ELEKTRK TESSLERNDE SORUNLAR GVENLK VE TOPRAKLAMADA YENLKLER

Prof. Dr. smail KAIKI Biberach niversitesi Almanya Karlstr. 11, 88400 Bieberach ismailk@t-online.de
ZET Elektrik tesislerinin planlanmas, boyutlandrlmas, hesaplanmas ve deerlendirilmesi iin tasarmcnn geni apta elektrik temel bilgisinin yansra her projede geerli olan Norm ve Standartlara, ynetmeliklere, bilgisayar destekli programlara ihtiyac vardr. Elektrik tesislerinin salkl kurulmas, iletilmesi can ve mal gvenlii asndan ok nemlidir. Bu bildiride IEC ve EN Standartlarndaki yenikler anlatlacak, Trkiyede yaplan hatalar zerinde durulacaktr.

1. BNALARDA ELEKTRK TESSATI Elektrik Kullanm iin Merkezi Danma Brosu "Mesken inaatnda elektrik tesisat - Talepler, proje ve deerlendirme" konusunda DIN 18015 Normu yaynlamtr. Bu alma Tesisatn donanm deeri olarak, binalardaki elektrik tesisatnn kalite ve ilevsel ynlerden deerlendirilebilmesini mmkn klmtr. Tesisatn donanm deeri izelge 1de gsterildii gibi binalarda elektrik tesisleri ve otomasyon, yeni teknik ve bilimsel gelimelere gre yeniden dzenlenmitir.

izelge 1: Binalarda tesisat donanm

Tesis ekli

Tanm

Kalitesi

Normal elektrik tesisi donanm ekli 1 2 3 * ** *** En az donanm tesisi Standart donanm Lks donanm

Otomasyon (akll bina) tesis donanm ekli 1 art 2 art * ** art art En az donanm tesisi Standart donanm (bir ilev alanna sahip)

3 art

***

art Lks donanm (iki ilev alanna sahip)

Projelerde uygulanmas gerekli olan bir ka nemli norm ve ynetmelikleri verelim: IEC 60364 Binalarda Elektrik Tesisleri <1kV (Elektrik Tesisleri Ynetmelii) IEC 60909 Elektrik Sistemlerinde Ksa Devre Hesaplar Elektrik Kuvvetli Ynetmelii Akm Tesisleri

8. Artk akm koruma cihaznn tesisatRCD (Residual Current Protective Device) TN ve TT sistemde her linye iin kullanm zorunlu hale getirildi. 9. R, S, T, Mp yerine L1, L2, L3, PEN (N) terimleri kabul edildi. 10. Kk voltaj ve koruma ayrlmas yerine SELV ve PELV getirildi. 11. Kablo ve iletkenlerin boyutlandrlmasnda 30 derece scaklk kabul edildi. 12. MCB: Hat veya iletken koruma dzenei (halk dilinde otomatik sigorta denir) tanmland. 13. CB: (Circuit Beaker) TMdir. 14. MCCB: Moulded Compound Circuit Breaker, Kompak g alteridir. 15. RCD: Artk akm koruma dzeneidir. 16. RCDBO: Hat koruma dzenei ve artk akm koruma dzenei kombine edilmitir. 17. SPD: Surge Protective Device, Ar gerilim koruma dzeneidir. 3. KISA DEVRE HESAPLARI EN 60 909-0 lk nce elektrik tesislerinde ortaya kan hata akmlarn tanmlayalm [2,3].

EN 50522 Kuvvetli Akm Elektrik Tesisleri ve Topraklamalar >1 kV EN 50110 Kuvvetli Akm Elektrik Tesislerinin letilmesi

