G Kalitesi Uygulama Klavuzu

Education and Culture

Leonardo da Vinci

Harmonikler
Nedenler ve Etkiler
3.1

100

Byklk Yzdesi

80

60

40

20 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 Harmonik Numaras

2.0 1.5 1.0 Akm (A) 0.5 0.0 0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 Derece 90 180 270 360

Harmonikler

ELEKTROLTK BAKIR SANAY VE TCARET A..

ELEKTROLTK BAKIR SANAY VE TCARET A..

Harmonikler
Nedenler Etkiler
David Chapman Copper Development Association Mart 2001

Sarkuysan Elektrolitik Bakr Sanayi ve Ticaret A..

Elektrolitik bakr ve mamlleri retmek zere 1972 ylnda kurulmu olan SARKUYSAN A.. her yl hzl bir gelime gstererek, bugn konusunda sahip olduu kapasitesi, teknolojisi, uluslararas standartlardaki retimi, rn yelpazesi ve vasfl insan kaynaklar ile dnyann nde gelen kurulular arasnda yer alan bir irket konumuna ykselmitir.
ELEKTROLTK BAKIR SANAY VE TCARET A..

SARKUYSAN A.., toplam kalite felsefesi erevesinde tad toplumsal sorumluluun bir gerei olarak, elektrik sektrnde kullanlan bakr rnlerinin bilinli kullanmna katkda bulunmak zere Avrupa Bakr Enstits liderliinde yrtlen "Elektrik Enerjisinde Kalite Projesi" nin Trkiye koordinatrln slenmi bulunmaktadr. Avrupa Bakr Enstits (ECI,European Copper Institute) Avrupa Bakr Enstits, IWCC (International Wrought Copper Counsil) ve ICA (International Copper Association) tarafndan oluturulan bir ortak giriimdir. ECI dnyann ve Avrupann nde gelen bakr reticileri adna hareket eder ve Avrupada bakr kullanmn zendirici faaliyetlerde bulunur. Ocak 1996 tarihinde kurulan ECI; Benelux, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, talya, Polanya, skandinavya, spanya ve ngiltere olmak zere on Avrupa lkesindeki Bakr Gelitirme Dernekleri (CDAs, Copper Development Associations) tarafndan desteklenmektedir. Daha nce 1959 ylnda kurulan Copper Products Development Association ile 1961 ylnda kurulan International Copper Research Association (INCRA) tarafndan balatlan faaliyetler ECI bnyesinde devam ettirilmektedir. Sorumluluk Sarkuysan Elektrolitik Bakr Sanayi ve Ticaret A.. ve Avrupa Bakr Enstits, bu yaynda yeralan bilgilerin veya verilerin kullanlmasndan veya yanl kullanlmasndan doabilecek sonulardan ve hertrl olumsuzluklardan dorudan veya dolayl olarak sorumlu tutulamaz.
Basm ve yayn hakk , Sarkuysan Elektrolitik Bakr Sanayi ve Ticaret A..ne aittir. Deiiklik yaplmadan ve kaynak gsterilerek oaltlabilir.

Avrupa Bakr Enstits Trkiye Partnerleri:

Kaynak Yayn Tantm Reklam San. ve Tic. Ltd. ti.

Nexans letiim Endstri ve Ticaret A..

Trk Pirelli Kablo ve Sistemleri A..

Harmonikler
Nedenler ve Etkiler
Klavuzun bu blmnde, harmonik akmlarn kayna ve elektrik sisTemel harmonik temleri zerindeki etkileri incelenmi1 5. Harmonik tir. Etkilerin azaltlmasna ilikin yn(%50) temler Harmonik zmleri blmnde verilmektedir. 0 Harmonik frekanslar, ebeke fre0 90 180 270 360 kansnn integral katlar eklindedir. rnein, 50 Hz temel harmonik iin n-1 c harmonik 150 Hz, beinci harmonik 3. Harmonik (%70) ise 250 Hzdir. ekil 1de temel bir sins erisi nc ve beinci harmoniklerle birlikte gsterilmektedir. -2 ekil 2de, %70 nc harmonik ve ekil 1- Temel harmonikle 3. ve 5. harmonikler %50 beinci harmoniklerin ilave edildii bir ebeke grlmektedir. Dikkat edilirse uygulamalarda karlalan bozulmu akm dalga ekilleri bu gsterilenden ok daha karmaktr ve daha ok sayda harmonikler ile daha karmak faz ilikileri ierirler. Akca grld gibi bu dalga ekli bir sins erisi deildir ve dolaysyla etkin deer-kalibreli multimetreler gibi normal l aletleri ile yaplan ve ortalama deeri gsteren lmler yanl olmaktadr. Her bir devirde iki deil alt adet sfr noktas bulunur, bu nedenle referans olarak sfr noktasn alan cihazlarla yaplan lmler hatal sonular verecektir. Dalgaekli, ebeke frekansndan farkl frekanslar iermektedir ve deerlendirmelerin de buna gre yaplmas gerekir. 2 Harmonikler akm harmonikleri olarak oluur ve olumsuzluklarn ou da bu akmlarn etkisi ile ortaya kmakta1 dr; bu nedenle, enerji tesislerinde harmonikler sz konusu edildiinde akm harmonikleri anlalmaldr. Akm harmonikleri spektrumu hakknda bilgi 0 0 90 180 270 360 edinmeden doru sonulara ulamak mmkn deildir, buna ramen toplam harmonik bozulmalarn (Total Harmo-1 nic Distortion-THD) gsteren rakamlar hala kullanlmaya devam edilmektedir. Bir datm sistemine yaylan harmonik -2 akmlar, bu akmlarn tanmas ile alaekil 2- Bozuk akm dalga ekli kas olmayan alt devrelerde gerilim harmonikleri olarak tanrlar. llen gerilim ve akm deerlerinin ayr ayr net bir ekilde tanmlanarak kullanlmas son derece nemlidir. Allagelen ekilde; akm sapmas lmleri I sembol ile (%35 THDI gibi), gerilim sapmas lmleri de V sembol ile (%4 THDV gibi) gsterilmektedir. Elektrik sistemlerinde harmonik akmlarn ortaya kmas yllar ncesine dayanr. Harmonikler ilk defa, demiryollarnn elektrikli donanm srasnda alternatif akmn doru akma evriminde kullanlan cival ark redresrlerinde ve deiken hzl DA srclerinde grlmtr. Yakn zamanlarda, harmonik reten ekipmanlarn tiplerinde ve saylarnda hzl art olmutur ve art devam edecektir. Bu nedenle, tasarmclar ve proje uzmanlar tarafndan harmoniklerin ve yan etkilerinin zerinde nemle durulmas gerekmektedir. Bu blmde, harmoniklerin neden ve nasl olutuklar, elektrik sistem ve donanmlarn nasl etkiledikleri ve en dk deerlere indirilebilecekleri aklanmaktadr.
2

