Bata internet olmak zere biliim teknolojisindeki hzl gelimeler, insanlar birey olarak etkiledii iin, i dnyasn da derinden

etkilemektedir. Esasen bu karlkl bir etkidir ve tersi de geerlidir. Dier bir deyile, bu teknolojik gelimeler i hayatn etkiledigi iin iletme yneticilerini ve alanlarn da etkilemektedir. Biliim teknolojisi kiilerin gnlk bireysel yaamlarnda, kurum ve kurulularn ileyiinde, i ve ekonomide, hatta devletlerin ynetiminde etkili ve artk uzak kalnmas mmkn olmayan bir olgudur. Bunun pei sra teknolojinin dier boyutu gndeme gelir. O da, btn bu hzl geliimi izleyebilmek ve yararlanabilmek iin yeterli maddi kaynaklarn olmas, yani iin maliyet boyutudur. Teknolojiyle yaamak, doru kullanlmad takdirde pahal yaamaktr. O halde; teknolojik vurgun yemeden biliimden en iyi ekilde yararlanmak iin bak amz ne olmal? hangi yntemleri kullanmalyz? nelere zen gstermeliyiz? ada iletmeler biliim sistemlerini nasl dzenlemeli ve nasl kullanmaldr? Dersimizde btn bu sorulara cevap oluturacak konular ilenecektir. letmelerin "Biliim Sistemi-BS" gelitirmek ya da mevcut sistemlerini yenilemek iin donanm ve yazlma yaptklar yatrm ok yksek maliyetlidir. Bugn gelinen noktada biliim olmadan rekabet etmenin olana da kalmadna gre, bu yatrm hem iletmenin yararna, hem de ekonomik olarak ulusal kaynak israf oluturmadan en iyi ekilde deerlendirmek gerekir. Biliim sistemi gelitirme almalarnda, iletme yapsna uygun bilimsel yaklamlar kullanlmad takdirde ciddi sorunlar ba gstermektedir. Dersimizin amac, biliim sistemi kurma ya da yenileme projesi gelitirecek olan iletmelerin gelecekteki yneticileri ya da proje gelitiricileri olmaya aday olan siz deerli rencilere bu konuda gereken bilgileri sunmaktr. Deerli renciler, u anda altnz bu dersimizin hazrlanmas, sizlere ulamas, sizlerin de bulunduunuz yerlerden dersimizin ieriklerine erimeniz ve bilgileri paylamanz biliim sistemlerinin vard teknolojik gelimelerin salad olanaklara gzel bir rnektir. Hepinize bu olanaklardan en verimli ekilde yararlanacanz baarl bir yaryl geirmenizi diliyorum. Dr. Zuhal Tanrkulu

BLM SSTEMLERNN TEKNK TEMEL

Bu ksmda "Biliim Sistemlerinin Donanm ve Yazlm Bileenleri" ve "Uziletiim ve Bilgisayar Alar" konular incelenmektedir.

BLM SSTEMLERNN YAZILIM BLEENLER

DONANIM

VE

Bu blmde Biliim Sistemlerinin Bileenleri; "Bilgisayarlar ve Donanm Bileenleri", "Bilgisayarlarn Snflandrlmas", "Mikroilemciler ve lem Gc" ve "Bilgisayar Yazlm" olarak drt ana balk altnda incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Bilgisayar donanm ve girdi/kt/iletiim cihazlarn, Mikroilemci donanm ve bilginin nasl ilendiini, Ana ve ikincil depolama cihazlarn, Bilgisayarn nasl snflandn, Bilgisayar yazlm bileenlerini ve iletim sistemlerini, Programlama dillerini, PC yazlm aralarn

reneceksiniz.

1. BLM SSTEMLERNN BLEENLER

Biliim Sistemi, bilgisayarlar ve bilgisayarlarla verileri toplayan, depolayan ve bu verileri faydal bilgi haline getirerek ileten insanlardan oluur. Biliim sisteminin bileenleri aada gsterilmektedir:

Biliim sisteminin btn bu nemli bileenleri, ynetimi ve fiziksel sistemleri desteklemek amacyla dzenlenmelidir. Bir bilgisayar sistemi; kendi bana bir biliim sistemi deildir, fakat btn biliim sisteminin baz birimlerinin kendi bana bir alt sistemidir. Bilginin etkin datm iin, biliim sistemi birimleri kendi iinde de "tmleik sistem" olmaldr.

1.1. BLGSAYAR DONANIMI

Bilgisayar donanm, bilgisayarn veri toplamak, depolamak ve bu veriyi bilgiye dntrmek iin kullanlan fizik tehizatdr. Donanm elemanlar genellikle yaptklar ie gre snflandrlrlar. Bir bilgisayar sistemi aada belirtilen donanm bileenlerinden oluur: Girdi cihazlar kt cihazlar Merkezi ilem birimi Anabellek kincil bellek letiim cihazlar

1.1.1. GRD CHAZLARI Girdi donanm, veri veya komutlar bilgisayara vermek iin kullanlan herhangi bir cihazdr.
! Balca girdi cihazlarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

1.1.2. IKTI CHAZLARI Terminal ekran: Bilgi, ekran zerinde grafik ya da karakter olarak grntlenir. Ekrana grnt yanstmak iin kullanlan resim tpne CRT (Chatode Ray Tube) denir. Dizst bilgisayarlarda CRT teknolojisi yerine dz ekran kullanlr. Aadaki tabloda eitli ekran tiplerinin optimal znrlk iin gereken tarama hzlar sunulmaktadr.

! Dier kt cihazlarn grmek iin aadaki balklara tklaynz.

1.1.3. MERKEZ LEM BRM Merkezi ilem birimi; bir bilgisayar sisteminin semboller, saylar ve harfler zerinde ilem yapt ksmdr. Bilgisayar sisteminin dier birimlerini de bu ksm idare eder. Bilgisayarn almasn dzenler ve programlardaki komutlar tek tek iler.
! Merkezi ilem biriminin aklamalarn grmek iin aadaki balklara tklaynz.

Bir makine komutunu ilemek iin gereken ilemlerin kmesine makine evrimi denir.

Komut evrimi srasnda, kontrol birimi anabellekten bir program komutunu alr ve komut kodunu zer. Komutun aritmetik-mantk biriminde daha sonra yaplacak ii belirten ksmn aritmetik-mantk biriminde zel bir komut yazmacna yerletirir. lemde kullanlacak verinin adresini belirten ksm ise adres yazmacna yerletirilir. Yrtme evrimi srasnda, kontrol birimi istenen veriyi anabellee yerletirir (depolama yazmacna), istenen ilemleri yapmas iin Aritmetik-Mantk birimine talimat verilir, ilem sonular geici olarak birikete depolanr ve son olarak sonu anabellee yerletirilir. Her komut tamamlandnda, kontrol birimi ilerler ve programn bir sonraki komutunu okur. lemci ve i bellek birimi, veriyi bilgiye dntrmek iin yaplan ilemleri ynetir; ayn zamanda veri ve bilginin gerekli geici i depolanmasn salar.

1.1.4. ANABELLEK Merkezi ilem biriminin yanna anabellek yerletirilmitir. Anabellee birincil depolama, ibellek ya da esas bellek de denir. ngilizce'den ksaltma RAM (Random Access MemoryRastgele Eriimli Bellek) ifadesi de anabellek iin ok kullanlmaktadr. Veri ve program komutlar merkezi ilem biriminin ileme srecinde geici olarak burada depolanmaktadr.

Veri ve programlar, ilemeden nce, ileme srasnda ve ileme sonlandktan sonra ikincil bellee gnderilene kadar anabellekte depolanr. Elektrik kesildiinde ya da sistemi kapatma ilemleri yerine getirilmeden bilgisayar dorudan ama/kapama dmesinden kapatldnda ana bellekteki veriler kaybolur. Bellek Birimi Anabellek byte olarak adlandrlan depolama birimlerine blnmtr. Depolama ilemini yapmak iin ASCII ya da EBCDIC veri dnm kullanlr. Her birim, 1 bitlik bilgi ieren 8 adet ikili(0,1) anahtardan oluur. Bu sekiz bitlik birim bir harf, bir say veya bir zel iaret($, # gibi) bilgisini saklamak iin yeterlidir. Bu nedenle; 1 BYTE = 1 Karakter olarak tanmlanr. Dier birimler aada belirtilmektedir: 1024 BYTE 1024 KB 1024 MB 1024 GB 1024 TB = 1 PetaByte (PB) = = = 1 KiloByte MegaByte GigaByte TeraByte (KB) (MB) (GB)

1 1

(TB)

1.1.4.1. YARI LETKEN BELLEK ETLER

! Yar iletken bellek eitlerinin aklamalarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

1.1.5. YOLLAR

Bir yolun kapasitesi ok nemlidir, nk bir seferde ne kadar verinin gnderilebilecei yolun kapasitesine baldr. rnein, 16 bitlik bir yol saniyede 16 bit veri aktarrken; 32 bitlik bir yol saniyede 32 bit veri aktarr. Her yolun Mhz cinsinde frekans deeri vardr. Frekans yksek olan yol daha hzl iaret ak salayarak programlarn daha hzl almasna sebep olabilir.

En dk bant genilii 8 bittir. Her 8 bitlik bant, frekans uzunluu kadar veri aktarr. Bu sebeple yukardaki formlde frekansn bant arpan, bant geniliinin 8'e blnmesiyle bulunur. 1.1.6. KNCL BELLEK BRMLER Srekli depolama ilemleri iin ikincil bellek birimleri kullanlr. Merkezi ilem birimi ve anabellek dnda greceli olarak uzun sreli ve uucu olmayan veri depolama birimleridir. Manyetik disk, optik disk, ve manyetik teyp cihazlar gibi. MANYETK DSK: Disk ve disket olarak iki eittir. Verinin disk ya da disket zerinde manyetize edilmi noktalar vastasyla depoland ikincil bellek birimidir. Disk:Diskler znde birer mknatstr. Demir oksitle kapl ince bir elik plakadr. Bilgiler disklere mknatslarn kutuplarnda yaratlan deimeler sayesinde kaydedilir. Bir diskin iini atnzda karnza verilerin kaydedildii silindirler kar. Silindiri bir motor dndrmektedir. Okuma-yazma iini kafa denilen bir ubuk yapar. ubuun altndaki ksm, devreden gelen komutlar erevesinde bu kafay saa sola oynatarak silindirin zerinde hareket etmesini salar. Kafa ile silindir arasnda 0.000001 in boluk vardr. Elektrik devresi ise, sabit diskin kendi denetim merkezidir. lemciden gelen sinyalleri zmleyerek paralarnn nasl davranmas gerektiini belirler. Elektrik devre modl sabit diskin alt tabanna monteli haldedir. Devrede anakart zerinden ilemci ile veri iletiimi kurmasn salayan IDE balaycs ve g balant noktas vardr. Toz paracklar okuma/yazma kafasnn disk zerindeki hareketini bozarak diskin kullanlmaz hale gelmesine yol aabilir. Bu sebeple disk birimi d evreden korunmas iin mhrlenmi kapal metal koruyucusu iindedir. Disk zerine Verilerin Kayt Edilmesi

Bilgiler sabit diske yazlrken rastgele yazlrlar, ancak hepsinin yazld yer ve konum adreslenmektedir. Eer byle yaplmasayd yazlan bir veri bir daha bulunamazd. Silindir zerinde yer alan halkalar iz (track) adn almaktadr. Yzeyde bulunan her iz, kesim (sector) ad verilen kk paracklara ayrlr. Her silindirde 1024 iz ve her iz iinde 63 kesim bulunur. Dosyalar kaydedildikten sonra diskin dizinine nereye kaydedildii hakknda bilgiler dlr. (X dosyas silindir 3, iz 464, kesim 10 gibi) Bu nedenle disk birimi "dorudan eriimli depolama cihaz" olarak da adlandrlr. Bir dosyann bykl eer 63 KB ise sabit diskte kaplayaca alan 1 kesimdir. Eer 63'ten kk olursa yine 63 KB'lik bir yer yani 1 kesim yer kaplar. Eer 64 KB olarsa 2 kesim yer kaplar. Bu alan kaybna yol aar. Sorunun giderilmesi iin kesimler, iletim sistemlerinde paralara ayrlr. Ayrlan her paraya kme (cluster) ad verilir. Bu ayrma ilemi sanal olarak gerekletirilmektedir. OPTK DSKLER: PC'lerle kullanlan en yaygn optik disk sistemi CD-ROM (Compact Disk Read-Only Memory / Youn Disk Salt Okunur Bellek) olarak adlandran sistemdir. CD-ROM'lar, son yllarda yaygn olarak kullanlmaya balanan veri depolama birimidir. zellikle ok byk yer kaplayan oklu ortamlarda yazlm yazlmlar iin zorunludur. ok byk toplu bilgi depolanmas iin yaygn olarak kullanlr. rnein ansiklopediler, szlkler vb. CDROM'larda depolanmaktadr. 1 CD-ROM'a 20 cilt kalnlndaki bir ansiklopedi depolanmaktadr. Bu ansiklopediler ses, resim, video grnt, animasyon ve grafik zellikleri yani okluortam zellikleri de iermektedir. oklu ortam yazlmlar grsel, iitsel kt oluturur ve yksek kapasiteli depolama birimleri gerektirirler. PC'ler iin kullanlan 4.75 in CD-ROM 660 megabyte veri depolayabilir. Bu kapasite yksek younluklu bir disketin depolama kapasitesinin neredeyse 300 kat byklndedir. Bir program yklerken 30-40 disketin taklp karlmas yerine CD-ROM'lar tercih edilir. Bir CD src alrken veri transfer hznn byk olanlar tercih edilmelidir. CD-ROM'lar disketlere gre toz ve manyetizmaya kar daha az bozulma zelliindedir. Disketlere ve harddiske veri magnetik olarak kaydedilir. CD-ROM'lardaki veri optik olarak kaydedilir ve bu nedenle kolay bozulmaz. CD-ROM'lardaki veriyi korumak iin izilmemesine dikkat etmek gerekir. CD-ROM zerindeki bilgiler gnmzde deitirilememektedir. CD-ROM'lara yeni bilgi yazlamaz, sadece okunabilir. CD-ROM'lar kullanlarak CD-ROM yazclarla kopyalama yaplr. CD_ROM srclerde mzik CD'leri de dinlenebilir. WORM (Write Once/Read Many-Bir kere yazlr/Pekok kere okunur): Kullancnn bir kereye mahsus veri yazmasna izin veren optik disk sistemidir. Kullanc veriyi deitiremez ancak veri teorik olarak sonsuz defa okunabilir. CD-R (Compact Disk-Recordable-Kaydedilebilen Youn Disk): Kii ya da kurumlarn kendi CD-ROM'larn kaydetmelerine izin veren optik disk sistemidir. DVD (Digital Video Disk- Saysal Grsel Disk): Yksek kapasiteli optik depolama ortamdr. ok byk miktardaki grsel veriyi depolayabilir. Batan sona bir filmi saklayabilir. MANYETK TEYP: Ucuz ve eski teknoloji bir ikincil bellek ortamdr. Byk hacimli bilgilerin depolanmasnda kullanlr. Veri, bir teyp band zerine manyetize olan ve manyetize olmayan noktalar vastasyla sral olarak depolanr. En nemli tercih nedeni ucuzluudur. En nemli kusuru ise, veri sral olarak depoland iin hz dier ikincil belleklere gre yavatr. stenilen bir

veriye erimek iin teyp bandan itibaren verinin kaytl olduu yere gelene kadar okunur. 1.1.7. LETM CHAZLARI letiim cihazlar, balantlardr. uzak bilgisayarlara veya terminal ekranlarna eriim salayan

MODEM: zellikle evden yaplan internet balantlarnda, normal telefon hatt zerinden bilgisayarlardaki saysal bilgileri a zerindeki (internet gibi) dier bilgisayarlara aktaran ve benzer ekilde baka bilgisayarlardan bilgileri almaya yarayan bir cihazdr. Telefon hatt zerinden balant salayan modemlerden baka, zel hatlar zerinden balant salayan "kablo modem", "isdn modem" gibi farkl trleri de vardr.

Bir Modem rnei

1.2. BLGSAYARLARIN SINIFLANDIRILMASI

Anabilgisayar (Mainframe): Bunlar en byk tiplerdir. Kapasiteleri Terabyte byklndedir. Genellikle byk irketlerde, bilgi ilem merkezlerinde, askeri uygulamalarda, aratrma kurumlarnda ve niversitelerde kullanlrlar. Byk veri ktlelerini ve ok karmak ilemleri idare edebilirler. Ayn anda yzlerce kullanc tarafndan kullanlabilirler. Mini Bilgisayarlar: Orta boy bilgisayarlardr. Ayn anda daha az kullanc tarafndan kullanlabilirler. Fiyatlar dk ve iletme masraflar daha azdr. Okullar, aratrma kurulular ve orta lekli iletmeler tarafndan tercih edilirler. Kiisel Bilgisayar (Personal Computer - PC): Mikrobilgisayar olarak da adlandrlr. Tek kullanc iin tasarlanmlardr. Kiisel ilerde kullanld gibi i iin de kullanlrlar. Ofis otomasyonunda, eitimde, yaynclkta, kk iletmelerin alanlara ait kaytlar ve ticari hesaplarnn tutulmasnda kullanlr. alma masas zerine yerletirilebilir ya da odadan odaya tanabilir. Daha kk dizst PC'ler aracnzla yolda giderken de kullanlabilen bilgisayarlardr. istasyonu: Masastne uygundurlar. Ancak matematik ve grafik ilem kapasiteleri PC'lerden daha gldr. Daha karmak ilemleri PC'lerle ayn srede yaparlar.

istasyonlar bilimsel almalarda, mhendislikte ve gl grafikler ve hesap yetenei gerektiren tasarm almalarnda kullanlr. Sper bilgisayarlar: Yksek derecede karmak ve gl bilgisayarlardr. ok karmak hesaplamalar ok byk bir hzda gerekletirirler. Karmak ilemlerle kastedilen ise, deikenleri yzbinler mertebesinde olan ilemlerdir. Sunucu bilgisayarlar: Bir a iindeki dier bilgisayarlara yazlm ve gerekli dier kaynaklar en iyi ekilde salayacak biimde oluturulur. Yksek bellek kapasitesi ve disk depolama alanna sahiptir. Ayn ekilde yksek hzl iletiim yetenei ve gl merkezi ilem birimi vardr. Gl i istasyonlar dzenlenerek web sitelerinin ynetimi ve denetimi iin web sunucu olarak kullanlmaktadr.

Bir Sper Bilgisayar rnei

1.3. MKROLEMCLER VE LEM GC

Bilgisayarlarn ilem yapma gc mikroilemcilerinin hz ve baarmna baldr. Mikroilemciler, 8-bitlik, 16-bitlik, 32-bitlik, 64-bitlik.... ifadeleriyle tantlmaktadr. Bu ifadeler mikroilemcinin szck uzunluunu belirtir. Szck uzunluu, o mikroilemcinin bir defada ileyebildii bit says demektir. Szck uzunluu arttka yani bir defada ilenebilen bit says arttka mikroilemcinin hz da ykselecektir. rnein, 8-bitlik yonga(chip) 8 bit yani 1 byte, 16-bitlik yonga 16 bit yani 2 byte ileyebilir. Mikroilemci hzlar genelde Mhz (MegaHertz) olarak ifade edilirler. Bir ilemcinin xxx Mhz hznda almas demek i saatinin saniyede xxx milyon evrim yaptnn gstergesidir. Saat frekanslar ilemcinin baarm lmnden ok motor devir gstergesidir. Bu rakamlar ancak ayn mimariye sahip ilemcilerin karlatrlmasnda geerli olabilirler. Aksi halde, Pentium 200 Mhz ile Pentium Pro 200 Mhz ayn olurdu, oysa mimari farkndan dolay Pro daha hzl almaktadr. Aslnda ilemleri yapan mikroilemci yonga, ekildeki bu kk dikdrtgen plastik dyzeyin ierisinde bulunan 1-1,5 cm2 byklnde gen eklindeki minik bir silikondur. Yongalar, yksek-teknolojili retim tesislerinde imal edilir. Bir yonga retmek iin kurulmas dnlen tesisin maliyeti 1 milyon dolardan fazladr. Yonga retim tesislerinin

nemli konularnn banda tozdan arnm bir ortam oluturma gelir. Tozlarn imalat srecine zarar vermemesi iin sper filitrelerle donatlm temiz odalar bulunur. iler de toz geirmeyen kyafetler giyer. retim tesisi, minyatrize litografi teknii ile milyonlarca transistr "yonga plakas (wafer)" denilen silikon tabakasnn zerine kazr. Mikroilemciler, ama kapama dmeleri gibi alan milyonlarca transistrden oluur. Hassas makineler her silikon dilimini yzlerce yongaya ayrr. Bugn kullanlan yongalarda silikon ve metalden oluan birka tabaka bulunur. Metal tabakalar iletken, silikon tabakalar ise yar iletkendir. Yar iletkenler, zerlerinden geen sinyallere bal olarak, yaltkan ya da iletken davranrlar. Elektrik sinyalleri, yazlm bir program nderliinde mikroilemcide deiik imlere (signal) dntrlmektedir. Bu temel matematik ilemler "2-li saylar(binary numbers)" kullanlarak yaplr. kili say aritmetii 0 ve 1 saylarndan ibarettir. Btn ilemler 0 ve 1 saylar kullanlarak yaplmaktadr. Her biri "1 Bit" olarak anlr. Merkezi ilem birimi bu bitler zerinde ilem yapabilmek iin temel bir yazlma ihtiya duyar. Bu temel yazlm mikroilemcinin almas iin gereklidir. Bu yazlm veya program bir komut listesinden ibarettir ve ilemcinin iindedir. Komutlar yerine getirme iini ise ilemci iinde bulunan "yrtme birimi (execution unit)" veya "ilev birimi(function unit)" salar. Modern ilemcilerde deiik komutlarn ilenmesi amacyla birden fazla ilev birimi vardr. Bir ilemcideki ilev birimi ne kadar oksa altrlabilecek komut says da o kadar oktur. Ayrca ilemci iinde tamsay ilemlerini yapan "aritmetik/mantk birimi (arithmetic/logic unit)" ve virgll say ilemlerini yapan "kayan nokta birimi (floating point unit)" bulunmaktadr.

Bir Mikroilemci rnei 1.3.1. MKROLEMC MMARS Mikroilemciler, mimarilerine gre snflandrlr. Ortak mimariye sahip ilemciler, ayn komutlar tandklar iin, ayn yazlm altrabilirler. Bir ilemcinin tand komutlar seti, o ilemcinin mimarisinin zelliini belirleyen en nemli lttr. Mimariler ortaya ktklar dnemin tasarm felsefesini yanstrlar. rnein, X86'nn retildii 1970'lerde, veri saklama cihazlar ve hafza bugnn standartlarna gre ok kstlyd. Bu kaynaklar tasarruflu bir ekilde kullanabilmek iin CISC diye bilinen bir mimari benimsendi. 1980'lerin sonuna gelindike hafzay tasarruflu kullanma konusu nemini kaybetmeye balad. CISC'in kstlamalar da mhendisleri zorluyordu. Bu sebepten dolay CISC'e rakip olarak RISC ortaya kt. RISC'in salad zellikler sayesinde komutu hafzaya tama, komutun anlamn zme ve komutu altrma ilemleri daha kolay yaplmaya balad. RISC'in kt bir zellii ise tm komutlar 32 bit

olarak kabul etmesidir. Bu durumda 32 bitten ksa gzkmektedir ve daha fazla hafza gerektirmektedir.

olan

komutlar

daha

uzun

Yeni teknolojik ilerlemelerden yararlanarak yaplan yeni mimari tasarmlarla, sz konusu bu sorunlar am mikroilemciler de gndeme gelmitir. Her yeni kuak mikroilemciyle daha gl, daha hzl, az enerji harcayan, daha ucuz yongalar imal edilmektedir.

RISC mimarisine gre tasarlanm ilemci ve kullanld bilgisayar. 1.3.2. MKROLEMCLERN GELM SREC Teknolojik ilerlemeye bal olarak transistrlerin de boylar her geen gn daha da klmektedir. 2001 yl verilerine gre retilen transistrlerin bykl 0.18 mikron kadardr. Bu anlamda ufalan transistr bykl bir ipin iine sdrlacak transistr saysn artrr. Bir ilemci yongasna sdrlan transistr says, her iki senede bir ikiye katlanmaktadr. Bu gidie Moore Kanunu denir.
! leri geri oklarna tklayarak sreci okuyunuz.

1.4. BLGSAYAR YAZILIMI

Bilgisayar yazlm, donanm iletmek ve veriyi bilgiye dntrmek iin kullanlan programlar kapsar. Yazlm olmadan donanm hibir ie yaramaz, nk donanmn alabilmesi iin komutlara ihtiya vardr. Yazlm ve Donanm Birleimi

Yazlm iki snfa ayrlr: 1. Sistem yazlm: Sistem yazlm, bilgisayarn ilemlerini idare etmek iin kullanlr. Girdinin kontrol, ilenmesi ve kt ilemleri, hatta depolama ortamndaki veriye eriim sistem yazlmnn grevidir. 2. Uygulama yazlm: Uygulama yazlm, belirli bir ii grmek iin hazrlanm zel yazlmlardr. ncelikle son kullanclarn ilerini yapabilmelerine ynelik yazlmlardr. rnein muhasebe yazlmlar veya pazar aratrmalar iin istatistik yazlmlar gibi.

1.4.1. LETM SSTEMLER DOS (Disk Operating System-Disk letim Sistemi): 16-bit PC-kiisel bilgisayarlarn en yaygn iletim sistemidir. Bugn IBM PC standartna dayal eski PC'lerle kullanlmaktadr. DOS iletim sisteminin hala kullanlmasnn en nemli nedeni DOS zerinde alan ok sayda uygulama yazlmnn olmasdr. DOS iletim sistemi ok grevli ilemleri desteklemez ve programn bellekteki bykl 640 K ile snrlanr. PC-DOS, yaygn olarak IBM PC'le kullanlr. MS-DOS, microsoft irketi tarafndan gelitirilmitir. levleri IBM PC gibi olan 16bitlik dier PC'lerle kullanlr.

WINDOWS DOS komut yrtmldr, ancak microsoft Windows'la bir grafik kullanc arayz olana salar. Windows ok bilinen bir grafik arayz kabuudur. DOS iletim sistemiyle bir arada alr. Windows, snrsz sayda oklu grevi ve a oluturma ilevini destekler. Ancak DOS'un bellek snrlamalarn paylar. Windows'un eski srmlerinde, ayn bellek alann kullanan birok program birlikte altrldnda baz kme sorunlar olumaktayd. Windows'un 95 ve 98 srmleri 32-bit iletim sistemleridir ve DOS'tan daha hzldrlar. DOS adresleme ileminde 16-bit kullanrken, Windows 95 ve 98 32-bit kullanarak adresleme yapar. Her iki srmde de ortak ilere anlk eriim salamak iin simgeleri dzenleyen kullanl bir grafik kullanc arayz sunar. DOS iin yazlm uygulamalar desteklemenin yannda bellekte 640 K'dan daha ok yer tutan programlar da altrabilirler. Windows 98 srm, Windows 95'den daha hzldr ve nternet'le daha btnleik alr. Ayrca DVD, MMX, grsel toplant, kamera, oyun ubuu, tarayc, TV kart vb. gibi yeni donanm teknolojilerini de desteklemektedir. Donanm baarm, disk zerinde dosya ynetimi ve gelitirilmi 3-boyutlu grafikleri uyumlatrma yetenei mevcuttur. Windows 98'in en belirgin zellii iletim sisteminin web tarayc yazlmyla btnleik olmasdr. Kullanclar, geleneksel Windows arayzyle alabilir ya da web tarayc arayzn kullanabilir. Kullancnn sabit diski www(world wide web) uzants gibi grlebilir, bylece web'deki bir belgeye ya da sabit disk zerindeki bir belgeye ayn ekilde eriilebilir. Windows zerindeki Java gibi programlar eer kullanc internete balysa belirli bir web sitesinden otomatik olarak bilgiyi bulup getirebilir. Byle programlar otomatik olarak en son haberler, son hava durumu ya da dviz kuru vb. bilgilerle bilgisayar gncelleyebilir. Ayrca Windows 98 grup almalarna olanak salayan "NetMeeting" ve web sayfa tasarm ve saklama iin kullanlan "FrontPage Express" isimli yazlm aralarn da iermektedir. Windows NT Microsoft irketinin gelitirdii dier bir iletim sistemidir. Byk a yapl kurumlardaki uygulamalara uygun olmasn salayan zellikleri vardr. Yksek baarml i istasyonlar ve a sunucular iin iletim sistemi olarak kullanlr. Windows NT, dier Windows iletim sistemleri gibi grafik kullanc arayzn paylar, ancak a oluturma, oklu ilem ve bellek ynetim yetenekleri daha gldr. DOS ve Windows iin yazlm mevcut yazlmlar destekleyebilmektedir. Ayrca ok byk bellekli yeni uygulamalar ve dosya gereksinimleri iin byk bilgisayarlarnki kadar hesaplama gc sunabilmektedir. ok merkezi ilem birimli oklu grevleri de destekleyebilmektedir. Windows NT, Intel mikroilemci tabanl donanmlara balanamaz. Windows NT'nin iki srm vardr: 1. istasyonu srm: tek bana alan kullanclar ve istemci bilgisayarlar iindir. 2. Sunucu srm: A sunucusu bilgisayarlarda altrlmak zere tasarlanmtr. A ynetimi iin gerekli zellikleri salar. Web siteleri oluturmak ve iletmek iin gereken aralar ierir. Microsoft irketi, yeni yaymnda Windows NT'ye, Windows 2000 olarak yeni isim vermitir. Windows CE Windows'un grafik kullanc arayz de dahil baz zelliklerini tar. Kk bilgisayarlar ve saysal, kablosuz iletiim cihazlar (cep telefonlar vb. tanabilir kiisel cihazlar) iin tasarlanmtr. Bu cihazlar Windows CE iletim sistemini, Windows iletim sistemli PC'lerle bilgi paylamak ve internete balanmak iin kullanabilir. ok kk bellek gerektirir.

Windows XP ve Windows CE 1.4.1. LETM SSTEMLER (Devam) OS/2 Intel mikroilemcili IBM ve IBM uyumlu PC'lerle ya da i istasyonlaryla kullanlan gl bir 32-bit iletim sistemidir. Karmak, bellek-youn uygulamalar iin kullanlr. oklu grevleri, a oluturma ilevlerini ve byk programlar destekler. Ayrca alardaki oklu kullanclar ve a yapsyla balanm oklu ortam destekler. Masast bir bilgisayara, byk bilgisayarlarn iletim sistemlerinin gcn sunar. Windows ve DOS altnda alan uygulamalar destekler ve kendi grafik arayz mevcuttur. ki srm vardr:

1. OS/2 Warp: Kiisel kullanm iindir. Sesli komutlar kabul eder. Java uygulamalarn Web taraycsz altrr. 2. OS/2 Warp Server: Sunucu bilgisayarlar iindir. A oluturma, sistem ynetimi ve internet eriimi yeteneklerine sahiptir. Windows NT'ye benzer zellikleri sunar. UNIX 1969 ylnda Bell laboratuarlar tarafndan bilimsel aratrmaclarn veri paylamna yardmc olmak iin tasarlanan etkileimli, ok kullancl ve oklu grevleri yerine getirebilen bir iletim sistemidir. Pek ok kullanc benzer tipte bir ii ayn anda yapabilmek iin UNIX iletim sistemini kullanabilir ya da tek bir kullanc UNIX iletim sistemindeki pek ok ii bir arada yapabilir. UNIX deiik makineleri birbirine balamak iin gelitirilmitir. letiim ve a oluturma ilevlerini ok yksek derecede desteklemektedir. UNIX minibilgisayarlar iin tasarlanm olmakla beraber bugn artk PC, i istasyonu ve byk bilgisayar srmleri vardr. UNIX birok deiik eit bilgisayarda alabilir ve ihtiyalara kolayca uyumlatrlabilir. UNIX altnda alan uygulama programlar ok kk deiikliklerle bir bilgisayardan baka eit bir bilgisayara kolayca aktarlablr. Ayrca UNIX ok byk sayda dosyalar ynetebilir ve depolayabilir. UNIX ok gl bir iletim sistemidir ancak komutlarn kullanmak olduka zordur. UNIX iin grafik kullanc arayzleri gelitirilmitir.

Linux Intel, Motorola, Digital Alpha, SPARC ve Mips ilemcileri zerinde alan UNIX'e benzeyen bir iletim sistemidir. Linux hibir cret demeden internetten indirilebilir. Bedava, gvenilir ve iyi tasarlanm olmas, ayrca birok deiik donanm ortamnda alabilme yetenei dolaysyla, son yllarda bilgisayar kullanclar arasnda UNIX ve Windows NT'ye seenek olarak ok revatadr. Bu nedenle byk uygulama yazlm satc irketleri Linux zerinde alabilen srmlerini sunmaya baladlar. Linux iin kaynak kodlar iletim sistemi yazlmyla birlikte salanmaktadr. Bylece yazlm gelitiriciler, kendi kiisel gereksinimlerine uygun olacak ekilde Linux zerinde deiiklik yapabilmektedir. Linux, bir ak-kaynak yazlm rneidir. Ak-kaynak yazlmna hibir irket ya da kii sahip kamaz. Dnyadaki btn programclar ve kullanclar cret demeden kullanabilir ve yazlm zerinde deiiklik yapabilir. Mac OS Macintosh bilgisayarlar iin gelitirilmi bir iletim sistemidir. oklu grev, gl oklu ortam, gl a oluturma yetenekleri ve fare-src grafik kullanc arayz zellikleri bulunmaktadr. Bu iletim sisteminin yeni zellikleri kullanclara internet ve www ortamlarna balanma, buralarda aratrma ve yayn olanaklar salar. Java yazlmn kullanr. Web taraycs yazlmnda kullanmak iin ince, Japonca, Korece, Arapa ve Hinte yaz yzlerini(font) ykler. Yeni arama yetenei, "Sherlock" olarak adlandrlr ve internet zerindeki dosyalar tpk kullancnn kendi sabit cihazndaki dosyalar gibi etkili ekilde arayabilmesi iin standart bir arayz salar.

Mac OS, Macintosh bilgisayarlar iin gelitirilmi bir iletim sistemidir. Redhat ise Linux yazlm paketlerine bir rnektir. 1.4.2. PROGRAMLAMA DLLER Uygulama yazlm gelitirmek iin ok deiik diller kullanlabilir. Her birinin kuvvetli ve zayf ynleri birbirinden farkldr. Be kuak programlama dili vardr:
! leri geri oklarna tklayarak bu kuaklar okuyunuz.

1.4.2.1. EN OK BLNEN PROGRAMLAMA DLLER

! Programlama dillerini grmek iin aadaki balklara tklaynz.

1.4.3. DRDNC KUAK DLLER

! Drdnc kuak dillerini grmek iin aadaki balklara tklaynz.

1.4.4. PC YAZILIM ARALARI Szck ilem yazlm: Belgelerin elektronik olarak depolanmasn, yazlmasn, biimlendirilmesini ve yazdrlmasn idare eden bir yazlmdr. Microsoft Word ve WordPerfect ok bilinen rnekleridir. Hesap izelgesi: Verinin kesien satr ve stunlarn oluturduu hcreler iinde grntlendii yazlmdr. Saysal veriyi kolayca yeniden hesaplama yeteneine sahiptir. Microsoft Excel ve Lotus 1-2-3 yaygn kullanlan hesap izelgesi paketleridir. Veri ynetim yazlm: Listeler oluturma ve bu listeleri ynetmede, veri depolamak iin dosyalar ve veritabanlar oluturmada ve raporlar retmek iin bilgiyi bir araya toplamada kullanlan yazlmdr. Microsoft Access rnek olarak verilebilir. Sunum grafikleri: Profesyonel kalitede sunum grafikleri oluturmak iin kullanlan yazlmlardr. Bu yazlm saysal veriyi izgelere ve dier grafik tiplerine dntrr. oklu ortam zellii de olan bu grafikler izgeleri, ses, canlandrma, fotoraf ve grsel film

elerini birletirirler. Microsoft PowerPoint, Lotus Freelance Graphics ve Aldus Persuasion yaygn olarak kullanlan sunum grafik yazlmlardr. Btnleik yazlm paketleri: Szck ilem, hesap izelgesi, veri ynetimi ve sunum grafikleri gibi en nemli PC yazlm paketlerinin ilevlerini bir araya getiren paketlerdir. Bu btnletirme daha genel amal yazlm aralar salar ve gereksiz veri giriini nler. Microsoft Office rnek olarak verilebilir. E-posta yazlm: Bilgisayardan bilgisayara mesaj alma ve gnderme iin kullanlan yazlmlardr. letiim salamada ve birlikte almada nemli rol oynarlar. Kurumlarn ou kendi elektronik mesaj sistemlerini altrmaktadr. Eudora yazlm rnek olarak verilebilir. Web tarayc: Web sayfalarn grntlemek, web ve dier internet kaynaklarna erimek iin kullanm ok kolay olan yazlmlardr. Web taraycs yazlmlar, iaretle ve tkla grafik kullanc arayz zelliiyle internetten dier internet sitelerindeki bilgisayarlarda ykl bilgiye erimek ve bu bilgiyi grntlemek iin kullanlr. Microsoft'un Internet Explorer yazlm ve Netscape Navigator+ Netscape Communicator yazlm ifti ok kullanlan web tarayc yazlmlardr. Groupware: alma gruplarnn birlikte yapmalar gereken faaliyetlerini desteklemek zere ilevler ve hizmetler sunan yazlmlardr. Bu yazlmlar bilgi paylam, elektronik toplant, programlama ve e-posta yazlmlaryla birlikte bir a da ierir. ounlukla birbirlerinden uzak yerlerde bulunan grup yeleri kendi masast bilgisayarlarnda alrken a zerinden dier grup yeleriyle balant kurabilirler. Groupware rnlerin ncln Lotus Notes yazlm yapmtr. Microsoft'un Internet Explorer ve Netscape Communicator yazlmnn son srmleri de groupware ilevler iermektedir. Benzer ekilde Office 2000 paketinde de web teknolojisini kullanan groupware zellikleri mevcuttur.

Baz PC Yazlm Aralar

UZLETM VE BLGSAYAR ALARI

Bu blmde "Uziletiim", "letiim Kanallar", "letiim Hz", "Bilgisayar Alar", "nternet" ve "nternette Gvenlik" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Uziletiimin ne olduunu ve uziletiim sistemlerinin hangi bileenlerden olutuunu, Uziletiim sistemlerinde kullanlan iletiim kanallarnn trlerini ve zelliklerini, Telsiz iletiim cihazlarnn frekans dalmn, letiim hz birimlerini, bant genilii kavramn ve uziletiim ortamlarnn hzlarn, "Bilgi Paketi" kavramn, Bilgisayar a kavramn, LAN, WAN vb. a eitlerini ve bilgisayar alarnda kullanlan balant cihazlarn, Ak Sistemler Balants (Open Systems Interconnection-OSI) ad verilen bilgisayar alar bavuru modelini, A ilingelerini, "nternet" ve "Dnya Genel A (www- World Wide Web)" kavramn, nternet'i oluturan URL, HTML, HTTP ve TCP/IP teknolojilerini, nternet balant adresleri, "alan ad" ve "IP says" ile adresleme yntemlerini, nternet'te gvenlik kavramn, gvenlik duvar, saysal sertifika, saysal kimlik, SSL ve SET gvenlik nlemlerini,

reneceksiniz.

2.1. UZLETM NEDR?

Uziletiim bilginin elektronik yolla iletilmesidir. Elektronik ortam ve yntemler kullanld iin uzaklk kavram neredeyse kaybolmutur denilebilir. Bilgi iletimi ok uzak mesafelere olabilir. Atmosferde dolaan uydularla ya da uzayn derinliklerine gnderilen uzay aralaryla yeryznden haberlemek, amzda bilinen uziletiim uygulamalardr. Benzer ekilde rnein, stanbul'da yaayan bir niversite rencisi uzak bir lkede baka bir ehirde yaayan dier rencilerle elektronik ortamda bilgi alveriinde bulunabilmektedir. Ayrca u anda takip ettiiniz bu ders de bir uziletiim rneidir. Veri Aktarm Biimleri:
! Veri aktarm biimlerinin aklamalarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

2.2. UZLETM SSTEMNN BLEENLER

Uziletiim sistemi bilgiyi bir yerden baka bir yere iletmek iin dzenlenmi yazlm ve donanmlarn toplamdr. Uziletiim sistemi yazl metin, grafikler, ses ya da grsel bilgi iletebilir.
! Uziletiim sisteminin temel bileenlerini grmek iin aadaki balklara tklaynz.

2.3. LETM KANALLARI

Bir iletiim kanal deiik trdeki uziletiim iletim ortamndan yararlanabilir. Her birinin birbirine gre stnlkleri ve zayflklar vardr. Genellikle yksek hzl iletim ortam daha pahaldr, buna karlk ayn anda daha fazla veriyi iletebilir. Bylelikle her bir bit'in iletim maliyeti der. Bir iletiim ortamnn hz kullanlan yazlma ve donanm yaplanna da baldr. Bir iletiim ortamnda farkl yazlm ve donanm yaplanyla farkl hzlar salanabilir. Balca iletiim kanallar unlardr: Bkl tel ifti (Twisted wire): ki adet bklm bakr telden oluur. En eski iletim ortamdr. Analog telefon konumalarnn iletiminde kullanlmaktadr. Saysal iletiimde de kullanlabilir. Maliyeti dktr. Veri iletimi dier ortamlara gre yavatr. Yksek hzl iletimler yanses oluturur. Yeni gelitirilen yazlmlar ve donanmlarla iletim kapasitesi arttrld. Bylece tpk telefon sistemlerindeki gibi yerel ve geni alan bilgisayar alar iin de kullanl duruma ulat.

Eeksenli kablo (Coaxial cable): Yaltlm kalnca bakr telden oluan bir iletiim kanaldr. Bkl tele gre daha byk miktardaki veriyi hzla gnderebilir. Saniyede 200 megabitlik hzlara ulaabilir. Yansesten daha arnm bir iletim ortamdr. Bu nedenlerden dolay ounlukla uziletiim alarndaki nemli balantlarda bkl tel yerine eeksenli kablo kullanlr. Bu stnlklerine karn eeksenli kablo kalndr ve birok binada tesisat kurmak zordur. Analog telefon konumalarn desteklemez. Optik lif kablo (Fiber-optic cable): Grn olarak balk oltalarnda kullanlan misinaya ok benzeyen binlerce tel halindeki cam elyafndan oluur. Bu cam lifleri kablo evreler. Veri k darbelerine dntrlr. Her bir k darbesi optik lif kablo boyunca bir lazer cihaz vastasyla gnderilir. Lazer cihaznn hz saniyede 500 kilobitten milyarlarca bite kadardr. Optik lif kablo gvenilir bir iletiim kanaldr. Hemen hemen sfr hatayla verileri iletir. Uzun mesafelerde k darbe iaretlerini glendirmek iin "yineleyicirepeater"

denilen cihazlar kullanlr. Ancak optik lif kablo ile almak zordur, daha pahaldr ve tesisi daha zordur. Bu nedenle pek ok ada optik lif kablo yksek hzl omurga

olarak kullanlr, bireysel cihazlarn bu omurgaya balantlar ise bkl tel ya da eeksenli kabloyla salanr. Hava/uzay: Telsiz iletimde veriler kablo, tel vb. hibir ba kullanlmadan hava/uzayda iletilir. En nemli iletim kanallarndan biri hava/uzaydr.

Bkl tel ifti

Eeksenli kablo

Optik lif kablo

2.3.1. FREKANS SPEKTRUMU Her telsiz iletiim cihaznn kulland frekans deeri farkldr. Telsiz iletiim ortamlar bu farkl frekans aralklardr. Veriler farkl frekans aralklarnda bolukta iletilir. Mikrodalga ya da kzltesi dalga doalar gerei megahertzler mertebesindeki frekans aralklarna yerlemitir. Cep telefonlar vb. gibi dier gnlk ilevli cihazlar iin frekans aral, ulusal kurumlar tarafndan uluslararas anlamalara gre tahsis edilir. Her frekans aralnn kendi stnl ve snrlamas vardr.

2.4. LETM HIZI

kil/saniye (bit/sec.): Herhangi bir uziletiim kanalndan iletilebilen toplam bilgi miktar bir saniyede gnderilen bit saysyla llr. Birimi ikil/saniye (BPS-bits per second) olarak adlandrlr. Baud: aretin pozitiften negatife ya da negatiften pozitife deiimi, iletiim hzn lmek iin kullanlr. Bir iaret deiimi, dier bir deyile "bir evrim" saniyede bir ya da daha ok bit iletmek iin gerekir. Bu nedenle her uziletiim ortamnn iletim kapasitesi o ortam frekansnn bir fonksiyonudur. Bir ortamdan gnderilebilen saniyedeki evrim says hertz olarak llr. Bant genilii: zel bir uziletiim kanalnda ayrlm frekanslarn aralna bant genilii denir. Bant genilii, tek bir kanal zerinde tahsis edilen en yksek frekans deerinden en dk frekans deerinin karlmasyla hesaplanr. Frekans aral bydke bant genilii artar ve kanaln iletim kapasitesi byr.

2.5. BLGSAYAR ALARI

Birden fazla bilgisayarn birbiriyle iletiim kurabilecek ekilde balanmas bilgisayar a olarak adlandrlr. Bilgisayar alarnn amac, aa bal bilgisayarlarn birbirleriyle bilgi paylamas ve adaki dier donanm/yazlm kaynaklarndan ortaklaa yararlanmalardr. Alar sayesinde kullanclar, masalarndaki PC i istasyonlar ile a zerindeki kaynaklar kullanabilmektedir. Bu durum kullanclara kendi kiisel bilgisayarlarndan bamsz bir arayz olana salar. rnein belirli bir uygulama programn ya da bir veri tabann kullanmak iin o programn ykl olduu bilgisayar bizzat kullanmak gerekmemektedir, veritabann kullancnn kendi bilgisayarnda alan bir program kullanabilir. Bilgi paketi: Tm haberleme bilgi paketleri eklinde gerekleir. Paketler ortalama olarak 100-1000 Byte uzunluundadr. Her paketin banda nereden gnderildii (kaynak adresi) ve nereye gnderildii (var adresi) yer alr. Bu sayede, rnein bir dosya, zerinde adres bulunan kk paketler halinde dmden dme aktarlarak gnderilir. Bir paketin iinde yer alan bilgiler sral olarak aada verildii ekildedir:

Paketin "BALIK" ksmnda yer alan bilgiler sral olarak aada verildii ekildedir:,

2.6. BLGSAYAR CHAZLARI

ALARINDA

KULLANILAN

BALANTI

! Bilgisayar alarnda kullanlan balant cihazlarn grmek iin aadaki balklara tklaynz.

2.7. BLGSAYAR ALARI BAVURU MODEL

Ak Sistemler Balants (Open Systems Interconnection-OSI) Bilgisayarlar aras iletiimin balad gnden itibaren, deiik bilgisayar firmalarnn rettikleri bilgisayar sistemlerinin birbirleri arasndaki iletiim daima byk bir sorun olmutur. Bu sorunu zmleyebilmek iin yllarca birok giriimde bulunulmutur. 1980'lerin banda "Uluslararas Standartlar rgt (International Standarts Organization-ISO)" bilgisayar sistemlerinin birbirleri ile olan iletiiminde ortak bir yapya ulamak iin bir alma balatt. Bu almalar sonucunda 1984 ylnda "Ak Sistemler Balants (Open Systems Interconnection-OSI)" bavuru modeli oluturuldu. Bu modelin balca iki hedefi gerekletirmesi gerekliydi: 1. Farkl bilgisayar firmalar tarafndan retilen farkl iletim sistemlerine sahip bilgisayarlar arasndaki iletiimi bir standarda kavuturmak, 2. Farkl standartlar aras uyumsuzluk sebebi ile ortaya kan iletiim sorununu ortadan kaldrmak. ASB (OSI) modeli, bir bilgisayarda alan uygulama programnn, iletiim ortam zerinden baka bir bilgisayarda alan dier bir uygulama program ile olan iletiiminin her aamasn tanmlar. ASB (OSI) bavuru modelinde, iki bilgisayar sistemi arasndaki iletiim problemini zmek iin aadaki ekilde gsterilen 7 katmanl bir a sistemi sunuldu. Bu 7 katmann en altnda yer alan iki katman yazlm ve donanm, stteki be katman ise genelde yazlm yolu ile zlmtr. En st katmanda grnt ya da yaz eklinde yola kan bilgi, alt katmanlara indike makine diline dnr ve sonu olarak 1 ve 0'lardan oluan elektriksel iaretler halini alr.
! ASB (OSI) katmanlarnn ilevlerini grmek iin ilgili katmann stne tklaynz.

2.8. A SINIFLARI
Yerel Alan Alar (Local Area Networks-LAN): Birbirine yakn, genel olarak ayn oda ya da bina iinde yerlemi bilgisayar sistemlerinin birbirlerine balanmasyla kurulur. Yerel alar, birbirleriyle a iletiim cihazlar vastasyla haberleebilir ve internete de balanabilirler. Yerel bir ada bulunan bilgisayarlarn birbirleriyle haberlemesini salayan bilgisayar kart "ETHERNET" olarak adlandrlr. A balants kurulacak btn bilgisayarlara bu kartlardan birer tane taklr ve kablo ya da telsiz kanalyla bilgisayarlar arasnda bir a oluturulur. Yerel alan alarndaki iletim hz 10 ile 100 Mbps arasndadr. Yeni teknolojilerin kullanld baz yerel alar birka yz Mbps hznda alabilmektedir.

Geni Alan Alar (Wide Area Network-WAN): Anahtarlama, ATM ve ereve gnderme teknolojilerini kullanrlar. Corafi olarak birbirinden ayr yerlerdeki sistemlerin ya da yerel bilgisayar alarnn birbirine balanmasyla kurulurlar.

ehir Alan Alar (Metropolitan Area Networks-MAN ): ehir leinde byk alardr. Yerel alan alarnda kullanlan teknolojileri kullanrlar. ehir alan alarnda da anahtarlama elemanlar bulunmaz ve balant kablolar vastasyla kurulur. Bu alar zerinden ehirde radyo, TV yaynlar yapmak da mmkndr. ehir alan alarnda, IEEE 802.6 standartlarnda sunulan "Distributed Queue Dual BusDQDB" yntemi kullanlmaktadr. Bu yntemde, btn bilgisayarlarn bal olduu tek ynl iki veriyolu bulunur. Bir bilgisayar, sa tarafndaki bilgisayara veri gndermek iin st veri yolunu, sol tarafndaki bir bilgisayara veri gndermek iin alt veri yolunu kullanr. Bu yntem dier alara gre tasarm kolayl getirmektedir.

2.9. A LNGELER (Bilgisayarlarn Aa Balanma ekli)

stemci-Sunucu A ve Eleraras A

2.9.1. Yol A lingesi (Bus Topology) Yol ilingesi, omurga olarak da adlandrlr. A zerindeki tm dmler tek bir hat zerindedir. Veri, istenilen dme bu dmlerden geerek ular. A balants tek bir eseksenli kablo, bkl kablo ya da optik lif ile yaplr. A denetleyen merkezi bir bilgisayar yoktur. Btn iaretler kablo boyunca her iki ynde dolar. zel bir yazlm vastasyla, bilgiyi aa bal bilgisayarlardan hangisinin alaca belirlenir. Adaki bilgisayarlardan biri alamaz duruma geldiinde, aa bal dier bilgisayarlardan hibiri bu durumdan etkilenmez. Ancak ayn anda sadece tek bir iaret gnderilebildiinden, trafii youn olan alarda yavalamaya neden olur. ki bilgisayar ayn anda bilgi iletirse, "arpma" oluur ve bilgilerin yeniden gnderilmesi gerekir. Bu nedenle yerel alan alarnda kullanlr.

Yol a ilingesinde btn iaretler kablo boyunca her iki ynde dolar. zel bir yazlm vastasyla, bilgiyi aa bal bilgisayarlardan hangisinin alaca belirlenir. 2.9.2. Halka A lingesi (Ring Topology)

Bilgiler, kapal bir dng boyunca tek ynl akarak bir bilgisayardan dierine iletilir. Veriler gidecei yere ulaana kadar nceki tm bilgisayarlardan geerler. Her terminal bir sonrakine bilgiyi gndererek yineleyici grevi grr. Halkadaki yant zaman bilgisayarlarn saysyla belirlenir. Bilgisayar says arttka a yavalar. Bu nedenle yerel alan alarnda kullanlr.

Halka a ilingesinde bilgiler, kapal bir dng boyunca tek ynl akarak bir bilgisayardan dierine iletilir. 2.9.3. Yldz A lingesi (Star Topology) Btn bilgisayarlar ve dier cihazlar merkezdeki bir ana bilgisayara baldr. Yani yldzn merkezindeki bir "hub" veya "anahtar", adaki tm noktalar birbirine balar. Baka bir ifadeyle, hub araclyla tm dmler "sunucu" bilgisayara baldr. Bu alarda sunucu, ortak kullanma alan yazlm, yazc, faks, modem, internet eriimi gibi kaynaklar, istemcilerin eriimine sunar.

A elemanlar arasndaki her iletiim ana bilgisayardan gemek mecburiyetindedir. Uygulama yazlmlarnn merkez bilgisayarda ykl olduu ve dier kullanclarn a zerinden bu uygulamalara eriip alabilecei durumlar iin uygundur. Btn iletiim merkez bilgisayar zerinden yapld iin ana bilgisayar adaki dier bilgisayarlarn trafik denetleyicisi durumundadr. Merkez bilgisayarda bir sorun ktnda, an btn ilevleri durur. A ileyemez bir hal alr.

Yldz a ilingesinde yldzn merkezindeki bir "hub" veya "anahtar", adaki tm noktalar birbirine balar. 2.9.4. Aa A lingesi (Tree Topology) Bir araya getirilmi yol ilingelerinden olumutur. letiim ortam tpk bir aacn dallar gibi kablolardan olumu yollardr. Bu kablolar kapal evrim oluturmazlar. Aa ilingesi bir ya da daha ok kablonun kt 'kabloba' denilen bir noktadan balar. Bu yollar aacn dallarn oluturur. Her daldan ek dallar oluabilir bylece daha karmak yerletirmeler oluturulmas salanr. Bir istasyondan gnderilen herhangi bir iaret btn ortam boyunca iletilir ve dier btn istasyonlar tarafndan alnabilir. Bu dzenlemede iki sorun ba gsterir: Birincisi, bir istasyonun gnderdii bir iletiyi btn dier istasyonlarn almasdr. Bu noktada verinin iletilmek istendii istasyonu iaret eden bir ynteme ihtiya duyulur. kinci sorun ise, iletiimi dzenleyecek bir ileyie gereksinim olmasdr. Bu gereksinimi anlamak iin, iki istasyonun ayn anda iletim yapt durumu dnelim. Gnderilen iaretler birbirine karacak ve bozulacaktr. Bir istasyonun ok uzun bir zaman diliminde srekli olarak iletim yapmas da sorun yaratr. Bu sorunlar zmek iin istasyonlar veriyi "ereve" olarak adlandrlan kk bloklar halinde iletirler. Her ereve iletilecek bilginin yan sra "ereve bal" denilen ve denetim bilgilerini ieren veri blmlerinden oluur. Her bilgi erevesinin gidecei istasyonun adresi erevenin balk ksmndaki veriyle belirtilir. Yol zerindeki her istasyona bu istasyonu belirten bir adres atanr. Her adres bilgisi tektir, iki ya da daha fazla ayn adres olamaz. Her biri bir istasyonu gsterir.

Aa a ilingesinde bir istasyondan gnderilen herhangi bir iaret btn ortam boyunca iletilir ve dier btn istasyonlar tarafndan alnabilir.

2.10. NTERNET
amzda iletiim teknolojilerini kullanarak bilgiye erimek gnlk yaammzn bir paras haline gelmitir. Bir kiisel bilgisayar ya da bir cep telefonu vb. bir cihaz ile istediiniz her an ihtiyacnz olan bilgi kaynaklarna, bu kaynaklara olan uzaklnz ne olursa olsun ulamak mmkn olmutur. Bu gelimelerde "nternet" ve "Dnya Genel A (www-World Wide Web)" projesi rol oynamtr. nternet aracl ile hzl bilgi datm mmkn olmaktadr. nternet, birbirinden ok farkl donanm (PC, Macintosh, vb.) ve yazlm (UNIX, LINUX, DOS, WINDOWS, MOS, OS/2 vb. iletim sistemleri) zelliklerine sahip olan bilgisayarlarn birbiriyle iletiim iinde bulunmasn salamaktadr. Binlerce bilgisayarn birbirine bal olduu ok byk bir bilgisayar ve iletiim adr. Her geen gn internete balanan kii, kurum ve ticari firmalarn says artmaktadr.
! nternetin dayand drt nemli teklojiyi grmek iin aadaki balklara tklaynz.

2.11. NTERNET BALANTI ADRESLER

nternet'e bal bilgisayarlarn iki eit adresi vardr:

2.11.1. SEMBOLK ADRES (ALAN ADI) Sembolik adresleri hatrda tutmak kolaydr ve makineler baka ilere ynlendirilince kullanc bu deiimden etkilenmez. rnein, IP adresi 193.149.241.7 gibi olabilir. Bu numaralar aklda tutmak zor olduundan 1983'te Winconsin niversitesi "Alan Ad Hizmeti-AAH (Domain Name Service-DNS)" unsurunu gelitirdi. AAH (DNS) isimleri rakamlara evirir. Bu da interneti daha kolay kullanlabilir kld. nterneti alanlara, alt alanlara, daha alt alanlara blerek site isimlerinin aklda kalmasn kolaylatrd. rnein; www.yesevi.edu.tr gibi. nternet'te ynlendirme, IP numaralar kullanlarak yaplr. Her alandaki AAH (DNS), geri planda sembolik isimler ve IP arasndaki iki ynl dnm salar. Bu hizmet ayn zamanda dier alanlara ait isimleri ilgili AAH (DNS)'lere sorarak renir. Alan Ad Hizmeti-AAH (Domain Name Service-DNS): Balanlan sunucu ismini ak internet adresine evirmek iin kullanlan bir mekanizmadr. nternet zerinde ayn adl iki veya daha fazla sunucu isminin olmamas da yine AAH (DNS) sayesinde gereklemitir. Aada rnek olarak sembolik adresi verilen web sayfasnn, baka bir ifadeyle "Bir rnek Kaynak Konumlandrc (URL)" adresi verilen bir sayfann adres bileenlerini inceleyelim. Bu adres Web zerinde ulalan yerin neresi olduunu belirler.
! Adres bileenlerinin aklamalarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

2.11.2. MUTLAK ADRES (IP SAYISI) IP adresleri her biri 0 ile 255 arasnda deer alabilen 4 say grubundan oluur. Her say grubu 8 bitliktir. Say gruplar birbirinden nokta iareti ile ayrlr.
! IP adreslerinin snflarn grmek iin aadaki balklara tklaynz.

127 ile balayan adresler zel iler iin ayrlmtr. Bu adreslerin bir tanesi bizi ilgilendirir. Bu adres 127.0.0.1'dir ve kendi bilgisayarmz gsterir. 127.0.0.0 a ve 127.0.0.1 adresi test ve gelitirme iin kullanlr. 127.0.0.1 adresi her bilgisayarn kendisini tanmlar. Herhangi bir bilgisayardan 127.0.0.1 adresine gnderilen bir bilgi, sanki baka bir adan geliyormu gibi ayn bilgisayara geri dner. Bu zellik, yazlm uzmanlarnn herhangi bir a balants olmayan bir bilgisayardan da a yazlmlar gelitirmelerine olanak salar. rnein, 193.121.2.55 IP adresini inceleyelim. lk ksmdaki saylar an adresini belirtir. rneimizdeki "193.121.2." saylarn ieren blm, an adres bilgisidir. Son ksmdaki say ise a iindeki bilgisayarlarn adresleridir. rneimizdeki adreste "55" says da adaki bilgisayarlardan birini tanmlar. A adresleri setiimiz snfa baldr. Baka bir ada a adresleri 151.127.0.0, bir bakasnda ise 70.0.0.0 olabilir. Ayn aa bal btn bilgisayarlarn adreslerinin ilk hanesi sabittir. 193.121.2. ksm sabittir. 193.121.2.0 adresine, "a tanmlaycs (network ID)" denir. Baka bir ifadeyle an adresini belirtir. Sonu 0 ile biten adresler a tanmlar, bu nedenle hibir bilgisayara sonu 0 ile biten bir adres veremeyiz. Veremeyeceimiz ikinci bir adres de, sonu 255 ile

biten bir adrestir. Sonu 255 ile biten adresler "yayn(broadcast)" adresleridir. Yani, belli bir bilgisayara deil de tm aa mesaj gndermek iin sonu 255'le biten bir adres kullanlr. rnekteki ada herkese gidecek mesajn hedef adresi olarak 193.121.2.255 IP numaras kullanlmaldr. Alan adreslerinin datm "NIC (Network Information Center)" tarafndan yaplr. Daha sonra her alan, sahip olduu adresi kendi ihtiyalarna gre blerek databilir. Bir kurumu trafii azaltmak, gvenlik vb. sebeplerden dolay eitli alt birimlere gre alt alanlara (domain) ayrmak yarar salar. Bu blnmeyi dikkate alarak IP numaralarn planl bir ekilde atamak, a zerinde gereksiz trafik oluumunu azaltacaktr. "Altalanma (subnetting)" bu i iin kullanlan etkili bir yntemdir.

2.12. YARDIMLI METN Markup Language-HTML)

BMLEME

DL

(Hypertext

HTML, bir web sayfasnda yer alan bilginin yapsn tanmlamak iin kullanlan standart hale getirilmi kodlardan oluur. Bu kodlar, "biim imi (tag)" olarak adlandrlr ve www iin belgeler hazrlamak amacyla kullanlr. Yardml metin, bir metinde seilen szck ya da cmleleri bir baka metine balar. Bir web sayfas tek bana bir bilgi birimidir, ou zaman belge olarak adlandrlr ve www zerinde yer alr. HTML, web sayfalarn eitli alardan tanmlar, bunlara balk seviyeleri, kaln, italik karakterler, grntler, paragraf ayrclar ve dier kaynaklara olan yardml metin balantlar da dahildir. HTML bir biimleme dilidir. HTML kelime ilemci ile karlatrlabilir. Kelime ilemcide, oluturulmu bir dosya iindeki metin eitli ekillerde biimlendirilebilir. rnein, balk yazs belgenin dier ksmlarndan daha byk ve kaln olabilir. Benzer ekilde, belirli szckler italik harflerle vurgulanabilir. HTML, bir web sayfasndaki metinlerin biimlerini tayin etmek iin bir yoldur. Ayrca grafikleri ve yardml metin balantlarn da tanmlayabilir. HTML, "Standart Genelletirilmi Biimleme Dili (Standard Generalized Markup LanguageSGML)" diline ilikin bir alt-dildir. SGML ve HTML'nin her ikisi de bir metin sahasnn yapsn tayin iin tanmlayc biimleme kullanr. Tanmlayc biimleme, metin alanna ynelik belirlenmi bir yaz yz ya da puntosu deildir. Bunun yerine, bir metin alann, rnein balk ya da altbalk olarak tanmlar. Bu nedenle HTML'de, metinin bir balk, altbalk, numaralandrlm liste, kaln, italik, vb. olarak biimlemesi yaplr. HTML, standartlamtr ve tanabilir. HTML biim imleri kullanlarak hazrlanan bir belge, farkl eitteki web tarayclar kullanlarak da grlebilir. rnein, Netscape ya da Explorer vb. web taraycs ile belgeler grlebilir. Tarayc program, HTML dosyasndaki biim imlerini yorumlar ve dosyay dzenleyerek okunabilir bir web sayfas olarak sunar. Ayrca, HTML belgeleri her eit sistemle grlebilir. Sistemin PC, Macintosh ve UNIX olmas farketmez. HTML'deki biim imleri genellikle iki snrlandrc sembol arasndaki koddan oluur. Bu kodlar vastasyla tanmlanan biimleme, sadece iki biim imi arasnda kalan metni etkiler. rnein, <B> ve </B> kaln bir alan belirtmek iin kullanlan balang ve biti biim imleridir. Buna gre, <B>Biliim Sistemleri</B> satr "Biliim Sistemleri" ifadesini kaln yani Biliim Sistemleri eklinde biimlendirir. Benzer ekilde <I>Biliim Sistemleri</I> satr italik yani Biliim Sistemleri eklinde biimlendirir. <P> pusulas paragraf iin kullanlr ve bir paragraf tek bir unsur olduundan, paragraflar iin biti belirten biim imi yoktur.