2. ELEKTRK TESSAT YNETMELKLERNDE YENLKLER IEC 60 364 IEC 60364, 50 Hz., 1000 V a.a. veya 1500 V d.a. gerilim deerlerine (bu deerler dahil) kadar anma gerilimi olan elektrik i tesislerinin, gvenli ve dzgn almasn salayacak tasarm, uygulama ve iletme kurallarnn belirlenmesi amacyla hazrlanmtr [1]. Sistemler, donanm, uygulama ve ar akm koruma cihazlar sigorta (gG), MCB ile ilgili deiikleri yle sralamak mmkndr: 1. Ama akm iin kullanlan k faktr kalkt. 2. Ama zaman iin 0,1-0,07-0,2-0,4 ve 5 saniyeler getirildi. 3. B,C ve D kesiciler normlat. Ama katsaylar 5, 10, 15 ve 20 kabul edildi. L ve G retimden kalkt. 4. AGde Dokunma gerilimi UB = 50 V AC, 120 V DC ve ev hayvanlar iin 25 Volta indirildi. 5. Dokunma gerilimi YGde 65 Vtan 75 Va kartld. 6. TN, TT ve IT sistemleri kabul edildi. 7. TT sistemi tamamen terk edilmekte.

ekil 1: Hatalarn tanm

Normal iletme artlarnda potansiyelleri farkl olan gerilim altndaki iletkenler arasnda ihmal edilebilir empedansl bir hata sonucu meydana gelen akmlara hata akm denir. eitli hatalar ekil 1de gsterilmitir. TN sistemde hata akm devresini ebeke zerinden (evrim empedans), TT sistemde ise toprak zerinden (toprak evrim empedans) tamamlar. Hata akm : Normal olmayan veya istenmeyen bir yol olumas sonucunda akm akan bir devre durumudur. Genellikle bir yaltm hatas veya yaltmn kprlenmesi sonucu oluur. Hata durumunda, gerilim altndaki iletkenler arasnda veya gerilim altndaki iletkenler ile aktaki veya yabanc iletken blmler arasnda empedansn ihmal edilecek kadar ok kk olaca gz nnde bulundurulmaldr. Ar akm : Beyan deerinden byk btn akmlardr. letkenler iin beyan deeri, akm tama kapasitesidir. Ar akm, ar yk akm ve ksa devre olmak zere ikiye ayrlr. Ar yk akm : Bir devrede hata yok iken, oluan ar akmdr. Ksa devre akm : Normal iletme artlarnda potansiyelleri farkl olan gerilim altndaki iletkenler arasnda ihmal edilebilir empedansl bir hata sonucu meydana gelen akmdr. Ksa devre akm sadece ana d iletken (L1-L2-L3) veya ana d iletken ve ntr (N) arasnda ortaya kar. Projelerde bir ve fazl ksa devre akmlarnn hesab yaplmaldr. Kaak akm : letme aralarnn gerilim altndaki blmlerinin yaltmlar iinden veya zerinden, normal artlarda topraa akan akmdr. Bu akmlar bilgisayar sistemleri iin tehlikelidir. ekil 3 de bir elektrik datm ebekesi ve ksa devre edeer emalar (E) gsterilmitir.
a) Tek kutuplu E b) kutuplu E

ekil 3: Ksa devre hesab

letme cihazlar fazl ksa devreye gre seilecek ve akmn tepe noktas dikkate alnacaktr.

I "k 3 =

c Un 3 Zk

(1)

Dolayl temasa kar korumada, koruma cihaznn ama koullarn salamas iin; TN sistemlerde, I"k1en az (en kk ksa devre akm) hesab, Lmax (en uzun kablo boyu) hesab ve Zs (evrim empedans deeri) hesab yaplacak, tek hat emasnda belirtilecektir. TT sistemlerde; RA (toprak direnci) hesab ; I"k1 (tek fazl hata akm) ve hata akm If hesab yaplacaktr.
" Ik1 =

3cU n 2Z ( 1 ) + Z ( 0 )

(2)

aretlerin anlam: Z(1) Ksa empedans devre positif bileen

4. IEC 60 364-4-41 OK AKIMLAR

Z(0) Ksa devre sfr bileen empedans olarak C Un Gerilim faktr (0,95 ve 1,1) ebeke beyan gerilimi V olarak.

