma teknii nedir?

Tamer Korugan
82 __________________________________

Bir resme, bir karikatre bakarz ama bir yazy okuruz. Aslnda ikisi arasnda bir fark yoktur. Gzmz ekilleri grr, beyin de deerlendirir. Ancak okumay renmeye baladmzdan beri edindiimiz ve hemen herkeste bulunduu iin farkna varamadmz baz alkanlklar nedeni ile okuma hzmz, insann sahip olduu kapasiteye gre hayli yavatr. nsanlar sadece gz ve beyin arasnda olmas gereken okuma ileminin arasna baz lzumsuz alkanlklar katarlar. Kimi duyulacak ekilde (zellikle ocuklar) sesli okur, kiminin okurken dudaklar kprdar, kimileri ise yazy iinden kelime kelime okur. Btn bu kt alkanlklar okuma sresince ekstra bir g sarfettirdiinden okurken abucak yorulmaya da sebep olurlar. Halbuki okuma srasnda az, dil, dudak, damak ve grtlak gibi organlarn almalarna hi gerek yoktur. Yava okumamzn birinci nedeni gzmzn grme alann iyi kullanmamamz yani okurken her kelimeye tek tek bakmamzdr. Bu ekilde normal bir satr okumak iin gzmz 8-12 kere hareket ettirmemiz gerekir. Halbuki gzmzn bir baknda birden fazla kelimeyi grebildiimizden ayn uzunluktaki bir kelimeyi 2-3 gz hareketi ile okumamz mmkndr. Gnmzn ba dndrc temposunda yava okuyarak zaman kaybetme lksmz yoktur. rnein 400 sayfalk bir kitapta yaklak 96,000 kelime vardr. Bu kitab dakikada 150 kelime okuyan bir kii 10 saatte, 500 kelime okuyan 3 saatte, l,000 kelime okuyabilen ise 1,5 saatte bitirebilir. Basit fakat disiplinli bir eitimle kazanlacak zaman muazzamdr. Okumamz yavalatan en nemli psikolojik etken ise hzl okursak anlayamayacamz zannetmemizdir. Etrafndakilerden srekli 'tane tane oku' veya 'yksek sesle oku' direktiflerini alan bir ocuun bu alkanl zamanla kklemi hale gelir. Halbuki dakikada 6,000 kelime okuyarak kk yata niversiteye giden Mariel Aragon, dakikada 2,500 kelime okuyarak ABD'yi yneten John Kennedy hzl okuyarak daha iyi anlamann mmkn olduunun kantlardr. Sratli okuma teknikleri ise paragraf okumak, stun okumak, apraz okumak gibi eitlidir. Bunlarn iinde anlama bakmndan stun okuma en etkin olandr. Bu teknikte 3-4 kelimelik dar bir stunu okuyorsanz, stunun ortasndan bir doru boyunca gzleri aaya doru kaydrmak yeterlidir. Devaml bir alma sonunda stunu tamamyla anladnz greceksiniz. Daha geni stunlarda da yine ayn ekilde ancak her satrda kelimeleri birer atlayarak yani 4-5 kelimelik bir satrda ikinci ve drdnc kelimeleri okuyarak stunu taramak yeterli olmaktadr. Gzler dier kelimelerin resimlerini ekecek ve beyne ileteceklerdir. ok fazla kiisel yetenek gerektirmeyen hzl okuma teknii ile okumak, konsantrasyonun yannda kltre ve srekli egzersiz yapmaya da baldr. Tm bu koullar salayanlar rahatlkla dakikada 1000 kelime okuma seviyesine kabilmektedirler. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 5.08 Radyasyon nedir?

Tamer Korugan
83 __________________________________

Nkleer enerji denilince aklmza Hiroima ve Nagasaki'ye atlan atom bombalan, ernobil'deki nkleer santral kazas ve nkleer atklar gelir. Nkleer enerji ve onun sonucu radyasyon iyi amalarla kullanlmadklar zaman insan neslini dnyadan silebilecek kadar tehlikelidirler. Kontrol altnda kullanldklar zaman ise insan yaamn iyiletirmekten sala kadar bir ok konuda insanla bahedilmi birer ltufturlar. Nkleer enerjinin esasm anlamak iin ok fazla fizik, kimya, matematik bilmeye gerek yoktur. Nasl odun, kmr, petrol rnleri kullanarak s enerjisi elde ediyorsak nkleer enerji de yledir. Nkleer santralarda kullanlan yaktn en bilineni uranyumdur. Uranyum santralde baka bir yakta dnrken ortaya mthi bir s kar. Bu s reaktrn etrafnda dolatrlan suyu buhar haline evirir. Trbinlere verilen buhar da trbinleri evirir. Sonunda trbinler de kendilerine bal elektrik jeneratrlerini evirerek elektrik retirler. Prensip, nkleer enerji ile alan uak gemilerinde de, denizaltlarda da ayndr. Gelelim radyasyona... Uranyum gibi kararsz elementler gerek atomik yaplarna mdahale edilerek gerekse tabiattaki halleri ile bir baka elemente dnebilirler. Yani tarihte kurundan altn elde etmek iin uraan simyaclarn baaramadklar iin benzeri uranyumda kendi kendine oluur. Bu dnm ii olurken uranyum atomunun iindeki baz paracklar da k olarak yaylrlar. Yani radyasyon bir ktr. Sadece atom bombasndan, nkleer atklardan kmaz tabiatta da bol miktarda vardr. Yalnz ma yolu ile deil besinler yolu ile de vcuda girebilir. Radyasyon olaynda ana k tr vardr: Alfa, beta ve gama. Alfa nlar deriden geemezler, beta nlar deriden ok az miktarda geebilirler, gama nlar ise deriden ve vcuttan geebilirler. Alfa ve beta nlar sadece younlatklar organ zerinde tahribat yaparlarken gama nlar tm organlara zarar verirler. Tabii bu arada na maruz kalma sresi de nemlidir. Vcudumuz hcrelerden, hcreler molekllerden, molekller de atomlardan meydana gelirler. Bu radyasyon nlar isabet ettikleri atomlarn yaplarn bozarak sonunda hcrelerin lmelerine sebep olurlar. Vcut iin srekli gerekli olan hcre reme mekanizmasn bozarlar, vcudun direncini ykarlar. Aslnda gnlk yaantmzda radyasyonla i ie yayoruz. Radyasyon her an her yerde vardr hatta Gne nda bile. Yaz mevsiminde deniz kenarnda yaplan bilinsiz gnelenmelerde isteyerek aldmz radyasyonun etkisi cilt kanserine yol aabilecek kadar tehlikeli olabilir. Radyasyonun insan bnyesi iin faydal olduu durumlar da vardr. Kanserin nla tedavisi, enfraruj ve Ultraviyole tedavileri, lazerin tpta kullanlmas gibi.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 5.09 Yaptrclar nasl yaptryor?

Tamer Korugan
84 __________________________________

Yaptrclarn salad yapma olay aslnda kimyasal bir reaksiyondan baka bir ey deildir. Tabiatta evini yapan ar, kayalara ve gemilerin su altndaki kesimlerine tutunan midye gibi ok iyi yaptrc reten canllarn says az deildir. Yaptrclarn hikayesi tarih ncesi alara kadar uzanyor. Maara duvarlarna resim benzeri ekiller yapan atalarmz bunlar duvarlara yumurta ak, kurumu kan ve su bitkilerinin zleriyle sabitliyorlard. Sonralar, milattan nce 3 500 yllarndan balayarak eski Msrllar ve Smerler hayvan derilerini ve kemiklerini kaynatarak daha salam yaptrclar yapmay rendiler. Gnmzde imalatlar yaptrclar sentetik malzemeler kullanarak yapyorlar. 250 temel maddeden binin ok stnde zel trler retiyorlar. Yapma olaynda benzer veya ayr malzemeden iki madde, bir de yapkan gerekir. Burada en nemli grev yaptrcdadr. Yaptrcnn molekllerinin dier iki madde moleklleri ile birleme eilimi gsterir bir yapda olmalar gerekmektedir. Aslnda iki maddeyi birbirlerine ideal bir ekilde yaklatrabilsek yaptrc bile kullanmadan birbirlerine yapabilirler. Her iki maddenin yzeylerindeki atomlarn farkl kutuplar birbirlerini ekerler. Pratikte ise bu oluumu salamak mmkn deildir. Atomlarn birbirlerini ekebilmeleri iin iki cismin yzeyleri arasndaki mesafenin milimetrenin 10 milyonda birini gememesi gerekir. Oysa son derecede przsz olarak grlen bir cismin bile yzeyinde milimetrenin on binde drd kadar ykseklikte girinti ve kntlar vardr. Bu durumda her iki malzeme ayn cins olsalar bile yzeyleri hibir zaman ideal dzlkte olamayacandan, aradaki boluklar doldurmak, en fazla miktarda ba oluturarak molekllerin birlemesini salamak iin araya bir yaptrc gerekir. Yaptrcnn akc ancak kuruduunda katlap kolay kolay kopmayacak zellikte, yzeylerin slanabilir, tamamen temiz, toz ve yadan tamamen arndrlm olmalar gerekmektedir. Peki nasl oluyor da bu kadar gl olan yaptrclar tpn iinde tpe yapmadan durabiliyorlar? Bir ok yaptrcnn iinde iki tr katk malzemesi vardr. Biri yaptrc svnn molekllerini birlemeye zorlar, stabilizer denilen dieri de tersi. Tpn iinde bunlar bir halat birer ucundan eken iki kii gibidirler. Tpn i yzeyi tamamen ntr olduundan biri dierine stn gelemez, denge halindedirler. Yaptrc tpten knca havadaki nem stabilizer ksmnn etkinliini yok eder, yaptrc sertleir ve srld yere yapr. Yaptrlacak yzeylere yaptrcdan ince bir tabaka srlmesi tavsiye edilir nk fazlas yaptrcnn kendi iinde balar oluturup sertlemesine yol aar.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
85 __________________________________

Tpn kapa aldktan sonra az ksmnda grlen ve tpn kullanlmas iin delinen szdrmaz ksm da yaptrcnn hava ve nem alp tpn iine yapmamas iin alnm bir tedbirdir. 5.10 Satran ustas bilgisayar niin iyi tavla oynayamyor? ngilizce ad 'backgammon' olan, bizde ise talyanca 'tavola'dan gemi ismi ile 'tavla' olarak bilinen oyun, ans ve kabiliyetin ok gzel dengelendii, kazanmak iin ikisinin de gerekli olduu, toplumun her seviyesinde ve her yerde oynanabilen bir oyundur. Tavla o kadar bilinen bir oyundur ki, burada kurallarndan bahsetmek bile ayp olabilir. Tavlann bilinen en eski oyunlardan biri olduu, 5000 yl evvel Msrllar tarafndan oynanmaya baland, Yunanllar ve daha sonra da Romallar tarafndan oynanp Avrupa'ya yayld biliniyor. Bu gnk oynan kurallar 17. yzylda ngiltere'de tekrar dzenlenmi, 20. yzyln balarnda, 1920'lerde ise ift zarla oynanmaya balanmtr. Tavla, krda, kahvede oynanabilmesi bakmndan basit bir halk oyunu olarak bilinmesine ramen satran gibi stratejik bir sava oyunu olup en az onun kadar, hatta araya ans faktrnn de girmesi ile ondan daha zor bir oyundur. Sonraki hamleleri dnmeyi zorlatracak ans faktr oyuna elenceli bir yan katar. Oyunu kazandnzda bunu kabiliyetinize yorarken, kaybettiinizde de kt ansnz sulayabilirsiniz. Ancak tavla ampiyonlar ansn yannda oyunda, ihtimaller hesabn, tahayyl ve sezgi yeteneklerini hatta psikolojik faktrleri bile kullanrlar. Gnmzde bilgisayarda, internet araclyla dnyann br ucundaki kiilerle tavla oynanabiliyor. Bilgisayarla karlkl tavla oynayabileceiniz ok gzel programlar var. Ne var ki bu programlar amatr bir seviyeden teye geemiyorlar. Satranta olduu gibi dnya ampiyonlarn bile yenebilecek programlar retilemiyor. Bir bilgisayarn herhangi bir oyunu bir insan kadar veya daha iyi oynayabilmesi iin ya insandan daha akll olmas yahut da belirli bir srede insandan daha ok i yapabilmesi gerekir. Oyun programlarnda genel strateji akl zerine kurulamaz. Program bir insann yapamayaca kadar ksa bir srede, ilerde yaplabilecek hamleleri ve kar oyunlar hesaplayabilecek ekilde hazrlanr. Satran oyununda her bir oyuncunun bir hamlede yapabilecei 20-30 deiik hareket vardr. Tavlada ise her iki zar attnzda zaten 21 tane deiik pozisyon gelme olasl vardr. Bu her bir pozisyon da en az 4-6 deiik ekilde oynanabilecei, bir de ift atldnda 4 kere oynanabilecei faktrlerini de hesaba katarsak, sadece bir kerede tavlada ka deiik oyun oynama olasl olduu ortaya kar. te bu durum tavla oyununun herhangi bir annda ok ileriye bakmay, sonraki hamleleri grebilmeyi ve tedbir almay zorlatrr. En basit bir hesapta bile grlebilir ki tavlada 3 kere zarlar atta oynanabilecek pozisyon says 250 milyona ular. Bunun analizini yapabilmek bilgisayar iin bile zordur. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
86 __________________________________