HTML, web sayfalarn eitli alardan tanmlar, bunlara balk seviyeleri, kaln, italik karakterler, grntler, paragraf ayrclar ve dier kaynaklara olan yardml metin balantlar da dahildir. HTML bir biimleme dilidir.

2.13. YARDIMLI METN AKTARIM KURALLARI (Hypertext Transfer Protocol -HTTP)

Yardml metinlerin iki ya da daha ok bilgisayar arasnda aktarmn yneten kurallar kmesidir. WWW (World Wide Web), http sayesinde mevcut btn bilgi evrenini kuatmaktadr. Yardml metin zel olarak kodlanm bir metindir. Kodlama, "yardml metin biimleme dili (HTML)" kullanlarak yaplmtr. HTML kodlar balantlar oluturmak iin kullanlr. Bu balantlar yaz ya da grafik eklinde olabilir ve zeri tklandnda kullancnn dier bir kaynaa balantsn salar. Bu kaynak baka HTML belgeleri, metin dosyalar, grafik, canlandrma ya da ses eklinde olabilir. HTML kodlar ve HTTP, internet zerindeki kaynaklar birbirine balamak iin birlikte alrlar. HTTP, istemci/sunucu ilkesine dayanr. nternet istemci-sunucu teknolojisinde istemci program, bir web tarayc programndan oluur ve kullancnn bilgisayarnda alr. HTTP, istemci durumundaki "A bilgisayar" ile sunucu durumundaki "B bilgisayar" arasnda bir balantnn kurulmasn onaylar ve bir istekte bulunur. Sunucu bilgisayar, istemci tarafndan balatlan balanty kabul eder ve bir cevap gnderir. HTTP istei, istemcinin yerini de belirtir. Herhangi bir kullanc bir yardml metin setiinde, kullancnn bilgisayarnda ykl olan HTTP sunucuyla iliki kurar, kaynak belirtir ve sunucunun cevap gndermesini ister. Sunucu istei kabul eder, daha sonra HTTP'yi kullanarak istemciye cevap verir ve talep edilen kayna gnderir. Kaynak, kullanc bilgisayarnda grntlenebilecek ekilde iletilir.

HTTP sunucu tarafnda alan ve bir baka sunucudan bilgi istenmesini ya da o sunucuya bilgi yollanmasn salayan programlar ageidi (gateway) programlardr. Sunucu ve ageidi programlar arasndaki etkileim, "Ortak Ageidi Arayz (Common Gateway Interface-CGI)" aracl ile belirlenir.

2.14. AKTARIM DENETLEME KURALLARI / NTERNET KURALLARI (Transmission Control Protocol / Internet Protocol - TCP/IP)
TCP/IP, verinin bir makineden alar geerek baka bir makineye ulamasn idare eden btn iletiim kurallarnn toplamdr. A ileyiini dzenleyen yazlm temelli iletiim kurallardr. nternet TCP/IP'ye dayaldr. nternet zerinde iletiim, TCP/IP kurallarn kullanarak gerekleir. Her a bu iletiim kurallarn kullanarak internete balanr. TCP/IP iki byk bileenden oluur: TCP ve IP.
! TCP ve IP ile ilgili aklamalar grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

2.14.1. DOSYA AKTARIM KURALLARI (File Transfer Protocol-FTP) nternet'te herhangi bir dosyay bir bilgisayardan baka bir bilgisayara aktarmak iin kullanlan iletiim kurallardr. Tek gereken, her iki bilgisayarn da FTP kurallaryla haberleebilmesidir. stei yapan tarafta FTP istemci, istek yaplan tarafta FTP sunucu alr. FTP istemci yazlmlar iletim sistemleriyle birlikte gelmektedir.

2.15. NTERNETTE GVENLK KAVRAMI

2.15.1. GVENLK DUVARI (Firewall) Gvenlik duvar, internet iletiimini izleyen, bu iletiimde kullanlan veri paketlerini denetleyen ve filtreleyen bir hizmettir. Yetkisiz girileri engellemek iin tasarlanm sistemlerdir. Gvenlik duvarlar donanm ve yazlm temelli olabilir. Bylece bilgisayarmz byk lde saldrlardan korunmu olur. Gvenlik duvar, mantksal bir ayratr. Bir gvenlik duvarn ina ederken, gizlilik ve btnlk gz nnde bulundurulmas gereken balca unsurlardr. Gvenlik duvar zel bilginin korunmas iin alnmas gereken ilk nlemdir. Ancak yeterli deildir. Korunacak verilerin niteliine ve deerine gre birden ok gvenlik duvar gerekli olabilir.

! Gvenlik duvarlarnda kullanlan yntemleri grmek iin aadaki balklara tklaynz.

Gvenlik duvarlarnda kullanlan yntemler baarm ve salanacak gvenlik zerinde etkili olurlar. rnein uygulama ageileri en gvenli yntemdir, paket filtreleme ise baarm en yksek yntemdir. Birok gvenlik duvar bu tekniklerin iki veya daha fazlasn bir arada kullanr. 2.15.2. SAYISAL SERTFKA-SAYISAL KMLK Gelen bir mesajn doru kii tarafndan yollandndan emin olunmasn salar. Ehliyet, pasaport gibi kimlik kartlarnn elektronik ortamdaki karln ifade eder. Mesajlarn ifrelenmesi ve deifre edilmesindeki gvenlik ve gizlilii salar. Mesaj gnderenin ve mesaj alann doru yerler olduunu garanti eder. letilen belgelerin tarih ve zamann dorular. Belge arivi oluturulmasn kolaylatrr. Birok kurum, internet zerinde gerek ve yasal bir irket olduklarn kantlamak iin sertifikaya ihtiya duymaktadrlar (E-ticaret yapan irketler ve finansal kurumlar). Firmalar mterilerinden ifre kullanmnn yan sra saysal sertifika da talep eder (nternet bankacl, online alveri gibi). Saysal bilgileri ifrelemek ve ifrelenen bilgileri zmek iin kullanlan bir ift elektronik anahtar ile kimlik bilgisini balar. Saysal sertifikay nasl GlobalSign ve VeriSign gibi sertifikasyon kurumlarndan temin edilebilir. Sertifikasyon kurumu Saysal sertifikalarn verilmesi ve ynetilmesini gerekletiren sertifikalar bu kurumlarn gizli anahtaryla imzalanr. alabilirim?

kurumdur.

nedir? Saysal

Sertifikasyon kurumu, bir kurum ya da kiiyi bir ak anahtar ile eletirir. Saysal sertifika ak anahtar ile kii veya kurumun eletirilmi halidir. Saysal anahtarlar akgizli anahtar ifreleme algoritmas zerine kurulmutur. Bir ak-gizli anahtar ifti bir say iftinden ibarettir. Gizli anahtar, sadece sahibi olan kii ya da kurum tarafndan bilinir. Gizli anahtar, saysal imzay oluturmak iin kullanlr. Ak anahtar, saysal imzalarn dorulanmas iin kullanlr. Bir saysal imzann dorulanmas, mesajn geldii kiinin kimliinin dorulanmas anlamna gelir.

2.15.3. SSL nternet'te zel dokmanlar transfer etmek iin kullanlan bir protokoldr. SSL balants gnderilen verinin ifrelenmesi iin zel bir anahtar kullanr. Kredi kart numaras gibi, gizli kullanc bilgilerinin transferi iin kullanlr. SSL balants gerektiren web sayfalar, http: yerine https: ile balar. Netscape tarafndan gelitirilmi bir gvenlik protokoldr. SSL a zerindeki bilgi transferi srasnda gvenlik ve gizlilii salar. Btn internet tarayclarnn destekledii bir standarttr. 1996 ylnda 3.0 versiyonunun karlmasyla yaygnlamtr. SSL, gnderilen bilginin kesinlikle ve sadece doru adreste deifre edilebilmesini salar. Bilgi gnderilmeden nce otomatik olarak ifrelenir. Sadece doru alc tarafndan deifre edilebilir. Her iki tarafta da dorulama yaplarak ilemin ve bilginin gizlilii ve btnl korunur. Veri aknda kullanlan ifreleme ynteminin gc kullanlan anahtar uzunluuna baldr. SSL protokolnde 40 bit ve 128 bit ifreleme kullanlmaktadr. 128 bit ifrelemede 2 128

deiik anahtar vardr. Bir bilgisayar bu 2128 farkl olasl sra ile inceleyerek bir sonuca ulaabilir. Bu ifrenin zlebilmesi ok byk bir maliyet ve zaman gerektirir. SSL sertifikas alabileceiniz baz adresler: Verisign: http://www.verisign.com/ Thawte: http://www.thawte.com/ Global Sign Trkiye: http://www.globalsign.com.tr/ Baltimore Technologies: http://www.baltimore.com/

2.15.4. GVENL ELEKTRONK AKTARIM (Secure Electronic Transfer - SET) SET, banka kartlar ve demeler ile ilgili bilgilerin gvenliini salamak amacyla Visa, Mastercard, Microsoft, Netscape, GTE, IBM, SAIC, Terisa Systems ve Verisign'n katlmyla oluan bir konsorsiyum tarafndan gelitirilmitir. Visa/Europay tarafndan 1997 ylnda gelitirilen SET sistemi, kredi kart sahteciliini tamamen ortadan kaldrabilecek ekilde yaplandrlmtr. 3D SET uygulamas da Visa tarafndan gelitirilmitir. SET uyumlu ilk alveri, 18 Temmuz 1997'de San Francisco'da yaplan tantmla spanya ve Singapur'da bulunan sanal maazalardan gerekletirilmitir. Trkiye'de 1998'de gerekletirilmitir. SET sistemi de SSL'de olduu gibi kullanc, iyeri ve banka arasndaki veri ak srasnda bilgilerin ifrelenerek gnderilmesi esasna dayanr. Bu sistemden faydalanabilmek iin kullanlmak istenen kredi kartnn SET uyumlu olmas gerekir. SET protokoln kullanmak isteyen kredi kart sahipleri, ncelikle kullanmak istedikleri her bir kredi kart iin sertifikasyon kurumu (Certificate Authority) farkl olan birer SET sertifikas almaldrlar. Kredi kart veren bir bankadan sanal czdan ad verilen bir program alp bilgisayarlarna yklemelidirler. Bu ykleme srasnda SET sertifikal kredi kartlarn programa tantmaldrlar. SET protokolnde alveri, sanal czdan ve sertifika aracl ile daha gvenli bir ortamda gerekletirilir. SET Sanal maazalar ise, "Sanal Sat Birimi (Virtual Point of Sale)" olarak adlandrlan VPOS yazlmn ykledikten sonra bir sertifikasyon kurumundan (www.verisign.com, www.gte.com) saysal bir sertifika alarak alverilerin gvenliini salarlar.

SET sisteminde provizyon ilemi, mteri alveri seimini yaptktan sonra mterinin sanal czdan ile maazann Sanal POS'unun (V-POS), birbirlerinin gerekliklerini saysal

sertifikalar araclyla kontrol etmeleri ile balar. Maazann Sanal POS yazlm, sipari tutarn ve sanal czdanda bulunan ve alveri iin seilen kredi kartnn sertifika bilgilerini bankaya iletir. Banka, yaplan alveriin ieriini (maln ne olduu, ka tane alnd vb.) grmeksizin provizyon verir. Mterinin kredi kart bilgilerini grmeyen sanal maaza ise bankadan gelecek onay bekler. Onay aldktan sonra rn alcsna gnderir. SET Secure Electronic Transfer ile ilgili bir adres aada belirtilmitir: SETCO http://www.setco.org/

BLM SSTEMLERNN LETME TEMEL

Bu ksmda "Biliim Sistemlerinin Amac ve Geliim Sreci", "Ynetim Biliim Sistemleri (YBS)", "Karar Destek Sistemleri (KDS)" ve " Dnyasndaki Deiimler ve Yeniden Yaplanma" konular incelenmektedir.

BLM SSTEMLERNN AMACI VE GELM SREC

Bu blmde "Biliim Sistemlerinin Amac", "Sistem Btnl", "Veri leme Sistemi", "Ynetim Biliim Sistemleri", "Karar Destek Sistemleri" ve "stynetim Biliim Sistemleri" kavramlar incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Neden bilgiye ihtiya duyulduunu, Biliim sistemlerinin gnmzde neden bu kadar nemli olduunu, Biliim sistemlerinin iletmeler ve ynetimler zerindeki etkilerini, Biliim sistemlerinin amacnn ne olduunu, Biliim sistemlerinin gemiten gnmze gelene kadar hangi aamalardan getiini ve hangi isimlerle anldn, Her aamadaki biliim sistemleri ve ynetim faaliyetleri arasndaki ilikinin nasl olduunu

reneceksiniz.

3.1. BLM SSTEMLERNN AMACI

Bilgi, en yksek fayday salamak iin ok iyi ynetilmesi gereken nemli bir kaynaktr. Endstri sonras iletmelerde ilemin nemi artmtr: 1. Karar 2. Yenilik 3. Bilgiyi elde ederek datma. verme, ve bulu,

Ynetsel bilgi, rgtlerin "biliim sistemi" tarafndan ilenir. rgtler, genellikle fiziksel sistem, ynetim sistemi ve biliim sisteminden oluur. Fiziksel sistemde alanlar, sermaye, ham maddeler veya paralar, tehizat ve biliim unsurlar girdi kaynaklarn rnlere ve hizmetlere dntrr. Bu fiziksel sistem, girdi,

dntrme ilemi ve ktnn yaps hakkndaki kararlar veren ynetim sistemi tarafndan izlenir ve denetlenir. Bilgi bu aamadan elde edilir; her aamaya biliim sistemiyle iletilir. Biliim Sistemi, ynetime taktik ve stratejik kararlarn yan sra rgtn fiziksel faaliyetlerini de idare edebilmek iin zamannda, doru, ak ve amaca uygun biliimi salayarak eitli faaliyetlerde yardmc olmaldr. Aadaki ekilde bu alt sistemin rgt iinde nasl ilikilendirildikleri grlmektedir. ekilde grld gibi veri, dardan toplanp bir araya getirilir ve kaynaklar fiziksel dnm ileminde kullanlr. Dnm ilemi mterilere sunulan rnleri, hizmetleri ve biliim sistemine gnderilen geri besleme veriini salar. Btn veri dzenlenir, biliim sistemi vastasyla veriye ve dnm ilemine gre rgt faaliyetlerini etkileyen kararlar veren yneticilere yaylr. Biliim, iletmelerin rn ve hizmetlerinin deerini arttrmak ve piyasada daha etkili rekabet etmelerini salamak amacyla da ok youn kullanlabilir. Fiziksel Sistemler, Ynetim Sistemleri ve Biliim Sistemleri

Biliim Sistemi, bilgisayarlar ve bilgisayarlarla verileri toplayan, depolayan ve bu verileri faydal bilgi haline getirerek ileten insanlardan oluur. Biliim sisteminin donanm, yazlm, veri, alanlar ve ilemler olarak tannan btn nemli bileenleri ynetimi ve fiziksel sistemleri desteklemek amacyla dzenlenmelidir. Bir bilgisayar sistemi kendi bana bir biliim sistemi deildir, fakat btn biliim sisteminin baz birimlerinin kendi bana bir alt sistemidir. Bilginin etkin datm iin biliim sistemi birimleri, fiziksel sistemle olduu gibi, kendi iinde de "tmleik sistem" olmaldr. Bu nedenlerle biliim sistemi yeterince esnek olmak zorundadr. rgtn her seviyesine hizmet verebilmesi iin her seviyenin ihtiyalar farkl olacandan esneklik gerekecektir. Bilgi girdisi, ilenmesi, yeniden elde edilmesi ve bilginin rgt iinde ak ok eitli biliim sistemi kullanlmasn gerektirebilir. Bir biliim sistemi veriyi gnlk ilemler iin bilgiye dntrrken, dier bir biliim sistemi alt seviye yneticilere

rapor salar, bir baka tipi tepe yneticilere karar verme srasnda yardm eder. Biliim Sistemlerinin tasarmnda ve kurulmasnda ynetimin gereksinimleri dikkatle incelenmelidir. Biliim sistemleri salamaldr. ynetime, hedeflerini gerekletirmek iin gerekli olan bilgiyi

3.2. SSTEM BTNL

Biliim sistemi, ynetime karar verme durumunda hizmet sunmaldr. Biliim sisteminin ve alt sistemlerinin amac ynetime gereken bilgiyi salamaktr. Ynetim bu bilgiye hergnk verileri ilemek, kararlar almak, rnlerine ve hizmetlerine deer katmak iin ihtiya duyar. Kararlar gnlk ileri, hayati kaynaklarn idaresini ve rgt hedeflerine stratejik kararlar dorultusunda ulalmasn salamak iindir. Bundan baka deien ekonomik koullarda iletmelerin daha etkin rekabet etmesine yardmc olmaldr. Biliim sistemi zerinde etkili olan unsurlar evre ile ilgili ve sistem gelitirme almasyla ilgili olarak iki snfa ayrlr. Btn biliim sistemi gelitirme almalarnn ortak bileenleri unlardr:

Ynetim, biliim sistemlerine hergnk verileri ilemek, kararlar almak, rnlerine ve hizmetlerine deer katmak iin ihtiya duyar. Kararlar gnlk ileri, hayati kaynaklarn idaresini ve rgt hedeflerine stratejik kararlar dorultusunda ulalmasn salamak iindir.

Biliim sistemleri, gelitirilmelidir.

bu

unsurlarn

bir

btnlk

iinde

uyumu

salanacak

ekilde

Bir rgtn etkin olmas iin girdiler, dnm ilemleri, ktlar, geri besleme denetimleri ve evre basklar uyumlu bir sistem olarak bir arada alacak ekilde dzenlenmelidir.

Her bileenin yani girdi, dnm, kt bileenlerinin birbirlerinden ayr olarak almasna izin verildiinde, uyum sorunu oluabilir. rnein, sat ve pazarlama blmleri retilen rn saysyla ilgili olarak retim blmyle iletiim kurmadan sipari alrsa, stoktaki mal talepleri karlanmayabilir. Ayn ekilde retim blm de retim bileenleriyle ilgilenen tedarik sorumlularyla iletiim kurmazsa, para yokluundan retim kilitlenerek kesintiye urayabilir. Bunun iin fiziksel sistemin deer sras, etkin ynetim ve biliim sistemleri sayesinde her faaliyetini dzenleyerek, btnleik bir sistem olarak almaldr. Farkl satclardan satn alnan rnler bir arada alabilmeli ve kullanclarn sistemin tamamna eriebilmesi salanmaldr. Sistem btnletirme ii bal bana bir uzmanlk ve deneyim gerektirmektedir. Deer srasnn btn bileenlerinin veya destekledii sistemlerin tek bir yerde yerletirilmemesi gerekir. Bileenler birbiriyle iletiim alar zerinden balantl olarak geni bir alana yaylrsa ve herhangi bir yerdeki kullanc baka bir yerde depolanm veriye eriebilirse bu sisteme "datml sistem" denir. Sistem gelitirme ileminin bandan itibaren sistem tasarm aamasna gelene kadar, proje tanmlama, gerekletirme almas ve analiz aamalar tamamlanm olmaldr. Sistem tasarmnn hedefi, ynetimin ve alanlarn ilerini baaracaklar gerekli bilgiyi salamak amacyla sistemin her parasn btnletiren bir seenek belirlemektir. Gerekletirme safhasnda yerine getirilecek iler yazlmn dardan satn alnmas veya yazlm gelitirilmesi, gereken donanmn salanmas ve tasarm aamasnda belirlenen yeni alnm veya mevcut sistemin gzden geirilerek yenilenmi durumuna dnm ilemleridir. Biliim Sistemi tasarm ve gerekletirilmesinin amac: karar, veri ileme ve ynetime gereken raporlarn hazrlanmasnda ve mterilerin aldklar rn ya da hizmette en yksek memnuniyetin salanmasdr. Bunu gerekletirmek iin proje ekibi, sistemin analizi srasndaki bulgular ok dikkatli incelemelidir.

3.3. BLM SSTEMLERNN GELM SREC

lk ticari bilgisayar 1951 ylnda gelitirilene kadar veriler elle ilenerek bilgiye dntrlr ve daha sonra yneticiler karar verirken bu bilgiyi kullanrd. Elle ilenen veri miktarndaki art nedeniyle bilgisayar kullanlmaya balanmtr. Bugn "Bilgisayar Tabanl Bilgi Sistemleri-BTBS" genellikle "Biliim Sistemleri-BS" ile e anlaml kullanlmaktadr. BTBS, ham veriyi uzun liste ve tablolar halinde ileyerek "veri dosyalar" olarak adlandrlan elektronik ortamda saklar. "Veri ileme-VI" ise bu ilemleri tanmlamak iin kullanlr. "Veri leme Sistemleri-VS", mteri hesaplarnn ve muhasebe verilerinin ilenmesinde, iletmenin gnlk faaliyetlerinde ynetime yardmc raporlarn hazrlanmasnda etkilidir.

1960'larda bilgisayarlarn hz ve gc artt. Daha ok verinin ilenmesi saland ve sonuta elde edilen bilginin karar verme srasnda daha etkili kullanlmasna baland. Ayn zaman iinde, "Ynetim Biliim Sistemleri-YBS" gelitirildi. YBS, kararlarla ilikili verileri seerek raporlar oluturdu ve bu bilgiyi izelgeler halinde zetledi. Bylece yneticiler iin gereken bilgiyi aratrma problemlerini zmleyerek salam oldu. YBS yneticiler iin bir kere bilginin hayati kayna olunca, veri ilemenin amac, YBS ve dier biliim sistemleri iin verinin bilgiye evrilmesi haline dnt. Bu zaman iinde veri tabannda depolanan ok fazla miktardaki verinin idaresi iin "Veri Taban Ynetim Sistemleri-VTYS" gelitirildi. Elektronik veri tabanndan nce bu veri katlarda veya teyplerde depolanrd. YBS yneticilere doru kararlar vermelerinde gereksinim duyduklar bilgiyi salad iin nemli bir adm olmasna ramen, yneticiler YBS'ye sorular soramyorlar ya da analitik problemlere zm bulamyorlard. YBS iin raporlama ilemleri, grafik gsterimler ve ynetim biliminin problem zme yetenei gerekmekteydi. Btn bunlarn toplam sonucunda 1970'lerin banda "Karar Destek Sistemleri-KDS" tartlmaya balad ve 80'li yllara doru etkin oldu. KDS sadece gemi olaylarn raporlarn sunmakla kalmaz, karar vericileri daha fazla destekler.

lk ilenerek bilgiye dntrlrd.

ticari

bilgisayar

gelitirilene

kadar

veriler

elle

3.3. BLM SSTEMLERNN GELM SREC (Devam)

1980'lerin banda, kiisel bilgisayarlarn gelimesiyle, tepe ynetimler iin KDS gereksinimlerinin yan sra baka eylerin de farkna varld. KDS, her zaman idari kararlarn verilmesi iin ihtiya duyulan bilgiyi salamaz. "stynetim Biliim Sistemi - BS" gereklidir. Kiisel bilgisayar tabanl BS hatt oluturularak, iletmenin nceki bilgisayarna balanr ve idari kararlar iin gerekli olan

grafikler daha ok kullanlarak, bilgiler gsterilir. En eski veri ileme ynteminden itibaren VIS, YBS, KDS ve BS deiimleri srecinde i yerleri de deiti. Bu nedenle "ofis otomasyonu" olarak adlandrlan ilemde, btn ofis alanlar da deiime urad. Bu deiim 1950'lerde elektrikli daktiloyla balayp 1970'lerde kelime ilemcilerle srd. Kiisel bilgisayarlarn k, telefon ve haberleme sistemlerinin hzl geliimiyle ayn zamana rastladndan en byk deiim 1980'lerde yaand. Bilgisayar Sistemlerinin Geliimi

Kiisel bilgisayarlar ve balantl olduklar sistemler a yazlmlarna dahil oldular ve faks gibi iletiim cihazlar, dier btn biliim sistemlerini desteklemek zere "Ofis Biliim Sistemi-OBS" yaklamnn olumasn salad. rgtlerde iki biliim sistemi daha nemli hale geldi: 1- Stratejik bilgi sistemleri - SBS, 2- Uzman sistemler - US.

SBS, iletmenin rekabette daha avantajl duruma gelmesi iin gerekli stratejik bilgileri salar. zellikle alarla birlikte iletmenin pazarda rekabet stnl kazanmasn salayabilir. Pazar karmakl ve bu karmakln etkileri irketler aras i ilikilerini ieren elektronik pazar alarnn nemini arttrmtr. Pazar alarnn oluumunda "karma tarz a yaps" sz konusudur. Bu nedenle rgtler deiik a yaplarna uyum salayacak btnletirme stratejileri gelitirmek zorunda kalmaktadr. Ekonomik basklar deiimlere zorlasa da, yatrmlara, a yapsna ve

irketler aras sistemlere yansyan ekonomik deikenlerin zorlayc etkileri bireysel firma stratejileriyle yumuatlr. Uzman Sistemler-US ise, her seviyedeki btn alanlarn ilerini daha iyi yapmalar iin ihtiya duyduklar bilgi ve deneyimleri sunar. 3.3.1. NOLAN Modelinin ncelenmesi

Yukardaki ekilde sunulan, "Biliim Sistemi/Biliim Teknolojisi (BS/BT)" nin gelime sreleriyle, yaplan yatrmlar arasndaki iliki Nolan tarafndan incelenmitir. Nolan, ok saydaki byk Amerikan irketlerinde BS/BT'nin gerek kullanmyla ilgili yapt analizlere dayanarak ekildeki grafikte belirtilen BS/BT'ye ve iletmelerdeki ynetimine ait alt-aamal modeli sunmutur. Bu aamalar: 1. BS/BT 2. Teknoloji tr 3. Uygulama 4. Veri ileme (VI) 5. VI / BT planlama 6. Kullancnn haberdar olduu zellikler olarak belirtilmitir. Veri leme harcamalarnda art karl, sat gelirlerinde art oluur. 3.3.1. NOLAN Modelinin ncelenmesi (Devam) BS/BT'nin gelime sreleriyle yatrm miktar arasndaki iliki yle aklanmtr:
! Bu ilikileri grmek iin aadaki balklara tklaynz.

yatrmlarnn (yn/evrimii/veri yazlmlar / BT ve denetim

hz, taban), aamas, organizasyonu, yaklamlar,

Bu alt aamal modelin faydas ve geerlilii, yaynland 1979 ylndan beri ok sayda aratrmaya kaynak olmutur. 1994'de Friedman, Nolan modelini inceleyerek modeldeki ilk drt aamann genellikle gzlemlenebilir olduunu ileri srmtr. Bu incelemeye gre, 1980'lere gelindiinde ortaya atlan stratejik sistemler yeni bir aama getirmitir. BS/BT'nin iletme ve endstrilerde 'olgunlama' yolunda nasl bir evrim geirdiiyle ilgili fikri tamamen deitirmitir. Nolan modeli, iletmelerde BS/BT'nin gelien rolnn bir modelini sunmas bakmndan ok nemlidir ve yararl bir balama noktasdr, ancak tamamen yeterli deildir. Bu model sadece 1970'lerin ortalarna kadar olan olaylar gerekten aklamaktadr ve o zamandan bu yana ok sey deimitir. Nolan modeliyle ilgili sorun, alt aamann ayrntlar ve her aamayla balantl olarak 'yatrm hznn' ar vurgulanmas olabilir. Bu modeldeki uzak grllk nemlidir. 6 aamal bu model, 3 nc ve 4 nc aamalar arasndaki gei noktasyla iki byk dneme blnebilir. Bu dnemler veri ileme iinden, baka bir ifadeyle bilgisayar ynetiminden, biliim sistemlerinin ynetimine gei olarak

zetlenebilir.

Esasen temel deiiklik BS/BT kaynaklarnn nasl ynetilecei ve iletmelerde BS/BT'nin rolnn nasl gelitirilecei konularndadr. 3.4. VER LEME SSTEM (VS) Zaman ierisinde gelien btn bilgisayara dayal biliim sistemlerinin ekirdeini oluturan veri ileme sisteminin eleri, ayn zamanda btn dier biliim sistemlerinin de temel eleridir ve aada sralanmaktadr:

Bu elerden bilgisayar donanm ve yazlm, "Biliim Sistemlerinin Donanm ve Yazlm Bileenleri" konu bal altnda incelenmektedir. 3.4. VER LEME SSTEM (VS) (Devam) Veri Veri, ynetimin eitli faaliyetlerini yerine getirebilmek iin ihtiya duyduu bilginin salanmas iin ileme alnan btn durumlardan oluur. Veri ve ilenmi bilgi olmazsa biliim sistemi ker. Veriyle ilgili dier bir husus ise, rgtn bir kademesindeki verinin ilenmesiyle elde edilen bilginin baka bir kademenin ilenmi verisi olabilmesidir. Bu nedenle veri ile bilgi arasndaki ayrm her zaman kullancnn ihtiyalarna baldr. lemler lemler, bir biliim sistemindeki bilgisayarlarn almasna yol gsteren kurallarn ve komutlarn kmesi olarak tanmlanr. lemlere ayrca bilgisayar eriimini denetlemek iin de gerek duyulur. Bilgisayarlarda ilenen bilginin 'yedeklenmesi' yani ikinci veya nc kopyalarnn alnmas ve herhangi bir problem doduunda bu bilgilere eriilmesinde ilemler gerekir. rnein satn alma talepleri, satn alma siparileri ilemler sayesinde karlatrmalar yaplarak elde edilir ve raporlanr. Bu raporlara gre yneticiler, hangi rnlere gereksinim olduunu incelerler. Satn alma talepleri, satn alma siparileri, alnan raporlar ve satcya kesilen fatura, biliim sisteminin veri tabannda depolanr. Yazlan bir programla depolanan bu bilgiler karlatrlr ve deme yapmadan nce ihtiya duyduklar aratrmalarda kullanmalar iin ynetime sunulur. alanlar Bilgisayara dayal grevlilerdir. biliim sisteminin son nemli bileeni bilgisayarlarda alan

alanlarn iyi yetitirilmi olmas, bilgisayarlardan elde edilecek verimin artmasnda ok nemlidir. Aksi takdirde alanlar, bilgisayarn btn olanaklarndan yararlanamazlar. Bu yzden bilgisayarn her zelliini kullanabilecek ekilde eitilmeleri gerekir. Ayrca alanlar, sistemden bilgi iin elde edilen kty karar verme, raporlama ve dier ynetsel faaliyetler iin deerlendirebilme yeteneinde olmaldr.

rgtn bir kademesindeki verinin ilenmesiyle elde edilen bilgi, baka bir kademenin ilenmi verisi olabilir. 3.4.1. VS-Veri leme Sisteminin leyii Veri leme Sistemi (VS), ham veriyi makinenin okuyabilecei hale evirmek, ile ilgili ayrntlar depolamak ve ilemek iin kullanlr. in ayrntlarnn yazcdan karlmas gibi veri girdisi, ileme ve k ilemleri de VS'e dahildir. VS, ounlukla muhasebe ilemleri, sat veya stok verilerine ayrlmtr. Bunun nedeni de, bu tip verilere iletmedeki dier biliim sistemleri tarafndan ihtiya duyulmasdr. Veri leme Sistemi

Veri ileme sisteminde veriler, biliim sistemindeki bilgisayarlara; bir klavye, optik okuyucu veya eitli dier giri cihazlar kullanlarak verilir. Veri, ilenmeye hazr hale gelene kadar bilgisayarda saklanr, allan uygulamaya bal olarak hemen veya daha sonra ilenir. Veri giriinden sonraki ileme faaliyetleriyle, veriler, ynetime faydal bilgiye dnr. Bu bilgi, biliim sisteminin kulland ok eitli ekillerde retilir. Raporlar, tablolar, grafikler, grsel ve iitsel sunular vb. gibi. Bilginin hangi ekilde retilecei, onu kullanan kiinin ihtiyacna uygun olmaldr. Birok veri kaynaklar, bilgi retmek iin kullanlr. Bazlarna 'i veri' denir.

 veri, iletmenin hizmet ve mal retimi, satclarla mterilerin etkileimleri gibi gnlk etkinliklerin sonucunda retilen veridir. verinin ilenmesi birok rgt iin nemlidir. Bylece o rgtn gemiteki ve imdiki almalar hakknda temel bilgiler salanr. Daha eski birok sistem, tamamyla biliim sisteminin bu safhas zerinde younlamtr. Bugn iletme istatistiklerinin biriktirilmesine ek olarak, zel bir ii ilemede normal olarak baka bilgilere de gereksinim vardr. eitli endstrilerden, pazarlardan, ekonomik almalardan ve iletmenin abonesi olduu hizmetlerden toplanan bu bilgilere de 'd veri' denir. D veri, pazar aratrmalaryla mterilerin gzlemlenmesinden de elde edilebilir. Veri girdisine bir rnek olarak, elektronik yazar kasalarn kaydettii sat bilgilerini verebiliriz. Veri ileme, bu satlarn sat defterine, muhasebe dosyalarna ve stok kaytlarna gnderilmesini kapsar. VIS ktlar, mteriler iin ayrntl aylk durumlar gsteren yazcdan alnan listeler veya mallarn stoktaki durumlarnn kiisel bilgisayar ekrannda gsterilmesi de olabilir. Bir VIS, ham veriyi iler ve ileride yaplacak ilemler veya geri armalar iin verinin doru dosyada doru olarak depolanmasn salar. Dosyalar elektronik ortamda bilgileri toplar ve her dosyaya sistemde bir isim verilir. 3.4.2. Veri leme Sistemlerinde Girdi, lem ve kt Veri ileme sistemlerine veri girii bir zamanlar punchcard denilen delikli kartlarla yaplmaktayd. Bu kartlar artk mzelik olmutur. Buradan da anlayacamz gibi bilgisayarlar sz konusu olduunda 10-20 yl eski olmak, mzelik olmak demektir. Bugnk eilim, veriyi bilgisayarn klavyesini kullanarak bilgisayarn ekran vastasyla dorudan bilgisayara veya manyetik disk gibi eitli tipteki ikincil depolama birimlerine gndermektir. Sonular, farkl bilgisayar uygulamalarnn daha kolaylkla eriebilecei farkl ekillerde depolanr. rnein, dorudan bilgi girii; siparilerin telefonla verildii uzaktan alveri yaplan sistemlerde olduka nemlidir. girdileri iin dier bir yaklam da, optik karakter tanyc cihazlarla dorudan yaplan veri giriidir. VS, veri ileme tarzna gre snflandrlr.

dorudan bilgi girii yaplr. 3.4.3. Toplu lem

Siparilerin telefonla verildii alveri sistemlerinde

Toplu ileme sisteminde; oklu ilerden, kullanclardan ve belirli zaman aralklarndan alnan veri, bir araya getirilir ve girdi oluur. Bu girdiler, kmelere ayrlarak veya toplu olarak ilenir. Btn veri ya da iler, bir takm ortak kstaslara gre toplu hale getirilir. rnein; iin tipine gre. Verinin gncellemesine ihtiya olmadnda veya ok byk miktardaki benzer verinin ayn anda ilenmesi gerektiinde bu sistem kullanlr.

Toplu ileme sisteminde; veri bir araya getirilir ve girdi oluur. Bu girdiler, kmelere ayrlarak veya toplu olarak ilenir. 3.4.4. evrimii leme evrimii ileme sisteminde, iler olutuklar anda ilenir. evrimii almann iki tr vardr: Hareket ileme ve gerek zaman. Hareket ilemede, veri daha sonraki ilemler iin tutulmasndan ok, giri zamannda ilenir. Marketlerdeki barkod denetim sistemleri hareket ileme sistemlerine bir rnektir. Bu tip sistemler, para miktarlar ilendikten hemen sonra ayrntlaryla yazlm faturay retir. Gerek zamanl ilemede, bir kontrol ve geri besleme sistemi kullanlr. rnein bir alveri merkezinin nem orannn, scaklnn vb. ayarlanmas gibi ilemler gerek zaman ilemleridir. Veriyi gerek zamanda ilemede ileme eylemi, ok sayda kullanc ayn kaynaklar elde etmek iin birbirleriyle yar halindeyse iin kendisini gerekten etkiler. rnein bir uaktaki veya bir sinema salonundaki koltuklara kiileri yerletirmede olduu gibi. Bir kere veri girildii ve ilendiinde genellikle bir dosyaya yazlr, bir ekranda gsterilir, yazcda bastrlr veya bu ilemin hepsi yaplr. Bu admda ilenmi veri henz balangtr. Sonu bilgisi daha pek ok defa ilenecektir veya karar vericiye faydal bilgiyi salamak iin baka verilerle bir araya getirilecektir.

sistemlerine bir rnektir.

Marketlerdeki barkod denetim sistemleri hareket ileme

3.5. YNETM BLM SSTEMLER (YBS)

Ynetim biliim sistemleri, veri ilemenin kullanlmasnn sebep olduu bilgi arlna are bulmak iin ortaya karld. lk amalarndan biri, ynetsel kullanm iin anlaml raporlar retmekti. YBS'nin sunduu raporlar sayesinde, yneticiler karar verirken kullanmak mecburiyetinde olduklar bilgileri bulabilmek iin saatlerce bilgisayar kts kat destelerini aratrmak zorunda kalmadlar. Bu sre, ynetim biliim sistemlerinin geliimine neden oldu. Ynetim Biliim Sistemi-YBS, bir rgtteki ilemleri, ynetimi ve karar verme ilevlerini desteklemek iin bilgi salamak amacyla oluturulmu tmleik kullanc-makine sistemidir. Bu tanm ynetime destei vurgular, nk YBS'nin amac ilemsel, taktik ve stratejik kararlar vermek iin gereken destei salayacak raporlarn retilmesidir.

Ynetim Biliim Sistemi, bir rgtteki ilemleri, ynetimi ve karar verme ilevlerini desteklemek iin bilgi salamak amacyla oluturulmu tmleik kullanc-makine sistemidir. 3.5.1. YBS Raporlarnn Tr ! YBS raporlarnn trlerini grmek iin aadaki balklara tklaynz.

3.6. KARAR DESTEK SSTEMLER (KDS)

Yneticiler, eitli tipte hazrlanan raporlarn da karar vermeyle ilgili sorunlarna tam zm oluturmadn grdler. Bilgiye zamannda eriim eksiklii ve YBS kullanan bir kararn etkinliini snamada yneticinin yetersizlii, "Karar Destek Sistemleri-KDS" adyla yeni sistemlerin gelimesine neden oldu. Bu biliim sisteminin amac, yneticinin sorunlara cevaplar bulmasn ve nicel ya da grafik modellerle daha iyi kararlar vermesini salamaktr. Ralp H. Sprague ve tanmlamaktadrlar: Eric D. Carlson, karar destek sistemlerini aadaki gibi

"Karar vericiyi yapsal olmayan sorunlar zmesi iin veri ve analiz modelleriyle dorudan doruya etkileim iinde yzletirerek yardmc olan bilgisayar temelli sistemlerdir." Bu problemler rgtlerin ilemsel seviyesinden ok, taktik ve stratejik seviyelerinde grlen sorunlardr. Karar Destek Sisteminin Bileenleri

KDS bir veri taban, bir model taban ve bir kullanc arabiriminden olumaktadr. Veri taban, model tabannda bulunan ve model oluturmada kullanlan veriyi salar. Kullanc arabirimi sistem ve kullanc arasndaki etkileimi idare eder. KDS, ok farkl ilevler iin kullanlr. rnein, mali ilerin planlanmas gibi. Sistem bir PC'deki "elektronik hesap izelgesi" kadar kolay veya byk bir sistemde zel olarak tasarlanm bir yazlm kadar gldr. KDS, ilave ilemler gc, depolama kapasitesi ve gelimi grafikler nedeniyle daha ok ana bilgisayar yapsndaki bilgisayarlar iin gerekletirilse de, birok PC'de KDS paket programlar vardr. Lotus 1-2-3 veya Excel gibi programlar da yneticiye karar vermede yardmcdr. 3.6.1. Karar Destek Sistemlerinde Kullanlan Modeller zm zor sorunlarla uraan karar verici, bilgisayarla annda etkileimini salayan bir sisteme gereksinim duyar. Bilginin veri tabanndan veya bir d kaynaktan elde edilmesine ek olarak, karar verici bilgi deiimlerinin etkilerini veya yeni bilginin etkilerini taklit edebilmelidir. Model fiziksel, ekonomik ve mali ilerle ilgili durumlar sunabilmelidir. Her model, zel bir evredeki nemli deikenler arasndaki ilikileri tanmlamaya yarayan gerein basitletirilmi bir yorumudur. Model oluturma trleri, en uygun duruma getirme, ileriyi grme ve benzetme modellerini kapsar. En uygun duruma getirme modelleri, bir probleme 'en iyi/en uygun' zm aratrr. leriyi grme modelleri, eldeki veriye bakarak gelecei tahmin etmeye alr. Benzetme modelleri, pek ok yllarn sonularnn birka saniyelik ilemeyle bir kopyasn oluturur.

zm zor sorunlarla uraan karar verici, bilgisayarla annda etkileimini salayan bir sisteme gereksinim duyar.

3.7. STYNETM BLM SSTEMLER (BS)

KDS, sorunlar zmeyi, hedefleri aratrmay ve karar vericiler iin belirli problemler hakkndaki risk analizi sorularn cevaplamay hedefler. ou kez rgtn kendi birimlerinin ierdii zel problemlerle daha ok ilgilenme eiliminde olan orta kademe yneticiler, KDS'nin en nemli kullanclardr. Tepe yneticiler, rgtn btnn kapsayan kresel bak asna sahip olmaldr. Tepe yneticiler, zamanlar kstl olduundan zaman kayb oluturmadan bilgi salayabilmeli ve onlarn biliim sistemleri kullanm ok kolay sistemler olmaldr. Ayrca ihtiya duyduklar bilginin anlalmas kolay bir ekilde sunulmasn da isterler. Bilgi kaynaklar ou kez VIS ve YBS'den gelen i veri kadar d veriyi de kapsar. Tepe yneticilerin biliim sistemi, onlara eitli sonularn altnda yatan nedenleri bulabilmeleri iin yetkinlik salamaldr. stynetim Biliim Sistemi-BS, tepe yneticiye rekabette etkili olacak ynde karar vermesinde yardmc olan bir 'sunu sistemi' dir. BS, bir anabilgisayarn depolama kapasitesi ve gcyle kiisel bir bilgisayarn (PC) grafik kapasitesi ve kullanmn bir araya getirir. Bilgi anabilgisayardan veya d veri tabanndan kiisel bilgisayara aktarlr. Ynetici, daha sonra sonularn yer ald seenekler ekrannda seim yapmak iin 'fare(mouse)' gibi bir iaretleme aletini kullanr. Klavye BS'de nadiren kullanlr, nk ynetici ounlukla veri girmekten ok bilgiyi aratran ve sorular cevaplayan kiidir. BS'de kiisel bilgisayarn ekranndaki k ou zaman grafik eklinde veya grafik ve tablolarn birleimi eklindedir. BS'nin baars, yneticinin tarzna ve gereksinimlerine gre klar tanmlama derecesiyle llr. Sistem bilgiyi, yneticinin problemle ilgili dnce tarznda sunmazsa, ynetici BS ile rahat alamayacak ve muhtemelen onu kullanmayacaktr. Bugn, gelimi bu sistemler iletmenin veri tabann ve dier kaynaklar kullanarak byle stratejik bilgileri salarlar. Bu yeni sistemler, raporun btn bir parasndan elde edilen izelgeler kadar grafik sunumlar da desteklemektedir.

grafik eklindedir.

BS'de kiisel bilgisayarn ekranndaki k ou zaman

3.8.

BS,

KDS

ve

YBS'NN

KARILATIRILMASI

BS, KDS ve YBS arasndaki ilikiyle ilgili youn tartmalar vardr, nk her de ynetsel karar vermede destektir. Ancak birinin bittii ve dierinin balad yer neresidir? Bu farka bakmann bir yolu, YBS'nin vurgusunun rapor retme, KDS'nin vurgusunun model oluturma ve BS'nin vurgusunun sunum olduunu gz nnde bulundurmaktr. YBS, denetim iin raporlama iine ynlenmitir, BS ise problemler ve frsatlar zerine younlar.

YBS, KDS ve BS'nin her biri ynetimin farkl kademesiyle balantl olabilir. rnein, YBS, ynetimin btn kademeleri tarafndan kullanlr, zellikle ilemsel ve taktik kararlarn verilmesinde alt ve orta kademe ynetimi tarafndan kullanlr. Alt ve orta kademe yneticilerin bu kararlar, tepe ynetimin verdii kararlarla yrtlr. Dier taraftan KDS, ou defa orta ve st kademe ynetim tarafndan problem zmek iin kullanlr. Son olarak, BS ounlukla sadece kk bir yetki grubu tarafndan kullanlr ve yetkilinin gereksinimlerini tanmlamaldr. YBS ve KDS i veriyi kullanma eilimindedir, oysa BS i ve d verinin ikisini de kullanr. Biliim Sistemlerinin Ynetim Seviyeleriyle likileri

YBS, KDS ve BS, her biliim sisteminin destekledii kararlarn tipine gre de birbirinden ayrlr. Kararlar yapsal veya yapsal olmayan kararlar olabilir. Yapsal kararlar, iyi tanmlanm, yeknesak ve en iyi hareket ynn semek iin belirlenmi yntemleri olan kararlardr. YBS, yneticinin yapsal kararlar vermesinde tablolar veya raporlar eklinde bilgi salayarak ok faydal olur. KDS ve BS genellikle yapsal olmayan kararlarn verilmesinde kullanlr. Bunlar proje ynetimi, bte hazrl ve aratrma gelitirme alanlardr. Yarg ve anlay gerektiren yapsal olmayan kararlar yeknesak deildir ve karar vermek iin zerinde uzlamaya varlm bir yntemleri de yoktur. YBS, KDS ve BS arasnda bir tek noktaya bakarak ayrm yapmak her zaman olanakl olmaz. Bu biliim sistemleri hakkndaki daha genel bir dnce, tartlan yaklam da bir araya getirmektir. YBS rapor merkezli bir sistemdir. ncelikle alt ve orta kademe yneticiler tarafndan iyi yaplanm kararlar iin kullanlr. KDS model merkezli bir sistemdir. ncelikle yar yapsal ve yapsal olmayan kararlar iin orta ve bir st ynetim tarafndan kullanlr. BS sunu merkezli sistemdir. Tepe ynetimi tarafndan kullanlr. ok geni kaynaklardan toplanan bilgilere dayanan yksek derecede yapsal olmayan kararlar iin tasarlanmtr.

3.9. OFS BLM SSTEMLER (OBS)

yerlerinde "Ofis Biliim Sistemleri-OBS" ortaya knca bilgisayar kullanmyla ilgili en byk deiikliklerden biri olutu. Ofis Biliim Sistemleri-OBS'ne ounlukla "ofis otomasyonu" denir. Verinin ve bilginin sadece ofis iinde deil, rgtn tm iinde serbest akn salayarak btn dier biliim sistemlerini destekler. lk OBS, elektrikli daktilolar, diktafonlar ve telefonlardan oluuyordu. Bugnn OBS'i ok eitli elektronik ve bilgisayarl ofis cihazn kapsar. Bu cihazlar ou kez zel bir bilgisayar a sistemi olan ve "yerel alar-YA" olarak adlandrlan yapya balanrlar. OBS'nin donanm bileenleri unlardr: 1Ana 2Kiisel bilgisayarlar 3Kablo balantlar ve 4Optik 56- Faks makineleri. bilgisayar ve evre kiisel bilgisayar terminalleri, birimleri, badatrclar, tarayclar, Telefonlar,

in gereksinimlerini karlamak iin bu donanm bileenlerini bir arada altracak yazlm bileenlerine ihtiya vardr. OBS yazlm bileenleri ise unlardr: 1. 2. Veri 3. Yerel 4. letiim yazlm. Szck taban a ynetimi ilem, sistemleri, yazlm,

ynetim iin

OBS, verinin ve bilginin sadece ofis iinde deil, rgtn tm iinde serbest akn salayarak btn dier biliim sistemlerini destekler. 3.9.1. Ofis Biliim Sisteminin levleri alma yerinin tipine bal olarak OBS, birok farkl ilevi yerine getirir. Herhangi bir OBS sisteminin paras olmaya ynelik ilevler unlardr: 1. Yaz 2. Ses ve 3. Faks 4. Elektronik 5. Elektronik 6. ve d veri tabanlarna giri. hazrlama, postalama, iletiimi, deiimi, dosyalama,

elektronik veri

OBS'nin ilevlerinden yaygn olarak kullanlan, yaz hazrlamaktr. Bu ilev; kiisel bir bilgisayardaki kelime ileme, tarayc ve optik karakter okuyucu yazlmlarnn kullanlmas yoluyla yerine getirilir. Ofislerde iletiimin her zaman yaamsal bir nemi olacaktr. Telefon bir asrdan uzun zamandr ofislerde kullanlmaktadr. Bugn ses haberlemesi; konuan mesajlar gnderme ve alma, depolama ve nakletmeye olanak salayan telefonlarn kullanlmasyla genilemitir. Mesajlar 'elektronik posta kutusu' olarak adlandrlan bir sistem dosyasnda depolanr ve alc kendi yetkisiyle bu kutudan mesajlarn alr. Elektronik haberlemenin dier bir ekli 'etkileimli elektronik postalama' ilemidir. alanlar mesajlarn ve dosyalarn anabilgisayara bal kendi terminalleri veya kiisel bilgisayarlar arasnda etkileimli gnderirler. En hzl byyen ofis haberleme sistemlerinden biri "Elektronik Veri Deiimi-EVD" dir. EVD'de, irketler veriyi elektronik olarak gndermek ve almak iin haberleme hatlar ve bilgisayarlar kullanrlar. Bu veri mteri aratrmalar, sat siparileri, faturalar ve dier sat ve gnderme bilgilerini ierir. EVD, rakiplere gre farkl stnlkler salar. letiimin hzla gelien dier bir tr faks makinesidir. Faks makinesi dnyann herhangi bir yerindeki elektronik belgeyi veya yazy hemen hemen annda gnderebilir. Ofislerde gittike artan kat tketimini denetim altna almak iin birok rgt, optik veya manyetik disklerde elektronik dosyalar kullanr. Dosyann ierii, kelime ileme belgeleri, elektronik posta belgeleri veya elektronik hale dntrlm kat belgeler olabilir. Sonu olarak OBS, biliim sistemlerinin eitli tiplerinde karar vericiler iin mevcut i ve d veri tabanlarnn oluturulmasnda kullanlr.

OBS'nin ilevlerinden yaygn olarak kullanlan yaz hazrlamaktr. Bu ilev kiisel bir bilgisayardaki kelime ileme, tarayc ve optik karakter okuyucu yazlmlarnn kullanlmas yoluyla yerine getirilir.

3.10. UZMAN SSTEMLER

Bu biliim sistemi, her byklkte irket iin ok nemli olmaya balamtr. "Uzman Sistemler-US", verilen bir konu zerinde birok uzmann kendilerine zg kurallarn ve bilgilerini birletirmeye alr. Bu bilgiyi bilgisayarda depolar. Daha sonra bilgisayar yazlm, belirli bir konuda uzmanlk gerektiren grevlerde karar vericiye yardm etmek iin bu bilgiyi birletirerek 'uzman' olur. Hemen hemen her rgt, baarl olabilmesi iin bilgisi anahtar tekil eden en az bir kiiye sahiptir. Byle kiiler, alanlarnda uzmandrlar ve onlar olmadan ok az sey baarlabilir. Uzmanlar lzumsuz, nemsiz ayrntlar kesip atabilirler ve herhangi bir problemin kalbine ynelebilirler. Onlar, kararlar vermek veya dier karar vericilere tavsiyelerde bulunmak iin belirli bir bilgi yapsn ve baz kurallar kullanrlar. Byle uzmanlarn btn rgtler iin nemli olduu aktr. Bu uzmanlarn says azdr, ok pahal ve yerlerinin doldurulmas ok zor olabilir. Bunun iin birok rgt problemlerin zm iin baz nemli karar vericilerin uzmanln kullanmak ister. Bir sistem oluturmann ekonomik olmayaca, yeknesak olmayan ve sk tekrarlanmayan problemlerin zmnde yaratclklarndan dolay, bu uzmanlara hala ihtiya duyulmaktadr. Uzman sistemler, "yapay zeka-YZ" olarak bilinen hzla byyen alann ok kullanl bir yndr.

Birok rgt problemlerin zm iin baz nemli karar vericilerin uzmanln kullanmak ister.

3.11. STRATEJK BLM SSTEMLER (SBS)

Biliim sistemlerinin geleneksel grnde, temel ilemler otomatikletirilir ve ynetsel karar verme desteklenir. Baz ileri dnceli irketler, biliim sistemlerini daha ok pazar pay iin srekli mcadelelerinde stratejik silahlar olarak kullanmaya baladlar.

"Stratejik Biliim Sistemi-SBS" irketin rekabet stratejisini gelitirmek veya desteklemek iin kullanlr. Biliim sistemi kullanan bir irket, rakipleri zerinde stnlk kurmak iin stratejik biliim sistemlerinden faydalanr. Birok iletme, teknolojik deiimin sonularn grecek 'stratejik uzgr' sahibi olmad iin i dnyasndan silinmektedir. Stratejik biliim, irketin rakipleri zerinde stnlk kurmasna yardmc olmak iin eitli yntemler kullanabilir. Bu yntemlere mevcut bilgiyi yeni amalar iin kullanmak, pazar paynn azalmasna kar erken uyar sistemleri oluturmak, mevcut rnlere yeni pazarlar bulmak ve hatta rgtn amacn yeniden tanmlamak dahildir. Birok aratrc BS/BT'yi tip veya dnem olarak snflandrmaktadr. Galliers ve Somogyi, BS/BT'nin gelimesinin, BS/BT'nin kullanm (V) ve ynetimi (YBS) devirlerinden "stratejik biliim sistemleri" adn alan nc dneme doru olan ve aadaki tabloda uyarlanm hali verilen bir plann hazrladlar. Bu evrim srasnda oluan birok eilimi gz nne aldlar. Byle sral bir incelemenin tek sorunu, V'nin bittiini ve gelecekteki gelimelerden faydalanamayacan ileri srmesidir. rgtlerin BS/BT Evrimindeki Ynelimler ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

BT'nin stratejik faydalarnn, iteki deiikliklerin artyla baka bir deyile risk artyla, ne ekilde ortaya kacan deerlendiren almalar yaplmtr. BT'nin eit 'yeniliki' kullanm zerinde durulmutur. Bu kullanmlar unlardr: 1. 2. 3. sahasnn yeniden tanm. srelerinin ilikilerinin yeniden yeniden tasarm, tasarm,

Bu snflandrmada deiim fikrinin ak bir ekilde vurgulanmasyla, BS/BT'den stratejik yararlar salanacan syleyebiliriz.

YNETM BLM SSTEMLER (YBS)

Bu blmde "Ynetim Biliim Sistemleri"; "Pazarlama Ynetimi Biliim Sistemi", retim Ynetimi Biliim Sistemi", "Mali ler Ynetim Biliim Sistemi" ve "nsan Kaynaklar Ynetim Biliim Sistemi" olarak drt ana balk altnda incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Ynetim Biliim Sistemleri-YBS'ye neden gereksinim duyulduunu, Bir Ynetim Biliim Sisteminin balca hangi ksmlardan olutuunu, Pazarlama Ynetim Biliim Sisteminin hangi temel faaliyetleri kapsadn, retim Ynetimi Biliim Sisteminin ne olduunu, Mali ler Ynetim Biliim Sisteminin ne olduunu, nsan Kaynaklar Ynetim Biliim Sisteminin ne olduunu, Bilgisayar Destekli Tasarm-BDT(Computer Aided Design-CAD)'nin ne olduunu, Bilgisayar Destekli malat-BDI(Computer Aided Manufacturing-CAM)'nin ne olduunu, Bilgisayar Tmleik malat-BTI(Computer Integrated Manufacturing-CIM)'nin ne olduunu, Malzeme Gereksinimini Planlama Sistemleri-MGP(Material Resource PlanningMRP)'nin ne olduunu, Tam Zamannda Sistemi-TZS (Just-in Time Systems)'nin ne olduunu

reneceksiniz.

4. YNETM BLM SSTEM KAVRAMI

"Ynetim biliim sistemi (YBS)" raporlar yneticilerin karar vermelerini birok ynden kolaylatrr. rnein bir YBS raporu, mevcut pazarda genileme frsatn grmeye yardmc olabilir ve pazar tanmlandktan sonra, satlar, fiyatlar ve rn maliyetine ait raporlar arasndaki ilikilerin incelenmesiyle, fiyatlarn belirlenmesinde izlenecek strateji konusunda pek ok yn gsterebilir. Ayrca bu raporlardaki veriler kullanlarak, "karar destek sistemleri (KDS)" birok seenei deerlendirebilir ve en iyi hareket ynn nerebilir. YBS, iletmedeki birok eylemi denetlemek iin kullanlabilir.

Genellikle, YBS modeli taktik karar verme ve ilemsel denetim zerinde etkilidir. Yneticiler, taktik ve ilemsel kararlardan daha geni kapsaml ve rgtn davranyla dorudan balantl olan stratejik kararlarda da YBS bilgilerini kullanrlar. lemlerin kontrol ve denetlenmesi "veri ileme sistemi (VS)" tarafndan yaplr. VS, veriyi veri tabanndan toplar. Ayrca dardaki evrelerden de veri salanr. YBS btn bu veriyi kullanr ve ynetime, ynetsel denetim ve karar verme faaliyetleri iin bilgi oluturur.

YBS'nin yaps, kullanlmas ve deeri; YBS'nin iletmelerin temel ilemleri olan pazarlama, retim ve mali iler alanlarndaki kullanmna ve etkilerine baklarak anlalr.

Yneticiler, taktik karar verme ve ilemsel denetimde olduu kadar, rgtn davranyla dorudan balantl olan stratejik kararlarda da YBS bilgilerini kullanrlar.

4.1. PAZARLAMA YNETM BLM SSTEM

Bir irketin "pazarlama ynetimi", rnn veya servisini mteriye iletmek iin YBS'ye ihtiya duyar. Pazarlama faaliyetleri ounlukla 5 balkta toplanr: 1. rn 2. Pazar aratrmas 3. Tantm, reklam 4. Fiyat 5. Datm kararlar. gelitirme ve saptama retim vb. kararlar, kararlar, kararlar, kararlar,

letme, "Pazarlama Ynetim Biliim Sistemi" ile pazar zelliklerine uygun rnler gelitirebilir ve mterinin eline ulatrabilir. Ynetim, retilecek rn miktarn, bu rnn zelliklerini, uygun fiyat ve rnn datmn belirlemelidir. Gnmzn rekabeti ortamnda, pazarlamaya ynelik kararlar iletmenin baarsnda kritik rol oynamaktadr. Mterinin ihtiyalarn deerlendiren, fiyatlar belirleyen, rn etkin olarak tantan, verimli bir ekilde datmn yapan ve mterilerine hizmet salayan gelimi sper sistemleri olan iletmeler rakiplerine kar stnlk kazanrlar. Bu faaliyetler pazar aratrmalaryla balar, rn gelitirme ve planlamayla devam eder. Bu planlardan rnn datm ve sat iin bir pazarlama plan gelitirilebilir. Son olarak iletme, mterilerine bakm hizmeti sunmaldr. Btn bu faaliyetler yandaki ekilde sunulan ok eitli verilerden oluan bir 'veri taban' tarafndan desteklenir. Veriler; VS'den, dier YBS'lerden ve d kaynaklardan elde edilir. Aada sat ve pazarlama destek otomasyon sistemlerinin kapsad temel faaliyetler sralanmaktadr:

1. Veri taban ynetimi, 2. Pazar istihbarat (elektronik aratrma), 3. Frsatlar saptama, a) Pazarlama hedef kitlesi, b) Sat plan ve gelecek tahmini, 4. Sat kaynaklarnn yerlerini planlama ve yerletirme, 5. Pazarlama destei (elektronik pazarlama, toplu postalama, elektronik satlar), 6. Sat ynetimi, 7. Baarm lm ve destekleme. Tasarm iyi yaplm bir Pazarlama YBS'si, pazarlama ynetiminin ve sat elemanlarnn iletme rnlerini desteklemesinde, satta, datmda ve bakm hizmetinde ok nemlidir.

Pazarlama Ynetimi Biliim Sisteminin Veri Taban

! Bu veri tabanndaki bilgileri grmek iin tablo zerinde fare ile aa-yukar geziniz.

4.1.1. Veri Taban Ynetimi, Veri ve lem Girdisi Pazarlama Ynetimi Biliim Sistemi

Pazarlama YBS, ihtiyac olan bilgilerin ounu, ham veriyi faydal bilgiye dntren VS'den alr. Bir iletmenin pazar bilgisinin ounun en nemli kayna sat siparileridir. Hatta kk iletmeler, faydal sat istatistiklerini ve ynelimlerini, fiyat belirleme, datm, faturalama ve nakit makbuzlarn ieren sat bilgileriyle zetleyebilirler. Bu veri, bir veri tabannda tutulabilir veya kullanlabilir hesaplar dosyas, mteri ve stok dosyalar gibi birka dosyada saklanabilir. Pazarlama YBS'sine ilikin verilerin ou, retim ve mali iler ynetimi tarafndan karar verme ve ihtiyalar raporlamada kullanlr. 4.1.2. Pazar Aratrmas rn gelitirme ve planlama, etkili bir pazar aratrma sistemiyle balar.

Ynetim, ilk nce mteri gereksinimlerine cevap verecek rn veya rnleri belirlemelidir. Bu karar vermek iin; mevcut pazar ynelimlerini izleyen, yeni gelimeleri ve gelimelerin pazara olan etkilerini nceden tahmin eden akll sistemlere ihtiya vardr. Pazarlama elemanlar, pazar stratejisi gelitirmek iin, pazar aratrma verisini ve pazardaki eitli ynelimler hakkndaki raporlar kullanrlar

Ynetim, mteri gereksinimlerine cevap verebilmek iin, mevcut pazar ynelimlerini izlemelidir. 4.1.3. rn Gelitirme Pazardaki mevcut reticiler arasnda fiyat ve kalitesiyle rekabet edebilecek bir rnn, mevcut imknlar dahilinde uygun maliyetle retilmesi esastr. Yeni rnn gelitirilmesinde "Bilgisayarla Tmleik malat-BT (CIM)" ve "Bilgisayar Destekli Tasarm-BDT (CAD)" teknikleri kullanlmaktadr. Bilgisayar destekli tasarm ve bilgisayarla tmleik imalat, rn tasarm zelliklerinin, retim aamalarnn, paralarnn ve maliyetlerinin en iyi tasarmn yapmay amalar. Bunun iin BDT ve BT uygulamalar, bilgisayar bir ara olarak kullanrlar. Mteri ihtiyalarn, mali kaynaklarn ve imalat zorluklarn da dikkate alarak dzenleyebilirler.

Bilgisayar destekli tasarm ve bilgisayarla tmleik imalat, rn tasarm zelliklerinin, retim aamalarnn, paralarnn ve maliyetlerinin en iyi tasarmn yapmay amalar.

4.1.4. Pazarlama Plan Pazarlama plan, yeni bir rnn sat tahminlerini ve fiyat belirleme stratejisini kapsamaldr. Sat tahminleri, pazar ynelimleri hakkndaki ilk bilgiye sahip sahadaki sat elemanlarndan gelecek veriye gereksinim duyar. Sat mdrleri, ekonomi ve endstri hakkndaki YBS raporlarna gre rnn pazar potansiyeliyle ilgili kendi geni kapsaml grlerini bildirirler. Planlama iin birbiriyle balantl unsurlarn bir btn olarak almas amacyla istatistik modeller kullanlr.

Bu veriler kolaylkla elde edilir. Rakiplerin fiyatlar bellidir, gemiteki sat hacmine bakarak btn pazarn talebi bulunabilir ve enflasyon ile faiz hadleri de genel ekonomik gstergelerdir. 4.1.5. Tantm ve Reklamlar Pazarlama plann gelitirirken, rn tantmak ve reklamn yapmak amacyla zel bir plan yaplmaldr. nceki pazarlama kampanyalarnn etkinlii hakknda edinilen bilgi, tantm almalarnn dzenlenmesinde ynetime yardmc olabilir. Birok byk iletme tantm harcamalar ve medyann kullanmyla sat sonular arasnda bir iliki oluturur. Reklam ve sat ynetimi, bu balantyla ilgili olan YBS raporlarn dzenli bir ekilde alr. Bu raporlar rnn tantm abalaryla, satndaki deiiklikler arasndaki balantnn istatistik analizlerini iermektedir.

