Yksek Gerilim G Kesicileri Do. Dr.

zcan Kalenderli

YKSEK GERLM G KESCLERNDE SON GELMELER

Hazrlayanlar: 040000311 Ozan Turul 040000360 Atakan Aksoy 040000378 mran zyurt 040000403 Grkem Arslan 040010262 Kadir Cihan Palta

31/12/2004

YKSEK GERLM G KESCLERNDE SON GELMELER

1865ten beri yksek gerilim g kesicilerini kullanlmaktadr. lk olarak haval kesiciler imal edilmitir. 1890l yllarda ise yal kesicilerin retimine balanm ve 1900l yllara gelindiinde az yal kesiciler retilmitir. Bunlar 1930lu yllarda retimine balanan basnl haval kesiciler izlemitir. Gnmzde en ok tercih edilen SF6 gazl kesicilerin 1950lerde, vakumlu kesicilerin ise 1960larda imal edilmeye balanmas kesici geliiminde bir a atlanmasna neden olmutur. Yakn bir zamana kadar Avrupada ve lkemizde orta gerilim alt tesislerinde ounlukla tam yal, az yal ve basnl haval kesiciler kullanlmaktayd. Basnl haval kesiciler ark frnlar v.b. gibi ar iletme artlarnn sz konusu olduu tesisler iin, tam yal ve az yal kesiciler de enerji datm tesisleri iin n grlmekteydi. Ancak zamanla ebekelerin bymesi ve ama glerinin artmas, kesicilerin ok sk alterleme yaparak bakm periyotlarn ksalmasna neden olduundan, daha az bakm gerektiren kesici tiplerine ihtiya hasl olmutur. Bu nedenle daha az bakm gerektiren vakumlu ve SF6 gazl kesiciler gelitirilmi ve zellikle alterleme saysnn fazla olduu yerlerde gittike artan bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Bilindii gibi kesicinin en nemli grevi ksa devre annda devreyi amaktr. Kesicide ama annda meydana gelen arkn sratle sndrlmesi, pepee ama ve kapama yaplabilmesi, hzl ama kapama yaplabilmesi ve kontaklarn nominal akmlar snmadan, ksa devre akmlarn ise ksa bir sre iin tayabilir durumda olmas en ok aranan zelliklerdir. Son yarm yzyl iinde g iletim sistemlerinin gerilimleri 110 kVlardan 750 kVlara ulamas ve bunun sonucunda ksa devre ama gleri 1000 MVAdan 50000 MVAlar mertebesine gelmesi ve ksa devre akmlarnn bym olmas nedeniyle kesicilerin ileri daha da zorlamtr. Yine bu sre zarfnda sistem stabilitesi bakmndan toplam kesme sresi olduka ksalmtr. Kazanl tipteki yal kesicilerde kesme sresi 10 - 20 periyod gibi uzun srelere varrken, ark soutma sisteminin gelitirilmesi ile bu sre nce 6 - 8 periyoda ve daha sonra 2 periyoda indirilebilmitir. Bugn yksek g istasyonlar iin 0,5 periyotta kesen generatr g kesicileri gelitirilmitir. Elektrik enerjisine olan talebin gittike artca bir gerektir.