Satran gibi oyunlarda, bir kerede yaplabilecek hamleler hesaplanrken en mantksz ve yaplmamas gereken hamleler karldnda geriye oynanmas mmkn 5 bilemediniz 10 hareket kalr. Halbuki tavlada her seferinde atlan zara bal olarak 21 deiik seenek vardr. te bu nedenle programlamada arka arkaya olabilecekler iin bir fonksiyon tretip, yazlm yapabilmek iinden klmaz bir hale gelir. Tavlada bir baka faktr de zamandr. Oyunun herhangi bir kademesindeki durumu kavramada geen zaman asndan insan, bilgisayardan hala stndr. Tabii bu arada pullar krma, kritik yerlerde kap alarak rakibin zar ne gelirse gelsin onu oynatmama, gele atma gibi durumlar da gz nne alnrsa, bilgisayarn tavla oyununda niin ok baarl olamad ortaya kar. 5.11 Telefonda ses ne kadar hzl gidiyor? Sesimiz telefonda ses hz ile gitmez. Telefonun az ksm denilen mikrofona konutuumuzda, ses burada elektrik akmna evrilir. Kar tarafn telefonunda tekrar sese evrilene kadar yolculuunu elektrik akm olarak yapar. Bilindii gibi elektriin hz k hz ile ayndr. Dolaysyla ses telefonda k hz ile yol alr. 5 kilometre uzaklktaki bir arkadanzla telefonla konuurken onun bulunduu yerde gk gderse, imein nn gkgrltsnden nce gelmesi gibi, gkgrltsnn telefondaki sesi de havadan gelen sesine gre daha nceden kulamza ular. Ses hz, deniz seviyesinde, kuru ve sfr derecedeki havada saniyede 331,4 metredir. Bakr kablo iinde ise saniyede 3500 metre kadardr. Yani sesimiz telefonda k hz ile deil de ses hz ile gitseydi (ki bu mmkn deildir) 600 kilometre uzaklktaki bir arkadamz konutuklarmz telefonda 3 dakika sonra duyabilirdi. Dnebiliyor musunuz byle bir konuma sonunda gelecek telefon faturasn? 5.12 Matematikte niin (-2) ile (-2)'nin arpm sonucu (+4)'dr? Aslnda ok elenceli olabilecek matematik bizlere kat formllerle ve mantn kolay kabul edemeyecei ifadelerle retilince bir kabus olup kyor. Artnn art ile, eksinin eksi ile arpm sonucu art iken art ile eksinin arpm sonucu eksi oluyor. Peki bunun mantki izah nedir? Yani -5 derece scaklkla -8 derece scakl arpnca sonu +40 derece olup ortalk snyor mu? Tabii bu bir aka, artmaca. Esas bilmemiz gereken (-2)x(-2)=(+4) diye bir eitlik yazdmzda, bunun sadece rakamlarn ve nlerindeki iaretlerin belirledii mantksal bir denklem olmad, bir beyan, bir ifade olduudur. Eer saylar bir izgi zerinde gsterirsek, '-1' sfrn eksi tarafndaki ilk say olarak dnlebilir ama eitlik iinde bu byle deildir. izginin neresinde olursanz olun bir adm geri atmaktr. Yani izgide '+4' noktasnda iseniz ve ona '-1' ilave ederseniz, bir adm geri atarak '+3'e gelmi olursunuz.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
87 __________________________________

Toplama ve kartmada nispeten kolay olan bu aklama, i arpmaya gelince biraz zorlayor. rnein haftann 5 gn ie otobs ile gidip geliyorsunuz. Her sefer bir milyonluk bir biletle yaplyor. 10 milyon tutarnda 10 tane bilet aldnz. Her gn gidi-geli kullandka iki tanesi eksiliyor. Bunun eitlikteki yeri '-2'dir. Siz bu ii 5 gn sresince yani 5 kere yaparsanz (-2)x(+5)=(-10) olur ki biletler biter. Diyelim ki bayram tatilinin iki gn o haftann perembe ve cuma gnlerine denk geldi ve tatil. Bu sefer yapmanz gereken hareketi yapmyorsunuz. ki gnlk 4 bileti kullanmyorsunuz. Bu hareket yapmanz gerekene gre negatif yani ters ynde bir harekettir. Her gn bilet almak yerine iki gn sresince hi bilet kullanmyorsunuz. ki kere negatif hareketi '-2' bilet zerinde yapnca o hafta elinizde (-2)x(-2)=(+4) bilet kalyor. Hala biraz kark deil mi? Bir rnek daha verelim. Bir eitliin bana '-2' yazdnz zaman balangta bu sizin sfr noktasndan iki kere geri srayarak '2' noktasna ulaacanz anlamna gelir. Ama siz yapacanz bu hareketin tam tersini yani negatifini iki defa yapyorsunuz. Sfrdan '-2'ye srama hareketini iki kere ters ynde (-2) yapyorsunuz ve sonunda '+4' noktasna ulayorsunuz. Ters bir kararn tersini yapnca doruyu buluyorsunuz yani. 5.13 Vakum nedir? Boluk, havaszlk anlamnda kullanlan 'vakum' terimi ou kez yanl anlalr. Normal artlarda, deniz seviyesinde, vcudumuzun her santimetrekaresi zerinde l kilogram hava basnc vardr. Parmanza l kilogramlk bir yk taksanz zor tarsnz ama parmanzn minik bir bozuk para byklnde olan ksm zerinde her zaman bu arlk vardr. Bir de btn vcudun zerinde olan dnn. zerimizdeki atmosfer tabakasnn arlnn yaratt bu hayli yksek basn altnda ezilmeyiz hatta hissetmeyiz bile. Vcudumuz buna gre ayarlanmtr. Bu basn biraz artarsa (denize daldmzda) veya biraz azalrsa (uakta veya yksek dalara kld zaman) vcudumuz, kulaklarmz bata olmak zere bunu hemen alglar. te basncn, santimetrekareye l kilogram (1000 gram) olan atmosfer basncnn altna dmesine vakum denilir. rnein santimetrekarede 0,8 kilogramlk (800 gram) bir basn pratikte atmosfer basncnn ne kadar altnda ise o kadar yani l000-800= 200 milibar vakum olarak ifade edilir. Vakumda, yani hava basnc atmosfer basncndan daha dk olduunda zerimizdeki basn da azalm ykmz hafiflemi olduuna gre vcudumuz da daha rahat etmez mi? Hayr, tersine. Vcudumuzun i basnc atmosfer basncna gre ayarldr. Dmzdaki basn derse, denge bozulacandan ve i basncmz fazla geleceinden bata damarlarmz olmak zere tm organlarmz zarar grebilir, devam etmesi durumunda ise insan lme gtrebilir. Hakiki veya mutlak vakum tam sfr hava basncna ulamaktr ki, bu pratikte mmkn deildir. Uzayda bile hakiki vakum yoktur. Bir ortamn hakiki yani _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
88 __________________________________

mutlak vakumda olmas iin iinde molekl, atom, elektron, ve atomun dier kk paracklarndan hibirinin olmamas gerekir. Uzayda 'neutrinus' denilen partikller vardr, bu nedenle uzayda bile hakiki vakum vardr diyemiyoruz. Ancak uzay o kadar byk, paracklar da o kadar kktrler ki yzde 99,9999....vakumdur diyebiliriz. Elinize bir ie alp havasn boaltp, azn da szdrmaz ekilde kapatrsanz ienin iinde vakum olumutur diyebiliriz. ienin kapanda bir delik aarsanz dardaki hava derhal ieri hcum eder, ierdeki vakumun yerini alr. O halde dnyamz evreleyen hava tabakas niin uzayn boluuna, vakumlu ortamna kamyor? rnekteki havann, ienin iine dalmasna sebep zerindeki atmosferik basntr. Atmosferde 10,000 metreye kldnda (yolcu uaklarnn normal uu ykseklii) hava basnc santimetrekarede 0,3 kilograma, 16,000 metrede 0,1 kilograma der. Atmosferin st katmanlarna gittike de hava basnc sfra yaklar. Havann vakumlu ortama kamasn yaratacak bir hava basnc yoktur, bu nedenle uzayn boluu hava molekllerini ekemez, atmosfer tabakamz da uzayn boluuna kap gitmez. Tabii dnyann ekim gcn de unutmamak lazm. 5.14 Radyonun sesi alnca pili daha abuk mu biter? Pille alan portatif radyolarda sesin ykseklii pilin mrn etkiler. Radyo ak, sesi kapal durumu ile sesin sonuna kadar ak durumu arasndaki fark pillerin mrlerinin te bir kadar ksalmasna neden olur. Ses sonuna kadar aldnda pillerden ekilen akm yzde 30 artmaktadr. Bu durum, knden byne, pille alan ve hoparlr olan btn radyo, teyp, volkmen vb. iin ayndr. Pillerin kullan ekilleri de mrlerini belirler. Bir radyoyu 4 saat srekli ak tutmak ile birer saatlik aralarla 4 kere ap kapamak arasnda da fark vardr. Piller almyorken ok az da olsa kendilerini toparlayabildiklerinden, devaml ak tutulduklarnda, ayn toplam sre iin mrleri daha ksa olur. phesiz bu durum ilk altrmada, yani ilk hareket annda daha fazla akn eken motorlar altran piller iin geerli deildir. Pille alan hesap makinelerinde, makineyi uzun sre ak tutmak m pilin mrn daha abuk bitirir, yoksa yaplan ilemlerin younluu mu? Makinede hesaplar yapan mikro ilemci, hesap makinesi alyorken en fazla g eken ksmdr. Ne kadar ok rakamla, ne kadar ok ilem yaplrsa, pillerin mrleri o kadar ksalr. Hesap makinesi aldnda, yaplan ilemin dnda akm eken tek ey ekrann aydnlatmasdr ki pilin mr zerinde ilemler kadar etkili olamaz.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 5.15 Termos nasl sca scak, souu souk tutabiliyor?

Tamer Korugan
89 __________________________________

Tek sebebi var, vakum yani boluk. Bir termosta i ie gemi iki kap vardr. Dtaki metal bir kap olup iteki genellikle bir cam iedir. kisinin arasndaki hava ise boaltlmtr. Tam olmasa da reticiler tarafndan elde edilebilen tama yakn bir boluk vardr. Vakumlu bir ortamda hava moleklleri de olmadndan s ilet ilemez. Cismin ss balangta ne ise o halde kalr. erden darya, dardan ieriye s geii olmaz. Termosun iine kahve konulursa ss dar kaamayaca iin kahve scak kalr, souk su koyarsanz dardan ieriye s giremeyecei iin su snmaz, soukluunu muhafaza eder. Vakumlu yani havasz ortamn izolasyon zellii, 1643 ylndan, Toricelli'nin bugnk termometrelerin atas olan cival barometreyi icadndan beri biliniyordu. Ne var ki yaratlan vakumu muhafaza edebilecek, ayn zamanda da sy iletmeyecek lastik tr malzemelerden o zamanlar kimsenin haberi yoktu. Termos balangta kahve veya souk suyun scakln muhafaza etmek iin deil, bir laboratuar aleti olarak sv ve gazlar muhafaza etmek amac ile tasarland. ngiliz fiziki Sir James Dewar, 1890'l yllardaki bu buluunun patentini hi bir zaman almad ve bilimsel kurululara balad. Dewar'n Alman asistan Reinhold Burger bu cihazdaki ticari gelecei iyi grd ve 1903'de Almanya'da patentini ald. Hatta ismi iin dll bir yarma dahi at. Kazanan isim Yunanca 's' anlamna gelen 'Thermos' oldu. Bu isim 1970 ylna kadar ticari bir marka olarak kald. Sonralar bu tip cihazlarn genel ismi olarak herkes tarafndan kullanlmas kabul edildi. Termosun daha ok tannmasn ve evlerde yaygn olarak kullanlmasn salayanlar kuzey ve gney kutbuna giden kaifler, Everest'in tepesine kan daclar ve zeplin yolcular oldu. Dnyann bir ucuna giderken bile kahveyi scak tutabilen termosa kar insanlarn gven duygular artt. Termos piknik antasnda unutulmamas gerekenlerin iinde en bataki yerini ald. 5.16 mdat ars S.O.S.'in anlam nedir? ok kii S.O.S.'in gemimizi kurtar (Save Our Ship), ruhumuzu kurtar (Save Our Soul) veya dier sinyalleri durdur (Stop Other Signals) kelimelerinin ba harflerinden olutuunu sanr. Bu bilgiler tamamyla yanl olup S.O.S. harfleri hi bir kelimenin ba harfinden oluturulmamtr. Tamamen telgraf zamanndan kalmadr ve gemilerde de yakn zamana kadar telsiz telgraf kullanlyordu. Bilindii gibi telgrafta mors alfabesi denilen sistemde her harf, nokta ve izgilerin deiik kombinasyonundan oluuyor. Bu sinyali gnderen maniple denilen alete tek dokunuta karya nokta yani 'bip', biraz daha uzunca basnca 'dt' sinyali gidiyordu. Gnderenler de, alanlar da mors alfabesini ezbere bildiklerinden bu 'bip' ve 'dt' larda hangi harfler olduunu zyor ve normal yazya dntryorlard.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
90 __________________________________

mdat arsnn ok kolay aklda tutulabilmesi iin 1908'de izgi, nokta, izgi olan S.O.S. seildi. Yani telsizde 'dt, dt, dt, bip, bip, bip, dt, dt, dt' sinyali aldnzda hemen acil yardma ihtiyac olan biri olduunu anlyordunuz. Filmlerde grmsnzdr. Gemiler, zellikle uaklar, tehlikeli bir durumda yardma ihtiyalar olduunda 'mayday' (meydey) ars yaparak durumlarn bildirirler. Bu kelime Franszca'da bana yardm et anlamndaki m'aidez kelimesinden tretilmitir. Hi dikkat ettiniz mi, filmlerde telsizle konuan her kiinin ismi hep 'Roger' (rocr) dr. Halbuki 'roger' telsiz konumalarnda 'anladm' anlamnda kullanlr ve her iki taraf da cmlenin banda ve sonunda bu kelimeyi kullanrlar. Filmleri tercme edenler ise bu kelimeyi bir erkek ismi sandklarndan, herkes birbirine 'Roger' diye ismen hitap ediyormu gibi evirirler. Nasl bizde telefonda harfleri sylemek iin Ankara'nn 'A's, Bursa'nn 'B'si denilirse Roger kelimesi de ngilizce'de 'R' harfinin tanm iin kullanlr, yani Roger'in 'R'si denilir. R harfi ise mors alfabesinde balangta 'anlama'nn kodu idi. Sonra konumal iletiime geilince 'Roger' olarak kullanlmaya balanld. Filmleri tercme edenlerin ABD bahriyesinde nasl oluyor da bu kadar Roger bir araya geliyor diye uyanmamalar gerekten ilgin! 5.17 Romen rakamlarn hesaplamada niin kullanmyoruz? Zamanmzda, dnyann byk bir blmnn ve bizim de kullandmz rakam ekilleri, dier lkelerde 'Arap rakamlar' diye bilinir. Aslnda bu nitelendirme yanltr. Bu rakamlarn kkeni yani ilk ortaya kt yer Hindistan'dr ve buradan nce Arabistan'a, daha sonra slami kltr yaylm ile birlikte Avrupa'ya gemitir. Avrupa'da Romen rakamlarndan gnmz rakamlarna gei Ortaada olmutur. O yllarda Avrupa'da hesap ileriyle uraanlar Romen rakamlarn hemen terk etmediler. Daha ziyade toplama ve karna ii yapan tccarlara Romen rakamlar daha pratik geliyordu. rnein 68'den 16'y karmak iin 68 yani 'LXVIII' rakamndan 16'y ifade eden 'XVI' rakamlarn ilince geriye 'LII' yani 52 kalyordu. Dier bir rnek olarak 77 (LXXVII) saysndan 15'i (XV) kartalm. Yaplacak i 77'nin iinden X ve V rakamlarn silmektir. Sonu 'LXII yani 62'dir. Bu arada Romen rakamlar nelerdir bir grelim: I(1), II(2), III(3), IV(4), V(5), VI(6), VII(7), VIII(8), IX(9), X(10), XX(20), XXX(30), XL(4), L(50), LX(60), LXX(70), LXXX(80), C(100), D(500), M(1000) Romen rakamlar her bir saynn karl olan harfler, bykten ke doru ve soldan saa yazlp bunlarn hepsi toplanarak bulunur. MDCLXVI says neymi bulalm: (M=l .000)+(D=500)+(C= 100)+(L=50)+(X= 10)+( V=5 )+(I= l) = 1966 _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
91 __________________________________