4.1.6. Datm Sat, ancak rn mteriye ulat zaman tamamlanm kabul edilir. Datm sistemi, rn sat iin en uygun yere gtrmelidir. rn pazar iinde 'perakendecilere mi?', 'toptanclara m?' veya 'hangi perakendeci ve toptanclara?' gtrlmeli vb. kararlarn verilmesi gerekmektedir. Bu datm kararn vermek iin sat, tantm ve perakende sat stoklarna ait istatistik veriye ihtiya duyulur. Ynetim bu sat raporlarn ve stok bilgilerini kullanarak talebin en fazla olduu yerlere uygun miktarda rn yollar. Dier yerlere gnderilecek rn miktarnn da stoklar amamasna dikkat edilir. Sat elemanlar yanlarndaki tanabilir PC ekranlarndan stoklara eriip bu bilgileri inceleyebilirler.

4.1.7. Satlar Sat stratejisi, retilen rnlere ve firmann btn hedeflerine baldr. yi bir pazar aratrmas ve akll bir veri taban, sat ynetiminin elverili durumlar belirlemesini salar. Balang noktas, uygun sat yerlerinin belirlenmesidir.

Bunlardan biri perakendecilerdir ve bu perakendecilerden bazlar rakiplerin rnlerini de satarlar. Sat elemanlar, rn her ynden tanmal ve kiisel olarak rn destekleyecek ekilde eitilmelidir. Sat elemanna mterinin yanndayken de yardmc olabilmek iin bilgisayarlardan yararlanlabilir. Satclar, rn bilgilerine byle kolay ve hzl eriimle, mteri ihtiyalarna daha hzl cevap verebilirler. Btn bu bilgiler sat retkenliini arttrmada nemlidir ve mterileri firmaya balayarak firmann rakiplerine gre avantajl duruma gemesine neden olur. Bir kere sat stratejisi benimsendikten sonra, VS ktsndan gelen veri ile hazrlanan sat raporlarnda sunulan sat faaliyetleri, ynetim tarafndan denetlenmelidir. Bu raporlar ynetimin; yeni firsatlar, planlarla uyumu, tahmin edilen talepten olan sapmay, rn ve blgeyle ilikili sat miktarn ve eitli eilimleri tanmalarna yardmc olur.

4.1.8. Kredi rn mterilere ileten perakendeciler iin sat stratejisinin bir paras olarak kredi politikas oluturulmaldr. statistikler, bir perakendecinin gemiteki satn alma ve deme durumunu ayrntlaryla verir. Bu bilgiler, her perakendecinin kiisel kredilerinin oluturulmasnda ok faydaldr.

Btn mterilerin gemiteki borlar raporlanarak, bu borlarn mteri kredi listelerine devri yaplr. Hesaplardan salanabilen bu verilerden tretilen, kredi gemilerini gsteren raporlar ve devredilen listeleri oluturma, iletmelerde rutin olarak yaplan ilerdir. Bunlar mterinin kredi durumunu srekli yenilemek iin kullanlr. Bu ilem ounlukla otomatiktir. Bilgisayarda bir algoritma kullanlarak kredi durumlar oluturulur. rnein, baz perakendecilere geni apl kredi imkn tannrken, baka birine ancak ynetimin resmi izniyle mal gnderilebilir. Ynetim, kredi ve nakit durumlarn YBS tarafndan retilen raporlarla denetleyebilir.

statistikler, bir perakendecinin gemiteki satn alma ve deme durumunu ayrntlaryla verir. Bu bilgiler her perakendecinin kiisel kredilerinin oluturulmasnda ok faydaldr

4.1.9. Mteri Hizmeti Mal gnderildikten sonra firma mterilerin hizmet ihtiyalarn takip etmelidir. Bir YBS kimin hizmet ihtiyac olduunu ve gereken hizmetin ne tip bir hizmet olduunu belirten veriyi salamaldr. Tamir esidiyle ilgili istatistikler, tamirat el kitaplar ve para stok sistemi byle bir hizmet salamann temelidir. Bu faaliyetin byk bir ksm bilgisayarlarn kullanmyla hzlandrlabilir. Mhendisler; rn zelliklerine, tamirat komutlarna, mevcut bulunan paralarn bilgisine ve tamir taleplerine acil eriim salamak iin tanabilir PC'ler kullanarak kendileri sahadayken ulaabilirler. Ayrca bakm hizmeti skln belirten geri beslemeli YBS raporlar, gelecekteki rnlerin gelitirilmesinde ve kalite denetimi ilemlerinde faydaldr.

4.2. RETM YNETM BLM SSTEM

retim YBS'si, rn gelitirme ve imalat ynetimine karar almada yardmc olacak bilgileri salamak suretiyle destek olur. Bu kararlar rn tasarm ve gelitirilmesi, tesisatn tasarm, retim planlama ve programlama, retim ilemleri, kalite kontrol ve stok bilgilerini kapsar. Temel alnan veri, ilem verisi, d veri ve dier faaliyet alanlar arasndaki ilikilerden salanr. Genel olarak retim ynetimi admlar rn tasarmyla balar. Yeni rn iin tesisatn tasarlanmasna ihtiya olabilir veya ynetim mevcut tesisatn nasl dntrlebileceini tespit etmeye ihtiya duyabilir. Daha sonra ynetimin imalat planlamas gereklidir. Plana; igc, malzeme, tesisat ve tesisat kullanmnn planlar da dahildir. Bu plann, ayn tesisat ve i gc kullanlarak imalat yaplan dier rnlerin planlaryla birlikte yrmesi iin YBS'ye ihtiya vardr. Kabul edilebilir bir kalite seviyesinin salanmas da bu plann nemli bir parasdr. Bir kere plan yapldktan sonra rn imal etmek iin ilemler balayabilir. Hizmet sektr sz konusuysa hizmet verilmeye balanr. Son olarak, firma datm ve sata uygun miktarda rn salayabilmek iin stoklarn iyi idare etmelidir. Btn bu faaliyetler, veri kmelerini ieren yandaki ekilde gsterilen bir veri tabannda yrtlr. Bu veriler VS'den, dier YBS'lerden, retim stratejisi planlama sisteminden ve d kaynaklardan elde edilir. retim yneticisinin sorumlu olduu ilere yardmc olmak iin birok periyodik rapor hazrlanabilir. YBS, ynetim tarafndan raporlar istendiinde, evrimii bir terminalden raporlar gsterebilecek ekilde tasarlanabilir. Bylece yneticiler, retim ilemlerini yakndan izleyerek denetleyebilirler ve herhangi bir problemde yaplmas gereken deiiklikleri sratle salayabilirler. Ayn ekilde, eitli rnlerin gereksinimlerine ksa zamanda cevap verebilirler. Btn bu ileri yapabilecek yetenekte iyi tasarlanm bir YBS, iletmeye nemli rekabet stnl kazandrabilir.

retim Ynetimi Biliim Sistemi Veri Taban Unsurlar

! Bu veri tabanndaki bilgileri grmek iin tablo zerinde fare ile aa-yukar geziniz.

4.2.1. retim Stratejik Plan retimle ilgili stratejik plann oluturulmasnda, retim stratejisi planlama sistemleri destek salar.

4.2.2. rn Tasarm Her imalat, rnn tasarlanmasyla balar. Bu ilem srasnda: 1rnn 2malat ilemleri 3Kullanlacak malzemeler 4Maliyetlerin 5- Kalite dzeyi belirlenir. zellikleri ve ve gelitirilir, standartlar paralar tespit tahmini

belirlenir, edilir, yaplr,

Buradaki ortak ama, rnn; kolay retilmesi, mteri standardna cevap vermesi ve ayn zamanda yksek kaliteli olmasdr. zellikle rn gelitirmeye ksa sre harcanmsa bu ii baarmak olduka zordur. Mhendislik ve tasarm ilerindeki grevliler ounlukla rn mhendislerinden, retim ynetim elemanlarndan ve ynetim muhasebecilerinden oluur. rn tasarm dikkat isteyen ciddi bir itir. rnn baars ve sreklilii tasarmna baldr. retim maliyetlerinin tamamna yakn bir blm bu tasarm aamasnda belirlenir. retim Ynetimi Biliim Sistemi Veri Ak

4.2.2.1. Bilgisayar Destekli Tasarm-BDT (Computer Aided Design-CAD)

ngilizcesinden ksaltlm "CAD" ifadesi ok yaygn bir ekilde kullanlr. rn tasarm srasnda, bir bilgisayar uygulama program olan CAD'den yararlanlr. Mhendisler, mimarlar veya proje izen kiiler CAD kullanmak suretiyle proje izimi iin gerekli olan sreyi nemli lde ksaltrlar. rn tasarm mhendisi; tasla girdi olarak verebilir, izimin bilgisayarda taranarak elde edilen kopyasn kabaca taslak olarak programa verebilir veya benzer bir rne ait bir fotoraf ilk taslak olarak girebilir. CAD program, rn iin en son tasarm oluturarak gnderir. Bilgisayar otomatik olarak tasarmda yaplan deiiklikleri sunan denklemleri retir. Yeni tasarm iin malzeme zelliklerini saptar. retim ilemleri iin fabrikada bulunan tehizatn ekillendirmesini yapar. Bu ilem iin yapay zeka kullanlr. rn maliyeti ve hatta salamln karar vericiler iin soruturabilir. CAD paket programyla elde edilen malzemeler listesinde, bir rn imal etmek iin ihtiya duyulan paralar ve malzemeler belirtilir. rn planlamann bu safhasnda rn gelitirmek veya maliyetleri azaltmak iin ok sayda deer eklenebilir. rn iin imalat gereksinimleri CAD izimlerinden gelitirilebilir. CAD fikrini nmerik hesaplamaya ve sonularn kullanmna geniletmek amacyla "bilgisayar destekli mhendislik" terimi kullanlmaktadr. ok eitli veri, komutlar ve dier programlama yordamlarn bir araya getirmek iin nesneye dayal programlama yaklam kullanlabilir. Nesneye dayal tasarmda bilgisayar kodu sadece bir kere gelitirilir ve eitli uygulamalar iin farkl programlarda defalarca kullanlr. Bu tasarm tekniinde bir nesne hem veri hem de ilemleri kapsar. Nesne tasarmnn nesneleri btnletirme ve aralarnda balant kurma yetenei vardr. Nesneye dayal tasarmn en nemli hedefleri retkenlii arttrmak, kaliteyi ykseltmek ve sreklilii salamaktr.

rn tasarm mhendisi tasla girdi olarak verebilir, izimin bilgisayarda taranarak elde edilen kopyasn kabaca taslak olarak programa verebilir veya benzer bir rne ait bir fotoraf ilk taslak olarak girebilir.

4.2.3. Tesisatn Tasarm rn etkili ve verimli bir ekilde imal etmek iin gereken zel ilemlerin plan yaplarak tesisatn tasarlanmas gereklidir. Bu ilemler ounlukla fabrikaya yerletirilmi 'i istasyonu' olarak adlandrlan bir bilgisayarda oluturulur. Bilgisayar yazlm, mhendislere ve retim ynetim elemanlarna tesisat plannn karlmasnda yardmc olur. Basit izim paket programlar, eitli i istasyonlarnn ve malzeme aknn yerini ve tesisatn karmak benzetim rneklerini gsterir. Yneticiler zel imalat ortam iin en iyi tesisat bu modellere bakarak belirlerler.

rn etkili ve verimli bir ekilde imal etmek iin gereken tesisatn tasarlanmas ilemi ounlukla fabrikaya yerletirilmi 'i istasyonu' olarak adlandrlan bir bilgisayarda oluturulur

4.2.3.1. Esnek malat Sistemleri-ES Tesisatn planlanmasnda kullanlan en son gelime "esnek imalat sistemleri-ES"tir. ES, retim i istasyonlar ve makineleri, bir ilemden dier bir ileme veya bir rnden dier bir rne en ksa kesinti sresiyle geirilebilir. Bu kesinti sresi, tesisat kurma ilemi iin gereken zaman belirtir. Birok ilem bilgisayarlar veya saysal denetim yntemiyle idare edilir. rn deiimi sadece bir program deiikliinden ibarettir. Byle esnek sistemler, tesisat kurmak iin gereken zaman en aza indirirler ve birok rnn ayn tesisat kullanmasn olanakl klarlar. Nmerik kontrol makineleri ve endstriyel robotlar gibi. Sonu olarak, btn rnlerin toplam maliyeti azalr, retim miktar artar ve irketin rn deiiklii taleplerine cevap verme yetenei geliir. Frsatlar yakalama kabiliyeti stratejik adan pek ok fayda salar. Bylece iletme, pazarda nemli bir pay elde edebilir, hatta yksek kr haddi salayabilir. Rakipleri de pazara ayn maliyette rn srnceye kadar bu stnln deerlendirebilir. Sonu olarak ES muazzam bir rekabet silah olabilir.

Endstriyel robotlar da esnek imalat sistemlerine bir rnektir. Bu sistemler tesisat kurmak iin gereken zaman en aza indirirler ve birok rnn ayn tesisat kullanmasn olanakl klarlar

Bu bilgilerin bazlar veri tabanndan elde edilir. likisel Veri Taban kullanarak retim programnn hazrlanmas kolay olur nk, ilikisel veri taban rn zellikleriyle retim kademelerini, gereken tesisat ve malzeme zelliklerini bir araya getirir. Stok verilerinin ou, i istekleri, maliyetler, satclar ve satn alma siparileri VS vastasyla oluturulan veri tabanndan elde edilir. Ynetimin planlama ileminde kulland bilginin ou, belli aralklarla retilen YBS raporlarndaki bilgilerden oluur. lave veri, mali iler ve pazarlama YBS'lerinden elde edilebilir. malat, rn tasarm ve kalite zelliklerine ait veri dahili olarak belirlenir. 4.2.4.1. Maliyet Verisi Arabirimi istasyonlar boyunca birinden dierine doru yaplan ilerin maliyetleri hesaplanr. Bu maliyetler tahmin edilen standart maliyetler ve sapmalarla karlatrlabilir. Denetim amacyla ynetime rapor edilir. Ynetimin retim planlamas, retilecek rnlerin maliyetlerini hesaplamak ve retim faaliyetlerinin mali iler planndaki zorluklarn belirlemek iin maliyet hesab sistemiyle gerekli arabirimi ierir. Bu zellikle yeni riskler iin geerlidir. Bugn "etkinlik tabanl maliyet sistemi" maliyet belirleyicilerin ounu kapsar ve sonu olarak, rn maliyetinin ve maliyet tahminlerinin daha doru olarak elde edilmesine katkda bulunur.

 istasyonlar boyunca birinden dierine doru yaplan ilerin maliyetleri, tahmin edilen standart maliyetler ve sapmalarla karlatrlabilir. 4.2.5. retim/malat Denetim Sistemleri

4.2.5.1 Malzeme Gereksinimini Planlama Sistemleri-MGP "Malzeme Gereksinimi Planlama-MGP", malzeme salamay programlamak iin tasarlanmas gereken ilemlerden biridir. MGP sistemleri, imalat firmalarnn ok iyi bilinen BT uygulamalarndan biridir. MGP ile gelecekteki mteri talebi bilgisi, retim planlama destei ve grev denetimi iin retim srecinin tmleik bir modeli bir arada kullanlr. Genel olarak MGP ktlar, imalat yneticilerinin zaman belirlemelerine ve satn alnacak malzeme miktarlarn saptamalarna yarar. Ayrca yneticilerin, mteriyi memnun etmek amacyla, talep edilen rnleri zamannda ve uygun maliyetlerle tamamlamalar iin gereken para retimini saptamalarn salar. MGP yazlm kullanlarak, istenen retim program hazrlanr.

MGP, geleneksel rn planlanmasna tamamen tmleik bir yaklamdr. Birok karar verme faaliyetini otomatikletirir ve allagelen YBS'lerde bulunan baz raporlar eler. Geleneksel rn planlamada btn retim, gelecekteki sat tahminleri ve retim planna dayanan i istekleriyle balatlr. Byle bir sistemle, her i istasyonu zerinde alt rnlere, rnler kendisinden nceki i istasyonundan geldii anda balar. Genellikle, rnler sistem boyunca telenir. MGP sistemi btn retim ilemi boyunca yaplan her ii izlemek iin kullanlr. talebinden balar, imalatn balamas iin malzemelerin sipariinin yaplmas ve retimin programlanmas, retim ileminin tamamlanmas ve iin bitirilmi rnlere aktarlmas MGP ilemleridir. Btn ilem her admda denetlenir ve gerekirse yeniden programlanr. MGP sistemi, retim ilemindeki her admda ok fazla miktarda geri besleme bilgisine ihtiya duyar. MGP'nin kabul grmesi ounlukla fabrikann imalat evresi aadaki zellikleri tad zaman gereklemitir: Srekli imalat yntemleri, Stok tutarak pazarlama stratejileri, Talebe bamllk, Dk imalat karmakl.

4.2.5.2. Tam Zamannda Sistemi-TZS MGP'ye ve geleneksel programlama algoritmalarna kar, retim programlamaya ksmen yeni bir yaklam; "Tam Zamannda Sistemi-TZS"dir. TZS, her rn bir sonraki i istasyonunun sat veya datm sistemi bu rne ihtiya duyduu zaman retim sistemine eker.

deal durumda, tamamlanan rnlerde, yaplan ilerde veya stoktaki malzeme miktarnda hibir fazlalk olmaz, nk malzemeler, paralar veya bir ilem aamasndaki mallar, ilemin bir sonraki aamasna kadar veya mteri tarafndan ihtiya duyulana kadar smarlanmaz ve yaplmaz. ounlukla, bir i istasyonunun sralamada kendisinden sonra gelen i istasyonunun ihtiya duyduu paralar salamas amacyla iaret verilmesi iin hareket etiketi kullanlr. Bu hareket etiketine Japonca bir isim olan "Kanban etiketi" denir. TZS tamamyla tmleik bir sistemdir. Tek bir i istasyonunda arza olsa bile btn retim hatt kapanabilir, nk i istasyonlar kendilerinden sonra gelen istasyonlarn rn taleplerini bilemezler veya retim sralamasnda kendilerinden nce gelen i istasyonlarna yeni paralarn retimi iin hibir talep oluturamazlar. TZS'nin programlama bilgisi, MGP sistemine gre olduka kolaydr nk, retim iin sipariler sadece retim ileminin bir sonraki aamasndan veya mteriden gelir. Karmak denetim ve geri besleme bilgisine olan gereksinim en azdr. 4.2.5.3. Kalite Kontrol Sistemleri Girdi, ilem ve kt kalitesinin mteri talepleriyle bulumas ok sk denetlenmelidir. Geleneksel olarak kt test edilir ve arzal paralar dzeltilmek zere retim aamasna geri gnderilir veya defolu rn olarak satlr. Maliyet ve standartlardan sapmalar sapma raporlaryla denetlenmektedir. Bu uygulama birok rgt iin maliyetli bulunduundan, girdinin aratrlmasna daha fazla aba harcanmaktadr. Girdinin aratrlmasndan kastedilen, malzeme ve igc kalitesinin salanmasdr. Bylelikle defolu rnler ve sapmalar drlr.

Toplam kalite kontrolnde retim sreci bir btndr ve retim sisteminin tm ilevlerini kapsar. Yeni tasarm kontrol, gelen malzeme kontrol ve mamul kontrol olarak aamada gerekletirilir. TZS veya MGP sistemleri ve YBS retim raporlama sistemiyle salanan ifte kalite kontrol sistemi, retim kalitesinin denetlenmesine yardmc olur.

4.2.5.4. Bilgisayar Destekli malat-BD retim ileminin eitli aamalarn denetlemek amacyla bilgisayar kullanlmas yntemidir. ngilizce'sinden (Computer Aided Manufacturing) ksaltlm "CAM" ifadesi ok yaygn bir ekilde kullanlr. Bu sistem, mesela TZS'nin kullanm gibi retim faaliyetlerinin bilgisayarla programlanmasn ve her i istasyonunun ayr ayr bilgisayarla denetlenmesini kapsar. retim faaliyetlerinin bilgisayarla kontrol ve programlanmas ok sayda denetimin yaplmasna imkn vererek retim sistemine esneklik kazandrr. lemdeki her faaliyetin ynetimiyle ilikili denetlenebilmesinin yan sra, ayn zamanda herhangi bir arzaya ve pazardaki ani deiimlere hzla tepki verilmesi de salanr. Bu stnlk, maliyetleri nemli oranda azaltabilir. Ynetimi frsatlar kt anda bunlardan yararlanabilir duruma getirir. Bylece rekabette nemli stnlk kazanlr. Bilgisayarlar her i istasyonunun faaliyetini saysal kontrol veya robotlar vastasyla da denetleyebilir. Birok makine eleman, saysal kontrol metoduyla farkl tipteki ileri yapmak iin programlanabilir. Modern robotlar insan iin tehlike arz eden ileri yapmak zere de programlanabilir. Byle bilgisayar kontroll i istasyonlar, retim sisteminin esnekliini nemli lde arttrabilir.

4.2.5.5. Bilgisayarla Tmleik malat - BT retim ileminin her aamasn birbiriyle btnletirerek tamamlar. ngilizcesinden (Computer Integrated Manufacturing) ksaltlm "CIM" ifadesi ok yaygn bir ekilde kullanlr. Bilgisayar destekli imalat ve dier bilgisayar denetimli faaliyetler, tasarm aamasndan sonutaki ktnn alnmasna kadar olan btn ilemi kontrol etmek iin birbirleriyle balantl olarak altrlr. Bu sistem sayesinde ynetim; kalite llerini ykseltmeyi, mteri isteklerini girmeyi, rn tasarmn yenilemeyi, malzeme zelliklerini deitirmeyi, retim faaliyetlerini yeniden programlamay ve btn ilemi denetlemeyi baarr.

BT sayesinde, ynetimin yeni bir rn zerinde daha akllca hareket edebilecei durumlar iin model oluturulabilir. Bu yolla karar destek sistemlerinin oluturulmasna adm atlm olur. BT, ynetime yeni rn pazara hzla sunma ans kazandrr. Bu ise saysz stnlk demektir. Gnmz pazarlarnda, yeni bir fikrin kyla rnn retilip pazara sunulmas arasndaki gei zaman iletmenin baars iin ou zaman kritiktir.

Bilgisayarla tmleik imalat sayesinde ynetim; kalite llerini ykseltmeyi, mteri isteklerini girmeyi, rn tasarmn yenilemeyi, malzeme

zelliklerini deitirmeyi, retim faaliyetlerini yeniden programlamay ve btn ilemi denetlemeyi baarr. 4.2.6. retim/malat lemleri retim ilemleri balamadan nce, retim iin gerekli olan btn paralar ve malzemeler, yeterli tesisat ve igc kaynaklarnn elde hazr olmas gereklidir.

rn imal etmek iin yeterli malzemenin mevcut olup olmadnn saptanmasnda; imalat ve rn zellikleri esas alnmal ve malzemelerin listesi incelenmelidir. Malzeme listesi, tek bir rnn imal edilmesi iin gerekli olan btn malzemeyi, paralar ve dier bileenleri ayrntlaryla verir. Daha sonra her kalem retilecek rn miktaryla arplarak toplam olarak her malzemeden ne miktarda gerektii bulunur. malat ilemine ait zellikler ayrca imalat aamasnda ayrntl olarak verilir, bu nedenle program, gerekli olan kaynaklarn listesini belirtebilir. Eer ihtiya varsa satn alma siparileri hazrlanmal ve satclara gnderilmelidir. Olmayan paralar alnana kadar retime ara verilebilir. Btn kaynaklar mevcut olur olmaz retim yeniden balar. ounlukla gerek retim iin hangi i isteklerinin programlanabildiine iaret eden bilgiler, ynetime gnlk raporlar halinde sunulur. Bundan sonra retim programlanr ve her i istasyonu yenilenmi retim programndan haberdar edilir. Makineleri altranlar ne yapacaklarn, nasl yapacaklarn, ne zaman yapacaklarn renirler. Her iletme, retim programn gncel tutacak, i isteklerinin ilerlemesini takip edecek, retimin iindeki her ilem iin zaman ve kaynaklar paylatracak etkili bir ynteme gereksinim duyar. ou zaman i isteine gre rnler teker teker ylr. Bu ilemler, i istasyonu olan bir PC tarafndan yaplabilir. Bilgisayar iletmeni i veya sipari numarasn, yndaki birim numarasn, eldeki malzemeleri ve iin balamas ve bitirilmesi iin geen zaman PC'ye girer. zerinde i istei bulunan ve iin ne zaman balayp ne zaman bitirileceini belirten kod, bir barkod okuyucu ile okunur. retim yaplmayan sre ve kurulu sresi de bu terminaller vastasyla girilir. Bilgisayar yazlm, ounlukla iin balatld zamanla bitirildii zaman karlatrarak, iin ynda ne kadar sreyle bekletildiini hesaplayabilir.

retim/Stok likisi: Btn retim faaliyetleri, irketin stoku ve satn alma veri ileme sistemiyle sk skya balantldr. rnn bir i istasyonundan bir sonrakine her aktarlnda, malzemeler smarlanr veya rnler tamamlanr ve satlr. Stok ileme sistemine de bir giri yaplr. Bundan baka planlama ve denetim yazlm her zaman program yapmak iin kullanlr. lemdeki almalar, kullanlan malzemeler, bitirilen rnler, smarlanan malzemeler esas alnr. Sonu olarak; retim, stok ve satn alma verileri arasnda nemli bir etkileim vardr. 4.2.6.1. retim leminin Raporlar Her retim kontrol ileminin rettii raporlarn yaps birbirinden farkldr. Baz raporlar, 'allm rapor' olarak programlanr; dierleri retim deikenlerinin bir blmn denetlemek iin hazrlanan 'istisna raporlar' dr. Bir istisna olarak rapor edilen bilgi, gerek standartlarla karlatrlr ve fark "sapma" olarak adlandrlr. rnn maliyetini etkileyen unsurlar da "maliyet belirleyiciler" olarak adlandrlr. Birok retim maliyet raporunun temel unsurlar; igc maliyetleri ve malzeme maliyetleridir. VS'de rnler iin ayrlan maliyetlere ve kalite kontrolyle ilgili maliyetlere ek olarak pek ok baka unsur da rn maliyetini belirleyici etki yapar. Ynetim, bu maliyet belirleyici unsurlarla ilgili bilgiye de ihtiya duyar.

retkenliin veya faaliyetlerin herhangi bir lmyle ilgili raporlar bir veri tabannda saklanabilir ve retim sisteminin etkinliinin deerlendirilmesi iin ynetime sunulur.

4.3. MAL LER YNETM BLM SSTEM

Pazarlama ve retim planlarndan gelitirilen mali ilerin planlar ounlukla, para durumuyla ilgili kararlarn alnmasnda yol gsteren bir bte eklini alr. Bu planlar desteklemek iin nakit ynetimi ve hatta, yeterli miktarda yoksa nakit elde edilmesi gereklidir. Baz durumlarda, pazarlama ve retim planlarn yrtmek amacyla, sermaye kaynaklarn elde etmek iin daha fazla mali kaynaa ihtiya olur. Sermaye salama kararlar ounlukla sermaye btesi gerektirir. Son olarak, mali durum denetlenir. Bylece, para durumlarnn bir firmann mali adan konumunu aka gstermesi ve iletmenin eitli ksmlarnn, ynetimin planlarn izlemesi salanr. Pazarlama ve retim biliim sistemlerinden elde edilen mali verilerin zet halinde Mali ler YBS'si ile balants salanabilir. Mali ilerle ilgili veri taban bilgileri aadaki ekilde sunulmaktadr. Ynetimin bu mali hesap verisine ek olarak, para ilerini idare etmek amacyla yeterli bilgiyi salayacak Mali ler YBS'sine ihtiyac vardr. Birok rgtte mali ilerden sorumlu olan kiiler, denetleyiciler ve saymanlardr. Denetleyici mali ilemlerin ilenmesinden, planlama faaliyetlerinden ve bu faaliyetlerin takibinden sorumludur. Saymanlar ise, sermaye salanmas, nakit ynetimi ve sermaye btesinden sorumludur. Mali ler Ynetim Biliim Sisteminin Veri Taban Unsurlar

4.3.1. Mali ler Plan ve Bte Hazrlama Mali ler Ynetimi Biliim Sistemi

Mali iler ynetiminin en temel faaliyetleri mali ileri planlama ve bte karmadr. zellikle pazarlama ve retim planlar bir mali iler plan iinde kaynatrlr. Btn kaynaklarn ve pazar zorluklarnn hesaba katlmas gerekmektedir. Kaynak zorluklar, retim, depolama ve datm tesisleri, usta i gc bulma ve parasal kaynaklarn snrlaryla belirlenmektedir. Pazar zorlamalar da rakiplerin faaliyetlerini, rn talebini, fiyat belirleme politikalarn, tantm kaynaklarn ve d arac kurulu dzenlemelerini kapsamaktadr. Mali ilerin bir plann hazrlamann ilk adm gelecee ynelik oluturulmasdr. Bu ilem pazarlama ve retimden gelen girdiyi gerektirir. bir tahminin

ou zaman bu girdi pazarn tahmini satlarn ve retimin zorluklarn iermektedir. Tahmin yapabilmek iin matematik ve istatistik modeller kullanlabilir. Bu modeller, hayati rnekleri yakalamaya alr ve ynetime gelecekteki gelir ve maliyetlerin en iyi tahminlerini yapar. Planlar, pazarlama, retim ve pazar kaynaklarndaki eitli basklar dolaysyla gelimitir. Her birimin kendi faaliyetleri iin rehber olarak kullanabilecei bir bte hazrlanr. Karar destek sistemleri, mali iler ynetiminin gelimesine ve btn bu planlarla btnlemesine yardmc olmas sebebiyle faydaldr. Ekonomik pazarlarn kendi kendine organizasyonunun benzetim modelleri de tpk, blgesel, ehre ait ve doal kaynaklarn ynetim modellerine benzer. Bu modeller, deien bir pazarda farkl rn ve fiyat belirleme stratejilerinin olas sonularn aratrmaya izin verir. 4.3.2. Nakit Ynetimi Nakit ynetim plan btenin en nemli parasdr. Umulan nakit girdileri ve harcamalar gemiteki ilemlerin durumuna bakarak projelendirilir. Yeni pazarlama ve retim planlar salamak amacyla dzenlenir. Eer nakit yetersizse, bte tekrar gzden geirilip dzeltilmeli veya ilave kaynaklar salanmaldr. Nakit akn ve daha ok sermaye ihtiyacn belirlemek iin basit bir hesap izelgesi kullanlabilir.

Nakit ynetim plan btenin en nemli parasdr. Nakit yetersizse, bte tekrar gzden geirilip dzeltilmeli veya ilave kaynak salanmaldr. 4.3.3. Sermaye Salama ve Kaynak Ynetimi Sermaye ya ierden salanr ya bir bankadan bor almak suretiyle salanr ya da stoka daha ok mal reterek elde edilebilir.

Ek sermaye talebine cevap vermek amacyla yaplan plan, yeni bir risk iin gelecekteki gelirlerin ve masraflarn tasarlanmasdr. Her i plan; sat tahminleri ve pazar aratrma verileri gibi pazarlama planlarnda ve yeni rn retmek iin gereken kaynaklarla, masraflar ieren retim planlarnda yer alr. plan irketin stratejik plannn iinde yer almaldr. Bu bilginin nemli bir blm ilem verisinden tretilir, kalan da d kaynaklardan salanr.

Ek sermaye talebine cevap vermek amacyla yaplan plan, yeni bir risk iin gelecekteki gelirlerin ve masraflarn tasarlanmasdr. 4.3.4. Sermaye Btesi Oluturma Ynetim, sermaye btesi oluturma konusunda kararlar vermek iin mali durum bilgisine ihtiya duyar. rnein; irket yeni bir rn karma riskini almsa, bu rnden yeterli miktarda retmek iin retim tehizatna ilaveler yapma gereksinimi duyacaktr. irket sermaye btesi kararlarn vermek iin yeterli miktarda bilgiye gereksinim duyar. Bu yeterli bilgiden kastedilen tehizatn maliyeti, faiz oranlar, sermaye ve dier kaynaklarn artrlmasnn maliyeti, tehizatn tahmini kullanm sresi, tehizatn iletme ve bakm maliyeti ve en nemlisi nakitteki tasarruflarn veya artn yeni tehizatn alnmas iin harcanan miktaryla ilgili bilgilerin kapsanmasdr. Ynetim, bundan baka yatrmlar gibi irketin dier sermaye projelerini de gz nnde bulundurmaldr. irketin yatrm portfyn btn olarak deerlendirmelidir. Baka bir deyile, yeni yatrmn dier irket faaliyetleri zerindeki atma durumlarn deerlendirmelidir.

Aksi takdirde, irkete nemli miktarda nakit tasarrufu salayacak baka bir projenin izlenmesinde yetersiz kalnabilir. Bu faaliyet; pazarlama ve retim planlar, yatrm verisi, kaynaklarn elde edilebilirlii ve faiz oranlar gibi sermaye pazar verisi, ilemsel politikalar ve dier sabit krlarn yeterliliiyle yakndan balantldr. YBS, ynetimin bteyi yapmak iin ihtiya duyduu bu bilgilerin ounu salayabilir.

durum bilgisine ihtiya duyar. 4.3.5. Hesap Kontrol

irket, sermaye btesi kararlarn vermek iin mali

ki eit hesap kontrol yaplmas esastr: 1. lemlerle 2. Parayla ilgili denetim. ilgili denetim,

lemlerle ilgili denetim, irketin planlara, politikalara ve bteye uygun olarak davranp davranmadn denetler. Mali ilerle ilgili denetim ise, mali durumun doruluk ve drstln denetleyip onaylar. lemlerle ilgili denetimde tespit edilen sapmalar, ynetime yeniden gzden geirilmesi ve yaplmas muhtemel dzeltmeler iin rapor edilir. Bazen planda veya btede irketin ile iletiimini salamak iin denetim yaplr. erdeki denetim elemanlar lme sisteminin yan sra, bilginin doru olarak toplanmasn ve snflandrlmasn salamak iin VS'i de denetler ve bu ilemde llen para verisini oaltmak iin ayrca bir para denetimi olutururlar. Birok iletme, para durumlarnn iletme dndan gelen para denetim elemanlarnca denetlenmesine gereksinim duyar. Bu denetiler vastasyla para durumu hakknda yatrmclara, bankerlere ve dier ilgili birimlere drst bilgi sunulmas salanr. Her iki denetimde de incelenen birok rapor; pazarlama, retim ve mali iler YBS'sinde yer alr. VS tarafndan retilen raporlar doruluk iin yeniden gzden geirilir ve denetlenir. Ayrca, ynetimin planlaryla veya ilemlerin doru kaydedilmesiyle uyumu snamak iin dier raporlar gereklidir. rnein, rastgele seilen proje verisi; satlan rnle, hazrlanan i istekleriyle, malzemelerin talebi, rn imalat, rnn nakledilmesi, mteri faturas ve mteriden alnan demeyle balantl olarak denetlenir. Bylece denetleyiciler ve yneticiler muhasebe sistemindeki ilemleri takip edebilirler. Bu veriler, muhasebe sistemi doru olarak alrsa, yneticilerin grebilecekleri bir rapor halinde bilgisayar ekranndan grntlenir.

lemlerle ilgili denetimde tespit edilen sapmalar, ynetime yeniden gzden geirilmesi ve yaplmas muhtemel dzeltmeler iin rapor edilir.

4.4. NSAN KAYNAKLARI YNETM BLM SSTEM

Hzla artan rekabet, rgtlerin insan kaynaklarna yaptklar yatrmlarda da nemli artlara neden olmaktadr. Gnmzde artk, insan kaynaklarn daha iyi ynetebilen irketler rekabette stnlk salamaktadr. Bu nedenle, tmleik ynetim biliim sistemlerinde, "nsan Kaynaklar Ynetim Biliim Sistemi" nemini gittike artrmtr. nsan kaynaklar ynetim biliim sistemi, iletmenin mevcut igcnn en uygun ekilde deerlendirilmesini ve yeni igc almnn rgt bnyesine uygun olmasn hedefler. Bu hedefler dorultusunda mevcut ignn, gereksinim duyulan ilevleri dikkate alarak planlar. sgc maliyetleriyle ilgili analizler yaparak raporlar hazrlar ve bte oluturur. alanlarn baarm deerlendirmelerini yapar ve bu deerlendirme sonularna gre eitim hizmetlerini dzenler. alanlarn aldklar ve gereksinimleri olan eitimleri takip eder. alanlarn tm sicil bilgilerine ilikin kaytlar, insan kaynaklar biliim sisteminde tutulur. alanlarn salk bilgilerinin takibi de yine insan kaynaklar sisteminin ilevleri kapsamndadr. Bordro ilemleriyle alanlarn; cret, ikramiye, avans, sigorta vb. gibi demelerinin takip edilmesi bilgisayar ortamnda gerekletirilir.

nsan Kaynaklar Ynetim Biliim Sisteminin Veri Taban Kaytlar Mali iler ynetim biliim sisteminin muhasebe ksmyla otomatik balantl olarak almas salanmaldr. nsan kaynaklar ynetim biliim sisteminde kaytl her eit bilgiye erime, evrimii sorgulama ve istisna raporlar oluturma ilevleri sayesinde, igcn en etkin ekilde deerlendirmek mmkn olabilmektedir. nsan Kaynaklar Ynetimi Biliim Sistemi

KARAR DESTEK SSTEMLER (KDS)

Bu blmde; "Karar Verme Kavramlar", "Karar Verme Tarzlar", "Karar Modelleri", "rgtsel Basklar", "Bilgisayarla Karar Destek", "KDS Veri Tabanlar", "Karar Destek Sistemlerinin lkeleri", "KDS Uygulamalar" ve "KDS Teknoloji Dzlemleri" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi

Bu blmde, Karar verme kavram ve kuramlarnn neler olduunu, Karar vermenin hangi srelerden olutuunu, Farkl karar verme tarzlarnn neler olduunu, Karar verme modellerinin biliim sistemiyle ilikisinin nasl olmas gerektiini, Yneticinin karar verirken hangi bilgilere gereksinim duyduunu, Karar destek sistemleri-KDS'nin ynetimin karar srecine nasl katldn, letme evresinin karar verme srecine etkilerinin neler olduunu, Ynetsel faaliyetlerle biliim gereksinimlerinin nasl deitiini, KDS-Karar Destek Sistemlerinin veri tabanlar iin genel gereksinimlerin neler olduunu, Karar destek sistemlerinin hangi bileenlerden olutuunu, KDS kavramsal modelindeki son gelimelerin neler olduunu, KDS'nin hangi teknoloji seviyelerinin bulunduunu, KDS tasarmnda hangi tasarm ynteminin kullanldn, KDS'nin uygulama rneklerinin neler olduunu, KDS yazlm paketi deerlendirme ve semede kullanlan ltlerin neler olduunu

reneceksiniz.

5. KARAR DESTEK KARAR VERME VE YNETM

SSTEMLER-KDS

Biliim sistemi, alanlar ve ynetimin faaliyetleri iin gerekli biliimi salayan kurallarn btnletirilmi bir toplamdr. letmenin hem fiziksel sistemini desteklemek, hem de rn ve hizmetlerine deer kazandrmak iin yaplandrlr. Ynetsel faaliyetler de iletme hedeflerinin, stratejisinin ve yapsnn bir fonksiyonudur. En nemli ynetsel faaliyetlerden biri karar vermedir. Problemleri tanmak, problemlere zm yollar retmek, zm yollarndan birini semek ve bu seimi uygulamak, hepsi birer karar vermedir. Ynetim, insan, para, enerji, malzeme, yer, zaman vb. kaynaklarn kullanlarak belirli amalarn gerekletirilmesi ilemidir. Bu kaynaklar girdiler olarak adlandrlr ve amalara erimede ynetim ileminin kts olarak grlr. Yneticinin baarsnn derecesi ou zaman ktyla sorumlu olduu girdiler arasndaki oranla llr. Bu oran iletmenin retkenlik gstergesidir. retkenlik hem iletmenin hem de iletme yelerinin refahn etkiledii iin her rgtn en nemli konusudur. retkenlik ulusal adan da nemlidir. Ulusal retkenlik btn rgtlerin ve bireylerin retkenliinin toplamdr. Bir ulusun yaam standardn, istihdam haddini ve ekonomik refahn etkiler. Btn bunlarn salanmasnda yneticilerin verdikleri kararlarn ok nemli pay vardr.

En nemli ynetsel faaliyetlerden biri karar vermedir. Problemleri tanmak, problemlere zm yollar retmek, zm yollarndan birini semek ve bu seimi uygulamak, hepsi birer karar vermedir.

5.1. Karar Verme Kuramna Genel Bak

Karar verme karmak bir faaliyet olduu iin, birok kuram bireysel ve rgtsel kararlarn nasl alndn aklamaya almaktadr. Baz karar verme kuramlar tanmlaycdr, bazs davransal modellerdir, bazlar ise rgtsel kuramlardan temel alr. Hepsi de rgtlerin hedeflerine ve stratejilerine baldr. Biliim sistemleri ynetsel karar verme srecinin btn kademelerini desteklemek amacyla kullanld iin, bu kuramlar biliim sisteminin tasarlanmasnda ve yerine getirilmesinde nem tar. Karar vermede deer odakl dnme yaklam nemlidir. Deer odakl dnme esas olarak iki eylemden ibarettir: nce ne istediine karar verme ve daha sonra nasl elde edeceini hesaplama. Btn bunlar yapabilmek iin bilgiye byk gereksinim olaca aktr. Sunulan seeneklerin ve kararlarn gerek ve olas sonularnn deerini belirlemek amacyla kullandmz ilkeler; deerler olarak tanmlanr.

Karar vermede bu konular arasnda nemli lde sinerji vardr.

Deer odakl dnmenin karar verme ilemleri zerindeki etkisi aadaki ekilde gsterilmektedir:

Bilgisayarlarn yneticilere karar konusunda nasl destek olduunu anlamak iin nce yneticilerin ne yaptklarn tanmlamak gerekir. Zorluk bu noktadadr. Btn yneticiler iin geerli olacak bir i tarifi retmek ok gtr. Yneticiler, rgt iinde bulunduklar dzeye, rgtn tipine ve byklne, rgt politikasyla kltrne ve kendi kiiliklerine bal olarak eitli iler yaparlar. Yneticilerin ne i yaptklar zerine birok aratrma yrtlmtr. Bu almalardan edilen bilgiler nda yneticinin rolleri genel olarak snfa ayrlmtr: 1. Kiiler 2. Bilgi iletimi 3. Kararlarla ilgili roller. aras ilenmesiyle roller, roller,

ve

ilgili

lk biliim sistemleri sadece, bilgi iletimi ve ilenmesiyle ilgili rolleri desteklemekteydi buna karn, yeni biliim sistemlerinin amac; bu gruptaki rolleri desteklemektir. Karar verme ilemini destekleyen bir biliim sisteminin tasarmcs olan kii veya kiilerin, bu faaliyetin birok ynn dikkate almalar gerekir. Her yn; eitli karar verme modelleri, karar vericinin slubu, kararlarn verildii rgt yaps ve kararn seviye ve yapsal dzenlemesini ierir. Biliim sistemleri birok kararlarn eitli tiplerini barndrmak zere gelitirilmitir.

5.2. Karar Verme Kavramlar

1963 ylnda Cyert ve March, karar verme teorilerinin kalbi olan ve iletmelerin kulland drt temel ilikisel karar verme kavramndan bahsettiler:
! Bu kavramlar grmek iin aadaki balklara tklaynz.

letmelerin karar verme gereksinimlerini karlamak zere biliim sistemi tasarlayan tasarmclarn, yukarda sz geen bu karar verme kavramlarndan haberdar olmalar gereklidir. Biliim sistemi bu kavramlar olmadan iletmenin ynetsel karar vermesine yeterince destek olmayabilir. Bu durumda ynetim, biliim sisteminin bizzat kendisini pahal bir hata olarak grp gzden karabilir.

5.3. Karar Verme Sreleri

Etkili bir biliim ve karar destek sisteminin tasarlanmasnda karar verme sreci ve rgtn yaps ok nemlidir. Genellikle ynetim rgtsel amalar oluturur, bu amalara ulamak iin bir strateji belirler ve stratejisini yrtmek iin kaynaklarn planlar. letmenin tek bir amac olabilecei gibi birden fazla amac da olabilir. Amalar belirlendikten sonra, iletme bu amalara ulamak iin ok eitli stratejilerden birini benimseyebilir. Farkl stratejiler farkl rgt yapsna gtrr ve farkl biliim sistemi ihtiyalar oluturur. letmeler bu hedefler topluluu iinde kararlarn alr. Amalarn basks altnda kalr ve planladklar stratejiler tarafndan ynlendirilirler. ou zaman bu amalarn, karar verme ilemindeki eitli seeneklerin deerinin belirlenmesinde katklar olur. H.A. Simon, karar verme ileminin ok aamal bir ilem olduunu ileri srmektedir.

Bu aamalar, yandaki "Karar Verme Sreci" eklinde ayrntl olarak belirtilmektedir. Grld zere, karar verme sreci sorunun tanmlanmasyla balamaktadr. Karar

verici, gerek sorunun tanmlanmas iin dikkatli olmak zorundadr. Sadece sorunun belirtilerinin tanmlanmas, gerek sorunun tanmlanmas demek deildir. Sorunlar tamamen kt olarak deerlendirilmemelidir. Rekabette stnlk kazanmak iin gerekte frsat da olabilirler. Yneticiler, sorunun veya frsatn varlnn ve yapsnn tanmlanmas iin biliim sistemlerine ihtiya duyarlar. Biliim sistemleriyle, iletme iindeki faaliyetleri ve i evresini izleyebilirler. Karar verme ilemini; stratejik kaynaklar, iletme hedefleri ve stratejileri kadar, evresel basklar da snrlar. Bu zorlamalar, nihai kararn sorunun zmnde kullanlabilmesini garanti eder ve karar iletmenin hedefleriyle birletirir.

Karar Verme Sreci Sorun tanmlandktan sonra, sorun veya rekabet frsatyla ilgili veri toplanr. Bu ilem nemli bir biliim sistemi faaliyetidir. Bir sonraki admda, sorunun zm veya rekabet giriimlerini uygulamak iin seenekler belirlenmelidir. Etkin bir biliim sistemi, bir dizi gereklenebilir seenek retebilmelidir. Bu seenekler, iletme tarafndan oluturulan lye gre deerlendirilir. Bu lnn temelinde genellikle iletmenin amalar vardr. Baz durumlarda, iletmenin amalarndaki olas elikiler gibi, rgtsel ve politik zorluklar nedeniyle bu deerlendirmeler basit deildir. En uygun seenek seildikten sonra uygulanmasna geilir. Uygulama sonular, seilen ltn, seeneklerin ve kararn yeniden incelenmesi amacyla; ynetime geri besleme salamak iin takip edilir. Etkin bir biliim sisteminde bu izleme faaliyetlerinin srdrlmesi gereklidir. Karar verme ileminin her admnda karar verici farkl tipte biliime gereksinim duyar. Byle farkl biliimin retilmesi zorluklar ierir.

5.4. Karar Verme Tarzlar

Biliim sistemleri, karar vericinin bilinen karar verme tarzyla uyum iinde olmaldr. Karar vericilerin; dnme ve soruna tepki oluturmalarndaki tavrlar, biliimi kavrama yollar, bilinen tepkileri, deer yarglar ve inanlar kiiden kiiye ve duruma gre deiir.

Sonu olarak, kiiler deiik ekilde kararlar verirler. Karar vermenin genel bir ilemi olmasna ramen, bu ilem standart hale getirilmekten uzaktr. Karar verme srasnda, bilgi ok nemli bir rol oynar. Karar verilecek konuyla ilgili yeterli bilgi sahibi olunmas, doru kararlar alnmasnda en nemli unsurlarn banda gelir. Pek ok sonucu, daha snrl sayda sonuca ve hatta ideal durumda tek bir sonuca indirgeyebilmek; mevcut durumla ilgili, elde yeterli bilgi bulunmasyla salanr. Mevcut durum hakkndaki bilgiye dayanlarak gelecekteki sonular saptanr. Kiiler ayn admlar ayn srada izlemezler. Ayrca, her adma verilen nem, ayrlan zaman ve ncelik byk lde deiir. Yneticilerin karar verme ve dier insanlarla etkileim ekli yneticinin "karar tarz" olarak tanmlanr. Pek ok karar tarz vardr. Kararlarn aklc zellik tamas beklenir. Nesnel aklclk ve znel aklclk sz konusudur. Kararlarda aklclk; sunulan davran seeneklerinin belirli bir deer sistemine dayanarak, sonularnn deerlendirilmesi yoluyla seimidir. Yaygn iki karar tarz 'zmsel' ve 'aratrmac' olarak adlandrlan tarzlardr. zmsel tarz kullanan kiiler, karar vermede planl ve sral yaklamdan yararlanrlar; irdeleyerek renirler; geri beslemeye daha az nem verirler; biimsel aklc incelemeleri kullanrlar. Ayrca durumun biimsel, ou zaman nicel modellerini gelitirirler ve sonular kararak benzerlikleri belirlemeye alrlar. Aratrmac tarz olan kiiler, durumlar analiz etmekten ok hareketli olma yoluyla renirler. Geri beslemeye nem verirler ve yaygn olarak sezgi, gelecee ynelik tahminler, ortak duygu, grup davran, hesapsz iten hareket ve deneme yanlmadan yararlanrlar. Durumu btn olarak incelerler ve sonu karacaklar takdirde ok belirgin durumsal farkllklar ararlar. zmsel ve aratrmac tarza ek olarak, 'baskc' ve 'demokratik' tarzlar da sz konusudur. Ayrca kiilere veya gruplara 'danan' tarz da vardr. Bu tarzlarn pek ok bileimi ve deiimi olumaktadr. Burada nemli olan kullanclarn karar verme tarzyla "karar destek sistemleri-KDS" arasnda nasl bir iliki olduu ve bu sistemlerin kararlar nasl desteklediidir. KDS pek ok kullanc tarafndan kullanlabilmeli ve gerektiinde sisteme yeni kullanclar da katlabilmelidir. Bu nokta KDS'nin oluturulmasndaki en byk skntdr, nk her kullancnn karar verme tarz ve sreleri birbirinden farkldr. Sadece bir karar vericinin tarzna baml olarak sistem tasarlandn dnrsek bu sisteme baka kullanclarn eklenmesi byk skntlar yaratacaktr. Her yeni kullanc ilavesinde sistemde deiiklikler yapmak gerekecektir. Burada kodda yaplacak bir deiiklik, uygulama programnda byk deiiklikler gerektirir. Btn bu nedenlerden dolay KDS, karar verici ahs model alarak gelitirilmez. Bir dier konu da yneticinin karar tarznn nasl saptanacadr. Bunun iin birok yntem ve anket oluturulmutur. Yneticiyi baarl bir ekilde desteklemesi iin; biliim sistemi, karar tarzna olduu kadar karar durumuna da uymaldr. Bunun iin sistem esnek olmal ve deiik kullanclara uyarlanabilmelidir.

Sistemin, amalar aratran sorular sorma yetenei bu ynde esneklik salar. Belirli karar tarzlarn desteklemek iin grafiklerin bulunmas da ayrca istenir. "Ynetim Destek Sistemi" deien tarzlar, becerileri ve bilgiyi desteklemek olarak alglanyorsa, belirli bir ileme mecbur brakmamaldr. Tercihen karar vericinin; kendi tarzn, becerisini ve bilgisini gelitirmesine ve kullanmasna yardmc olmaldr.

Pek ok sonucu, daha snrl sayda sonuca ve hatta ideal durumda tek bir sonuca indirgeyebilmek; mevcut durumla ilgili, elde yeterli bilgi bulunmasyla salanr.

5.5. Karar Verme Modelleri

Karar verme ilemi iin kullanlabilecek birok karar verme modeli vardr. Model, gerein basitletirilmi gsterimi veya soyut ekli demektir. KDS'nin en byk zellii modele gre tasarlanabilir olmasdr. Karar verme ilemlerinin bilgisayara uyarlanmasnda, karar verme modellerinden yola klarak oluturulan yaplar kullanlr. Belirtilen herhangi bir durum iin bu modellerden biri kullanlabilecei gibi birden fazla model de kullanlabilir. Biliim sistemlerinin sadece, yneticilere karar verme ilerinde yardmc olmak iin mevcut olduunu farz edelim. Bu durumda biliim sistemlerinin geliimini incelemek iin, alt yapsn oluturan karar verme durumunun zelliklerine bakabiliriz. 1960'da H.A. Simon, karar verme durumlarnn bir snflandrmasn yapt. Simon'a gre; karar durumlar, programlanm kararlardan programlanmam kararlara doru olan bir aralkta yer almaktadr. Ancak bu karar snflar ok yaygn kullanlan ifadelerle: 1. Yapsal kararlar, 2. Yapsal olmayan kararlar, olarak snflandrlr. Balangta bilgisayar uygulama sistemleri, yapsal olarak adlandrlan karar verme durumlar iin gelitirilmiti. Yazlm ve donanm daha karmak hal aldka ve sistem gelitirme yntemleri daha iyi anlalr olduka, daha zor karar verme durumlar da bilgisayara uyarlanabildi. Sonu olarak, yapsal olmayan durumlara doru gittike daha ok uygulamalar gelitirildi.

Aadaki tabloda sunulan biliim sistemlerinin ana hatlarna, Simon'n karar verme durumlarna ilikin snflandrmasyla, Antony'nin ynetsel faaliyetleri snflandrmas birletirilerek ulalmtr. Karar Verme ve Ynetsel Faaliyet rnekleri ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

Bu tablo, eski birok biliim faaliyetinin yapsal karar verme durumlar etrafnda toplandn aka gstermesi bakmndan faydaldr. Bu yapnn byk blm, Simon'n karar verme ilemleriyle ilgili olan ve bu ilemlerin yksek derecede yapsal -yani programlanm- kararlardan, yksek derecede yapsal olmayan kararlara -yani programlanmam kararlara- deitii grne dayanmaktadr. Yapsal ilemler, standart zmleri bulunan sradan ve tekrarl problemleri kapsayan ilemlerdir. Yapsal olmayan ilemler, kesinlemi zmleri bulunmayan bulank ve karmak problemleri gsterir. Yapsal olmayan bir problem; dnme, tasarm ve seim aamalarnn hibirinde yapsal zellik gstermez. Kararlar bu aamalarn bazsnda, ancak hepsinde birden olmamak kaydyla yapsal zellik tarsa bu tip kararlar; yar yapsal kararlar olarak deerlendirilir.

Geleneksel sistem gelitirme evrimine uygun yapsal uygulamalarda, kullanclar tipik tepkisel roller oynard. Sistem gelitiricilerle sistem kullanclar, sadece gelitiricinin sistemi devredecei kii olmas nedeniyle kullancya ihtiya duyduunda, analiz veya tasarm aamasnda kar karya gelirlerdi. ou zaman kullanc, gerekten ne yapldn anlamamaktayd fakat ilerdeki projelerin gecikmesine neden olmamas bakmndan ibirlii yapmas ynnde bask altnda kalrd. Sistem gelitirme aralar daha kapsaml hale geldike, st ynetim, biliim sistemi yneticilerini sistem gelitirmede ilemsel ve ynetsel denetim iin ynlendirdi.

5.5. Karar Verme Modelleri (Devam)

Balangta biliim sistemleri, bte incelemesi gibi yapsal karar verme durumlarn kapsamaktayd. Bir sre sonra, muhasebe denetimi, retim planlamas gibi yar yapsal durumlar da kapsamaya balad. Yar yapsal kararlar almak iin yneticiler, eitli zmler iinden kendi yarglarn kullanarak seim yapma gereksinimi duyarlar. Yneticilerin, btn varsaymlarn yanl olduu durumu gsteren "en kt durum analizi" ne ihtiyalar olur. Geleneksel sistem gelitirme sreci hzla etkisiz hale geldi. Kullanclarn, sistem gelitirenlerin ve biliim sistemi yneticilerinin etkileri, karar verme durumlarnn yapsal, yar yapsal ve yapsal olmayan temeline bal olarak deimeye balad. Bylece karar verme durumlarna bir ncs yani yar yapsal veya baka bir deyile orta derecede yapsal karar modelleri de eklendi. Eer bir kii her ii otomatik olarak yapabilirse, KDS'ye ihtiyac olmayacaktr. Bunun tam tersi olarak, bir kii yneticinin yarglarnn yerine, ak hedeflerin ve kararn kalitesini lmede yetersiz kalan iin analitik modelini yerletirirse, ynetici bu KDS'yi kullanmayacaktr. KDS yar yapsal kararlar destekler. Bu kararlarda baz ilevler en iyi sistem tarafndan idare edilebilirken; dierleri en iyi ekilde yneticiler tarafndan idare edilebilirler. KDS'nin baarl uygulamalar iin u konular rnek olutururlar: portfy ynetimi, kolluk kuvvetlerinin tasarm, okul blgelerinin yeniden tasarm, pazarlama planlarnn hazrlanmas, ortaklk planlar, i gc planlama, ar-ge ynetimi, retim planlama ve bte hazrlama. Btn bu uygulamalarn ortak noktas, yneticilere yardmc olmaya odaklanmalardr. KDS nin en uygun zm aramakla beraber, geleneksel yneylem aratrmasndan fark; hala ynetici yargsna gvenmesidir. Bu karar modellerinden hareketle biliim sistemleri tasarlanacana gre, biliim sistemlerinden neler beklendiini daha ak grebilmek amacyla bu modelleri inceleyelim.

5.5.1. Yksek Derecede Yapsal Model Bu modele "aklc model" de denmektedir. Bu model karar vericinin; 1. Bir dizi hedefi, 2. Bu hedeflerini deerleri bakmndan derecelendirecek ls, 3. Birden ok hedefinin olmas durumunda, bu hedeflerin nem ve srasn belirleyecek bir yntemi, 4. Her biri sonu olarak bilinen deiik hareket ekillerinin sonlu bir kmesinin olduunu, farz etmektedir. Ancak her karar ilemi, genellikle bu modelin izin verdiinden daha karmaktr. ou zaman birok hedefin dnlmesi gerekmektedir. Btn seenekler bilinmez ve en uygun modelde btn hedefler muhtemelen bir defada dikkate alnamaz. Arama ilemi sral bir ilemdir. Seme lsn tanmlamak birok durumda zor olabilir. Ancak, baz ok yapsal durumlarda, ncelikle imalatta, aklc uyumlatrma modelleri etkin olarak kullanlabilir. Bu modeller belirli bilgiyi biliim sisteminden isterler.

5.5.2. Orta Derecede Yapsal Model Bu modele "yeterli ve snrl aklc model" de denmektedir. Aklc modelin snrlarn amak iin, bireylerin ve rgtlerin uygun bir zmden ok, ardk ilem kullanarak en fazla memnuniyeti salamay gerekten aramalar nerildi. Btn seenekler bu ardk ilemde gz nnde tutulmaz ve genellikle bir kerede sadece tek bir hedef dikkate alnr. Ynetim, bir hedefe dayanan bir sorunu yeterli ekilde zmler ve bundan sonra bir sonraki soruna, hedefe ya da rekabet frsatna geer. Arama ilemi ve yeterlilikteki snrlar ve seme ls, bu modeli iaret etmek zere ok kullanlan snrl aklclk ve

yeterlilik ifadelerine nclk ederler. Biliim sistemi, bu ilemi takip etmelidir bylece ynetim, karar ileminde uygun zamanda gereken biliimi salar. 5.5.3. Yapsal Olmayan Model Bu model "oalan model" olarak adlandrlmaktadr. Hibir seme ls veya seenekler kmesi oluturmay iermez. Karar vericiler, karar vermenin oalan modeline uyar ve sadece ilemin mevcut durumundan ok, u noktada farkl grnen seenei seer. Bu ilem, iletme faaliyetlerinde kk deiimlerin evrimsel bir srasn balatr. rnein; fiyat veya kalitede byk deiiklik yapmak yerine, satlar artrmak dnlr. oalan karar verme ilemini kullanan bir iletme, fiyatta kk bir deiiklik yapar ve nasl gittiine bakar. Daha sonra baka kk bir fiyat deiiklii, sorun zlene kadar yaplabilir. Biliim sistemi, karar verme ilemindeki byle ok byk etkileri deerlendirmek iin; ynetime, uygun veriyi toplamal ve ilemelidir. Bu modellerden de anlald zere, kullanc gittike daha etkin rol oynamaya balamtr. Pek ok durumda kullancnn sistem tasarmnda sorumluluu olduu dnlr. Baz karar verme durumlarnn yaps, kullanc ve sistem gelitiriciyi balangta, hi de kolay olmayan bir birlie mecbur etmitir nk, ne kullanc ne de sistem gelitirici dieri olmadan ilerleyememektedir. Kullanc, baz sorunlar bilgisayar diline evirmek iin sistem gelitiriciye ihtiya duyar. Dier taraftan, gelitiricinin de sorunu veya durumu aklamas iin kullancya gereksinimi vardr. 5.6. Karar Modelleriyle Biliim Sistemi Arasndaki liki lemsel ve ynetsel denetim ilerinde oluan yapsal ve yar yapsal kararlar, 1950'lerden beri bilgisayarlar araclyla matematik formller kullanlarak desteklenmeye allmaktadr. Bu yaklam, "ynetim bilimi/ilem aratrmas" olarak adlandrlr. Ynetim bilimi yaklam, yneticilerin problemleri zmek iin sistematik bir ilemi takip edebileceklerini kabul eder. Bu nedenle, ynetsel karar vermede bilimsel yaklam kullanmak mmkndr.

Aadaki tabloda tipik yapsal ynetim bilimi sorunu ve bilgisayarla zm aralar sunulmaktadr. ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

Karar verme durumlaryla ilgili bu snflandrmalar; kullanclarn, sistem gelitiricilerin ve yneticilerin rollerinin deiimine katkda bulunan nemli etkenleri aa kardlar.

Karar modelleriyle biliim sistemi arasndaki ilikiyi yle yorumlayabiliriz: Son kullancnn bilgisayarla uyumunu desteklemek ve gelitirmek zerine kurulu irket stratejilerine odakl karar verme, gelitirilen karar modellerindeki kavramsal temele sahiptir. Bu karar modellerinin snflarna uygun olarak, irketin konumunun saptanmas, imdiki durumun deerlendirilmesi ve stratejik nceliklerin belirlenmesi sayesinde, biliim sistemi yneticisinin uygun ynetim ortam yaratabilmesine daha iyi olanak salanr. Bu, bte plannn ve grevlilerin saptanmas; standartlarn tanmlanmas ve denetimlerin gelitirilmesi; ihtiya olan teknolojik nceliklerin vurgulanmas ve altrlabilecek stratejilerin planlanmas anlamna gelir. Ancak unu da unutmamak gerekir ki, btn modeller ve snflandrmalar sadece bir ara olarak hizmet etmektedir, eylem iin deimez kurallar veya kat tanmlar deillerdir. Bu aralarn yani modellerin aa kard tablo ise, hzl yol alan ve srekli gelien bir srete, biliim sistemi yneticisinin iinin bu admlara ayak uydurmak olduudur.

5.7. Karar Verme Srecinde rgtsel evre

Merkezi ve Merkezi Olmayan rgt

Karar verme ileminin incelenmesinde iletmenin yaps da dikkate alnmaldr. Ynetim, iletme stratejisini gerekletirmek iin birok farkl trde iletme yaps kullanabilir. Merkezi rgtte, btn denetim ve karar verme yetkisi merkezdeki birka kiiye verilmitir. Merkezi olmayan rgt, ilemsel ya da rn yneticilerine daha fazla denetim olana ve karar alma sorumluluu verir. Yukardaki ekilde bu iki rgt yaps karlatrlmaktadr. Bu yaplarn bileimi baz ynetim stratejileri iin daha uygun debilir. zellikle 'matris rgtleme'de; alanlar hem ilem hem de projeyle grevlendirilirler. rnein bir mhendislik irketinde, alanlarn ilevleri; elektrik veya inaat mhendisi ya da programc olmalarna gre rgtlenebilir ve her ilevsel grubun kendi yneticisi vardr. Byle ayn grup alanlar, ayrca her birinin atand proje etrafnda da rgtlenebilir ve her projenin bir proje yneticisi bulunur.