nmzdeki 25 yl iinde gelimi lkelerde 750 - 15000 kVluk enterkonnekte ebekelerde, 20000 - 30000 MWlk kurulu glere eriilecei tahmin edilmektedir. Bu gelime sonucunda g retiminde 30000 MWlar mertebesinde daha byk g santralleri ortaya kmas beklenmektedir. Halen gelitirilmekte olan ksa devre snflandrma tekniklerine ramen sistem stabilitesi bakmndan, 1 periyotta kesen ve empedans deiimi, akm snr ile senkronize edilmi ok gl kesicilere ihtiya olabilecei tahmin edilmektedir. Trkiye enterkonnekte ebekesi bugn yaklak olarak 20000 MWlk bir kurulu gc sahiptir. Bu nedenle Trkiye enterkonnekte ebekesinin bu tr problemlere uzak olduu sylenebilir. Fakat, lkemizin gelime srecinde olduu ve elektrik enerjisine olan ihtiyacn hzla artaca gz nne alndnda lkemizin de bu tr konulara imdiden eilmesi yararl olacaktr. Gnmzde daha ok kullanlmakta olan SF6l ve vakumlu kesicileri inceleyelim: SF6l Kesiciler Gnmzde yaygn olarak kullanlmakta olan gaz yaltml kesiciler, 1950-1960 yllar arasnda ya ve basn kombinasyonu olarak gerekletirildi. 1960l yllarda Fransada yaplan aratrmalarda bazen SF6 gaz bazen de basnl hava kullanld. Aratrmalarn sonuncunun imalatlar tatmin etmesi zerine bugn ok geni kullanm alanna sahip olan SF6 gazl kesicileri domu oldu. SF6 ak ad slfr heksaflorid olan bir gazdr. SF6, 18.yy. balarnda Pariste Moissanve Lebeu tarafndan ilk defa flor gaz iinde kkrdn yaklmas ile elde edilmitir. 1937de Cooper SF6 gaznn yaltkan olarak kullanlmas konusunda aratrmalar yapm ve SF6nn yaltm gaz olarak kullanlabileceini saptamtr. 1938de Alman Panent Grosse elektrik arkn sndrmek amacyla SF6 gazn kulland. Sanayilemesi 1948de Amerikada balad ve SF6 gazl ilk g alteri 1960da burada retildi. 1966da ise ilk gaz yaltml alt tesisi yapld. 1970den itibaren SF6 gerek orta gerilimde gerek ise yksek gerilim g kesicilerinde ya ve basnl havann yerini ald. SF6 gaz, delinme dayanmnn havann 2 ila 3 kat olmas, kimyasal kararll, sl iletkenliinin iyi olmas, alev almamas ve ark sndrme karakteristiinin iyi olmas

nedeniyle birok kullanm alanna girdi ve gnmzde orta ve yksek gerilim enerji sistemlerinde, gaz yaltml kablo, gazl ayrc, yk ayrcs, kesici, alt dolab ve genel olarak transformatr istasyonlarnda olduka geni bir uygulama alan buldu. SF6l kesiciler hzl kesme sresi sayesinde arzalar hemen nleyebilmeleri ve hzl kesme zamanna bal olarak bakm saysnn az olmas, generatrleri iletim ve g sistemlerine direkt olarak balamada kritik ama ve kapama olaylarnda dier kesicilere gre daha dayankl olmalar, gerilim dmnn azl ve senkronizasyon salama asndan en uygun kesici olmalar balca tercih nedenleridir. Vakumlu Kesiciler Vakumlu kesicilerde ilk nemli aratrma 1926 ile 1931 yllar arasnda California Teknoloji Enstits tarafndan yaplmtr. Bu aratrma sonunda birka laboratuar yaplm, ancak o gnn teknolojisi pratik ve ekonomik bir kesici gelitirmeyi saglayamadg iin almalara son verilmitir. 1950li yllara gelindiinde vakuma ilgi tekrar balam ve aratrmalar tekrar yaplmaya balanmtr. Bunun sonucunda 1960l yllarda, o zamana kadar kullanlan yal kesicilerden daha uzun mrl ve gvenilir olan vakumlu kesiciler imal edilmitir. Vakumlu kesiciler, yapmlarnda kullanlan malzemeler asndan doa dostudur. Canllar iin zararsz olan ve yangn tehlikesi iermeyez. Bu nedenle SF6 gazl kesicinin kullanmnn minimuma indirgenmeye alld yerlerde en ok tercih edilen kesici tipidir. Doaya zarar vermemelerinin yannda, devre kesme karakteristiinin iyi olmas, gvenli olmas, bakm maliyetinin dk olmas, kompakt boyutlar nedeniyle, kk hacim ve dk kesici arlklar olmas nedeniyle gnmzde olduka fazla tercih edilmektedirler. Gnmzde 6-36kV gerilim kademelerinde vakumlu kesiciler geni bir kullanm alanna sahip duruma gelmilerdir. retilen tm kesicilerin iinde bu gerilim kademesi iin retilen bu tr anahtarlama elemanlarnn pay Avrupa ve Amerika da %70, Japonya da %100 ve Rusya da %50dir. Bugn 100kA e kadar ksa devre akm kesebilen anahtarlama elemanlar mevcuttur. Bu nedenle vakum teknolojisinin yeterince gelitii sylenebilir ve kesici kapasitelerini

arttrmaktan ok maliyeti daha dk, daha ucuz, daha gvenilir ve bakm olduka az kesicilerin gelitirilmesi amalanmaktadr.