Ancak gnmzde sistem tam byle almyor, byk rakamdan nce gelen daha kk rakam bykten kartlyor. rnein 1X=(10-1)=9, bu ekilde 1999 says olan MCMXCIX nce M+CM+XC+IX eklinde yazlp sonu (1.000+900+90+9)= 1999 olarak bulunuyor. Bir baka uygulama da ayn harfi kereden fazla tekrar etmemek eklinde. IIII yerine IV, XXXX yerine XL kullanlyor. Ancak Romen rakamlarnda M'den byk harf olmadndan l000'den sonra rnein 4,000 MMMM eklinde yazlabiliyor. Daha byk saylarda ise saynn ka kere 10'un kat olduunu ifade etmek iin parantez iaretleri kullanlyor. Romen rakamlarnda saydan nce 'bir' gelmesi sadece drt (IV) ve dokuzda (IX) vardr. Romen rakamlarnda sfr yoktur. Rakam gsterildii iaret kadardr yani 'X' nerede olursa olsun '10' dur. Halbuki gnmz rakamlarnda '1' tek bana iken '1'dir ama sadan ikinci haneye geince '10' deerini, ncye geince '100' deerini alr. Tm bu nedenlerle gnmzn karmak ilemlerinde Romen rakamlarnn kullanlmalar mmkn deildir. Sfr saysnn katlmasyla hi rekabet gleri kalmamtr. Duvar saatlerinde dekoratif amal kullanlmalar yannda pratik bir kullanm yerleri yoktur. Gnmzde milyon, milyar derken trilyonlar hatta katrilyonlar ifade eder hale geldik. leriki yllara hazrlk amacyla milyondan balayarak sonra gelen saylara bir bakalm. Say isminin yannda parantez iindeki rakamlar o sayda ka tane sfr olduunu gsterir: Milyon(6), milyar(9), trilyon(12), katrilyon(15), kuintrilyon(18), sekstrilyon(21), septrilyon(24), oktrilyon(27), nanilyon(30), desilyon(33), andesilyon(36), dudesilyon(39), tredesilyon(42), kattrdesilyon(45), kuindesilyon(48), seksdesilyon(51), septendesilyon(54), oktadesilyon(57), novemdesilyon(60), vijintilyon(63). 5.18 Pusulalar gerekten kuzeyi mi gsteriyor? Dnyann kendisi, ekirdeindeki soumam ksmlarndan dolay dev bir mknatstr. Bu byk mknatsn art ve eksi ular kuzey ve gney kutuplarndadr. Ancak bildiimiz corafi kutuplarda deil. Pusulann minik ucu tam kuzeyi gstermez, gsterdii noktaya magnetik kutup denir. Pusulann gsterdii kuzey ynn devaml takip ederseniz kuzey kutbuna hibir zaman ulaamazsnz. O noktadan 7 derece yani kilometrelerce uzaklktaki magnetik kutba varrsnz. Olayn ilginlii bu kadarla da bitmiyor. Bilimin kesin olarak saptad bir srpriz daha var. Bu magnetik kutuplarn yerleri de sabit deil, zamanla deiiyor, kuzey gneye, gney kuzeye geliyor. Eer elinize bir pusula alp zaman yolculuu yapabilseydiniz, birka milyon yl nce pusulanzn kuzey gsteren ucuna bakarak seyahat edince sizi penguenlerin byk atalarnn karladn, yani gney kutbuna vardnz ararak grrdnz. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
92 __________________________________

Magnetik kutuplarn niin ve nasl yer deitirdikleri henz tam bilinmiyor. Bu olayn dnyada kraterlerin olumas, iklimlerin deimesi, baz canl trlerinin yok olmas gibi olaylarla yakn ilgisi olduu sanlyor. Bilim insanlar magnetik kutuplarn yer deitirmesinin 170 milyon ylda yaklak 300 defa tekrarlandn, bugnk konumuna en son 750 bin yl nce geldiini ileri srmektedirler. Sadece magnetik kutuplarn yer deitirmelerinin deil dnyann magnetik alannn bile balangta nasl olutuu tam akla kavumu deil. Teorilere gre dnyann merkezindeki sv halindeki ekirdek blmndeki s, d demir katmanlara ulaarak dnyann dn ile beraber bir dinamo etkisi yaparak magnetik alan meydana getirmitir. Yerkrenin magnetik alannn iddet ve dorultusunu lmek iin 1979 Ekiminde uzaya gnderilen 'Magsat' uydusu 3 yla yakn grev yapp da yanmadan nce gnderebildii en nemli bilgi, magnetik alannn iddetinin gittike azald, her on ylda iddetinden yaklak yzde birini yitirdii, byle giderse muhtemelen bin yl sonra magnetik kutuplarn yerlerinin tekrar deiebilecei bilgisiydi. 5.19 Antifiriz suyun donmasn nasl nlyor? Arabamzn motoru arabay yrtecek gc salarken bir yandan da s retir. Motor blou iinde devaml dolaan su ile motor soutulur. Motordan ald s ile snan bu su da radyatrde havann yardmyla soutulur. Kapal bir evrimde ve ideal s dengelerinde devaml oluan bu olayn farkna biz ancak, herhangi bir arza durumunda soutma olay yetersiz kaldnda, radyatrden buharlar ktnda, yani bilinen tabiri ile arabamz hararet yaptnda varrz. Kn souk aylarnda, hava scakl sfrn altna dnce, arabamz kap nnde hareketsiz halde iken bu soutma suyu da her su gibi donabilir. Donunca geniler ve yapt basnla motor blounu atlatabilir. Bu olay nlemek iin suyun iine, sfrn ok altndaki derecelerde bile donmasna mani olacak 'antifiriz' dediimiz sv ilave edilir. Motorun soutma suyunun iine ne oranda antifiriz konulacan, o blgede olabilecek en dk hava scakl belirler. O zaman yle dnlebilir. Tam emniyetli olmas bakmndan, soutma suyunun yerine niin tamamen antifiriz doldurmuyoruz? Antifiriz oran yzde yz bulunca scaklk ne kadar derse dsn maksimum korunma salanm olmaz m? Hayr, olmuyor. Mantken ters gelebilir ama belirli orandan fazla konulan antifiriz bu sefer de tamamen ters tepki veriyor. Suya yzde 50 orannda katlm antifiriz -37 derecede donarken, antifirizin kendisi yani saf antifiriz -12 derecede donuyor. Suyla karabilen her ey onun sfr derece olan donma noktasn drr. Yani donma derecesini drmek iin suya toz eker, urup hatta akdeki asit bile _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
93 __________________________________

konulabilir. Hepsi de bir dereceye kadar ayn ilevi grr ancak hibiri dier tehlikeli yan etkileri bakmndan tavsiye edilmez. lk otomobillerde eker ve baln antifiriz olarak kullanlmalar denendi, sonralar ise alkolde karar klnd. Ancak bu sefer de alkoln kaynama noktas dk olduundan motor scakken sorun kard. O halde ideal antifirizin donmay nlemesi ama ayn zamanda da suyun kaynamasna sebep olmamas gerekiyordu. Gnmzde bu amala 'etilen glikol' denilen renksiz kimyasal bir sv kullanlyor. Suyun iine katlan kimyasallarn donmay nleme zellii, suyun ve buzun molekler yaplar ve antifirizin bu yaplara olan etkisinden ileri geliyor. Bilindii gibi tm svlarda olduu gibi suda da molekller serbest ve dzensiz halde, katlarda (buzda) ise sabit ve dzgn bir yapdadrlar. Su donarken nce molekllerinin hareketleri yavalar sonra da dzgn ve sabit bir pozisyona gelirler yani kristalleirler. te antifirizin buradaki rol. molekllerinin su moleklleri ile birleerek onlarn buz kristalleri oluturmalarna mani olmaktr. Peki yleyse ortada su yokken antifiriz kendi kendine niin daha abuk donuyor? nk suya katldnda antifirizin su molekllerine yaptn su da antifiriz molekllerine yapar. Donmay nlemek daha dorusu geciktirmek iki tarafl alr, su da antifirizin donma derecesini drr. Sonu olarak arabann soutma suyuna nerilenden fazla antifiriz konmasnn hibir faydas yoktur aksine zarar vardr. 5.20 Ne zamandan beri insanlar gzlk kullanyorlar? phesiz tarih boyunca tm insanlarda grme kusuru olmutur. 13. Yzylda gzlk ortaya kncaya kadar gerek doutan gerekse sonradan gz bozukluu olan insanlar, mrlerini byle geirmeye, i yapamamaya hatta evden dar kamamaya mahkumdular. Aslnda gzln ana malzemesi olan camn tarihi 4500 yl evveline kadar gidiyor. Antik dnya insanlarnn optik hakknda bilgileri olduu, camn belirli bir formunun cisimleri byttn fark ettikleri biliniyor. Halta milattan nce l000 yllarna ait, byte olarak kullanlm cam rneklerine Girit'teki kazlarda rastlanlmtr. Ne var ki bytecin cam haline gelmesi ok zaman ald. Gzl ilk bulan kiinin kim olduu bilinmiyor. nsanlk tarihinin byk teekkr borlu olduu, bu parlak buluu gerekletiren kiinin kim olduu btn aratrmalara ramen hala srrn koruyor. Bu kiinin 1250 veya 1280 yllarnda Venedik'te yaam olmas byk bir olaslk, nk 13. Yzylda, Ortaada Venedik, talya'da cam retimiyle nl olan bir yerdi. lk gzlklerin mercekleri konveks, yani dbkeydi ve sadece yakn grme problemi olanlarn ilerine yaryordu. Uza grme sorunu olanlarn derdine are olacak konkav (ibkey) merceklerin retilmesi iin yzyl gemesi gerekecekti. Grld gibi gzln tarih iindeki gelimesi olduka yavatr. Uza grme sorununu yani miyopluu dzeltecek merceklerin ancak 15. yzylda yaplabilmesinin sebebi o tarihlerde, gzln daha ok yakn okuma _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
94 __________________________________

amal kullanlmas, uza grememenin o kadar nemsenmemesi ve ibkey merceklerin imalinin daha zor ve pahal olmalaryd. Gzlk icat edildikten ancak 350 yl sonra dmeden yzn ortasna tutturulabildi. Aslnda bu gzlk tarihindeki en son ve nemli bulutu. Edward Scarlett 1730'da Londra'da sabit gzlk sapn icat etti. Saplar kafaya gre ayarlanabildii iin gzlk burun zerine daha az arlk yapyor, dme tehlikesi de nlenmi oluyordu. Ancak tm bu yava gelimeye karn gzln insanla hizmeti byk oldu, en azndan onlarn yaama ballklarn arttrd. Matbaann icadndan, baslan kitap ve gazete saysnn artmasndan sonra gzlk lks olmaktan kp tam bir ihtiya oldu. 14. Yzyl ortalarnda talyanlar gzlk camlarna belki ekillerindeki benzerlikten dolay 'mercimek' anlamnda 'lenticchie' adn verdiler. ngilizcesi de 'lentis' olan mercimek, yaklak iki yzyl gzlk cam anlamnda da kullanld. Gnmzde kullanlan 'lens' adnn kkeni de bu sebeple mercimee dayanyor. lk gzlk dkkan 1783'de Philadelphia'da ald. Francis Mc Allister dkkannda gzlkleri bir sepetin iine yyor, mteriler de bunlar tek tek deneyerek gzlerine uygun geleni alyorlard. lk gne gzlklerinin 1430'lu yllarda inliler tarafndan kullanldn biliyor muydunuz? Atete dumann isi ile kararttklar gzlkler grme kusurlarn dzeltmek iin deildi. Sanlaca gibi Gne'ten korunmak iin de deildi. inliler bata mahkemeler olmak zere bir ok yerde gzleri grnmesin, dnceleri gz ifadelerinden belli olmasn diye bu koyu renkli gzlkleri takyorlard. Daha sonralar talya'dan in'e numaral gzlkler de getirildi ama inliler onlarn da ounu iste kararttlar .