5.8. rgtsel Basklar

Karar verme ilemlerine, modellerine, tarzlarna ve rgt yapsna ek olarak, pek ok rgtsel basknn da dikkate alnmas gereklidir. Bu basklar, karar verme hzn ve zm arayan kiilerle rgtlerin snrlarn etkiler. Ar brokraside, kararlarn nasl verildiini, hangi politikalarn izlenmesi gerektiini ve hangi kaynaklarn geri dnsz olduunu

belirten sk kurallar ve ynetmelikler, ou zaman; "standart iletim usulleri" olarak adlandrlrlar. Max Weber'in formle ettii klasik ideal brokratik rgte alternatif aratrlmas, hemen hemen kavramn kendisi kadar eski olmakla beraber, yakn zamana kadar bu yndeki aratrmalar hayalperest ve hmanist olarak deerlendirilmiti. Bundan dolay da kenarda kalm ve pek nemsenmemiti. 1961'de Burns ve Stalker, rgtlerin 'organik' yapsna dikkat ektiler ve organik yapnn zelliklerini tanmladlar. Geleneksel mekanik hiyerariye karlk daha ok ekip almas, daha fazla esneklik ve daha az grev snrlamas nerdiler. zellikle ekip almas gnmz rgt yapsnn temel nitelii haline geldi. 1970 ylnda Thomas Kuhn, bilim alanndaki byk deiiklikleri inceleyerek yaklaan bir krize dikkat ekti. Acilen yeni bir teori gelitirmek iin gerekli n koullarn olutuu fikrini savundu. Bu uyarya ramen kriz ortaya ktnda birok kii mevcut sistemlerinden hemen vazgemedi. Bunun yerine yeni durumu kendi mevcut sistemlerine uydurmaya altlar ve kriz trmand. Yeni teorilerin benimsenmesi kanlmaz oldu. 1980'lerde teknolojik deiimlerle hmanist dnya grnden kaynaklanan yaplar tercih edildi. Bu yaplar karar vermeye daha fazla katlma imkn tanyordu. "renen rgt" kavram gndeme geldi. Huber gibi bu gr savunan pek ok aratrc, rgtteki kiilerin sistemde sadece renen kiiler olduklarn ve daha da ileri giderek biliim teknolojisinin duraan yapdaki bildik kurallarla altrlan pasif bir arac durumunda olduunu savundular. Zayf ve ar sorumluluk verilen ekipler birbiriyle karlatrld. Ar sorumluluu olan retim grevleri, sosyo teknik ilkelere gre tasarland. Bu sorumluluklar arasnda; alma zaman dzenini hazrlamay, grev datm yapmay, yeni ekip yelerinin seimini ve idari kaytlar tutmay sayabiliriz. Sonu olarak ar sorumluluu olan ekip yeleri, genel olarak i konusundaki bilgilerini geniletme frsatn yakalarlar ve sanki kk bir i gibi ekiplerini ynetirler. Bylece rgtler, retim ekiplerine destek elemanlar salayarak yeniden i atamalar yoluyla harcamalarn en aza indirirler.

rgtsel basklar, karar verme hzn ve zm arayan kiilerle rgtlerin snrlarn etkiler. Brokratik rgtte, her hareket tarz rgtn birok seviyesinde onaylanmaldr. zellikle bir frsat yakalamak veya bir problemi zmek iin gerekli olan kaynaklarn nemli kaynaklar olmas durumunda onay gereklidir ve cevap alnmas iin uzun bir sreye ihtiya vardr. Sonu olarak, onay almak iin zaman gerektiinden dolay frsatlar karlabilir ya da sorunlar byyebilir. Bu problemi en aza indirmek iin, ounlukla daha alt seviyedeki yneticilere belirli tipteki ve belirli aptaki kararlar almada yetki verilir.

Standart iletim usullerinin deitirilmesi kolay olmadndan, iletmeler evre koullarnn deiimine ve rekabet frsatlarn izlemeye uyum salamak iin bu usullerin deiimini zor bulabilirler. Pek ok durumda, standart iletim usulleri, iletmenin biliim sisteminin ve veri ilemenin bir paras olarak kurumlatrlr. Baz zamanlar, bu standart iletim usullerinin yan sra, iletmenin etkili rekabet etmesi iin hzl karar vermek gerekir. letme, rekabeti olabilmek iin ihtiya duyulan esneklie, biliim sisteminin engel olmasna izin vermemelidir. Charles Heckscher, "brokrasi tesi" adn verdii rgt modelini tanmlamaktadr. Buna bal olarak Hecksher, "etkileimli rgt" terimini gndeme getirdi. Bylece; etkileimli rgtn, brokratik hiyerari olmadan balayc ve etkili kararlar retmek gibi rgtn temel ilevlerini yerine getirebileceini gstermitir. Benn Konsynski ve John Sviokla, biliim teknolojisindeki gelimelere younlaarak karar verme rolleriyle ilgili dnceleri incelediler. nsanlar ve bilgisayarlarn, diyalog ve karlkl deiimlerle giderek artan birbirine karm bir iliki iine girdiklerine dikkat ektiler. Yaygn gr olan a yaps grn daha ileri boyutlara tadlar. Bireyin rolndeki bu radikal erimenin karar vericilerden ok, kararlardan oluan bir rgt yapsna gtreceini savundular. Brokratik sorunlara ek olarak, birok rgtn karar verme faaliyetinde; politikalar da rol oynar. Ynetim kararlarn; karar vermede aklc yntemi uygulamasndan ya da yeterli lde aklcl kullanmasndan daha ziyade politik temellere dayandrabilir. Teknolojik olaslklarla ilgili kararlar da bu politik yaklamn dnda deildir. Knights ve Fergus Murray'a gre, olas teknolojik koullar ok katmanl ve karmaktr.

Knights ve Murray, BT gelitirmenin, geniletmenin ve kullanmann, BT'yi yaygn politikalar srecinin dnda tutacak bir yntemin olmadn tartmaktadrlar. BT gelitirme; yeni ve gl ticaretin ykseliiyle, ynetsel ve uzman ekiplerle ilgilidir. BT, ou zaman youn iletme politikalarnn yaratcs olmutur. BT'nin nemi, uygulamayla grevli kiilerdeki birok atmann, ayrca rgtsel ve sosyolojik tartmalarn kaynan oluturmas bakmndan bugne kadar srmtr.

5.9. Bilgisayarla Karar Destek

Model oluturma, gerek dnyaya ait bir sorunu standart bir yapya dntrerek zmeyi ierir. Yapsal ynetim bilimi sorunlar iin yazlm paketleri mevcuttur. Bu yazlmlarn kullanlmasyla yapsal problemlerin ok abuk zlmesi mmkndr. Yapsal olmayan ynetsel sorunlar, standart modellerle zlemezler. ounlukla bunlar ynetsel denetim ve stratejik planlamann daha zor ve nemli sorunlardr. Byle sorunlar iin bir karar destek sistemi kullanmak gerekir. KDS daha ok karar verme iinin yapsal olmayan ekliyle ilgilidir. Ayrca ihtiya duyulan biliim sistemi tipi, ynetsel faaliyetle de balantldr. ok zaman veri ileme sistemi-VS en iyi ilemsel denetim hizmeti verir, ynetim biliim sistemi-YBS ynetsel denetime uygundur ve karar destek sistemi-KDS stratejik planlamay destekler.

Yapsal olmayan ynetsel sorunlar, ounlukla ynetsel denetim ve stratejik planlamann daha zor ve nemli sorunlardr. Byle sorunlar iin bir karar destek sistemi kullanmak gerekir. 5.9.1. YNETSEL FAALYETLERLE DEEN BLM GEREKSNMLER Biliim gereksinimleri ynetsel faaliyetlerle deimektedir.
! Keen ve Morton'a gre ynetsel faaliyetlerle deien biliim gereksinimlerini grmek iin aadaki kitaba tklaynz.

5.10. KDS Veri Tabanlar

Karar destek sistemlerinin tasarm iin, veri tabanlarnn ortak gereksinimlerinin genel bir listesini oluturmak yol gsterici olur.

! Spraque ve Carlson'a gre genel gereksinimleri grmek iin kitaba tklaynz.

5.11. Karar Destek Sistemlerinin lkeleri

Karar destek sistemlerinin gelitirildii ilk dnemlerde eitli ilkeler oluturuldu. Sonunda bu ilkeler 'yapsal teori' veya 'ereve' olarak geni kabul grd.

5.11.1. KDS BLEENLER KDS, teknik temeli olmayan karar vericilerin sistemle tam etkileimli alabilmelerini salamak iin kullanm kolayl sunmaldr. Geni ve eitli veriye eriimi olmaldr. Deiik tipte analiz ve model salamaldr. DVM-Diyalog, Veri, Model ls
! DVM-Diyalog, Veri, Model bileenleri arasndaki ilikiyi grmek iin aadaki "Diyalog+Veri+Model=KDS Mimarisi" dmesine tklaynz.

KDS bileenleri uygulamadan uygulamaya deimekle beraber, KDS teknolojisi her zaman iyi ilev gren bu paradan olumaldr. Bu paralar diyalog, veri ve model oluturma alanlardr. yi bir KDS'nin yolu bu yetenek arasnda denge oluturmasndan geer. KDS adyla anlan ok eski sistemler, bu alanlardan birinde glyken dierlerinde zayftlar. Yukardaki ekilde KDS'nin DVM-Diyalog, Veri, Model bileenleri arasndaki iliki gsterilmektedir. ekilden grld gibi model tabanndaki modeller, veri tabanndaki veriyle balantldr. Modeller; veri tabanndan parametreleri, katsaylar ve deikenleri ekebilir. Modelin hesaplama sonularn da veri tabanna gnderir. Bu sonular daha sonraki karar verme ilemlerinde baka modeller tarafndan kullanlabilir. ekilde diyalog ilevinin bileeni grlmektedir. "VTYS - Veri Taban Ynetim Sistemi" veri tabann ynetmek ve "MTYS - Model Taban Ynetim Sistemi" de model tabann ynetmek iin gerekli fonksiyonlar ierirler. DYS birimi, "Diyalog rete ve Ynetim Sistemi"dir. KDS'nin model oluturma yaklam, VTYS-Veri Taban Ynetim Sistemine benzer gc olan bir MTYS-Model Taban Ynetim Sistemini gerektirir. MTYS'nin VTYS'den fark, ticari olarak tek bana mevcut olmamasdr. Ancak, KDS retelerinin yeteneklerinin bir paras olarak mevcuttur. DYS-Diyalog reteci ve Ynetim Sistemi, kullancyla sistemin kalan ksm arasndaki arabirimi ynetir. 5.11.1.1. KDS Kavramsal Modelindeki Son Gelimeler Son yllarda karar destek sistemlerinin temel bileenine (veri ynetimi, model ynetimi, kullanc arabirimi) ek olarak;"bilgi ynetimi bileeni" olarak adlandrlan drdnc bir bileen daha eklenmektedir. Bilgi ynetim bileeni, bir veya daha fazla uzman sistemden oluur. Dier KDS bileenlerinin ilemlerini zenginletirecek bilgiyi sunabilir. Bilgi ynetim yazlm, gerekli yrtme ve uzman sistem btnln salar. Bu bileeni ieren KDS'ye "akll KDS" veya "bilgi-tabanl KDS" denir.

5.11.2. TEKNOLOJ SEVYELERi teknoloji seviyesi, KDS gelitirilmesinde yararldr. Aadaki ekilde sunulan bu fikirde, KDS reteci iindeki KDS aralarndan, karar vericilere yardm iin, belirli bir eit KDS'nin abuk ve kolayca gelitirilmesi amacyla yararlanlr. Seviyeli KDS Teknolojisi

Sistem, gerekte diyagramn tepesindeki dairelerle gsterilen "belirli KDS" olarak adlandrlan ii baarr. Bu; belirli bir karar vericinin, ilikili olduu sorunlar kmesiyle balant kurmasna izin veren donanm/yazlmdr. Teknolojinin ikinci seviyesi "KDS reteci" olarak adlandrlr. rete, donanmla balantl bir pakettir ve bu yazlm, belirli KDS'nin kolayca ve abuklukla yaplanmas iin imknlar salar. Teknolojinin nc seviyesi "KDS aralar" olarak adlandrlr. Belirli KDS'nin ya da KDS retecinin gelitirilmesini kolaylatrmak iindir. Diyagramn sol tarafnda grld zere, KDS aralar dorudan doruya belirli bir KDS uygulamasn gelitirmek iin kullanlabilir. 5.11.3. TEKRARLI TASARIM Karar Destek Sistemleri-KDS'nin doas, geleneksel yn veya evrimii sistemlerden farkl bir tasarm ve gelitirme teknii gerektirir. KDS geleneksel gelitirme ilemi yerine tekrarl gelitirme ilemine ihtiya duyar.

Tekrarl gelitirme, sorun veya karar durumunun deiimleriyle sistemin genilemesine ve deiimine izin verir. Sistem geliiminin doru olarak ilerlemesini salamak iin; sistemin ksa, hzl, kullancdan geri beslemeli olacak ekilde yaplandrlmasna ihtiya duyulur. KDS, hzl ve kolayca deiim salamak amacyla gelitirilmelidir.

5.11.4. RGTSEL EVRE Etkili KDS-Karar Destek Sistemi gelitirme ii, sistemlerin iinde kurulabilecei ve genileyebilecei evreyi oluturmak iin rgtsel stratejiye gereksinim duyar. evreyle etkileimli rolleri olan bir grup insan, yazlm ve donanm teknolojisini, veri kaynaklarn ve analiz modellerini kapsar.

Birinci ve ikinci gruplar, bilgisayar uygulamalar gelitirebilecek ve gl bir teknik destek verebilecek kiilerden oluturulur; drdnc ve beinci gruplar, KDS'nin rgt iinde yerletirilmesi ve son kullanclara anlatlmas grevini stlenirler.

5.12. KDS UYGULAMALARI

Her ne kadar KDS, yneticilerin yz yze kald yar yapsal sorunlara karar verme destei salamak iin tasarlansa da, veri tabanlar altnda yatan veri modelini, iyi tanml alanlar ve ilikiler serisini kapsar. Model taban kullancya daha byk esneklikte analiz salar. KDS'nin veri tipindeki bu snrlamayla alabilmesi, KDS'yi karar verici seviyedeki

yneticilerin ok gl silahlar haline getirmitir. Gittike artan sayda iletme, KDS gelitirmektedir. Uygulamada KDS genel olarak; mali ileri planlama, pazarlamayla ilgili karar verme, fabrika kapasitesini planlama, ortak yatrm analizi vb. ilevleri kapsar. KDS uygulamalar nemli lde farkllk gsterebilir. lemsel denetim, ynetim denetimi veya stratejik planlama iin kullanlabilir. KDS yapsal olmayan karar verme iini de desteklemesi iin eitlendirilebilir. Tekrarl veya bir kereye mahsus karar verme ileminde kullanlabilir. KDS'nin deiik eitlerinden dolay KDS'yi oluturan birimlerin, veri taban birimi de dahil olmak zere, farklarnn belirlenmesi istenebilir.

Her ne kadar KDS, yneticilerin yz yze kald yar yapsal sorunlara karar verme destei salamak iin tasarlansa da, veri tabanlar altnda yatan veri modelini, iyi tanml alanlar ve ilikiler serisini kapsar. 5.12.1. Belge Tabanl Karar Destek letmelerde gnlk retilen, yaylan ve depolanan bilgi miktar hesaplanamayacak kadar oktur. Son zamanlarda, belge ynetimi standartlar birok satc firma araclyla yapsal olmayan belgeleri sunmak iin uyumlatrld. Uyumlatrma, belgelerin kolaylkla analiz edilebilecei ve eriimin salanabilecei ekilde yapld. Yzlerce hatta binlerce belge iinden aranlan bilgilere hzl ve etkili eriim salanmas ncelikle arzu edilir. Hem karar verici ynetim kademesindeki yneticiler iin hem de tm alanlar iin ihtiya duyulan bilgiye hzl eriim en nemli konudur. Verilen anahtar szcklere gre arama ilemi yaplarak, binlerce belge iinden bu szcklerin bulunduu belgeleri saptamak suretiyle bilgiye eriilmektedir. Ancak bu gelime bile bir rnn retilmesi iin yllar sren alma ve bir o kadar da bilginin depolanmas gereken alanlarda, rnein ila endstrisinde olduu gibi, zaman zaman yetersiz kalr. Byle durumlar iin anahtar kelimeler yerine kavramlara, fikirlere gre arama ilemi yapan ve belirtilen bu kavramlar kapsayan belgenin btn ieriini vererek bilgiye eriim salayan yazlmlar gelitirilmitir.

5.12.1.1. BELGE TABANLI KDS'DE KULLANILAN TEKNOLOJ stemci/sunucu alar, uziletiim, toplu bellek ve dier teknolojiler bilgiye eriebilmek iin aralar salar. Bu nedenle bilgiye eriimde bundan byle geleneksel KDS'nin snrlar yok olacaktr. Belge taban ayrca, geleneksel veri tabanndan farkl i sunu ve eriim dzenleri gerektirir. Yapay zeka, bilginin anlalmas, kesilmesi ve kendi kendine snflandrlmas iin teknolojik yeterliliin artmasna yardmcdr. Belge tabanl karar destek sisteminin teknolojik taleplerinin karlanmas, yapay zekada yeni tekniklerin btnletirilmesiyle mmkn olacaktr. Belge tabanl karar destek sisteminde ayrca nesneye dayal veri taban ynetimi, bilgi dzeltme, elektronik posta ve sunu standartlarnn btnletirilmesi gerekmektedir. Bu konudaki ilerlemeler byk bir hzla srmektedir. Teknolojik ilerlemeler, KDS iinde belge tabanl veri ynetiminin eriilebilir olmasn salayarak, yneticiler, tepe karar vericiler ve btn dier karar vericilerin ilerini kolaylatrmaya ynelmitir.

Yapay zeka, bilginin anlalmas, kesilmesi ve kendi kendine snflandrlmas iin teknolojik yeterliliin artmasna yardmcdr. 5.12.2. KSEL KARAR DESTEK SSTEM-KKDS KDS, uzun yllar boyunca geleneksel ve baarl yeterlilikleriyle, tepe ynetim ve stdzey yneticiler iin karar aralar olarak dikkat ekti. alanlarn glendirilmesine ynelik gnmz eilimiyle, bilgisayarlar ve iletiim alar katlanarak oalmtr. Bunun sonucu ise, iletmelerdeki KDS'nin uygulama evresini, btn alanlar kapsayacak ekilde geniletti. 1980'lere kadar hedefi genellikle orta ve snrl lde de st ynetimdi. 1980'lerde, "Kiisel Karar Destek Sistemi-KKDS" fikri gndeme geldi. Karar destein; bireye destek, gruba destek ve iletmeye destek eklinde farkl seviyeye ayrlmas savunuldu. Bilgisayar tabanl sistemlerin bu seviye iin karar destek salamak amacyla gelitirilebilecei ne srld. Bireye ynelik destein iletme kavramlar dahilinde formle edilmesi gereklidir ve her bireyin ii, baka bireylerin ileriyle yakndan ilgilidir. Bireylere salanan bilgisayar destei, iletiimi ve birlikte almay gelitirmede etkili olacak bir ara olarak deerlendirilmelidir.

5.12.3. MTER HEDEFL KARAR DESTEK SSTEMLER Hizmet sektrndeki iddetli rekabet, hizmet ilemlerinin ynetiminde ok sayda BT'ye dayanan yenilikle sonuland. Hizmet irketleri, mterilerinin ihtiyalarn daha iyi anlamak ve irket elemanlarnn mterilere daha iyi hizmet sunmalarna yardmc olmak

amacyla BT kullanrlar. Sonu olarak, byk lde mteriye uyarlanma, belirli hizmet endstrilerinde kanlmaz bir gerek halini ald. Yneticiler elektronik olarak btn hizmetleri salamak iin "mteri hedefli karar destek sistemleri"ne ihtiya duydular. rnein Federal Express, bir yazlm ile gnderilen paketlerin durumunu izleyerek mterilerine bilgi salamaktadr. Pek ok ortak fon irketinin mterileri, dokunmatik telefonlarn kullanarak hesaplar arasnda para transfer edebilmektedir. Bu yeniliklere ramen, birok iletme; KDS'yi mteri dzeyine getirme, mteri kullanm ve memnuniyetini dnme konusunda, son birka yla kadar isteksiz olmutur. Bunun da balca nedeni, KDS'nin rgtsel deiim ve yeniden yaplanma gerektirmesidir.

KDS'nin uygulama alanndaki genilemesinin ikinci safhas, iletme snrlarnn tesine gemesi ve elektronik hizmet karlayclar vastasyla mterilerin de KDS'yi kullanmalardr. Bu gelime, mterilerin etkileimli eriimle belirli bir biliimi elde etmeleri sonucunu salamtr. rnein geleneksel KDS'de, mteriler sadece nceden ekillenmi genel bilgiye elektronik olarak eriir. Bir kii hassas bilgiye eriirse, ister istemez belirlenmi bilgiye de eriir. Mterilerin, KDS'nin st seviyede elektronik evrimine erimelerine izin verilmesi pek ok yarar salar. Ancak baz sorunlar da oluabilir, nk elektronik servis salayclar n-ofis alanlarn yok sayp atlar, mteriler arasnda bilinmeyen alglamalar ve beklentiler yaratr. ATM ve dier teknolojiye dayal hizmet rneklerinde yaand gibi deiik kullanclar arasnda farkl eit davran, kullanm ve beklentiler aa kmtr.

Mteri hedefli karar destek sistemlerine rnek olarak pek ok ortak fon irketinin mterilerinin dokunmatik telefonlarn kullanarak hesaplar arasnda para transferi yapabilmelerini gsterebiliriz.

5.13. KDS YAZILIMLARINI DEERLENDRME VE SEME

nerilen bir KDS yazlmnn deerlendirilme ve seilme ynteminin temel safhas bulunmaktadr: 1. nerilen KDS yazlm paketlerinin ekran zellikleri ve ksa bir listesinin gelitirilmesi, 2. KDS retecini seme, eer yoksa, uygulama gereksinimlerine en iyi uyann seimi, 3. Kullanc ihtiyalarnn seilen retece uydurulmas ve belirlenen KDS iin ilk rnein oluturulmasyla bu ihtiyalarn nasl karlanacann tanmlanmas. KDS Yazlm Paketi
! ekildeki ynetim bileenlerinin aklamalarn grmek iin ilgili bileenin stne tklaynz.

5.14. KARAR DZLEMLER

DESTEK

SSTEMLERNN

TEKNOLOJ

1. Paralel ileme makineleri ok fazla miktarda verinin karar destek iin analizini yapmak zere kullanlmaya balad. eitli ilemciler ayn veya birbirine uygun programlar altrarak ileme sresini nemli lde ksaltrlar. 2. stemci/sunucu (/S) teknolojisi kk bilgisayar alarn destekler. Datlm veriye btncl eriim salar ve bir yerdeki veri uzaktaki baka bir yerden ilenebilir. stemci/sunucu mimarisi yerel ve geni alan alarnda kuvvetli i istasyonlarn, kiisel bilgisayarlar ve zel amal sunucular birlikte altrr.

3. likisel veri taban, uzun zamandan beri KDS iin veri saklama dayana olmutur. Birok ilikisel veri taban (pazarn liderlerinden olan Oracle, SyBase ve Informix vb.) imdi istemci/sunucu desteini ve btnln nermektedir. /S alarnn deiik satclarn yazlm rnlerindeki verilerine eriebilme ve depolama dzenekleri olmaldr. 4. Son zamanlarda ok sayda yeni "nesneye dayal veri taban" ilikisel rnlerle rekabette baarl oldu. Bunun nedeni nesneye dayal rnek ile birlemi veri ve eriim ilemi ihtiyac arasndaki uyumun alglanmasdr. Datlm ve heterojen veri tabanlar nesne teknolojisinin her eyi (veri, veri taban, yordam, mesaj vb.) ileme alabilme ve bamsz olarak dier nesnelerle balant kurabilme yeteneinden dolay, ideal durumda nesne teknolojisine uydurulur. Nesneye dayal teknoloji, /S uygulamalarndaki oklu ortam belgelerini birlikte dzenleyebilme yeteneini gelitirmitir. Ancak geni alan alarndaki snrl varl, oklu ortam belgelerinin geni datmn kstlar. Gittike artan sayda irket fiber optik hatlar deyerek bant geniliklerini arttrmaktadr. 5. Datlm veri ve belgeler iin seenek oluturacak dier bir yntem de yksek kapasiteli ve yksek gvenlikli optik diskler kullanmaktr.

likisel veri taban, uzun zamandan beri KDS iin veri saklama dayana olmutur.

 DNYASINDAK YENDEN YAPILANMA

DEMLER

VE

Bu blmde " Dnyasndaki Deiimler", "rnSre Deiimi", "Yeniden Yaplanma", "Mteri Memnuniyeti", "Sre Yenileme" ve "renen rgtler" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, dnyasnda ne ynde deiimler olduunu, letmelerin hangi unsurlarn basks altnda olduunu, Yeni ve geleneksel i dnyas arasndaki farklarn neler olduunu, srecinin ne olduunu, Yeniden yaplanmann ne olduunu, Yeniden yaplanmann ilkelerinin neler olduunu, evre deiimlerinin organizasyon srelerini nasl etkilediini, rn-Sre deiiminin sonularnn neler olduunu, Yeniden yaplanan i srelerinin zelliklerinin neler olduunu, Yeniden yaplanmann salayaca yararlarn neler olduunu BT-Biliim Teknolojisindeki gelimelerin iletmeler zerindeki etkilerinin neler olduunu, Sre yenilemede BT'nin rolnn ne olduunu, Sre yenileme aamalarnn neler olduunu, Sre yenilemenin gereklemesinde hangi biliim teknolojilerinin rol aldn, rgtlerin degiiminin hangi yne doru olduunu, Etkili endstri tesi iletmelerin zelliklerinin neler olduunu, Mteri hizmeti iin biliim ve organizasyon modelinin nasl olmas gerektiini, Yeniden yaplanmann iletme alanlar zerindeki etkisinin nasl olduunu

reneceksiniz.

6.1. DNYASINDAK DEMLER

letmeler, yllarca belirli ekillerde ii yrtmeye almlar ve yaptklar ite de stnlk salamlard. Hzl ve iddetli deiimler oluunca, pek ok iletme yeni koullara dayanma konusunda kendini yetersiz buldu. Bu nedenle klasik iletmeler geri kald. Bu iletmelerin hayatta kalabilmelerinin tek yolu, imdiye kadar ilerini yaptklar yntemleri hzla deitirmeleriydi. 1993'de Hammer ve Champy bu tr deiimleri yerine getirmeyi " Srelerinin Yenilenmesi-SY" olarak sundular. Bunun anlam, iletmede hereye yeniden balamakt. SY'nin znde 'gemiten ayr dnme' kuram vardr; yle ki, u an iteki mevcut ilemlerin nemini belirten modas gemi kurallar belirlemek ve bunlar terk etmek.

hayatta kalabilmelerinin deitirmeleriydi.

tek

Hzl ve iddetli deiimler sonucunda, iletmelerin yolu, imdiye kadar kullandklar yntemleri hzla

6.1.1. Endstri Devri lkeleri Bugn iin artk modas gemi olan i yapma kurallar, iin blmlere ayrlmas ve uzmanlama ilkesinin 1776'da Adam Smith tarafndan yazlmasyla balamtr. Bu ise endstri devriminin balangcyd. Endstri devrimi, gelimi lkeleri yksek verimlilik ve dzenli olarak artan yaam standardna ulatrd. Endstri devriminin geliimini artran ilkeler yllar boyunca oluturuldu.

Hiyerarik yaklamn temel sorunu, karar verilmesi gereken her zaman hiyeraride yukarya doru trmanmay ve tekrar aa inmeyi gerektirmesidir. Yukar trman bir kii 'hayr' diyene kadar devam eder ve bir anda herey durur. ok fazla ilevin bilgiye ihtiyac olursa, doru karar vermek iin gelen hereyi dzenlemek zaman tketen ve alanlarla mterileri hayal krklna uratan bir ilem olabilir.

6.1.2. Yeni ve Geleneksel Dnyas Arasndaki Farklar srelerinin yeniden yaplanmas, yeni i dnyasna nclk etmektedir. Yeni dnya ile geleneksel dnya arasndaki farklar aadaki tabloda sunulmutur. Dnyasndaki Deiimler ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

Gnmzde yeniden yaplanmann bir paras da bilgi teknolojisidir. Yeniden yaplanma, bilgi teknolojisinden ayr dnlemez.

6.2. RN-SRE DEM

Boynton, Victor ve Pine, 1993'deki almalarndan aadaki ekilde gsterilen ve yeni organizasyon tasarmlarnn tretilecei "rn-sre deiim matrisi" olarak adlandrlan yeni yapy gelitirdi. rn-Sre Deiim Matrisi
! Aadaki ekil zerinde fare ile gezerek "rn-Sre Matrisi"ni grebilirsiniz.

6.2.1. K YEN RGT TASARIMI I- lk rgt tasarm, "istee gre toplu uyarlama"; devingen rn deiimi ve kararl sre deiimi altnda rekabet eder. stee gre toplu uyarlayc; tasarmcnn rn eitliliiyle "toplu retici"nin retim verimini badatrr.

II- kinci rgt tasarm, "srekli iyiletirme" ise; kararl rn deiimi ve devingen sre deiimi altnda rekabet eder.

Toplu uyarlama ve srekli iyiletirme arasndaki sinerji, "devingen kararllk" olarak da adlandrlr ve gelecek yzyldaki rekabetin temellerini tanmlayabilir.

6.3. evre Deiimlerinin Organizasyon Srelerine Etkisi

evresindeki deiimlerin eskiye oranla daha byk ve daha hzl olmas, iletmelerin almasn ve hatta hayatta kalmasn zorlatran ok nemli bir nedendir. Teknolojik gelimeler, kullanma hazr bilgiyi oaltmaktadr. Bilgi, kendi kendini oaltma zelliine sahiptir. Bu nedenle kendi kendisinin devingenlik kayna gibi alr. Gelecekte iletmelerin, bilgi art hzlarnn; karmak ve alkantl evre zelliklerine maruz kalacaklar ngrlmektedir.

yiletirme balatlnca ortamdaki deiimler, ilave olarak yeni sorunlara yol aar. Btn bunlardan dolay belki de tek zm, rgtn yeniden yaplandrlmasdr. Mevcut durumu birden bire kesmeyi baarmak mmkn deildir. lk nce i verimini dren eski varsaymlara meydan okumak ve eski kurallardan kurtulmak gerekir.

6.4. YENDEN YAPILANMA NEDiR?

Yeniden Yaplanma-YY; maliyet, kalite, hizmet ve hz unsurlarnda iyiletirmeler yapmak amacyla i srelerinin en bandan yeniden ele alnmas ve kkten bir deiimle yeniden tasarm demektir.

Sreci-S; bir veya birka eit girdi alp, bunlardan mteri iin deer oluturacak bir kt yaratan faaliyetler btndr. Yeniden yaplanma, organizasyon ilemlerindeki kkten deiimle nemli derecede verim artlarnn elde edilmesi olarak tanmlanmtr. Mevcut rekabet, iletmeler zerinde baarmlarn arttrmalar ynnde bask oluturmaktadr. Bu basklara, iin btn birimlerinde ynetim danmanlnn gelitirilmesiyle ve kaynaklarn paylalmasn renmekle kar konulabilir. Yeniden yaplanma, alanlarn hepsinde ayn derecede etkili olmaz, nk yeniden yaplanma bir otomasyon ilemi deildir. Yeniden yaplanma batan aa bir deiim zinciridir. Yeniden yaplanmak iin deiimin ynetimini renmek gerekir, nk yeniden yaplanma, srekli bir deiim demektir. Yeniden yaplanma, gerekte, i ve ynetim ilemlerindeki yeni mimarinin oluturulmas demektir. rgt snrlarn yeniden izmeyi, ileri, grevleri ve ustalklar yeniden dnmeyi kapsamna alr. Bu da, hereyi yeniden dnmek anlamna gelir. Yeniden yaplanmann iletmeye deer katmas gerekir.

Yeniden yaplanma, gerekte, i ve ynetim ilemlerindeki yeni mimarinin oluturulmas demektir. rgt snrlarn yeniden izmeyi, ileri, grevleri ve ustalklar yeniden dnmeyi kapsamna alr

6.5. YENDEN YAPILANMANIN LKELERI

!Yeniden yaplanmann ilkelerini grmek iin ilgili ifadenin stne tklaynz.

6.6. MTER MEMNUNYET

letmeler, hiyerariden tm rgt unsurlarnn birbiriyle dorudan iletiim kurabildii yapya doru deiim gstermektedir. lk yaplacak sey, imdiye kadar yaptmz btn ilere deiik bir adan ve yeni bir gzle bakmaktr. Yeniden yaplanmada eski usulleri, teknikleri ve dnce tarzn bir yana brakarak hemen hemen hereyi deitirmek gerekir. Burada iin can alc noktas "mteri memnuniyeti"dir. letmede btn faaliyetler bu nokta zerine odaklanmaldr.

6.7. UZGR GELTRME

Yeniden yaplanma, klasik anlamda bir yeniden organizasyon projesi deildir. Yeniden yaplanmay bir yeniden organizasyon projesi olarak dnmek, konunun zne aykrdr.

Bu ii baarabilmek iin, nce bir uzgr gelitirilmeli ve sonra da bu uzgr erevesinde ngrlen hedeflere ulaabilmek iin gerekli fikri dzlem oluturulmaldr. Ancak bundan sonra, iin gerei olarak, yeniden organizasyon dnlebilir.

Etkili bir uzgr oluturmak iin en nemli gereksinim, ak fikirler ve yaratc dnceler iin bir ortam hazrlanmasdr. Yaratc dsnceye daha dorudan yaklaan biliim teknolojilerinin, hem sre uzgr oluturulmas srasnda hem de ncesinde uygulamas bulunur. Bilgisayarla konferans teknolojisi, metin arama ve yeniden erime teknolojisiyle yakn iliki, nemli kiilerin konferans konularn kendi i istasyonlarndan balatmalarn veya bakalarnn balatt konulara katlmalarn mmkn klar. BT, uzgr oluturmak iin yaplan beyin frtnas almalarna deerli bir unsur olarak hizmet eder.

6.8. YETK DEVRETME

Son birka yldr, lidersiz gruplar, kalite emberleri ve paylaml ynetimle snanan rgtlerin, retimde ve kalitede art gsterdikleri belirlenmitir. alanlarn i tatminlerinin artt ve iten ayrlmalarn azald grlmtr. Ynetim tarafndan yetki devretme ilemi, alanlarn gnlk ilerinde sorumluluk almalarna izin verir. Bu ilere planlama, programlar hazrlama, insan kayna kararlar, kalite denetimi ya da kalite gvenlii ve mteri denetimi dahildir. Yeniden yaplanmada baarl olmak iin deiimin ynetimi ok nemlidir. Katlmc yaklamlar, gruplar etkilemesi ve bir fikir birliini kolaylatrmas yoluyla deiimi ynetmede bir ereve oluturur. Bu faydalar elde etmek iin alanlara yetki aktarmnn salanmasnda, biliim sisteminin katks byktr ve BS, btn mteri hizmetlerini verecek ekilde hem sorumlu hem de yetkili alanlarla rgtlenmelidir. Biliim teknolojisine bal karmak bir i olan yeniden yaplanma, 'Biliim Sistemleri Blm' zerindeki basklar giderek oaltr.

Lidersiz gruplar, kalite emberleri ve paylaml ynetimle snanan rgtlerin, retimde ve kalitede art gsterdikleri belirlenmitir. 6.8.1. Yetki Devrinde Baar Koullar ! Sherednick, Shutt ve Weiss'a gre yetki devrinde baar koullarn grmek iin kitaba tklaynz.

6.9. SRE YENLEME

Davenport'a gre, yeniden yaplanma sre yenilemenin bir parasdr. Sre yenileme, bir sreten hareketle, btn i hedeflerinin sorgulanmasn ve daha sonra hedefleri salayacak iyiletirmelerin nem srasn oluturacak ekilde etkin ve yaratc bir kkten degiimi iine alr. Sre yenileme ifadesi, yeni alma stratejileri planlamay, gerek sre tasarm faaliyetini ve ayrca karmak teknoloji, insan ve organizasyon boyutlarndaki btn degiimin iyiletirilmesini kapsar. Sre yenileme ve srekli iyiletirme arasndaki farklar aadaki tabloda sunulmaktadr. Srekli yiletirme ve Sre Yenileme
! Aa-yukar oklarna tklayarak tablonun devamn grebilirsiniz.

6.10. YENDEN ZELLKLER

YAPILANAN

SRELERNN

BT ile zenginletirilmi yeniden yaplanmann belirli ortak zellikleri vardr.

6.11. YENDEN YAPILANMANIN SALAYACAI YARARLAR

Bu yeni yapy tam olarak kurmay baaran iletmeler, aada belirtilen yararlar elde edebilirler:
! Bu yararlarn aklamalarn grmek iin ilgili ifadenin stne tklaynz.

6.12. RENEN RGTLER

evrelerindeki rekabetin art yeni ynetim eilimleri retmitir. Bu eilimlerden biri de "renen rgtler" eilimidir. renmeye odaklanma eiliminin arkasnda yatan itici g, toplam kalite ynetimi gibi gelimelerde aranmaldr. Bu gelimelere; yksek verimin ortaya kmasn, kendi kendini yneten ekipleri, katlmc ynetimi, kresel rekabeti ve deien biliim teknolojisini sayabiliriz. renen rgtlerde; younlam deiime tepki zamann geciktirme, genel bilgiyi yayma, maliyetleri drme ve hizmetleri gelitirme potansiyeli vardr. renme, bilginin rgt yeleri arasnda aktarlmasn gerektirir. Ayrca rgtn kiilere bamlln azaltr ve kaynaklarna derinlik katabilir. Bilginin paylam, kiilere harekete gemeleri iin yetki tanr. Baz renme ilemleri, hem ortalama i verimini, hem de deikenlii artrr. Bilinen bir rnek olarak, yeni bir teknolojinin kabul edilmesinden doan sonular verilebilir. Yeni bir teknoloji, yabanclndan kaynaklanan skntlar aacak stnlkteyse, eski teknolojiden

beklenenden daha yksek deer sunacaktr. Ayn zamanda yeni teknolojiyle yaanan snrl deneyim, fazla deiiklie sebep olacaktr. Benzer bir sonu, iletmeye yeni bir bilgi yapsnn ya da kltr eitlilii unsurlarnn sunulmasnda da beklenebilir. rnein farkl yetenekte, farkl zellikte, farkl etnik kkenden ve cinsiyetten olan bireylerin katlmas gibi. renme ileminin, hem ortalama i verimi hem de deikenlik artna yol amas gerekmez. Bilgi artnn ou zaman i verimini artrmaktan ok, i verimindeki deiimleri yani dalgalanmalar azaltt grlr. Bilgi, i verimine gveni artrr. standart hale geldike, teknikler renildike, hem ileri yapmak iin gereken zaman hem de i veriminin kalitesinde ortaya kan deiimler azalr.

renen rgtlerde; younlam deiime tepki zamann geciktirme, genel bilgiyi yayma, maliyetleri drme ve hizmetleri gelitirme potansiyeli vardr. renme, bilginin rgt yeleri arasnda aktarlmasn gerektirir.

6.13. YENDEN YAPILANMADA BT'NN KOLAYLATIRICI ROL

BT-Bilgi Teknolojisi konusundaki dncelerini deitirmeyen bir iletme, yeniden yaplanmay uygulayamaz. Teknolojiyi otomasyonla e tutan bir iletme de yeniden yaplanmay gerekletiremez. letmelerin, yeniden yaplanmay i srelerine uygulayabilmelerini salayan modern bilgi teknolojisi, bu iin can damardr. BT zaten, mevcut ilemlerin kendi kendine yaplmasn salayarak retkenliin ve kalitenin artrlmas iin kullanlyordu. Yeniden yaplanma sz konusu olunca BT'nin roln farkl bir adan incelemek gerekir. BT, iin yaplmasn snrlayan eski kurallar ykar, bylece yeniden yaplanma srecini kolaylatrr. Tabloda, BT'nin Getirdii Yeni Kurallar, karlatrma amacyla eski kurallarla beraber sralanmtr.
! leri-geri oklarna ya da rakamlarn zerine tklayarak eski ve yeni kurallar grebilirsiniz.

Yeniden yaplanma almasnda yerine getirilmesi gereken ok nemli unsurlardan biri de, iletmenin ynetim biliim sistemlerinin tmleik yapya kavuturulmasdr. Geleneksel sreleri izleyen yaplar, blnm ve ayrk kk paralardan oluan yaplardr. Kalite ve hizmette sreklilii salamak iin gerekli btnlkten yoksundur. Yeniden yaplanma, bu geleneksel yargy ve iletme snrlarnn zorlamalarn krmal, temel i srelerine apraz fonksiyonlu adan baklmasn salamaldr. Yeniden yaplanma, biliim teknolojisi zaten var olan sreleri otomatikletirmek iin deil, yeni bir sreci mmkn klmak iin kullanlmaldr. 6.13.1. Tmleik BT Gereklilii Mevcut bir i sorununun iine bilgisayarlar atvermek, yeniden yaplanma iin gerekli olan deiimin salanmasnda yeterli deildir. Teknolojinin yanl kullanlmas, stelik eski dnme yntemlerini ve eski davran modellerini glendirerek deiim mhendislii almalarn zora sokar. BT'nin ile btnleerek tmleik sistemler olarak almas son derece nemlidir. Veri taban ynetim sistemlerinin bulunmasndan nce, dosyalarn birbirine balantl almas iin gereken programlama son derece zordu. Veri taban ynetim sistemlerindeki ve bilgisayar destekli sistem tasarm (CASE) rnlerindeki gelimeler, tmleik sistemlerin programlama iini byk lde azaltt. Ancak bir veri taban ynetim sistemi, tmleik sistemler anlamna gelmez. almann nemli blm, biliim sisteminin planlanmasna harcanmaldr. Planlama, rgt iinde gelitirilen btnletirilebilmesini salamaldr. eitli sistemlerin gerektii ekilde

Btnletirmeyi baaryla yerine getirmek iin byk lde kavramsal alma yaplmaldr. Bu alma, rgtn veri tabann oluturan eitli dosyalar ve ilevleri

aratrmaldr. Sadece bir veri taban ynetim sistemini satn alma ve BS organizasyonuna katma, programclara yalnzca paralanm ve ayrk biliim sistemlerine daha gl eriim teknii sunar. Veri taban bir kavramdr; veri taban ynetim sistemleriyse bir teknolojidir. Teknolojiyi tam olarak kullanmak, veri taban teknolojisine sahip olmak kadar, veri taban programlamay da gerekli klar.

Karar destei ieren tmleik sistemlerin, st ve orta ynetimi desteklemek iin gerekten ihtiya duyulan yeterlilii salamas istenir. Bu, ynetimin beklentilerini karlayabilecek evrimii karar destek yetenei olan iyi btnletirilmi biliim sistemleri yoluyla salanr. Btnletirme, irket iinde yaygn istemci/sunucu (/S) mimarisi ve groupware yazlmlar kullanarak daha kolayca baarlabilir. /S mimarisinin geliimiyle rgt, daha dz bir yapya kavuabilir; alanlara yetki devri artar.

Karar destei ieren tmleik sistemlerin, st ve orta ynetimi desteklemek iin gerekten ihtiya duyulan yeterlilii salamas istenir. Bu, ynetimin beklentilerini karlayabilecek evrimii karar destek yetenei olan iyi btnletirilmi biliim sistemleri yoluyla salanr.

6.14. BT'NN YETENEKLER VE RGTSEL ETKLER

srelerinin iyiletirilmesinde ve yeniden yaplanmasnda, BT'nin kendine zg yeteneklerinin listesinin oluturulmas yararl olur. En geni anlamda BT'nin her yetenei, egdmn gelimesini ve biliimin rgtn birimlerine kadar erimesini kapsar. Bu suretle daha etkili ynetime olanak salanr. Bu yeteneklerin en nemlileri ve rgtsel etkileri aada sralanmtr: ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

6.15. SRE YENLEMEDE BT'NN ROL

BT yle gl bir aratr ki, sadece sreleri desteklemekle kalmayp, gerekten yeni sre tasarm seenekleri yaratabilir. BT, sre yenilemede nemli bir rol oynar. rgtler, altklar i srelerinin tmne gre, BT yeteneklerinin kendilerine zg bir listesini gelitirmek isteyebilirler. BT destekli i sreci yeniden tasarm genel olarak devingen olmak zorundadr. Tasarmclar daima, her sre iin, yeni biliim teknolojilerinin yeni yntemlerle sreci baarmalarnn mmkn olup olmayacan aratrma iinden sorumludur. Biliim teknolojileri gelimeye devam etmektedir. Gelecek yeni teknolojiler, nmzdeki on ylda sreler zerinde nemli etkilere sahip olacaktr. BT, zel srelere uygun yeni uygulamalar destekleyecek yeterli gte olmaldr. BT, sadece yeni srelerin tasarlanmasyla kalmaz. nceden tasarlanm mevcut srelerin de baaryla hayata geirilmesini mmkn klar. Hayata geirme faaliyetleri bir sre tasarmn gerek hale

getirir. BT sadece daha iyi tasarmlar yapmay salamakla snrl deildir, ayn zamanda bu tasarmlar alma davran haline getirmeye ve iin faydalanaca hale dntrmeye yardmc olur. Sre yenilemenin baarl olmasndaki en nemli unsur, sre modeli oluturmada ve analizinde BT'ye dayal aralarn hakim olmasdr. BT ancak; dier gerekletirme unsurlar, yaklamlar ve imknlaryla birletiinde sre yenilemede etkili bir ara olur.

Tasarmclar daima, her sre iin, yeni biliim teknolojilerinin yeni yntemlerle sreci baarmalarnn mmkn olup olmayacan aratrma iinden sorumludur. 6.15.1. Sre Yenileme Aamalar BT, sre yenilemenin yandaki ekilde gsterilen be aamasyla ilgili faaliyetleri kolaylatrmada rol oynayabilir. Bu 5 aama, Dovenport'a gre BT'nin dolayl ve dolaysz kolaylatrc byk rol stlendii 10 nemli faaliyete yol aar.Bu faaliyetler; 1. 2. 3. 4. 5. 6. Yeniden tasarm iin sreci tanmlamak ve semek, Yeni sre tasarmn yapacak unsurlar tanmlamak, stratejisini ve sre uzgrn tanmlamak, Mevcut srecin yapsn ve akn anlamak, Mevcut srecin baarmn lmek, (BT araclyla kolaylar) Yeni sre tasarm iin gereken BT tabanl sistemleri belirlemek, 7. Yeni sre iin n rn oluturmak, 8. Sreci ve ilgili sistemleri hayata geirme ve yrrle koymak, 9. alma sonular arasnda iletiim salamak, 10. zme giden balanty her aamada oluturmak.

6.15.2. Sre Yenilemenin Gereklemesinde Rol Alan Biliim Teknolojileri Aada sralanan teknolojiler, sre yenilemeyi salayan biliim teknolojilerinin ok nemli bir blmn oluturmaktadr. Bu teknolojiler unlardr: ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

6.15.3. Sre Yeniden Tasarmnda Teknolojisinin Organizasyonu

BT

Grubunun

Rol

ve

BT-Biliim

BT'nin, i srelerinin yeniden tasarmnda gl bir silah olduu kesindir. Sre dncesi, BT organizasyonu ve oluturduu yapnn tesinde teknoloji iin nemli anlamlar tar. Bununla beraber BT grubu, sre yeniden tasarmna nclk etmek iin g ve etki sahibidir.

BT'nin sre yeniden tasarmn hazrlamak iin teknolojik olarak yapt ilev ne olmaldr? BT uzmanlar, sreleri destekleyecek ya da oluturacak gerekli birok sistemi, yazlm paketi satclarndan almaktan ziyade, bunlar kendilerinin oluturmalar gerektiini anlamaldrlar nk, pek ok uygulama paketi hatrda kalan belirli ilevlerle tasarlanr. BT uzmanlar, gl teknoloji tasarlar oluturmaya ihtiya duyacaklardr. Srece zg uygulamalar gelitirmek gereklidir ve kolayca yaplabilir. Bu, bilgisayar ular arasnda geni iletiim yeteneiyle ve paylaml veri tabanlarnn gelimesiyle standart hale getirilmi bir mimariyi belirtir. Yeniden tasarmn zellikleri, incelenen srecin trne bal olarak nemli lde deiir. Farkl sreler, deien dzeyde ynetimin dikkatine ve benimsemesine gereksinim duyar ve deiik ekillerdeki BT desteine ihtiya duyar. 6.15.4. Sre Tr ve BT'nin Rol Aadaki tabloda, sreler farkl boyutta sunulmaktadr. Farkl trdeki sreleri anlamak ve snflandrmak nemlidir nk her rgt, sreler arasndaki balardan oluan kesintisiz bir a olarak grlmektedir. Her ynetici; zihnindeki deiik sre tipleriyle, zel sreleri analiz ve yeniden tasarm iin ayr tutmaya balayabilir. Bunu; faaliyetleri dahil ederek, sreci dnmeden, baka bir deyile tepeden bakarak baarabilir. ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

6.16. Hiyerariden A Tipi Biliime Gei

ada rgtler biliim sistemlerini nasl dzenlemeli ve nasl kullanmaldr? Kullanlan teknikler teknolojinin gerisinde kalmtr. Yeni teknolojiler gelitiinde, iletmeler genellikle bu yeni teknolojileri eski yntemlerle kullanma eiliminde olurlar. Ksa bir sre sonra da, i yapma yntemlerini deitirmeleri gerektiini anlarlar. Bilgisayarlar i hayatna ilk girdikleri zaman, tpk rgtler gibi bilgisayarlarn alma ekilleri de hiyerarik yapdayd. Anabilgisayar hiyerarinin en tepesindeydi ve dier herey ona balanmt. Sonunda bilgisayar kullanclar evrimii sistemlere getiinde, bir terminalleri oldu. Ancak bu terminallere, zerlerinde iletim sistemi olmad iin "programlanamaz terminal" ya da ok benimsenmi ifadesiyle "aptal terminal" dendi. rgtler, 'akll' terminaller sunulduu zaman dahi, ellerindeki 'aptal' terminallerinin, 'aptal' olma zelliinin ok uzun sre devam etmeyeceini anlamadlar. Akll terminaller bugn kiisel bilgisayarlar (PC) ya da mikrobilgisayarlar olarak bilinen teknolojiye, en son olarak da /S teknolojisine doru evrim geirdi.

Teknolojinin gidiinin, kiisel bilgisayarlar veya hiyerariden uzaklama hareketine ynelik olmas, ok sayda bilgisayar satcs zerinde ciddi bask oluturdu. Pek ok rgtte, ana bilgisayarn bilgi ileme evreninin merkezi olduu dnlrd. Gerek durum ise, biliim ileminin alara doru gelitiini gsteriyordu. rgtler, bu sistemleri son derece etkili altrarak, yaplanmalarnda da bu alar yanstmaya baladlar.

Pek ok rgtte, ana bilgisayarn bilgi ileme evreninin merkezi olduu dnlrd. Gerek durum ise, biliim ileminin alara doru gelitiini gsteriyordu. rgtler, bu sistemleri son derece etkili altrarak, yaplanmalarnda da bu alar yanstmaya baladlar.

6.17. Hiyerariden A Tipi rgte Gei

rgtlerin Deiim Yn
! Farkl kademelerin aklamalarn grmek iin imleci hareket ettiriniz.

nce teknoloji ortaya kt ve i hayatna girdi, bundan sonra rgtler teknolojinin faydalarn tam olarak zmsemek iin organizasyon almalarnda deiiklik yaptlar. O halde, a teknolojisinin zellikleri nelerdir? Organizasyon almalar bunu nasl yanstmaldr? Alar gerek zamanl, kesintisiz ve effaftr. Balantlar vardr, hiyerarik yapda deildir ve a iinde zeki dmler bulunur. Zeki dmler, bilgi ileme yetenei ve verinin olduu dmler demektir. A kurulmasnn organizasyon ilemi esnek, akc ve srekli

genileyen rgtleri oluturmaya ve desteklemeye alr. Bir rgt, byle zelliklere sahipse, nasl davranacaktr? adlandrlan byle rgtleri etkili klan zellikleri nelerdir? Endstri tesi olarak

6.17.1. ETKL ENDSTR TES RGTLERN ZELLKLER ! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

Bir rgt klasik hiyerarik rgt yapsndan biliime dayal a yapsna dntrmek, yani yeniden yaplandrmak zordur. Ticari iletmeler iin de ayn zorluk geerlidir. letmeler, mterinin bak asndan, ak ve basit olacak ekilde davranmaya doru deiim gstermektedir. letme ii dnm nemsiz, olaan bir dnm deildir.

6.18. Mteri Hizmetine Ynelik Biliim ve A Modeli

Mteri Hizmeti in Biliim ve Organizasyon Modeli

Yukardaki ekilde sadece bir balant noktas vardr. Eer btn mteri bilgilerine ve tarih srasyla dzenlenmi biliime bu balantdan eriilirse, bu noktada her zaman ayn kiinin grev yapmas gerekmez. rnein, mteriler baka ehirlere gittiklerinde, bulunduklar yerdeki mteri balant noktasyla temasa geerler. A modelinde btn balant noktalarndan btn mterilerin verisine eriilir. zellikle ABD'deki irketlerin kullandklar dier bir modelde, btn mteri balant noktalar tek bir ehirde

yerletirilir ve mterilere cretsiz 800'l hatlardan bir telefon numaras verilerek, bu mterilerin eriimleri salanr. Bu modelde balant noktalar mteriye cevap verir. Ancak, kiisel yz yze eriim nemliyse balant noktalarnn mterinin yaknnda olmas tercih edilebilir. nemli olan, iletmenin ii idare etmek istedii tarz yanstacak yeniden yaplanmann gerekliliidir. Yeniden yaplanma, birka iletmeyle snrl deildir. Byk ABD irketlerinin yardan ou (%70) yeniden yaplanmay uygulamakta ya da bu konuyu incelemektedir. Kamu sektrnde de yeniden yaplanma deerlendirilmektedir.

6.19. Biliime Yaplanma

Dayal

Oluturmak

in

Yeniden

letmelerin hiyerariden aa dnmesi nemli deiimler ierir. ounlukla kltrel deiimler, davranlarda ve organizasyon almasnn gerektirdii yeteneklerde deiiklikler, zellikle liderlik yeteneklerinde deiiklikler demektir.
! Bu yeni tr yapy gerekletirmek iin stlenilmesi gereken baz nemli ileri ve bu yeni yapnn salayaca yararlar grmek iin aadaki balklara tklaynz.

6.20. Yeniden ekillendirme

Biliim Sistemleri-BS gelitirme ileminin, yeniden yaplanma almasnda kanlmaz bir gereklilik olduu bilinen bir gerektir ve ayn zamanda, yeniden yaplanmann BT zerinde ina edildii phe gtrmez bir olgudur. Yeniden ekillendirme, bu nedenle BS/BT zerinde younlar. Birok iletme sorunlar olduunu fark ettiinde ve sorunla ilgili bireyler yapmak istediinde, biliim sistemlerinin fonksiyonlar bu istee cevap veremez. Bu durumda iletmeler, biliim sistemleri blm tarafndan tutsak edilmi olur. Yeniden yaplandrmak iin yeniden ekillendirmede, ok nemli konu, u anda yerletirilmi bulunan biliim sistemi uygulamalarnn ve veri tabanlarnn temelinin iyi anlalmasn salamaktr. Ayrca mevcut yapnn tesini bilgisayar donatml alara dayanarak anlamak nemlidir. Benzer ekilde, u anda kullanlan yazlm, yordamlar ve veriyle aralarndaki ilikinin kavranmas gereklidir. nemli olan, yazlm ve donanm bakmndan rgt iin ideal olan BT'nin ne olduunun, uygun biliim mimarisiyle beraber belirlenmesidir. Bu noktada iletmenin kulland teknolojiyle byk rakiplerin kullandklar teknolojinin karlatrmal deerlendirmesini yapmak ok nemlidir. Ayrca en son teknolojilerin ne olduunun renilmesi ve rgt ihtiyalarnn ne ynde gittiinin saptanmas iin baz grler oluturulmas da nemlidir. Birok iletme yeniden yaplanma srasnda byk bilgisayarlardan istemci/sunucu mimarisine gemitir. letmeler, biliim sistemleri aralar ve uygulamalar zerindeki yeniden yaplandrma gereksinimlerine karar vermelidir. Bylece BS, ne srlen yeniden yaplandrma projelerini uygun ekilde destekleyebilecek ve BT, iletmelerin en nemli ilerini yeniden yaplandrmalarna yardmc olacaktr.

Yeniden ekillendirmede nemli olan, yazlm ve donanm bakmndan rgt iin ideal olan BT'nin ne olduunun, uygun biliim mimarisiyle beraber belirlenmesidir

6.21. Yeniden Yaplanmann letme alanlar zerindeki Etkisi

Organizasyon almalarnda ve biliim sistemlerinin denetiminde insan davranlaryla ilgili birok ihtilaf bulunur. Biliim sistemlerindeki deiiklikler, rgtn yapsn ve yapt ile iletim yntemini etkileyecektir. Bu, tek tek alanlarn ilerinde ve meslek hayatlar srecinde ok byk yeni dzenlemelere neden olabilir. rnein, satt mallarn fatura bilgilerini elle ileyen bir tezghtardan, artk bu bilgileri bir bilgisayara girmesinin istendiini dnelim. Byle bir durumda tezghtar, faturann bilgisayara nasl ilenecei konusunda uygun bir eitim almadka bilgisayarlardan endie duyar ve kendini tehdit altnda hisseder. rgtsel deiikliin dier rnei ise, yeni bir biliim sistemi alnmas dolaysyla biliim sistemlerinden elde edilen ktdak deiikliklerdir. Satn alma siparilerini dzenli olarak gzden geiren ve satc kararlarn veren orta seviyedeki bir yneticiyi dnrsek, ktlarn sunulmasndaki deiikliklerin ne denli nemli olduu daha iyi anlalr. irket, nceden tayin edilen satn alma kararnn kurallarn "TZ-tam zamannda" muhasebe sistemine balayarak ve satclarla dorudan iletiim kurarak otomatik bir satn alma sistemi kurar. Ynetici, yeni satclarla rn kalitesi ve teslimat dzenlemeleri zerinde gr alveriinde bulunur ve daha st seviyedeki yneticiye durumu rapor eder. Bu durumda, yneticinin iinin yaps da, gittike artan karar verme sorumluluklaryla ok eitlenir. Her iki durumda da iin sosyal yaps deimitir. ou zaman bu deiikliklere kar alanlarn direnci byk olduundan, biliim sistemlerinin analizinde, tasarmnda, gerekletirilmesinde ve kullanmnda dikkatli almalar yaplmas gereklidir. Genellikle, organizasyon deiiklii gerektiinin anlalmas yolunda iyi bir iletiim kurarak ve yeni grevler, yeni kararlar konusunda uygun eitimi vererek bu kt etkiler en aza indirilebilir.

Biliim sistemlerindeki deiiklikler, rgtn yapsnda olduu kadar, alanlarn ilerinde ve meslek hayatlar srecinde de ok byk yeni dzenlemelere neden olabilir.

BLM SSTEMLER GELTRME

Bu ksmda "Biliim Sistemi Gelitirme Nedenleri, Yntemleri ve Etkileri", "Yapsal Biliim Sistemi Projesini Tanmlama ve Uygulanabilirlik almas", "Yapsal Biliim Sistemi Analizi" ve "Yapsal Biliim Sistemi Tasarm" konular incelenmektedir.

BLM SSTEM GELTRME NEDENLER, YNTEMLER VE ETKLER

Bu blmde "Biliim Sistemi Gelitirme Nedenleri", "Biliim Sistemi Planlama", "Biliim Sistemi Gelitirme Yaklamlar", "Geni Kapsaml Projeler", "Biliim Sistemi Gelitirmenin Sosyoteknik Etkileri" ve "Ortak Uygulama Gelitirme OUG" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, letmelerin neden BS-Biliim Sistemi gelitirmeye gereksinim duyduklarn, BS Planlama kavram kapsamnda hangi ynlerin sz konusu olduunu, Biliim sistemi gelitirilmesinde hibir zaman unutulmamas gereken hususlarn neler olduunu, Biliim Sistemi gelitirme yaklamlarnn neler olduunu, Sistem gelitirme yaklamlarnn her birinin stn ve zayf ynlerinin neler olduunu, Biliim Sistemi gelitirmenin sosyoteknik etkilerinin neler olduunu, Ortak (Birleik) Uygulama Gelitirme-OUG kavramnn ne olduunu, Bilgisayar Destekli Sistem Mhendislii - BDSM (CASE) kavram ve yazlmnn ne olduunu

reneceksiniz.

7. BLM SSTEM YNTEMLER VE ETKLER

GELTRME

NEDENLER,

"Sistem Gelitirme" ilemi, yeni bir sisteme ihtiya duyulduunda veya eski sistemin tekrar gzden geirilip dzenlenmesi gerektiinde gndeme gelir. Bu durum, ynetimin biliim ihtiyalar deitiinde veya yeni teknolojilerin ynetime eski sistemden daha iyi ve daha ok bilgi salayabilecei zamanlarda ortaya kar. letmeler yeni bir biliim sistemi gelitirmeyi; mevcut sistemini, farkllaan i koullarnn ve teknolojinin gereksinimlerini karlamak zere birok defalar deitirdikten sonra da gndeme getirebilir. Bunun nedeni, sistemin zerinde ok fazla deiiklik yapldnda, alt sistemleriyle uyumlu olarak almasnn aksamasdr. Bu da sistemin almasnda ve salanan bilginin kalitesinde de neden olduu iin "sistem deer kayb" olarak adlandrlmaktadr nk, biliim teknolojisi i rekabetinde 'deer oluturma' rol oynar. iin yaplan btn irket faaliyetleri, teknolojik ve ekonomik faaliyetler olarak iki farkl etkinlik trne ayrlr ve btn bunlar "deer faaliyetleri" olarak adlandrlr. Biliim teknolojisi de irket almalarna ve rnlerine deer kazandran en nemli faaliyetlerden biridir. Bu nedenle biliim sisteminde yaplacak gelimeye ynelik dnm de deer artna neden olacaktr.

"Sistem gelitirme" ilemi, yeni bir sisteme ihtiya duyulduunda veya eski sistemin tekrar gzden geirilip dzenlenmesi gerektiinde gndeme gelir.

7.1. BLM SSTEM GELTRME NEDENLER

koullarndaki ve teknolojilerdeki deiimin bir sonucu olarak, hibir biliim sistemi sonsuza kadar sremez. Btn sistemler gibi, biliim sistemlerinin de bir mr vardr. Sistemler gelitirilir, kullanlr, srdrlr ve tekrar gzden geirilip dzenlenir, nihayet deerlerini kaybettikleri iin kullanm d kalrlar yani lrler. Yaam sresinin baz noktalarnda, kurulmu olan sistemi kullanmaya devam edebilmek iin; sistemi yeniden gzden geirip gelitirmek veya yeni bir sistemi deerini yitiren eski sistemin yerine geecek ekilde gelitirmek gereklidir.

Sistem gelitirme zorunluluunun ve yok olua doru ilerlemenin hz; i evresinin yapsna, deien i koullarna ve teknolojik stnlklere baldr. Porter, biliim teknolojisinde deiiklie neden olabilecek 5 eit rekabet etkisi saptayarak yneticilere biliim devriminin firsatlarndan yararlanmak iin izleyebilecekleri 5 adm nermitir:
! Bu admlar grmek iin aadaki balklara tklaynz.

Bu unsurlardaki herhangi hzl bir deiim, sistemin yaam sresini hzla tketmesine neden olabilir. Btn sistemlerin srekli olarak i gereksinimlerine cevap verebilmeleri iin; ynetim bu yzden uyarlmaldr. Sisteme ilaveler yaplmas veya sistemin yenilenmesi zaman saptanmal ve sisteme deer kazandrma yoluna gidilmelidir. Sistem gelitirmeyi sadece teknolojik bir ilem olarak tek ynl deerlendirmemek gerekir nk, teknoloji nesnel bir gerek ve sosyal yaam yaplandran bir rn olarak

iki ynldr. Sosyo tarihi koullarn incelenmesiyle, teknoloji kullanm konusunda insanlarn birbirini nasl etkiledii anlalmtr. Teknoloji, yapsal deiim iin bir frsattr. Teknolojinin yapsal modeli, teknoloji olaynn en nemli hususlarnn zerinde durur. Teknolojinin gelitirilmesi ve kullanm etrafndaki belli bal ilikileri ve birbirine etkilerini belirtir. Yapsal yaklam, teknoloji ve rgtler arasndaki karlkl etkinin incelenmesini tevik eder.