Nedenler Etkiler
Harmonikleri oluturan donanm tipleri
Dorusal olmayan yklerin hepsi harmonik yk akmlar oluturur. Bu kapsama giren ykler: Tek fazl ykler, rnek; Anahtarlanabilir g kaynaklar (Switched mode power supplies-SMPS) Elektronik floresan aydnlatma balastlar Kk tip UPS (kesintisiz g kayna) niteleri fazl ykler, rnek; Deiken hzl srcler Byk tip UPS niteleri

Tek fazl ykler

Anahtarlanabilir g kaynaklar (Switched mode power supplies: SMPS)
Modern elektronik nitelerin ounda anahtarlanabilir g kaynaklar (SMPS) kullanlmaktadr. Modern elektronik nitelerinde, eski nitelerden farkl olarak, geleneksel indirici transformatr ve redresr yerine bir kapasitr bataryasn doldurarak istenilen k gerilim ve akm deerlerine uygun gc reten bir dorultucu bulunmaktadr. Boyut, maliyet ve arlklarn nemli lde azaltlmas yannda hemen hemen istenilen her formda imal edilebilmeleri bu nitelerin avantajlar olarak ifade edilebilir. Bu sistemlerin dezavantaj ise; elektrik kaynandan srekli akm ekmek yerine, darbeler halinde byk miktarlarda yksek frekans bi100 leenli, nc ve beinci harmonikler ieren akm ekilmesidir. (baknz ekil 3). Hatlarda ve ntr-toprak ba80 lantlarndaki yksek frekans bileenlerini szmek zere besleme giriinde 60 basit bir filtre kullanlmaktadr. Ancak, girie geri dnen harmonik 40 akmlara kar bu filtrenin etkinlii sz konusu olmaz. Sz konusu filtre20 lerdeki topraklama kaaklar (earth leakage) ile ilgili aklamalar Blm 6da verilmektedir. 0
Temel harmonie gre % olarak byklk 1 3 5 7 9 11 13 15 17

Tek fazl UPS niteleri, anahtarlanabilir g kaynaklarna (SMPS) ok yakn zellikler tamaktadr. Yakn zamanlarda, byk g kullanlan tesislerde dzeltilmi g faktr konusuna gittike artan bir ilgi gsterilmektedir. Yaklamn amac; besleme ykne diren nitelii kazandrarak giri akmn, sins erisi ekline ve uygulanan gerilim ile ayn faza getirmektir. Bu yaklam, girie yerletirilen bir filtre yardm ile sins erisine yakn bir ekilde ve yksek frekansl gen dalga eklinde akm elde edilerek gerekletirilmektedir. Bir hayli karmak olmas nedeniyle bu yaklam, endstriyel ve ticari tesislerin byk blmnde kullanlan nisbeten ucuz nitelere henz uygulanamamaktadr. Bu teknolojinin geni kapsaml uygulanmasndan doabilecek sorunlarn renilmesi zaman alacaktr! ekil 3- Tipik bir PCde harmonik sepektrumu

Harmonik numaras

Floresan aydnlatma balastlar

Elektronik aydnlatma balastlar, verimliliklerinin daha yksek olduu dnlerek son yllarda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Elektronik balastlarn verimlilii iyi kaliteli magnetik balasttan ok az daha yksektir. Aslnda, floresan lambalarn verimlilii kullanlan elektronik balasttan deil, yksek frekanstan kaynaklanmaktadr. Lambadaki akmn geri besleme kontrol nedeniyle k seviyesinin uzun sre devam etmesi nemli bir avantaj gibi grlmekle birlikte bu uygulama lambann toplam kullanm verimliliini artrmaz, tam tersine azaltr. Akm harmoniklerinin olumas bu lambalarn en byk dezavantajdr. G-faktr dzeltilmi olarak nitelenen tipler harmonik problemleri azaltlm gl lambalardr, fakat fiyatlar daha yksektir. Kk tip lambalar ise genel olarak dzeltilmi zelliine sa2

Nedenler Etkiler
Temel harmonie gre % olarak byklk 100 80 60

40 20

11

13

15

17

Harmonik numaras

ekil 4- Tipik bir CFL harmonik spektrumu

hip deildirler. Tungsten filamanl lambalar yerine kullanlmak zere piyasada satlmakta olan kompakt floresan lambalarda (CFL), 8 mm apl bklm bir floresan tpn kontrol eden balant kutusunun iine yerletirilmi minyatr bir balast bulunmaktadr. rnein, 60 watlk bir filaman lambann yerine kullanlan 11 watlk bir CFL lambann mr yaklak 8000 saattir. Byle bir lambann tipik harmonik akm spektrumu ekil 4te gsterilmektedir. Bu lambalarn meskenlerde ve zellikle otellerde yaygn olarak kullanlmasyla birlikte ok ciddi harmonik problemleri de ortaya kmaya balamtr.