1000 kV SF6 GAZLI YKSEK GERLM KESCLER

Gnmzde 1000 kV luk enerji iletim hatlar, gerekli yksek gerilim korunumuyla, tercih edilebilir koullarda kurulabilir. Herkes tarafndan bilinen Mitsubishi Elektrik, bu yl 1000 kV luk gazl yksek gerilim g kesicisini (GCBs) bu koullar iin retmitir. Yeni Gcb ile birlikte gelen yeni diren metodu, devre kapamalarnda 550 kV luk sistemlere benzerken, devre amalarnda yepyeni kesim metodlarn da getirmitir. Bu yeni sistemde kullanlan, diren serisi 550 kV Gcb lere gre 15 kat daha uzun olmakla beraber, ana kesicilerden sonra belli bir zaman aralnda diren kesicilerin almasn salayan bir gecikme fonksiyonu iermektedir. retim aamasnda iki farkl problemle karlalmtr. Bunlardan birincisi, her gl ve ar ekipman eliinde ki bu ekipman iinde dnyann en yksek kapasitorlu ve ana kesicileri kontrol iin hidrolik bir mekanizma vardr, gvenilirlii salamak, ikincisi ise diren tasarm ve diren kesicileri iin yeni teknoloji gelitirmek olmutur. Dier taraftan baka bir problem ise bu kesici, diren serilerini ve dier elemanlar birbirinden bamsz olacak ekilde yaratmak, ve balandnda ise maksimum gvenlii yine elde barndrmakt. Ana konta 550 kVluk kesicilere gre %30 daha hzl almaktadr . Fakat bu kesicilerde kullanlan, diren kesiciler mkemmel dielektik zellii gerektirirler. Maksimum akmn 2 kA olduu faz d bir kesimde, diren kontaklar elbette ana kontaklardan daha kararsz davranacaktr. Byle bir durumda 1 mikrosaniye kadar bir srede 3 kV gerilim art gzlenecektir. Bylece tepe gerilim deeri, 2515 kV olmaktadr. Ana kesiciler iin hidrolik ilem sistemi ile istenen k 1000 kV elde edilir. Diren kesiciler ise bu art altnda tpk 300 kV GCB gibi davranmay srdrr. Dier taraftan hidrolik basn, kontak alm ve kapamalarnda oluan anlk gerilim deiimleri hari,

dier deiimleri engeller. Bu ilem mekanizmas, kontak am ve kapama durumlarnda, bir gecikme yaratr. Bu fonksiyon daha nce de hidrolik devrelerde gvenlik iin kullanulm bir zelliktir.Diren kesiciler termal ve dielektrik zellikleri defalarca, kullanmdan nce teste tabi tutulur.

1000 kV luk GCB ilk olarak Tokyo Elektrik irketine bal Shin-Haruna Ekipman test merkezinde 1994 ylnda kullanlmtr. Uzun sreli gerilim ve akm testleri 1995 ylnda balam ve hala aktif durumda devam etmektedir.