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
95 __________________________________

6
YYECEK VE ECEKLER

6.01 Beyaz ve kahverengi yumurtalar arasndaki fark nedir? Bakkaldan veya marketten yumurta alrken kabuunun rengi sizin iin nemli mi, bu konuda bir tercihiniz var m? Sizce kabuk renkleri farkl olan yumurtalarn ileri de besin deeri olarak farkl olabilir mi? Tavuklarn niin bazlarnn yumurtalar beyaz da bazlarnn ak kahverengi? Bu konuda iki zt ama ikisi de yanl olan gr var. Kabuktaki beyaz rengin, yumurtann ideal oluumunu tamamladn gsterdiini, bunun dnda bir renk deiiminin kalitede d anlamna geldiini iddia edenlerin yan sra kabuun rengi ne kadar koyu ise besin asndan da o kadar deerli olduunu ileri srenler de var. Genellikle Avrupa lkelerinde kahverengi yumurtalar makbul saylrken ABD'de durum tam tersidir. Oysa her iki gr de yanltr. Besin deeri, lezzet ve pime karakteristikleri bakmndan her iki renk yumurtann da ii ayn deerdedir. Her iki yumurtada da ayn miktarda protein, mineral ve vitaminler (C vitamini hari) vardr. Tabii tavuun yedii yemin kalitesi de belirli farklar yaratabilir. Yumurtann ii deil de kabuunun rengi ile hakl olarak ilgilenenler sadece onlar paketleyenler ve satanlardr, nk bir pakette hep ayn rengin olmas mteri tarafndan tercih edilmektedir. Tabiatta yaayan hayvanlarn yumurtalarn renkli veya koyu renkte hatta glgeli ve izgili ekilde yumurtlamalarnn ana nedeni, bu yumurtalar yemek isteyen dmanlarna kar kamuflaj yaparak neslin devamn salamaktr. Yumurtalarn kabuklarnn renklerini, tavuun kkenine, atalarnn yaad yerlere balayanlar da var. Bu gre gre Asya kkenli tavuklarn yumurtalar kahverengi, Akdeniz kylar kkenlilerin ise beyaz oluyormu. Daha ok kabul gren bir dier gre gre ise beyaz kabuklu yumurtalar beyaz ibikli ve kulak memesi beyaz olan tavuklar tarafndan yumurtlanyormu. bik ve kulak memesi krmz olanlar ise kahverengi kabuklar olanlar yumurtluyormu. Kabuu hangi renk olursa olsun ite size yumurta ile ilgili baz faydal bilgiler: Yumurtay halayp halamadnz unuttunuz. Masann stnde frldak gibi dndrn. Eer hemen duruyorsa taze yani pimemi, biraz daha uzun sre dnmeye devam ediyorsa ii kat yani halanm demektir. Yumurtann tazeliini merak ediyorsanz suya koyun, taze ise suda batacak, bayat ise yzecektir. Yumurtada hemen hemen hayati tm vitaminler vardr. Bulunmayan tek vitamin C vitaminidir. Yumurtann besin deeri yksek olan ksm sardr. Ak _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
96 __________________________________

ve sars kartrlarak, omlet gibi piirilen yumurtalarda, aktaki baz maddeler sardaki vitaminlerin bir ksmnn etkilerini yok ederler. Kalori asndan et ve st ile mukayese edildiinde, 55 gramlk bir yumurta, 40 gram yal sr etine veya 100 gram yal ste edeerdedir. 6.02 Ddkl tencere yiyecei nasl abuk piiriyor? Tencere daha 14. yzylda hemen hemen tamamyla bugnk eklini ald. O zamanlar tencereler sadece yemek piirmek iin deil, su kaynatmak hatta iinde amar ykamak iin bile kullanlyordu. En eski tencereler dkme demirdendiler. Sonralar toprak, bakr, alminyum, emaye ve camdan olanlar da yapld. Bakr tencerelerin, kullan ve dayanma bakmndan iyi olmalarna karn sk sk kalaylanmalar gerekir. Alminyum tencerelerin sakncal yanlar ise kesif soda ve alkali eriyiklerin alminyum zerine olan etkileridir. Scak-souk farkndan etkilenip atlasalar da en salkl tencereler cam (payreks) olanlardr. Piirme srasnda ileri grlebildiinden sk sk kapaklarnn almas gerekmez, yiyecein vitamini kamaz. Ddkl tencerelerin yan yzleri basnca dayal malzemeden yaplr. Kapaklar ise ilgintir. evrilince tencerenin azn iten sk sk kapatrlar ve buharn kamasna mani olurlar. Ddkl tencerenin kapanda herhangi bir patlama tehlikesine kar, istenen basnca, dolaysyla pime derecesine gre ayarlanabilen bir subap vardr. Basn ayarlanann stne knca subap alr, buhar buradan dar kaar, hzla kan buharn kard ddk sesi de etraf olaydan haberdar eder. Ddkl tencere ismini de bu nedenle almtr. Ddkl tencerenin piirme prensibinde suyun kaynama zellii yatar. Su 100 derecede kaynar demek tek bana doru bir ifade deildir. Kaynama scakl atmosfer basnc ile dorudan ilgilidir. Basn atmosfer basncndan dkse, su daha dk scaklklarda da kaynayabilir veya basn atmosfer basncndan yksekse suyun kaynamas iin daha yksek scaklklar gerekir. Normal tencere stldnda su 100 derecede kaynar ve tm su kaynayana kadar bu scaklk sabit kalr, yemek de bu scaklk da pier. Ddkl tencerede ise buhar dar kaamadndan tencerenin iindeki basn gittike artar, dolaysyla su 100 derecede kaynamaz, tenceredeki scaklk 130 dereceye kadar kar. Bylece piirilmesi istenen besinlerin ss suyun kaynama derecesinden ok daha yksee kar. Bu yksek scaklk yiyecee sratle nfuz ederek, vitamin ve minerallerini kaybetmeden daha abuk pimesini salar. Bundan dolay et halamas en ok yarm saatte, kuru sebzeler yirmi dakikada piebilirler. Gelelim ddkl tencerenin yksne. 1682 ylnn 12 Nisan akam Londra'da bir evde kraliyet sosyetesinden bir grup yemek yiyeceklerdir. Bu yemek o gne kadar yenmi yemeklerden farkldr nk davetlilerden Fransz mucit, 35 _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
97 __________________________________

yalarndaki Deni Papin, yemei son buluu olan, her taraf kapal, zerinde emniyet vanas olan bir kap iinde piirecektir. Papin, gazlarla ilgili ana kanunlar formle eden rlandal fiziki Robert Boyle'nin asistandr ve kabn iindeki buhar basncn arttrarak, yemein sv ksmnn kaynama noktasn ykselten bu buluunu 1679'da gerekletirmitir. Yemekte bulunanlar pien etten o kadar memnun olmulardr ki, bu buharl tencere sratle yaylm, hemen hemen btn yiyeceklerin hatta pasta ve pudinglerin piirilmelerinde bile kullanlmtr. Her icadn ilkinde olduu gibi, bunda da baz aksamalar olmu, emniyet valf sk sk tutukluk yapm, gzel bir akam yemei yemeye hazrlananlar, tencere patlaynca yiyecekleri duvarlarda seyretmek zorunda kalmlardr. Bu patlamalar ddkl tencerenin neredeyse 150 yl unutulmasna yol amtr. Tekrar popler olmas ise Napoleon Bonaparte sayesinde olmutur. 'Bir ordu midesi zerinde hareket eder' diye bir vecizenin sahibi olan Napoleon askerlerine yiyecek ikmalini salkl yapamamaktan ikayeti idi. Bu sorunu zmek iin parasal dl vaat etmesi zerine Fransz ef Nicholas Appert, Papin'in buluunu gelitirerek gnmzdekine benzer pratik bir ddkl tencere yapm ve tekrar yaygn olarak kullanlmasn salamtr. 6.03 Ispanaktaki demir insan gerekten gl klar m? Ispanak, vitamin ve dier besin maddeleri bakmndan olduka zengin bir sebzedir. Yapsnn byk bir ksmn su oluturur. zellikle C vitamini dier sebzelere oranla daha fazladr hatta limon, portakal gibi turungillere yakndr. Ispanak kalsiyum ve demir bakmndan da zengindir. Ancak spana dier yeil sebzelerden ayran, demir bakmndan ar bir zenginlik de sz konusu deildir. Eit arlkl bir hamburgerde de spanak kadar demir vardr. Ayrca bir mineralin bir sebzede ok bulunmas, yenilince dorudan vcudumuza geecei ve vcudumuzu bu mineraller bakmndan zenginletirip kuvvetlendirecei anlamna gelmez. Her ne kadar izgi roman kahramanlarnn en eskilerinden olan Temel Reis zorda kalnca, bir konserve kutusu ap iindeki spana yiyince adaleleri, pazular iip insan st bir gce sahip oluyor gibi grnyorsa da spanan iindeki gerek kalsiyumun gerekse demirin insan vcudu tarafndan emilmesi zordur. Bu nedenle spanaktaki demirin insana pek faydas yoktur. Temel Reis'in neden baka bir sebze deil de spana tercih ettii konusunda, teneke kutu iinde satlan spanan reklamn yapmas dnda iki gr daha var. Birincisi, iindeki okzalik asilin verdii ekimsi tad nedeniyle spanak yemeyi sevmeyen ocuklara bu yemei sevdirmek. kincisi ise spanakla demir, demirle kuvvet arasnda iliki kurarak demir eksikliinin vcutta yaratt zayflk ve halsizliin, spanak yemekle giderileceine insanlar inandrmaktr.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
98 __________________________________

Demir eksikliinin anemi denilen kanszlk hastal yaratt dorudur ama ok demir almann da insann kuvvetlenmesiyle fazla bir alakas yoktur. Vcudumuzun bir gnlk demir ihtiyacn sadece spanaktan karlayabilmek iin ylda vcut arlmzn iki misli kadar spanak yememiz gerekir ki bu da ok iyi bir fikir deildir. Ispanaktaki okzalik asit ar alndnda, idrarda toplanarak bbreklerde ta oluumuna sebep olabilir. Gelelim spanan niin yourtla yenildiine. Gdalarn bileimlerinde bulunan baz maddeler, o gdann besin deerini azaltr. rnein spanakta bulunan okzalik asit, kalsiyumun vcut tarafndan alnmasna mani olur. Bu nedenle okzalik asite zengin olan gdalarla youn olarak beslenildiinde, vcudun kalsiyumu bol gdalarla takviye edilmesi gerekir. Ispanak, semizotu, ebegmeci, paz gibi gdalarn, kalsiyum zengini yourt ile yenilme alkanlnn kkeni veya bilinli olarak balatlp balatlmad, insanlarn tat vermesi iin mi yoksa salklarn dndkleri iin mi bu alkanl kazandklar bilinmiyor ama kalsiyum eksikliini gidermesi asndan yourt ilavesi son derecede yararl ve salkldr. 6.04 Bal, bebekler iin zararl olabilir mi? Bir yan gemi ocuklara baln bir zarar olamaz ama 12 aylktan daha kk bebeklere tavsiye edilmez. Peki nasl oluyor da, tabiatn arlar vastas ile bahettii bu muhteem gda bebekler iin zehirleyici olabiliyor? 'Botulizm' kelimesi bir eit zehirlenmeyi tarif eder. Botulin ise bakterilerin ortaya kard bir protein olup kaslardaki fiber doku yoluyla sinir hcrelerini istila eder, sonucu lme yol aabilecek hasarlar verebilir. Botulizm bakterisi tabiatta bol bulunur ama havadaki oksijen tarafndan hemen ldrlr. Ancak aktif olmadklar zamanlarda bile oksijensiz bir ortamda yine hayat bulurlar. Bu, en ok teneke konserve kutularda saklanan gdalarda grlr. Az sk kapal kutularn oksijensiz ortamnda canlanan bakteriler, eer yiyecek iyi stlmazsa zehirleyici toksinler retirler. Arlar bal yapmak iin nektar toplarlarken botulizm sporlarn da beraber alp farknda olmadan bal yapmnda kullanabilirler Yetikinlerde bu baln yenmesi sorun yaratmaz. Gerek vcudun savunma sistemi gerekse midenin asitli ortam, bu bakterinin zarar vermesine msaade etmezler. Bebeklerde ise hem savunma sistemi yeterli gelimemitir hem de mide hala ancak anne stn hazmedebilecek durumdadr. Zehirlenen bebek nefes alma ve yutkunma zorluu ekebilir, kol, bacaklar ve boyunda gszlk ortaya kabilir, durum ok ciddi sonulara yol aabilir. Aslnda botulin proteini bebeklere 6 aya kadar zarar verebilir. 8 aydan sonra tehlike gemitir ama en iyisi, bebein saln emniyete almak iin bir yana kadar bal yedirmemektir. Baln bir tr olan delibal zehirlenmesi ise bir baka olaydr, yaa bal olmadan tm insanlar etkileyebilir. Daha ok Karadeniz blgesinde grlen bu _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
99 __________________________________

zehirlenmenin nedeni arlarn bal yaparken kara ar ve sar ar ad verilen bitkilerin ieklerinden aldklar toksindir. Zehirlenme, bir kiinin bu baldan 50-100 gram yemesinden sonra ortaya kar ve kendini karn ars, ishal, kusma, ba dnmesi hatta kol ve bacaklarda ar, kramp ve feller eklinde belli eder. Genellikle lmle sonulanmaz. Bu baln bekletilmesi veya kaynatlmas da zehirlenmeye are deildir. 6.05 Gdalar muhafaza etmek iin niin donduruyoruz? Bugn artk hemen hemen her evde buzdolab var. Gnlk gdalarmz bozulmasnlar diye buzdolabnda saklarken, uzun sre saklayacaklarmz da buzluk veya derin dondurucu dediimiz ksmna koyuyoruz. Gdalarn normal hava artlarnda bozulmalarnn nedeni, bu ortamda gdada bulunan bakterilerin, mikroplarn ksacas mikro organizmalarn gelierek faaliyetlerini srdrmeleridir. Gdalar soukta veya dondurarak muhafaza en ok bavurulan ve pf noktalar olan yntemlerdir. Bu arada gda muhafazasnda tam tersi yollar da vardr. Istarak muhafaza ve kurutma gibi. Hatta turu kurmak bile bir muhafaza yntemidir. Dondurarak muhafazaya gemeden nce pastrizasyon, sterilizasyon gibi sk sk ismini duyduumuz veya etiketlerin zerlerinde grdmz terimlerin anlamlarna bir bakalm. Gdalar daha dayankl klmak amacyla uygulanan yntemlerden pastrizasyon ve sterilizasyon sl uygulama ile muhafaza anlamna gelmektedirler. Sterilizasyonda gda 100 derecenin zerinde stlr. 100 derecenin altndaki sl uygulamalar ise pastrizasyon adn alr. Her iki yntemde de ama daha iin banda bakteri ve mikroplar ldrmektir. Hangi yntemin uygulanacan gdann asit durumu belirler. Asit oran fazla gdalarda bakteri ve mikroplarn sya direnleri azalr. Bunun iin dk asitli gdalar sterilize edilirlerken yksek asitli gdalar pastrize edilirler. Ancak stte durum farkldr. Ste pastrizasyon ileminin uygulanmasnn asl amac dayankl bir rn elde etmekten ziyade verem mikrobunu ldrmektir. Kurutarak saklamada, su ortamdan uzaklatrlr. Bylece bakteri ve mikroplarn gelimesi nlenir, biyokimyasal reaksiyonlar en aza indirilir. Ancak yine de baz kimyasal reaksiyonlar oluur ve bunlar da renk koyulamasna ve gdann aclamasna yol aarlar. Soukta muhafazada, gdann hcre suyu, en fazla donma noktasna kadar soutulur. Meyve ve sebzelerde bu scaklk +4 ile -2 derece arasndadr. Bu yntemin en yaygn kullanma yeri buzdolabdr ve dondurarak muhafaza ile kartrlmamas gerekir. Gnmzde gdalarn dondurularak saklanmas ok yaygn bir ekilde uygulanan en iyi muhafaza yntemidir. Bu yntemde hcre suyunun donmas ve hcrelerin lmesinin salanmasna kadar scaklk drlr. Gdalar genellikle 40 derecede dondurulur, -18 veya -20 derecede muhafaza edilir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
100 __________________________________