fazl ykler
Deiken hz kontrolr, UPS niteleri ve DA dntrclerinde genellikle -faz kpr sistemi esas alnr ve DA knda, her bir yar periyotta (her fazn yar devir srecinde) alt darbe olduundan bu sistemler alt-darbeli kpr olarak tanmlanmaktadr. Alt darbeli kpr, altnn katlarnn her birinde bir fazla ve bir eksik olmak zere 6n /- 1 harmonikler retir. Teorik olarak, her bir harmoniin genlii harmonik numarasnn tersidir; rnein, beinci harmonik %20, onbirinci harmonik %9, v.b. olacaktr. Tipik bir alt darbeli kpr spektrumu ekil 6da grlmektedir. Harmoniklerin genlii oniki-darbeli bir kpr kullanlarak nemli lde azaltlabilir. Bu, aralarnda 30 derece faz fark olan bir yldz ve bir gen trasformatr sargsndan beslenen iki adet alt-faz kpr demektir. 6n harmoniklerin ortadan kaldrlmas teorik bazda mmkn olmakla birlikte, uygulamada harmoniklerin nlenmesi veya hangi lde nlenebilecei, dntrclerin tipik olarak 20 ile 50 arasnda bir faktr kullanlarak uygun duruma getirilmesine bal olmaktadr. 12n harmoniklerde deiiklik olmaz. Bu ekilde, toplam harmonik akm azaltlmakta ve ayn zamanda kalan yksek harmonikler de kolaylkla filtre edilebilmektedir. Donanm imalatlar, rnein filtre veya ok bobinleri kullanarak harmo-

1d

1ph

ekil 5- fazl veya alt darbeli kpr

Temel harmonie gre % olarak byklk

100 80 60 40 20 0

11

13

15

17

19

21

23

25

Harmonik numaras

ekil 6- Tipik bir 6 darbeli kpr harmonik spektrumu 3

Nedenler Etkiler
nik akm iddetini azaltma ynnde almalar yapmaktadrlar. Gemite, baz imalatlarn bu almalara dayanarak G5/3 standardna uyumlu donanmlar rettikleri bilinmektedir. Ancak; G5/3 standard, tesisatn tmne uygulanan bir planlama standarddr ve tesisatta yer alan her trl donanma ait bilgilere dayandrlmadka standard uyumundan sz edilemez. Daha ileri aamada, faz fark 15 derece olan paralel bal 12 darbeli iki nite ile darbe says 24e ykseltilerek, toplam harmonik akm yaklak %4.5e kadar drlebilir. Olduka karmak olan bu kontrol sisteminin maliyeti de yksek olacandan ancak zorunlu hallerde kullanlmas sz konusudur.

ekil 7- Oniki darbeli kpr

Temel harmonie gre % olarak byklk

Temel harmonik %100 40

Teorik esaslar harmoniklerin oluumu

deal temiz bir sistemde akm ve gerilim dalgalar sins erisi eklindedir. Uygulamada, tatbik edilen gerilim ile devredeki akm ilikisi dorusal olmad zaman sins erisi ekline uymayan akmlar oluur. Sadece dorusal devre elemanlarnn diren, endktans ve kapasite - yer ald basit bir devreden geen akm ile tatbik edilen gerilim (belirli bir frekansta) arasnda belli bir oran vardr. Dolaysyla, tatbik edilen gerilim sins erisi eklinde ise, ekil 9da gsterildii gibi, devreden sins erisi eklinde bir akm geecektir. Tatbik edilen gerilim ile meydana gelen akm arasndaki iliki yk-dorusu eklindedir ve ekil 9da dorusal yk olarak grlmektedir. Grlebilecei gibi reaktif eleman ieren bir devrede gerilim ve akm dalga ekilleri arasnda bir faz kaymas olur, g faktr der, fakat devre dorusal olarak kalr. ekil 10da, tipik bir anahtarlanabilir g kaynann giri aamasna benzer ekilde, ykn basit bir tamdalga redresr ve kapasitr olduu durum grlmektedir. Bu durumda; sadece, tatbik edilen gerilim, kapasite bataryasndaki gerilimin zerine kt zaman devreden akm geer, dier