TOSHIBA SF6 GAZLI KESCLER

Giri:

Toshiba gazl kesiciler (GIS), ilk defa 1969 ylnda bin farkl istasyonda, be bin tane 72,5 kVtan 1100 kV a kadar gerilim altnda alabilen yardmc rnlerle birlikte kullanlmaya balanmtr. Toshiba en son 1100 kV mertebesinde GIS retmitir.

zellikler:

1. Ergonomi ve ak alan uyarll : Toshiba GIS hem dalk alanda, hem de yerleim alanlarnda fazla bir yere gereksinim duymadan kullanlabilir. 2. evre kirliliine kar korumas : Tm canl paralar, metal bir koruma ierisinde olan GISler kum frtnalarna, atmosfer nem artmas yada tuzlanma gibi reaksiyonlara neden olmaz. 3. Kolay kurulum ve gvenli ilem : Canl paralar (bara ve dier balantlar) kapal ve kontrol edilmesi mmkn klnmayan kapal bir metal ierisinde olduu iin hem kullanclara gvenlik, hem de kuruculara kolaylk salar. 4. Yksek kaliteli yan rnlerle alabilmesi :

Sadece pratik ve gvenli, ayrca ticari anlamda en iyi yan rnleri kullanan GISler, Japon standartlarndan vazgememektedir. 5. Gvenli basn tanklar : Bu tanklar da Japon basn tank prosedrlerine uygun tasarlanmtr. 6. Bilgisayar tabanl retim (CIM) : Mterilerin gven phelerine ve piyasann rn ihtiyacna tam anlamda cevap verebilen GISler, CIM sayesinde retim kaynaklarna bal olarak bir kontrol mekanizmas gelitirmitir.

SIEMENS G KESCLER

Giri

Gvenilir ama ve kapama Birok kez yaplan anahtarlamalarda dahi rated ve ksa devre akmlarn Yksek performans, gvenilir bakm ve cretsiz alma mekanizmalar

tutarl sndrme performansna sahiptirler

Balca Yap Elemanlar Btn Siemens devre kesici eitleri, haval ve gazllar da dahil, ayn elemanlar ierirler, rnek olarak: Engelleme niteleri alma mekanizmas Sealing sistemleri alma denei Kontrol elemanlar

72 kVtan 800 kVa Kadar Olan Devre Kesicileri Engelleme nitesi Balca zellikleri: Anmay nleyici grafit memeler Srekli yksek dielektrik kuvveti Btn performans dizilerine kar tutarl sndrme kabiliyeti Yksek saylarda ksa devre kesme operasyonu Uzun bakm aralklar

alma mekanizmas Temel zellikleri:

alma enerjisi bolluu Uzun anahtarlama dizileri Herhangi bir esnada enerji rezervlerinin gvenli kontrol Yedek kaynak kullanlamaz duruma gelse bile, anahtarlama pozisyonlar Ar gl temeller Dk sesli anahtarlama Ya szntsz ve dolaysyla evreci cretsiz koruma

gvenli olarak devam ettirilir

Yayda Depolanm Enerjinin alma Mekanizmas Balca zellikleri: yap Bakm gerektirmez Titreime kar izole edilmi mandallar arj etme mekanizmasnn ykten bamsz dekuplaj Eriilebilme kolayl 10000 kez ama kapama Karmak olmayan, birka hareket edebilen paralardan oluan salam

PELKA VAKUMLU KESC

Avantajlar: Ar iletme artlar altnda yksek performans PVB tipi Vakumlu Kesiciler , -25 C ve +55 C scaklk, %90-%100 bal nem ve denizden 1000 m ykseklik gibi ar iklim artlar altnda bile, yksek performansla alrlar.

Yksek iletme gvenlii-evre dostu olma nitelii PVB tipi Vakumlu Kesiciler zellikle iletme gvenliini maksimuma kartmak amacyla tasarlanmtr. Ayrca, PVB tipi Vakumlu Kesiciler evreyle dosttur, nk alma srasnda ne evreyi kirletici gaz k vardr, ne de evreyi rahatsz edici grlt oluur. Hibir ekilde alev alma yada patlama riskleri yoktur. 20 yl bakm gerektirmeyen iletme PVB tipi Vakumlu Kesiciler normal iletme artlarnda en az 20 yl bakm gerektirmezler (Yalama, ayarlama, vakum tp deitirme gereksinimleri yoktur). Vakum Tpleri: Tplerin kesme kapasiteleri aadaki gibidir: Anma iletme akmnda (In) : 20 000 defa % 100 anma ksa devre akmnda (Isc) : 100-125 defa Anahtarlama fonksiyonlarnn fazlal

PVB tipi Vakumlu Kesiciler farkl uygulama alanlarnda bir ok ama kapama ilemini mkemmel ekilde gerekletirebilirler. (rnein: yksz trafoda, kablolarda, havai hatlarnda, endksiyon motorlarnda, kapasitr gruplarnda.)

