PLC 2

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER
BLM 2
Topak
2. PLC ELEMANLARI
Programlanabilir denetleyiciler olarak adlandrlan sistemler, gnmzde yaygn olarak, otomatik kontrol dzenlerinde kullanlmakta olan mikroilemci tabanl endstriyel otomasyon cihazlardr. PLC ikili giri sinyallerini ileyerek, teknik ilemleri, almalarn admlarn direkt olarak etkileyecek k iaretlerini oluturur. ounlukla programlanabilir denetleyicilerin yapabilecei ilerde bir snr yoktur. PLC, bir i akndaki btn admlan doru zaman ve doru sradaki bir hareket ierisinde olmasn salar. Kontrol problemlerinin zmnde teknik olarak grlmtr ki bu problemlerin karmaklna gre PLC uygulamalar deiebilir. Bununla beraber aadaki temel elemanlar PLC uygulamalar iin daima gereklidir. 1) 2) 3) 4) 5) Donanm (Hardware) Yazlm (Software) Alglayclar (Sensrler) elemanlar Programlayc
2.1 DONANIM (HARDWARE):

Donamm elektronik modller anlamnda kullanlr. Bu modller sistemin btn fonksiyonlarn veya makineyi kontrol edebilir, adresleyebilir ve belirli bir i aknn srasnda harekete geebilirler. PLCnin donanm elemanlarn u ekilde snflandrabiliriz. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Merkezi ilem birimi (CPU) Giri birimi (INPUTS) k birimi (OUTPUTS) Programlayc birimi (PROGRAMMABLE) Hafza blgeleri (MEMORY) Sayclar (COUNTER) Zamanlayclar (TIMER) Bayrak foksiyonlar (FLAGS)
Topak
Resim2.1 Smatc S2-200 PLC
2.2 ALGILAYICILAR ( SENSRLER )

Bu elemanlar kontrol edilecek bir makine ya veya bir sisteme direkt olarak alanrlar. Bilgi, bu elemanlarn elektriksel akm deerlerine gre alglama PLC ye iletilir. Alglayclara rnek olarak; 1) 2) 3) 4) Snr anahtarlar aret reticiler Fotoseller Scaklk alglayclar verilebilir.
Otomasyonun oluturan sisteminin balca elemanlarndan olan sensrleri, sensr eitlerini ksaca aklayalm. Basmal veya kendi alglama maddesini grdnde tm ilemlerin otomatik retim ak ve makine hareketlerinin geri besleme bilgisinin denetleyici birimlere aktarlmas iin sensrlere ihtiya duyulur. Sensrler konum, snr seviye hakknda bilgi veren veya darbe iletici olarak grev yapan standart renkli kablolu elemanlardr. Elektronik sensrler ierisinde iki tanesi gvenirliliini kantlamtr. Bu sensrler Endktif ve Kapasitif yaklam anahtardr ve ok geni bir malzeme eidini alglayabilir. Buna bir rnek vermek gerekirse kapasitif bir sensrle karton kutunun arkasndaki cam camn ierisinde sv var m? Onu alglattrlabilmektedir. Bu durumda alglanan elemana gre sensr seimi yaplmas gerekir. Aada birka sensr ve alglad maddeler verilmitir.
10
Topak
a) b) c) d) e) f) g)
Manyetik sensrler, mknatslar alglar. Optik Sensrler, yanstan veya yolunu kesen malzemeleri alglar. Makaral siviler, makaray bastrma gcne sahip her eyi alglar. Kapasitif sensrler, kat, metal, plastik, sv, nem, cam gibileri alglar. Endktif sensrler, metalleri alglar. Ultrasonik sensrler, sesi yanstan veya kesen malzemeleri alglar. Pnmatik sensrler, havay yanstan veya yolunu kesen her eyi alglar.
GR
Tm otomatik ilemlerde retimin ak ve makine hareketlerinin, geri besleme bilgisi olarak denetleyici birimlere aktarlmas iin sensrlere kesinlikle gerek vardr. Sensrler konum, snr, seviye bilgileri verirler veya darbe iletici olarak grev yaparlar. Elektronik sensrler iinde iki tanesi endstri uygulamalar iin ok gvenilir olduklarn kantlamlardr: ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlar. Bu yaklam anahtarlar ok geni bir malzeme eidini dokunmadan alglamak iin uygundur. Bu seminer notlarnda bu iki sensrn alma ilkeleri, olas kullanm kstaslar ve zelliklerine detayl olarak yer verilmitir. Tipik uygulamalar ve her uygulamaya en uygun seimi kolaylatrmak iin olas yap ekilleri gsterilecektir. ndktif ve kapasitif sensrler iin kullanlan ok fazla isim vardr yaklam anahtar, dokunmasz konum gsterici, yaklam alglayc vb... Ek olarak retici firmalarn zel isimleri de kullanlmaktadr, rnein efector (ifm electronic 'in tescilli markas) Bu notlarnda kullanlacak olan terim uluslararas standart kabul edilen "yaklam anahtar" dr.
2. NDKTF YAKLAIM ANAHTARLARI

2.1. NDKTF YAKLAIM ANAHTARLARININ ALIMA LKES ndktif yaklam anahtar, iletken malzeme ierisinde girdap akm kayplarnn neden olduu bir rezonans devresinin kalite faktrndeki deiikliin fiziksel etkisinden yararlanr. Bir LC osilatr 100 kHz. ile 1 MHz. arasnda yksek frekansl bir elektromanyetik alan oluturur ( Bkz. ekil 1 ekilden grld gibi alan herhangi bir yne ynelmeden sarg eksenine gre simetrik biimlenir. Bununla beraber gerekte, yalnzca akm tayan iletkenden oluan bir sarg kullanlmaz ve yksek geirgenlii olan Ferit malzeme yardmyla elektromanyetik alana istenilen dorultuda bir yn v Bkz. ekil 2 ve 3 ) . Ferit ekirdek zerine yerletirilen sargnn manyetik alan sensr etrafnda younlam olur (zellikle duyarl bir hale gelen sensrn etkin alannn n tarafnda) . Eer sarg ve Ferit ekirdek ayrca bir metal ekranla evrilmi ise ( Bkz. ekil 3 ) manyetik alan tmyle sensrn n tarafndaki alanda snrlanm olur. Bylece sensrn kenarlar anahtarlama zelliini etkilemeden tmyle metalle evrilebilir ( gmlebilir montaj zellii ) .
11
Topak
ekil 1
ekil 2
ekil 3
12
Topak
ndktif sensr resimleri Eer bir iletken malzeme, yaratlan elektromanyetik alan iine girerse, indksiyon yasasna gre malzeme iinde girdap akmlar oluur ve osilatr devresinden enerji eker. ndktif sensrn elektromanyetik alan
1- Ferit ekirdek 2- Sarg 3- Muhafaza 4- Elektromanyetik alan
ekil 4 Bu sistem birincil sargsnn indktans L, ikincil sargsnn ve ykn iletken malzeme ile gsterildii bir transformatr ile karlatrlabilir. Birincil ve ikincil sarglar arasndaki tek balant havada oluturulan alandr. Oluan girdap akm kayplarnn okluu bir takm etkenlere baldr:
13
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Sensrn nndeki malzemenin uzakl ve konumu Cismin boyutlar ve ekli Cismin iletkenlii ve geirgenlii
Topak
Osilasyon devresini snrsz bir enerji ile beslemek olas olmad iin yaklam anahtarnn etkin alannn iine bir iletken malzeme girdii zaman osilasyon bozulur. ki durum arasndaki bu fark : 1) cisim kritik mesafenin dnda - osilatr byk bir genlikle salnr 2) cisim kritik mesafenin iinde - osilatr kk bir genlikle salnr veya hi salnmaz kolaylkla deerlendirilebilecek bir sinyale dntrlebilir. ndktif alglama ilkesi yaklam anahtar snmemi zcden sinyal sonra kullanlabilecek
yaklam anahtar snm
ekil 5
14
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 2.2. NDKTF YAKLAIM ANAHTARININ ZELLKLER
Topak
Yukarda verilen indktif sensrn alma ilkesinden aadaki temel zellikler karlabilir: Bir indktif yaklam anahtar tm iletken malzemeleri alglayabilir. almas ne mknatslana-bilir malzemelerle ne de metallerle snrldr. Salnan elektromanyetik alana dayal alma ilkesinden dolay yaklam anahtar, cisimlerin hareket edip etmemelerine bakmadan onlar alglar. ndktif yaklam anahtar birka mikrovat' lk bir elektrik enerjisi ile altndan yaratt yksek frekansl alan radyo grltsn artrmaz. Ayrca hedef cisim zerinde llebilecek kadar ok snma olmaz. Sensrn cisim zerinde manyetik bir etkisi yoktur. Tm pratik uygulamalarda hedef cisim her trl etkiden uzaktr. ekil 6'da hedef cismin enerji harcamas, osilasyon devresindeki diren deiimi olarak gsterilmektedir. Aradaki ilikinin aka dorusal olmad grlebilir. Bu nedenle indktif anahtar, uzaklk ile orantl bir sinyal iletmede yalnzca sinirli bir kullanma sahiptir. Sonu olarak asl uygulama alan bir saysal anahtar olarak kullanlmasdr. Sensrn ucundan hedef plakaya olan uzakln (S) bir fonksiyonu olarak diren deerindeki (R) (hedef plakada harcanan gce bal grnr diren) deiimin tipik erisi
ekil 6 ndktif yaklam anahtarn olas rakibi mekanik sivi ile karlatrdmz zaman, mekanik sivicin aadaki zelliklerini grrz:
15
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Mekanik limit sivi
Topak
rnek alglama kafalar kollar, rollar, spiraller 1. Anahtarlama ilemi iin kuvvet gereklilii 2. Dk anahtarlama frekans 3. Alar ve yaklamlar hesaplama zorunluluu 4. Mekanik olarak hareketli paralarda anma 5. Anma sonucu anahtarlama noktasnda kayma 6. Kontak deiiminde gei direnci 7. Anahtarlama ilemi saysna bal mr te yandan, dokunmakszn bir cismin yaklamn anahtarlama sinyaline dntren yaklam anahtar aadaki zelliklere sahiptir. Yaklam Anahtar
Yaklam anahtar resimleri
16
Topak
Yaklam anahtar dokunmakszn bir cismin yaklamn anahtarlama sinyaline dntrr
1. Hedef cisimlerin hareketlerinde serbestlik 2. Ksa tepki ve anahtarlama sresi 3. Yksek anahtarlama frekans 4. Anma yok, anahtarlama noktasnda deime yok 5. Anahtarlama ilemi saysna bal olmayan mr 6. Kirlenme veya oksitlenme sonucu arzalanma yok 7. Elektronik k ( tranzistr tristr, tiryak nedeni ile kontak rpmas yok ) 8. Elektronik devrelerde ilem yapmaya uygun sinyal Bu zellikleri karlatrdmz zaman mekanik sivilere kars indktif yaklam anahtarlarnn tm bu zelliklerinin avantaj olduunu aka grrsnz. Yani, kontaksz sensrleri her tr durumda kullanmak, kullancya avantaj salar. Sistemin gvenilirlii artar ve ayni zamanda iletme giderleri azalarak daha fazla verimlilik salanr. ndktif yaklam anahtarnn kesiti ( II tip )
ekil 7
17
Topak
ekil 7, bir yaklam anahtarnn i yapsn gstermektedir. lke olarak aadaki paralardan oluur: muhafaza, kablo veya soket, devre kart veya esnek filmde SMD (yzeye monte edilen) paralardan oluan elektronik devre, Ferit ekirdekli sarg ve son olarak mekanik darbelere kar daha dayankl olmas iin ve tmyle szdrmazlk iin dolgu maddesi reine. Bu, sensre vibrasyon ve darbelere kar ayrca ayn oranda da neme kar iyi bir koruma salar. Bylece endstrinin her yerinde kullanlabilir ve salam sivi gereksinimini karlar.
ndktif sensrn i yaps
18
Topak
3. KAPASTF YAKLAIM ANAHTARLARI

3.1. KAPASTF YAKLAIM ANAHTARLARININ ALIMA LKES Kapasitif yaklam anahtar, bir kapasitrn elektrik alanna yaklaan cismin neden olduu kapasite deiikliini alglayan sivitir. ekil 8 sada bir plaka kondansatr elektrik alan grlmektedir. Elektrik alannn en youn olduu ksm sadece hedefin giremeyecei blgedir. Yoksa, birbirine bakan iki plakadan oluan yap gerekli olacaktr. Fakat bu plakalarn alma ilkesinden yararlanabilmek iin plaka kapasitr, ekil 8 solda veya ekil 9' da grld gibi gelitirilmi ve sensrn bir tarafnda toplanmtr. Bu durumda, elektromanyetik alan iine yaklaan bir cismin yaratt 0.1 pF dolaylarndaki ok kk kapasite deiimleri uygun olan bir yntemle deerlendirilmeli ve bir saysal anahtarlama sinyaline dntrlmelidir.
ekil 8
ekil 9 Bu kapasitif, bir osilatr devresinin paras olarak gelitirilmitir ve kapasitrn deeri yle bir ekilde seilmitir ki bir cisim olmad iin etkilenmeden salnma geemeyecek byklktedir. Fakat bir cisim elektromanyetik alan iine girerse, kapasite hafife artar ve osilasyon koulu gerekleir. Osilatr yksek genlikle 19
Topak
salnmaya balar. ndktif yaklam anahtarlarnda olduu gibi dk ve yksek salnm genlii arasndaki fark veya bozulan salnm devre tarafndan deerlendirilir ve saysal ka dntrlr. Normal evre koullarnda ve ak alanda, etkin yzey zerinde nem youmas veya toz birikmesi nlenemez. Bu nedenle kapasitif yaklam anahtarlarnda birletirilmi iki elektroda ek olarak ( Bkz. ekil 8 ve 9 ) youmann veya kirlenmenin oluturaca kapasite deiimlerini kompanze etmek iin devreye bir de kompanzasyon elektrotu konulmutur.
Kapasitif Sensr resimleri
Kapasitif yaklam anahtarnn kesiti ( KI tip)
ekil 11 20
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 3.2. KAPASTF YAKLAIM ANAHTARININ ZELLKLER
Topak
Yukarda anlatlan alma ilkesinden kapasitif yaklam anahtarnn u nemli zellikleri karlabilir: Di elektrik katsaysna bal olarak kapasitif yaklam anahtar iletken olmayan veya iyi iletken olmayan tm malzemeleri alglayabilir. ndktif yaklam anahtarlarnda olduu gibi alma ilkesi hedefin hareket etmesinden etkilenmez. Belirleyici olan uzaklktr, hedef cismin yzeyi nemli deildir. Kapasitif yaklam anahtar plakalar aras sadece birka volt gerilimle alabildiinden ve yalnzca birka mikro watt enerji harcadndan sivi yaknlarnda hibir statik elektriklenme yapmaz ve RF grltsne neden olmaz. Pratik olarak hedefe hi bir etki yapmadan alr. Uzaklkla kapasite deiimi arasndaki iliki, ndktif yaklam anahtarlar iin grnr diren deiimini gsteren ekil 6 daki gibi, aka dorusal deildir. Bu nedenle kapasitif sensrde ideal olarak bir saysal anahtar iin uygundur. Sensrn ucu ile hedef plaka arasndaki mesafenin (S) bir fonksiyonu olarak sensr kapasitesi deiiminin (C) tipik erisi
ekil 12
21
Topak
4. SNYAL LEME VE IKILAR