7.2. BLM SSTEM PLANLAMA

Tepe ynetimi ve tecrbeli idareciler, rgtn biliim sistemiyle ilgili bir stratejik plan gelitirmekle sorumludurlar. Bu plan, rgtn en nemli biliim gereksinimlerinin bir taslan oluturmal ve biliim projelerinin nasl hayata geirileceine dair yol gsterici bilgileri bir araya getirmelidir. Btn yeni projeler bu genel rehber bilgiler iinde yer almaldr. Gelitirilecek sistemin rgtn stratejik planna uygun olmasn salama almak iin, st dzey ynetim kurulu, sistemin planlama, gelitirme ve altrlmasna yol gstermelidir. Bu kurulun yeleri, kendileri iin sistemler gelitirilecek olan blm yneticileri ve tecrbeli biliim alanlardr. Kurul; stratejik, taktik ve ilemsel planlarla ilgili bilgi sahibi olmaldr. Bu bilgi, sistem gelitirme projesinin planlara uygun olarak oluup olumadn deerlendirmek iin gereklidir. Kurul ayrca, biliim sistemlerinin kullanlmasnda tecrbeye nem verdii kadar, rgt nceliklerinin tayininde nesnellii de salamak mecburiyetindedir. Uygulamada bu kurul, biliim sistemi projesi iinde yer alan faaliyetleri onaylama ve yol gsterme konusunda ynetim adna hareket eder. BS planlama ynetim, sistem ve teknolojiyle ilgili bileenleri kapsayan geni bir alan evreleyen karmak ve ok ynl bir faaliyettir. BS planlama, ok deiik alardan incelenebilir.

Biliim sistemi gelitirilmesinde unutulmamas gerekmektedir:

aadaki

hususlarn

hibir

zaman

1. Biliim sistemlerini gelitirmeye veya geniletmeye olan gereksinim, hizmetleri iyiletirmek ve mterilere deer vermek amacyla i ihtiyalar tarafndan ynlendirilmelidir. 2. BS ynetimi, gereken deiiklikleri yapmaya, amaca uygun kaynaklar amaya, yazlm rnlerini ve ilgili teknolojileri gelitiren ve sunanlara yetki devretmeye kararl ve istekli davranmaldr. Biliim sistemleri gelitirme de uzun zamandr 'kullanc katlm' ok nemli bir unsur olarak dikkate alnmaktadr.

zet olarak, sistem gelitirme ilemi, btn amalarn ve biliim gereksinimlerinin tanmland rgtn stratejik plan tarafndan ynlendirilmelidir. 7.2.1. YAZILIM AMAZI Biliim projelerinin baarl bir ekilde nasl hayata geirilecei ok ciddi bir konudur. zellikle yazlm gelitirme projelerinin "yazlm amaz" denilen kendine zg 4 sorunu vardr.

Bu yazlm amaz gerek dnyada ciddi baarszlklara neden olmaktadr. Tecrbeli idareciler, btn sistem projelerinin sonuta baarl olmas iin almalar etkin bir ekilde desteklemeli ve onaylamaldr. Herhangi bir sistem hatasnn en nemli sebebi ynetim desteinin yetersizliidir. Yazlm gelitirme ve dzenleme, srece, kltre ve organizasyonla ilgili sorunlara kar ok fazla duyarldr. Temel planlama ve denetim faaliyetleri, proje tanmlama ve gerekletirme almas admlarnda ortaya kar. Planlar, gelitirme safhalarnn tamamlanmasnda olduu gibi, gittike daha fazla ayrntyla ilenir ve gncelletirilir. PERT gibi a irdeleme yazlm, btn planlama ve denetim ilemlerinde faydaldr. Bu yntem, sadece zamanda bir planlama yapmann tesinde, proje ekibini oluturan analistler, programclar, muhasebeciler ve mhendisler gibi insan kaynaklarnn ynetimine geniletilebilir. Daha ileri giderek, analiz, tasarm ve altrma aamalarnda kullanlan kaynaklarn btesi, bu yazlm kullanmak suretiyle deerlendirilebilir. PERT ve CPM algoritmalarnn etkili kullanmyla, zaman planlama ve kaynak ynetimi denetiminin salanmasna ek olarak, sistem gelitirme ileminin her safhann sonunda bamsz gzle yeniden incelenmesi yararl olabilir. Bu i, nerilerin, analiz ve tasarmn baka bir ekip veya analist tarafndan gzden geirilmesiyle salanr. Analist yaplan btn bu plan, unlar karladn garantilemelidir: Saptanan amalar Seilen lt Biliim gereksinimlerini Zorluklar Geliim evriminin bir sonraki safhasnn zelliklerini

7.3. BLM SSTEM GELTRME YAKLAIMLARI

Gnmzde iletmeler, sistem gelitirmek iin birok yaklam kullanrlar. Sistem gelitirme teknikleri olarak farkl kabuller sz konusudur.

Bu yaklamlarn benzerlikleri olduu gibi, birbirlerinden ok farkl ynleri de vardr. Birok sistem gelitirme projesi bu yaklamlarn bir bileimini kullanr. Yaplan aratrmalar sistem gelitirme tekniklerinin, kullanc ilgisi ve katlm asndan nemli farkllklar olduunu ortaya karmtr. YBS-Ynetim Biliim Sistemleri konusundaki eserler, sistem gelitirmenin baarl olmasnda kullanc ballnn gerekli koul olduuna iaret eder. Kullanc ball, sistem kalitesinin ykselmesine ve kullancnn gelitirilen sistemi kabul etmesine neden olmaktadr. 7.3.1. GELENEKSEL PROGRAMLAMA YNTEMLER Bu geleneksel yntemde, kullanc ve biliim sistemini gelitiren kii bir araya gelir ve ne yaplacana karar verirler. Bundan sonra sistemi oluturacak programlar yazlmaya balanr. Sorular arttnda kullanclarla tekrar bir araya gelinir. Bu yaklam ilk kullanc iin kullanl bir biliim sistemi oluturabilir. Kullanclarn en ok bavurduklar yntemler, geleneksel sistem gelitirme teknikleridir. Ancak bu tekniklerin, yazl belgeleri zayf, planlamas zayf, rgtn tmleik biliim planyla btnlememi, bakm ve gelitirilmesi zor bir yaps vardr, nk geleneksel programlama yntemini kullanan rgtlerin ounlukla dzensiz biliim sistemleri vardr. Bu sistemler gnmzn rekabeti ekonomisinde almak iin iletmelerin ihtiyac olan biliimi salayamazlar, nk gnmz biliim gereksinimleri son derece karmaktr. Girdileri, ilemleri ve ktlar temel alan geleneksel sistem modeli yararl, fakat analist ve programclarn, sistemi oluturan unsurlarn farkn anlamada gerekten kullanabilecekleri, gereksinimleri ok ynl hesaplayan aklc modeller olmayabilir. Aklc modeller, nesneleri ve kiileri daha iyi karlatrmak ve anlamak iin yardmc olur. Gereksinimleri ok ynl hesaplama tekniini kullanarak belirler.

Geleneksel programlama ynteminde, kullanc ve biliim sistemini gelitiren kii bir araya gelir ve ne yaplacana karar verirler. Bundan sonra sistemi oluturacak programlar yazlmaya balanr. 7.3.2. YAPISAL YAKLAIM Geleneksel programlamann problemlerinden dolay yapsal sistem analizi ve tasarm gelitirildi. Bu yaklam, sistem gelitirmenin yedi temel aamasn yakndan izler. Her aama, belirli hedefleri gerekletirdikten sonra tamamlanabilecei iin yntem "yapsal sistem analizi ve tasarm" olarak adlandrlmaktadr. Her aamann sonunda ynetime bir rapor hazrlanr ve bir sonraki aama balatlmadan nce ynetimin onaynn alnmas zorunludur. Bu yaklam, biliim ihtiyalar ve bu ihtiyalar iin gereken veri kullanclar tarafndan belirtilebildii zaman faydaldr. zellikle geni veri ileme sistemleri ve geni ynetim biliim sistemleri iin yarar salar. Yapsal yaklam, sistemin nemli paralarnn byk bir sistemin iinde btnletirilmesi gerektii durumda uygun olur. Yapsal yaklamn en kt taraf, yeni bir sistem gelitirmek iin ok fazla zaman harcanmasdr.

7.3.3. N RN (SSTEM RNE) OLUTURMA

Bundan baka, kullanc analiz aamasnda ifade edemedii gereksinimlerinin neler olduunu itiraf edebilir. Gelitirme ilemi kolaylatrlp hzlandrlmaldr, ancak sistem gelitirme almalarnda ou zaman kullanclarn ihtiyalarnn karlanmamas riski yksektir. Byle durumlarda, temel zellikleri ierecek ekilde sistemin bir rnei gelitirilebilir ve deneme iin kullanlabilir. Bu n sistem ile baz tecrbeler yapldktan sonra, kullanclar kendi gereksinimlerini daha iyi tanmlayabilir veya sorunun zmne tamamen farkl bir yaklam getirebilirler. Bundan sonra gzden geirilmi n rn veya yeni bir n rn kullanlmak zere gelitirilir. zetle bir biliim sistemi analiz edilir, tasarlanr, kullanlr, yeniden analiz edilir, yeniden tasarlanr, bir sre daha kullanlr, yeniden analiz edilir ve ynetimin gereksinimlerini karlayan bir sistem oluturulana kadar bu byle srer gider. ounlukla her admda sistem daha geni kapsaml hale gelir. Kullanc yeterli bulduu zaman, n rn olan sistem iletilir. n rn oluturma aralar unlardr: Son kullancya ynelik drdnc kuak diller BS uzmanlarna ynelik drdnc kuak diller Otomatik kod reteleri Gml drdnc kuak diller

Yapsal yaklam iinde kurulmu koruyucu unsurlarn bir ou, ne yazk ki n rnde mevcut deildir ve veri ilemede kullanlanlar gibi geni lekli sistemlerin bu yaklamla gelitirilmesi zordur. n rn yaklam, gereksinimler sratle deitii zaman yararldr. Ynetim iin gereksinimleri ifade etmek, sistemin almasn grmeden nce zordur. Yanl bir sistem gelitirme tehlikesi yksektir, bu nedenle ounlukla son onaydan nce birok sistem seeneini gzden geirmeyi tercih ederler. n rn yaklam, en iyi ekilde KDS-Karar Destek Sistemleri iin kullanlr. Bunun nedeni, yneticiler gereksinimlerini yeterince ifade etmeyebilir ya da rnekler ve teknoloji yenidir. 7.3.4. SON KULLANICININ PROGRAM GELTRMES ncelikle, son kullancnn kim olduu sorusu gndeme gelir. En geni anlamda bilgisayar kullanan herkes son kullanc olarak adlandrlabilir. Sekreter, muhasebe eleman, ynetici, genel mdr, hepsi bu anlamda son kullancdr. Panko ve Sprague, iki eit son kullanc tanm yaparak bu kavrama aklk getirmilerdir. Birinci tip biliim alan, yaplacak iin ve i aamalarnn sylendii kiidir. kinci tip biliim alan, genel hedefleri anlayp bundan sonra bu hedeflere nasl ulalacan tasarlamas gereken kiidir. Son kullancnn program gelitirmesi ynteminde, kullanclar kendi yazlmlarn kendileri gelitirirler. Son kullancnn kendi yazlmn gelitirecek dzeye gelmesi ancak son kullancnn eitimiyle salanr. Uygun ve etkili olmayan bir eitim birok probleme neden olacandan, son kullancnn renme zorluklarnn kayna saptanmaldr. Meslei bilgisayar olmayan kullanclarn kendi ilerini grmek iin bilgisayar sistemlerine gittike daha fazla balanr hale gelmesi, BS yneticilerinin, bu kiilere yazlm paketlerini daha etkili kullanmalarn retecek eitimi salama ihtiyac duymalarna neden olmaktadr. Bu amaca ulamak iin iki yntem vardir. Bunlar; 1. letme ii eitim programlar gelitirmek, 2. 'Kullanc dostu' olarak adlandrlan bilgisayar sistemlerinden yararlanmak. Son kullancnn bilgisayar kullanmadaki ustalyla ilgili olarak yaplan birok aratrma, bireysel farklarn etkili olduunu gstermektedir. Bilgisayarda daha ok deneyimi olan, daha eitimli ve bilgisayarlar konusunda gven tayan, bilgisayarlara olumlu yaklam olan, matematik korkusu daha az olan ve yaratc sezgili anlaya sahip kiiler bilgisayarlar daha ustalkla kullanmaktadr. rgtler, son kullanc programlama almasn ynetirken bu bireysel sreleri de rgtn btnndeki srelerle, yani standartlar, denetimler ve gvenlikle birlikte dikkate almaldr. Daha az teknik deneyimli kullanclar desteklemek amacyla, bu gelitirme ilemine yardmc olacak danmanlarn olmas faydaldr. Kullanclar PC tabanl bir veri taban, kelime ilemci veya iletiim yazlm ykl kiisel bir bilgisayarla, ya da bir veri taban ynetim sistemleri yazlm veya yksek seviyeli dillerin kullanld daha byk bir bilgisayar sistemi araclyla yazlmlarn gelitirirler. Bu yaklam, bask oluturan gereksinimleri karlamak iin ok ksa srede bir sistemin kurulmas gerekliyse veya ynetim sadece basit bir modele ihtiya duyuyorsa ya da belirli verilere eriim yapacaksa zellikle KDS iin faydaldr. Geni veri taban sistemlerinin ve anabilgisayar model oluturma sistemlerinin kullanclar, bu sistemlerin rapor oluturma ve rnekleme yeteneklerini kullanarak da yazlm gelitirebilirler. Bundan baka, yeni drdnc kuak diller, son kullancnn program gelitirmesi iin kullanlabilir.

Son kullancnn program gelitirmesi yaklam, sistem gelitirme ilemine hz katar, nk kullanclar gelitirme ilemini denetlerler. Gelitirmenin her safhasnda resmi rapor ve onaya ihtiya duymadan sratle ilerleyebilirler. Ynetim, gelitirme almasyla ilgili bilgileri sratle elde edebilir. Olumsuz taraf ise, alma alan bakmndan kk olmaya, tasarmda basit olmaya, denetim yetersizliine ve yapsal yaklam iinde yer alan dier sistemlerle yetersiz btnlemeye yol amasdr.

Son kullancnn bilgisayar kullanmadaki ustalyla ilgili olarak yaplan birok aratrma, bireysel farklarn etkili olduunu gstermektedir. Daha az teknik deneyimli kullanclar desteklemek amacyla, bu gelitirme ilemine yardmc olacak danmanlarn olmas faydaldr. 7.3.5. BLM SSTEMNN DIARDAN SALANMASI Yeni bir sistem gelitirmek iin kullanlan son yntem de, sistemi donanm ve yazlm satclarndan satn almaktr. Yneticiler biliim sisteminin dardan salanmas kararn verebilmek iin u sorular cevaplamaldr:

Sistemin dardan salanmasna dier bir yaklam ise, teki sistem tasarlama yntemlerinden birini kullanarak, sistem tasarlayacak nc kiileri danman olarak kiralamak olabilir. Bu ilem "d kaynakl" olarak adlandrlr. Bazen nc kiiler, btn ii yaparlar ve kullanlmaya hazr duruma geldiinde sistemi iletmeye teslim ederler. Byle bir sistemi altrmak iin iletmeye sadece bir tua basmak kalmtr. Ayrca bir iletme, btn biliim ilemlerini gerekletirmesi iin cret karlnda bir hizmet irketi de kullanabilir. Bunun tam tersi bir yaklam da, BP (British Petroleum) irketinin 1993 ylnda uygulad gibi, ii paralara ayrmadan bir btn olarak, ancak ok sayda ve deiik irketlerin hizmetiyle dardan yaptrmaktr. Bu yntem alnan hizmette esneklik, crette kolaylk salar. 7.3.6. UYGULAMA YAZILIM PAKET KULLANARAK SSTEM GELTRME Yazlm paketleri, yazlm ve gelitirme masraflarndaki arta uzun zamandr beklenilen bir are olarak grlmtr. Uygulama yazlm paketleri; sistem tasarmn, denemeyi, kurulu iini, bakm desteini ve rgtn yeni sistemi kabuln kolaylatrabilir. Ticari yazlm paketleri, iletme iinde yazlm program gelitirme gereksinimini ortadan kaldrr. Bu paketlerin ciddi snrlamalar da sz konusudur, nk ilerin ok bilinen ynlerine gre hazrlanmlardr. Her rgtn kendine ait deiik durumlar olacaktr. Bu deiiklikleri pakete uyarlamak sorun olabilir. Sistem analisti, farkl birok yazlm paketi satcsna, paketlerinin zelliklerini tantc bilgi gndermeleri talebinde bulunur. Daha sonra bu bilgileri inceleyerek paketleri deerlendirir. Sistem gereksinimleriyle bu deerlendirme sonularn karlatrr ve sistem gereksinimlerini en iyi karlayan paketi seer. Tasarm faaliyetleri, bu gereksinimlerin paket zelliklerine uyumlatrlmas zerinde younlar. Sistem tasarm zelliklerinin dorudan doruya kullanc ihtiyalarna uydurulmas yerine, tasarm almalar genel paket zelliklerine gre kullanc gereksinimlerine ekil vermeye almaktan ibarettir. Uygulama paketi kullanarak sistem gelitirme srecinde yaplacak iler, sistem gelitirme aamalarna gre aada belirtilmektedir:
! Bu admlar grmek iin aadaki kutulara tklaynz.

7.4. BLM SSTEM KARILATIRILMASI

GELTRME

YAKLAIMLARININ

! Tablonun devamn grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmesine tklaynz.

Bu sistem gelitirme yaklamlarnn hepsinde, btn sistem bir defada ya da safhalar halinde gelitirilebilir. Aamal yaklam, teknolojinin ve sonuta ortaya kan sistem yaplannn tasarma balarken belirsiz olduu veya projenin btnnn ok byk olup ancak paralar halinde gelitirilmesi gerektii durumlarda faydal olur.

7.5. GEN KAPSAMLI PROJELER

ou zaman btn sistemin bir defada deiimi veya yenilenmesi gereklenebilir deildir, nk proje ynetilemez hale gelebilir. Geni kapsaml projeler iin, proje ekibi btn sistemi bir defada deitirmektense, sistemin bir blmn deitirmeye karar verebilir. Bu aamal veya blml yaklamda her blmn net hedefleri oluturulur. Her blmn tasarm ve altrlmas, proje ekibinin ve ynetim kurulunun emirleri dorultusunda sral bir ekilde srdrlmelidir. Alt sistemler veya birimler halinde tasarlama ve altrmann, daha iyi denetim salanmas ve acil hedeflerin tamamlanmas bakmndan stnlkleri vardr. Gerekli eitim ve rgtle ilgili deiiklikler de denetim altnda srdrlebilir. Sonu olarak, ynetim ve kullanclar gelimeyi daha abuk anlayabilir, yeni sistemin blmlerini kullanabilir ve sistem gelitirme ileminden daha ok memnuniyet duyabilirler. Aamal sistem gelitirme yaklam, sistem arabirimlerine zel itina gsterilmesini gerektirir. Eski ve yeni sistemler arasnda rgtn gnlk faaliyetlerini aktarmak iin arabirim oluturulmaldr. Bundan baka, yeni sistemler, daha sonraki bir tarihte gelitirilebilecek blmleriyle arabirimleri nceden tahmin edilerek tasarlanmaldr. Zayf

arabirimli sistemleri tasarlamak kolaydr, ancak byle sistemler sk bir ekilde tmletirilmi sistemler iine dahil olamazlar. Gelecekte iyice tmleik bir sistem elde etmek iin, ynetim, sistemin snrlarn ve gelecekteki arabirimlerini bildirmelidir. Analistler kolay kullanm salamak iin kullanc arabirimi tasarlamaldr. Netice itibariyle, analistler biliim sistemindeki deiime elik edecek rgt yapsndaki farkllamalar nceden grmeli ve planlamaldr. Bu nedenlerden dolay, sistem tasarmna katlm iin rgtn her seviyesine, zellikle ynetsel seviyeye uygun ortam oluturulmaldr. Ynetim, kapsanan btn ksmlarla iletiim kurmaldr. Deiimlerin nedenlerini aklama, biliimle ilgili olarak beklenen sonular ve rgt yapsnda ngrlen deiimler konusunda iletiim iinde olmaldr. Yeni eleman ihtiyac ve bunlarn eitim gereklilii, endieleri azaltmak iin tamamen aklanmal ve daha yumuak bir deiim salanmaldr.

Geni kapsaml projelerde, her blmn tasarm ve altrlmas, proje ekibinin ve ynetim kurulunun emirleri dorultusunda sral bir ekilde srdrlmelidir. Alt sistemler veya birimler halinde tasarlama ve altrmann, daha iyi denetim salanmas ve acil hedeflerin tamamlanmas bakmndan stnlkleri vardr.

7.6. BLM ETKLER

SSTEM

GELTRMENN

SOSYOTEKNK

Biliim sistemlerinin gelitirilmesinde, teknoloji ve sistemlerdeki deiimler, insanlar ve rgtler zerindeki tesirleriyle anlalmaldr. letme sadece bir eya olarak biliim sistemini deitirmemektedir. Yeni bir sistem alanlarn sorumluluklarn, karar verme ekillerini, iletme yapsn ve iin yaplmasnn temel yntemlerini deitirebilir. alanlarn sorumluluklar ve onlara sunulan biliim hizmeti deiebilir. Deiimler, rgtn sosyal ve teknolojik unsurlarn deitirebilir. Sonu olarak, biliim sistemlerinin tasarlanmas ve altrlmas, iletmenin sosyal evresini etkileyen unsurlar belirtmek zorundadr. letme yapsyla, davran tarzyla ve karar vermeyle ilgili kavramlar zellikle ok nemlidir. Eski organizasyonda olduu kadar, yeni organizasyonda da karar verme gereksinimlerine ve veri biliim akna zen gsterilmesi gereklidir. Biliim sistemlerinin sosyoteknik yapsndan ve iletme zerindeki potansiyel etkisinden dolay, deiimler iyi planlanmal ve denetlenmelidir. Bostrum ve Heinen, biliim sistemlerinin tasarmna sosyoteknik sistem yaklamn getirdiler.

7.6.1. SOSYOTEKNK TASARIMIN YNTEMBLM MANTII Sosyoteknik tasarmn yntembilim mantna gre, uygun olmayan tasarmlar ve baarsz deiim stratejilerinin en nemli nedeni olarak 7 koul tarif edilir. Bu koullar aada belirtilmektedir: 1. Sistem tasarmclarnn; organizasyonlar, organizasyon yeleri ve bunlarn nasl deieceine ilikin 'kesin' teorilere inanmas, 2. Sorumluluk kavramna inanlmas, 3. Sistem tasarmclarnn tasarm srecinde, organizasyon almasnn ya da kullanc sistemleri iin gereken artlarn snrl kavramlarn kullanmas, dier bir ifadeyle sistemin btnnde etkili olmayan yaklam benimsemesi, 4. Tasarmclarn, YBS oluturmann hedefleriyle ilgili snrl grleri olmas, 5. Sistem tasarmclarnn, amaca uygun kiileri tasarm gruplarna dahil etmede baarsz olmalar. 'Kullanc kim?' sorusuna yanl karlk vermeleri, 6. Sistem tasarmclarnn, sistem gelitirme srecinde aklc/sabit gre inanmalar, 7. Organizasyonlar iyiletirmeye teebbs eden sistem tasarmclar iin mevcut yeni teknolojilerin snrl kalmas. Sistem tasarmclarnn bu 7 koulu temel almas, hatal tasarm seimlerine ve daha iyi tasarm seeneklerini anlamada baarszla neden olur. Bu durum kt tasarmlara gtrr. Kt tasarmlarn sonucu davran sorunlar oluur. Davran sorunlar, YBSYnetim Biliim Sistemleri sorunlarna ve baarszla yol aar. Buradan iki eye ihtiya olduu grlr: YBS tasarm yntembilimini, sosyoteknik sistem tasarm yaklam iinde yeniden ekillendirme, Sistem tasarmclarnn kaynaklarn deitirme.

Sistem tasarmclarnn, uygun olmayan tasarmlar ve baarsz deiim stratejilerinin en nemli nedeni olan 7 koulu temel almas, hatal tasarm seimlerine ve daha iyi tasarm seeneklerini anlamada baarszla neden olur.

7.7. ORTAK (BRLEK) UYGULAMA GELTRME-OUG

1977'de IBM Kanada'da Chuck Morris tarafndan gelitirilen "Ortak (birleik) Uygulama Gelitirme-OUG" yntemi, sistem zelliklerinin gelitirilmesinde kolaylatrc teknikler kullanr. Bu teknikler, grup oturumlarn hazrlamak ve ynetmek iin biimsel yntemlerin kullanmn kapsar. OUG, ounlukla Biliim Sistemi-BS grubu tarafndan ayrntl zellikler ortaya karmak iin kullanlr. OUG bir dizi oturumla, bilgi toplamak ve sorunlara yeni zm retmek iin etkili bir ilem sunar. Sonucu ounlukla kalitesi artm uygulamalar ve daha rahat proje gelitirme eklinde grlr. OUG ilemi dobra dobra konuulan drst bir oturumdur. lemi destekleyen idareci projeyi onaylar ve BS yneticisinin yardmyla tarafsz bir yrtc seer. Dier katlmclar, kendi ilevsel blmlerindeki bilgileri ya da belirli ilerde sahip olduklar ayrntl bilgileri nedeniyle seilir. Btn katlmclarla grme yaplr ve oturumun bilgisi verilir.

OUG, rgtn karar verme ya da sistem gelitirme ilerinde yer alan grup almalarnn ynetilmesinde genel bir yaklam olarak da faydaldr. BS blmne yetki aktarmnn faydalarndan yararlanmak iin OUG yntemi yardmc olur. Ekip oluturma ve diyalog kurma, rgt yelerinin ortak olarak desteklenen hedefleri ve ilemleri tanmlamalarna yardmc olan kolaylatrc bir ilemdir. 7.7.1. OUG YAKLAIMININ STRATEJK FAYDALARI Yaplan almalar, sistem zelliklerini belirlemek iin OUG kullanmnn toplam proje zamaninda %40 d saladn gstermitir. Proje analizi ve tasarm safhalarndaki retkenlik de %50 orannda artmtr. OUG ve geleneksel yaklamlar arasndaki gerek fark, sistem zelliklerini tanmlayan ve onaylayan grubun yapt 3-5 gnlk toplantlardaki birebir grme ileminin yol at basklardan kaynaklanabilir. Zamandan tasarrufun yan sra OUG, katlmc bir ortamda grup etkileimini destekleyen resmi bir yap oluturur.

Olas atmalar, ihtiyalar, iletim hakkndaki varsaymlar, i aklarn ve sistem ilemlerini tehis etmek iin bilgi toplanr. Mevcut raporlarn ayrntlar, ekran arabirimleri, seenek yaplar ve mevcut sistemin ya da ilemin dier elemanlarnn belgeleri oluturulur. OUG teknikleri ounlukla uygulamalarn kalitesini ve gelitirme ileminin verimini ykseltme yntemi olarak grlr. OUG ynteminin temelini oluturan grup yaklam, alanlara yetki aktarma ve karar verme ya da sistem gelitirme ilerinde grup almas ynetmek iin faydal olur. Bu ilerin yaplmasna kadar uzanan OUG'nin faydalar, BS blm ve genileyen rgtn her ikisinin de stratejik rekabetlerini arttrr.

YAPISAL BLM TANIMLAMA VE ALIMASI

SSTEM PROJESN UYGULANABLRLK

Bu blmde "Yapsal Biliim Sistemi Gelitirme Sreci", "Biliim Sistemi Projesini Tanmlama" ve "Biliim Sistemi Projesinin Uygulanabilirlik almas" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Yapsal BS-Biliim Sistemi gelitirme srecindeki aamalar ve srasn, Biliim sistemi projelerinin nasl tanmlanacan ve proje tanmlama admlarn, BS projesi aratrma ve inceleme ekibinin kimlerden olutuunu, grev ve sorumluluklarn, BS projesinin ama ve zorluklarn belirlemeyi, BS projesi maliyetinin nasl saptanacan, BS projesinin etkinlik alannn tespiti ve deerlendirmesinin nasl yapldn, BS projesinin gereklenebilir bir proje olup olmadnn belirlenmesi iin yaplan uygulanabilirlik almasn ve bu almann admlarn, letme evresinin nemini ve yorumlanmasn, Veri ak izgelerinin neden nemli olduunu ve nasl oluturulduunu, Gereklenebilir BS projelerinin zelliklerini ve hazrlanmasn, BS projelerinin uygulanabilirliinin deerlendirilmesinde bavurulan yntemleri, Sistem deerlendirme ve semede etkili olan maliyet ve faydalarn genel bir dkmn

reneceksiniz.

8.1. YAPISAL BLM SSTEM GELTRME SREC

Mevcut sistemin dzenlenmesi veya yeni bir sistemin gelitirilmesi iin yaplan almalarn btnne "sistem gelitirme sreci" ad verilir. Bu ilem, "sistem gelitirme" veya sadece "sistem analizi ve tasarm" olarak da adlandrlr. Yapsal sistem gelitirme sreci aamal bir ilemdir. Uzmanlar, yapsal sistem gelitirme srecini, sralama ve ierik asndan birbirlerine gre kk de olsa farkl aamalara ayrmalarna ramen, genel olarak analiz ve tasarm olarak iki temel aama esas olup yaplan iler ortaktr. Bu iler unlardr: Sorunlar, frsatlar ve hedefleri tanmlama, Bilgi gereksinimlerini saptama, Sistem ihtiyalarnn analizi, Tavsiye edilen sistemin tasarm, Yazlm gelitirme ve belgeleme, Sistem deneme ve denetleme, Sistemi hayata geirme ve deerlendirme.

Aadaki ekilde ise, Hicks tarafndan nerilen sistem gelitirme aamalar ayrntlaryla verilmektedir. Sistem Gelitirme Sreci

ekildeki yaklam, sistem gelitirme srecini daha geni olarak iki aamaya ayrmaktadr. Bunlar projenin tanm ve analizi aamasyla, projenin tasarm ve gerekletirilmesi aamalardr. En nemli fark bu iki aama arasnda vardr. Tanmlama ve analiz safhas, projenin faaliyet alannn tanmlanmas ve bunlar gerekletirmek iin ne yaplmas gerektiinin kararlatrlmasdr. Yeni sistem yaklam, rgtn hedeflerine ulamasna destek olacak "kritik baar unsurlar"nn tanmlanmasn esas alr. Projenin tanm ve gereklenebilir zmlerin incelenmesi, sistem gelitirmenin planlama safhas olarak adlandrlr. kinci safha, problemin nasl zleceine karar verilmesini ve sonra bulunan zmn gerekletirilmesini kapsar. Gerekletirilecek zmde zellikle dikkat edilmesi gereken nokta; biliim teknolojisini, rekabet stnl kazanmak ve kazanlan bu stnl srdrmek iin kullanmaya odaklanmaktr. Bu da biliim teknolojisinin, rgtn stratejisiyle balantl olmasn gerektirir. BT-Biliim Teknolojisinin stratejik kullanmndan salanan fayda ile iletmenin unsuru arasnda doru orantl bir iliki vardr. Aada belirtilen bu durumun olmas halinde BT'nin stratejik kullanmndan duyulan memnuniyet artar. 1. letme yneticilerinin biliimin kymet ve frsatlarn bilmesi, 2. letme evresindeki rekabeti koullarda dalgalanma olmas, 3. letmenin bir stratejik plannn bulunmas. 8.1.1. YAPISAL BLM SSTEM GELTRME SRECNN AAMALARI

Proje tanm, sorun veya frsatn niteliinin belirlenmesini gerektirir. Proje tanmlandktan sonra gereklenebilir bir zm saptanmaldr. Bundan sonra bir sorun veya bir frsatla ilgili olarak ynetime yardmc olacak sistemin yapsn belirlemek iin, ynetimin biliim gereksinimlerinin dikkatli bir analizi yaplmaldr. Gereksinimler saptandktan sonra, bu zellikleri salayacak sistemin genel tasarm hazrlanr. Sistemin, donanm ve yazlm zelliklerini kapsayan ayrntl tasarm, belirlenen bu genel tasarma uygun olmaldr. Biliim sistemi tasarlandktan, donanm ve yazlm gereksinimleri ayrntlaryla belirtildikten sonra gereken yazlm ve donanm salanr; gerekirse program yazlr ve sistem kurulur. Son olarak biliim sistemi altrlmaldr. letmeyi hedeflerine ulatrmak amacyla ynetimin ihtiya duyduu bilgiyi salamak iin, biliim sisteminin almas izlenmelidir. Bir biliim sistemi gelitirmek, tasarmn maddi fiziksel ynnden ok daha fazlasn ierir. Ynetimin ve alacak kiilerin biliim ihtiyalarnn dikkatli ve mantkl bir ekilde gz nne alnmasn da kapsar. Bu grevleri yerine getiren kiiye veya btn bu faaliyetleri yapan proje grubuna "sistem analisti" denir. Sistem geliimi yaam evresinin her aamasnn gerisindeki anafikir, biliim gereksinimlerinin geni bir bak asyla ve mantkl olarak anlalmasndan yola karak soruna ayrntl bir zm bulmaktr.

8.2. BLM SSTEM PROJESN TANIMLAMA

Yapsal sistem gelitirme ileminin ilk safhas, projenin dikkatli bir tanmdr. Bu safha zlecek olan problemin daha sonraki tanmn ve tantlmasn veya i koullarnn ya da teknolojinin deimesinden dolay ihtiya duyulan biliim gereksinimlerini kapsar. Bu safhann sonucunda, sistem analisti veya proje ekibi, projenin niin stlenilmesi gerektiini ve proje amalarnn neler olduunu tanmlamaldr. Sistem analizi ve tasarm ilemlerine balamadan nce projeyi tanmlamak iin iki yaklam kullanlabilir: 1. Mevcut sistemle olan sorun tanmlanabilir. 2. Biliim sistemi ilemlerinin amalarn esas alarak proje tanm yaplabilir.

Teknolojideki ve iteki deiiklikler, bu amalar deitirebilir ve bir sistem gelitirme projesine olan ihtiyac ortaya karabilir. Ynetim, bir sorunun olutuunu veya biliim amalarnn artk karlanmadn anladktan sonra proje tanmlama ilemi balar. Ynetim ve sistem kullanclar bir sorun veya bir frsatn olutuu konusunda fikir birliine vardklarnda, yapacaklar ilk i bir analistin ya da proje ekibinin atanmasdr. Analist ya da proje ekibi, proje tanmlamann ilk adm olarak sorunun ne olduunu tespit edecek, yeni biliim ihtiyacnn veya yeni teknolojinin kullanlmas iin gereksinimleri aratrp bulacaktr. Analist ya da proje ekibi, ynetim ve kullanclardan bilgi alarak ve bu bilgileri deerlendirerek projeyi bir btn olarak anlamaya alr; niin yeni bilgilere ihtiya duyduklarn veya yeni teknoloji kullanlmasnn bu kiilere salayaca ek faydalar anlamaya alr. Ekip, bu toplantlar temel alarak kullanc amalarn ve projenin etkinlik alann ifade eden yazl bir metin hazrlar. Bu toplantlar 'fikir retme' toplantlar olarak deerlendirilir. Ekip, ayrca ncelikli olarak, maliyet/fayda tahminlerini de hazrlar. Kullanclar ve ynetim, projenin amalar ve etkinlik sahas konusunda anlarlarsa, proje ekibi ikinci adm atabilir. Toplantlarn salad yararlar unlardr: Proje tanmlama almalarnn biliim sistemine stratejik bir bak kazandrmas, Stratejik frsatlar deerlendirmek iin sistematik bir aratrma yaplmas, Rekabette en fazla stnlk kazandracak projenin seilebilmesi. as

! Rackoff, Wisemann ve Ullrich'e gre "Fikir retme" toplantlarnn aamalarn grmek iin kitaba tklaynz.

zetle, proje ekibi niin yeni bir sistem gerektiini ya da eski sistemin neden yenilenmesi gerektiini ve sistemin amalarnn ne olduunu saptamaldr. 8.2.1. PROJE TANIMLAMA ADIMLARI Yandaki ekilde ak diyagramyla sunulan, projeyi tanmlamak iin kapsanan temel faaliyetler aada sralanmaktadr: 1. Proje aratrma/inceleme ekibinin kurulmas,

2. Bir problemi zme veya ynetimin sistemden salad biliimi gelitirme ihtiyacn kabul etmek, 3. Projeyi veya sistem yenileme nedenini tespit etmek, 4. Projenin amalarn ve zorluklarn tespit etmek, 5. Olas seenekleri, projenin etkinlik alann tespit etmek; maliyetinin ve faydalarnn doru tahminini yapmak, 6. Btn bu faaliyetleri zetlemek iin bir etkinlik alan ve ama tarifi yapmak, sistem talep formu hazrlamak. Bu faaliyetlere dayanarak, ynetim proje gelitirmeye devam edip etmeyeceini saptar.

Proje Tanmlama Admlar 8.2.1.1. PROJE ARATIRMA / NCELEME EKBNN KURULMASI Proje ekibi, biliim sistemi uzmanlar, belirli bir program kullanan kullanclar grubudur. Bu proje ekibi, sistem analistlerini, programclar ve veri taban uzmanlarn, hatta biliimi kullanmas muhtemel yneticilerin vekillerini de ierebilir. Proje ekibi, irketin byklne ve projenin zelliine gre oluturulur. Byk bir irketin retimine ait ynetim biliim sisteminin aratrlmas nemliyse, proje ekibinde biliim alanlarna ek olarak, retim blm mdr ve dier retimle ilgili yetkililer arlkl olarak grev alacaktr. Proje ekibinin sorumluluklar unlardr:

1. Uygulanabilirlik analizi yapma grevini stlenmek, 2. Sistem gelitirme amalarn oluturmak, 3. Sistemin hangi yntem kullanlarak gelitirileceine karar vermek, 4. Sistem inceleme/deerlendirme raporunu hazrlamak. Proje lideri hazrlanan btn projeleri ynetim kuruluna rapor eder. Sistemi kullanacak olan farkl kesimlerden alanlarn grleri son derece nemlidir. Sistem analistleri ise, sistem gelitirmenin birok aamasnda faal olarak yer alr. ve biliim sistemleri hakkndaki bilgileri ok deerlidir, nk ynetimle satc firmann biliim teknolojisi uzmanlar ve ayrntl tasarmlar gerekletirmesi gereken iletmenin kendi programclar arasndaki kopuklua kpr oluturur.

Proje ekibi, irketin byklne ve projenin zelliine gre oluturulur. Byk bir irketin retimine ait ynetim biliim sisteminin aratrlmas nemliyse, proje ekibinde biliim alanlarna ek olarak, retim blm mdr ve dier retimle ilgili yetkililer arlkl olarak grev alacaktr. 8.2.1.2. HTYACI KABUL ETME Yeni bir sistem gelitirme veya mevcut sistemi yenilemeye ihtiya olduunun nce kabul edilmesi gereklidir. Bu durum ounlukla ynetimin sorumluluklarn yerine getirmek iin gereksinim duyduu biliimi, sistemden alamadnda ortaya kar. Teknolojik deiimler de mevcut sistemi eskimi duruma getirebilir veya sorunlar eski sistemin almasnda olabilir. Genel olarak, ihtiyacn kabul edilmesi gerekli ve ok nemlidir. Yeni bir sistem veya mevcut sistemin yenilenmesi ihtiyac ok eitli olaylarn sonucu olabilir. Bu olaylar aada belirtilen nedenleri kapsar: 1. Ynetimin amalarndaki bir deiim, 2. Teknolojik yenilik, 3. Eski sistem yeterli verimlilikte alsa dahi iletilmesinin ok pahalya mal olmas.

Teknolojik deiimler mevcut sistemi eskimi duruma getirebilir veya sorunlar eski sistemin almasnda olabilir. 8.2.1.3. PROJEY BELRLEME Proje dikkatle saptanmaldr. Bunun iin problemler ve yeni biliim ihtiyalar aratrlmal, tespit edilmeli ve ynetimin dikkatine sunulmaldr. Byle bir aratrma kolay deildir, nk sistem analisti sorunlarn altnda yatanlar tanmlamak iin bunlar birok belirti arasndan sralamak zorundadr. Mterilerin mallarn zamannda teslim almamalar sorunu gibi eitli durumlar sz konusu olabilir. Byle bir sorunun gerek sebebi yetersiz envanter tutma olabilir veya retimde zaman planlama ynteminin ihtiyac karlamamas olabilir.

Projeyi belirlemek iin problemler ve ihtiyalar aratrlmal, tespit edilmeli ve ynetimin dikkatine sunulmaldr. 8.2.1.4. AMALARI VE ZORLUKLARI SAPTAMA

yeni

biliim

Proje ekibi, projeyi belirledikten sonra projenin amalarn tespit etmelidir. Amalar mevcut sistemin geniletilmesi veya yenilenmesinden balayp tamamen yeni bir sistemin gelitirilmesine kadar genileyebilir.

deal durumda, bir biliim sistemi gelitirme almasnda sadece amalar belirtilir. Ancak gerek dnyada, iletmeler ok fazla ekonomik, teknolojik, ilemsel ve organizasyonla ilgili zorluklarla karlamaktadr. Ynetim, kapsaml bir mali durum planlama sistemi isteyebilir, fakat maliyeti ar olabilir. Dier bir durumda, ynetim belirli bir donanm isteyebilir, fakat iletmenin bu donanm altracak eitilmi eleman olmayabilir. Proje ekibi, iletmeye dayatlan zorluklarn altnda amalar saptamak zere olas sistem seeneklerini sralar. Bylece ynetim, sunulan sistemlerin iletmenin stratejik planna uyumunun nasl olduunu grebilir.

Proje ekibi, iletmeye dayatlan zorluklarn altnda amalar saptamak zere olas sistem seeneklerini sralar. Bylece ynetim, sunulan sistemlerin iletmenin stratejik planna uyumunun nasl olduunu grebilir. 8.2.1.5. SEENEKLERN, PROJE ETKNLK ALANININ VE MALYETLERN LK TESPT Bu aamada, problemi zmek iin farkl yntemlerden bazlar ncelikle belirlenmeli, gerekli bilgi verilmelidir.

8.2.1.6. ETKNLK ALANI VE AMALAR HAKKINDA DURUM DEERLENDRMES nceki btn admlarn sonular belirtildikten sonra analist; bu bulgular zetleyen, projenin ama ve etkinlik alannn bir durum deerlendirme raporunu hazrlar. Bu deerlendirme, projenin tanmn iermelidir.

Proje tanm, bir biliim sisteminin resmi analizine, tasarmna ve altrlmasna gerekten balamadan nce, iletmenin katlanmas gereken planlama ileminin ilk blmn tamamlayp bitirir.

8.3. BLM SSTEM PROJESNN UYGULANABLRLK ALIMASI

Planlama ilemindeki ikinci nemli adm; uygulanabilirlik almasnn tamamlanmas veya proje almasnn sunulmasdr. Proje niteliklerinin balang tanmlarnn verilmesiyle, ynetim bir uygulanabilirlik almasn balatr. Kullanclar ve ynetim projenin tanm konusunda proje ekibiyle fikir birliine vardktan sonra, proje ekibi sorunun niteliini veya yeni biliim gereksinimlerini aratrr. Uygulanabilirlik almasnn amac, verilen teknolojik, ekonomik ve ilemsel artlar altnda sorunun veya biliim ihtiyacnn bir zmnn bulunup bulunmadn belirlemektir.

Bu iki sorunun cevab hayr ise, o zaman sistem gelitirme ilemi sona erdirilir. Birinci soruyla ilikili olarak maliyet/fayda tahmininin salkl yaplm olmasnn nemi aktr, nk maliyetlerde yksek, fayda asndan dk tahmin yaplmas da deerli bir projeden vazgeilmesi kararna neden olur. Gelitirilecek biliim projesine ilikin maliyet/fayda tahmininin doru olarak yaplmas basit bir i deildir. ok eitli maliyet/fayda tahmin yntemleri nerilmektedir. Maliyet/fayda tahmini sorunlarnn olas nedenleri yle sralanabilir:

Programc zellikleri (deneyim, ustalk dzeyi vb.) hakknda fikir edinmede yeterli olamama, Kullancnn yetersiz aklamalarndan dolay iin eksik anlalmasnn sonucunda dikkatsizce yaplm tahminler, Kullancyla analist arasndaki iletiim ve anlayn yetersiz olmas, Yntembilim ya da yol gsterim eksiklii, Biliim sistemi gelitirme ilevlerinde egdm eksiklii, Ynetimin az masrafl hizmet salamak iin yaptklar dk tahmini nlemek iin yksek maliyet/fayda tahmini yapmak, Standartlarn incelenmesi ve oluturulmasndaki eksiklik, Gemi dnemlere ait veri eksiklii, Sk sk deien kullanc talepleri, Biliim sistemi gelitirme elemanlarnn deimesi.

Uygulanabilirlik almasnda, proje ekibi projeyi gerekten iletmek iin bir yol bulmaya kalkmaz. Bu safhann amac, biliim ihtiyalarnn daha iyi anlalmasn salamak ve bu ihtiyalar karlamak iin uygun yntemleri bulmaktr. Proje ekibi, biliim ihtiyalarn karlamak zere olas bu yntemlerin her birinin ekonomik, teknolojik ve ilemsel uygulanabilirliini hesaplamaldr. nceki admda hazrlanan amalarn ve proje etkinlik sahasnn tanmland rapor metni, bu admda daha net hale getirilir, maliyet/fayda tahmini yeniden yaplr. Proje ekibinin raporuna dayanarak, ynetim ileme devam edip etmeme kararn verir. Ksaca proje ekibi, gereklenebilir bir zm bulunup bulunmadn saptar. 8.3.1. UYGULANABLRLK ALIMASININ ADIMLARI
! Uygulanabilirlik almasnn admlarn grmek iin fare ile tablo zerinde aa-yukar geziniz.

Uygulanabilirlik almas Admlar 8.3.1.1 UYGULANABLRLK N ALIMASI Uygulanabilirlik n almasnda, proje tanm admnda hazrlanan sistem nerisinin ncelikle geni kapsaml genel bir durum deerlendirilmesi yaplr. Bu adm, tanmlanan sistemin kapsaml bir uygulanabilirlik aratrmas iin nerilip nerilemeyeceini saptama amacn tar.
! Aklamalar grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

Bir proje teknik olarak uygulanamaz ise, o zaman altrlamaz ve ilerdeki aratrmalara devam edilmez. Proje teknik ynden uygulanabilir bir proje ise ilemsel uygulanabilirlii kontrol edilecektir. Proje hem teknik hem de ilemsel uygulanabilirlikteyse, ekonomik ve rgtsel uygulanabilirlii incelenir. Son olarak makul bir zaman iinde bitirilip bitirilemeyecei aratrlr. 8.3.1.2. EVRESN ANLAMA evresini anlamak iin proje ekibi, aadaki konularda fikir sahibi olmaldr: 1. 2. 3. 4. letmenin yapt letmenin letmenin letmenin iin nitelikleri nelerdir? amalar politikalar kaynaklar nelerdir? nelerdir? nelerdir?

evresiyle ilgili edinilen bu fikir, projenin uygulanabilirliini deerlendirmek iin en temel husustur. Bu adm, zellikle uygulanabilirlik almas dardan bir firmaya yaptrlacaksa ok nemlidir.

 evresiyle ilgili uygulanabilirliini deerlendirmek iin en temel husustur. 8.3.1.3. BLM GEREKSNMLERNN SAPTANMASI

fikir

edinilmesi,

projenin

Uygulanabilirlik almasnn en zor aamas, biliim gereksinimlerinin saptanmas aamasdr. Nedenlerini ksaca yle sralayabiliriz: 1. karmak ve kt tanmlanm 2. Her zaman kullanlan girdi ve ktlarn neler olduuna bulunmayabilir. 3. Kullanlan yntemler kiiden kiiye deiiklik gsterebilir. olabilir. yazl bilgiler

dair

Seilecek ve gelitirilecek sistemin biliim gereksinimlerini karlayacak ilevleri yerine getirmesi gerekir. Bunu salamak iin biliim gereksinimlerini doru ve tam olarak tespit etme zorunluluu vardr. evresiyle ilgili almadan bilgiler salandktan sonra, proje ekibinin sorunun ve ynetim tarafndan ihtiya duyulan biliimin niteliklerini daha derinlikli incelemesi gerekmektedir. En basit manada gereksinimlerin saptanmas, hangi bilgiye kimin, nerede, nasl ve ne zaman ihtiyac olduunun belirlenmesini kapsar. Byle fikir edinmenin anlam, sistem yenilemek iin ifade edilen ihtiyalarn aratrlmas demektir. Bazen btn biliim aknn gereksinimleriyle ilgili bir fikir elde etmek iin mevcut sistem incelenebilir.

Kullanlan yntemlerin kiiden kiiye deiiklik gstermesi ve iin karmak ve kt tanmlanm olmas biliim gereksinimlerinin saptanmasn zorlatran faktrlerdir. 8.3.1.4. MEVCUT SSTEMN NCELENMES Yeni bir sistem gelitirmeden nce halen kullanlan ve yerine yenisi gelitirilmeye allan mevcut sistemin incelenmesi ok nemlidir. Mevcut sistemi incelemek, yeni sistemin kaynaklarnn, rnlerinin ve etkinliklerinin neler olduunun tanmlanmasnda yararl olacaktr. Halen kullanlmakta olan mevcut sistemin yararland donanm, yazlm ve insan kaynaklar ok iyi anlalmaldr. nsan kaynaklar veri kaynaklarn; raporlar, grafikler vb. biliim kaynaklarna dntren alanlardr. Girdi, ileme, kt, depolama, denetim ve iletiim etkinliklerine ilikin biliim sistemi almalar yazl hale getirilmelidir. Proje ekibi, ynetimin ve ilemci alanlarn biliim ihtiyalarn karlamak iin u anda ne yaplmakta olduunu belirlemek zere mevcut sistemi inceleyebilir. Genellikle sistem ak izgeleri ve veri ak izgeleri, halen kullanlan mevcut sistemin nasl altnn tanmlanmasnda yardmc olur. Mevcut sistemin incelenmesi gereinin derecesi sistem deiikliinin byklne baldr. Tahmin edilen deiim kkse, mevcut sistemin incelenmesi ok nemlidir. Mevcut veri taban ynetim sistemine birka uygulama ilave edilmesi vb. durumlarnda olduu gibi. Beklenen deiim bykse, eski sistem yeni sistemle ok az bir benzerlik tayabilir ve eski sistemin incelenmesi sadece baz raporlama ihtiyalarn tanmlayabilir. ounlukla bu durum, bilgiye eriimde ve verinin tetkikinde yeni teknoloji ok gelitii zaman ortaya kar.

Proje ekibi, ynetimin ve ilemci alanlarn biliim ihtiyalarn karlamak iin u anda ne yaplmakta olduunu belirlemek zere mevcut sistemi inceleyebilir. 8.3.1.5. VER AKI ZGELERNN HAZIRLANMASI Proje ekibi bu safhada, yeni bir sistem gelitirilmesi veya sistemin yenilenmesi durumlarnda, baarlmas gerekenin ne olduunu anlatmak iin sistemin mantksal rneini baka bir deyile veri ak izgelerini gelitirmelidir. Gelitirilen bu rnek, proje ekibinin sistemin nemli ksmlarn anlamasn salamak iin hazrlanm, sistem ilevlerinin basitletirilmi ak eklidir.

Analistler, veri ak izgesi kullanrlar. Byle bir alma, ynetime ve proje ekibine sorunu daha iyi tartma ve olas zmleri deerlendirme olanan salar. 8.3.1.6. UYGULANABLR SEENEKLER HAZIRLAMA

Proje ekibi, ynetimin ve ilemci alanlarn biliim gereksinimlerini karlamak iin projenin hedeflerini yerine getirecek farkl yntemler gelitirmelidir. Proje hedefleri ounlukla aada belirtilenler gibi olabilir:

Genellikle ynetime sunulan bu neriler 3 farkl zm ierir: 1. Projenin amalarn g bela karlayan dk maliyetli bir sistem, 2. Temel amalar karlayan ve iletmenin rekabet ve karar alma seviyesini tahmin edilebilen, gelecee gre ykselten orta byklkte bir sistem, 3. Gelecekte iletmenin gcn en st dzeye karacak bugnk teknolojiyi kullanan ok kapsaml bir sistem. Seeneklerin de, ynetime sistemin faydalar ve maliyetleri hakknda bir gr kazandrr. En gelimi sistem, elde edilebilecek potansiyel hakknda fikir verir. Seenekler arasnda minimum gereksinimlerin biraz zerine kan orta byklkte bir sistem de sunulur. Seenekler, genellikle genel tasarm srasnda daha kapsaml gelitirilir. En dk maliyetli seenek basit bir veri taban sistemidir. kinci ve orta maliyetli seenek, modemlerle balants kurulan kiisel bilgisayarlarn oluturduu evrimii bir sistem olabilir. nc ve en kapsaml ve de en pahal seenek ise "annda eriim" yntemini kullanan "elektronik veri deiim sistemi" olabilir. Bu sistemde de ikinci seenekteki evrimii soru sorma zellii vardr. 8.3.1.7. UYGULANABLR SEENEKLER DEERLENDRME Proje ekibi, seeneklerden birini uygulanabilir zm olarak tavsiye edebilir. Byle bir seim hibir zaman mkemmel zm deildir, nk her seenein artlar ve eksileri vardr. Her rgtn kulland seim ltleri deiik olabilir. En yaygn kullanlan deerlendirme ltleri: 1. nceliklere 2. Maliyet/Fayda analizi. 1. nceliklere gre deerlendirme gre deerlendirme,

Bilgisayar projelerini deerlendirmek amacyla deiik yaklamlar nerilmitir. En ok bavurulan deerlendirme lt "nceliklere gre deerlendirme" yntemidir. ncelikleri belirlemek iin yneticiler yapsal yaklam kullanmaldr. ngrlen projeleri deerlendirme zaman gelince tepe yneticiler, biliim sistemi yneticileri ve kullanclar ou zaman kart grlere sahip olurlar. Bu kiilerden hibiri tek bana proje seimi yapmamaldr. Biliim sistemi yneticisinin egdmyle, kullanclar ve tepe yneticiler, farkl grleri uzlatracak ve projeleri srayla deerlendirecek sral ilemlere katkda bulunabilirler. Byle bir yapsal yaklam, yneticilerin BS kaynaklarn daha etkili hale getirmelerine katkda bulunur, nk nceliklerin saptanmas ilemiyle ilikili olarak sadece para konularn deil, dier unsurlar da ierir.
! Stair'e gre nceliklerin belirlenmesinde alacak 8 adm grmek iin kitaba tklaynz.

Bilgisayar nceliklerinin doru belirlenmesinde baar salanmas, arasndaki karlkl etkileime baldr. Bu 1. st dzey yneticiler, 2. 3. Biliim sistemi yneticileri. 2. Maliyet/Fayda Analizi

grup insan grup; Kullanclar,

Seeneklerin deerlendirmesini yapabilmek iin maliyet/fayda analizi yaplmaldr. Maliyet oluumu aamal bir sretir. Bu aamalar yledir; 1. Projenin tanmlanmasndan analiz safhasna kadar olan 2. Projeyi gelitirme maliyeti gerek tasarm srasndaki 3. Projeyi altrma maliyeti - ounlukla alan elemanlarn maliyeti. maliyet, maliyet,

Bu nemli aamada, yaklak bir maliyet/fayda analizi her seenein ekonomik uygulanabilirliini soruturmak iin sergilenebilir. Byle bir tercihin temeli, her seenek

iin bir fayda ve maliyet tahminidir. Birok durumda, maliyetin hesab faydalara nazaran daha kolaydr, nk faydalar ou zaman llemezler. Maliyetler, sistem gelitirme salayarak drlebilir. maliyetinde ve sistemi iletme maliyetinde tasarruf

Gelitirme maliyetinin hemen hemen drtte biri proje tanmlamadan analiz safhasna kadar olan srete harcanmaktadr. Bu srete ynetim, gereksinimleri ve uygulanabilir seenekleri belirlemeye almaktadr. Btenin yars ounlukla gerek tasarm srasnda, kalan drtte birlik miktar da altrma safhasnda harcanmaktadr. 8.3.1.7.1. SSTEM DEERLENDRME MALYETLER/FAYDALAR VE SEMEDE DKKATE ALINACAK

!Altbalklar ve aklamalarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

Burada sadece kiisel bilgisayarlar sz konusu olmasa bile, sistemi iletme maliyeti baz durumlarda gelitirme maliyetini ok aabilir nk, sistemi iletme masraflar ounlukla alanlarn masraflarn ierir. ou zaman seeneklerin ilk karlatrlmasnda, bir l olarak net mevcut rakamlar kullanlr. 8.3.1.8. PROJE DENETM VE PLANI Proje denetimlerinin ve uygulama planlarnn her seenek iin gelitirilmesi gerekir. rnein bugnn rekabeti piyasasnda her sat elemannn anlk bilgiye eriebilmesi en nemli konudur. Proje denetimleri, aadaki konularn incelenmesi ve daha sonra bunlar hakknda raporlar hazrlanmas suretiyle yaplr: 1. Her seenek iin zaman tahminleri 2. Tamamlanan ilerin bir listesini veren 3. Projeye eleman atamalar hakkndaki 4. Projenin ne durumda olduunu belirten rapor. raporu, rapor, rapor,

Bu denetimler ve planlar her seenek iin bir altrma program halinde bir araya getirilir. Bu programda, sunulan seeneklerin altrlmas iin gerekli olan zaman ve kaynaklarn bir tahmini bulunur. Bu planlar, tasarm programlarna, alanlar atamaya ve proje ilerlemesini saptamaya dair denetimler iin faydaldr. Bu planlarn hepsi, biliim sistemlerinin geliimi srdke gzden geirilip yenilenmelidir.

Proje denetimleri ve planlar, her seenek iin bir altrma program halinde bir araya getirilir. Bu programda, sunulan seeneklerin altrlmas iin gerekli olan zaman ve kaynaklarn bir tahmini bulunur. 8.3.1.9. ARALARIN VE HEDEFLERN YENDEN TANIMLANMASI Sistem gelitirme almasndaki baar ya da baarszlk, sistemden beklenenleri yani hedefleri karlamasyla llecektir. !Hedeflerin aklamalarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

8.3.1.10. YNETME NER RAPORU HAZIRLAMA Proje ekibi, ynetim iin bir rapor hazrlar. Bu raporda,

1. nerilen seenekler ve seilmelerindeki mantn ne olduu yer almaldr. 2. Maliyet/fayda analizi, yrtme program, etkinlik alan ve amalarn yeniden gzden geirilmi raporu bulunmaldr. 3. Etkinlik alan ve amalarn yeniden gzden geirilmi raporu, yrtme programyla birlikte, ynetime, projenin bykln ve sistemi oluturmak iin gereken zaman, para, eleman gibi kaynaklarn miktarn gstermelidir. 4. Projenin amalar iletmenin uzun dnemli hedefleriyle uyumlatrlmaldr. Uzun dnemli hedefler konusunda ynetim kurulunun yardm gerekebilir. Bu rapora dayanarak, ynetim eer projenin iyi tanmlandna kanaat getirir ve mevcut sistemin yerine geecek uygulanabilir seenein baar olaslnn yksek olduunu anlarsa projenin analiz aamasna geebilir. Aksi takdirde, ynetim daha geni kapsaml bir uygulanabilirlik almasyla projeyi bir sre daha snamay isteyebilir. Projenin devam etmesi iin yetki bundan sonra alnr. Hayata geirilebilecek seenekler yoksa projeyi tamamen iptal edebilir.

neri raporuna dayanarak, ynetim eer projenin iyi tanmlandna kanaat getirir ve mevcut sistemin yerine geecek uygulanabilir seenein baar olaslnn yksek olduunu anlarsa projenin analiz aamasna geebilir.

YAPISAL BLM SSTEM ANALZ

Bu blmde "Yapsal Biliim Sistemi Analiz Sreci", "Analiz Teknikleri ve Aralar" ve "Bilgisayar Destekli Sistem Mhendislii - CASE" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Yapsal biliim sistemi analizinin srasyla hangi srelerden olutuunu, Biliim gereksinimlerinin analizi iin hangi farkl yntemlerin kullanldn, Veri ve veri taban gereksinimlerinin analizini, Biliim sistemlerinin analizinde kullanlan tekniklerin ve aralarn neler olduunu, CASE yazlmn

reneceksiniz.

9.1. YAPISAL BLM SSTEM ANALZ SREC

Uygulanabilirlik almasnda projenin srdrlmeye deer olduu ve uygulanabilir bir zmn bulunduu grldkten sonra, ilemin analiz safhas balatlr. Analiz ileminin amac, sistemin biliim ihtiyalarn tanmlamaktr. Proje ekibi, biliim sorununu zmek iin ya da yeni bir durum veya teknolojinin stnlklerinden yararlanmak iin ne yaplmas gerektiini belirtmelidir. Analizin sonucu, sistem tasarm iin hazrlanan biliim gereksinimlerinin bir kmesidir. Bu safhada analist, ynetimin biliim ihtiyalarnn mantksal bir modelini gelitirmek amacyla kullanclarla iliki iinde alr. Bu, ynetimin ve sistemi ileten alanlarn sorumluluklarn yerine getirmek iin ihtiya duyulan biliimin bir tanmn gerektirir. Analist, sistemin mantksal bir rneini gelitirdikten sonra, kullanclar ve ynetim yeni sistemin, rnein sorunu zp zmediini, ynetimin ihtiyac olan biliimi salayp salamadn ve yeni teknolojinin stnlklerini kullanp kullanmadn belirlemelidir. Analiz aamalar yandaki ekilde gsterilmektedir.

Sistem Analiz Sreci

! Sistem analiz srecini grmek iin fare ile tablo zerinde aa-yukar geziniz.

9.1.1. EVRESNN ANALZ Proje ekibi, ncelikle i evresinin ve biliim gereksinimlerinin yapsn daha derinlikli olarak incelemelidir.

Proje ekibinin, yaplan iin fiziksel yann tam olarak anlamak iin maazada, fabrikada, sat ofisinde, depoda ve ynetim ofislerinde mesai harcamas gerekir. Sistemin fiziksel dalm, ynetimin, yeni biliim sistemiyle izlemek, denetlemek, iletmek ve deitirmek istedii alanlara gre yaplr. Proje ekibi iletme hedefleri ve ynetim politikalaryla ilgili sorular sormaldr. Ekip, en azndan aadaki konular hakknda bilgili olmaldr. Dolaysyla bu konularda sorular sormal, cevaplarn renmeye almaldr. 1. letmenin pazar, 2. letmenin rnleri, 3. letmenin mteri zellikleri, 4. Hangi raporlarn, kararlarn ve ilemlerin iletmenin gnlk faaliyetleri ve baars iin esas olduu, 5. letmenin sermayesi, 6. letme alanlar, 7. Mterilerle olan iyi ilikiler, 8. Yenilikleri aratrma birikimi, 9. Nakit gelirleri vb. 9.1.1.1. RSK ANALZ

Risk analizinde olas risklerin deerlendirilmesi esastr. lk nce, sistem projelerinin neden baarsz olduunu ve baarszlktan kimin sorumlu olduunu dnmekte fayda vardr. Baarszlk 5 noktada ortaya kabilir: 1. 2. 3. 4. 5. Teknik baarszlk, Veri hatas, Kullanc baarszl, Organizasyon baarszl, ortamnda baarszlk.

Yarm kalm projeler konusunda yaplan almalar, yneticilerin projeleri tamamlamadan terk etme karar vermelerinde en byk etkenin teknik ve ekonomik unsurlar olmadn gstermitir. Birou rgtle ilgili unsurlar yznden yarm kalmtr. rgtle ilgili bu unsurlar, 1. Ynetici desteinin eksiklii, 2. Politik etkiler, 3. Kiiler aras fikir ayrlklar gibi etkenlerdir. Bir baka deyile bu unsurlar her projenin ciddi potansiyel risk alanlardr. Ynetimin bu riskleri gz nnde tutmas, aratrmas ve bu risklerden olabildiince kanmas gerekir.