Anma Gerilimi 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV 7.2 kV

Anma Akm 800 A 1250 A 1600 A 1600 A 2000 A 2500 A 2500 A 3150 A 2500 A 3150 A

Ksa Devre Kesme Akm

Ksa Devre Sresi

Kesici Tipi

16 kA 20 kA 20 kA 25 kA 25 kA 25 kA 31.5 kA 31.5 kA 40 kA 40 kA

3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec. 3 sec.

PVB3-16/8 PVB3-20/12 PVB3-20/16 PVB3-25/16 PVB3-25/20 PVB3-25/25 PVB3-31/25 PVB3-31/31 PVB3-40/25 PVB3-40/31

SF6 VE VAKUMLU KESCLERN GELECE

SF6 gaznn azda olsa ozona zarar verdii anlalnca Kyoto zirvesinde SF6 gaznn kullanmna kstlamalar getirildi.tabi bu kstlamadan kesicilerde etkilendi. u an yaplamakta olan gelitirmeler paralardaki kaaklarn azaltlmas, gaz emisyonunun minimuma indirilmesi ve kullanlan paralarn boyutunun kltlmesi ynndedir. Bununla birlikte gelecekte daha iyi bir zm bulunana kadar SF6 gaz kullanlmaldr. nk bu gaz hem iyi bir yaltkan hem de iyi bir ark sndrcdr. Ama SF6 gaznn kullanmnn yksek oranlarda olmasn engellemek iin belli snrlamalar getirilmelidir. Bu snrlamann uygulanmas da kolay bir ekilde olur.rnein SF6yla beraber baka bir gaz kullanlabilir. Bu gazl kesicilerde, kesici kontaklar basnl hava veya manyetik alan etkisinde braklarak arkn sndrlmesi salanarak daha az gaz kullanlmas salanabilir.

Vakumlu kesiciler SF6l kesiciler gibi zararl bir gaz iermez ayn zamanda ok zel karakteristikleri vardr. Yani vakumlu kesicilerin eitli sahalarda zel uygulamalar ile ok yaygn bir ekilde kullanlmas beklenmektedir. Malzeme bilimindeki gelimeler ile yksek gerilim dalnda da birok yenilikler kaydedilebilir. rnein g elektronii cihazlarnda yar iletken elemanlar kullanlarak kayplar 10 kata kadar azaltlyor ve bunun yannda gerilime dayankllk da artrlyor. Bu uygulamalar g kesiciler iinde kullanlabilir. Bilgi teknolojilerinin (IT) kullanm da ok yangnlamaktadr. IT teknolojisi bilgi ak ve kontrol iin ok kullanldr. rnein u an g sistemlerinin denetiminde bu teknolojiler kullanlmaktadr. Kesicilerin anahtarlamalarnda senkronlamay salamak iin bilgi teknolojilerinde de yararlanlabilir. Kaynaklar: 1.zkan, F. Ylmaz, Yksek Gerilim G Kesicileri; Teori Tasarm ve Deneyler. T Matbaas, 169-170, 1994. 2. Yanabu S., Zaima E., Hasegawa T., Recent Development of High Voltage Circuit Breaker for High Voltage Power Transmission and Distribution System, IEEE, 2002 3. Circuit Breakers for 72 kV up to 800 kV, http://www.siemens.fi/evu/ev/download/ peg97/pegt01e.pdf 4. http://www.pelka.com.tr/turlinks/kesici.html 5. Toshiba SF6 Gas Insulated Swtchgear http://www.tic.toshiba.com.au /website/newtic/data/hvgis.pdf 6. Takashi Yonezawa, Tsutomu Sugiyam, Mikio Hidak, Development of a 1,000kV SF6 Gas Circuit Breaker, http://global.mitsubishielectric.com/pdf/advance/vol77/77tr3.pdf 7. http://www.geocities.com/derslerim/ku/kesici.htm