ekil 13 ve 14'n sol tarafnda ana indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar gsterilmitir. Bu sensrler osilatr devresinin bir paras olarak srasyla yksek ve ok dk genlikli osilasyon frekans retirler. Bundan faydal bir anahtarlama sinyali elde etmek iin aada ksaca anlatld gibi baka ilemlere gerek vardr.
ekil 13 lk olarak osilasyon genliindeki deiim bir anahtarlama sinyaline dntrlmelidir. Bu, osilasyonun dorultulmas ve szlmesi ile yaplr, daha sonra eik tetikleme (Schmitt trigger ) devresine iletilir. Bu, hedefin yaklamas ile akmn akmas veya akmamas gibi iki olas anahtarlama konumu salar.
ekil 14
22
Topak
Eer cisim tam olarak anahtarlama noktasnda olursa, kn iki anahtarlama konumu arasnda gidip-gelme tehlikesi olacaktr. Bu, elektronik olarak retilen kesin olarak belirlenmi bir histerisis tarafndan nlenir. Programlama aamas ou sivite deerlendirme aamasna balanmtr. Bir sivite normalde ak veya normalde kapal anahtarlama fonksiyonu vardr Ayrca gerilimin ilk uygulannda yanl bir sinyal almamak iin gereken nlem alnmal ve doru alma garanti edilmelidir. Kontaksz yariletken sivi, k sinyalinin anahtarlanmas iin piyasadaki en yaygn zm olmutur. mr, ama kapama says, alma frekans ve kontak kayplar asndan mekanik sivilere kar nemli avantajlar vardr. nemsiz dezavantajlar olan; ak konumundaki kaak akm, kapal konumundaki gerilim dm ile ar gerilim ve akma kar hassasiyetleri tolere edilebilir ve uygun koruma yntemleri ile nlenebilir. Kullanlan yar iletken anahtar tipleri : transistr, tristr ve triyaktr. te yandan varistr veya zener diyot gibi ani gerilim darbelerini snrlayabilen zel elemanlarla gerilim darbe korumas da eklenen korumalara dahil edilir. Daha da tesinde yanl balantya kar sivii korumak iin gerekli olan ters polarite korumas da vardr. Eer sivi 55 VDC alma gerilimine sahipse standart uygulamada yar iletken, yanl balant veya yetersiz izolasyondan oluabilecek ar akma kar da korunmutur. Programlanabilir anahtarlama fonksiyonu ( normalde ak / normalde kapal ) Jumper ile programlama
23
Topak
Kablo ile programlama
Balant terminalinden programlanma
L1 4' e bal NA L1 5' e bal NK ekil 15
L- 4' e bal NA L- 5' e bal NK
ounlukla ekil 16 ' da detayl gsterilen otomatik bakma biiminde, tam otomatik ksa devre korumas olan darbe zmlemesi kullanlr. Ksa devre veya ar yk kalkar kalkmaz yada birka milisaniye sonra sensr yeniden alr. Ksa devre veya ar yk durumunda kn tepkisi
ekil 16 Otomatik bakma yntemi ile ar yk ve ksa devreye kar darbeli koruma Sensrn ilevini yerine getirebilmesi iin ana sensr ve elektronik devrenin enerjisi iki farkl yntemle salanabilir. ekil 17 'de gsterildii gibi 3 veya 4 kablo ilkesini kullanarak; burada enerji, anahtarlama konumundan bamsz olarak ve ykten etkilenmeden ek bir balant tarafndan salanr. te yandan, ekil 17' de gsterilen iki kablo teknolojisi, mekanik sivi yerine dorudan kolayca yaklam anahtar balama avantajn kullanma abasn yanstr (yani sivii altrmak iin hibir ek 24
Topak
g kayna gerektirmeyen kolay ba1ant). indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn ana sensrlerinin sadece ok az bir enerji harcamalarndan dolay, srekli olarak ak konumda ok az bir kaak akim ve kapal konumda az bir gerilim dm ile anahtarlama zellii ve yk etkilenmeden sensre yeterli gc salamak olasdr. eitli balant sistemleri iki kablo teknolojisi kablo teknolojisi
drt kablo teknolojisi
elenik anahtarlama
ekil 17
25
Topak
5. YAPI EKLLER VE MEKANK MONTAJ

Endstride kullanlan indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar sklkla zor evre koullar ile karlarlar. Bu nedenle, sensrlerin gvenle alabilmeleri scaklk, souk, toz, vibrasyon, nem, andrc svlar ve gazlar gibi evre etkilerine kar alnan nlemlere baldr. Dolaysyla bu tr evre koullarna dayankl muhafaza iine yerletirilmeleri gerekir. Kural olarak, muhafaza iin kullanlan malzeme yksek kimyasal dayanm ve yksek yaltkanlk kalitesi olan cam elyaf ile kuvvetlendirilmi plastiktir. Vidal tiplere sklkla balant ve montaj iin muhafazay glendiren bir metal ceket ( nikel kapl pirin ) giydirilmitir. Bugn retilen ve kullanlan yaklam anahtarlarnn byk bir yzdesi ya mekanik sivi yerine dorudan balanabilecek bir yapya sahip yada CENELEC ad verilen uluslararas bir standarda uygun olan zel yaklam anahtar tasarm yap ekilleridir. Dierlerinin yannda bu, ayn alma ilkesine sahip fakat geleneksel anlamda yaklam anahtar olmayan yark sensr veya yksk sensrleri de ierir. Elektromanyetik alann zel dalm nedeniyle yksek frekansn istendii yerlerde tercihli olarak kullanlrlar. Yksk sensrler zellikle bilye, ivi, vida gibi kk cisimleri alglayabilirler. zel uygulamaya ait zel bir tasarm rnei de yaya geidi trafik lambalar iin anmayan kapasitif sensrdr. Elektriksel balant sistemleri acsndan grup vardr:

kablolu tipler balant terminalli tipler hazr ok sayda uygun soket olan fi balantl tipler
eitli yaklam anahtar balant yntemleri
Kablolu, soketli ve terminal balantl tipler ekil 18 26
Topak
Bir yaklam anahtarnn sinyal ileme devresi ve ana sensr, ya elektronik elemanlarla geleneksel baskl devre zerinde yada yzeye monte edilen elemanlarla (SMD) esnek veya seramik tayc zerinde oluturulmutur. Elektronik devre muhafaza iine yerletirildikten sonra yaklam anahtarnn tm ilevleri test edilir ve geride kalan tm bo1uk reine ile doldurulur. Reine doldurulduktan sonra muhafaza mekanik olarak daha dayankl olur, elektronik devreyi vibrasyona kar korur, toz ve nem giriini nler. Bu nlemler ar evre koullarnda emniyetli almay garantiler.
6. UYGULAMADA DKKAT EDLECEK NOKTALAR

6.1. ALGILAMA MESAFES VE ALGILANABLR CSMLER Daha nce belirtildii gibi ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlar dokunma olmadan alrlar. Hedef cisim sadece sensre yaklamaldr. Fakat "sensre yaklamak" ne demektir? Yaklam anahtarnn emniyetli bir biimde cismi alglayabilecei bu mesafe (yani alglama mesafesi) aada detaylar aklanacak koullara bal olan, yaklam anahtarnn bir parametresidir. ndktif ve kapasitif yaklam anahtarnn alglama mesafesi hedef cismin boyutlar, kalnl ve malzemeye baldr. Ek olarak, alglama mesafesi alma koullarnn deimesi (Scaklk farkll, alma gerilimindeki deiimler) ve ayn tipten farkl sensrlerde ortaya kabilecek farkllklara (bireysel deiimler) baldr. Karlatrlabilir alglama mesafesi deerleri elde etmek amacyla indktif yaklam anahtarlar iin standart bir hedef plaka tanmlanmtr.
27
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Yaklam anahtar alglama mesafesi