Gdadaki su miktarnn azalmas bakteri ve mikroplarn yaamalarna uygun olmayan bir ortam yaratr. Ancak dokulardaki suyun donarak buza dnmesi srasnda hacim bydnden hcrelerdeki doku yaplar da bozulabilir. Bunu nlemek iin donma olaynn hz ok iyi kontrol edilmelidir. Gdalar yava yava dondurursak oluan buz kristalleri hcre dokularn paralayacandan, yaps bozulmu olan bu gda znme srasnda dardan gelecek bakterilerin hcumuna kar diren gsteremez ve abucak bozulur. Donma srasnda oluan buz kristallerinin boyutlar, donma hzna baldr. O halde donma, buz kristallerinin bymelerine frsat brakmayacak ekilde mmkn olduunca hzl olmaldr (ok donma). Bu ekilde dondurulmu gdalar tketiciye ulaana kadar dondurulmu durumda olmal ve depolarda -18 derecenin stne klmamaldr. nk bir kere dondurulduktan sonra zlen gda artk steril deildir, hatta bu durumda bozulma daha hzl oluur, tekrar dondurmak da are deildir. 6.06 arap niin yllandka gzelleir? Dnyann eitli yerlerinde yetitirilen zmlerin renkleri de ok eitlidir. arap yapmnda kullanlan zmlerin renkleri iki ana gurupta toplanr. San ile yeil arasnda rengi olanlara 'beyaz zm', krmz ile mavimsi siyah renk arasnda olanlara 'siyah zm' denilir. Krnz araplar siyah zmden yaplrken, beyaz araplarn da sadece beyaz zmlerden yapld bilgisi doru deildir. Burada nemli olan zmn kabuudur. Krmz zm olduu gibi kullandnzda krmz arap elde edersiniz. Krmz veya beyaz fark etmez tm zmlerin kabuklarn soyduunuzda ise sonuta beyaz zm elde edersiniz. Yllanma terimini btn araplar iin kullanmak yanltr. Eer arap ileride yllandrlaca dnlerek imal edilmise bu gerekleebilir. Dierlerinde arab zellikle sofra arabn yllarca saklamak ona deer kazandrmaz. Yllandrlabilen araplar ok sekin bir tr krmz araplardr. Dnyada retilen bu tr araplarn ancak yzde 5'i yllanmaya uygundur. araplar genellikle mee aacndan yaplm varillerde dinlendirilirler. Sonra ieye alnanlar ielerinde de 20 yl kadar bekletilirler. Yllanma hz ienin iinde varillere gre daha dktr. araplar varillerden alndklarnda tatlar biraz tatl olabilir. 6 ay beklenilirse mayho olmaya balayabilirler. Tekrar yumuak, ho ve tatl hale dnmeleri iin en az 5 yl daha beklemek gerekir. Krmz araplarda yllandka oluan bu gelimenin sebebi zmn kabuu ile birlikte imal edilmeleridir. zmn kabuunda 'tanin' ad verilen bir kimyasal bileim vardr. Balangta arab etkilemeyen tanin moleklleri zamanla birleerek daha byk molekller olutururlar ve yllanm arabn olumasn salarlar. Kklerin birleerek bykleri oluturmalarna kimya dilinde 'polimerizasyon' deniliyor. Eer bir daha bu tip bir arap siparii verirseniz ve ilk tattnzda 'ah, _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
101 __________________________________

ok iyi polimerize olmu' derseniz, evreye bir arap uzmanymsnz izlenimini verebilirsiniz. arabn iinde oluan kimyasal reaksiyonlar bu kadarla da bitmiyor. Etil alkol ile tartarik asidin dengeye gelmesi 13 yl alyor. Yani iyi bir yllanm arap en az 20 ylda ortaya kyor. yi bir yllanma iin ncelikle arap, s deiimlerinden, dorudan gelen ktan ve titreimlerden korunmaldr. Bunun iin arabn, karanlk bir yerde, serin bir ortamda, tercihen 12 derecede ve yatk olarak kalmas gerekir. ienin mantarnn kurumamas, arabn hava almamas iin ortam biraz da nemli olmaldr. arab teknolojinin imkanlarn kullanarak, iedeki oksijeni alp, starak ok daha sratli yllandrmak mmkn. Ancak arap reticileri bunu, tm ilemleri, zellikle stma sresini kontrol bakmndan ok riskli buluyorlar. Bu tip retimi meslek ahlak bakmndan da doru bulmuyorlar. 6.07 Ar st nedir? Bir ar kolonisinde on binlerce ii ar, binlerce erkek ar ve sadece bir tane ana (kralie) ar vardr. Ana ar kovann her eyidir, yokluunda i dzeni ve retim durur. Ana ar kovanda tek olduu gibi, lm halinde yerine geebilecek ikinci bir arya da izin vermez. Kovanda ana ar aday olmak demek lm demektir. Ana arnn yok olmasna bir ekilde lmesi neden olabilecei gibi arc tarafndan da bilinli olarak kovandan alnabilir. Ana ar yok olunca koloninin kendisine sratle yeni bir ana ar edinmesi gerekecektir. Bu yeni ana ar eskisinin yumurtlad son yumurtalardan kacaktr. Bu yumurtalarn ar st ile beslenmesi, yeni ana arnn ar st iinde dou ve gelime evrelerini geirmesi gerekmektedir. Burada grev yine ii arlara der. i arlar st ene bezlerinden beyaz renkte, pelte kvamnda, hafif keskin koku ve tatta bir sv salglarlar. te ar st budur. Bu salg ile beslenen yumurtalar 16 gn sonra ar olarak gz terk ederler. An yetitiricileri bu safhada larvalar yok ederek, ar stn kaklarla gzlerden toplarlar. Her bir gzden yaklak 0,l gram ar st alnabilir. Yzde 65'i su, yzde 35'i ise protein, ya, eker ve vitamin ihtiva eden kuru maddeden olumutur. Ar st, zellikle sinir sistemi hastalklarnda, yorgunluk sorunlarnda, ksrlk ve damar sertlii tedavilerinde, insana g ve zindelik kazandrmada kullanlan, dorudan doadan gelen nemli bir tabii gdadr. Piyasaya saf veya bala kartrlm halde, draje veya tablet halinde sunulmaktadr. 6.08 nsan sadece havu yerse teni turuncu olur mu? Evet dorudur. Hatta bu konuda ok ileri gidilirse lme yol aabilecek zehirlenmeler bile olabilir. Fakat havutan zehirlenme olay o kadar azdr ki, _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ patatesin yeillenmi ksmnn deerlendirmeye bile alnmaz. yaratabilecei

Tamer Korugan
102 __________________________________ zehirlenmenin yannda

Havu, kk yenilen otsu bir bitkidir. lk olarak bundan 3,000 yl kadar nce Orta Asya'da Afganistan dolaylarnda yetitirilmi, buradan da Ortadou yoluyla dnyaya dalmtr. Asl yol kenarlarnda, kra yerlerde yetien yabani havutur. lk havularn renklen turuncu deildi. Beyaz, pembe ve sar idiler. Turuncu veya krmzms havular 1600'l yllarda Hollandallar tarafndan gelitirilmilerdir. Gnmzde tketilen havularn hemen hemen tm Hollanda kkenlidir. Beyaz ve sar renkteki havular yem olarak kullanlrlar. ok besleyicidir. i veya pimi olarak yenilebilir. inde yzde 9 karbon hidrat ve karoten denilen boya maddesi bulunur. Bu boya maddesi, rengi san ve turuncu olan btn meyve ve sebzelerde bulunur. Bunlar yenildiinde vcudumuz karoteni A-vitaminine evirir. Bir adet havu vcudumuzun gnlk A-vitamini ihtiyacnn yzde 220'sini karlar. A pro-vitamini eklinde havuta bol miktarda bulunan karoten, salkl bymeye, derimizi ve salarmz canl tutmaya yarar, enfeksiyonlara kar vcuda diren kazandrr, ayrca geceleyin iyi grmeye yarad da ileri srlyor. Kandaki hemoglobin miktarn arttrarak kann tazelenmesini salar. Kaynatlarak iilen suyu ishale iyi gelir. Karoten sadece havuta deil kavunda ve balkabanda da vardr. Havu ok miktarda yenildiinde cildi turuncu renge eviren de bu karoten denilen turuncu renkli boya maddeleri, yani pigmentlerdir. Aslnda normal olarak yenildiinde bir tesiri olmayan karoten ok miktarda yenilen havu vastas ile ar alndnda cildin rengini de deitirir ama bu geicidir. Ancak srarla ar havu yenilmesine devam edilirse ciddi sonular grlebilir. 6.09 Balk yemek zekay arttrr m? Beslenme uzmanlar olumsuz hibir yan bulunmayan balk etini hararetle tavsiye ederler. Balkta bol miktarda protein, vitamin ve mineral tuzlar vardr. Tuzlu suda yaamasna ramen balk etinde ok az tuz vardr. Hatta balklarn birok trn doktorlar tuzsuz yemek rejimlerinde nerirler. Yal balklarda bulunan lipitlerin insan sal zerine hibir zararlar olmad gibi vcudu kalp ve damar hastalklarna kar da korurlar. Bol miktarda balk tketilen lkelerde yaplan salk ve yaam sresi istatistikleri de bu gr destekler. 19. Yzylda iki Alman kimya mhendisi, beynin zihinsel aktivitesini yrtebilmesi iin gerekli kimyasal elementin 'fosfor' olduunu ileri srdler. Hatta bu dncelerini 'fosfor olmadan bir beyin salkl alamaz' diyerek ok iddial bir biimde sundular.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
103 __________________________________

Bu arada bir baka bilimci de balk etinin fosfor bakmndan ok zengin olduunu ortaya karnca, bu iki fikir birleti ve balk etinin beyine dolaysyla zeka geliimine ok faydal olduu gibi genel bir inan dodu. Aslnda fosfor insan organizmas iin gerekten gereklidir. Gereken miktar et, st, tahllar ve sebzelerin yannda balklardan da salanr. Fosfor vcutta kemiklerde ve dilerde kalsiyumla birlemi halde bulunur. Fosforun eksiklii ocuklarda kol ve bacak kemiklerinde biim bozukluklarna, yetikinlerde ise kemik yumuamasna neden olur. Eczaclkta kullanlan fosfor ise beyaz fosfordur. Eskiden fosforlu bitki ya ve fosforlu balk ya eklinde insanlara sinir kuvvetlendirici ila olarak verilirdi. Zamanla bu tip ilalarn zehirlenmelere yol atklar tespit edildi ve kullanmdan kaldrldlar. Gnmze kadar yaplan aratrmalarda fosforun, beynimize gerekli dier kimyasal elemanlarn yannda fazladan bir faydasnn olduu ve beynin fonksiyonlarm arttrd saptanamamtr. Sonu olarak, balkta ciddi bir oranda fosfor yoktur, olsa bile fosforun fazlas insan zekasn arttrmaz sadece ok ciddi zehirlenmelere yol aar. 6.10 ay kim kefetti? aysz bir dnya nasl olurdu acaba? ay kefedilmeseydi, aydanlk, ay fincan, ka, iyerlerinde ay paydosu, ehirleraras otobslerde ay molas olamazd. kr ki ay milattan nce 2737 ylnda byk in mparatoru Shen Nung tarafndan tesadfen de olsa kefedildi. Shen Nung bir gn bahede az ak bir kapta su kaynatrken allklardan bir ka yaprak kaynayan suyun iine dt. Nung yapraklar suyun iinden toplayamadan yapraklar suda kaynamaya, ho bir koku etrafa yaylmaya balad. mparator merak edip suyun tadna baknca ay kefedilmi oldu. mparatorun kendi kefi hakkndaki dncesi ayn susuzluu bastrd, harareti giderdii ve uykuya olan istei azaltt eklindeydi. ay ismi de incedeki "a"dan geliyor. Benzer ekilde aya Ruslar "chay" Araplar "shaye" Japonlar 'cha' diyorlar. ay bugn dnyada sudan sonra en ok iilen iecektir. Avrupa'ya gelii 1610 yln buldu, balangta da ila muamelesi grd. Halbuki o yllarda ay Orta Asya'da o kadar deerliydi ki ay balyalar ticarette para yerine geebiliyordu. ayn Avrupa'ya geldii ilk yllarda tccarlar satn ate drc, mide ars giderici, romatizmay nleyici bir ilam gibi yaparlarken, doktorlar biraz daha ileri giderek aydan yaplan iksirin tm hastalklara kar diren kazandrdn ve yalanmay geciktirdiini ileri sryorlard. Zamanla bu sefer de ayn aleyhine grler yaylmaya balad. Fransz fizikiler ay asrn en mnasebetsiz yenilii diye nitelendirirlerken bir Alman doktor da 40 yandan sonra ay ienlerin lme daha yakn olacaklarn iddia ediyordu. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
104 __________________________________