Transformatr ve generatrlerde empedans dzeltme faktrleri dikkate alnacaktr. Ar akmlara kar (ar yk ve ksa devre), ar akm koruma cihazlar bu akmlara gre seilecek ve ayarlanacaktr. rnek olarak: 1. Sigortalar (NH veya DO2): ok yksek ksa devre akmlarnda devreyi hzl bir ekilde aar. Son devrelerde kullanlmaz. Seicilik iin en az 1,6 x In art aranr. 2. Hat koruma cihazlar veya minyatr kesiciler (MCB), A,B,C, K ve D tipleri gibi: A ve B binalarda, dierleri motorlarda kullanlr. MCBlerde seicilik salanamaz. Ama akmlar Ia: B: 5xIn, C: 10xIn, K: 15xIn ve D: 20xIn olmaldr. Termik manyetik alterler (MCCB): Ana kolon ve ok byk yklerde ve motorlarda kullanlr. MCCBlerde zaman ve akm ayar yaplr. Kaak akm rleleri (RCD): Ar yk ve ksa devre akmlarn kesmez. Sadece yaltkanln bozulduu durumlarda, gvde hata akmlarn keser. Ana alter olarak kullanlmaz. 300 mAde S (selektif) sembol aranr.
ekil 4: TT sistemde hatalar

TT sistemde topraklama direncinin hesab, topran zgl toprak direncine ve topraklama elektrodunun tipine bal olarak deiir ve istenilen direnci elde etmek olduka zordur. Dolaysiyle kaak akm rlesinin (RCD) tesisi zorunludur. TT sistemde topraklama artlarn ekil 4 ile inceleyelim [3]. Sisteme ar akm koruma dzenei tesis edilirse, evrim empedans iin

ZS

U0 Ia

(3)

art yerine getirilmelidir. Simgeler: ZS: Akm kayna, kablo ve iletkenler, koruma iletkeni, koruma ve iletme topraklayclarn direnlerinin toplam olarak. Ia: Koruyucu dzenin otomatik almasna sebep olan akm A olarak. U0: Ana d iletken ile toprak arasndaki gerilimi (50 V) V olarak. Koruma dzenin bir artk (kaak) akm koruma dzeni olmas halinde, Iann yerine artk (kaak) altrma akm RCDnin nominal akm I n (r. 30 mA) alnmaldr. TT sistemde sigorta veya minyatr kesicinin yansra RCD her Linyeye kesinlikle tesis edilmelidir. Bu

durumda topraklama direnleri aadaki gibi hesaplanr. Akm devresine RCD tesis edilirse aranan topraklama direnci:

Trkiyede uygulanan tip projelerde yaplan hatalar inceleyelim (ekil 5). 1. Bu tesiste seicilik salanamaz. 2. Ana datm panosuna tesis edilen RCD 300mA selektif olmaldr. 3. Her linyeye edilmelidir. RCD 30mA tesis

RA

50V I n

(4)

forml ile bulunur. IEC 60364 Ksm 41e gre TT sistemde yeni ama zamanlar izelge 2de verilmitir.
izelge 2: TT sistemde yeni ama zamanlar

4. Son devrelere kesinlikle C tesis edilemez. Bunun yerine prizler iin B16A, NYM-J 3x2,5 mm2 ve aydnlatma iin B10 A, NYM-J 3x1,5 mm2 tesis edilmelidir. 5. Topraklama elektrodunun direnci RA en byk kesiciye gre seilmelidir. Aksi takdirde RCDnin altrma akm I n dikkate alnmaldr.

ebeke gerilimi ta

230 V

400 V

> 400 V

0,2 s

0,07 s

0,04 s

5. SECLK IEC 60364-5-53, 710-718 Normal elektrik tesislerinde, hastane ve insan kalabalklarnn olduu bina ve meskenlerde kesinlikte seiciliin salanp salanmad hesap yolu ve lme ile kontrol edilmelidir [4,5]. Tek kutuplu ksa devre hesab yapldktan, kablo ve iletkenler seildikten sonra tesiste seicilik incelenir. IEC 60364 Blm 43 ve 53 e gre tesiste ar akm koruma dzeneklerinin koordinasyonu ok nemlidir. Ama sadece hatann olutuu yerde devreyi amaktr. Trkiyede yaplan projelerde seicilik yoktur. YBKdan itibaren B32, B25 ve B16 A ard arda tesis edilmektedir. Dairelerde her Linyeye kaak akm rlesinin (RCD 30 mA) tesisi zorunludur. Dairenin ana giriine kesinlikle RCD 30mA tesis edilmemelidir. Ana panoda 300mA, RCD seici olmaldr. Bu ancak yangn riski olan tesislerde nerilir. Aslnda buna da gerek yoktur.