Euro-Norm 50010 'a gre bir plaka
Topak
Malzeme : yumuak elik Kalnlk : 1 mm m=kenar uzunluu
m=d sensr etkin yzeyinin ap veya 3X Sneer bu deer daha bykse
hedef cisim
S max. Sr max. Sn Sr min. S min. emniyetli alma Sa 1,0 X Sn 0,9 X Sn 0,81 X Sn etkin yzey 1,21 X Sn 1,1 X Sn
Sn = nominal alglama mesafesi Sr = gerek alglama mesafesi S = faydal alglama mesafesi Smin. = alma alglama mesafesi = Sa
ekil 19 28
Topak
Bu hedef plaka standard ve lm yntemi Avrupa Standard EN 50010'da tanmlanmtr. Standart hedef plaka dikdrtgen eklinde ve 1 mm kalnlktadr. Hedef plakann kenar uzunluu, en az sensr etkin yzeyinin ap kadar veya daha byk ise nominal alglama mesafesinin (3 kat kadardr. Yumuak elik, hedef plakann malzemesi olarak tanmlanmtr. Bu nedenle her bir sensrn yalnzca alglama mesafesi belirlenen evre koullar altnda verilmitir. Yaklam anahtarlar retiminde reticiler kesin belirli snrlamalara (EURO-Norm' da tanmlanan) uymak zorundadr. Tm Sensrler evre koullarnn deimesi durumunda veya bireysel deiimlerde bunlara kesin bal kalmaldr. Teknik verilerde gsterilen nominal alglama mesafesi Sn sadece karakteristik bir deer olup retim toleranslarnn veya scaklk ve gerilim gibi dier etkenlerin etkisini hesaba katmaz. Gerek alglama mesafesi Sr daha nemlidir. Bu mesafe nominal alma geriliminde ve yaklak 20 oC ortam scaklnda belirlenmitir ve nominal alglama mesafesinden + % 10 deiebilir. Gerek alglama mesafesi tipik bireysel deiimleri hesaba alr. Ayrca, eer gerilim ve scaklk deiimleri olursa yani teknik verilerde garanti edilen ortalama scaklk ve gerilim deerinde deiiklik olursa yaklam anahtarnn alglama mesafesi yine en fazla gerek alglama mesafesinden + % 10 deiebilir. Bu alglama mesafesi faydal alglama mesafesi olarak adlandrlr ve nominal alglama mesafesinin 0.81 - 1.21 kat arasndadr. ounlukla alt limit (yani 0.81xSn) kullanc iin daha nemlidir. rnein en kt koullar altnda 10 mm olan nominal alglama mesafesi 8.1 mm olacaktr. Bu nedenle kullanc iin elde edilebilen minimum alma alglama mesafesi Sn verilmitir. Her yaklam anahtar bu alma alglama mesafesi ierisinde almaldr. Yaklam anahtarnn emniyetli bir ekilde ap kapamas iin hedefin yapmas gereken hareket, ama noktas ile kapama noktas arasndaki farkn (histerisis) sonucu olan birka mm'lik kurs mesafesidir. Eer cisim eksenel deil de asal olarak, rnein yan taraftan, yaklarsa kesin ama ve kapama noktas elektromanyetik alann dalmna baldr. retici firmalar kataloglarnda genellikle ekil 20'dekine benzer bir ama-kapama erisi verirler. Kolaylkla gr1ebilecei gibi ama noktas ile kapama noktas arasndaki kurs mesafesi, hedef plaka asal olarak yaklarsa nemli lde ksalr. alma frekans da artar. Bu nedenle, rnek olarak konumlandrma ilemleri iin tercih edilen yn bu olmaldr.
29
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Hedef plakann asal yaklamnda 1- ama ve 2- kapama erisi
Topak
ekil 20 6.2. HEDEF GENL DZELTME KATSAYISI EN 50010 de belirtilen standart plaka yerine daha kk veya kare olmayan baka bir ekilde hedef kullanlrsa alma mesafesi ekil katsays ile dzeltilmelidir. Aadaki ekil Standarttan ayrlan kare ekiller iin bu dzeltme katsaylarn gsterir tipik eriden grlecei gibi daha plakalar iin alglama mesafesi olduka ksalrken daha byk plakalar iin ok az bir art olur. Standart olmayan hedef plaka iin dzeltme katsays Kr erisi
ekil21 30
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 6.3. MALZEME DZELTME KATSAYISI
Topak
Hedef plaka, Standartta belirtilen yumuak elik yerine baka bir malzeme olursa da alglama mesafesi dzeltilmelidir. ndktif yaklam anahtarlarnda dzeltme katsays dorudan doruya malzemenin iletkenliine baldr. Hedef malzeme iinden girdap akmlar akt iin kayplar dorudan i1etkenlie baldr. ekil 22, bakr ve alminyum gibi iyi iletken malzemelerin daha ksa alglama mesafelerine sahip olduklarn gstermektedir. Granitteki iletkenlik ve demirdeki ferromanyetizm, osilatr devresinde daha fazla girdap akm kayplarna neden olduu iin elde edilebilir alglama mesafesi de daha fazla olur. eitli malzemelerin iletkenliklerinin x bir fonksiyonu olarak dzeltme katsays K.(ndktif sivi, osilatr frekans 200 kHz.)
ekil 22 ndktif yaklam anahtarlar iin alglama mesafesiyle malzeme arasndaki bant ekil 22' de grlmektedir. Eri, farkl diamanyetik ve para manyetik malzemeler iin teorik deer1eri gsterir. Gsterilen noktalar ise gerekte llen deerlerdir. Grlecei gibi yaklak 105 1/ m iletkenlikte dzeltme katsays en byk deerdedir. Daha az iletkenlik daha ksa alglama mesafesi saar. Bunun anlam, iletkenlii yaklak olarak 100 - 10-2 1/ m olan su veya daha az iletken malzemeler alglanamaz. Demir bir ferromanyetik malzeme o1duu iin en byk katsayya sahip noktaya yakndr. Ferromanyetizm sensr alannn yaylma derinliini birka mikronda snrlad iin malzemenin iletkenlii azalm gibi grlr, Sonu olarak demir,elik veya feritimsi alamlar daha kolayca alglanabilirler.
31
Topak
Kapasitif yaklam anahtarlarnda, malzeme katsays sensr ucundaki kapasitrn deer deiimine baldr. Bu kapasite ne kadar ok deiirse malzeme o kadar kolay alglanr. Bu nedenle dzeltme katsays dorudan doruya malzemenin bal dielektrik katsaysna baldr (Bkz. ekil 23). ekil 23' de metaller gibi iletken malzemeler dikkate alnmamtr. letkenlerin dzeltme katsaylar her zaman 1' dir, yani olas en byk alglama mesafesine ulalr.Farkl malzemelerin bal di elektrik katsaysnn r bir fonksiyonu olarak dzeltme katsays Kw (kapasitif sivi osilatr frekans yaklak 300 kHz.)
ekil23 6.4. MALZEME KALINLII DZELTME KATSAYISI ndktif yaklam anahtarlar iin EN 50010' da Standart plaka kalnl 1 mm olarak tanmlanmtr. Fakat malzeme, metal folyo gibi ince olursa malzeme dzeltme katsaysna gre beklenenden daha uzun alglama mesafeleri elde edilebilir. Bunun nedeni den etkisi adi verilen sensr elektromanyetik alannn malzeme iindeki yaylma derinliidir.
32
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Osilatr frekans 100 kHz. de indktif sensr alannn yaylma derinlii [mm] Demir (dinamo sac) 0.02 yaklak Gm Bakr Alminyum inko Pirin Kurun 6.5. MONTAJ 0.2 0.2 0.3 0.4 0.4 0.7
Topak
Farkl iletken malzemeler iin snr kalnlk deerleri, bu deerlerin altnda beklenen alglama mesafesi daha uzundur.
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn alma ilkesi manyetik veya elektromanyetik alann sensr n tarafnda biimlenmesi olayna baldr. Her zaman iin bu alann sadece hedef cisimden etkilenmesi ve sivie yakn dier cisimleri alglamamas nlenemez. Yaklam anahtarnn doru almas iin sensr kafa tarafnn etrafnda alglanabilir malzeme olmamasnn garanti edilmesi gerekir. Yani indktif yaklam anahtarlarnda bu alanda iletken malzeme olmamal ve kapasitif yaklam anahtarlarnda bal dielektrik katsays yksek hibir malzeme olmamaldr. Silindirik tiplerin montaj EURO-Norm'una gre indktif yaklam anahtarnn metal iine gmlebilir veya gmlemez (flush veya nonflush) montajnda aadaki noktalara dikkat edilmesi gerekir. Gmlebilir montaj (f) Yaklam anahtarnn etkin yzeyi metal iine gmlebi1ir
33
Topak
Gmlemez montaj (nf) d=yaklam anahtarnn ap sn=nominal alglama mesafesi Yaklam anahtarnn etkin yzeyi etrafnda en az izimde gsterildii kadar bo alan braklmaldr. ekil 24 En ok yaygn olan silindirik tip indktif yaklam anahtarna ilikin montaj gsteren ekil 24, sensrn kenarlarnda braklmas gereken bo alan verir. Yukardaki akln salanamayaca her yerde gmlebilir (flush) tip siviler kullanlmaldr. Bu tiplerde yaklam anahtarnn etkin yzeyi metal iine gml monte edilebilir. Daha nce ekil 31' de gsterildii gibi bu tiplerin elektromanyetik alanlar yle bir ekilde ekranlamlardrki sadece gz ard edilebilir bir miktar etkin yzeyin kenarlarna taar. Bu nedenle, bu tipler yanal yaklamlara duyarl deildir. Avantaj olan bu ekranlamann ayn zamanda bir de dezavantaj vardr: ayn boyuttaki gmlemez tiple karlatrldnda gmlebilir yaklam anahtarlar daha ksa alglama mesafelerine sahiptir. Siviin tipine bal olarak alglama mesafesindeki bu azalma nominal alglama mesafesinin % 50' sine kadar kabilir. Eer birka tane ayni tip yaklam anahtar birbirine yakn olarak montaj edilecekse sensrler arasnda braklmas gereken minimum aklk vardr. Burada da ekil 25' de Gsterilen aklklar bir kural olarak alnmaldr. phe durumunda reticinin kataloglarna bavurulabilir. Silindirik tiplerin montaj Ayn tip yaklam anahtarlar karlkl veya yan yana ba1anacaksa braklmas gereken en az mesafelere uyulmaldr.
34
Topak
ndktif
ndktif (gmlemez)
ndktif (gmlebilir) D=yaklam anahtarnn ap s=nominal alglama mesafesi
Kapasitif ekil 25
Ayrca ortak etki mesafesi retimden kaynaklanan osilatr frekansndaki rasgele farkllklara baldr. Genellikle ok zel bir durumda aa kmadka veya sivi deitirilmedike bu etki fark edilmez. Eer ekilde Gsterilen minimum aklklara uyulamayacaksa reticiler osilatr frekans belli bir miktar deitirilmi zel siviler salayabilirler.
35
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 6.6. EVRE KOULLARI
Topak
Sensrler normal olarak retim hatlarndaki makinelerin daha az korunmu yerlerinde kullanldklar iin scaklk, souk, darbe, vibrasyon, toz, nem, kimyasal andrc svlar gibi zor evre koullarna dorudan maruz kalrlar. Bu nedenle byle zor koullarn yol at bozukluklara kar korunmalar gerekir. retici firma kataloglar sorun olmadan sensrlerin kullanlabilecei evre koullarn ve uygulama bilgilerini verir. Ortam scakl Ortam scakl deyimi yaklam anahtarnn etrafnn scakl iin kullanlr. Genel olarak yaklam anahtarlar iin izin verilen ortam scakl - 25 ile + 80 oC arasdr. Bu snrlar dna taan ksa sreli kk deiimler sivi tarafndan tolere edilebilir. Darbe ve vibrasyon kuvvetleri Daha nce sz edildii gibi yaklam anahtarlarnda hareketli hibir para yoktur ve tmyle reine ile doldurulmutur. Bu nedenle tm darbelere ve vibrasyona kar ar bir dayanm vardr. Yer ekiminin (g) neden olduu ivmenin 30 kat izin verilen maksimum darbe kuvveti ve 1 mm genliinde 55 Hz. 'e kadar olan frekanslardaki vibrasyon maksimum vibrasyon kuvveti olarak alnabilir. Yabanc cisimler ve toz ndktif yaklam anahtarlar hibir ekilde iletken olmayan malzeme tozu birikiminden etkilenmez. Hatta girdap akimi kayplarna yol aan kk metal kymklar bile siviin hatal almasna neden olmaz. Kapasitif sivilerde ise ok kk toz paralar bile hatal almaya neden olabilir. Bu nedenle toz ve nemin etkisini kompanze eden kompanzasyon elektrotu bulunan sensrler vardr. Bu tip kapasitif yaklam anahtarlar ok fazla kirlenmenin olduu yerlerde de kullanlmaya uygundur. Uluslararas Standart (EN 40050) elektrikli aralarn koruma derecesini tanmlamakta kullanlr ve yaklam anahtar reticisi firmalar bu standarda gre sivilerin koruma snfn belirler (rnein IP 67). IP "International Protection"in (Uluslararas Koruma) ksaltmasdr. ilk rakam yabanc cisimlerin giriine ve temasna kar koruma derecesini gsterir. rnein 6 rakam, en ince tozun giriine ve tmyle temasa kar koruma anlamndadr. Koruma snf tanmlama yntemi IP 'nin ikinci rakam, siviin ne derecede sulu bir ortamda alabileceini gsterir.
36
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Nem ve su
Topak
Yukarda sz edildii gibi indktif yaklam anahtarnn alglama ilevi su, nem, sis veya buhardan etkilenmez. te yandan kapasitif yaklam anahtar suyun yksek di elektrik katsays nedeni ile su ve tm su ieren cisimleri alglar. Sadece kompanzasyon elektrotu bulunan tipler, almalarnda sorun olmadan bir film eklinde nem youmasn kompanze edebilir. Bununla birlikte emniyet acsndan Yaklam anahtarnn nem giriine kar ne derecede korunduu nemlidir. Bu, koruma snf tanmlama yntemi IP' nin ikinci rakamnda gsterilir. rnein; 7 rakam, 30 dakika sreyle 1 m derinliindeki su ierisine yaklam anahtar daldrldnda zarar verecek miktarda suyun sivie giremeyeceini gsterir. Genellikle yaklam anahtarlar elektrik balant ekillerine (kablolu, soketli, terminal balantl) bal olarak IP65 ve IP67 koruma snfnda olurlar. Kimyasal etkiler Kat, sv veya gaz biimindeki kimyasal maddelerin yaklam anahtarnn iinde bulunduu ortam etkiledii her yerde sivi muhafazas ve kablosunun bu maddelere kar yeterince direnli olup olmadnn ok iyi bir ekilde kontrol edilmesi gerekir. ok yaygn olan cam elyaf ile glendirilmi plastik ve metal ceketle kaplanm tipler bile kimyasal maddelerden etkilenmi ortamlarda kullanlmaya uygundur. zellikle zor koullardaki uygulamalar iin korozyona dayanml paslanmaz elik veya teflon zel muhafazalar da vardr. Elektromanyetik etkiler Yaklam anahtarlarnn kullanld endstriyel ortamlarda, elektromanyetik etkiler deiebilir ve yksek enerji seviyelerinde olabilir. rnein; radyo vericileri, enerjideki anahtarlama ilemleri indktif ykleri anahtarlama veya yldrm. Radyo dalgalarnn dalga boyu ile karlatrldnda sensrn kk boyutlar nedeni ile bu tr periyodik etki ok az bir tehlike oluturur. ksa sreli geici etkiler yaklam anahtarlarna yksek baklk veren devreler yardm ile szlebilir. Etkinin olabilecei dier bir noktada kablodur. Eer sivi kablosu uygun bir ekilde ekilmemi ise kablo, radyo dalgalarn alan bir anten gibi davranabilir veya kendisine paralel ekilen dier kablolardaki geici grltleri kapabilir. Bu durumda szc devreler kullanlabilir. Dier etkenler ou dier tip sensrlerle karlatrldnda indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar ses ve ktan etkilenmez. Yaklam anahtarnn bak olmad tek etki X n ve radyasyondur. Elektrik kaynann yaratt gibi ok yakndaki gl manyetik alan indktif yaklam anahtarnn ilevini zorlatrabilir. Bu tr uygulamalar iin kaynaa (akma) dayankl tipler vardr.
37
Topak
7. ELEKTRKSEL VERLER
7.1. G KAYNAI VE YK Yaklam anahtarlar iki kablolu, kablolu veya drt kablolu teknoloji ad verilen tiplerde bulunur (Bkz. ekil 17). kablolu ve drt kablolu sivilerde alma gerilimi L+ ve L- (UB ve 0 V) arasna uygulanr ve anahtarlama sinyali ka ek bir kablo zerinden iletilir. ki kablolu sivilerde alma gerilimi, yaklam anahtar ve ona seri bal yke ortak uygulanan gerilimdir. Bu durumda yk i direnciyle orantl gerilim dm dolaysyla yaklam anahtar ular arasnda daha az gerilim vardr. Endstriyel sistemlerde yaygn alma gerilimleri 24 V, 110 V ve 220 V dur. DC ve AC tipler vardr. 12, 48 veya 60 V gibi dier alma gerilimleri ok yaygn deildir. Bir fabrikada tam alma gerilimini salamak olduka zordur ve uygulamada byk oynamalarn olmas normaldir. Bu nedenle yaklam anahtarlar iin yaygn uygulama, siviin doru olarak alaca, olabildiince geni bir alma gerilimi aral vermektir (10 - 55 VDC veya 20 - 230 VAC gibi). Genel olarak DC tiplerde, verilen alma gerilimi deeri snrlar iinde olduu takdirde gerilimdeki oynamalara ve kaak akma izin verilebilir. AC tiplerde harmonik ierii yaklak % 10 u amamaldr. 7.2. ELEKTRKSEL KORUMA ou DC yaklam anahtarnda ksa-devre, ters polarite ve ar yk korumas vardr. Ters polarite ye kar koruma, yaklam anahtarna zarar vermeden ularnn ters evrilebi1ecei anlamndadr. Fakat her trl yanl balantda siviin doru olarak almas beklenemez. Ek olarak ters polarite korumas olan tm sivilerde kablolu tipler iin ksa devre korumasnn olmas gerekir yoksa 0 V ile k ucunun kartrlmas durumunda sivi yanar. Gnmzde ada teknoloji tamamyla otomatik alan ksa devre korumas (Bkz. ekil 16) kullanmaktr ve bu, kn ar yklendii srece kapamamasn salar. Eer ksa devre kalkarsa sivi otomatik olarak ilevini yerine getirir. Yaklam anahtarnn alabi1ecei maksimum akm ile ksa devre korumasnn etkili olaca akm arasnda deiken bir fark vardr. Bu fark veya "ar yk aral" malzeme toleranslarndan dolaydr. Eer bu gerilim aralnda, her tr zaman srecinde ve tm alma scakl aralnda alabilirse yaklam anahtar ar yk korumaldr. 7.3. SER VE PARALEL BALANTI Programlanabilir mantk denetleyicilerin (PLC) kullanmnn hzla yaygnlat gnmzde bile bir ka tane yaklam anahtarn birbirine seri yada paralel balama ou uygulama iin olduka faydaldr. rnein; ok byk bir fabrikada siviler lokal olarak lojik oluturacak ekilde balanrsa kablolama ok byk oranda azaltlm 38
Topak
olur. Ayrca bir fabrikadaki gelitirmelerde baz sivilerin birbirine balanmasn gerektirebilir. kablolu sivilerin paralel balanmas 20 veya 30'a kadar kablolu sivileri paralel olarak balamak kesinlikle olasdr (Bkz. ekil 23). Yalnzca dikkat edilmesi gereken konu ak konumdaki tm sivilerin ok kk olan kaak akmlar toplanr. ekilde gsterilen yaltm diyotlar sadece sivi klarnn open-collector olmamas durumunda gerekir.
ekil 26 kablolu sivilerin seri balanmas kablolu siviler seri olarak balandnda zerlerindeki 1 - 2.5 V 'luk gerilim dmleri toplanr. Bu gerilim dmnden sonra da ykn sorunsuz almas konusunda gereken zen gsterilmelidir. Ayrca ilk yaklam anahtar dier tm sivilerin ektii akm karlayabilmelidir. Alt taraftaki yaklam anahtarlarnn alma gerilimleri alp kapatld iin gecikme zamannn (birka 100 ms' ye kadar) olaca gz nnde bulundurulmaldr. Yukardaki noktalara zen gsterildii takdirde 5 - 10 yaklam anahtar seri olarak balanabilir.
39
Topak
ekil 27 ki kablolu sivilerin paralel balanmas ki kablolu siviler paralel balandklar zaman kaak akmlar toplanr. Kaak akmlarn toplam yk iin gerekli olan en az akmn ok altnda olmaldr. Ayrca bir yaklam anahtar anahtarlad zaman dier siviler zerindeki alma gerilimini kaldrr ve bu siviler kendi konumlarn gsteremez. ok kk kaak akmdan (yaklak 0.5 mA) dolay daha fazla sensrn paralel balanabilecei drt fonksiyonlu siviler dnda, optimum koullar altnda 5 - 10 yaklam sivii paralel olarak balanabilir.
40
Topak
ekil 28 ki kablolu sivilerin seri balanmas Normal olarak iki kablolu sivilerin seri balanmasn nermiyoruz. Dikkat edilirse yaklam anahtarlar zerindeki gerilim dm toplanarak yk zerine uygulanan gerilimi azaltr. ndktif ykler anahtarlad zaman faz farklar etkili olur. Optimum koullar altnda bile, 220 VAC gibi, sadece 2 - 3 yaklam anahtar seri olarak balanabilir.
ekil 29
41
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 7.4. ANAHTARLAMA ZAMANLARI VE ALIMA FREKANSLARI
Topak
Hedef cismin elektromanyetik alan iine girmesi ile yaklam anahtarnn k sinyalini anahtarlamas arasndaki zaman genellikle sadece birka milisaniye dolaylarndadr. Mekanik sivilere gre anahtarlama zamanlar ok ksadr. Modern hzl alan fabrikalarda sensrlerin kullanm iin bu ok nemlidir. Anahtarlama zamanlarn etkileyen eitli etkenler vardr. Bir tarafta osilatr frekans ve tipi kadar kalite faktr, kapasite ve indktansa bal olarak enerji depolayan osilatr devresi bir etkendir. Dier taraftan osilasyon devresi iindeki girdap akm kayplar anahtarlama zamann etkiler. Bu bilindii gibi hedef cismin boyutlar, malzemesi ve uzaklna baldr. Sonu olarak bir yaklam anahtarnda bu zamanlar cisim yaklayorken 0.2 - 1 ms ve uzaklayorken 1 - 15 ms arasndadr (yap ekline bal olarak). Anahtarlama zamanlar, maksimum alma frekans ve cismin emniyetli bir ekilde alglanabilecei maksimum cisim gei hzn etkiler. Tm bu etkenlere karn maksimum alma frekanslarn belirlemede karlatrlabilir deerler elde etmek iin EN 50010' da bir test yntemi standartlatrlmtr. Standart plaka, kenar uzunluu m olan ve aralarndaki boluk 2m olan dilerden oluan disktir ve nominal alglama mesafesinin yars kadar uzaktan geer. Bu yntemle belirlenen alma frekans normal olarak retici firmalarn kataloglarnda yer alr. EN 50010'a gre alma frekans belirleme lm yntemi
ekil 30
42
Topak
8. TPK UYGULAMALAR
Yaklam anahtarlarnn yaygn bir uygulamas mekanik konum sivileri yerine kullanmdr. Mekanik siviin daha ekonomik olduu dorudur, fakat daha nce sz edildii gibi belirli mekanik anmalara maruzdur. Arzalanmalar durumunda retim hattnn, konveyr sisteminin veya benzerlerinin saatlerce durmasna neden olur. Bu nedenlerle mekanik sivi yerine dokunmasz, anmasz ve ypranmasz yaklam anahtarlarn kullanmak daha karl olabilir. Yaklam anahtarlar devir lm iinde ideal bir zmdr. Burada yksek alma frekanslar gerekir ve kontrol sisteminin tam olarak almas iin daha fazla sinyal bir zorunluluktur. Doru bir deerlendirme iin tanmlanan anahtarlama sinyali de nemlidir. yaklam anahtarlar yksek alma frekans yar iletken k ve tanmlanm, abuk k sinyali ile iyi bir zmdr. zleme ve sayma ilemlerinde rn dorudan alglanr. Dokunmasz sivilerin kullanm ile alglanmas g olan cam, gda, kat vb. gibi cisimlerin alglanmas da olasdr. zellikle kapasitif yaklam anahtarlar paketleme sanayiinde seviye alglama ve izlemede kullanlabilir. Boru hatlarndaki (deirmende) blokaj kadar tank ve silo seviyeleri de gsterilebilir. Uygun montaj ve kapasitif siviin iyi ayarlanmas ile paketleme sanayiinde paketler iindeki miktarn doruluu kontrol edilebilir (karton kutulardaki deterjan gibi). Yaklam anahtarlarnn en eski uygulamas kimya sanayi, deirmenler ve tank alanlar gibi tehlikeli blgelerde kullanmdr. Byle blgelerde sadece ok dk gerilimin kullanlabilmesinden tr bu tr uygulamalar iin ek emniyetli yaklam anahtarlar vardr. ok yaklam anahtar Ex-blge diye adlandrlan bu alanlarda kullanlmak zere onaylanmtr. Bu tip siviler DIN 19 234 altnda standartlatrlmtr ve sklkla NAMUR sivi adyla bilinir. Mekanik darbe gibi eitli nedenlerle yaklam anahtarnn bozulmamas gereken uygulamalarda kullanlmak zere kendi kendini zleme (self-monitoring) sistemi olarak adlandrlan yaklam anahtarnn ilevselliinin srekli izlendii sistemler vardr. Yukardakiler, indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn genel uygunluu hakknda sadece ksa bir zettir. ou aka belirgin olmayan yerlerdeki uygulamalar yalnzca montaj srasnda grlebilir. Er yada ge, indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn zellikleri ve almas hakkndaki bilgiler byle uygulamalarn zmnde yardmc olur.
43
Topak
9. UYGULAMA RNEKLER
Aadaki ekiller bir fikir vermek asndan indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn olas uygulamalarn gsterir.
ekil 31 Bir robot kolunda olas iki snr konumu indktif yaklam anahtar ile dokunmasz izlenir.
Boru retiminde daha sonraki ilemler iin borunun gelii indktif yaklam anahtar tarafndan alglanr. ekil 32
44
Topak
ekil 33 ndktif yaklam anahtar ile makine hz izleme. Diskteki her di dokunmadan ve dorudan alglanr ve bylece ayrca ek mekanik balantya gerek kalmaz.
ekil 34 ki kapasitif yaklam anahtar ile silo seviye kontrol.
45
Topak
ekil 35 Rollar zerindeki cam plakay alglayan bir kapasitif yaklam anahtar
ekil 36 ki kapasitif yaklam anahtar PVC cidarlarn arkasndan tank seviyesini alglar ve kontrol eder.
Otomobil montaj hattnda kullanlan indktif yaklam anahtar
46
Topak
ndktif yaklam anahtar ile devir lm
Otomobil montaj hattnda kullanlan indktif yaklam anahtar
47
Topak
ndktif yaklam anahtarnn limit sivi olarak kullanlmas
ndktif yaklam anahtar ile metal kapak kontrol
48
Topak
kili indktif yaklam anahtar ile kresel vanada pozisyon kontrol
49
Topak
Kapasitif yaklam anahtar ile seviye kontrol
ndktif yaklam anahtar ile elevatrde kayma ve dnme hz tespiti 50
Topak
Manyetik yaklam anahtar ile pnmatik silindirin pozisyon kontrol
Giri
ndktif ve kapasitif sensrlere ek olarak, gnmz otomasyon teknolojisinde optoelektronik sensrler gittike daha nemli olmaktadr. Bunlar, dokunmasz makine hareketlerini alglama ve daha nemlisi makinelerde ve fabrikalarda farkl rnleri emniyetli olarak alglama olana salar. Optik sensrler yksek performanslar ve gittike klen tasarmlar ile ivme kazanmaktadr. nk, byk olmalarndan dolay indktif ve kapasitif sensrlerle zmlenemeyen uygulamalarda kullanlabilirler. Byk indktif ve kapasitif sensrlerde, sensrle hedef cisim arasndaki en uzun mesafe 60 - 100 mm dolaylarndadr. Fakat optik sensrler kk boyutlarda bile birka metrelik alan kontrol edebilir. Bu sensrler farkl alglama ilkesine gre snflandrlabilir : karlkl sensrler, yanstcl sensrler ve cisimden yansmal sensrler. Her alglama ilkesi aada ayrntl anlatlan farkl zelliklere sahiptir.
51
Topak
Optik sensr resimleri Bu notlarda farkl alglama ilkeleri, bu sistemlerin avantajlar ve dezavantajlar, uygulamaya ynelik uygun sensr seim kstaslar anlatlmtr.
2. OPTK SSTEMLERLE LGL NEML NOKTALAR