20

0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 Harmonik numaras

ekil 8- Tipik bir 12 darbeli kpr harmonik spektrumu

Dalga ekli

Yk dorusu

ekil 9- Dorusal bir ykte akm dalga ekli 4

A Gerilim dalga ekli

Nedenler Etkiler
bir ifade ile, ekilde grld gibi gerilim, sins erisinin tepe noktasna yakn olduunda akm gemeye balayacaktr. Akm dalga ekli Uygulamada yk dorusu (ve bu durumda akm dalga ekli) rnekte gsterilenYk dorusu den ok daha karmaktr; simetrisizlik, histerezis ve yke bal olarak krlma noktalarnda ve eimlerde deiiklikler olabilir. V A Herhangi bir periyodik dalga ekli, harmonik frekanslarda bir miktar sins erileri ile birlikte temel harmonik sins erisi ekline dntrlebilir. Bylece; ekil 10da grlen bozulmu akm dalga ekli, Gerilim dalga ekli temel harmonik yannda belli oranda ikinci harmonik art belli oranda nc harmonik (otuzuncu harmonie kadar) ile birlikte gsterilebilir. Pozitif ve negatif yar periyotlarda ayn ekil ve byklkte olan simetekil 10- Dorusal olmayan ykte akm dalga ekli rik dalga ekillerinde tm ift sayl harmonikler sfrdr. Yarm dalgal redresrlerin yaygn olarak kullanld dnemlerde sk karlalan ift harmoniklere gnmzde olduka ender rastlanlmaktadr. Dorusal olmayan yke ait edeer bir Kaynak empedans devre ekil 11de gsterilmektedir. Her bir harmonik frekans iin bir akm kayna I 7. I 3. I 5. olacak ekilde ok sayda akm kaynaklar ile yk paralel balanarak lineer bir yk V~ devresi modeli oluturulabilir. Ykten kaynaklanan harmonik akmlarn -daha doru bir ifade ile; yk tarafndan ebeke akmndan harmonik akma dntrlen akmlarn- kaynak empedans ve Tesisat Besleme tm paralel balantlardan geerek devrenin her tarafnda dolamalar gerekir. Netiekil 11- Dorusal olmayan yk edeer devresi cede, besleme empedansnda ve tesisatn her tarafnda harmonik gerilimler ortaya kar. Harmonik kaynaklar zaman zaman gerilim kaynaklar olarak gsterilmektedir; ayet bu doru olsayd kaynak empedansnn kaynaktaki harmonik gerilim iddeti zerinde hibir etkisinin olmamas gerekirdi. Gerekte, harmonik gerilim iddeti ile kaynak empedans arasnda (belli snrlar dahilinde) oransal bir iliki mevcuttur ve kaynak, bir akm kayna niteliindedir. Kaynak empedanslar ok dk olduu iin harmonik akmn yol at harmonik gerilim bozulmas da az olur ve ender durumlarda tesisteki deerin zerine kar. Ancak, bu aklama, yksek harmonik akmlarn gerekten mevcut olmasna ramen harmonik problemi yokmu gibi bir yanl alglamaya yol amamaldr. Bu durum, topraa geen akmn bir voltmetre ile aranmasna benzer. Harmonik ihtimalinin sz konusu olmas, veya olmadnn dorulanmas gerektiinde akmn llmesi arttr.
Dorusal yk empedans A

Harmoniklerin yol at problemler

Harmonik akmlar hem besleme sisteminde ve hem de tesisatta problemler yaratr. Etkiler ve zmler farkl olup ayr ayr ele alnmas gerekir; harmoniklerin tesisat iindeki etkilerinin kontrol altna alnmasna dnk nlemler, besleme sistemindeki bozukluklara kar etkin olmayabilir ve bunun tersi de dorudur.

Nedenler Etkiler
Tesisat iindeki harmonik problemler
Harmoniklerin neden olduu problem alanlar: Harmonik akmlarn neden olduu problemler: ntrlerin ar yklenmesi transformatrlerin ar snmas devre kesicilerde istenilmeyen alma (nuisance tripping) g faktr dzeltme kapasitrlerinde ar gerilim deri olay Harmonik gerilimlerin neden olduu problemler: gerilim bozulmas asenkron motorlar sfr-kesme grlts Harmonik akmlar besleme sistemine ulatnda ortaya kan problemler Bu alanlar ayr ayr aadaki Blmlerde zet olarak incelenmitir.

Harmonik akmlarn neden olduu problemler

Ntr iletkende ar snma
-fazl bir sistemde gerilim dalga ekli her bir fazdan ntr yldz noktasna 120lik a deiimi yapar ve her faz eit olarak yklendiinde ntrdeki akm bilekesi sfr olur. Fazlar dengeli olarak yklenmedii takdirde ntrden sadece denge d kadar net akm geer. Eskiden, tesisatlar (standardlara dayanarak) yarm-lde ntr iletken kullanarak bu olgudan avantaj salyorlard. Ancak, ebeke akmlarnn birbirini dengelemesine ramen harmonik akmlar birbirini dengelememekte ve hatta temel harmoniin katnn tek sayl arpanlar olan harmonik akmlar l-N harmonikleri halinde ntrde birlemektedir. Bu etki ekil 12de grlmektedir. Diyagramn st ksmndaki faz akmlarnn aralklar 120dir. Her fazn nc harmonii, frekansn kat ve bir peryodun te biri olacak ekilde birbirinin benzeridir. Etkin olan nc harmonik ntr akm diyagramn en altnda gsterilmitir. Bu durumda, her fazdaki %70 nc harmonik akm ntrde %210 eklinde bir akm olarak sonulanmaktadr.

Faz 1

Faz 2

Faz 3

Faz 1 3. harmonik

Faz 2 3. harmonik

Faz 3 3. harmonik 0 120 3. harmonik ntr akm 240 360 480 600 720

ekil 12- Ntrde birleen l N akmlar

Nedenler Etkiler
Ticari binalarda yaplan durum aratrmalar, yarm-ldeki iletkenlerde, genel olarak ntr akmlarn, faz akmlarnn %150 ile %210u arasnda olduunu gstermitir. Proje tasarmclarnn bu konu ile ilgili yaklamlarnda baz karklklar vardr. Tek-damarl kablolarn kullanld durumlarda getirilecek en basit zm, ya iki ayr iletkenden veya iki kat lde geni kesitli tek bir iletkenden oluan bir ntr kullanmaktr. ok-damarl kablolarn kullanlmas durumunda zm bu kadar kolay olmaz. ok-damarl kablo seilirken (rnein, IEC 60364-5-523 Tablo 52 ve BS 7671 Ek 4de verildii gibi) ykn dengeli olduu ve ntr iletkenin akm tamayaca kabul edilir, dier bir ifade ile drt veya be damardan sadece tanesinin akm tayaca ve sadece bunlarda snma meydana gelecei kabul edilir. Bir kablonun akm tama kapasitesinin, izin verilen en yksek scaklkta kablonun tolere edebilecei s miktarna gre belirlenmesi nedeniyle l-N akmlar tayan kablolarn tekrar llendirilmesi gerekir. Yukarda verilen rnekteki kablo, fazlarda ve ntrde iki olmak zere be birim akm tamaktadr, halbuki seim birim zerinden yaplmtr. Dolaysyla bu kablonun seiminde, kapasitenin (iletecei akmn anma deerinin) yaklak %60 dikkaTermal te alnarak tekrar hesap yaplmaldr. 1.0 IEC Bir l-N kablo iin, harmonik akmlar nedeniyle tavsiye edilen seim faktrleri IEC 60364-5-523 Ek Cde ve0.8 rilmektedir. Yukarda belirtilen termal yntem ve IEC 60364-5-523 Ek Cdeki tanmlamaya gre, l-N harmonik ierii ile kablo seim faktr ilikisi 0.6 ekil 13te gsterilmitir. Konunun yasal erevesi halen tartlmakta olup bir ksm yeni gereksi0.4 nim ve yardmc bilgilerin yakn za0 10 20 30 40 50 60 70 manda ulusal tesisat standardlar kapsamna alnmas beklenmektedir. 3. harmonik, %