6. Ana datm panosu metalden olumu ise topraklama direnci 300 mAe gre hesap edilmelidir. 7. nemli aklama: C minyatr kesici geikmeli deildir. Kesinlikle bina ve dairelerde priz veya klandrma linyeleri iin kullanlamaz.

ekil 5: ebeke incelemesi

Sigortalarda seicilik iin en nemli art bir nceki sigortann anma akm son devredeki sigortann anma akmna gre en az 1,6 (2) kat olmaldr. Termik manyetik alterler ar ykte alterin anma akmna, ksa devrede tek kutuplu ksa devre akmna gre ayar edilmelidir. Her iki koruma dzenekleri iin retici firmalarn

verileride nemlidir. kutuplu ksa devre akmlar iin koruma dzeneinin kesme kapasitesi dikkate alnmaldr. imdi. lk nce ana kabloya B25A-MCB, son linyeye B16A-MCB ile tesis edildiini dnelim. MCB-B16 A, MCB-B25 A, E63 A ve 125 A TM arasnda seicilik erileri:

ay mekanik olarak el ile, her 6 ayda bir elektriksel olarak kontrol edilmelidir. 2007 Temmuz aynda yaynlanan IEC 60364 Blm 41e gre bina iindeki 20 A ve bina dndaki 32 Ae kadar olan tm linyelere (akm devrelerine) kesinlikle 30 mA RCD tesis edilecektir. TT sistemde hata ama sreleri son linyelerde 230VACde 0,2 s ve 400V-ACde 0,07 s olduunun ispat zorunludur. Ana datm panosunda 1 s istenir. TT sistemdeki daha nce geerli olan 5 s ama sresi yrrlkten kalkmtr. rnek: 2 kW bir cihazn iletme akm 8,7 Adir. Normal artlarda bu akm L1 den cihaza gelir ve N zerinden devresini tamamlar. Herhangi bir gvde hatasnda ntr zerinden geen akm gei direncine gre bir miktar bu sefer cihazn gvdesine tesis edilmi olan koruma iletkeni zerinden devresini tamamlar. RCD koruma iletkeni zerinden akan kaak akm grecektir ve devreyi istenilen zaman ve akmda kesecektir. 6. TT SSTEMDE TOPRAKLAMA VE KORUMA (IEC 60 364-54) Temel topraklamann uygulanmas zorunludur (ekil 7) [5,7]. Buna ek olarak kazklar aklmakta veya sadece Levha topraklama uygulanmaktadr. Bu yanltr. Potansiyel dengeleme elektrik ve mekanik iletken tesisler arasnda (rnek gaz, su kalorifer, elektrik ve elektronik tesisler) ortaya kan hatalar nlemek veya en az indirgemek iin yaplan bir ilemdir. Potansiyel dengeleme gvenlik amal olarak (koruma potansiyel dengeleme) her bina ve tesiste uygulanmas zorunlu ve gereklidir. Fonksiyon potansiyel dengeleme iletme artlarndan dolay (rnek elektro manyetik dayanklk veya binalarn yldrma kar korunmas gibi) gereklidir.