2.1. OPTK ALGILAMANIN TEMEL LKES Tam olarak opto-elektronik ne demektir? Bu optik ve elektronik kelimelerinin birletirilmesi ile oluturulmutur. Anlam, dokunmakszn bir cismi k (optik) yardmyla alglama, sonra elektronik olarak deerlendirme ve sinyale dntrme demektir.
52
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Elektromanyetik ma (radiation) dalm (Spektrum) Kapasitif sensrn elektromanyetik alan
Topak
ekil 1 Bir cismi alglamak iin fotosele gerekli olan k 1 mm ile 10 nm arasndaki elektromanyetik ma aralndaki dalgalardan oluur Bu aralk UV k , grlebilir k (insan gz ile) ve IR k blgelerine ayrlmtr. Dalga boyu aral 100 nm - 280 nm 280 nm - 315 nm 315 nm - 380 nm 380 nm - 440 nm 440 nm - 495 nm 495 nm - 558 nm 558 nm - 640 nm 640 nm - 750 nm 750 nm - 1400 nm 1.4 mm - 3.0 3.0 mm - 1000 m m Inm tanmlama UV - C UV - B UV - A Ak mor Ak mavi Ak yeil Ak sar Ak krmz IR - A IR - B IR - C
DIN 5031 'e gre optik spektrum snflandrmas
53
Topak
Blgeler arasndaki gei ve grlebilir n renkleri arasndaki gei sreklidir (gkkua). Genellikle k kayna olarak dalga boyu 880 nm olan kzl tesi (infrared) k kullanlr. Fakat baz zel durumlarda dalga boyu 660 nm olan krmz kta kullanlr. Spektral dalm (standartlatrlm)
1. 2. 3. 4. 5.
Gne Gz duyarll Spektral duyarllk Si alc Spektral nm krmz LED GaAs P Spektral nm GaAlAs 6. Spektral nm GaAs
ekil 2 Kzl tesi k olas d kaynaklarn etkilerine kar olabildiince ok baklk kazandrmak iin eitli nedenlerle kullanlr. Birincisi, alc olarak kullanlan transistor en yksek duyarlla kzl tesi kta sahiptir. kincisi, ok kk toz paralarnn apndan daha uzun dalga boyu olan n hibir sorunla karlamadan bu paracklar gemesi olayndan yararlanlr. Kirlenme ve toza kar koruma salamak uzun dalga boylu nm (UV deil IR) kullanmnn nedeni budur. ncs, kzl tesi k kullanmyla sensrler grlebilir aralktaki d k kaynaklarndan daha az etkilenir. 2. KARILIKLI SENSRLER Kzl tesi nm yntemiyle cisimlerin optik alglanmas nasl olur? lk yntem belli konumda bir kzl tesi diyotun verici olarak ve ikinci konumda alc olarak (duyarl) fototransistr (veya fotodiyot) yerletirilmesidir. Bir cismin alc ile verici arasndaki dz yolu kestii her zaman, alc transistrn elektriksel tepkisi deiir.
54
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Karlkl sensr
Topak
ekil 3 ekil 3 verici nn yapsn ve alcnn duyarlln gstermektedir. Montaj yaplrken verici alcnn yolunda olmal (n yolu, sensrn alglama mesafesine ve 1.3o ile 10o arasndaki bak asna baldr) ve alc vericinin yolunda olmaldr. Alc ile verici yle bir ekilde ayarlanmaldr ki bir optik eksen zerinde aralarnda dorudan kesime olmaldr. Alcya giden n tmyle kesmek iin alglanacak cismin boyutlar en az bu etkin blge (optik eksen) kadar olmaldr. Gznn de bulundurulmas gereken nokta; alglama alannn (etkin blge) srekli olarak faydal alandan daha kk olmasdr. En uzun mesafe ve toza/kirlenmeye kar en byk ar kazan, (alma gvenilirlii iin) verici ile alcnn optik eksen zerinde olas en iyi ekilde ayarlanmasyla salanr. ki veya daha fazla karlkl sensrn yan yana balanmas durumunda, birbirlerinden etkilenmemelerine zen gsterilmelidir. Bunun iin sensrler arasnda braklmas gereken en az uzaklk, verici ile alc arasndaki uzakla ve n yollarnn bak asna baldr. Birka sensr yan yana balanaca zaman alc ile vericinin deiimli montaj iyi bir zm olabilir. Karlkl sensrlerin zellikleri aada zetlenmitir.
55
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Ik vericiden alcya tek ynl yol ald iin uzun alglama mesafesi. Optik eksen bandan sonuna kadar geni alma aral Optik eksen boyunca kesin anahtarlama noktas Montaj ve balants gereken iki ayr birim effaf cisimlerde emin olmayan alglama Mat cisimlerde emin alglama Emniyetli alma iin kesinlikle doru ayarlama gerekli
Topak
2.3. YANSITICILI SENSRLER Dier bir tip fotosel, yanstcl sensr olarak adlandrlr. Verici ile alc bir klf iine yerletirilmitir ve izlenecek alann bir tarafna monte edilir. Dier tarafta k bir yanstc (reflektr) yardmyla yanstlr. Eer yanstc yzeyi dz olursa ve optik eksene tam dik olarak yerletirilmemise yansyan k asla alcya ulamaz. Hatta dik ayarlamada bile alcya doru sadece kk bir k yansr. (Bkz. Aadaki ekiller). Buna engel olmak iin zel yanstc kullanlr, yani prizmatik yanstc. Prizmatik yanstcda gelen k n srekli olarak n yayld yne doru geri yanstlr. Prizmatik yanstcnn yaps
Bir prizmada yansma
ekil 4 56
Topak
Bu yanstclar byk yansma kayplar olmadan verici nna 15o lik ayla yerletirilebilir. Normal dz yanstclarda durum olduka farkldr. nk n srekli olarak dik asna gre yanstcya arpt ayla geri yanstlr. Bu durum yanstcl sensrlerle dz yanstc kullanlrsa byk sorunlarla karlalacan gsterir. Yanstcl sensr
ekil 7 ekil 7, yanstcl sensrn alc zelliini gsterir. Etkin alan, yanstc apna eit olana kadar yanstcya yaklatka byr. Eer cisim yanstcya yakn bir noktada alglanacaksa en azndan yanstc alann tmn kaplamaldr. Cisim sensre yakn olacaksa daha kk olabilir. Yanstcl sensr aadaki zelliklere sahiptir : 1) Bazen sadece alcnn duyarll deitirilerek effaf cisimler alglanabilir. 2) Olas en yksek alma gvenilirliini salamak iin mat cisimleri alglamada alc (karlkl veya yanstcl) duyarll maksimuma ayarlanmaldr. 3) Normal olarak yanstc cisimler alglanamaz. Ancak, yanstcl sensrler ok iyi ayarlandklar zaman yanstc cisimleri alglayabilir. Sensr ve yanstcy cisme gre apraz ayarlayarak, cismin yanstt nn alcya gelmemesi salanabilir. Bylece yanstc cisimler emniyetli olarak alglanabilir.
57
Topak
Byle zor cisimler iin polarizasyon filtreli yanstcl sensrler daha uygun olurlar. Bu tr yanstcl sensr vericisinin yayd k, normal olarak rasgele ynlendirilmi dalga yapsna (osilatr yn) sahiptir. Polarizasyon filtreli yanstcl sensr
ekil 8 Polarizasyon filtresi sadece belli dorultuda ynlendirilmi n yaylmasn salar Eer bu k yanstc bir cisme (paket folyosu, cam, ayna) arparsa yansma ynlendirmeyi deitirmez. Yansyan k alc ynne doru yol alr. Fakat alcnn n tarafnda ilk filtreye gre dikey ayarlanm ikinci bir polarizasyon filtresi (zmleyici) ayn klf iine yerletirilmitir. Bu, nn alcya ulamasna engel olur. Sensr cismi alglar (yani "geri gelen yansyan n yok"). Fakat n bir prizmatik yanstcya arparsa depolarize edici etkisinden dolay iletilen n polarizasyonu yaklak 90 derece dndrlr. Byle deitirilmi k yanstcdan alcya giderken ikinci polarizasyon filtresinden geerek alcya ular.
58
Topak
Bunun anlam yanstcl sensrn alglama alan iinde hibir cisim (yanstc yada yanstc olmayan) yoktur. Polarizasyon filtreli yanstcl sensrlerle kullanlmak zere zel olarak retilen yanstc kat da depolarize edicilik zelliine sahiptir. Fakat alglama mesafesini optimize etmek ve ar kazan salamak iin kat srekli olarak lens sistemine (polarizasyon filtreleri) dik olarak yerletirilmelidir. Normal olarak, polarizasyon filtreli sensrler kzl tesi k deil de kzl k diyotu ile alrlar. nk kullanmdaki polarizasyon filtreleri ancak grlebilir k spektrumunda yeteri kadar iyi alrlar. Filtreler ve kzl k yayan diyot nedeni ile sensr alglama mesafesi ayni tip normal sensrlere gre %50 ksalr. Yanstcl sensrlerin (standart ve polarizasyon filtreli) ok nemli zellikleri aada zetlenmitir:

Verici ve alcy barndran tek elektrikli birim Grltlerden etkilenmedii iin kolay yanstc montaj Optik eksen bandan sonuna kadar kesin anahtarlama (alglama) noktas Yar alglama mesafesi (nm yolunun iki kat olmasndan dolay karlkl sensrlere gre yaklak yar alglama mesafesi) Polarizasyon filtreli olanlar dnda yanstc cisimlerde emin olmayan alglama effaf cisimlerde emin olmayan alglama Mat cisimlerde kesin alglama
2.4. CSMDEN YANSIMALI SENSRLER Cisimleri opto-elektronik olarak alglamann nc yntemi: Cisimden yansmal tip sensrlerdir. Burada da verici ve alc ayn klf iine yerletirilmitir. Fakat cisimden yansmal sensrler, bir prizmatik yanstc veya yanstc kattan yansyan kla deil de hedef cisimden yansyan kla alr. Bu, indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar alma ilkelerine benzeyen tek opto-elektronik alglama ilkesidir. Onlarda cismi dorudan alglar :
a) Cisim var (yansma var) yaklam anahtar alglar b) Cisim yok (yansma yok) yaklam anahtar alglamaz.
Cisimden yansmal sensrlerin nemli avantajlar unlardr:

Monte edilecek sadece bir sensr Yanl ayarlama ve yanstc kirlenmesi yok effaf cisimler karlkl ve yanstcl sensrlerden daha iyi alglanabilir.
59
Topak
Alcnn doru duyarllk ayar, effaf cisimlerden az miktardaki yansmalarn deerlendirilmesini salar Cisimden yansmal sensrlerin de baz dezavantajlar vardr: cisimden yansyan n deerlendirilmesi ve alglamas nedeni ile cismin alglamas byk oranda cisim yzeyinin zelliklerine baldr(przsz, yanstc beyaz gri siyah genel olarak cisimlerin yanstma orannn daha dk olmasndan dolay, verici ile alc arasndaki nn aka kesildii (alcda kzl tesi k var /yok) karlkl ve yanstcl sensrlere gre olas maksimum alglama mesafesi daha ksadr.cisimden yansmal sensrde, alcya ulaan kzl tesi k anahtarlama noktasna doru artar ,yani:nce ok az, az, biraz, biraz, daha.... ve anahtarlama noktas. Cisimden yansmal sensr (kapatma erisi)
ekil 9 ekil 9, cisimden yansmal sensrn tipik alc erisini gsterir.ekilde grlen eriler hedef cismin (gri kodak kartnn beyaz arka taraf ), indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarndakine benzer olarak yandan veya nden yalaklamas ile elde edilmitir. Ama/kapama erisi de dier yaklam anahtarlarnn erisine benzer. Emniyetli anahtarlamay salamak iin herhangi bir boyuttaki cismin yandan ve nden yaklamnda histerisiz aka belirlenebilir.
60
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Cisimden yansmal OU tip sensrn anahtarlama erisi
Topak
Kolaylkla anlalabilecei gibi, daha byk bir cisim kk olandan ve yanstc beyaz olan Cisim mat siyah olandan daha fazla k yanstr. Dolaysyla alglama mesafesi cismin boyutlarna ve rengine baldr. (bkz . ekil 11).
ekil 10 Cisimden yanslamal sensrn alglama mesafesinin deiimi
61
Topak
ekil 11 zet olarak; cisimden yansmal sensrlerin nemli zellikleri unlardr: a. Alglama mesafesi byk oranda alglanacak cismin yzey zelliklerine ve rengine baldr b. Cisimden yansmal sensrler yle bir ekilde yerletirilmelidir ki:arka taraf deil de sadece cisim kolaylkla alglanmaldr.Bu aadaki durumlarda gerekleir: 1) Cismi normal alglama mesafesi iine yerletirin 2) Duyarll potansiyometre ile cismi alglayncaya kadar artrn ve bu noktay unutmayn. 3) Cismi aln ve duyarll arka taraf alglayncaya kadar artrn. 4) Potansiyometreyi alglama gecene kadar geri evirin 5) imdi,olas ise, bu uygulama iin optimum alglama mesafesi iin potansiyometreyi 2 ve 4deki konumlarnn ortasna ayarlayn. c. Alglama mesafesi dndaki yanstc veya ok parlak cisimler kolaylkla cisimden yansmal sensrn almasn etkileyebilir. Peki, bu tr sorunlar cisimden yansmal sensrlerde nasl zlebilir. Geri bastrmasz (a), geri bastrmal (b) cisimden yansmal sensr (odaklanm n ilkesi) ve geri palan bastrmal (c).
62
Topak
ekil 12 eklin st ksm cisimden yansmal sensrn alma ilkesini gsterir. Alt taraftaki ekilde grld gibi, verici ve alcnn konumundaki deiiklik bir eit arka tarafn etkisini bastrmaya neden olur.arka tarafn nasl olduundan bamsz olarak , verici 63
Topak
ile alc kesien alannn dndaki cisim ok zor alglanacaktr.bu yntem tasarm biiminden dolay odaklanm n ilkesi olarak adlandrlr. Bu ou ksa mesafeli cisimden yansmal sensrler iin kullanlr. (Not: alc duyarll fabrikada zel alglama mesafesi deerine gre ayarlanmtr ve deitirilmemelidir.) verici ile alc arasndaki nn as zel lens yapm yntemiyle ile salanr .ayn tip normal cisimden yansmal sensrle karlatrldnda, u ilkeden dolay bu tiplerde % 70 alglama mesafesi kayb olur. Fakat alglama mesafesi neredeyse tmyle cismin rengi ve yzey zelliklerinden(beyaz kat, ara kee ) bamszdr.ayn zamanda, u tip sensr yukarda anlatlan arka tarafn etkisinden daha az etkilenir. Cisimden yansmal sensrn ksaca tipik zellikleri : - Cismin dorudan alglanmas ,dolays ile yanstc veya ikinci bir birime gerek yok - effaf cisimlerin iyi alglanr - Karlkl / yanstcl sensrlerle karlatrldnda ksa alglama mesafesi - Alglama mesafesi alglanacak cismin yanstclk kalitesine bal (rengi, yzeyi) (daha da ksa alglama mesafeleri olan ksa mesafeli cisimden yanstmal sensrler hari) - Arka taraftan etkilenme olas(ayna, metal, eyaz ) (ksa mesafeli cisimden yansmal sensrler yine hari) Optoelektronik sensrler alglama mesafeleri ile karlatrldklarnda ok kk boyutlardadr. D etkilere kar byk oranda baklklar vardr. Toz giriine (IP67) ve tmyle reine ile doldurulduklarndan harici vibrasyona kar da korunmulardr. ancak, kolayca ulalamayan, ok kk, ok scak veya ok sulu yerlerde kullanlabilir? 2.5. FBEROPTKLER Bu soruna da zm vardr: fiber-optik balanm optik sensrler. Fiber-optikler, ok kk cisimlere ve ok scak veya ok sulu ortamlara iletebilir. Yaylan ve yansyan k, fiberoptik iinde ok fazla saydaki toplam yansmalarla iletilir. Aadaki ekillerden grlebilecei gibi karlkl veya cisimden yansmal sensrler olarak alabilirler.
64
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER FiberOptik
Topak
ekil 13 Gerekte, nlarn yansmasndan daha ok krlmas olan toplam yansmayla ilgili daha detayl bilgi aada verilmitir. Bir effaf ortamdan daha mat bir ortama geen k n, krlma yasalarna uygun olarak krlr: n1/n 2 = sin 2 /sin 1 yani, n artk dorusal deildir (n 1 ve n2, malzemeye ve dalga boyuna bal olan ortamn krlma katsaysdr.) Krlma, ayn zamanda geli asna bal olmakla birlikte nlar srekli olarak geli asnn dikine (temas noktasnda ortam snr yzeyine dik izgi ) doru krlr. effaf bir ortamdan daha mat bir ortama geen k nnn krlmas
65
Topak
ekil14 Krlma ters ynde de benzer ekilde olur. Yani, mat bir ortamdan daha effaf bir ortama geen n dikten uzaklaarak krlr. Sonra ok ilgin bir ey olur: bir kez kritik aya ( brewster as) ulanca, k artk effaf ortam iine daha fazla krlmaz ve tmyle daha mat olan ortam iine yansr (snr yzeyine arpt ayla ). Bu a, ortamlara baldr ve cam-hava iin 42 derece dolaylarndadr. Basit olarak, bu ilkeden yararlanarak opto-elektronik sensrlerin otomatik olarak fiber-optik iinde tutulur. fiber optiin kendisi ok ince bir camdan veya plastik fiberden oluur ve etrafn saran ortam havadr. Eer k ,byle bir fibere arparsa (ok geni bir ada olmamak koulu ile) toplam yansma yntemi ile snr yzeyi boyunca iletilir ve fiberin sonunda, bata arpt ekilde yaylr. Tam bir fiberoptik, fiberlerin krlmamas iin kaygan yala kaplanm binlerce bunun gibi fiberden oluur. Bu, fiberoptii esnek ve genel kullanmlara uygun yapar. Fiberoptii kapla malar normal olarak PVC veya esnek alminyumdan yaplr. Plastik kaplamalar normal evre koullarnda (+80 o Cye kadar ve nemli ortamlarda) kullanlmaya uygundur ve alminyum kaplamalar yksek scaklktaki ( +290 oC ye kadar) uygulamalarda kullanlabilir. Ayrca, yksek scaklk ve slak ortamlarn birlikte bulunduu zel uygulamalar iin de zm vardr: silikon koruyucu tp iinde alminyum kaplamal fiberoptik.
Fiber-optik 66
Topak
Genel olarak,fiberoptikler cam fiberlerden oluur. nk cam scakla, asit ve alkali gibi kimyasal maddelere kar dayankldr, plastikten daha az ypranr ve bylece bastrma daha azdr. Fakat dezavantaj yksek fiyatdr. Ayrca, camdan gzel fiber optikler yapmak plastikten yapmaktan daha zordur. Cam veya plastikten yapldna baklmakszn fiber-optik kullanrken aadaki noktalara zen gstermek gerekir:

Fiber optikleri bkmeyin(baz fiberlerin veya hepsinin krlma tehlikesi. En az bkme yarap=fiber-optik apnn kat). Fiberoptikleri ar skmayn. ok andrc ortamlara yaklamda dikkatli olun. Fiberoptikleri ar gerilme altnda brakmayn.asla bask altnda iken monte etmeyin. Fiberoptikleri ar kvrmayn. U parasn ok fazla skmayn, srekli olarak u parasn deil somunu skn. Bir cisim zerindeki birka fiber-optik, birbirini etkileyebilir, aralarndaki uzakla dikkat edin. Fiberoptikler k iletimi iin zel birimlerdir. Kullanc tarafndan gelitirme giriimi yaplmamaldr.
Karlkl alma iin verici ile alc arasndaki n en azndan tm etkin alanda kesilmelidir ki cisim alglanabilsin. Cisimden yansmal almada cisim geleneksel yntemle alglanr. Maksimum alglama mesafesi yine cismin yzey zelliklerine (tm cisimden yansmal sensrlerde olduu gibi), fiberoptiin kesitine ve nn yzeye geli asna (optimum 90 derece yksek yansma ) baldr. Fiberoptiin dier ucu, verici ve alcdan fiber optie iyi bir gei salamak iin uygun bir kuvvetlendiriciye (amplifier) balanr ( taklr ve sklr ). zetlersek; uygun fiberoptikli sensrler, ok kk cisimlerde iyi ve emin alglama olanan salar. Cisimden yansmal tipler kullanldnda greceli olarak daha ksa alglama mesafesi (cisim apna bal olarak ) elde edilir. 2.6. KUVVETLENDRC (HARC DEERLENDRME) Ayr kuvvetlendiricili tip optik sensrler, kolayca ulalamayan yerlerde (makinada, tesiste) kullanm iin dier bir olanak salar. Verici ve/veya alc kk bir klf iine (m8 veya dikdrtgen, mikrosivie benzer) yerletirilir. Ayr bir kuvvetlendirici (amplifier) birimi enerjiyi salar ve sinyal deerlendirme ilemini yapar. ou kuvvetlendiriciler farkl ek ilevlere programlanabilir (yani k var /yok konumu, zaman gecikmesi, kirlenme gstergesi)
67
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Kuvvetlendiricili tip karlkl sensr
Topak
ekil 15
IIK VAR VE YOK KONUMU Bir k sinyali nasldr ve rnein karlkl sensrde ne anlama gelir? Cisim Ik Verici-alc Yok kesilmedi Verici-alc Var kesildi Var anahtarlamas Yok anahtarlamas Ik yok k Deyim Ik yok
68
Topak
Verici-alc Yok kesilmedi Verici-alc Var kesildi Yok Var
Ik var anahtarlamas Ik var anahtarlamas
Optik alanda k yok anahtarlamas (dark on switching ) ve k var anahtarlamas ( light on switching ) olmak zere anahtarlara ilevi iin iki deyim kullanlr: *Eer verici ile alc arasnda n kesildiinde (yani n alcya ulamaz) k anahtarlar ise bu, k yok anahtarlara birimidir. *Eer n kesilmemi (yani k alcya ular) ve k anahtarlar ise bu, k var anahtarlara birimidir. Yanstlc sensrlerde de durum ayndr. Cisim varken alcya k ulamaz, k anahtarlar=k yok anahtarlamas veya tersi. Peki, nc alma ilkesi, cisimden yanslamal sensrde ne olur? Cisim Yok Kesildi Verici-alc Var kesilmedi Verici-alc Yok kesildi Verici-alc Var kesilmedi Yok Anahtarlamas Var anahtarlamas Ik yok Var anahtarlamas Ik yok Ik Verici-alc Yok anahtarlamas Ik var k Deyim Ik var
anahtarlara ilevi karlkl ve yanstcl sensrlere gre tam tersidir. Yani, alcya k ular cisim var demektir, k anahtarlar, k var anahtarlamas ve alcya k ulamaz cisim yok demektir, k anahtarlar, bu da k yok anahtarlamasdr. Anahtarlara zellikleri aadaki gibi zetlenebilir :
69
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER IIK VAR ANAHTARLAMASI Karlkl ve yanstcl sensrlerde :
Topak
Verici ve alc arasndaki veya verici / alc birim ile prizmatik yanstc arsndaki n kesilmeden, k anahtarlar veya rle eker. Cisimden yansmal sensrlerde : Alglanacak cisim tarafndan n alcya yanstlr, k anahtarlar veya rle eker. IIK YOK ANAHTARLAMASI Karlkl ve yanstcl sensrlerde : Verici ve alc arasndaki n kesilir, k anahtarlar veya rle eker. Cisimden yansmal sensrlerde : In alcya geri yanstlmaz, k anahtarlar veya rle eker. Yanstcl tip sensrn blok iziminde (ekil 17) aka grlecei gibi her ey bir yerde toplanmtr ve bunun, karlkl sensrlerin devresine gre grlt bastrma asndan byk avantajlar vardr.
ekil 17
70
Topak
Sinyal sras adm adm izlendii zaman, daha iyi grlt bastrmas olduu aka ortaya kar: G kayna, Senkronizasyon retici, verici periyodik gnderir ve sonra iki olaslk vardr : 1) Cisim yok = alcya k ular, n kuvvetlendirici ayn periyotta (gate devresi) glendirir, alnan sinyal deerlendirilir, k yok. 2) Cisim var = (baka bir ey / fazlalk yok) alcya k ulamaz, fakat yine yaylan sinyalle ayn periyoda alc kuvvetlendiricisi glendirme yapar, alnan sinyal programlama olasl (k var / k yok) ile deerlendirme aamasna iletilir, normalde ak veya normalde kapal almaya gre k anahtarlar (ak / kapal). Cisimden yansmal sensrn blok izimi ( ekil 18 ) ile yanstcl sensrnki karlatrld zaman hibir fark olmad grlr. Tek fark n prizmatik yanstcdan deil de cismin kendisi tarafndan yanstlmasdr. Cisimden yansmal sensr blok izimi Fakat bir ey farkldr: k var anahtarlamasnn imdi anlam cisim var, k vardr (karlkl ve yanstcl sensrde k var anahtarlamas, cisim yok, k vardr.) Bu cisimden yansmal sensrn ters anahtarlara zelliidir.
ekil 18
71
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 3.3. ELEKTRONKLE LGL ZELLKLER
Topak
Belli tip optik sensrlerde baz ek zellikler vardr. rnein; alma gvenirliini daha da artrmak iin saysal grlt: bastrmal tipler.
ekil 19
72
Topak
Gnderilen darbeli k dolaysyla cisim var veya cisim yok sinyali alcya darbeler eklinde ular. Genel olarak bu sinyaller, deerlendirme aamasnda belli bir sre iin entegre edilir ve bir eik deeri (potansiyometre ile ayarlanabilir) ile karlatrlr, sonra duruma gre k anahtarlar (veya anahtarlamaz). Saysal grlt bastrmal tiplerde bu ilem saysallatrlmtr. Deerlendirme aamas, dier anahtarlara konumu iin 6 pe pee gelen sinyali bekler ve o zaman k deitirir. Dolays ile d etkenlerden kaynaklanan yakalanm optik veya elektriksel grltler en az pe pee 6 kez ayn frekansta (neredeyse olanaksz) olmaldr ki anahtarlara konum deitirsin. Bu ekilde yaplan sensrlerde ayn zamanda zel anahtarlara durum gstergesi vardr. Bu gsterge sadece kn durumunu gstermez, bununla birlikte 2 Hz. Veya 10 Hz.de yanp sner. Yanp snme, emniyetli alma uzakln bulmaya bir yardmc olarak grev yapar ve lenslerin kirlenmesi veya etkilenme durumunda uyarr. Drt deiik sinyal u anlama gelir: 10 Hz.de yanp snme srekli olarak emniyetsiz alma blgesini gsterir, fakat k anahtarlanmtr. 2 Hz. Srekli olarak etkilenme alan anlamndadr, k henz anahtarlanmamtr. Srekli yanan veya snk LED, ka karlk gelen alglama uzakl emniyetli alan iinde anlamndadr (k var veya k yok anahtarlara ilevine bal olarak). ekil 20, bir cisim, k var anahtarlara konumunda olan cisimden yansmal sensre yaklarken ve uzaklarken yanp snme sinyalini gsterir. Cisimden yansmal sensrn histerisis alan da kolaylkla grlebilir.
73
Topak
Saysal grlt bastrmada yanp snme gstergesi ve anahtarlara noktas
SA - emniyetli blge SPE - kapama noktas SPA - ama
SR - etkileyici yansma TW - alglama blgesi HY - histerisiz
- faydal yansma - emniyetli blge
- ama blgesi balangc - yansma yok
Kapama blgesinde faydal yansma
ekil 20 Ayarlanabilir zaman ilevi olan sensrler baka bir zelliktir. Byle bir sensr kullanldnda k sinyalinde ama / kapama zaman salamak veya potansiyometre yardm ile k sinyalini belirlenen sre iin darbe eklinde elde etmek olasdr. 3.3. AKIM VE GERLM DEERLER Opto elektronik sensrler DC, AC veya ift gerilimli birimler olarak salanr. ok geni bir gerilim aralnda kullanlabilirler ve bylece tm kullanc gereksinimlerine yant verirler. rnein ;10 - 55 VDC veya 20250 VAC aral.
74
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 3.4. KAAK AKIM, ENAZ YK AKIMI VE GERLM DM
Topak
ki kablolu, ift gerilimli veya AC tiplerde ak konumlarnda bile almaya hazr bulunmak iin srekli olarak birka mAlik kaak akmn olmas normaldir. Byle iki kablolu bir sensrn kullanmnda, kapamada iken birka voltluk gerilim dm olduu hesaba katlmaldr. Geri kalan gerilimin yke yetmedii, kaak akmdan etkilendii veya sensre yeterli gerilimi salayamayacak kadar yksek deerde diren olmas durumlarnda k sinyali iin ayr bir kablonun bulunduu 3 kablolu DC veya AC tiplerin kullanlmasna allmaldr.
4. ALIMA GVENRLRL
alma gvenilirlii normalde seilen alglama uzaklna, uygulamaya ve seilen tipe baldr. Tip seiminde iyi bir yardmc olarak aada gsterilen ar kazan erisi verilir. OS tip yanstcl sensrn Ar kazan erisi
ekil 21 rnek yolu ile byle bir eriden ne tr faydal bilgilerin elde edilebilecei grlebilir. Eri gerekte alcya ulaan n ile deneylerle belirlenmi emniyetli anahtarlama iin gereken enaz n arasndaki oran gsterir. Bu oran eride tipe zel olarak gsterilmitir.
75
Topak
OS erisi, maksimum deerin prizmatik yanstcdan yaklak 2 m uzaklkta olduunu aka gsterir. Bu noktada emniyetli anahtarlara iin gereken ktan 60 kez daha fazla k alcya ular. Yani, bu zel alglama uzakl iin ar kazan bir zorunluluktur. Tablodan aka grlecei gibi tozlu, buharl ortamlardaki, kirlenmi lenslerin ve / veya aynalarn olduu veya n yolunun hafife yanl ayarland uygulamalarda byle ar kazan katsaylar gerekten gereklidir. Dolaysyla bir uygulama iin sensr seerken ar kazan erisine bakmak yararldr. Ne yazk ki potansiyometre ile duyarllk ayarlandnda eri sola doru (ksa alglama uzaklklarna doru )kaymaz, fakat aa ok kk ar kazanlara doru kayar. Bu nedenle, olas ise sensrler maksimum duyarllkta altrlmaldr. Aadaki tablo, eitli evre koullarnda ar kazan azalmalarn gsterir. eitli uygulamalar iin ar kazan katsaylar referans deerleri
Cisimden yansmal 1 2 =4 3 Normal sanayi ortam, depolar, atlyeler Bir taraf 4 4 20 Bir taraf 60 3000 60 Bir taraf 25 600 Bir taraf 100 6 Ar kirlenme madencilik 10000 =4 Bir taraf 8 =2 Bir taraf 2 1 Bir taraf 2 2 Bro Yanstcl sensr 1 Bir taraf 1.4 Karlkl sensr
snf 1
Uygulama Temiz ortam, laboratuvar
Tozlu, dumanl, sisli endstriyel ilemler
Youn kirlenme, kum pskrtme makinas
76
Topak
5. UYGULAMALAR
5.1.NERLEN TPLER Genel olarak, olas olan her yerde karlkl sensrlerin kullanlmas sylenebilir. bu tip maksimum alglama aralnda zellikle emniyetli anahtarlamay salar. Eer karlkl tip kullanlamyorsa veya monte edilemiyorsa normal olarak ikinci olaslk, yanstcl tip sensrdr (ou malzeme iin emniyetli anahtarlara, yar alglama uzakl malzeme iin emniyetli anahtarlama, yar alglama uzakl, kolay yerletirme, kolay ayarlama v.s.) effaf cisimler alglanacaksa bu, alc duyarlln ayarlayarak yaplabilir. ok fazla yanstma zellii olan cisimler iin polarizasyon filtreli yanstcl tip sensrler kullanlabilir (etkilere kar bakl artrmak iin). ok kk cisimler iin veya snrl yer olan durumlarda fiber optikli veya kuvvetlendiricili tipler iyi bir zmdr. Cisimden yanstmal sensrler, karlkl veya yanstcl tip sensrlerin alglamad cisimler iin kullanlmaldr. Bu durum, rnek olarak; cismin sadece bir taraftan alglanabilecei veya vericiden yaylan kramayacak kadar effaf olmas olabilir Arka tarafn yanstmasnn sensrn almasn etkiledii durumlarda ksa alglama uzakl olan cisimden yansmal tipler uygundur. Daha nce de belirtildii gibi alcnn duyarll potansiyometre ile ayarlanabilir. Fakat, alma gvenilirliindeki kabul edilmesi gereken deiim dolaysyla sensrlerin duyarll sadece effaf cisimler alglanaca zaman drlmelidir. (Ancak cisimden yansmal sensrlerde, sensrn emin bir ekil de cismi alglamas iin bu ayarlama neredeyse srekli olarak gerekli olur.) ou sensrde k sinyalinin k var veya k yok anahtarlamas salamak iin programlama olana vardr. 5.2.UYGULAMA RNEKLER Aadaki izim optik sensrlerin eitli uygulamalarndan baz rnekleri gsterir. Fibek optik alglama kafal optoelektronik Sensrlerin eitli besleyicilerde kapaklar Saymada ve konumlarnn kontrolnde kullanm
77
Topak
290 oC ye kadar scaklklarda kullanma uygun olan zrhl fiber optik kablolarn scak cisimleri alglama uygulamas
Karlkl ve cisimden yansmal sensrler kenar ve sarkma kontrolnde kullanm.
78
Topak
Fiber optik sensr ile entegre bacaklarnn saylmas
79

Cisimden yansmal fotosel ile kat kopmasnn izlenmesi
Topak
Yanstcl sensr ile vinlerde ar yaklam ve arpmann engellenmesi
80

Yanstcl sensr ile palet yksekliinin tespiti.
Topak
Otomobil boya hattnda kullanlan karlkl sensrler
81
Topak
82
Topak
83
Topak
84
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 2.3 Elemanlar (k elemanlar)
Topak
Bu elemanlar kontrol edilecek bir makine ya veya sisteme direkt olarak balanrlar. PLC nin gnderdii iaretlere gre durum deitirirler. ak bu durum deiikliine gre belirlenir. elemanlarna rnek olarak; 1) kazlar (Lambalar, sesli ikazlar, ziller) 2) Pnmatik silindirler (Valf sistemler) 3) Gstergeler 4) Kontaktrler 5) Motor yol vericilerini verebiliriz. elemanlar, PLCnin k modlne balanan elemanlardr. PLC tarafndan harici bir yke (Motor, kontaktr, selenoid valf vb.) sinyal gndererek bu elemanlarn almasn salanr.
k elemanlarndan AC motor resimleri
3. PROGRAMLANABLR LOJK DENETLEYCNN YAPISI

Programlanabilir Lojik Denetleyicinin, iki ana blmden olutuu, bu blmler, Merkezi lem Birimi (Central Processing Unt), Giri/k Arabirimleri (Input/Output units) olduu ve ek modlleri olduunu nceki konularda sylenmiti. Ana modlleri ve yan modllerin bir arada bulunduu bir PLC sisteminin blok emas ekil2.10 da gsterilmitir.
PLC resmi
85
Topak
GRLER
MERKEZ LEM BRM