ngiltere'de ise ay imek alkanlk haline gelince kadn dergileri ev kadnlarnn ay yznden ev ilerine souk bakmaya baladklarn, ekonomistler ise almaya harcanacak zamann ay imekle tketildiini ileri srdler. Ancak bunlarn hibiri ayn dnyann en favori iecei olmasn nleyemedi. Miktar tam olarak bilinemiyor ama dnyada senede 2 milyon ton civarnda ay tketildii tahmin ediliyor. Gnmzde ayn yaygnlamasna en ok etki eden faktr poet ayn icaddr. Her ne kadar icadnn tam farkna varmasa da poet ayn mucidi Thomas Sullivan'dr. Kahve ve ay ticareti ile uraan Sullivan, mterilerine sk sk ay rnekleri gnderiyordu. Balangta bu i iin teneke kutular kullanrken, sonradan elde dikilmi ipek torbalarn bu i iin daha pratik ve ucuz olacaklarn dnd. ok gemeden sipariler balad ama artc olan esas mal deil torba iindeki rnek aylar sipari etmeleriydi. Mteriler torbalarn ayn kaynamasn kolaylatrdklarn kefetmilerdi. ayn torba (poet) iinde satm o kadar gelitirildi ki Bat lkelerinde tketim oran toplam ay tketiminin yarsna ulat. 6.11 Bira niin kprr? Bira yapmnn balangc neredeyse tahl tarm kadar eskidir. lk kez 8,000 yl kadar nce Akdeniz'in dou kysnda yaayanlar tarafndan yapld sanlmaktadr. Hatta baclk ve arapln yaygnlamasndan nce Akdeniz kylarnda biracln bilindii tarih kaynaklarndan anlalmaktadr. Gnmzde nasl rak Trklerin, arap Franszlarn, votka Ruslarn milli ikisi haline gelmise, bira da bata Almanya olmak zere kuzey-bat Avrupa'nn milli ikisi olarak kabul edilebilir. Almanya'da kii bana yllk bira tketimi Trkiye'nin 20 katdr. Btn dnyada hemen hemen ayn telaffuz edilen bira ad da Flemenkce 'bier'den gelmedir. Alkol ve rak kelimelerinin kkenleri ise Arapadr. Alkol, 'elkhl' (veya el-kl) maddenin ruhu anlamnda bildiimiz kl kelimesinden, rak ise ter, damla (damtmada kan buu) anlamndaki arak (araki) kelimesinden dilimize gemitir. Sadece biray anca deil soda, kola, kpkl arap gibi ieceklerin de kapaklarn anca nce bir fsrt sesi duyarz, sonra ienin dibinden yukar doru ykselen kabarcklar grrz. Birada bu olay biraz uzun ve bardaa konulunca da devam eder ve bardan zerinde bir kpk tabakas oluur. Karbondioksit kabarc nce bardan i yzndeki mikroskobik atlaklarn iinde oluur. Her bir kabarck yaamna gzle grlmeyen karbondioksit salkm halinde balar, bira iinden yeni karbondioksit moleklleri yutarak byr. Kritik boyuta ulanca gelitii noktadan ayrlarak svnn iine katlr. Kabarcklar ykselirlerken ilerine daha fazla karbondioksit alarak bymeye devam ederler. Yaraplar milimetrenin te birini geene kadar kresel olan ekilleri daha byynce elipsoidal olur. Birann iinde erimi halde bulunan _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
105 __________________________________

karbondioksitin basnc kapak alnca daha da arttndan karbondioksit rahata kabarcklarn ime girmeye devam eder. Kabarcklar da bardan tepesine yaklatka hzlanrlar. Kabarcklarn bu oluumu kolal iecekler ve sodada da ayn ama onlar bardaa konulduklar zaman bardan zerinde kaln bir kpk tabakas olumaz. Birada kpk olumasnn nedeni karmnda bulunan proteinler ve katk maddeleridir. Dier ieceklerde hava kabarcklar yzeye geldiklerinde havaya kararak yok olurlarken birada retimde kullanlan erbetiotunun iinde bulunan az miktardaki reine kpk zarlarnn direncini arttrr, arpann byk molekllerinde bulunan proteinler kabarcklarn etrafnda bir duvar olutururlar. Bylece biradaki kabarcklar salamlklarndan dolay hemen havaya karmazlar, bardan tepesine birikerek kpk tabakasn olutururlar. Bira bardaa ne kadar hzl dklrse havayla temas ve havaya karma olay da o kadar az olur ve daha kaln bir kpk tabakas meydana gelir. 6.12 Kafeinin ne kadar zararldr? nsanlarn sklnca geleneksel olarak bavurduklar ey alkol, nikotin ve kahvedir. Alkol alnmasna ve sigara iilmesine salk kurulularnca kar klmasna karlk kahve ime alkanl hi bir zaman benzeri eletirilerle karlamamtr. Halbuki fazla miktarda kahve iimi de anormal zihinsel durumlar oluturabilir, kafeinin birden kesilmesi kendine zg olumsuz belirtiler ortaya karabilir. Gnlk hayatmzda balca kafein kaynaklar, kahve, ay, ikolata, kakao ve kolal ieceklerdir. Kafein en ok kahvede bulunur, ayda ise kahvenin yars ile bete biri kadardr. Bir fincan kahvede 85-100 miligram, bir bardak ayda 60 miligram, kolal ieceklerin litresinde ise 100-130 miligram kafein bulunur. Bu nedenle kafein zerindeki aratrmalar kahve zerinde younlamtr. Kafeinli iecekler iildiklerinde vcut tm kafeini emer, kandaki seviyesi 15-45 dakikada en yksek seviyesine kar. Alnan miktarn en azndan yarsnn vcutta kullanlp atlmasna kadar geen zaman yaklak 5 saattir. Kafein kandaki ya asitlerinin seviyesini arttrr, bu maddeler enerjiye evrilerek vcut direncini arttrrlar. Kafein sinir sistemine uyarc etki yapar, uykuya olan reaksiyon zamann uzatr, canll arttrr. Bir insan ksa srede 6-7 fincan kahve ierse, kafeine bal, huzursuzluk, uykusuzluk, ishal, kalp arpnts gibi belirtiler grlebilir. Ancak kafein zehirlenmesi olabilmesi iin gnde 80-100 fincan kahve, 125 bardak ay veya 200 kutu kolal iecek iilmesi gerekmektedir ki bu da pratikte mmkn deildir. 5-10 gramlk kafein tozu erikin bir kiiyi ldrebilmektedir. Kafein zehirlenmesi belirtileri sknt, kusma, kalp arpnts ve komadr. Kalbin durmas ve solunum yetersizlii nedeniyle lm bile meydana gelebilir. Ar kahve almnn eker, gut, mide, barsak ve idrar yollar hastalklarna da yol at ileri srlm ama bu hastalklarn hibirinin nedeni ile ar kafein alm arasndaki iliki kantlanamamtr. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 6.13 Souk bir ey yediimizde niin bamz aryor?

Tamer Korugan
106 __________________________________

nsanlarn yaklak yzde 30'unun dondurma gibi ok souk bir gday yedikten veya souk bir iecei abucak itikten sonra balar arr. 'Beyin donmas' veya 'dondurma baars' da denilen bu ar, kalp hastalarnn sol kollarnda duyduklar ar gibi, orijini farkl, duyulduu yerin farkl olduu bir ar eididir. Ar azda deil de bata duyulmaktadr. Bir gr, bunun nedeninin sinslerimiz, yani burnumuzdan aldmz havay akciere giderken nemlendiren, hastalandmzda ien, burnumuzun stndeki boluklar olduunu ileri sryor. Buna gre souk bir ey yenildiinde, boluklardaki hava aniden souyarak, arya hassas sinir ularn tetikliyor ve arnn bata hissedilmesine sebep oluyor. Dier bir gre gre ise azmzn kenarlarnda ve tavannda bulunan damarlardaki kan hcrelerinin ak arya neden oluyor. Souk bir ey yenildiinde kan, o blgeyi stmak iin souk ksma hcum ediyor. Bu kann bir ksm bamzn n tarafndan geliyor ve geldii yerdeki ac/ar alclarn ikaz ediyor ve bu sebeple de ar bata duyuluyor. Hangi grn tam doru olduu henz kesinlik kazanm deil. En iyisi souk gdalar biraz daha yava yiyip, imek ve azda biraz bekletip stmak. Bylece hem gdann lezzeti daha iyi alnr hem de kimsenin ba armaz.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
107 __________________________________

7
DNYAMIZ VE GKYZ

7.01 in eddi uzaydan bakldnda grlebilir mi? Bu gr nereden, kimden dodu belli deil. Bir kere burada uzay denilince gezegenler ve k yl baznda uzaklktaki yldzlar kastedilmiyor. Gzlemin yapld yer olarak dnya zerinde yrngede dnen, insan yaps uzay aralarndan ekilen fotoraflar ve astronotlarn gzlemleri esas alnyor. Dnya yrngesinde dnen uzay aralarndan dnyadaki pek ok ey grlebilir. Uzay aralar dnya zerinde ortalama 165 ile 330 kilometre ykseklikte dnp dururlar. Bu ykseklikten ancak kilometrelerce dz olarak devam eden kanallar hatta otoyollar grlebilir. Oysa dnyadaki insan yaps ekiller ile akarsular gibi tabiat yaps ekillerin ounluu byle deildir. in eddi milattan nce 3. yzylda Hun Trklerine ve Moollara kar lkenin kuzey snrm oluturmak ve korumak iin para para yaplmaya balanmtr. 6,000 kilometre uzunluunda olan in eddi, ortalama ykseklii 7-8 metre olan iki duvardan olumutur. Bu iki duvarn arasndaki ortalama 6,5 metre mesafe doldurulup ta denmi, birka atlnn yan yana at koturabilecei bir yol haline getirilmitir. in eddi 7. yzylda stratejik nemini kaybetmitir. ideal gre sahip bir insan, 6,5 metre geniliindeki in Seddi'ni teleskop kullanmadan ancak 20 kilometre ykseklikten grebilir. Yere den glgesi de hesaba katldnda bu mesafe 60 kilometreye kabilir ama burada atmosferin gr mesafesine olan olumsuz etkisini de unutmamak gerekir. Her iki durumda da bu ykseklik dnya etrafnda dnen bir uzay arac yksekliinin ok altndadr. Uzaya alt kere giderek, en ok gitme rekorunun sahibi, Gemini ve Uzay Mekikleri uularnn da ilk komutan olan John Young, hi bir uuunda in Seddi'ni gremediini, gren birisini de bilmediini, eddin uzaydan grlebilecek kadar belirgin ekil ve renk fark oluturmadn, ancak 250 kilometre ykseklikten Piramitleri ve Rusya'da Baykonur'daki Uzay Merkezini, hatta karla kapl dzlklerde temizlenmi geni yollar grebildiini sylyor. Brakn uzay aralarn insan daha aya gitmeden nce baz kiiler in Seddi'nin Ay'dan grlebildiini iddia etmekteydiler. phesiz bu hi de doru deildir. Ay'a giden astronotlara ve bu grevler srasnda ekilen fotoraflara gre, Ay'dan baknca dnyada grlenler, beyaz ksmlar (bulutlar), mavi ksmlar (okyanus ve denizler), sarms ksmlar (ller) ile kahverengi ve yeil ksmlardr (ormanlar ve bitki alanlar). Zaten Neil Armstrong (Apollo-11) ve Jim Irwin (Apollo-15) Ay'dan in Seddi'nin grlmediini, bunu dnmenin bile ok sama olduunu ayrca belirtmilerdir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________ 7.02 Evrende yolculuk nasl olurdu?

Tamer Korugan
108 __________________________________

Byle bir soruyu ilkalarda okyanus kysnda yaayan bir kiiye 'bu denizlerin sonuna yolculuk nasl olurdu' diye sorsaydnz herhalde hayal gcn bile kullanamazd. Biz bugn evren hakknda o zamann insannn dnya hakknda bildiinden daha ok ey biliyoruz. imdilik bilebildiimiz kadaryla evrenin bykln daha iyi anlayabilmek iin gelin hayali bir uzay arac ile hayali bir uzay yolculuuna kalm ve iinde bulunduumuz Samanyolu galaksisinin ikizi Andromeda galaksisine bir gidip gelelim. Tabii bu uzay aracnn hz dnyamzdaki yolcu uaklarnnki kadar, yani saatte 1,000 kilometre civarnda olursa, Gne'e bile varmak yllarca srer. Onun iin aracmzn hznn k hz, yani saniyede 300,000 kilometre olduunu varsayalm. Bu hz tahayyl edebilmek iin bir silahtan kan merminin hznn saniyede bir ka kilometre olduunu belirtelim. Dnyadan hareket eder etmez, bir saniyeden biraz fazla bir sre iinde Ay' sollar, 8 dakika sonra Gne'te oluruz. Gne'in scaklndan bir an evvel kurtulmak iin yolumuza devam edersek 5,5 saat sonra gezegenleri arkamzda brakarak Gne istemimizden karz. Buraya kadar 6 milyar kilometre yol gelmiizdir ve geriye dnp baktmzda artk Dnya'nn yannda Ay' seemeyiz. Gne sisteminden karken rotamz en yakn yldza evirelim. 4 yl 3 ay sonra Proxima Centauri'ye varrz. Buralardan artk Gne sistemimizin devleri Jpiter ve Satrn de dahil hi bir gezegen gzle grlemez sadece Gne snk bir yldz olarak gzmze arpar. Madem hayali bir seyahat yapyoruz, burada geen mrmzn de snrl olmadn kabul edelim. 20 bin yl sonra iinde bulunduumuz yldz grubu Samanyolu'nun snrna ulap dar karz Burada artk Gne de gzden kaybolur. Bir ka yz bin yl daha bolukta gidip geriye baktmzda 100 milyar yldzdan oluan Samanyolu'nu hzla dnen byk bir girdap gibi grrz. inde bulunduumuz Samanyolu galaksisine dier lkeler mitolojiden kaynaklanan, 'st' veya 'stl yol' anlamnda 'Milky way' adn vermilerdir. Anadolumuzda ise bu yldzlar topluluu, saman alan bir hrsz kaarken dklen samanlara benzetilip 'Saman urusu' ad verilmi bu ad zamanla Samanyolu'na dnmtr. Gneimiz 4,5 milyar yandadr ve Samanyolu'nda bir turunu 220 milyon ylda tamamlar. Yani Gne, gezegenler ve biz, bugne kadar galakside 20 turu tamamlam bulunuyoruz. 22 milyon yl sonra yirmi birinci tur da tamamlanm olacaktr. Son tur baladnda dinozorlar dnyada ortaya kmlard. Bir turda dnyada olup bitenlere bakn Dinozorlar 21. tur bitmeden dnyadan silinip gittiler. nsanlk tarihi ise ancak 200 bin yl evveline kadar gidebiliyor. Afrika'da bulunan, insan andran maymun kalntlar ise 3,5 milyon yllk, yani 'Ta Devri' izgi filmindeki Fred'in hi bir zaman bir dinozoru olamad. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
109 __________________________________