Kablo anma deeri yenileme faktr

Transformatrlerdeki etkiler Transformatrler harmoniklerden iki ekilde etkilenir. Birincisi, girdap akm kayplardr, normal olarak tam ykte %10 olan kayplar harmonik numarasnn karesi ile orantl olarak artar. Uygulamada, IT donanmlarn besleyen tam ykteki bir transformatrn toplam kayplar, edeerdeki dorusal yklerin beslenmesinde meydana gelen toplam kayplardan iki kat daha fazladr. Bu durum ok daha yksek alma scakl ve daha ksa bir mrle sonulanr. Hatta, szkonusu artlar altnda alan bir transformatrn yaklak 40 yl civarnda olan kullanm mr 40 gne debilir! Neyseki, tam ykte alan transformatr ok azdr, yine de tesis seiminde bu konunun dikkate alnmas son derece nemlidir. kinci etki l-N harmonikleri ile ilgilidir. l-N harmonikleri gen sargya geldiklerinde hepsi ayn fazda olduklar iin sarg iinde dolanrlar, etkin bir ekilde absorbe olmulardr ve besleme devresine ulamazlar. Bu nedenle, gen sargl transformatrler izole zellikli transformatrler olarak yararldr. Ancak, l-N zellii tamayan dier tm harmonikler iin durum farkldr, bunlar devreye yaylrlar. Transformatrlerin anma deerlerinin belirlenmesinde, sirklasyon akmlarnn dikkate alnmas gerekir. Harmonik akmlar asndan transformatrlerin anma deer belirleme konusu Klavuzun daha sonraki bir blmnde ayrntl olarak ele alnmtr. Devre kesicilerinde istenilmeyen almalar Artk miknatsiyet akm devre kesicileri (Residual current circuit breakers: RCCB), faz ve ntr iletkenlerdeki akmlar toplayarak sonucun anma deerinin zerine kmas halinde harekete geerek gc ykten ayrrlar. Harmoniklerin mevcut olduu sistemlerde istenilmeyen devre almalar iki nedenden kaynaklanr. Birincisi; elektromekanik olarak alan bir RCCB cihaznda yksek frekansl bileenlerin hatal toplanmas halinde cihaz devreyi kesebilir. kincisi; harmonik reten bir cihaz ayn zamanda grlt retir ve bu sesin cihazn g kayna ile balant noktasnda filtre edilmesi gerekir. Bu maksatla kullanlan filtrelerde normal olarak faz ve ntrden topraa bal bir kondansatr bulunur ve bir miktar akm topraa geer. Topraa kaan bu akmn, standartlara gre 3.5mAden az olmas gerekir ve genellikle de ok daha dktr. Sz konusu cihazn baka bir devreye bal olmas halinde kaak 7

ekil 13- l N harnomikleri iin kablo anma deeri yenilenmesi

Nedenler Etkiler
Dorusal yk empedans Kaynak empedans I V~
3.

+ I

5.

+ I

7.

3.

5.

7.

PFC

Besleme

Tesisat

ekil 14- PFC kapasitrl dorusal olmayan yke ait edeer devre

Kaynak empedans Besleme Dorusal yk Dorusal olmayan yk

akm miktar yeterli dzeye ykselerek RCCByi aabilir. Bu sorunun en kolay zm, her biri daha az ykleri besleyen daha ok sayda devreler kullanmaktr. Yksek topraklama akmlar ile ilgili problemler bu Klavuzun ileri bir blmnde ayrntl olarak incelenmitir. Minyatr devre kesicilerindeki (Miniature circuit breakers: MCB) istenilmeyen devre almalar genellikle, harmonik akmlar hesaba katmadan yaplan akm hesaplamalar veya basit lmler nedeniyle gerekte devrelerden daha fazla akm getii iin ortaya kmaktadr. Portatif l aletlerinin ou gerek etkin deerleri lmez ve sins erisi eklinde olmayan akmlar %40 daha farkl gsterebilirler. Gerek etkin deer lmleri konusu Blm 3.2.2de verilmektedir.
G faktr dzeltme kondansatrlerinin ar yklenmesi