PROGRAM HAFIZASI LEMC
IKILAR
BAYRAKLAR
ZAMANLAYICILAR
GR / IKI
BAYRAKLAR
G KAYNAI
ekil2.10 Programlanabilir Lojik Denetleyicinin Blok emas 3.1 MERKEZ LEM BRM (Central Processing Unt) Giri arabirimleri vastasyla d dnyadan gelen saysal veya analog verileri alr. Bu verileri, belleindeki programa gre iler ve gereken k verilerini, kontrol edilmek istenen sistem, k arabirimleri zerinden gnderir. Merkezi lem Birimi, kontrol kararlarn, Programlanabilir Lojik Denetleyici ierisinde mevcut bulunan saklayclar (Register) yardm ile verir. Verilen kararlar k arabirimlerine aktarlrken, merkezi ilem birimi bu kararlar, kendisine yklenmi programa bal olarak alacak ve bu programn yrtlmesi ile gerekli k arabirimlerini uyaracaktr. Denetleyici iinde bulunan saklayclar, aadaki amalara ynelik olarak kullanlabilir. 1) Sisteme bal giri ve k arabirimlerinin durumunu gstermek zere 2) Kontrol rlelerini denetleyici ierisinde (dahili klar) oluturmak iin 3) Bir saynn veya bir verinin depolanp, korunmas (Bilgi saklaycs) Amacyla kullanlabilmektedir. Byk bir sistemde, Programlanabilir Lojik Denetleyici iindeki mevcut bir saklayc, ilemciye bal giri/k arabirimlerinin durumunu gstermek zere kullanldnda, her bir saklayc 16 giri veya k arabiriminin konumunu gsterebilir. Bu saklayclar, ayn durumda zamanlayc (Tmer) ve sayc(Counter) olarak da kullanlabilir. Programlanabilir lojik denetleyici sisteminde, bu saklayclarn, 86
G KAYNAI
AKMLATR
ADRES VE VER YOLU
Topak
program iinde kullanlabilmeleri iin zel saylarla adreslenmeleri gerekmektedir. Saklayclarn program iindeki adresleme yntemleri, program iindeki grevlerine baldr. Bugnk Programlanabilir Lojik Denetleyicilerin komut kmeleri sayesinde aada belirlenmi fonksiyonlarn gereklemesi mmkndr. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Veri ileme Matematiksel drt ilem Matris lojii ilemleri ift hassasiyetli ilemler Deiken bit uzunluu teleme ve dndrme Zamanlayc (Tmer) ve sayc (Counter) birimleri Alt program yrtme ncelikli kesme yaps gerekletirebilme.
3.2 Giri/k Arabirimleri (Input/Output Unts) Sistemin d dnya ile ilikisini salayan birimlerdir. Alclardan (Balatmadurdurma butonu, seviye anahtarlar, seici anahtarlar vb.) gelen iaretler giri arabirimlerindeki terminallere balanr. Kontrol edilmesi istenen birimlerde (Motor yol vericisi, selenoid vana, gsterge lambas vb.) k arabiriminin terminallerine balanr. Programlanabilir Lojik denetleyici, giri ve k birimleri asndan ekil2.11deki gibi gsterilebilir. ekilden de anlalaca gibi lojik denetleyici, giri bilgilerini tarayarak kontrol edip, yazlan manta ve giri bilgilerine gre k bilgilerini oluturmaktr. GR
* LMT SINIR ANAHTARI * BASIN ANAHTARI * BASMA BUTONLARI * SEVYE ANAHTARLARI * BASIN UYARICILARI * SEC ANAHTARLAR
MAKNA LEM
* MOTORLAR * VANALAR
IKI KONTROL SSTEM

PROGRAMLANABLR LOJK DENETLEYC * SELENODLER * LAMBALAR * KONTAKTRLER * VANALAR * GSTERGELER
ekil2.11 PLC Giri/k Birimleri
87
Topak
Programlanabilir Lojik Denetleyicilerdeki dier bir gelime ise giri/k yolu zerine yerletirilebilen, bamsz programlanabilen birimlerdir. Bu birimlerin, kendi mikroilemcileri, kullanc bellekleri ve giri/k terminalleri mevcuttur. Bunlar, denetleyici sistemden bamsz olarak, yksek seviyeli bir dil ile (Basc gibi) programlanabilir. Bu birimlerin kullanlmas, denetleyici sistemine, byk lde geniletilmi operatr arabirimi yeteneini (CRT Cathode Ray Tube gibi) salar. Ayn zamanda, deiik ve eitli haberleme protokolleri isteyen farkl elemanlara arabirim yeteneini salar. Bu modller karekk, stel fonksiyon ve sinsoidal fonksiyonlar iin komutlar ierirler. Ayn zamanda gl dizi komutlar da bulunmaktadr.
Resim2.5 PLC giri/k ve g kayna
3.3 Ayr Giri/k Birimi PLCnin temel modllerinden birisidir. Genelde Giri/k birimi bu trdendir. Bu tr olanlar kapasitesi byk, byk iletmelerde kullanlmak iin retilen PLClerde raf sistemli olarak retilmektedir. Kontrol yaplan sistemden sinyalleri, rnein basn, seviye ve scaklk verilerini kumanda elemanlarndan gelen elektriksel iaretleri lojik gerilim seviyesine eviren nitedir. Burada kontrol edilen sistemden alnan (basn, seviye, scaklk sensrleri, anahtarlar, butonlar) iki deerli iaretler (0 ve 1ler) giri nitesi tarafndan alglanr. Gerilim doru akm veya alternatif akm olabilir. Gerilim seviyeleri 24V, 48V, 100-120V veya 200-240V olabilir. Bu gerilim deerleri PLCnin CPU nitesine uygulandnda tabi ki CPUu yanacaktr. Bundan dolaydr ki Giri nitesinde bu gerilim deeri 5V deerine drlmesi gerekir. Aadaki ekilde bir giri nitesine balanan bir gerilim deerinin giri modlnn ierisinde 5Va drld elektronik ekli grlmektedir.
88
Topak
R1 R
KPR DYOT
+5 V DC
Z
220 V AC Mp R2 R3
LOJK DEVREYE
OPTK ZOLATR
ekil2.12 k nitesi kontrol edilen sistemdeki kontaktr selenoid ve rle gibi elemanlar srmeye uygun yaplm olan nitelerdir. Bu nitede kullanlan elemanlar transistr, rle ve triyak olabiilir. Kontrol edilen sisteme gre deiir. PLCnin klar ile ilgili bilgiler (ka amper akm ekecei, trnn ne olduu transistrm, rle mi gibi) kullanlan PLC ile ilgili dkmanlarda yer almaktadr. rnein bir anda hzl ama kapama gerektiren yerlerde doru akm transistrleri kullanlr. Alternatif akmda ise triyakl olan klar kullanlr. Elektrik motorlarnn kumandasnda kullanlan kontaktrler ekseri rle kl nitelerle srlr. Ayrca PLCnin kontak kl 6A, triyak ve transistr kl nitesinden sadece 1 veya 2A akm ekilebilir. Aadaki ekilde bir PLCnin k modlnn triyakl ekli grlmektedir.
LAMBA R
TRYAK
LOJK DEVREDEN GELEN SNYAL
Mp OPTK ZOLATR
ekil2.13 Triyakl IKI nitesi
89
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 3.4 lave Birimler (Giri/k Geniletme Birimleri)
Topak
Giri ve k says baz durumlarda yeterli olmayabilir. Bu durumlarda ileve giri/k saysnn artrlmas gerekir. rnein Siemensin retmi olduu S7-200 serisi CPU 212 kullanldnda sadece 8 adet giri ve 6 adet k kontana sahiptir. Ayn firmann S7-200 serisi CPU 214 de ise 14 giri 10 k konta vardr. Bura dikkat edilirse kontak says snrl olduu grlmektedir. Eer kurulumu yaplacak sistemde giri k says yeterli olmad durumda bu PLCye ek modl balanarak problem giderilir. Eklenecek modldeki giri/k says retimi yaplan PLC markalarna gre deiir. 3.4 Zamanlayc ve Sayc Birimleri Rleli sistemlerde zamanlama dz zaman rleleri veya ters zaman rlesi adyla bilinen zaman rlesi ile yaplmaktadr. Bura zaman rlesinin alma sistemi zaman rlesinin bobinine enerji geldiinde ayarlanan zaman eerine geldiinde zaman rlesinin kontaklar konum deitirmek sureti ile sistemin almas veya durdurulmas salanmakta idi. Eer zaman rlesinin enerjisi kesilmesi durumunda ayarlanan deere gelmedii iin zaman deeri tekrar batan balamakta idi. Bu mekanik ve tek bir sistem iin sadece bir zamanlayc olduu, bunun bir sistem ierisinde ok kullanlaca dnldnde kaplayaca alan ve maliyeti neden artrd daha da ortaya kacaktr. PLClerde de zamanlayclar mevcuttur. Zamanlayclar dijital ve bir PLCde ok sayda mevcuttur. Zaman ara deerleri eitlidir. rnein bu kaynakta detayl incelenecek olan Siemens marka S7-200 serisi PLClerde 1 msn, 10 msn ve 100 msn olmak zere eittir. Bu marka S7-200 serisi PLCler CPUlar ile ayrlm olup sayc adedi CPU deerlerine gre deimektedir. rnein S7-200 CPU 214de 128 adet zamanlayc mevcuttur. PLClerde zamanlayclar olduu gibi sayclarda mevcuttur. Bu sayclarda dijital olarak sistemin saydrma ilemini gerekletirir. Bu sayc adetleri sayc tipleri retici firmalarn PLClerine gre deimektedir. Bu kaynakta inceleyeceimiz Siemens S7-200 PLCnin CPU 214n 128 saycs vardr. Bu zellikler PLCnin veri deerlerine baklarak grlebilir. 3.5 Hafza blgeleri Birimi (lemci-Bellek Modl) Programlanabilir Denetleyicilerin beyni olan CPU ailesinin byk blmn ilemci bellek (processor Memory) birimi tekil eder. Bu modl; mikroilemci, bellek iplerini, programlama cihaz ile ilemci arabirimi iin gerekli iletiim devrelerini,kapsamaktadr. Daha kk sistemlerde mikroilemci bellek ve iletiim bir btn olarak tek bir modl ierisinde bulunabilir.
90
Topak
Son dnemdeki PLCler temel lojik ilemleri ok hzl yerine getirecek karar verme kapasitesine sahiptir. Ayrca ilemci dier fonksiyonlar da yerine getirir. rnein zamanlama,sayma,kyaslama,tutma ve drt temel matematik fonksiyon olan toplama,karma,arpma ve blme fonksiyonlarn yerine getirir. Bu ilave ilemci fonksiyonlar daha byk PLC sistemlerinde kurulmutur. Bir PLCnin (ve tm bilgisayarlarn ) memory blm, ferrit ekirdek veya yar iletken hcrelerden oluturulmutur ve ilerinde 0 veya 1 eklinde bilgi saklanan birimleri ierir. Bu birimler bit,diit byte ve word (kelime) eklinde gruplandrlmtr. Bit Digit Byte Word 1 veya 0 1001 10101011 1010101110101011 4 Bit 8 Bit 16 Bit
Word, memorynin veri yazmalarnn, veri iletiminin ve aritmetik biriminin bir anda ileyebildii bit saysnda olup, genellikle 16 bit uzunluundadr. Memory, ardl wordler eklinde dzenlenmitir ve her bir wordn tek bir adresi vardr. Memory blmnn bir paras olan adres zmleyicisi, denetim biriminin gsterdii adresi alr ve bu adrese sahip memory konumunu seerek data busa balar. Adresin gsterdii memory konumunun doru olarak seilmesi ve buradaki bilginin data busa iletilmesi (yazma) belirli bir zaman alr. Bu zamana memory eriim zamandenir. Bu zamana genellikle 3ns ile birka ms arasndadr. Memorynin belirli bir konumdan yazma (write) ve okuma (read) u ekilde olur: 1) Denetim blm,memory blmne belirli bir adres gnderir. 2) Denetim blm,bilginin transfer ynn gstermek iin memory blmne bir READ/WRITE iareti gnderir. 3) Denetim blm,transferin gereklemesi iin gerekli bir sre bekler. Bu sre, okuma ileminde transferden nce,yazma ileminde ise transferden sonra yer alr. Denetim ve memory blmleri birbirlerine eitli buslarla baldrlar. Adres bus, denetim blmnn kullanmak istedii memory konumunun adresini tar. READ/WRITE iareti, bilginin transfer ynn (denetimden memorye veya memoryden denetime) gsterir. 3.5 MEMORY BLGELER BELLEK DZAYNI (MEMORY DESIGN) Memory, denetleyicideki kontrol plan veya programn saklamak iin kullanlr. Memory de saklanan bilgi, hangi girie gre hangi k iaretinin saklanaca ile ilgilidir ve gerekli hafza miktarn programn yaps belirler. Memory bit olarak isimlendirilen bilgi paracklarn depolar. 1 Byte =8 bit ve 1024 Byte =1Kbyte
91
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER memory kapasitesinin miktar bu birimlerde ifade edilir. Bellek tipler bilginin kaybolup kaybolmamasna bal olarak 2 grupta incelenebilir.
Topak saklanan
1. Grup; Bellei besleyen g kaynann enerjisinin kesilmesiyle birlikte bilginin kaybolmas durumunda hafza silinmi demektir. 2. Grupta ise enerji kesilmekle birlikte saklanan bilgiler kaydedilmez. Ancak bu tip belleklerin ieriinin deitirilmesi iin zel sisteme gereksinim vardr. a) 1.Grup Bellekler RAM(Random Access Memory ) ve RIW(Read Write) ad verilen rast gele eriimli belleklerdir. Bu tip belleklerde enerjinin kesilmesi ile birlikte eldeki bilgi kaybolur. Programlama esnasnda yazma ve okuma ilemlerinin yerine getirilmesinde kullanlr. PLC cihaz bnyesinde mevcut olan pil ve RAM beslenerek program saklanabilir. Tabiki batarya enerjisi bittii anda program silinecektir. RAM memory zellikle programlarn test alma durumlarnda byk kolaylk salar. b) 2.Grup Bellekler ROM(Read Only Memory) ad verilen salt okunur belleklerdir. Bu bellek tipi silinebilir ve programlanabilir olmasna gre alt gruplara ayrlr. 1) PROM ( Programmable Read - Only Memory ) Programlanabilir salt okunur bellek (PROM): ROM (Read Only Memory) salt okunur bellein zel bir tipidir. Prom bellek balangta bulunan ve/veya ilave edilen bilgilerin chip iine yazlmasna msaade eder. PROM iine yalnz bir defa bilgi yazlabilir. Promun ana dezavantaj silinebilir ve programlanabilir olmasdr. PROMda programlama, eritme veya koparma mantna gre yapldndan, eriyebilir balantlarn eritilmesi geri dn olmayan (bir defaya mahsus) bir ilemdir. Bu sebeple PROMa bir program kodu yazlmasndan nce tm hata kontrol ilemlerinin bitirilmi olmas gerektirmektedir. 2) EPROM (Erasable Programmable Read Only Memory) EPROM olarak isimlendirilen silinebilir, programlanabilir salt okunur bellek, PLC cihazlarnda ska kullanlan bellek tipidir. Yazlm olan programlar (gerek deyim ve gerekse Ladder diyagramlar) nce Eprom belleinde saklanr ve buradan (CPU) merkezi ilem birimine gnderilir.
92
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 3) EAROM (Electrically Alterable Read - Only Memory)
Topak
Elektrikle deiebilir salt okunur Bellekler Eprom bellee benzer fakat silmek iin bir ultroviole k kayna gerekmez. EAROM chipi silerek temizlemek iin bir silici voltaj uygun pine tatbik edilir. Bir defa silindikten sonra chip tekrar programlanabilir. 4) EEPROM (Electrcally Erasable Programmable Read Only Memory) EEPROM hafza tipi ise Eprom hafzada olduu gibi enerjinin kesilmesi durumunda bile eldeki bilgiler kaybolmaz. Yazma ve silme ilemlerinde zel aralar gerekmez. PLC ye monte edilen EEPROM veya EPROM hafzalar kaset iinde depolanm bulunan programlama gre alacaktr. Buna gre ROM kaset deitirecek istenilen program altrlabilir. Veri Tablosu; Giri ve k durumlar, zamanlayc ve sayc deerleri ve depolar gibi bilgikleri ieren, program da tamak iin gerekli bilgileri depolar. Tablonun ierii durum verisi ve saylar (yada kodlar ) olmak zere 2 gruba ayrlr. 0 ve 1 durumlar bit yerlerine kaydedilen bilginin ON/OFF durumudur: Veri Tablosu 3 blme ayrlr. Giri Grnt Tablosu; Bu birim giri arabirim devrelerine irtibatlanan dijital girilerin durumunu saklar. Giriim ON/OFF durumuna gre giriin bu birimdeki deeri 0 ve 1 olarak saklanr. k Grnt Bellei; Output arabirimlerine bal olan cihazlarn dijital olarak konumunu kontrol eden bitlerin bir dizisidir. k birimlerinin lojik durumlar bu bellekte saklanr ve bu lojik seviyeli bellekten alnarak k birimine transfer edilir.
93