Ynetimin, projelerin potansiyel risk alanlarn gz nnde tutmas, aratrmas ve bu risklerden olabildiince kanmas gerekir. 9.1.2. BLM GEREKSNMLERNN BELRLENMES Biliim sistemlerinin analiz aamas, ynetimin karar verme, verileri ileme ve raporlama gereksinimlerinin sorgulamasn ierir. Her olas uygulama, gereksinimlerinin tespit edilmesi iin derinlemesine incelenmelidir.

Analiz, ok fazla eleman, zaman ve para kaynann tahsis edilmesini gerektirir. lk nce kt gereksinimleri belirlenir, Bunu, ktlar salamak iin gereken ilemler izler. Son olarak proje ekibi istenen bu kty elde etmek iin gereken girdiyi belirler. Btn gereksinimler sisteme getirilen snrlamalar iinde kalmaldr. rnein, uygulama zel bir veri taban ortamnda almay gerektirebilir. Btn karar verme ilemleri tanmlanmaldr. Biliim gereksinimleri ilemler ve raporlar eklinde belirtilmelidir. Her tr biliimin zellikleri ayrntlaryla aklanmaldr. Mevcut sistemin incelenmesi, kararlarn veriliini, kapsanan verileri ve retilen raporlar anlamaya yarayabilir. Bundan sonra, bu kty retmek iin gereken ileme admlar tanmlanmaldr. Belgeler, raporlar, dosyalar, veriler gibi girdiler ve bu girdinin yeri, kayna, ortam, miktar tanmlanmaldr. Biliimi desteklemek iin gerekli veri ve raporlama ihtiyalar tespit edilmelidir. Son olarak, iletiim gereksinimleri tanmlanmaldr.

Biliim sistemlerinin analiz aamas, ynetimin karar verme, verileri ileme ve raporlama gereksinimlerinin sorgulamasn ierir.

9.1.3. BLM GEREKSNMLERN ANALZ YNTEMLER

imdi srasyla bu yntemleri grelim. Bunun iin bir sonraki sayfaya geiniz.

9.1.3.1. YUKARIDAN AAIYA YNTEM Yukardan aaya yntemi, sorunun btnnden balar ve sorun blnerek alt programlara ya da birimlere ayrlr. En nemli i ilk nce dikkate alnr; kk iler daha sonraya yani daha ayrntl aamalara braklr. Bu yntemin felsefesi, byk bir iin tamamlanmasnn, o ii kk paralara ayrmak ve bunlar ayr ayr tamamlamak yoluyla daha kolay olaca dncesidir. Bylece ana birimden balanr ve i aaya dier birimlere doru devam eder. Btn birimler yazlana kadar bu ilem srer. Fikir basit olmasna ramen, bu yntem karmak sorunlar zebilir. Program kodlanmasndan kanma ve yanl ayklama sorunlarna zm getirebilir. Program koduna ek olarak, yukardan aa yntemi, deneme ve yanl ayklama ileminde kullanlabilir. Bylece ana birimden sonra alt birimler yazlr, denenir ve yanllar ayklanr. Birimlerin denenmesi ana birim vastasyla yaplmaktadr. Ana birimde bir hata bulunursa derhal dzeltilir. Herhangi seviyedeki bir birim denendiinde, aslnda o birimin stndeki btn seviyelerdeki birimler de tekrar denenmi olmaktadr. rnein, 5 seviye varsa, ana birim en az 5 defa denenmi olacaktr. Bu durumda 2. seviyedeki birimler de en az 2 kere denenecektir.

Yukardan aaya ynteminde herhangi seviyedeki bir birim denendiinde, aslnda o birimin stndeki btn seviyelerdeki birimler de tekrar denenmi olmaktadr. 9.1.3.2. AAIDAN YUKARIYA YNTEM Bu yntemde, gelitirme ilemi mevcut sorunlara cevaplar oluturarak srdrlr. Proje ekibi, kullanc isteklerini ve ynetimin daha fazla ya da farkl biliim taleplerini karlar. Biliim sistemi gelitirmenin bu geleneksel yntemi, ou zaman rgtn sosyo teknik yapsn ayrmaz. Kullanclar iletme ii davran tarzlarn ykmaya istekli deildir. Bu yntemin sorunu, stratejik biliim plannn bir unsuru olmamas ya da teknolojideki veya

i evresindeki gerek deiikliklere kolayca cevap olamamasdr. Bundan baka, yneticilerin srekli olarak daha fazla bilgi istemeleri, ounlukla biliim arl halini alabilir.

Aadan yukar ynteminde proje ekibi, isteklerini ve ynetimin daha fazla ya da farkl biliim taleplerini karlar. 9.1.3.3. YAN RN YAKLAIMI

kullanc

Bu yntemde, ynetim, karar verme gereksinimlerini karlamak iin rgtn "veri ileme sistemi-VS" tarafndan retilen biliimin yan rnn kullanr. Birok durumda, yan rn, biliimi basit muhasebe biliimidir. ok sayda rgt biliim gereksinimlerini tanmlamak iin yan rn yaklamn kullanmtr. Bu yntemin stnl, ilemsel denetim iin gereken bilgiyi VS'e salamasdr. Yntemin en nemli zayfl, ynetime karar verme veya raporlama iin gereken trde biliim salayamamasdr. Genel olarak, hareketlere ilikin zet bilgi, orta ve st ynetimin biliim gereksinimlerini desteklemez. Bu yneticiler karar vermek iin dardan retilen veriye daha ok ihtiya duyarlar. st ynetim sistemlerinin biliim gereksinimlerini belirlemek iin yan rn yaklam zayf bir temel oluturur.

Yan rn yaklamnda, ynetim, karar verme gereksinimlerini karlamak iin rgtn "veri ileme sistemi-VS" tarafndan retilen biliimin yan rnn kullanr 9.1.3.4. KRTK BAARI UNSURLARI YBS-Ynetim Biliim Sistemleri planlamada kritik baar unsurlarnn kullanlmas, YBS plan ile iletmenin stratejik plan arasnda balant kurulmasn salar. Proje ekibi iin yapsn, iletmeyi neyin baarl yapacan ve hangi ynetim planlarnn yaplan iin baarl olmasn salayacan anlamaldr. Bu bilgi endstrinin dikkatli aratrlmasyla ve tepe ynetimle uzun grmeler yoluyla elde edilebilir. Bundan sonra, proje ekibi baary salamak iin gerekli olan temel kararlar ve bilgi akn belirleyebilir. Bu yntem evre, i stratejisi ve bu stratejiyi yrtmek iin gerekletirilen organizasyon zerine kurulur. Bu metodun en nemli stnl, iletmenin baars iin gereken nemli unsurlarn aratrlmasna younlamasdr. Bu yaklam, yan rn yntemi ve aadan yukarya ynteminin kullanlmasyla gelitirilen sistemlere gre daha az biliim salar; ancak bu, orta ve st yneticilerin amacna daha uygun bir biliimdir. Bu yntem zellikle, teknolojide, rekabeti evrede ve rgt yapsnda ska deiimler oluyorsa faydaldr nk baar unsurlar evresel deiimlerle deiir. Bu yntemin olumsuz taraf ise, veri ileme ve ilemsel gereksinimleri karlamada aadan yukarya yntemi kadar etkin olmamasdr.

Proje ekibi iin yapsn, iletmeyi neyin baarl yapacan ve hangi ynetim planlarnn yaplan iin baarl olmasn salayacan anlamaldr. Bu bilgi endstrinin dikkatli aratrlmasyla ve tepe ynetimle uzun grmeler yoluyla elde edilebilir. 9.1.3.5. YATIRIM ANALZ YAKLAIMI letmenin biliim gereksinimlerine deer bimek iin bavurulan geni kapsaml bir yntem olan bu yaklam, btn yatrmn sistematik olarak analizini ierir. Yatrm analizi yukardan aaya doru bir yntemdir. Bu metodun kullanlmasyla, analist; iletmeyi, iletmenin ilevlerini, ilemlerini ve bu ilevleri desteklemek iin gerekli olan veriyi inceler. Ama, btn bu gereksinimleri biliim sisteminin iine ekmektir. Bu sayede biliim sistemi, ilemsel seviyeden stratejik seviyeye kadar btn ynetim seviyelerini destekleyebilir. Yntemin gc, ynetimin ve ilemci elemanlarn btn biliim ihtiyalarn belirtmesi ve bu gereksinimleri btnletirmeye almasdr. zellikle biliim sistemlerini tamamen elden geirmesi gereken byk rgtler iin yararl bir yntemdir. Sistemi elden geirme ihtiyac, aadan yukarya doru olan yntemlere yllardan beri gvenmenin sonucunda ortaya km kanlmaz bir durum olabilir. Bireysel btnlememi sistemlerin karmakarklnn bir sonucu, sistemin ynetsel karar vermeyi etkili ekilde desteklememesidir. Bu metodun zayf yn, iletmenin baarl olmasnda gerekten nemli olan biliimin gelimesi zerinde younlamamasdr. Sonu olarak, yntem zellikle ilemci kullanclar sz konusu ise, bir kiinin kullanabileceinden ok fazla bilgi retir. Bu yntem, evre, i stratejisi ve bu stratejiyi gerekletirmek iin kullanlan organizasyon zerine kurulur.

Yatrm analizi yaklamnn kullanlmasyla, analist; iletmeyi, iletmenin ilevlerini, ilemlerini ve bu ilevleri desteklemek iin gerekli olan veriyi inceler. 9.1.4. BLM KARILATIRILMASI GEREKSNMLER ANALZ YNTEMLERNN

Biliim gereksinimlerini belirlemek iin kullanlan her yntemin kuvvetli ve zayf ynleri vardr. Her iletme bu yntemlerden nerilen sisteme en iyi uyann kullanmaldr. rnein, yan rn ve aadan yukarya yaklamlar, greceli olarak daha durgun bir evrede VIS-Veri leme Sistemlerinin gereksinimlerini salayan bir sistemin gelitirilmesinde daha uygundur. Dier taraftan, yukardan aaya doru baar unsurlarnn analizi ve yatrm analizi yntemleri, YBS-Ynetim Biliim Sistemleri, KDS-Karar Destek Sistemleri ve YS-st Ynetim Sistemlerinin gelitirilmesinde daha stndr. Yukardan aaya yntemler, iletmenin karar usullerini ve veri ileme ihtiyalarn bir btn olarak karlamak zere, biliim gereksinimlerini iletmenin tamamnn bak asndan gzlemledikleri iin daha nemli olmaktadr. Dier yntemler, iletmenin temel veya stratejik biliim planyla uyum iindeki mevcut sisteminde yaplacak kk yeniliklerde faydal olurlar. Yan rn veya aadan yukarya yaklamlarnn sorunu, yeni teknoloji ya da i artlarnn deimesi halinde, ounlukla biliimdeki veriye eriilmesi ve verinin ilenmesinin tamamen deiik yntemler gerektirmesidir. Proje ekibi, sistemin yenilenme gereksinimlerini izlemek zere baz nemli gerekleri saptamaldr. st, orta ve ilemsel yneticilerle yaplan grmelerle isteklerini iletmeleri salanmaldr. Bu grmeler, sorunlar, biliim gereksinimlerini ve nerilen proje ile iletmenin uzun dnemli hedefleri arasndaki ilikiyi aa kavuturur.

Proje ekibi, sistemin yenilenme gereksinimlerini izlemek zere baz nemli gerekleri saptamaldr. st, orta ve ilemsel yneticilerle yaplan grmelerle isteklerini iletmeleri salanmaldr. 9.1.5. VER AKI ZGELERN OLUTURMA Proje ekibi, biliim sistemi gereksinimlerinin analizinden yola karak, yeni veya tekrar gzden geirilmi sistemin mantksal bir modelini daha sonraki tasarm aamasnda kullanlmak zere hazrlar. Bu noktada, en nemli ilemlerin neler olduu, raporlar, veri ve bilgi aklar belirlenir. Sistemin desteklemek zorunda olduu ilemler, raporlar, ve kararlar imdi belirlenmelidir. Karar verme, raporlama ve veri ileme admlarndan geerek kaynaklardan var yerlerine kadar sren mantksal bir biliim ak, veri ak izgeleri kullanlarak belirlenir. Veri ak izgelerindeki her ilem daha ayrntl olarak tarif edilebilir. Bylece sistem tasarmclarnn denetimlerini gelitirmeleri, veri gereksinimlerini dzenlemeleri ve eitli ilemler iin programlar yazmalar kolaylam olur. Veri ak izgeleri, sistemlerin analiz ve tasarmna dikkate deer bir alt yap oluturur. Proje ekibinin veri depolama ihtiyacn tanmlamasna ve sonu olarak, gerekli olan dosyalar veya veri taban yapsn hazrlamasna yardmc olur. Veri ak izgeleri, yazlm ve programlama gelitirmeye nclk edebilir. Ayrca bunlar, sistem ak izgesinin ve gerek fiziksel tasarmlarn temel eklidir. Bir veri ak izgesinin hazrlanmas zaman alabilir ve skc bir itir. Bugn artik CASE yazlm paketleri ak izimleri hazrlama grevlerinden bazlarn otomatik olarak yapabilmektedir; tpk veri ak izgelerinden dorudan doruya n rn programlarnn gelitirilmesinde olduu gibi. CASE paketleri, biliim gereksinimlerini aklayan veri ak izgeleri ve hiyerari izgeleriyle programlama birimleri arasnda balant salayabilen hkmler ierir.

Veri ak izgeleri, proje ekibinin veri depolama ihtiyacn tanmlamasna ve sonu olarak, gerekli olan dosyalar veya veri taban yapsn hazrlamasna yardmc olur 9.1.6. VER TABANI GEREKSNMLERNN ANALZ Birok durumda, karar ya da veri ileme a, bir veri tabanna veya veri dosyalar kmesine ihtiya duyar. Bilgi ak gereksinimlerinin analizine ilaveten, bu veri taban veya dosya ynetim sistemi gereksinimleri de analiz edilmelidir. Pek ok uygulamann ortak veri tabann paylat bir veri tabannn analiz ilemi, veri ve btn iletmenin "VTYS-veri taban ynetim sistemi" ni kapsamaldr. Proje ekibi, batan sona veri taban kullanan btn ilemin veri gereksinimlerini dikkatli bir ekilde analiz etmelidir. VTYS, imdiki ve gelecekteki birok uygulamann veri gereksinimlerini salamak zere tasarlanmaldr. Temel baar unsurlarnn analizinin yapld yukardan aa yntemi veya toplam yatrm analizi ou zaman standartlarn tm sistem iin oluturulmasnda gerekli olur. Bir kere bu standartlar oluturulduktan sonra, yeni uygulamalar kolaylkla veri tabanna ilave edilir nk veri ve uygulamalar bamszdr. Bir veri szl veri gereksinimlerinin analizinin yaplmasna yardmc olabilir. Veri szl, biliim sisteminin ihtiya duyduu her veri stokunu dzenleyen veri unsurlarnn bir listesidir. Veri szlnn temel bileeni veri yapsdr. Veri tabanna veri yapsnn herhangi bir unsuru kullanlarak veriyle balantl ok eitli bilgiler almak zere bavurulabilir. Bu bavurular ilikiler olarak yorumlanr. Bunlar ounlukla tmleik sistemlerde kullanlr. Bu szlkte sralanan her maddeden sonra bir aklama, alan uzunluu ve veri tipi gibi yazm ekliyle ilgili bilgi, dosya veya ilikisel tablo yerleri, veri kaynaklar, veri elemanlarn kullanan ilemler ve veri elemanlar iin kullanlan dier isimler gelir.

Birok durumda, karar ya da veri ileme a, bir veri tabanna veya veri dosyalar kmesine ihtiya duyar. Bilgi ak gereksinimlerinin analizine ilaveten, bu veri taban veya dosya ynetim sistemi gereksinimleri de analiz edilmelidir. 9.1.7. YNETM RAPORU VE TASARIM ZELLKLER Proje ekibi; faaliyetlerin, veri stokunun ve veri ak izgelerindeki veri aknn tanmndan yararlanr ve bunlar kullanr. Tasarm aamas iin biliim sisteminin zelliklerini hazrlama almasnda girdinin, sral ilemlerin, ktnn ve bu faaliyetleri yerine getirmek amacyla gerekli olan verinin tanm kullanlr. Bu noktada, ynetimin gereksinimlerinin analizi tamamlanr. Analiz safhasnn son rn, sistem tasarlamak iin kullanlabilecek biliim, veri ve ilem gereksinimleri olabilir. Ynetim, sistem gereksinimlerinin yaplan bu analizini yeniden gzden geirir ve projenin devam edip etmeyeceine karar verir. Devam etmesine karar verilirse, bu analiz daha sonra, genel ve ayrntl sistemin tasarm ve elde edilmesinde temel alnarak kullanlr.

Ynetimin gereksinimlerinin analiz safhasnn son rn, sistem tasarlamak iin kullanlabilecek biliim, veri ve ilem gereksinimleri olabilir. 9.2. ANALZ TEKNKLER VE ARALARI Sistem analizinde ihtiya duyulan bilgiyi edinmek iin proje ekibi tarafndan birok kaynak kullanlabilir. Bu kaynaklar aadaki unsurlar ierir:
!Aklamalar grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

9.3. BLGSAYAR DESTEKL SSTEM MHENDSL - CASE Sistem gelitirme evresinin btn aamalar "Bilgisayar Destekli Sistem Mhendislii" yani ok bilinen adyla ksaca "CASE" yazlm paketiyle kolaylatrlp hzlandrlabilir. CASE aralaryla, gelitirme ileminin her safhas veya adm dieriyle tmleecek ekilde bir araya getirilerek tasarm yaplabilir. Proje ekibi projeyi tanmlamakla balayabilir. Projenin analizi, yeni bir sistemin tasarm ve programlamann belirlenmesi aamalar bunu izler. CASE aralar, analistin belirledii zelliklerden program kodlar da yazabilir. Sonu, bir biliim sisteminin daha hzl gelitirilmesidir. CASE yazlm paketi, proje tanmlama, uygulanabilirlik almas ve analiz aamalarndaki planlama ve analiz admlarn hzlandrmak iin kullanlabilir.

rnein, fiziksel ilemler ve bunlarn veri gereksinimleri arasndaki veya veri kaynaklar ve kullanmlar arasndaki birlik, CASE yazlm vastasyla gelitirilebilir. Proje ekibi, CASE yazlmnn hiyerari izgelerine benzeyen ayrma aralarn kullanarak, ilemleri, hedefleri ve ilevleri, daha ilerdeki analiz iin ksmlara ayrabilir. CASE paketlerinin ou, veri ak izgelerinin ve bir i rgtnn eitli varlklar arasndaki btn ilikilerin tasla olan varlk/iliki izgelerinin izilmesi iin gereken zelliklere sahiptir. Bu ilikiler ilemler, veri aklar ve veri gereksinimleri terimleriyle ifade edilir. Varlk/iliki izgesinin sistem gelitirmenin tasarm aamas srasnda veri tabanlarnn kurulmas iin hayati nemi vardr.

Daha kark CASE paketleri btn izgeler arasndaki balanty salar ve ortak bir bilgi taban sunar. Sonu, yeni gereksinimlere ek olarak, daha nce gelitirilen dier analizlerde bulunmayan kayp unsurlar belirten iaret veya kullanclar uyaran izgelerin mantken uygun bir kmesidir. CASE sistem analizi iin deerli bir aratr ve bu arac kullanan proje ekibi zel bir i varlnn faaliyetlerini ve biliimin nasl deitirildiini, nasl ortaya karldn ve nasl kullanldn anlayabilir. nternet zerinden cretsiz kullanm izni olan birok CASE yazlm temin edilebilir.

YAPISAL BLM SSTEM TASARIMI

Bu blmde "Biliim Sisteminin Genel Tasarm", "Biliim Sisteminin Ayrntl Tasarm" ve "BS Proje Tasarmlarnda Yararlanlan Zaman Planlama Teknikleri" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Yapsal biliim sistemi tasarm srecinin hangi ilemlerden olutuunu, Genel tasarm ilemlerini, Genel tasarm yaplan biliim sisteminin ayrntl tasarm ilemlerini, Gantt izgeleri ve CPM/PERT algoritmasn,

reneceksiniz

10. YAPISAL BLM SSTEM TASARIM SREC

Biliim sistemi gelitirme projesinin analiz safhasndan sonra, ynetimin biliim ihtiyalarnn karlanmas iin ne yaplmas gerektii renilmitir. Ancak nasl yaplaca henz bilinmemektedir. Bu safhada analist, ihtiyalarn nasl karlanabileceinin bir taslan gelitirir. Bu genel tasarm ayrntl zellikler iermez. Genel tasarm safhasnda, analist yeni bir sistem iin eitli seenekler gelitirir ve bunlardan birini ayrntl tasarm iin nerir. Bu neriler daha sonra onay ve grleri iin kullanclara ve ynetime sunulur. Analist tarafndan nerilen zm kullanclar ve ynetim tarafndan seilirse, ayrntl tasarm ilemi seilen bu proje nerisi iin balayabilir. Ayrntl tasarm, sistemin nasl iletilmesi gerektiini tam olarak belirtmelidir. Sistem iin gereken bilgisayar donanm ve yazlm zelliklerini iermelidir. Yazlm bir satc firmadan satn alnabilir, bu takdirde tasarmda belirtilen zellikler, yazlm paketini semek iin gerekli btn bilgiyi salamaldr. Dier taraftan, yazlm gelitirilmesi gerekliyse, programclarn programn ihtiyalarn anlamalar iin bu zellikler yeterince ayrntl olarak verilmelidir. Yapsal yaklamdaki bu tasarm aamasnn btn admlar yandaki ekilde gsterilmitir.

Sistem Tasarmnn Btn Aamalar

! Sistem tasarmnn btn aamalarn grmek iin fare ile tablo zerinde aa-yukar geziniz.

10.1. BLM SSTEMNN GENEL TASARIMI

Biliim gereksinimlerinin analizinden sonra proje ekibi, gelitirilecek biliim projesi iin deiik birka tane genel tasarm seenei veya rnei hazrlamaldr. Genel tasarm yaplan her biliim sistemi rnei iin sistem ihtiyalar uygulanabilirlik almasnda olduundan daha ayrntl ifade edilmelidir. Aada belirtilen hususlara zel dikkat harcanmaldr: Bilgi ktsna Veri girdisine Veri saklama yntemlerine Veri dzenlemeye leme usullerine letiim usullerine Sistemin almasna Sistem alanlarna

Genel tasarmda, proje ekibi eitli sistem bileenlerinin olas yerleimlerinin bir taslan karr. Tasarm aamas yaratc bir ilemdir ve pek ok kavram izlenmelidir. Bu aamada, proje ekibi biliim sisteminin mantksal modelinden fiziksel modeline geer. Bu aamann sonunda seeneklerden birinde karar klnr ve sistemi gerekletirecek gerekli paralarn ayrntl tasarm yaplmak zere ynetime nerilir. Gelitirme ileminin bu aamasnda, biliim sisteminin btn paralar genel tasarmn iinde ilikilendirilerek bir arada almalar salanmaldr. Sistem bileenlerinin tasarm iki boyutludur: ! Balklarn aklamalarn grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

Sistem gelitirme ileminin genel tasarm aamas iyi planlanmal ve dzenlenmelidir. Yneticiler ve ilemci elemanlar gibi sistem kullanclar, genel tasarm ilemi sresince proje ekibinin paras olarak ekibe dahil edilmelidir. Bylelikle seeneklerin gereklenebilir olmas ve temel biliim ihtiyalarnn karlanmas salanabilir.

Btn seenekler iin maliyet/fayda analizi yaplmaldr.

10.1.1. ALT SSTEM, YAZILIM VE CHAZ DZENN SAPTAMA Proje ekibi, her seenek iin gerekli alt sistemleri, bilgi ileme gereksinimini destekleyecek yazlm ve bu yazlm altracak ara gereci planlamaldr. Proje ekibi, analiz aamasnda tasla karlan gereksinimleri temel alarak sistem ak izgelerini kullanmak suretiyle her seenein nasl bitirileceini saptamaldr.

Her seenek iin ak izgesi hazrlanr. Bu genel sistem ak izgeleri her seenein aamalarn ynetime iletmek iin kullanlr. Bylece ynetimin onay verebilmesi salanr. Kararlatrlan seenein ayrntl tasarmnn yaplmas aamasna geilebilmesi iin yetki alnr. Baz analistler genel tasarm aamasnda veri ak izgelerini tercih etmektedirler. Veri ak izgeleri temel aklar, veri depolamay ve ileme admlarn tanmlamada etkilidir. Bu izgelerle alan analistler, genel tasarm sistem ak emasnda gsterilen ayrntlar dzeyinde deil daha basitletirilmi ekilde tanmlar. Her seenek iin teknik destek belirtilmelidir. Byk karmak sistemler iin teknik destek veri ynetimi ve ihtiyalar gncellemeyi kapsar. leme ileminin ne ekilde yaplaca, bunun iin nelere ihtiya olduu belirtilmelidir. Ayrca donanm ve yazlm ihtiyalar da nerilmelidir. Sistemin baz birimlerine etkileimli erime ihtiyac olabilir. letiim gereksinimleri daha ok ayrntyla belirtilmelidir. Baz durumlarda, seeneklerden biri de, ticari olarak mevcut paket programlardan birinin satn alnmasdr. Ticari sistemler bazen kazanldr. nerilen seeneklerin denetim zelliklerine de dikkat edilmelidir. Hatalar ve sahtecilik faaliyetleri en aza indirilmelidir. 10.1.2. GEREKLETRME ZAMAN PLANI VE MALYET/FAYDA ANALZ Her seenek iin sistemin ayrntl tasarm, gerekletirme faaliyeti, altrma ilemi ve sistem bakmnn ne zaman yaplacana dair tahmini tarihler saptanmaldr. Seeneklerden biri retim planlamas iin ticari olarak yazlm paketi kullanarak bir ay iinde alr duruma gelebilir. Biliim ihtiyalarn daha iyi karlayan baka bir seenek ise programlama gerektirir ve altrlmas bir yla yakn zaman alabilir. Bu sre farkllklar en iyi seenein seilebilmesinde ok nemlidir. Ynetimin doru karar verebilmesi amacyla her seenek iin maliyet ve faydalar ngrlmelidir. imdiki ve gelecekteki, somut ve soyut maliyet ve faydalar dnlmelidir. Somut faydalar yeni bir sisteme gemek iin en byk nedeni oluturur. Ynetimin zamannda ve doru kararlar almasn salayan bilgi, iletmeye rekabet stnl kazandrr. Gerekletirme almas srasnda maliyet/fayda analizi yaplabilir.

Bunun nedeni, proje ekibinin genel tasarm aamasnda birok tasarm seeneinin mali deerlendirmesinden sonra daha fazla bilgi sahibi olmalardr.

Ynetimin doru karar verebilmesi amacyla her seenek iin maliyet ve faydalar ngrlmelidir. 10.1.3. SEENEK NERME Yaplan btn genel tasarmlar iin karlatrmal analiz hazrlanr. Bu analiz, tasarmdaki her niteliin greceli nemini yanstan arlk saysnn yine bu nitelie ait seenek puanyla arpmlarnn basit bir toplamdr. Karlatrmal analizi temel alarak ve iletmenin evre, organizasyon ve davran unsurlarn dikkatle deerlendirerek son bir neri hazrlanr. Daha sonra neri, onaylamalar iin ynetime sunulur. Proje ekibinin sunduu bu neri raporu, her seenek iin yeterli zellii kapsamaldr. Bylelikle ynetimin setii seenein ayrntl tasarm balatlabilir. Proje ekibi ynetime sadece tek seenek sunmamaldr. Ak ve kesin teklif gereklidir, ancak ynetimin kolay karlatrmasn salamak iin btn uygulanabilir seenekler sunulmaldr. Yapsal sistem gelitirme almasnda baka bir ekibe veya analiste rol verilebilir. Bu grevliler, sistem gelitirme dngsnn analiz safhas srecinde saptanan biliim gereksinimlerinin her seenek tarafndan nasl karlandn inceler. Bu usul genel tasarm aamasnda hibir nemli eyin gzden kamamasn ve nerilen seeneklerin problemlerin olas zmlerini ve biliim ihtiyalarn temsil etmesini salar.

Proje ekibi ynetime sadece tek seenek sunmamaldr. Ak ve kesin teklif gereklidir, ancak ynetimin kolay karlatrmasn salamak iin btn uygulanabilir seenekler sunulmaldr.

10.2. BLM SSTEMNN AYRINTILI TASARIMI

Sistem analizi ve tasarmnn bu aamasnda, proje ekibi zellikle genel tasarmda seilen sistemin nasl iletileceini belirtir. Ayrntl sistem tasarm, iki i iin kullanlan zellikleri iermelidir: 1. Yazlm dardan alma 2. Yeni sisteme gereken donanmn alnmas. veya gelitirme,

Ayrntl tasarmda karar verme ekli, raporlama ve veri ileme gereksinimleri genel tasarm aamasndakine gre daha hassas bir ekilde tanmlanmaldr. Btn karar ekilleri, rapor ve veri tam olarak mkemmel bir ekilde anlatlmaldr. Bylece deiik teknik zmlerin doru deerlendirilmesine olanak tannm olur. kt, girdi, ileme,

saklama ve iletme zelliklerinin hazrlanmas gerekir. Ayr faaliyetleri ve faaliyetlerin bileenlerini tespit etmek iin hiyerari izgeleri kullanlr. Bu bileenler ayr birimler halinde gelitirilebilir. Girdi, ileme ve kt izgeleri, her faaliyetin girdi, kt, ileme ve saklama gereksinimlerini aklamak iin kullanlabilir. Sistem tasarm ileminin yapsallamasnda hem hiyerari izgeleri hem girdi ileme ve kt izgeleri faydal olabilir. yle ki, biliim gereksinimleri doru olarak ayrntl artlar haline dntrlr. Programclar veya sistem satn alma ilemi sz konusu olduu zaman da, yneticiler bavurmak iin bu artlardan yararlanr. 10.2.1. IKTI ARTLARI Her tasarm, ktnn ayrntlarnn tanmlanmasyla balar. Bir sistemin kts, sreli rapor ifadeleri, evrimii sorular ya da ilerde kullanlmak zere depolanm veri eklinde olabilir. CASE paketleri iinde, ekran ve rapor dzeni hazrlanmas iin geni kapsaml kolaylklar salanmtr. Proje ekibi CASE kullanarak; sistemle, sistemin ileme admlaryla, programlar ve veriyle tutarl bir kt tasarlayabilir. Btn seenekler iin ierik, ekil, byklk, zamanlama, ortam ve kt biimi ayrntlaryla belirtilmelidir. !Aklamalar grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

10.2.2. GRD ARTLARI Girdi; terminallerden, kiisel bilgisayarlardan, optik veri tarayclarndan, okuyabilen makinelerden, teyp, CD veya manyetik diskten salanr. belgeleri

Girdi ekilleri, veri yaps ve raporlar, bu girdiyi elde etmek ve depolamak zere tasarlanmaldr. Girdi yntemleri ve usulleri nceden verilen yazlm ve donanm koullarna gre ayrntlaryla tasarlanr. Girdinin ierii, zamanlamas, dzeni, ortam, ekli ve bykl her seenek iin ayrntlaryla belirtilmelidir. Veri girii zamanlamas, biliime hzla gereksinim olduunda ok nem tayabilir. Girdi ok byk olduunda da girdi hz nemli olabilir. Bazen girdi koullarnn veri taban veya dosya zelliklerine uymas gereklidir. Btn veri elemanlarna ait kaytlar, alan ve alan zellikleri iin gereken bilgi bu veri tabanlar veya dosyalarda kapsanr. Girdi dzeni, veri giriinin en az hata ile yaplmasn salayacak ekilde tasarlanmaldr. Sistem tasarm yaplrken her trl gereksinimi karlayacak ekilde dnlmelidir. rnein sistem sat elemanlarnn tanabilir bilgisayarlarla sat siparilerini gemelerine ve cevap almalarna imkn salayacak ekilde tasarlanrsa, sat elemanlar bir telefon araclyla mterinin yanndayken tanabilir bilgisayarlar ile siparilerini geebilir ve hemen gerekli bilgileri mterilerine aktarabilirler. Bu da byk olaslkla iletmeye satta rekabet stnl kazandracaktr.

Bazen girdi koullarnn veri taban veya dosya zelliklerine uymas gereklidir. Btn veri elemanlarna ait kaytlar, alan ve alan zellikleri iin gereken bilgi bu veri tabanlar veya dosyalarda kapsanr. 10.2.3. VER LEME KOULLARI Btn veri ileme faaliyetleri; "girdi, ileme ve kt izgeleri"ni kullanarak analiz edilebilir. Bu izgeler karar verme, raporlama ve veri ileme ann her aamasnda nelerin yapldn aklayan izgelerdir. Bu aamalar bilgi ilemede ayr ayr deerlendirilebilen etkinlikleri gstermektedir ve ou zaman hiyerari ve veri ak izgelerinde tespit edilmektedir. "Girdi, ileme, kt izgeleri", ynetimin karar verme ilemini ve bu ilem iin gereken girdiyi ve ilemden elde edilmesi gereken kty ayrntlaryla elde etmek iin faydaldr. Bu izgeler, veri tabannda depolanmak iin sistem zerinden akan bilginin yaps, skl ve byklnn tanmlanmasnda da kullanlabilir. Buradan veri elemanlar saptanabilir. Saptanan bu veri elemanlar dosyalar iinde, kaytlarda ve zelliklerine gre veri tabannda dzenlenebilir. "Girdi, ileme, kt izgeleri" ayrca yukardan aa birimler oluturarak programlama zmlerinde yazlm gelitirmek iin de ok faydal olurlar. Proje ekibi, bu izgeleri kullanarak biliim sistemindeki btn karar verme ya da raporlama faaliyetleri iin girdi, kt ve bilgi ileme etkinliklerini tanmlayabilir. Bu tanmdan hareketle yazlm gelitirme veya satn alma artlarnn, ayrca donanm satn alma artlarnn neler olduu hazrlanabilir. Veri ileme zamanlar, hz ve bykl belirtilmelidir nk bunlarn yazlm, donanm, saklama ve iletiim ihtiyalarnn yaps zerinde ok byk etkileri vardr. Donanm koullar, donanm gereksinimlerinin yeni sistemle salanabilmesi iin bu noktada gelitirilmelidir. Veri ileme sisteminin, veri ve ilem yk ok olduu zamanlarda yeterli iletiim ve ileme hznda olmas gereklidir.

Proje ekibi, girdi, ileme, kt izgelerini kullanarak biliim sistemindeki btn karar verme ya da raporlama faaliyetleri iin girdi, kt ve bilgi ileme etkinliklerini tanmlayabilir. Bu tanmdan hareketle yazlm gelitirme veya satn alma artlarnn, ayrca donanm satn alma artlarnn neler olduu hazrlanabilir. 10.2.4. VER SAKLAMA KOULLARI Veri saklama koullar da, bu ayrntl tasarm aamasnda tamamlanmaldr. htiya duyulan veri elemanlar, kaynaklar, kullanmlar ve dier hayati zelliklerini zetleyen "veri szlkleri" oluturulur. Bu elemanlar dosyalarda veya veri tabanlarnda dzenlenerek imdiki ya da gelecekteki uygulamalar iin kullanlr. "Veri kalplar" sral, indeks sral, hiyerarik, a ve ilikilendirilmi veri taban yaplar gibi dosya dzenleme yntemlerini ierir. CASE paketleri, veri girdisi ve biliim ktsyla tutarl olacak ekilde, bu veri yaplarnn bilgi ileme gereksinimlerini tanmlamak zere kullanlabilir. Bu yaplar, proje ekibinin sistemin gereksinim duyduu veri tabann tasarlamasna yardmc olmak amacyla grafik olarak kolayca grntlenebilir. Yaplar, hiyerari izgeleri, veri ak izgeleri ve izgeler arasndaki iliki yoluyla izilmi biliim akndan CASE yntemleri vastasyla gelitirilebilir. Saklanacak verinin bykl, veriye eriim skl ve saklama ortam veri yapsnn ve veri saklama gereksinimlerinin koullar iinde dikkate alnmaldr. Veri ok byk olduunda toplu olarak ilenmesinde yarar vardr, sral dosya yaps en uygunudur. Byk hacimdeki verinin sral yntemde dzenlenmesi iin toplu ileme gerektiinde CD veya manyetik teyp koulu getirilebilir.

Veri ok byk olduunda toplu olarak ilenmesinde yarar vardr, sral dosya yaps en uygunudur. Byk hacimdeki verinin sral yntemde dzenlenmesi iin toplu ileme gerektiinde CD veya manyetik teyp koulu getirilebilir. 10.2.5. YAZILIM ARTLARI Ayrntl tasarmn ve gelitirme ileminin belirli bir noktasnda, ynetim yazlmn dardan satn m alnacana, yoksa kendi yazlmlarn m gelitireceklerine karar vermek zorundadr. Bu karar, ayrntl tasarm aamasnda verilebilir. Ayrntl tasarmda genel tasarmdan gelen ve sistem satclarna gnderilen artlar yer almaktadr. Dier taraftan bu karar, btn artlar yerine getirilmise gelitirme ileminin balang aamasnda da verilebilir; artlarn daha ayrntl olarak olutuu ilemdeki herhangi bir noktada da alnabilir. Bu kararn verildii noktada, proje ekibi eitli yazlm seenekleri zerinde almal ve donanma, yazlma, haberlemeye ve veri taban organizasyonuna bal olarak sistem ihtiyalarn belirtmelidir. Yazlm gelitirme ya da piyasadan satn alma karar, sz konusu iletme iin iki durumdan hangisi dierine gre daha stnlkl ise o ynde olur. Genellikle bu karar btn ilerin vazgeilmez ihtiyalar, gvenilirlik, satn alnacak yazlmn daha az maliyetli olmas unsurlarndan biri veya birka dikkate alnarak verilir. Martin ve McClure gre, iletmeler, uygulama programlarn kendileri gelitirmeye ya da dardan satn almaya karar vermeden nce her uygulamann dikkatlice analiz edilmesi gereklidir. !Aklamalar grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

10.2.6. LETM, ALITIRMA VE DENETM USULLER Proje ekibi, iletiim ilemleri iin artlar oluturmaldr. Bu artlar iletiim ann, kurallarn ve donanmn zelliklerini kapsamaldr. Geni iletiim alar ve yerel alar iin iletiim sistemlerinin btn safhalar gelitirilmelidir. Verinin, ynetimin arzularna uygun olarak ilenmesi amacyla altrma usullerinin belirtilmesi gerekir. alanlarn yeni sistemi etkili kullanmalarn salamak iin altrma kurallar da gelitirilmelidir. altrma usulleri, bilgisayar kullanc elkitaplarnda yazlmaldr. Bylelikle verilerin uygun olarak ilenmesi, raporlarn doru yerlere datm, girdi denetimi, gerektiinde yetki verme ve hatalarn uygun ekilde dzeltilmesi salanr. Bu aama iletim usulne ait sorumluluklarn bireylere veya gruplara devredilmesini iermelidir. Devretme, bilgi ileme iin yetki ve sorumluluun oluturulmasna yardmcdr. Denetim ilemleri, sistemin tasarland gibi almasn yani hatalara, enerji kesilmesi ve sahtekrla kar en iyi korumayla almasn salar. Veri taban ve verinin dosya btnlnn bakm ilerinde kullanlacak kurallar, yedekleme kurallarn da kapsayacak ekilde belirtilmelidir.

Verinin, ynetimin arzularna uygun olarak ilenmesi amacyla altrma usullerinin belirtilmesi gerekir. alanlarn yeni sistemi etkili kullanmalarn salamak iin altrma kurallar da gelitirilmelidir. 10.2.7. RGTE VE ALIANLARA YNELK DEMLER PLANLAMA Proje ekibi, rgte ynelik btn deiimler iin hazrlkl olmaldr. Ekip bu deiimlerin yaps, deiime zorlayan nedenler ve deiimin etkiledii alanlarla doru ve abuk bir ekilde balant kurmaldr. Sistem deiimleri ou zaman bireylerin sorumluluklarn ve kiiler aras ilikileri deitirebilir. Sonuta byk hayal krklklarna ve tedirginliklere sebep olabilir. Bu nedenle, deiimlere dikkatli bir zen gsterilmelidir. Bunu salamak iin yeni eleman alm veya mevcut elemanlarn eitilmesi de sz konusu olabilir. Bu noktada eleman gereksinimlerinin maliyeti karlmal ve sistemi altrmak iin gerekli olan nitelikler tespit edilmelidir. Eleman ihtiyac kiralama, transfer etme, tevik veya yeniden eitim yoluyla kapatlabilir. Transferler veya yeniden eitim yoluyla mevcut elemanlar tutmak iin her aba gsterilmelidir. alanlar zerinde iyi izlenim brakan ak, drst davran bu deiimin ve gelecekteki btn deiimlerin daha kolay olmasn salar. Yazlm, donanm, veri dosyalar, alanlar ve organizasyondaki deiimler belirtildikten sonra, yer planlamas ve hazrlk en masrafl itir. zellikle daha byk yer, farkl havalandrma tesisat, yangn koruma ve zel gvenlik gerekli olur. Gerekletirme plan ve zaman tablosu da belirtilmelidir. Bu plan yazlmn dardan alnmas veya gerekletirilmesi hakknda bir n deerlendirmeye ihtiya duyabilir. Byle bir plann gerekletirilmesinde yaygn olarak "PERT (Program Evaluation Review Techniques) algoritmas - Program Deerlendirme nceleme Teknikleri" kullanlmaktadr.

rgte ynelik deiimlerden etkilenen mevcut elemanlar tutmak iin her aba gsterilmelidir. Bunu salamak iin elemanlarn eitilmesi sz konusu olabilir. 10.2.8. TASARIM ZELLKLER RAPORUNU HAZIRLAMA Proje ekibi, nerilen sistemin zelliklerini ayrntlaryla tanmlayan bir raporu ynetime teslim eder. Bu tanmlamada yeniden dzeltilen sistemin ak izgeleri yer alr. Bu sayede iletmenin veri ileme, raporlama ve karar verme a iinde, verilerin ve biliimin nerilen ak gsterilebilir. Donanm ve yazlm iin btn artlar belirtilmelidir. Yazlm program, sistem, ynetim ve dier sistemlerle arabirimleri oluturmak iin, gerekli olan aralar bu artlara dahil edilmelidir. Maliyet/fayda analizi yeniden yaplmaldr. Son olarak, raporda bir gerekletirme plan belirtilmelidir. Burada yeni veya yenilenmi sistemin genel tasarm aamasnda mantk yoluyla izlenmesi iin artlar salayacak yapsal ilerleme oluturulabilir.

Proje ekibi, nerilen sistemin zelliklerini ayrntlaryla tanmlayan bir raporu ynetime teslim eder. Bu tanmlamada yeniden dzeltilen sistemin ak izgeleri yer alr.

10.3. BS PROJE TASARIMLARINDA YARARLANILAN ZAMAN PLANLAMA TEKNKLER

eitli teknikler ekip ynetimine projenin btesini oluturmada ve zaman plann yapmada yardmc olabilir. Dzenli aralklarla gncelletirilen grafikler, planlanan harcama seviyesiyle karlatrma yaparak, gerek masraflarn imdiki durumundan yneticilerin haberdar olmasn salayabilir. Zaman plann denetlemek zere yaygn olarak iki aratan faydalanlr. Bunlar "Gantt izgesi" ve a modelleridir. Bu modeller projeyi gelitirmek ve gerekletirmek iin gerekli olan para kaynaklarnn ynetimine ek olarak, programclar ve analistler gibi insan kaynaklarnn ynetiminde de kullanlabilir. Gantt izgesi, nerilen zaman plann ve her proje parasnn gerek balama ve biti zamanlarn gsteren yatay ubuklar dizisidir. Gantt izgesi projenin iinde bulunduu durumu deerlendirmek iin etkili bir aratr. Gannt izgeleri proje zaman planlamas iin kuvvetli aralardr, ancak daha nceki balantlar gstermezler. Hangi faaliyetler dierlerinden nce olmaldr gibi hususlar gremeyiz. Bu balantlar a modellerini kullanarak grlebilir. Bu modelin en nemli olan, "Kritik Yol Yntemi / Proje Deerlendirme nceleme Teknikleri" ya da ok bilinen ngilizce'den ksaltma adyla "CPM/PERT" algoritmasdr. CPM/PERT'de iler oklarla gsterilir ve bir projenin tamamlanmas iin gereken olas en ksa sre hesaplanr. CPM/PERT zellikle geni faaliyet a olan byk gelitirme projelerinde yararl olur. Faaliyetler tamamlannca, planlanan zamanla gerekleme zaman arasnda karlatrmalar yaplabilir. Bu zamanlar ve bunlarn oluturduu a, kritik yolun hesaplanmas iin kullanlr. "Kritik yol", a iindeki, iin tamamlanmas iin tahmin edilen en uzun sreli yoldur. Bu yol zerindeki her gecikme sistemin gerekletirilmesini erteler.

Gantt izgesi projenin iinde bulunduu durumu deerlendirmek iin etkili bir aratr.

BLM SSTEMLERNN YNETM

Bu ksmda "Yapsal Biliim Sistemi Projesini Gerekletirme" ve "Biliim Sistemlerinin Organizasyonu ve Ynetimi" konular incelenmektedir.

YAPISAL BLM GEREKLETRME

SSTEM

PROJESN

Bu blmde "Yazlm Gelitirme", "Nesne Teknolojisi", "Biliim Hizmetlerini Oluturma", "Deneme almas", "Veri Taban ve Dosya Dntrme", "Eitim", "Denetimler ve Ynetim Onay" ve "letim ve Bakm" kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde, Tasarm yaplan BS-Biliim Sistemini gerekletirme tekniklerini ve yararlanlan aralar, Yazlm satn alma ya da yazlm gelitirme seeneklerinden hangisine karar verilecei ve bu kararda dikkate alnan hususlar, Yazlm paketi satn alma anlamasnda kapsanmas gereken koullar, Yazlm paketlerini karlatrma ve deerlendirme ltlerini, Yazlm gelitirme yntemlerini,

Nesne teknolojisinin katklarn, BS gerekletirme hazrlk almalar ve ilemlerin planlanmasn, Sistemin verecei biliim hizmetlerini, Yeni sistemi denemek iin yaplan ilemleri, Eski sistemden yeni sisteme gei yntemlerini, Yeni sistemle ilgili yaplmas gereken eitim almalarn, Sistemin iletilme ve bakm plann oluturmay

reneceksiniz.

11. BLM SSTEM PROJESN (Tasarm Hayata Geirme)

GEREKLETRME

Ynetimin, tasarlanan projeyi onaylamasndan sonra biliim sisteminin gerekletirilmesi yani hayata geirilmesi gerekir. Bu safhada, nceki aamada gelitirilen ayrntl plan hayata geirilir yani uygulanr. Gerekletirme, yazlm gelitirme veya satn almay, donanm satn almay ve btn sistem bileenlerinin bir biliim sistemi iinde alacak ekilde btnletirilmesini kapsar. zellikle gerekletirme, gelitirme ya da satn alma, tesis aamas, deneme ilemleri, dnm, belgeleme ve eitim faaliyetlerini ierir. Bu etkinlikler aadaki ekilde verilmektedir. ekildeki iki farkl gerekletirme yolu, ynetimin yazlmn gelitirilmesi veya dardan satn alnmas konusunda verecei karara gre gerekletirme ilemlerini gstermektedir. Yazlmn dardan satn alnmas ya da iletme bnyesinde gelitirilmesi ynndeki seeneklerden hangisine karar verildiyse, sistem gerekletirme bu karara gre sistem satn alma ya da gelitirmeye dallanr. ki yaklam arasndaki en byk farklardan biri zamanlamadr. letme kendi yazlmn yazmay seerse, bunu muhtemelen donanm seildikten sonra yapar veya donanm zaten vardr. Bu durumda yazlm donanm tarafndan snrlanr. Yazlm dardan satn alma ynnde karar verilirse, donanm kararlar ou zaman satn alnacak yazlm seilene kadar ertelenir, nk her yazlm her donanmda almaz. Yazlm gelitirildikten veya satn alndktan sonra gerekletirme ilemi devam eder. Yazlmn dardan satn alnmas durumunda, alnacak sistemin deerlendirme ve seimi en nemli konudur. Sistem Gerekletirme Faaliyetleri ! Tabloyu grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmelerine tklaynz.

11.1. YAZILIMI DIARDAN SATIN ALMA

ve ynetimle ilgili bilgisayar uygulamalarnn bilgisayar donanm asndan gelimesi ve eitlenmesi, eitli zelliklerde olduu gibi yazlm gelitirmede de deiimlere neden oldu. Mikrobilgisayarlarn hzl geliimi ve son kullancnn etkinlik kazanmasyla gittike daha ok yazlm toplu olarak retildi ve "paketler" halinde datld. Bu durum birok kullanc asndan yazlm deerlendirmenin bir problem olmasna yol at. Uygulama paketi satn alnmas srasnda yerine getirilmesi gereken devler vardr. Bu devleri hassasiyetle yerine getirmek gerekir. Aksi takdirde yazlm kullanlmaya balandnda zmlenmesi zor ve pahal sorunlarla karlalr.
! Martin'e gre yazlm deerlendirilmesinde yerine getirlmesi gereken admlar grmek iin kitaba tklaynz.

11.1.1. YAZILIM PAKETLERNN SORUNLARI Uygulama paketlerinde eitli tuzaklar da sz konusu olabilir. Bu tuzaklara dmemek iin de ayrca dikkatli olunmas gerekir. Kolayca gzden kaabilecek bu tuzaklar daha sonra alma srasnda ciddi dertler oluturmaktadr. Aada yazlm paketlerinin baz tuzaklar belirtilmektedir. Bu tuzaklar unlardr: Yazlm paketi ihtiyalardaki deiimlere tam olarak uyum salamaz. Veri ileme blm, kurulduu srada pakette deiiklik yapmaldr, aksi takdirde yazlmn daha sonraki bakm ilemleri hemen hemen iletme ii uygulama programlar gelitirmek kadar pahal hale gelir. Pahal bakm sonradan ortaya kar. Donanm, iletim sistemi, terminaller, alar veya kullanc gereksinimleri deitiinde, bakm pahal olur. Paketin bakm, az belgeleme, zayf yap, kaynak kodlarn olmay, ar karmaklk, alt dzey diller ya da dk kaliteli kodlar nedeniyle zorludur. letmenin veri taban ve stratejisiyle uyum salamaz. Yazlm paketini gelitiren yazlm evi ilemlere son verir.

Uygulama paketlerinde eitli tuzaklar da sz konusu olabilir. Kolayca gzden kaabilecek bu tuzaklar daha sonra alma srasnda ciddi dertler oluturmaktadr. 11.1.2. YAZILIM SATIN ALMA ANLAMASI

11.2. YAZILIM DEERLENDRME

Yazlm deerlendirme ii zor bir problemdir. Bu zorluun nedenleri unlardr: 1. Bilgisayar rnlerinin okluu, 2. rnler arasnda zelliklerine gre baarm farklar, 3. Endstri standartlarnn eksiklii, 4. Yazlm paketlerini deerlendirecek testlerin yetersizlii, 5. Yazlm deerlendirme yntemlerinde kullanc deneyimi ve uzman azl. Anderson, yazlm deerlendirmek iin eitli modeller nererek bu modelleri 6 farkl zellik asndan karlatrmtr. Yazlm paketleri belli bal grupta toplanr: 1. 2. Veri 3. Hesap izelgesi ve maliyet plan. Szck taban ileme, ynetimi,

Her grubun deerlendirilmesinde kullanlmas gereken ltler, yazlmn ilevine gre farkldr. Aadaki tabloda baarm deerlendirme ltleri belirtilmektedir. Yazlm Tipi Baarm lt ! Tabloyu grmek iin sa alt kedeki aa-yukar dmelerine tklaynz.

Tabloda bulunan; XXXX=szck ileme iin kullanlan ayn ltn dier yazlm tiplerinde de kullanldn belirtir.

11.3. YAZILIM GELTRME

Yazlm gelitirme, bilgisayar programlarnn analizi, tasarm ve programlanmasdr. Bu ilem, yapya ynelik analiz ve tasarm almasnn tasarm, gerekletirme ve bakm aamalarn birbirine balar. Yapsal biliim sistemi gelitirme dngsnn ayrntl tasarm aamasnda gelitirilen koullardan yola klarak, yazlm gelitirme aamalar aada belirtildii sralamada oluturulmaktadr: 1. Tasarm artlarn temel alan program gereksinimlerinin saptanmas 2. Program birimlerinin tasarlanmas: Yap, girdi-ilem-kt izgeleri, program ak izgeleri ve geici kodlarn tasarlanmas 3. Program kodu yazlmas 4. Hatalarn giderilmesi ve yazlmn denenmesi ilemi 5. altrma ve bakm Gelitirme ileminde yazlm gereksinimlerinin tanmn ve yazlm tasarmn, gerek yazlm kodlanmasndan ayrmak faydaldr. Bu ayrm programlarn yukardan aaya gelitirilmesine katk salar, anlalabilirliklerini arttrr, koruma ve gvenilirlik kazandrr.

Yazlm gelitirme, bilgisayar programlarnn analizi, tasarm ve programlanmasdr. Bu ilem, yapya ynelik analiz ve tasarm almasnn tasarm, gerekletirme ve bakm aamalarn birbirine balar. 11.3.1. YUKARIDAN AAIYA YAZILIM GELTRME Yazlm gelitirmenin etkili yaklam yukardan aaya yaklamdr. Bu yaklam ayrntl tasarm aamasnda belirtilen koullar yerine getirir. Bu artlar sistem tasarmn hayata geirmek iin gerekli olan uygulama programlarnn ihtiyalarn tanmlamaktadr. letme yapsna zg yazlm gelitirme; lk nce programn bir btn olarak incelenmesi ve kk programlama birimlerine nasl blneceine karar verilmesiyle yaplr. Tasarm ileminin genel yazlm safhas programn btn tasarmna nem verir. Programc sadece program belirlemeye alr. Bu safhada tpk genel tasarm aamasndaki gibi, ayrntlara girmeden programn btn gelitirilir. Daha sonra, her belirli i iin bir program birimi gelitirilir. Her birim belirli bir ii yerine getirmek amacyla dier daha alt seviye birimlere datlarak ok karmak bir hal alr. Bu iler, ounlukla hiyerari izgelerinde belirtilen faaliyetleri izler. Alt ilere ayrma ilemi daha fazla birime ihtiya kalmayncaya kadar srer.

Aadaki ekil, bir programn genel tasarmnn nasl olduunu gstermektedir. ekilde, esas program yani ana birim, btn dier birimlerle balantldr; girdi birimine, ilemsel birime (hesap birimi) ve kt birimine dallanmtr. lemsel birim daha sonra her biri zel bir ilemi yerine getiren ayr birimlere blnmtr nk her birim tanmlanabilir bir faaliyeti gerekletirir. Her biri ayr bir birim olarak tasarlanmal ve yazlmaldr. Birimler ayrca programn geri kalan ksmlaryla iletiim kurabilmelidir. Bu iletiim, birimlerin ana programla veya dier birimlerle balantl almalaryla oluturulur. Karmak bir programda analist program bir btn olarak altrmay denemeden nce, her birimi ayr olarak yazabilir ve ayr olarak deneyebilir. Btn birimler ayr ayr doru olarak alyorsa ve ana program balantlarn uygun ekilde idare ediyorsa, o zaman tm program bir btn olarak altrlr. Yukardan-Aa Yazlm Tasarm

Btn birimler iin program gereksinimleri belirtilmelidir. Program mant, her ayr i iin bu gereksinmelerle gelitirilebilir. Sistemdeki her birim iin btn programlama grevlerinin dzenini belirlemek zere planlar yaplmaldr. htiya duyulan program gereksinimleri aada belirtilmektedir:

1. Tanm ve ama 2. Girdi koullar 3. kt koullar 4. Kullanlan dosyalar 5. leme mant 6. Karar tablolar ve algoritmalar 7. Kodlama dili 8. Kodlama standartlar 9. Deneme artlar 10. lt ve dnm artlar 11. Programn alaca sistem evresi 12. Program altrmak iin bavurulacak yazl metinler

Yapsal programlama ve yapsal tasarm arasnda baz kavram karklklar olabilir. Yapsal tasarm, etkili ve kolaylkla bakm yaplan programlar tasarlama yaklamdr. Yapsal programlama, bu tasarmn zel bir programlama dili kullanlarak hayata geirilmesi yaklamdr. Yapsal programlama yani yapsal program yazma, programlamann teknik yzdr. Her iki kavramda da blok veya birimlerin kullanm son derece nemlidir. Yukardan aa birimler oluturarak tasarm yaklam; programlamay, denemeyi, deitirmeyi ve programn bakmn kolaylatrr, nk iyi tanmlanm tmleik birimlerden olumaktadr. Birimlerin hepsi tasarlanabilen, programlanabilen, denenebilen ve ayr olarak altrlabilen zel bir faaliyeti temsil eder. 11.3.2. YAZILIM LME VE DEERLEME PROGRAMLARI Yazlm gelitirenler rn ve sre tanm, bu tanmlar hayata geirme ve gelitirmede baar salamak iin artan oranda yazlm lme tekniklerine ynelmilerdir. Bunun iin yazlm lme programlar oluturulmutur. lme programlar yazlm gelitirmeye ve zellikle yazlm rnnde ve srecinde iyiletirmeye gerek bir mhendislik yaklam kolayl katar. Bu yntemi kullanan gelitiricilere, daha geleneksel yollar izleyenlere kyasla rekabette stnlk kazandrr. Offen ve Jeffery, M3P olarak adlandrdklar yazlm lme programn gelitirmilerdir. M3P'nin alm "Model, Measure, Manage Paradigm" yani "Model, lm, Ynetim Alg Dzenei" szcklerinden oluturulmutur. Bu yaklam, yazlmn daha btnleik bir deerlendirmesini yapabilmek iin iletme stratejisinin temelini tekil eden unsurlarn renilmesi zerinde durmaktadr. Program tasarmn, gerekletirmeyi, kullanm lmek amacyla M3P'den yararlanmak iin, gelitiriciler ncelikle gerekli olan konulardan yola kmaldr. Bu konular srasyla unlardr: 1. stratejisini anlamak 2. Yazlm gelitirme, kullanma ve desteklemede baarl olmak iin ihtiya olan i hedeflerini, alt stratejileri, riskleri ve taktikleri tanmlamak 3. Kritik baar unsurlarn saptamak 4. Yukardaki ilk adma bal olarak, belirli yazlm gelitirme hedefleri tanmlamak 5. Sorular oluturup tartlmak zere ortaya atmak 6. lmleri tespit etmek ve tanmlamak 7. Program kurmak: ayrntl ilemleri retmek ve raporlar tanmlamak 8. Yukardaki yedi adma tekrar mracaat ederek program dzenli bir ekilde yeniden incelemek

lme programlar yazlm gelitirmeye ve zellikle yazlm rnnde ve srecinde iyiletirmeye gerek bir mhendislik yaklam kolayl katar.

11.4. YAPISAL TASARIMI GEREKLETRME TEKNKLER VE ARALARI

Yapsal tasarmn gerekletirilmesinin eitli teknikleri ve aralar vardr. ! Bu teknikler ve aralar grmek iin aadaki maddelere tklaynz.

11.5. PROGRAMLARIN YAZILMASI

Yukardan-aa yaklamla program tasarlanmasnda, programlama mant ve birimleri oluturan yap tamamlanr, daha sonra bir metin halinde yazlr. Bunun iin yapsal

izgeler, girdi-ilem-kt izgeleri, geici kod veya program ak izgeleri ve hareket izgeleri gibi aralar kullanlmaktadr. Programclar bu belgeleri bilgisayar tarafndan altrlabilecek program birimlerine evirmeye balarlar. Birimler halinde yazlm bir program takip etmek ve anlamak ok kolaydr. Ayrca, byle programlarn denenmesi ve deiiklik getirilmesi olduka basittir ve gittike de kolaylamaktadr. Bu yaklamda, her program birimi baka bir programc tarafndan gelitirilebilir ve btn bir yazlm uygulamas elde edecek ekilde birletirilir. Programn yazl srasnda programcya hatr saylr serbestlik salanr. Ancak programc, kolay takip edilebilir bir program yapmal ve program artlar iinde tasla verilen manta uygunluu salamaldr. Btn program, programlama dilinin ekline de uygun olmaldr. Programclar ounlukla yksek seviye dilin kodunda yazarlar ve bundan sonra program makine diline evirirler. Dile ve uygulamaya bal olarak, bu evirme ileminde iki yntem kullanlr: 1. Yorum yntemi: Yorum ynteminde, her ifade programn almas srasnda dntrlr. Programn hata giderme ileminde her durum iin hatalar bulunur. 2. Derleme yntemi: Derleme ynteminde, program makine diline evrilir ve daha sonra altrlr. Bu durumda programdaki mantk hatalar grlebilir ve dzeltilmesi zorunludur. Derlemeden nceki koda "kaynak kod", derlemeden sonraki koda "hedef kod" denir. Yukardan aa birimler halinde tasarmn gerekletirilmesi byk lde programlama diline baldr. Btn dillerin, programcnn programn birimlere ayrmasn salayan aralar vardr. Her programlama dili farkl bir yaklam sunar ve baz uygulamalara dierlerinden daha iyi uyar. Programc, hangi programlama dilini kullanrsa kullansn, ana programda veya dier birimler tarafndan kullanlan birimlerde olabildiince ok ayrntl bir mantk oluturmaldr. Byle birimler halinde program kodu yazma yaklam "yapsal programlama" olarak adlandrlr. Program yazma uzun, youn emek gerektiren bir ilemdir. Programc, programlama retkenliini arttrmak iin drdnc kuak dil uygulamas reteleri gibi teknikleri ve CASE n rn tekniklerini kullanabilir. Girdi, ileme mant ve kt, yazlm tasarmnda hesaba katlmas gereken tek unsur deildir. Bilgisayar yazlmnn tasarmnda gz nne alnmas gereken ok nemli dier hususlar unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. Girdi ve ktnn hacmi lemsel evre Saklama kapasitesi letiim olanaklar Gereken bilgi dolam

Her program, etkileimli kiisel bilgisayar veri taban ortamnda bir anabilgisayarn toplu ileme ortamndan olduka farkl bir ekilde alabilir. Btn bu farklar dikkate alnmaldr.

Programn yazl srasnda programcya hatr saylr serbestlik salanr. Ancak programc, kolay takip edilebilir bir program yapmal ve program artlar iinde tasla verilen manta uygunluu salamaldr. Btn program, programlama dilinin ekline de uygun olmaldr.

11.6. NESNE TEKNOLOJS

Programlamada dier bir yaklam, "nesneye dayal programlama sistemleri - NDPS (Object Oriented Programming Systems)" olarak bilinmektedir. NDPS ile, programc bir program gelitirmek iin nceden gelitirilen standart birimleri kullanr. Nesne teknolojisinin balangc yarm yzyl nceye dayanr. Yazlm gelitirmeye uygulanan bu teknoloji srekli olarak yaylmaktadr. Nesne teknolojisi, kapal alt yordamlardan yapsal gelitirme teknolojilerine, veri soyutlamalarna, nesneye dayal dillere ve tasarm rneklerine doru sren uzun bir gelime srecinin sonucudur. 'Nesneye dayal' teriminin ok geni uygulamas vardr. Nesneye dayal kullanc arabirimleri, nesneye dayal programlama dilleri, nesneye dayal tasarm yntembilimi, nesneye dayal veri tabanlar ve hatta nesneye dayal i modeli karma sz konusudur. Esas olarak nesne teknolojisi ilk nce 'ey-nesne' ve ikinci olarak 'hareket' zerine odaklanr. Kullanc arabiriminde nce nesne seilir, daha sonra nesne zerinde oluturulan hareket seilir. Programlama dili dzeyinde baz hareketleri baarmak iin bir nesne istenir. Tasarm dzeyinde, uygulamadaki 'eyler' tanmlanr, bundan sonra bu eylerin davran yani hareketleri aklanr. Analizden tasarma, tasarmdan kod oluturmaya geite uygulama bileenlerinde ve yapsnda keskin deiiklikler yapmaya ihtiya duyulabilir. n rndeki bir deiiklik bir safhadan dier bir safhaya gemeyi zorlatrabilir. Btn safhalarda nesneye dayal gelitirme, hzl n rn oluturmay, gelitirme srecinde tutarll korumay ve hatta bileenlerin yeniden kullanmn daha da kolaylatrr. Nesneye dayal programlamann en nemli stnl, bilgisayar kodlarnn bir defaya mahsus yazlmas, dolaysyla programlama sresinin hzl olmas ve ayrca nesne tanmlama araclyla eitli program birimleri arasnda btnln kolayca salanmasdr. Nesneye dayal programlamann zayf ynleri de oktur. Programlar altrldnda yrtme zaman yavatr ve alrken bellekte ok yer igal eder. Bunlardan dolay

yksek bellek kapasitesi gerektirir. Bu nedenlerle birok tasarmc ve ynetici tarafndan tercih edilmez.