Besleme gerilimi dalga ekli

Yke uygulanan gerilimin dalga ekli

Dorusal ykteki akm

Yk akm

ekil 15- Dorusal olmayan ykn neden olduu gerilim bozulmas

Kablo empedans

Dorusal yk

Ortak birleme noktas

Kablo empedans

Dorusal olmayan yk

Kablo empedans

Besleme gerilimi dalga ekli

Dorusal yke uygulanan gerilimin dalga ekli

Dorusal ykteki akm

Dorusal olmayan yke uygulanan gerilim dalga ekli

Yk akm

ekil 16- Dorusal ve dorusal olmayan yklerin ayrm 8

Endksiyon motorlar gibi endktif ykler tarafndan ekilen geri fazl (lagging) akm dengelemek iin ileri fazl (leading) faz asnda akm ekmek zere g faktr dzeltme (PFC) kondansatrleri kullanlmaktadr. ekil 14te PFC kondansatrl dorusal olmayan ykteki bir edeer devre grlmektedir. Frekans ykseldike PFC kondansatr empedans dmekte, genellikle endktif olan kaynak empedans ykselmektedir. Dolaysyla, kondansatrn ok yksek harmonik akmlar tamas kanlmazdr ve tasarmda harmonikler iin zel nlemler alnmamsa olumsuz sonular ortaya kabilir. ok daha ciddi potansiyel bir problem ise; kondansatr ile besleme sistemindeki kaak empedansn, harmonik frekanslarn birinde veya birine yakn olarak rezonansa gemesidir (pek tabiiki, bu olay 100 Hz aralklarda meydana gelecektir). Byle bir durumda, kapasitr sisteminin kmesine yol aabilecek kadar yksek gerilim ve akmlar oluabilir. Devreye, bileimi en kk harmonikte endktif olacak ekilde, bir endktans ile kondansatr balanarak rezonans nlenebilir. Bu ekilde, kondansatrden geebilecek harmonik akm da snrlanm olur. Endktrn fiziksel boyutlar, zellikle dk dzeydeki harmoniklerin mevcut olmas halinde problem oluturabilir.

Nedenler Etkiler
Deri olay Alternatif akm, iletkenlerin d yzeyinden geme eilimindedir. Yzey etkisi olarak bilinen bu zellik yksek frekanslarda daha belirgin olarak kendini gsterir. G besleme frekanslarnda yzey etkisi ok zayf olduundan normal olarak ihmal edilmektedir, fakat frekans yaklak 350 Hz zerine ktnda (yedinci harmonik ve st) nemli olmaya balar, daha fazla kayp ve snmaya neden olur. Harmonik akmlarn mevcut olduu durumlarda tasarmclarn deri olayn dikkate almalar ve buna gre kablo deerlendirmeleri yapmalar gerekmektedir. Problemin nlenmesine yardmc olmak zere ok damarl kablolar veya izole edilmi baralar kullanlabilir. Harmonik frekanslarda baralarn tesbit dzenlerinde mekanik rezonans meydana gelmemesi iin tasarmclarn bu konu zerinde nemle durmalar gerekir. Bu konularla ilgili tasarm klavuzu, CDA Publication 22de Copper for Busbars olarak verilmektedir. Harmonik gerilimlerin yol at problemler Besleme sisteminin kaynak empedans olmas nedeniyle harmonik yk akmlar, gerilim dalga eklindeki harmonik gerilim bozulmalarnn artmasna neden olur (dz tepe olumasnn kayna da budur). Burada empedansn iki eleman bulunmaktadr; bunlardan biri ortak birleme noktasndan (point of common coupling: PCC) gelen dahili kablo devresine aittir, dieri ise ortak birleme noktasnda bulunan beslemeye ait eleman, yani lokal besleme transformatrdr. Birincisi ekil 15te gsterilmektedir. Dorusal olmayan ykn ektii bozulmu akm, kablo empedansnda bozulmu bir gerilim dm meydana getirir. Ortaya kan bozulmu gerilim dalga ekli ayn devreye bal dorusal olanlar dahil dier yklerin hepsine yaylmakta ve sistemde harmonik akmlarn dolamasna neden olmaktadr. zm iin, ekil 16da gsterildii gibi, harmonik reten ykleri besleyen devrelerin, harmoniklere kar hassas olan yklerin beslendii devrelerden ayrlmas gerekir. Burada, ortak birleme noktasndan gelen ayr ayr devreler dorusal ve dorusal olmayan ykleri beslemekte, dolaysyla dorusal olmayan ykn yol at gerilim bozulmas dorusal yk devresini etkilememektedir. Enerji kesilmesi halinde bir UPS veya bir yedek generatr devreye girdii zaman elektrik kaynana ait empedanstan kaynaklanan gerilim bozulma iddetinin ok daha byk olaca gz nnde tutulmaldr. Transformatr seiminde k empedansnn yeteri kadar dk tutulmasna ve kapasitesinin fazla snmalara kar daha byk seilmesine dikkat edilmelidir. Transformatr tasarm ve seimi konusunda bir nemli nokta da soutma ile ilgilidir; cebri soutma etkisine dayanarak transformatr kapasitesinin yksek tutulmas doru bir yaklam deildir, aksi takdirde transformatrdeki i snma daha fazla olacak ve servis mr azalacaktr. Cebri soutma sadece acil durumlarda kullanlmal, transformatrn normal faaliyeti srasnda cebri soutma yaplmamaldr. Asenkron motorlar Harmonik gerilim bozulmas, transformatrlerde olduu gibi motorlarda da girdap akm kayplarnn ykselmesine neden olur. Ayrca, statorda oluan harmonik alanlar ilave kayplarn meydana gelmesine yol aar ve bu alanlarn herbiri motoru ileri veya geri farkl hzda dnmeye zorlar. Kayplarn ykselmesinin dier bir nedeni de rotorda oluan yksek frekansl akmlardr. Harmonik gerilim bozulmasnn mevcut olduu durumlarda ilave kayplar gz nne almak zere anma deerleri yeniden belirlenmelidir. Sfrlama sorunu Elektronik kontrolrlerin birounda gerilimin sfr volt olduu an tesbit edilerek sistemin devreye alnmas salanmaktadr. Bunun nedeni, sfr gerilimde endktif yklerin devreye alnmas srasnda geici etkilerin (transients) olumamasdr. Bu ekilde, elektromagnetik grlt, bozucu etki (EMI) ve yar iletken anahtarlama aygtlarndaki zorlanmalar azaltlabilmektedir. Besleme devresinde harmoniklerin ve geici etkilerin mevcut olmas halinde sfrlama srasnda gerilim deimesi hzlanmakta, sfrlamann tesbiti zorlamakta ve hatal operasyonlar meydana gelmektedir. Herbir yarm periyottaki gerilim sfrlamas birden fazla olabilir.