Neyse biz yolculuumuza devam edelim. Bu arada gzmze bizim Samanyolu'na benzer baka yldz gruplar da arpar. Bunlardan en yakn olanna 400,000 yl sonra ularz. Ik hz ile yoluna devam eden uzay aracmz 3 milyon yl sonra Samanyolu'nun ikizi olarak bilinen Andromeda galaksisini de geerek galaksiler grubunun dna kar ve daha byk bir bolua dalar. Aslnda biz dnyadan baktmzda bu mesafeden 3-4 bin kat daha uzak gk cisimlerini de gzlemleyebiliriz ama iyisi mi bolukta kaybolmaktansa artk geri dnelim, evimize varmak iin daha 3 milyon yllk yolumuz var. 7.03 Dnya tarihinde bugne kadar ka insan yaad? Bunu kesin hatta yaklak olarak bilmek bile zor, nk evrim teorisi daha tam akla kavumu deil. nsan ne zamandan balayarak insan nfusuna dahil etmek gerekiyor hususu zerinde bir fikir birliine varlabilmi deil. Maymunlar gibi ellerini ayak gibi kulland zamanlardan m, iki aya zerine kalkmay baard zamandan beri mi, yoksa toplumsal yapda belli bir retim yapabildii, yani dier canllardan ayr olarak igdleri yerine akln kullanmaya balad zamandan beri mi inam "insan" saymak gerekiyor belli deil. Tabii ilk insanlar da on binlerce yl yiyecek bulma ve yaama kayglarndan nfus saymna vakit ayramadlar. Tahinini olarak bu saynn 60 milyar ile 110 milyar arasnda olduu sanlyor. Kesin say vermeyi seven aratrmaclar ise dnyada 200 bin yldan bu yana 70 milyar insann doup ldn sylyorlar. u anda dnya nfusunun 6 milyar getii hesaba katlrsa u fani dnyadan gelip gemi insanlarn neredeyse yzde 10'u hala aramzda. 7.04 Uzay aracnn iinde yer ekimi niin sfrdr? Uzay mekiinin iindeki astronotlarn havada yzer gibi dolatklarn, eyalarn ortalarda uutuklarn televizyonda grmsnzdr. Uzay mekiinin dnp durduu ykseklik, dnyann boyutlar ile mukayese edildiinde o kadar da fazla deildir. Peki nasl oluyor da bu kadar bir ykseklikte yer ekimi sfrlanyor? Koskoca Ay' bile yrngesinde tutan dnyamzn ekim gc, ufack bir uzay aracna nasl etkili olamyor? Aslna uzay aracnda da yer ekiminin yok olmas sz konusu deildir. "Yerekimsiz ortam" deyimi dorudur ama bu, mekiin yrngesindeki uuundan doan bir durumdur. Astronotlar (veya kozmonotlar) bu ortama altrmak iin zel hazrlanm yolcu uaklarnn kullanldklarn duymusunuzdur. Uak belirli bir ykseklie gelince aniden ve hzla bir eri izerek yere doru inie geer. Saniyeler sren bir srede uan iinde yer ekimsiz ortam yaratlm olur. Uzay mekiinin ve uzay istasyonlarnn dnya etrafnda dn, uan yapt hareketin veya izdii rotann srekli olan bir eklidir. Yerden baknca dz gidiyormu gibi grnr ama uzay arac devaml d halindedir. Eer dz _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
110 __________________________________

gitseydi (uzaydan baktnz dnn) yrngeden kar giderdi. Nasl lunaparkta elence trenleri nce yksee kar sonra oradan hzla dermi gibi inerse, uzay aracnn da dn, aslnda bu d hareketinin devaml bir halidir. Uzay aralarnn utuklar ykseklikte phesiz yer ekimi vardr ama bu sadece arac yrngede tutmaya yarar. Dnya'dan Ay'a doru dz bir hat zerinde yolculuk yaptnz dnn. Ay ile Dnya arasnda yle bir nokta vardr ki burada Dnya'nn yerekimi kuvveti biter Ay'nki balar. Yani uzayda nereye giderseniz gidin bir eyin sizi ekmesinden kurtulu yoktur. 7.05 Ay'sz Dnya nasl olurdu? Gne sistemimiz oluurken koullar ok az farkl olsayd, bizler iin her ey deiik olabilirdi. Dnyann madde dalm, bykl, enerjisi, dnme ekseni as, atmosfer ve mevsimler ok farkl olabilirdi. Dnyamzda hayat belki yine gerekleebilirdi ama farkl ekilde. Bu hali ile sanki her ey, en ince detayna kadar insan iin zel olarak hazrlanm gibidir. Peki bu oluum iinde ayn grevi nedir? Nasl olutuu ve dnyann yrngesine nasl girdii hala byk bir sr olan Ay'n bu mkemmel dzen iindeki yeri nedir? Yaamn olumasna ne katks vardr? Ay olmasayd ne olurdu? Dnyadaki yaam koullar bakmndan Ay'dan kaynaklanan hi bir olumsuz etken yoktur. Yani Ay'n varlnn hi bir zarar yoktur. Ya yarar? Ay'n dnya zerindeki en byk etkisi, ekim gc nedeniyle onun kendi etrafndaki dn hzn yavalatp, bildiimiz gnlk periyoduna getirmesidir. Ay'n olmamas dnyann dn hznn artmasna, yaklak 15 saatlik bir gn sresinin olumasna sebep olacak, gnler ksalacak, canllardaki biyolojik saat alt st olacak, yaam biimleri ve yaplar farkllaabilecek, buna ayak uyduramayanlar yok olacak, frtna, kasrga gibi atmosferik olaylar ok iddetlenecekti. Neyi deitirecei bilinmez ama Ay'n yokluunda artk Ay ve Gne tutulmalar da olmazd. Dnya zerindeki gel-git olaylarnn yzde 70'i Ay'dan, dier yzde 30'u ise Gne ve gezegenlerden kaynakland iin Ay olmaynca, gel-git olaylar da yzde 70 azalrd. Denizlerdeki gel-git olay en ok Kanada'da Fundy krfezinde meydana gelir. Bu srada deniz 15,4 metre ykselir. Bu olay Man sahillerinde 11,5 metre, anakkale Boaz'nda 5-6 santimetre olup stanbul Boaz'nda pek hissedilmez. Ay'n etkisiyle yalnz denizler deil karalar da hareketlenir. Kara paralarnda saptanan en byk ykselme ise 50 santimetredir. Astronomik gzlemlerde nasl atmosferimiz iyi gr almamza mani tekil ediyorsa Ay'n da yledir. yleyse Ay'n olmamas bu konuda faydal olacakt. Dnya'nn yrnge hareketindeki Ay'dan kaynaklanan kk salnm hareketleri yava yava ortadan kalkacak ama dnyann dnme ekseni bundan pek etkilenmeyecekti. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
111 __________________________________

Ay uzay boluunda babo gezen gktalarna kar bir kalkan grevi yaptndan, yokluunda dnya yzeyine daha fazla gkta debilecekti. Ay olmaynca etkinliklerini geceleri Ay nda srdrebilen bir ok canl tr de bunu yapamayacaklard. Ay olmasayd insanlarn dolunaydan etkilenmesi ve kurt adam hikayeleri de ortadan kalkacak ama en nemlisi romantik iftlerin el ele tutuup seyrettikleri, gkyzndeki o muhteem manzara olmayacakt. 7.06 Kuyruklu yldzlarn niin kuyruklar var? Kuyruklu yldzlarn dier gkcisimlerinden farkl ve gizemli ekilleri, aniden ortaya kp bir sre sonra yok olmalar, onlarn tarih boyunca insanlar tarafndan Tanrlarn habercileri olarak alglanmalarna yol amtr. Onlarn lm ve felaket habercileri olduklarna, kuraklk, sel, alk gibi byk doal afetlerin ve salgn hastalklarn hatta her iki dnya savann da o sralarda grlen kuyruklu yldzlardan kaynaklandna inanlmtr. Milattan nce 43 ylnda Sezar'n lmnden sonra ok parlak bir kuyruklu yldz grld ve onun Roma imparatorunun ge ykselen ruhu olduuna inanld. Bylece kuyruklu yldzlardan nl kiilerin lm haberlerini almak gibi bir bo inan daha yerleti. Bilim insanlar Gne sistemimizden ok uzakta ama yine Gne ekimine bal olarak bir yrngede dnen, her birinin ktlesi ve boyutu dnyamzdan ok az olan kirli kar topu eklinde milyarlarca kuyruklu yldz olduuna inanyorlar. Bu gre gre balangta grkemli kuyruklar olmayan bu gk cisimlerinden bazlar sistem iindeki karlkl ekim gleri nedeni ile Gne'e doru hareket etmeye balyorlar. Gne'e yaklatka, d katmanlarnda donmu halde bulunan uucu gazlar (karbondioksit, su, metan amonyum, vb.) hzla buharlamaya balyor. Gne'e yaklatka cismin etrafn gaz bulutu olarak saryorlar. Gne yzeyinde devaml patlamalar olduundan ve uzaya byk hzlarla gaz bulutlar frlatldndan, cisim Gne'e iyice yaklatnda bunlarn etki alanna giriyor ve etrafndaki gaz bulutu Gne'in tersi yne doru savrularak bir kuyruk grnmn oluturuyor. Bu nedenle kuyruklu yldzlarn kuyruklarnn ynleri hep Gne ynnn ters tarafndadr. Kuyruklu yldzn kuyruunun parlaklna Gne nlarnn, gaz bulutu ve paracklardan yansmalar neden olur. Aslnda byklklerine bal olarak kuyruklu yldzlar kuyruklarndan srekli madde kaybederler. Sonunda gk talar haline gelen kuyruklu yldz kalntlar, dnya yaknndan geerken bize akan yldz yamurlar olarak grnrler. Eer dnyamz bir kuyruklu yldzn kuyruu iinden geerse ne olur? Bu, korkulacak bir ey deildir. nk kuyruklu yldzlarn kuyruklar youn deildir ve dnyann bu kuyruk iinden gemesi ona hi bir ekilde etkide bulunmaz. Nitekim Halley kuyruklu yldz 1910'da geldiinde, Dnya onun kuyruunun iinden gemiti ve bunun yeryzne bir zarar olmamt. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
112 __________________________________

Zamanmzda kuyruklu yldzlarn normal gk cisimleri olduklar biliniyor. Bunlar ok byk hacimli kuyruklarndan dolay korkutucu grnen aslnda kk ve hafif cisimlerdir. 12. Yzyln ortalarndan itibaren bilimin bunlarn yaplar ve ne olduklarn zmeye balamasndan sonra halkn pein hkmleri ve korkular kaybolmaya balamtr. 7.07 Ay'n nasl olutuu niin hala bilinemiyor? Ay'n ktlesi Dnya'nn 81'de biri kadardr ve bir gezegen uydusu olabilmek iin ok byktr. Gne sistemimizde baka rnei yoktur. Geri Jpiter, Satrn ve Neptn'n de Ay'n boyut ve ktlesine yakn uydular vardr ama bu gezegenlerin ktleleri de dnyamzdan srasyla 318, 95 ve 12 kat daha oktur. Bu durumda Ay'n oluumu zel bir problem niteliini tayor. Dnyamzn tek doal uydusu, uzaydaki en yakn komumuz Ay, binlerce yl nceki uygarlklar tarafndan Tanra olarak deerlendirilirken, zamanla dzenli hareketleri ile takvimin olumasn da salamtr. Yaknl nedeni ile gzlemlenmesi kolay olan Ay'n 17. yzyln bandan itibaren teleskopla incelenmesine de baland ve bu geliim 1969 ylnda Ay'a ilk defa bir insann ayak basmasyla son aamasna geldi. Btn bu gelimelere ramen Ay'n nasl olutuu hala bilinmiyor. Yann dier gezegenler gibi drt ksur milyar yl olduu, u anda dnda ve iinde hi bir faaliyet olmayan l bir gk cismi olduu, Dnya ile karlkl ekim gc sonucunda denizlerde gel-git olayn yaratt ve Dnya'nn dnn gittike yavalatt biliniyor ama nereden geldi, nasl olutu halen mehul. Ayn oluumu hakknda teori vardr. Birincisi, dnyann oluumunun balangcnda ok hzl dnd ve bu nedenle bir parasnn koparak Ay' oluturduu eklindedir. Yaplan hesaplamalara gre bu kopma olaynn meydana gelebilmesi iin Dnya'nn o zamanlar kendi ekseni etrafnda iki saatte bir dn yapmas gerekiyordu ki, bilimsel verilere gre, bu, mmkn deildir. Ayrca Dnya'nn ve Ay'n yaplarndaki kimyasal birleimlerin ok farkl olmas ve bunun Ay'dan getirilen aytalarnn analizleri sonucunda ispatlanmas birinci teorinin doruluunu mmkn klmamaktadr. kinci teori ise Ay'n dnyann yaknlarndan geerken, ekim alanna taklan bir gk cismi olduudur. Bu tez, birinci teorideki kimyasal birleim farkn aklar ama bu ekilde, ayn hzn frenleyerek, yakalamay salayacak byk enerji miktarn bugne kadar bilinen hi bir oluumun salayamayaca hesap edilmitir. nc teoriye gre, Ay Dnya evresinde dolanan, gaz, toz ve kk talardan meydana gelen paracklarn zamanla bir araya gelmesi sonucu olumutur. Ancak bu da Ay'n yrnge uzaklm, neden byk bir demir ekirdee sahip olmadn ve kimyasal farkll aklayamaz. Yani hi bir teori ayn oluumuna ait tutarl bir aklama getirememitir.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
113 __________________________________