11.7. PLANLAMA, HAZIRLIK VE CHAZLARI KURMA

Para asndan ayarlamalar yapldktan sonra donanm, yazlm, iletiim gereleri smarlanmaldr. altrma ve denetim usulleri planlanmaldr. Eitim iin dzenlemeler yaplmaldr. Programlama ve deneme zamanlar planlanmaldr. Btn ayrntlar yazl ekilde, kullanc el kitaplar ve dier metinler halinde satclara, programclara ve sistem analistlerine verilmelidir. Dnm planlanmaldr. Gerekirse yeni eleman alnmal ve eitilmelidir. Btn bu almalar srerken, fiziksel alan hazrlanmal, donanm ve yazlm kurulmaldr. Yazlm gelitirilmise, bu gelitirme almalar planlama ve hazrlk almalaryla kout gider. Fiziksel hazrlklarn younluu kurulacak olan bilgisayar cihazlarnn saysna baldr. Eski cihazlar yerine yeni cihazlar konulacaksa, bu durumda alann hazrl ok az olur. Dier gelitirme projeleri yeni tesisatlar kurmay gerektirebilir. Yeterli g kayna, iletiim ve s denetimi gibi tesisatlar gerekebilir. Donanm kurulduktan sonra denenmeli ve btn bakmlar yaplmaldr.

Fiziksel hazrlklarn younluu kurulacak olan bilgisayar cihazlarnn saysna baldr. Eski cihazlar yerine yeni cihazlar konulacaksa, bu durumda alann hazrl ok az olur. Dier gelitirme projeleri yeni tesisatlar kurmay gerektirebilir.

11.8. BLM HZMETLERN OLUTURMA

Son kullanclara ve iletmeye sunulacak biliim sistemi hizmetlerini oluturmak ve alt yapsn hazrlamak gerekir. Biliim sisteminden en yksek faydann salanmas bu hizmetlerin eksiksiz srmesiyle olur. Balang aamas ve ilerisi iin, yazlm ve donanmn kurulmas ve dnmnde gerekli destein nasl verilecei saptanr. Program yazmyla uygulamasna ne ekilde yardmc olunaca belirlenir. Gerekli dzenlemeler yaplr. Bakm hizmeti iin ekipman oluturulur. Bakm hizmetlerinin organizasyonu, gereken bakm kalitesini uygun maliyetle salayacak ekilde yaplr. Eitim hizmetinin kalitesi ve maliyeti belirlenir. Eitim hizmetini en iyi ekilde salayacak dzenlemeler yaplr.

Veri ve bilgilerin yedeklenmesi iinin ne ekilde yaplacan belirlemek ve gereken organizasyonu yapmak biliim hizmetlerinin banda gelir. Aksi takdirde veri ve bilgilerin kayb sz konusu olur. Ayrca acil durumda yedek almak gerektiinde verilecek yardm iin gereken sistem imdiden kurulmaldr. Kullanclarn yardm taleplerini ve sorunlarn iletebilecekleri dorudan iletiim yolunun mutlaka salanmas ve bunun iin gerekli teknik balantlarn yaplmas zorunludur.

Biliim hizmetleri oluturulurken kullanclarn yardm taleplerini ve sorunlarn iletebilecekleri dorudan iletiim yolunun mutlaka salanmas ve bunun iin gerekli teknik balantlarn yaplmas zorunludur.

11.9. DENEME ALIMASI

Uygulama programlar ve sistem donanmnn, tasarm srasnda tespit edilen koullar karladndan ve uygun ekilde altndan emin olmak iin, btn programlarn denenmesi gereklidir. Sistem analizi aamasnda, ynetimin belirttii biliim gereksinimlerinin karlanmasn gvence altna almak amacyla sistem denenmelidir. Her uygulama iin deneme ileminin birok aamalarndan geilir. nce btn birimler teker teker denenir, daha sonra deneme ilemiyle programn dier programlarla birlikte almas incelenir. Son olarak program, gerek altrma koullar altnda denenir.

Sistem analizi aamasnda, ynetimin belirttii biliim gereksinimlerinin karlanmasn gvence altna almak amacyla sistem denenmelidir. 11.9.1. DONANIMI DENEME

Sistem donanm kurulduktan sonra, yaplan tasarma ve beklentilere uygun ekilde alp almadn anlamak iin denenmelidir. Bilgisayarlarn i donanm bileenleri arasndaki balantlar, bilgisayarlarn birbirleriyle ve yazc, ses, grnt vb. cihazlarla iletiimini salayan alar, girdi arabirimlerinin bilgisayarlarla iletiimi, iletme d balantlar salayan telefon, modem vb. cihazlarn almas bu safhada denenir. Donanmn bozulma ve bakma ihtiya duyma riskleri de donanm altrlarak bu safhada belirlenmelidir. Halen kullanlan mevcut yazlm ve donanma uyum denenmeli, gerekli ayarlamalar yaplmaldr. Sistem ve uygulama yazlmlarnn bu donanmla en iyi ekilde kullanlmas iin ihtiyalar donanm denenerek anlalr. Gerekli almalar yaplr, gerekirse donanma yeni cihazlar eklenir ya da uyumu salamak iin ilave programlar yazlr. Donanm kullanmada insan unsuru da ok nemlidir. Ergonomi dnlmelidir. alanlarn kolay, gvenli ve rahat kullanmlarn salayacak tasarm yaplmaldr, byle tasarmlar i verimini ykseltir. Btn bu donanm denemeleri yaplmadan biliim sistemi iletilme safhasna geilmemelidir, aksi takdirde herhangi bir sorunun olmas durumunda sistem iletilirken bu sorunu giderme hem zor hem de maliyetlidir. Ayrca i zamannn byk lde kaybna neden olur ve i aksar.

Donanm kullanmada insan unsuru da ok nemlidir. Ergonomi dnlmelidir. alanlarn kolay, gvenli ve rahat kullanmlarn salayacak tasarm yaplmaldr, byle tasarmlar i verimini ykseltir. 11.9.2. PROGRAMLARI DENEME Btn programlar kodlandktan sonra yazlm gelitirme aamasnda oluturulan program ve uygulamalar denenir. Bu deneme srasnda bulunan sorunlar mutlaka zmlenmelidir. Bu ileme "yanl ayklama ilemi" denir. Mantksal denetlemede, programclar, programn her biriminin amalara uyduunu ve birimlerin dier birimlerle, veri tabanlaryla, dosyalar ve ilemlerle uyumlu olduunu kantlamaldr. Bundan sonra program, deneme verisiyle denenmelidir. Deneme verisi rasgele seilen veriler olabilir. Bu veriler uydurma, iyi ya da kt veri olabilir. Deneme ilemini yapan kimse bilinen deneme verisini kullanmak yoluyla, hangi verilerin program tarafndan kabul edilmeyeceini ve hangilerinin mantkl bulunacan zaten bilmektedir. Deneme verileri ok miktarda olas sorunu iermelidir. Bu sayede programn kt verileri ilemeyeceinden emin olunmaldr. Kt veriden kastedilen eksik veri veya yanl saylar, bunlarn yanl sralanmas ve verilerin dengesiz ya da baz saysal denetime yetersiz olulardr. yi veri, programn her veriyi doru ilediinden emin olmak amacyla akla uygun verilerin her trn kapsamna almaldr. Farkl tipteki verilerin says ok

fazlaysa, ok sayda iyi ve kt veri oluturmak iin deneme verisi reticileri kullanlabilir. Bu denemenin sonular tahmin edilen sonularla karlatrldnda aradaki farklar dikkatle giderilmeli ve program dzeltilmelidir. Yanl ayklama ilemi geici kodda ifade edilen program mantyla ya da program ak izimiyle balamaldr. Deneme verisi hem kodlama, hem de mantk problemlerini saptamaldr. Farklar mantk hatalarndan kaynaklanyorsa kod bir kere daha incelenmelidir. Girdi-ilem-kt izgeleri, yapsal izgeler ya da geici kod gibi tanmlarda, programla uyumu salayacak dzeltmeler yaplmaldr. Deneme ilemi donanm, iletim sistemini ve uygulanabilirse yeni sistemin veri tabann kullanarak yaplmaldr. Bylece programclar mantk, kodlama ve sz diziminin sistemdeki btn almalar doru olarak yrtmesine gvence verebilir. Ancak hibir denemenin, veri miktar ne kadar fazla olursa olsun btn hatalar tamamen kaldrmas garanti edilemez. Youn denemeler sadece hata olasln, program tam anlamyla hayata geirildikten sonra bu hatalarn fark edilmesiyle oluacak muhtemel sknty ve maliyeti azaltr. Deneme sonular sistemin yazl metinlerinin nemli bir blmn oluturur.

Btn programlar kodlandktan sonra yazlm gelitirme aamasnda oluturulan program ve uygulamalar denenir. Bu deneme srasnda bulunan sorunlar mutlaka zmlenmelidir. 11.9.3. SSTEM DENEME Sistemin btn olarak ynetimin beklentilerine uyumunu salamak amacyla, Btn programlar Program gruplar Veri dosyalar letme usulleri

denenmelidir. Bu ileme "sistem deneme" denir. Sistem deneme ilemi program dizileri, iletim sistemi, veri taban sistemi, denetimler, altrma usulleri ve iletmenin baka sistemleri arasndaki arabirimler zerinde younlar. Sistem deneme ilemi olduka karmak bir giriimdir. Sistem elle altrlr

ve yazl metinlerin, bilgisayar iletmeni ve denetleme elemanlaryla yeniden gzden geirilmesi gereklidir. Yardmc program destei, iletim komutlar, tekrar balatma usulleri ve sistem denetimlerinin ak, anlalr olmasn salamak amacyla yazl metinlerde gereken dzeltmeler yaplmaldr. Veri taban veya kalp dosyalar, girdi, ileme ve kt idaresini salamak iin denenmelidir. Geerli ve geersiz ilemsel olaslklar kapsayan veri yeniden hazrlanmal ve btn sistem kullanlarak altrlmaldr. Sistemin snrlar tespit edilmelidir. Bu snrlar unlardr: 1. Eriim zaman vb. gibi ileme 2. Sistemin idare edebilecei veri 3. Arza durumunda sistemin dzelme ve yeniden alma gc kapasitesi hacmi

Btn yntemler iyi altktan, veriler mevcut olduktan ve programlar denendikten sonra, sistem tam olarak denenmi olur. Bu deneme sonular, sistem elemanlar ve ynetim tarafndan sistemin tasarm aamasnda tespit edilen artlara uygun olarak altndan emin olmak iin batan sona tekrar gzden geirilir. Sorunlar giderilir ve program dzeltmeleri yaplr. Sisteme ne kadar gerekiyorsa o kadar ok tekrar deneme almas yaptrlr. Ynetimin etkinlik, verimlilik ve veri doruluunun salanmas gereksinimleri, iyi denetimlerle tam olarak cevaplanmaldr.

Sistem deneme ilemi olduka karmak bir giriimdir. Sistem elle altrlr ve yazl metinlerin, bilgisayar iletmeni ve denetleme elemanlaryla yeniden gzden geirilmesi gereklidir.

11.10. VER TABANI VE DOSYA DNTRME

Yazlm elde edildikten ve cihazlar kurulduktan sonra veri taban hazrlanmaldr. letmede veriler elle ileniyor ve bilgisayar sistemine yeni geiliyorsa, veriler ok fazla, dosyalar eski ve bugnn koullarna uygun deilse veri taban oluturma ilemi zor olur. Elle yazlan dosyalarda birok hatalar ve halledilmesi gereken birok ihmaller olabilir. Byk dosyalar dntrmek ok zaman alr. Eski dosyalar, bakmlar yaplmamsa kayp, tutarsz ve eksik verilerden oluabilir. Eski dosyalar veya veri tabanlarn gncelletirmek iin kayp veriler yeniden oluturulmaldr. Eski verinin sisteme girilmesi zorunluluu ortaya kar. Optik okuyucular kullanlr veya ok skc bir i olmasna ramen mecburen klavyeden veri girii yaplr.

Birok durumda veri, baz zel programlar kullanarak bir saklama ortamndan baka bir saklama ortamna aktarlr. Aktarma ilemi nemli verilerin kaybolmamas, yanl snflanmamas ya da bozulmamas iin dikkatle denetlenmelidir. Son aama olan sistemin gerek dnmnde, btn sistemlerin ve programlarn olmas gerektii gibi almalarn salamak amacyla yapsal bir hareket tarz benimsenmelidir. ok sayda verinin eski ortamdan yeni ortama aktarlmas gerektii iin, dosya evirme zaman alc bir itir. Eski ve yeni dosyalarn btnlnn korunmas ok fazla dikkat sarf edilmesi gereken bir ilemdir. Dnmn doru yaplmas ve veri kayb olmamas iin denetim yaplmaldr.

Birok durumda veri, baz zel programlar kullanarak bir saklama ortamndan baka bir saklama ortamna aktarlr. Aktarma ilemi nemli verilerin kaybolmamas, yanl snflanmamas ya da bozulmamas iin dikkatle denetlenmelidir

11.11. SSTEM DNM

Sistem dnm, eski ve yeni biliim sistemleri arasnda bir gei ilemidir. Eski sistem yeni sisteme evrilir. Bu dnm baarmak iin, dosya ve program dnmne ait zaman tablolarnn hazrlanmas gereklidir. Sistem dnm yntemleri duruma bal olarak deiebilir. ! Drt ana dnm stratejisinin aklamalarn grmek iin aadaki maddelere tklaynz.

11.12. YAZILI METNLER OLUTURMA

Veri taban ve dosya dnmyle ayn zamanda bilgisayar ilemlerinin yazlmas ii de tamamlanmaldr.

Kullanc bavuru kitaplarnn hazrlanmas, sistem gelitirmenin tamamlanmaldr. Bu kitaplarn ieriinde u bilgiler yer almaldr:

bu

aamasnda

1. Sistem gereksinimleri, 2. levsel gereksinimler, 3. Baarm gereksinimleri, 4. Sre tanmlar, 5. Sistemdeki btn aklar, belgeleri ve usulleri tanmlayan bir sistem ak izgesi, 6. Btn sistem iin altrma artlar, girdi-ileme-kt raporlar, 7. Girdinin salanmas, ileme ve ktnn retimi iin tarifeler, 8. Denetim ve gvenlik usulleri, 9. Yetki devri,

10. Sistemin tamamnda kullanlan btn 11. letim sekillerinin yerine 12. Btn programlarn yazl metinleri.

verilerin ve getirilmesi

dosyalarn tarifi, iin komutlar,

Herhangi bir biliim sisteminde rahat alabilmek iin yazl metinlerin olmas esastr. Elemanlarn, sistemin nasl altn ve sistemden aldklar biliimin nasl kullanlacan bilmeleri gereklidir. Yeni alnan elemanlarn eitilmesinde yazl belgelerin iyi olmas olduka nemli bir stnlktr.

11.13. ETM
Biliim sisteminin baars iin eitim ok nemlidir. Btn kullanclarn sistemde eitilmeleri gereklidir. Bu kullanclara, ynetim ve bilgisayar iletmenleri kadar biliimi kullanan dier alanlar ve biliimi salayan YBS-Ynetim Biliim Sistemi grevlileri de dahildir. Ynetim, eitim olmadan biliimi yanl kullanabilir. alanlar yanl veri girebilir veya sistem grevlileri veri ilemede yanl veri gruplar kullanabilirler. Btn bunlarn sonucunda karklk, veri kayb ve iin engellenmesi durumlar ortaya kabilir. Kullanc eitimi, veri dntrme ilemiyle kout olarak balatlabilir. Ancak yeni sisteme gerek dnm yaplmadan nce eitim tamamlanmaldr. Eitim faaliyetleri, grup seminerleri, el kitaplar ve eitim yaynlarndan kendi kendine alma ve i banda eitim vb. ekillerde olabilir.

Eitim faaliyetleri, grup seminerleri, el kitaplar ve eitim yaynlarndan kendi kendine alma ve i banda eitim vb. ekillerde olabilir.

11.14. DENETMLER VE YNETM ONAYI

Yneticiler, biliim sisteminin kalitesinden ve baarsndan sorumludur. Bilgisayarlar elle ileme ya da mekanik biliim sistemlerinden daha doru bir ekilde, ok byk hacimli veriyi ileyebileceklerini, karmak hesaplar yapabileceklerini ispatlamtr. Buna ramen bilgisayara dayal sistemlerde hatalar meydana gelir; bilgisayarlar yanl amalar iin kullanlr; bilgisayar sistemleri ve bunlarn yazlm ve donanm kaynaklar yanllkla veya kt niyetle bozulabilir.

Btn bu nedenlerden dolay gerekletirme ileminin son admnda tm denetimlerin yaplmas ve sistem iletilmeye geildiinde de denetimleri srdrecek oluumun salanmas nemlidir. Biliim sisteminin donanm, yazlm ve veri kaynaklarnn da, tpk dier hayati i unsurlar gibi, kalite ve gvenliini salama almak iin oluturulan denetimler yoluyla korunmas gerekir. Biliim sisteminin kalite garantisi ve gvenlii etkin denetimlerle salanmaldr. !Aklamalar grmek iin ilgili maddenin stne tklaynz.

Dnm yaplan sistemin denetimleri sonucunda bir sorunla karlalmsa bu sorun zmlenmeye allr ve tekrar denetlenir. Tm denetimler tamamlandktan sonra biliim sistemi iletim safhasna gemek iin ynetimin onayna sunulur. lerisi iin de yani sistemin iletimi baladktan sonra denetimlerin dzenli olarak srmesini salayacak yap kurulmaldr.

11.15. LETM VE BAKIM

Yeni biliim sistemi iletilmeye balanr. Eski sistemin kullanmndan zaman gelince plan gerei vazgeilmelidir. lk sonular, eski sisteme artk inanmayan kullanclarla deerlendirilmelidir. Btn ayarlama ve dzeltmeler bu aamada yaplmaldr. Bu deiikliklerden sonra sistem kullanclara devredilmelidir. Nasl tasarlanm olursa olsun her sistemin girdi, kt veya mantksal gereksinimlerinde deiiklikler ortaya kacaktr. Bu deiiklikleri idare etmek iin sistem srekli olarak gelitirilmelidir. Bakm, bir sistemin ilerliini koruyan ve gereken deiiklikleri yaparak sistemin gncelliini salayan devaml yaplmas gereken bir ilemdir. Her ne kadar analiz, tasarm ve gerekleme ileminin ok kk bir paras gibi grlse de, mevcut bir sistemin bakm profesyonel programclarn zamannn ok nemli bir blmn alr. Sistem analizi ve tasarm yapsal metodu takip etmise, ilemler ve bakm ok daha kolay olacaktr. Sistemler iin ounlukla dikkate deer sayda sradan bakm ilemi yaplmaktadr. En kk sorunlar byyebilir ve baz birimleri yeniden programlamak veya deitirmek gerekebilir. Bu faaliyet nemsiz grlebilir, ancak birok iletme iin, sistem bakm programlama btesinin yardan ounu kapsamaktadr. Sistemin proje tanmnda belirlenen gerek gereksinimlerle uyumlu olmasn salamak amacyla 'sistem deerlendirmesi' yaplmaldr. Ynetimin biliim ihtiyalarnn karlanmasn salamak iin ilemler takip edilmelidir. teki byk deiiklikler ya da

yeni teknoloji, kullanlan sistemi yetersiz ve eskimi klabilir. Bu gibi durumlarda byk yeni dzeltmelere ve hatta yeni bir sisteme ihtiya duyulabilir.

Her ne kadar analiz, tasarm ve gerekleme ileminin ok kk bir paras gibi grlse de, mevcut bir sistemin bakm profesyonel programclarn zamannn ok nemli bir blmn alr.

BLM SSTEMLERNN ORGANZASYONU VE YNETM

Bu blmde "Biliim Sistemlerinin Organizasyonu", "Biliim alanlar Bakanl", "A Ynetimi", "Biliim Sistemi Planlama", "Sistem Kitaplarn Yazma" ve "Biliim Merkezleri " kavramlar ayrntl olarak incelenmektedir.

Blm Hedefi
Bu blmde,

BS-Biliim Sisteminin iletme iindeki yerinin tarihsel deiimini ve vard son noktay, Biliim alarnn ynetimini, BS yneticisinin grev ve sorumluluklarn, BS stratejik planlannn nemini ve bu plann hazrlanmasn, BS uzmanlarnn sorunlarn ve sistem alanlarnn ynetimini, Biliim verisi ve veri ileme faaliyetlerinin ynetimini, Biliim merkezlerinin ynetimini, BS gelitirmede baarszla neden olan yanllar ve BS gelitirme sorunlarnn ynetimini,

reneceksiniz.

12.1. BLM SSTEMLERNN ORGANZASYONU

letmenin geleceini belirleyen kararlar vermekle ykml kiilere bilginin datlmas iin, biliim sistemleri ok nemlidir. Karar vericiler, ounlukla iletme alanlarn denetleyen yneticilerdir. Yneticiler, amalara ulalmasn ve iin bte dahilinde yrmesini salamaya alrlar. Ayrca bunlara ek olarak kazanl kmann yollarn aratrrlar. Ynetsel grevler faaliyetleri planlama, rgtleme, grevlendirme, ynlendirme ve denetlemedir. Baar veya baarszlkta ynetim kilit rol oynar. letme, geliecek ve yaayacak ekilde bir btn olarak, iletmenin ayr birimleri de bu btnlk iinde ynetilmelidir. Biliim sistemleri de iletme yneticilerinin ihtiyac olan biliimi salamaya uygun ekilde ynetilmelidir. Biliim sistemlerinin be eleman -donanm, yazlm, veri, ilemler ve alanlar- bu amaca ynelik olarak ynetilmelidir. Aksi takdirde ynetimde egdm salama ve biliim sistemlerinin stratejiye uyum problemleri ortaya kacaktr. Bu nedenle, biliim sistemlerinin ynetimi ok dikkat sarf edilmesi gereken nemli bir konudur. Ynetim biliim sistemlerinin saysal bilgi sunmaya younlamas sonucunda, ynetici, stratejik kararlar vermek iin ihtiyac olan bilgiyi salayamayacaktr. Biliim sistemlerinin ynetiminde almas gereken problemlerin banda bu konu gelir. Balangta biliim sadece veri ilemekten ibaretti. Oysa bilgi ileme, veri ilemenin tesinde anlaml bilgi salanmasdr. Bilgi ilemenin veri ilemeyle e grld dnemde, en yksek biliim sistemi yneticisi tipik bir blm yneticisiydi. lemlerin bir ou mali iler ve muhasebe verilerini kapsadndan, veri ileme yneticisi ou zaman bte veya muhasebe mdrne rapor verirdi. Kullanclar sistemlerin gelimesindeki yava ilerlemeden sabrszlk duymaktayd. Bu yavalk ounlukla merkezi veri ileme ortamyla balantlyd. Kendi sistemlerini gelitirmek iin baz admlar balattlar. Ayrca kullanclar, veri ileme faaliyetleri zerinde daha ok denetim talep ettiler. Sonuta "merkezka biliim sistemleri" gndeme geldi. Biliim sistemlerinin ynetimi, kullanclarn ihtiyalarndan daha ok haberdar olmalyd. Bu ihtiyalar karlamak iin ilk nce "biliim merkezleri" ina edildi. Genellikle, byle bir merkez srekli olarak saylar artan "kiisel bilgisayar (PC)" kullanclarna bu makinelerinden yararl sonular elde etmelerine yardmc olmak iin oluturulur. Biliim merkezlerinin dier byk faydalar, iletme kaytlarnn korunmas ve veri ileme

blmndeki birikimi azaltmasdr. Biliim merkezleri kendilerinden beklenen faydalar, terminaller ve PC ilemleriyle biliim merkezleri arasnda etkileim salayan bir ynetim ekliyle sunabilir. Biliim Sistemi Yneticisinin Yeri

Biliim merkezleri, kullanclarn kolay kullanlan bilgisayar yazlmlaryla iletmedeki byk bilgisayarn ileme gcne erimelerini salar. Bu gelimelere ramen, biliim sistemi yneticileri hala nemli bir teknoloji satn alma gcn ve iletme iin bilgi ileme iinin ounu yapma ayrcaln ellerinde bulundurmaktayd. Artk iletmenin stratejilerinde daha etkili rolleri stlenmelerinin zaman gelmiti. Biliim sisteminin iletmenin her yerinde nemi arttndan, en yksek biliim sistemi idarecisinin konumu ounlukla dorudan doruya bakan yardmclar seviyesinin altnda yer almaya balad. Yukardaki ekilde grld gibi, biliim sistemi idarecisi biliim merkezi ve veri ileme blmyle ilgilenir oldu.

12.2. BLM ALIANLARI BAKANLII

"Biliim alanlar bakanl" nvan, daha nceleri geni lde teknik rollere ynelik bir idarenin, iletme stratejileriyle de ilgilenen bu yeni tarznn tanmlanmasyla ok popler oldu. Biliim yneticisinin artk baz farkl kiisel yeteneklere de gereksinimi vardr; zellikle iletiim kurma kabiliyeti, teknoloji ve i dnyas arasnda tercmanlk yapma, ve kdemli yneticilerin gven ve tevecchn kazanma kabiliyeti bunlar arasndadr. Bu yeteneklerle teknik bilgi ve ustalklarn birletirilmesi sonucunda, biliim yneticisinin sadece bilgisayar sistemleri deil, ayn zamanda ii gelitirme, destekleme ve yenilikler yapma ynnde de i sorumluluu tamasna ihtiya duyulmaya baland. Bu ihtiya nedeniyle "biliim alanlar bakanl" ortaya kt. 1980'lerde ve 1990'larn banda, "kiisel bilgisayar (PC)" devrimi merkezka biliim sistemlerine eilim oluturdu. letmenin her seviyesinde PC'lerin geni apl kullanlmasnn sonucu olarak biliim merkezi kavram deiti. Bu deiim veri ileme blm tarafndan takip edilen iletme dosyalarndaki mevcut veriye gereksinimi olan yeni uygulamalarn gelitirilmesine nclk etti. Biliim merkezi btn bilgilerin ambar

olmaldr. Bilgi yapsal olmaldr; yle ki, bilgiye erime ihtiyac duyan herkes kolaylkla ve hzla bilgiye eriebilmelidir. Sadece doru bilgi sunulmasna allmaldr. Bylece, sadece ilevsel blmlerde bilgisayarlar bulunmakla kalmayp bireylerin de masalarnn zerinde gl kiisel bilgisayarlar oldu. Bireyler kendi donanm ve yazlmlarn satn alma kararlarn veriyordu. Bunun sonucunda biliim sisteminin ynetimi merkezden bireylere doru yneldi. "Yerel alar" u kullanclarn sistemle ve birbirleriyle balantlarn oluturdu. Gerekli yazlm u kullanclara salad. Merkezi bilgisayarn ilemleri, mini bilgisayar tabanl blmlerin ve PC kullanan u kullanclarn talepleriyle btnletirildi. Bu gelimeler etkili bir biliim sisteminin sahip olduu deerin anlalmasyla biliim sistemi ynetiminde farkl bir yaklama yol at. Biliim bakanl konusunda 1981'de ilk fikir belirtenler, uygun ekilde kullanlan biliimin bedava bir stratejik ara olabileceini fark eden William Synott ve William Gruber'dir. "Biliim alanlar bakanl" ya da ksaca "biliim bakanl" gerek bir nvan olmayabilir, ancak sorumluluklar aktr. letmeye ait biliim kaynaklarnn kullanm ve stratejik ynetiminden sorumludur.

Biliim yneticisinin artk baz farkl kiisel yeteneklere de gereksinimi vardr; zellikle iletiim kurma kabiliyeti, teknoloji ve i dnyas arasnda tercmanlk yapma, ve kdemli yneticilerin gven ve tevecchn kazanma kabiliyeti bunlar arasndadr. 12.2.1. BLM BAKANLIININ GREV VE SORUMLULUKLARI Bugn artk birok iletme bir "biliim alanlar bakanl"na ihtiya olduunu kabul etmektedir. "Biliim bakanl" tepe ynetimin bir yesidir. Biliim sistemini irketin ihtiyalarn ve ynelimlerini tamamen anlayarak kullanmak, irkete rakipleri arasnda ak bir stnlk kazandrr. Biliim bakan, en byk rekabet stnlnn irket biliiminden elde edilmesini salayabilir. Grevleri arasnda aadaki hususlar da vardr: Yeni programlar planlamak letme verisinin uygun bir ekilde kullanlmasn salamak Biliimin kullanlmasyla ilgili olarak ynetimi eitmek

Yaplan aratrmalarn sonucunda, "biliim alanlar bakan"nn grevleri ncelik sralamasna gre aadaki gibi olumutur: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Teknolojiyi i stratejisiyle ayn noktaya getirmek zmleri sanat halinde baarmak Bilgi eriimini salamak ve gelitirmek Mteri hizmetini oaltmak letme iinde balantlar oluturmak alanlar eitmek ve yetki aktarmak Dardan mterilerle balantlar oluturmak

8. Mevcut sistemi geniletmek 9. in yeniden yaplanmasn desteklemek 10. Deiim temsilcisi olarak rol almak 11. birimlerini 'BT-Biliim Teknolojisi' hakknda eitmek 12. Yeni kan teknolojileri deerlendirmek 13. Sistem ve mimari standard salamak Aadaki ekildeki rgtleme emasnda dier irket alanlaryla balantl olarak "biliim bakanl" konumu da gsterilmektedir. Biliim alanlar Bakannn Konumu

Biliim sistemi ynetim kurulu, irketin blm yneticilerinden olumaktadr. Pazarlama, retim, mali iler ve personel blmlerinin yneticileri biliim sistemi ynetim kurulu yesidir ve birimlerinin biliim gereksinimlerinin karlanmas iin yol gsterirler. Biliim sistemi ynetim kurulu, blm mdrleri yerine seilen blm temsilcilerinden oluturulabilir.

12.3. A YNETM
irketler, uzaktaki mterileri ya da uzaktaki tedarikileri arasnda balant salayan biliim sistemiyle, biliim teknolojisini bir rekabet silah olarak kullanmaktadr. Stratejik ve rgtsel unsurlar merkezka biliime yol amtr. Bilgisayar ynetiminde "biliim alanlar bakanl" nvanndan sonra "a yneticilii" nvan gndeme geldi. Biliim alanlar bakanndan a yneticisine dnm kolay deildir. Fakat kdemli yneticiler maliyetleri drmek ve bilgisayar sistemlerinden saladklar stratejik stnlkleri arttrmak istediinde, bunun yaplmas gerekli olur. A yneticileri merkezka biliimi sadece onaylamakla yetinmeyip, tevik eder ve kollar. A ynetiminde karar verme, gelitirme ve tehizat boyutlarnn tm merkezka zelliktedir. Biliim zerinde gnlk denetimler yapmak, a yneticisinin zerinde younlat bir konu deildir. irketteki blmlerin ya da birimlerin emri altndaki teknik grevliler, kendi biliim sistemlerini her adan idare ederler. Donanm ve evre birimlerini satn alr,

uygulamalar yazar ve gelitirirler. letim sistemlerini ykler ve tehizattaki yanllara hemen tepki olutururlar. Yedeklerin gelitirilmesi ve onaylama gecikmeleri artk gemite kalmtr. A balantsnda mteriye ynelik zmler, a modeli evriminin n kouludur. Biliim sistemi, fabrikalar arasnda veya merkezdeki ana bilgisayar ve yan ofislerdeki mini bilgisayarlar arasnda ya da irket ve mterileri arasnda bilgi deiimini salamak zere kurulmutur. Bu nedenle bir a yneticisinin en temel sorumluluu, sistem kesilme ve kme zamann en aza indiren veri iletiimi yapsn, baka bir ifadeyle fiziki a kurmak ve srekliliini korumaktr. Bunun anlam, telekomnikasyon tehizatnn ve hizmetinin seilmesi, ayrca bakmna ok fazla dikkat sarf edilmesi demektir. A yneticileri, uzun mesafe veri iletiimi, modemler, oklayclar, denetleyiciler zerinde ve bu teknolojileri maliyetler kadar gvenlik ve doruluk da esas olacak ekilde gelitirmeye ynelik hizmette younlar. Uygulama yazlmlar arasnda balant kurmak, uyumsuz bilgisayar sistemlerini destekleyen alar sz konusu olduunda daha zordur.

Bir a yneticisinin en temel sorumluluu, sistem kesilme ve kme zamann en aza indiren veri iletiimi yapsn, baka bir ifadeyle fiziki a kurmak ve srekliliini korumaktr. Bunun anlam, telekomnikasyon tehizatnn ve hizmetinin seilmesi, ayrca bakmna ok fazla dikkat sarf edilmesi demektir.

12.4. BLM SSTEM PLANLAMA

Planlama, ynetsel rollerin birincisidir ve btn dier rollerden nce yerine getirilmelidir. Planlama, amalarn belirlenmesini ve daha sonra bu amalara ulamak iin yollarn tanmlanmasn ierir. Biliim sistemi ynetiminin en nemli faaliyeti, biliim sisteminin ynetimin btn seviyelerinin ihtiyac olan bilgi desteini salamak zere planlanmasdr. Buna ek olarak biliim sistemi planlama, biliim sisteminin iletmenin btn amalaryla ve evreyle uyumlu olmasn gerektirir. letmenin amalarna uymayan biliim sistemi planlama veya sistem gelitirme yanlnn, ciddi sonular vardr. "Biliim sistemi(BS)" planlama eitli aamalarla tamamlanr.

BS ynetiminin en st seviyesi, BS stratejik plannn gelitirilmesi ilemidir. BS'nin uzun dnemli amalar oluturulur. BS stratejik plannn hayata geirilmesi, BS ynetiminin daha alt seviyelerinde BS ilemsel plann gelitirmeyi gerektirir. Bu plan, BS stratejik plannn gerekletirilmesi iin hergn yaplmas gereken ileri tanmlar. Stratejik ve ilemsel planlara ek olarak iletme beklenmedik olaylar iin planlar gelitirmelidir. BS ihtimaller plan byk lekli yangn, sel, deprem vb. gibi afetlere kar iletmenin tavrn ayrntlaryla planlamaldr. BS stratejik planlamas, BS gelitirmek iin uzun dnemli bir plan belirlenmesini iermelidir. Bu plann iletmenin stratejik plann desteklemesi gerekir. Desteklemezse, BS arzu edilen rekabet stnlnn salanmas iin gereken biliim ihtiyalarn salamaz. BS stratejik plannn gelitirilmesi tekrarl, ok adml bir ilemdir. Birok ikincil plandan oluur. ! Alt balklar grmek iin imle ile gsterilen maddelerin stne tklaynz.

En tepede irketin i stratejisi yer alr. Bunun altnda bilgisayar mimarisi stratejik plan bulunur. Bilgisayar mimarisi stratejik plan da, bilgisayar yaps taktik planlama, bilgisayar mimarisi ilemlerinin ynetimi ve bilgisayar yapsn oluturan kaytlarn ynetimi balkl alt planlar kapsar. Kayt ynetimi alt plannn kapsamnda, donanm, yazlm, veri, iletiim, ynetim denetimleri, alanlar ve kullanc kaytlar yer alr. Ayrntl planlar, sadece geni kapsaml BS i planna cevap olarak deil, ayn zamanda iletmenin i planna ve ilevsel blm planlarna da cevap verecek tarzda gelitirilir. Bu paralardan bazlar daha st hedefleri karlamak zere uygun bulunan blm ii gruplar tarafndan gelitirilmelidir. plan oluturma, btn BS yneticilerinin katld bir sre olmaldr. BS planlama komitesi eitli blm bakanlarndan oluturulur. Byk irketlerde ayrca bir BS planlaycs vardr. Bu kii BS stratejik plann gelitirir ve dzenler. Birok durumlarda, BS bakanl veya bir yardmc eleman ncelikle bu iten sorumludur.

12.5. BLM SSTEM STRATEJK PLANI HAZIRLAMA AAMALARI

BS planlama, iin kendisiyle dzenlenmelidir. Bunun iin aamadan geilir:

1. letme stratejik plannn analizi ve bu planda sralanan amalara ulamak iin

BS'nin nasl yardmc olabileceini belirleme

2. BS stratejik plan iin amalar topluluu hazrlama 3. Saptanan BS amalarnn gereklemesini salayacak admlarn bir srasn dier
bir ifadeyle esas plan hazrlama Stratejik hedeflere, stratejik konularn en nemli i srelerine biliim teknolojisi sayesinde varlabilir. Aadaki ekilde, biliim sisteminin i stratejisine uyumunu salayacak plann gelitirilmesi sunulmaktadr. Bu konuda Boar su d verir: "Stratejik konu/zengin teknoloji sein ve en nemli sreleri yaplabilir hale getirmek iin bunlar kullann." Bu yolla, teknoloji plan i ile dzenlenmi olur, nk hem setiiniz en nemli sreler hem de seiminiz olarak ortaya kan teknolojiler, sadece i stratejisinden kaynaklanan ayn stratejik konularda yaratlmtr. Planlama ilemine katlan btn bireyler, plan kabul edilmeden ve hayata geirilmeden nce bu konuyla ilgili btn ileri bitirmelidir. Biliim teknolojisi planlamann ve gelecekle ilgili tahminlerde bulunmann i ile arasndaki dzenleme, 'model tabanl' yaklamla gelitirilir. Esas nokta, mteri modelleri, teknoloji modelleri, rn ya da hizmet modelleri kullanarak en iyi ekilde ynetilmeye allan planlamadaki kalitedir. Bu modellerin ynetimiyle, mterinin imdiki ve gelecekteki ihtiyalarn en iyi karlayacak teknolojinin ne olduu konusunda zamannda karar verilebilir. BT planlama ve gelecek tahmininde unsur etkili olur: Zaman ufku: Plann kapsad zaman erevesi Genilik: Plann kapsad teknoloji evresi Derinlik: Plann ierdii ayrnt seviyesi Biliim sistemi stratejik plan, genel olarak drt aamadan oluan bir almadr. Bu aamalar srasyla aada belirtildii gibidir: 1. 2. 3. 4. letme stratejik plannn analizi Biliim sistemi stratejik plan iin hedefler gelitirme Hedefleri gerekletirmek iin ana plan gelitirme Planlamay yapan kiilerin grevi uygulayclara devretmesi

Biliim Sistemi / Stratejisi Uyum Plan Gelitirme

BS stratejik plan; bakan ve BS ynetim kurulu tarafndan kabul edilince, uzun dnem ve ksa dnem planlar kullanlarak gerekletirilir. Uzun dnemli plan, gereken donanm ve yazlm almn ve yl iinde sistem gelitirmeyi kapsar. Ksa dnemli planlar yldan daha az sren planlardr.

Be yllk sreci uzun dnem, yllk sreci ise orta dnem olarak niteleyen grler de mevcuttur. 12.5.1 LEMSEL PLANLAMA lemsel planlama, BS stratejik plannda gelecee ynelik amalarn gerekletirilmesini kapsamaktadr. lemsel planlamann hedefi gelecekteki donanm, yazlm ve eleman ihtiyalarn planlamaktr. rnein, stratejik plan ana bilgisayarn ilem kapasitesinde gelecek 5 yl iinde %20-25'in zerinde bir art olacan ngrrse, ilemsel planlama, eitli donanm ve yazlm seeneklerini inceler. Bylece ihtiya olduu gn bu ilave zelliklerin hazr olmasn salar. retim planlama, ilemsel planlamann ayrntl halidir. retim planlama mevcut alan sistemin ksa vadeli planlarn sunar. Bu eit planlama belirli bir srede yaplacak ileri saptar. ounlukla haftalk veya aylk yaplacak iler belirlenir. Hem ilemsel hem de retim planlama, BS stratejik plannn yerine getirilmesinde vazgeilmez unsurdur. Uzun dnemli planlarda gz ard edilmemeleri gereklidir. BS ynetimi, her iki tip plann da dikkatle ele alnmasn ve zamannda yerine getirilmesini salamaldr.

lemsel planlama, BS stratejik plannda gelecee ynelik amalarn gerekletirilmesini kapsamaktadr.

12.6. BLM SSTEM(BS) ALIANLARININ YNETM

BS alanlarnn ynetimi, en nemli BS ynetim ilevleri arasnda yer alr. nsanlar olmadan BS hi altrlamayacaktr. BS elemanlarnn ynetimindeki glkler, bu elemanlarn kendi ilerini dier pek ok meslekten farkl grmeleri eilimlerinden kaynaklanr. BS uzmanlar, iletmenin alanlar olduklarn dnmek yerine, kendilerini "biliim meslei"nin bir yesi olarak dnrler. Bu tavr, BS alanlarnn daha yksek cret ve daha iyi koullarla baka bir iletme aramalaryla hzl eleman dnm sonucunu dourur. Nitelikli BS eleman azl ve ortalama cretlerin dier alanlardan daha yksek oluu bu soruna katkda bulunur. BS uzmanlar kendi projelerine ok younlarlar ve haftalk toplam alma sresine ya da olaan alma saatlerine az dikkat gsterirler. BS uzmanlar, bir sorunu zmek amacyla btn bir gece veya hafta sonlar da alabilirler. BS uzmanlarnn bu kiilik zellikleri, biliim mesleine ballklar ve esnek saatlerde almaya eilimleri, onlar dier alanlara benzer hale getirmeye gayret eden yneticiler iin sorunlara neden olabilir. Deneyimli programc ve analistlerin az bulunur olmas, BS uzmanlarnn eer cretlerinden ve koullarndan mutlu deillerse, her zaman baka irketlere geebilecekleri anlamna gelir. Ynetim, i kolunun koullar ve cret dzeyleri konusunda hassas davranmal ve bu konumdaki alanlarna durumlarnn karln demeyi garanti etmelidir. BS uzmanlarnn cretleri hzla artmaktadr. BS uzmanlarn dier alanlarla ayn i saatlerinde almaya zorlayan her giriim ksa srede retkenliin dmesine veya eleman kaybna ya da ikisine birden yol amaktadr. BS uzmanlar ie ynelik olma eilimindedir. Bu nedenle kardklar iin sonularyla deerlendirilmelidir, ka saat altklaryla deil. Bu konuya bir zm olarak i tanmlarnn ak bir ekilde yaplmas dnlebilir. BS alanlar, projenin durumunu kullanclarla ve ekibin dier yeleriyle mzakere etmek zere hazr bulunmaldr. Ekip lideri, BS uzmanlarnn greve ynelik dnme zellikleriyle iletmenin ihtiya ve amalar arasndaki dengeyi kurmaldr.

BS uzmanlar kendi projelerine ok younlarlar ve haftalk toplam alma sresine ya da olaan alma saatlerine az dikkat gsterirler. BS uzmanlar, bir sorunu zmek amacyla btn bir gece veya hafta sonlar da alabilirler. 12.6.1. BLM SSTEM UZMANLARININ KULLANICILAR ZERNDEK GC "BS uzmanlar"; kullanclara danmanlk yapan, ihtiyalarn deerlendiren, zmler neren ve yaplan eylemi savunan, kullanclar dndaki btn kiiler ve gruplardr. Bu geni grup, sistem analistlerini, tasarmclar, yneticileri, sistem satclarn ve biliim rn gelitirme elemanlarn kapsar. BS uzmanlarnn dier kullanclar zerinde ne eit bir g uyguladklarnn farkna varma ve bu gcn analizi, her iki tarafn da retkenliini arttrabilir. Sistem gelitirenlerin ve yneticilerin teknolojik uzmanla dayal g ile kullanclarn gc arasndaki fark anlamalar ve politikalar yrtme srasnda tavsiyede bulunmalar, gelitirilen sistem zmlerinin baaryla gerekletirilmesini ve kullanlmasn salar. Hem uzmanlar hem de kullanclar, deiik tipte kuvvet uyguladklarnn daha ok farkna varabilirlerse, gelitirilen sistemin kalitesi ve sistem kullanmndan elde ettikleri ktlar nemli derecede artacaktr. Stratejik ihtimaller teorisi, iletmenin, i ak iinde BS blmnn yksek katksna ve bilgisayar ilemlerine bamllna bakarak, BS blmlerinin iletme politikalarndaki gl oyuncular olduklarn ileri srer. Kullanc blmler ise, genellikle BS blmn gl olarak alglamazlar. Bu, BS uzmanlarnn kullanclar zerinde g uygulamadklar anlamna gelmez. Gce sahip olmak ve gc uygulamak farkl eylerdir. Stratejik ihtimaller teorisi, gc, gcn kaynaklarna dayanarak aklar. Ancak g kaynaklar, g kullanmyla yakndan ilikilidir. Stratejik ihtimaller teorisinin deneysel aratrmalar, kullanclarn BS uzmanlarnn gcn ne lde algladklarn lmektedir. BS uzmanlarnn kullanclar farkna varmadan onlar zerinde g uyguladklar ihtimal dahilindedir. Oysa, gerekte kullanclarn g kullanm konusunda duyarllklarnn ok noksan oluu, zellikle etkili bir g kullanmna iaret ediyor olabilir. BS uzmanlarnn kullanclar zerinde g uyguladklarn sylemek, kullanclarn, BS uzmanlarnn olmad zamankinden daha farkl davrandklar anlamna gelir. BS uzmanlar hem bireysel hem de toplu olarak kullanclar zerinde g uygulayabilirler.

Teorik olarak BS uzmanlarnn gc, teknolojik deiimi baarmalarndaki yetenekleriyle balantldr. Uygulamada ise kullanclarn gc, sistem gelitirmeye anlaml katlm salanmasnda esas olabilir. nemli olan, kullanclarn ve BS uzmanlarnn uygulanan gcn farknda olmalar ve bundan sonra her iki gruba da kabul edilebilir daha fazla g uygulama ansnn tannmasdr.

BS uzmanlarnn dier kullanclar zerinde ne eit bir g uyguladklarnn farkna varma ve bu gcn analizi, her iki tarafn da retkenliini arttrabilir. 12.6.2. BS ALIANLARININ SORUNLARI VE ZM NERLER BS elemanlarnn ynetiminde sz konusu olan sorunlara ek olarak ykselme, sistem bakm grevi ve evden alma eklinde ifade edilen sorun daha vardr.

12.6.2.1. YKSELME Bu sorunlar, cret basamaklarndaki ynetsel rollere olan ynelimi ierir. Sistem bakm ilerinden uzak kalmaya ve bilgisayarlarn idaresi grevlerine eilim olmaktadr. Bu nedenle bir kiinin kendi alanndaki en yksek maaa erimesi iin ynetsel bir greve gemesi gerekmektedir. Bu durum sadece BS alanna zg deildir. Birok i alannda, sanayide ve devlet sektrnde de daha yksek eitimin salad ayrcalk yaygn bir eilim olarak karmza kar. Ancak programc olarak ok baarl olan bir kii, dier insanlar ynetmede hi de baarl olmayabilir.

Bu soruna Brooks, iki koldan ykselme zmn getirmitir. Bu zme gre, ynetsel ykselme basamaklar ve teknik ykselme basamaklar ayrlmtr. Bylece insanlar uzmanlatklar i alann deitirmeden ykselme olanana kavuacaklardr. Ynetici olmayan en yksek cretli kiiyle programclar arasnda ok yksek maa farklar sz konusudur. Ynetsel olmayan rollerdeki bir kiinin gze arpan almalar iin yeterince dllendirilmemesi, mutsuzlua ve i deitirmeye yol aabilir.

Ykselme sorunlar, cret basamaklarndaki ynetsel rollere olan ynelimi ierir. Bir kiinin kendi alanndaki en yksek maaa erimesi iin ynetsel bir greve gemesi gerekmektedir. 12.6.2.2. SSTEM BAKIM GREV Sistem gelitirme, ounlukla yeni yazlm sistemi gelitirmek olarak vurgulanmaktadr. Ancak sistem gelitirme zamannn %60-70 kadar gerekte mevcut sistemin bakmna ayrlmaktadr. Bakm almas, sistemdeki hatalar bulmay ve dzeltmeyi, yeni bir donanm iin sistemin kalitesini arttrmay ya da sistemin farkl tipteki veya byklkteki bir bilgisayarda alabilecek duruma dntrlmesini kapsamaktadr. rnein anabilgisayarda COBOL veya FORTRAN programlama dillerinden biri kullanlarak yazlan bir programn, kiisel bir bilgisayar zerinde altrlacak duruma dntrlmesi gerekebilir. Sistem bakm ii, ou defa sistem gelitirme almasnn ok skc ve zahmetli ksm olarak dnlr. ok az BS alan byle bir ite grevlendirilmek ister. Yneticiler, sistem bakm iini yerine getirmek iin kimi grevlendirecekleri konusunda tereddt ederler. Tecrbeli eski alanlar sistemi iyi tanrlar, buna karlk yeni ie girmi olanlar da byle bir grevden deneyim kazanabilirler. Her iki durumun lehte ve aleyhte noktalar vardr. Tecrbeli alanlar, tecrbelerinden ve kdemlerinden dolay yeni sistemin gelitirilmesinde almalar gerektiini dnebilirler. Dier yandan, yakn tarihte ie alnanlar da, yeni sistemin gelitirilmesinde kullanlmas gereken ok gncel sistem gelitirme teknikleri sunabilirler. Akas doru cevap yoktur. Sistem yneticisi, btn alanlarn yeteneklerinden iletmenin iyilii iin faydalanmal ve her alann ilgi alann yceltmeye gayret etmelidir. Aksi takdirde, alanlardan daha hareketli olanlar baka

iler bulurlar. Hzl eleman deiimi sorunu iyice byyebilir. letmede kalan daha az hareketli alanlar da bu durumda kendilerini kt hissederler.

Bakm almas, sistemdeki hatalar bulmay ve dzeltmeyi, yeni bir donanm iin sistemin kalitesini arttrmay ya da sistemin farkl tipteki veya byklkteki bir bilgisayarda alabilecek duruma dntrlmesini kapsamaktadr. 12.6.2.3. EVDEN ALIMA BS yneticilerinin hergn karlatklar nc konu da evlerinden alanlarn nasl idare edileceidir. Bu kiiler tam zamanl veya yar zamanl olarak evlerinden alrlar. yeriyle etkileim salamak amacyla haberleme hatlarn kullanrlar. Evden alanlarn ynetiminde, i yeriyle ilikinin kayb ve retkenliin llmesi konularna aklk getirilmelidir. Kiisel bilgisayarlarn art ve iletmenin anabilgisayaryla yksek hzda haberleme olana sayesinde, evden alanlarn saysnn nemli lde artaca beklenmektedir. Bu sorunu idare etmenin tek olumsuz yn, uygulamaya izin vermemesidir. Ne yazk ki iletme iyi elemanlarn, alanlarnn evden almasna izin veren baka bir irkete kaptrabilir. yeri balantsnn kopmas sorununu zmlemek iin, iletme "esnek zaman" kavramn getirebilir. Esnek zaman kavram evden alanlarn her hafta iyerinde belirli bir zaman almalarn gerektirir. retkenlik, her evden alanla gr alveriinde bulunmak suretiyle ve ilerlemedeki baaryla llr. Bu konular zmlendiinde, evden alma hem iletme hem de alan asndan iyi sonular verecektir.

Kiisel bilgisayarlarn art ve iletmenin anabilgisayaryla yksek hzda haberleme olana sayesinde, evden alanlarn saysnn nemli lde artaca beklenmektedir.

12.7. VER VE VER-LEME (V) YNETM

Veri ve biliim, pek ok iletmenin can damardr ve biliim sisteminin ayrlmaz paralardr. Veri ve biliim, iletme iinde blmlerin ve bireylerin kullanmna hazr olmas iin etkili bir ekilde ynetilmelidir. Veri ynetimi; satn alma, analiz, saklama, dzeltme ve veri datmnn denetlenmesi ilevidir. Veri ynetimi, veri taban yneticisi konumu erevesinde ele alnmaktadr. Ancak bir iletme kayna olarak verinin tmnn ynetimi bu konumu ok aar. BS'nin veri ileme ilevi, iletmenin hergnk veriyi bilgiye dntrme ilemini oluturur. Bu ilemler, "elektronik veri ileme" bal altnda yer alr. Maa bordrolarnn hazrlanmas, muhasebe, stok kontrol vb. gibi ilemler buna rnektir. Etkili elektronik veri ileme ynetimi, rgtlerin gelecei iin ok nemlidir.

V ynetimi; BS ynetimlerinden daha ziyade, retim ynetimine benzer. Yntemlerin uygulanmas ve ileme tanmlarna uyulmas iin srekli dikkat gerektiren bir itir.

12.8. SSTEM KTAPLARINI YAZMA

lemlere ilikin ynetimin en nemli grevi; hazrlk, bakm ve sistemin yazl metinlerinin datmdr. Sistem kitaplar, BS'yi anlatan ve veri ileme grevlerinin yerine getirilmesi iin yntemleri aklayan tamam yazlm belgelerden oluur. BS iindeki ok sayda nemli greve hizmet sunar. Sistem kitaplar, 1. BS'nin temel paralaryla bu paralar kullananlarn iletiimi anlamna gelir. 2. BS bilgisayarlarnn ve yazlm ilemlerinin izlemesi gereken yordamlar ve politikalar gsterir. 3. Yeni alanlarn BS ilemleri zerine eitilmelerinde kullanlabilir. 4. BS iinde yaplacak deiimler iin kaynak olarak hizmet eder. Sistem kitaplarnn hazrlk ve bakm, ou kez mmknse kanlan zor grevler olarak grlse de, bu iler biliim sistemlerindeki ilemler iin hala ok nemlidir. Uygun yazl belgelerin yokluu, BS ynetimindeki zayfln bir iareti olabilir. Teknik yazm elemanlar olmayan bir iletmenin bu iin doru yaplmasn salamak iin uzman yazclarn istihdamna ihtiyac vardr. Yazlan metinlerin zel bir eidi, programlarn metinleridir. Bilgisayar yazlmn hatrlatma, bir veya daha ok kii tarafndan yazlan bir ya da daha ok bilgisayar programn bir araya getirir. Program metinleri programlarn gerisindeki mant anlatrlar. Yazlm kullanclar ve programclar bu yazlmla alrken veya bakmn yaparken program metinlerinden yararlanrlar. Yazlm metinleri, hem programlarn uygun olarak yazlmas hem de program ilemlerini tanmlayan aklamalarn yazlmasyla olumaldr. Yazlm metinleri olmazsa, yazlmla uraan programclar iletmeden ayrldktan sonra, o yazlm kullanlamaz duruma gelir.

Sistem kitaplar, BS'yi anlatan ve veri ileme grevlerinin yerine getirilmesi iin yntemleri aklayan tamam yazlm belgelerden oluur.

12.9. BLM MERKEZLER

hayatnda "kiisel bilgisayarlar(PC)" ortaya kmadan nce, BS ynetimi sadece bir blmden ve kullanclarla bir anabilgisayar arasndaki etkileimden sorumluydu. letme yneticileri ve alanlar, btn biliim ihtiyalarnn karlanmas iin artk BS blmn beklemeye gerek duymamaktadr. alanlar olduka hesapl fiyatlarla kendilerine bir PC satn alabilmekte ve BS blm olmadan kendi problemlerinin bazlarn zebilmektedir. Kiisel bilgisayarlarn ba gstermesiyle biliim merkezlerinde ok ey deiti. Biliim merkezleri imdi iki rol stlendi: 1. PC kullanclarna yol gstermek ve yardmc olmak 2. Uygun dosyalar seerek, bu dosyalarn PC kullanclar tarafndan kullanmlarn takip ederek ve geerli veriye geri dn salayarak irketin veri taban btnln korumak Bu durum, aadaki bir grup yeni sorunu ortaya karmaktadr: Ne eit bir kiisel bilgisayar satn alnmaldr? Herkeste ayn tip "kiisel bilgisayar (PC)" mi olmal? PC'ye veri girii yaplrken hatalardan nasl kanlabilir? Farkl blmlerden gelen elikili analizler nasl karlatrlabilir? PC'ler birbirlerine ve ana bilgisayara nasl balanacaktr?

Bu sorunlar, BS blmnn, biliim ak zerindeki denetimini kaybetmesiyle birletiinde, gereken zen gsterilmezse, kiisel bilgisayarlar balangta zdkleri sorunlardan daha fazla soruna neden olabilirler. Kiisel bilgisayarlarn kullanmn BS blmyle dzenlemek iin eitli yaklamlar ne srlmektedir, ancak btn durumlar iin tek bir zm yoktur. Her iletme bu sorunu kendi gereksinimlerine gre zmek zorundadr. Biliim sistemi blm ve kiisel bilgisayarlarn stnlklerini bir araya toplayan "Biliim merkezi-BM" uygulamas soruna cevap olarak nem kazanmtr. BM, bir bilgisayar merkezi deildir. BM, kullanclara ana bilgisayarn ilem gcn, kolay kullanlan PC programlama dilleriyle ve BS blmnn snrl desteiyle birletirmeleri amacyla yardmc olan bir rgt gibidir. BM, bilgi ileme karmaklnn sorunlarndan kanarak geniletilmi bilgi ileme gc salar. Biliim gc merkezi olmaktan knca, ou zaman g mcadeleleri ortaya kar. Genellikle BM'nin iki temel ilevi vardr: 1. Son kullancya danmanlk ve eitim faaliyetlerinde yardmcdr. Bu nedenle kullanclar kendi yazlmlarn kendileri gelitirebilirler. 2. Teknik konularda yardm salar.

Biliim merkezlerinin iki temel ilevi, son kullancya danmanlk ve eitim faaliyetlerinde yardmc olmak ve teknik konularda destek salamaktr. 12.9.1. BLM MERKEZLERNN HTYALARI Baarl ve iyi ynetilen bir BM oluturmak iin aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Sadece sistemin yaayaca kadar deil, gelecei hazrlamak iin planlama ve tasarmda harcanmak zere nemli irket kaynaklar salanmaldr. Biliim mimarisi yatrmn gelitirecek bir plan; projenin ncelikleri ve gelimesi iin ilevleri, gerekli veri gruplarn ve gereken iletim evresini snayarak yaplm olmaldr. Yeni yntemler konusunda, donanm ve yazlmda veri ileme blm ile kararlar alnmas yararl olacaktr. Gelitirmenin bir anlam, veri ileme ve kullancnn, sorunun tanmlanmas ve zmnde beraber almak zere bir araya getirilmesidir. Doru insanlar doru iletiim yollarn atklarnda, baar ihtimali llemeyecek ekilde ykselir. Veri ileme blmnn irketin yatrmna bir hizmet sunmak iin mevcut olduu kabul edilmelidir. Gereken kaynaklar elde etmek iin st ynetimin uygun destei salanmaldr. Kullancnn iin geni bir almna hakim olmasn salayan yeterli yazlm paketleri olmaldr. Gereken ileri yapmaya gnll bireysel kullanclar bulunmaldr. Biliim Merkezi kavramndan sorumlu bir "BS-Biliim Sistemleri Blm" bulunmaldr.

Bu koullar salanrsa, bundan sonra BM birok ey yapabilir:

1. Son kullanc uygulamalarn gelitirmek, denemek ve metinlerini yazmak iin

standartlar gelitirme

2. Uygulamalar gelitirmek amacyla son kullanclarn eitimi

3. Yazlm ve donanm satn almada ve kullanmada son kullanclara ynelik danman rol oynama Birok iletmede biliim sistemleri, veri ileme ynetim faaliyetlerinin ok nemli bir parasdr.

Biliim merkezleri, uygun koullar salandnda son kullanc uygulamalarn gelitirmek, denemek ve metinlerini yazmak iin standartlar gelitirme gibi pek ok faaliyette bulunabilir.

12.10. BLM YNETM

SSTEM

GELTRME

SORUNLARININ

Biliim sistemi gelitirmede baarszla neden olan belirli baz yanllar sz konusudur. Bu yanllar aada belirtilmektedir: Zayf ynetim Tamamlanmam BS gelitirme aamalar-n tasarm kullanma Ar beklentiler Teknolojik deneyim azl Zayf analiz Motivasyonun azalmas Brooks Kanunu - Gecikmi bir yazlm projesine elemanlar eklemenin projeyi daha da geciktirecei kural

n tasarm kullanma ve dier baka sistem gelitirme yntemleriyle, bir projenin balay ve kullanlabilir sonular alnmas arasnda geen zaman ksaltmak mmkn olsa da, bu yntemler her zaman geni kapsaml BS projesi gelitirmek iin uygun deildir. Byle durumlarda, yneticiler bu eit zaman sorunlarn zmek iin baka yntemler bulmak zorundadrlar. zmlerden biri sadece BS stratejik plann izlemektir. Bu balamda, BS stratejik plan devingen olmal ve pazar yerindeki deiimlere annda strateji yaratarak cevap verebilmelidir. Bu ise, denetleyicilerin ilevinin deierek bilgi salayc olmalaryla ve iletmenin ynetim modelinin plan ve denetim modelinden, annda strateji yaratan ve yol gsteren modele deiimiyle baarlr. yi tasarlanm BS stratejik planyla, problemlerin ou ortaya kmayacaktr. levsel yneticilerin proje gelitirmeye ynelik istekleri, sadece BS stratejik planna uyduu takdirde dikkate alnabilecektir. Benzer ekilde, BS yneticisi projenin tamamlanmas iin gereken sre hakknda ar iyimser tahminler yapmaya gerek duymayacaktr, nk proje BS stratejik plannn bir paras olarak baladnda gelitirme ncelikleri deimez. Biliim sistemi gelitirme ilemini etkili olarak ynetmek ve ilemin safhalarnn aceleye getirilmesinden kanmak iin, birok iletmede "proje ynetim teknikleri" aresine bavurulmaktadr. "Proje ynetimi" geni kapsaml teknikler sunar ve her eit byk lekli projeyi idare etmek iin kurallardan yararlanr.

Bu projelere inaat projeleri, askeri sistemler, uzay aratrma projeleri ve yazlm sistemleri dahildir. Byle teknikler proje admlarnn zaman planlarnn karlmasnda, zaman ve bte asndan yaplan denetim almalarnda ve gelitirme ilemindeki eitli admlarn zamannda bitirilmesini kesinletirmek iin kaynak ayrlmasnda yardmc olur.

"Biliim dersinin

Sistemlerine sonuna gelmi

ingilizce

Giri" bulunmaktayz.
tanmlarn grmek iin,

Bu derste geen kavramlarn http://www.tbd.org.tr/sozluk_turkce.html

adresindeki

szl rencilerimize

kullanabilirsiniz. faydal olmas dileiyle,

Bu almamzn tm Snavlarnzda baarlar...