625A ekil 6: Seicilikte akm-zaman erileri

Simaris ile yaplan hesaplara gre erilerde gsterildii gibi B16 A ile B25 A arasnda kesinlikle seicilik yoktur (ekil 6). B16 A ve B25 A kesicilerin ama akmlar 80 A ve 125 Adir. Dolaysiyle her iki kesici 625 Ade devreleri aacaktr. MCBler seri olarak tesis edilemez. rnek: Ana kablodaki B25 A in yerine E63A selektif kesici tesis edelim. Son linyeler B16 A veya B10 A olsun. Bu durumdaki selektif seicilii inceleyelim. Erilerde gsterildii gibi E63 A ile B16 A arasnda seicilik vardr. Devre sadece B16 A tarafndan kesilecektir ve salkl bir tesis kurulmu olcaktr. TT sistemde yaplan hesaba gre 32,85 A hata akm B16 A MCB tarafndan 8,3 sde kesilecektir. Bu durumda insan ve maln kurtulma olana yoktur. Devreye 30 mA RCD tesis ettiimizde insan kurtulacaktr. Normlara gre RCD %50 ile %100 fark hata akmnda devreyi kesmelidir. Ancak 22 mAi gememelidir. Kald ki RCD her

katsaysnn deeri izelgeden okunur veya hesap yolu ile bulunur. 6.2 Koruma potansiyel iletkenleri kesitleri dengeleme

Ana potansiyel dengeleme barasna tesis edilen koruma potansiyel dengeleme iletken (KPD) kesitleri aadaki deerlerden kk olmayacaktr (ekil 8): Bakr 6 mm2 , Aluminyum 16 mm2 , elik 50mm2 .
ekil 7: Temel topraklama

6.1 Koruma iletkenleri kesitleri Koruma iletkenleri kesitleri ana d iletkene bal olarak izelge 2 e gre seilecektir.
izelge 2: Faz iletkeninin kesit alanna gre koruma iletkenin minimum kesit alan hesab

ekil 8: KPD tesisi

TT sistemde koruma iletkeni kesiti 25 mm2 Bakr ve 35 mm2 Aluminyum ile snrlandrlmtr. Koruma iletkenin kesiti hesaplanmak istenirse, aadaki forml ile kesit, elde edilen deerden kk olmayacaktr.

6.3 Tamamlayc potansiyel dengeleme iletken kesitleri Koruma artlarnn salanamad koullarda yaplr. ki iletme cihazn birbiriyle balayan tamamlayc potansiyel dengeleme iletkenin kesiti en kk koruma iletkenin kesitinden kk olmamaldr (ekil 9).

S=
(5) Burada:

I2 t k

S: letkenin mm2 olarak anma (nominal) kesit alandr. I: Hata akm. (a.a. iin etkin deer). T: Koruma cihaznn hata akmna (A) karlk gelen ama sresi (s), k: letken malzemesinin z direncini, scaklk katsaysn ve s kapasitesini, ve ayn zamanda ilgili balang ve son scaklklar hesaba alan bir katsay. k

ekil 9: Tamamlayc potansiyel dengeleme

7. LK LMLER IEC 60364-600 Elektrik tesisleri iletmeye alnmadan nce aadaki lmler, mhendis veya yetkili tesisat tarafndan yaplmal, lm sonular protokole geirilmeli ve be sene saklanmaldr [8,9]. lmler srasyla: 1. Koruma ve potansiyel dengeleme iletkeninin ok kk bir dirence sahip olup olmad llr. 2. letkenlerin izolasyon direnci llr. 3. Topraklama direnci llr. 4. evrim (ksa devre) direnci llr 5. RCD Koruma nlemi zaman ve akm baznda denenir ve llr. 6. Zeminin izolasyon direnci llr. 7. ebekenin i direnci gerekirse llr. 8. Dner alan llr. Trkiyede maalesef sadece topraklama direnci llmektedir.

8. IEEE Std. 80 ve KARILATIRMASI

EN

50522

Bu blmde her iki uygulama ksaca karlatrlacaktr [11,12]. EN 50522

Temel boyutlandrma

IEEE Std. 80
Temel boyutlandrma

UE

UE

UE<2Up

UM , U , US , Ir, E, Tabaka

UE<4Up

Uygulama Uygulama

IEEE Std. 80de: Dokunma gerilimi nemsiz. Global grounding yok. Temel topraklama yok. Potansiyel srklenmesi yok. 50 kg ve 75 kg insan nemli. 0,5s veya 1 s ama zamanna gre insan vcdundan geen akm ok fazla. Bakrn erime noktas baz alnyor (1048 C), 80 kA. Halka kenarnda ve dnda dokunma ve adm gerilimi nemsiz.