Gnmzde Ay'n tarihi ok iyi bilinmesine, 1969 ile 1972 yllar arasnda Apollo projesi kapsamnda zerinde insanlar dolap, dnyaya rnekler getirmelerine ramen Ay'n nasl olutuu halen byk bir srdr. yle grnyor ki, gnmz bilimindeki tm gelimelere ve bu yoldaki gayretlere ramen, biricik uydumuz Ay, srlarn imdilik bize aklamak istemiyor. Ancak uras mutlak ki, Ay genetik olarak dnyamzn yavrusu deil. Nereden geldi, kim bilir? 7.08 Ay'n sahibi kimdir? Bu gn Ay yzeyine dikilmi tek bayrak ABD'ye ait. Aya ilk ayak basmann yannda 1969-1972 yllar arasnda 12 ABD'li astronot ay yzeyinde dolatlar, toplam 170 saat Ay'da kaldlar. Bu arada saa sola kilometrelerce yry yaptlar. Dnyaya dnlerinde 400 kilogram kaya ve toprak rnei, 30,000 fotoraf getirdiler. Btn bunlar az ey deil. Onca alma, emek, bilgi, para ve risk. Ay iin sarf edilen ve katlanlan bunca eye karlk Ay'n ABD'ye ait olmas pek mantksz gelmiyor. Niin Ay' da bir eyaletleri ilan edip bayraklarna bir yldz daha ilave etmediler? Aslnda insanlarn ou tarafndan, Neil Armstrong'un aya ilk ayak basndan ve oraya ABD bayran dikmesinden beri Ay'n ABD mal ve topra olduu sanlyor. Ancak bu bayrak sembolik adan bir nem tayor ve imdilik Ay kimseye ait deil. Sovyet Rusya ile ABD'nin uzaya gitme yarna balamalar ile birlikte uzay sahiplenme konusu da gndeme geldi. Sonunda 1968 ylnda, yani Ay'a seyahatten bir yl nce yaplan uluslararas bir anlama ile zme ulald. Ay'n ve dier gkcisimlerinin ve uzayn aratrlmas ve kullanlmas konusunda belirli kurallar getirildi. Bu anlamaya gre, uzay hi bir ekilde ve hi bir ulus tarafndan sahiplenilemez. Tm dnyann mal olarak kabul edilen Antarktika gibi uzay ve Ay kimseye ait deil veya herkese ait. steyen gidebilir. 7.09 Yldz kaymas nasl oluyor? Geceleyin ak bir havada gkyzn seyrederken, eitli renk ve parlaklktaki yldzlarn oluturduu o inanlmaz ve muhteem manzarann iinden bir yldzn parlak bir izgi izerek kayp gittiini muhakkak grmsnzdr. Bu srada iinizden bir dilek tutup, bu dilein gereklemesi iin de grdnzden kimseye bahsetmemisinizdir herhalde. nk insanlar arasnda, bir yldz kaydnda, o yldzn lecei ve lmeden nce dilek dileyenin arzusunu yerine getirecei inan yaygndr. Halk arasnda yldz kaymas diye tanmlanan bu olayn aslnda yldzlarla hi bir ilgisi yoktur. Yldzlar dnyadan milyarlarca kilometre tedeki uzak _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
114 __________________________________

gnelerdir. Gne sistemimizin iinde Gne ve gezegenlerin ekim kuvvetleri arasnda bir oraya bir buraya gezinen saysz gkta vardr. Bunlardan Dnya'nn yaknndan geerken ekim alanna girenler, hzla atmosfere dalarlar. Srtnmeden dolay snrlar, yanarlar ve arkalarnda parlak, izgi gibi bir iz brakrlar. Sonunda tamamna yakn, dn son annda grlen parlamay takiben yok olurlar. Yer atmosferine her yl toplam 15 bin ton olan 200 bin kadar gkta dt kabul ediliyor. Bu hesaba gre yerin ktlesi 4,5 milyar yllk mr iinde gelen gktalar sayesinde epeyce artm olmas gerekiyor. Dnya'ya den gktalarnn incelenmeleri sonucu ilerinde dnyada var olmayan yeni bir elemente rastlanmamtr. Atmosfere girdiklerinde yanan ve ounlukla yok olan gktalarna "meteor" denilirken bunlardan yere ulamay baaranlara da "meteorit" deniliyor. Dnyamzn byk bir ksm okyanuslarla kapl olduundan yere ulaabilen gktalarnn ou da buralara derler. Ancak Dnya'nn bir ok yerinde de karalar zerinde meteoritlerin yol at izler ve ukurlar vardr. lkemizde rastlanan en byk gkta 25 kilogram olup Domani yaylasnda bulunmutur. Dnyada bilinen gktalarnn en by ise gneybat Afrika'da Grootfentein'de bulunan gktadr ve ktlesi 80 ton kadardr. Bugne kadar dnyada 20 civarnda insann gkta isabeti nedeniyle yaraland tespit edilmitir. Yani uzayda, binlerce yl boyunca, milyarlarca kilometre yol alan bir ta, atmosfere ok uygun bir adan girsin, yanmadan yere kadar ulaarak gelsin, kafanza dsn. te ksmet diye buna denilir! 7.10 Gkkua niin yuvarlaktr? Su damlas ve yakc gne. te gkkua bunlardan oluur. Atalarmz gkkuandan ok korkarlard. Onu Tanrlarn elilerinin gemesi iin yaplm bir kpr olarak gryorlard. Yamur ve gne ile ilikisi ilk olarak milattan nce 310 yllarnda Aristoteles tarafndan ileri srld. Gnmzde ise bir sr olmaktan kt. Altndan geenin cinsiyetinin deiecei veya yere dedii noktada bir kp altn gml olduu laflar sadece akalarda kullanlyor. Zaten gkyznde sabit bir gkkua olumuyor. Herkesin bak ynne gre, grd gkkua farkl yerde oluyor. Gkkuann grld yere doru gidilince grlebildii srece kiiye hep ayn mesafede kalyor. Gkyznde gkkua grdnz vakit biliniz ki, o yamur damlalarndan olumaktadr ama gne kesinlikle arkanzdadr. Gnein paralel nlar banzn stnden geerek yamur damlalarna arparlar. Yamur damlalar burada renklerine ayracak bir prizma grevi grrler. Sar gibi grnmesine ramen gne aslnda beyazdr ve btn renkler onun iindedir. Yamur damlasnn iine girince krmz, turuncu, sar, yeil, _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
115 __________________________________

mavi, lacivert ve mor renklere ayrr. Mor renk emberin iinde krmz ise en dndadr. Yamur damlas ocukken oynadmz misket veya bilye gibi kresel saydam bir ekildedir. Gne bu kendi tarafndaki yzeyinden dorudan iine girer. inde renklere ayrr ve krenin arka duvarna vurarak gerisin geriye yansr. In damlann n yznden deil de arka yznden yansmasnn nedeni ibkey, dbkey mercek zelliklerindendir. Ayrm renkler, ibkey arka yzden eitli alarda yansmalar sonucu gzmze srayla dizili renklerden olumu bir bant eklinde grnyorlar. Gkkuan grebilmek iin Gne, biz ve yamur damlalar, muhakkak belirli bir ada dizilmek zorundayz. Ama daha nemlisi milyonlarca yamur damlasndan yansyan nlarn gzmze geli alar mutlaka ayn olmaldr ki biz gkkuan grebilelim. Yamur damlalarndan yansyan nlarn gzmzde odaklaabilmeleri iin bir daire eklinde dizilmi olmalar gerekir. Aslnda o blgedeki btn yamur damlalar gelen renklere ayrtrarak yanstrlar ama sadece bir yarm daire iinde olan yamur damlalarndan yansyanlar gzmze odaklarlar. Biz de sadece o yamur damlalarndan gzmze gelen renklerine ayrlm nlar grebildiimizden gkkuan da yarm daire eklinde grrz. Bazen bir uaktan veya yksek bir dadan baktmzda gkkuan tam daire eklinde grmemiz de mmkn olabilmektedir. Gne ne kadar yksekse gkkua dairesi de o kadar aa iner. Bunun iindir ki yedi renkli gkkuan sabah ve akam yalarndan sonra daha ok grrz. Genellikle fark edilmez ama gkkua daima iice iki halkadan oluur. kinci kuak pek dikkat ekmez. Bir ikinci zayf kuan daha bulunmasnn nedeni baz gne klarnn su damlasnn i yzeyine bir kez deil iki kez arpmalardr. Bylece parlaklklarn yitiren klardan oluan ikinci gkkua zar zor grlr. Birinci kuakta krmz renk eridin en dnda iken ikinci kuakta en itedir. Dier renklerin sralamalar da terstir. 7.11 Barometre ne ie yarar? Barometre hava basncn lmeye yarar. Bir oklarmzn evinde termometre vardr da barometre yoktur. Olanlarn da ou iin pek mana ifade etmez. Halbuki barometre hava tahmininde en nemli aratr. ok salkl hava tahminleri meteoroloji balonlar, imdilerde ise uydular vastas ile yaplyor ama evinizde barometrenin d veya ykseliini takip ederek, bir de rzgar ynn gzlemleyerek hava tahminini rahatlkla yapabilirsiniz. rnein barometre 30'un stnde gsteriyor ve ykselmeye devam ediyorsa hava ak olacak ve rzgar iddeti azalacak demektir. Eer 30'un altnda ve dmeye devam ediyorsa hava bulutlu ve rzgarl olacak, hatta frtna gelebilecektir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
116 __________________________________

Atmosferdeki hava bamandaki deiiklikler rzgarlar yaratrlar. Ancak hava basncndaki deiiklik tek bana o gnk veya gelecek gnlerde oluacak hava durumlar hakknda yeterli bilgi veremez. Eer rzgar ynn de biliyorsanz o zaman ksa dnemler iin pratik tahminler yapabilirsiniz. imdi rzgar ynleri, barometrenin durumu ve bunlara gre oluabilecek hava durumlarna bir bakalm: Diyelim ki evinizde bir barometre yok. Problem deil. Hava basncn lmenin dier pratik yollar da var. Bir fincan kahve de ayn ii grebilir. Eer kahve zerindeki kabarck ve kpkler fincann ortasnda toplanyorlarsa hava basnc yksek, kenarlara doru yaylyorlarsa basn dk demektir. 7.12 Gne daha ne kadar sre s ve k verebilir? Gne sistemimiz, bizim Gne adn verdiimiz tek bir yldz ve onun etrafnda dnen dokuz gezegen, bu gezegenlerin etrafnda dnen 60'dan fazla uydu (Ay), yine Gne'in etrafnda dnen gezegen olarak kabul edilemeyecek kadar kk 5,000 civarnda astroit, saysz gkta, toz ve paralardan oluur. Gne bu sistemdeki enerjinin de tek g kaynadr. Gne'e baktmzda kat bir maddeymi gibi grrz ama aslnda yanan bir gaz ktlesinden baka bir ey deildir. Bilim insanlarna gre Gne'ten sz ederken yzey kelimesini kullanmak hataldr nk Gne tamamen gazdan olumutur. Gne'in fotoraflarnda grlen keskin keler ise gazn younluunun birdenbire artt yerlerdir. Gne evreni dolduran milyarlarca yldzdan biridir. stelik tamamyla sradan bir yldzdr. Gezegenimizin de iinde bulunduu Samanyolu galaksisinde tam 200 milyar gne bulunuyor. Bizim gneimiz de bunlardan farkl bir oluum deil. Gne bize ok yakn (150 milyon kilometre) olduu iin ok byk ve parlak grnr. Gneten sonra bilinen en yakn yldzn, bu mesafenin 250 bin kat daha uzakta olduu dnlrse, Gne'e burnumuzun dibinde diyebiliriz. Dnyamzdan baknca Gne sabitmi gibi grnr ama o da kendi ekseni etrafnda dner. Dn yn dnyannkine gre terstir. Kat bir cisim olmadndan ekvatoru zerindeki bir nokta 24,5 gnde tam dn yaparken daha kuzeydeki bir noktas 31 gnde yapar. Yani kutuplarna gittike dn hz yavalar. Gne'in s ve k olarak yayd enerji, merkezinin hemen evresinde srp giden nkleer tepkime (hidrojen bombasnda olduu gibi) yani hidrojen atomlarnn helyum atomlarna dnrken kard byk enerjidir. Gne tarafndan saniyede yaklan hidrojen miktar 564 milyon tondur. Bunun yzde 0,7'si ise dorudan enerjiye evrilmekte, s ve n yaynmna gitmektedir. Yeryznde yaam Gne nlarna bal olduuna gre, Gne'in insanlar iin gerekli olan enerjiyi daha ne kadar zaman srdrebileceini bilmek hakkmzdr. Gne'in u andaki enerji durumunda nmzdeki 5 milyar ylda nemli bir deiiklik olmayacak, ayn ekilde s ve k vermeye devam edecektir. _____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 2


___________________________________

Tamer Korugan
117 __________________________________

Daha sonra genlemeye balayacak, scakl bugnkne gre yzde 20 artacak dev bir kzl yldza dnecektir. O zaman yeryzndeki scaklk dayanlmaz bir ykseklie ulaacak, okyanuslar kaynayp buharlaacak ve gezegenimiz bizim bildiimiz trden bir hayatn var olduu bir yer olmaktan kacaktr. Ancak 5 milyar yl hayli uzun bir zaman sresidir, imdiden telaa kaplmaya gerek yoktur.

_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM

You might also like