Besleme devresini etkileyen harmonik problemler

Besleme devresinden harmonik akm ekilmesi halinde akm ve kaynak empedans ile orantl olarak ortak birleme noktasnda (PCC) harmonik gerilim dmnde bir art meydana gelir. Genel ola9

Nedenler Etkiler
rak besleme devresi endktif zellik tadndan frekans ykseldike kaynak empedans da ykselir. Doal olarak, sistemden beslenen baka kullanclarn ektii harmonik akmlar ve bu kullanclara ait transformatrlerin de etkisi ile PCC noktasndaki gerilimde bozulma meydana gelecektir, dier bir ifade ile herbir kullancdan kaynaklanan ilave bir katk sz konusudur. Kullanclarn sistemi kirletmelerine ve birbirlerine zarar verecek etki yaratmalarna izin verilmesi dnlemez, bu nedenle lkelerin ounda elektrik datm yapan kurulular ekilecek harmonik akm miktarn snrlayan kurallar koymulardr. Bu kodlarn birounda, yakn zamanda G5/4 (2001) ile deitirilen ve 1995 ylnda yaymlanm olan UK Electricity Associationn G5/3 kodu esas alnmtr. Bu standard, Klavuzun baka bir yerinde ayrntl olarak tartlmtr.

Ih nt filtre (band geiren) V~

Dorusal yk empedans

Kaynak empedans

Harmonikleri azaltc nlemler

I
3.

5.

7.

Besleme

Tesisat

ekil 17- Pasif harmonik nt filtre

Harmonik akm iddetini kontrol altna almak iin gelitirilen nlemler bu Klavuzun daha sonraki blmlerinde ayrntl olarak tartlmtr. Bu blmde, konu guruplar halinde zet olarak verilmektedir. Harmonik azaltma yntemleri genel olarak gruba ayrlr; pasif filtreler, izolasyon ve harmonik azaltc transformatrler ve aktif zmler. Her yaklamn avantaj ve dezavantajlar olup ideal tek bir zm sz konusu deildir. Uygun olmayan ve etkinlikten uzak bir zm iin masraf yapmak kolaydr; esas olan geni kapsaml bir aratrma yapmaktr. Bu amaca uygun aralar Klavuzun ilgili blmlerinde tanmlanmtr.

Kaynak empedans

Ih

Dorusal yk empedans

Seri filtre (band geirmeyen) nt filtre (band geiren)

3.

5.

7.

V~

Besleme

Tesisat

ekil 18- Pasif seri ve nt filtreler

Besleme

I3

Yk

ekil 19- Yldz gen izolasyon transformatr 10

Pasif filtreler Pasif filtreler, harmonik akmlar iin dk empredansl devreler olarak kullanlrlar, harmonik akmlar besleme sisteminde deil filtre iinde dolamaktadr (ekil 17). htiyalar dorultusunda tek bir harmonik iin veya geni bir harmonik band aral iin filtre tasarm yaplabilir. Baz hallerde, ekil 18de grld gibi, besleme sistemine geri dnebilecek akm orann azaltmak zere daha ok sayda seri empedanslarn kullanld komplike filtrelere ihtiya duyulabilir. Zaman zaman, faz veya ntrde seri olarak balanan durdurucu filtrelerin kullanlmas dnlebilir. Seri bal filtrede, harmonik akmlarn kontrol altnda tutulaca ayr bir devre yerine harmonik akmlarn bloke edilmesi amalanmtr ve filtredeki harmonik gerilim dm yksektir. Bu harmonik gerilim, besleme devresinin yk tarafnda kendini gsterir. Besleme geri-

Nedenler Etkiler
limi, nemli lde bozulmaya urad iin cihaz, tasarm ve garanti standardlarnda belirtilen deerlerin dndadr. Baz cihazlar bu bozulmaya kar nisbeten duyarsz, bazlar ise ok duyarldr. Seri filtreler zel durumlarda faydal olabilir, uygulamalarn dikkatli yaplmas gerekir, genel maksatl bir zm iin nerilemez. zolasyon transformatrleri Daha nce ifade edildii gibi, l-N akmlar transformatrlerin gen sarglarnda dolanrlar ve transformatr imalatlar veya tasarmclar asndan bir problem (ki fazladan bir yk olarak her zaman gz nnde tutulmalar gerekir) olan bu zellik, l-N harmoniklerin besleme devresine yaylmasn nledii iin sistem tasarmclar asndan bir avantaj niteliindedir. l-N harmoniklerinin besleme devresinden izole edilmesi iin zik-zak Temel akm Yk akm Itemel Iyk sargl bir transformatr de kullanlabilir. Zik-zak transformatrler, sarglar Kaynak aras zel faz ilikisi olan yldz balanempedans Ih tl oto transformatrler olup sarglar I 7. I 5. I 3. besleme sistemi ile nt balantldr.
Harmonik akm V~

Aktif filtreler Yukarda ifade edilen zmler sadece belli harmoniklere uygulanr; izolasyon transformatrleri sadece l-N Besleme Tesisat harmonikleri iin, pasif filtreler ise kenekil 20- Aktif harmonik artlandrc di tasarmndaki harmonik frekans iin geerlidir. Baz tesisatlarn ierdii harmonikler yeterli derecede belirgin deildir. rnein, IT tesisatlarnn ounda cihazlarn nicelikleri ve bulunduklar yerler ve dolaysyla harmonik kltr srekli deimektedir. Uygun bir zm aktif filtre veya aktif artlandrcdr. ekil 20de gsterildii gibi, aktif filtre bir nt cihazdr. Bir akm transformatr, yk akmndaki harmonik miktarn ler ve bir akm generatrn kontrol ederek bir sonraki devirde sisteme geri beslenen akmn aynsnn retilmesini salar. Harmonik akm aktif artlandrc tarafndan retildii iin besleme devresinden sadece temel akm gemektedir. Uygulamada, harmonik akm iddeti %90 orannda azaltlmakta ve harmonik frekanslardaki kaynak empedans azald iin gerilim bozulmas da azalm olmaktadr.
Aktif artlandrc