AG elektrik kullanlamaz!!!!

tesislerinde

IEEE Std. 80 uluslararas bir Norm deildir. SONU Son iki ylda IEC 60364 Blm 41, 43, 53,54 de ok nemli deiiklikler olmutur. 2001de Enerji Bakanl tarafndan yaynlanan Topraklamalar Ynetmeliinin ve halen Taslak halinde bekleyen Elektrik Tesisleri Ynetmeliinin acilen ve tamamen yenilenmesi gerekmektedir. Her projede uygulanmas gereken ilemleri belirtelim: letme (tasarm) akm hesaplanr. Ar akm koruma cihaznn nominal akm tesbit edilir. Kablo veya iletken kesiti, deme usulne, ortam scaklna ve damar saysna gre izelgelerden okunur. Ksa devre hesaplar yaplr. ok akmlara kar gvenlik kontrol edilir (Otomatik ama). Gerilim dm hesaplar yaplr. Seicilik kontrol edilir. Temel topraklama, tek hat ve ana potansiyel dengeleme emalar izilir. Tesis iletmeye alnmadan nce testler yaplr.

TT sistemde RCD kullanldnda genel olarak topraklama direnci hesabna gerek yoktur. RCD tm sistemlerde ve tesislerde her ayda bir mekanik ve her 6 ayda bir elektriksel olarak deneyleri yaplmal, denetlenmelidir. Tm binalarda her son devrelere (rnek 30mA RCD, ana datm panosuna selektif 300 mA RCD tesis edilmelidir. Binalara tesis edilen RCDden kullanc, mhrl yerlerde enerji veren kurulu sorumludur. Skldnde yasal ilem uygulanmaldr. Levha topraklamaya son verilmelidir.
IEC 60364, Elektrik Tesisat Ynetmelii IEC 60909-0:2002-07: Short-circuit current calculation in three-phase ac-systems smail Kak, IEC 60 909: Elektrik Tesislerinde Ksa Devre Hesaplar, 2007, Birsen Yaynevi smail Kak, Uygulamal AG Elektrik Tesisleri, IEC 60364 Normlar ve Aklamalar, 2010, Birsen Yaynevi smail Kak, AG Elektrik Tesislerinde Topraklama ve lme, IEC 60364-30-41-54600, DIN 18014, 2010 Birsen Yaynevi smail Kak, Elektrik Tesisleri Proje ve Uygulamalar, IEC 60364e Giri, 2011, Birsen Yaynevi smail Kak, Alak Gerilim Elektrik Tesislerinin Projelendirilmesi, Cihazlar, Standartlar, Pratik Uygulama rnekleri, ETMD Dizisi 02, 2002 ISBN 975-97704-0-7-7 smail Kak, Elektrik Tesislerinde Topraklama Ynetmelii Uygulama Kitab, ETMD Dizisi 01, 2002, ISBN 975-97704-0-1-5 smail Kak, AG Elektrik Tesislerinde Topraklama ve lme Teknii, TMMOB EMO zmir b., 2004, ISBN 975-97704-0-1-5

1. 2. 3.

KAYNAKLAR

4.

5.

6.

Topraklama direnci hesaplarnda dikkat edilmesi gereken hususlar genel hatlar ile tekrar belirtelim: TT ve TN sistemlerinde temel topraklama direncinin 2 dan kk olmas IEC ve EN normlarnda belirtilmemitir. Byle bir deer hibir kurum ve kurulu tarafndan istenemez. 2 gerilim terazisinden dolay verilen bir deerdir. Normlardan kalkmtr. TT sistemde topraklama direnci ka Ohm olmaldr gibi bir soru sorulamaz. Projeye gre hesaplanmas gerekir.

7.

8.

9.

10. smail Kak, YG Elektrik Tesislerinde Topraklama, TMMOB EMO zmir b., 2005, ISBN 975-97704-0-1-5 11. IEEE Std. 80 Guide for Safety in AC Substation Grounding