Dr. Zuhal TANRIKULU

06.01.2005 sohbet

: iyi akamlar Zuhal Tanrkulu: yeni katlanlar iin Bugn nce BLM SSTEM GELTRME NEDENLER, YNTEMLER ve ETKLER konusunu konuacaz Zuhal Tanrkulu: Daha sonra YAPISAL BLM SSTEM PROJESN TANIMLAMA ve UYGULANABLRLK ALIMASI n inceleyeceiz Zuhal Tanrkulu: bir iletmede sizce neden BS gelitirilir? Mehmet Kaan Karaman: sre yenilemeleri iin Ayhan Adsz: eldeki kaynaklar etkin kullanmak iin Afar Trk: deien i koullar ve teknolojilere uyum salayabilmek iin olabilir mi Mehmet Kaan Karaman: ayrca yneticilerin rutin ilemlerle daha ok uramak yerine Mehmet Kaan Karaman: gelii, piyasa takibi yapmak Aylin stek odaya katld. Mehmet Kaan Karaman: yeni i olanaklar gelitirmek Aylin stek: iyi akamlar hocam Afar Trk: bugn sohbet grnmyordu sistemde birok arkada o nedenle katlmad sanrm Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar Orhan Blbl: evet bende tesadfen geldim Aylin stek: evet hocam bugn iin sohbet grnmyor bende tereddt iinde kaldm Hseyin ahin odaya katld. Hseyin ahin: Y AKSAMLAR. Zuhal Tanrkulu: imdi bende baktm geici bir sorun olarak grnmyor ama tekrar tanmlanr Aylin stek: hocam benim devim elinize ulatm acaba.?gnderirken veri tabanndaki yavalamadan dolay bir sr aksilikle karlatm ve ok zor gnderdim Zuhal Tanrkulu: Daha sonra devi eksik olanlar bildiririm Aylin Aylin stek: peki hocam teekkr ederim. Zuhal Tanrkulu: Planlama kavram kapsamnda farkl ynler nelerdir? Mehmet Kaan Karaman: rgt yelerinin ilgisi, ball Afar Trk: bs nin organizasyon asndan nemi Afar Trk: yntem bilimle ilgili nemi

Afar Trk: rgt yelerinin ilisi ve ball Zuhal Tanrkulu: Biliim sistemi gelitirilmesinde hibir zaman unutulmamas gereken hususlar nelerdir? Zuhal Tanrkulu: Aylin Aylin stek: biliim sistemlerini gelitirmeye ve geniletmeye olanak gereksinim,hizmetleri iyiletirmek ve mterilere Aylin stek: deer vermek amacylai ihtiyalar tarafndan ynlendirilmelidir. Aylin stek: bs ynetimi gereken deiiklikleri yapmaya amaca uygun kaynaklar amaya yazlm rnlerini Mehmet Kaan Karaman: teknoloji alnan ve gelitirenler yetki devretmekte istekli olmak Zuhal Tanrkulu: yazlm gelitirme projelerinin yazlm amaz denilen kendine zg sorunlar nelerdir? Aylin stek: ve ilgili teknolojileri gelitiren ve sunanlara yetki devretmeye kararl ve istekli davranmaldr. Afar Trk: bte ve zaman am Hseyin ahin: bte ve zaman asm Hseyin ahin: pahal bakm ve onarm Aylin stek: bte ve zaman am,dk kalite pahall bakm onarm Afar Trk: dk kalite Mehmet Kaan Karaman: ok maliyetli ve yazlm bakmnn ok masrafl olmas Aylin stek: dk yeniden kullanlabilirlik Hseyin ahin: dk yenden kullanlablrlk Hseyin ahin: dk kalite. Afar Trk: dkyeniden kullanilablrlik Mehmet Kaan Karaman: bakm gelitirmek %30 bakm 70 Mehmet Kaan Karaman: orannda kaynak harcyor Aylin stek: bu yazlm amaz gerek dnyada ciddi baarszlklara yol amaktadr. Mehmet Kaan Karaman: yazlm gelitirmek= %30; bakm= %70 Mehmet Kaan Karaman: yazl amaz; yazlmlarn her donanm zerinde almamas gibi bir sorunuda vardr Zuhal Tanrkulu: sistem gelitirmek iin kullanlan yaklamlar nelerdir? Mehmet Kaan Karaman: prottotip olutrmak Hseyin ahin: geleneksel programlama yontemleri.

Aylin stek: yapsal sistemlerin analizi Aylin stek: n rn oluturma Hseyin ahin: yapsal sistemlern analz ve tasarm Aylin stek: son kullancnn program gelitirmesi Hseyin ahin: n rn oluturma Aylin stek: sistemin dardan bir satcdan salanmas Alaattin Tun odaya katld. Aylin stek: uygulama yazlm paketlerini kullanarak yazlm gelitirme Mehmet Kaan Karaman: yazlmn dardan alnmas, kendi retmekten daha elverili Zuhal Tanrkulu: Yapsal yaklamn en kt taraf nedir? Afar Trk: yeni sistem gelitirmek iin ok zaman harcanr Aylin stek: hocam sz isteyerek konusak Zuhal Tanrkulu: iyi olur Aylin stek: :)))afedersiniz ama herkez bir anda katlyor Aylin stek: test Aylin stek: teekr ederim hocam Zuhal Tanrkulu: Son kullancnn program gelitirmesi yaklam olumsuz taraf nedir? Zuhal Tanrkulu: Mehmet Mehmet Kaan Karaman: alma alann kk olmas Mehmet Kaan Karaman: denetim yetersizlii Zuhal Tanrkulu: Aylin Aylin stek: alma alan bakmndan kk olmaya tasarmda basit olmaya denetim yetersizliine yetersiz btnlemeye yol amasdr. Aylin stek: dier sistemler iinde yetersiz btnlemeye yol aar. Bilal Akay odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Ayhan Ayhan Adsz: yazlm gelitirecek kadar deneyimi olmamas ve dier sistemlerle entegrasyon Ayhan Adsz: sorunu ortaya kar Zuhal Tanrkulu: Yapsal biliim sistemi gelitirme srecinin aamalar nelerdir? Zuhal Tanrkulu: Hseyin

Hseyin ahin: sorunlar,frsatlar ve hedefler tanmlama Hseyin ahin: bilgi gereksnmlern saptama Hseyin ahin: sistem ihtiyaclarnn analz Zuhal Tanrkulu: Mehmet Kaan Mehmet Kaan Karaman: sistem deneme ve denetleme Zuhal Tanrkulu: Aylin Mehmet Kaan Karaman: sistemi hayat geirme deerlendirme Aylin stek: kullanc gereksinimlerini belirleme,zm seeneklerini belirlenmesi Mehmet Kaan Karaman: denetim ve sistem kurulum sonras bakm da nemlidir Zuhal Tanrkulu: Evet bakm benli. Peki projeyi tanmlamak iin kullanlan iki yaklam nelerdir? Vehbi elikba odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Kaan Mehmet Kaan Karaman: 1.mevcut sistemle olan sorun tanmlanabilir Mehmet Kaan Karaman: bs ihtiyalarn esas alarak Mehmet Kaan Karaman: proje tanm yaplabilir Zuhal Tanrkulu: Doru. Projeyi tanmlamak iin kapsanan temel faaliyetler nelerdir? Zuhal Tanrkulu: Kaan Mehmet Kaan Karaman: proje ekibini n tanmlanmas Mehmet Kaan Karaman: bs gelitirme ihtiyacn kabul etnme Mehmet Kaan Karaman: sistem yenileme nedenini tespit etme Zuhal Tanrkulu: Ayhan Ayhan Adsz: Sistemin, donanm ve yazlm zelliklerini kapsayan ayrntl tasarm Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin ahin: Olas seenekleri, projenin etkinlik alann tespit etmek; maliyetinin ve faydalarnn doru tahminini yapmak, Zuhal Tanrkulu: Yeni soru: Uygulanabilirlik almasnn ilke olarak hangi iki soruyu cevaplamas gerekir? Mehmet Kaan Karaman: ihtiyac karlyor mu Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin ahin: maliyet hesabna gore ekonomk yonden

Hseyin ahin: projenn devam ettrleblrlg. Hseyin ahin: sorunun mumkun olan baska br cozumu varm Zuhal Tanrkulu: Doru. Uygulanabilirlik almas Admlarn sayarmsnz. Zuhal Tanrkulu: Alaattin Alaattin Tun: n uyg. al., i evresini inceleme Alaattin Tun: bs ihtiya saptanr Alaattin Tun: mevcut sis, incelenir Alaattin Tun: veri ak iz hazrlanr Alaattin Tun: gereklenebilir uyg. incelenir Zuhal Tanrkulu: Doru.Ayhan devam edermisin Ayhan Adsz: pardon hocam yanl tkladm. Mehmet Kaan Karaman: uygulanabilir secenekler hazrlama Zuhal Tanrkulu: Olsun devam et Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin ahin: proje denetm ve palnlarn olusturulmas Hseyin ahin: araclarn ve hedeflern yenden tanmlanmas Hseyin ahin: uygulanablrlk raporunun hazrlanmas Zuhal Tanrkulu: Tamam. Uygulanabilirlik n almas hangi ynler dikkate alnarak yaplmaldr? Hseyin ahin: projeye devam edlecekmye cavpa verlmes Zuhal Tanrkulu: Sorumu tekrarlyorum: Uygulanabilirlik n almas hangi ynler dikkate alnarak yaplmaldr? Alaattin Tun: teknik, ilemsel,ekonomik,rgtsel,zaman Zuhal Tanrkulu: Alaattin Zuhal Tanrkulu: Teknik uygulanabilirlik nedir? Zuhal Tanrkulu: Bilal Bilal Akay: Projeyi yrtebilecek teknolojinin var olmas demektir Zuhal Tanrkulu: doru, ilemsel uygulanabilirlik nedir? Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin ahin: projey iletmenn kosullar cersnde calstrlablmes demktr

Zuhal Tanrkulu: Ekonomik uygulanabilirlik nedir? Zuhal Tanrkulu: Bilal Bilal Akay: Kazalacak faydann maliyetin stnde olmasdr Zuhal Tanrkulu: rgtsel uygulanabilirlik nedir? Zuhal Tanrkulu: Kaan Mehmet Kaan Karaman: sunulacak projenin projenin amalarn Mehmet Kaan Karaman: bs ile duyum salayp salamayaca Mehmet Kaan Karaman: dengeli olmaldr Zuhal Tanrkulu: evet, Aylin eklemek istediin? Aylin stek: sunulan projenin ietmenin amalarn be bs ile ilgili stratejik plan destekleyip desteklemediinin aratrlmasdr. Aylin stek: kakana katlyorum hocam Aylin stek: pardon kaana Mehmet Kaan Karaman: :) Zuhal Tanrkulu: Peki. Zaman bakmndan uygulanabilirlik nedir? Zuhal Tanrkulu: Alaattin Alaattin Tun: makul srede bitirme Zuhal Tanrkulu: Makul sre soyut aklarmsn Zuhal Tanrkulu: Vehbi Vehbi elikba: Proje iin gereken sre dier projelere gereken sreyle dengeli olmaldr. Alaattin Tun: iletme iin kabul edilebilir bir sre olmal ve dier projelerle dengelenmeli Zuhal Tanrkulu: ki cevapta doru Zuhal Tanrkulu: Kaan Mehmet Kaan Karaman: tamam hocam Zuhal Tanrkulu: Bu akamlk sohbeti burada bitiriyorum, Bana sorunuz var m? Aylin stek: teekkr ederiz hocam Zuhal Tanrkulu: yi akamlar, ben teekkr ederim Aylin stek: iyi akamlar hocam Mehmet Kaan Karaman: hocam

Hseyin ahin: y aksamlar hocam. tesekkurler. Ayhan Adsz: teekkr ederim. iyi akamlar Afar Trk: iyi akamlar Zuhal hanm Bilal Akay: iyi akamlar teekkrler Hseyin ahin odadan ayrld. Zuhal Tanrkulu: Bu arada 2005 ylnn salk mutluluk ve baar getirmesini diliyorum Alaattin Tun: hocam kusura bakmayn sohbet olduunu bilmiyoduk o yzden geciktim teekkr ediyorum Aylin stek: teekkrler hocam sizede Mehmet Kaan Karaman: yeni yapay zekal sistemler uan etkin geni bi ekilde kullanlyro mu Afar Trk: ayni dileklere ben de katlyorum yeni yl beraberinde gzel eyler getirsin Zuhal Tanrkulu: Kullanmlar hzla artt Kaan Zuhal Tanrkulu: Hoakalnz Vehbi elikba: iyi akamlar

13.01.2005 Tarihili Sohbet

Ayhan Adsz: iyi akamlar Sebire nal: iyi akamlar ve hogeldiniz Mehmet Kaan Karaman: merhaba Orhan Blbl odaya katld. Aylin stek odadan ayrld. Erkan Saldr odaya katld. Memet Ali Aslan odaya katld. Memet Ali Aslan: iyi akamlar H.ahmet Gtrler odaya katld. H.ahmet Gtrler: iyi akamlar Mehmet Sinan Ylmaz odaya katld. Bilal Akay odaya katld. Mehmet Kaan Karaman: iyi akamlar Mehmet Sinan Ylmaz: herkese iyi akamlar Aylin stek odaya katld. Mehmet Sinan Ylmaz: ge kaldm sanyordum ama henz hoca yok galiba Aylin stek odadan ayrld. Cengiz Yolcu odaya katld. Hseyin ahin odaya katld. Hseyin ahin: iyi aksamlar arkadaslar. Cengiz Yolcu: 'y' ak;amlar Aylin stek odaya katld. Hseyin ahin: iyi aksamlar sebire abla. Sebire nal: Hseyin hogeldin Alaattin Tun odaya katld. Hseyin ahin: hosbulduk. mer Sar odaya katld. Alaattin Tun: iyi akamlar arkadalar Zuhal Tanrkulu odaya katld. Afar Trk: iyi akamlar herkese Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar Vehbi elikba: iyi akamlar. Sebire nal: hocam hogeldiniz mer Sar: iyi akamlar Hseyin ahin: iyi aksamlar hocam.

H.ahmet Gtrler: ? Mehmet Sinan Ylmaz: iyi akamlar Serkan Elieyiolu odaya katld. Erkan Saldr: iyi akamlar Mehmet Kaan Karaman: iyi akamlar hocam Ayhan Adsz: iyi akamlar Serkan Elieyiolu: iyi akamlar herkese Ahmet zbek odaya katld. H.ahmet Gtrler: herkese iyi akamlar Memet Ali Aslan: iyi akamlar hocam Ahmet zbek: Selam iyi dersler. Aylin stek: iyi akamlar hocam Zuhal Tanrkulu: biliim sistemlerinin analizini inceleyeceiz Zuhal Tanrkulu: Konuyu okuyannz var m el kaldrsn Mehmet Kaan Karaman: hocam derse gemeden biey sorabilir miyim Zuhal Tanrkulu: sor Mehmet Kaan Karaman: biliim sistemleri yneticilerin ilerini azaltmak iin Mehmet Kaan Karaman: gelitiriliyot Mehmet Kaan Karaman: ilerde sanal ynetici ler Mehmet Kaan Karaman: olursa ayet Mehmet Kaan Karaman: bu sistemlere gerek kalr m Mehmet Kaan Karaman: yada bu sanal ynetici kavramn yanl m biliyorum Zuhal Tanrkulu: Aslnda tartma sayfamza koymamz gereken konu Zuhal Tanrkulu: Acaba biliim sistemleri yneticilerin ilerini azaltmak iin mi gelitiriliyor? Zuhal Tanrkulu: Bu sorunun cevab ok nemli. Mehmet Kaan Karaman: operasyonel kararlar iin Mehmet Sinan Ylmaz: ben hi azaltann grmedim Mehmet Kaan Karaman: ve i sreleri iin Mehmet Sinan Ylmaz: her yenilik yeni skntlar getiriyor Mehmet Sinan Ylmaz: hem yle olsa alma saatleri azalrd

Zuhal Tanrkulu: Senin sorduun soru yani sanal yneticiler bs ye gerek brakr m? nn cevab burada aslnda. Zuhal Tanrkulu: Bu konunun zerinde zellikle durmanz neriyorum. Mehmet Kaan Karaman: sanal ynetici YBS alt yapsn kullanan aslnda bir uzman sistem mi Read Mirzeyev odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Listeye de yazacam orada tartalm. Read Mirzeyev: iyi akamlar Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar H.ahmet Gtrler: y olur hocam Hseyin Yaar odaya katld. Hseyin Yaar: yi Akamalar Arkadalar mer Sar odadan ayrld. Aylin stek: Bt kiilerin gnlk bireysel yaamlarnda i ve ekonomide hatta devletlerin ynetiminde Aylin stek: etkili ve artk uzak kalnmas mmkn olmayan bir olgudur Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar Hseyin. Haklsn Aylin. Mehmet Kaan Karaman: hocam sanal ynetici' mi konuuruz Zuhal Tanrkulu: Hayr 1. soru: Sistem analizinde ilk adm nedir? Aylin stek: teekkr ederim hocam bu yzden son derece gereklidir mer Sar odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Serkan Serkan Elieyiolu: i evresinin analizi Zuhal Tanrkulu: aklarmsn Muharrem Kaya odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Serkan Serkan Elieyiolu: yaplan iin fiziksel edurumunun tam olarak manlamak Serkan Elieyiolu: hzl yazdm Zuhal Tanrkulu: evresinin analizinden sonra ikinci adm nedir? Mehmet Sinan Ylmaz: risk analizi Zuhal Tanrkulu: Ahmet Ahmet zbek: sorunlar ve frsatlar hedefleri ve gereksinimleri tanmlamak . Zuhal Tanrkulu: risk analizi Ahmet zbek: Bilgi gereksinimlerini saptamak.

Zuhal Tanrkulu: risk analizi kapsamnda yaplan iler? Zuhal Tanrkulu: Kaan Mehmet Kaan Karaman: pardo Mehmet Kaan Karaman odadan ayrld. Zuhal Tanrkulu: Vehbi Vehbi elikba: projelerinin neden baarsz olduunu ve baarszlktan kimin sorumlu olduu dnlr Vehbi elikba: riskli alanlar tesbit edilir Zuhal Tanrkulu: risk alanlar nelerdir? Mehmet Kaan Karaman odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Sebire Mehmet Kaan Karaman: hocam benim sistem dondu yazdklarm gelmedi bian Zuhal Tanrkulu: tekrar gnder Sebire nal: organizasyon baarszl,teknik baarszlk,veri hatas,i ortamnda baarszlk Mehmet Kaan Karaman: teknik analiz Mehmet Kaan Karaman: veri yaps analizi Hseyin ahin: ynetici destegnn eksklg;politik etkiler;kiiler aras fkr ayrlklar Ahmet zbek: amalanan sistemin fonksiyonelitesi,ilevsellii ve konfigrasyon seimi Aylin stek: kullanc baarszl Zuhal Tanrkulu: organizasyon baarszl ile teknik baarszlk karlatrlacak olursa hangisi daha ok karmza kar? Mehmet Kaan Karaman: organizasyon Sebire nal: oragnizasyon Hseyin ahin: teknk basarszlk.. Zuhal Tanrkulu: El kaldrn ltfen Zuhal Tanrkulu: Kaan nedenini aklarmsn Mehmet Kaan Karaman: daha ok evre faktorleri( korum ii anlamazlk, gelecektek i politika Mehmet Kaan Karaman: en fazla ise ynetici desteinin eksiklii Zuhal Tanrkulu: doru zellikle ynetici desteinin eksiklii ok nemli Zuhal Tanrkulu: Biliim gereksinimlerinin analizinde neler kapsanr? Zuhal Tanrkulu: Ayhan

Ayhan Adsz: i sreleri Zuhal Tanrkulu: Vehbi Vehbi elikba: analiz aamas, ynetimin karar verme, verileri ileme ve raporlama gereksinimlerini kapsar Zuhal Tanrkulu: Baka neler kapsanr? Zuhal Tanrkulu: Serkan Serkan Elieyiolu: ynetimin karar verme, verileri ileme ve rapor verme gereksinimlerinin sorgulanmasn ierir Serkan Elieyiolu: ayrca Serkan Elieyiolu: bs biliim gereksinimlerini tanmlar Zuhal Tanrkulu: zaten sorum biliim gereksinimlerinin nasl saptand? Zuhal Tanrkulu: Erkan Erkan Saldr: proje maliyet analizi Serkan Elieyiolu: Biliimi desteklemek iin gerekli veri ve raporlama ihtiyalar tespit edilmelidir. Zuhal Tanrkulu: Yani ilk nce bu bs nin kts ne olmalya karar vermek gerekir Orhan Blbl: girdi ve kt gereksinimleri belirlenir Memet Ali Aslan: daha sonra bu ktlarn nasl salanaca Zuhal Tanrkulu: kt tespiti dier bir deyile BS den beklenen ilerin tespitidir Zuhal Tanrkulu: Serkan Zuhal Tanrkulu: Aylin Aylin stek: iletiim gereksinimleri tanmlanmaldr.sunulan her tasarm sistem iletme iinde gelitirildiyse yada dardan bir firmadan satn alnrsa sistemin sa Aylin stek: saptanan bu gereksinimleri karlanmaldr. Serkan Elieyiolu: iler tespit edildikten sonra gerekli girdiler elde edilir Zuhal Tanrkulu: doru. demekki nce kt saptanacak Zuhal Tanrkulu: sonra bu kty elde etmek iin hangi ilemler yaplmal ve hangi girdilerin gerektii saptanmaldr. Zuhal Tanrkulu: Btn bunlar biliim gereksinimlerinin analizini oluturur. smail Kocatrk odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Yeni soru: biliim gereksinimlerinin analizini iin hangi yntemler kullanlr? Zuhal Tanrkulu: Ahmet

Ahmet zbek: Yukardan aaya yntemi, aadan yukarya yntemi, yan rn yaklam, kritik baar unsurlar, yatrm analizi yaklam. Zuhal Tanrkulu: Doru Zuhal Tanrkulu: Yukardan aaya yntemini aklamak isteyen? Zuhal Tanrkulu: Aylin Aylin stek: sorunun btnnden balar ve sorun blnerek alt birimlere ayrlr. Aylin stek: en nemli i il nce ele alnr.kk ilere sonraya braklr Aylin stek: hocam hzl yazarken yanllklar oluyor kusura bakmayn Zuhal Tanrkulu: fikir doru olsun yeterli. Zuhal Tanrkulu: bu yntem karmak sorunlar zebilir mi? Aylin stek: byk iin tamamlanmasnn iin kk paralara ayrlmasnn daha kolay olmasdr. Alaattin Tun: ewet zer Aylin stek: evet zebilir Zuhal Tanrkulu: doru karmak sorunlar zer Serkan Elieyiolu: sorunun btnnden balar ve sorun blnerek alt programlara ya da birimlere ayrlr. En nemli i ncelikli olarak dikkate alnr; kk iler sonraya yani daha ayrntl aamalara braklr. bu yntem karmak sorunlar zebilir. Program kodlanmasndan kanma ve yanl ayklama sorunlarna zm bulabilir Zuhal Tanrkulu: imdi de aadan yukarya yntemine geldi. Kim aklamak ister? Aylin stek: yaln ayklama sorunlarna zm getirebilir ve program kodlanmasndan kanma Mehmet Kaan Karaman: bl ynet yntemi gibi H.ahmet Gtrler: aylinin bu gn mallah var Zuhal Tanrkulu: Evet bl-ynet gibi Memet Ali Aslan: problemi zmeye odakldr. Aylin stek: bence sende oku :))) Zuhal Tanrkulu: Sinan Mehmet Sinan Ylmaz: mevcut sorunlara zm Memet Ali Aslan: retimden ok, olan gelitirmeyi hedef alr Mehmet Sinan Ylmaz: bulunmas ile devam edilir Muharrem Kaya: aylinin her zaman masallah var Muharrem Kaya: Ahmet bu gune has bi ey deil :)

Mehmet Sinan Ylmaz: yneticilerin belirledikleri Mehmet Sinan Ylmaz: ihtiyalar giderilmeye allr Ahmet zbek: Gelitirme ilemi mevcut sorunlara cevaplar oluturarak srdrlr. Proje ekibi, kullanc isteklerini ve ynetimin daha fazla ya da farkl biliim taleplerini karlar. Zuhal Tanrkulu: Bu yntemin en nemli sorunu nedir? El kaldrn ltfen Zuhal Tanrkulu: Serkan Serkan Elieyiolu: stratejik biliim plannn bir unsuru olmamas ya da teknolojideki veya i evresindeki gerek deiikliklere kolayca cevap olamamasdr. Bundan baka, yneticilerin sreklili olarak daha fazla bilgi istemeleri, ogunlukla biliim arl halini alabilir. Zuhal Tanrkulu: Sizce neden stratejik biliim plannn bir unsuru olmamaktadr? Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin Yaar: nk sadece ynetici kadrosuna zm retiyor Zuhal Tanrkulu: Kaan Mehmet Kaan Karaman: kapal sistemlere benziyor Hseyin Yaar: ve bu irket iin stratejik bir zm olamaz Zuhal Tanrkulu: Mehmet ali Memet Ali Aslan: Gelimeye ak deildir. Tutucu olduundan, gnmz artlarnda irketin rekabet gcn azaltr. Zuhal Tanrkulu: Tutucu olduundan ile ne kastettin? Memet Ali Aslan: gelimeye ak deildir. Memet Ali Aslan: gn kurtarmaya yarar :-) Zuhal Tanrkulu: Neden byledir? Memet Ali Aslan: kullanclar sabit fikirlidir, yeni fikirler retilmez Mehmet Sinan Ylmaz: srekli sorunlarn giderilmesi ile ancak yaam sresini arttrr ancak stratejik bilim plannn bir paras olmas iin yeni yaplanmalara ihtiya duyulur Vehbi elikba: yneticiler srekli olarak bilgi isterler, gveni sorgulanan bir yap. Aylin stek: yneticilerin srekli olarak daha fazla bilgi istemeleri biliim arl yaratabilir Mehmet Kaan Karaman: ak sistemler gibi evre faktrlerine duyarl deil Nilgn zel odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Alaattin Alaattin Tun: nk mevcut sorunlara zm arar.ileriye ynelik stratejik zmler

Serkan Elieyiolu: Gelitirme ilemi mevcut sorunlara cevaplar oluturarak srdrlr. Proje ekibi, kullanc isteklerini ve ynetimin daha fazla ya da farkl biliim taleplerini karlar. kullanc ve yneticinin taleplerine gre dzenlenir. iletmenin ihtiyalarna gre deil Alaattin Tun: zmlre baklmaz Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin Yaar: yneticiler srekli daha fazla bilgi ister...... Memet Ali Aslan: Serkana katlyorum Hseyin Yaar: buda biliim arl yaratr Zuhal Tanrkulu: Bunlarn hepsi aadan yukarya ynteminin zellikleri Muharrem Kaya: ben seyine katlacam ama konusmuor o Mehmet Kaan Karaman: ver olan sorunlara zm amal Hseyin Yaar: pardon sustum Hseyin Yaar: soruyu yanl anladm galiba Zuhal Tanrkulu: ancak neden bu zelliklere sahip olduuna gelince ynetimin adndan hemen yakalamnz beklerdim Bilal Akay odadan ayrld. Zuhal Tanrkulu: aadan yukarya olduuna gre tepe ynetimden balamyor Hseyin ahin: cookk hastaym :-( Hseyin ahin: muharrem, Hasan Hseyin Dlek odaya katld. Memet Ali Aslan: Hocam bu yntemler tmdengelim ve tmevarm yntemleri deilmiydi Zuhal Tanrkulu: stratejik sorunlara zm olabilmesi iin tepe ynetim odakl olmas oradan balamas gerekir Mehmet Kaan Karaman: yukar trman rnei'nemi benziyor hocam Muharrem Kaya: seyin gemi olsun sen olmaynca dersin tad ckmor Zuhal Tanrkulu: bu sylediklerini matematikte kullanyoruz Hseyin ahin: tk.muarrem Zuhal Tanrkulu: ancak burada iin sosyal boyutu yani alanlarn hiyerarisi ve yaplan ilerin hiyerarisi var Mehmet Kaan Karaman: yani daha ok operasyonel biliim sistemleri iin Zuhal Tanrkulu: Ahmet? Ahmet zbek: Hocam biliim arl anlalr deil yneticilerin ok bilgi istemeleride gayet doal deilmi ? Biliim arl bence yanl bir kavram. Tam llebilir deil nki.

Ahmet zbek: ne dersiniz ? Zuhal Tanrkulu: Biliim arlndan kastedilen dzensiz ve plansz bilgi birikimi Bilal Akay odaya katld. Zuhal Tanrkulu: senin baka bir nerin var m? mer Sar: gereksiz arlklar karar almay zorlatrr Ahmet zbek: size katlyorum. H.ahmet Gtrler: ok bilen ok yanlr Hasan Hseyin Dlek: biz bunun adina kendi aramizda bilgi zehirlenmesi diyoruz :) Mehmet Sinan Ylmaz: Hocam burda anlatlanlar aynen iki projede grdm Mehmet Sinan Ylmaz: st ynetim tarafndan desteklenen ve Zuhal Tanrkulu: bilgi zehirlenmesi iyi bir tanm aslnda Hseyin ahin: ok sey bilen birisi bir konuda karar verrken dogru karar vermekte oldukca zorlanr. Mehmet Sinan Ylmaz: ilgi gsterilen proje mthi bir baar gsterdi Zuhal Tanrkulu: ama pek kullanmay tercih etmem nedenine gelince Mehmet Sinan Ylmaz: halbuki tamamen aadan yukarya mantyla yaplmaya allan proje henz tamamlanamad Ahmet zbek: mesela : Tasnif grmemi bilgi Zuhal Tanrkulu: bilgiye zaten yeterince nem verilmezken bir de zehirlenme denirse insanlar iyice bilgiden kaar Mehmet Sinan Ylmaz: tek sebepte aynen terimin karl gereksiz bilgi fazll, detayl bilgi zehirlenmesi Afar Trk: bilgi pl nasl? Memet Ali Aslan: gzel Hseyin Yaar: Ynetime her aamada bilgi verilmesi bu sistemi yawa klyor galiba Muharrem Kaya: afar hasan olay gtrd Hseyin ahin: ar yklenme. en guzel. Zuhal Tanrkulu: ham bilgi denmesi bence daha doru Muharrem Kaya: sen ge kaldn Mehmet Sinan Ylmaz: Yneticiler artk detay bilgiden kap Mehmet Sinan Ylmaz: basitletirilmi grafiklerle yatinmelidirler Zuhal Tanrkulu: zaten bu terim kullanlyor: ilenmemi ham bilgi terimi

Ahmet zbek: Sper Hocam. ok k. Hseyin ahin: ben gec kalmadm nilgun geckt. Zuhal Tanrkulu: imdi sra yan rn yaklamnda Serkan Elieyiolu: YNETM, karar verme ihtiyalarn karlamak iin rgtn VS tarafndan retilen biliimin yan rnn kullanr. Birok durumda, yan rn biliimi basit muhasebe biliimidir. Memet Ali Aslan: serkan Trkesi nedir. Ben cmleyi alglayamadm Zuhal Tanrkulu: yan rn yaklamnn zayf yn nedir? El kaldrarak konualm Zuhal Tanrkulu: Aylin Aylin stek: ynetisdrrar verme ve raporlama iin gereken trde biliim salayamama Aylin stek: ynetime karar verme ve raporlama iin Aylin stek: gereken trde biliim salayamamasdr Zuhal Tanrkulu: bu yntemde st ynetimi destekleyemez. Aylin stek: orta ve st ynetim biliim gereksinimlerini desteklemez Zuhal Tanrkulu: Yeni soru: YBS plan ile iletmenin stratejik plan arasnda balant kurulmas nasl salanr? Alaattin Tun: kritik baar unsurlar kullanarak Aylin stek: kritik baar unsurlarnn kullanlmas Zuhal Tanrkulu: Doru aklamak isteyen el kaldrsn. Mehmet Kaan Karaman: iin doru yaplmasn salayan ynetim plann belirlemek Zuhal Tanrkulu: Kaan devam et H.ahmet Gtrler: afar bey burdamsn Zuhal Tanrkulu: Aylin Afar Trk: burdaym H.Ahmet bey Aylin stek: proje ekibi iin yapsn iletmede neyin nasl baarl yaplacan ve hangi yntemi kullanacan anlamaldr.iletmenin baars iin gereken nemli unsurlarn aratrlmasna nem verilmelidir. Zuhal Tanrkulu: Afar ve Ahmet? Mehmet Kaan Karaman: bilgi ak, endstri ilikileri ynetim Aylin stek: orta ve st ynetimlerin amacn en iyi belirleyen yaklamdr. brahim etin odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Evet baka eklemek isteyen Serkan

Serkan Elieyiolu: Kriti baar unsurlar ile salanr. letmenin baars iin gereken nemli unsurlar aratrr. Zuhal Tanrkulu: Hseyin Hseyin ahin: yok hocam.br oncek konu cn e kaldrmstm.ndrmey unutmusum.ozur. Zuhal Tanrkulu: Tamam Hseyin. Bu akam burada kesmek zorundaym dier dersim balayacak Zuhal Tanrkulu: ancak Zuhal Tanrkulu: bayramdan sonra 2. snav aacam hatrlatmak istiyorum Zuhal Tanrkulu: Serkan? Muharrem Kaya: hocam Serkan Elieyiolu: yntem ,teknolojide, rekabeti evrede ve rgt yapsnda ska deiimler oluyorsa faydaldr nk baar unsurlar evresel deiimlerle deiir. iin yapsn, iletmeyi neyin baarl yapacan hangi ynetim planlarnn yaplan iin baarl olmasn salayacan anlamak gereklidir Muharrem Kaya: degerlendirmeler nasl yaplacak Muharrem Kaya: vizenin devin ve finalin etkisi nedir Zuhal Tanrkulu: biz bunu bitirmitik Serkan ama teekkrler Aylin stek: :)))) Serkan Elieyiolu: ders bitti ann kardk arada Mehmet Kaan Karaman: hocam sanal ynetici hakknda ne zaman konuabiliriz Zuhal Tanrkulu: Hepsi btn oranlar sistemde var Muharrem Muharrem Kaya: grememisim hocam Serkan Elieyiolu: 2. vize nereye kadar Zuhal Tanrkulu: Tartma listesine yazacam fikirlerinizi listeye yazn Zuhal Tanrkulu: sistem analizinin sonuna kadar Zuhal Tanrkulu: perembe akam grmek zere hoakaln Aylin stek: teekkrler hocam Mehmet Kaan Karaman: hocam siz yorumlarnz ve bilgilerinizi yazacak msnz Hseyin Yaar: ii akamlar Sebire nal: hocam perembe akam bayrama denk geliyor Aylin stek: iyi akamlar Hasan Hseyin Dlek: tesekurler Hseyin ahin: bayramda des varm hocam?

Ahmet zbek: iyi akamlar . Memet Ali Aslan: iyi akamlar millet. Mehmet Kaan Karaman: tartma listesine Sebire nal: ders olacakm mer Sar: iyi akamlar H.ahmet Gtrler: iyi akamlar hocam Sebire nal: hocam perembe akam bayrama denk geliyor Muharrem Kaya: hocam Zuhal Tanrkulu: siz yazn ben de sonunda yazarm Muharrem Kaya: sistemde vize 1 tane gzkyor Mehmet Kaan Karaman: tamam hocam Zuhal Tanrkulu: 2. almad henz Hseyin ahin odadan ayrld. Muharrem Kaya: deerlendirme bakmndan syledim Memet Ali Aslan odadan ayrld. Muharrem Kaya: bir de sistemde gecen hafta dersini yoktu Zuhal Tanrkulu: bayramnz kutlayacam Sebire Alaattin Tun: snav ka gn olacak hocam nk memlekete gidicez ne kadar uzatabilirseniz seviniriz Ahmet zbek odadan ayrld. Sebire nal: yani ders olacak deilmi hocam Zuhal Tanrkulu: snav 2 hafta sistemde. Hoakaln Muharrem Kaya: ders yapacakmyz hocam ylbasnda hocalar gelmemisti Mehmet Kaan Karaman: evet hocam bu ay iinde snav ve devler stste Mehmet Kaan Karaman: tamam hocam Ayhan Adsz: iyi akamlar Cengiz Yolcu odadan ayrld. Erkan Saldr odadan ayrld. Zuhal Tanrkulu odadan ayrld. Mehmet Kaan Karaman: 2 hafta yeter :)

02.02.2005 Tarihli sohbet

H.ahmet Gtrler: sizin blmden varlar herhalde Ayhan Adsz: iyi akamlar Mehmet Kaan Karaman: iyi akamlar Aylin stek: iyi akamalar sebire hanm Zuhal Tanrkulu odaya katld. Sebire nal: hocam iyi akamlar Aylin stek: iyi akamlar hocam Serkan Elieyiolu odaya katld. Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar Sebire nal: Aylin hanm iyi akamlar Hseyin ahin: iyi aksamlar hocam. Mehmet Kaan Karaman: iyi akamlar hocam Ayhan Adsz: iyi akamlar Serkan Elieyiolu: iyi akamlar arkadalar Afar Trk: Zuhal hanm ayn anda 2 sohbetimiz var Serkan Elieyiolu: iyi akamlar hocam Zuhal Tanrkulu: ube ii deildir sanrm Zuhal Tanrkulu: Sistemde ube ii akma grlmyor Afar Trk: iletim sist. dersi var ayn anda Muharrem Kaya odaya katld. Nilgn zel odaya katld. Hseyin ahin: hocam soru bankalarna nasl ulasablrz? bu konuda yardmc olurmusunuz lutfen. Nilgn zel: iyi akamlar Muharrem Kaya: atm kartyla ulasabilirsin seyin Zuhal Tanrkulu: Hangi soru bankasna! Muharrem Kaya: ii akamlar hocam Hseyin ahin: derslerle lgl soru bankasna hocam. Hseyin ahin: y aksamlar mubeccell

Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar Zuhal Tanrkulu: Bugnk konumuz:BLM SSTEMLERNN ORGANZASYONU ve YNETM Muharrem Kaya: ii aamlar okan Alaattin Tun odaya katld. Hseyin ahin: :-) Zuhal Tanrkulu: Gnmzde Biliim Sistemi Yneticisinin Yeri iletme iinde nerededir? Hseyin ahin: ynetim kurulu baskanna bagl yada genel mudure bagl. Hseyin ahin: diger bir degsle tepe ynetme bagl. H.ahmet Gtrler: hocam arkadalarn bir ksm u anda dier dersdeler bu hafta iki ders akt Read Mirzeyev odaya katld. Aylin stek: bakan yardmclar seviyesinin altnda Zuhal Tanrkulu: Doru Aylin Aylin stek: teekkrler hocam Zuhal Tanrkulu: Peki saat 23:00-24:00 arasna dersi alabilirmiyiz? Hseyin ahin: hocam o zaman dersnotlarnda br yanlslk var. Aylin stek: evet hocam siz nasl isterseniz Muharrem Kaya: h Muharrem Kaya: hocam gece saat 12 de ders mi olur Read Mirzeyev: hocam ben yeni katldm. hangi dersden bahsediyorsunuz? Serkan Elieyiolu: ne oluyor Hseyin ahin: ayln ders tek basna slemek styorsun galba. Nilgn zel: olmaz hocam Muharrem Kaya: cok gec Zuhal Tanrkulu: Tamam vazgetim devam ediyoruz Read Mirzeyev: gec Aylin stek: ben her eye uyarm hseyin ahin Alaattin Tun: 22:00 23:00 olsun Nihal Burcu Kahveci odadan ayrld. Erkan Saldr odaya katld. Zuhal Tanrkulu: 22:00 23:00 de baka dersim var

Hseyin ahin: sen uya blrsn ama bzler uyablrmyz. Hseyin ahin: bakalm Aylin stek: o senin sorunun Serkan Elieyiolu: yanl derse mi girdim Muharrem Kaya: seyine uymuomus aslnda bu saatte bana uymuyor misafirlikteyim su an Zuhal Tanrkulu: Biliim yneticisinin konumu hangi yllarda ve hangi etkilerle deiti? Hseyin ahin: ne demek senn sorunun.bencllk etme dger nsanlarada sayg goster. Zuhal Tanrkulu: Kendi aramzda konumayalm Muharrem Kaya: satasma var hocam Zuhal Tanrkulu: soruyu tekrarlyorum: Biliim yneticisinin konumu hangi yllarda ve hangi etkilerle deiti? Ahmet zbek odaya katld. Ahmet zbek: iyi akamlar. Hseyin ahin: ayln benmle saygl konus. Hseyin ahin: ozelden sana yaksmayan seyler soyleme. Mehmet Kaan Karaman: 1980 ile 1990 yllarnda PC teknolojisinin geliimi deiti Serkan Elieyiolu: 1980 - 90 ylarnda zgr etin odaya katld. Mehmet Kaan Karaman: bununla yerel alar da gelimitir Serkan Elieyiolu: PC lerin geni apl kullanm Zuhal Tanrkulu: Her iki nedende doru Erkan Saldr: 1980 ler sonrasnda fiyatlarn dp bilgisayarlarn tm alanlarla entegre olmaya balamasyla yaygnlat Mehmet Kaan Karaman: u birimlerde kullanclar merkezi bir sistemde birlemitir. Aylin stek odadan ayrld. Serkan Elieyiolu: Bunun sonucunda sadece ilevsel blmlerde alanlarn deil herkesin gl kiisel bilgisayarlar oldu Zuhal Tanrkulu: PC ncesi sistemleri nasld? Muharrem Kaya: delikli kartlar vard hocam Osman Erdal Dedelerolu odaya katld. Ahmet zbek: zor makinalard Hocam. Lamballar Zuhal Tanrkulu: A yaplar varmyd?

Osman Erdal Dedelerolu: iyi akamlar zr geciktim Zuhal Tanrkulu: iyi akamlar Mehmet Kaan Karaman: biliim sisteminde bilgiler ileniyordu ama ynetilemiyordu Erkan Saldr: hocam biz CIO kavramindan mi bahsediyoruz ? Biliim ynetici denildiinde Osman Erdal Dedelerolu: analog bilgisayarlar m konuuyoruz Mehmet Kaan Karaman: bilgilerin ynetilmesi kuruma daha ok deer katmakta Muharrem Kaya: hocam koaksiyel kablolarla kurulu bir ag vard ama 80 oncesi varmyd bilmiyorum Zuhal Tanrkulu: biliim yneticisinini iletme iindeki konumu, etkinlii ve biliim alanlarnn ynetimi konumuz Serkan Elieyiolu: Bilgilerin ilendii merkezi bir yap vard Zuhal Tanrkulu: Bu soruyla vurgulamak istediim a sistemleri sayesinde ynetimde de hiyerarinin azalmas Erkan Saldr: tek merkez ana bilgisayarlar vardi sadece bu merkez bilgisayarlarda allp neticeler paylalyordu Osman Erdal Dedelerolu: geri tepme etkisi :-) Ahmet zbek: evet yatay organizasyonlar geliti Hocam. Serkan Elieyiolu: zaten yerel alar sayesinde biliim sisteminin ynetimi merkezden bireylere doru yneldi. Osman Erdal Dedelerolu: st kdemelerle iletiim kplaylat Mehmet Kaan Karaman: kurum iinde bilgi paylamnda kolaylatrmtr ve hzlandrmtr Zuhal Tanrkulu: te konumuz hem genel olarak iletme ynetiminde hiyerarinin azalmas hemde BS yneticisinin rolnn stratejik hal almas Osman Erdal Dedelerolu: tepe yneticiler daha derin bi sevyeden bilgi alabilir oldular Zuhal Tanrkulu: ve bilgi kullanan tarafndan retilebilir oldu nk herkesin kendi akll PC leri oldu Erkan Saldr: hatta CEO konumunda - CIO (chief information officer) Ba bilgi yneticileri blmleri oluturuldu. Mehmet Kaan Karaman: evet bilgi daha etkin ynetilebilir bir altyapya kavutu Zuhal Tanrkulu: Bu durumda Biliim bakanlnn grevleri neler olmal? Erkan Saldr: teknolojik stratejik kararlar almak ... Hseyin ahin: Teknolojiyi i stratejisiyle ayn noktaya getirmek Mehmet Kaan Karaman: biliimin kullanm hakknda yneticileri eitmek

Osman Erdal Dedelerolu: srelerde zaman faktrn minimize etmek Osman Erdal Dedelerolu: zamana bal verim kayplarn nlemek Ahmet zbek: yi Ynetim iin teknolojik stratejik kararlar belirlemek. Osman Erdal Dedelerolu: makina gc ile ii hzlanmasna katkda bulunmak Mehmet Kaan Karaman: yeni teknolojileri deerlendirmek bunu birlikte sistemi gelitirmek Serkan Elieyiolu: Bilgi eriimini salamak ve gelitirmek Serkan Elieyiolu: letme iinde balantlar oluturmak Serkan Elieyiolu: Mevcut sistemi geniletmek Alaattin Tun: Sistem ve mimari standard salamk Serkan Elieyiolu: Yeni kan teknolojileri deerlendirmek vs..... Sebire nal: sadece bilgisayar sistemleri deil, ayn zamanda ii gelitirme, destekleme ve yenilikler .... Zuhal Tanrkulu: Biliim sistemi planlama konusunda neler sylemek istersiniz? Alaattin Tun: ilk ynetsel roldr Sebire nal: BS ynetiminin en st seviyesi, BS stratejik plannn gelitirilmesi ilemidir. Mehmet Kaan Karaman: kurumdaki btn birimler aras bilgi paylamn salayacak olmal Erkan Saldr: Biliim sisteminde gelecee ynelik almalar belirli bir alanda belirlememizi salar Alaattin Tun: ama belirlenir yollar tanmlanr Ahmet zbek: ok stratejik bir katmandr. Osman Erdal Dedelerolu: sistem planlama hem yazlm hemde donanm srmekle ile ilgili Serkan Elieyiolu: Planamann ilk aamas iletmede kullanlanacak BT ve iletmenin bu teknolojiye uyarlanmas gereklidir. Mehmet Kaan Karaman: stratejik planlar gelitirmelidir Zuhal Tanrkulu: Evet bu saylanlarn hepsi geerli,planlama BS yneticisinin en ba grevlerinden biri. Serkan Elieyiolu: yani iletmede Bs ne uygun teknoloji salanmaldr. Erkan Saldr: uzun vade planlama = stratejik planlama Ahmet zbek: Proje Ynetiminin hem teknik hemde iletiimin koordinasyonunun gerekletii sre. Zuhal Tanrkulu: BLM SSTEM STRATEJK PLANI HAZIRLAMA AAMALARI ?

Mehmet Kaan Karaman: analiz Mehmet Kaan Karaman: stratejik amalar iin amalar hazrlanr Sebire nal: - irketin i stratejisi Mehmet Kaan Karaman: stratejik planlar pardon Sebire nal: Bilgisayar mimarisi startejik plan Serkan Elieyiolu: analiz, hedef gelitirme ana plan gelitirme Zuhal Tanrkulu: Bu konuda Boar'n d ne? bilen varm? Alaattin Tun: analiz, hedef gelitirme,ana plan,uyguayclara devir Serkan Elieyiolu: Planlamay yapan kiilerin grevi uygulayclara devretmesi Zuhal Tanrkulu: soru tekrar: Bu konuda Boar'n d ne? bilen varm? Mehmet Kaan Karaman: yazlm mhendislii aamalar ile desteklemek mi hocam Serkan Elieyiolu: Stratejik konu ile zengin teknoloji sein, en nemli sreleri yaplabilir hale getirmek iin bunlar kullann. Osman Erdal Dedelerolu: sylermisiniz hocam Zuhal Tanrkulu: neyi Erdal Mehmet Kaan Karaman: ie gre teknoloji seimi yapmak Zuhal Tanrkulu: Cevab Serkan verdi Osman Erdal Dedelerolu: ok Osman Erdal Dedelerolu: anlamamtm Zuhal Tanrkulu: Ders notlarnda var zaten ok nemli bir t aslnda notlardan sonra tekrar okursunuz Osman Erdal Dedelerolu: bu notlar daha sonra eriebilecekmiyiz Osman Erdal Dedelerolu: dnem sonunda Osman Erdal Dedelerolu: yada mezun olunca Zuhal Tanrkulu: u an sistemde ykl zaten Osman Erdal Dedelerolu: ama yazn okumak isteyebiliriz Osman Erdal Dedelerolu: bu dersin notlar ok gzel ierik olarak Osman Erdal Dedelerolu: ama k younluundan ok vakit bulamyoruz Zuhal Tanrkulu: Teekkrler Erdal, Kitap olarak basarsak ancak o zaman kat ortamda eriim mmkn

Osman Erdal Dedelerolu: pdf de olabilir Osman Erdal Dedelerolu: ben bu komuda baya yaz okudum Osman Erdal Dedelerolu: ok sk notlar bunlar Osman Erdal Dedelerolu: kyaslaynca Erkan Saldr: trkiyede biliim yneticileri kurum ii programclarn yneticiliini yapyor bu durumdan kurtarlmal daha fazla yetkiler verilmeli Osman Erdal Dedelerolu: kendi hesabma ok faydalandm Mehmet Kaan Karaman: yaln hoca alamazsnz demiti ama mezulara vermek sakncal olmasa gerek Erkan Saldr: karar alma mekanizmasnda daha fazla yer almallar Zuhal Tanrkulu: Evet konular nemli ve zerinde srekli tartlan eyler. Zuhal Tanrkulu: Yeni soru: BT planlama ve gelecek tahmininde unsur nedir? Osman Erdal Dedelerolu: evet ben daha nce odt de katldm orda notlar alabiliyoduk Mehmet Kaan Karaman: gelecektek idonanm, yazlm ve eleman ihtiyalar Zuhal Tanrkulu: eminmisin Kaan? Alaattin Tun: zaman genili derinlik Serkan Elieyiolu: Zaman ufku genilik derinlik Zuhal Tanrkulu: Doru Alaattin Serkan Elieyiolu: Zaman ufku, plann kapsad zaman erevesi Zuhal Tanrkulu: evet Serkan Elieyiolu: Genilik: Plann kapsad teknoloji evresi Erkan Saldr: gelecek tahmininde en nemli unsur istikrarl bir ortam(belirsizlik olmamaldr) BT planlama ve yatrmlarnda istikrar ok nemlidir. Mehmet Kaan Karaman: evet serkann dedii.. Serkan Elieyiolu: Derinlik: Plann ierdii ayrnt seviyesi Osman Erdal Dedelerolu: piramidin stne ktka soyutluk artyor :-) Zuhal Tanrkulu: Demekki BS yneticisi olduumuzda belkide u anda Planlamada dikkat etmemiz gerekenler bu unsurlar Ahmet zbek: kesinlikle Hocam. Serkan Elieyiolu: Peki hocam zaman iletmeye gre mi belirleyeceiz

Zuhal Tanrkulu: Bunlar bilmek ilk aama belki de en kolay aamas, ancak Vehbi elikba odadan ayrld. Osman Erdal Dedelerolu: son kullanma tarihi var bide bunu hep vurguluyolar Zuhal Tanrkulu: bilmek yeterli deil nemli olan uygulayabilmek Zuhal Tanrkulu: letmenin yapt ie ve iletme evresine gre Zuhal Tanrkulu: evreden kast: Mteriler, rakipler, lke ve dnya koullar vb. Vehbi elikba odaya katld. Mehmet Kaan Karaman: ak sistemler gibi Serkan Elieyiolu: BT alannda her geen gn yenilikler ortaya kyor. bu gelimeler zaman konusunda sknt yaratmaz m Serkan Elieyiolu: Mesela uzun vadeli planlamalar da Zuhal Tanrkulu: Evet ancak her gelimeyi uygulamak zorunda deiliz Erkan Saldr: BS yneticisi yeni teknolojileri ok yakndan takip etmeli ama ok hzl bir teknoloji geliimi var Zuhal Tanrkulu: Takip etmeli bilmek zorunda srekli okuyacak renecek Zuhal Tanrkulu: Artk her meslek byle Zuhal Tanrkulu: Bu nedenle yaam boyu eitim kavram dodu Sebire nal: evet hocam ok haklsnz Erkan Saldr: zor bir grev :) Alaattin Tun: hocam biz konular reniyoz ama akcas bu noktada kitaplar gerekli Sebire nal: gerekten ne kadar rensekde sanki sfr dzeyde gibi oluyor insan Zuhal Tanrkulu: Eskisi gibi okulu bitirene kadar ren sonra rendiklerinle bir mr idare et. yok artk Muharrem Kaya: hocam yaam boyu eitimin uygulanabilriligi nedir Osman Erdal Dedelerolu: istihdam mr 3 yl :-) Sebire nal: hi yetmiyor Erkan Saldr: zellikle biliimde bu mmkndeil her saniye yeni gelimeler oluyor Zuhal Tanrkulu: Gmzn sorunu artk bilgi eksiklii deil, artk sorun anlaml bilgiyi seebilmek Zuhal Tanrkulu: Gnmzn Muharrem Kaya: yani yaplabilirmi manasnda soruyorum Zuhal Tanrkulu: Hepsini renebilirmiyiz anlamnda soruyorsan hayr ancak temel bilgilerimiz

Zuhal Tanrkulu: gerektiinde hepsini anlayacak ve renecek noktada olmal Muharrem Kaya: yani hocam benim zamanmda cobol vard sonra pascal ckt sonra delphi simdide .net ckt Muharrem Kaya: korkuyorum sektor cok hzl byyor Mehmet Kaan Karaman: insann bir taraf yaam boyu eitim olmal. ama ou kii bunu okul sonras brakyor Serkan Elieyiolu: Sen okadar yalmsn muharrem Osman Erdal Dedelerolu: aslnda bymyo Serkan Elieyiolu: :)))))))) Muharrem Kaya: her tarafm srlsklam serkan ama bazen havlu alp kurulanoyrum Osman Erdal Dedelerolu: 20 yl nce ne yapyosa imdi de o sunum biimi deiti sadece Erkan Saldr: biliim yneticileri yazlm yamaktan deil bu eylemi gerekletirenleri ynlendirmek grevleri Zuhal Tanrkulu: renmeyi yaa balamayalm insan heryata renebilir Erkan Saldr: yamaktan =yazmaktan Muharrem Kaya: ne yaplabilir bilmiyorsan altndakilerdende isteyemezsin Zuhal Tanrkulu: Erkan ok doru BS yneticisi ynlendirici kii Serkan Elieyiolu: nsan hayatnn her evresinde reniyor Zuhal Tanrkulu: ancak ynlendirdii ilerinde ok uzanda olmamal Zuhal Tanrkulu: konular genel hatlaryla bilmelidir Fatih Beydoan odadan ayrld. Alper zelik odadan ayrld. Osman Erdal Dedelerolu: kod yazmak duvar rmeya benzer derdi bi hocamz siz mimar olun Memet Ali Aslan odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Bu nedenle zaten Ynetim Biliim Sistemleri adl temel bilim dal dodu. Nilgn zel odaya katld. Memet Ali Aslan: iyi akamlar, saatleri kartrmm :-) Muharrem Kaya: osman hoca 1960 larda m derdi hocanz bunu :), Erkan Saldr: biliim yneticisini daha ok iyi iletiim kurabilen ynetici iadam olarak deerlendirebiliriz Nilgn zel odadan ayrld. Zuhal Tanrkulu: nceleri byle bir uzmanla gerek yoktu Erkan Saldr: konuyada vakf olucak

Osman Erdal Dedelerolu: yok eniac kullanyoduk ozamanlar Osman Erdal Dedelerolu: soba derdi de yoktu Muharrem Kaya: way be uniacn kardesi Serkan Elieyiolu: nceleri BS kavram yoktu ve buna da gerek yoktu Muharrem Kaya: erdal amca onun lambalar patlomus sk sk doru mu Erkan Saldr: bende vaxlardan var Osman Erdal Dedelerolu: sadece 10dk alyodu bin bcek yznden ksa devre oldu Osman Erdal Dedelerolu: bug laf ordan kalma Zuhal Tanrkulu: Son soru: BS alanlarn nasl ynetmeli? Erkan Saldr: alanlaryla iletiim iinde olmal + ... Nilgn zel odaya katld. Mehmet Kaan Karaman: alma saatleri esnek olmal Osman Erdal Dedelerolu: hangi dzeyde bs alan Ahmet zbek: 360 derece performansa dayal ynetim ile ok mutlu olurlar. Osman Erdal Dedelerolu: sistemciler krktr biraz Zuhal Tanrkulu: Erdal bu ne demek? Alaattin Tun: kiisel zellikleri dikkate alarak iletmenin ihtiya ve hedefine uygun Memet Ali Aslan: Her trl teknolojik imkan ve eitimi salamal. Esnek saatler uygulamal Sebire nal: ynetici i kolununkoullar ve cret dzeyleri konusunda hassas davranmal Erkan Saldr: olaylar anlayan zm reten ve mantkl kararlar veren bir ynetici olmal Osman Erdal Dedelerolu: byani profesyonellerle mptelalar arasnda bi fark var Serkan Elieyiolu: projenin durumunu kullanclarla ve ekibin dier yeleriyle mzakere etmeli Osman Erdal Dedelerolu: bu ikisi farkl ynetiliyo Zuhal Tanrkulu: En ok cevap bu soruya geldi galiba biraz da dilek ve neriler oldu Erkan Saldr: birazda yneticinin yetkileriyle alakal aslnda uan trkiyede bir ok biliim yneticisinin tam yetkileri yok o yuzden her koulu salayamyorlar Memet Ali Aslan: :-) dileimiz yksek maa versin Erkan Saldr: daha ok programc obanl yaptrlyor Memet Ali Aslan: Bu arada Erkana katlyorum

Mehmet Kaan Karaman: hocam alma saatleri ok fazla ne zaman iten kaca belli olmuyor Osman Erdal Dedelerolu: evet programclar da belgeleme yapmamak iin direnirler Zuhal Tanrkulu: Sizler ynetirken btn bunlar hatrlayarak ynetirsiniz Alaattin Tun: olabilirsek eeeewet Memet Ali Aslan: Eminim, kimse imdi sylediklerini uygulamaz Memet Ali Aslan: Konum, sorumluluklar deitirir Serkan Elieyiolu: ynetmek sanattr Aylin stek: diktatr lider deil demokratik lider vasflar tayabilmeli Serkan Elieyiolu: ve herkes sanat olamaz Mehmet Kaan Karaman: hakeden yksek maa alyor geri:) Memet Ali Aslan: Ben ynetici olursam, minumum saat ve maxsimum alma sresi isterim :-) Osman Erdal Dedelerolu: josph weizenbaum bunu ok gzel aklam arkadalar Memet Ali Aslan: Ben ynetici olursam, minumum maa ve maxsimum alma sresi isterim :-) Memet Ali Aslan: :-) Osman Erdal Dedelerolu: kitap 75 de yazlm Zuhal Tanrkulu: Arkadalar, bildiiniz gibi bu hafta itibariyle smestre ve dersimiz bitmi oldu. H.ahmet Gtrler: ok Hseyin ahin: slerde tatl olacakm hocam :-) Memet Ali Aslan: Hocam, daha yeni snmaaya baslamstm Serkan Elieyiolu: Yarn ders var m hocam Serkan Elieyiolu: sistemde var gzkyor da Mehmet Kaan Karaman: yarn vard hocam Zuhal Tanrkulu: Hayr yarn ders yapamayacam iin bu gne mecburen almtm Hseyin ahin: genel snavlardak sorularn kaynaklar ne olacaktr hocam. H.ahmet Gtrler: ama biz zor durumda kaldk Sebire nal: hocam dev teslim tarihini erteleyebilirmisinz Sebire nal: bu hafta zor bir haftadayz Serkan Elieyiolu: evet hocam

Zuhal Tanrkulu: Ne yazkk erteleme yapamyorum ayrca mutlaka sistemden devi gndermeniz gerekli Sebire nal: o zaman yandm Ahmet zbek: Hocam sevgi ve sayglarm sunar ok teekkr ederim. Deerli bilgilerinizi bizlerle paylatnz. Sizi istemeden zdysek affedin. Erkan Saldr: yardmlarnz iin teekrler hocam, iyi BT yneticisi olmaya alacama kendi adma sz veriyorum :) Memet Ali Aslan: Ahmet'e katlyorum Aylin stek: her ey iin teekkrler hocam Osman Erdal Dedelerolu: evet ben kendi hesabma ok faydalandm teekkrler hocam Memet Ali Aslan: Snavda greceiz, deilmi hocam Aylin stek: bende kendi hesabma ok ey rendim sizden Zuhal Tanrkulu: Snav ben vermiyorum Ankara'da grevliler yapyor Sebire nal: hocam bende arkadalarn dncelerini paylayorum ve teekkr ediyorum Alaattin Tun: hocam 2. dnem derse girecek misiniz? Memet Ali Aslan: :-( Osman Erdal Dedelerolu: sizinle karlama ansmz olamyacak m hocam Vehbi elikba: teekkrler hocam... H.ahmet Gtrler: hocam herey iin teekkrler Serkan Elieyiolu: Hocam snavlarla ilgili tyo var m Serkan Elieyiolu: sorularla ilgili Zuhal Tanrkulu: Ben de sizleri tandma ok memnun oldum gzel bir smestre geirdik, yararl olabildiysem kendimi mutlu hissedeceim Zuhal Tanrkulu: Derslere katlmnz iin sizlere ben de teekkr ederim. Nilgn zel: ok tkler hocam ok yarrl oldunuz Memet Ali Aslan: Teekkrler, hocam Zuhal Tanrkulu: Dnem iindeki sorulara benzer sorular arasndan seiliyor. Alaattin Tun: gerekten faydal oldu. teekkrler ama kitabn karsanz herkese faydal olur diye dnyorum Zuhal Tanrkulu: Hepinize yaamboyu salk, mutluluk ve baar diliyorum Hseyin ahin: tesekkurler hocam.

Nilgn zel: hocam final snavnda tanacakmyz ? Sebire nal: teekkrler hocam Erkan Saldr: saolun hocam sizede Zuhal Tanrkulu: Maalesef Nilgn snav Ankara'da yapacaklar Aylin stek: teekkrler hocam iyi akamlar Ahmet zbek: Teekkrler Hocam. Nilgn zel: peki Alaattin Tun: haricinde grebileceimiz mail atabileceimiz bir adres var m vveya verebilirmisiniz? Aylin stek: umarm II.dnemde sizinle birlikte oluruz Osman Erdal Dedelerolu: baka dersimize gelecek misiniz Osman Erdal Dedelerolu: hocam Hseyin ahin: hocam ders cnde olusan negatf durumdan dolay szden ve dger arkadaslardan ozur dlerm. Zuhal Tanrkulu: Sistemden herzaman bana mail gnderebilirsiniz Alaattin Tun: ok Zuhal Tanrkulu: Neden zr dilendiini ben unuttum hi hatrlamyorum Hseyin ahin: :-) Zuhal Tanrkulu: Seminer dersi vereceim Ahmet zbek: nerede Hocam. Osman Erdal Dedelerolu: semeli mi Aylin stek: III.dnem de var sanrm Serkan Elieyiolu: kabilirmiyiz hocam Zuhal Tanrkulu: Evet 3. dnemde. Zuhal Tanrkulu: Tabii kabilirsiniz, dersimiz bitmiti. Aylin stek: bu gzel bir haber hocam Serkan Elieyiolu: Her ey iin ok teekkr ederim tm arkadalara finallerde baarlar Hseyin ahin: iyi aksamlar arkadaslar Aylin stek: sizinle tekrar birlikte olacaz Serkan Elieyiolu odadan ayrld.

Alaattin Tun: hocam herey iin teekkrler Ahmet zbek: cmleten iyi akamlar Aylin stek: iyi akamlar Aylin stek: herkese iyi akamlar Zuhal Tanrkulu: yi akamlar, snavda baarlar Memet Ali Aslan: iyi akamlar Nilgn zel: iyi akamlar Aylin stek: teekkrler mer Sar odaya katld. H.ahmet Gtrler: iyi akamlar iyi geceler hetkese Erkan Saldr: iyi akamlar Memet Ali Aslan odadan ayrld. Sebire nal: herkese iyi akamlar Osman Erdal Dedelerolu: iyi akamlar Alaattin Tun: herkese iyi akamlar Mehmet Kaan Karaman: hocam ilerde verdiiniz seminerlerde size tekrar merhaba diyebilirim Mehmet Kaan Karaman: istanbuladaym brahim etin odadan ayrld. Zuhal Tanrkulu: Sizlerle tekrar karlamaktan ok mutlu olurum Mehmet Kaan Karaman: daha nce trkiye internet konferasnda seminerde sizi dinemitim Erkan Saldr odadan ayrld. Alaattin Tun: boun ddaki mail adresinize mail atmtm hi bakyormusunuz Erkan Saldr odaya katld. Zuhal Tanrkulu: ok mail geldii iin yesevi sistemi daha kolay takip edebiliyorum Alaattin Tun: ok hocam Zuhal Tanrkulu: Snava kadar soru ya da sorunlarnz olursa bana herzaman mail atabilirsiniz. Zuhal Tanrkulu: Daha sonra da tabii ki mail yazabilirsiniz. Snavlarnz nasl geti neler yapyorsunuz haber verirseniz sevinirim. Mehmet Kaan Karaman: teekkurler hocam Vehbi elikba odaya katld. Zuhal Tanrkulu: Hoakaln, baarlar zgr Kl odadan ayrld.

Alaattin Tun: walla hocam grmek istiyoruz inallah siz de msaait olursunuz mutluluklar iyi akamlar H.ahmet Gtrler odadan ayrld. mer Sar: iyi akamalar Aylin stek: imdisen heyecan bastrd final heyecan Mehmet Kaan Karaman: teekkrler hocam herey iin Alaattin Tun: arkadalar finalde herkese baarlar dilerim Erkan Saldr: teekkrler herkese baarlar dilerim Erkan Saldr: iyi akamlar mer Sar: bende herekese baarlar diliyorum Aylin stek: bende herkese baarlar dilerim Afar Trk odadan ayrld. Derya Bozkurt odadan ayrld. Vehbi elikba odadan ayrld. Aye Betl Dnmez odadan ayrld. Orhan Uzun odadan ayrld. Alaattin Tun odadan ayrld.