Sonu
Yaklak tm modern elektrik ve elektronik donanmlar anahtarlanabilir g kayna (SMPS) veya belli bir g kontrol nitesi ve dolaysyla da dorusal olmayan bir yk ihtiva ederler. Dorusal ykler nisbeten azdr ve parlak filamanl ampller ile kontrolsz stclar ifade edilebilecek belli bal rneklerdir. Bu Klavuzun ileri bir blmnde belirtilmi bulunan donanm standardlar, PCler gibi elektronik cihazlarn rettii harmonik kirlenmelerin nlenmesi asndan, bugne kadar henz etkin olarak yrrle konulmu deildir. Endstriyel ve ticari alanlarda karlalan harmonik problemlerin kayna olan bu tr cihazlarn yaratt sorunlar devam etmektedir. Yaptrmlar ile desteklenmi gl standardlar olmadan kullanmlar gittike yaygnlaan bu cihazlarn yaratt harmonik kirlenmeler de artmaya devam edecektir. dnyas iin risk kayna olan bu konunun - yksek tasarm uygulamalar yaplarak, - doru seilmi elektrik cihazlar kullanarak, - uygun bakm prosedrleri gelitirilerek - gerekli yatrmlar yaplarak kontrol altnda tutulmas ve iyiletirilmesi gerekmektedir.

Dorusal yk empedans

11

Notlar

12

Avrupa Bakr Merkezleri

Benelks Cupper Benelux Avenue de Tervueren 168 B-1150 Brussels Belgium Tel: 00 32 2 777 7090 Faks: 00 32 2 777 7099 e-mail: mail@copperbenelux.org Web-sitesi: www.copperbenelux.org rtibat: Mr. Dme-Direktr Fransa Centre dInformation du Cuivre et Laitons 30 Avenue de Messine F-75008 Paris Tel: 00 33 1 42 25 25 67 Faks: 00 33 1 49 53 03 82 e-mail: centre@cuivre.org Web sitesi: www.cuivre.org rtibat: Mr. P Blazy - Direktr Almanya Deutsches Kupfer-Institut e.V Am Bonneshof 5 D-40474 Dusseldorf Tel: 00 49 211 4796 300 Faks: 00 49 211 4796 310 e-mail: info@kupferinstitut.de Web sitesi: www.kupferinstitut.de rtibat: Dr. W Seitz - Direktr Yunanistan Hellinic Copper Development Institute 74 L Riankour Str GR-115 23 Atina Tel: 00 30 1 690 4406-7 Faks: 00 30 1 690 4463 e-mail: info@cpper.org.gr rtibat: Mr D Simopoulos- Direktr Romanya Hungarian Copper Promotion Centre October 6 u 7 H- 1241 Budapete Tel: 00 36 1 266 6793, 317 2421 Faks: 00 36 1 266 6794 e-mail: hcpc.bp@euroweb.hu rtibat: Mrs M Sipos - Direktr talya Istituto Italiano del Rame Via Corradino DAscanio 1 -20142 Milano Tel: 00 39 02 89301330 Faks: 00 39 02 89301513 e-mail: ist-rame@wirenet.it Web sitesi: www.iir.it rtibat: Mr V Loconsolo - Direktr Polonya Polish Copper Promotion Centre SA Pl. 1 Maja 1-2 PL-50-136 Wroclaw Tel: 00 48 71 78 12 502, 78 12 383 Faks: 00 48 71 78 12 504 e-mail: copperpl@wroclaw.top.pl rtibat: Mr P Juarsz - Direktr skandinavya Scandinavian Copper Development Association Kopparbergsvgen 28 S-72188 Vsters sve Tel: 00 46 21 19 86 20 Faks: 00 46 21 19 80 35 e-mail: scda.info@outokumpu.fi Web sitesi: www.scda.com rtibat: Mrs M Sundberg - Direktr spanya Centro Espanol de Informacion del Cobre Princesa 79 E-28008 Madrid Tel: 00 34 91 544 8451 Faks: 00 34 91 544 8884 e-mail: cedic@pasanet.es rtibat: Mr D J Segura - Genel Direktr ngiltere Copper Development Association Verulam Industrial Estate 224 London Road St Albans Hertfordshire AL1 1AQ Tel: 00 44 1727 731200 Faks: 00 44 1727 731216 e-mail: copperdev@compuserve.com Web sitesi: www.cda.org.uk & www.brass.org rtibat: Mrs A Vessey - Mdr

David Chapman
Copper Development Association

ELEKTROLTK BAKIR SANAY VE TCARET A..

Merkez:

Sarkuysan Mrk. Okumusa Cad. No:1 80020 Beyolu - stanbul Direk Tel.: (262) 653 27 58 Tel.: (212) 252 60 00 (20 Hat) Faks: (212) 251 23 04 e-mail: a.tepiroglu@sarkuysan.com web: www.sarkuysan.com

Fabrika: Osmangazi Tren stasyonu Yan ayrova 41401 Gebze - Kocaeli Tel.: (262) 653 45 07 (4 Hat) Tel.: (262) 653 26 04 (3 Hat) Tel.: (262) 653 27 52 (4 Hat) Faks: (262) 653 55 12

European Copper Institute Avenue de Tervueren 168 B-1150 Brussels Belgium Tel: 00 32 2 777 7090 Faks: 00 32 2 777 7099 e-mail: mail@copperbenelux.org Web sitesi: www.copperbenelux.org