Giri Birimi
Topak
Giri ak
lemci srekli olarak anlk girdi durumlarn okur ve giri izleme tablosunu gnceller
Giri izleme tablosu
k izleme tablosu
lemci srekli olarak k izleme tablosunun durumuna gre k hareket geirir veya durdurur
k ak
k nitesi
ekil2.14 PLC de verinin ilenmesi
Programlanabilir Lojik Denetleyicilerinde Bayraklar (Flags, Merker)
94
Topak
Kontaktr ve rleli kontrol sistemlerindeki yardmc kontaklar ve rleler yerine, programlanabilir kontrol sistemlerinde dahili rle edeerinde olan bayraklar (flags) kulanlmaktadr. Bayraklar, 1 veya 0 iaretlerini yklenip saklanabildii elektronik hafza (RS flip-flop) birimleridir. Programlanabilir lojik denetleyicilerde bayraklar, ayn hatl klar dzenler. Ancak bu hatlarda bir k kuvvetlendiricisi yoktur. Programlanabilir lojik denetleyiilerde bayraklar iin rasgele eriimli bellek (RAM-Random Access Memori) kullanlr. Herbir hafza belgesi, adresi 0dan 7ye kadar olan 8 hafza birimlerinden olan (Bit) oluur . Bir blgenin 8 hafza birimine 1 Byte denir. Bir rasgele eriimli hafza birim (RAM)de 64 hafza blgesi kullanlmsa, bu blge byte adresi 0 dan 63e kadar olan 64 tane Flag byte ierir. Her bir Flaga, Flagn byte adresi ve bit adresi ile eriebilir. Eer seilen her iki adreste, bayrak hafzasnn giri adresinde bulunuyorsa, seilen bu bayran sinyal durumu hafza knda grleektir. Eriebilen bir bayran sinyal durumu, bayran iki giriinden (SET FLAG ve RESET FLAG girileri ) birinin uygun sinyal durumuna getirmesiyle deitirilebilir. Koruma pili kullanarak, bir ok denetleyiciler bayrak blgesinin durumu hafzada saklanabilir. Bu yolla bayraklarn sinyal durumlar, pilin enerjisi tkene kadar korumu olur. PLC ierisinde dier bir ifadeyle merker adyla anlr. Bu yardmc rleler darbe almal anahtarlar gibi alrlar. Bu rlelerle k rleleri srlebilir. Bu yardmc rlelerin normalde ak ve normalde kapal kontaklar olarak istenildii kadar kullanlabilir. Bu yardmc kontaklarn yukardada ifade ettiimiz gibi pilin mr sresince kalcdr. Bu kaynakta inceleyeceimiz Siemensin S7-200 serisinden bir rnek verirsek 120 adet CPU-212de (M0.0, M0.1, M0.2....................M1.1, M1.7..............M31.7) yardmc rlesi vardr. Bu deerler retici firmann PLC katoloklarna baklarak saylar grlebilir. 3.6 LETM Btn PLC iletim sistemlerinde birbirine ok benzeyen iletim sistemi programlar kullanlr. Bu programlar ROMda bulunur ve retim aamasnda sisteme yklenir. Genel olarak iletim sistemi program u ilevleri yerine getirir. Kullanc programn yrtr, olay ve zamana bal kesme hizmet programlarnn almasn dzenler, Sistemin hatal alma durumlar belirler ve PLClerin haberlemesini dzenler. Paralel letiim: Paralel iletiim ara birimleri veri iletmek iin genellikle 8-bit geniliinde paralel bir yol kullanlr. Ksa mesafede yksek hzla almak iin kullanlrlar. Sk kullanlan iki standart paralel iletiim ara birimi Centronics ve IEEE-488dir. Centronics, yazclar iin, IEEE-488de laboratuar aletleri ve bilgisayar balamakta kullanlr.
95
Topak
Seri iletiim: Bir seri arabirim, ayn anda 1bit iletir veya alr. Bu da bir byten iletim iin alt bitlerine ayrlmas, uzun mesafelerde veri iletiimi iin kullanlr. RS 232: En sk kullanlan standart seri iletiim ara birimidir (V24 ve EIA da denir) Kullanc, iletiim srecindeki u seenekleri ayarlayabiliriz. Baud oran, bit says, perite, durma biti, dublex ve ak denetimi. letim uzakl 15mdir. RS 422, RS 423 ve RS 485 lk iki standardn RS 232den farklar 0 ve 1 iin belirlenen gerilim dzeyleridir. RS 485 de RS 232ye benzer bir ekilde kurulabilir. YOL (Bus) Sistemi: PIC nn iinde veriler, ilemci ve g/ modlleri arasnda bir yol (bus) zerinden dei toku edilir. Bir yol eitli birimlere bagl eitli iaretlerden oluur. Yol; adres yolu, veri yolu ve denetim yolu olarak e ayrlr. Adres ve data yolunda genellikle 8 hat vardr. Bylece ayn anda 1 byte (8 bit=256 deer ) veri (rnein bir giri ya da k bitinin adresi tanabilir. Bir giri modl adres yolu zerindeki adresini tanrsa, sekiz giriini iaret durumlarn veri yolunu kabul etmesi iin anahtarlar. Eer sekiz kn bit adresleri yolunda gzkrse zel k modl iaret durumlarn veri yolundan gelen iaretleri kabul etmesi iin anahtarlar. Yerel Alar: (LANs-Local Area Networks): Bu sayede bir grup PLC ve dier aletler bilgi deiimi iin birbirlerine balanrlar. Menzil 500-1000m. arasndadr ki bu da orta boy bir fabrika demektir. Daha byk alanlar iin Geni Alan Alar (WANs) kulanlr. aretler, u yollardan biriyle iletilir. Taban bantl, modle edilmi tek kanall ve geni bantl tm alar, PLC lerin haberlemesi iin bir protokol kullanr. ou PLC reticileri kendi aletleri iin kendi protokollerini gelitirmilerdir. Bunlara zelletirilmi alar denir. A CEVAP SRES: Bir an cevap sresi (eriim ) iki ucun iletiim iin geen sredir ve verinin bir dierine ne kadar hzl iletebileceinin bir gstergesidir. Bu sre, adaki dm veya PLClerin saysyla doru orantldr. Tipik sre 10ms. civarndadr. Zamann nemli olduu bir denetim uygulamasnda iki yada daha ok PLC kullanyorsa, bu srenin kesin deerini bilmek nemlidir. A fazlasyla yava alyorsa, denetim aksayacaktr. Acil durma sinyalleri asla bir aa gnderilmemelidir; ama kablo balants mutlaka yaplmaldr.
96
Topak
G Kayna
Program Hafzas
CPU
Giri Modl
k Modl
Bus system
lemci
ekil2.15 Bas sistemi
Sensor
7 6 5 4 3 2 1 0
7 6 5 4 3 2 1 0
10.
11. Data bus Address bus Control bus
Input module
ekil2.15 Bas sistemi
97
Topak
I/O birimlerinin her birinin CPUya hat getirmek mmkn deildir.bu yzden bir ok giri, kn ayn hatt srayla kullanld bir sistem uygulanr. Bu sisteme ksaca BUS denir. Bus paralel bir takm hatlardan oluur. Bu hatlarn says iletilecek bilginin (datann) niteliine, saysna ve I/O adetine bal olarak deiir. Genelde PLC sistemleri ayr bas ierir. Bunlardan Adres Bus CPUnun hangi I/O ile haberleeceini belirtirken, Data Bus da aradaki bilgiyi tar. Adres bustan kendisine bilgi gnderecei veya kendisinden bilgi isteyecei mesajn alan I/O birimi, datatan bilgi alr veya data busa bilgi aktarr. Dier I/O birimleri ise herhangi bir tepki vermezler. Bir dier Busta kontrol Bustr ve isimden de anlalaca gibi bu ilevlerin yerine gelip gelmediini denetler. ekil2.15 te bas sistemi grlmektedir.
Resim2.7 PC ve PLC balants 3-7 LETME ORTAMI KOULLARI: KR: PLC, kaliteli bir koruma muhafazasn konulmal ve mmkn olduunca kapal tutulmaldr. ABDde NEMA (National Electrical Manufacturers Association - Ulusal Elektriksel Aletler reticileri Birlii ) bunun iin ya/su geirmezlik gibi zellikleri olan eitli muhafazalar retilmektedir. OK ve TTREM: ou tesisat yeterlidir ama tesisatta ortalamann stnde bir ok titreim dzeyi belirlendiinde, farkl uygulamalara gidilmelidir. (r. maden, deniz, demiryolu). SICAKLIK: Endsriyel standart iletme ortam scaklk aral 0-600 C dir. Bu da ou tesisat iin uygundur. Yaz scaklarnda scaklk snrnn ald durumlar iin soutma sistemi gereklidir. Kn da stma sistemi gerekli olabilir.
98
PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER NEM: Standart %5-95 bal nemdir. (younlamasz).
Topak
PARAZT: Kestirilmeyen ve bazen tehlikeli G/ veya mantksal durum deiiklikleri ar parazit durumlarnda ortaya kabilir. Buna kar, iyi muhafaza tasarm, fiziksel yer seimi, denetleyici ve G/ kablolamasnda, 115V ve 24V A.A/D.Ann birbirinden ayrlmas, endksiyon balamn en az indirir. ENERJ: Bir fabrika ortamnda en gvenilmez ey g kaynadr. Gerilim dalgalanmas kesilmesine sk rastlanr. Kalite, yaltm trafosu gibi aralarla ykseltilebilir. Kritik uygulamalarda kesintisiz g kayna gerekebilir 3.8 KULLANICI PROGRAMININ YRTLMES PLC program belleine yklenmi bir kullanc program, birinci komuttan balanarak son program komutuna kadar btn komutlar srasyla yrtlmesi biiminde gereklenir. Program iinde dallanma ya da atlama komutlar kullanlmas durumunda atlama adresine kadar yazlan komutlar ileme girmez. Program sonu komutunu eriildiinde tekrar birinci komuta dnlr. Kesme istei olutuunda programn yrtlmesi durdurulur, kesme alt program yrtldkten sonra tekrar ana programa dnlr. Bir ok PLCde, kullanc program yrtldnde ( PLC RUN alma durumuna getirildiinde ) srasyla aadaki ilemler gereklenir. 1. Giri birimindeki deerler giri grnt belleine alnr ve saklanr. Bu deerler bir sonraki taramaya kadar deimez. 2. Yazlan programa gre program komutlar adm adm srayla ilenir. Bu ilemler yaplrken bir nceki admda hesaplanan ara deerler daha sonraki admlarda kullanlr. Hesaplama sresince, giri deerlerinin giri grnt belleinden okunduklar andaki deerleri geerlidir ve bir program evrimi sresince bu deerler deimez. Kullanc programnn yrtlmesi tamamlandktan sonra hesaplanan deerler k grnt belleine yazlr ve k birimine gnderilir. k birimine gnderilir. k birimine transfer ilemi tamamlandktan sonra tekrar birinci adma dnlr. k grnt belleine ve bir sonraki evrime kadar deimez. Genel olarak btn PLClerde programn yrtlmesi bu ekilde gereklenir. Ancak giri grnt belleindeki deerlerin alnmas ve k grnt belleine deer yazlmas ilemlerinin farkl yapld PLC iletim sistemleri de vardr. Buna rnek olarak, hesaplanan k deerlerinin dorudan k birimine gnderildii ( DPS, direct processing system ) iletim sistemi verilebilir ( Hitachi H 200 ). Bu iletim sisteminde gerek giri adresini ieren bir komuta rastlandnda giriin o andaki deeri alnr ve gerek ka ilikin bir sonu
99
Topak
hesaplandnda bu deer dorudan k birimine transfer edilir. Ayrca gerek giri ve klara dorudan erime olanana sahip komutlar olan ( immediate I/O instructions ) PLCler de (Simatic S7 ) vardr. PLClerde bir evrimin tamamlanmas iin geen sreye tarama zaman denir. Bir PLCnin tarama zaman giri-k saysna, programn ierii ve uzunluuna ve merkezi ilem biriminin alma frekansna baldr. rnein, 500 kelime program kapasitesi 10 giri ve 6 k bir olan bir PLCde G/ tarama zaman 2 ms ile 200 ms arasnda deiir. Tarama hz genellikle 1024 Byte bana ilem hz olarak verilir.
100

PLC 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PLC 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

2.1 DONANIM (HARDWARE):

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

Resim2.1 Smatc S2-200 PLC

2.2 ALGILAYICILAR ( SENSRLER )

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

2. NDKTF YAKLAIM ANAHTARLARI

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

1- Ferit ekirdek 2- Sarg 3- Muhafaza 4- Elektromanyetik alan

yaklam anahtar snm

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 2.2. NDKTF YAKLAIM ANAHTARININ ZELLKLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Mekanik limit sivi

Yaklam anahtar resimleri

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

Yaklam anahtar dokunmakszn bir cismin yaklamn anahtarlama sinyaline dntrr

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

ndktif sensrn i yaps

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

3. KAPASTF YAKLAIM ANAHTARLARI

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

Kapasitif Sensr resimleri

Kapasitif yaklam anahtarnn kesiti ( KI tip)

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 3.2. KAPASTF YAKLAIM ANAHTARININ ZELLKLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

4. SNYAL LEME VE IKILAR

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

Kablo ile programlama

Balant terminalinden programlanma

L1 4' e bal NA L1 5' e bal NK ekil 15

L- 4' e bal NA L- 5' e bal NK

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

drt kablo teknolojisi

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

5. YAPI EKLLER VE MEKANK MONTAJ

eitli yaklam anahtar balant yntemleri

Kablolu, soketli ve terminal balantl tipler ekil 18 26

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

6. UYGULAMADA DKKAT EDLECEK NOKTALAR

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Yaklam anahtar alglama mesafesi

Malzeme : yumuak elik Kalnlk : 1 mm m=kenar uzunluu

m=d sensr etkin yzeyinin ap veya 3X Sneer bu deer daha bykse

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 6.3. MALZEME DZELTME KATSAYISI

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

ndktif (gmlebilir) D=yaklam anahtarnn ap s=nominal alglama mesafesi

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 6.6. EVRE KOULLARI

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER Nem ve su

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER 7.4. ANAHTARLAMA ZAMANLARI VE ALIMA FREKANSLARI

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

ekil 34 ki kapasitif yaklam anahtar ile silo seviye kontrol.

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER

Otomobil montaj hattnda kullanlan indktif yaklam anahtar

PROGRAMLANABLR KONTROL SSTEMLER